HUKUK VE MATEMATK

I. Hukuk ve Matematiin zel Nitelikleri Hukuk ve matematik arasndaki ilikilerin kavranabilmesi her iki bilim alannn zelliklerinin bilinmesine bal bulunmaktadr. En ksa tanmyla matematik saylarn yani nicelin bilimi olarak tanmlanmaktadr.1 Hukuk ise, en yaln grnmyle, normlara ve bunlarn uygulanmasnn tekniine ilikin bir bilim konumundadr. Yaplmasna izin verilen ya da yaplmas yasaklanan davran (yani nitel olan) konu edinen norm ile, Nicelin biliminin birbirleriyle hibir yakn ilikisinin bulunamayaca ncelikle belirtilebilir. Geri nitel dnceden matematiksel dnceye gei kme kavram arayclyla bir lde salanmtr. Ne var ki, bu yaknlama bile ierik ve teknikbtn durumundaki hukukun2 yalnzca teknik ynyle bir ilikiyi dile getirmi olur yoksa genel anlamdaki hukuk ile hukuk bilimiyle deil. Ksaca matematik kulland sembollerle, hukuk ise uygulamaya koyduu normlarn nitel ierikleriyle kodlanm bulunun iki ayr dil oluturmaktadr.3 Matematik dili sembolleriyle yani soyutluu uzantsndaki biimi arayclyla belirlenirken, d grnmyle salt bir anlam konumundaki norm, uygulanmas aamasnda tam bir somutlua kavuturulmaktadr. Bu nedenle matematiin hukuk tarafndan arasal kullanm, hukukun ancak teknik ynne snrl bir katky dile getirmi olur. (rnein, istatistik, enformatik, olasc modeller, simlasyon modelleri). Szgelimi herhangi bir suun ilenme sklnn belirlenmesinde yada bir davann sonucunun tahmin edilmesinde4 bu modeller hukukuya yardmc olabilirse de bu yardmn dorudan hukuk bilimine deil, hukukun tekniine ilikin bulunaca aktr.
1 2

TIMSIT; Gerard. HFSA/1. Kitap, (ev: Zeynep zlem skl), stanbul 1993, s.53 Hukukta tekniin ilevi konusundaki temel ayrmla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. GENY, Franois.

Science et technigne en droit prive positif, nouvelle contribution a la critigue de le methode juridique, II. Seconde Partie, Dexieme tirage, Sirey, Paris 1927, s.370 vd.
3 4

TIMSIT, s.54 Hukuk sosyolojisinde davran analizlerine ilikin almalar konusunda bkz.: CAN, Cahit Hukuk

Sosyolojisinin Geliimi Yn, Ankara 1997, s.188 vd.

zetle matematik tm cisimletirmelerden arnm yaplardan ibaret olduu iin5 matematiin tarafsz arasal kullanm hukuk alannda olanakszdr. Hukuk matematik ilikisizlii baz kavramlarn aklanmas araclyla daha da somutlua kavuturulabilir. Gerek (gereklik), doruluk, hakikat, kavramlar Trkede ou kez birbirlerin yerine ve aralarndaki farkllklar gz ard edilerek kullanlmaktadr.6 Oysa gerek; insann duyu organlaryla bir nesneyi alglamas srecinde nesne-alg uyumunu dile getirir yani gerek, bilinten bamsz olarak var olandr. 7 Doru; dnlen eyin mantk yasalar uzantsnda tutarlln (nsanlar lmldr, Socrates insandr, Socrates lmldr), hakikat ise, gerek (ya da gereklik ile) doru bilginin rttn anlatr.8 te bu noktada ortaya kan soru udur; acaba hukuk (hakikat bir kenarda braklsa bile) gerek ve gereklikle mi ilgilenmelidir, yoksa dorunun aratrlmasna m ynelmelidir.? Yukarda matematiin, sembolleri araclyla salt biimlerle ilgilendii belirtilmiti (zellikle insanlar aras ilikilerden bamszl balamnda). Aslnda matematik, mantn uzants ve hatta mantn ta kendisini konumunda bulunmakta ne var ki mantk; kapsam soyutlayarak dikkati doru (yani baka tr olmayacak bir ekil) zerine ekmektedir. (Socrates rneinde grld gibi) Burada hemen bir parantez aarak mantksal (yani doru) dnme biimin insan yaamnn her alannda olduu kadar bilimin her dalnda da kanlmaz bir zorunluluk oluturduunu belirtelim. u halde hukuksal alanda da mantn yasalarndan yararlanlacaktr kukusuz. Ancak hukuk, gerek ve gereklikle mi yoksa doruyla m ilgilenmelidir sorusuna dndmzde karmza yle bir durum kmaktadr. Eer hukuk, zellikle mantksal dorular bulmaya ynelirse hukuk ile mantk zdeletirilmi olacak ve hukukun belli bal amalar konumundaki; adaletin
5 6

STRAUSS, Claude Levi.,bkz., TIMSIT, HFSA, 1993, iinde s. 59 Ayrca bkz.,IIKTA, Yasemin. Hukuk Normunun Mantksal Analiz Uygulamas, Filiz Kitapevi,

stanbul 1999, s.71

7 8

AKARSU, Bedia. Felsefe Terimleri Szl, Altnc Bask, nklap Kitapevi, stanbul (tarihsiz)s.84 IIKTA, s.71

gerekletirilmesi,

dzenin

salanmas

ve

toplumsal

yaam

gereksinimlerinin

ynlendirilmesi ilevlerinin bir baka(!) bilim dalna braklmas gerekecektir. Oysa tarih boyunca tm bu grevlerin hukuk tarafndan stlenilmi olduu aktr. zellikle hukukun salt bir akl rn olduu eklindeki yanl grten 9 yola karak (ve kanmca psikolojik bir kompleksin etkisi altnda) bu bilime matematiksel bir kesinlik kazandrabilme abalar sonucunda hukuk, baz kuramclar tarafndan hep matematikle zdeletirilmek istenmi ve bir ok kuramc (hukuksal rasyonalizm. neoKantizm, hukuksal pozitivizm, normativist pozitivizm)10 salt bu nedenle hukuku, olmad gibi aklamaya almlardr. Hukukla matematik arasnda zoraki bir evlilik yaratmaya ynelen bu yaklamlardan en nemli olanlar bu aratrmada gzden geirilecektir.

II. Hukuksal Rasyonalizm Asndan Hukuk ve Matematik A-Evrensel Matematik Yaklam Hukuka Uyarlanabilir mi? Genel anlamada rasyonalizm, fizik dnyaya ilikin bilginin kaynann akl olduunu savunan felsefe akmnn addr .11 Bir hukuk doktrini olarak rasyonalizm de ksaca , hukuk ve devleti, akl zerine temellendiren gr belirler.12 Rasyonalizm, hukuku teolojik nyarglardan ve politik basklardan korumaya ynelmi olmakla birlikte, her zaman ve her yerde geerli hukuksal ilkelerin benimsenmesini zorunlu klmas asndan13 bilimsel dnceye olduu gibi sosyolojik ynteme de ters dmektedir. Descartesin (Mathesis universalis) evrensel matematik grnn, Grotius bata olmak zere, mutlak doal hukuk yandalar araclyla hukuka uyarlanmas 14 ve hukuka
9

Hukuk alannda akl yrtmenin snrlar konusunda bkz. CAN, Cahit. Hukuk Sosyolojisinin Hukuk alanndaki pozitivizm trlerinin ortaklaa zellikleri konusunda bkz. BRIMO, Albert. Les REICHENBACH, Hans. Bilimsel Felsefenin Douu, (ev: Cemal Yldrm), stanbul 1981, s. 30 AIL, Orhan Mnir, Hukuka ve Hukuk lmine Giri, ..H.F.Y. No. 338, stanbul 1971, s.417; ROUBIER, Paul. Theorie generale du droit, Sirey, Paris 1946, s.105 ZBLGEN, Eletirisel Hukuk Balangc Dersleri, ..H.F.Y. No: 485, st. 1976, s.258-262;

Antropolojik Temelleri ve Genel Geliim izgisi, 2. Bask, Sekin Yaynclk, Ankara 2002, s.102-105
10

grands courants dela philosophie du droit et de Ietat. Editions, A Pedone, Paris 1967. s.257 vd.
11 12

BRMO, s.19.
13 14

ZBLGEN, Tark. Eletirisel Hukuk Sosyolojisi Dersleri, ..H.F. No: 357, stanbul 1971, s.257-263; ZBLGEN, Tark, Tabii Hukuk Grnden Sosyolojik Hukuk Grne, ..H.F.M, CXXXI, Say 1-

matematik bir kesinlik getirilmek istenmesi, hukukun olumas ve biimlendirilmesinde; akln, deer yarglaryla beslenen deerlendirici bir dnce ile tamamland 15 gereini grmezden gelmeyi gerektirmektedir. nk hukuk sistemleri arasndaki farkllklar ou kez deer yargs farkll nedeniyle ortaya kmaktadr. Akldan kaynakland varsaylan ilkelerden yola kan ve bylece hukukun yer ve zaman koullarna ve her topluma gre deien niteliini16 gz ard ederek, her zaman ve her lke iin geerli bir hukuk sistemi17 yaratmay amalayan abalarn balangc Stoaclara kadar uzanr.18 Ancak hukukta rasyonalizmin gerek temsilcileri, XVI. ve XVII. yzyl doal hukukularnn bir blmdr. Burada belirtilmesi gereken nemli konu, rasyonalizm eletirilerinin rasyonel kavramna olmayp rasyonalist sfatna ynelik olduudur. nk bilimi, akln gzlemsel verilere uygulanmasn ierir ve bilimde gelime rasyonel yntemlerin kullanlmasn zorunlu klar. Ancak bu nedenle bilime "rasyonalist" denilemeyecektir nk rasyonalist yklemi bilimsel yntemi deil, akl dnyaya ilikin bilginin kayna sayan ve bu bilginin dorulanmas iin de olsa gzleme yer vermeyen felsefi yntemi niteleyicidir.19 rnein, Grotius'un, "bir genin i aclarnn toplannm 180" olduu gereini Tanr nasl deitiremezse, doal hukuk ilkelerini de yle deitiremez" derken vurgulad rasyonel yntem deil, rasyonalistin yntemidir.20

2, st., 1964, s. 295-299.

15

ARAL, Vecdi. Hukuka likin Deiik Grler ve Bunlarn Deerlendirilmesi ile Birlikte Doru ARAL, Vecdi. Hukuk ve Hukuk Bilime zerine, ..H.F.Y. No: 253, stanbul 1975, s.133 Oysa hukuk sistemi, hukuk normlarn ve hukuksal kuramlarn , i anlaml yapsn gsterir.

Grlebilecek Bir Hukuk Anlay, ..H.F. Mecmuas, Cilt: XXXIX, Say:1-4, 1974,s.328
16 17

Dolaysyla hibir zaman formel manta ve soyut genel kavrama dayal aksiyomatik sistemler gibi kendini iine kapal bir sistem olamaz... Hukuk sistemi, hukuk dzeninin tarihi varl ile birlikte gitmeli, her zaman yenilenme olanan ihtiva etmelidir. Bkz. ARAL, Hukuk ve., s.167
18 19 20

BATIIFFOL, Henri, La Philosohie Du Droit, P.U.F., Paris 1962, s.56. REICHENBACH,s.30-31 Evrensel matematik konusu incelenirken de grlecek olduu gibi, rasyonalist hukukularn en nemli

kusuru zgrlk, eitlik vb. gibi ilkeleri soyut ve biimsel gereklikler olarak ele almalarnda ve bunun da tesinde; alarnn gereksinmelerine evresel gerekler gibi sunmalar noktasnda toplanr. Bkz. ZBLGEN, Eletirisel Hukuk Balangc,s. 223-225

te sorun rasyonalist doal hukukularn rasyonalist ynteminin, fizik dnyaya ya da toplumsal dzen kurallarna ilikin bir takm evrensel zellikleri ortaya koyma gcnde olup olmad ve salt akln, olgusal ierikli ndeyilerde bulunup bulunmayacadr. Antik rasyonalistlerden Platon, Astronomi biliminde dahi gzleme gerek olmadn, yldzlarn hareketlerinin salt akl ve zek ile kavranmaya elverdii lde bilim saylabileceini ileri srerek, insann duyumlar araclyla etmekten vazgemesini, konusuna "akln doal armaan" ile hibir ey yaklamasn renemeyeceini kantlamaya almakta ve astronomun gzleriyle gkleri rahatsz nermektedir.21 Byle bir nerinin itenlikle ne srlebilmesi o dnemde henz bilimler arasndaki ierik ve yntem farkllklarnn anlalmam oluuyla aklanabilir Baka bir deyile ideal konular, i ya da d deney tarafndan verilmi olmadklar iin duyum d ve soyut niteliktedir. Uzam iinde bulunmadklar gibi zamana ilikin de deildirler; ksaca bunlar salt kavramlar araclyla dile getirilip somutlatrlmaktadrlar. Mantn ve matematiin konular ya da etik ve estetik deerler ideal almaktadr. Buna karlk reel bilimlerin konular, i ve d duyumla alglamaya elverili bulunduklar iin bu bilimler ve konular; nedensellik ilikileri dorultusunda ve zamana bal olarak varlk kazandrmaktadrlar. Fizik, kimya, biyoloji gibi doa bilimleri reel bilimlerin balca rnekleri konumundadr. Aada, sentetik nermelerden sz edilirken grlecei gibi ideal bilimlerde kesinlik apak olduu halde (2x2=4), reel bilimlerin ulatklar sonular, zaman iinde bilimlerin gelimesine bal olarak deiebilmektedirler. Ksaca ideal bilimler ideal, reel bilimler ise reel konularla urarlar. Rasyonalizm alannn, zaman ve mekn iine yerletirilmeyen, duyum d ve soyu nitelikteki kurallar, onlarn reel alanda da geerli olabilmeleri olanan ortadan kaldrabilmektedir. 22 zetle, ideal bilimlerde kesin sonuca ulamann arac olan akl, reel bilimlerde yerini deneye brakmak, daha dorusu deneyle tamamlamak zorundadr. Bilgi kaynann deiik oluu konular iinde yer

21 22

REICHENBACH, s. 30 Bkz. ARAL, Hukuk ve, s.121

ideal ve reel bilimlerin bavurduklar yntemlerin de farkllamasn zorunlu klmaktadr.23 Platonun ampirik ynteme kar olan tutumunun dier bir nedeni de bilgide kesinlie ulama abasdr. Ancak Platonun arad kesinliin sznn edilebilecei tek alan, (deinilmi olduu gibi) mantk
24

ve matematik ilkelerin belirledii soyut

ilikiler alandr. Ne var ki bu ilkeler de analitik nitelikte olduklarndan, olgusal ierikten yoksun bulunmaktadr. Bugn artk, matematiin temel ilkelerinin salt mantk ilkelerinden karlabilir olduu ispatlanm ve matematiksel doruluun analitik nitelikte olduu gsterilmitir.25 Bylece, aksiyomatik ileyii ile mantk kurallarnn uzants saylan matematik ile, olgusal belirleyen dzen kurallar arasnda bir analoji kurulamayaca da aklk kazanm olmaktadr.

B-Hukuksal nermelerdeki Kesinlik Matematiksel Bir Kesinlik midir? Yukarda Grotiusun ileri srd; bir genin i alanlar toplamnn 180 olduu gereini tanr nasl deitiremezse, doal hukuk ilkelerini yle deitiremez savndakine benzer bir rnek Wolffden verilebilir. Chiristian Wolff: kullandm yntemle; saf geometri uygulamal geometriye dntrlrken ulalan kesinlik ve dorulua, benim doal hukukum pozitif hukuka dntrlrken de aynen ulalr demektedir. Wolff gibi Leibniz de matematiksellemi bir toplumda, hukuksal olanlarda da iinde olmak zere tm sorunlarn, ellerine kalemi alp calculamus (hesaplayalm) diyen insanlar tarafndan derhal zlebileceine inanmaktadr. 26 Oysa bir genin i alar toplamnn 180 olduuna ilikin belirleme tmyle insan akl tarafndan (bir derecelendirme ltne bavurularak) oluturulmutur. Dolaysyla dorudan bir akl rndr. Bu belirlemenin doruluu gzlemsel yoldan da
23 24

ARAL,s.122 Mantk disiplininin olas hibir deneyimi snrlamayan ve fiziksel dnyann hibir zelliini dile REICHENBACH,s.150 CAN, Cahit. Hukuk Sosyolojisi ve Tarih Asndan Resepsiyon (Basl olmayan Doentlik Tezi),

getirmeyen, dil yasalar ieren bir sistem olduu gsterilmitir.Bkz. REICHENBACH, s.204
25 26

Ankara 1982, s.164-166

saptanabilir. Ksaca bu nerme bize, olgusal alana ilikin bilgi vermekle kalmamakta (gzlemlenen tm genlere), gzlemleyebileceimiz tm genleri de kapsamna almaktadr.27 u halde bu tmel nermenin ndeyici olduu aktr. Olgusal alana ilikin bilgi veren ve stelik ndeyici nitelikteki bu tr nermelere sentetik (olgusal ierikli) nerme ad verilmektedir.28 nerme, bir kavram hakknda dil araclyla ileri srlm bir savdr. Bir nermenin doru mu yoksa yanl m olduu anlaml bir biimde sorulabiliyorsa, bu nerme yarg adn alr.29 Eer bir yarg, yklemin znesinde ierilmekte ise, analitiktir. Szgelimi (Tm insanlar lmldr, Socrates insandr, Socrates lmldr) bu tr nermeler apak30 doru olmalarna karn bize yeni (olgusal) hibir bilgi vermemekte ve zaten bilineni yinelemektedir, nk deinilmi olduu gibi yarg, yklemin znesinde zaten ierilmi bulunmaktadr. Bu tr nermeler kesinlikle yanllaamamakta ve bunlar doruluu apak ve bo anlamna gelmek zere analitik nerme olarak adlandrlmaktadr. Olgusal alana ilikin bilgi vermeyen ama doruluklar apak olan analitik nermelere karlk, olgusala ilikin bilgi veren sentetik nermelerin sunduklar bilgiler kukuya aktr yani yanllanamaz nitelikte deildir. (Isnan madenler genleir ama gnn birinde snnca genlemeyen bir maden de bulunabilir.) te rasyonalist doal hukukular, akln gcne duyduklar hayranlk

dorultusunda hukuka da matematiksel bir kesinlik kazandrmaya ve evrensel matematik (Mathesis Universalis)31 yaklamn hukuk alanna da uyarlamaya alrlarken ok nemli bir yanla dmektedirler. Aslnda hukukun gerek anlamda matematikletirilmesine olanak bulunmad iin bu ad geenler, akln simgesi olarak grdkleri mantk-matematik btn ierisinden, mantn, dilin kullanmn da kapsayan analitik nerme oluturulmasna ilikin yanna drt elle sarlmlardr.

27 28 29 30 31

REICHENBACH, s.61 REICHENBACH,s.21 IIKTA,s.77 Bu kesinlik trne apodiktik doruluk ald da verilmektedir. Bkz. ARAL, Hukuk ve, s.123 Evrensel matematik yaklamnn XVII: yzyllar Avrupa dnce yaamndaki etkinlii konusunda

bkz. Can, Resepsiyon, s.162-166

Ne var ki mantk, kavram oluturma, nerme kurma ve karm yapma ilemlerini baz temel ilkeler erevesinde gereklemektedir.32 (zdelik, elimezlik, nc duruma yer olamayaca ilkeleri gibi). Rasyonalist doal hukukularnsa, mant bu temel ilkeleriyle birlikte bir btn olarak kavrama sorunu yoktur. Hukukun matematikletirilmesi savyla baz analitik nermeler reterek 33 tmden keyfi tanmlar da olgusal alann dn konu edinmi olmaktadrlar. Yukarda grlm olduu gibi mantk alannda ncl oluturan tanmlar analitiktir. Bu nedenle tanmlardan hibir varlk ya da gereklik yaratmaya olanak yoktur. Ksaca, analitik bir nermeden sentetik bir nerme tretilmez.34 Oysa Reichenbachn nl rneinde gsterildii gibi, rasyonalist doal hukukularn bu yanl ynetimine baz din adamlar bile bavurmulardr. Bilindii gibi Tanr dorudan doruya inancn konusu durumundadr, bu nedenle de Tanrnn varlnn kantlanmas konusunda mantktan ya da matematikten yararlanlmaz. Byle bir aba gereksiz olduu kadar anlamszdr da. Ancak bir din adam olan Anselm (Certerburyli) Tanrnn varln kantlamaya bir tanmla balamaktadr. Tanr sonsuz bir yetkinliktir;yetkin bir varlk tm temel zellikleri ierdiinden varlk zelliini de ierir, yleyse Tanr vardr. Grld gibi burada, ncl oluturmak zere analitik bir tanm yaplmakta ve ardndan sentetik nitelikteki Tanr vardr sonucuna ulalmaktadr. Yine bunun gibi rasyonalist doal hukukular da analitik ve ndeyicilikten yoksun nermeleriyle (ve analitik bir nermeden sentetik bir nerme tretilemeyecei gereine karn) toplumsal dzeyde, sentetik ve olgusal sonulara ulamaya almlardr. 35 (Szleme zgrl vardr, tm insanlar eittir, tm insanlar zgrdr...feodal derebeyine bal kyl Georges da zgrdr)36
32 33 34 35

IIKTA, s.68; zdelik, elimezlik, nc halin olmazl gibi. CAN,Resepsiyon, s.48-49 REICHENBACH,s.35 ROMMEN Henri. Le Droit Naturel Historie-Doctirine, Traduction et introduktion par Emile Marmy,

Egloff, Paris 1945,s.117 Rommenin rasyonelletirmede fanatizm olarak adlandrd rasyonalist doal hukuk akm, tmdengelim yoluyla hukuk sistemlerinin tm kurumlarn en ince ayrntsna kadar dzenlemeyi de amalar. Borlar Hukuku, Aile Hukuku, Miras Hukuk gibi zel hukuk alanlarndan, Kamu Hukuku ve Devletler Hukukuna kadar tm hukuk, tmdengelim araclyla oluturulmak istenmektedir. stelik, bu yeni sistemler yalnzca akla dayandklar iin, eski geleneksel dzenlemelere oranla daha saygn grlmektedir.
36

Feodal dnemde, kyllerin zgrlkleri konusunda bkz. GRZ, Adnan. Avrupada Reform

Hareketi ve Mlkiyet Sorunu, A..H.F.D., Cilt XXV, say 1-2, Ankara 1968,s.139-140

zetle, herhangi bir toplumsal dzen kuralnn, olgusal belirleyen mevcut toplumsal koullar gz nnde tutulmakszn, matematiksel gerekliklerle kurulan analojiler araclyla ve szde bir tmdengelime bavurularak oluturulmasna olanak bulunmad gibi, hukuksal tanmlarn gc de, toplumsal gereklerini deitirmeye yetmemektedir. Aada grlecei gibi, rasyonalist doal hukukularn akln gcn karsnda duyduklar bu kompleks, tarihsel bir tek rnekle snrl deildir. Neo Kantc Kelsen de analitik nermelerden yola kmakta ve norm bir anlamdr, trnden tanmlar oluturarak, hukuku, gerekliin dndan ve ok tesinden aklamaya almaktadr.

III. Kelsenin Hukuka Akn Mantksal Yaklam A-Bir Aratrmacnn Nesnesini Salt Aratrmann Yntemi mi Belirler? zellikle Cohen ve Natropun grleriyle varlk kazanan Neo Kantlkn Marbourg Okulu; bilgilerimizin nesnelerinin ancak bilincimizin yaratc yntemiyle varlk kazandklarn ngrmektedir. Tmyle bu yaklamn etkisi altndaki Kelsen de, aratrma ynteminin aratrmann nesnesini belirleyeceini ngrmektedir. Marbourg Okulu yandalarnn savlar u rnekle somutlatrlabilir: Szgelimi at stndeki bir binici tek bir nesne olarak ele alnabilecei gibi yalnzca at ya da yalnzca binici veya atn tek bir gz olarak da ele alnabilir. Ksaca, doada belirlenmi nesneler yoktur ve karlkl olarak; zihnimizin varla ilikin eylemi ya da varln zihnimize ilikin eylemi nesneyi yaratmaktadr.37 stteki rnee bakldnda, bu yntemin zellikle de hukuk alanna uyarlanabilmesinin olanakszl aka grlecektir. Sanatsal bir yapt retilirken, atn yalnzca ba bir yontuda gsterilebilir; ancak yontuya bakan kii, atn yalnzca bu batan ibaret olmadnn bilincindedir. Ne var ki bu yntemi hukuk alanna uyarlayarak hukuku, ierdii elerden sadece bir tanesiyle (norm ile) aklamaya altmz zaman; ahlaksal, sosyolojik, psikolojik, tarihsel vb. pek ok enin bileimiyle varln kazanan bu sosyal gereklii aklayamam daha dorusu yanl aklam oluruz; nk hukuk btnnn geri kalan eleri, byle bir ynteme bavurulmu olduu iin yok olup gitmemektedirler. Bu idealist bilgi anlay Kantn
37

Ayrntl bilgi iin bkz. PERETIATKOWICZ, Antoine, La methode normative en droit public. (Notes

sritiques sur la theorie de M.Kelsen), Archives de philosophie du droit, No:1-4, 1940, s. 228 vd.

yaklamnn bile tesine geerek38 kendinden ey39 in varln tmyle yadsmakta ve gerek eyleri dnlm eylere indirgemektedir. Hukuka byle bir yaklam uzantsnda bakan Kelsen, hukuku ve devleti bir gereklik olarak alglamak yerine, bunlarn dnce iindeki konumlaryla ilgilenmekte ve sonuta devleti bile salt normlardan olumu bir normatif dzen olarak tanmlamaktadr. Kelsenin Saf Hukuk Kuram ad altnda retip sistemletirildii grlerin burada zetlenebilmesi bile olanaksz gibidir. Bu nedenle Kelsen yaklamnn belirleyici birka zelliine ksaca deinilmekle yetinilecektir. Kelsenin balca amac dier tm bilimlerden bamsz bir hukuk bilimi kurmak ve ayrca bu bilimin matematiksel bir kesinlie sahip olmasn salamaktadr. Bu abann ya da hukuka bilimsellik ve kesinlilik kazandrma yneliminin, aslnda Kelsenden ok nce balad belirtilmelidir. 1789 demokratik devriminin ardndan, hukuk anlayna yeni bir ideolojik bak egemen olmutur. Gler ayrl ilkesinin uygulanmaya konulmasyla, halkn iradesinin yasama gcnn kararlarnda (yasalarda) dile getirildii gr benimsenmi ve yargcn ise, yasama gc tarafndan yaratlm normlar yalnzca uygulamakla grevlendirildii kabul edilmitir. 40 Bu yaklamn belirleyici yn udur: Yasamana ait olan irade bir yana, bilgi ise (hukuka ilikin bilgi) dier yana konulmaktadr. Ksaca hukukular yasaman tarafndan belirtilmi iradeyi hi deitirmeksizin uygulayacaklardr. Ama daha da nemlisi hukuk biliminin konusu salt bu irade tarafndan konulmu yasalarn incelenmesiyle snrlandrlacaktr.
38

41

te bu bak as kanuncu pozitivizmin filizlenmesinin de

Kelsen ynteminin konumuna ilikin olarak lkemizdeki en kapsaml alma Prof Aral tarafndan

yaplm bulunmaktadr. Bkz. ARAL, Vecdi. Kelsenin Saf Hukuk Teorisinin Metodu ve Deeri, ..H.F.,No: 553, stanbul 1978, zellikle bkz.s.19-23
39

Kendinde ey ya da kendinde ey konusunda geni aklamalar iin bkz. LENN,V.I. Materyalizm vd. Krz.ENGELS, Freidrich. Ludwig

ve Ampriyo Kritisizm, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s.99

40

Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, Sol Yaynlar, (birinci bask) Ankara 1976,s.25 vd. PERELMAN, M Chaim. Droit. Loguique et epistemologie, XXIXe semaine de synthese; Le droit, PERELMAN, Droit, logiquse et epistemlogie, s.228; hukuksal pozitivizm genel geliim izgisi ve Les Soicences humaines et la philosophie, librairie phillosophipue J Vrin, Paris 1973, s.227
41

iradeci (kanuncu), devleti yaklamlarn hangi sreler uzantsnda ktlar konusunda aklamalar iin, bkz. KEYMAN , Selahaddin Hukuka Giri ve Metodoloji, Doruk Yaynlar 25. Bask Ankara 1981 zellikle s.16-45

10

nedeni konumundadr. Yargcn yanszlndan kaynaklanan edilginlii, hukuksal gvenliin salanabilmesi gereksinimiyle zde grlmektedir. Bylece hukuk artk verilidir ve bu veri herkes tarafndan ayn ekilde bilinmelidir. Hukukun yazl metinlerden olumas, ncelikle bu metinlerin anlalabilmesini ve yorumunu zorunlu klmakta, nceki dnem ise bundan doan sorunlar ortaya koymu bulunmaktadr. te tm bu dnceler, bilimsel kesinliin salanmas balamnda ,hukukun dier bilimlere (matematik ve doa bilimlerine) zenmesine, yknmesine ve yaklatrlmas abalarna yol amakta ve doa bilimleri alannda hi sorun yaratmayan bir anlam birliini salayacak yol aranmaktadr. Aslnda kanuncu pozitivistlerden ok nce Pandektistler byle bir dn peinden komular ama baarya ulaamamlardr.42 te Kelsen, tm bu grler uzantsnda hukuk szlndeki terimlere nerdeyse matematiksel bir belirlilik kazandrmaya ynelmekte,43ve bu ama dorultusunda hukuk biliminin konusunun yalnzca ve yalnzca, yetkili otorite tarafndan konulmu normlarn incelenmesinden ibaret olaca sonucuna varmaktadr. B- Matematiksel ya da Bilimsel Kesinlik Dier Bilimlerin Verilerinin Yok Saylmasyla Salanabilir mi? Kelsenin yaklam iradeci pozitivistlerinkinden44 farkl olmakla birlikte

bamsz ve kesin bir hukuk bilimi kurma amacyla ileri srd savlar ve gerek hukuk bilimini yok sayma uzantsndaki abalar nedeniyle zellikle zerinde durulmas gereken bir kuramdr. Biimci hukuk anlaynn balca temsilcisi olan Kelsene gre, norm salt bir anlamadr.45 Grld gibi burada analitik bir tanma bavurulmaktadr; daha sonraki savlar da bu tanm zerine ina edilecektir. Normdaki anlamn niteliini gstermek amacyla Kelsen u aklamay yapmaktadr: Doa bilimlerinde eer A olursa B de olur denilir. (Maden snnca genleir gibi). Oysa hukuk alannda eer A olursa B de olmaldr belirlemesi bulunmaktadr. ( rnein, adam ldren cezalandrlmaldr). A ile B balants, yetkili

42 43 44

VILLEY, Michel, Philosophie du droit II. Les moyens du droit, Dalloz, Paris 1979, s.181, VILLEY, Philosophie du droit II.s.181 Hukuksal pozitivizm- iradeci pozitivizm ilikileri balamnda bkz. KTEM, Niyazi, Hukuksal KELSEN, Hans, Theorie pure du droit, Dallo, Collection Philosphie du driot, Paris, 1962, s.31-32

Pozitivizm Akm, ..H.F.M, CXLIII, s. 1-4, ayr bas, st., 1978

45

11

otoritenin koyduu norm araclyla salanr.46 Ksaca doa bilimleri neden-sonu ilikisine , hukuk ise yollama (isnadiyet) ilkesine bavurmaktadr. u halde hukuk kural doal bir nedensellik ilikisini deil, hukukun yasaklad fiil ile yaptrm arasndaki ilikiyi gstermektedir. te bu balamda norm salt bir anlamdr.47 Ve hukuk bilimi de bu anlamlar btnne yani salt normlarna ilikin bilgi ve betimlemelerle snrlandrlmaldr.48 Yine de bu dorultuda hukukun safl da kendi dnda kalan alanla zellikle doa dnyasyla ilgilenmesine bal bulunmaktadr.49 te burada hukukun, nedensellikle ilikisiyle belirlenen doal dnyay yok sayamayaca hemen belirtilmelidir. Roma hukukunda bile doaya aykr vasiyetnameler yok hkmnde saylmt, bir ocuu varken muris tm malvarln sevgilisine brakamaz. Gnmzde de yakn akrabalar arasnda nafaka zorunluluu ngrlmektedir. (nk ocuklarmz ve yaknlarmz seveceimizi doa zaten belirlemitir). te yandan Kelsene gre, ok eski zamanlardan gnmze kadar ulam bulunan eski gelenekler, oktan yitip gitmi kuaklar tarafndan konulmulardr, bu geleneklerin belirledii normlar; davranlarn dzenleye geldikleri sonraki insanlarn bilinlerinde ancak birer anlam olarak yer almaktadrlar.50 Yargn (normun) temelinde bulunan gelenek ou kez anmsanmaz bile. u halde belirleyici olan yalnzca anlamdr. Bu aamada Kelsene u yantn verilmesi gerekmektedir. Eski bir kuraln (gelenein) etkinliini bugn de korumas, kuraln konulmasn zorunlu klm olan koullarn bugn de varlklarn srdryor olmalar nedeniyledir. Ensest yasa gibi)51. Anlamlar gkten zembille inmemilerdir ve onlarn ardnda yaanm gereklikler (olgular) yer almaktadr. Gnmze kadar kaleme alnm nsan Haklar Bildirgeleri, yaanm ac gereklerin dorudan bir sonucu olarak karmza kmaktadr. Normlarn yalnzca anlamlar olarak nitelendirilmesindeki ama doa bilimlerine ve sosyal
46 47 48 49 50 51

KELSEN, s. 106 KELSEN, s. 3-5 KELSEN, s. 104 KELSEN, s. 1 KELSEN, s. 31 Ensest yasa ile ilgili olarak etnolog Margaret Meadin yllar nce Aragesh yerlileriyle yapt ankette

yer alan sorulara, bu yerlilerin vermi olduklar yantlar yukardaki savmz tmyle dorular niteliktedir. Bkz. CAN, Cahit. Toplumsal nsann Evrensel Doas ve Cinsel Sular, Sekin Yay., Ankara, 2002, s. 81-82

12

bilimlere zg, nedensellik ve olgu kavramlarnn hukuk biliminin dna atlmasn merulatrmak tr. Hukuku dier bilimler karsnda bamszlatrmak ve kesinletirmek isteyen Kelsenin Saf Hukuk Kuram; hukuka ilikin bilgiyi, hukukun dnda kalanlardan ayrtrmay ngrmektedir. Kelsene gre zellikle, sosyoloji, felsefe, etik, politika vb. hukuk alannn dna srlmelidir.
52

Hukukun gerek sosyal yaamla ilgilenmesini

istemek; geometrinin ekillerle deil de, o ekillerin maddi unsurlaryla (tahta m, maden mi, plastik mi gibi) ilgilenmesi kadar abestir. Bu dorultuda, bir norm ieriinin, akla, manta, ahlaka, adalete uygun olup olmamas da Kelsene gre hukukuyu hi ilgilendirmez; nk normlar (anlamlar) yalnzca, onu koyma yetkisine sahip olanlarn usulne uygun biimde koymu olduklar emirlerden ibaretti. u halde pozitif hukuk dzenlerinin geerlilii, bu dzenlerin herhangi bir ahlak sitemine uygun olup olmadklar sorunundan tmyle bamszdr.53 Bu nedenle bir norm ancak geerli ya da geersiz olabilir. Bylece kanmca aykrlk ile geersizlik de zdeletirilmi olmaktadr.54 Ksaca zetlenmi bulunan bu belirleni biimiyle hukuk, yani Kelsene gre norm ierik zelliklerinden bamsz olarak, gerekliin dna, tesine ve giderek stne yerletirilmi olmaktadr. Tm bu savlarn tek amac, matematiksel kesinlie, gvenilirlie grece ulam bir hukuk biliminin oluturulmas dier bilimler karsnda bamszlnn salanmasdr. Bylece, hukukun ieriini yok sayan Kelsene, hukukun; dzeni, istikrar, deimezilii, kesinlii trnden biimsel deerleri yceltmek kalmaktadr.55 Ne var ki, bilimsel bir alma gerein ve gerekliin aratrlmasna deil de hukukun bamszlatrlmas ve kesinletirilmesi gibi ngrlm bir amacn gerekletirilmesine zglenerek tmyle kurgusal ve analitik bir tanm olarak sunulduunda, aklanm deil hi aklanmam olmaktadr. nk yukarda gsterilmi olduu gibi mantksal doruluk ile olgusal doruluk birbiriyle

52 53 54 55

KELSEN, s. 2 KELSEN, s. 91 Bkz. Can, Toplumsan nsann., s. 27 Bkz. Ayrca: KEYMAN, Selahattin, Hukuka Giri, s. 13

13

rtmemektedir. Mantksal doruluk

(analitik nermelerdeki) yalnzca dncenin

yasalarn dile getirmekte, olgular konusunda bize hibir bilgi vermemektedir. 56 Kelsen mantksal karmlarnda son derece tutarldr. Ne var ki Alf Rossun da vurgulad gibi, normlarn hukuk bilimi asndan nem tamas; bu normlarn sosyal gerekliin yorumlanabilmesini salamalar, daha ak bir deyile normlarn, sosyal gereklikle normatif sistem arasdaki uyumunun ya da uyumsuzluunun belirlenmesinin arac konumunda bulunmas nedeniyledir.57 Ayrca Kelsenin doumundan otuz yl nce Kelsen gibi Avusturyal olan J.H. von Kirichmann unlar sylemektedir: Biyoloji bilimi olmadan da iekler amakta ve Pythagor teoremi Pythagor onu kefetmeden nce de mevcut bulunmaktadr. Ancak pozitif yasalar konu edinmi olduklar yani rastlantsal olan bilim sandklar iin hukukular, hastallarda yaayan ve yalnzca rm tahta yiyen kurtuklar haline gelmilerdir.58 Bilim rastlantsal olan ( yani konulmu kurallar) konu edindii iin kendisi de rastlantsal olmakta ve kanun koyucunun yeni dzeltici kelimesi, koca ktphaneleri okkalk kat haline dntrmektedir.59 Kelsenin somut gereklie akn mantksal yaklam ya da biimci hukuk anlay dorultusunda norm, ieriinden (ahlak, mantk, adalet, sosyal gereksinim vd.) bamsz bir anlamdr-emredici bir anlam- grnn etkinlii, gnmz Trkiyesinde yaanan birok olumsuzlua da anlalrlk kazandrmaktadr. Bir analitik nerme oluturarak, bundan sentetik sonulara ulama abasna

anayasal dzeyde bile rastlanmaktadr. 1982 Anayasasn hazrlam olan uzman hukukularmz bu anayasann balangcna kutsal Trk devletinin varlna. eklinde analitik bir nerme koyabilmilerdir. (Sonraki bir zamanda deitirilmiti). Oysa
56

Belirtilmi olduu gibi bunun nedeni de aktr, nk mantn yasalar dncenin yasalardr yoksa ROSS, Alf, Towards a Realistic Jurisprudencei Copenhagus, s. 42 in KELSEN Theorie pue .., s. 25,

gerekliin deil. Ayrntl aklama iin bkz. CAN, Toplumsan nsann..,s. 274 vd.
57

dipnot 1. Ayn konuda Prf. Cabonnier, bir normun sonsuz sayda deneyimin zeti konumunda bulunduunu belirtmektedir. Bkz. CARBONNIER, Jean Droit pzive et sociolige, XXIX Semine se synthese, s.43
58

KIRCHMANN, Julius Hermann. lim Olmak Bakmndan Hukukun Deersizlii, A..H.F, Hukuk

Felsefesi ve Sosyolojisi Enstits Yaynlar, Tercme Serisi, say:3 (ev. Cokun ok), Ankara, 1949, s.8
59

KIRCHMANN, s. 18

14

bu anayasann hazrlanmasndan yllar nce kutsal olan kanun ve devlet deildir, kutsal olan hukuk ve adalettir belirlemesi lkemiz hukukular tarafndan dile getirilmi bulunmaktadr.60 ada anayasalarda eine rastlanmayan bu yaklam; ulalmak istenen amacn gereklikler dnyasnda deil de salt kavramlar ya da normlar dzeyinde varlk kazanmasna ynelmi bulunan ksr abay gzler nne sermektedir. Bu anlay, gereklikler dnyasn somut olarak deitirmek yerine, idealist kavramsallatrmalar ncelemenin ve stelik bununla da yetinmenin gstergesi olarak anlalabilir. te yandan norm, ierii ne olursa olsun, salt bir emirdir (anlamdr) eklindeki analitik yaklam, hukukun zorlayclk esini, hukukun iermesi gereken deerin nne geirmektedir. Oysa her hukuk kural bir deerin gerekletirilmesini konu edinmekle ykmldr.61(Kelsen deerin zaten hukukun dnda bulunduu savlamaktadr). Byle olunca yasa koyucunun yapt her yasa; szgelimi hibir uan inemeyecei bir mekana havaalan yaplmasn veya hibir hukuk ilkesiyle badamayan bir af yasas karlmasn ve daha da nemlisi ulusun ve devletin karlarna tmyle kart bir uluslararas anlamann onaylanmasn, hukukunun hogryle karlamas gerekecektir. zetle, analitik nermeler araclyla hukuk bilimini bamszlatrmak ve hukuka matematiksel bir kesinlik kazandrmak abasyla, hukuku dier tm bilim verilerine yabanc klan, varsaymsal (gerek tesi) nermelerden oluturan ve deer esinden soyutlad normun salt emir esini benimseyen yaklam dorultusunda biimci hukuk anlay, biimsel demokrasi olumunun balca nedenlerinden biri konumundadr.

60 61

Hukuk-deer ilikisi konusunda bkz. CAN, Hukuk Sosyolojisinin Antropolojik. s. 85-87 AIL, nsz,s.XXV

15

KAYNAKA AKARSU, Bedia, Felsefe Terimleri Szl, Altnc Bask, nklap Kitapevi, stanbul (tarihsiz) ARAL, Vecdi, Hukuka likin Deiik Grler ve Bunlarn Deerlendirilmesi ile Birlikte Doru Grlebilecek Bir Hukuk Anlay, ..H.F. Mecmuas, Cilt: XXXIX, Say:1-4, 1974 ARAL, Vecdi, Hukuk ve Hukuk Bilime zerine, ..H.F.Y. No: 253, stanbul 1975 ARAL, Vecdi Kelsenin Saf Hukuk Teorisinin Metodu ve Deeri, ..H.F.,No: 553, stanbul 1978, BATIIFFOL, Henri, BRIMO, Albert, La Philosohie Du Droit, P.U.F., Paris 1962 Les grands courants dela philosophie du droit et de Ietat. Editions, A Pedone, Paris 1967 CARBONNIER, Jean CAN, Cahit, CAN, Cahit, Droit pzive et sociolige, XXIX Semine se synthese Hukuk Sosyolojisinin Geliimi Yn, Ankara 1997 Hukuk Sosyolojisi ve Tarih Asndan Resepsiyon (Basl olmayan Doentlik Tezi), Ankara 1982

16

CAN, Cahit,

Hukuk Sosyolojisinin Antropolojik Temelleri ve Genel Geliim izgisi, 2. Bask, Sekin Yay., Ankara 2002

CAN, Cahit.

Toplumsal nsann Evrensel Doas ve Cinsel Sular, Sekin Yay., Ankara, 2002

AIL, Orhan Mnir,

Hukuka ve Hukuk lmine Giri, ..H.F.Y. No., 338, stanbul 1971

ENGELS, Friedrich

Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu, Sol Yaynlar, (birinci bask) Ankara 1976

GENY, Franois,

Science et technigne en droit prive positif, nouvelle contribution a la critigue de le methode juridique, II. Seconde Partie, Dexieme tirage, Sirey, Paris 1927

GRZ, Adnan,

Avrupada Reform Hareketi ve Mlkiyet Sorunu, A..H.F.D., Cilt XXV, say 1-2, Ankara 1968

IIKTA, Yasemin,

Hukuk Normunun Mantksal Analiz Uygulamas, Filiz Kitapevi, stanbul 1999

LENIN,V.I.

Materyalizm ve Ampriyo Kritisizm, Sol Yaynlar, Ankara 1993

KEYMAN, Selahaddin, Hukuka giri ve Metodoloji Doruk Yaynlar 25. Bask Ankara 1981 KIRCHMANN, J.H. lim Olmak Bakmndan Hukukun Deersizlii, A..H.F, Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Enstits Yaynlar, Tercme Serisi, say:3 (ev. Cokun ok), Ankara, 1949 KTEM, Niyazi, Hukuksal Pozitivizm Akm, ..H.F.M, CXLIII, s. 1-4, ayr bas, st., 1978 ZBLGEN, Tark, Eletirisel Hukuk Balangc Dersleri, ..H.F.Y. No: 485, st. 1976 ZBLGEN, Tark, Tabii Hukuk Grnden Sosyolojik Hukuk Grne, ..H.F.M, CXXXI, Say 1-2, st., 1964 ZBLGEN, Tark, Eletirisel Hukuk Sosyolojisi Dersleri, ..H.F. No: 357, stanbul 1971

17

PERETIATKOWICZ,

Antoine,

La methode normative en droit public. (Notes

sritiques sur la theorie de M.Kelsen), Archives de philosophie du droit, No:1-4, 1940 REICHENBACH, Hans,Bilimsel Felsefenin Douu, (ev: Cemal Yldrm), stanbul 1981 ROUBIER, Paul, ROMMEN Henri, Theorie generale du droit, Sirey, Paris 1946 Le Droit Naturel Historie-Doctirine, Traduction et introduktion par Emile Marmy, Egloff, Paris 1945 TIMSIT; Gerard, VILLEY, Michel, HFSA/1. Kitap, (ev: Zeynep zlem skl), stanbul 1993 Philosophie du droit II. Les moyens du droit, Dalloz, Paris 1979

18