Ushtrimi 1009

(Columbia)

Jepni shprehit pr madhsit e mposhtme : e, , c, k,

. Gjeni:

a. Energjin qe nevoitet pr jonizimin e atomit t hidrogjenit. b. Ndryshimin n frekuenc t vijave t Lyman n atomin e hidrogjenit dhe deuteriumit. c. Momentin magnetik t elektronit. d. Shprndarjen n vlera e matur e mass s e. Madhsia B n t ciln ka nj shtes spinit n temperaturn T. duke ditur q gjysm jeta e sht .

t protoneve t lira pr drejtimin e caktuar t

f. Gjeni konstanten e strukturs s holl n gjendjen n=2 t hidrogjenit.

Zgjidhja -Ky ushtrim prfshihet n zonn e fiziks moderne, fizika e shekullit XX. -T dhnat e ushtrimit jan: e, , c, k, , , , T, n=2 dhe shtesa .

-N fund t shek. XIX u grumbulluan fakte q tregonin se atomet neutral prfaqsonin sisteme t ndrlikuara ngarkesash elektrike. Nj ndr faktet sht konstatimi dhe studimi i rrezeve katodike gjat ngarkesave elektrike n gazet. U arrit n prfundimin se kto rreze prfaqsonin nj fluks grimcash t ngarkuara negativisht, q u quajtn elektrone. U prcaktua se elektronet shkputen nga atomet, t cilat, n kt rast, kthehen n jone t ngarkuara pozitivisht. Duke matur ngarkesn specifike t elektroneve dhe joneve doli se masa e elektroneve sht mijra her m e vogl se masa e atomeve. Masa e elektronit sht:

-Ngarkesa e tij sht: e=1.6x -Masa e protonit sht: =1.67262x kg

-

- Planck (1858-1947) fizikant Gjerman. Ka mar mimin Nobel n 1918. Hodhi hipotezn e kuantit t energjis, nprmjet kontantes s tij. Ai prcaktoi vlerat numerike t h dhe k nga krahasimi i teoris s tij me t dhnat ekzistuese mbi rrezatimin. Njihej varsia e fluksit t energjis nga trupi i zi si funksion i temperaturs, pra njihej vlera e konstantes. Meqnse shpejtsia e drits dihej, kjo jepte vlern e kombinimit .

Si burim i dyt mund t merret ekuacioni relacionin tjetr

(ligji i II i Vinit), i cili jep

Pra prcaktimi eksperimental i

jep raportin k/h. Planck kishte informacion mbi vlern e

maksimumit, e cila i dha atij nj vler t raportit k/h gj q i mundsoi atij llogaritjen e vlerave te h dhe k. Vlerat e gjetura prej tij qen 3% larg atyre t sotme. Konstantja e reduktuar e Planck lidhet me konstanten e Planck me formuln: h=2 =h/2=1.0546x h-kuanti i veprimit (1905) h=6.6262x Js J/K Js

k-konstantja e Bolcmanit e cila ka vlern : k=1.38x

c-shpejtsia e drits, e gjetur nga Majkelson , n 1865. M von sht gjetur dhe nga skenctar t tjer. Vlera e saj sht: c=299 792 458 m/s3x m/s

Krkesa a. Energjia q nevojitet pr jonizimin e atomit t hidrogjenit? Mbshtetemi n teorin e Borit (Niels Bornh 1885-1962, fizikant Danez. I pari q futi iden kuantike n strukturn e lnds dhe q zhvilloi me sukses teorin e rrezatimit t hidrogjenit atomic n 1913. U nderua me mimin Nobel n 1922.) pr gjetjen e energjis s jonizimit. Teoria e Borit nga ana sasiore shpjegon jo vetm spektrin e hidrogjenit, por edhe spektrat e atyre q quhen jone t ngjashme me t hidrogjenit. Kto jan t prbr nga brthama dhe nj elektron. Marrim Z=1. Sipas Borit, elektroni me mas m, q ka nj shpejtsi tagenciale V, rrotullohet rreth brthams masive me ngarkes pozitive +Ze. Qndra e orbits praktikisht
2

prputhet me qndrn e brthams. N kt rast forca trheqse kuloniane, q vepron mbi elektronin q rrotullohet duhet t jet e barabart me forcn trheqse elektrostatike q vepron ndrmjet ngarkesave. Kemi: -e +hzz e (1) Nga ana tjetr n prputhje me postulatin e par t Borit: lvizja e elektronit mund t kryhet vetm n disa orbita rrethore diskrete, t cilat jan t kuantifikuara kemi par se momenti i impulsit n orbitn rrethore sht: mVr=n (2)

Nga dy barazimet e msiprme, n t cilat kemi dy t panjohura, V dhe r, prcaktojm rrezet e orbitave t lejuara elektronike. Nga formula e par nxjerrim V dhe e zvendsojm tek ekuacioni i dyt. (3) I ngrem n katror t dy ant e ekuacionit t dyt: (4) Thjeshtohen r dhe m. Nga ktu prcaktojm rrezet e orbitave t lejuara: (5) Indeksin n pran r e kemi vendosur pr t treguar se rrezja sht vetm funksion i numrit kuantik kryesor n. Prcaktojm rrezen e orbits s par t atomit t hidrogjnit. N kt rast kemi Z=1 dhe n=1. Athere marrim:

=0.529

(5)

Diametri i atomit t hidrogjenit del, pra, rreth 1, gj q prputhet me eksperimentet. Energjia e brendshme e atomit prbht nga energjia kinetike e elektronit q sht (brthamn e kosiderojm t palvizshme) dhe energjia e bashkveprimit t elektronit me

brthamn, ose energjia potenciale e elektronit q sht

. Shnojm se n kt rast

energjia potenciale e elektronit sht zero n infinit dhe negative n t gjith pjesn tjetr t hapsirs. Pr t prcaktuar energjin potenciale t elektronit do t prdorim nj kondit t zakonshme t teoris s fushs, dhe pikrisht faktin q elektroni ka energjin zero kur ndodhet n qetsi, pambarimisht larg brthams. Meq n se elektroni kryen pun gjat frkimit tek brthama pozitive, athere energjia potenciale elektrike e tij do t vij duke u zvogluar. Duke pas parasysh faktin se elektroni e fillon lvizjen q nga infiniti, ku ndodhet n qetsi, del se energjia e tij potenciale do t jet negative dhe t zmadhohet n vler absolute kur ai afrohet tek brthama. Energjia potenciale e elektronit n largsin r prcaktohet nga puna q kryejn forcat trheqse t brthams, pr ta sjell elektronin nga infiniti n largsin r. Kemi:

(6)

N kt mnyr energjia e plot do t jet: (7) Nga barazimi i par kemi:

(8) Athere: (9) Duke zvendsuar vlern e r q gjetm m sipr kemi:

(10)

Formula tregon qart karakterin diskret t energjis s atomit. Vlerat e mundshme t energjis s plot n gjendjet e lejuara t atomit jan negative. Vlera m e vogl e energjis i prket orbits m t vogl me rreze . Me kalimin e elektronit nga orbitat m t afrta n orbitat m t largta, energjia rritet. Pr n= r dhe 0. N kt rast elektronet ndodhen pambarimisht larg brthams. Energjia e domosdoshme pr shkputjen e elektronit nga atomi , domethn pr largimin e tij nga orbita e par n infinit sht:

(11)

Kjo pr shkak se puna e jashtme sht e barabart me ndryshimin e energjise. (12) Pr atomin e hidrogjenit kemi (Z=1):

(13)

Krkesa b. Ndryshimin n frekuenc t vijave t Lyman n atomin e hidrogjenit dhe t deuteriumit. Eksperimentet kan treguar se n atomin e hidrogjenit dallohen pes seri. n= n=7 n=6 n=5 n=4 n=3 n=2 seria Balmer n=1 seria Lajman Pr n=2 dhe duke ndryshuar vlern e m merret seria e vijave n pjesn e dukshme t spektrit q quhet seria e Balmerit. Simbolet , , , tregojn vijat e dukshme, t cilat merren pr m=3,4,5,6,.. dhe prfaqsojn gjatsit e njohura te valve t kuqe, t gjelbrta, boj qielli dhe vjollc. -Atomet rrezatojn nj spekter (varsia e intesitetit t drits nga frekuenca) q prbht nga vija t veanta spektrale, prandaj quhet dhe spekter me vija. Vijat n spektrat e atomeve jan vendosur n mnyr t rregullt. Gjatsit e valve t vijave t tyre spektrale mund t paraqiten me shum saktsi nga formula: seria Pashen seria Pfundit seria Breketit E

(1)

n,m=1,2,3,4,.... m>n Konstantja R quhet konstantja e Ridbergut, vlera e saj sht R=1,097
-

1/

Pr n=1 dhe m=2,3,4,... merret seria e Lajmanit (Theodore Lajman 1874-1954) pr rrezatimin ultravjollc. E ashtquajtura vija alfa e Lajmanit (n=1,m=2). Vijat spektrale karakterizohen me madhsin:

(2)

E cila quhet numr valor dhe paraqet numrin e valve q ndodhen n njsin e gjatsis (arsyeja sepse gjatsia e vals matet m me saktsi se shpejtsia e drits). N kt rast formula shkruhet:

(3)

Mund t shkruajm n lidhje me frekuencn formuln e msiprme:

(4)

Pranojm q produktin CR ta shnojm prsri me R vetm se do t jet C her m e madhe.

(5)

-Supozojm se elektroni kalon nga orbita e m-t n orbitn e n-t, ku m>n, rrjedhimisht . Ky kalim do t shoqrohet me emetimin e nj fotoni, me frekuenc t prcakuar, t ciln ne po e shnojm me . N prputhje me postulatin e dyt t Borit :lvizja e elektronit n orbita stacionare, ndonse kryhet me nxitim, nuk shoqrohet me rrezatim energjie. Rrezatimi mund t emetohet ose t absorboht vetm n formn e kuanteve t drits gjat kalimit t elektronit nga nj orbit stacionare n nj tjetr, energjia e fotonit do t jet:

=
ndrsa frekuenca:

(6)

(7) Duke vendosur n kt shprehje vlerat e energjis, t prcaktuara sipas formuls (10) te krkesa a, marrim:

(8)

Nse duam ta shprehim formuln me an t funksionit valor kemi:

6

(9)

Nga krahasimi i formuls (3) me (9) nxjerrim shprehjen e konstantes s Ridbergut pr hidrogjenin (Z=1).

(10)

Kjo konstante e matur eksperimentalisht prkon me at t prcaktuar sipas teoris s Borit. Kjo vler e R i prket rastit kur masa e brthams M sht pambarimisht e madhe n

krahasim me masn m t elektronit dhe shnohet me . Nse marim n shqyrtim dhe lvizjen e brthams m e zvendsojm me masn e reduktuar. (11) N rastin e prgjithshm kemi: (12) Pr atomin e hidrogjenit masa e reduktuar do t ishte: (13)

Pr deuteriumin masa e reduktuar sht: (14) Pr hidrogjenin frekuenca sht (n=1,m=2):

( - )=
Deuteriumi sht izotopi i hidrogjenit me Z=2. Pr deuteriumin kemi:

(15)

( - )=
7

(16)

Duke br diferencn dhe duke zvendsuar gjejm:

( - )= ( )

) ( )

(17)

Krkesa c. Momentin magnetik t elektronit. Momenti magnetik merret si shkak nga prkufizimi n fizikn klasike i momentit magnetik i nj grimce t ngarkuar si p.sh. elektronit i cili lviz n nj orbit. Nga pikpamja klasike momenti magnetik i nj qarku rrethor me rreze r (Sip.= rryma me intesitet I, sht i barabart me p(mag)=
[ ( ) ( ) ]

), ku kalon ( )

( )

Duke zvendsuar aty shprehjen kunatike t momentit (mekanik) orbital t impulsit pr elektronin: ( ), moment magnetic orbital del:

(1)

Ndrsa pr vlern e tij mund t shkruajm:

(
Ku e

(2)

( ) sht i ashtquajturi magnetoni i Borit.

Krkesa d. Shprndarjen n vlera e matur e mass s .

duke ditur q gjysm jeta e

sht

Nga relacioni i paprcaktueshmris i Hajzembergut (Werner Karl Heisenberg 1901-1979, fizikant Gjerman, sht nderuar me mimin Nobel n 1932 kryesisht pr kontributin e tij n ndrtimin e mekaniks kuantike n 1925. sht br i njohur pr relacionin e paprcaktueshmris), lidhen midis tyre nj ift madhsish q jan energjia dhe koha:

E t

(1)

Shpesh ky relacion quhet dhe relacioni i paprcaktueshmris i Bor-Hajzemberg. Sipas tij, sa m gjat sht koha e prcaktimit t energjis n nj gjendje t dhn, aq m mir e njohim
8

at vler dhe anasjelltas. E formuluar ndryshe, energjia e nj gjendje t qndrueshme, (q zgjat pr nj koh t gjat, teorikisht t pafundme), sht e prcaktuar mjaft mir,( ka nj vler t dhn, plotsisht t prcaktuar). Ndrsa, pr nj gjendj t paqndrueshme, q jeton vetm n nj koh shum t shkurtr, energjia e saj shtrihet n nj interval vlerash t mundshme. Pra kemi:

E/

(2)

Krkesa e. Madhsia B n t ciln ka nj shtes caktuar t spinit n temperaturn T.

t protoneve t lira pr drejtimin e

M 1925 Uhelenbeku dhe Gaudsmiti hodhn hipotezn q elektroni zotron dhe nj moment mekanik vatiak t palidhur me lvizjen e tij n hapsir. Ky sht spini i elektronit. Kt cilsi elektroni e ka gjithmon edhe kur ndodhet n gjndjen e qetsis. Pra spini sht nj karakteristik e brenshme e grimcs. Spinet i kemi paralel dhe antiparalel. N rastin kur B=0 spinet jan t njjta. Kur spinet i kemi parallel , kur jan antiparalel , ku .

Numri i protoneve kur spinet jan paralel sht: (1) Pr antiparalel sht: (2) Probabiliteti i tyre gjendet:

(3) Bjm veprimet, N thjeshtohet: ( )

ose Duke i futur t dyja ant n ln kemi:

(4)

=2x
Nga ktu nxjerrim B e cila sht e barabart me :

(5)

(6)

Krkesa f. Gjeni konstanten e strukturs s holl n gjendjen n=2 t hidrogjenit. Pr n=2 kemi: n=2, l=1, j=3/2, j=1/2. Pr l=0 nuk e marim n konsiderat. Ku: n- numri kuanti themelor, prcakton nivelet energjitik. Merr vlerat 1,2,3,. Numri i elektroneve n nj nivel sht Xn=2n l-numri sekondar, prcakton nnnivelet energjitike. Merr vlerat 0,1,2,3, numri i elektroneve n nj nnnivel sht Xl2(2l+1) m-numri magnetik, prcakton gjendjet energjitike. Merr vlerat l,0,+l. numri maksimal i elektroneve n nj gjendje energjitike sht 2. Shohim korigjimin pr energjin kinetike. Sipas teoris special t relativitetit, shpreja e energjis kinetike pr p<<mc, mund t thjeshtohet n trajtn:

T=

(1)

Pikrisht, vetm term ii par i ekuacionit (1) sht kosideruar n ekuacionin e Shredingerit pr elektronin n atomin e hidrogjenit. Por mesa shihet, t paktn n kt nivel prafrimi, duhet t kosiderohet dhe termi i dyt n trajtn e nj perturbimi. Nga llogaritjet marim kt korigjim pr energjin:

(2)

Ku krahas varsis s qart t energjis edhe nga numri kuantik l, na shfaqet dhe nj konstante pa prmasa:

(3)

Kjo sht konstantja e strukturs s holl.

10