Zavod za zatitu prirode Crne Gore

STUDIJA ZATITE ZA REGIONALNI PARK PIVA (Ranije Regionalni park Bio, Magli i Volujak) U OPTINI PLUINE
- STRUNA PODLOGA

Podgorica, maj, 2011. godine

NARUILAC: OBRAIVA: BROJ UGOVORA: VRSTA PROJEKTA: PROJEKAT: RUKOVODILAC PROJEKTA: KOORDINATOR IZRADE STUDIJE:

OPTINA PLUINE (Predsjednik Mijuko Bajagi) Zavod za zatitu prirode Crne Gore, Podgorica (Direktor Dr Zlatko Buli) 01-1224/6 od 11.06.2010. i 01-574/1 od 16.06.2010. Studija zatite za novo zatieno prirodno dobro (l. 53. i 56. Zakona o zatiti prirode) Struna podloga Studija zatite prirodnog dobra Piva Dr Buli Zlatko Mr Bukovi Vasilije

SARADNICI U IZRADI STUDIJE: Dr Buli Zlatko, dipl. biol., (biodiverzitet, zatita prirode) Mr Bukovi Vasilije, (biodiverzitet, zatita prirode) Bogdanovi orije, dipl. geod. ing.,(kartografski prilozi) Mr Hadiblahovi Sead, dipl. biol., (botanika) Prof. dr Dubljevi Rato (botanika) Dr Doderovi Miroslav (geomorfologija) Jovievi Mihailo, dipl. biol. (biodiverzitet-ptice) Jovovi Vesna, dipl ing. pejz. arh., (pejza) Prof. dr Kasalica Slobodan (geografija i turistiki potencijali) Mr Kasom Gordana, dipl. biol., (biodiverzitet-gljive) Mr Koprivica Jelena, dipl. biol., (biodiverzitet-sisari) Mr Kralj Sonja, dipl. biol., (biodiverzitet-alge) Mr Kruni Blao, dipl. ing. um. (ume i umarstvo) Prof. dr Lakui Dmitar, dipl. biol., (flora), Mr Luburi Veselin, dipl. geograf, (zatita prirode) Prof. dr Ljeevi Milutin, dipl. geograf, (geodiverzitet) Milanovi orije, dipl. biol. (flora)

Milikovi Nataa, dipl. prav.,(pravni aspekt) Mr Mitrovi Luka,dipl. geograf, (klimatske karakteristike) Dr Nikoli Gojko (kartografski prikazi) Nikevi Jelena, dipl. biol., (biodiverzitet-insekti) Pajovi Tomo, dipl. pravnik., (zatita prirode) Akademik Pulevi Vuki, dipl. biol.,(botanika) Mr Rajkovi Milka, dipl. biol., (biodiverzitet-ribe) Akademik Redi Sulejman,dipl.biol. (botanika) Dr Roganovi Dragan, dipl. biol., (biodiverzitet-insekti) Savelji Darko, dipl. biol., (biodiverzitet-ptice) Mr Stanii Nataa, dipl. biol., (zatita prirode) Akademik Vladimir Stevanovi, dipl. biol. (centri biodiverziteta) Mr Stupar Vladimir, dipl. ing. um. (zatita prirode) Mr Telebak Biljana, dipl. biol.,(biodiverzitet-puevi) Mr Tripi Rajko, dipl. biol., (biodiverzitet-flora) Dr irovi Rua, dipl. biol., (biodiverzitet-vodozemci, gmizavci)

AUTORI FOTOGRAFIJA:

Zlatko Buli, Milutin Ljeevi, Bukovi Vasilije, Gordana Kasom, ore Milanovi, Sead Hadiablahovi, Rajko Tripi, Rua irovi. Darko Savelji. Biljana Telebak, Ratko Popovi & Ivan Buli Milica Jovanovi

KOMPJUTERSKA OBRADA:

KARTOGRAFSKO GEODETSKA OBRADA GRANICA ZATIENOG PRIRODNOG DOBRA: orije Bogdanovi, dipl.geod.ing.

PREPORUENO CITIRANJE U LITERATURI: Zavod za zatitu prirode (2011): Studija zatte za Regionalni park Piva Struna podloga. Zavod za zatitu prirode, Podgorica & Optina Pluine. Podaci koji su dati u ovoj Studiji namijenjeni su iskljuivo za potrebe naruioca i ne smiju se kopirati, umnoavati ili koristiti u druge svrhe bez dozvole naruioca i obraivaa.

D I R E K T O R Dr Zlatko Buli

ii

SADRAJ I. UVOD ......................................................................................................................... 1 I.1. Zakonski okvir novog zatienog prirodnog dobra Piva.......................................... 2 I.2. Osvrt na postojeu prostorno-plansku dokumentaciju od interesa za Studiju zatite za RP PIVA........................................................................................... 3 II. OPIS PRIRODNIH I STVORENIH ODLIKA ZATIENOG PRIRODNOG DOBRA - OPIS ISTRAIVANOG PODRUJA .................................... 5 II.1. Fizike karakteristike istraivanog podruja ........................................................... 5 II.1.1. Geografski poloaj i topografija terena .................................................. 5 II.1.2. Geodiverzitet i geonasledje prostora RP Piva..................................... 6 II.1.3. Geomorfoloke karakteristike.................................................................. 25 II.1.4. Geoloke i hidrogeoloke karakteristike................................................... 25 II.1.5. Seizmoloke karakteristike...................................................................... 31 II. 1.6. Klimatske i vremenske karakteristike...................................................... 31 II. 1.7. Pedoloke karakteristike ........................................................................ 32 II. 2. Bioloke karakteristike istraivanog podruja ....................................................... 35 II.2.1.Biogeografske karakteristike.................................................................... 35 II.2.2.Biodiverzitet.............................................................................................. 35 Flora i vegetacija ..................................................................................... 37 Gljive ....................................................................................................... 45 Fauna....................................................................................................... 45 Zoogeografski poloaj istraivanog podruja .......................................... 50 Fauna dna................................................................................................ 53 Entomofauna............................................................................................ 55 Puevi...................................................................................................... 59 Herpetofauna........................................................................................... 61 Ihtionafuna............................................................................................... 62 Ornitofauna.............................................................................................. 64 Sisari........................................................................................................ 68 III. PEJZA I PREDIONE ODLIKE ZATIENOG PRIRODNOG DOBRA ................. 71 Opte karakteristike pejzaa .......................................................................................... 71 Pejzana jedinica Pivsko podruje ................................................................................ 72 IV. STANJE PRIRODNIH RESURSA I NJIHOVA EVALUACIJA (VREDNOVANJE) ZA ZATITU .................................................................................. 77 V. GRANICE REGIONALNOG PARKA PIVA........................................................... 81 V.1. Opis granice .......................................................................................................... 81 VI. KONCEPT ZATITE REGIONALNOG PARKA PIVA......................................... 83 VII. OSNOVE UPRAVLJANJA REGIONALNIM PARKOM PIVA............................. 87 PRILOZI ........................................................................................................................ 89 Prilog 1 Uporedni pregled broja stanovnika 1948-2003. godina.................................... 91 Prilog 2 Pregled broja stanovnika po katastarskim optinama i naseljima u okviru RP Piva ......................................................................................................... 92 Prilog 3 Broj domova u katastarskim optinama i naseljima optine Pluine................ 93 Prilog 4 Tabelarni pregled RP Piva razvrstan po kulturama u drutvenom i privatnom vlasnitvu ............................................................................ 94 Prilog 5 Metereoloki podaci sa klimatoloke stanice Pluine i epan Polje ............. 95 Prilog 6 Kartografski prikaz zatienog prirodnog dobra RP Piva ............................. 97 Prilog 7 Regionalni park Piva kao dio EMERALD mree ........................................... 99 Prilog 8 Regionalni park Piva kao IPA podruje ......................................................... 101 Prilog 9 Turistiki potencijali regionalnog parka Piva ................................................. 103 Prilog 10 Potencijalno Prekogranino zatieno podruje Durmitor- Kanjon Tare Sutjeska ................................................................................. 107 Prilog 11 Pedoloka karta RP Piva ............................................................................... 109 LITERATURA ............................................................................................................... 111

iii

iv

Rezime U skladu sa uslovima vezanim za izradu Studija zatite koji su propisani u lanu 56. Zakona o zatiti prirode, Zavod za zatitu prirode je uradio Studiju zatite strunu podlogu za uspostavljanje novog zatienog dobra Regionalnog parka parka prirode Piva (Magli, Volujak, Bio). Podaci i dobijeni rezultati koji su dati u ovoj Studiji trebaju da budu dalje korieni od strane optine Pluine za donoenje Odluke optinskog parlamenta za stavljanje pod zatitu ovog prostora kao novog zatienog objekta (regionalnog parka) u Crnoj Gori. Takoe, ovi podaci mogu biti od interesa i za Zavod za zatitu prirode Crne Gore, Ministarstvo odrivog razvoja i turizma, JPNacionalni parkovi Crne Gore odnosno NP Durmitor, kao i druge institucije, kako domae tako i inostrane (optina Foa i Nacionalni park Sutjeska), oko iniciranja projekata prekogranine saradnje i stvaranje ekozone odnosno ekolokog koridora, prepoznatog kao Prekogranino zatienog podruje Durmitor- Kanjon Tare Sutjeska (vidi Prilog br 10), koji bi povezivao ova dva izuzetno zanimljiva nacionalna parka na prostoru Balkanskog poluostrva, pa i ire. Formiranje novog Regionalnog parka bi bilo osnov i za preduzimanje drugih aktivnosti Zakonom o zatiti prirode, kao to su odreivanje upravljaa zatienog prirodnog dobra, obezbijeivanja sredstava za njegov rad i izrada i donoenje planova upravljanja za period od 5 godina i godinjih programa upravljanja, kao i donoenje propisa (upravlja) za utvrivanje visine, naina obrauna i plaanja naknada za korienje zatienog prirodnog dobra. Postojei koncept statusa / kategorije zatite novog Regionalnog parka Piva (ranije Bio-MagliVolujak), podrazumijeva regionalno povezivanje i NP Sutjeska (Republika Srpska / Bosna i Hercegovina), shodno odredbama PPCG do 2020. Pored koncepta statusa / kategorije zatite, propisane su i osnove za budue upravljanje ovim zatienim prirodnim dobrom i definisane posledice koje proistiu od predloenog koncepta. U skladu sa odredbama iz Zakona o zatiti prirode, kao sastavni dio Studije je uraen i kartografski prikaz granica ovog zatienog prirodnog dobra na geodetskoj i topografskoj podlozi koju je, shodno Zakonu, prethodno obezbjedila Uprava za nekretnine, kao i optina Pluine.

vi

I . UVOD Prostor Maglia, Bioa i Volujaka je u Prostornom planu Crne Gore prepoznat i definisan kao potencijalni objekat zatite prirode kao regionalni park odnosno park prirode. Takoe u Prostornom planu optine Pluine, takoe je istaknut znaaj ouvanja ovog prostora kao budueg regionalnog parka odnosno parka prirode. to se tie vrijednosti prirodnih potencijala ovog podruja oni su istanknuti i u Nacionalnoj strategiji odrivog razvoja, nacionalnoj strategiji biodiveziteta sa Akcionim planom, Studiji Pravci razvoja Crne Gore kao ekoloke drave, Prostornom planu podruja posebne namjene NP Durmitor, Programu i razvoju zatite NP Durmitor i drugim dokumentima. Ovo podruje je izuzetno atraktivno za programe prekogranine saradnje i u tom smislu do sada je uradjena jedna studija koja je vezana za povezivanje podruja NP Durmitor sa kanjonom Tare sa NP Sutjeska i uraena 2009. godine (Niewiadomski Z., Stupar V., Bukovi V., Buli Z. & Stanii N. (2009): Feasibility Stady on establishing a transboundary protected area Durmitor - Tara CanyonSutjeska, UNEP Vienna, ISCC. Prepared under the Project "Enhancing Transboundary Biodiversity Management in South Eastern Europe" in the framework of the Environment and Security Initiative-SEE., Austrian Development Cooperation, Canadian International Development Agency & UNEP, pp. 1 -97, 2009). Kao interesatnu studiju za realizaciju ovog projekta a u vezi povezivanja ovog prostora sa NP Durmitor napominjemo i Studiju o reviziji granica NP Durmitor koju je radio Zavod za zatitu prirode Crne Gore po narudbi resornog Ministarstva za ureenje prostora i zatitu ivotne sredine. Studija nosi naziv Struna studija o reviziji granica Nacionalnog parka Durmitor. Zavod za zatitu prirode, Podgorica, 2010. (Buli Z., Bukovi V., Lakui I., Kasom G., Dragievi S., Mitrovi L., Hadiablahovi S., Tripi R., Milikovi N., irovi R., Kralj S., Roganovi O., Jovovi V., Nikevi J., Savelji D., Telebak B., Rajkovi M., Stanii N., Radulovi V., Futi B., Ivanov M, Pajovi T., Bogdanovie ., ljivananin S. & Stani S. ). U skladu sa odredbama iz Ugovora o izradi Strune podloge - Studije izvodljivosti za ustanovljavanje novog zatienog dobra Regionalnog parka parka prirode Piva, koji je zakljuen izmeu Optine Pluine i Zavoda za zatitu prirode, koji je pristupio izradi predmetne Studije po sadraju koji je utvren u lanu 56. Zakona o zatiti prirode i kao takav prihvaen od strane Optine Pluine u Ponudi Zavoda. Ugovor je zakljuen u skladu sa odredbama Zakona o zatiti prirode i njime utvrenoj proceduri prethodnog podnoenja zahtjeva od strane Optine Pluine Zavodu za zatitu prirode za izradu strune podloge Studije izvodljivosti za ustanovljavanje zatienog prirodnog dobra novog regionalnog parka u Crnoj Gori (lan 56., stav 1. i 2. Zakona o zatiti prirode). Zavod za zatitu prirode je shodno odredbama Zakona o zatiti prirode (Sl. List SRCG, br. 36/77, 39/77, 2/89, 29/89, 39/89, 48/91, 17/92, 27/94 & Sl. List CG, br. 51/08.), ovlaen da u postupku stavljanja pod zatitu i revizije utvrenih kategorija, ukljuujui reviziju / izmjenu granica zatienih prirodnih dobara, priprema strune osnove studije zatite za zatiena prirodna dobra. Programske aktivnosti Zavoda za zatutu prirode su protekle decenije bile usmjerene, izmedju ostalog, i na istraivanje Durmitora u nairem smislu, a samim tim i planinske skupine Bio, Magli i Volujak, Pivske planine, dolina i kanjona rijeka Pive i Tare i njihovih pritoka u cilju zatite objekata prirode, kao i promociju novih podruja i pojedinanih vrsta biodiverziteta, to su ujedno i opredjeljenja Prostomog Plana Cme Gore kao i Prostornih planova Optina u sferi dugorone koncepcije i projekcije zatite prirode i prirodnih vrijednosti Cme Gore. Struni saradnici Zavoda, kao i spoljni saradnici su stoga u vie navrata obavili viednevna terenska istraivanja u svim sezonskim aspektima u cilju rekognosciranja zatienih prirodnih dobara cjelokupnog Durmitorskog masiva u okviru projekata: Prirodnjaka istraivanja kanjona Pive i Komarnice sa posebnim osvrtom na dio kanjona koji e obuhvatiti HE Mratinje, Flora i vegetacija Durmitora, Fauna Durmitora, Monitoring biodiverziteta, Prirodnjaka istraivanja planinskih i visokoplaninskih jezera Crne Gore, EMERALD, Natura 2000 i sl. Ove istraivake aktivnosti su omoguile dobijanje jasnije i cjelovitije slika o stanju biodiverziteta i neive prirode tog prostora.

I.1. Zakonski okvir za proglaenje novog zatienog prirodnog dobra - Regionalnog parka Piva U Crnoj Gori ne postoji zatieno podruje prirode koje spada u kategoriju regionalnog parka. Medjutim, Prostornim planom Crne Gore predvieno je proglaenje regionalnog parka /parka prirode Piva odnosno Magli, Bio i Volujak i povezivanje ovog podruja sa Nacionalnim parkom Sutjeska u Bosni i Hercegovini. Predmetni Park bi se graniio sa NP Durmitor koji uiva dvojaku medjunarodnu zatitu kao svjetska prirodna batina i rezervat biosfere koji obuhvata kanjon rijeke Tare. PP CG regionalne parkove predvidja kao podruja od javnog interesa. Regionalni park Piva odnosno Magli, Bio i Volujak pripada razvojnoj zoni Sjevernog regiona- Pivskoj zoni-podzoni Pluine. Ovo podruje pripada i prekograninoj razvojnoj zoni koju sainjavaju podruja djelova Pivske i Durmitorske razvojne zone i prekogranina podruja Foe u Bosni i Hercegovini odnosno Republici Srpskoj. Proglaenje regionalnog parka Magli, Bio i Volujak doprinjelo bi meudravnoj i meuoptinskoj saradnji izmedju CG i BiH, odnosno optine Pluine i Foa na zatiti prirodne i kulturne batine. Prioriteti razvoja u ovoj podzoni predvieni PP CG su : poljoprivreda, orijentisana na stoarstvo i ribarstvo; tranzitni i planinski turizam; preraivaka industrija i korienje hidropotencijala sliva Pive. Prema Zakonu o zatiti prirode (Sl. list CG, br. 51/08)) koji regulie problematiku zatienih prirodnih dobara regionalni park i park prirode je prostrani prirodni ili dijelom kultivisani lokalitet kopna ili mora, odnosno kopna i mora sa ekolokim obiljejima meunarodne i nacionalne vanosti i predionim vrijednostima. U regionalnom parku i parku prirode zabranjeno je vriti radnje i aktivnosti i obavljati djelatnosti kojima se ugroavaju obeljeja, vrijednosti i uloga parka. Nain vrenja radnji i obavljanja aktivnosti i korienja prirodnih dobara u regionalnom parku i parku prirode utvruje se aktom o proglaenju. Regionalni park i park prirode proglaava odlukom skuptina jedinice lokalne samouprave, po prethodno dobijenoj saglasnosti ministarstva nadlenog za zatitu ivotne sredine i miljenja ministarstva nadlenog za poslove poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede. Temeljni razvojni i regulacioni akti kojim se utvrdjuju zone i reimi korienja i uredjenja, kao i uslovi za izgradnju objekata, uredjenje, korienje i zatitu prostora parkova su plan posebne namjene, plan upravljanja i godinji program upravljanja parkom. Plan upravljanja donosi se za period od pet godina, a ostvaruje se kroz donoenje godinjih programa upravljanja. Plan upravljanja za regionalni park i park prirode donosi nadleni organ optine Pluine uz saglasnost Ministarstva ureenja prostora i zatite ivotne sredine. Godinji program upravljanja donosi upravlja uz saglasnost nadlenog organa lokalne uprave. Za sve radnje, aktivnosti i obavljanje djelatnosti u zatienom prirodnom dobru potrebno je odobrenje Agencije za zatitu ivotne sredine koje se izdaje na osnovu ocjene prihvatljivosti koju vri Zavod za zatitu prirode Crne Gore. Zatiena prirodna dobra mogu se koristiti u skladu sa prostornim planom posebne namjene i planom upravljanja zatienog prirodnog dobra, vodei rauna o ouvanju bioloke i predione raznovrsnosti. Zabranjeno je korienje zatienih prirodnih dobara na nain koji prouzrokuje: oteenje zemljita i gubitak njegove prirodne plodnosti; oteenje povrinskih ili podzemnih geolokih, hidrogeolokih i geomorfolokih vrijednosti; osiromaenje prirodnog fonda divljih vrsta biljaka, ivotinja i gljiva; smanjenje bioloke i predione raznovrsnosti; zagaenje ili ugroavanje podzemnih i povrinskih voda.

Aktom o proglaenju regionalnog parka potrebno je odrediti upravljaa. S obzirom da se ovo podruje granii sa NP Durmitor postoji pravni osnov da se upravljanje povjeri Javnom preduzeu za nacionalne parkove Crne Gore. Naime, prema odredbama Zakona o zatiti prirode zatienim prirodnim dobrima koja se granie sa nacionalnim parkom ili se nalaze neposredno uz njegovu granicu, upravlja upravlja nacionalnim parkom. Takoe, postoji mogunost da podrujem novog regionalnog parka upravlja Uprava za ume s obzirom da je Zakonom propisano da zatienim prirodnim dobrima koja se nalaze na umskim lokalitetima ili su dio tih lokaliteta upravlja organ uprave nadlean za ume. 2

Upravlja regionalnim parkom/ parkom prirode mora da ispunjava sljedee uslove: da ima najmanje jedno zaposleno lice sa visokom strunom spremom ili zavrenim specijalistikim studijama iz oblasti zatite prirode (biolokog, umarskog, poljoprivrednog, ekolokog ili geografskog smjera), sa radnim iskustvom u struci od najmanje tri godine; da ima organizovanu slubu zatite sa jednim zaposlenim nadzornikom na 3.000 ha zatienog dobra, koji mora da ima najmanje srednju strunu spremu, jednu godinu radnog iskustva i da ispunjava druge uslove utvrene aktom upravljaa.

Regionalni park Magli, Bio i Volujak odgovarao bi IUCN kategoriji V zatienih podruja prirode. U ovu IUCN kategoriju svrstavaju se zatieni predjeli u kojima su primarni ciljevi upravljanja: ouvanje skladne interakcije prirode i kulture kroz zatitu predjela i/ili marinskih predjela i odravanje tradicionalnog korienja zemljita, naina gradnje i drutvenih i kulturnih manifestacija; podrka nainu ivota i ekonomiji koja je u skladu sa prirodom i zatita drutvenog i kulturnog miljea zajednice; ouvanje diverziteta predjela, stanita, pridruenih vrsta i ekosistema; eliminacija i dalje spreavanje korienja zemljita i preobimnih aktivnosti; mogunost korienja kroz rekreaciju i turizam u skladu sa osnovnim kvalitetima podruja; podrka naunim i obrazovnim aktivnostima koje e doprinijeti dugoronoj dobrobiti lokalnog stanovnitva i razvoj javne podrke zatiti takvih podruja i doprinos dobrobiti lokalne zajednice kroz obezbjeenje prirodnih proizvoda (umski i ribolovni proizvodi) i usluga (kao to je ista voda ili prihod iz odrivih oblika turizma).

Za regionalne parkove/parkove prirode koji su svrstani u V IUCN kategoriju zatienih podruja prirode potreban je vrlo razradjen i jasan plan upravljanja i to vie nego za ostale IUCN kategorije zatienih podruja. Podruje koje se predlae za zatitu kao regionalni park obuhvata uglavnom zemljite koje je u dravnoj svojini. To je u skladu sa IUCN uputstvom za primjenu kategorija upravljanja zatienim prirodnim dobrima koje se odnosi na kategoriju V iako je esto vlasnitvo na podrujima koja pripadaju ovoj kategoriji mjeovito. U Crnoj Gori zbog njene nedovoljne ekonomske razvijenosti olakano je sprovodjenje zatite podruja ukoliko je ono u dravnoj svojini. Naime, vlasnicima nepokretnosti u zatienim prirodnim dobrima mora se isplatiti naknada radi ograniavanja prava svojine pa je cjelishodno dati prioritet zatiti podruja koja su u svojini Drave ili lokalne samouprave. Zatita rijetkih, prorijedjenih ili ugroenih biljnih i ivotinjskih vrsta sprovodi se u skladu sa Zakonom o zatiti prirode i Zakonom o ivotnoj sredini. Republiki zavod za zatitu prirode je svojim Rjeenjem iz 1968 godine (Sl. list SRCG, br. 30/68) stavio pod zatitu kao biljnu vrstu na podruju N. P. Durmitor bor krivulj (Pinus mughus), a aktom iz 1982. godine (Sl. list SRCG, br. 36/82) 52 biljne, 314 ivotinjskih vrsta i jedan kompletan red (slijepi mievi) na teritoriji cijele Republike. Zatiene vrste faune zabranjeno je ubijati i hvatati, uklanjati, oteivati ili unitavati zatiene biljne vrste i njihove razvojne oblike, osim uz saglasnost Ministarstva zatite ivotne sredine (l. 10. Zakona o ivotnoj sredini). U skladu sa novim saznanjima o ugroenosti pojedinih biljnih i ivotinjskih vrsta, rastao je i broj zatienih vrsta tako da je danas pod reim zatite1 stavljeno 415 biljnih i 430 ivotinjskih vrsta. I.2. Osvrt na postojeu prostorno-plansku dokumentaciju od interesa za Studiju za RP Piva Republiki zavod za zatitu prirode iz Podgorice izradio je 1987. godine Baznu studiju zatite prirodne sredine i pejsaa za potrebe Prostornog plana ( PP) i Generalnog urbanistikog plana ( GUP ) optine Pluine.. 1981. godine Institut za drutveno ekonomska istraivanja iz Podgorice ( IDEI .) uradio je razvojnu studiju pod nazivom: Nacionalni park Durmitor - Osnove programa ureenja. Na bazi ovih i drugih materijala potom su proistekli : Nacionalni park Durmitor - Prostorni plan podruja posebne namjene (PPPPN) do 2.000. godine, (obraivac: Institut za prostorno planiranje - Skopje - 1990. god. ) i Nacionalni park Durmitor - Prostorni plan podruja posebne namjene t.j. PPPPN (obradjiva: Urbanistiki institut Slovenije - 1986). Rad na pomenutim prostornim planovima, tj. njihovo usvajanje nije dovedeno do kraja,

tako da NP Durmitor faktiki sve do 1997. godine i nije imao usvojen prostorni plan podruja posebne namjene (PPPPN). Tada je Skuptina Republike Crne Gore donijela Odluku o donoenju Prostornog plana podruja posebne namjene za NP Durmitor (Slu. list RCG, br.20/97) za period do 2015 godine. Ovaj prostorno-planski dokument se sastoji iz tekstualnog i grafikog dijela ( karata ) izraenog u razmjeri 1: 25.000. Osim navedenog u izradi ove Studije koriena su i sva pozitivna iskustva i rijeenja koja je u izradi slinih planko-razvojnih dokumenata imale institucije u oblasti zatite prirode iz bivih jugoslovenskih republika i drugih meunarodnih institucija i organizacija. Takoe su nam bile dragocjene preporuke strunih konsultanata, kao i sugestije i zakljuci sa radnih sastanaka odranih tokom izrade Studije, kao i u njenoj zavrnoj fazi sa predstavnicima resornih ministarstava i optine Pluine. Kao osnova za izradu navedene Studije korien je i Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine, Prostorni plan podruja posebne namjene NP Durmitor (Sl. List RCG, br.20/97), programi razvoja i zatite odnosno menadment planovi za NP Durmitor za period 2005-2010 i 2010-2015. godine, Nacionalna Strategija Biodiverziteta sa Akcionim Planom za period 2010 2015 i Nacionalna strategija odrivog razvoja. Navedeni dokumenti su ukazali na neophodnost izmjene granice NP Durmitor i njegovo proirenje na ire podruje Komarnice, ukljuujui kanjon Nevidio, kao i promociju novih regionalnih parkova odnosno parkova prirode u prvom redu: Piva (Magli, Volujhak i Bio), Ljubinja, Sinjavina sa arancima, Komovi i Rumija..

II. OPIS PRIRODNIH I STVORENIH ODLIKA ZATIENOG PRIRODNOG DOBRA - OPIS STRAIVANOG PODRUJA Podruje istraivanja koje je se obrauje u ovoj studiji je dio optine Pluine koji je uglavnom vezan za planinske masive Volujaka, Maglia i Bioa sa neposrednom okolinom. U Studiji se razmatra i povezivanje NP Durmitor sa potencijalnim regionalnim parkom parkom prirode (Bio, Magli, Volujak) Ovo poglavlje Studije daje samo opis prirodnih i stvorenih odlika istraivanog podruja dok su vrednovanje i ocjena stanja njegovih prirodnih resursa dati u posebnom poglavlju Studije. U pogledu postignutih rezulata samih geoekolokih istraivanja predmetnog podruja, konstatovano je da su dosadanja istraivanja ovog podruja, pogotovo ona koja su sprovedena za potrebe izrade Studije, dala indicije da je ovo zavreuje panju da se nae na listi zatienih objekata prirode kao regionalni park. II. 1. FIZIKE KARAKTERISTIKE ISTRAIVANOG PODRUJA II. 1. 1. Geografski poloaj i topografija terena Regionalni park Piva pripada sjeverozapadnoj Crnoj Gori i jugoistonim Dinaridima i predstavlja u pogledu fiziko-geografskih karaktera, geodiverziteta i geonasljea i biodiverziteta njihov veoma zanimljiv kompleksan dio.

Geografski poloaj Regionalnog paka Piva na topografskoj karti VGI 1:200.000

Prostor Regionalnog parka Piva odlikuje dominantna pojava vertikalne ralanjenosti 60 - 100 m/ha i > 100 m/ha. U pogledu nagiba terena dominiraju povrine sa velikim nagibima. Prostori sa nagibima veim od 30 stepeni zauzimaju 50 % teritorije Nacionalnog parka, a oni sa nagibom do 10 stepeni zauzimaju 35 %. Ovo je od znaaja za intenzitet erozije i za razvoj pojedinih oblika erozije. Sa hipsometrijskog aspekta preovlauju tereni izmeu 1200 i 1600 m nadmorske visine, koji zauzimaju 50 % teritorije NP, to predstavlja karakteristiku mladog reljefa sa starim povrima i kanjonskim dolinama. Vea je zastupljenost 5

viih trena nego niih, to znai da planinski prostori imaju vee rasprostranjenje od kanjonskih. Dinarski pravac pruanja planinskih grebena za posljedicu ima da 22 % prostora NP ima sjeveroistonu ekspoziciju, a 20 % jugozapadnu. Junu, jugoistonu i jugozapadnu ekspoziciju ima 37% teritorije Parka, a istonu i zapadnu 17 %. II.1.2. Geodiverzitet i Geonasljee prostora Regionalnog parka Piva Rznovrsnost geogrfske sredine (geodiverzitet) moe d bude iskzn po tipu ili po intenzitetu. Tipski geodiverzitet je rezultnt sloenosti geogrfske sredine mi g oznvmo ko rznovrsnost predjel i regionlnost geogrfskog prostor. Dimenzioni geodiverzitet iskzuje rznovrsnost geogrfskih pojv i proces po intenzitetu (rzliitost debljine geoloke podloge, ngib teren, klimtskih prmetr, koliine vode, debljin zemljit, brojnosti populcij, koliine prizvodnje, intenzitet sobrj i sl). Geonsljee moe d se tretir ko izvjestn spekt elementrnog geodiverzitet, li ne i ukupne geogrfske rznovrsnosti jer ne mor biti vezno z prostornu odredbu. Geonsljee se uglvnom vezuje z prirodne (zemljske) objekte ili geoloko-geogrfske spomenike prirode dok se geogrfski diverzitet vezuje z prostorne odrednice te rznovrsnosti. Pojve i oblici izdvojeni iz geodiverzitet koji su od izuzetnog znj ine geonsljee, zbog eg se tite ko prirodn dobr. Pod prirodnim dobrom se smtr ouvni dio prirode posebnih prirodnih vrijednosti zbog kojih im ekoloki, nuni, kulturni, obrzovni, zdrvstveno-rekretivni, turistiki i drugi znj, zbog eg ko dobro od opteg interes im posebnu ztitu. Geonsljee ine geomorfoloke, geoloke, hidroloke, pedoloke, posebne rheoloke vrijednosti koje su nstle tokom duge istorije stvrnj Zemljine kore. Rzliite epohe iz geoloke istorije, ko i rzliiti procesi koji su se devli, ostvile su svoje trgove u stijenm i oblicim reljef. Geodiverzitet prostora regionalnog parka Piva Nstnk i rzvoj krstnog reljef i hidrogrfije, predisponirn je nizom fktor kko prirodnog, tko i ntropogenog porijekl. Osnovni uslovi nstnk i rzvitk krst Pive, ko i u drugim oblstim su bili: krenjk podlog u kojoj se rzvijo krst i vod ko gens vrenj krstnog proces. Modifiktori koji su uticli n rznovrsnost krst i njegovu prostornu mozinost su bili: klim, pedoloki pokriv, vegetcijski pokriv, morfologij teren, litoloke rznolikosti podloge i, n krju, ljudski fktor. Morfoloke karakteristike terena U formirnju reljef Pive uestvovlo je vie inilc. Pored tektonskih pokret ubirnj, rsijednj i nvlenj, vnu ulogu su odigrli i spoljni uticji i fktori. Oni su modifikovli tektonski diferencirn reljef, tko d on, zhvljujui njim, im dnnji izgled. Endogeni i egzogeni fktori su se smjenjivli i koegzistirali kroz geoloku istoriju Pive. Neki od njih i dns trju, neki su ve zvreni.

Popreni preek kroz Pivu U oblsti Piv, shvenoj u nznenom smislu i obimu, mogu se izdvojiti tri osnovn element reljef: povri, uzvienj koj se diu s povri i knjonske doline, koje su ueene u povrim. Ovi mkroreljefni elementi se veom otro odvjju i meusobno jsno rzlikuju, tko d predstvljju prirodne sredine s izdiferencirnom posebnou. Svk od ovih cjelin ponosob rzliito uslovljv nstnk i rzvoj krstnih oblik reljef i hidrogrfije. Nvedeni elementi reljef su izgreni uglvnom u veom monoj krenjkoj msi. N njihovo formirnje, svk n svoj nin, su uticle: fluvijln, lednik, krstn, brzion i lednik erozij i denudcij. Neophodni prtilc ovih proces je bil kumulcij rnije erodirnih mterijl i izgrdnj kumultivnih oblik reljef. Pivske povri Posmtrjui popreni profil Pive, i n smom terenu, se moe vom lko uoiti iroko rzvie u literturi poznte Pivske povri. Nim istrivnjim je ustnovnjeno d se rdi o seriji fluvio-

denudcionih povri koje se sukcesivno smjenjuju po visini i prostornom rzviu. Primrn povr je izrzbijn knjonskim dolinm Pive, Tre, Komrnice, Vrbnice, Suice i drugih pritok. Knjonskom dolinom Pive i Komrnice, koj je uglvnom meridijnskog prvc, Piv je podijeljen n Pivsku plninu (istono) i Pivsku upu (zpdno). Pivsk plnin je suvom dolinom Pirnog dol podijeljen n sjeverni, prostrniji i juni mnji dio. Pivskoplninski kompleks povri je jednostvniji, li se i n njemu izdvjju tri nivo. Njnii je nivo n kome je smjeteno selo Bezuje u junom i Donji Un, u sjevernom dijelu Pivske plnine. Apsolutnih je visin 1200-1250 m. Srednji nivo je njrzvijeniji. Nroito se istie n podruju Dubljevi, Borkovi, Pi, Hercegove Strne, Sumorove Gore, Brnog Dol, Bbi, Jerini i einog. Apsolutnih je visin 1400-1480 m. 1. Gornjeupski kompleks povri je u stvri izvorin elenk Vrbnice, s vie dijelov. Meu njim se istiu: 2. Budnjski dio je rzvijen izmeu doline Vrbnice i Suvodol. I kod njeg se jsno izdvju dv dijel: Donjebudnjski psolutnih visin 1150-1200 m; Gornjebudnjski psolutnih visin 1300-1350 m. 3. Brljevski dio povri je rzvijen izmeu Suvodol i doline Mrtinjske rijeke. Ovdje se rzlikuju tri nivo povri: Poljski nivo psolutnih visin 1200-1250 m; Korski nivo psolutnih visin 1450-1500 m; Nivo Gldit n psolutnim visinm od 1800-1850 m. 4. Vuevskoulobiki kompleks je izmeu dolin Mrtinjske rijeke, Pive, Drine i doline Sutjeske; tkoe se sstoji iz tri nivo povri: Nivo Prepelij n psolutnim visinm oko 1400 m; Vuevski nivo n psolutnim visinm 1450-1500 m; Ulobiki nivo n psolutnim visinm n 1800-1850 m. N svim ovim dijelovim Pivske povri nijesu jednko prostorno rzvijene. N svim dijelovim i nivoim nemju isto horizontlno rzvie i vertiklnu strtifikciju. Pored Tre i Suice se tkoe jvlj kompleks povri iz nekoliko nivo: 1. Donjecrkviki nivo, psolutnih visin 1200-1250 m; 2. Gornjecrkvikocrnogorski nivo, psolutnih visin 1400-1450 m. Povr je uoljiv i s desne i lijeve strne knjonskih dolin. Veom intenzivn krstifikcij, lednik erozij i kumulcij su veom mnogo izmijenile nekdnji izgled povri, li se on moe reltivno lko rekonstruisti. U dijelovim povri koji su bili izgreni u mekim, eroziji podobnim stijenm, ko to je sluj s Gornjom upom, n disekciju povri je njvei uticj iml fluvijln erozij i denudcij. Fluviodenudcioni procesi su i dns veom intenzivni n prostoru Gornje upe. N vertiklnu diferencijciju povri pored sukcesivne smjene vertiklne i horizontlne fluvijlne erozije je iml i lokln neotektonik. Doline N sstvcim Pive i Tre kod epn Polj, postoji sistem visinski rsporeenih ters. Njni ters iznd smih sstvk je fluvioglcijln kumultivn ters n kojoj je locirno epn polje. On je vi od sstvk i korit Tre i Pive z oko 40 m. Iznd nje su ostci erozivnih ters: Kr (98 m), Zgre (260 m) i Soko (460 m). U kompleksu sstvk se mogu vidjeti ostci ters i n drugim pozicijm. Tko, iznd sel Kruev Kruevski pod koji odgovr tersi Kr. Zgredi odgovrju uz Tru podovi Lise stijene, Bbino brdo, Liki kr. Tersi Sokol odgovrju podovi uz Pivu: Brveni pod i Dubovki pod u Gornjem Kruevu. I n sstvcim Komrnice i Sinjc se jvlj izrzit serij podov, koji su tkoe ostci nekdnjih prostrnijih erozivnih ters. Ti podovi se jvljju n sve tri meusstvne kose. Pored reltivno niske holocene terse oko smih sstvk visine 510 m, n kosi prem Gornsku se jvlj pod Crevo gumno, reltivne visine oko 70 m. Prem Borkoviim je pod Kluersk kos, reltivne visine oko 120 m. U prvcu Seljn su tri pod reltivnih visin 100, 160, i 240 m.

Fluvijlne terse Vrbnice u kosi Krstvice: -drobin, b-slojeviti krenjci, v-eluvijum, g-lporci; d-fli, msivni krenjk, 1-7 Rzliiti nivoi rijenih ters (u tekstu) U dolini Vrbnice, tkoe, postoje serije Fluvijlnih erozionih ters. Njbolje je izren serij n uu Bukovice u Vrbnicu, u kosi zvnoj Krstvic. N tom potezu, u prvcu sel Gornsko, ouvno je nekoliko nivo, koji predstvljju stdijume sputnj u. Njni je luvijln ters n kojoj su bile smjetene stre Pluine i zseok Mgude. On im visinu iznd korit Vrbnice 5-7 m. Iznd nje je erozivn ters Kr (35-40 m), ztim erozivn ters Grdc 50 m. Iznd nje je prostrn fluvioglcijln ters Pluinsko brdo visok oko 70 m. Sljede je erozivn ters Gojkovi pod visine oko 100 m, ztim Krstvic 250 m i Suvi pnj 350 m. Osim ovih, u dolini Vrbnice im jo nekoliko podov koji su u koreltivnom odnosu s podovim u kosi Krstvice. Tko terasi Grc odgovr pod Reetk, iznd u Vrbnice u Pivu i Priljepski pod s suprotne strne Vrbnice. Kru odgovr Rui pod, Krstvici, pod Suv Klek ispod Budnj. Ako se nlizirju i sistemtizuju sve erozivne i kumultivne terse i podovi mogu se izvesti sljedee grupe ovih oblik: 1. Aluvijlne terse,(1) izgrene od fluvioglcijlnih i fluvijlnih ljunkov i konglomert, reltivnih visin od 7-10 m. Strosti su uglvnom holocene. 2. Aluvijlne terse slinog sstv, li s zntno veom sbijenou i veim prisustvom konglomert i uglvnom od fluvioglcijlnih sediment visine 30-50 m. 3. Serij erozivnih fluvijlnih ters (Sk. 5 - 3,4,5) n reltivnim visinm 90-130, 150-170 i 200-230 m, ueene u krenjcim. B..Milojevi (1951) oznio ko gornje pliocene. 4. Serij erozivnih fluvijlnih ters (Sk. 5 - 6,7)n reltivnim visinm 280-300 i 450-480 m, koje bi se n bzi tog mogle ozniti ko donje pliocene i gornje Miocene. Udubljivnje knjonske doline Pive i njenih pritok i izgrivnje ters je vreno usljed snivnj donje erozivne bze n sjeveru u slivu Drine. Donj erozivn bz z Drinu-Pivu se sputl li i pomjerl prem everu. N tj nin Drin je produvl svoju dolinu, li se i sliv uporedo s tim udubljivo. Snivnjem donje erozivne bze ktivirno je regresivno usijecnje Drine, Pive, Tre i njihovih pritok. Drin je bil u stnju d njvie usglsi svoj uzduni profil, Piv i Tr zntno mnje, njihove pritoke su ostle s neusglenim uzdunim profilim s mnotvom prelom. One pritoke koje su imle prostrn sliv i dost vode prtile su udubljivnje Pive i Tre. One rijeke koje su imle mli sliv i mlo vode zostjle su (postjle visee) ili su im se tokovi izgubili u krstnom podzemlju, doline postjle suve. Tkv je sluj s unnskim Suvodolom, Vuevskom vlom, Suvodolom i Vodicm. Ovo su dns fosilne doline. Visee doline s slbim tokom, su se odrle kod Mrtinjske rijeke i Suice, uglvnom zbog tog to su otkrivene nepropusne stijene u podlozi. U terenim izgrenim od mekih, vodonepropusnih stijen, rjene doline su se mogle lke udubljivti i ove rijeke su prtile glvni tok, Vrbnic i njene pritoke, iko s reltivno mlo vode, izgrdile su doline s reltivno dobro usglenim uzdunim profilim i mnjim ngibim strn, jer su usjeene u flinim sedimentim. N udubljivnje dolin veom veliki uticj su imli tektonski pokreti, Uzdiznjem donjih djelov sliv Pive pored pojve inverzij u rsporedu i ngibu povri i veliko udubljivnje i nstnk knjoske doline u predjelu izmeu Vuev i Pivske plnine. Doline Pive, Tre i njihovih pritok nijesu ni jednostvne ni jedinstvene. Njihov rzliitost je uslovljen rzliitim fktorim. Uglvnom rzlike u izgledu dolin su posledic rzliitosti podloge u kojim je dolin izgren, ili njen pojedini dio, koliinom vode, klimom i glcijlnim uticjim. 8

Dolin Pive Dolin Pive postje od sstvk Komrnice i Sinjc kod Crevih vrt, zvrv se kod epn polj, gdje se sstje s Trom, grdei Drinu. Dugk je oko 50 km. Prilikom izgrdnje doline, Piv je n svom putu nilzil n stijene rzliite tvrdoe i drugih fizikih i hemijskih svojstv. Piv je, u izvjesnim dijelovim, poto je preekl krenjke otkril podlogu od verfenskih sediment ili eruptiv. Tkv je sluj n potezu od okove luke do epn polj. Dok se udubljivl u krenjcim, dolin je bil knjonsk. Ogolivnje nepropusnih stijen u podlozi, uslovilo je pojvu izvor n kontktu krenjk i nepropusne podloge. Unzdn erozij i ubrzn denudcij uinile d su moni krenjci ostjli bez podloge. Ovo je, dlje, izzivlo oburvvnje, nstnk siprskih plzev i irenje doline n run povri. U ovim dijelovim se sreu i po nekoliko kilometr dugi siprski plzevi. Popreni profil doline je izlomljen. Gornji djelovi dolinskih strn su strmi, donji zntno bli. N onim dijelovim e se rijek usijecl smo u krenjcim od vrh do dn doline, to je sluj n potezu od Sinjc do Krsc (ue Pirnog dol) i od u Vrbnice do Mrtinj, ko i od Mrtinj do okove luke. Dolinske strne u ovim dijelovim su veom strme, ponee i vertiklne. Knjon u ovim djelovim dostie dubinu i preko 1000 m. Dno knjon je ponee predstvljeno smo rijenim koritom ili uskom luvijlnom rvni. N gornjem dijelu od Sinjc do Krsc, i od Odmut do Mrtinj, strne su neto ble nego u treem dijelu, i mnjih dubin (500-700 m). Ovdje osim korit rzvijen je i neto ir luvijln rvn, sreu se i neke fluvioglcijlne terse. N potezu od Krsc do Pluin lijev dolinsk strn je ueen u fliu desn strn u msivnim sprudnim krenjcim, to je izzvlo simetrinost doline. Dolin Tre Dio knjonske doline Tre nizvodno od Tepc pripd oblsti Pive i to njen lijev strn. Do Uzlup ov dolin im dinrski prvc, odtle skree prem zpdu. Duin ovog dijel iznosi oko 35 km. I on n svim potezim nem isti popreni profil. Od Kluerove do Bijelog brijeg Tr je ueen smo u krenjcim, tko d je u tom izrzitih, skoro vertiklnih strn. Od Bijelog brijeg (Brtnovice) do epn polj Tr je njprije ueen u krenjcim, d bi se potom n profilu smjenjivli porfiri, krenjci, pjeri i ponovo krenjci. N tom dijelu popreni profil je veom izlomljen. Dno doline krkterie prostrnij luvijln rvn, fluvio glcijlne terse, erozivne terse i podovi n veim visinm. N strnm se jvljju brojni sipri i siprski plzevi. U gornjim i donjim dijelovim ngibi su veliki, u sredinjim veom blgi. N ovim ngibim su smjeteni breki zseoci Zgre, Bbino brdo, Lijeevin, Liki do i Odin Glvic. N kontktu krenjk i porfirit se jvlj nekoliko vrel koj poslije krtkog tok prelze u vodopde (Sige-50 m., Lijeevin 42 m). Tokovi uprvo prte poprene profile strn. Dolin Vrbnice i njenih pritok

Popreni preek doline Vrbnice (po M. Mirkoviu (1983). 1. Slojeviti krenjci K 2. Sprudni krenjci J3, 3. Slojeviti krenjci J2 4 Slojeviti lporoviti krenjci J1; 5.Amonitski crveni krenjci J1; 6. Slojeviti krenjci i dolomiti T3; 2 1 7.Crveni boksiti; 8.Krenjci i ronci T2 ; 9.Dijbzi, 10. Bnkoviti krenjci T2 11. Pjeri i lporci. T1

Sliv Vrbnice je lepezstog oblik. Dugk je oko 20 km i dolin nem ni u jednom dijelu knjonski izgled. Izgren je ilii u smom fliu, ili n kontktu fli i krenjk. U slujevim kd je izgren smo u fliu (Zukvnski i Orki potok, Njivic i Gornj Bukovic) dolinske strne su blge, doline plitke, uzduni profil sglsn i bez prelom. Poto se fli reltivno lko spir i odnosi to i slbije rijeke i potoci nose dost mterijl. Dolinske strne su ispresijecne mnotvom vododerin. Kd je dolin izgren n kontktu fli i krenjk (Vrbnic od Stbn do u, Njivic i Bukovic u donjim djelovim) doline imju simetrin profil, pri emu je bl strn on koj je izgren u fliu, strmij u krenjcim ili dolomite. Bujini tokovi s strne fli stvrju plvine, s krenjke strne se uz smo korito jvljju izvori, koji skoro d i ne nose mterijl. U donjim djelovim Njivice, i Bukovice ko i kod Vrbnice od izvor u Sutuliji do Stbn rijeke prosijecju smo krenjke, p su n tim mjestim izgrene klisure strmih strn.

Dolin Mrtinjske rijeke Dolin ove rijeke je uprvn n dolinu Pive. Dugk je oko 5 km. Izgren je regresivnim usijecnjem ove rijeke, zntno izmijenjen rdom lednik i pleistocenih uslov glcijlnog i periglcijlnog djelovnj. Dolin je mfitetrlnog oblik, strmih strn u gornjim dijelovim, blih u donjim. Nime, Mrtinjsk rijek je proekl oko 500 m debelu krenjku plou, potom ogolitil podlogu od pleozojskih pjer, ztim se nstvil usijecti u njim.

Popreni preek doline Mrtinjske rijeke (po M.Mirkoviu 1983.)

U proelju doline je 1.400 m visoki odsijek Mgli. Odsijek je rzdvojen s tri lijeb. Niz njih se u toku pleistocen stropotvo led, donosei nedovoljno obreni ledniki mterijl. Ovi visei lednici su se regenerisli n vrhu dnnjeg Mrtinj (Mrtinjski omr) e se formiro supodinski regenerisni lednik. Tj lednik je dopiro skoro do dnnjeg korit Pive. O tome svjedoi velik eon moren u donjem Mrtinju. On je ksnije bil probijen Mrtinjskom rijekom, p se smo juni dio ko osttk jvlj n desnoj dolinskoj strni. Doline Suvodol i Suice Ove doline su fosilne predlednike doline i nekdnji vlovi veom dugkih i monih lednik. Prije lednik ovim dolinm su tekli normlni tokovi s dost vode p su ueene duboke doline strmih strn. Njih je nslijedio lednik, koji ih je preoblikovo. U holocenu lednike su nslijedili tokovi koji su dlje mijenjli izgled doline. U svkoj od ovih dolin su se jvljli i terminlni bseni, u Suici 2 (Suiko jezero i Poljne) u Pirnom dolu 1 (Vodeni do), u Suvodolu 2 (Gornji i donji Suvodo). Popreni profili imju tipin izgled vlovskih dolin (ltinsko slovo U). Ispod strmih odsijek obod doline se jvljju siprski plzevi. Dolinsk dn su im prilino irok i n pojedinim mjestim zrvnjen. Kod Suice i Suvodol se n uzdunom profilu jvljju inversni ngibi, kod Suvodol i Pirnog dol i prelomi.

Dolin fosilnog vlov Suvodol

10

Uzvienj n povrim Izgrujui svoje povri Piv i Tr su zntno proirile svoje doline. I mnje bone pritoke su se prststo zvlile u prostore meu rijekm, proirujui povr, smnjujui i suvjui grebene meu rijekm. Ovim proirivnjem povri, bil je npdnut krenjk ms izmeu Pive i Tre li i u drugim prvcim, tko d je on rzbijen zhvljujui, s jedne strne bonom rdu glvnih tokov, s druge strn regresivnoj eroziji pritok. Pri tome su vnu ulogu odigrle i denudcij, nivcioni procesi i krstifikcij. Dns izmeu Povri Pive i Tre u predjelu Pivske plnine, postoji niz zostlih uzvienj, koj ine topogrfsko rzvoe meu ovim rijekm. Ovj niz uzvienj nem dinrski prvc jer nije nsto pokretim dinrske orogeneze, ve fluviodenudcionim preoblikovnjem. Krenjk ms ovog predjel izdignut je u svskoj orogenezi, li je dobil izgled u toku pliocen i pleistocen. Niz uzvienj poinje od Plninice (zpdni ogrnk Durmitor), preko Ljeljenk (1755), Tretenog brd (1772), Bobetin vrh (1775), Grb vrh (1542), Me (1450) do Sokol (1439). Ovj niz uzvienj im njprije uporedniki prvc od Ljeljenk do Bobetin vrh, dlje im meridijnski. Primjeuje se d on imju priblino iste psolutne visine. N Vuevu, tkoe im niz uzvienj, koj ine topogrfsko rzvoe izmeu Pive, Drine, Sutjeske i Mrtinjske rijeke. Poinju n zpdu od Pogledl (1806), p preko Rujevc (1805), Plninice (1876), Crnog vrh (1634) do Prebjene Klde nd knjonom Pive. Ni ov uzvienj nemju dinrski prvc, nego polukruno iz zpdnog prvc svijju prem sjeveroistoku. Njihov prvc prunj i rspored su uslovljeni rdom rijek koje ih okruuju. Sv uzvienj imju kupst oblik. Od povri su odvojen blim pdinm. Njihov oblik je uslovljen velikom strou, jer su on strij od povri, zntno strij od knjonskih dolin. On su pretrpjel zntne uticje denudcije, snjenikog i glcijlnog djelovnj. Plninsk skupin Volujk, Bio i Mgli predstvlj everoistono grnino podruje izmeu Pive, Vrbnice, Gtkog polj, Neretve i Sutjeske. To je prostrn plninsk skupin povrine od oko 200 km2. Od tog 2/5 pripd slivu Pive, osttk ostlim slivovim. Poto se nlzi u hidrolokom voru nekoliko slivov, ov plninsk skupin je bil intenzivno npdnut rznorodnim erozivnim procesim. Poto je u njveem dijelu visin iznd od 1800 m, to je i pleistocen glcijcij bil n ovoj plnini veom intenzivn. S ovih plnin su se kretli brojni lednici, koji su izgrdili duboke vlove, i n tj nin ovu skupinu veom izrzbijli. Pored intenzivne tektonike, rznorodni erozivni procesi su uslovili veliku disecirnost reljef ove plninske skupine. Centrlno mjesto u ovoj skupini imju grebeni Bio i Kruice. Kod Bio se izdvj nekoliko vrhov veih od 2000 m: Vitlovi 2396, Presjek-2194, Teljevi lstv 2195, Konjsk lstv, Plee i dr. Lednikom dolinom Suvodol, koji se s istok zvli u centrlni dio Bio, on je podijeljen n sjeverni vii i juni, nii dio. Ov dolin se prem zpdu dlje nstvlj preko Jezerine, Bljuturnog dol, Urdenog dol u dolinu Suhe, dijelei ovu plninsku skupinu n evernu (Bio s Mgliem) i junu (Kruic, Vlsulj i Volujk). S jug u Vlsulju prodire Stbnjski vlov s stbnjskim jezerim i prostrnim izduenim cirkom Smrekovc. Od Bio se prem everu odvjju grebeni Mgli, koji je regresivnim rdom Mrtinjske rijeke suen n uski greben. Prem everozpdu iznd izvorinih krkov se pru greben Volujk, dlje prem izvoritu Munice i Neretve uski greben Lebrnik. Morfografske karakteristike terena Morfogrfij je vn, ponekd i presudn fktor rzvitk krst. Ngib povrine, hipsometrijski poloj, p i ekspozicij djeluju n krstni proces, to se odrv n rzvitk krst. N bzi detljne nlize morfometrijskih krt rzmjer 1:25000 moe se konsttovti d u Pivi postoji velik morfogrfsk rznolikost, koj je posljedic rznorznih fktor i tok morfogeneze. Ngibi teren su preduslov z rzvitk krstifikcije po dubini. Nime, vertikln rlnjenost teritorije utie n preusmjervnje povrinskih vod ili u podzemlje ili n oticnje po povrini. Ako je povrinsko oticnje dominntno td je krstifikcij umnjen, u suprotnom uven. Time se ngib i vertikln rlnjenost teren direktno ukljuuju u fktore krstifikcije . U Pivi je je izren velik rznolikost uglov ngib. Burn geomorfolok ktivnost je dovel do velike plnzije reljef, p je i rlnjenost reljef velik. N teritoriji Pive dominntne su vertiklne rlnjenosti 51-100 m/ha i vie od 100 m/ha. Krkteristino je d se srednje rlnjenosti jvljju rjee, dok su njei ngibi velike i mle rlnjenosti. Velike se vezuju z plninske grebene i dolinske strne. Mle se vezuju z povri i rijene terse. Dominntn je vertikln rlnjenost od 51100 m/ha i ini 32% ukupne povrine. Potom su rlnjenosti vie od 100 m/h i iznose 21%. To zni d je z krstifikciju i rzvoj povrinskih oblik krst nepogodno s morfogrfskog spekt oko 53% teritorije koji su zhveni krbontnim stijenm. Ngibi povrin se iskzuju relno i u direktnoj su zvisnosti od vertiklne rlnjenosti. Njvei ngibi se jvljju n strnm knjonskih dolin i plninskih greben. Mli ngibi ko i mle rlnjenosti se jvljju n povrim i dnu dolin. Ngibi od preko 150 z koje se smtr d su izuzetno nepovoljni z povrinsku krstifikciju, se jvljju n 54% teritorije. Mlo povoljni ngibi z rzvoj krstifikcije su 11

izmeu 10150 i iznose 8%. Osttk od 38% se smtr povoljnim z rzvoj povrinske krstifikcije. N ngibim iznd 100 se ne mogu rzvijti veliki krstni oblici (polj i uvle), dok se iznd 200, ne mogu jvljti vrte. Z rzvoj krp, nroito rebrstih su povoljniji vei ngibi mikrolokcije. Z mreste krpe, kmenice i korozione stolove opet, su njpovoljnije horizontlne povrine. Z mendrske i potkoviste krpe njpovoljnije su povrine mlih ngib. Z visee vrte su njpogodniji ngibi izmeu 5150. Hipsometrij utie n visinsku diferencijciju klime, ov opet n rzvitk krstnog proces. Dominntne visine su izmeu 1200-1600 m ndmorske visine (52%). Potom su izrene povrine visin 800-1200 m (24%). Iz tog su povrine preko 1600 m (16%), njmnji zhvt imju visine 400-800 m (10%). Ekspozicij povrin tkoe posredno preko mikroklimtskih svojstv utie n krstifikciju. Dominntne ekspozicije su istone i zpdne, potom sjeveroistone i jugozpdne. Ostle ekspozicije ine mnje od 20% teritorije Pive. Litogene komponente razvoja karsta Pive Horizontlno i vertiklno rsprostrnjenje krbontnih i nekrbontnih stijen je u Pivi veom rznovrsno i neujedneno. U horizontlnom rsprostrnjenju njzstupljenjiji su krenjci. Oni obuhvtju cijelo prostrnstvo povri, velike dijelove knjon, p i okolne plninske mse. Pjeri se jvljju uglvnom u dolinm. Fline prtije presijecju Pivu od istok prem zpdu, njenim sredinjim dijelom. To je usk zon, koj je u literturi nzvn durmitorski fli. On se prostire u vidu trke od Dobrog dol n Durmitoru, preko Pirnog dol, dolinom Vrbnice, prelzi u Gcko. Pjersko konglomertine serije tercijer i glcijlni mterijli imju nezntno horizontlno i vertiklno rsprostrnjenje, p im je i zntno mnj ulog u genezi krstnog reljef. Oni imju, uglvnom, loklni znj. Vertiklno rsprostrnjenje i zstupljenost ovih stijen, su tkoe neujedneni i nervnomjerni.

Odnos krstujuih (1.2.4.) i nekrstujuik stijen (3,5) n istonim pdinm Mgli

Njnie dijelove zuzimju verfenski pjeri i kriljci, nedefinisne monosti. Preko njih lee moni, msivni sprudni krenjci, prosjene debljine oko 800 m. Preko njih lei zon gornjekrednog fli zntno mnje debljine. U izvjesnim djelovim (Crkviko i Breznsko polje) preko krenjk lee neogeni sedimenti. Oni su mle monosti (do 40 m). U predjelim gdje su z to postojli pogodni uslovi, kumulirni su glcijlni nnosi s preteno krenjkim supstrtom. U knjonskim i normlnim dolinm kumulirn je fluvijlni, fluvioglcijlni i siprski mterijl, koji im mlo rsprostrnjenje i debljinu, time i mli znj z rzvitk krstnog proces . Rzmjetj krbontnih stijen Krenjci su stijene krbontnog sstv, pri emu klcit ini i preko 90%. N teritoriji Pive krenjci imju njiru zstupljenost. Oko 84% topogrfske povrine je krenjko. Osim tog i veliki dio fli ine krenjci; morenski, siprski i fluvijlni mterijl, je tkoe preteno od krenjk. Po svojim geohemijskim svojstvim, krenjke n teritoriji Pive moemo svrstti u tri ktegorije: isti krenjci (,c), dolomitini krenjci (b, d) i lporovitopjeskoviti krenjci (e). Potpuno jsno izdvjnje ovih ktegorij je vrlo teko, jer izmeu njih im vrlo mnogo prijelz. Lporoviti krenjci su vezni z krenjki dio flinog kompleks, ko i z kontkt ovih stijen s okolinom. Dolomitini krenjci su njei u trijskoj seriji, nroito u ldinskom ktu. Krenjci s mlo primjes dolomit su uglvnom vezni z juru i trijs ili gornju kredu i u Pivi imju njire rsprostrnjenje. Svkko podloniji krstifikciji su isti krenjci i dolomitini krenjci. Donedvno se smtrlo d se s povenjem dolomitine komponente umnjuje rstvorljivost krenjk. Meutim, u novije vrijeme, mnogobrojnim probm reltivne rstvorljivosti, ustnovljeno je d su dolomitini krenjci podloniji rstvrnju od istijih, pod uslovom d ne sdre modifikciju dolomit mle energije kristlne reetke, koj se pretvr u prh (dolomitino brno). Lporoviti krenjci doline Vrbnice su zntno mnje podloni krstifikciji. Glinoviti materijali koji sainjavaju laporovitu komponentu pri rstvrnju zepljuju pukotine, ime onemoguuju ili umnjuju

12

krstifikciju, n povrini dju ble oblike krstnog reljef. Lporoviti krenjci se uglvnom ponju ko reltivni zgt, nerijetko i ko loklne brijere koje prouzrokuju pojvu slbijih krstnih izvor. Geohemijski sstv krenjk n terenu Pive
(a) isti krenjaci Si2 Al2O3 Fe2O3 Fe Mgo Ca Na2O H2O P2O5 CO2 SO3 BaO SrO Suma 100.1 99.6 0.18 0.04 45.2 0.02 0.01 0.01 98.1 100.5 101.2 0,2 17.1 36.2 0,67 0,23 (b)dolomitini krenjaci 7,5 0,3 0,01 0.3 6.8 42.3 0.01 0.2 1.03 41.0 0.2 2.2 53.4 44.0 40.1 0.1 39.8 (c) isti krenjaci 0,8 0,2 (d)dolomiti krenjaci 2.5 0,7 0,7 6.6 46.0 lapopoviti krenjaci 15,1 0,4 2,7 18.0 25.1

Mehnik i geofizik svojstv krenjk n terenu Pive su rzliit, to je uslovljeno strou i tektonikom. Mehnik svojstv su mnogo uticl n rzvitk krstnog proces. vrsti krenjci omoguvju rzvitk krp, dok ispucli omoguvju krstifikciju po dubini. Posmtrjui sondni mterijl moe se izvesti zkljuk d su gustin i broj pukotin u krenjkoj msi reltivno mli i d se rpidno smnjuju s dubinom. Primijeeno je d se pukotine i prsline jvljju zonrno i u snopovim. N mjestim gdje je stijensk ms bil je npregnut dolzilo je do stvrnj veih i dubljih pukotin. Ovkv diskontinuirnost omoguil je krstifikciju do velikih dubin i buenjem je utvreno) prisustvo donesenih mterijl u velikim dubinm. Pukotine su rzliite, kko po prvcu prunj tko i po veliini. Po veliini se moe izdvojiti nekoliko ktegorij. Broj pukotin po jednom dunom metru je rzliit i uglvnom je njvei u predjelu Pivske Plnine. Geofizikim metodm utvren ovkv rspored pukotin uslovljen je, s jedne strne krstifikcijom po dubini, s druge mehnikim svojstvim elstine stijenske mse. Gornji djelovi krenjk pri povrtnom procesu sttike kompresije, bili su u stdijumu rstereivnj, dok donji djelovi trpe sttiki pritisk debele krenjke mse. Donji dijelovi e prem tome biti zbijeniji i njihov pukotinsk poroznost mnj. Pri bonim potiscim pri ubirnju krenjk dolzilo je do sbijnj unutrnjih i isteznj spoljnjih. Prvc prunj pukotin je vn komponent krstifikcije, jer vod pri kretnju u podzemlju, bir one prvce kojim se njlke kree. Anlizirjui konturni dijgrm i ruu ispuclosti moe se zkljuiti d se kod prvc prunj pukotin moe izvui odreen zkonitost: 1. Pukotine imju prvc IJZ (uprvno n dinridski prvc). 2. Pdovi pukotin su veliki i kreu se od vertiklnih oko 60 stepeni, s izuzetkom jedne grupcije pukotin, koj im pdove oko 50. Primjeuje se izrzit koncentrcij tk n mitovom dijgrmu, to zni d su prvci prunj pukotin ujedneni. Pored koncentrcije po prvcu primjetn je i koncentrcij po ngibu, md tu postoji i odreen disperzij mnjih rzmjer. Plentolokim prouvnjim mnogih utor, krenjci u oblsti Pive su ozneni uglvnom ko mezozojski. Tloeni su poetkom srednjeg trijs, preko jure sve do gornje krede, gdje ulze u sstv flinog kompleks. Krenjci sedimentovni u srednjem trijsu imju veliko rsprostrnjenje. Oni izgruju velike dijelove povri i knjonske strne rijenih dolin. Po svojim mehnikim i fizikohemijskim svojstvim, ko njpogodniji z rzvitk krstnog proces mogu se ozniti msivni, veom ispucli trijski krenjci. Nprijed smo npomenuli d oko 80 % pivske teritorije ine z krstifikciju pogodni krenjci, od eg njvei dio pripd srednjetrijskim.

13

Geoloki stub po buotini SB2 n profilu brne HE Piv Cyanophita,Stromatoporidae, Aeolisaccus sp., Criptocoelia zitelli Ott

Colospongia catenulata Ott, Microcodium sp, Cyanophita, Stromatoporidae Teutloporella nodosa, pelaki lamelibrahiati Teutloporella lamelibrahiati herculean, Cyanophita, ehinodermati, ostracodi, pelaki

Cyanophita, Solanoporacede, lagenidae, Vidalina martana Farin, Teutoliporella nodosa (Schafn.), Stromatoporidae Bacinela sp. Cyanophita, pelaki lamelibrahiati

Microcodium sp Cyanophita, ostracodi, Colospongia catenulata Ott, Cyanophita, Litoulidae Vidalina martana Farin fragmenti ehinodermata Cianophita, Dasycladaceae, Stromatoporidae Cianophita,Vidalina martana ehinodermati, gastropodi Farin, Criprocoelia zittelli Ott, Ostracodi,

Colospongia catenulata Ott, Stromatoporidae, Endothyranella sp. Folicatena cantica Ott, Cyanophyta, Stromatoporidae

Colospongia catenulata Ott, Aeolisaccus sp., pelaki lamelibrahiati

Litolidae, Microcodium sp, Cyanophita, Codicae, Cyanophita, Stromatoporidae

Dolomiti su po svojim krkteristikm tkoe podloni rstvrnju od strne vode kinice. Hemijski sstv reltivno istih dolomit izrv se s formulom CaCO3 MgCO3 i odgovr 30,41% CaO, 21,86% MgO i 47,73% CO2. Hemijski sstv je drugiji ko su prisutne rzne primjese, od kojih je njei klcit i silikti. Klcit, kd se ne u sstvu dolomit, veom mnogo mijenj njegove krkteristike, poto je klcit osnovni minerl krenjk, to izmeu njih postoji mnotvo prelznih vrijetet. Veom esto se jvljju i dolomiti s primjesm glinc (lporoviti dolomiti). Ov modifikcij je jo mnje podlon krstifikciji, od obinih dolomit. Meu modifikcijm dolomit moemo izvriti ktegorizciju prem podlonosti hemijskom rstvrnju od strne tmosferskih vod. Njpodloniji rstvrnju bi bili krenjki dolomiti, ztim isti dolomiti (kompktn modifikcij), n krju ko njnerstvorljivij u vidu modifikcij dolomit - dolomitino brno. Poto se n geolokim krtm vrlo rijetko izdvjju od krenjk, pri geoelektrinim mjerenjim ponju slino, to je dost teko njihovo rzdvjnje. Prijegled rstvorljivosti dolomit i krenjk u Pivi (Grup utor 1965) 14

Vrsta stijene krenjak dolom. krenjak krenj.dolom Dolomiti

Broj uzorka 6 2 23 17

Rastvoriv. CaCO3 mg/l Maks. Sred. Min.

Rastvor. MgCO3 mg/l Maks. Sred. Min. 2,6 3,7 5 26,0 19,4 1,1 3,6 10,0 10,5 0 3,6 0,4 3,0

18,5 12,5 68,9 19,4

16,1 10,6 18,4 15,0

14,1 8,4 12,6 10,8

Iz tbele se jsno vidi d je krenjki dolomit njpodloniji rspdnju, li to ne zni i krstifikciji jer pored rstvrnj, vnu ulogu igr i mehniko osipnje i pojv dolomitinog brn, koji umnjuje, ili onemoguuje krstifikciju teren. Dolomite prti intenzivn ispuclost, pored tog njihov poloj u odnosu n krenjke i nepropustljive stijene, je veom povoljn, tko d su izloeni intenzivnoj krstifikciji. Preteno su shroidne strukture, bnkoviti su i msivni. Ovi dolomiti su podloni rspdnju (to ini reljef ovog teren zntno blim nego li u okolnim krenjcim. Durmitorski fli predstvlj kompleks stijen, koji izgruju sivo zeleni, sivi i crvenksti lporci; sivi esto glinoviti i peskoviti kljirci i konglomerti, ztim sivi veom kompktni krenjci, s ronkim kvrgm. Ovi sedimenti se smenjuju po odreenom rijedosledu i n osnovu njeg se moe n pojedinim profilim rekonstruisti rniji poloj. Neki istrivi dijele fli n fcije: lporovitopjersku i krenjku. Tko ovj kompleks stijen djeluje n krstni proces ko jedinstven izoltorsk stijen, s odlikm koje se rzlikuju od lporc i pjer, s jedne i krenjk s druge strne. Nekrstujue stijene u Pivi (izoltori) U prodorim Pive i Tre otkriveni su, ili su pk tektonskim putem dospjeli n povrinu, slojevi verfen. To su njee crveni, sivozeleni, kriljsti, liststi ili plosti kvrcni sitnozrni pjeri, s obiljem muskovit i drugih liskun. Pored pjer i kriljc u sklopu serije T21, li i u mlim delovim se esto jvlj i eruptivn komponent u vidu slojev i bnk, mle debljine i sglsnog prunj ko i prtei pjeri. Ovo ns upuuje n submrinski reim sedimentciono-eruptivnog kompleks. Dns se ovj kompleks pon ko jedinstven stijensk ms s krkteristikm obje serije. Mgmtske stijene nemju veliko rsprostrnjenje, li imju znj z rzvitk krst, nroito evernih dijelov Pive. Eruptivi se pojvljuju u dolini Pive i Tre (uzvodno od sstvk u obje doline), ztim u prodorim Mrtinjskog potok, Sinjc, Bukovice i Komrnice. Lko se primijeti d mgmtske stijene prte verfenske i nizijske to je znk d su se td izlile. Zstupljene su ndezitbzltim mkroporfirske strukture. Poto se pruju visoko uz dolinske strne, to ove stijene imju ulogu zgt, izdn iji su oni inioci je prelivn. Drobinski mterijli Zuzimju reltivno veliko prostrnstvo, li ukoliko je krenjkog porijekl (to je njee sluj) ne utiu mnogo n krstifikciju teren. Uglvnom je koncentrisn u knjonim ko siprski mterijl, ili pk izgruje rijene terse. N povri, u izvjesnim dijelovim, donesen je od strne lednik, ko reltivno mon morenski mterijl. On je u tim dijelovim imo nesumnjiv uticj n krstni proces i morfoloku evoluciju. Tektonika terena U determinciji tektonike Dinrid postoje dvije koncepcije. Prv podrzumijev d su Dinridi, time i ovj krj morfostrukturno oblikovni u vidu nvlk koje su imle regionlni krkter. U Pivi bi se izdvojile nekolike zone regionlnih nvlk. Drug hipotez podrzumijev postojnje krupnih pliktivnih oblik s krljutim n krjevim gdje je zbog npreznj pri nbirnju dolo do pojve rzlomljenih nbor i loklnog nvlenj. I jedn i drug koncepcij u Pivi mogu d nu potvrdu, to ukzuje d se rdi o veom sloenim strukturm. Prem istrivnjim M. Mirkovi (1983.) n ovom podruju se jsno izdvjju sljedee strukturne jedinice: a) Tektonsk jedinic Lebrnik i Golije b) Tektonsk jedinic Volujk i Durmitor Izmeu ove dvije tektonske jedinice je flin dislokcij koj prti krednopleogenu zonu fli od Dobrog dol do Gtkog polj, presijecjui Pivu n dv dijel. Teritorij Pive je bil zhven intenzivnim tektonskim pokretim, koji trju i dns. Ovj predio je teren s njintenzivnijom tektonikom u Dinridim. Pokreti nbirnj i rsijednj su uinili d se intenzivno deformie krut krenjk ms. To deformisnje je izreno uglvnom u vidu nbirnj i disjuktivnih struktur. Ove strukture i pliktivne deformcije, imju veinom dinrski prvc prunj. Nroito znjni pokreti nvlenj su se odigrli (po Beiu 1948) u predjelu tzv. Durmitorske dislokcije, koj se protee n potezu VolujkDurmitor, po junom obodu. everoistono i jugozpdno od ove 15

dislokcije se izdvjju dvije krupne strukturne jedinice: Durmitorsk nvlk i tektonsk jedinic Lebrnik i Treskvc. Strukturn jedinic Volujk i Durmitor Ovu strukturnu jedinicu izgruju msivni trijski i jurski krenjci. Oni su nvueni preko mlih stijen lporovito-pjerske i krenjke fcije durmitorskog fli. elo nvlke je veom strmo, skoro vertiklno. Nroito je dobro izreno n lijevoj dolinskoj strni Vrbnice, u predjelu Stbnjskih gred. Ovj dio je . Suknovi (1970) oznio ko stbnjsku nvlku. elo nvlke je izreno du cijelog kontkt s fliem, rvn nvlenj je redovito mskirn velikom koliinom siprskog i eluvijlnog mterijl. U ovoj jedinici se jsno izdvjju sljedee mezostrukturne cjeline: durmitorsk dislokcij, ntiklinl Mrtinj, ntiklinl Kruev, ntiklinl donje Tre, sinklinl Crkvic, popreni rsjed Bio, uzduni rsjed Prepelij, uzduni rsjed Nikovi, krljut Stbn. Pored mkro oblik nbirnj i nvlenj Durmitorske nvlke, postoje i mnj nbirnj i nvlenj u vidu krljuti. Ove krljuti prte nvlku i n predjelu Pive se primeuju du el nvlke u durmitorskoj dislokciji. Tu je serij verfenskih pjer nvuen preko msivnih srednje trijskih krenjk. Ponegdje im slujev d je verfen nvuen k i preko gornjekredno-pleogenog fli. Prilikom nbirnj, rsijednj i nvlenj krenjke mse on se ponl ko reltivno krut sredin, koj je pucl, lomil se i drobil. Verfensk pjersk ms, pri potiscim se ponl ko plstin sredin, p je bil utiskivn n veim tektonskim rzlomim, tko d je dospjel u mlu, krutu krenjku sredinu, p k i iznd nje. Ovkve slujeve sreemo u ktunu tirno, ztim u loklitetu Police iznd Mrtinj. Veom je teko prtiti rsjede, pogotovo rvn rsijednj i prtee rsijedne bree, jer je krstifikcijom uniten skoro svki trg, ili je tj trg mskirn drobinskim mterijlom. N osnovu rekonstruisnih profil i strukturnih cjelin moe se ustnoviti d su njvei pritisci dolzili s everoistok, pukotine imju sglsn, ili, to je jo ei sluj, normln smjer prunj. Tektonski pokreti koji su doveli do rzlmnj krute krbontne mse su pogodovli rzvoju krstnog proces po dubini. Klimatski geodiverzitet Klimtogen komponent u cijelom prirodnom sistemu odreuje horizontlnu jednorodnost i prostornu periodinost. N terenu Pive postoji nekoliko meteorolokih stnic, p se moe prilino dobro pronlizirti klim oblsti, nroito intenzitet pdvin, jer je ovj klimtski fktor njurednije osmtrn. Nedosttk je jedino to ni u Pivi, ni u blioj okolini nem osmtrkih stnic n uzvienjim, p se ne moe izvesti preciznij vremensk diferencijcij element klime. Pdvine N teritoriji Pive pne velik koliin tlog. Rspored pdvin u toku godine je dost ujednen, i ne postoji izrzito oscilirnje u koliini. Srednj godinj sum pdvin se kree od 10001900 mm. N svim stnicm se mogu zpziti dv mksimum i dv minimum izluivnj pdvin. Primrni mksimum pd u novembru i decembru, sekundrni u mrtu, prilu ili mju. Minimumi pdvin su ljetnji (primrni) i zimski (sekundrni). Neizrzitost sekundrnog mksimum, ini d n pojedinim stnicm ne moemo rzlikovti vie pdvinskih period, ve smo dv, i to: kini, koji trje od oktobr do pril i suni (kog bi prvilnije bilo nzvti mnje kini) koji trje od mj do oktobr. Izrzitost i konsttnost ovih period ne postoji i rzliit je iz godine u godinu. Dev se d je isti mjesec, n primjer jedne godine, bez pdvin, ve idue je mjesec s mjesenim psolutnim mksimumom izluivnj pdvin. Ljetnje kie se izluuju u vidu pljuskov, to zni d je u to vrijeme po povrini umnjen rstvrk mo kinice. Ako se uzme u obzir d je vod, koj u to vrijeme pne n krenjku povrinu, topl, tempertur vzduh dost visok, to izziv pojno isprvnje, moemo zkljuiti d je letnji period, period umnjene krstifikcije. S jeseni kie su mnje pljuskovite, esti su mgloviti dni s kiom koj sipi, tko d je stijen stlno vln. Osim rzlik u vrstm i koliinm pdvin u toku godine postoje, ne b tko izrzite rzlike u izluivnju pdvin od zvisnosti od visine u morfolokih krkteristik teren. Treb pomenuti i znjne rzlike u duini trjnj snijenog pokriv, koji zvisi od psolutne visine mjest, koji omoguuje druge uslove krstifikcije. Posmtrjui prednju tbelu moe se izvesti zkljuk d postoje velike rzlike izmeu pojedinih mjest. Meutim, pogreno je izvesti vertiklnu strtifikciju, kko je to uinio B.. Milojevi (1953) i Renijer u svojoj krti pdvin, ve su znjnije horizontlne rzlike i poloj pojedine stnice u odnosu n vee plninske mse. Srednje mjesene koliine pdvin u Pivi z period 195790 Apsol. F S visina 466 137 117 90 77 116 71 63 46 75 124 800 133 151 112 102 130 88 61 57 107 149 16

Stanica ep. polje Mratinje

N 156 217

D 169 227

Suma 1241 1534

Nikovii Trsa Beii Crkv. polje Stabna Crna Gora

1400 1480 1430 1070 780 1410

88 95 98 114 108 140 87 99 125 115 55 63

112 139 164 121 124 78

110 113 121 131 114 82

102 124 143 145 110 93

100 130 131 122 115 111

100 106 116 95 73 84

69 60 65 54 70 46

85 98 125 82 105 57

149 146 155 167 132 78

204 237 275 206 262 138

219 201 242 190 202 140

1433 1556 1785 1502 1554 1027

Prem podcim Hidrometeorolokog zvod u Podgorici prosjen visin snijenog pokriv u Pivi, z period 196090 kretl se kao to je to prikazano na sledeoj tabeli: Visin snijenog pokriv n pojedinim meteorolokim stnicm Apsol. Br. dana sa Max. deb. snij. Stanica Poloaj stanice visina snijegom pokrivaa epan polje 466 55 78 Dno kanjona Pluine 750 80 117 Osoje doline Trsa 1480 148 260 Vii nivo povri Odmh pd u oi d se s visinom povev broj dn s snijenim pokrivem, ko i njegov mksimln visin. Odstupnj od tog prvil prouzrukovn su polojem osmtrkih stnic u odnosu n ekspoziciju. Dugotrjnije zdrvnje snijeg uslovljv neposredno, kko dugotrjnije skrvnje, tko i posredno, preko umnjene vegetcije i niih tempertur, intenzivniji krstni proces. To zni d je n grebenim i povrim stvoren povoljniji uslov z rzvitk pojedinih krstnih oblik. To se prije sveg odnosi n krpe, p su ti predjeli, pored ostlog u povoljnijim uslovim z nstnk krp i krpr. Temperture Temperture su vn klimtski element. Reltivn surovost klime u Pivi se manifestuje u dugoj sezoni hldnog vremen p je nisk tempertur i podzemnih vod. Prktino svi izvori imju prosjenu temperturu vode ispod 80S. Nije rijetko d izvori u njviim djelovim Pive imju temperturu vode 340S. Drugi problem se odnosi n dugotrjno zleivnje zemljit u toku godine, to sprijev prodirnje povrinskih vod u krstno podzemlje pri topljenju snijeg, ime se usporv krstni proces tokom zimskog dijel godine. ZEMLJITA N terenu Pive, dns se srijeu rzliit zemljit, li n krenjku preovluju rud zemljit, crvenice, rendzine i pseudoglej. Ov zemljit se njee jvljju u prelznim rzvojnim fzm. Z nie terene, u dolinm, su krkteristin skeletn zemljit. N povrim su njzstupljenij rud zemljit, dok n njviim dijelovim preovluju rendzine. U vrtm i suvim dolinm niih djelov preovluju rendzine. U vrtm i suvim dolinm niih nivo povri preovluju crvenice, ko su n veim visinm ond su one preobrene u pseudoglej.

Profili rzliitih vrijetet rudog zemljit u Pivi (po Pvieviu 1971)

Rudo zemljite (smee zemljite n krenjcim) je njzstupljenije od svih zemljit n terenu Pive. S obzirom d se krenjk veom sporo rstvr i d sdri mlo nerstvornog osttk to je zemljite n krstu veom stro, md se ono i dns stvr. Po svojim morfolokim krkteristikm rud zemljit se mogu klsifikovti n: 1. Nerzvijen rud zemljit, veom mle dubine (3040 cm). Propustljivost mu je dobr dok je zdrvnje vode u njemu mlo ili osrednje.

17

Rudo zemljite n ljunku i konglomertu, jvlj se n tersm i rijenim dolinm, ko n morenm Brljev i Suvodol. Horizonti su mu plitki (A=1520, B=3540 cm) 3. Rudo rzvijeno zemljite, spd u srednje dubok zemljit. Zdrvnje vode u horizontim je dost veliko. 4. Rudo, crvenksto zemljite se njee jvlj u prorijeenim hrstovim umm n Brljevu, Budnju i Gornjoj upi. Dublje je od prethodnog. 5. Rudo zemljite n terfuski sree se u vrtm i uvlm. Debljine je 12 m, s zbijenom strukturom u donjim slojevim, to g ini nepropusnim z vodu. Vodne osobine rudog zemljit su veom rzliite i zvise kko od poloj tko i od krenjke podloge. Po N. Pvieviu 1971 poroznost rudog zemljit n krstu iznosi 4755%vol zvisno od teksture, strukture i koliine humus. Propustljivost je dobro izren i kod dubokih profil, p se jedino u depresijm, vod moe privremeno zdrti. Tekstur rudog zemljit n krstu Pive (po Pvievi 1971)
Mjesto Sumorova gora Barna voda Dolina Pive Babia Omar Milogora Graba vrh Dubi Higrosk Maks. na opna hidros cm vlaga Kop. A (B) 29 7,40 16,3 2545 4,96 10,0 A 39 20 8,6 19,3 (B) 40 5,4 11,9 A 020 6,6 14,5 (B) 3050 6,6 14,4 A 49 8,2 17,2 (B) 2542 6,6 14,7 A 420 6,3 13,9 (B) 3550 5,9 13,2 A 27 6,25 13,8 (B) 2340 6,95 15,1 Hori zont Skel 2mm 1,7 2,1 1,0 1,1 0,7 2,2 0,7 0,0 2,5 3,7 1,6 3,2 Skel 20,2 mm 2,4 2,7 0,4 0,8 1,0 1,1 0,4 0,7 0,4 0,3 0,2 0,1 0,2 0,02 mm 37,5 45,4 39,3 33,4 36,9 32,5 32,7 32,1 37,8 31,9 34,8 30,4 Skelet 0,002 mm 33,72 28,70 27,14 29,46 32,54 31,58 32,04 31,86 32,10 32,40 29,60 33,56 Pijes+ skel 24,6 20,6 32,3 35,4 28,8 32,6 33,2 35,6 27,3 31,7 33,7 32,7 Glina+ prah 41,60 50,70 40,47 35,30 38,60 35,80 34,80 32,80 40,70 35,80 36,70 33,70 Kol. est. 58,3 49,2 59,2 64,7 61,4 64,2 65,2 67,2 59,3 64,2 63,3 66,3

2.

Ko to se vidi iz prethodne tbele, zemljit su preteno sitnozrne strukture, i estice veliine do 0,2 mm, dok glin i kloidne estice ine u obdv horizont vie od 60% vol. Ipk ni n jednom ispitivnom uzorku debljin ob horizont ne prelzi 50 cm. Pvievi (1971) nvodi d je ktivn kisjelost ve kod dubljih, nego li kod pliih profil. Dlje, kod pojedinnih profil, kisjelost je ve u dubljim djelovim nego li po povrini, to zni d kisjeline koje se nlze u zemljitu koncentrisno djeluju n krenjku podlogu ispod njeg. Crvenice su tipin zemljit krst, updljivo crvenkste boje i morfolokih osobin. Z nstnk crvenice je potrebn mediternsk klim, p moemo tvrditi d su crvenice n terenu Pive reliktn zemljit; jer niti je ovo teritorij s dovoljno suvom, niti s dovoljno toplom klimom, d bi n njoj oksidi gvo dehidrisli, tj. nije postojl mogunost hemtizcije crvenice. U morfolokom pogledu glvn osobin crvenice je fiksirnje sesvioksid gvo i luminijum. Morfoloke krkteristike crvenice su veom interesntne. Obino imju smo horizont A. Iluvijlni sloj se n terenu Pive veom esto sree. Crvenic je njzstupljenij n niim djelovim povri n prisojnim strnm n Budnju i Brljevu. Bez obzir n vegetciju, crvenice se jvljju smo n krenjku, dok je n dolomitim, p k i n isto krenjkim pjerim nem. Crvenic dospijev kroz pukotine u zntno velike dubine, tko d je u jednoj buotini n profilu mrtinjske brne, crvenic nen n dubini od oko 700 m, moe se ni i u peinskim knlim u smom dnu knjon. N pivskom krenjku se sree crvenic tipine morfologije. N presjeku se vide jsno dv sloj. Gornji sloj tmne boje, dok je donji crven, s prelzom u ljubisto do mrko crvene. Debljin se kod gornjeg sloj povev s psolutnom visinom, tko d se ve n visinm od preko 1100 m crveni sloj gubi i zemljite postje, ili plninsk crnic ili rudo zemljite. Odnos crnog i crvenog zemljit u zntnoj mjeri zvisi i od ekspozicije. Topliji juni ngibi omoguuju d se crvenic jvlj i do 1300 m visine, dok n evernim ekspozicijm crnic i rud zemljit potiskuju crvenicu i ispod 1000 m, to je uslovljeno i vegetcijom. Po fizikim svojstvim crvenic se dost rzlikuje od ostlih zemljit u Pivi. Sve crvenice imju veliko prisustvo gline. Posljedice prisustv glinenog supstrt su znjne jer time crvenic dobij ulogu usporiv krstnog proces, jer ne proput vodu. N mjestim gdje je crvenic preuzel ulogu zptiv pukotin, krstni proces smo mijenj smjer. Iz vertiklne orijentcije prelzi u horizontlnu, vod ne npd pukotine ve bone stijene postepeno ih ngrizjui. Prem tome crvenic u vrtm i fosilizirnim krpm ne umnjuje korozivno djelovnje, li se to ne bi moglo tvrditi i z mehniku eroziju vode u kvernm, jer crvenic, ko zptiv, umnjuje, ili potpuno nulir sngu podzemnog tok.

18

Tipovi razvia karstnog reljefa u Pivi N teritoriji Pive zbog rzliitih uslov krst se ne jvlj u istom stupnju rzvoj, ve se moe vriti njegov diferencijcij u zvisnosti od tih uslov, ko i prem ninu jvljnj pojedinih oblik. Poto litoloki, pedoloki, klimtski i drugi inioci rzvitk krst u Pivi nijesu bili isti, to ni sm krst nee moi biti rvnomjerno i ujedneno rsporeen po itvoj teritoriji. Litoloki tipovi krst Pive U odjeljku o geolokom sstvu teritorije Pive vidjeli smo d se ovdje jvlj vie rzliitih stijen. Jedne od njih nijesu podlone hemijskom rstvrnju, dok druge jesu. Meu stijenm koje su podlone hemijskom rstvrnju postoji vie rzlik. Jedne imju mlo nerstvornog osttk druge vie, tree se mehniki rspdju pod uticjem tmosferskih tlog. Krenjki krst Krenjki krst je njzstupljeniji i njizrzitiji u Pivi. Zhvt povr n Pivskoj plnini i Vuevu, ztim zpdne djelove povri ko i pltoe Budnj i Brljev. Krst je kroz pojedine oblike prisutn i u knjonskim dolinm Pive i njenih pritok, ko i gornjim djelovim knjon. Tre. U krenjku nije krst svue jednko rzvijen. Njegovo rzvie i izgled zvise prije sveg, od istoe krenjk, ztim od ngib tl, odnos s susjednim nekrstujuim stijenm ko i od vrste i koliine tmosferskih tlog koje se izluuju u pojedinim dijelovim tog krenjk. Dolomitski krst Dolomitski krst je rzvijen n zntno mnjem prostrnstvu nego li krenjki. Ko i kod krenjkog i ovdje postoji mnogo modifikcij li je zto uticj psolutne visine, poloj i klime zntno mnji nego kod krenjkog. N dolomitim se rijetko sreu krpe, pojvljuju se specifini oblici vlke i udubljenj, koj se n krenjku ne sreu ili su rijetk. Dolomitski krst je rzvijen n zpdnim strnm sel Stbn. Poto je ovj krst ogrnien n reltivno uske zone i u tijesnoj je vezi s krenjcim koji g okruuju, to je prilino teko ov dv tip krst izdiferencirti, pogotovo to i sme stijene nije lko rzlikovti. Flini krst Rzvio se i odro u zoni durmitorskog fli. Kko smo rnije nveli u sstv flinog kompleks u Pivi pored kriljc, ulze i tnkoslojni krenjci, ztim pjeri, koji u svome sstvu, pored siliktnih sdre i krbontn zrn. No, poto je rzvijnje krstnih oblik u fliu ili umnjeno ili potpuno onemogueno, to se n fliu sreu zntno ble forme krstnog reljef, k i u odnosu n dolomite. krpe n fliu su slbo rzvijene, od vrt se sreu smo tnjirste. Podzemnih oblik ili nem, ili su mlih dimenzij, dok hidrogrfij im vie slinosti s normlnom nego li s krstnom. Krst u neogenim pjerim Sree se u pjerim Crkvikog polj. Poto su ovi pjeri preteno izgreni od zrn krenjk, to je n i u njim bio omoguen rzvitk krst. krp nem, od vrt se sreu smo luvijlne, dok su peine i jme mlih dimenzij li s veom istim i interesntnim nkitom. Zbog tog to su neogeni pjeri tnki ispod njih su jedri krenjci, to se njihov krst vertiklno ndopunjv, pri emu se jvlj inverzij rzvitk. Pedogeni tipovi krst u Pivi Ssvim rzliiti oblici krst su rzvijeni u rzliitim pedolokim uslovim. Nije svejedno d li e nd krenjkom biti tnki ili debeli sloj zmljit, ili e tj krenjk biti nepokriven. Goli (ljuti) krst Goli (ljuti) krst nije u Pivi iroko rsprostrnjen ve se u Pivi pojvljuje u ostrvim i zonm, inei tj krj teko prohodnim. Odlike ovog krst su: potpuno gol stijen n cijelom prostoru, rzvijenost svih krstnih oblik, nroito krp. krpe su ovdje dominntn oblik krst, tko d bi se ovj predio mogo nzvti i krst krp. Vrte ovdje nijesu tko este ni velikih dimenzij. kripovi i jme se esto sreu, li n koje smo mi nili nijesu bile duboke. U Pivi se ovj tip krst sree n viim nivoim povri ili greben, dok se n dolinskim strnm i niim nivoim povri rijetko susree. Nroito dobro je izren ljuti krst n prelzu Ulobi k Mgliu, ztim u predjelu Ulzk, Glditim (istono podnoje Bio, iznd ume Kore). Pojv ljutog krst je vezn z iste krenjke i z hldniju klimu, gdje je osnovni korozivni gens vod snjenic.

19

Pokriveni krst Pokriveni krst je zntno veeg rsprostrnjenj od ljutog. Veom je teko rzdvojiti ov dv tip krst, jer se oni, s jedne strne, veom mnogo isprepliu, s druge strne su veom slini. Krst s nekontinuelnim pokrivem se krkterie svim oblicim ko i ljuti s tom rzlikom to su mikro oblici neto bli. Njvei dio teren Pive pripd ovom tipu. Krkteristino z ovj tip krst je to d iz pedolokog pokriv vire ostenjci, preteno mtine stijene. Dno krp je ispunjeno zemljom. Ovdje su njbrojnije vrte i ovo je predio boginjvog krst. Ovdje se jvljju i njdublje jme. Uzrok tome je to ovj iko rijetki pokriv, omoguuje orgnizovnije oticnje veih koliin vode po jednoj pukotini, z rzliku od ljutog, gdje vod prktino propd n istom mjestu gdje i pne. Krst pod tnkim pedolokim pokrivem je tkoe iroko zstupljen u Pivi. U ovom tipu krst njkrkteristiniji oblici su vrte, dok krp ili nem ili su slbo rzvijeni. Poto dje dost humusnih i drugih orgnskih kielin tmosferskoj vodi, to je u predjelu ovog krst neto uven rstvrk mo vode snijenice i kinice. To uvenje se mnifestije kroz vee produbljivnje vrt, jer je ngriznje krenjk pod tnkim slojem konstntno i rvnomjerno po cijelom konusu vrte. Krst pod debelim pedolokim pokrivem je vezn z dn krstnih polj i uvl. Osnovn krkteristik ovog krst je potpuno odsustvo krp n povrini i pojv luvijlnih vrt i ponor. krpe, ukoliko ih im, su duboko fosilizirne i njihov rzvitk je, ili usporen, ili zustvljen, jer do krenjke podloge dospijev ml koliin vlge. N mjestim e je podlog ogolien, to je n dnu nekih luvijlnih ponor i vrt, jvljju se interesntni primjerci krp. Jedino u ovom krstu se jvljju ponorske peine i jme, i hidrogrfij se rzlikuje od ostlih krstnih teren, jer se jvljju stlni tokovi, lokve, p k i ml krstn jezer. Podmorenski krst im reltivno veliko rsprostrnjenjenje, nroito u predjelu Brljev, tirnog, Vuev. Osnovne krkteristike krst su sline ko i kod prethodnog, s tom rzlikom to se fosilizirne vrte i krpe i dlje rzvijju, stlnih tokov, p prem tome i ponor, nem. Veom jsno se mogu n nekim mjestim, primijetiti mjest gdje su bile vrte, jer iz dn rvni vire ostjenjci, krunog, ovlnog, ili elipsstog rspored. Oni, u stvri, predstvljju nekdnje rubove meu vrtm. Povremeni tokovi se gube u morenskom mterijlu, tko d zjpeih ponor i nem. Klsifikcij krst prem monosti krbontne podloge Krstifikcij, kko povrinsk tko i dubinsk, zvisi od debljine krstujuih stijen. Drugije e se ponti vod, drugije rzvijti povrinski oblici, ukoliko je pli ili dublj korozivn bz. Debljin krenjk u Pivi je rzliit. Negdje je to nekoliko metr, negdje nekoliko stotin metr. U velikom dijelu krenjci su i n veim dubinm od korozivne bze. Duboki krst se odlikuje totlnom bezvodicom n povrini, veom dubokim jmm i vrtm, suvim dolinm i poljim. Ovj tip krst obuhvt skoro cijelu Pivu. Krstn izdn je kroz evoluciju stlno mijenjl korozivnu bzu po vertikli, jer su se rijeni tokovi, n koje su bivle upuene podzemne vode, usijecli reltivno brzo, tko d krstifikcij nije bil u mogunosti d ih prti. Plitki krst je mnjeg rsprostrnjenj. Z ovj krst je krkteristino, d se n rzliitim dubinm ispod povrin jvljju nepropustljive stijene. N gornjoj povrini te podloge se zustvlj krstni proces. Vode koje propdnu n povrini, poto prou kroz krenjku seriju, nilzei n nepropustljive stijene, teku njihovim gornjim nivoom i pojvljuju se n dolinskoj strni n mjestu kontkt ove dvije stijene. Poto je korozivn bz fiksirn z tj kontkt to e se rzvijti horizontlni oblici peine. U izvjesnim djelovim ove stijene imju ulogu zgt, tko d se jvlj prelivn izdn. Hidroloko rzvoe je odreeno polojem podzemnih brijer.

20

Objekti geonasljea na podruju RP Piva Imjui u vidu injenicu d se pod objektim geonslje podrzumijevju trktivni, rritetni i z nuku i privredu interesntni sdrji koje je neophodno posebno ztititi, to smo se i u ovom sluju opredijelili z njistknutije objekte geonslje. Poto se u objekte gonslje svrstvju geoloke (strtigrfske, pleontoloke, minerloke) lokcije, geotektonski, geomorfoloki, speleoloki, hidroloki, pedoloki i rheoloki objekti i lokliteti, to emo se i u ovom sluju zdrti n ovom redosljedu. Geoloki objekti geonasljea N teritoriji Regionlnog prk Piv prisutn je, kko smo vidjeli, velik geolok (litolok i strtigrfsk) rznorodnost. To se odrzilo i n pojve loklitet s geoloki interesntnim pojvm. To se odnosi kko n stijenske, tko i n mineralne i rudne socijcije ko i n loklitete s interesntnim fosilnim ostcim. Litoloki objekti geonslje Piv ko i ostl Crn Gor se krkteriu domincijom krbontnih stijen. Meutim, n prostoru plnirnog Regionlnog prk Piv jvlj se i nekoliko loklitet s mgmtskim i strim klstinim stijenm, koje z ove prostore rijetkost koju treb detljnije izuvti. U te rjetkosti ubrjmo: Porfiritske stijenske socijcije Brijeg od Zgr (Soko grd) do Odi Glvice u donjem dijelu knjon Tre. Ove stijenske socijcije su interesntne po krupnozrnim fenokristlim feldspt i liskun. Njih krkterie jrk obojenost (zelen ili mrko-crven). Imju izrzite pdeogenetsk svojstv, i n njim se jvljju kiel sme zemljit. Krkterie ih izrzit erozivnost. Oni predstvljju formu zgt krstnim vodm s istonog dijel Pivske povri p se n njim jvlj nekoliko kontktnih krstnih izvor. Andezitsko-bzltne stijene Mrtinj, predstvljju tektonski prozor koji je nsto destruktivnim djelovnjem fluvijlnog i glcijlnog fktor n ovom prostoru. Ove stijene su tkoe u krupno porfirskoj strukturi, dominntno mrko crvene boje. Verfenki prodori Ulobi i Prepelij su visoki tektonski prodori donje trijskih sediment, s izrzitom klstinom teksturom, jsnom slojevitou i izrzitim nborim. Minerloki objekti geonslje U minerloke objekte geonslje ubrjmo nlzit minerl i rud koje predstvljju rijetkost n loklnom, regionlnom ili ncionlnom nivou. Piv ko i ostl Crn Gor nije krkteristin po minerlnoj rznovrsnosti, jer dominirju monominerlne stijenske skupine. Ipk i ovdje se izdvj nekoliko loklitet koji mogu d se tretirju ko interesntn minerln nlzit. Nlzit pirit i rsenopirit n Odinoj glvici u selu Brijeg u knjonu Tre. Nlze se u proslojcim u okviru mgmtskih stijen krupnozrnih porfirit. Uoljivi su n obli Tre kod Uzlup i neto uzvodnije. Ostl nlzit su mskirn zemljitim, li se mogu rekonstruisti po zelenoj boji koj se jvlj zbog prisutnog mlhit. Nlzit olovno cinkne rude u Mrtinju. Svojevremeno su vren istrivnj n ovom loklitetu. Pokzlo se d se ne rdi o ekonomski ispltivim rezervm olov i cink, li su konsttovne interesntne kristlne nkupine. Nlzit minerl crvenog brit ispod Sokol s june strne. Moe se uoiti oko izvor koji je kprirn pored put z potrebe epn polj. Britni blokovi pomijeni s komdim hemtit se nlze u siprskom mterijlu iznd i oko izvor. Nlzite krupno kristlnog klcit n podruju Urdenih dolov s june strne Bio. Nime u dugkoj trci irokoj 1,5-3 m jvljju se izrziti mlijeno bijeli, uksti i crvenksti kristli klcit. Trk je dugk vie od 50 m, mkr onj njen n povrini vidljivi dio. Geomorfoloki objekti geonasljea Intenzivn geomorfolok ktivnost n prostoru Pive je iml rezultt veom rzuen i rlnjen reljef. To je dlje, uslovilo pojvu veom rzliitih element u reljefu, po rznim elementim sdrj, kko endogenog tko i egzogenog porijekl. Fluvijlni oblici geonslje Rdom rijek i drugih tekuic izgrene su impozntne doline rijeke Pive i njenih pritok. Njizrzitiji je svkko knjon Pive, li nijesu mnje interesntne ni doline Vrbnice, Mrtinjskog potok i Suvodol. Knjon Pive je poslije knjon Tre njimpresivniji u Crnoj Gori. On je interesntn kko po dubini (1100 m) tko i po duini (zjedno s Komrnicom oko 70 km). U dijelu regionlnog prk Piv bi se nlo oko 30 km njdubljeg i njinteresntnijeg dijel knjon. Nroito je imperivn dio nizvodno od brne HE Piv. 21

Izvorini obluk Mrtinjskog potok je interesntn zbog veom prostrnog obluk koji je nsto regresivnom erozijom. Obluk je mfitetrlnog oblik. Nd njim se uzdiu vertiklni odsijeci Mgli i Bio koji uljepvju sliku ovog prostor jer bijele stijene odsijek iznd pojs borove i smreve ume djeluju ko krun nd dolinom Mrtinj. Fosilni glcijlni oblici geonslje Intenzivn glcijcij koj je zhvtil podruje plninske skupine Mgli, Bio i Volujk izgrdil je i modifikovl reljef ovih plnin ostvivi z sobom interesntne oblike reljef. Tu su prisutni i brojni erozivni i kumultivni oblici. Izdvojiemo njinteresntnije. Cirk Trnovkog jezer se nlzi u izvorinoj elenci Suhe, desne pritoke Sutjeske. To je jedn od njimpresivnijih cirkov u Crnoj Gori. To je prktino kruno udubljenje prenik oko 500 m, dubine i do 600 m. To je kotlsto udublljenje koje je preko 50 m visoke prege otvoreno prem dolini Sutjeske. Cirk Jezerine se nlzi n prostoru izmeu Velikog i mlog Bio i Vitlov. To je cirk koji je izduen po dinrskom prvcu. Otvoren je prem jugoistoku i prem dolini Suvodol. Vlov Suvodol predstvlj pored vlov Suice jedn od njizrzitijih fosilnih vlov u Crnoj Gori. On jedini im knjonski oblik s izrzitim rvnim dnom u donjem i gornjem dijelu, gdje su smjetene zrvni Gornjeg i Donjeg Suvodol. Izmeu njih je sueni dio Meudol i odsijek Glvice koji je funkcioniso ko regenerisni lednik u toku pleistocen. I izmeu cirk Jezerine i Gornjeg Suvodol je odsijek koji je u toku pleistocen funkcioniso ko regenerisni lednik. Rzvaljenost ob dijel Suvodol ukzuje d su oni proli i kroz svoje limnijske fze. Vlov Smrekovc i Stbnjskih jezer je reltivno plitk vlov, li je interesntn po svojoj velikoj izlomljenosti. U preizdubljenim dijelovim vlov su smjeten Gornje i Donje Stbnjsko ezero. Bon moren Suvodolskog lednik (Obl glvic) se nlzi u selu Brljevo. Dugk je oko 6 km, visok oko 120 m. To je jedn od njizrzitijih bonih moren u Crnoj Gori. Glciodenudcionim procesim iz ove morene nstl je zrvn Brljevskog polj. Krionivcioni oblici geonslje U periglcijlnoj zoni svremenog podruj Mgli i Volujk se jvlj vie pojv krionivcionih element. Od kriogenih oblik izdvjju se tufuri i soliflikcioni jezici, od nivcionih more kmenj i snjenike morene. Tufuri Urdenih dolov se jvljju n podruju ovog cirk n visini od oko 1800 m. Rezultt su intenzivne termike inverzije koj je ovdje intenzivn zbog ztvorenosti cirk i zbog velike ndmorske visine. Tufuri su izvienje visine do 2 m, obino su u vidu klote. S strne cirk se jvljju i soliflukcioni jezici koji dostiu duinu i do 50 m. Oni se zvrvju n dnu cirk obezbjeujui mterijl z rzvoj tufur. eon snjenik moren Konjske lstve se nlzi n osojnoj strni Bio prem selu Mrtinju n visini od oko 1700 m. Tu se zdrv snijeni nmet tokom cijele godine. On oscilir li ne nestje. Moren je srpstog oblik, nstl trnsportom kmenj niz snjenik koje se gomil n njenom krju. Oscilcije tokom dueg period su uslovile pojvu serije moren koje bi mogle dobro d poslue u rekonstrukciji klimtskih promjen u zdnjih 1000 godin. Povrinski krstni oblici geonslje Intenzivn krstifikcij koj je zhvtil Pivsku plninu i povri s lijeve strne knjon Pive su ostvili brojne oblike povrinskog i podzemnog krstnog reljef. Ovdje se jvljju svi oblici krstnog reljef, to zni d se rdi o izrzitom holokrstu. Crkviko polje se nlzi n smom sjeveru Pivske plnine, skoro nd smim stvm Pive i Tre. Polje je u svom sjeveroistonom dijelu otvoreno prem knjonu Tre. S ostlih strn je uokvireno uzvienjim Me, Sokol i Grb vrh. Ukupn povrin polj je 1,5 km, njve duin je 3 km, prosjen irin 300500 m. Dno polj se nlzi n 10301130 m psolutne visine, to zni d je mplitud izmeu njviih dijelov i dn njdubljih vrt u polju priblino 100 m. Ovo nije jedinstveno polje, niti je jednostvnog oblik. Po okvirnoj liniji veom podsje n konture Boke Kotorske. Reltivn visin dn polj iznd Tre i Pive je oko 600 m. Boginjvi krst Kpvice se nlzi u sredinjem dijelu Pivske plnine izmeu sel Un i Brni Do. Ovdje se nlzi veliki broj vrt rzliitog oblik i veliine. N vionskim snimcim je izbrojeno preko 250 vrt po km2. Tu se nlzi i veliki broj jm rzliite dubine. Podzemni krstni oblici geonslje Piv je bogt speleolokim objektim jer je vein teritorije pod krstom. Velik denivelcij krstnih teritorija je uslovil d dominirju vertiklni objekti (jme), peine su krtke i s mlo sprtnosti. I nakon njveeg obim speleolokih istrivnj u odnosu n druge teritorije u Crnoj Gori, ipk je ostlo znjn broj novih nroito dubinskih i speleoronilkih istrivnj. Todorov jm se nlzi n istonom podnoju Bobetinog vrh, s lijeve strne put koji vodi od Un z Brni Do i Jerini. Jm se nlzi n sveg 10 m od put u jednoj zvjezdstoj vrti, dubokoj oko 20 m i 22

veom strmih strn. Ulz je neprvilnog oblik. Poinje vertiklnim strnm, iji su zidovi neprvilni od stlnog ispdnj blokov, uslijed mrznog rzorvnj. Ukupn dubin jme iznosi 282 m, ko se urun i dubin vrte, n ijem je dnu ulz u jmu, ond je dubin Todorove jme 297 m. Todorov jm je tipin primjer jme bezdni. Zbog pojve snijeg i led, u hidrolokom pogledu je moemo svrstti i u snijenice i ledenice, li poto se jvlj i stlni tok moemo je ubrojti u jme s ktivnom hidrolokom funkcijom. U morfolokom pogledu je stupnjevit jm, li ko bi se ispitli i boni knli vjerovtno bi se uvrstil u tip sloenih jm, p k i jmskih sistem. Uobljenost vertiklnih knl indicir d je jm nstl ponirnjem povremenog ili stlnog tok. Vjerovtno d i sd u jmi postoji periodini tok u toku jesenjih ki i proljenjeg topljenj snijeg, jer se po zidovim primjeuju svjei trgovi mehnikog rd tekue vode. U morfolokom pogledu jm pripd sloenim rzgrntim jmm. Jm kl je njsloenij od svih pozntih jm n teritoriji Pive. Nlzi se u zseoku Beii, iznd kue Rdovi, u prvcu Bobetin vrh, tj. s njegove zpdne strne, n psolutnoj visini od oko 1550 m, uprvo n sredini jedne veom dugke vlke. Ukupn dubin do sd istrenog dijel jme je 126 m. Prem topogrfskom poloju i prvcu prunj knl moe se oekivti d je ov jm zntno dublj, k jedn od najdubljih. Ote se nlzi n oko 100 m reltivne visine s lijeve dolinske strne, izmeu petog i estog kilometr strog potopljenog put Pluine - Mrtinje. To je prost pein. Polukrunog je ulz, visokog oko 20 m. Sstoji se smo od jednog knl. Nkit nem, jer zbog veom velike fisurcije dolzi do oburvvnj i ispdnj blokov, tko d ih im po podu veom mnogo. Po tvnici su mnogobrojne pukotine nstle ispdnjem blokov. Izgren je u bnkovitim, preteno dolomitinim krenjcim crvenkste boje. Duin knl je sveg 45 m, pri emu tvnic u zdnjem dijelu dostie visinu i do 30 m. I ovo je suv pein. U toku jeseni i prolje pojvljuje se slbi izvor n desnom knlu, ij se vod gubi n sveg 56 m od izlsk, u pijesku i drobinskom mterijlu. Pein je nstl n mjestu gdje se ukrt sistem vie dijklz; vod je ztim proiril kverne, d bi procesim oburvvnj knl poveo svoju visinu. Ov pein je dugo vremen sluil ko stnite stor u zimskom periodu, sd je delimino pripremljen z turistike posete prilikom obilsk Pivskog jezer mcim. Tis je predio u Unnskom brijegu, neto mlo nizvodno od krkog vrel Meek. U ovom predjelu postoje tri peine, od kojih je on njvi, istovremeno njdu i njprostrnij, i po nkitu njbogtij. Srednj od njih je u stvri kompleks od dvije okpine u dv nivo, povezne velikim prozorcem. Izmeu gornje i donje peine vertikln rzlik iznosi oko 70 m. Gornj Tis poinje veom prostrnim ulzom, n ijoj je sredini ogromni blok, koji je otpo s tvnice. Zhvljujui tome ulz im oblik slov A. Ine ulz je u jednom bukovom umrku, ispod 20 m visokog krenjkog odsijek. Iz ulz se nlzi velik dvorn, dug 30, irok 35 m.. Od dvorne se u rznim prvcim odvj mnogo knl. Istoni knl poinje u proelju dvorne, izmeu nekoliko stubov i preko velikog blok. Njprije se penje nvie, ztim preko mnotv trvertinskih kd i sistem dvornic se postepeno sput izmeu dv red stlgnjt. Zvrv se stlgnjtskom reetkom, vjerovtno je d se knl nstvlj i iz nje. Ovj knl je dugk priblino 30 m. Ovj knl se dlje nstvlj kompozitno povijjui se prem istoku. Ukupn duin ovog knl iznosi neto vie od 35 m. Rritetni oblici selektivne erozije Veliki prozor u strni Dub ispod Brnog dol, je veliki prozorc iznd smog put Pluiine-epn Polje. Kroz tj prozorc nekd je prolzil konjsk stz iz Mrtinj z Brni do. Otvor prozorc je okrugo, prenik oko 15 m, debljin krovnog dijel prsten je 5-15 m. Poto se nlzi iznd samog put, on je uoljiv z prolznike veom impresivn. Poto se pred tunelom nlzi proirenje, treblo bi nprviti odmorite, jer se veliki broj prolznik zustvlj tu d fotogrfie prozorc. Mli prozorc kod most n Pivi je interesntn jer se iznd njeg nlzi tunel, ispred je mli most, preko usovi, iz njeg veliki most n Pivi. To je interesntn kombincij stvrnj prirode i ljudskog rd. Kluerski zub je kmeni zub iznd Kluerskog vrel. Poto je po izgledu slin klueru s kpuljom ovj zubc i vrelo ispod njega su dobili to ime. Poto je vidljiv s most to privli pnju prolznik. Stkin zub se nlzi n dnu Vlk u selu Brljevo. To je impresivn zubc visine preko 50 metr, u preniku oko 5-10 m. Okruen borovim podse n spomenike iz Montne u USA. Hidroloki objekti geonasljea Bogtstvo hidrolokih objekt u knjonim Pive i Tre ini d ovi objekti geonslje zvreuju posebnu pnju. Tu su n ovom prostoru brojni izvori (krstn vrel), ztim vodopdi i jezer. Nlost veom trktivni izvori ko to su Pivsko oko, Rstioci, Pol, Vrutk, Meek, Nozdru i Jkino vrelo su potopljeni kumulcijom. Pored ovih su n ovom prostoru od interes i glcijln jezer. Kluersko vrelo je vrlo snn krstni izvor koji se jvlj n oko 20 m iznd korit Pive, s njene desne strne, n oko 120 m uzvodno od betonskog most n Pivi kojim prolzi utomobilski put. Izvor se jvlj 23

po jednoj velikoj dijklzi, izvorite mu je rzbijeno u dv nivo, koj se meusobno rzlikuju z oko 8 m. Gornje izvorite (pi) je s sigurnou sifonsko, donje (si) je mskirno debelim siprskim mterijlom. Gornji dio izvor presui u toku ljet i mi smo se spustili u julu mjesecu 1973. godine do 8 m dubine i tu smo nili n sifonsko jezero. D li se vod jo snizil u ovom knlu ne znmo jer nijesmo bili u mogunosti d g posjetimo u toku njveih su. Profil Kluerskog vrel Izdnost ovog izvor je dost promjenljiv od oko 400 l/s, do 1,7 m3/s. Ovo vrelo drenir vode iz jerinikog dijel Pivske povri. Nozdru je krstno vrelo s lijeve strne Tre, n oko 1,5 km nizvodno od u Suice. Pojvljuje se iz jedne mle peine ij je duin sveg 10 m. N krju peinice se jvlj sifonsko jezerce. Iz peinice izvor otie preko bigrene terse, iroke 50, visoke oko 20 m. Reltivn visin izvor nd koritom Tre je 38 m. Izdnost vrel je promjenljiv od oko 0,5 m3/s, do 1,2, m/s. Zbog nepristupnosti ovo vrelo nije mnogo poznto, rijetko se i dolzi do njeg. N potoku ispod njeg se nlze vodenice zjedniko vlsnitvo sel Nikovi. Jovii Sige je slijedee krstno vrelo niz knjon Tre. Ono se jvlj n oko 500 m uzvodno od mjest plnirne brne HE Bijeli Brijeg . Smo vrelo se jvlj ispod 40 m visokog obluk, n ijem se dnu jvlj pein s trouglstim ulzom. Izvorite se jvlj n krju peine u vidu sifonskog jezercet. Vod se iz jezercet preliv niz nekoliko kskd, iz bsen u bsen, i n smom izlsku upd u 4 m duboko jezerce. Iz peine formirni potok tee dost mirno preko 80 m iroke terse od bigr. N njenom krju se vod stropotv niz bigreni odsijek, u vidu vodopd, ij visin dostie i preko 40 m. Vod se rzliv u bezbroj bijelih pjenuvih mlzev, p se preko velikih blokov od bigr uliv u Tru. Profil Mlinskog potok s vodopdom u Lijeevini Vrelo Mlinskog potok se nlzi u zseoku Lijeevine, n oko st hod od epn Polj. Izvor se jvlj ispod krenjkog odsijek, izbij iz sipr izmeu tih blokov, dok ne nie n strmi odsijek, preko kog se stropotv u vidu 42 m visokog vodopd, koji mjetni nzivju Skok. Vrelo je kontktnog tip jer se jvlj n kontktu krenjk s porfiritim. Tj kontkt je pokriven pomenutim siprom i ne moe se n smom izvoritu procijeniti koliko stvrno vode istie n tom mjestu. Vod se odmh po isticnju gubi ili u sipru ili u novim pukotinm. Tko se dev ljeti d se iz smog korit Tre jvlj ji tok nego u predjelu vodopd i n mjestu gdje su postvljene vodomjerne letve. Postvljnje vodosbirnik je veom nestruno izvedeno, tko d se ne dobij stvrni pokztelj izdnosti, ve zntno mnji. Izdnost izvor je promjenljiv od 0,6 m3/s, do 1 m3/s. Izvor se nlzi n oko 180 m reltivne visine Vukovi vrelo se nlzi ispod Vukovi ku u zseoku Pprtit. Jvlj se ispod jednog strmog odsijek ko grvitcioni izvor ij je izdnost oko 100 l/s. Izvorite mu je n oko 50 m iznd Tre, mgmtske stijene se ovdje penju i do 250 m uz dolinsku strnu. Meutim, jedn krenjk ic presijec knjon trnsverzlno. Poto je ov ic pod uticjem pokret susjednih stijen tektonski vrlo oteen, to su vode iskoristile pojvu krenjkih prtij, d se spute to blie erozivnoj bzi. Izvor je mle izdnosti i zbog tog to mu je ml sbirn oblst. Njemu je osto z drenirnje smo ugo Pivske plnine, izmeu Crkvikog Polj i knjon Tre i Pive, tj. uzvienje Soko i korozivn zrvn Ulsci. Trnovko jezero - nlzi se nedleko od grnice prem Bosni i Hercegovini. Do jezer se moe doi umskim putem od Tjentit, preko Drgo sedl, gornjeg tok Peruice i ktun n Prijevoru. Od Prijevor, stzom kroz suvu jezerinu, do jezer se moe stii z 1,5 sti hod. Iz prvc Pluin k Trnovkom jezeru vodi stz uz rijeku Vrbnicu i pored Mlog i Velikog Stbnjskog jezer. Zbog velikog uspon i nporne stze iz Pluin do jezer moe se doi z 5-6 sti hod. Trnovko jezero lei n 1.517 m ndmorske visine. Ovo jezero je dugko 825 m, iroko 715 m. Nd plitkim zpdnim dijelom jezer vod je bistr i u tnkom sloju bezbojn. Povenjem dubine u prvcu istok vod je sve intenzivnije zelenkste boje. Stbnjsk jezer Veliko i Mlo - pripdju msivu Bio, njegovim jugozpdnim pdinm. Udljen su oko 4km od sel Stbn. Veliko Stbnjsko jezero nlzi se n ndmorskoj visini od 1319m, Mlo jezero n 1194m. Povrin velikog jezer je oko 45 000m, u ljetnjem periodu. Dubin mu je blizu 10m, nstl je u izdubljenom dijelu Stbnjskog lednikog vlov. Smjestilo se u lijepom i umovitom pejzu ispod strmog krenjkog odsjek. Vodostj mu je prilino stbiln i u toku ljetnje polovine godine. Mlo Stbnjsko jezero im povrinu oko 10.500 m, dubinu preko 4m. Nstlo je u dijelu Stbnjskog vlov n mnjoj visini i spd u grupu mnjih plninskih jezer. Im oblik ljevkste vrte vrlo duboke tko d nivo vode u jezeru koleb u toku godine i do 18m. Iz Velikog jezer vod se preliv u Mlo. Ljeti kd nivo vode opd vie lii n plninsku lokvu nego jezero. Okolin je dost osiromen umm p se i po tome rzlikuje od Velikog jezer. Do Stbnjskih jezer dolzi se od Pluin cestom preko sel Stbn. Prokreni loi put ne sprev d su ov jezer posjeen. Ovj krj predstvlj veliki turistiki potencijl.

24

II. 1. 3. Geomorfoloke karakteristike Predmetno podruje, iako relativno male povrine, sloenih je geomorfolokih odlika. To je posledica geoloke gradje i evolucije terena, njihovog primorskog poloaja, klimatskih odlika regiona i td. Ovo podruje odlikuju procjesi i pojave koje nastaju abrazijom (erozija voda mora); karstifikacijom i povrinskim raspadanjem i usitnjavanjem stijenskih masa pod dejstvom spoljnih sila (padavina, temperatura i td.). Podruje Regionalnog raka Piva, upripada oblasti visokih planina i povri; koja u reljefu Crne Gore ima dominantan izgled. ine je vie planinskih lanaca, dinarskog pravca pruanja, izmeu kojih su planinske povri i duboki kanjoni. Na bazi morfolokih kriterijuma, a djelimino i ukupnih prirodnih karakteristika, prostor budueg Regionalnog parak Piva moe se podijeliti na dvije osnovne cjeline: - visoku planinsku zonu istono od Pive, koju od korita Pive odvajaju strmi kanjonski odsjeci zonu poznatu pod nazivom Pivska planine; i - zapadnu planinsku zonu (Bioa, ogranaka Volujka i Maglia) iji su vrhovi veih visina i vie je otvorena prema rijeci Pivi. Pivska planina je prostrana krenjaka zaravan prosjene visine 1450 m. Znatan dio Pivske planine izgraen je od krenjaka trijaske starosti. Pivsko-drobnjaka povr je razvijena sa obije strane Komarnice i Pive. Ova povr je razvijena u pet nivoa (od 800 do 1450 m.n.v.). Najvii nivo ove povri je razvijen u predjelu Pia i Borkovia, a najnii se zapaa sa lijeve strane Pive u podruju Rudinica i Seljana. Bio je dinarska planina sa najviim vrhom Veliki Vitao (2397 m.n.v). Nalazi se izmeu Volujka i Pivskog jezera, a jednim dijelom se oslanja na masiv Maglia. Volujak je prostrana i visoka planinska oblast koju graniavaju duboke rjene doline i kanjoni. Prua se smjerom sjeverozapad-jugoistok, a od Maglia ga odvaja potok Suki potok na sjeveru. Najvii vrh nalazi se na samoj granici Crne Gore sa BiH (Volujak, 2336 m.n.v.). Magli je takoe dinarska planina na granici Crne Gore i BiH, sa Magliem kao najviim vrhom (2386 m.n.v.). Izgraen je od permskih stijena, mezozojskih krenjaka, dijabaza i malafira, a vidljivi su i ledniki tragovi. Obrastao je bukovom i crnogorinom umom. Gornja umska granica je na 1600 m.n.v., a iznad te visine je plato sa panjacima i brojnim grebenima i visovima. Najpoznatije visoravni su Vuevo i Mratinjska gora. Podnoje planine i sve padine su bogate vodom, sa brojnim izvorima od kojih je najizdaniji Carev Do, koji nikad ne presuuje. II. 1. 4. Geoloke i hidrogeoloke karakteristike Geoloke karakteristike Stijene na podruju Regionalnog raka Piva nastale su u poslednjih 250 miliona godina, za vrijeme geolokih era mezozoika i kenozoika. Najvei dio izgrauju raznovrsne mezozojske formacije koje pripadaju trijasu, juri i kredi, dok geoloke tvorevine iz doba kenozoika imaju malo rasprostranjenje a nastale su u starijem paleogenu, mlaem neogenu i kvartaru.

25

Geoloka karta Regionalnog parka Piva

26

- Trijas Oko 50% teritorije RP Piva izgrauju trijaske stijene. Po nainu postanka pripadaju razliitim vrstama sedimentnih stijena, a zastupljene su i srednjotrijaske vulkanske stijene. Formacija klastita i krenjaka donjeg trijasa (T1) predstavlja najstarije sedimente ovog podruja, otkrivene u erozionim prozorima Mratinja i epan polja (u dolini Tare i Pive). Istina, sa klastitima donjeg trijasa u Mratinju, na vrlo maloj povrini u pjeskovito-bituminoznim karbonatima, odreena je mikrofosilna asocijacija permske starosti. Postoji mogunost da su to pretaloeni permski sedimenti. U litolokom sastavu donjotrijaskih naslaga uestvuju raznobojni liskunoviti pjeari, alevroliti i laporci, zatim kvarcni konglomerati, kvarcni pjeari i grauvake, pjeskoviti i oolitini krenjaci. Debljina ovih sedimenata je do 250 m. Stijene srednjeg trijasa, u odnosu na donjotrijaske, imaju znatno vee rasprostranjenje. Na geolokim kartama su izdvojene kao anizijski i ladinski sedimenti i vulkanske stijene. Karbonati gornjeg trijasa, meutim, imaju najvee rasprostranjenje. 1 Anizijski krenjaci i dolomiti (T2 ) otkriveni su na sjevernim padinama Volujaka, u podruju Mratinja, na junim padinama Bioa, agrice, Goranska, Seljana i epan polja. Javljaju se konkordantno na donjotrijaskim sedimentima ili na elu Durmitorske tektonske jedinice preko Durmitorskog flia. Krenjaci su stratifikovani i masivni u razliitom stepenu dolomitisani. Pri vrhu ove formacije mjestimino su razvijeni rumeni hanbuloki krenjaci. Ukupna debljina anizijskih karbonata je oko 300 m. Vulkanske stijene srednjeg trijasa (, ,ab) predstavljene su uglavnom andezitima, manje keratofirima a sasvim rijetko i spilitima. Otkrivene su u kanjonima Tare i Pive u podruju epan polja na Planinici, u ataru Mratinja, kod Pivskog manastira i u Seljanima. To su sivozelene masivne stijene, mjestimino ukriljene i piritisane. Ispoljavaju se u vidu manjih nepravilnih ili soivastih tijela u okviru srednjotrijaskih naslaga. 2 Ladinski krenjaci sa ronacima (T2 ) od svih formacija imaju najvee rasprostranjenje, a najvie na prostoru Pivske planine i Bioa, a zatim na terenu Vueva, Maglia i Volujaka. Na maloj povrini otkriveni su na agrici, kod Goranska i u ataru Seljana. Najstariji sedimenti ove geoloke jedinice obino ini vulkanogeno-sedimentna formacija, predstavljena ronacima, tufovima, tufitima i laporovitim krenjacima sa muglama ronaca. Potom u stubu slijede tankoslojeviti i slojeviti sivi i rumenkasti krenjaci sa muglama i proslojcima ronaca. Ladinske krenjake na prostoru Pivske Planine, Vueva i Bioa izgrauju uglavnom zoogenosprudni sivi krenjaci sa soivima dolomita ili slojevitih krenjaka sa ronacima. Kanjonske doline rijeke Pive, nizvodno od Pluina, zatim rijeke Suice i donjeg toka Tare izgrauju ladinski krenjaci debljine preko 500 m. Ladinski i gornjotrijaski krenjaci (T2,3) izdvojeni su kao posebna geoloka jedinica na prostoru Planinice i Donjih i Gornjih Crkvica na Pivskoj planini. To su slojeviti krenjaci sparitskog tipa, sa proslojcima crvenih laporovitih krenjaka i soivima dolomita. Debljina im je do 250 m. Krenjaci i dolomiti gornjeg trijasa (T3). Preko ladinskih karbonatnih naslaga gornjotrijaski krenjaci sa dolomitima izdvojeni su sa desne strane Komarnice i Pive, u terenima: Bezuje-Dubljevii-Borkovii, na malim povrinama izmeu Pia i krke na Durmitoru i na zapadnoj padini Planinice. Sa lijeve strane istih rijeka razvijeni su u Seljanima, Goransku, agrici, Biou i Volujaku. Takoe su manje pojave ovih stijena otkrivene u Breznima i ivi. U Pivskoj upi gornji trijas poinje sa transgresivnim laporcima i laporovitim krenjacima sa brahiopodima (u lokacijama gdje su razvijeni crveni boksiti), debljine do 10 m. U stubu zatim slijede sivi i svijetlosivi dolomiti, dolomitini krenjaci i sparitski stratifikovani krenjaci sa megalodonima. Dolomiti su najvie razvijeni u izvorinom dijelu Pive (iznad Sinjca). Debljina sedimenata gornjeg trijasa je procijenjena na oko 700 m. - Jura Jurske geoloke formacije imaju relativno malo rasprostranjenje u junom i istonom dijelu RP Piva. Za vrijeme ove geoloke periode obrazovane su razliite po sastavu formacije u toku donje, srednje i gornje jure. Slojeviti crveni krenjaci donje jure (J1) predstavljaju karakteristinu geoloku formaciju laporovitih crvenih rumenih i mrkih krenjaka sa amonitima debljine od 20 do 40 m, koji su u vidu uskih zona mjestimino otkriveni preko gornjotrijaskih megalodonskih krenjaka. Na Pivskoj planini javljaju se u ataru Pia, akakog koma i izvorita Suice. Takoe, uska zona ovih sedimenata prua se od Krstaca (Pirni do) preko Kne-Luka, ispod Boura, preko Borkovia i Dubljevia do Bezuja. U Pivskoj upi otkriveni su maloj povrini u Seocama, Zakamenu, Miljkovcu i na Breznima. Krenjaci sa ronacima srednje jure (J2) razvijeni su konkordantno preko prethodno opisanih donjojurskih sedimenata i otkriveni su u istim podrujima i lokalitetima. Predstavljeni su slojevitim smeesivim krenjacima sparitskog tipa sa muglama i proslojcima sivih ronaca. Njihova debljina se kree od 10 do 30 m. Krenjaci gornje jure (J3) imaju najvee rasprostranjenje od ostalih jurskih formacija, i to uglavnom u junom dijelu optine Pluine, u podruju: Zakamen-Bukovac-Duba, zatim na prostoru: Borije-Bour-Treskavac-Bezuje na Pivskoj planini i na krajnjem jugu na prostoru izmeu Brezana i ivskog razdolja i Javorka. Po sastavu, to su masivni i slabo stratifikovani zoogenosprudni krenjaci sa koralima, hidrozoama, elipsaktinijama i dr. sprudnom faunom. U gornjem dijelu stuba ove formacije, na Kapi planini, Treskavcu i Dubi, umjesto sprudnih razvijeni su stratifikovani sparitski krenjaci sa ostacima algi, gastropoda i foraminifera. Debljina gornjojurskih sedimenata kree se do 300 m. - Donja kreda Razvijena je u krenjakoj faciji. Sedimenti ove geoloke periode razvijeni su jedino na terenima koji pripadaju Kukoj strukturno-tektonskoj jedinici, odnosno Visokom kru. U okviru donjokrednog kompleksa karbonata izdvojene su etiri litostratigrafske jedinice. Krenjaci apt-alba i cenomona (K1,2) izdvojeni su na elu lokalne kraljuti u predjelu planine Golije sve do Ledenica, u okviru lista Gacko. Meutim, na jugoistonom produetku ova geoloka jedinica je na listu Niki 1 2 izdvojena kao turonski krenjaci ( K2 ). U sastavu ove jedinice uestvuju u naizmjeninoj, ali i nepravilnoj smjeni, biospariti i kasnodijagenetski dolomiti. Najee su ubrani u metarsko-dekametarske nabore.

27

- Kreda-Paleogen Durmitorski fli (K, PG) predstavlja poznatu geoloku formaciju, regionalnog razvoja, nastalu krajem krede i poetkom paleogena. U stvari, pitanje starosti ove formacije, odnosno njene silicijsko-klastine facije, jo uvijek je sparno. Sedimenti ovog flia dijagonalno presijecaju teritoriju optine Pluine, pravcem sjeverozapad-jugoistok. Izgrauju terene u ataru sela Ravno, Miletii, Zukva, Lisina, Smrijeno, Stabna, Miloevii, novih Pluina i Borija odakle se u uskoj zoni nastavljaju jugozapadnim padinama Durmitora. U okviru kompleksa sedimenata Durmitorskog flia na geolokoj karti lista Gacko, na podruju optine Pluine, izdvojeno je po superpoziciji (vremenu nastanka) pet paketa. Najstariji paket ine bazalne krenjake bree i konglomerati (1K23) sa kojima poinje proces fline sedimentacije. Obino se javljaju u vidu tankih zona grubozrnih klastita, a u ataru sela Smrijeno i u Todorovom dolu na Durmitoru imaju znatno rasprostranjenje. Slojevite bree i 2 3 krenjaci ( K2 ) lee preko starijih bazalnih brea i konglomerata. Pored brea u grai flinih sekvenci uestvuju kalkareniti, sa gradacijom i horizontalnom, kosom i ukrtenom laminacijom. Trei lan ine laporci sa proslojcima i muglama ronaca. Trei paket flinih naslaga ine bree, krenjaci i laporci (3K23). Sedimenti ovog lana ine oko 90% flinih terena. Bree se javljaju u vidu banaka razliite debljine, od 0,5 do 10,0 m, preko kojih su razvijeni kalkareniti, odnosno pjeskoviti krenjaci, sa gradacijom i laminacijom, a esto su kalkareniti najstariji lan fline sekvence. Najmlae lanove sekvenci ine pjeskoviti laporci koji prelaze u ploaste raznobojne laporce. etvrti paket 4 3 fline serije ine konglomerati, pjeari i laporci ( K2 ) koji imaju vrlo malo rasprostranjenje. Najmlai paket u 3 5 Durmitorskom fliu ine bree, krenjaci i laporci ( K2 ). Bree i konglomerate u ovom paketu izgrauju obluci i komadi iz flia, a vezivo im je glinovito-laporovito. Krenjaci sadre mugle sivih ronaca, dok su laporci sive i crvene boje. Sedimenti ovog paketa zastupljeni su na terenima Lebrnika, Brteva i u ataru Stubice. - Neogen Neogeni sedimenti su na teritoriji RP Piva razvijeni u Crkvikom Polju. To su jezerski sedimenti, sa erozionodiskordantnim odnosom sa karbonatnim paleoreljefom. U Crkvikom polju, preko trijaskih krenjaka neogene sedimente ine: krenjake bree i konglomerati preko kojih su nataloeni uslojeni utorumeni krenjaci, zatim upljikavi krenjaci i na kraju laporci. U laporcima se javljaju proslojci uglja male debljine. Debljina neogenih sedimenata je do 50 m. - Kvartar Teritorija optine Pluine predstavlja visokoplaninsko podruje ispresijecano dubokim dolinama i kanjonima rijeka Pive, Komarnice i Tare i njihovih pritoka. Ledena doba u poslednjih 300 hiljada godina geoloke istorije, erozionim procesima su znatno uticala na morfologiju reljefa, o kojima svjedoe i glacijalni nanosi (morene) u planinskim predjelima Durmitora, Vojnika, Bioa i Maglia i glaciofluvijalni sedimenti oko korita Tare i u potopljenim dolinama Pive i Komarnice. Takoe su zastupljene deluvijalne i aluvijalne naslage. Morene (gl) su nastale erozijom lednika (gleera) ije ostatke danas nalazimo: na Pivskoj Planini (Nedajno, Jokanovia i Luanski Urljaj, Vukotino brdo, Dubljevii i Bezuje), na podruju Pivske upe (Smrijeno, Polje Pejovia, Bajovo polje, Bundos, Gornja i Donja Brezna, ivsko razdolje), na Goliji, Biou, Magliu i Vuevu. Debljina morenskih nanosa je od 3 do 30 m. Glaciofluvijalni sedimenti (glf) izgrauju terase u Kne Luci, Paleu, Vruku i okovoj Luci. To su slabovezani konglomerati, ljunkovi i pijeskovi, debljine do 10 m. Deluvijalni nanosi (d) nalaze se na padinama Durmitora, Bioa, Maglia, u ataru Mratinja i na blaim dolinskim stranama rijeka Tare, Pive i Komarnice. Aluvijalni sedimenti (al) imaju malo rasprostranjenje u koritima rijeka. Predstavljeni su ljunkovito-pjeskovitim materijalom, male debljine.

Tektonika Teren RP PIva ima vrlo sloenu tektonsku strukturu. Oni pripadaju dvjema geotektonskim jedinicama: Spoljanjim i Unutranjim Dinaridima, odnosno Visokom Kru i Zoni paleozojskih kriljaca i mezozojskih krenjaka. Autori tampanih geolokih karata podruje RP Piva svrstavaju u Kuku i Durmitorsku tektonsku jedinicu.
Kuka tektonska jedinica obuhvata sjeveroistoni dio strukture Visokog kra, a od Durmitorske jedinice razdvojena je Durmitorskim fliem. Teren Kuke jedinice je vrlo sloen, pri emu se u strukturnom pogledu znatno razlikuju tereni izgraeni od karbonatnih i flinih stijena. Od nabornih oblika u karbonatnim tereninma se istie antiklinala Komarnice i Treskavca a na planini Goliji su razvijeni uspravni i kosi nabori, polomljeni i izrasijedani. Rupturni tektonski oblici imaju mnogo vei znaaj, meu kojima se posebno istiu: kraljut Golije, kraljut Goranska, i po intenzitetu kraljutanja neto manje znaajana kraljut Jasenovog polja. Na podruju Pivske Planine konstatovana je manja kraljut Nikolinog dola. Pored kraljuti u karbonatnim terenima su konstatovani vei rasjedi, kao to su: rasjed Sinjca (na ijoj trasi se nalazi izvorite Sinjac) i rasjed Suice du koga je sputen istoni blok. U terenima izgraenim od Durmitorskog flia konstatovani su brojni uspravni i prevrnuti nabori, metarskih do kilometarskih dimenzija, kako u bazalnom tako i u ostalim nivoima fline serije, od kojih se posebno istiu sinklinale Lebrnika, Brtevca i Todorova dola. Durmitorska tektonska jedinica je navuena preko Kuke jedinice du dislokacije koja se u strunoj literaturi naziva Durmitorska navlaka ili Durmitorska kraljut. Ova dislokacija je formirana na sjeveroistonom kontaktu zone Durmitorskog flia sa karbonatno-klastinim mezozojskim stijenama koje preteno izgrauju ovu jedinicu. Povrina navlaenja ima padni ugao prema sjeveru-sjeveroistoku pod uglom od od 30o do 60o. Od nabornih struktura

28

u okviru ove jedinice istiu se: antiklinala Mratinja, antiklinala Krueva (u donjem toku Pive) antiklinala Tare i sinklinala Crkvice. Od disjunktivnih oblika konstatovana je manja kraljut Dubrovnika (zapadno od krka na Durmitoru), kao i brojni rasjedi kilometarskih dimenzija, ali razliite prostorne orjentacije, koji su naroito ispoljeni na povrini karbonatnih terena Pivske planine, Bioa, Maglia i Vueva.

Inenjersko-geoloke karakteristike Sa inenjersko-geolokog aspekta na podruju RP Piva su najzastupljenije vezane stijene. U grupu vezanih dobrookamenjenih stijena, koje uglavnom izgrauju stabilne i dobro nosive terene, mogu se uvrstiti vulkanske stijene (andeziti, keratofiri, spiliti), krenjaci, dolomitini krenjaci i dolomiti, kao i pjeskoviti i laporoviti krenjaci. Ove stijenske mase ine najvei dio Pivske planine to se posebno odnosi na dio terena sa lijeve i desne strane vodotoka Pive nizvodno od Pluina i uzvodno od Sinjca (Pivskog oka).
Od savremenskih egzodinamikih procesa na izuavanom dijelu terena treba istai: proces fiziko-mehanikog raspadanja, proces karstifikacije, proces spiranja, procesi odronjavanja i osipanja i proces klienja, kao i mjeovite kompleksne pojave:odroni-klizita, sipariklizita i drugo. Proces fiziko-hemijskog raspadanja je u direktnoj vezi sa mrazno-dinamikim procesom i godinjim temperaturnim kolebanjima. Samo dejstvo procesa u fizikom smislu se manifestuje u raspadanju ispucalih stijenskih masa u sitnu drobinu, dok se hemijsko djelovanje ogleda u promjeni mineralokog sastava, odnosno dezintegraciji krenjaka u crvenicu i dolomita u grus. Karstni proces je razvijen u karbonatnim stijenama trijaske, jurske i kredne starosti, to se moe suditi na osnovu raznih povrinskih i podzemnih karstnih oblika (vrtaa, ponora, peina i jama). Tako na primjer, ponori Malog Crnog Jezera, nalaze se na koti 1410 m, a Dubrovska Vrela (sa kojima je utvrena hidraulika veza bojenjem) na koti oko 680 m. Karakteristino je istai da je formiranjem Pivske akumulacije dolo do pospjeivanja nestabilnosti, koje su vezane za postojee podzemne karstne oblike. Naime, zapaa se da su brojne vrtae na karstnim zaravnima ije je dno zastrto crvenicom formirane du rasjeda koji su najee paralelni sa tokovima Komarnice i Pive. Elongacija vrtaa je u pravcu pruanja rasjeda. Dna vrtaa zavravaju se najee ponorima, koji se nastavljaju u duboke jame i peine. Takav je sluaj sa vrtaama na podruju Dube, Brezana i Miljkovca. Velike amplitude kolebanja nivoa jezera u uslovima punjenja i pranjenja akumulacije dovode do aktiviranja krenjakih blokova, razdvojenih diskontinuitetima i ispiranja podzemnih karstnih oblika (peina) zapunjenih glinovitim materijalom. To ima za posljedicu provaljivanje tavanica peina i pretvaranje vrtaa koje su obraivane u duboke i prostrane jame. Takav sluaj registrovan je na irem prostoru Miljkovca i Goranskog. Proces spiranja (denudacije i padinske erozije), izraen je na padinskim stranama i sastoji se u izmjetanju crvenice, grusa i sitne krenjake drobine. Posebno je izraen u gornjim djelovima sliva Komarnice i slivu Vrbnice, izgraenim od sedimenata flia kredno-paleogene starosti, koji je izbrazdan brojnim jarugama. Osipanje i odronjavanje su procesi koji su izraeni du cijelog kanjona Pive i njenih pritoka i sastoje se u stvaranju drobinske zone, odnosno aktivnih sipara. Proces odronjavanja je veoma izraen i od posebnog je znaaja za tretiranu problematiku. Moe se istai da kanjonske strane karakterie blokovska izdijeljenost stijenskih masa, to je posebno karakteristino na hipsometrijski viim djelovima terena. Ovakva izdijeljenost stijenskih masa pri promjeni naponskih stanja uslovljava odronjavanje veih ili manjih blokova. Trase ruptura, naroito njihovi presjeci, ukazuju na moguu pojavu odronjavanja. Za aktiviranje veih odrona posebnu pogodnost pruaju relaksacione pukotine u okviru krenjaka paralelne sa kanjonima rijeka, du kojih moe doi do pokretanja veih potencijalnih kliznih blokova, posebno u uslovima pojaane seizmike aktivnosti. Procesi klienja i mjetovite pojave (odroni i klizita, sipari-klizita) su karakteristini samo za dio terena izgraen od sedimenata flia kredno paleogene starosti i padine izgraene od deluvijalnih sedimenata. Klizita se obrazuju kao posljedica zdruenog rada povrinskih i podzemnih voda i raskvaavanjem glinovito-laporovitih sedimenata koji izgrauju strme brdske padine. Proces klienja posebno je izraen na podruju Mratinja u donjem toku rijeke Pive. Za aktiviranje ovog procesa, od presudnog znaaja su litoloki sastav i nagib terena, kao i naknadno djelovanje hidrodinamikih i mehanikih inilaca. Nagle i este promjene nivoa akumulacije u uslovima punjenja i pranjenja, kao i dugotrajno djelovanje talasa na obalni pojas, omoguile su nesmetano djelovanje regresione erozije na noice padina. Stalno raskvaavanje noica padina, uz esta oscilovanja nivoa vode, sa efektima pornih pritisaka i snano eroziono djelovanje, bitno su uticali na promjenu fiziko-mehanikih svojstava stijenskih masa, odnosno smanjenje kohezije i ugla unutranjeg trenja deluvijalnih sedimenata, koji izgrauju padine sela Mratinja. Ovo je dovelo do kaskadnih otkidanja zemljanih masa u najniim djelovima padina koje su nataloene preko karbonatnih stijena u osnovi. Debljina pokrenutih masa je razliita i kree se, po procjeni, od 1 m do preko 10 m. Procesu pokretanja stijenskih masa usled navedenih hidrodinamikih inilaca, pogodovao je i litoloki sastav terena, raskvaenost padine na odreenim mjestima podzemnim vodama (pojava izvora i pitevina) kao i nepovoljan nagib terena. Prema inenjersko-geolokim i hidrogeolokim karakteristikama izuavani teren podruja RP Piva moe se razvrstati u tri kategorije: stabilni, uslovno stabilni i nestabilni.

29

Relativno stabilni tereni obuhvataju podruja izgraena od kamenitih karbonatnih stijena i podruja izgraena od o kvartarnih sedimenata sa nagibom padina manjem od 10 . Uslovno stabilni tereni obuhvataju podruja izgraena od flinih sedimenata i kvartarnih koluvijalnih i eluvijalnodeluvijalnih tvorevina, prisutnih na relativno strmim padinama, sa nagibom veim od 10o. Ovi tereni imaju najvee rasprostranjenje na urbanom podruju Pluina. Kao nestabilni tereni izdvojene su nestabilne padine izgraene od koluvijalnih nanosa, umirenih ili aktivnih klizita i padine izgraene od drobina i aktivnih sipara. Najvee rasprostranjenje kao to je reeno imaju na podrujima juno i jugozapadno od naselja Pluina, kao i u slivnom podruju Mratinjskog potoka. Najvei broj umirenih i aktivnih klizita registrovan je na irem podruju Gojkovia dola i Okruglice kao i u zoni puta Pluine - Stabna. Ova klizita formirana su u deluvijalnim sedimentima na brdskoj padini a uslovljena su: promjenama naponskog stanja na padini (deluvijalni proces i reim podzemnih voda) to su sutinski prirodni uticaji. Pojave nestabilnosti, kojim je zahvaen teren u okviru putnog pojasa, na potezu Gradac-Vojinovia vrelo registrovane su na vie lokaliteta. Posebno je ugroen dio puta ispod kua Adia, koji je zahvaen klienjem. Takoe pojave nestabilnosti izraene su i u samim Pluinama i manifestuju se odronjavanjem brea i krenjake drobine, odnosno kvartarnih sedimenata, koji su zastupljeni preko glinovito-laporovite serije flia u osnovi. Uticaj oscilacija nivoa Pivskog jezera na noicu padine je jasan i iste se manifestuje deformacijama u samom putu, koji je u vie navrata iz tih razloga saniran. Takoe, pojave nestabilnosti registrovane su i u iroj zoni Mratinja a iste se ispoljavaju kroz lokalna klizita formirana u deluvijalnim sedimentima.

Hidroloke i hidrogeoloke karakteristike

Hidroloku osnovu RP Piva ine rijeke Piva i Tara. Podruje RP Piva obiluje vodama meu kojima se istiu Pivsko jezero / akumulacija, Trnovako jezero i Veliko i Malo Stabanjsko jezero. Rijeka Piva, kao lijeva pritoka Drine, predstavlja najvei hidrografski objekat optine Pluine. Nastaje preteno od od voda krakog vrela Sinjac, koje je posle izgradnje brane za hidroelektranu Mratinje potopljeno. Piva je dugaka 32.5 km. Odlikuje se kanjonskom dolinom i ima nekoliko pritoka, od kojih se najvie istie rijeka Komarnica. Rijeka Tara se nalazi na samoj sjevernoj granici optine. Tara nastaje od Verue i Opasanice. Tee izmeu Sinjavine, Bjelanice, Ljubinje i Durmitora. Posle toka od 150 km spaja se sa Pivom i gradi Drinu. Izvorini dio Tare je na nadmorskoj visini od 1.250 m, a sutok sa Pivom na 433 m nadmorske visine. Tara predstavlja ekoloki rezervat biosfere nae planete, na osnovu programa ovek i biosfera. Meu limnolokim objektima, naroito se istiu prirodna planinska jezera. Trnovako jezero se nalazi na 1.517 metara nadmorske visine. Jezero je najvjerovatnije glacijalnog porijekla. Tokom zime jezero je esto smrznuto, uz obilan snijeg koji se zna zadrati i do ljetnjih mjeseci. Jezero je u potpunosti okrueno planinskim masivima, iji vrhovi prelaze 2000 m. Stabanska jezera (Veliko i Malo) dobili su naziv po naselju Stabna, od kojih su udaljena 4,5 km. Veliko Stabansko jezero lei na 1319 m.n.v (dugako 305 m)., a Malo na 1194 m.n.v (dugako 165 m). Najlaki prilaz jezerima je iz pravca Pluina stazom uz Vrbnicu i Stabanjski potok. Boja jezerske vode je zelenkasta, sa svjetlijim tonovima u priobalnim djelovima i tamnijim u centralnom dijelu. Na osnovu hidrogeolokih svojstava i funkcija stijenskih masa, tipova izdani i prostornog poloaja hidrogeolokih pojava na prostoru RP Piva mogu se izdvojiti: dobrovodopropustne stijene pukotinsko-kavernozne poroznosti, predstavljene krenjacima, dolomitinim krenjacima i dolomitima trijaske, jurske i kredne starosti; slabovodopropustne stijene pukotinske poroznosti predstavljene: slojevitim krenjacima sa ronacima donjojurske i srednjojurske starosti i vulkanskim stijenama-andezitima trijaske starosti; kompleks slabovodopropustnih do vodonepropustnih stijena mjeovite strukture poroznosti, koji je predstavljen neogenim sedimentima u Crkvikom polju; kompleks dobrovodopropustnih, slabovodopropustnih i nepropustnih stijena intergranularne poroznosti predstavljen kvartarnim glacijalnim i deluvijalnim sedimentima; i vodonepropustne stijene predstavljene: glincima, laporcima i pjearima donjotrijaske starosti i krednopaleogene starosti. Kanjoni rijeka i dreniranja izdanskih voda Gorostasni kanjoni Tare i Pive usjeeni su u jezersku i pivsku visoravan (koja je sa kotama od 1200-1500 m.n.m.) izgraenu od krenjaka, dolomitinih krenjaka, dolomita i eruptivnih stijena trijaske i jurske starosti. J. Cviji smatra da je nekoliko injenica uticalo na stvaranje ovih kanjona. Ove rijeke dolazile su iz mekanih flinih terena i ulazile u karstni prostor sa jakim vodama, imale su znatan pad, to im je dalo veliku erozionu snagu. Zbog toga su u krenjakoj zaravni Pivske planine urezale svoja uzana korita, pri emu je rena erozija bila neto jaa od karstifikacije, to nije sluaj sa nekim pritokama Tare. Najvjerovatnije je da je formiranje ovih kanjona otpoelo krajem miocena i trajalo kroz cio pliocen i kvartar, to znai da su kanjoni stari preko 11 miliona godina. U slivu Pive i Tare istiu se brojna karstna vrela. Najizdaniji izvori Pive, koji su uglavnom potopljeni Pivskom akumulacijom su: Dubrovska vrela (Qmin=500 l/s); Vrela Dube (Qmin=500 l/s), Bezujski mlini (Qmin=500 l/s); SinjacPivsko oko (Qmin=500 l/s), Rastioci (Qmin=200 l/s); Meeak (Qmin=500 l/s); Nozdru (Qmin=500 l/s); Jakia vrelo (Qmin=100 l/s); Sutulija ( Qmin=50 l/s); Kaluerovo vrelo (Qmin=100 l/s) i okova vrela (Qmin=100 l/s). U kanjonu Tare nizvodno od ua Suice sa lijeve strane kanjona istiu brojna vrela meu kojima su najpoznatija Nozdru (Qmin=100 l/s), Sige (Qmin=100 l/s), Izvori u Lijevanima (Qmin=10 l/s) i Vukovia vrelo u zaseoku Papratita (Qmin=100 l/s). Od ostalih izvora koji se pojavljuju na viim kotama u terenu, na kontaktu propustnih i nepropusnih stijena treba pomenuti: a) izvore u dolini Mratinjskog potoka (Qmin=0,5-1,0 l/s) koji istiu iz deluvijalnih sedimenata a

30

na kontaktu sa vodonepropustnim sedimentima permske i donjotrijaske starosti i b) izvore male izdanosti (0,1-0,2 l/s) iz vulkanskih stijena (andezita) sjeverno od Mratinja, Mineralne vode Na teritoriji optine Pluine pojavljuje se i jedan termomineralni izvor, poznat pod nazivom Ilida, koji je danas potopljen vodama Pivske akumulacije. Temperatura ovog izvora, koji istie iz aluvijalnih sedimenata u koritu rijeke, o o uz pulsiranje, iznosi u ljetnjem periodu oko 26 C, pri temperaturi Komarnice od 11 C. Karakterie je povean sadraj fluora i silicijum dioksida. Po gasnom sastavu pripada ugljendioksidnom tipu a po jonskom sastavu magnezijum-kalcijum sulfatno hidrokarbonatnom tipu voda. O genezi ovog izvora nema pouzdanih podataka. Najvjerovatnije se radi o atmosferskim vodama, koje dolaze u kontakt sa eruptivnim stijenama srednjotrijaske starosti.

II. 1. 5. Seizmogeoloke karakteristike Na osnovu Karte seizmike regionalizacije Crne Gore (1982 god.) proistie da se podruje RP Piva nalazi u seizmikoj zoni VII osnovnog stepena MCS (Mercalli-Cancani-Sieberg) skale. Indukovana seizminost koja ima odreen uticaj na stabilnost ovog podruja, uzrokovana je Pivskom akumulacijom, zapremine oko 794 x 106m3 i kotom normalnog uspora 675 m.n.m. Za potrebe praenja seizmike aktivnosti akumulacije HE Piva sredinom 1972. godine instalirana je seizmoloka stanica u neposrednoj blizini brane. Ova stanica poela je sa radom skoro 4 godine prije poetka punjenja akumulacije. Praktino nakon prvog punjenja akumulacije uoeno je intenziviranje seizmike aktivnosti u cijelom regionu akumulacionog jezera. Posebno je intenzivna seizmika aktivnost bila u periodu od 1977. do 1979 godine, kada je na ovom podruju registrovano preko 500 zemljotresa, u energetskom dijapazonu sa magnitudom od 1,5 do nekoliko zemljotresa sa magnitudom 4.1. Punjenjem i pranjenjem akumulacije, dolo je do aktiviranja vie lokalnih seizmogenih zona i manifestovanja novih arita u irem podruju akumulacije. II. 1. 6 Klimatske i vremenske karakteristike Za ire podruje Pluina, moe se rei da ima planinsku klimu koja je u odredjenim situacijama modifikovana kontinentalnim tipom i maritimnim tipom. Podruje Pluina je veoma specifina zona do koje dopire visinski uticaj maritimne - Jadranske klime. U ovoj oblasti i pored njene kontinentalnosti, tokom jesenji, snano se osjea maritimni uticaj definiui godinji reim padavina koji vie odgovara maritimnom tipu a manje klasinom kontinentalnom tipu. Tokom godine postoje dva maksimuma (jesenji i proljeni) padavina od kojih je jesenji naglaen. Od klimatskih parametara najznaajniji su reim padavina , reim temperature, vlanost, insolacija i snijeni pokriva. Velike snijene padavine i duina trajanja perioda sa snijenim pokrivaem, od fundamentalnog su znaaja za ocjenu klimatskih resursa ovog prostora. Temperature vazduha su izuzetno povoljne za odravanje pozitivnog bilansa odnosno da procesi produkcije vode budu u ravnoteeni sa procesom isparavanja. Jedan dio, vei planiski predjeli oko 2000m, imaju srednju godinju temperaturu koja je ispod nule, pa shodno utvrdjenim kriterijumima ova podruja imaju ledeni tip klime. Temperatura vazduha - Srednja godinja temperatura vazduha iznosi 5.3C. Najtopliji mjesec je avgust sa srednjom mjesenom temperaturom od 14.3C a najhladniji je januar sa -3.8C. Maksimlano najtopliji mjesec je avgust sa 18.0oC a maksimalno najhladniji mjesec je februar sa -9.4C. Oscilacije srednjih mjesenih temperatura su oko 2C. Najmanje oscilacije imaju juni i juli mjesec, a najvee oscilacije imaju februar i mart mjesec. Ekstremne temperature su znaajno iznad i ispod prosjenih. Apsolutnih maksimum je tokom avgusta mjeseca i iznosi 31.3C, a tokom februara mjeseca je 16.1C. Apsolutno minimalne temperature kreu se od 0.4C tokom avgusta do -26.4C tokom januara mjeseca. Prosjene minimalne temperature su neto vee i kreu se od 3.4oC tokom jula mjeseca do -18.5C tokom januara. Vei planinske oblasti nadmorske visine oko 2000m imaju srednju godinju temperaturu vazduha, ispod nule, oko 0C do -2C. To znai da pojedine oblasti Durmitora imaju ledeni tip klime. Vlanost i insolacija - Podruje Pluina ima relativno visoke vrijednosti relativne vlanosti, to ukazuje na injenicu da se radi o podruju sa konstantno visokom produkcijom vlage. Sam prirodni ambijent, veliki broj jezera, potvrdjuje injenicu da je produkcija vlage mnogo dominantniji parametar u odnosu na disipaciju vlage. Prosjene mjesene vrijednosti relativne vlanosti kreu se od oko 70% do 83%. Karakteristino je da tokom godine prosjena mjesena relativna vlanost ne pada ispod 50%. Trajanje sijanja sunca u asovima je jako promjenljivo sa izraenim oscilacijama tokom godine. Insolacija u zimskom periodu je jako mala i prosjeno se kree oko 2 do 4 asova dnevno. U toplijem dijelu godine insolacija se poveava na oko 13 do 15 asova dnevno. Insolacija tokom ljetnjih dana vea je za oko 3

31

puta od insolacije tokom zimskih dana. Velika vrijednost standardnog odstupanja ukazuje na veliki stepen oblanosti u pojedinim danima, to i jeste karakteristika ovog kraja. Padavine - Sa aspekta identifikacije klimatskog tipa, padavine su jedan da najznaajnijih parametara. Prosjena godinja koliina padavina kree se oko 1458mm. Relativno godinje kolebanje iznosi oko 9% u odnosu na godinju koliinu. To znai da razlika izmedju najkinijeg i nasuvljeg mjeseca iznosi oko 9% od prosjene godinje koliine. Ovo je prilino visoka vrijednost za relativno godinje kolebanje i ukazuje na postojanje izrazito kini period tokom godine. Najkiniji mjesec je novembar sa 213mm to je oko 14% od godinje koliine. Period sa najmanje padavina je jul-avgust. Sa oko 83mm mjeseno. Mjesene koliine imaju izuzetno veliko rasturanje oko prosjene mjesene koliine. Skoro za svaki mjesec moe se rei da je klimatski normalno da mjesena koliina padavina bude za 50 % do 70 % vea ili manja od prosjene mjesene. Maksimalne mjesene koliine padavina kreu se oko 168 do 616 mm. Maksimalne dnevne 24h koliine padavina mogu da budu izuzetno velike. Tokom januara mjeseca maksimalna 24h koliina padavina iznosi oko 76 % od prosjene mjesene koliine. Tokom avgusta mjeseca, kada su u pitanju padavine lokalnog karaktera, tokom samo jednog dana padne oko 72% od mjesene koliine. Kakva je uestanost 24h koliina padavina moe se identifikovati preko percentila. Npr. Tokom oktobra mjeseca 95% percentil je 54.6mm to znai da tano 95% od svih 24h koliina tokom oktobra mjeseca imaju koliinu do 54.6mm, a dnevne koliine do 94.9mm ima ak 99% kinih dana. Prema tome , tokom oktobra mjeseca, svega 1%, 24h koliina padavina ima koliinu veu od 94.9mm. Snijeg - Koliina snijega je jako bitna sa aspekta ekonomsko-komercijalne eksploatacije ovog resursa. Podruje Pluina ima izuzetno povoljnu klimatsku sliku sa aspekta koliine snijega. Samo tokom dva mjeseca godinje, jul i avgust, ne postoji snijeni pokriva. Tokom perioda decembar-mart pojava snijega sasvim uobiajena pojava. U ovom periodu pojava snijega je klimatska normala. Prosjeni datum poetka perioda sa snijenim pokrivaem je 16. septembar u viim predjelima oko 16. oktobar u niim predjelima. Prosjean datum kraja perioda sa snijenim pokrivaem je 16.jun u viim predjelima, a 16.maj u niim predjelima. U najviim predjelima u kojima vlada ledeni tip klime, naroito na neosunanim stranama i uvalama, snijeni pokriva u obliku lednika zadrava se i u najtoplijem periodu godine sa postepenim otopljenjem. Pojedini, izolovani, lokaliteti imaju snijeene ledenike i tokom itavog ljeta i doekaju nove snijene padavine. Sagledavanjem klimatske slike ovog podruja, moe se zakljuiti da ovo podruje raspolae izuzetno povoljnim klimatskim potencijalom. U ovoj oblasti vlada vrlo povoljan reim padavina, prilino trajanje perioda sa snijenim pokrivaem i povoljne termike karakteritike. Nepovoljno je to se u hladnijem dijelu godine realizuju ekstremno niske temperature koje mogu da utiu na raspoloive resurse a i na eksploataciju prirodnih vodenih resursa. Obzirom da manji dio RP Piva ima ledenu klimu a koji tokom zimi dobija velike snijene padavine, to je garancija za povoljnu ekonomsko-komercijalnu ekploataciju ovih klimatskih resursa u smislu zimskih turistikorekreativnih aktivnosti. Tokom ljetnjeg perioda vrlo povoljni termiki uslovi su vrlo povoljan preduslov za razvoj ljetnjeg planinskog turizma. I pored postanje snanih klimatskih anomalija proteklih 20 godina, vrlo povoljan klimatski ambijent nije naruen. Meteoroloki podaci za klimatoloke stanice Pluine i epan polje dati su u prilogu br. 5..

II. 1. 6. Pedoloke karakteristike Na teritoriji rp piVA najvie su zastupljena slijedea zemljita: krenjako-dolomitna crnica, rendzina, distrino smee zemljite i smee zemljite na krenjaku (Pedoloka karta data u Prilogu br 11). U umskim kompleksima dominiraju umska smea zemljita. Ova su zemljista relativno ouvana i zatiena umskim pokrivaem, na blagim inklinacijama znatno su dublja, sa himificiranim slojem i preko 5 cm, naroito u bukovim umama. Najsiromanija su humusom i relativno plitka (2-3 cm) u borovim umama, a zatim u umama crnoga graba. Ova su zemljita dovoljno rastresita, mrviasto strukturci relativno vlana. Pri eksploataciji uma ne smiju se otvarati radi podlonosti spiranja. Planinske crnice Ovo zemljite je uglavnom zastupljeno u dolinama, vrtaama i na ravniastim terenima u visoijim zonama. To su dublja zemljita bogata humusom, vrlo rahlai izrazito mrviasto strukture., jako su pogodna za poljoprivrednu obradu. Zbog nenaseljenosti slabo se koriste u poljoprivredne svrhe. Progresivno ih naseljava umsko rastinje. Plitka zemljita panjaka Veliki prostor planinskih panjaka i rudina, prekriven je plitkim zemljitem, koje je od orozije i i spiranja titi travni pokriva. Ovo su relativno zbijena zemljita, plitka, sa tankim slojem humusa (1-2 cm) i suva sa manjim oazama vlanih partija. Treba ih tititi nainom i vremenom korienja. Ispau treba izbjegavati u proljenom periodu, dok su biljke mlade zemljite vlano i podlono orodiranju. Paarenje i koenje je poeljno radi djubrenja i osvjeavanja travnog pokrivaa, te suzbijanja korovskih vrsta, ali se mora strogo zabraniti uranje biljaka radi otvaranja rana i stvaranja preduslova brazda i bujinog spiranja, ovog i onako siromanog zemljita. Ovo je naroito izraeno pri sakupljanju ljekovitog i aromatinog bilja i sporodnih umskih umskih plodova (borovnica npr.), pri emu sakupljai redovno ne vode rauna niti o 32

zatiti i unapredjivanju biljnog pokrivaa, niti pak o zatiti zemljita. Organizacije iz oblasti poljoprivrede i umarstva moraju obezbijediti struni nadzor i zatitu, a svaki gradjanin-sakuplja mora biti obuen u tehnologiji sakupljanja i biti dobro informisan o posledicama nestrunog ponaanja. Za sve tipove zemljita preporuujemo da se neupotrebljavaju vetaka djubriva i pesticidi radi obezbjedjenja zdrave hrane u ukupnom lancu ishrane i odredjene zatite zemljita koje bi se upotrebom ovih hemijskih sredstava otetilo odnosno dolo do znatnog poremeaja u kopnenim i vodenim ekosistemima. Ovo preporuujemo i zbog toga to Pluine sa svojom okolinom sve vie predstavljaju potencijalni prostor za razvoj turistike privrede u kojoj su zdrave sredine sve traenije. Zemljite u granicama RP Piva je formirano na osnovu pedogenetskih inilaca, a najvie pod uticajem geoloke podloge, reljefa, klime i vegetacije, to je uslovilo pojavu razliitih tipova zemljita po tipovima, osobinama i svojstvima. Na ovom podruju izdvojeno je 14 sistematskih jedinica koje se mogu svrstati u dvije grupe: - crnice (buavice) na krenjacima i krenjakim drobinama; - smea zemljita na silikatnim podlogama i mjeavini silikata i krenjaka. Crnice (buavice) na ovom prostoru su formirane na krenjakom materijalu, i njegovim hemijskim raspadanjem i pod uticajima hladne klime, kao i oskudne travnate i umske vegetacije. To su vrlo plitka i izrazito humusna zemljita, koja su zbog: stjenovitosti podloge, nagiba terena, stalne erozije, prisustva skeleta u sloju zemljita, veih koliina padavina, posebnih hidrolokih uslova na karstnim terenima podlona spiranju sa izraenijih oblika reljefa u nie i blae. Opte karakteristike buavica su: visok sadraj humusa, slabo kisjela do neutralna reakcija, odsustvo krenjaka, vrlo dobre fizike, pa i hemijske osobine, ali im je zbog male dubine slaba plodnost. To su meka, trona, rastresita zemljita prakaste strukture i crne boje. U zajednicama smre, jele, i razliitih vrsta borova organogeni dio zemljita ima veu kisjelost. Buavice u umama imaju veu vlanost i povean sadraj glinene frakcije koja se stvara mineralizacijom organske materije, a u uvalama i vrtaama se susreu prelazni oblici u vidu posmeene i pretaloene buavice, to prouzrokuje drugaije fizike i hemijske osobine. Posmeivanje buavica se odvija na terenim gdje u krenjacima ima proslojaka silikatnog materijala, to uzrokuje mrku boju posmeenih buavica. Kod ovih buavica je manji procenat stjenovitosti, sadre vie glinene, tj. mineralne frakcije, a ovo uzrokuje i bolju vododrljivost. Sadraj humusa je i dalje vrlo visok u povrinskom sloju. Rendzine (buavice) se formiraju na morenskim i fluvijalnim nanosima, na siparima i toilima. Od crnica se razlikuju to ne lee na stjenovitom materijalu ve na rastresitoj podlozi od drobine. Dubina im je vea na blaim oblicima reljefa, u uvalama, vrtaama i dolovima, dok je manja na breuljcima, stranama i grebenima. Na siparima i toilima dubina rendzina je neznatna. Stjenovitost povrine je mala ili je nema. Vea je na breuljcima, stranama i grebenima i obratno. Rendzine koje su pokrivene umama imaju vei procenat humusa koji potie od umske prostirke. Smea zemljita na prostoru NP Durmitor obrazovana su na pjearima, kriljcima, fliu i na mijeanom supstratu od krenjaka sa proslojcima ronaca na dodiru krenjaka i silikatnih stijena. Ova zemljita se prostiru na daleko manjim povrinama nego buavice. Sistematske jedinice su odreene na osnovu matinog supstrata i vegetacije, jer isti imaju najvie uticaja na obrazovanje zemljita. Opte osobine smeih zemljita su da je povrinski sloj tamnosmee boje, troan i rastresit, mrviaste strukture, ilovastog sastava i u njemu se nalazi humus. Dublji horizont je smee boje, sa vie gline i krupnijim strukturnim agregatima, a sloj zemljita prelazi u tronu podlogu sa dosta zemljastog materijala. Tronost i meka struktura omoguuju dobru vododrljivost i pojavu izvora. Pjeari i kriljci u odlomcima proimaju sloj zemljita u vidu skeleta, s tim da stjenovitost nije tako izrazita kao kod krenjaka, jer se kriljci i pjeari dobro i fiziki i hemijski raspadaju. Smea zemljita na kriljcima i pjearima su izrazito kisjela, uslijed nedostatka krenjaka i njegovog ispiranja, naroito u uslovima planinske klime. U umskim pojasevima sadraj humusa u povrinskom sloju se poveava. Smea zemljita na fliu imaju grau i fiziko-hemijske karakteristike kao i ona na pjearima. Dubine smeih zemljita su od 25 do 60 cm i uslovljene su istim iniocima kao i kod buavica. Na dodirima krenjaka i silikata ova zemljita su manje kisjela zbog prisustva krenjaka. Koliina silikatnog skeleta, koji je najee otrih ivica, utie na poveanje kisjelosti i daje laki mehaniki sastav, a tamo gdje ga ima manje, a vie je krenjaka u podlozi, u dubljem sloju zemljita je vei sadraj gline. Stjenovitost povrine je manja ili je uopte nema, pa je ovo zemljite najee obraeno. Ako je pokriveno etinarskom umom, poveava se kisjelost, a korijenje drvea rastresa sloj zemljita i podlogu.

33

34

II. 2. BIOLOKE KARAKTERISTIKE ISTRAIVANOG PODRUJA II. 2. 1. Biogeografske karakteristike Sjeverozapadni dio Crne Gore u kome se nalazi Regionalni park Piva (Magli, Volujak, Bio) pripada Kontinentalnom biogeografskom regionu. Za ovo podruje karakteristini su slijedei biomi2: Biom juznoevropskih, pretezno listopadnih uma Biom evropskih, preteno etinarskih uma borealnog tipa Biom visokoplaninske i nordijske tundra Biom kamenjara, panjaka i uma na kamenjarima Biom (oro)mediteranskih planina

II. 2. 2. Biodiverzitet Na istraivanom podruju je registrovane odreene biljne i ivotinjske vrste i njihove zajednice ije su najznaajnije karakteristike predstavljene u narednom tekstu, po uobiajenim taksonomskim grupama. Zona RP Piva (Bio sa kanjonima Pive i Tare) i centri biodiverziteta u Crnoj Gori Mapiranje3 distribucije biljnih i ivotinjskih vrsta na Balkanskom poluostrvu ukazuje da se skoro cijela teritorija Crne Gore moe tretirani kao centar biolokog diverziteta. U okviru Crne Gore, skoro svi njeni planinski predjeli mogu se tretirati kao centri diverziteta vaskularne flore, ukljuujui Durmitor, masiv Prokletija, i primorske planine Orjen, Loven i Rumiju. U podruja sa 1.200 1.400 taxona (vrsta i podvrsta) spadaju: Durmitor sa Bioem i kanjonima rijeka Tare, Pive i Suice; Bjelasica, Komovi i Prokletije sa Visitorom, ijovom i Humom Orahovskim, kanjon rijeke Cijevne, kanjon Mrtvice; Skadarsko jezero i sjeverne padine planine Rumije.
2

Izraz biom uveo je u iru upotrebu Matvejev i njime zamijenio ranije koriene termine "predio" "landsaft", "predeona zona" i sl. kako bi ga je kvalitetno pribliio potrebi kod prostornih analiza i planiranja 3 Stevanovic, V. & Vasic, V. (1995): Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od medjunarodnog znacaja, Bioloski Fakultet i Ecolibri, Beograd

35

RP PIVA

Poloaj RP Piva na na mapi preklapanja centara diverziteta vascularne flore (VF), vodozemaca i gmizavaca (VG), ptica (P) i sisara (S) u Crnoj Gori Krugovi crvene boja predstavljaju podruja preklapanja centara diverziteta tri grupe organizama, dok krugovi oker boje predstavljaju podruja preklapanja centara diverziteta dvije grupe organizama

36

Flora i vegetacija Zahvaljujui sloenim i kompleksnim fiziko-geografskim faktorima na prostoru RP Piva je formiran raznovrsni vegetacijski pokriva s obzirom da visinska razlika od dna kanjona pa do najviih planinskih vrhova se kree oko 2000 m nadmorske visine. Zastupljeno je oko 1500 predstavnika vaskularne flore i skoro sve fizocenoze koje se mogu nai na sjevernoj hemisferi. Podruje obiluje velikim brojem endeminih, rijetkih, zatienih i na drugi nain korisnih i znaajnih biljnih vrsta. Na istraivanom podruju evidentirani su malobrojni primjerci zatiene vrste lincure (Gentiana lutea) kao i pojedine vrste orhideja iz rodova Orchis i Ophrys koje su usljed antropogenih faktora svedene na minimum. Prostor u podnoju Savinog kuka je uglavnom predstavljen biljnim zajednicama travne vegetacije koju ine uglavnom panjaci i livade, kao i manji fragmenti bukovih i mijeanih smrevih i jelovih uma. Nijesu evidentirane endemine i endemo-reliktne vrste uskog rasprostranjenja. Vijenac planina Magli-Bio-Volujak pripada Durmitorskom sektoru Dinarskih planina i svojim specifinim poloajem zasluuje posebnu panju u floristikom i vegetacijskom naunom polju. Ovaj vijenac je junijim planinskim lancima i prostranim visoravnima zatien od jaeg mediteranskog uticaja, koji se neto jae osjeti tek u niim dijelovima kanjona Pive na istonoj i klanca rjeice Vrbnice na junoj granici Parka. Prodor jaeg skardsko-pindskog uticaja gubi se na susjednim planinama Bjelasici i Durmitoru, dok alpski uticaj potpuno isezava jo na planinama zapadne Bosne. S druge strane razliit pravac pruanja rijenih kotlina, dubokih kanjona i dolina, stvorio je za vrijeme posljednjeg ledenog doba povoljne uslove za preivljavanje brojinh reliktnih vrsta. Floristiki diverzitet Parka u prolosti nije temeljnije prouavan, iako se to ne bi moglo rei za susjedna podruja, naroito kanjon rijeke Pive (Blei V.) te Magli i Volujak (Beck G., Maly K., Murbeck Sv., Bjeli ., Lakui R., ili . i brojni drugi). Novija istraivanja (Milanovi .) pokazuju irok dijapazon ekolokih faktora, koji je uslovio izuzetan floristiki diverzitet podruja (815 vrsta vaskularnih biljaka iznad 1400 m nadmorske visine), dok je ukupan broj vaskularnih biljaka procijenjen na oko 1200, to ovo podruje svrstava u izuzetno vrijedne centre biodiverziteta (vie od 1/3 ukupne flore Crne Gore). Meu njima je veliki broj rijetkih i ugroenih biljaka, po kome ovo podruje spada u kategoriju najznaajnijih i najvrijednijih u centralnim Dinaridima. Prema trenutno vaeem popisu zatienih biljnih vsta Crne Gore od ukupno 274 zatiene vrste vaskularne flore, 68 biljnih vrsta se nalazi na teritoriji Bioa (skoro ). Endemina flora planine Bio i susjednih planina je veoma izraena zahvaljujui specifinom geografskom poloaju, nadmorskoj visini, izraenosti reljefa (naroito kanjona i grebena) i dr. Lokalni endemiti su predstavljaju najznaajniju grupu sa stanovita ouvanja genetske i specijske raznovrsnosti u koju moemo ubrojati Cardamine maglicensis, Hieracium maglicense i Edraianthus sutjeskae (u kanjonu Sutjeske) te Valeriana brauni-blanqueti i Festuca pseudokorabensis (zabiljeene samo za Magli, Bio i Durmitor). Prisustvo 73 vrste endeminih dinarskih i balkanskih taksona iznad 1400 m nadmorske visine daje posebnu vrijednost ovom podruju. Spomenuemo samo neke: Amphoricarpos autariatus, Cerastium dinaricum, Pancicia serbica, Cicerbita pancicii, Viola zoysii, Vicia montenegrina, Potentilla montenegrina, Plantago reniformis, Scrophularia bosniaca i druge. Znaaj masiva Bioa i susjednih planina ogleda se u ovom aspektu u raznovrsnosti floristikog bogatstva i zajedno sa masivima junih Dinarida (Orjen, Loven, Durmitor, Prokletije i dr.) ini najbogatije stjecite visokoplaninske floristike raznovrsnosti i endemizma na Balkanu, jedan od est centara evropske i jedan od 158 centara svjetske bioloke raznovrsnosti. Vegetacija Bioa predstavlja tipian uzorak vegetacije sektora durmitorskih planina, sa skoro svim svojim specifinostima. Obuhvata dva vegetacijska sektora: umsko-durmitorski (kojim je obuhvaena vegetacija u zonama uma) i visokodurmitorski (vegetacija iznad gornje umske granice) (prema Lakuiu, 1982). U prvom sektoru od najniih poloaja jasno se razlikuju sljedee vegetacijske klase: Alnetea glutinosae (koja je samo fragmentarno razvijena u dolinama Vrbnice, Pive i Mratinjske rijeke), Querco-Fagetea (zastupljena brojnim zajednicama bukovih, hrastovih i mjeovitih uma), Erico-Pinetea (po strmim krenjakim liticama u dolinama Pive i iznad Mratinja), Vaccinio-Piceetea (u subalpijskom pojasu razvijene ume smre i zajednice krivulja). U zoni ovih uma nalazimo brdske livade iz sveze Festuco-Brometea, uglavnom nastale krenjem uma za potrebe ispae te gorske i subalpijske livade sveze Arrhenatheretea. Iznad gornje granice ume susreemo sljedee vegetacijske klase: ElynoSeslerietea (rudine na krenjacima zauzimaju najvea prostranstva sa brojnim niim sintaksonomskim kategorijama), Caricetea curvulae (rudine na kiselim zemljitima su uglavnom ogranienom rasprostranjenja sa dominacijom tvrdae (Nardus stricta)), Salicetea herbaceae (snjenici na krenjacima ograniene uglavnom na sjeverne, zapadne, sjeverozapane i sjeveroistone padine najviih i najhladnijih poloaja), Thlaspeetea rotundifolii (krenjaki sipari sa vie sveza) i Asplenietea rupestris (pukotine krenjakih stijena). Veoma malo i ogranieno rasprostranjenje imaju zajednice vegetacijskih klasa: Nardo-Callunetea (vritine i bujadnice), Molinio-Juncetea (higrofilne livade, uglavnom neposredno uz planinska jezera ili izvorita), Scheuchzerio-Caricetea fuscae (uz izvorita), Phragmitetea (uz jezera),

37

Potametea (u stajaim vodama), Montio-Cardaminetea (uz izvorita), Chenopodietea (nitrofilna stanita), Plantaginetea majoris (ugaena stanita) i Secalinetea (vegetacija obradivih zemljita).

Panorama Regionalnog parka Piva

Rhododendron hirsutum izuzetno rijetka vrsta flore Crne Gore, zabiljeena jedino na ovom podruju (Milanovi ., Stevanovi V. 2009) (Foto: . Milanovi)

Viola zoysi ispod Velikog Vitla, najvieg vrha Parka (Foto: . Milanovi)

38

Amphoricarpos autariatus endem dinarida, naseljava pukotine krenjakih stijena (Foto: . Milanovi)

Valeriana montana na padinama Trnovakog Durmitora (Foto: . Milanovi)

Prostori planinskih masiva Maglia, Bioa, Volujaka i Pivske povri se odlikuju velikim biodiverzitetom (veliki broj raznih vrsta biljaka i ivotinja i vrlo raznovrsna zeljasta i umska vegetacija). Uz to ovi prostori se posebno istiu i po geodiverzitetu, to jest tu su vrlo duboki i impresivni kanjoni rijeka Tare, Pive i Suice, zatim lednika jezera (Trnovako, Veliko Stabanjsko i Malo Stabanjsko jezero), te ledniki tragovi (morenski materijal) u selu Stabnima, to sve zajedno daje ovom prostoru posebnu vrijednost i ukazuje na potrebu njihove valorizacije i zatite. Prema floristikim podacima ekog botaniara Rohlene (1942) , a zatim i prema dodatnim novijim floristikim podacima od vremena Rohlene do danas (Blei, V., Lakui, R. Pulevi, V. i drugi), moe se dosta pouzdano procijeniti da je na ovom prostoru zastupljeno vie od 1500 raznih vrsta biljaka, to jest vie od polovine polovine ukupne flore Crne Gore. Koji su razlozi izrazito bogate floristike raznovrsnosti na ovom relativno malom prostoru ? Mnogi faktori su, jo od daleke prolosti, uticali na formiranje flore i vegetacije ovog prostora. Da pomenemo samo neke od njih. Cijela ova oblast je, po geolokom sastavu izgraena uglavnom od krenjaka i dolomita, a verfenski kriljci i pjeari, te zeleni kvarc i porfiriti su neznatno zastupljeni. U zavisnosti od geoloke podloge, klimatskih uslova, u prvom redu temperature i padavina, te vegetacije i drugih faktora, na ovom prostoru su se formirali razni tipovi zemljita, poev od vrlo plitkih regosola, preko kalkomelanosola (buavice) do raznih tipova dubljih smeih zemljita (kalkokambisoli) koja su najea na ovom prostoru. Kanjon rijeke Pive se odlikuje modifikovanom mediteranskom klimom, na povri vlada planinski a u najviim planinskim dijelovima alpinski klimatski reim. Koliina padavina je dosta visoka, na Pivskoj povri padne godinje oko 2000 mm padavina, nie u kanjonu koliina padavina je neto manja a iznad povri u planinskim dijelovima koliina padavina je vea od 2000 mm. Tokom Ledenog doba ovi kanjoni su, zbog povoljnijih klimatskih uslova u njima u odnosu na prostore van kanjona, bili refugijumi (pribjeita) za mnoge vrste biljaka i ivotinja, posebno za one osjetljive, to im je omoguilo opstanak i preivljavanje. Nakon Ledenog doba te su se vrste irile van kanjona i prilagoavajui se novim, povoljnim uslovima, zauzimale su manje ili vee nove ivotne prostore. Svi ovi, gore pomenuti faktori, a i niz drugih faktora, uslovili su posebno bogatstvo i vrijednost flore, faune i vegetacije ovih prostora. Ovdje su zastupljene mnoge endemine vrste, od kojih su neke vrste lokalni endemiti (stenoendemi): Malijev likovac (Daphne malyana), zvonce Sutjeske (Edraianthus sutjeske), zatim vei broj dinarskih i balkanskih endemita. Neke vrste imaju prastaro tercijerno porijeklo i preivjevi Ledeno doba danas su zastupljene kao tercijerni relikti npr.: planinski javor (Acer heldreichii), Paniev prelazni makljen (Acer intermedium), javor gluva (Acer obtusatum), makljen (Acer monspessulanum), crni grab (Ostrya carpinifolia), bjelograbi (Carpinus orientalis), medvjea lijeska (Corylus colurna), divlji orah (Juglans regia), tisa (Taxus baccata) i druge. Neke vrste su rijetke kao npr. Tisa, medvjea lijeska i dr. pa su za njih potrebne efikasnije mjere ekosistemske zatite. Mnoge od ovih vrsta su nacionalnim zakonodavstvom stavljene na listu zatienih vrsta. Posebne vrijednosti flore i vegetacije Maglia, Bioa, Volujaka i Pivske povri Posebnu vrijednost flore i vegetacije ovog prostora ine: 1. biljne vrste od meunarodnog znaaja, 2. biljne zajednice u kojima su prisutne neke endemine vrste od meunarodnog znaaja, 39

3. biljne zajednice u kojima su edifikatori neke endemo- reliktne biljne vrste, 4. endemo-reliktne vrste biljaka, endemine vrste biljaka, reliktne vrste biljaka. Biljne vrste od meunarodnog znaaja Poseban znaaj u endeminoj flori Crne Gore imaju biljne vrste od meunarodnog znaaja. Takve biljke, kao specifian bioloki resurs, istovremeno predstavljaju biljke od posebnog znaaja za globalno ouvanje genofonda i biodiverziteta. Na prostoru Maglia, Bioa, Volujaka i Pivske povri konstatovan je vei broj biljnih vrsta od meunarodnog znaaja, a to su: Eryngium palmatum kotrljan (Kanjon rijeke Pive i Komarnice). Pancicia serbica Srpska paniija (Suvi bor na Magliu i Vuevo). Hieracium blecicii Niketi Bleieva Runjika Hieracium maglicense Maglika runjika (Magli) Hieracium pseudotommasinii - Runjika (Mratinje) Gentianella laevicalyx - Raven Verbascum durmitoreum durmitorska divizma Daphne malyana Malijev likovac (Endem jugoistonih Dinarida); Kanjoni rijeka Pive, Komarnice, Tare, Suice, Volujak, Magli, Bio, Vuevo. Valeriana brauni-blanquetii - Valerijana Geranium dalmaticum Dalmatinska iglica (Endem prostora nekadanje SFRJ i Albanije); Kanjon rijeke Pive i Komarnice Vicia montenegrina Crnogorska grahorica (Endem prostora nekadanje SFRJ) Lonicera formanekiana subsp. hectoderma Amphoricarpos neumayeri Nojmajerova kragovina (kanjon Pive) Listera cordata opotac (Vuevo). Cephalaria pastricensis Patriki prasko (Endem prostora nekadanje SFRJ i Albanije); Dolina rijeke Vrbnice kod Oraha. Platanthera bifolia Vimenjak (Kanjon rijeke Pive i Komarnice) Euphorbia pancicii Panieva euforbija (Kanjon Pive i Komarnice). Biljne zajednice u kojima su prisutne neke endemine vrste od meunarodnog znaaja Od velikog broja biljnih zajednica koje su konstatovane na ovom prostoru, u pogledu zatite posebno su znaajne one u kojima se nalaze endemine i reliktne biljne vrste. U sluajevima da su endemine vrste, istovremeno, i vrste od meunarodnog znaaja to daje ovim biljnim zajednicama jo veu vrijednost. U takve zajednice se ubraja zajednica uskolisnog zvonca i Panieve euforbije (Edraianthetum pivae, konstatovana u kanjonu Pive i Komarnice), u kojoj su endemine vrste od meunarodnog znaaja: Edraianthus tenuifolius subsp. pivae i Euphorbia pancicii. Biljne zajednice u kojima su prisutne neke endemo-reliktne biljne vrste Posebnu vrijednost vegetacije ovog prostora predstavljaju i umske zajednice endemo-reliktnih drvenastih biljaka. U tom pogledu posebno se itiu sljedee umske zajednice: umska zajednica javorova i bjelograbia (Aceri-Carpinetum orientalis) sa dominacijom bjelograbia, u kojoj je endemo-reliktna vrsta Paniev prelazni makljen (Acer intermedium). U ovoj zajednici je zastupljen vei broj endeminih, reliktnih i rijetkih vrsta biljaka meu kojima su: javor gluva (Acer obtusatum), zanovijet (Petteria ramentacea), makljen (Acer monspessulanum), crni grab (Ostrya carpinifolia), divlji orah (Juglans regia), medvjea lijeska (Corylus colurna) i druge. Ova umska zajednica na ovom prostoru je razvijena samo u kanjonima rijeka Pive i Komarnice. umska zajednica sa dominacijom planinskog ili grkog javora (Aceretum visianii subalpinum) u kojoj je endemo-reliktna vrsta Acer heldreichii subsp. visianii (planinski javor). Ova zajednica je na ovom prostoru konstatovana na sljedeim lokalitetima: Vuevo-Magli i Ljeljenak. umska zajednica sa dominacijom subalpinske forme mezijske bukve i grkim javorom (Aceri visianii-Fagetum moesiacae subalpinum) u kojoj je endemo-reliktna vrsta, takoe, Acer heldreichii subsp.visianii (planinski javor). Ova zajednica je na ovom prostoru konstatovana na sljedeim lokalitetima: Prepelika gora i Milogora. Endemo-reliktne vrste biljaka na prostoru Maglia, Bioa,Volujaka i Pivske povri To su endemine vrste tercijarne starosti (paleoendemi), to jo vie naglaava njihov floristiki i optebioloki znaaj u globalnom ouvanju biodiverziteta i genofonda.

40

Takve endemo-reliktne vrste, na ovom prostoru su: Edraianthus serpyllifolius Lopatolisto zvonce (Endem Dinarida); Kanjon rijeke Pive i Komarnice. Lilium bosniacum - Bosanski ljiljan (Vuevo) Moltkia petraea - Modro lasinje (Endem Dinarida); Kanjon rijeke Pive i Komarnice Acer intermedium Paniev prelazni makljen (Kanjon rijeke Pive i Komarnice) Pancicia serbica Srpska paniija (Endem Dinarida); Suvi bor na Magliu i Vuevu. Acer heldreichii Planinski (Grki) javor (Magli, Volujak, Vuevo, Prepelika gora, Milogora, Ljeljenak). Acer obtusatum Javor gluva (Kanjon rijeke Pive i Komarnice) Endemine vrste biljaka 1. Potentila speciosa - Lijepi petoprst (endem Balkanskog poluostrva) 2. Pedicularis brachyodonta irokozubi uivac (endem Dinarida); 3. Scabiosa silenifolia Kamenica (subendem Balkanskog i Apeninskog poluostrva), vei dio njenog areala je na Dinaridima). 4. Potentila montenegrina Crnogorska petoprsta (Balkanski endem); Magli, Volujak). 5. Viola elegantula Ljupka ljubiica (endem Dinarida) 6. Crepis dinarica Dinarski dimak (endem Dinarida) 7. Daphne blagayana Blagajev likovac (Vuevo) 8. Petteria ramentacea Zanovijet (kanjon rijeke Pive) 9. Corydalis ochroleuca subsp. leiosperma Mlaa ukasta (Endem prostora nekadanje SFRJ); Kanjon rijeke Pive i Komarnice).. 10. Genista sylvestris subsp. dalmatica Dalmatinska utilovka (Endem Dinarida); Kanjon rijeke Pive i Komarnice). 11. Geranium dalmaticum Dalmatinska iglica(Endem prostora nekadanje SFRJ i Albanije); Kanjon rijeke Pive i Komarnice. 12. Rhamnus orbiculatus Okruglolisni pasdren (Endem Dinarida); Kanjon rijeke Pive i Komarnice 13. Viola zoysii Cojzova ljubiica (Endem jugoistonih Alpa i Dinarida); Magli, Volujak, Durmitor. 14. Micromeria croatica Hrvatski vrisi (Endem Dinarida); Kanjon rijeke Pive i Komarnice. 15. Edraianthus serpyllifolius Lopatolisto zvonce (Endem Dinarida); Kanjon rijeke Pive i Komarnice. 16. Edraianthus sutjeskae Zvonce Sutjeske (Endem jugoistonih Dinarida, stenoendem); samo u kanjonu rijeke Sutjeske kod Vratara, na Magliu, Volujaku i Zelengori i dr. Reliktne vrste biljaka Posebnu vrijednost genofonda vaskularne flore ovog prostora, pored endemita, ine i reliktne vrste biljaka. To su biljke tercijarne starosti tzv. tercijarni relikti i glacijalni relikti (ostaci flore ledenih doba, rasprostranjene su u najviim regionima planina na refugijalnim i hladnim stanitima kakvi su snjeanici, sipari i rudine na kojima se snijeg dugo zadrava). Tercijarni relikti Rasprostranjeni su uglavnom u kanjonu rijeke Pive i Komarnice 1. Juglans regia - Orah obini 2. Acer intermedium Paniev prelazni makljen 3. Acer obtusatum javor gluva 4. Acer monspessulanum - makljen 5. Taxus baccata Evropska tisa 6. Corylus colurna - Medvjea lijeska 7. Carpinus orientalis - Bjelograbi 8. Carpinus betulus Grab obini 9. Ostrya carpinifolia Crni grab 10. Cotinus coggygria - Ruj 11. Acer monspessulanum - Makljen 12. Hedera helix - Brljan 13. Ilex aquifolium - Boikovina 14. Oreoherzogia fallax Ilirska ljigovina, smrdljika 15. Viscum album Imela bijela 16. Fraxinus ornus Crni jasen 17. Asarum europaeum - Kopitnjak 18. Staphylea pinnata - Klokoika Glacijalni relikti 41

Rasprostranjeni u najviim regionima planina na refugijalnim i hladnim stanitima kakvi su snjeanici, sipari i rudine na kojima se snijeg dugo zadrava). 1. Vaccinium uliginosum Cretna borovnica 2. Salix herbacea Zeljasta vrba 3. Silene acaulis Sjedea puina 4. Gentiana verna - Kaluerak 5. Hieracium villosum Vlasasta runjika Rijetke biljne vrste Neke biljne vrste su rijetke na cijelom svom arealu ili na teritoriji neke drave, a na ovom prostoru od takvih biljaka zastupljene su: 1. Corylus colurna - Medvjea lijeska (u kanjonu Pive i u Mratinju) 2. Spirea media Suruica (Mratinje) 3. Spirea chamedryfolia Suruica (na Prijevoru i Vuevu) 4. Taxus baccata Tisa (u gornjem slivu Mratinjske rijeke) 5. Daphne cneorum Likovac (iznad lokaliteta Studenci na Volujaku i iznad Prijevora na Magliu 6. Ribes alpinum planinska ribizla (Magli Pivski i oko Trnovakog jezera) 7. Vaccinium vitis-idea Brusnica (na Magliu, Biou i Volujaku) 8. Juniperus Sabina Planinska somina (iznad Prijevora) 9. Juniperus sibirica Patuljasta kleka (na Vuevu i Magliu, zajedno sa klekovinom bora) 10. Pinus mugo ssp. mughus klekovina bora (na Vuevu prema Magliu) 11. Staphylea pinnata Klokoika (kod Brljeva) 12. Sorbus austriaca ssp. austriaca Planinska mukinja (na Vuevu) 13. Sorbus chamaemespilus Mukinjica (na Magliu) 14. Cotoneaster tomentosa Mumulica (na Magliu i Volujaku) 15. Daphne malyana Malijev likovac (vrlo rijetka vrsta, naena na podruju Maglia iznad Trnovakog jezera i u kanjonu rijeke Pive). 16. Arctostaphylos uva ursi - Medvjee groe (Mratinje i Ljeljenak). Polidominantne reliktne umske zajednice To su umske zajednice sa vrlo velikim bogatstvom biljnih vrsta u njima i to naroito drvenastih vrsta. U tim zajednicama je veliki broj vrsta edifikatora, zatim veliki broj endemo-reliktnih, endeminih i reliktnih vrsta vaskularne flore. Takve zajednice su najslinije nekadanjim davnim ishodinim tercijarnim umskim zajednicama. U takve zajednice se ubraja umska zajednica medvjee lijeske i crnog graba (Corylo colurnae-Ostryetum carpinifoliae), koja u svom sastavu ima 38 vrsta drvea i grmlja meu kojima je veliki broj tercijerno-reliktnih vrsta: medvjea lijeska (Corylus colurna), crni grab (Ostrya carpinifolia), kruina kamenjarka (Rhamnus rupestris), brekinja (Sorbus torminalis), crni jasen (Fraxinus ornus), kopitnjak (Asarum europaeum) i druge, a endemine vrste su: jesenja aika (Sesleria autumnalis),smrdljika (Rhamnus fallax) i glacijalni relikt borovnica (Vaccinium myrtillus). Ova umska zajednica je vrlo rijetka u Crnoj Gori, zastupljena je na ovom prostoru i jo samo na Bijeloj gori. Sve to, ovakvim umskim zajednicama daje posebnu vrijednost. Rijetke i ugroene umske zajednice U takve zajednice se, na ovom prostoru, ubraja umska zajednica javora i jasena (Aceri-Fraxinetum montenegrinum), koja je na cijelom prostoru Crne Gore rijetka, ima vrlo male sastojine, i zbog vrlo cijenjenog deveravog drveta javora i jasena antropogeno je veoma ugroena (pretjerana eksploatacija). Pojava deveravosti je karakteristina samo za neke umske vrste to jest za tzv. plemenite liare (gorski javor, planinski javor, gorski jasen, gorski brijest, divlji orah) a najee se susree kod gorskog javora. Deveravost debla je anomalija u grai drvenih vlakana koja daje izuzetno lijepu teksturu drvetu i veoma je cijenjena u drvnoj industriji. Stabla sa tim svojstvima su veoma cijenjena na tritu pa su esto cijele sastojine ove umske zajednice potpuno unitene. Na sreu, na ovom prostoru su konstatovane 4 vee sastojine (vie desetina stabala) ove umske zajednice koje su u relativno dobrom stanju (lokaliteti: Prepelika gora, Koara, Barni do i Milogora) i jedna manja sastojina u kanjonu rijeke Tare na lokalitetu Brijeg. Ovakve, vee i relativno dobro ouvane sastojine ove umske zajednice su veoma rijetke na cijelom prostoru Crne Gore pa zbog toga zasluuju posebnu panju sa aspekta zatite, s jedne strane kao specifine i rijetke vrste habitata a sdruge strane kao potencijalno veoma vane populacije u ouvanju genofonda ove umske vrste i specifinog i vrlo cijenjenog svojstva deveravosti. Dobro ouvane umske sastojine Na ovom prostoru se nalaze relativno dobro ouvane sastojine sljedeih umskih vrsta: 1. Sastojine umske zajednice crnog bora (Pinetum nigrae); Mratinje

42

2. Sastojine umske zajednice brdske bukve (Fagetum silvaticae montanum); Mratinje, Koara, Milogora, Okolina Stabanjskih jezera). 3. Sastojine umske zajednice bukve i jele (Fagetum silvaticae abietetosum); Kanjon Suice, Milogora i kod Trnovakog jezera). 4. Sastojine pretplaninske bukve i javorova sa smrom (Aceri-Fagetum piceetosum); na Vuevu. 5. Sastojine smreve ume (Piceetum excelsae croaticum); Milogora, Jerinii, Kanjon Suice. 6. Sastojine bijelog boras a primjesom crnog bora (Pinetum nigrae-sylvestris); Jerinii. Sve ove sastojine su uz dobru ouvanost bogate i raznim vrstama flore i faune pa ih je potrebno adekvatno zatititi. Navedene posebne vrijednosti flore i vegetacije ovog prostora ukazuju na neodlonu potrebu da se ovaj prostor multidisciplinarno valorizuje, zatiti i proglasi Regionalnim parkom. Posebna napomena: Predloene granice budueg Regionalnog parka Maglia, Bioa, Volujaka i Pivske povri nisu ukljuile i kanjon rijeke Komarnice. injenica je da je kanjon rijeke Pive vrlo bogat raznolikom florom, meutim, kanjon rijeke Komarnice je u tom smislu floristiki i vegetacijski znatno bogatiji, posebno u endeminim i reliktnim vrstama, pa bi bilo opravdano da se taj proctor, zajedno sa kanjonom rijeke Pive kao jedna cjelina, ukljuiti u granice Regionalnog parka.

Sastojine umske zajednice bukve i jele (Fagetum silvaticae abietetosum); Trnovako jezero

Sastojine umske zajednice brdske bukve (Fagetum silvaticae montanum); Veliko Stabanjsko jezero

Kanjon rijeke Pive (stanite raznovrsnih, endeminih, reliktnih i rijetkih vrsta flore i faune)

43

U sklopu kompleksnih hidrobiolokih istraivanja glacijalnih jezera Crne Gore, floristiko-vegetacijska i ekoloka prouavanja obavljena su u jezerima: Trnovako, Veliko i Malo Stabanjsko, koja se nalaze u I zoni zatite regionalnog parka Piva. Ova jezera nalaze se u sjeverozapadnom dijelu Crne Gore na planini Volujak i lee na krenjakoj geolokoj podlozi. Odlikuju se istom vodom, neutralne do slabo alkalne reakcije (ph - 7,3-7,8). Zbog velike amplitude kolebanja nivoa vode naroito u Stabanjskim jezerima (od 5 do 18 m) u vegetaciji odsustvuje tipina zona emerznih biljaka, flotantne biljke su razvijene mjestimino, a submerzne potpuno ili u velikoj mjeri obrastaju dno ovih jezera. U vegetaciji Trnovakog jezera po brojnosti i pokrovnosti, dominiraju harofite a u Malom Stabanjskom jezeru su jedine konstatovane makroskopske biljke. Zato ova jezera pripadaju tzv. hara tipu jezera sa dominacijom biljne zajednice Chara virgata + Chara contraria. Veliko Stabanjsko jezero je floristiki najbogatije, a i vegetacijski se razlikuje od prethodna dva. Izmeu 2,0 i 3,0 m dubine u vegetaciji dominira vrsta Potamogeton lucens koja na velm dubinama (3,0 do 6,0 m) gradi monospecijsku subasocijaciju Potamogetonetosurn lucentls J.& . Bla. subass. n. Fioristikom analizorn uzoraka iz jezera na planini Volujak konstatovano je prisustvo 13 vrsta emerznih, flotantnih i submerznih biljaka. Sve konstatovane vrste prvi put su zabiljeene na istraivanom lokalitetima izuzev vrsta Potamogeton gramineus koja je na Trnovakom jezeru sakupljena 1925. godine (K. Maly) i Ranuncullus trichophyllus koju za Trnovako jezero biljei J. Rohlena (1942). Vrste Alisma plantago-aquatica, Myriophyllum spicatum, Carex rostrata, Heleocharis palustris, Potarnogeton natans, P. lucens, Ranunculus trichophyllus, Chara contraria i Ch. aspera poznate su sa veeg broja lokaliteta u Crnoj Gori i imaju irok dijapazon vertikalnog rasprostranjenja od 1,0 do 1780 mnv. Na znatnom broju lokaliteta zabiljeena je i vrsta Chara virgata, ali se ona nalazi na stanitima koja lee na nadmorskim visinama od 620 do 1850 m. Slian dijapazon vertikalne distribucije ima vrsta Glycerla plicata (690-1600 mnv), ali je znatno reda u flori Crne Gore. Zabiljeena je na samo pet mjesta. U jezerima najviih planinskih predjela konstatovana je vrsta Carex vesicaria (1319-1773 mnv) na osam lokaliteta, i vrsta Potamogeton gramineus (1411-1500 mnv) na deset lokaliteta.

44

Gljive - Makromicete Gljive predstavljaju zasebno carstvo. ine veliku grupu organizama, kako u pogledu brojnosti vrsta, tako i u pogledu produkcije biomase i imaju svoje nezamjenljivo mjesto u ekonomiji prirode jer su neizostavna karika u procesu kruenja materije u prirodi, zbog saprobnosti i mikoriznog odnosa sa drvenastim vrstama. Danas je u svijetu opisano oko 100.000 vrsta gljiva. Meutim, pretpostavlja se da ih ima znatno vie, oko 1,6 miliona vrsta. Shodno nainu ivota (saprobi, paraziti i simbionti-mikoriza) postoji veliki stepen vezanosti gljiva za odreene taksonomske grupe biljaka i njihove zajednice. Tokom evolucionog procesa dolo je do uzajamne uslovljenosti u procesu nastanka i razvitka velikog broja biljnih vrsta i vrsta gljiva to se manifestuje kroz obligatni mikorizni (simbiontski) odnos izmeu ove dvije grupe organizama. Izraena je specifinost odnosa odreenih vrsta gljiva sa odreenim vrstama biljaka i u tom smislu neke vrste gljiva se javljaju uvijek u mikorizi sa odreenim vrsta biljaka, prevashodno sa drvenastim vrsta to je karakteristino i za planinski masiva - Magli, Bio, Volujak. Sa mikolokog aspekta na ovom podruju izuzetno je znaajno prisustvo sljedeih biljnih vrsta: bukva (Fagus sylvatica), jela (Abies alba), smra (Picea abies), bijeli bor (Pinus sylvestris), crni bor (Pinus nigra), hrastovi (Quercus spp.) itd. Na veim nadmorskim visinama prisutan je klekovina bor (Pinus mugo) i patuljasta kleka (Juniperus nana). ume buve, bijelog i crnog bora, smre, jele su veoma dobro razvijene na ovom planinskom masivu to predstavlja neophodan uslov za razvoj velikog broja rijetkih vrsta mikoriznih i saprobnih gljiva. Takoe, posebno znaajna stanita za gljive su stari panjaci na kojima se stoka jo uvjek uzgaja na tradicionalan nain, i koja predstavljaju stanita velikog broja rijetkih saprobnih vrsta. Posebno je znaajno prisustvo veeg broja vrsta gljiva iz roda Hygrocybe (vlanice) koje predstavljaju indikatore bogadstva biodiverziteta na ovom tipu stanita i u tom smislu znaajni su lokaliteti Crkviko polje, Barni do, Nedajno na kojima je registrovan vei broj vrsta iz ovog roda. Takoe, prirodne vrijednosti ovog podruja su povezane i sa vrijednostima Nacionalnog parka Sutjeska prevashodno zbog prisustva praume Peruica koja prue idealne uslove za razvoj velikog broja vrsta gljiva to je ujedno karakteristika svih prauma. U istraivanjima koja su sprovedena na podruju planinskog masiva Magli, Bio, Volujak konstatovano je 121 vrsta gljiva koje pripadaju razdjelima Basidiomycota i Ascomycota. S obzirom da na ovom podruju postoje izuzetni uslovi za razvoj razliitih vrsta gljiva, u buduim istraivanjima mogue je oekivati preko 2.000 vrsta. Vrednovanje odreenog podruja u smislu vanosti za stavljanje pod zatititu zasniva se na primjeni meunarodnih sporazuma, kriterijuma i programa za zatitu, ouvanje i trajno (odrivo) korienje komponenti biodiverziteta. Kriterijumi za odreivanje znaaja vrsta gljiva kao vane komponenate biodiverziteta na odreenom podruju proistiu sa jedne strane iz meunarodnih obaveza Crne Gore, a sa druge strane iz nacionalnih razloga. Meunarodne obaveze Crne Gore podrazumijevaju ukljuivanje u aktivnosti na zatiti i ouvanju globalno, kontinentalno ili subkontinentalno realno ili potencijalno ugroenih vrsta. Meunarodno znaajne gljive su vrste koje se nalaze na listi ECCF projekta: Kartiranje i monitoring 50 najugroenijih vrsta gljiva Evrope, meu kojima se nalazi i 33 vrste kandidati za appendix I Bernske Konvencije (Dahlberg & Croneborg, 2003; Otto, 2001); kao i vrste koje se nalaze na Evropskoj crveneoj listi (Ing, 1993). Nacionalni razlozi podrazumijevaju obavezu Crne Gore da zatiti i ouva raznovrsnost svoje, nacionalne prirodne batine ukljuujui i populacije vrsta na tipskim lokalitetima. U Crnoj Gori je zbog svoje rijetkosti i ugroenosti stavljeno pod zatitu 111 vrsta gljiva Rijeenjem o stavljanju pod zatitu pojedinih biljnih i ivotinjskih vrsta ("Sl. list RCG" br. 76/06). Kriterijumi za selekciju Vanih podruja gljiva (IFA- Important Fungus Areas) koje treba zatititi su definisani kriterijumima: A, B, C, D. A kriterijum definie IFA koja sadre najmanje 5 vrsta makromiceta sa: Nacionalne crvene liste, Evropske crvene liste (Ing, 1993) i Liste ECCF projekta (Dahlberg & Croneborg, 2003; Otto, 2002). B kriterijum definie IFA koja ima najmanje 500 registrovanih vrsta makromiceta. U pitanju su podruja sa izuzetno bogatim ili vrlo bogatim diverzitetom gljiva. C kriterijum definie IFA koje ima tipove habitata koji su znaajni za makromicete. D kriterijumom se predlou podruje koja treba uzeti u razmatranje kao vana za zatitu ali za koja treba jo dodatnih informacija. Makromicete od meunarodnog i nacionalnog znaaja na planinskom masivu Magli, Bio, Volujak Sa meunarodnog aspekta na podruju planinskog masiva Magli, Bio, Volujak znaajno je prisustvo sljedeih vrsta: Hygrocybe calyptriformis (ruiasta vlanica), Mutinus caninus (pasji strak), Sarcodon imbricatus (crna ljuskavica) i Verpa conica (konina smrkovica) (Tabela 1). Hygrocybe calyptriformis se 45

nalazi na prijedlogu za appendix I Bernske Konvencije, registrovana je u 22 zemlje Evrope a nalazi se na nacionalnim crvenim listama u 11 evropskih zemalja. Glavni habitat na kome se javlja ova vrsta su stari panjaci (Dahlberg & Croneborg, 2003). Veoma je rijetka. Predstavlja vrstu koju je neophodno zatititi na nacionalnom nivou. Vrste Mutinus caninus, Sarcodon imbricatus, Verpa conica se nalaze na Crvenoj listi Evrope u C grupi. Navedene vrste kao i Suillus luteus (osinac) su zatiene nacionalnim zakonodavstvom. U buduim istraivanjima oekuje se identifikacija veeg broja vrsta gljiva na ovom podruju koje imaju status meunarodno ili nacionalno znaajnih vrsta. Meunarodo i nacionalno znaajne vrste Hygrocybe calyptriformis (ruiasta vlanica) Mutinus caninus (pasji strak) Sarcodon imbricatus (crna ljuskavica) Suillus luteus (osinac) Verpa conica (konina smrkovica) Lokalitet Crkviko polje Trnovako jezero, uma bukve - Fagus sylvatica Milogora, uma smre - Picea abies Jerinii, uma bijelog bora - Pinus sylvestris Stabanjska jezera, uma bukve - Fagus sylvatica

Vana stanita gljiva na pivskim planinama Magli, Bio, Volujak Na osnovu kriterijuma za uspostavljanje IFA (Important Fungus Areas) na ovom podruju identifikovni su habitati koja shodno kriterijumu C i D predstavljaju vana stanita gljiva. To su habitati u kojima dominantnu ulogu imaju vrste drvea Fagus sylvatica, Picea abies, Abies alba, Pinus sylvestris, kao i panjaci na lokalitetima Crkviko polje, Barni do i Nedajno. Vana Stanita Gljiva (IFA) Bukova-smreva uma oko Trnovakog jezero Milogora, uma smre - Picea abies Jerinii, uma bijelog bora - Pinus sylvestris Stabanjska jezera, uma bukve - Fagus sylvatica Crkviko polje Barni do Nedajno Kriterijum C C C D C C C

Pregled identifikovanih vrsta makromiceta na planinskom masivu Magli, Bio, Volujak sa konzervacijskim statusa na meunarodnom i nacionalnom nivou Latinski naziv vrste Red list ECCF Status u C. G. EU Agaricus campestris L. : Fr. Agaricus urinascens (F.H. Mller et Jul. Schff.) Singer Agaricus silvicola (Vittad.) Peck Agaricus sylvaticus Schaeff. Agrocybe cylindracea (DC. : Fr.) Maire Agrocybe dura (Bolton) Singer Amanita battarrae (Boud.) Bon Amanita excelsa (Fr. : Fr.) Bertill. Amanita muscaria (L. : Fr.) Lam. Amanita pantherina (DC. : Fr.) Krombh. Amanita phalloides (Vaill. ex Fr. : Fr.) Link Amanita vaginata (Bull. : Fr.) Lam. Armillaria mellea (Vahl : Fr.) P. Kumm. Armillaria ostoyae (Romagn.) Herink Auricularia mesenterica (Dicks. : Fr.) Pers. Auriscalpium vulgare Gray Boletus aestivalis (Paulet) Fr. Boletus calopus Pers. : Fr. Boletus edulis Bull. : Fr. Boletus erythropus Pers. var. erythropus Boletus luridus Schaeff. : Fr. var. luridus Boletus pinophilus Pilt et Dermek Bovista nigrescens Pers. : Pers. Bovista plumbea Pers. Calocera viscosa (Pers. : Fr.) Fr. Calocybe gambosa (Fr.) Donk Cantharellus cibarius Fr. Chalciporus piperatus (Bull. : Fr.) Bataille Chroogomphus rutilus (Schaeff. : Fr.) O.K. Mill.

46

Clavariadelphus pistillaris (L.) Donk Calvatia excipuliformis (Scop. : Pers.) Perdeck Calvatia utriformis (Bull. : Pers.) Jaap Clitocybe geotropa (DC. et Lam.) Qul. Clitocybe gibba (Pers. : Fr.) P. Kumm. Clitocybe nebularis (Batsch : Fr.) P. Kumm. Clitocybe odora (Bull. : Fr.) P. Kumm. Collybia butyracea (Bull. : Fr.) P. Kumm. Collybia confluens (Pers. : Fr.) P. Kumm. Collybia dryophila (Bull. : Fr.) P. Kumm. Coprinus comatus (O.F. Mll. : Fr.) Pers. Coprinellus disseminatus (Pers.) J.E. Lange Coprinellus micaceus (Bull.) Vilgalys, Hopple & Jacq. Cortinarius varius (Schaeff. : Fr.) Fr. Craterellus cornucopioides (L.) Pers. Cystoderma amianthinum (Scop.) Fayod Cystoderma carcharias (Pers.) Fayod Geastrum triplex Jungh. Gomphidius glutinosus (Schaeff.) Fr. Fomes fomentarius (L. : Fr.) Fr. Fomitopsis pinicola (Sw. : Fr.) P. Karst. Hebeloma sinapizans (Paulet : Fr.) Gillet Hydnum repandum L. : Fr. Hydnum rufescens Pers. : Fr. Hygrocybe calyptriformis (Berk. & Broome) Fayod Hygrocybe chlorophana (Fr. : Fr.) Wnsche Hygrocybe coccinea (Schaeff. : Fr.) P. Kumm. Hygrocybe conica (Schaeff. : Fr.) P. Kumm. Hygrocybe pratensis (Pers. : Fr.) Murrill Hygrocybe psittacina (Schaeff. : Fr.) P. Kumm. Hygrocybe virginea (Wulfen : Fr.) P.D. Orton et Watling Hygrophorus eburneus (Bull. : Fr.) Fr. var. eburneus Hygrophorus hypothejus (Fr. : Fr.) Fr. Hypholoma fasciculare (Huds. : Fr.) P. Kumm. Laccaria amethystina (Huds. ) Cooke Laccaria laccata (Scop. : Fr.) Berk. et Broome Lactarius blennius (Fr. : Fr.) Fr. Lactarius deliciosus (L. : Fr.) Gray Lactarius deterrimus Grger Lactarius intermedius (Krombh.) Berk. & Broome Lactarius piperatus (L. : Fr.) Pers. Lactarius pubescens (Schradl ) Fr. Lactarius rufus (Scop. : Fr.) Fr. Lactarius salmonicolor R. Heim & Leclair Lactarius scrobiculatus (Scop. : Fr.) Fr. Leccinum carpini (R. Schulz) M. M. Moser ex D.A. Reid Lepista nuda (Bull. : Fr.) Cooke Lycoperdon echinatum Pers. : Pers. Lycoperdon perlatum Pers. : Pers. Lycoperdon pyriforme Schaeff. : Pers. Macrolepiota mastoidea (Fr. : Fr.) Singer Macrolepiota procera (Scop. : Fr.) Singer Marasmius alliaceus (Jacq. : Fr.) Fr. Marasmius oreades (Bolton : Fr.) Fr. Meripilus giganteus (Pers. : Fr.) P. Karst. Morchella conica Pers. Mutinus caninus (Huds. : Pers.) Fr. Mycena epipterygia (Scop. : Fr.) Gray Mycena pura (Pers. : Fr.) P. Kumm. Oudemansiella mucida (Schrad. : Fr.) Hhn. Phallus impudicus L. : Pers. Pholiota adiposa (Batsch : Fr.) P. Kumm. Pleurotus ostreatus (Jacq. : Fr.) P. Kumm. Polyporus squamosus (Huds.) Fr. Polyporus varius (Pers.) Fr. Psathyrella candolleana (Fr. : Fr.) Maire

BERN

potencijalna zata

47

Pseudohydnum gelatinosum (Scop. : Fr.) P. Karst. Pycnoporus cinnabarinus (Jacq. : Fr.) P. Karst. Russula cyanoxantha (Schaeff.) Fr. Russula delica Fr. Russula languida Cern. & H. Raab Russula queletii Fr. Russula sanguinea (Bull.) Fr. Sarcodon imbricatus (L. : Fr.) P. Karst. Schizophyllum commune Fr. Stropharia aeruginosa (Curtis : Fr.) Qul. Stereum hirsutum (Willd.) Pers. Suillus granulatus (L. : Fr.) Roussel Suillus luteus (L. : Fr.) Roussel Trametes gibbosa (Pers.) Fr. Trametes hirsuta (Wulfen) Pilt Trametes versicolor (L.) Lloyd Tremella mesenterica (Schaeff. : Fr.) Retz. Tremiscus helvelloides (DC. : Fr.) Donk Tricholoma sulphureum (Bull. : Fr.) P. Kumm. Tricholoma terreum (Schaeff. : Fr.) P. Kumm. Tricholoma vaccinum (Schaeff. : Fr.) P. Kumm. Tricholomopsis rutilans (Schaeff. : Fr.) Singer Vascellum pratense (Pers. : Pers.) Kreisel Verpa conica (O.F. Mll. : Fr.) Sw. Xerocomus chrysenteron (Bull.) Qul. Xerula radicata (Relhan : Fr.) Drfelt

Na ovom podruju su konstatovane vrste koje su definisane Pravilnikom o bliem nainu i uslovima sakupljanja, korienja i prometa nezatienih divljih vrsta ivotinja, biljaka i gljiva koje se koriste u komercijalne svrhe ("Sl. list CG", br. 62/10) i to su: Armillaria mellea mednjaa, Armillaria ostoyae, Boletus aestivalis - raspucali vrganj, Boletus edulis - pravi vrganj, Boletus pinophilus - borov vrganj, Cantharellus cibarius - lisiarka, Craterellus cornucopioides - mrka truba, Hydnum repandum - prosenjak, Hydnum rufescens - je gjiva, Lactarius deliciosus - borovaa, mlijenica, Lactarius deterrimus - smrina mlijenica, Lactarius salmonicolor - jelina mlijenica, Morchella conica - stoasti smrak, Marasmius orades - supaa. Sve navedene vrste se javljaju u velikom broju plodonosnih tijela na ovom podruju. Fotografije meunarodno i nacionalno znaajnih vrste gljiva

Hygrocybe calyptriformis (Berk. & Broome) Fayod

48

ire rasprostranjene vrste gljiva

Armillaria mellea (Vahl : Fr.) P. Kumm.

Macrolepiota mastoidea (Fr. : Fr.) Singer

Lactarius salmonicolor R. Heim & Leclair

Geastrum triplex Jungh.

Vana stanita za gljive

Bukova-smreva uma oko Trnovakog jezera

Stabanjska jezera, uma bukve

Crkviko polje

49

Fauna Zoogeografski poloaj istraivakog podruja Podruje Pive gdje se uglavnomnalazi prostor optine Pluine ini maleni deo prostrane holarktine zoogeografske oblasti, koja obuhvata praktino itavu severnu poluloptu zemlje. Deo je palearktika (itava Evropa sa Sibirom, Srednjom Azijom, Mediteranom i Severnom Afrikom). U uoj podeli ovaj prostor formalno pripada srednje-evropskoj podoblasti ali se zapravo nalazi na samoj granici sa mediteranskom. To uslonjava klasifikaciju ovog prostora jer se na njemu oseaju uticaji obe zone i jako se odraavaju na sastav ivotinjskog sveta. Ekoloka valorizacija prostora optine Pluine Zbog izrazite reljefne dinaminosti posmatrani prostor je i ekoloki veoma sloen, mozaian i dinamian. itav prostor je planinski, bez prisustva znaajnijih ravnica, sa planinskom klimom. Zato su osnovni ekosistemi planinskog tipa. Moemo razlikovati sledee osnovne ekoloke zone: 1. Visokoplaninski dio (iznad gornja umske granice) 2. zona planinskih uma 3. zona planinskih panjaka i livada 4. zona termofilnih uma na osunanim delovima kanjona 5. zona vodenih tokova i 6. zona vodenih akumulacija 7. zona urbanih podruja. U svakoj od nabrojanih zona postoji vei broj karakteristinih biotopa sa svojevrsnim sastavom ivotinjskog sveta. U nastavku dajemo osvrt na karakteristike faune pojedinih biotopa, navodei samo one koji su znaajni i tipini za ovo podruje. Karakteristike faune podruja optine Pluine a) Biotop visokoplaninskih panjaka i kamenjara Rasprostire se na najviim delovima visokih planina Maglia, Volujka i Bioa. U okviru njega razlikujemo vie biotopa nieg reda (panjaci, kamenjari raznog stepena obraslosti, litice, snenike itd.), ali ga zbog relativno manjeg znaaja za prostor Pluina uzimamo kao jedinstven. Ovaj biotop prostire se na nadmorskim visinama preko 1.800 m, iznad gornje umske granice. Odlikuje se kratkim trajanjem vegetacijske sezone i surovim zimama. To se odraava i na sastav faune koja je migratorna ili pak hibernira. Karakteristinim pripadnicima ovih biotopa moemo smatrati neke vrste ptica, kao to je planinski popi, (Prunella mocollaris) Planinska eva (Eremophila alpestris), utokljuna galica (Pyrrhocorax graculus), snena zeba (Montifirngilla nivalis) a u neto niim, travantijim delovima tu su brojne planinske crvenperke (Phoenicursu ochruros), planinske trepteljke (Anthus spinoletta) uz postepeno poveavanje brojnosti obine belke (Oenenathe oenenthe). U vreme leta ova zona prua prehrambenu bazu i nekim grabljivicama. Kao to su suri orao (Aquila chrystos), beloglavi sup (Gyps fulvus), i soko vetruka (Felco tinnunculus). Fauna sisara je znatno siromanija i nedovoljno poznata. Na ovim visinama ive neke vrste sitnih glodara, pojavljuje se krtica (na delovima panjaka), ali tipini sisati ovih prostora je divokoza. Vodozemci praktino odusustvuju izuzev faune mrmoljaka (tritona) od kojih planinski mrmoljak (Triturus alpestris) biva brojan i povremenim i stalnim lokvama. Gmizavci su svedeni na jednog predstavnika planinskog gutera (Laosrta vivipara) koji ide i do visine od 2.000 m. Znaajno je prisutna, ali nedovoljno poznata fauna insekata, posebno predstavnici pravokrilaca (Odonata). b) Biotop visokoplaninskih jezera Takodje je karakteristian za pomenutu zonu visokih planina. U prostoru Pluina postoje tri jezera koja su od znaaja. To je Trnovako jezero i dva Stabanjska (Veliko i Malo). Visokoplaninska jezera predstavljaju specifian ekosistem prilagodjen na surove planinske uslove. Znaajno su stanite faune insekata, jer se u njihovoj vodi razvijaju larveni oblici ( posebno je znaajna fauna efemerida). Medjutim, najkarakteristinije predstavnike faune crnogorskih visokoplaninskih jezera treba traiti u grupi vodozemaca. To su ve pomenuti tritoni ili mrmoljci, posebno planinski mrmoljak, (koji je u nekim crnogorskim jezerima razvio specifine neotenine populacije i podvrste (Triturs alpestris montenegrinus). Fauna tritona je veoma naruena, u nekim jezerima praktino unitena usled nerazumnog i najee nepotrebnog poribljavanja (uglavnom potonom i kalifornijskom pastrmkom. Jezera na podruju Pluina uklapaju se u ovu sliku. c) Biotop etinarskih i etinarsko-liarskih uma Bioloki je znatno sloeniji od prethodnih, bogat vrstama i odlikuje se veom dinamikom. U njemu je fauna sisara ve jako prisutna sa veim brojem vrsta. Pored pojave sitnih umskih glodara (umski mievi, voluharice, veverica) pojavljuju se i krupni predstavnici sa velikim radiusom kretanja kao to je

50

medved, divlja svinja, a gde ima vie liara i srna. Ood sitnih zver nalazimo kunu i lasicu a moda i hermelin (Mustella erminea) iako nemamo direktan dokaz. Znatno bogatija je fauna ptica za koju moemo rei da su tipini predstavnici veliki areni detli. (Dendrocopus major) une (Picus viridis, P. canus). Od sitnih pevaica karakteristine su neke vrste senica (Parus ater, P. cristatus), zatim kraljii (Regulus regulus, R. ignicapillus). Karakteristinim predstavnikom zeba je krstokljun (Lexia curvirostra). Od pernate divljai tu nalazimo golubove (Columba paulmbus) kao i najcenjeniju pernatu divlja naih planina velikog tetreba i ljetarku. Fauna vodozemaca reprezentovana je sa dve vrste dadevnjaka, pri emu crni, (Salamandra atra) nastanjuje vie predele, blizu gornje umske granice, a areni (Salamadra maculosa) nie zone. Tipinim predstavnikom faune gmizavaca je otrovna zmija arka (Vipera berus), koja je veoma karakteristina za pojas kleke (naroito sastojina sa Juniperus nana). U niim predelima se poinju javljati i drugi predstavnici kao to su slepi (Anguis fragilis) i obini smuk (Coluber longissimus). Fauna insekata je ve veoma bogata i sloena. Kao tipinog predstavnika moemo navesti umskog mrava (Formica rufa) a brojni su i predstavnici tetnih umskih insekata vezanih za etinare (razne sovice i borovi prelci). d) Biotop listopadnih uma Prostraniji je od prethodnig i znatno bioloki sloeniji. Broj vrsta drvea i zeljastih biljaka je vei, odnosi su sloeniji. Grubo ga moemo podeliti na bukove ume viih predela (takodje i u niim, zasenenim delovima) i ume meovitog sastava na toplijim, osunanim delovima. Ovde nalazimo hrast (Quecus cerris, Q. montana), grab (Carpinus betulus, Ostrya carpinifolia), uz znaajno prisustvo drugih listopadnih vrsta. Na nekim delovima kanjona Pive razvijena je zajednica sa bjelograbiem (Carpinus orientalis) inae osnovne vrste submediteranskih ibljaka katakteristinih za juni deo Crne Gore. To govori o uticaju mediterana. Sloenost flore i vegetacije ovog biotopa prati i odgovarajua fauna. Odlikuje se velikim brojem vrsta, i velikom dinamikom, uz znatno veu aktivnost i u zimskom periodu. Faunu sisara reprezentuju krupni predstavnici divljai divlja svinja (Sus serofa), srna (Capreopus capreolus), zatim vuk (Canis lupus) i lisica (Vulpes vulpes). Broj sitnih sisara je mnogo vei. Vie vrsta umskih glodara (Apodemus flavicollis, Apodemus sylvaticus, Sciurus vulgaris, Glis glis) sitnih zver kao to su kune (Martes marets, Martes foina), lasica (Mustella nivalis, M. erminea) i kuodera (Crocidura russula) nastanjuje ovaj biotop. Na granicama sa otvorenim predelima karakteristian je zec (Lepus europaeus). Broj vrsta ptica je mnogo vei. Dominiraju pevaice, posebno predstavnici senica (Paridae), zeba (Fringillidae), Grmua (Sylvidae). Drozdova (Turididae) i vrana (Corvidae). Brojni su predstavnici detlia (Picidae) a broj ptica grabljivaca takodje ratse, naroito karakteristinih predstavnika miara (Buteo buteo), jastreba (Accipitar gentilis) i kopca (Accipiter nisus). Sove (Strigidae) takodje imaju svoje predstavnike. Vodozemaca je i dalje malo. Osim pomenutog arenog dadevnjaka, pojavljuju se i prve abe uglavnom u niim, toplijim i vlanijim predelima. To su krastava aba (Bufo bufo) i mrka aba (Rana temporaria). Reptila je neto vie jer se pojavljuju i guteri, najvie zidni guter (Lacerta muralis) na toplim stenovitim stranama. e) Biotop panjaka i livada Zauzima velika prostranstva na prostoru optine Pluine, posebno na podruju Pivske planine. Ovaj biotop je nastao na raun unitavanja uma, antropogeno ili prirodno (poati i sl.). Karakteriu ga travnate zajednice koje se odravaju ispaom ili koenjem. Mestimino ovaj biotop je proaran veim ili manjim umarcima, ibljacima ili kamenjarima. Fauna sisara se karakterie jednostravnou. Na mestima gde ima umaraka i bunja nalazimo lisicu i zeca, ponekad kunu ili lasicu. Travante povrine karakterie velika brojnost krtica i nekih vrsta mieva. Fauna ptica je znatno bogatija po brojnosti ali siromana vrstama. Tipini predtavnici su obina belka, koja je veoma brojna tamo gde ima kamenja, obina i ubasta eva. Ovaj biotop nema svoje predstavnike ptica grabljivice (miar, vetruka, orao i sl.) a isto tako i za predstavnike omnivornih ptica npr., vrana i svraka. Fauna vodozemaca odsustvuje (osim u lokvama gde moemo nai mrmoljke i larve krastae) a gmizavaca je takodje malo Fauna insekata s druge strane je bogata ali neispitana pa nemamo detaljnijih podataka. f) Biotop stijena i litica Karakteristian je za kanjon Pive i Komarnice ali nalazimo ga i na drugim mestim. To su strmi, esto potpuno okomiti stenoviti odseci, litice sa odsustvom vegetacije. Biotop je znaajan samo kao stanite najredjih, ugroenih i zatienih ptica grabljivica, kao to je suri orao (Aquila chrysaetos), beloglavi sup (Gyps fulvus), ije prisustvo na gnjedjenju nije povrdjeno za prostor Pive, soko vetruka (Falco tinnunculus). Od drugih ptica tu gnezdi gavran (Corvus corax), a verovatno i retka, zatiena ptica puzgavac (Tichodroma muraria). g) Biotop vodenih tokova 51

U podruju Pluina to je u prvom redu ouvani deo reke Vrbnice i Mratinjski potok. Ostale vode su manjeg znaaja za faunu ili su ule u sastav akumulacionog jezera Piva. Fauna ovih vodenih tokova je relativno jednostavna. Od znaaja je fauna insekata, zapravo njihovih larvi koji su prehrambena baza za najznaajniju grupu ribe. Dominantnom i najvrednijom vrstom ribe u tekuim vodama ovog prostora je potona pastrmka (Salmo trutta). Karakteristini predstavnici drugih grupa su vodeni kos (Cinclus cinclus) i vodomar (Alcedo atthis) od ptica i grabljiva ali danas veoma retka i zatiena vrsta sisara vidra (Lutra lutra). h) Biotop stajaih voda Pored ve pomenutih visokoplaninskih jezera sa specifinom faunom, najvea vodena povrina ovog prostora je akumulacion jezero Piva. To je mlada akumulacija starosti desetak godina i jo nema stavilizovanu ekologiju ali se njene osnove ve iskristalisane. Pripada hladnim, eutrofnim vodama bez plitkih, eutrognih zona tako da je primarna produkcija ograniena na fitoplanktonske organizme. Fauna dna je takodje skormna zbog estih, naglih i velikih promjena vodostaja. Iz istog razloga odsustvuje i priobalni pojas makrofitske vegetacije. To je uticalo i na sastav faune koja je siromana i ne moe se uporediti sa bogatstvom slatkih voda niih, toplijih predela. Najznaajnija je fauna riba koja se karakterie dominantnom vrstom - potonom pastrmkom uz prisustvo lipljena (Thymalus thymalus). Populacije mladice (Hucho hucho), ranije prisutne u donjem toku Pive znatno su reducirane usled promene vodenog reima tokom rada hidroelektrane. Zvog stalnog pomeranja obalskog ruba praktino odsustvuje autohtona fauna vodenih ptica. Vie vrsta patki, gnjuraca i drugih vodenih ptica pojavljuje se samo za vreme seobe i postnidifikacione skitnje. Od znaaja je povremena pojava sive aplje i velikog kormorana u zoni Vrbnice zbog mogunosti da ove ptice prenesu parazite na ribe, a u toj zooni se gradi mrestilite. i) Biotop naseljenih mesta Jedini prostor koji nosi peat ovakvog biotopa je optinski centar Pluine. Ipak radi se o malom naselju koje ne moemo smatrati za urbanu sredinu u ekolokum smislu ve samo za podruje sa takvim elementima. Ostala naselja na prosotu optine su seoskog tipa i nose karaktere biotopa koji ih okruuju uz poneki element urbanih sredina. Kao karakteristine elemente takve sredine moeemo navesti poveanu gustinu vrsta koje fravitiraju oveku. Kao sisara to su u prvom redu tetni glodari, kao to su pacovi i kuni mi, a u nove pripadnike takvog biotopa moramo ubrojiti i neke, inae pripitomljene ivotinje ali koje ive slobodno. To se u prvom redu odnosi na pele i na make i pse lutalice. Kod ptica karakteristino je poveanje brojnosti sinantropnih vrsta kao to je siva vrana (Vorvus cornix), svraka (Pica pica), kuni vrabac (Passer domesticus) lasta (Hirundo rustica, Delichon urbica). Naznaajniji faunistiki lokaliteti na podruju optine Pluine S obzirom na planinski karakter itavog prostora, itavo podruje optine Pluine predstavlja jedan faunistiki rezervat, ouvan u relativno izvornom obliku i bez prisustva znaajnijeg zagadjenja. Ipak dosadanjim istraivanjima i posebno obavljenim terenskim istraivanjima utvrdjeno je da nekoliko podruja na prostoru Pluina zasluuje posebnu panju zbog faunistikih znaajki i zasluuju poseban tretman kao faunistiki objekti. To su sledei lokaliteti: Visokoplaninska jezera sa svojom okolinom Kao to je ve naglaeno, radi se o Tronovakom i dva Stabanjska jezera. To je visokoplaninsko podruje sa svojim specifinostima u sastavu gfaune i kao takvo treba da bude posebno tieno. Treba ograniiti sve aktivnosti koje mogu ugroziti prirodni integritet svih stanita. Iskljuiti lov, bilo kakvu seu i bilo kakvu aktivnost koja moe dovesti do zagadjenja prostora. Prosto se moe koristiti za turistiko rekreativne svrhe ali bez gradnje i drugih zahvata u prostoru. Poeljno bi bilo ispitati mogunost potpunog izlovljavanja ranije unete ribe a prekinuti svako poribljavanje, kako bi se u jezerima uspostavile ponovo autohtoni ivotni uslovi i obnovile populacije retkih i zatienih ivotinja. To posebno vai za Trnovako jezero poto se njegova okolina neposredno naslanja na NP Sutjeska inei svojevrsnu tampon zonu. Osim toga u umi na potezu Trnovako jezero - Suva jezerina ima i ugroene divljai (Velikog tetreba, ljetarke) i treba ga zatititi i sa tog aspekta. Okolina ovih jezeramoe sluiti za tradicionalne paarenje i napajanje stoke. uma Omar Nalazi se u podnoju vrhova Bioa i Maglia s jedne, i Vueva s druge strane u dolini Mratinjskog potoka. Po sastavu je meovita (crni bor, smreka, bukva). Nii delovi su eksploatacijom degradirani (crni bor je praktino poseen), a sauvani su vii i nepristupani delovi iako se eksploatacija nastavlja. uma se relativno dobro podmadjuje i uz potrebnu zatitu i uzgoj ponovo e se obnoviti. Ovaj lokalitet je znaajan zato jer je to najzanaajnija povrina sa etinarima na prostoru Pluina. Ima sve karakteristike faune etinarskih uma pa ga kao takvog treba ouvati. Zbog povoljnih uslova za razmnoavanje plemenite pernate divljai tetreba predlae se kao rezervat ove divljai nakoju bi bio zabranjen lov a ostali pripadnici faune bili bi tieni shodno odredbama vaeih zakonskih akata. agrica 52

To je listopadna uma na desnoj obali reke Vrbnice. Prostor je relativno dobro ogranien prirodnim granicama, teko prohodan i kao takav pogodan za zatitu i unapredjivanje fonda divljai i faune uopte. Predlae se daima status rezervata za srneu divlja ali preporuujemo da mu lovaka organizacija Pluina da status trajnog lovnog zabrana sa karakteristika nauno-istraivakog rezervata. Na ovom prostoru trebalo bi zabraniti svaki komercijalni i rekreacioni lov i dopustiti samo odstrel u naunoistraivake svrhe,uzgojni i sanitarni odstrel srnee i druge krupne divljai a eventualni odstrel tetoina u lovstvu samo u sluaju prenamnoenja neke od njih i to uz prethodnu naunu analizu i odobrenje Republikog zavoda za zatitu prirode. Miljkovac Podruje okoline Miljkovca pripada tipu travnatih zajednica sa dosta kamenjara, sa umarcima i ibljacima. Od interesa je prisustvo poljske jarebice (Perdix perdix) na tom prostoru to predstavlja svojevrsnu prirodnu zanimljivost jer ova vrsta obino ne ivi u planinama, na tim visinama. Zato je predloeno da se podruje Miljkovca proglasi za rezervat poljske jarebice. U toj zoni treba iskljuti lov na ovu divlja, spreiti bilo kakve zahvate koji bi doveli do promene karaktera stanita (agrotehnike mere veih razmera, poumljavanje i sl.). Izbagevati i lov na drugu divlja radi manjeg uznemiravanja. Kontrolisati brojnost predatora jarebice (lisica, make i pse lutalice, sive vrane itd.). Ostale aktivnosti okolnog stanovnitva (tradicionalna ispaa. Obrada okunica, vrtaa i sl.) mogu se odvijati nesmetano. Pivsko jezero Pivsko jezero je u prvom redu ihtioloki objekat. S obzirom na njegovu prvenstvenu namjenu proizvodnju elektrine energije njegove osobine se razlikuju od prirodnih jezera. Vodostaj esto, jako i naglo pada i raste zbog ega je obalski rub, inae najbujnija zona prirodnih jezerskih ekosistema ovde praktino pust. Odsustvuje fauna vodenih ptica, vodozemaca i riba koje ive u plitkim vodama. Ipak zahvaljujui istoj vodi, bogastvu planktonskih organizama i redovnom pribojavanju naselje salmonidnih riba je bogato. Navedene karakteristike Pivskog jezera opredeljuju i njegovo budue iskoriavanje. Osim primarne namene jezero moe da predstavlja rekreaciono podruje i osnov razvoja turizma. to se ivotinjskog sveta tie, na jezeru se, uz redovno poribljavanje moe razvijati sportski ribolov a eventualni privredni uzgoj ribe treba prethodno nauno ispitati. Populacije vodenih ptica, koje pri seobi sleu na jezero ne treba da predstavljaju znaajniji lovni materijal jer postoji obaveza zatite migratorne ornitofaune na medjunarodnom planu. Fauna dna Na krajnjem sjeverozapadnom dijelu Crne Gore nalazi se prostrano planinsko podruje Volujaka. Sastoji se iz tri planinska masiva to su Volujak u uem smislu, Bio i Magli. Jezera koja su smjetena u ovom planinskom masivu su Trnovako jezero, Stabanjska jezera (Veliko i Malo) i vjetaka akumulacija Pivsko jezero. Istraivanje planinskih jezera u Crnoj Gori esto su obavljana nesistematizovano i periodino, tako da su veliki vremenski razmaci izmeu istraivanja. Nepostojanje stalnog monitoringa abiotikih i biotikih karakteristika akvatinih ekosistema, onemoguava pravilno procenjivanje stanja u njima, kao i mogunost davanja predloga poboljanja i ouvanja uslova za normalno funkcionisanje datih ekosistema. Istraivanje planinskih jezera vreno je uglavnom prije 30 i vie godina (Stankovi, 1975, Petkovi i Petkovi, 1977 i Petkovi, 1986). Tim istraivanjima obuhvaena su neka planinska jezera, a meu njima su Stabanjska jezera (Veliko i Malo) i Pivsko jezero. Ovdje posebno treba istai da sastav ivog svijeta u ovim jezerima izmeu ostalog zavisi u velikoj mjeri i od stepena regionalnog ouvanja i zatite ovog podruja ivotinjski oblici svjedoe u ostalom i o hidrolokim i drugim prilikama koje su vladale na planinskim masivima Crne Gore u toku zauzimanja ovih prostora od strane mikrosvijeta i njegovih zajednica. Ova oblast nije dovoljno istraena, ali dosadanja istraivanja ukazuju da ova fauna nije endemska, ali prisustvo pojedinih vrsta ukazuje na to da su neke od njih stare tercijerne vrste, koje su dole sa sjevera za vrijeme ledenog doba, dok su neke dole sa istoka vjerovatno u toku ili poslije zavretka ledenog doba. Registrovane vrste, kao bioindikatori ukazuju da su vode ovog podruja uglavnom iste i da ih kao takve treba zatiti od zagaenja i drugih oblika ugroavanja. Stabanjska jezera Stabanjska jezera (Veliko i Malo) dobila su naziv po selu Stabna od kojeg su udaljena 4,5 km. Stabanjska jezera su glacijalna. Pored glacijacije za nastanak i evoluciju njihovih basena od znaaja su tektonski pokreti i kraki procesi. Boja jezerske vode Velikog jezera je zelenkasta, a kod Malog jezera boja vode je ukastozelena. Ovakva boja vode potie od boje muljevitog dna i karakteristna je za ljetnje mjesece. U proljee, kada jezero ima vie vode, boja mu je zelenkasta, a voda istija i providnija (Stankovi, 1975). 53

Veliko jezero je jedno od najprovidnijih planinskih jezera Crne Gore, njegova providnost vode je 8,5 m. Providnost vode Malog jezera je manja i tokom ljeta iznosi 2,1 m (Stankovi, 1975). Veliko Stabanjsko jezero je povrine 42 270 m2, a dubine 9,2 m. Maksimalna irina je 190 m, aprosjena 138 m. Jezero je dugako 305 m. Duina obalske linije u vrijeme ljetnjeg vodostaja je 805 m (Stankovi, 1975). Malo Stabanjsko jezero je povrine 10 650 m2, a dubine oko 4,3 m. Maksimalna irina je 85 m, a prosjena 63 m. Za vrijeme ljetnjih vodostaja jezero je dugako 165 m. Obala je dugaka 445 m (Stankovi, 1975). Malo Stabanjsko jezero - Dosadanja istraivanja zooplanktona Malog Stabanjskog jezera (Petkovi, 1989) ukazuju na postojanje 42 vrste, iz 26 rodova , iz grupa: Protozoa, Rotatoria, Cladocera, Copepoda, Ostracoda i Gastrotricha. Najbrojnija grupa je Rotatoria sa 21 vrstom, odnosno 50% od svih registrovanih vrsta. U ostalim grupama zabiljeen je znatno manji broj vrsta. U grupi Cladocera zabiljeeno je 5 vrsta, kod Copepoda je registrovano 6 vrsta, kod Protozoa 8 vrsta, a kod Ostracoda i Gastrotricha po 1 vrsta (Petkovi, 1989). Najabudantnije vrste su: Kellicottia longispina, Polyarthra vulgaris var. longiremis, Synchaeta oblonga, Daphnia longispina, Acanthodiaptomus denticornis i Cyclops abyssorum tatricus. U zajednici registrovane vrste mogu se razvrstati u dvije ekoloke grupe i to: planktonske forme i bentoske forme. Najvei dio zajednice je predstavljen bentoskim formama. Dok planktonske forme su 6 vrsta i to: Kellicottia longispina, Polyarthra vulgaris var. longiremis, Synchaeta oblonga, Daphnia longispina, Acanthodiaptomus denticornis i Cyclops abyssorum. U zooplanktonskoj zajednici Malog Stabanjskog jezera uglavnom su zastupljene vrste indikatori oligosaprobnog stupnja istoe vode. to znai da se radi o izuzetno istim vodama. Veliko Stabanjsko jezero - Na osnovu podataka S. Petkovia iz 1989. godine zooplanktonska zajednica predstavljena je sa 41 vrstom, iz 34 roda , iz grupa: Protozoa, Rotatoria, Cladocera, Copepoda, Ostracoda i Gastrotricha. Najvei broj vrsta je iz grupe Rotatoria sa 16 vrsta, odnosno 39,02% od svih registrovanih vrsta. U ostalim grupama zabiljeen je znatno manji broj vrsta. U grupi Cladocera(9 vrsta), Copepoda (7 vrsta), Protozoa (5 vrsta), Ostracoda (3 vrste) i Gastrotricha 1 vrsta (Petkovi, 1989). Najabudantnije vrste su planktonske forme kao to su: Kellicottia longispina, Daphnia longispina, Acanthodiaptomus denticornis i jedna bentoska forma Eucyclops serrulatus. U zooplanktonskoj zajednici Velikog Stabanjskog jezera uglavnom su zastupljene vrste indikatori oligosaprobnog stupnja istoe vode. to znai da se radi o izuzetno istim vodama.

a) b) Daphnia longispina O. F. Mller: a) (foto: S. Kralj), b) postabdomen (foto: S. Kralj) Pivsko jezero Pivsko jezero nastalo je u toku 1975-76. Potapanjem kanjona Pive, Komarnice i nekih djelova njihovioh pritoka. Akumulacija se koristi prvenstveno u energetske svrhe. To je duboka klisurasta, stalna vodena akumulacija izduenog oblika sa pravcem pruanja jugoistok- sjeverozapad i strmim stranama koje su djelimino obrasle umom, i izgraene od krenjakog stenskog masiva (paleozojski i mezozojski krenjaci i dolomit). Pivsko jezero, po veliini povrine (300-50000 ha), spada u srednje velike akumulacije, po dubini (preko 60 m) u duboke, a po formi moe se svrstati u tzv. Izduene ili rene (tepanek, 1960, Petkovi i Petkovi, 1977). Slivno podruje akumulacije ima tipino kontinentalnu klimu sa jakim i dugim zimama i relativno kratkim i svjeim ljetima. Ovakve akumulacije imaju u toku godine temperaturu na povrini vode iznad i ispod 4C i spadaju u akumulacije umjerenog klimata (tepanek, 1960). Dosadanja istraivanja zooplanktona Pivskog jezera (Petkovi i Petkovi, 1977 i Petkovi, 1986) zabiljeila su 172 vrste iz 67 rodova. Vrste se mogu svrstati u 4 grupe. Najbrojnija je grupa Rotatoria sa 98 vrsta, zatim Protozoa sa 31 vrstom, Cladocera sa 24 vrste i Copepoda sa 19 vrsta. Dominantno mjesto u zajednici imale su Rotatoria (57%), a subdominantan poloaj zauzimale su Protozoa (18 %).

54

Ostale grupe uestvovale su sa 11 do 14 %. Upogledu rodova naroito se istiu Rotatoria (30), zatim Protozoa (16), Cladocera (11) i Copepoda (10). Meutim i pored velike raznovrsnosti, mali je broj vrsta koji doprinosi veoj produkciji zajednice. Najabudantnije vrste su: Asplanchna priodonta, Polyarthra dolichoptera, P. Vulgaris, Synchaeta oblonga, S. Pectinata, Keratella cochlearis, Ascomorpha saltans (Rotatoria), Bosmina longirostris, Ceriodaphnia quadrangula, Daphnia longispina (Cladocera) i Acanthodiaptomus denticornis (Copepoda) Zooplanktonska zajednica predstavljena je uglavnom vrstama koji su oligosaprobiontima, mada ima i betamezosaprobionata. to nam ukazuje da jezero pripada oligotrofnom tipu jezera.

Bosmina longirostris O. F. Mller (foto: S. Kralj) Potrebe mjera zatite Jezera nisu data jednom za svagda. Ona su evolutivni hidrografski objekti sa malom moi samopreiavanja. Jednom ugroena gotovo nikad i niim se ne mogu dovesti u prvobitno stanje. Jezera, kao i ljudi imaju svoje lice i svoju sudbinu. Meutim, mora se imati u vidu da su sva lednika jezera u geolokom smislu rijei osuena na svoju negativnu evoluciju u smislu iezavanja. Svakako da ubrzavanje ovog procesa pospjeuje antropogeni faktor. Jezera ne treba titi samo kao vodene objekte ve i kao stanita razvnovrsnog biljnog i ivotinjskog svijeta. Dosadanja bioloka istraivanja utvrdila su veliki broj organizama (biljnih i ivotinjskih), koji su po prvi put registrovani ne samo za ove lokalitete ve i za teritoriju Crne Gore. Fauna ovih objekata nije visoko endmeska, ali je veoma vana u okviru poznavanja cjelokupne faune zbog svoje razliitosti i porijekla. Mnoge od vrsta su alpskog ili montanog, a neke od njih su ovdje stigle u doba glacijacije i tu ostale zarobljene do danas. Bioloka ravnotea ovih objekata dosta je krha i relativno mali poremeaji mogu imati vidljive posljedice pojedinih biozenoza u njima. Tako, na primjer, neplanska izgradnja odreenih objekata ili stihijsko poribljavanje kako u pogledu broja tako i sastavu vrsta, mogu imati ozbiljne negativne posljedice. U cilju zatite vodenih objekata ovog regiona potrebeno je nastaviti dalja bioloka prouavanja radi detaljnijeg upoznavanja biodiverziteta, sprijeiti neplansku izgradnju u njihovoj neposrednoj blizini, zabraniti stihijsko poribljavanjanje radi ouvanja authotonosti faune. Ovo je vrlo bitno za razvoj sportskog ribolova, kao znaajnog vida turizma i rekreacije to se mora zasnivati na naunim osnovama. Ove vodene objekte treba posmatrati kao rezervate specifine faune i flore, to privlai ljubitelje prirode, naune radnike i institucije, turiste, planinare i drugo. Oni predstavljaju ivi genofond velikog broja vrsta pa ih u tom pravcu treba i tititi. Entomofauna Na osnovu dosadanjih istraivanja entomofaune RP Piva, moe se vidjeti da je najvei broj tih istraivanja bio posveen odreenim entomofaunistikim grupama: Tipulidae - 49 vrsta, Trichoptera - 95 vrsta, Heterocera (Bombyces et Sphinges) - 160 vrsta, Tortricoidea - 87 vrsta, Heteroptera (syn. Hemiptera) - 138 vrsta, Noctuidae - 260 vrsta, Neuroptera - 62 vrste, Scolytidae - 46 vrsta, Collembola 75 vrsta, Drosophillidae - 34 vrste, Pyralidae - 77 vrsta. Istraivanja su vrena na fauni Rhopalocera (Lepidoptera), Tabanidae (Diptrera), a istraena je i endogejska fauna tvrdokrilaca RP. U okviru tih grupa, pronaene su i analizirane znaajne rijetke i endemine vrste za entomofaunu RP., koje bi trebalo staviti pod zatitu pored ve postojeih zatienih vrsta. U okviru istraivanja entomofaune Rhopalocera -dnevni leptiri, utvreno je ukupno 130 vrsta ovih insekata, to je veoma veliki broj u odnosu na sada poznati cjelokupni sastav faune ovih insekata na teritoriji Crne Gore (160 vrsta), uzimajui u obzir geografski durmitorski prostor. Na planinama graninog podruja izmeu jugoistone Bosne i Crne Gore iznad 1600 m pa do cca 1800 m nalazi se posebna visokoplaninska podvrsta Coenonympha arcania philea frr. koja je endem ovog planinskog kompleksa.

55

Prouavanjem subspecijske diferencijacije populacije vrste Errebia ottomana sa Durmitora u odnosu na ostale populacije Balkanskog poluostrva, utvrena je i nova podvrsta - Erbia ottomana velebitana. Iz prouavanja na fauni Carabidae - trkovi (Coleop-tera - tvrdokrilci) Durmitora moe se zakljuiti da na Durmitoru preovlauju vrste koje su rairene po Evropi, a naroito po srednjoj Evropi. Takvih vrsta je na Durmitoru 76, ili 54% u odnosu na evropske. Dinarske vrste su tu izvanredno brojno zastupljene i veinom su sve endemine za dinarsku oblast (35 vrsta ili 25%). Endemita Balkanskog poluostrva, gdje spadaju i dinarske vrste, ima na Durmitoru 45 vrsta ili 32%. Pravih endemita Durmitora ima 5 vrsta ili 3,5%. U okviru prouavanja familije Alticinae - buvai od 27 rodova (na teritoriji nae zemlje), na Durmitoru je utvreno 17 rodova. Od ostalih 10 rodova na ovoj planini mogao bi se nai jo poneki. Na Durmitoru se srijee jedna treina buvaa utvrenih za nau zemlju. To je relativno mnogo s obzirom na geografski poloaj i razmjere ispitanog podruja, kao i na njegovu nadmorsku visinu. Do sada u fauni buvaa Durmitora nije utvren nijedan endemit same planine. U okviru prouavanja endogejske faune tvrdokrilaca Durmitora pronaene su dvije vrste mikorftalamnih i depigmentisanih kratkokrilaca (Staphylinidae) iz roda Leptuca koje jo nijesu poznate nauci: Leptusa nonveilleri i Leptusa durmitoriensis. Prva od ove dvije vrste naena je u smrevoj umi u okolini Crnog jezera, na nadmorskoj visini od oko 1450 m, dok je druga naena u zoni bukove ume na 1800 mnv. U nastavku prouavanja, pronaen je i predstavnik iz porodice Carabidae. Nedaleko od urevia Tare, uzvodno, naena je u jednom pogodnom biotopu mnogobrojna populacija jedne vrste iz tribusa Anillini za koju je utvreno da pripada rodu Winklerites, i da jo nije poznata nauci. Vrste ovog roda su depigmentisani, beskrilni i slijepi tvrdokrilci, tj. tipini predstavnici endogejske faune. Dosadanja prouavanja faune biljnih vai i cikada Durmitora, izvrena su na preko 60 lokaliteta i njima je utvreno 184 vrsta iz 103 roda i 7 familija, meu kojima ima 7 vrsta novih za faunu Jugoslavije, dok je (Streptopyx durmitoricus Dlabola) nova za nauku. Tri vrste su za sada endemiti Durmitora. Cikade zauzimaju veoma znaajno mjesto meu insektima. ive i razvijaju se na biljkama, a kao fitofagne vrste esto priinjavaju vee ili manje tete raznim kulturnim biljkama, zatim samonikloj travnoj kao i umskoj vegetaciji. Ozbiljne tete cikade nanose kao vektori virusnih oboljenja biljaka. Rijetka, endemina i zatiena fauna insekata - Razni oblici zagaivanja vazduha, zemljita, voda, prijete opstanku mnogih vrsta koje ne mogu da se prilagode na nametnute uslove. Na taj nain se dovodi populacija do kritino male brojnosti, a kada je vrsta zastupljena samo jednom populacijom, ona izumire i nikakvi napori strunjaka ne mogu je ouvati. Na ovom podruju se nalazi 7 zatienih vrsta insekata. Na prvom mestu je crveni umski mrav Formica rufa L. koji se esto sree u etinarskim i mlaim hrastovim umama. Jedna vea kolonija umskog mrava u toku samo jedne vegetacione periode redukuje 2-3 miliona raznih insekata, od ega oko polovine otpada na tetne umske insekte svih stadijuma i razvia i iz svih insekatskih rodova. Navedene konstatacije govore da mravinjacima Formica rufa L. treba posvetiti punu panju i zatititi ih od raznih neprijatelja (detlii, jeleni, divlje svinje, jazavci), a naroito od ovjeka koji unitava kolonije ovog mrava iz objesti, a jo ee radi sakupljanja "mravljih jaja" (lutkini kokoni) koje koristi za ishranu ptica pjevaica i riba. Od tvrdokrilaca su dvije vrste zatiene, Lucanus cervus L. (jelenak) i Oryctes nasicornis L. (nosoroac). Prvi je zatien kao najvei i najljepi tvrdokrilac, drugi kao rijetka i ugroena vrsta. Zbog sjee starih uma i umsko-uzgojnih radova, suen je ivotni prostor ovih vrsta, a naroito njihovih larvi koje se razvijaju u truloj drvnoj materiji. Od bogate familije leptira zatiene su 3 vrste: Papilio machaon L. (lastin rep), Papilio podalirius L. (jedarce) i Paranassius apollo L. (apolonov leptir). Zbog izuzetno dekorativnog izgleda, ove vrste su meta raznih sakupljaa zbog ega im se broj smanjio, te su kao ugroene vrste i zatiene. Dosadaanja istraivanja entomofaune ovog kompleksa ukazala su na potrebu zatiivanja jo nekoliko ugroenih vrsta. Scolytidae- Sipci - Sipci su izrziti stnovnici umskog drve, gde se rzvijju u zoni kore (potkornjci) ili u drvetu (sipci drvenri). Ovo su oligofgi insekti (pojedine vrste se rzvijju n mlom broju biljaka, koje obino pripdju jednom botnikom rodu). Zhvljujui uskom krugu biljki hrniteljki, fun sipc potkornjk je specifin z pojedine vrste umskog drve, odnosno svk vrst drve im odreen kompleks sipc koji n njoj ive i to bez obzir d li se njihove populcije nlze u normlnoj brojnosti ili su u prenmnoenju. Vrste sipc koje pripdju kompleksu nseljvju, meutim, rzliite biljne djelove. Njznjnije tetoine u etinrskim umm i kulturm pripdju ovoj fmiliji. Imajui u vidu d su to sekundrni tetni insekti, z njihovu msovnu pojvu neophodno je d im dovoljno fizioloki oslbjelih stbl. Fizioloku slbost mogu d izzovu rzni negtivni fktori (su, pori, jki vjetrovi, snni klmiteti, oteenj od defolijtor, industrijski dim i drugi polutnti, nepovoljno stnite...). Tkoe, znjn fktor je i ne sprovoenje mjer nege i ne odravanje umskog red. Kko su potkornjci skloni prenmnoenjim, kd mogu d izzovu suenje n velikim povrinm, kontroli pojve i intenzitetim npd mor se posvetiti velik pnj. 56

Pityogenes chalcographus Linne - mali trozubi smrin potkornjak. iroko je rsprostrnjen evropsk vrst koj se kod ns n smri moe javiti u grdcijm zjedno s Ips typographus. Rzvij dvije genercije godinje (prvorojenje u prilu, drugo u vgustu). Pri normlnoj brojnosti ivi n grnm strijeg, nroito oslbjelog drve, li pri zntnom povenju populcionog nivo postje primrn. Ips sexdentatus Boerner- estozubi borov potkornjk Evrozijsk vrst koja je relativno esta u nim krjevim. Nstnjuje sve vrste rod Pinus, rjee se moe ni n smri i jeli, i to prvenstveno n donjim prtijm debl s debelom korom. Kd je u grdciji nstnjuje i tnje grne. Im dvostruku generciju (prvo rojenje u prilu, drugo u julu i vgustu). Ovo je izrzito sekundrn vrst, te ide n oteene i fizioloki oslbjele borove. Ips typographus Linne veliki smrin potkornjak - U Evropi, smim tim i kod nas, poznt ko njznjniji neprijtelj smre. Nstnjuje prvenstveno strij lee i oteen dube stbl, i to s debljom korom. Kd doe do zntnog povenj populcionog nivo, npd i zdrve biljke. Im dvostruku generciju (prvo rojenje u prilu, drugo u julu). Vrlo esto se jvlj u grdcijm n velikim povrinm. Cetonia aurata L. (Coleoptera: Scarabaeidae)- zlatna mara - esto se srijee na cvjetovima vrsta iz rodova Rosa, Sambucus, Crataegus, Prunus, Pyrus, Malus, Sorbus, Fraxinus itd. Hrani se pranicima i tukovima, tako da oteeni cvjetovi ne daju plodove. Larve se razvijaju u starim panjevima, umskoj stelji, u kompositima, rjee u mravinjacima, i hrane se mrtvom biljnom organskom materijom tako da nijesu tetne. Generacija je dvogodinja ili trogodinja. Vrsta je esta i za sada nema veeg ekonomskog znaaja. Potosia cuprea F. (Coleoptera: Scarabaeidae), Neto je krupnija od prethodne vrste. Larva se razvija u mravinjacima, najee rieg umskog mrava (Formica rufa L.) i hrani se mrtvom biljnom organskom materijom od koje je izgraen mravinjak. Mikiola fagi (Htg.) (Diptera:Cecidomyiidae)- bukvina muva galica Vrlo je est vrst na istraivanom podruju. Povremeno se moe jviti u grdcijm, kd pojedini listovi u potpunosti budu prekriveni glm. Npd je obino prostorno dost neujednen, njugroenij su rubn stbl i podmldk. Pri slabijem napadu tete su beznaajne. Meutim, pri jakom napadu (na jednom listu se moe nai vie desetina gala) listovi se deformiu pri emu im se smanjuje asimilaciona sposobnost. Na mladim stablima bukve masovna pojava moe da izazove smanjenje porasta, pa ak i suenje pojedinih biljaka. Suzbijanje ove vrste se ne obavlja u sastojinama, ali je mogue vriti na povrinama koje se obnavljaju.

57

Agrilus viridis L. (Coleoptera: Buprestidae) zeleni bukvin krsc Imgo je metlno zelene boje, duine tijel 6-10, irine 2-3 mm. U prirodi se jvlj od druge polovine mj. Njintenzivnije rojenje i polgnje jj dev se u junu i julu, pojedinni primjerci mogu se sresti i krjem vgust. Pole jj (40-120 komd) n stblim koj su osvijetljen, bilo d se nlze n osmi, ivici ume ili u prosvijetljenom sklopu, u sstojini. Npd dube zdrv stbl n kojim se nlze ozljede, isto tko i fizioloki oslbjel. Tkoe, jj pole i n svjee oborenim stblim, ko i n trupcim koji se nlze u umi. to se tie strosti biljke hrniteljke, img polu jj n stblim svih dob, poevi od mldic p dostrih, prezrelih, jedinki. Rhytisma acerinum Pers. Fr. -uzronik ktrnste pjegvosti list jvor - Primrni inokulum se oslob iz prezimjelih skokrp u toku vlnog vremen u proljee, kada se vjetrom prenosi do li osetljivih vrst. Sekundrni ciklus nije poznt. Mjere suzbijnj se u umm ne sprovode. U rsdnicim se vri skupljnje i spljivnje oplog li koje sdri inokulum. U sluju opsnosti od ove bolesti mldo lie n sdnicm u rsdnicim se preventivno tretir fungicidim u vrijeme rsijvnj skospor. Apiognomonia errabunda (Roberge) Hohn - Pjegavost du nerava lista. Uzrokuje smeu pjegavost-antraknozu lista, du nerava. Pjege su nepravilnog oblika i veliine od sasvim malih do velikih, kada se spoje prekrivaju itavu povrinu lista. Male acervule gljive (Discula ubrinella) se stvaraju tokom ljeta a na proljee neto vee peritecije. Peritecije se formiraju u aprilu, a askusi sa askosporama od polovine maja i kasnije, kada ostvaruju primarne infekcije. Napad gljive nema veeg znaaja, iako ponekad moe uzrokovati defolijaciju bukovih stabala, to zavisi prije svega od klimatskih uslova. S obzirom da ova gljiva nije posebno tetna u naim umama posebne mjere zatite se ne sprovode. Redukovn tmosfersk vlg, time i snien vlg n liu utie n sprjevnje pojve sekundrnog ciklus bolesti. N osnovu prognoze nekih klimtskih prmetr (n primer, srednje dnevne temperture u toku listnj) prikupljju se podci z utvrivnje vremen fungicidnih tretmn koje treb vriti smo u godinm kd temperturni uslovi pogoduju rzvoju bolesti. Nectria ditissima Tul. - uzronik raka bukve. Vrlo je patogena i tetna, pogotovu za stabla do 30 godina starosti (Dimini,2003.), koja su u sluaju jakog napada deformisana. Ova bolest je esta u bukovim umama, koje su pod jakim negativnim antropogenim uticajem, obino u blizini naselja (Usupli,1996.). Stvarajui hipertrofije i rak-rane, N. ditissima utie na raspored i funkciju provodnih elemenata, ime se oteava transport vode i hranljivih materija. S druge strane, ako rak zaokrui odreenu granu ili deblo, sue se ostaci grane, odnosno stabla iznad zahvaenog raka. Ove tvorevine ujedno slue i kao simptom prisutnosti zaraze gljivom N. ditissima. U poetku razvoja bolesti uoavaju se nekroze kore na mjestima zaraze. Daljim razvojem bolesti kora puca i stvaraju se otvorene rak-rane. Stvaranjem kalusnog tkiva na ivicama tih rana stablo pokuava da nastale rane zarastu. Zarazu ovom gljivom vre askospore teleomorfnog stadijuma i konidije anamorfnog stadijuma Cylindrocarpon willkomi (Lind.) Wollenw., kroz rane na kori, zatim oiljke listova ili prelomljene grane (Dimini,2003.). 58

Rak rane na bukvi: (Izvor: Nienhaus et al., 1996.)

Crveno srce i trule bukovine - U bukovim umama je sve ea pojava crvenog srca i trulei bukovine. Na pojedinim stablima je razliito uee patoloke sri, to zavisi od uslova, intenziteta i trajanja osravanja. Osreni dio je crvene do tamnosmee boje. Crveno srce na poprenom presjeku moe biti okruglo, mozaino, zvjezdasto i fragmentirano (Glava, 2003.). Specifina teina osrenog dijela je vea, tehnika vrijednost u principu nije umanjena, ali se osreni dio tee impregnira. Ako je bukovo crveno srce napadnuto gljivama trulenicama, dolazi do jednog posebnog tipa trulei tzv. piravost, prozuklost, prelost. To je poseban oblik bijele trulei koji nastaje kao posljedica razliitog truljenja drveta u pojedinim dijelovima, a to je u stvari rezultat to su se pojedini dijelovi drveta bukve razliito osrili, pa ovi osreni dijelovi i tile pruaju razliit otpor gljivama trulenicama. Piravost bukovine uzrokuje vie specifinih gljiva, a najee su: Schizophylum commune Fr., Hypoxylon coccineum (Pers.) Wind., Hypoxylon fragiforme (Person ex Fries) Kicky, Tremella faginela Britz, Stereum purpureum Pers., Bispora moniloides Corda. Mjere prevencije i zatite Imajui u vidu prisusustvo navedenih vrsta i mogunosti njihovih prenamnoenja i epidemija, neophodno je radi ouvanja stabilnosti umskih ekosistema preduzimati sve aktivnosti usmjerene ka prevenciji i zatiti: u umama na ovom prostoru treba teiti ka prirodnom podmlaivanju sastojina vodei rauna o ekolokim zahtjevima vrste (obnova pod zastorom kroanja matine sastojine), obnova satojina prirodnim putem obezbjeuje intraspecijski diverzitet jedinki, vaan je faktor za stabilnost budue sastojine, prema sastojinama na vrhovima i grebenima, kao i onima na plitkom kamenitom tlu treba primjenjivati mjere zatite kao sa obrastom pojaanog rizika od tetnog djelovanja abiotskih inilaca (predisponirajui znaaj stresa biljaka), prirodni podmladak, treba tititi od stoke i divljai reguliui njihovo prisustvo na prostoru prirodnog obnavljanja odravanjem higijene uma znaajno e se smanjiti mogunost epidemija uzronika bolesti i kalamiteta tetnih insekata. Puevi (Gastropoda) Refugijalni karakter niza podruja Balkanskog poluostrva i reliktni karakter znatnog broja pripadnika ivog svijeta smatra se optom karakteristikom. Reljef, orografija i klima uslovljavaju prisustvo razliitih tipova ekosistema na malim rastojanjima i to po odredjenim paravilnostima. U sklopu toga kanjoni zauzimaju posebno mjesto. Takva pozicija uoena je i u podruju rijeke Pive i Komarnice. Kanjoni i klisure naih rijeka su odavno predmet istraivanja niza naunih oblasti a medju njma i Gastropode (puevi) zauzimaju znaajno mjesto. Sobzirom na saznanje da nijesu detaljnije i kompleksnuije prouavani do sada, to je i povod nae orjentacije na ovu grupu organizama. Kanjoni po pravilu nijesu podesni za ljudska naaselja, ali kroz njih veoma esto vode saobraajnice, te se i u njima osjea sve jai negatvan uticaj ovjeka na te dragulje prirode, na njihove endemine i reliktne populacije pueva i nestajanje nekih vrsta usljed unitavanja i poremeaja ekosistema njihovih stanita, te ivotnih zajednica i ekosistema u cjelini. Fauna Gastropoda podruja sa kojeg se slivaju vode pomenutih rijeka obuhvata veliki broj vrsta i podvrsta . takodje postoji pretpostavka da veina oblika koji se susreu medju mekucima Bosne i Hercegovine, Srbije (balkanski dio) vjerovatno dopiru i u podruje kanjona Pive i Komarnice. Neki oblici imaju ovdje granicu svog areala pa se opravdano oekuje znaajno sumiranje susjednih fauna. Da bi se sagledao broj vrsta ove grupe organizama u irem podruju ovih kanjona, prvenstveno se polo od literaturnih izvora. U literaturi se mogu nai podaci o broju vrsta i podvrsta mekuaca podruja Balkanskog poluostrva kojima pripadaju pomenute rijeke. Pregled mekuaca sjevernog dijela Balkanskog poluostrva (Jaeckel et al. 1957), daje podatak da se na listi nalazi 750 vrsta. Kada je lista ukljuena u bazu podataka konstatvano je ukupno 756 oblika (vrste i podvrste). Za ovo istraivanje interesantna podruja na osnovu baze podataka imaju: 177 vrsta i podvrsta u Bosni, 98 u Hercegovini, 157 u Crnoj 59

Gori i 161 vrsta i podvrsta u Srbiji, to je neznatno vie ili se poklapa sa brojevima koji se pominju pri razmatranju (Jaeckel et al. 1957). Iz toga proistie sva ova podruja Balkanskog poluostrva imaju zajedno 329 vrsta i podvrsta To bi bilo najiri skup oblika koji bi se mogli oekivati na podruju istraivanih kanjona. Vrste mekuaca karakteristine za kanjon Pive i Komarnice
Succinea oblonga Drap. 1801 Abida frumentum (Drap9 1801 Chodrinia spelta (Beck.) 1837 Pupilla sterri (v. Voith)1838 Agardhia truncatella (Pfr. )1841 Ena jugoslavensis A.J.W. 1922 Lacinaria biplicata (Mtg.) 1803 Cochlodina laminata (Mtg.) 1803 Alopia (Herilla) excedens (Bttg.) 1909 Poiretia algira (Brug.) 1792 Vitrea subrimata (Reinardt)1971 Xerolenta obvia (Menke, 1828) Monacha cartusiana (Hartmann) 1842 Trichia erajevici (Brus.) 1870 Helicigona trizona (Rssm.) 1835 Helicigona serbica (Kob.) 1872 Ancylus fluviatilis (Muell.)1774 Pomatias elegans (Muell.)1774 Amphimelania holandri (Fer.)) 1823 Helix cincta L.1758 Helix secernenda Rosm.1847 Helix vladika (Kob.) 1890 Theba pisana (Muell.) 1774 Eobania vermiculata (Muell.) 1774 Cepaea nemoralis L.1758 Planorbis carinatus (Muell.) 1774 Giraulus albus (Muell.) 1774 Cochlostoma sturani scalariniforme (A:J.Wagner,1906) Cochlostoma roseoli (A.J.W.) 1901 Cochlostoma erica (A.J.W.) 1906 Cochlostoma kleciaki arnautorum (A.J.Wagner,1906) Cochlostoma gracile gracile (Pfr.) 1849 Theodoxus fluviatilis L. 1758 Viviparus viviparus L.1758 Valvata piscinalis (O.F:Muller) 1774 Hydrocena cattaroensis (Pfeiffer, 1841) Plagigeyeria mostarensis (Kuer) 1933 Bythinella bosniensis (Clesin) 1891 Fagotia esperi (Fer.)1823 Zebrina detrita Muell.1774 Paraegopis albanicus (Rosm.) 1836 Paraegopis mauritii mauritii (Westerlund, 1886) Arion subfuscus (Draparnaud,1805) Limax maximus L.1758 Limax cinereoniger Wolf.1803 Limax illyricus Simroth, 1909 Limax wohlberedti Simroth, 1900 Malacolimax mrazeki Simroth, 1904 Deroceras agreste Linnaeus,1758 Deroceras reticulatum Muell.1774 Deroceras laeve Muell.1774 Chilostoma pouzolzi Deshayes, 1830

Najvei broj jedinki i kuica pripada familiji Helicdae Najbrojnija vrsta je Helicella obvia naroito na obroncima livada pored jezera. Medju oblike koji se javljaju u vie geobiocenoza kanjona spadaju vrste Pomatias elegans i Cepaea vindobonensis. Prva je obino predstavljena sa vie primjeraka u uzorku. Ona, zajedno sa vrstom Poiretia algira dolazi u uzorcima uz obale rijeka, a nema ih gornjim rubovima kanjona, niti na platoima. Sve tri vrste su termofilni oblici, i po starosti rodova i njihovbih srodnika, te po adaptacionim karaktestikama predstavljaju komponente faune Tercijera.dominira na ivicama uma pored puteva.

Zebrina detrita O.F.Muller, 1774

Chilostoma pouzolzi pouzolzi (Deshayes, 1830) (balkanski endem)

Helix vladika Kobelt 1898 (balkanski endem) Paraegopis albanicus Rossmaessler, 1836 (balkanski endem)

60

Herpetofauna Podruje planina Magli, Bio I Volujak spada u veoma sloene faunistike teritorije, koje obiluju bogatom i raznovrsnom herpetofaunom, bogatstvom endemskih i reliktnih oblika. Posebno treba naglasiti znaajnost vrsta vodozemaca i gmizavaca, rijetkih i ugroenih u evropskim razmjerama kao to su Vipera ursinii i taksoni roda Triturus. Kada govorimo o endemizmu, od deset vrsta vodozemaca i pet vrsta gmizavaca na ovom podruju, est vrsta su endemine. Najznaajniji centri diverziteta herpetofaune za ovo podruje predstavljaju vodeni ekosistemi (Trnovako jezero, Veliko i Malo Stabanjsko jezero) -Trnovako jezero Koordinate: 43 15.112 N, 18 43.212 E. Nadmorska visina: 1517 m. Predstavlja prirodno vodeno stanite. Dotok vode dobija putem atmosferskih padavina i putem izvora. Neposredna okolina stanita je bukova i etinarska uma. U samom jezeru zastupljena je submerzna makrofitna vegetacija i alge. Voda je oligotrofna. Prisutne su ribe (kalifornijska pastrmka, potoara i gaovica). Prvo poribljavanje bilo je 60/61 godine. Ozbiljnije poribljavanje je bilo 1996. godine (ubaeno je 3000-4000 mladji). Trnovako jezero se nalazi u krajnjem zapadnom dijelu Crne Gore, nedaleko od granice prema Bosni i Hercegovini. Sa june strane prua se planina Volujak, a sa sjevera Magli. Dugako je 825 m, a iroko 715 m. Prosjena irina mu je 480 m. Maksimalna dubina jezera je 9.2m, a prosjena 3.3m. Hrani se vodom padavinama, sublakustrijskim izvorima i kratkim pritokama. Najveu koliinu vode jezero gubi poniranjem. Ponor se nalazi u dnu slijepe doline dugake 30 m, zasute krenjakim blokovima. Voda se gubi i isparavanjem. Voda je bistra i u tankom sloju bezbojna. Poveanjem dubine voda je sve intezivnije zelenkaste boje. Oko jezera i u njegovom priobalju (do dubine od 1 ili 2 m) dno je ljunkovito i najee bez makrofita. Dno je muljevito i prekriveno vodenim makrofitama u kojima dominiraju populacije vrsta Chara delicatula i Chara contraria. Njihove populacije u pliim djelovima jezera javljaju se u vidu providnih livada. U njihovim populacijama, na dubini od 3 m, nalaze se i vrste Ranunculus paucistamineus, Potamogeton gramineus, Myriophyllum spicatum i Potamogeton lucens. Dno je muiljevito u centralnom dijelu jezera i fauna dna je preteno sastavljena od Gastropoda (Gyraulus albus F. Muller) i Chironomida (Gammarus lacustris Sars). Veina naunika smatra da je prof. Radovanovi (1961) prvi objavio prisustvo neoteninih primjeraka planinskog mrmoljka u ovom jezeru i time animirao poetak herpetolokih istraivanja. Ustanovljeno je da je prve rezultate o fauni vodozemaca saoptila Lesnienko (1960). Podaci se mogu nai i u radovima Radovanovi & Lesnienko 1963a, 1963b, Pocrnji & Kosori 1966, 1967, Kosori & Pocrnji 1967, Kosori & Pocrnji 1966, Pocrnji 1972. Vodozemci i gmizavci Trnovakog jezera sa okolinom:
Latinski naziv Uobiajeni narodni naziv Bombina (variegate) scabra utotrbi muka Bufo bufo Obina krastaa Bufo viridis Zelena krastaa Rana dalmatina umska aba Rana graeca Grka aba Rana temporaria aba travnjaa Salamandra salamandra areni dadevnjak Mesotriton alpestris Planinski mrmoljak Lissotriton vulgaris Obian mrmoljak Lacerta agilis Livadski guter Coronella austriaca Smukulja IUCN kategorija za Crvene liste Nema dovoljno podataka (DD) Poslednja briga (LC) Poslednja briga (LC) Ranjiva (VU) Ranjiva (VU) Poslednja briga (LC) Poslednja briga (LC) Poslednja briga (LC) Poslednja briga (LC) Zavisna od ouvanja (CD) Ranjiva (VU) CORINE 22 34,81 41,44 22,65 22 31, 44 42,45 E BN I I I II II II II CITES BRN II II II III III ?II II B END BEND BEND YULEND CGZ + + + + + + + + + +

61

Vipera ursinii Ursinijeva arka Vipera ammodytes Poskok Vipera berus arka

Ranjiva (VU) Ugroene (EN) Ugroene (EN) 41,45 51-54

I I I

+ -

II II III

BEND BEND YUSEND

U periodu od 1961. godine do sada u vie navrata Trnovako jezero je poribljavano (Pocrnji i sar., 1987). Vrlo abundantno naselje pedomorfnih jedinki planinskog mrmoljka je u potpunosti izgubljeno etiri godine poslije izvrenih poribljavanja. - Stabanjska jezera Veliko Stabanjsko jezero po veliini odgovara srednjim planinskim jezerima Crne Gore, dok Malo spada u najmanja. Pripadaju planinskoj masi Bioa, koji ini istoni dio Volujaka. Veliko Stabanjsko jezero - Koordinate: 43 11.40 N, 18 43.35 E, Nadmorska visina: 1319 m. Dugako je 305m, a maksimalna dubina mu je 9.7m. Obala je slabo razudjena, a predstavljena je stjenovitim blokovima. Malo Stabanjsko jezero - Koordinate: 43 11.10 N, 18 43.40 E, Nadmorska visina: 1194 m. Dugako je 165 m, a maksimalna dubina je 4.3 m.
Malo Stabanjsko jezero

Stabanjska jezera su glacijalna, a za njihov postanak i evoluciju od zanaja su tektonski pokreti i kraki proces. Vodom se hrane putem padavina koje se izluuju na akvatoriju i slivaju sa malih povrina neposrednih slivova. Boja jezerske vode Velikog Stabanjskog jezera je zelenkasta, sa svjetlijim tonovima u priobalnom dijelu i tamnijim u centralnom dijelu. Za razliku od Velikog, Malo ima vodu ukastozelene boje. Jezera su van bilo kakvih komunikacija i na teko pristupanom mjestu, pogotovu iz kanjona Pive, i bilo je za oekivati da su izmakla ihtiolokoj agresiji. Medjutim, poribljena su kalifornijskom pastrmkom i riba se veoma dobro odrala u Velikom Stabanjskom jezeru. U dosadanjoj herpetolokoj literaturi nema podataka o fauni vodozemaca i gmizavaca u ovim jezerima. Postoji skromni podatak o prisustvu planinskog mrmoljka Lisotriton alpestris u malom Stabanjskom jezeru (Duki, 1990). Intezivnija istraivanja zapoeta su 1998. godine. Konstatovano je osam vrsta vodozemaca i gmizavaca. Vodozemci i gmizavci Stabanjskih jezera sa okolinom
Latinski naziv Uobiajeni narodni naziv Bombina (variegate) scabra utotrbi muka Rana graeca Grka aba Rana temporaria aba travnjaa Salamandra salamandra areni dadevnjak Mesotriton alpestris Planinski mrmoljak Lacerta agilis Livadski guter Vipera ursinii Ursinijeva arka Vipera ammodytes Poskok IUCN kategorija za Crvene liste Nedovoljno podataka (DD) Ranjiva (VU) Poslednja briga (LC) Poslednja briga (LC) Poslednja briga (LC) Zavisna od ouvanja (CD) Ranjiva (VU) Ugroene (EN) CORINE 22 22,65 22 31, 44 E 41,45 BN I II II II I I + CITES BRN II III III ?II II II B END BEND BEND YULEND BEND BEND CGZ + + + + + + -

Ihtiofauna Ihtiofauna vodenih stanita na podruju Pive nije dobro istraena. O jezerskoj ihtiofauni ima malo podataka. Iako su sva jezera poribljavana nema podataka o tome koje su vrste i u koje jezero introdukovane. Tek naknadnim ispitivanjem je utvreno prisustvo 4 vrste riba. U dijelu rijeke Tare, koji pripada NP-u Durmitor, kao i u rijeci Pivi, registrovano je 8 vrsta riba. U popis riba koji sledi ukljuene su samo vrste koje su registrovane u posljednjih 10 godina. To su: porodica Salmonidae: Salmo trutta m. fario - potona pastrmka; Hucho hucho - mladica; Salvelinus alpinus - jezerska zlatovica; Oncorhynchus mykiss - kalifornijska pastrmka porodica Thymallidae: Thymallus thymallus - lipljen

62

porodica Cyprinidae: Barbus peloponnesius - potona mrena; Chodrostoma nasus - skobalj; Leuciscus souffia - jelsovka; Phoxinus phoxinus - gaovica porodica Cottidae: Cottus gobio - pe Poznato je da planinska jezera, a time i Pivska, nemaju autohtonu ihtiofaunu. U dijelu toka rijeke Tare ivi osam vrsta riba koje su autohtone za ovo podruje: Salmo trutta m. fario - potona pastrmka; Hucho hucho - mladica; Thymallus thymallus - lipljen; Barbus peloponnesius - potona mrena; Chodrostoma nasus - skobalj; Leuciscus souffia - jelsovka; Phoxinus phoxinus - gaovica; Cottus gobio - pe Opta ugroenost ribljih vrsta dolazi od prekomjernog nekontrolisanog ribolova i od lova nedozvoljenim sredstvima. Trnovako jezero - Nalazi se na krajnjem zapadu Crne Gore nedaleko od granice prema Republici Srpskoj. Sa june strane jezera prua se planina Volujak (2.297m) a sa sjeverne strane Magli (2.388 m).Trnovako jezero lei na nadmorskoj visini od 1.517 m i polukrunog je oblika, duine oko 825 a iroko 715 m. Maximalna dubina jezera je 9.2 a prosjena 3.3 m. Ima nekoliko izvora po obodu. Hrani se vodom padavina, sublakustikih izvora i kratkih pritoka. Dno je muljevito u centralnom dijelu jezera i faunu dna preteno ine Gastropode i Chironomide: (Gastropoda) - Gyraulus albus i (Amphipoda) Gammarus lacustris. Sastav faune dna ukazuje na istu i nezagaenu vodu. Ovo jezero predstavlja vrlo interesantan objekat kako sa biolokog tako i sa praktinog aspekta. Praksa je da se prirodni potencijali nelog jezera pokuavaju unaprijediti kako bi njihovo iskoriavanje bilo to intenzivnije. Jedan od vidova iskoriavanja je kroz sportski ribolov. U tu svrhu ova jezera su intenzivno poribljavana ne vodei rauna o drugom ivom svijetu na kojeg je ta vrsta uticala. Jednu od najinteresantnijih grupa organizama predstavljaju mrmoljci.(rod Triturus). Zastupljene su sa vie forma i predstavljaju prirodne rijetkosti ovih jezera pa i ire. Poribljavanjem ovih jezera donosi do unoenja grabljivih vrsta (pastrmke) koje unitavaju poulacije mrmoljaka i drugih organizama tako da je njihov opstanak doveden u pitanje. U Trnovakom i i velikom Stabanjskom jezeru prisutna je samo potona pastrmka (Salmo truta m. Fario).Nepovoljna okolnost za ova jezera predstavlja i njihova nepristupanost to oteava njihovo iskoriavanje a samim tim i poribljavanje. Fauna dna ovih jezera i ako na prvi pogled izgleda dosta bogata biomasom, ipak ne predstavlja dovoljnu podlogu za egzistenciju veih ribljih populacija u njima tokom cijele godine. To je svakako uslovljeno veoma nepovoljnim klimatskim prilikama i ekolokim uslovima tokom zimskog perioda. Stoga svako nekontrolisano ubacivanje riblje mlai u ova jezera dovodi do velikog poremeaja bioloke ravnoteei di rapidne izmjene sastava faune tih jezera zbog prekomjernog unitavanja faune dna od strane ubaenih riba. Ribe bi bile neuhranjene i neupotrebljive za ljude a fauna dna postaje devastirana i izmijenjena. Fauna Amphipoda je relativno siromana i u Trnovakom jezeru zastupljena samo sa jednom vrstom : Gammarus lacustris koja je dola sa sjevera za vrijeme ledenog doba i tu ostala zarobljena U floristikoj strukturi algi Trnovakog jezera naene su sledee taksonomske grupe: Bacillariophyceae (36 vrsta), Chrysophyxeae (3 vrste), Dinophiceae (2 vrste), Xanthophyceae (26 vrsta), Conjugatophyceae (26 vrsta), Chlorophyceae (21 vrsta) i Cyanophyceae (14 vrsta). Svi su svrstani u 64 roda. Po bogatstvu vrsta i rodova naroito su se isticale Bacillariophyceae, Conjugatophyceae, Cyanophyceae, Chlorophyceae. Mikrofaunu Trnovakog jezera inili su predstavnici: Rotatoria ( 65 vrsta), Cladocera (11 vrsta), Copepoda (9 vrsta), Ostracoda (2 vrste), Protozoa (26 vrsta) i Gastrotricha (1 vrsta). Determinisano je ukupno 114 vrsta. Dominirale su Rotatoria. Druga grupa po znaaju bila je Protozoa, a za njima su slijedile Cladocera i Copepoda. Ostale dvije grupe Gastrotricha i Ostracoda sa neznatnim brojem vrsta imale su i najmanji faunistiki znaaj. Sve naene vrste u mikrofauni Trnovakog jezera (114 vrste) nove su za to jezero. Stabanjska jezera - Nalaze se u zapadnom dijelu Crne Gore. Pripadaju planinskoj masi Bioa, koji ini istoni dio Volujaka. Veliko Stabanjsko jezero lei na 1.319 m nadmorske visine, a malo na 1.194 m nadmorske visine. Veliko Stabanjsko jezero je dugako 305 m. Maximalna irina mu je 190 m, a prosjena 138 m. Maximalna dubina jezera je 9.7 m.Malo Stabanjsko jezero za vrijeme ljetnjeg vodostaja dugako 165 m. Maximalna irina mu je 85 m, a prosjena 63 m. Prosjena dubina je 2.6 m. Oba jezera hrane se vodom padavinakoje se izluuju na akvatorijumu i slivaju sa malih povrina neposrednih slivova. Veliko jezero ima dvije povremene pritoke,jednu sa zapada a drugu sa istoka. Dno jezera je pokriveno muljem. Glavnu komponentu faune dna ine : larve Chironomidae, Oligochaeta i Gastropoda: (Gastropoda) - Gyraulus sp, (Oligochetae) - Tubifex tubifex, Potamothix hommoniensis, Psamorictides sp. Sastav organizama faune dna ukazuje na istu vodu i odsustvo indikatora zagaenja.Po broju naenih jedinki najzastupljenija je grupa Oligochaeta. U Malom Stabanjskom jezeru naeno je vise grupa organizama: larve Ephemeroptera, Trichoptera, Chironomidae, predstavnici grupa Hirudinea, Ostracoda, Oligocheta i Amphipoda. (Amphipoda) - Gammarus sp. i (Oligochetae) - Potamothix hommoniensis, U malom Stabanjskom jezeru Hironomidae su najzastupljenije. Od ihtiofaune zastupljena je samo potina pastrmka Salmo truta m. Fario.

63

U floristikoj strukturi algi malog Stabanjskog jezera uestvovalo je 6 klasa: Bacillariophyceae (65 vrsta), Dinophyceae ( 3 vrste), Chlorophyceae (18 vrsta), Conjugatophyceae (27 vrsta), Cyanophyceae (15 vrsta) i Euglenophyceae (5 vrsta). Ukupno je zabiljeeno 133 oblika alga. Sve naene vrste su svrstane u 62 roda. U pogledu bogastva vrsta i rodova odlikuju se posebno : Bacillariophyceae, Conjugatophyceae, Chlorophyceae i Cyanophyceae. Od 133 prezentovane vrste 63 su nove za ovo jezero. U floristikoj strukturi algi velikog Stabanjskog jezera uestvovale su sledee grupe alga: Bacillariophyceae (53 vrsta), Chrysophyceae (1 vrsta), Dinophyceae ( 2 vrste), Chlorophyceae (13 vrsta), Conjugatophyceae (17 vrsta), Cyanophyceae (9 vrsta). U pomenutih 6 klasa identifikovano je 95 vrsta sve rasporeene u 53 roda. Po bogastvu rodova i vrsta prednjai klasa Bacillariophyceae, ali je u grupama Conjugatophyceae, Chlorophyceae i Cyanophyceae naen relativno velik broj. Od 95 naenih 46 su nove za ovo jezero. U tri jezera ovog masiva od 44 planinske forme alga 33 pripadaju klasi Bacillariophyceae. To su bile: Acnanthes lanceolata v. elliptica, Amphora normani, Anomoeoneis Exilis, Cyclotella bodanica,Cymatpleura solea v. apiculata, Cymbela leavic, Diploneis domblitensis v. subconstricta, Diatoma elongatum, Eunotia paralella, E.alpina, E. Praerupta, E.trinacria, Epithemia muelleri, Flagilaria virescens, Gomphonema helveticum, G. Longiceps v. montana, Melosira sistans, M. Arenaria, Navicula perpusilla, N. Subbacillum, Nitzschia hantzschiana, Pinnularia dactylus, P. Hemoptera, P. Molaris, P. Undulata, P. Stomatophora, Stauroneis montana, S. Dilatata, Surirella angustata, S.linearis v. helvetica, S.tenera, S.spiralis Synedra nana. U ostalim klasama naen je mali broj vrsta(1 do 3 ): Dynobrion pediforme (Chrysophyceae), Oocystis pelagica (Chlorophyceae), Cosmarium quadratum, C. Crenatum, Euastrum crassicola (Conjugatophyceae), Nostocmacrosporum i Rivulariahaematites (Cyanophyceae). U malom Stabanjskom jezeru vodeu ulogu u mikrofaunistikoj strukturi u kojojn su uestvovali predstavnici grupa: Rotatoria ,Cladocera, Copepoda, Ostracoda, Protozoa, Gastrotricha i Hydrozoa imala je Rotatoria u kojoj je zabiljeeno 32 vrste. Druga po znaaju bila je Protozoa sa 18 vrsta, U grupi Cladocera zabiljeeno je 10 vrsta, a zatim slijede Copepoda sa 6 vrsta, Ostracoda sa 4 vrste, Hydrozoa sa 2 vrste i Gastrotricha sa 1 vrstom. U ovom jezeru determinisano je ukupno 73 oblika mikrofaune. Veliko Stabanjsko jezero pokazuje relativno mali broj oblika ukupno 44 vrste iz grupa: Rotatoria ( 17 vrsta), Cladocera (10 vrsta), Copepoda (7 vrsta), Ostracoda (3 vrste), Protozoa (6 vrsta) i Gastrotricha (1 vrsta). U sva tri jezera planinskog masiva zabiljeeno je 158 vrsta iz grupa makrofaune koje smo pomenuli za svako pojedinano jezero.I u ovoj generalnoj mikrofaunistikoj strukturi najvei faunistiki znaaj imala je grupa Rotatorija sa 86 vrsta,zatim Protozoa sa 31 vrstu, Cladocera sa 19 vrsta, Copepoda sa 12 vrsta, Ostracoda sa 7 vrsta, dok je u grupama Gastrotricha i Hydrozoa zabiljeena 1 do 2 vrste. Pojedine vrste su bile poznate i ranije, ali je zabiljeen prilian broj novih vrsta za ove lokalitete. Ornitofauna Zona Pivske visoravni i Pivskih planina predstavlja ouvani dio prirode Crne Gore i stanita povremenog ili redovnog pojavljivanja vjerovatno znaajnijih populacija planinskih i visokoplaninskih ptica u naoj zemlji. Pribavljanje kvalitetnih ornitofaunistikih podataka o populacijama ptica na ovom podruju zahtjeva ustanovljavanje ozbiljnog programa monitoringa na osnovu koga se na svakih nekoliko godina mogu izvlaiti odreeni zakljuci i donositi vane odluke za upravljanje njenim prirodnim resursima. Sistem monitoringa ptica na Pivskoj planini bio bi pokazatelj stanja - zdravlja kljunih eskosistema na ovom podruju i od vitalne vanosti u planiranju i zoniranju ovog prostora i zatiti kljunih djelova Pivske planine. Pivska visoravan je bila predmet interesovanja Zavoda za zatitu prirode prije izgradnje brane Mratinje gdje su izvrena ornitoloka istraivanja podruja koje je sada pod vodom. Zavod za zatitu prirode nastavio je sa istraivanjem ptica kanjonskih dolina Crne Gore, u prvom redu kanjona Morae i kanjona Tare, ali je taj projekat usljed prekida finansiranja zaustavljen i nije obnavljan do danasnjih dana, tako da ne postoji literaturna graa o ornitofauni Pive osim rada koji je vezan za dolinu Pive prije izgradnje akumulacije. Ustanovljavanjem EMERALD programa Bernske konvencije, a kome je Crna Gora pristupila 2006.godine, donji dio kanjona Pive tj. njegov ostatak ispod brane Mratinje, koji se danas nalazi u izvornom obliku proglaen je za dio Emerald sistema drave, izmeu ostalog i zbog njegovog znaaja za boravak ptica. Pivska planina se nalazi kao tranziciona zona izmeu NP Durmitor u Crnoj Gori i NP Sutjeska u Bosni i Hercegovini. I jedan i drugi nacionalni park poznati su po bogatstvu ornitofaune: na Durmitoru je novijim istraivanjima zabiljeeno 127 a na Sutjesci 114 vrsta ptica. I za jednu i za drugu planinu spisak nije konaan-usljed klimatskih promjena i izmjene stanita, nove vrste naseljavaju ova podruja. Znaajan je i broj gnjezdarica o oba parka. Kako se Piva nalazi izmeu, za oekivati je, nakon detaljnijih ornitolokih istraivanja, nita manji broj ptica nego do sada registrovanih u oba pomenuta nacionalna parka. 64

Podaci za Pivsku visoravn koji se iznose u ovom dijelu Studije predstavljaju rezultate sporadinih istraivanja minulih 10 godina i rezultate devetodnevnog terenskog istraivanja ptica sprovedenog 2010. godine za potrebe izrade Studije opravdanosti proglaanja ovog dijela Crne Gore regionalnim parkom prirode. Opet valja napomenuti da ne postoji literaturna graa o pticama ovog dijela Crne Gore , te se na osnovu podataka dobijenih najnovijim istraivanjima ne mogu utvrditi promjene u fauni ptica nastale ovjekovim djelovanjem, koje su usljed razvoja turizma i sjee uma vjerovatno ostavila traga. Treba imati u vidu da je ovim izvjetajem djelimino pokrivena samo jedna sezona ptijeg ciklusa i to samo u ljetnim mjesecima i da su, usljed vremenskog ogranienja istraivanja, izostale metode istraivanja kljunih vrsta umskih ptica (sove i djetlii) emitovanjem njihovog zova. Znai, glavni limitirajuci faktor je bio mali broj terenskih dana rasporeenih samo tokom ljetnjih mjeseci. Predio Pivske visoravni moe se podjeliti u nekoliko ekoloki zasebnih cijelina i to: 1. zona zahvata akumulacije Pivsko jezero sa strmim stranama i velikom dubinom vode 2. zona kanjona Pive nizvodno od brane 3. obod Pivske visoravni koji predstavalja dio kanjona Tare i Suice 4. otvorene livade i panjaci kakvi su Crkviko polje i dio vezan za Nedajno, Bojate, Kneevie i Vojvodie 5. zona visokih planina tj. visokih planinskih vrhova Maglia, Bioa i Volujka 6. zona bukove ume od Pivskog jezera ka Malom i Velikom Stabanskom jezeru i zona Trnovakog jezera Prikaz ornitofaune Pivske visoravni predstavljen je po tipovima navedenih stanista: 1. Zona zahvata akumulacije: radi se o zoni duboke vode sa izrazitim fluktuacijama nivoa vode i nemogunosti formiranja priobalne vegetacije koja bi omoguila eventualno gnijeenje vodenih ptica. Otvorenu vodu ovog jezera povremeno posjeuju kormorani i nekoliko vrsta pataka, gnjuraca i ronaca i nikad u velikom broju. Na obalama je mogue registrovati aplje, uglavnom veliku bijelu i sivu. Znaajno je istai da postoje indicije da na Pivskom jezeru gnijezdi Mergus merganser. Zona iznad domaaja voda akumulacija stanite je jarebice kamenjarke, planinskog djetlia i crne une. Zbog prisustva divokoza na ovom podruju vjerovatan je i nalaz surog orla, koji mogue dolazi iz kanjona Tare, gdje je sigurno potvreno njegovo gnijeenje ili gnijezdi na liticama kanjona Pive, to treba dodatnim terenskim istraivanjima provjeriti.
Pivska akumulacija

2. Zona izvornog dijela Kanjona ispod zahvata akumulacije. Daju se podaci iz EMERALD baze Zavoda za zatitu prirode Habitati sa Rezolucije 4 Bernske konvencije
41.1. Beech forests 41.2. Oak hornbeam forests 41.7. Thermophilous and supra-Mediterranean oak woods 41.8. Mixed Thermophilous forests 42.62. Wetrrn Balcanic black pine forests 44. 1. Riparian willow formations

Vrste sa Rezolucije 6 Bernske konvencije Ptice: Ficedula albicollis, Gyps fulvus, Hieraatus fasciatus,
Hieraaetus pennatus, Lanius colurio, Picus cannus, Tetrao urogallus Migratorne ptice: Tetrao urogallus, Turdus merula, Turdus philomelos, Turdus torquatus Sisari: Canis lupus, Rupicapra rupicapra balcanica, Ursus arctos Ribe: Hucho hucho, Cotus gobio

Ostale znaajne vrste:

Narcissus angustifolius, Daphe malyana, Micromeria croatica, Amphoricarpos autariatus, Daphne cneorum

Habitats Pinus nigra and Mixed termophilous forests are very represantive on this site. Endemic species Daphne malyana is described in Piva canyon.

Ouvani dio kanjona nizvodno od brane

65

3. Zona Pivske visoravni, Crkviko polje - sve vrste ovog tipa stanita na Pivskoj planini su prilino malobrojne. Interesantno je da i pored jo uvijek zastupljenog stoarstva , a koje prati koenje livada i povean broj insekata, na pivskim panjacima populacije insektivornih ptica nijesu mnogobrojne. Loija je situacija u vrtaama ispod Nedajnog, na primjer. Na tim otvorenim stanitima lovi miar, orao zmijar, vjetruka, suri orao, pupavac, zmijoglava, bjeloguza, travarka, te vie vrsta eva. Ptice iz familije vrana veoma su zastupljene, to ukazuje na dovoljno hrane i za druge vrste ptica. Po obodu Crkvikog polja i na pojedinanim stablima gnijedi deset vrsta djetlia. 4. Zona Magli, Bio, Volujak - podnoje ovih planina u dijelu oko Trnovakog jezera obraslo je bukvom i etinarima iznad kojih se prua bor krivulj. Za vrhove ovih planina karakteristine su populacije Pyrrhocorax graculus i Tihodorma muraria, ispod litica Turdus torquatus, Anthus spinoleta, Prunela collaris, Montifringila nivalis, Carduelis canabina, Phenicuros ochruros, Aquila chrysaetos. Oko jezera je umska sova, sivi soko, troprsti djetli, zimovka, ljetarka, crna una i planinski djetli, drozd kamenjar, drozd pjeva i imela.

Dio Crkvikog polja

Trnovako jezero sa okolinom

5. Bukova uma oko Stabanskih jezera je krena i u veem djelu svijetlog sklopa. alectoris greca, planinski djetlic, crna zuna, umska sova i buljina. Mogue je gnijeenje Bucephala clangula na Gornjem Stabanskom kao i na Trnovakom jezeru.

Malo Stabansko jezero 6. Obod kanjona Tare i Suice: Granica predloenog parka ide grebenom kanjona Suice a zahvata i znatan dio etinarskih u bukovih uma i mijeanih uma gustog ili svijetlog sklopa cijelom duinom kanjona Tare, od Suice do epan polja. U ovoj zoni karakteristine su vrste ljenjikara, krstoljun, tetrijeb, ljetarka, zimovka, vie vrsta drozdova i djetlia. Obod kanjona Tare Na posmatranom podruju najznaajnii su i najrasprostranjeniji biotopi uma, te planinskih livada i rudina, koji pokrivaju gotovo cijelu povrinu. Unutar tih biotopoa izdvajaju se biotopi stijena, potoka, rijeka i jezera, te malobrojinih naselja. umski biotopi a) Brdski pojas Najtoplija stanita pripadaju asocijaciji crnog graba, koja je ondje razvijena na suncu izloenim, esto i jako suhim povrinama, kojima doseu nadmorsku visinu pojasa gorskih uma... Od vanrednog znaaja je da su putem irenja bijelog graba u dolinu Sutjeske proirene i dvije mediteranske vrste, Parus lugubris i Emberiza cirlus... Uz ve navedene mediternaske vrste, za ovaj biotop znaajan je znatan broj ptica istina (Lullula arborea, Motacilla alba, Lanius collurio), te malih umaraka i rubova uma (Carduelis chloris, Carduelis carduelis, Serinus serinus). ume crnog bora nalaze se u tom podruju samo na otvorenim grebenima, strmim padinama i blokovima kamenja u dosta irokom visinskom pojasu. ... U istim borovim asocijacijama naene su ove vrste: Bonasa bonasia, Dryocopus martius, Nucifraga caryocatactes, Garrulus glandarius, Parus ater, Parus cristatus, Parus palustris, Sitta europea, Certhia familiaris, Phylloscopus collybita, Anthus trivialis i Fringilla coelebs. Ovdje se radi o znaajnom fragmentu tipinih gnjezdarica reliktnih borovih uma.

66

Zajednica hrastovih uma unosi u ovo planinsko podruje niz vrsta znajanih za nae nizinske ume. Registrovane vrste: Picus viridis, Dendrocopus medius, Garrulus glandarius, Parus palustris, Turdus merula, Lanius collurio, Emberiza citrinella, Accipiter genillis, Dendrocopus minor, Aegithalos caudatus, Certhya brachidactyla, Muscicapa striata, Cuculus canorus, Oriolus oriolus, Columba palumbus, Strix aluco, Parus major, Parus coeruleus, Sitta europea, Erithacus rubecula, Sylvia atricapilla. b) Gorski pojas Ptice gorskih uma bukve i jele: Columba palumbus, Cuculus canorus, Dendrocopus leucotos, Dryocopus martius, Parus ater, Parus cristatus, Parus montanus, Sitta europea, Certhia familiaris, Troglodytes troglodytes, Turdus viscivorus, Turdus philomelos, Turdus merula, Phoenicurus phoenicurus, Sylvia atricapilla, Regulus regulus, Regulus ignicapillus, Pyrrhula pyrrhula, Fringilla coelebs, Buteo buteo, Accipiter nisus, Strix aluco, Dendrocopus major, Nucifraga caryocatactes... c) Pretplaninski pojas Kao znaajne gnjezdarice tih uma moemo navesti ove vrste: Buteo buteo, Columba palumbus, Dendrocopos leucotos, Dryocopus maritius, Garrulus glandarius, Parus major, Parus palustris, Sitta europea, Troglodytes troglodytes, Turdus viscivorus, Turdus philomelos, Turdus merula, Phoenicurus phoenicurus, Erithacus rubecula, Sylvia atricapilla, Phylloscopus collybita, Anthus trivialis, Pyrrhula pyrrhula, Fringilla coelebs i Emberiza citrinella. U ovim stanitima lokalno su zabiljeene ove vrste: Falco subbuteo, Picus canus, Corvus cornix. d) Planinski pojas Od tipinih gnjezdarica viskokih planina tamo dolaze samo tri vrste: Turdus torquatus, Prunella modularis i Prunella collaris. ... U zbitim grmovima takoe gnijezde brojne Sylvia commnunis i Sylvia curruca te sljedee vrste
Columba palumbus Cuculus canorus Dendrocopos leucotos Dryocopus martius Nucifraga caryocatactes Parus ater Parus caeruleus Parus cristatus Parus palustris Parus montanus Sitta europea Certhia familiaris Troglodytes troglodytes Turdus viscivorus Turdus philomelos Turdus merula Garrulus glandarius Erithacus rubecula Sylvia atricapilla Phylloscopus collybita Regulus regulus Regulus ignicapillus Anthus trivialis Motacilla cinerea Pyrrhula pyrrhula Fringilla coelebs Emberiza cia

Ovomo treba dodati vrste Buteo buteo, Bonasa bonasia, Strix aluco i Picoides tridactylus, koje su naene drugom prilikom na istom transektu. Biotop planinskih rudina Planinske livade vane su za neke vrste rubnih ptica uma gorskog pojasa (na pr. Anthus trivialis), dok se na njima prehranjuju mnoge vrste iz tih uma, posebno nakon gnijeenja. Gnjezdarice planinskih rudina jesu: Alectoris graeca, Alauda arvensis, Eremophila alpestris, Saxicola rubetra, Anthus trivialis, Anthus spinoletta i Carduelis cannabina. Ovamo bi trebalo pribrojati i one vrste koje su redovna pojava na rudinama, a gnijezde u okolnim stijenama i kamenjarima. To su Pyrrhocorax graculus, Oenanthe oenanthe i Phoenicurus ochruros. Rudine zbog hrane mogue da nadlijee Gyps fulvus, kao i Falco tinnunculus. Izdvojeni biotopi a) Stijene Ovo podruje obiluje brojnim stijenama. Stoga su i brojne vrste koje se koriste tim biotopom za gnijeenje. Na istraivanom podruju utvreno je gnijeenje Aquila chrysaetosi. Ostale gnjezdarice: Falco tinunculus, Falco peregrinus, Columba livia, Delichon urbica, Ptyonoprogne rupestris, Pyrrhocorax graculus, Monticola saxatilis, Oenanthe oenanthe i Phoenicurus ochruros. Montifringilla nivalis posmatrana oko Trnovakog jezera. *** Osobita brojnost zaviajnih ptica u planinskom podruju Maglia, Volujka i Zelengore povezana je raznolikou biotopa i vegetacije, koja zbog posebnog geografskog smjetaja terena, po horizontalnom i vertiklanom ralanjenju, tvori ondje niz specifinih i razliitih biljnih zajednica. Submediteranska vegetacija, koja je ondje prisutna znatnom pojavom ikara bijelog graba, unosi onamo dvije mediteranske vrste, Parus lugubris i Emberiza cirlus. Termofilne ume crnog graba imaju svoju diferencijalnu vrstu Emberiza cia, koja ivi iskljuivo u tom biotopu. Ovdje dolazi do izraaja privrenost 67

vrste Bonasa bonasia reliktnim umama crnog bora. Hrastove ume znatno upotpunjuju kvalitet avifaune nizom vrsta koje su ondje iskljuivo vezane za te ume, a to su Picus viridis, Dendrocopos minor, Dendrocopos medius, Oriolus oriolus, Aegithalos caudatus, Certhia brachydactyla i Muscicapa striata. U brdskim bukovim umama poinju se ve javljati neke gorske i pretplaninske vrste (D.leucotos, D. martius, Parus montanus, Certhia familiaris i Pyrrhula pyrrhula), dok se tu jos redovno nae nizinska vrsta Parus caeruleus. U gorskim umama bukve i jele javljaju se niz vrsta: Nucifraga caryocatactes, Parus ater, Parus cristatus, Regulus regulus i Regulus ignicapillus. Sve subasocijacije s dominacijom smreke, te pretplaninske smrekove ume, odlikuje se veom brojnou i stalnou gnijeenja vrste Regulus regulus, te pojavom glacijalnog reklikta, Picoides tridactylus. Pretplaninske bukove ume imaju jako reduciranu avifanunu gorskih uma, Planinske ume i rudine s mnogobrojnim manjim i veim stijenama odlikuju se posebnim predstavnicima visokih planina, od kojih su ondje najznaajniji Eremophila alpelstris, Pyrrhocorax graculus, Turdus torquatus, Oenanthe oenathe, Phoenicurus ochruros, Prunella modularis, Prunella collaris, Anthus spinoletta i Montifringilla nivalis. Izdvojeni biotopi, u koje ubrajamo stijene, rijeke, potoke i jezera, te naselja, znanto upotpunjuju kvalitetu tamonje avifaune. U tom podruju neobino este stijene razvijene u kanjonu Sutjeske, te na strmim stranama planinskih masiva, pruaju mogunost gnijeenja nizu vrsta tog biotopa: Aquila chrysaetos, Falco tinnunculus, Columba livia, Delichon urbica, Ptyonoprogne rupestris. Na slivovima Sutjeske ive znaajne vrste Actytis hypoleucos, Cinlus cinclus i Motacilla cinerea, a na nekim glacijalnim jezerima niz movarnih vrsta, od kojih je svakako panje vrijedna kao gnjezdarica Aythia fuligula. Malobrojna naselja ne istiu se veim brojem vrsta, specifine su Hirundo rustica i Passer domesticus. Fauna sisara Mammalia Na podruju RP Piva zastupljene su slijedee vrste sisara: Ordo Insectivora - (bubojedi) - Zastupljene vrste: (Erinaceidae - jeevi), (Soricidae-rovke: Sorex minutus - mala rovka, Sorex araneus -umska rovka, Sorex alpinus - planinska rovka, Neomys fodiens vodena rovka, Crocidura leucodon - poljska rovka), (Talpidae - krtice: Talpa europaea - evropska krtica, Talpa caeca - slijepa krtica) Ordo Chyropera - (ljiljci) Zastupljene vrste: (Rhinolophidae - potkoviari: Rhinolophus ferrumequinum - veliki potkoviar, Rhinolophus hipposideros - mali potkoviar), (Vespertilionidae netopiri: Plecotus auritus - mrki dugouan) Ordo Lagomorpha - (paglodari) Zastupljene vrste: (Leporidae - zeevi: Lepus europaeus - poljski zec) Ordo Rodentia - (glodari) Zastupljene vrste: (Sciuridae - veverice: Sciurus vulgaris - evropska veverica), (Microtidae - voluharice: Chlethrionomys glareolus - umska ili ria voluharica, Dynaromis bogdanovi - runati voluhar /reliktna voluharica/, Pytymis subterraneus - podzemni voluhari, Microtus nivalis - snjena voluharica, Microtus arvalis - poljska voluharica), (Spalacidae - sljepai: Nannospalax hercegovinensis - hercegovaki slepa), (Muridae - mievi: Apodemus flavicollis - utogrli mi, Apodemus sylvaticus - umski mi, Rattus ratus - dugorepi pacov, Mus musculus - domai mi), (Gliridae - puhovi: Glis glis - obian puh, Dryomys nitedula - umski puh) Ordo Carnivora - (mesojedi) Zastupljene vrste: (Canidae - psi: Canis lupus - sivi vuk , Vulpes vulpes - ria lisica, (Ursidae - medvjedi: Ursus arctos - mrki medved / Pivske ume, Suica), (Mustelidae - kune: Mustela nivalis - ria lasica /Zminje jezero, Crna poda, Veliki pas/, Mustela putorius - mrki tvor /nije esta vrsta/, Martes martes - kuna zlatka /ivi u oklini svih naseljenih mjesta, u kanjonu Tare, Suice i Komarnice, Martes foiona - kuna bjelica /veoma je rasprostranjena i to vie na otvorenim nego na umskim terenima/, Meles meles - obini jazavac /ima ga veoma esto, Lutra lutra - obina vidra /zapaena je na nekoliko lokaliteta u okolini Tare, Suice i Komarnice/), Ordo Artiodactyla - (papkari) Zastupljene vrste: (Cervidae - jeleni: Capreolus capreolus - obini srnda, srna /naseljava prelaznu zonu parka i blae terene, najee bukovih i mjeovitih uma kanjonske doline Tare i povri Durmitora; ea je u Tepakim umama i umama Mlinskog potoka), (Bovidae - goveda: Rupicapra rupicapra - obina divokoza /ima je u kanjonu Pive, Komarnice; ljeti ivi iznad gornje granice uma, a zimi silazi nie meu bunove bora krivulja i u gornje dijelove ume, Bobotov kuk, Donja i Gornja Alinica/) Treba napomenuti i prisustvo divlje svinje - Sus scrofa, koja se veoma razmnoila posljednjih godina, te priinjava velike tete. Od sisara se na spisku rijetkih, prorijeenih, endeminih i ugroenih vrsta na podruju Durmitora nalaze: sve vrste slijepih mieva, slijepo kue i vidra. U Crnoj Gori zatien je kompletan red Chiroptera tj. slijepi mievi. Fauna slijepih mieva Pluina je nepoznata, ali su oni Rijeenjem svi zatieni kao ugroena grupa ivotinja. Od drugih sisara u oblasti Pluina ivi jo hermelin (Mustella erminea). Pripada kunama i vai za krvolonu ivotinju. U naim okvirima njegova populacija je malobrojna i igra nezaobilaznu ulogu u ouvanju prirodne ravnotee u ekosistemu. Vidra (Lutra lutra) takoe je stanovnik Pluina. Smatrajui je tetoinama, a i zbog kvalitetnog krzna ovek je vidru doveo na rub ieznua i zato je ona zatiena. Nepotvrdjeno ali 68

verovatno je i prisustvo jo jedne zatiene vrste sisara. To je slepo kue (Spalax leucodon). Zapravo pripada fauni niih predela ali u Crnoj Gori se sauvala neobina visinska populacija na Durmitoru. Kao prirodni raritet vrsta je zatiena. Osnovni kvalitet lovita na podruju Pive su mogunosti unapredjivanja i uzgoja kvalitetne krupne divljai, popularno zvane divlja visokog lova. Uvidjajem na terenu, informacijama dobijenim od lovaca i uvidom u programe za unapredjivanje lovstva u lovitu Pluine utvreno je: Najcenjenija divlja ovog lovita je divokoza. Njen fond iznosi oko 70 grla,a mogunosti lovita se svrstano u srednje povoljna lovita i njegov kapacitet se procenjuje na oko 200 divokoza. Srna je takoe vredna divlja sa fondom od oko 140 grla od mogunosti lovita, koje je srednjeg kvaliteta za ovu divlja iznose do 400 primeraka. Medved je divlja tipa ekskluzivnog lova. Od nekoliko primeraka kojih sada ima mogue je zatititnim i uzgojnim merama podii brojno stanje na desetak komada i odstreljivati realni prirast. Od sitne i pernate divljai nekoliko vrsta privlai panju. Veliki tetreb (Tetrao urogallus) takoe spada u vrstu prije ekskluzivnog nego masovnog lova. Radi se o vrsti ugroenoj na irem prostoru. enska je trajno zatiena. Radi poboljanja stanja ove divljai treba odrediti rezervat gde bi se obnovio matini fond a takodje prekinut lov na ovu divlja dok se populacija ne oporavi i ne dostigne kapacitet lovita. Zec je popularna divlja masovnog lova, to je uz druge faktore uticalo na opasno smanjenje populacija ove divljai u svim lovitima pa i u pluinskom. Procijenjuje se stanje na nekih 600 zeeva a kapiciteti na 2.400. To podrazumijeva maksimalnu zatitu i uzgojne mere za ovu divlja sve do popunjavanja kapaciteta. Fond jarebice kamenjarke od 200 primeraka takodje je daleko ispod mogunosti lovita to takodje zahteva odredjenje uzgojno-zatitne mjere. Ostala sitna divlja ima manjeg znaaja za lovite Pluine. To su u prvom redu razne patke i druge movarice koje se za vreme seobe pojavljuju na vodenim objektima u lovitu. Pored toga na seobi se pojavljuju i prepelice i vie vrsta ljuka movarica, zatim tu postoje golubovi i grlice. Sve ove vrste nemaju veeg znaaja za razvoj lovita i predstavljaju samo krakotrajno osveenje za lovce. Skreemo panju na potrebu ograniavanja pretjeranog izlova migrirajuih populacija zbog medjunarodnih konvencija o zatiti ptica selica. Kod odstrela vrsta koje se smatraju tetoinama u lovstvu skreemo panju na dosledno potovanje zakonskih propisa o vremenu, mjestu i nainu vrenja takvog lova kao i potovanje propisa o ugroenim i zatienim vrstama. Napominjemo tako da su ozloglaene vrste, kao to su jastreb kokoar, kobac i sova uara zatiene Rjeenjem Republikog zavoda za zatitu prirode zbog toga to su njihove populacije svedene na ne veoma niski nivo i prijeti im potpuni nestanak.

Rupicapra rupicapra - divokoza iz kanjona Pive

69

70

III. PEJZA I PREDIONE ODLIKE ZATIENOG PRIRODNOG DOBRA Opte karakteristike pejzaa Podruje optine Pluina ima vrlo raznovrstan i dinamian pejsani prostor. Svi pejsai mogli bi se svrstati u etiri osnovne skupine pejsaa, i to: 1. prvobitni pejsa 2. prirodni pejsa 3. kulturni pejsa 4. devastirani pejsa Prvobitni pejsa se sree relativno rijetko, on je znatno izmenjen u poslijeratnom periodu izgradnjom hidroakumulacije Piva, izgradnjom saobraajnica, zatim naselja Pluina, izgradjenom industrijom, irenjem naselja sa tipovima i arhitetktonskim oblikovanjem objekata koji odudaraju od autentine arhitekture. Prirodni pejsa je vezan za podruja koja su izloena uticaju ovjeka ali njegovo djelovanje nije prouzorokovalo bitnije promjene u procesu samoregulacije. Prirodni pejsa ne poseduje prostorne elemente koji su nastali uticajem ovjeka, ili su ti uticaju zanemarljivi. Kulturni pejsa je svojstven podrujima koja su objekat intezivne djelatnosti ovjeka. Posledice su nastale u sistemu prirodnih uslova i poremeajem prostora djelovanjem ovjeka. U kulturnom pejsau naruena je sposobnost za samoregulaciju. To zahtjeva odgovarajuu zatitu i mjeere njege koje su neophodno za uspostavljanje prirodnog balansa, odnosno ravnotee. Devastirani pejza je svojstven jakim interventnim mejrama ovjeka, bilo uticajem intezivnog razvoja industrije i proceas urbanizacije ili pake neadekvatnog korienja zemljinih resursa u umarstvu i poljoprivredi. To su prostori u kojima su prirodni ekosistemi znatno poremeeni a parcijalno i nepovratno uniteni. U ovom pejsau dominiraju elementi unijeti djelovanjem ovjeka. Rekultivacija svih prirodnih pejsaa namee se kao budua planerska obaveza. Tipovi pejsaa Istraivanjem i kartiranjem terena utvrdili smo da dominiraju sljedei tipovi pejsaa: - vii submediteranski tip pejsaa - brdsko silikatni tip pesaa - mezofilni tip pejsaa - planinski tip pejsaa - visokoplaninski tip pejsaa i - antropogeni tip pejsaa Vii submediteranski tip pejsaa zahvata manje prostore u niim djelovima dolina rijeka. Dok brdsko silikatni tip pejsaa takodje zahvata relativno mali prostor brdskih predjela koji je u znatnoj mjeri naruen. Mezofilni tip pejsaa zahvata tonu crno grabovih i bukovih mezofilnih uma dok je planinski tip pejsaa naraireniji, zahvata velike prostore koji su parcijalno narueni eksploatacijom umskog pokrivaa i zahtjeva mjere zatite i rekultivacije pojedinih umskih predjela. Visokoplaninski tip pejsaa je najimpresivniji koji ostavlja poseban peat visokoplaninskoj zoni Pivskih planina a posebno zone Maglia i Volujaka. To je pejsa koji treba da ima poseban tretman zatite. Antropogeni tip pejsaa zahvata zonu naselja djelimino i katuna a naroito je izraen u prigradskim naseljima u kojima je prirodnij pejsa znatno poremeen. Radi zatite i odravanja specifinosti prirodnih pejsaa na teritoriji optine Pluina preporuuje se rekultivacija ukupnog pejsaa upotrebom autohtonih vrsta biljaka u skladu sa utvrdjenim fitocenolokim odnosno biljnim zajednicama. Hortikulturno pejsano rjeenje u gradskim i prigradskim naseljima treba da polazi od istih postavki. Kao posledica preplitanja, proimanja i medjuzavisnosti dejstva fiziko-geografskih komponenti i uticaja ljudskog faktora, u estetskoj kompoziciji pejzaa Regionalnog parka Piva i okruenja uestvuje vie vrsta prostornih elemenata: morfoloki, vegetacioni, hidrografski i antropogeni. Ovi oblici se esto medjusobno kombinuju i dopunjuju dajui pejzau poseban izgled. U estetskoj kompoziciji, fizionomiji i diferencijaciji pejzaa, osim izloenih prostornih elemenata, mogu se izdvojiti 4 bitne karakteristike: zonalnost, mozainost, raznolikost i varijabilnost. Svi ti elementi i karakteristike predstavljaju posebne inioce estetskih vrijednosti, ali opti estetski izgled pejzaa sadran je u njihovom integralnom, uzajamnom i komplementarnom odnosu. Dananja slika pejzaa podnoja Durmitora, odnosno Savinog kuka, iako u velikoj mjeri ruinirana raznim antropogenim zahvatima u stvari predstavlja sintetizovan izraz i odraz interakcije razliitih stihijnih efekata urbanizacije i bespravne gradnje. Vizuelno upeatljivu zona grada abljaka i njegove okoline u podnoja Savinog kuka karakterie proimanje poluprirodnih, polukultivisanih i uglavnom kvazi urbanih struktura, u kojima tradicionalna arhitektura i tip stare planinske durmitorske kue praktino i ne postoji. Glavni problemi ouvanja autentinih odlika pejzaa su: neplanska gradnja vikend i turistikih i infrastrukturnih objekata, kao i neadekvatne pejzane intervencije. 71

injenica da je NP Durmitor upisan u listu Svjetske prirodne i kulturne batine izmeu ostalog i zbog izuzetnih vrijednosti kako sa estetskog tako i sa naunog gledita, gdje sloenom, dinaninom i mozainom pejzau svakako treba dat i jedan od priroriteta. Jezerska povr sa planinskim vrhovima predstavlja prostor koji karakterie velika sloenost, raznovrsnost reljefa i pojedinih reljefnih oblika na maloj udaljenosti a samim tim obiluje razliitim pejzanim tipovima koji predstavljaju jedno od najveih bogatstava u brojnim prirodnim sadrajim nacionalnog parka. Na ovom prostoru smjenjuju se pejzani tipovi od brdskih, planinskih, mezofilnih i visokoplaninskih, kao i antropogenih, zadnjih desetak godina posebno je u porastu antropogeni tip koji je rezultat brojnih antropogenih zahvata koji su olieni u bepsravnoj i haotinoj gradnji vikendica, puteva infrastrukturnih objekata itd i koji daju jednu veoma runu sliku o degradaciji, djelimino pa i skoro potpunom unitenju autohtonih i izvornih pejzaa po kojima je ovo podruje bilo karakteristino. Pejzana jedinica Pivsko podruje U morfolokom pogledu Piva pripada durmitorsko-volujakoj visiji koja je dio prostrane regije visokih planina i povri sjeverne Crne Gore. Prema pejzanoj regionalizaciji Crne Gore4, geografsko podruje Pive, sa jasnom i prepoznatljivom emom predionih elemenata, pripada pejzanoj jedinici Pivsko podruje. Strukturu ovog predjela ine: povri (Pivska planina i Pivska upa), planinski grebeni (Bio, Magli i Volujak) i rijene doline. Cio predio je ogranien dubokim dolinama Pive, Tare, Drine, Sutjeske, Vrbnice, Komarnice i Suice. Osim geomorfolokih karakteristika, raznolikost vegetacije na vertikalnom profilu podruja, bogatstvo biljnih vrsta i brojne floristike specifinosti takoe su utkane u strukturu predjela. Od dna kanjonskih dolina pa sve do najviih planinskih vrhova izdiferencirani su razliiti umski pojasevi (pojas termofilne liarsko-listopadne vegetacije, pojas mezofilnih liarsko-listopadnih uma, pojas etinarskih uma, subalpskih bukovih uma i pojas bora krivulja) u okviru kojih se jasno izdvajaju neumska stanita (livade, panjaci, kamenjari, sipari, toila, tresave, bare i jezera) sa karakteristinom vegetacijom. Unutar pejzane jedinice Pivsko podruje javlja se vie tipova predjela odnosno podruja razliitog karaktera kao i varijeteti koji imaju svoj individualni karakter. U okviru granica podrua analiziranog za potrebe studije zatite Regionalnog parka "Piva" izdvojeni su sljedei tipovi predjela: 1. Pivska planina 2. Dolina Pive 3. Pivska upa 4. Planinsko podruje Bio-Magli-Volujak. Zastupljnost vie podruja razliitog karaktera u vidnom polju odraava se ne samo na obogaivanje sadraja ve i na vizuelni, funkcionalni i kvalitet panoramsko doivljavanja prostora. U navedenim predjelima, koji su dio nacionalnog predionog naslijea, reflektuju se prirodne vrijednosti podrja kao i odreene promjene nastale kao rezultat antropogenih uticaja i razliitih naina korienja prostora. Podruje, uglavnom, odie prirodnou izuzev Pivske upe, koja ima odlike kultivisanog predjela ruralnog karaktera, i antropogenog predjela na prostoru akumulacionog jezera u dolini Pive. Pivska planina Pivska planina je prostrana krenjaka povr ograniena dubokim kanjonima Pive, Tare i Suice. Suvom dolinom Pirnog dola podijeljena ne sjeverni, prostraniji, i juni manji dio. Najvii nivo povri je na apsolutnim visinama od 1750 - 1800 m. Ovom nivou pripadaju uzvienja: Ljeljenak (1755 m), Veliki vrh (1772 m) i Bobetin vrh (1775 m). Brojne su plitke vrtae, uvale i dolovi. Od ravnice je najvee Crkviko polje (povrine 4 km2) koje se javlja u nekoliko nivoa: Gornje polje, engia polje, Donje polje i Vraca. Nalazi se na samom sjeveru Pivske planine, gotovo nad samim stranama Pive i Tare. Polje je u svom sjeveroistonom dijelu otvoreno prema kanjonu Tare. Sa ostalih strana je uokvireno uzvienjima. Dno polja se nalazi na 1030 1130 m nv. Relativna visina dna polja iznad Tare i Pive je oko 600 m. Povr prekrivaju karstifikovani, vodom oskudni panjaci. umski pokriva je prorijeen. Preovauju bukove sastojine koje su fragmentarno rasporeene. Obodom povri smjetena su manja sela, skladno uklopljena u predio sa karakteristinom autohtonom arhitekturom. Sliku podruja upotpunjuju i tradicionalni stoarski katuni. Ove ruralne strukture treba ouvati kao elemente kuturnog predjela koje svjedoe o istoriji, kulturi i naslijeu Pive. Takoe su prisutni i steci, srdnjevjekovni nadgrobni spomenici koji su, u okviru zajednikog projekta Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Srbije i Crne Gore, nominovani za upis na UNESCO-vu Listu Svjetske Batine.

4 Sektorska studija 4.3. Prirodne i pejzane vrijednosti i zatita prirode u Crnoj Gori (Univerzitet Crne Gore i Republiki zavod za urbanizam i projektovanje, 2005)

72

Pivska planina

Vizure na visoke planine sa Pivske planine

Predio je otvoren. Sa povri se otvaraju dugake vizure na kanjonske doline, susjedne grebene i udaljene planinske masive. Posebno su impresivne vizure sa obodnih djelova povri koje strmo prelaze u kanjone. Dolina Pive Sredinom regije protie rijeka Piva. Nastaje spajanjem Sinjca, ije izvorite je Pivsko oko, i Komarnice. Reljefno Piva predstavlja prostranu eliptinu kanjonsku dolinu sa velikim visinskim razlikama na malom rastojanju. Popreni profil doline je izlomljen. Gornji djelovi dolinskih strana su strmi, gotovo vertikalni, prosjene visine oko 800 m, mjestimino i do 1000 m, dok su donji znatno blai. Na stranama dolina i u kotlinama su debele naslage sipara. U ovim djelovima se sreu i po nekoliko kilometara dugi siparski plazevi. Na djelovima doline gdje se u Pivu ulivaju pritoke Vrbnica i Mratinjska rijeka nastala su proirenja. Iznad samih sastavaka Pive i Tare je najnia fluvioglacijalna akumulativna terasa, koja je za oko 40 m via od sastavaka i korita Tare i Pive. Sa obje strane kanjona su krenjake zaravni na kojima su se razvila seoska naselja.

Crni bor na strmim odsjecima kanjona Pive

Crni bor u kanjonu Pive

Kanjon Pive je identifikovan kao podruje znaajno za biljke (Important Plant Area, IPA), a ouvani dio kanjona nizvodno od akumulacije kao Emerald podruje. Uticaj mediteranske klime, sa jedne, i klime planinskih masiva, sa druge strane, uticali su na floristiku kompoziciju ovog terena. Tako se u kanjonu Pive mogu nai termofilni, mediteranski elementi ali i elementi planinske flore. Fragmenti crnoborovih uma prisutni su na velikim nagibima kanjonskih strana gdje gotovo izranjaju iz pukotina stijena.

73

Kanjon Pive

Most preko Pivskog jezera

Izgradnjom brane kod Mratinja i stvaranjem akumulacionog jezera dolo je do znatne promjene u izgledu kanjona. Brana jezera je visoka 220 m, duina luka brane u vrhu je 261 m. Jezero je dugo 42 km, dok je njegova povrina pri maksimalnom vodostaju 15 km2. Preko jezera i brane prelazi glavna komunikaciona osa u Pivi, magistralni put Niki-Sarajevo. Pivska upa Pivska upa se prostire du lijeve obale Pive. Obuhvata prostore blaih padina i terasa obrasle mezofilnim liarsko-listopadnim umama, jedrim mezofilnim livadama i panjacima brdskog pojasa. Dolinama pritoka Pive podijeljena je na vie povri sa znaajnim razlikama u nadmorskim visinama. Brljevski dio povri je razvijen izmeu Suvodola i doline Mratinjske rijeke. Sastoji se iz tri nivoa povri: Poljski nivo (1200 - 1250 m), Koarski nivo (1450 - 1500 m) i nivo Gladita (od 1800 - 1850 m). Izmeu dolina Mratinjske rijeke, Pive, Drine i doline Sutjeske razvijen je Vuevskoulobiki kompleks. Takoe se sastoji iz tri nivoa povri: nivo Prepelija (oko 1400 m), Vuevski nivo (od 1450 - 1500 m) i Ulobiki nivo (od 1800 - 1850 m). Dolina Mratinjske rijeke je amfiteatralnog oblika, dugaka oko 5 km, strmih strana u gornjim djelovima, a blaih u donjim. Upravna je na dolinu Pive. U njenom proelju je visoki odsjek Maglia. Ovakva ema predjela zajedno sa malim seoskim nasljima, uglavnom razbijene strukture (izuzev Mratinja) sa pojedinanim objektima i mozaino grupisanim livadama, vonjacima, usitnjenim ratarskim parcelama i fragmentarnim ostacima uma, predstavlja predionu dominantu. Elementi kulturnog predjela su skladno uklopljeni u okruenje. Podruje je bogato vodom, umom i kvalitetnim zemljitem pa je od davnina naseljavano. U selima Pivske upe brojne su gomile, gradine i srednjevjekovni steci. ume predstavljaju element predione strukture koji prodire u seosko tkivo. Sve vie su predmet intenzivne eksploatacije.

Seosko imanje u Pivskoj upi

Bata u selu u Pivskoj upi

74

Pogled na Magli iz Mratinja Nanos u koritu Mratinjske rijeke Vizure se zadravaju na obroncima pobra Pivske upe i vertikalnih odsjeka kanjona Pive. U dolini Mratinjske rijeke, u perspektivi vertikale pogled se zadrava na visovima Maglia. Planinsko podruje Bio-Magli-Volujak Osnovnu karakteristiku predjelu daju visoki planinski grebeni Magli (2386 m), Bioe (2396 m) i Volujak (2294 m). Cio masiv je ogranien dubokim dolinama Pive, Drine, Vrbnice i Sutjeske. Ove krenjake planine, pokrivene snjenicima i klekovinom bora, nijesu meusobno jasno izdvojene i ine jedinstvenu geomorfoloku cjelinu. Erozija je intezivno disecirala planinski kompleks koji se sastoji od visokih grebena, dubokih karstnih uvala i lednikih dolina (Sovodo, Jezerine, Uredni do). U sredini kompleksa je cirk Urednih dolova u kome lei ledniko Trnovako jezero (1517m), okrueno subalpskom bukovom umom, klekovinom bora i visoplaninskim rudinama. Nie, na jugoistonim padinama Bioa smjetena su Veliko (1194 m) i Malo Stabansko jezero, takoe lednikog porijekla, do kojih doseu guste sastojine planinske bukve. Magli, Bio i Volujak su prepoznati kao podruje znaajno za biljke (Important Plant Area, IPA). Prisutne su globalno i regionalno ugroene vrste, kao i ugroene nacionalno endemine vrste. Izuzetnu vrijednost podruja predstavlja bogatstvo endeminih i reliktnih biljnih i ivotinskih vrsta i ekosistema. Posebno su ouvani umski ekosistemi. ume zauzimaju veliku povrinu i mozaino su rasporeene od podnoja grebena do zone visokoplaninskih rudina i vritina.

Veliko Stabansko jezero

Malo Stabansko jezero

Pogled sa jezera na visoke planine

Bukova uma u Podruju visokih planina

75

Zatita karaktera predjela Novembra 2008. godine. Crna Gora je ratifikovala Evropsku Konvenciju o Predjeliman (European Landscape Convention, Council of Europe, Florence 2000) koja se bavi prirodnim, ruralnim, urbanim i periurbanim podrujima, ukljuujui kopno, kopnene vode i morska podruja. Konvencija prepoznaje znaaj predjela kao iskonskog nosioca kvaliteta ivota. Ovim se drava obvezala da sprovodi ouvanje predjela kroz instrumente za njihovu zatitu, upravljanje i planiranje. U skladu sa odredbama l. 27 Zakona o zatiti prirode ("Sl. list Crne Gore", br. 51/08 ), zatita predjela vri se "planiranjem i sprovoenjem sveobuhvatnih mjera kojima se spreavaju neeljene promjene i degradacija prirodnih, prirodi bliskih ili stvorenih predjela, radi ouvanja znaajnih obiljeja i karaktera predjela, raznovrsnosti, jedinstvenosti i estetske vrijednosti i omoguavanja trajnog korienja prirodnih dobara". Osnovni problemi na ovom prostoru su: neplansko gazdovanje umama, umski poari, proirivanje povrina pod panjacima, hidroenergetski objekti, saobraajnice i dr. krupni infrastrukturni zahvati. Strategijom razvoja identifikovanih tipova predjela treba dati naglasak na ouvanju i zatiti prirodnih predjela i elemenata kulturnog predjela uz nuno sadejstvo sa razvojnim aktivnostima, zasnovanim na principima odrivog razvoja, koje nee ugroziti osnovni karakter predjela.

76

IV. STANJE PRIRODNIH RESURSA I NJIHOVA EVALUACIJA (VREDNOVANJE) ZA ZATITU U toku rada na terenu u ljeta, jeseni i zime 2010 godine i poetkom 2011. godine, struni saradnici Zavoda za zatitu prirode i spoljni saradnici Zavoda su konstatovali da su prirodne vrijednosti i prirodni resursi u istraivanom podruju dobro ouvani i da njihove vrijednosti kvalifikuju istraivano podruje ne samo za kategoriju zatite Regionalni park, ve i za vei nivo zatite, posebno u zonama: (i) planinskog masiva Bioa, Maglia i Volujaka i (ii) kanjona Tare i (iii) ostatka kanjona Pive od HE Mratinje do njenog ua u Taru. Biodiverzitet Flora i vegetacija Prostor planinskog masiva Maglia, Bioa, Volujaka, zajedno sa Pivskom planinom odlikuje se velikim biodiverzitetom ali i geodiverzitetom, kao to je to predstavljeno u poglavljima II.1.2 (geonaslee) i II.2.2. (biodiverzitet). Na ovom prostoru je zastupljeno preko 1500 biljnih vrsta, to ini polovinu ukupne crnogorske flore, a meu njima se srijeu: (i) mnoge endemine vrste, od kojih su neke vrste lokalni endemi (stenoendemi), kao to su npr: Malijev likovac (Daphne malyana), zvonce Sutjeske (Edraianthus sutjeske) i veliki broj dinarskih i balkanskih endema, (ii) tercijerni relikti npr.: planinski javor (Acer heldreichii), Paniev prelazni makljen (Acer intermedium), javor gluva (Acer obtusatum), makljen (Acer monspessulanum), crni grab (Ostrya carpinifolia), bjelograbi (Carpinus orientalis), medvjea lijeska (Corylus colurna), divlji orah (Juglans regia), tisa (Taxus baccata) i druge. Neke vrste su rijetke kao npr. tisa, medvjea lijeska i dr. pa su za njih potrebne efikasnije mjere ekosistemske zatite. Mnoge od navedenih vrsta su nacionalnim zakonodavstvom stavljene na listu zatienih vrsta. Znaaj biodiverziteta u masivu Maglia, Bioa, Volujaka i njemu susjednih planina ogleda se u njegovom ueu u ekoregionu Junih Dinarida (kod nas uestvuju Orjen, Loven, Durmitor, Prokletije i dr.) koji je najbogatije stjecite visokoplaninske floristike raznovrsnosti i endemizma na Balkanu, te jedan od est centara evropske i jedan od 158 centara svjetske bioloke raznovrsnosti. Vegetacija masiva Maglia, Bioa i Volujaka predstavlja tipian uzorak vegetacije sektora durmitorskih planina, sa skoro svim svojim specifinostima. Posebnu vrijednost flore i vegetacije (vidi detalje u poglavlju II.2.2.) ovog prostora ine: 1. biljne vrste od meunarodnog znaaja, 2. biljne zajednice u kojima su prisutne neke endemine vrste od meunarodnog znaaja, 3. biljne zajednice u kojima su edifikatori neke endemo- reliktne biljne vrste, 4. endemo-reliktne vrste biljaka, endemine vrste biljaka, reliktne vrste biljaka.

.
umska vegetacija Na predmetnom prostoru se nalaze relativno dobro ouvane sastojine sljedeih umskih vrsta: (i) Sastojine umske zajednice crnog bora (Pinetum nigrae); Mratinje, (ii) Sastojine umske zajednice brdske bukve (Fagetum silvaticae montanum); Mratinje, Koara, Milogora, Okolina Stabanjskih jezera), (iii) Sastojine umske zajednice bukve i jele (Fagetum silvaticae abietetosum); Kanjon Suice, Milogora i kod Trnovakog jezera, (iv) Sastojine pretplaninske bukve i javorova sa smrom (Aceri-Fagetum piceetosum); na Vuevu., (v) Sastojine smreve ume (Piceetum excelsae croaticum); Milogora, Jerinii, Kanjon Suice i (vii) Sastojine bijelog boras a primjesom crnog bora (Pinetum nigrae-sylvestris); Jerinii. Sve ove sastojine su uz dobru ouvanost bogate i raznim vrstama flore i faune pa ih je potrebno adekvatno zatititi. Pored navedenih, na predmetnom prostori su prisutne i Polidominantne reliktne umske zajednice5 koje karakterie veliki diverzitet biljnih vrsta u njima, naroito drvenastih vrsta. rijetka u Crnoj Gori, zastupljena je na ovom prostoru i jo samo na Bijeloj gori. Sve to, ovakvim umskim zajednicama daje posebnu vrijednost. Rijetke i ugroene umske zajednice - U takve zajednice se, na ovom prostoru, ubraja umska zajednica javora i jasena (Aceri-Fraxinetum montenegrinum), koja je na cijelom prostoru Crne Gore rijetka, ima vrlo male sastojine, i zbog vrlo cijenjenog deveravog drveta javora i jasena antropogeno je veoma ugroena (pretjerana eksploatacija). Pojava deveravosti je karakteristina samo za neke umske vrste to jest za tzv. plemenite liare (gorski javor, planinski javor, gorski jasen, gorski brijest, divlji orah) a najee se susree kod gorskog javora. Naalost, sastojina crnog bora (Pinetum nigrae) u Mratinju, poznata kao Mratinjski Omar veim dijelom (na niim pristupanim terenima) degradirana je intenzivnom sjeom, sauvani su samo fragmenti u gornjim nepristupanim djelovima

U polidominantne umske zajednice spadaju: umska zajednica medvjee lijeske i crnog graba (Corylo colurnae-Ostryetum carpinifoliae), koja u svom sastavu ima 38 vrsta drvea i grmlja meu kojima je veliki broj tercijerno-reliktnih vrsta: medvjea lijeska (Corylus colurna), crni grab (Ostrya carpinifolia), kruina kamenjarka (Rhamnus rupestris), brekinja (Sorbus torminalis), crni jasen (Fraxinus ornus), kopitnjak (Asarum europaeum) i druge, a endemine vrste su: jesenja aika (Sesleria autumnalis),smrdljika (Rhamnus fallax) i glacijalni relikt borovnica (Vaccinium myrtillus).

77

Ostaci Mratinjskog Omara iznad Mratinja, danas

Takoe, na susjednim terenima Vueva, blizu granice sa BiH / Republikom Srpskom, u toku je sjea ume i druge intenzivne umarske operacije koje treba da budu prekinute stavljanjem Regionalnog parka Piva pod zatitu.

Tekue umarske operacije na Vuevu

Pejzane vrijednosti U morfolokom pogledu podruje Pive pripada durmitorsko-volujakoj visiji koja je dio prostrane regije visokih planina i povri sjeverne Crne Gore. Prema pejzanoj regionalizaciji Crne Gore6, geografsko podruje Pive, sa jasnom i prepoznatljivom emom predionih elemenata, pripada pejzanoj jedinici Pivsko podruje. Strukturu ovog predjela ine: povri (Pivska planina i Pivska upa), planinski grebeni (Bio, Magli i Volujak) i rijene doline. Cio predio je ogranien dubokim dolinama Pive, Tare, Drine, Sutjeske, Vrbnice, Komarnice i Suice. Unutar pejzane jedinice Pivsko podruje javlja se vie tipova predjela koji su dobro ouvani i vrlo malo izmjenjeni, a od njih se posebno izdvajaju sljedei tipovi predjela: (i) Pivska planina, (ii) Dolina Pive, (iii) Pivska upa i (iv) Planinsko podruje Bio-Magli-Volujak (vidi njihove opise u poglavlju III).

6 Sektorska studija 4.3. Prirodne i pejzane vrijednosti i zatita prirode u Crnoj Gori (Univerzitet Crne Gore i Republiki zavod za urbanizam i projektovanje, 2005)

78

Vodni resursi Posebna prirodna vrijednost u zoni Regionalnog parka Piva su visokoplaninska jezera, posebno Trnovako jezero, Veliko i Malo Stabanjsko jezero (vidi opis njihovih fizikih i biolokih osobenosti u okviru vie podnaslova u poglavljima II.1. i II.2.). Kao i u drugim sluajevima interakcije ive i neive prirode ova jezera predstavljaju utoite mnogim biljnim i ivotinjskim vrstama to nije sluaj sa Pivskim jezerom (akumulacijom) koje je zbog izgraenih objekata i prirode njegovog funkcionisanja izdvojeno veim dijelom iz granica Regionalnog parka Piva. S druge strane Kanjon Tare i ostatak kanjona Pive od HE Mratinje do njenog ua u Taru obezbjeuju utoite za neto drugaiji ali veoma znaajan biodiverzitet. Visoke vrijednosti navedenih vodnih resursa potvrije njihov kvalitet (vidi njihove fiziko-hemijske karakteristike u poglavlju I. 1.)

Trnovako jezero, zimi

Geonaslee Objekti geonaslea opisani u poglavlju II.1.2. predstavljaju posebnu vrijednost RP Piva i veoma vaan argument za stavljanje ovog podruja pod zatitu a njihova zatita je jedan od glavnih ciljeva u upravljanju, posebno zbog uticaja koje razvojni planovi, posebno za razvoj turizma i krupne hidrotehnike, saobraajne i energetske infrastrukture, mogu da imaju na te izvorne prirodne objekte.

Sige na Tari

79

Poznato Okno (prozor) iznad puta Pluine epan polje

Pivsko oko prije potapanja izgubljeni objekat geonaslea Pive

80

V. GRANICE REGIONALNOG PARKA PIVA (Ranije Magli, Bio i Volujak) Osnova Regionalni park Piva (Pluine) koji se ovom Studijom predlae za stavljanje pod zatitu, obuhvata dio teritorije Optine Pluine (Crna Gora) ukljuujui cjelokupne teritorije sledeih katastarskih optina: Vuevo, Mratinje, Brljevo, Brijeg, Polje Crkviko, Jerinii, arii, Nikovi, Vojvodii i Nedajno, kao i dijelove katastarskih optina: Stabna, Miloevii, Una i Trsa. Dijelov teritorija katastarskih optina: Nikovii i Nedajno, na lijevoj strani kanjona rijeke Tare i Suice, pripadaju nacionalnom parku Durmitor. Za itavu teritoriju Regionalnog parka Piva uradjen je i odrava se savremeni katastar nepokretnosti, a na osnovu aerofotogrametrijskog snimanja iz 1986. godine i uradjenih listova topografsko-katastarskog plana razmjera 1:2500 i 1: 5000 (vidi priloge br 1 i 2). Granica Regionalnog parka Piva sa gore naznaenih listova topografsko-katastarskih planova razmjera 1: 2500 i 1: 5000 preneena je tj. ucrtana na listove topografske karte razmjera 1 : 25000 u GausKrger-ovoj projekciji iji sadraj i dopuna uradjena 1972. godine, a tampa i izdanje 1980. godine, od strane Vojno-geografskog instituta. Na istim listovima ucrtane su granice i dijelovi granica gore spomenutih katastarskih optina i granica obala vjetakog jezera HE Piva. Sastavljeni skup svih tih listova topografske karte 1 : 25000 sa ucrtanim gore spomenutim granicama i drugim detaljima ine preglednu kartu Regionalnog parka Piva. V.1. Opis granice Granica Regionalnog parka Piva poinje od (poetne take) TK-1811 koja je ujedno i granina takadravne granice izmeu Republika Crne Gore i Bosne i Hercegovine. Od ove take granica Regionalnog parka Piva prati dravnu granicu spomenutih dviju Republika Crne Gore i Bosne i Hercegovine u pravcu sjevera, sjevero-istoka, do TK 2336 zvano mjesto Volujak, pa sjevero-zapad do TK 2296 zvano mjesto V. Otrikovac, pa u pravcu sjevero-istoka na TK 1962 pa na TK 1855 zvano mjesto Bukova glava pa na TK 2386 zvano mjesto Magli pa na TK 1805 pa pored TK 1460 pa sve u istom pravcu do rijeke Pive, tj. do sredine njenog toka, a sve u duini od oko 23,4 km. Granica se lomi u pravcu sjevera sredinom toka rijeke Pive, to je i ujedno i dravna granica izmeu Republike Crne Gore i Bosne i Hercegovine pa sve do sastavka rijeke Pive i rijeke Tare koje tu ine rijeku Drinu u duini od 3,2 km. Granica se lomi u pravcu sjevero-istoka, istoka, jugo-istoka, juga, jugo-istoka, juga, prati uzvodno sredinu toka rijeke Tare do zvanog mjesta Nozdru, to je ujedno i dravna granica Republike Crne Gore i Bosne i Hercegovine, tu je ujedno i granica NP Durmitor a sve u duini od oko 23,2 km. Granica dalje prati granicu NP Durmitor i to od sredine rijeke Tare zvano mjesto Nozdru i u pravcu zapada i sjeverozapada u luku penje se uvalom uz lijevu stranu kanjona rijeke Tare do TK 1322 zvano mjesto Crni Vrh u duini od oo 1,3 km. Granica i dalje prati granicu NP Durmitor u pravcu juga, grebenom lijeve strane kanjona rijeka Tare TK 1377 zvano mjesto Sokolina pa i dalje u istom pravcu prati grebenom lijevu stranu kanjona rijeke Suice i ujedno granicom NP Durmitor do TK 1637 zvano mjesto Gomila u duini od oko 11, 2 km. Granica od ovog mjesta naputa granicu NP Durmitor i lomi se u pravcu sjevero-zapada na TK 1684 pa na TK 1754 zvano mjesto Vito pa na TK 1768 zvano mjesto V. Ljeljenak pa sve do TK 1616 zvano mjesto Jablanov vrh u duini od oko 5,4 km. Granica se lomi u pravcu zapada i prolazi preko TK 1721 zvano mjesto Veliki Vrh, pa preko TK 1558 zvano mjesto D. Miljanovii, pa produava u istom pravcu do blizu grebena desne strane kanjona vjetakog Pivskog jezera tj. do granice razmjera 1:5000 i 1:2500 topografsko-katastarskog premjera katastarske optine Una u duini od oko 5,4 km. Granica skree u pravcu juga, prati greben desne strane kanjona Pivskog jezera (vjestakog) a ujedno i granicu izmeu topografsko-katastarskog premjera 1:5000 i 1:2500 sve do granice katastarskih optina Una i Vojinovii u zvano mjesto ibalina usov u duini od oko 3,6 km. Granica se lomi u pravcu jugo-zapada, prati granicu katastarskih optina Una i Vojinovii do etveromee katastarskih optina Una, Vojinovii, Miloevii i Brljevo, koja se nalazi u Pivskom jezeru, u duini od 1,0 km. Granica dalje produava u pravcu jugo-zapada do KT 1106 zvano mjesto Lijeva glavqa u duini od oko 0,9 km. Granica produava u pravcu zapada, prati granicu katastarskih optina: Brljevo i Miloevii do granice razmjera 1: 5000 i 1: 2500 topografsko-katastarskog premjera katastarske optine Miloevii u duini od oko 2,8 km. Granica produava i prati granicu izmeu razmjera 1:5000 i 1:2500 topografsko-katastarskog premjera katastarske optine Miloevii do granice sa katastarskom optinom Stabna u duini od oko 4,5 km. Granica produava u istom pravcu, prati granicu izmeu razmjera 1:5000 i 1:2500 topografskokatastarskog premjera katastarske optine Stabna, sve do granice sa katastarskom optinom Stubica u duini od oko 3,2 km. Granica se lomi u pravcu sjevero-zapada, prati granicu katastarskih optina:

81

Stabna i Stubica preko TK 1465 zvano mjesto Borjen, pa TK 1860 pa sve do TK 1811, koji se nalazi na dravnoj granici Republika Crne Gore i Bosne i Hercegovine, gdje se i zavrava opis granice Regionalnog parka Piva, koja je ujedno i poetna taka opisa, u duini od oko 8,5 km.

Ukupna duina granice Regionalnog parka Piva je 97,6 km. Ukupna povrina optine Pluine: 85 232,1 ha Ukupna povrina Regionalnog parka Piva: 32 471,2 ha ili 38,1% povrine optine Pluine Prilog opisa granice je i Pregledna karta Regionalnog parka Piva u razmjeri 1:25000 (vidi Prilog broj 6).

82

VI. KONCEPT ZATITE REGIONALNOG PARKA PIVA U skladu sa Prostornim planom Crne Gore definisana je mogunost proglaenja novih zatienih podruja u dravi. Ovim krovnim prostorno-planskim aktom data je mogunost formiranja Regionalnog parka Bio-Magli-Volujaka. Na osnovu odredbi Zakona o zatiti prirode SO Pluine je donijela odluku o izradi predmetne studije, na osnovu koje su preliminarno odreene povrine od 170 km2 na podruju pomenute optine do dravne granice sa BiH( Republikom Srpskom). Studija e u skladu sa zakonom definisati detaljne granice obuhvata, kao i kljune razloge za njegovo formiranje. To su prije svega: opis prirodnih i predionih raznovrsnosti, opte vrijednosti i karakteristike lokaliteta, postojee stanje resursa sa procjenom njihove valorizacije, i druge neophodne parametre za utvrivanje vrijednosti podruja, a koje su od znaaja za njegovo stavljanje pod reim zatite i formiranje RP. Budui RP u irem smislu treba da obuhvati planinski masiv koji obuhvata sledee planine: Magli( 2338), Bio(2397) i Volujak(2336). Ovaj planinski lanac protee se u sjeverozapadnom dijelu Crne Gore, inei tako prirodnu granicu Crne Gore i BiH( Republika Srpska). U srcu ovih planina na krajnjem sjeverozapadu nalazi se Trnovako jezero na oko 1500 mnv. U ovim planinama nalaze se najvee stijene u Crnoj Gori, koje svojom ekspozicijom predstavljaju mogunost za razvoj alpinizma. Na ovim planinama izdie se vie vrhova sa preko 2000mnv, i na ukupnom prostoru zabiljeeni su tragovi glacijacije. Sve navedene karakteristike svrstavaju ovaj sistem meu, prediono najljepe i najmarkantnije planine Dinarskog sistema. Formiranje Parka prirode na pomenutom podruju ima meunarodni znaaj, jer treba da formalno povee dva Nacionalna parka: NP Durmitor sa nae, i NP Sutjeska sa strane BiH( Republika Srpska). Njegovo formiranje je potpuno u skladu sa svim domaim i meunarodnim dokumentima-relevantnim iz oblasti zatite ivotne sredine i zatite prirode, kojim se njegovo formiranje, odnosno povezivanje dva zatiena podruja postavlja kao jedan od regionalnih i dravnih prioriteta iz oblasti zatite prirode, i tom kontekstu definisane prekogranine saradnje. U tom kontekstu treba posmatrati dokument koji su potpisali predstavnici Vlada 6 zemalja meu kojima i naa Vlada. Tim dokumentom je apostrofirana posveenost tih zemalja da se razvija prekogranina saradnja zatienih podruja, kao i zajedniku viziju povezivanja prekograninih zatienih podruja. Planinski masiv Bio-Magli-Volujak pripada planinama Dinarskog luka koja se proteu kroz jugoistonu Evropu, i predstavljaju podruja sa bogatim prirodnim i kulturnim nasleem. Na ovom podruju se nalaze velike i gotovo netaknute ume i zdrave populacije krupnih mesodera(medvjed, ris, vuk, zlatni akal) i predstavlja vodom najbogatije podruje na Mediteranu u smislu slatkovodnih ekosistema. Meutim ovi efekti su ugroeni zbog trenutne ekonomske krize i ranijih drutveno-politikih okolnosti. Efekti naputanja sela i degradacije prirodne sredine imaju snaan uticaj na ivot mnogih ruralnih zajednica u regionu.

83

RP Piva u opstini Pluzine na topografskoj karti 1:200000

Ipak nedavna dogaanja pruaju mogunost zatite bioloke, predione i kulturne ratnovrsnosti Dinarskog luka. Na 9.konferenciji potpisnica Konvencije o biodiverzitetu( CBD COP 9) data je Big Win izjava ime su vlade zemalja jugoistone Evrope pribliile viziji velike prekogranine saradnje zatienih podruja, koje se protee preko ovog ekoloki znaajnog koridora. Ova zajednika obaveza e pomoi u zatiti bogatog prirodnog i kulturnog diverziteta ovog regiona, pri emu se prednost daje rastu nacionalnih ekonomoja i stvaranju konkretne osnove za dugoronu regionalnu saradnju. Na osnovu obaveza preuzetih u Big Win izjavi, kao i na osnovu premisa Inicijative za Dinarski luk(DAI), organizacije IUCN, WWF i SNV su udruile napore u pravcu uspostavljanja projekta ,,ivotna sredina za stanovnitvo Dinarskog luka, koji e se realizovati tokom perioda od tri godine, od 2009. Do 2012 godine i u okviru njega e se pruiti pomo prekograninoj saradnji na ouvanju kljunih prirodnih i kulturnih stanita, uz to aktivno promoviui poboljanje uslova ivota lokalnog stanovnitva kroz regionalnu saradnju i ojaano uppravljanje ivotnom sredinom. U kontekstu naprijed navedenog novembra mjeseca 2009. godine potpisan je Sporazum o saradnji NP Durmitor i NP Sutjeska, koji je definisao tri strateke programske oblasti koje e biti usmjerene dostizanju navedenih ciljeva. Ovaj sporazum je znaajan i zbog toga, to e u okviru dostizanja cilja-zatite prirode, kroz svoju implementaciju pruati podrku osnivanju regionalnog parka Bio, Magli, Volujak kao prostora koji predstavlja prirodnu cjelinu izmeu dva nacionalna parka. Formiranjem ovog regionalnog parka, osim prekogranine komponente i jaanja regionalne saradnje, omoguie se jedinicama lokalne samouprave, da kroz kvalitetne modele budueg upravljanja, organizovano tite, i na odrivim osnovama valorizuju prirodne potencijale ovog podruja. Kroz ove

84

mehanizme, omoguie se kvalitetnije ekoloko obrazovanje na tom prostoru, to ini jedan dugoroan proces u Ustavu definisanoj-ekolokoj dravi-Crnoj Gori. Nesumnjivo je da e njegovim proglaenjem doi do znaajnog uveanja zatiene teritorije u dravi, to je svakako kompatabilno sa praksom EU, i u potpunosti je u skladu sa obavezama koje je Crna Gora preuzela, kada je u pitanju poveanje zatiene teritorije u odnosu na ukupan procenat dravne. Proglaenje ovog prostora RP, je osim Prostornog plana Crne Gore, ptpuno kompatabilno sa svim stratekim regionalnim i dravnim dokumentima, a koji se odnose na zatitu prirode i odrivi razvoj( Master Plan za razvoj turizma CG do 2020, Strategija odrivog razvoja za centralnu i sjevernu Crnu Goru...)

Panorama Regionalnog parka Piva Regionalni prirodni park (park prirode) Ovom kategorijom zatite obuhvaen je relativno veliki prostor optine Pluine i ima povrinu oko 32.000 ha. U granicama parka prirode (regionalni prirodni park) izdvojeno je nekoliko kategorija posebno zatienih prirodnih cjelina sa sljedeim nazivom: predio posebnih prirodnih odlika, specijalni prirodni rezervat, prirodni spomenik, zatitna zona akumulacije HE Piva, zatitna zona spomenika kulture, rezervati pojedinih vrsta faune i znaajniji vidikovci. Predio posebnih prirodnih odlika Ova kategorija zatite prirode obuhvata sjeveroistoni dio optine Pluine i ima povrinu oko 4.700 ha. Granica poinje sa medjurepublike granice izmedju CG I BiH (RS) u prostoru Kuka, Vlasulje, Volujaka i Maglia na zapadu, odakle skree na jug i jugoistok obuhvatajui Veliko plee i Oblik kada skree ka jugu i preko trigonometra 1696 m i 2116 m u blagom luku skree ka sjeverozapadu obuhvatajui Teljevia lastvu (trigonometar 2193 m) izbija na Veliki vitao (trigonometar 2397 m). Sa Velikog vitla granice ide u pravcu jugozapada i juga i preko Krvavih brda i Kruica izbija na Otru glavicu (trigonometar 1676 m). Dalje granica nastavlja ka jugoistoku do kote 1580 m odakle ide na jug i preko trigonometra 1137 m silazi u rijeku Vrbnicu i spaja se sa granicom regionalnog prirodnog parka. Specijalni prirodni rezevat Izdvojena su dva specijalna prirodna rezervata i to rezervat Stabanjskih jezera i rezervat Trnovakog jezera. Rezervat Stabanjskih jezera obuhvata povrinu od oko 550 ha, a ini ga morgoloki sliv Velikog i Malog jezera koji je, kada je granica u pitanju , smjeten izmedju opisanih granica regionalnog prirodnog parka i predjela posebnih prirodnih odlika. Rezervat Trnovakog jezera ima povrinu od oko 600 ha, a smjeten je u cirku zvanom Urdeni dolovi koga, u sutini zatvaraju Volujak i Magli. Jezero se nazali na koti 1517 m i morfoloki pripada slivu Suhe, odnosno Sutjeske u koju je nekada povrinski i oticalo. Danas je ta povrinska veza prekinuta, a jezeto hidrogeoloki pripada slivu Pive to je utvreno bojenjem poniruih rijeka Trnovakog jezera koje su se pojavile na okovom vrelu na lijevoj obali Pive. Prirodni spomenik Granica prirodnog spomenika, ija je povrina oko 960 ha, sa sjevera i sjeverozapada je juna granica regionalnog parka sve do vidikovca na koti 1130 m na makadamskom putu Bajovo polje Rudinice. Od vidikovca granica ide lijevom stranom, i to ivicom kanjona Komarnice preko trigonometra 1142 m, 1253 m, 1193 m, 1285 m, 1069 m, i 1016 m odakle se sputa ka rijeci Komarnici i takoe grebenom kanjona produava preko kote 1024 m do granice optine Pluine sa susjednom optinom. Sa sjeveroistone strane granica ide rijekom Komarnicom i taj dio teritorije pripada optini avnik. Zatitna zona pivske akumulacije

85

Povrina zatitne zone pivskog jezera iznosi oko 9.790 ha. Granicom je obuhvaen sav prostor koga ini kanjonska dolina Komarnice od kote uspora nizvodno, a to je granica sa prethodno opisanim prirodnim spomenikom tj. Kanjonska dolina Pive i njenih pritoka sve do epan-polja. Granica je jasna i ide, uglavnom, kotama koje razdvajaju kanjonsku dolinu i povr sa obije strane rijeke Pive. Rezervat velikog tetreba, rezervat srne i rezervat poljske jarebice predstavljaju povrine u kojima se primjenjuje reim zatite i korienja u skladu sa Zakonom o lovstvu. Rezervat velikog tetreba obuhvata sjeverne, zapadne i jugozapadne strane mratinjskoh erozionog prodora (mratinjske strane) i ima povrinu od oko 540 ha, a rezervat srne obuhvata lokalitet zvani agrica na ddesnoj obali Vrbnice, zapadno od Pluina i ima povrinu od oko 660 ha. Rezervat poljske jarebice ija je povrina oko 340 ha zahvata dio krenjakih terena sela Miljkovac sa lijeve strane pura Brezna Pluine. Na priloenoj preglednoj karti optine Pluine 1:50 000 izdvojene su i dvije manje prostorne cjeline oko kulturno-istorijskih spomenika. To su Hercegov grad i crkva epanica na epan Polju i okolina Pivskog manastira. Ukupna povrina u granicama zatienog prostora iznosi oko 140 ha. Na istoj karti izdvojeno je nekoliko lokaliteta sa kojih se otvaraju iroki vidic na okolni prostor. To su znaaniji vidikovci. Vidikovci imaju, kao posebna kategorija zatite prirote, poseban znaaj za ukupni panoramski i amijentalni doivljaj prirodne sredine sa svim njenim specifinostima. Njihova pristupanost i uredjenje, odnosno zatita, doprinijee ukupnoj valorizaciji prirodne sredine i posmatranog prostora.

86

VII. OSNOVE ZA UPRAVLJANJE REGIONALNIM PARKOM PIVA Shodno odredbama iz l. 62 i 63 Zakona o zatiti prirode Optina Pluine je obavezna da odredi (u aktu o proglaenju) i potom formira upravljaa tijelo ili organizaciju koja e biti zaduena za direktno upravljanje predmetnim zatienim prirodnim dobrom. Opciono rjeenje za Optinu Pluine moe biti i formiranje jednog upravljaa koji e biti odgovoran za upravljanje predmetnim zatienim prirodnim dobrom i drugim prirodnim resursima koji a se nalaze na teritoriji optine Pluine a njihovo korienje spada u njenu nadlenost shodno vaeoj pravnoj regulativi. Uporedo sa postupkom odreivana / formiranja upravljaa Optina Pluine e u svom Budetu obezbjediti finansijska sredstva (l 64 Zakona o zatiti prirode) za rad upravljaa (sredstva za pokrivanje operativnih trokova, ukljuujui sredstva za sprovoenje direktnih mjera zatite i neophodnih intervencija, kao i sredstva za sprovoenje programa i projekata za zatitu predmetnog zatienog prirodnog dobra). Zavisno od unutranje organizacije upravljaa, u okviru njegovih upravljakih struktura (upravni odbor, savjet ili sl.) treba da budu ukljueni odgovarajui predstavnici lokalnog stanovnitva kako bi njihovi intreresi bili uzeti u obzir prilikom donoenja odluka vezanih za uvoenje / primjenu ogranienja, zabrana ili dozvoljenih radni u predmetnom zatienom prirodnom dobru. U sluaju da upravlja za predmetno zatieno prirodno dobro bude ispunjavao uslove (utvruje Optina Pluine) u pogledu strune, kadrovske i organizacione osposobljenosti za obavljanje poslova zatite, unaprjeenja, promovisanja i odrivog razvoja zatienog prirodnog dobra, optimalno je da isti pripremi Plan upravljanja Regionalnim parkom Piva. Upravlja e proces pripreme Plana upravljanja voditi transparentno i participatorno, uz uee odgovarajuih predstavnika lokalnog stanovnitva, zainteresovanih firmi investitora, ovlaenih / nadlenih javnih institucije, nevladinih organizacija i dr), oslanjajui se na IUCN-ove smjernice za upravljanje zatienim prirodnim dobrima, posebno onim za kategorije III i VI. U sluaju Plana upravljanja za RP Piva, definisae se naroito: 1. mjere za zatitu umskih stanita i visokoplaninskih stanita u zoni planinskog masiva Bioa, Maglia i Volujaka, kao i 2. mjere za sprjeavanje neeljenih promjena i degradacije prirodnih specifinosti RP Piva, prevashodno (i) prirodnih visokoplaninskih jezera (Trnovako jezero, V. i M. Stabanjsko jezero) i (ii) drugih prirodnih predjela u dijelu zatienog prirodnog dobra koja gravitiraju Kanjonu Tare i ostatku Kanjona Pive (ispod HE do ua u Taru), a sve u cilju ouvanja znaajnih obiljeja i karaktera tih predjela, njihove bioloke raznovrsnosti, jedinstvenosti i estetske vrijednosti, kao i omoguavanje trajnog i dugoronog korienja prirodnog dobra (l 27 Zakona o zatiti prirode), posebno u pogledu odrivog korienja dijela toka rijeke Tare u zoni RP Piva za obavljanje raftinga / splavarenja razvoja. Pored uslova za obavljanje splavarenja / raftinga, Plan upravljanja treba da definie mjere za zatitu prirodnih vrijednosti identifikovanih ovom Studijom u odnosu na planirani razvoj turizma u zoni RP Piva, uzomajui u obzir polazne osnove date u Prilogu br 9 ove Studije Pored navedenih mjera, Plan uravljanja treba (l 66 Zakona o zatiti prirode) da definie i sledea pitanja: - mjere zatite, ouvanja, unaprjeivanja i korienja zatienog prirodnog dobra; - razvojne smjernice, smjernice i prioritete za zatitu i ouvanje zatienog prirodnog dobra uz uvaavanje potreba lokalnog stanovnitva; - nain sprovoenja zatite, korienja i upravljanja zatienim prirodnim dobrom; - dugorone ciljeve zatite i odrivog razvoja; - analizu i ocjenu uslova za ostvarivanje ciljeva zatite; - prikaz prirodnih resursa i korisnika zatienog prirodnog dobra; - prioritetne aktivnosti na ouvanju, odravanju i monitoringu prirodnih i drugih vrijednosti i segmenata ivotne sredine; - ocjenu stanja zatienog prirodnog dobra; - smjernice za nauno-istraivaki rad; - planirane aktivnosti na odrivom korienju prirodnih resursa, razvoju i ureenju prostora; - prostornu identifikaciju planskih namjena i reima korienja zemljita; - aktivnosti na promociji i valorizaciji zatienog prirodnog dobra; - oblike saradnje i partnerstva sa lokalnim stanovnitvom, vlasnicima i korisnicima nepo-kretnosti; - dinamiku i subjekte realizacije plana upravljanja i nain ocjene sprovoenja; - finansijska sredstva za realizaciju Plana upravljanja; - druge elemente od znaaja za upravljanje zatienim prirodnim dobrom. Usaglaen Plan upravljanja e donijeti (usvojiti) nadleni organ (skretarijat nadlean za poslove zatite ivotne sredine) u Optini Pluine (l 65 Zakona o zatiti prirode) S obzirom da je rok vaenja Plana upravljanja 5 (pet) godina, za njegovo operativno sprovoenje e se za svaku godinu donositi od strane upravljaa Godinji programi upravljanja na koji e se obezbjeivati saglasnost nadlenog organa (skretarijat nadlean za poslove zatite ivotne sredine) u Optini Pluine. Upravlja e Godinje programe dostavljati Ministarstvu i nadlenom organu lokalne uprave do 30. 87

novembra tekue godine za narednu godinu, dok e im Izvjetaje o njihovoj realizaciji dostavljati do 1. marta tekue godine za prethodnu godinu. Ministarstvo nadleno za poslove zatite ivotne sredine je obavezno da Izvjetaje o realizaciji Plana upravljanja za predmetno prirodno dobro dostavljati Vladi, na osnovu godinjih programa upravljanja, do 1. marta tekue godine za prethodnu godinu. U sadraju akta o proglaenju, radi direktne primjene dijela normi utvrenih u Zakonu o zatiti prirode, treba da budu unijeti i sledee odredbe: (1) da su pravna i fizika lica duna da vre radnje, aktivnosti i djelatnosti u zatienom prirodnom dobru u skladu sa Planom upravljanja za RP Piva koji e se donijeti u roku od 6 (opciono 12) mjeseci nakon donoenja akta o proglaenju (2) da su pravna i fizika lica duna da za korienje zatienog prirodnog dobra plaaju naknadu Upravljau kojeg bude formirala SO Pluine i to za: - - ulazak u RP Piva; - - pruanje usluga posjetiocima (korienje vodia, razgledanje prirodnjake zbirke, parkiranje, kampovanje); - - korienje imena i znaka RP Piva - - posmatranje ptica; - - snimanje igranih i komercijalnih filmova, spotova i reklama; - - splavarenje i iznajmljivanje amaca i brodova; - - sakupljanje, branje i otkup umskih plodova; - - sportski ribolov; - - ugostiteljske, prodajne, smjetajne i infrastrukturne objekte (restorane, bungalove, privre-mene objekte, reklame, trafostanice, korienje zemljita za odravanje sportskih i drugih manifestacija); - - druge radnje, aktivnosti i djelatnosti u skladu sa zakonom. Iako je Zakonom predvieno da Upravlja zatienog prirodnog dobra utvruje visinu, nain obrauna i plaanja naknade za gore navedene djelatnosti, tu ingerenciju bi mogla da preuzme Optina Pluine, odnosno njen sekretarijat nadlean za poslove zatite ivotne sredine to treba predvidjeti u aktu o proglaenju RP Piva. Na akt o naknadama za koriennje zatienog prirodnog dobra (RP Pivau) saglasnost treba da da Ministarstvo ili (opciono) nadleni organ lokalne uprave. Upravlja e biti duan da sredstva prikupljena po ovom osnovu koristi za zatitu, razvoj i unaprje-ivanje zatienog prirodnog dobra. (3) da je u RP Piva zabranjeno korienje prirodnih dobara RP-a na nain koji moe prouzrokovati - - oteenje zemljita i gubitak njegove prirodne plodnosti; - - oteenje povrinskih ili podzemnih geolokih, hidrogeolokih i geomorfolokih vrijednosti; - - osiromaenje prirodnog fonda divljih vrsta biljaka, ivotinja i gljiva; - - smanjenje bioloke i predione raznovrsnosti; - - zagaenje ili ugroavanje podzemnih i povrinskih voda Prije isteka perioda na koji se Plan upravljanja donosi mogu se vriti njegove izmjene i dopune na nain i u postupku koji je propisanom za njegovo donoenje u Zakonu o zatiti prirode .

88

PRILOZI

89

90

Prilog br 1 UPOREDNI PREGLED BROJA STANOVNIIKA Po godinama popisa 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2003 po katastarskim optinama i naseljima u njima, a koje su zahvaene granicom projekta. Studija Zatienog podruja Lebrnik Magli Volujak i dio prostora izmeu Nacionalnih parkova Sutjeska i Durmitor Naselje ukupno Broj stanovnika

redni broj

Katastarska optina

1. 2. 3.

Brijeg Brljevo Vojvodii

3. 4.

Vuevo Jerinii

5. 6. 7. 8.

dio Miloevii Mratinje Nedajno Nikovii

91 1

9. 10. 11. 12. 13. 14.

dio Stabna dio Stubica dio Trsa dio Una Crkviko polje arii

1.Brijeg 1.Brljevo 1.Vojvodii 2.Kneevii 1.Vuevo 1.Jerinii 2.Babii 3.eino 1.Miloevii 1.Mratinje 1.Nedajno 1.Nikovii 2.Bojati 1.Stabna 1.Stubica 1.Trsa 1.Una 1.Crkviko polje 1.arii

1948 287 118 177 61 71 71 317 221 138 86 378 84

1953 274 122 207 72 72 53 322 270 143 87 446 93

1961 282 125 213 87 66 58 392 257 136 82 447 100

1971 227 115 179 77 51 54 1370 201 130 116 357 80

1981 161 54 91 41 36 29 527 86 65 89 246 61

1991 122 30 59 15 19 7 240 51 29 30 131 39

2003 91 10 22 10 8 16 162 21 11 30 97 18

Prilog br. 2. PREGLED BROJA STANOVNIKA po godinama popisa: 1921, 1931, 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2003, po katastarskim optinama i naseljima zahvaeni granicom Regionalnog parka PIVA Naselje Broj stanovnika

redni broj

Katastarska optina

1. 2. 3.

Brijeg Brljevo Vojvodii

4. 5.

Vuevo Jerinii

6. 7. 8. 9.

Miloevii- dio Mratinje Nedajno Nikovii

92 2

10. 11. 12. 13. 14.

Stabna- dio Trsa- dio Una- dio Polje crkviko arii

1.Brijeg 1.Brljevo 1.Vojvodii 2.Kneevii 1.Vuevo 1.Jerinii 2.Babii 3.eino nenaseljini dio 1.Mratinje 1.Nedajno 1.Nikovii 2.Bojati nenaseljini dio nenaseljini dio nenaseljini dio 1. Polje crkviko 1.Barni do 2.arii

ukupno

1921 147 173 157 60 26 74 465 238 98 80 501 89 2108

1931 325 199 207 72 109 97 511 315 136 105 515 10 2601

1948 287 118 177 61 71 71 317 221 138 86 378 157 84 2166

1958 274 122 207 72 72 53 322 270 143 87 446 175 93 2336

1961 282 125 213 87 66 58 392 257 136 82 447 185 100 2430

1971 227 115 179 77 51 54 1370 201 130 116 357 175 80 3132

1981 161 54 91 41 36 29 527 86 65 89 246 136 61 1622

1991 123 30 59 15 19 7 240 51 29 30 134 68 39 844

2003 91 10 22 10 8 20 162 21 11 30 100 40 18 543

Prilog br. 3. BROJ DOMOVA U KATASTARSKIM OPTINAMA I NASELJIMA OPTINE PLUINE Naselja (naziv) 1881 10 11 13 5 5 4 1.Mratinje 1.Nedajno 1.Nikovii 2.Bojati 1. Polje crkviko 1.Barni do 2.arii 210 10 60 68 11 247 13 12 14 14 15 15 69 12 354 19 20 24 48 58 72 8 7 5 17 9 10 16 32 14 30 12 49 1891 1901 1.Brijeg 1.Brljevo 1.Vojvodii 2.Kneevii 1.Vuevo 1.Jerinii 2.Babii 3.eino Broj domova

redni broj

Katastarska optina (naziv)

1.

Brijeg

2.

Brljevo

3.

Vojvodii

4.

Vuevo

5.

Jerinii

6.

Miloevii- dio

7.

Mratinje

8.

Nedajno

93 3

9.

Nikovii

10.

Stabna- dio

11.

Trsa- dio

12.

Una- dio

13.

Polje crkviko

14.

arii

ukupno

Prilog br. 4. TABELARNI PREGLED REGIONALNOG PARKA-PIVA: RAZVRSTAN PO KULTURAMA U DRUTVENOM I PRIVATNOM VLASNITVU Pa(ha) Svega ukupno 380.3 472.4 691.3 944.1 14.6 88.4 0.1 650.3 2726.8 4066.5 12.52 24509.5 75.48 313.5 105.6 1908.9 5.88 381.3 2.0 1070.5 94.6 5972.2 18.39 4.6 3.3 17.0 3.1 0.7 80.6 0.25 68.0 401.7 797.3 1025.5 1121.3 88.4 381.3 2.1 1387.1 200.9 7961.7 24.52 2414.3 3259.2 2577.2 2673.9 1425.1 3188.0 797.3 1491.9 3122.2 4859.1 543.7 1154.2 2037.4 2927.7 32471.2 100% uma 1863.8 1563.7 1498.0 927.6 396.1 1469.1 123.1 1212.6 698.5 154.4 722.2 33.2 1857.6 12519.1 38.56 22.78 1.62 7397.8 667.3 123.9 429.5 181.9 424.0 4.1 1152.1 8.0 162.4 2502.8 1545.7 4770.7 600.5 93.2 2000.9 180.8 277.1 56.0 466.4 428.9 593.3 923.5 306.2 486.5 867.0 325.2 2786.3 136.3 250.8 469.0 492.0 1357.1 68.0 159.7 533.1 1729.8 62.8 866.9 14.4 354.6 33.3 1885.9 94.4 590.7 6.2 586.8 550.5 2786.8 120.3 340.4 11.7 51.5 67.6 2034.0 160.0 215.3 5.0 plodno neplodno sa objek. ukupno uma plodno rijeka(r) jezero(j) neplodno sa objek. Dravno P(ha) Privatno

red. broj

Katastarska optina

1.

Brijeg

2.

Brljevo

3.

Crkviko polje

4.

Jerinii

5.

Miloevii (dio)

6.

Mratinje

7.

Nedajno (dio)

8.

Nikovii (dio)

9.

arii

94 % 4

10.

Stabna (dio)

11.

Trsa (dio)

12.

Una (dio)

13.

Vojvodii (dio)

14.

Vuevo

svega

rijeka(r) jezero(j) j. r.51.1 j 85.8 r j r. 7.6 j. 41.8 r.j.r. 1.4 j. 123.6 r. j. r. 10.2 r.j. 94.6 jr. 19.2 jr. 3.5 jr. 1.0 r.j.r.j.-1.8. r.5-7 j.r. 11.4 j. 66.6 r. 87.4 j. 437.9

Ukupna povrina optine Pluine: 85 232,1 ha, Ukupna povrina Regionalnog parka Piva: 32 471,2 ili 38,1%

Prilog br 5 METEOROLOKI PODACI SA KLIMATOLOKE STANICE PLUINE I PADAVINSKE STANICE EPAN POLJE Srednja relativna vlanost vazduha % jan feb mar apr maj 86 83 81 82 79 Srednja horizontalna vidljivost jan feb mar apr 12.6 12.5 13.4 13.9 maj 15.1

jun 77 jun 15.8

jul 74 jul 16.4 jul 3.7 jul 19.6 jul 60.9

avg 74 avg 15.9 avg 3.6 avg 19.6 avg 53.4 avg 38.0 avg 5.9

sep 81 sep 14.3 sep 5.5 sep 14.1 sep 110.1 sep 36.0 sep 1.3

okt 85 okt 12.7 okt 6.0 okt 10.7 okt 139.7 okt 26.3 okt -2.1

nov 87 nov 12.4 nov 6.6 nov 5.7 nov 211.8 nov 22.5 nov -12.0

dec 88 dec 11.2 dec 7.4 dec 0.9 dec 185.7 dec 14.4 dec -13.6

Srednja mjesena oblanost u desetinama jan feb mar apr maj jun 6.6 6.5 6.3 6.4 5.3 4.6 Srednja mjesena temperatura vazduha C jan feb mar apr maj jun -0.1 0.7 4.7 9.0 14.3 17.4 Prosjena koliina padavina u lit/m2 jan feb mar apr maj 149.4 137.0 122.5 101.7 81.7 jun 86.2

Apsolutno maksimalna temperatura vazduha u C jan feb mar apr maj jun Jul 15.4 18.4 23.9 29.4 33.2 35.0 39.0 Apsolutno minimalna temperatura vazduha u C jan feb mar apr maj jun -20.1 -16.7 -16.3 -9.4 -0.7 1.9 epan Polje Prosjena koliina padavina u lit/m2 jan feb mar apr maj 101.1 86.5 87.3 93.5 93.4 jun 91.6 jul 86.1 jul 6.4

avg 63.6

sep 94.9

okt 117.6

nov 146.4

dec 125.0

95 1

96 2

Prilog br 6 KARTOGRAFSKI PRIKAZ ZATIENOG PRIRODNOG DOBRA RP PIVA

97 1

98 2

Prilog br. 7 REGIONALNI PARK PIVA KAO DIO EMERALD MREE U CRNOJ GORI I EMERALD sajt Ostatak Kanjona Pive Habitati sa Rezolucije 4 Bernske konvencije 41.1. Beech forests 41.2. Oak hornbeam forests 41.7. Thermophilous and supra-Mediterranean oak woods 41.8. Mixed Thermophilous forests 42.62. Wetrrn Balcanic black pine forests 44. 1. Riparian willow formations Vrste sa Rezolucije 6 Bernske konvencije Ptice: Ficedula albicollis, Gyps fulvus, Hieraatus fasciatus, Hieraaetus pennatus, Lanius colurio, Picus cannus, Tetrao urogallus Migratorne ptice: Tetrao urogallus, Turdus merula, Turdus philomelos, Turdus torquatus Sisari: Canis lupus, Rupicapra rupicapra balcanica, Ursus arctos Ribe: Hucho hucho, Cotus gobio Ostale znaajne vrste: Narcissus angustifolius Daphe malyana, Micromeria croatica, Amphoricarpos autariatus, Daphne cneorum Habitats of Pinus nigra and Mixed termophilous forests are very represantive on this site. Endemic species Daphne malyana is described from Piva canyon. II EMERALD sajt Maglic Volujak i Bioc Habitati sa Rezolucije 4 Bernske konvencije 41.1. Beech forests 41.7. Thermophilous and supra-Mediterranean oak woods 41.8. Mixed Thermophilous forests 42.243. Montenegrine spruce forests 42.62. Wetrrn Balcanic black pine forests 44. 1. Riparian willow formations Vrste sa Rezolucije 6 Bernske konvencije Ptice: Aquila chrysaetos, Bonasa bonasia, Bubo bubo, Dendrocopos leucotos, Dendrocopos medius, Dryocopus martius, Falco peregrines, Ficedula albicollis, Gyps fulvus, Hieraatus fasciatus, Hieraaetus pennatus, Picoides tridactylus. Picus canus, Sylvia nisoria, Tetrao urogallus Migratorne ptice: Tetrao urogallus, Tichodroma muraria, Troglodytes troglodytes, Turdus merula, Turdus philomelos, Turdus viscivorus, Upupa epops Sisari: Canis lupus, Ursus arctos Herpetofauna: Bombina variegata, Vipera ursinii Ostale znaajne vrste: Narcissus angustifolius, Fritlilaria montana, Eryngium alpinum Cerastium dinaricum, Valeriana bertiscea, Tisa baccata, Aster alpines, Thymus balcanicus, Gentiana dinarica, Daphne malyana, Daphne cneorum The beech forests around the Trnovacko lake are representative. The spruce and black pine forests are important for this massif.

99 3

Emerald sajtovi Ostatak kanjona Pive i Magli Volujak i Bio

4 100

Prilog br. 8 REGIONALNI PARK PIVA KAO IPA PODRUJE U okviru Regionalnog parka Piva spada i dio IPA sajta (vana biljna stanita/podruja Important Plant Areas IPA site) sa nazivom Kanjon rijeke Pive7, tj njegov sjeverni zavrni dio od Brljeva do brane HE Mratinje i dalje ostatak kanjona Pive do ua Pive u Taru na epan polju. Opis sajta Kanjon rijeke Pive Kanjon rijeke Pive prua se du zapadne granice Crne Gore, prema Bosni i Hercegovini. Ovaj kanjon predstavlja junu i jugo-zapadnu granicu rnasiva Durmitora. Izvor rijeke Pive-Pivsko oko, nalazi se blizu grada Pluine. Nedaleko od izvora u Pivu se uliva rijeka Komarnica i odatle poinje i Pivski kanjon. Izgradnjom brane za potrebe hidrocentrale izvor je potopljen. Na granici sa Bosnom i Hercegovinom, u epan Polju, Gornji, nepotopljeni dio kanjona rijeke Pive, Piva i Tara formiraju Drinu. Uticaj mediteranske klime sa jedne strane i planinske klime sa okolnih masiva sa druge, uticali su na razvoj interesantne floristike kompozlje ovog terena. Tako se u kanjonu Pive mogu nai termofilni, mediteranski elementi (kanjon Pive je najsjevernio dio areala pelima - Salvia officinalis), ali i elementi planinske flore. Kanjon Pive i Komarnice su klasino nalazita biljke Daphne malyana - endemine vrste uskog rasprostranjenja. Naalost, najvei dio populacije ove vrste je potopljen izgradnjom brane HE Mratinje. Sada se mogu nai samo pojedinani primjerci u blizini brane. Hrastove ume se na pojedinim termofilnim lokalitetima pruaju sve do 1100 metara nadmorske visine. Prosjena irina pojasa je oko 600 m. U ovom pojasu izdvaja se nekoliko osocijacija: uma bijelog grabia (Carpinetum orietntalis) sa tri subasocijacije, uma crnog graba i jesenje aike (SeslerietoOstryetum carpinifolie), asocijacija Querceto-Carpinetum montenegrinum, zajednica crnog groba i meje lijeske (Colurneto-Ostryetum carpinifolie). Bukove ume (Fagetum silvaticae montenegrinum) razvijene su od oko 500 do 1600 metara nadmorske visine. U visinskom pogledu i po florislikom sastavu u ovoj zoni izdvojene su 4 subasocijacije. Du rijeke Pive i njene pritoke nalaze se fragmenti movarnih uma (Alnetum glutinosae i Salicetum albae). I ume crnog bora (Pinetum nigrae) danas se nalaze samo u fragmentima. Stijene i toila u kanjonu Pive zauzimaju veliko prostranstvo i na njima je razvijena tipino kamenjarska vegetacija. Na ovim tipovima stanita izdojeno je nekoliko asocijacija, od kojih su posebno znaajne Potentilletum persiciane i Moltkietum petraeae, zato to sadre veliki broj endeminih taksona. Veliki dio kanjona Pive je potopljen izgradnjom HE Mratinje. Pri tom su, od habifata, najvie stradale termofilne hrastove ume i vegetacija stijena. Sjea ume je faktor koji danas ugroova biljni svijet podruja. Poslednjih godina je evidentiran intezivniji razvoj turizma iji uticaj jo uvijek nije dostigao zabrinjavajue razmjere. Iispunjenost IPA kriterijuma za sajt Kanjon rijeke Pive Kriterijum A - vrste: Amphoricarpos neumayeri Vis. A (iv) Daphne malyana Blecic A(i) Micromeria croatica (Pers) Briq. A(iv) Kriterijum C - habitati 41.1 Bukove ume; 41.2 Hrastovo-grabove ume; 41.7 Termofilne i supra-mediteranske ume hrasta; 42.62 Zapadno-balkanske ume bora (Pinus nigra); 44.1 Obalne vrbove formacije.
Korienje zemljita Ribolov i akvakultura Turizam Lov Sjea ume Upravljanje vodnim resursima Ugroenost stanita Prirodna stanita su unitena izgradnjom hidrocentrale. Na novoformirana vodena stanita negativan uticaj ima ribolov i vjetaki uzgoj ribe. Bitno je sprijeiti sjeu ume i biti veoma obazriv pri razvoju turistike infrastrukture

Izvor: Petrovi, D (2009): Vana biljna stanita u Crnoj Gori: IPA projekat Important Plant Areas in Montenegro IPA Programme. Zelena gora. Podgorica

101 5

102 6

Prilog br. 9 TURISTIKI POTENCIJALI REGIONALNOG PARKA PIVA Turistiki potencijali regionalnog parka Piva se vezuju za sjeverozapadni dio Crne Gore, gdje se jasno ocrtavaju geomorfoloke cjeline: Volujak i Magli, Bio, Pivska planina, povr i upa Piva, kao i kanjonske doline Pive i Tare i njihovih pritoka. Te cjeline jo uvijek predstavljaju neaktiviran i u pojedinim segmentima neotkriven turistiko-morfloki poteticijal. Stoga taj potencijal treba turistiki vrijednovati uz afirmaciju gotovo svih relevantnih elementa turistike valorizacije, kao to su, recimo, poloaj, povrina, apsolutna visina, visinska razlika, duina potencijalnih morfolokih jedinica u m, denivelacija, ekspozicija i prosjean ugao nagiba topografske povrine izraen u stepenima. Prema podacima S. Kasalice (2009) ukazuje se na fizionomiju i kapacitet turistiko-morfolokog potencijala novog Regionalnog parka Piva: Prosjean ugao nagiba n stepenima 6 18 13 18 18 6 7 11 8 5 8

Planine i povri sa lokalitetima 1 V. Otrikovac Viljite Kruica Jajac (tirno)

Apsolutna visina 2

Visinska Duina u Ekspozi razlika m* cija 5 IJI IJI JJZ JI

3 4 Volujak i Magli 1540-2200 660 2135 1600-2250 650 2890 1630-2060 430 1391 1240-2100 S60 2783 Pivska planina (povr)

Urljaj 1450-1771 321 2502 sz Jokanovia Urljaj 1450-1702 252 1593 sz Pivska upa (Smrijeno-muratovika povr) Smrijeanski kovioc Obljaj Stranica Pazite 1240- 1648 1270-1664 1340-1431 1350-1625 408 394 91 275 1720 2157 876 1574 S S S SI

Regija visokih planina Crne Gore poinje upravo sa ovim podrujem koje se prostire izmedju rjenih dolina Pive, Vrbnice, Sutjeske i Drine. Tanije, prostire se tako da samo jugoistonim dijelom pripada teritoriji Crne Gore. Taj dio se, u stvari, odnosi na jugoistoni pojas Volujaka i Maglia i cjeloviti prostor Bioa, tj. planinske skupine grupisane oko prostranog cirka Urdeni dolovi. To je, u cjelini gledano, planinska masa poloena izmedju turistiko-saobraajmh pravaca (dubrovakog na sjeverozapadu i komarniko-pivskog na istoku i jugoistoku), koji su od posebnog znaaja za buduu valorizaciju njene morfoloke strukture. Osobenosti te strukture lee, pored ostalog, u znaajnoj nadmorskoj visini izotrenih krenjakih visova i morfoloko-topografskim karakteristikama cirkno - uvalastih proirenja. I dok takvi visovi volujake (Studenac-2.296 m, Volujak u uem smislu- 2.336 m, Veliki Vitao - 2.397m), maglike (Magli-2.386 m i arena Lastva -2.232 m) i bioke mase (Bioke grede - 2.297 m, Taljevia lastva - 2.193 m, Jajac-2.100 m. Suvor - 2.016 m i dr.), ne raspolau gotovo nikakvim drugim atraktivno rekreativnim svojstvima sem onih (vidikovci i irina horizonta) koja vezuju samo specifine vidove turistikog prometa (planinarenje, alpinizam i sl.), dotle, brojna manja i vea - cirkno - uvalasta proirenja, stupnjevito uobliena karstno-glacijalnom erozijom i zasula morenskim materijalom, odgovaraju raznovrsnijim vidovima turistike djelatnosti. Rije jc, prije svega. o proirenjima koja se ocrtavaju na potezima: V. Otrikovac-Trnovako jezero, Volujak-Viljite, Krvava brda -Kniica i Jajac-tirno. Kako se ta proirenja relativno povoljno otvaraju prema mratinjskoj, odnosno vrbnikoj dolini i kako se na odgovarajui nain komplementiraju sa ostalim prirodnim turistikim motivima (Trnovako, Veliko i Malo jezero, kanjonske doline Vrbnice, Suhc, Sutjeske i Mratinjske rijeke), to im se i potencijalne mogunosti za razvoj turizma dosta povoljno iskazuju. Ovo, tim prije to im i neposredna podgorina raspolae manjim hidrografskim vidovima (brojnim vrelima) uz koje bi se, u sluaju da doe do potrebe za prostornoplanskim usmjeravanjem turistike gradnje, mogli formirati sekundarni punktovi turistikog razvoja. Same te injenice postaju dovoljne da na prostoru volujakog visokoplaninskog masiva diferenciramo dvije kvalitetno sline morfoloko- motivske zone: Trnavako-mratinjsku i Volujako-vrbniku. Unutar prve, Trnovako-mratinjske zone, lee, uz ostale morfoloke elemente, polencijalne padine V. Ostrikovca eksponirane u pravcu istoka i jugoistoka na duini (2.135 m) koja pada pod uglom od 180.

7 103

U sklopu druge -Vulujako-vrbnike zone - brojni planinski visovi natkriljuju lokalilete (Viljite, Kruicu i Stirno), ije potencijalne trase (duge 7.064 m) padaju u pravcu juga, jugoistoka i jugozapada pod uglom od 13 (Viljite ) do 18 (Kruica i Jajac- tirno). To, svakako, uz gore navedene - relativno povoljne morfoloko-topografske i ostale motivske i valorizacione mogunosti - potencira rekreativnu i sportsko-manifestacionu funkciju turizma na prustoru izdvojenih zona. Te iste funkcije jo vie potencira ukupna denivelacija ovog podruja (6.400 m), koja prema G. Kuminovoj* metodi odgovara kapacitetu od 6.400 smuara tj. isto onoliko korisnika koliko ima i metara denivelacije na njegovim potencijalnim padinama. Morfoloki potencijal Pivskog podruja Rije je o podruju u ijem se teritorijalnom okviru prilino individualni Pivska planina (povr), upa Piva i kanjonska dolina Pive-geomorfotoke cjeline, koje u nastavku razmatranja izdvojeno posmatramo. Potencijal Pivske planine (povri) i upe Pive Pivska planina po ukupnim morfolokim osobinama lii uglavnom na karstifikovanu povr, formiranu 11 zapadnom dijelu Durmitora, izmeu kanjonskih dolina Komarnice i Pive s jedne, i Suice, s druge strane. Njen morfoloki potencijal ine relativno manji visovi (Planinica-1.566 m, Vrii-1654 m, Bobetin vrh-1774 m. Veliki vrh-1721m. Kamena glava-1475 m, Visoka glava-1574 m, Ljeljenak-1768 m. Jokanovia Urljaj1702 m, Urljaj-1771 m, Borjanica-1561 m i dr.), rasporeeni od sjevera ka jugu i obraeni fluvio-krakim procesima u krenjako- dolomitskoj masi srednjeg i gornjeg trijasa. ine ga dakako, i karstifikovane uvale (Bojati-1400 m. Kneevii-1400m, Nedajno-1439 m, arii-1400 m, Barni do-1400 m, Suvodo-1400 m, Pirni do-1200 m itd.) koje su blago razbijene onim morfolokim oblicima (gustom mreom vrtaa), ija motivska svojstva. sagledavana u kontekstu oslalih elemenata turistike valorizacije (poloaj prema pravcima turistikih kretanja i matinim mjestima), odlikuje ogranieno atraktivno-rekreativno dejstvo. To, drugim rijeima znai, da e se atraktivno-rekreativno dejstvo Pivske planine (povri) osjeati gotovo jedino, uz ui i relativno iri prostorni pojas preko kojeg su upravljene saobraajnice-uspostavljene izmeu durmitorskog i komarniko- pivskog turistikog pravca (abljak-Trsa-Pluine i avnik-DubrovskoRudinice). Kako je rije o kontraktivnim kracima durmitorskog turistikog toka, to ih valja osposobiti za efikasnije turistiko-saobraajno funkcionisanje. Ovo, tim prije, to su na potezima koje slijede pomenuti saobraajni kraci razmjeteni prirodno-motivski potencijali (Poenska dolina sa grupom glacijalnih jezera, Dobri do, Pivsko jezro, Poenska jezera u selu Poenju, Nevidio-kanjon Komarnice itd.) pogodni za formiranje ponude koja bi bila namijenjena izletnikom, lovnom, sportsko-ribolovnom, sportsko-rekreativnom i sportsko-manifestacionom turizmu (aktivnosti na Pivskom jezeru), kao i planinarenju, alpinizmu i speleoturizmu. Tako bi se, istovremeno, ostvario i znatno vei stepen turistike integrativnosti cjelovitog durmitorskog prostora - pogotovu u uslovima efikasnog funkcionisanja krunog turistiko-saobraajnoga pravca: abljak-Trsa-Nedajno-kanjon Suice-Mala Crna Gora-abljak. Ovaj pravac i sada skromno vezuje Pivsku planinu za Durmitorsku, turistiko-geografsku rcgiju. To se, prije svega, odnosi na kanjonsku dolinu Suice i turistiko-morfoloku zonu Trse kojoj, pored ostalog, pripadaju i lokaliteti - Urljaj i Jokanovia Urljaj. Njihove kontinuelne padine, eksponirane ka sjeverozapadu pod uglom od 6 (Urljaj) i 7 (Jokanovia Urljaj), imaju, samo na glavnim trasama duinu4095 m i denivelaciju 1146 m. Rijeju, imaju potencijal koji u periodu zimsko - sportskc sezone pogoduje raznovrsnim sportsko-rekreativnim i sportsko manifestacionim aktivnostima turistike djelatnosti. Slian potencijal posjeduje i Smrijeno-muratovika zona u upi Pivi, odnosno lokalileti razmjeteni po njenom okruenju na visini od 1431 (Stranica), 1625 (Pazite ), 1648 (Smrijeanski kovioc) i 1664 m (Obljaj). I ovdje se morfoloki potencijal iskazuje kroz kapacitet denivelacije (od 2335 m) i kvalitet padina koje, samo na glavnim trasama izdvojenih lokaliteta, imaju duinu-6327 m. Uz to imaju i poeljne sjeverne i sjeveroistone ekspozicije i prosjean ugao nagiba topografske povrinc od 5 (Stranica). 8 (Pazite i Obljaj) i 110 (Smrijeanski kovioc). Imaju, dakle, sve, u radu razmatrane elemente turistike valorizacije koji Smrijeno-muratoviku zonu preporuuju turistikoj djelalnosti ukoliko doe do njenog aktivirarija. Toj djelatnosti se istina, sa skromnim morfolokim potencijalom okree i Brezno-goranjska povr, razvijena, takode u upi Pivi, izmeu Vojnika, Komarnice, Golije i Vrbnice, na visini od 1000 do 1326 m. Njen potencijal, u stvari, ine manje, i uglavnom jednoline krenjake zaravni, koje su razmjetene u okviru Breznasko-rudinike i Rudiniko-goranjske zone. Unutar prve zone, opet, u Polju Pejovia, odnosno u lokalitetu Opaljeni kr, izgraena je i okova ledenica-peina iji otvor lei na apsolutnoj visini 1150 m. Od ulaznog otvora ispitana je na duini od 176 i dubini 35 m. te se moe konstatovati da raspolae raznovrsnim klasinim i ledenim peinskim nakitom, koji joj daje obiljeje potencijalne speleoturistike vrijednosti. Za razliku od ove vrijednosti Bajovu peinu, izgraenu u Bajovom polju, na visini 1040 m. odlikuje manja duina (58 m) i jednostavnija morfologija peinskih kanala, ali neto povoljniji poloaj prema komarniko-pivskom turistikom pravcu. Kako je ovaj pravac namjeren dobrim dijelom Breznasko-goranjske povri, to su i mogunosti za razvoj pojedinih vidova turistikog prometa u njenom teritorijalnom okviru, oigledne. Oiglcdne su, naravno i zato, to je razmatrana cjelina komplementarna 104 8

sa turistikim potencijalima koje posjeduju Pivsko jezerom, planiski masiv Vojnika i duboke kanjonske doline - Komarnica, Piva i Vrbnica. Turistiko- morfoloki potencijali kanjona Pive Struno-naunoj i iroj javnosti je poznato da kanjon Pive predstavlja geomorfoloku turistiku vrijednost meunarodnog znaaja. Manje je, meutim, poznat cjelovit turistiko-morfoloki potencijal ove doline koji se, pored oslalog, iskazuje kroz retevantne elemente turistike valorizacije istaknute u navedenom pregledu:
Kanjoni 1 1 2 3 4 5 6 PIVA Komarnica Pridvorica Bijela Bukovica Grabovica Vrbnica Duina u km 40 30,9 3,9 1,4 8,4 4,8 10,7 Dubina u m kod: D. Krueva(1082) i 820 do niva jezera Dubljevia (720) Kondila (440) Biovske grede (313) Dobrih Selu (360) Ogorelog kra (500) Kragujevih brda (753) irina u km kod: D. Krueva (3,8) Bezujakih strana (1,8) Pridvorice 1 Manastira Sv. ora 1 Dobrih Sela (1,1) Gornje Grabovice (2,1) Pluina (3,5) Prohodnost za saobraaj u km 31 1,5 7,2 2,5 10,7

Iz priloenog pregleda vidi se daje kanjonska dolina Pive duga 40 km. Tu dolinu je ova rijeka izgradila od sastava Sinjca i Komarnice na jugu do ua u Drinu na sjeveru. Ali kako, u irem smislu, njen kanjonski sistem obuhvata Vrbnicu (10,7 km), Komarnicu (30,9 km). Pridvoricu (3,9 km), Grabovicu (4,8 km), Bijelu (1,4 km) i Bukovicu (8,4 km), to i njegova ukupna duna iznosi oko 100,1 km. Njegova dubina, odnosno dubina njegovih kanjonskih strana, kao osnova morfoloke atrakcije, mijenja se od sastavnice do sastavnice i od ovih do glavnog kanjona.Tako najvea dubina kanjonskih strana Bukovice i Bijele do sastava sa Pridvoricom iznosi 360, odnosno 313 m; Pridvorice i Grabovice 440 i 500 m ; Komarnice i Vrbnice 720 i 753 m; Pive do sastava sa Vrbnicom 915 (do nivoa jezera 820 m), izmeu Vrbnice i Mratinjske rijeke 850 (do nivoa jezera 725 m), od Mratinjske rijeke do ua u Drinu 1082 m. irina pomenutih dolina, takoe je, na pojedinim mjestima razliita, jer je razliit i sastav stijena u koje su se rijeke udubljivale od nivoa povri do korita kojim danas otiu. Tamo gdje dominiraju krenjaci, a to je najvei dio kanjona, dolinske strane odlikuje: ugao nagiba izmeu 40 i 60%, irina u nivou povri od 600 (sastavnice) do 2000 m (glavni kanjon) i irina u nivou toka rijeke 20-30 m. Nasuprot tome, onaj dio kanjonskih dolina (Bukovica do ua Tuine, Pridvorica, Bijela i Grabovica kod istoimenih naselja, Komarnica do ulaza u Nevidio i na sektoru Bezujakih strana. Vrbnica kod Pluina i Piva nizvodno od okove luke do sastava sa Tarom) na kojem su rijeke ispod krenjaka ogolitile nepropustljive stijene, dobije u poprenom profilu oblik (irinu koja se u nivou povri kree od 1000 m kod sela Pridvorice do 3800 m kod sela Donje Krnevo-neposredno pred uem u Drinu) umnogome drugaiji od kanjonskog. Drugaiji, prije svega, stoga, to doline na oznaenim potezima ispunjavaju oni morfoloki oblici (aluvijalne ravni, rijene terase i podovi) po kojima su na razliitim nadmorskim visinama, razmjetena naselja, izmeu kojih, avnik, Boan, Donja i Gornja Bukovica, Pluine i Mratinje imaju najbolje preduslove da izrastu u valjanije turistike stanice. U nekim od pomenutih naseija (avnik, Boan i Pluine) stvorena je za sada vie nego skromna receptivna osnova (94 postelje) u kojoj je tokom 2002. godine realizovano samo 1 782 turistika noenja. No, kako kanjonske doline, u okviru kojih su lokalizovana izdvojena naselja imaju, na pojedinim smjerovima (Pluine-Mratinje-epan polje, avnikBoan-Bukovica, avnik-Dubrovsko-Rudinice i abljak-Trsa-Piuine), povoljan prostorni odnos prema komarniko-pivskom i durmitorskom turistikom pravcu, te i njihovim kontraktivnim kracima, zatim, prema najbliim motivskim jedinicama durmitorskog i volujakog podruja, to e i motivi rasporeeni unutra njih vezivati znatno obimniji i raznovrsniji turistiki promet od dananjeg. Ovdje, svakako, treba imati u vidu i uzvienja-vidikovce koja, s obzirom na to, da su, od izvora do ua rasporeena neposredno lijevu i desnu ivicu kanjonskih dolina, pripadaju geomorfolokom sklopu kanjonskog sistema Pive (Cuklin-l162 m, Turija- 1184 m, Ilino brdo-1043 m, Kuk-1330 m, Golubinjaa1019 m, Bour-1663 m, Zavorovi-1348 m. Kruka-1250 m, Brezov rt-1237 m, Jeevo brdo-1450 m, Razvrje -1295 m, Gradina-1512 m i Soko-1439 m). Jedna izmeu njih (Cuklin i Turija) stoje naspram kanjona Pridvorice nedaleko od avnika; druga vrhune lijevom i desnom stranom donje Komarnice (Ilino brdo i Kuk) i desnom stranom kanjonske doline Pive (Bour, Kruka i Soko), tj. onim njihovim sektorima koji se nalaze u najpovoljnijem prostornom odnosu sa komarniko pivskim turistikim pravcem i njegovim kontraktivnim karacima; i trea, natkriljuju izmeu Mratinja i okove Luke, lijeve vertikale kanjonske doline Pive, koje na ovom sektoru dominiraju n njenoj morfolokoj strukturi (Razvrje i Gradina). 105 9

Sama injenica da pomenuti lokaliteti raspolau morfolokim osobinama koje s jedne strane, naglaavaju na poprenim profilima dubine kanjonskih dolina impozantnih razmjera, a s druge otvaraju vidik, ne samo na strane i dno kanjonskog usijeka, ve i na velianstveni skup krenjakih rekordera Vojnika, Durmitora,Volujaka i Maglia - ukazuje na mogunost i potrebu njihovog ukljuivanja u ponudbeni sadraj komarniko-pivskog turistiko-geografskog poduja. Naravno, tome pogoduje, kao to smo ve istakli, i njihov poloaj prema postojeim komunikacijama i naseljima sa ovog prostora (1,54-57). Strukturi geomorfolokih motiva u kanjonskoj dolini Pive treba pridruiiti i one koji su nastali karstnom i selektivnom erozijom. M. Ljecvi je (1976), u okviru prouavanja geomorfolokih karakteristika kanjona Pivc uvrstio u ove oblike reljefa - prozorce, zubce i njima sline elemente. Izdvojio je, u stvari, samo one oblike pomenute vrste (Kaluerski prozor. prozorac kod mosta, Kameni most, Ravna pe, Sloeri, Stakin klin i Hercegov grad) koji atraktivno - kuriozitetnim svojstvima i poloajem dominiraju kanjonskom dolinom. Tako ovaj autor istie da "Kaluerski prozorac sa zubcem. Kaluersko vrelo i Prozorac kod mosta predstavljaju izvanredan kompleks prirodnih spomenika, pa bi pritikom turistikog aktiviranja Pivskog jezera i njegove okoline trebalo predvidjeti zadravanje kod ovih motiva, pogotovu to se tu ve nalazi i most na Pivi, takoe interesantan arhitektonski motiv", a potom nastavlja da i "Hcrecegov grad prcdstavlja izvanredan vidikovac, a potom zanimljiv istorijski objekat, pa bi prilikom turistickog planiranja u ovom kraju dobro bilo predvidjeti izgradnju iare do Hercegovog grada, pogotovu to se neposredno ispod njcga nalazi dvorska crkva Herccga Stjepana" . Volujako-pivska regija koja je sastavni dio regionalnog parka Piva predstavlja znaajan turistikomorfoloki potencijal sjeverozapadne Crne Gore i predstavlja neraskidivu vezu, ekoturistiki koridor izmau nacionalnog parka Durmitor i nacionalnog parka Sutjeska, odnosno Crne Gore i Bosne i Hercegovine tj. Republike Srpske.Taj potencijal se najpotpunije iskazuje na Volujakom s jedne, i Pivskom, turistiko - geografskom podruju, s druge strane. U tom teritorijalnom okviru izdvojeno je, na osnovu relevantnih elemenata turistike valorizacije, est turistiko -morfolokih zona. To su: Trnovako mratinjska, Volujako - vrbnika, Breznasko rudinika, Rudiniko - goranjska i Smrijeno -muratovika zona, kao i turistiko-morfoloka zona Trse. Sem toga, posebno mjesto, kad je o turistiko-morfolokom potencijalu sagledavane regije rije pripada dolini Pive, ija se dubina, kao osnova morfoloke atrakcije, mijenja od sastavnice do sastavnice i od ovih do glavnog kanjona. Razliita je, takodje, i irina doline na pojedinim mjestima, jer je razliit i sastav stijena u koje se rijeka udubljivala od nivoa povri do korita kojim danas otie. I najzad, razliita je ne samo visina nego i turistiko-morfoloka vrijednost brojnih uzvienja (vidikovici, prozorca, zubci i slini oblici) koja dominiraju kanjonskom dolinom Pive i predstavljaju izvanredan kompleks prirodnih spomenika - znaajan s aspekta zatite prirode i razvoja turizma u ovom kraju.

106 10

Prilog br. 10 POTENCIJALNO PREKOGRANINO ZATIENO PODRUJE DURMITOR KANJON TARE SUTJESKA Podruje potencijalnog prekograninog zatienog podruja Durmitor Kanjon Tare Sutjeska smjeten je u graninom podruju izmeu Bosne i Hercegovine / Republike Srpske i Crne Gore zauzima predjele jedinstvenih prirodnih vrijednosti u Evropi. Najupeatljivija geomorfoloka crta podruja je kanjon rijeke Tare, najdublji rijeni kanjon u Evropi, okruen planinskim lancima koji doseu do 2523 m nadmorske visine. Ovo podruje je dom kompleksnim i dinaminim planinskim ekosistemima velike bioloke raznovrsnosti kao i velikom broju endeminih, rijetkih, reliktnih i ugroenih vrsta flore i faune, ukljuujui i vrste od znaaja za EU, pri emu su jezgra ovih stnita presjeena dravnom granicom. Ove jedinstvene vrijednosti su od prvorazrednog znaaja za budunost regije i zatitu njenih prirodnih dobara za sljedee generacije. Vanost Kanjona rijeke Tare je najbolje istaknuta Deklaracijom o zatiti rijeke Tare koju je usvojila skuptina Republike Crne Gore, u kojoj se istie: Kao graani, svjesni smo da je Tara naa budunost i na zatitni znak.
Jedna od glavnih prijetnji stanitima i populacijama vrsta i glavni uzrok osipanju biodiverziteta u Evropi je fragmentacija i izolacija stanita i efekat koji ovo moe imati na ivotnu sposobnost populacija. Povoljan status konzervacije (favourable conservation status) razliitih vrsta i prirodnih stanita zavisi od veliine i oblika zatienog podruja. Zbog toga je uspostavljanje velikih prekograninih zatienih podruja rjeenje koje je od velikog znaaja u Evropi. Ovakvo prekogranino zatieno podruje bi predstavljalo rijeenost ove dvije drave da se sa graninim regijama i podijeljenim prirodnim stanitima upravlja na odriv nain, a doprinijelo bi i odravanju prijateljskih odnosa izmeu drava to bi imalo dalekosene politike konsekvence. Migracija, irenje i genetska razmjena meu divljim vrstama zavisi od postojanja ekolokih koridora koji povezuju odreena zatiena podruja, koja su zatiena na nacionalnom nivou u raznim kategorijama zatite. Kontinuitet i povezanost stanita u graninim podrujima zahtijevaju prekogranine ekoloke koridore koji povezuju mree zatienih podruja u susjednim dravama. U svijetlu oekivanog pristupa Evropskoj Uniji u bliskoj budunosti, obe ukljuene drave su u procesu harmonizacije domaih standarda u zatiti prirode sa standardima EU. Zbog toga, prisustvo stanita i vrsta sa lista relevantih aneksa Direktive o stanitima (Council Directive 92/43/EEC), ija zatita u zemljama lanicama Evropske Unije zahtijeva uspostavljanje Specijalnih podruja zatite (special areas of conservation SAC) koji se ukljuuju u ekoloku mreu EU NATURA2000, kao i vrsta ptica koje su navedene u aneksima Direktive o pticama (Council Directive 79/409/EEC of 2 April 1979), treba da bude odluujui argument za proirenje postojeih i uspostavljanje novih zatienih podruja u pograninom podruju Bosne i Hercegovine i Crne Gore, u potencijalnom prekograninom zatienom podruju Durmitor Kanjon Tare Sutjeska.

Za sada u regiji postoje dva zatiena podruja: Nacionalni park Durmitor u Crnoj Gori i Nacionalni park Sutjeska u Bosni i Hercegovini / Republici Srpskoj. Godine 1980. N.P. Durmitor zajedno sa kanjonom rijeke Tare je upisan na UNESCO-vu listu svjeskog naslijea (World Heritage Sites). NP Durmitor sa velikim dijelom kanjona rijeke Tare, u isto vrijeme je dio rezervata biosfere (UNESCO MaB Tara River Basin Biosphere Reserve). Meutim, oba nacionalna parka do danas funkcioniu vie kao izolovana ostrva, razdvojena kanjonom Tare od koje se dravna granica dalje nastavlja preko masiva Maglia i Volujka (kanjon Tare u Bosni i Hercegovini nije pod nikakvim reimom zatite, dok je na Magliu u Crnoj Gori pod zatitom samo Trnovako jezero). Ne postoji prekogranini ekoloki koridor koji bi povezivao ova dva zatiena podruja, dok je znaajan dio kanjona rijeke Tare kao i Bioa izloen rastuim pritiscima i prijetnjama na ivotnu sredinu. Zbog toga je proirenje teritorija Nacionalnih parkova Sutjeska i Durmitor, prema i preko dravne granice, preduslov za uspostavljanje prekograninog zatienog podruja, kao i za razvoj prekogranine saradnje na konzervaciji biodiverziteta i odrivom razvoju podruja od zajednikog interesa. Prema vaeim prostornim planovima obiju zemalja mrea zatienih podruja u ovoj regiji bie proirena poveanjem povrine postojeih nacionalnih parkova (Sutjeska i Durmitor) prema dravnoj granici u donjem dijelu kanjona rijeke Tare i osnivanjem novih zatienih podruja u Crnoj Gori tri regionalna parka: Bio-Magli-Volujak; Ljubinja; Sinjajevina. Kao rezultat, potencijalno prekogranino zatieno podruje Durmitor Kanjon Tare Sutjeska bi postalo prekogranini kompleks od 5 velikih zatienih podruja koje bi zauzimalo povrinu od oko 136000 ha, a u Crnoj Gori bi bilo dodatno baferovano preostalim dijelom UNESCO-vog MaB Rezervata Biosfere Rijeka Tara. Gore izneseno je u saglasnosti sa 1. lanom Ustava Republike Crne Gore, u kojem se Crna Gora deklarie kao ekoloka drava. Ako bi regionalni parkovi predloeni u dokumentu Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine postali efektivni dijelovi mree zatienih podruja Crne Gore, ova regija bi postala dijelom sjevernog SEE (jugositono evropskog) koridora, koji bi bio 175 km dug, neprekinut pojas zatienih podruja, proteui se od Bosne i Hercegovine preko Crne Gore i Albanije do Srbije. Dodatne vrijednosti i mogue koristi, za obe ukljuene drave, koje bi proizale iz osnivanja prekograninog zatienog podruja Durmitor Kanjon Tare Sutjeska su da bi prekogranina saradnja umnogome potpomogla: postizanje dugoronih ciljeva u podruju zatite prirode i konervacije biodiverziteta, 107 11

o smanjenje sadanjih prijetnji ivotnoj sredini i prirodnom naslijeu regiona, o promociju i implementaciju odrivog razvoja na lokalnom i regionalnom nivou, o uspostavljanje dugoronih mehanizama prekogranine saradnje koji bi sluili lokalnim interesnim grupama. Oznaka prekograninog zatienog podruja izuzetnih prirodnih vrijednosti sa odriivim razvojem turizma bi definitivno poveala turistiku privlanost regije i poboljala marketing regionalne turistike ponude u inostranstvu. Jednakomjeran raspored turistikih aktivnosti po cijelom prekograninom zatienom podruju Durmitor Kanjon Tare Sutjeska bi doprinjeo jednakomjernijoj raspodjeli poveanih prihoda od turizma, ime bi se poboljala cijela socio-ekonomska situacija u optinama sa obe strane dravne granice.

108 12

Prilog br 11 Pedoloka karta Regionalnog parka Piva

109 13

Znaenje oznaka na Pegolokoj karti RP Piva

TIP ZEMLJI ZNACENJE T STANJE IPROC ZNACENJE I RELJEFSK A OZNAK ZNACENJE II STEPEN IZRAZENOS TI ZNACENJE DRENIRANOST ZNACENJE MATINI SUPST ZNACENJE III ENOVI TOS HANICKI ZNACENJE ASTAV I UBINA ZNACENJE IV

A AD B C D Ga HR K LB LP MG MO OG PS R RI RZ S TV

Aluvijalno zemljiste Aluvijalno-deluvijalno zemljiste Smedje zemljiste crvenica Deluvijalna zemljista gajnjaca smedje hromatogeno zemljiste karbonati Livadsko smedje Livadsko sivo-smedje Mineralno-mocvarno glejno Mineralno-mocvarno oglejano Organo-mineralnoglejno pseudoglej rankeri(humusno silikatno zemljiste) rigosol rendzine sirozemi (kamenjariilislabo razvijeno zemljiste) uzdignutotresetno zemljiste Akrohistosol

k b a p d s l z r g G e c alpha h L

karbonatno beskarbonatno kiselo opodzoljeno degradirano posmedjeno lesivirano zaslanjeno rendzirano oglejenogornjomvodom oglejenodonjomvodom (glejno), smedje erodirano koluvijalno (deluvijano) antropogeniziran humozno livadsko

D T P V Me Mv M O OT

dolinski terasni sumsko planinski vrtace mezouvale mezouzvisine mediteransko obronacni priterasni

1 2 3

slabo izrazena umjereno izrazena jako izrazena

BI B: BII

dobrodrenirano umjereno dobro drenirano ekscesivno dobro drenirano

P I T P k Le KI Tr Kd L GI R Kg K C D Fi F S Gr Gn An A B Me Mi Kv Ks PL Pd TN Ra VS Gb Am Gi R Mo Ri Dt Kt Da Al B Mr De mC

sljunci pijesci Ilovaca Gline Pjescari Skriljci Les Klasicne stijene Mjesovitetrosne Karbonatne drobine Lapori ilaporci Glinci Reliktne crvenice Konglomerati Meki krecnjaci Tvrdi krecnjaci i dolomiti Dolomiti Filiti Flisevi Serpentini Graniti Gnajsevi Andeziti Kiseli eruptivi Bazicni eruptivi Metamorfne stijene, melafiri(Sp spiliti) Mirasisti Kvarciti Karbonatno silikatna podloga Pjeskoviti lapori Peridotiti Treseti Radiolariti Vulkanogenosedimentna formacija Gabro Amfiboli Gips Ronac Morene Rioliti Dioriti Keratofiri Daciti Alevroliti Brece Mermer Deluvij Mermerisani krecnjak

1 2 3 4 5 6

neznatna <2% slaba2-10% umjerena 1025%

p i

ljunkovito pjeskovitatla ilovastatla glinastatla skeletnatla

B podvuceno slabodrenirano isprekidanom B podvuceno nedrenirano punom

jaka 25-50% tili g vrlo jaka 50s 90% vanredno jaka >90%

1 2 3 4 5

vrlo plitko plitko srednje duboko duboko vrlo duboko

110 14

LITERATURA Adamovi L. (1913): Graa za floru kraljevine Crne Gore. Rad JAZU. 195, Matem. Prir. Razred., 53: 195,1913, Zagreb. Arnolds, E., T. W. Kuyper & M. E. Noordeloos, Eds. (1995): Overzicht van de paddestoelen in Nederland. Nederlandse Mycologische Vereniging, Wijster. Breitenbach, J. & Krnzlin, F. (1984-1995): Pilze der Schweiz. Band 1, 2, 3, 4, 5. Mykologia Luzern, Luzern. Baldacci A. (1924): Le esplorazioni botaniche nel Montenegro, primo periodo (1827.-1841.), Mem. R. Accad. Sci. 7 (21): 27-33, Bologna. Baldacci A. (1926): Le esplorazioni botaniche nel Montenegro, secondo periodo (1841.-1878.), Mem. R. Accad. Sci. 8 (3): 1-13, Bologna. Baldacci A. (1932): Le esplorazioni botaniche nel Montenegro. Terzo periodo (1878.-1930.), Bologna. Bandovi P. (2009): Projekat uredjenja i signalizacije za odabrane planinske statze u optini Pluine (Crkviko polje-pivska planina). Bei Z. (1959): Geoloki vodi kroz NR Crnu Goru. Pos. Izd. Geol. Drutva Crne Gore, Titograd. Bei Z. (1960): Geologija i hidrogeologija sliva Tare i Pive. Fond Zavoda za geoloka istraivanja, Titograd. Bei Z. (1971-1972.): Karsni kanjoni na teritoriji Crne Gore i njihove prirodne ljepote. Glasn. Republ. Zav. Za. Prir. - Prir. Muz. 4: 115-125, Titograd. Bei Z. (1975): Geologija Crne Gore. CANU, knj.1, sv.1, Titograd. Bei Z. & Mihailovi R. (1978): Reke i jezera Crne Gore ( problem njihove zatite od zagaivanja). CANU, Odjelj. prir. nauka., knj. 2, Titograd. Beirovi U. (1969): Kanjon Pive - susret starog i novog. Nae planine, 21 (9-10): 213-214, Zagreb. Beirovi U. (1981): Na zidinama Sokol grada. (Piva): Nae planine, 73 (33)7-8: 155-156, Zagreb. Bjeli . (1956): Prilog poznavanju flore nekih bosanskih i crnogorskih planina, Godinjak Biolokog instituta Univerziteta u Sarajevu, god. IX, fasc.1-2:141-152, Sarajevo Blagojevi O. (1971): Piva (Priroda, istorija, etnografija, revolucija). SANU, CDXLIII (69), Beograd. Blaeni J. & Blaeni . (2001): Pregled istraivanja makrofitske flore i vegetacije kopnenih voda u Crnoj Gori - stanje i ugroenost. Zbornik izvoda i saoptenja sa naunog skupa: Prirodni potencijali kopna, kontinentalnih voda i mora Crne Gore i njihova zatita, str.161, abljak. Blaeni J. (2005): Floristiki pregled slatkovodnih makrofita u Crnoj Gori. Glasnik Republikog zavoda za zatitu prirode, br. 29., Podgorica. Blaeni J., Blaeni . (2005): Macrophytes of the lakes Trnovako jezero, Veliko Stabanjsko jezero and Malo Stabanjsko jezero on mt. Volujak (Montenegro), Archive of Biological Sciences vol. 57(3): 213-222, Belgrade Blei V. (1951): Nova nalazista Leontopodium alpinum Cass, u kanjonu Tare i Pive. God. biol. inst., 4 (1): 23-28., Sarajevo. Blei V. (1953): Prilog poznavanju flore Severne Crne Gore. Glasn. Prir. Muz. Srp. Zem., B (II): 21-28, Beograd. Blei V. (1956): Crna Gora. Biljni pokrov. Encikl. Jugosl., knj. 2: 407-410., Zagreb. Blei V. (1957): Prilog poznavanju umske vegetacije planine LjubInje. Glasn. Prir. Muz. Srpske Zem., B (10): 25-42, Beograd. Blei V. (1958): umska vegetacija i vegetacija stena i toila doline reke Pive. Glass. Prir. Muz. ser. B., 11: 5-101, Beograd. Blei V. (1958): O nekim karakteristikama flore i vegetacije Crne Gore. Zatita Prirode,13: 1-6, Beograd. Blei V. & Lakui R. (1966): Neiderwald und Buschwald der orientalischen Hainbuche in Montenegro. Bull. Inst. Bot. Univ., 2(1-4): 83-94, Beograd. Blei V. & Mayer E. (1967): Die europischen Sippen der Gattung Amphoricarpus Vis. Phyton 12 (1-4): 150-158. Blei V. & Lakui R. (1976.): Prodromus biljnih zajednica Crne Gore. Glasn. Rep. Zav. Za. Prir. Prir. Muz. 9: 57-98, Titograd. Blei V. & Pulevi V. (1979.): Neki novi podaci iz flore Crne Gore. Glasn. Rep. Zav. Za. Prir. - Prir. Muz., 12: 189-193, Titograd. Blei V., Lakui R. & Pulevi V. (1979): Dodatak Rohleninim Conspectusu florae montenegrinae. CANU, Zavrni elaborat, 1-41, Titograd. Bonjak K. (1935): Prillog poznavanju durmitorske vegetacije. Acta Bot. Croat., 10:13-22, Zagreb. Boovi O., Popovi M., Vukovi S., ljuki Z., Vukovi B., Maulovi J., Tripi R., Beatovi-Niki I., Aanin Z., Kneevi M., Baki N., Mili D., urakovi P., Zarubica V., Petrovi V., Mini M., Popovi D., Vujovi J., Pjei S., Musovi M., Vukosavljevi V., Markovi V., Pavievi 111 15

Z., Buli Z., Nedi D. & Savelji D. (2008): Lokalni ekoloki plan (LEAP) optine Niki. Optina Niuki, Sluba menadera i Sluba za zatitu ivotne sredine, str. 1-361, Niki. Buli Z. & Pulevi V. (2002): Botanika istraivanja u Pivi. Simpozijum u pomen akademiku Obrenu Blagojeviu. Redakcija monografije Piva i pivljani:-Podgorica, SO-Pluine i Centar za kulturu, 1.X.-.XI. 2002., Pluine. Buli Z., Bukovi V., Jovovi V., Stevanovi V., Mandi S. & Ljeevi-Mitrovi S. (2005): Prirodne i pejzane vrijednosti prostora i zatita prirode. Sektorska studija za potrebe PPRCG (PPR), str. 165., GTZ, Vlada RCG & Univerzitet CG, april 2005., Podgorica. Mr Zlatko Buli, Mr Vasilije Bukovi, Dr Miljan Radovi, Dr Marko Kneevi, Mr Dragutin Nedi, Dr edomir Markovi, Dr Vladimir Stevanovi, Dr Dmitar Lakui, Dr Predrag Jaki, Mr Gordana Kasom, Mr Sneana, Dragievi, Sead Hadiblahovi, dipl. biol., Mr Rajko Tripi, Nataa Milikovi, dipl. pravnik, Dr Dragan Roganovi, Mr Rua irovi, Sonja Kralj, dipl. biol., Vesna Jovovi, dipl. ing pej. arh., Darko Savelji, dipl. biol., Sanja Markovi, dipl. geograf., Jelena Nikevi., dipl. biol., Biljana Telebak, dipl. biol., spec. Milka Rajkovi, dipl. biol., Mr Nataa Stanii, Dr Vladimir Pei, Mr Marjan Niketi, Mr Halil Markii, Ondrej Vizi, dipl. biol., Dr Aleksandar Joksimovi, Dr Dragomir Kiovi, Mr Goran Barovi, Adem Bakovi, prof., orije Bogdanovi, dipl. ing.geod., spec. Devdet Muminovi, dipl. ing. polj., spec. Slobodan Lekovi, dipl. ecc. (2006): Studija o opravdanosti proglaenja Plavskih Prokletija nacionalnim parkom. Ministarstvo zatite ivotne sredine i ureenja prostora Vlade Crne Gore & Republiki zavod za zatitu prirode Crne Gore, Podgorica. Buli Z., Bukovi V. & Stanii N. (2009): Montenegro country report for UNEP Vienna on the feasibility of establishing a transboundary protected area. Institut for Protection of Nature, Podgorica. Buli Z., Bukovi V., Stevanovi V., Lakui D., Kasom G., Dragievi S., Hadiblahovi S., Tripi R., Milikovi N., irovi R., Kralj S., Roganovi D., Jovovi V., Markovi S., Nikevi J., Savelji D., Telebak B., Rajkovi M., Stanii N., Sternia A., Kneevi B., Radulovi V., Futi B. & Ivanov M. (2009): Studija zatite prirode zatienog prirodnog dobra Brdo Spas (Topli), optina Budva. Zavod za zatitu prirode Crne Gore. F.S. Dokumentacije, str. 1-68, Podgorica. Buli Z. (2010): Priroda Morae ekoloka studija vaskularne flore kanjona i kisura rijeke Morae u Crnoj Gori i Albaniji. Zavod za zatitu prirode Crne Gore, posebno izdanje, knjiga 4, str. 1-430, AP Print, Podgorica. Buli Z., Bukovi V., Stevanovi V., Lakui D., Kasom G., Dragievi S., Hadiablahovi S., Tripi R., Milikovi N., irovi R., Kralj S., Roganovi D., Jovovi V., Markovi S., Nikevi J., Savelji D., Telebak B., Rajkovi M., Stanii N., Sternia A., Kneevi B., Radulovi V., Futi B., Ivanov M. & Bogdanovi . (2009): Studija revizija zatienog prirodnog dobra Spas u optini Budva., str. 1-67. Zavod za zatitu prirode Crne Gore, Podgorica & optina Budva. Buli Z., Bukovi V., Lakui D., Kasom G., Dragievi S., Mitrovi L., Hadiablahovi S., Tripi R., Milikovi N., irovi R., Kralj S., Roganovi D., Jovovi V., Nikevi J., Savelji D., Telebak B., Rajkovi M., Stanii N., Radulovi V., Futi B., Ivanov M., Pajovi T., Bogdanovi ., ljivananin S. & Stani S. (2010): Struna studija o reviziji granica Nacionalnog parka Durmitor. Zavod za zatitu prirode, Podgorica. Buli Z., Bukovi V., Lakui D., Dragievi S., Roganovi D., irovi R., Savelji D., Telebak B., Ivanovi ., Rajkovi M., Gligorovi B., Gligorovi A., Kralj S., Kasom G., Hadiablahovi S., Nedi D., Mari D., Kneevi B., Karaman G., Redi S., Tripi R., Nikevi J. & Nikoli G. (2010): Izvjetaj o dopuni postojeeg fonda podataka o biodiverzitetu u zoni zahvata DPP-a za vienamjenske akumulacije na rijeci Morai. Zavod za zatitu prirode Crne Gore, str. 1-140., Podgorica. Buri M. (1974): Termalni izvor Ilide u kanjonu rijeke Komarnice i potreba njegove zatite. Glasn. Republ. Zav.Za. Prir. - Prir. Muz. br. 7:147-158, Titograd. Buri M. (2010): Atlas voda Crne Gore. CANU, Leksikografski centar, knj. 1., Podgorica. Bukovi V. & Jovovi V. (2005/06): Map of EMERALD sites in Montenegro. Projekat Ustanovljavanje EMERALD mree podruja od posebnog interesa za Evropu u Srbiji i Crnoj Gori. Republiki zavod za zatitu prirode, Podgorica. Bukovi V., Buli Z. & Stanii N. (2009): Country Report on the feasibility of establishing a transboundary protected area GAP AND OPPORTUNITIES ANALYSIS, Bio-Magli-Volujak (potential RP), Durmitor (existing NP) in Montenegro and Sutjeska (existing NP) in Republic of Srpska (B&H) Project Enhancing Transboundary Biodiversity Management in South Eastern Europe in the framework of the Environment and Security Initiative SEE., Austrian Development Cooperation & UNEP, pp.1-51, 2009, Montenegro.

112 16

Gili S. (1984): Skupina Bio Geografsko-topografska alpinistika zapaanja. Planinarski list broj 1: str. 13-22 Gui B. (1932): U aru Bioa-Maglia-Volujaka. Hrvatski planinar str. 76/82, Zagreb Cerovi B. (2002): Crnogorske planine - odabrane planinarske ture, pp. 1- 196, Beograd, Zvezda Vrbas. Cviji J. (1899.): Glacijalne i morfoloke studije o planinama Bosne, Hercegovine i Crne Gore. Glas. Kralj. Akad. LVII, 21, Beograd. Cviji J. (1924): Geomorfologija , knj. 1, Beograd. Cviji J. (1926): Geomorfologija, knj. 2, Beograd. Cviji J. (1929): Dinarski karst. Atlasi Geografskog drutva, 1, Beograd. Dahlberg, A & Croneborg, H (2003): 33 Threatened Fungi in Europe. Complementary and revised information on candidates for listing in Appendix I of the Bern Convetion A document complied for EU DG Environmental and the Bern Convetion, T-PVS (2001) 34 rev 2. Dubljevi B. (2006): Planina Pivska (priroda i ovjek). Str. 1-450-Biblioteka zapisi, Draslav partner, Beograd Duki, G. (1990): Gmizavci i vodozemci, znaajna bioloka komponenta planinskih jezera Crne Gore. Inst. za biol. i med. istraivanja u Crnoj Gori, Bioloki zavod, I dio: 426-458, Titograd. Duki, G. (1995): Diverzitet vodozemaca (Amphibia) i gmizavaca (Reptilia) Jugoslavije, sa pregledom vrsta od meunarodnog znaaja. Biodiverzitet Jugoslavije, Beograd: 447-471. Elaborat Studija floristiko-faunistikih i taksonomskih osobenosti biocenoza planinskih jezera Crne Gore.Bioloki zavod, 1984, Titograd. Elaborat Prouavanje planinskih jezera Crne Gore u svijetlu njihove zatite, naune valorizacije i mogunosti iskoriavanja, I i II, Bioloki zavod , str. 1-471, 1990, Titograd. Elaborat Vegetacijska karta Jugoslavije - dio za Crnu Goru, za period 1976-1980. god. (Blei V., Lakui R., Atanackovi B., Vukovi M. & Pulevi V.). Republiki zavod za zatitu prirode Crne Gore, 1981, Titograd. Elaborat Fauna ptica Crne Gore - Gaviifiormes - Falconiformes , Republiki zavod za zatitu prirode, str. 1 90, 1986, Titograd. Elaborat Istraivanje ornitofaune Crne Gore - ptice kanjona i kanjonskih dolina u Crnoj Gori. Institut za bioloka i medicinska istraivanja u SRCG - OOUR Bioloki zavod. str.: 1-99, 1983, Titograd. Fukarek P. (1969): Dosadanja floristika i vegetacijska istraivanja na podruju NP Sutjeska, ANUBiH, Posebna izdanja XI:73-90, Sarajevo Fukarek, P. (1969): Dendroflora NP Sutjeska. Osnovne prirodne karakteristike, flora i vegetacija NP Sutjeska, ANUBiH, Posebna izdanja, Knjiga 11, Odjeljenje prirodnih i matematikih nauka, Knjiga 3, Sarajevo. Fukarek, P. (1969): Prilog poznavanju biljnosociolokih odnosa uma i ibljaka NPSutjeska. Osnovne prirodne karakteristike, flora i vegetacija NPSutjeska, ANUBiH, Posebna izdanja, Knjiga 11, Odjeljenje prirodnih i matematikih nauka, Knjiga 3, Sarajevo. Futi B. & ureti G. (2000): Zemljita Crne Gore. Univerzitet CG - Biotehniki institut, str. 1 - 628, Podgorica. Glava M.(1984.): Kolokvij o bukvi. umarski fakultet, Sveuililite Zagreb. Glava M.(2003.): tetni biotski imbenici obine bukve, integralna zatita i lovstvo. Grupa autora (2003.): Obina bukva u Hrvatskoj,(Dimini D. Gljivine bolesti obine bukve), 549-555]. umarski fakultet, Sveuilita u Zagrebu. Grupa autora: (2005): Bukva (Fagus moesiaca/Domin, Mally/ Czeczott.) u Srbiji. Karadi, D & Milijaevi. T.: Najee parazitske i saprofitske gljive na bukvi, 179-197. Hansen, L. & H. Knudsen, Eds. (1992): Nordic Macromycetes. 2. Polyporales, Boletales, Agaricales, Russulales. Nordsvamp, Copenhagen. Hassert K. (1895.): Beitrage zur physischen Geographie von Montenegro. Petermaune Mitt., Erg. Bd. 115, 174, pp. Gotha. Hidroloki elaborat Osnovni projekat korienja voda Tare, Pive, Lima, Drine, Morae i Zete. Tehnika dokumentacija Elektroprivrede CG. "Energoprojekt" - Beograd (1969). Horak, E (2005): Rhrlinge und Bltterpilze in Europa 6., vllig neu bearbeitete Auflage fuend auf Moser, 5. Auflage (1983). Die Rhrlinge und Bltterpilze (Polyporales, Boletales, Agaricales, Russulales). Kleine Kryptogamenflora II, Teil b2. Gustav Fischer. Bestimmungsschlssel fr Polyporales (p.p.), Boletales, Agaricales, Russulales. ElservierGmbH, Mnchen. Horvat I., Glava V. & Ellenberg H. (1974.): Vegetetion Sdosteuropas, Geobotanica selecta, Band 4 (198): 1-701, Jena, Stuttgart. Ing, B. (1993): Towards a Red List of Endangered European Macrofungi. - In: Pegler, D. (ed.): Fungi of Europe, Investigation, Recording and Conservation. The Royal Botanic Gardens, Kew. Ivanovi B., K araman G., Petkovi Sm., Petkovi St. & Sekulovi T. (1968): Hidrobioloka istraivanja nekih planinskih jezera Crne Gore. Polj. um., XIV, 2:31- 51, Titograd. 17 113

Ivanovi B. & Sekulovi T. (1969): Sadanja ihtioloko - ribarstvena istraivanja u slatkim vodama Crne Gore. Ribarstvo Jugoslavije, 3, XXIV, Zagreb. Ivanovi B. (1970): Istorijski pregled limnolokih istraivanja u Crnoj Gori. Glasn. Republ. zav. zat. prir. - Prir. Muz., 3: 99-107, Titograd. Jankovi M. M. (1974.): Kvalitet sredine i ekoloki uslovi i zatita prirodnih vrijednosti slivnog podruja Tare s obzirom na potrebe prostornog planiranja. Zat. Prir., 37: 5-48, Beograd. Jlich, W. (1984): Die Nichtbltterpilze, Gallertpilze und Bauchpilze. Band II b/1 Basidiomyceten 1. Teil. Gustav Fischer Verlag. Stuttgart - New York. 625. Kasalica S. (1988): Sjeverna Crna Gora, turistiko-geografska studija. Univerzitetska rije, Niki. Kasalica S. (1992): Planine - znaajan geomorfoloko-motivski potencijal za razvoj turizma u Crnoj Gori, Zbornik radova sa simpozijuma "Mogunosti razvoja turizma Crne Gore", Ministarstvo turizma i trgovine. Tivat. Kasalica S. (2001): Planinska jezera Crne Gore u svijetlu turistike valorizacije i zatite. Zbornik izvoda i saoptenja sa naunog skupa: Prirodni potencijali kopna, kontinentalnih voda i mora Crne Gore i njihova zatita, str.133, abljak. Kasalica S. (2009): Volujako-pivska regija i njen turistiko-morfoloki potencijal. Godinjak Instituta za geografiju, Geografsko drutvo br. 5; str. 47, Niki. Kasom, G. 1994-1995 (2004): The contribution to the study of macromycetes of Montenegro. Glasnik Republikog zavoda za zatitu prirode u Podgorici, 27-28: 19-32. Podgorica. Kasom, G. (2006): Prijedlog za zatitu 111 vrsta gljiva kao prirodnih dobara od posebnog interesa za Republiku Crnu Goru - Struni nalaz. Dokument Republikog zavoda za zatitu prirode. Kasom, G. (2009): The contribution to the study of macromycetes of Montenegro (second contribution). Glasnik Republikog zavoda za zatitu prirode u Podgorici, 29. In Press. Kasom, G. & Milikovi, N. (2010): Protected species of macromycetes in Montenegro. Natura Montenegrina 9 (2): Kolektiv autora (1986.): Prirodna potencijalna vegetacija Jugoslavije (Komentar karte 1:1.000.000) Izd. Nau. Vee Veg. Kart. Jugosl. 1-122, Ljubljana. Kolektiv autora (1986.): Prodromus Phytocenosum Jugoslaviae ad Mappam Vegetations 1:200.000. Izd. Nau. Vee Veg. Kart. Jugos. Ljubljana. Kolektiv autora (2008): EMERALD Data Base. F.S.D. Zavod za zatitu prirode Crne Gore, Podgorica. Kolektiv autora (2009): Piva bibliografija, Milorad T. Milovi. Udruenje pivljanja u Podgorici, str. 1-1493, Podgorica-Pluine Kovaevi J. (1969): Korovske zajednice durmitorsko-sinjajevinske i centralne oblasti Crne Gore. Polj. Znan. Smotra (Zagreb) 25 (14):3-13. Kovaevi J. (1969). Travnjake biljne zajednice durmitorsko - sinjajevinske centralne oblasti Crne Gore u odnosu na faktore stanita. Polj. Znan. Smotra (Zagreb) 26 (10):3-24. Kranjev R. (1991): U kanjonu Pive. Biol. List., XXXIX (2): 47-50, Sarajevo. Lakui D., Stevanovi V., Buli Z., Jovanovi S., Tomovi G. & Vukojii S.. (2004): Florstical and chorological contributions to the vascular flora of Montenegro. Floristiki i horoloki prilozi vaskularnoj flori Crne Gore. Glasnik Republikog zavoda za zatitu prirode, br. 27/28, str. 33-42, Podgorica. Lakui R. (1967): Specifinosti vegetacije Dinarskih planina, Bilten Biolokog drutva SR BiH, Posebno izdanje Br. 5, Sarajevo Lakui R. (1968.): Planinska vegetacija jugoistonih Dinarida. Glas. Republ. Zav. Za. Prir. - Prir. Muz., 1: 9-75, Titograd. Lakui R., Bjeli ., ili ., Mii Lj. Kutlea Lj. i Grgi P. (1969): Vegetacija livada i panjaka na Magliu, Volujaku i Zelengori, Posebno izdanje, Sarajevo Lakui, R., Bjeli, ., ili, ., Kutlea LJ., Mii, Lj. i Grgi, P. (1969): Planinska vegetacija Maglia, Volujaka i Zelengore.Osnovne prirodne karakteristike, flora i vegetacija NP Sutjeska, ANUBiH, Posebna izdanja, Knjiga 11, Odjeljenje prirodnih i matematikih nauka, Knjiga 3, Sarajevo. Bjeli, ., ili, ., Lakui, R., Kutlea, Lj., Mii, Lj. i Grgi, P. (1969): Neke rijetke i interesantne vrste biljaka sa podruja planina Maglia, Volujaka i Zelengore. Osnovne prirodne karakteristike, flora i vegetacija NP Sutjeska, ANUBiH, Posebna izdanja, Knjiga 11, Odjeljenje prirodnih i matematikih nauka, Knjiga 3, Sarajevo. Lakui R. (1970): Die hochgebirgsflora und vegetation der Ostalpen und Dinariden, Simpozijum Junoevropske praume i visokoplaninska flora i vegetacija istonoalpsko-dinarskog prostora, Akademija nauka i umjetnosti BiH, Posebna izdanja, Kniga XV, Sarajevo. Lakui R. (1969). Fitogeografsko ralanjenje visokih Dinarida. Acta Bot. Croat. (Zagreb) 28:221-226. Lakui R. (1971)1972.)): Specifinosti flore i vegetacije crnogorskih kanjona. Glas. Republ. Zav. Za. Prir. - Prir. Muz., 4: 157-169, Titograd.

114 18

Lakui R. (1973.): Prirodni sistem populacija i vrsta roda Edraianthus DC. God. Biol. Inst. Pos. Izd., 26: 5-130, Sarajevo. Lakui, R. (1984): Flora i ekosistemi planine Durmitora . In Nonveiller G. (ed.) - Fauna Durmitora 1: 63 92, Pos. izd.. knj.13., CANU, Titograd. Lakui R. & Pulevi V. (1980): Raprostranjenje i ekologija vrste Daphne malyana Blei. Glasn. Republ. zav.za. prir. - Prir. muz., 13: 23-27, Titograd. Lakui R. & Redi S. (1989.): Flora i vegetacija vaskularnih biljaka u refugijalno-reliktnim ekosistemima kanjona rijeke Drine i njenih pritoka. CANU. Glas. Odjelj. Prir. Nauka, 7: 107-206, Titograd. Lakui R., Kutlea Lj. & oljan D. (1982): Specificnosti flore i vegetacije durmitorskog prostora. Glasn. Republ. zav. zast. prir. - Prirod. muz.,15: 91-102, Titograd.. Lakui R., Pavlovi D., Abadi S. & Redi S. (1983): Ekoloka diferencijacija flore viih biljaka na Dinaridima. Zatita 9 (2): 3-13, Sarajevo. Lakui R., Pavlovi D., Abadi S. & Grgi P. (1984): Prodromus biljnih zajednica Bosne i Hercegovine. God. Biol. Inst., Pos. Izdanje, 30: 1-87, Sarajevo. Lakui R. (1975): Valeriana brauni-blanqueti Lakui species nova, Glasnik Republlikog zavoda za zatitu prirode Prirodnjakog muzeja, vol. 8:101-108, Titograd Lakui, R., Dizdarevi, M., Grgi, P., Pavlovi, B. & Redi, S. (1989): Flora i vegetacia viih biljaka i fauna Symphyla, Pauropoda i Molusca u refugijalno-reliktnim ekosistemima kanjona rijeka Tare, Pive, Komarnice, Lima i Drine. glasnik Odjeljenja prirodnih nauka CANU, knjiga 7 : 93-284. Titograd. Ljeevi M. (1976): Geomorfoloke karakteristike kanjona Pive. Glasn. Rep. Zav. za. prir. - Prir. muz., 9: 151-171,Titograd. Ljeevi M. (1976): Istraenost speleolokih objekata Crne Gore. Zbornik radova VII kongresa speleologa Jugoslavije, str. 243-270, Titograd & Herceg Novi Ljeevi M. & Stankovi S. (1971/72): Vrelo Pive. Glasn. Republ. Zav.Za. Prir. Prir. Muz., 4: 137146, Titograd. Ljeevi, M. (2004): Karst Pive. CANU, Odjeljenje prirodnih nauka, 25, Podgorica. Martinovi V. (1975): umska privreda u razvoju Crne Gore. Ekonomski fakultet, IDEI, Titograd. Matonikin I., Z. Pavleti Z., unji K. Habdija I. (1975): Ekosistem rijeke Pive i biologijska valorizacija njenih voda. Glasn. Republ. Zav. Za. Prir. Prir. Muz., 8: 61-79, Titograd. Matvejev S. & Puncer I.J. (1989): Karta bioma - Predeli Jugoslavije i njihova zatita. Pos. Izd. Prir. Muz., knj. 36: 1-76, Beograd. Milanovi . & Stevanovi V., (2009): New floristic records of Rhododendron hirsutum and Adenophora lilifolia in Bosnia and Herzegovina/Montenegro, Phytologia Balcanica, 15(3). Sofia Milanovi . (2011): Flora i vegetacija planina Magli, Volujak i Bio, mnscr. Mihajlovi, LJ.: tetna entomofauna bukve u umama Srbije 197-218. Mihajlovi, Lj (2008): umarska entomologija. umarski fakultet. Univerzitet u Beogradu Milojevi B. (1950): O kanjonskoj dolini durmitorske Komarnice. Glas SANU, CXCVUI (2): 19-28, Beograd. Milojevi B. (1950): O kanjonskoj dolini durmitorske Suice. JAZU, knj. 280: 143-151, Zagreb. Milojevi B. (1951): Glavne doline u Jugioslaviji - geografska prouavanja i promatranja. Poseb. Izdanja SANU., knj. CLXXXVI., Odjelj. prir. mat. nauka, knj. 5: 1-447, Beograd. Milojevi B. (1955): Dolina Tare, Pive i Morae - Geografska razmatranja. Nau. Dru. NR Crne Gore, Odjelj. Prir. Matem. Nauka, str.1-84, Cetinje. Milojevi B. & Mihajlov M. (1984.): Salvia officinalis L. u Crnoj Gori - vanija nalazita i kvalitet droge. Glas Farmaceuta,1(1): 17-27, Titograd. Miloevi M., Martinovi J., Pasinovi M., Buli Z. & Bukovi V. (2005): UNESCO World Heritage Sites in Montenegro - Cultural-historical and Natural Region Kotos and Durmitor- National Park. Svjetska batina UNESCO-a u Crnoj Gori - Kotor i Nacionalni park Durmitor. Ministarstvo kulture i medija Vlade RCG, str. 1-36, Podgorica Mikovi L. (1961): Zapisi iz Pive, Morae i Kosijereva. Bogoslavlje, XX, sv. 1-2: 116, Beograd. Mirkovi M., Mirkovi B. & Vujisi P. (1986): Geoloki sastav terena suteske reke Tare od Bistrice do epan polja. Glasn. Republ. Zav.Za. Prir. - Prir. Muz. br. 19:63 - 82, Titograd. More, D., Nauta, M. M., Evans, E. Sh. & Rotheroe, M. (2001): Fungal Conservation Issues and Solutions. A speciale volume of The British Mycological Society. Cambridge. Moser, M. (1983): Die Rhrlinge und Bltterpilze (Polyporales, Boletales, Agaricales, Russulales). Band II b/2 Basidiomyceten 2. Teil. Gustav Fischer Verlag. Stuttgart - New York. 533. Muravjov N. 1935. K poznavanju vegetacii i flori v dolj r. Drini ot r. Pivi do r. Lima. Zapis. Rus. Nauc. Inst., 12:119-148., Beograd. Niewiadomski Z., Stupar V., Bukovi V., Buli Z. & Stanii N. (2009): Feasibility Stady on establishing a transboundary protected area Durmitor Tara Canyon- Sutjeska, UNEP Vienna, 115 19

ISCC. Prepared under the Project Enhancing Transboundary Biodiversity Management in South Eastern Europe in the framework of the Environment and Security Initiative SEE., Austrian Development Cooperation, Canadian International Development Agency & UNEP, pp. 1-97, 2009. Nikoli S. (2000): Priroda i turizam Crne Gore. Republiki zavod za zatitu prirode Crne Gore, posebno izdanje, Podgorica. Otto, P. (2002): Mapping and monitoring of threaten fungi in Europe (50 threatened fungal species, including all 33 species candidates for listing in Appendix 1 of the Bern Convention. European Council for the Conservation of Fungi (ECCF) Osnovni projekat (1969): Korienje voda Tare, Pive, Lima, Drine, Morae i Zete. Elektroprojekt Ljubljana. Tehnika dokumentacija Elektroprivrede Crne Gore Pani J. (1875): Elanchus plantarum vascularium quae aestate a. 1873. in Crna Gora legit Dr J. Pani, pp. III-VII, 1-106, Beograd. Parolly G. (1992): Die Orchideenflora Montenegros. Ein Beitrag zum OPTIMA - Projekt Kartierung der mediterranen Orchideen ( Orchidaceae), 1991., The Orchid-flora of Montenegro. - Mitt. Bl. Arbeitskr. Heim. Orch. Baden - Wrtt., 24 (2): 141 - 391, 1992. Pavleti Z. & Pulevi V. (1975): Preakumulacijski aspekt briofita u kanjonu rijeke Pive. Glasn. Republ. Zav. Za. Prir. - Prir. Muz., 8: 93-99, Titograd. Pavleti Z. & Pulevi V. (1980): Prilog za briofitsku floru Crne Gore, CANU. Glasn. Odj. prir. nauka., 3: 111-131, Titograd. Peri B. & Peri O. (1997): Diverzitet makromiceta u Crnoj Gori. - Diversity of Macromycetes in Montenegro. CANU - Glasnik Odjeljena za prirodne nauke, 11: 45-142, Podgorica. Peri, B. & Peri, O. (1997): Diverzitet makromiceta u Crnoj Gori. CANU. Poseban otisak iz Glasnika Odjeljenja prirodnih nauka 11: 45-142. Podgorica.Important Fungus Areas. A provisional assessment of the best sites for fungi in the United Kingdom. Plantlife, Association of British Fungus Groups, British Micological Society. Petkovi Sm. & Petkovi St. (1971): Neka hidrobioloka istraivanja Pive i Komarnice. Polj. um., 17 (3):61-71, Titograd. Petkovi Sm & Petkovi St. (1972): Neki hidrobioloki aspekti gubljenja vode crnogorskih visokoplaninskih glacijalnih jezera s posebnim osvrtom na Crno jezero. Polj,. um., 18 (1): 45-55, Titograd. Petkovi, St. (1986): Prilog poznavanju razvoja zooplanktona Pivskog jezera u periodu 1976-1980. Poljoprivreda i umarstvo, XXXII, 4, 33-56. Titograd. Petkovi, St. (1989): Oktobarski aspekt 1983. Zooplanktona i mikrozoobentosa Malog i Velikog Stabanjskog jezera. Poljoprivreda i umarstvo, XXXV, 1-2, 3-18. Titograd. Petkovi, Sm., Petkovi, St. (1977): Prvi sezonski rezultati u formiranju planktonskih zajednica Pivskog jezera 1976. Poljoprivreda i umarstvo, XXIII, 1, 61-74. Titograd. Petkovi Sm. (1975): Prilog poznavanju taksonomije i distribucije Bacilariophiceae u slatkim vodama Crne Gore. Polj. i umarstvo, 21 (2):33-56, Titograd. Petkovi Sm. (1975): Prilog poznavanju taksonomije i distribucije Euglenophyceae (Genus Phacus) u slatkim vodama Crne Gore. Polj. i um., XXI, 4:81-90, Titograd Petkovi Sm. (1976): Prilog poznavanju taksonomije i distribucije Chlorophyta: Chlorococceles scenedesmus i Pediastrum) u slatkim vodama Crne Gore. Polj. i um., XXVII, 3:61-72, Titograd. Petkovi Sm. & Petkovi St. ( 1976): Sastav i karakter mikrofito i mikrozoobentosnih zajednica slivnog podruja Pivske akumulacije u Crnoj Gori pre podizanja brane. Polj. um., 22(3):65-84, Titograd. Petkovi Sm. & Petkovi St. (1977): Prvi sezonski rezultati u formiranju planktonskih zajednica Pivskog jezera. Polj. um., 23 (1): 61-73, Titograd. Petkovi Sm. & Petkovi St. (1991): Sastav, struktura i karakter mikrofitobentoskih i mikrozoobentoskih zajednica reke Tare i njenih pritoka. Poljoprivreda i umarstvo, 37 (3-4): 13-36, Titograd. Petrovi D. (2005): Important plant areas in Central and Eastern Europe. Priority Sites for Plant Conservation. Section 5., pp. 74-75. In: Anderson S., Kuik T. & Radford E. (eds.). Plantlife International, Salisbury. PP SR Crne Gore do 2000. godine - prijedlog plana. RZUP, Titograd, UNCHS -Najrobi, UNDRO-eneva, 1986, Titograd. Pravilnik o bliem nainu i uslovima sakupljanja, korienja i prometa nezatienih divljih vrsta ivotinja, biljaka i gljiva koje se koriste u komercijalne svrhe ("Slubeni list Crne Gore", br. 62/10). Program integralnog razvoja crnogorskih Prokletija. SABICO - Drutvo za strateki i poslovni konsalting. Institut ekonomskih nauka (Autori: Radovi M. et al.); 1-137, Beograd. Program za ustanovljavanje i kategorizaciju lovita u Crnoj Gori. Fond. S.D. RZZPCG, 2000, Titograd. Projekcija dugoronog razvoja Crne Gore do 2000 god. IDEI, 1982, Titograd. Prostorni plan Republike Crne Gore do 2000. god. (Sl. list RCG. br 17/1997) Prostorni plan SR Crne Gore - Studija zatite prirodne sredine. Republiki zavod za zatitu prirode, str. 20 116

1-80, 1983, Titograd. Prostorni plan Crne Gore do 2020. god. Ministarstvo zatite ivotne sredine i ureenja prostora Vlade Crne Gore. (nacrt plana), str.1 -192., Podgorica, 2006. Pulevi V. (1976): Flora i vegetacija u kanjonima Pive i Komarnice. Elaborat o prirodnjakim istraivanjima kanjona Pive i Komarnice sa posebnim osvrtom na dio kanjona koji e obuhvatati akumulacija HE Mratinje. Republ. Zavod za zatitu prirode., str. 1-22, Titograd. Pulevi V., Lakui R. & Blei V. (1980): Dodatak Rohleninom Conspectus florae Montenegrinae. Zbornik rez. ref. IV simpozijuma biosistematiara Jugoslavije, str. 27, ( 23-27.IX.1980, erdap). Pulevi V. (1983.): Zatiene biljne vrste u SR Crnoj Gori. Glasn. Republ. Zav. Za. Prir. - Prir. Muz., 16: 33-54. Titograd. Pulevi V. (1987): Dopuna bibliografije o flori i vegetaciji Crne Gore. Glasn. Rep.Zav.Za.Prir.-Prir.Muz., 18: 5-94, Titograd. Pulevi V. & Buli Z. (1990): Novosti iz flore Crne Gore. Bilten Drutva ekologa B. i H., ser. B, br. 5: 8589, Sarajevo. Pulevi V. & Vincek D. (1991): Crna Gora - Vrata Balkana - Putopisi i zapisi evropskih botaniara. Biblioteka Crnogorsko naslee, 1-1065, Obod, Cetinje. Pulevi V., Vincek D. & Bukovi V. (1997): Crnogorske planine - putopisi i zapisi. Obod -Cetinje, Unireks - Podgorica, ZoNo public, str. 608, Biblioteka Crnogorsko naslee, Cetinje. Pulevi V. & Buli Z. (2004): Botanika bibliografija Crne Gore - Dopuna (1987-2003). Pos. izd. Republikog zavoda za zatitu prirode, str. 1-177, Podgorica. Pulevi V. & Vincek D. (2004): Crna Gora - Vrata Balkana - Putopisi i zapisi evropskih botaniara. Biblioteka Crnogorsko naslee, 1-......., Obod, (Drugo dopunjeno izdanje), Cetinje. Pulevi V., Vincek D. & Bukovi V. (2004): Crnogorske planine - putopisi i zapisi. Obod -Cetinje, drugo dopunjeno izdanje, str. 543, Edicija Crnogorsko naslee, Cetinje. Pulevi V. (2005): Graa za vaskularnu floru Crne Gore. Republiki zavod za zatitu prirode Crne Gore, posebno izdanje, knj. 2: 1-218., Podgorica. Pulevi V. (2006): Botaniari i Crna Gora. Prirodnjaki muzej Crne Gore, posebna izdanja, knj. 2: 1-458., Podgorica. Radojii B. (1991): Reljef Crne Gore. Geografija Crne Gore, knj. 1: 111-177. Niki. Radojii B. (1991): Vrijeme i klima Crne Gore. Geografija Crne Gore, knj. 1: 177-217. Niki. Radojii B. (2002): Geografija Crne Gore - drutvena osnova i regije. DANU., Odjeljenje prirodnih nauka, str. 1-615., Podgorica. Radojii B. (2005); Vode Crne Gore. Filozofski fakultet, Institut za geografiju, str. 1-390, Niki. Radulovi M. (2000): Hidrogeologija karsta Crne Gore. Pos. izdanj. Geolokog glasnika, knj. XVIII, Republiki zavod za geoloka istraivanja, str. 1-286, Podgorica. Radulovi M., Kasalica S., Pajovi M., Glavatovi B., Mitrovi L., Novakovi D., Vukovi R., ivaljevi R., Futi B., Buli Z., iprani I. & Buri M. (2005): Prirodne karakteristike Crne Gore. Sektorska studija za potrebe PPRCG (PPR), str. 1-183., GTZ, Vlada RCG & Univerzitet CG, april 2005., Podgorica. Radulovi M., Kasalica S., Pajovi M., Glavatovi B., Mitrovi L., Novakovi D., Vukovi R., ivaljevi R., Futi B., Buli Z., iprani I. & Buri M. (2005): Prirodne karakteristike Crne Gore. Sektorska studija za potrebe PPRCG (PPR), str. 1-183., GTZ, Vlada RCG & Univerzitet CG, april 2005., Podgorica. Radovi M.(1963): Planinska jezera Crne Gore i potreba njihove zatite.Godinjak Ekonomskog fakulteta u Titogradu, br. 1., Titograd. Radovi M. (1972): Turistika valorizacija kanjona Crne Gore. Glasn. Republ. Zav. Za. Prir. - Prir. Muz., 4: 183-194. Titograd. Radovi M. (2010): Turistika geografija Crne Gore. Fakulteti za turizam i hotelijerstvo, Bar & Kotor. Radojii B. (1980): Prilog poznavanju reljefa Crne Gore. Zbornik radova Nastavnikog fakulteta, 67-90, Niki. Radojii B. (2002): Geografija Crne Gore - drutvena osnova i regije. DANU., Odjeljenje prirodnih nauka, str. 1-615., Podgorica. Radojii B. (2005); Vode Crne Gore. Filozofski fakultet, Institut za geografiju, str. 1-390, Niki. Radulovi M. (2000): Hidrogeologija karsta Crne Gore. Pos. izdanj. Geolokog glasnika, knj. XVIII, Republiki zavod za geoloka istraivanja, str. 1-286, Podgorica. Radulovi M., Kasalica S., Pajovi M., Glavatovi B., Mitrovi L., Novakovi D., Vukovi R., ivaljevi R., Futi B., Buli Z., iprani I. & Buri M. (2005): Prirodne karakteristike Crne Gore. Sektorska studija za potrebe PPRCG (PPR), str. 1-183., GTZ, Vlada RCG & Univerzitet CG, april 2005., Podgorica. Radulovi V. (1972): Vodoprivredna osnova SR Crne Gore. Tuma hidrogeoloke karte SR Crne Gore terena slivova: Jadranskog mora, gornje Komarnice, gornje Tare i gornjeg Lima. R. 1: 200.000. Fond Zavoda za geoloka istraivanja SR Crne Gore, Titograd. 117 21

Radulovi V. (1972): Vodoprivredna osnova SR Crne Gore. Geologija za objekte u slivu : I Morae, II Komarnice, III Gornje Tare, IV Gornjeg Lima, V Orahovtice, VI Bojane. F.S.D. Zavoda za geoloka istraivanja SR Crne Gore, Titograd. Radulovi V. (1977): Vode SR Crne Gore, njihovi zagaivai i zagaenost. Ekologija, vol. 12 ( 2 ):141171, Beograd. RIjeenje o stavljanju pod zatitu rijetkih, prorijedjenih, endeminih i ugroenih biljnih i ivotinjskih vrsta. pp.714 -718. Slubeni list SRCG, br. 36/82: RIjeenje o stavljanju pod zatitu pojedinih biljnih i ivotinjskih vrsta ("Slubeni list RCG, br. 76/06). Reiser O. & Fhrer L. (1896): Materialien zu einer Ornis Balcanica IV, Montenegro. Carl Gerolds Sohn, Wien. Roganovi, D. (2003): Prilog poznavanju sipaca (Scolytidae, Coleoptera) smre (Picea excelsa Link.) na Prokletijama (Srbija i Crna Gora). Zatita Prirode 54/1-2. Beograd.115-122. Roganovi, D. (2003): National Report for Montenegro. Biodiversity Conservation and Management in Protected Areas and BRs. Report of the UNESCO MAB SEE Countries. Ed: Ars Docendi, Buchurest. Roganovi, D. (2007): Contribution to the knowledge of alien insect species in Montenegro. Proceedings of the International Conference: Alien Arthropods in South East Europe Crossroad of three Continents. 19-21 September 2007, Sofia, Bulgaria. Pp 17-25. Roganovi D., Kalezi L., Rabrenovi J., Buli Z. & Bukovi V. (2008): Nacionalna Strategija biodiverziteta sa Akcionim planom za period 2009-2014. god., str. 1-55. Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine, Podgorica. Roganovi D., Kapa M., Buli Z. & Bukovi V. (2010): Nacionalna Strategija biodiverziteta sa Akcionim planom za period 2010-2015. godine, str. 1-55., Ministarstvo ureenja prostora i zatite ivotne sredine, Podgorica. Roganovi, D: (2011): Program praenja biodiverziteta za 2010 godinu (tetni umski insekti i bolesti): In press. Rohlena J. (1942): Conspectus florae montenegrinae, XX-XXI: 1-506, Preslia, Praha. Savi S. (1995): Diverzitet liajeva (Lichenes) Jugoslavije sa pregledom vrsta od meunarodnog znaaja, 151-157, in: Stevanovi, V, Vasi, V. (edc). Biodiverzitet Jugoslavije. Bioloki fakultet, Ecolibri, Beograd. Sekulovi G. (1988): Jednoduna ocjena strunjaka: Ukupna batina u opasnosti. Dnevni list Pobjeda (26. X. 1988.), Titograd. Skoberne P. (1984): New record of Rhododendron hirsutum on Mt Magli Glasn. Zemaljsk. Muz. Sarajevu, 23: 279-281 (In Serbo-Croatian). Smerke Z. (1979): Alpinistiki vodi - stijene Jugoslavije II, (Komovi, Sinjavina, Morake planine, Maganik, Orjen, Durmitor, Magli, Bio), Varadin. Spasojevi Vasilije-Mujo (2006): Crnogorski katuni, str. 1-349. Nacionalna zajednica Crnogoraca Hrvatske, Split. Stankovi St. (1975): Plninska jezera Crne Gore. Drutva za nauku i umjetnost Crne Gore (Pos. izdanja) Odeljenje prirodnih nauka, knj. 5.,Titograd. Stevanovi V. (1986): Florogenetski elementi visokoplaninske flore planine Durmitor u Crnoj Gori. VII kongres biologa Jugoslavije, Plenarni referati i izvodi saoptenja, 202, D2-4, Budva. Stevanovi V., Jovanovi S., Niketi M. & Lakui D. (1990): Kartiranje flore kao osnova za praenje ugroenosti i zatitu retkih i endeminih vrsta Durmitora. Meunarodni nauni skup o prirodi Nacionalnog parka Durmitor, Nacionalni park Durmiror, UNESCO, 24. -27. X 1991, abljak. Stevanovi V., Niketi M., Jovanovi S., Lakui D. & Buli Z. (1993): Novi taksoni za vaskularnu floru Durmitora. - New taxa for the vascular flora of Durmitor Mountain. - Glasnik Instituta za botaniku i Botaniku batu Univerziteta u Beogradu (Beograd), 24-25:97-104, 1990-1991(1993). Stevanovi V., Butorac B., Jovanovi S., Lakui D. & Buli Z.(1993): Program istraivanja za izradu Crvene knjige vaskularne flore SRJ. Savez. min. za ivotnu sredinu SRJ i Inst. za botan. Biolo. fak., Beograd. Stevanovi, V. & Vasi, V. eds. (1995) : Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od meunarodnog znaaja. Ekolibri, Beograd Stevanovi V., Jovanovi S., Lakui D. & Niketi M. (1995): Diverzitet vaskularne flore Jugoslavije sa pregledom vrsta od medjunarodnog znaaja. In: Stevanovi, V. & Vasi, V. (eds.): Biodiverzitet Jugoslavije. Biol. fak. Univ. u Beogradu, Ekolibri, 183-217. Stevanovi V., Pavi S. & Stevanovi B. (1995): Diverzitet flore mahovina (Bryiphyta) Jugoslavije sa pregledom vrsta od meunarodnog znaaja. In: STEVANOVI V. & VASI V.: Biodiverzitet Jugoslavije (Beograd), str. 173-182. 1995. Stevanovi, V. (1996): Fitogeografska analiza flore Durmitora. Priroda NP Durmitor. Poseb. izd. 8. Geogr. fakultet, Beograd.

118 22

Stevanovi, V. & Lakui, D. (1996): Floristike i florogenetske karakteristike visokoplaninske endemine flore Durmitora. Priroda NP Durmitor Pos. izd. 8: 206-219, Geogr. fak. Beograd. Stevanovi V. (1997): Biogeni potencijali ( biodiverzitet ) razvoja Crne Gore. In: Pravci razvoja Crne Gore ekoloke drave ( finalni izvjetaj ). Evropski centar za mir i razvoj, Beograd, Ministarstvo zatite ivotne sredine Vlade RCG, Podgorica. Stevanovi V. & Buli Z. (1999): Projekat Flora i vegetacija Durmitora. List NP Durmitor - Soa nebeska, 24: 8 - 9, abljak. Studija Zatita prirodne sredine i pejzaa za potrebe PP optine Pluine i GUP-a Pluina . Republiki zavod za zatitu prirode Crne Gore, str. 1-47, Titograd. Studija Pravci razvoja Crne Gore kao ekoloke drave. OCPD, Beograd & Ministarstvo zatite ivotne sredine Vlade RCG, sintezna studija, finalni izvjetaj, str:1-284, Podgorica. ili . (1970): Neke rijetke i zatiene biljke u flori nae zemlje. Bioloki liost 1-3: 18-32, Sarajevo. ili . (1972/73): Nova nalazita nekih rijetkih i manje poznatih biljnih vrsta u flori Bosne i Hercegovine, Glasnik Zemaljskog muuzeja PN NS vol. XI-XII: 59-79, Sarajevo ili . (1973): Atlas drvea i grmlja. IP Svjetlost Sarajevo. ili ., Abadi S. (1986): Endemine biljne vrste u ekosistemima planina oko Sutjeske, Godinjak Biolokog instituta Univerziteta u Sarajevu, vol. 39:150-160, Sarajevo. ili . (1984): Endemine biljke. Ed. "Svijetlost" OOUR Zav. Ud. Nast. Sred. (Sarajevo) i Zav. Ud. Nast. Sred. (Beograd). ili . (1990): umske zeljaste bljke. IP Svjetlost, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Sarajev & Zavods za udbenike i nastavna sredstva, str. 1-273., Beograd. ili . (1996): Spisak biljnih vrsta (Pteridophyta i Spermatophyta) za Crvenu knjigu Bosne i Hercegovine. Glasnik Zemaljskog muzeja B. i H. ( prirodne nauke ), Nova serija, sv. 31,19921995, str. 323-367, Sarajevo. ili . (2005): Atlas dendroflore (drvee i grmlje) Bosne i Hercegovine. Matica Hrvatska, itluk & Franjevaka kua Masna Luka, str. 1-575, Sarajevo. ili . (2006): Botanika bata planinske flore Crne Gore, Kolain (Dulovine)., str. 1-292., Agencija Valjevac, & tamparija Valjevac, Valjevo. tepanek, M. (1960): Vklad v tipologiu vodohranilia. Sbornik VCHT, Prag 4 (2): 345-374 Treti, T., Dautbai, M. Mujezinovi, O.(2008): Bolesti Bukve (Fagus spp.) u umama Bosne i Hercegovine.umarski fakultet Univerziteta u Sarajevu, Bosna i Hercegovina Usupli M. (1996.): Patologija umskog i ukrasnog drvea. umarski fakultet, Univerzitet u Sarajevu. Vincek D., Popovi R. & Kovaevi M. (2010): Planine Crne Gore - Vodi za planinare. Drugo dopunjeno izdanje. NVO Mediteransko planinska Crna Gora, AP Print, str.: 1-147., Podgorica. Vizi O. (1983): Zatiene ivotinjske vrste u Crnoj Gori. Glasn. Republ. zav. za. prir. - Prir. muz., 17: 69108, Titograd. Vukovi M., oli D., Petrovi N., unji K., Pulevi V., Mihailovi R. & Cerovi K. (1970): Studija zatite prirode i lovstva za sjeverni dio SR Crne Gore, str, 1-36, Republiki zavod za zatitu prirode SR Crne Gore, Titograd. Vukovi M. & Mihailovi R. (1982): Zatiena prirodna batina Crne Gore. ovek i ivotna sredina br, 1, Beograd. Vukovi M. & Vizi O. (1982): Osvrt na dananje stanje faune Crne Gore i stepen njene zatite. Zbornik radova V savjetovanja o nacionalnim i regionalnim parkovima Jugoslavije, Beograd. Vukovi M., Buli Z., Kuananin S., erani A., Stanisavi R., Nedi D., irovi R., Milikovi N., Markovi S., Milainovi N. & Neovi . (2000): Program ustanovljavanje i kategorizacija lovita u Crnoj Gori. Fond S.D. RZZPCG, str. 1-145, Podgorica. Vukovi M. & Buli Z. (2000): Pregledna karta lovita Crne Gore, R = 1 : 200.000. Fond S.D. RZZPCG, Podgorica. Zakon o zatiti prirode ("Slubeni list Crne Gore", br. 51/08). Zakon o ratifikaciji Evropske Konvencije o predjelima. "Sl. list Crne Gore", br. 60/08.

119 23