Den Wienerklassiske perioden (1750 1800/1820) Rokokko Det er vanleg rekne skillet mellom Klassisisme og Barokk til 1750

50 (ddsret til Bach). Utviklinga fr barokkstil til klassisk stil forgjekk gradvis. Overgangsperioden kallar vi Rokokko. Ca 1725 75. Begrepet kjem fr mbelkunst og arkitektur. Innanfor rokokkomusikken er det vanleg skille mellom to stilar: Den ekspressive stil: Empfindsamerstil. Musikken var veldig flelsesprega, og hadde ekspressive akkordar og melodiske sukk - motiv som sluttar p taktlett del som eit sukk. *Carl Phillip Emanuel Bach Sonate (melodiske sukk) Den galante stil: Typisk for galante stil var at den var lett, lystig og homofon med enkelt akkompagnement (albertibass). Melodien var periodisk i motsetning til Barokkens vidarespinning. Inndelinga i fraser var tydeleg, medan barokkmusikken var prega av vidarespinning. Enkel harmonikk basert p hovudtreklangane tonika, subdominant og dominant *Mozart Ballett P denne tida byrja den nue verkforma symfoni oppst. Symfoni besto av fire satsar. Hurtig lett menuett hurtig. I byrjinga var det vanleg med tre satsar hurtig lett hurtig (slik som i sinfonia i operaen). Mannheimorkesteret var den mest kjente p denne tida. Dei hadde kraftig klang og dunamikk. Johann Stamitz var orkesterleiar og komponist. Han spelte ei viktig rolle i utviklinga av symfonien. * Johann Stamitz Symphoni in Eb major, Op. 4, No. 6 (galant stil) Wienerklassisismen Wien var den viktigaste musikkbyen. 1750 var Bachs ddsr. Overgangsperioden til mellom Barokken og Wienerklassisismen var Rokokko (1725 1775). Viktige samfunnsendringar Opplysningstida fornuft, fakta og folkeopplysning. Kjende filosofar var Voltaire, Descartes og Rousseau. Encyclopedien: oppslagsverk for folket. Den franske revolusjonen kom 1789. Borgarskapet tok meir og meir over for adelen, og kyrkja fekk mindre makt. Borgarskapet dominerte etterkvart og kulturlivet ettersom samfunnet gjekk over fr jordbrukssamfunn til industrisamfunn. Dette medfrte meir offentlege konsertar. Hoffet og adelen hadde tidlegare monopol p musikk. Musikken mtte dermed tilpassast publikums smak. Komponistane vart etterkvart meir sjlvstendige. Mozart var ein av dei frste.

Opera i den Wienerklassiske perioden P 1700 talet fekk vi fleire nye retningar innan operakunsten. Utgangspunktet var Barokkens opera seria som hadde emne fr antikken. Denne operaforma var tilpassa den adelege overklassa som hadde kunnskap om desse emna. Med eit veksande publikum kom det derimot inn nye former I Frankrike vidareutvikla Jean Philippe Remeau balletoperaen til Lully. I Italia fekk vi Opera bugga som opprinneleg var eit mellomspel med eit humoristisk/komisk emne. Til dmes to-aktaren La Serva Padrona (Thenestepiken som ble husfrue) av Giovanni Pergolesi. Opera buffa vart seinare lengre i omfang og var ein viktig forgjengar for 1800talets operette. I Tyskland fekk vi etterkvart ei operaform p morsmlet med talt dialog. Mozarts siste opera Trylleflyten (1791) er eit godt dme p dette. I Tyskland heitte verkforma Singspiel og i Frankrike Opera comique. Ein viktig tysk reformator innan opera seria var Christoph Willibald Gluck som i forordet til Alceste (1767) sette opp kriterier for kva som br prege ein god opera. Han prver her finne attende til Cameratabevegelsen sine ideal i den tidlege monodiske opera fr det tidlige 1600 tal. Wolfgang Amadeus Mozart (1756 1791) Komponerte 17 operaer (3 ufullendte) innanfor alle operagenrer. For eksempel Figaros Bryllup (Opera buffa), La clamenza di Tito (Opera seria) og Trylleflyten (Singspiel). Innan opera var Mozart mest kjent for Trylleflyten. Den talte dialogen samt ensemblesong at ariene blir sunge som ein dialog mellom fleire aktrar var dei viktigaste nyvinningane. Overture i sonatesatsform med langsom innleiing. *Mozart Nattens dronning (Trylleflyten) Instrumentalmusikk i den Wienerklassiske perioden Symfoni: ein symfoni var eit orkesterverk. (Vidareutvikling av Operaens Sinfoina HLH) Konsert: solokonserten fortsatte esistere (HLH). Concerto grosso forsvann. Strykekvartet: ny verkform for 2 fiolinar, bratsj og cello. Sonate: var i den klassiske perioden eit tresatsig verk (HLH) for soloinstrument eller lita besetning. Klaversonate berre piano. Violinsonate fiolin og piano. Suiter og kyrkjesonater var ikkje lenger aktuelle. Franz Joseph Haydn (1732 1809) Haydn er mest kjent for symfoniane (108 stk), strykekvartettane, trompetkonserten og oratoriet Skapelsen. Han var tilsett som kapellmester hos fyrst Esterhazy fr 1761 til 1789 i Eisenstadt. Permitert med fast knn i 1789. Reiste deretter mykje rundt i Europa. Vi kan dele Haydns liv i tre perioder 1. Periode 1770. Galant stil. 2. 1770 1780. Sturm und drangperiode. Ekspressiv stil. Moll-symfoniar. 3. 1780 1809. Den klassiske periode.

Symfoniforma Verk for symfoniorkester Trebls: fr ca 1770 klarinett, obo, fagott og flyte. Horn i Eb og F Messing fr ca 1800+ trompet, trombone Perkusjon: peuke (teimpani) Strykarar: fiolin, bratsj, cello og kontrabass Ca 30 40 folk, seinare vaks orkesteret til ca 80 100. Symfonien hadde i starten tre satsar HLH, men etterkvart var fire satsar standard 1. Hurtig sonatesats 2. Langsom sats (lang melodi eller variasjonssats, evt rondo) 3. Menuett (3/4) seinare Scherzo spk 4. Hurtig sonatesats, rondo eller sonaterondo. Sonatesatsen si oppbygging Eksposisjon: Utstilling, presentasjon av dei tema som blir brukt. Hovudtema: Tonika Overledning Sidetema: dominanttonearten dersom hovudtema var i dur, eller paralelltionearten dersom - hovudtema var i moll. Overledning Epilogtema: same toneart som sidetema. Epilogtema var ikkje alltid med :|| repitisjon, eksposisjonen vert spelt to gongar Gjennomfring Behandling av det tematiske materialet, modulasjonar etc Reprise Hovudtema Overledning Sidetema: gjekk denne gongen ogs i tonika eller tonika vriant Overledning Eipilogtema (Tonika) Coda (Hale)

*Haydn Symfoni No. 94, 1 sats Londonsymfoniane (synmfoni 93 98 og 99 104) vart framfrt i London i perioden 1791 1794. Symfoni 04 - Surprise eller paukeslagsymfonien. 1. Sonatesats med langsom innledning (typisk Haydn). 2. Langsom variasjonssats- tema med variasjonar. Tema 1 32 takter. Takt 16 Paukeslaget. Takt 33 48, 1 variasjon. Tema med obligatstemme. Takt 49 74, 2 variasjon. Tema i varianttoneart, Cmoll. Takt 75 107, 3 variasjon. Tema blir spelt i 16-dels notar, fin obligatstemme i flyte og obo. Takt 107 144, 4 variasjon. Fullt orkester med blsarar Merk fermaten p F#dim i takt 142. Takt 145, 5 variasjon. Coda. 3. Menuett (3/4) aba 4. Sonaterondo A Hovudtema G-dur overledning B Sidetema D-dur overledning A Forkorta C Gjennomfring A Hovudtema overledning B Sidetema A Forkorta Coda Innleia med paukevirvel Haydn Strykekvartettens far Dette var ei ny verkform i den klassiske perioden: Besetning. 1. fiolin, 2. fiolin, bratsj, cello. Tidleg i den klassiske perioden var kvartetten ei svrt enkel homofon verkform med melodi i 1. fiolin *Andande fr Strykekvartett Op. 3 Rokokkostil. Enkel melodi med akkordar i understemmen Op. 3 = opus 3 = verk No. 3 I 1781 kom op 33 (samling med strykekvartett). No har dei fire stemmene blitt meir sjlvstendige. Satsen vart meir polyfon . Kvartetten hadde no vanlegvis same oppbygging som ein symfoni: 4 satsar (hurtig sonatesats) Langsom (rondo eller variasjonssats) Menuett (ABA) Hurtig (sonaterondo, sonatesats eller rondo) Haydn hadde mykje humor i satsane sine: Paukeslaget i symfoni No. 94 Falsk reprise i gjennomfring (der lurte eg deg!) Falsk avslutning.

*Strykekvartett Op. 33 No. 2 The Joke 1. Satsen er prega av virtuositet og at stemmene er likeverdige. Polyfon sats med dialog og imitasjon mellom stemmene. Oppbygging: sonatesats. Eksposisjon: Takt 1 32 Gjennomfring: Takt 33 63 Tematisk arbeid: Haydn tek utgangspunkt i motiva i eksposisjonen og brukar dei som byggjeklossar i gjennomfringa. Mykje modulasjonar. Falsk reprise: Cmoll takt 58 Reprise: Takt 63 90 2. Scherzo (spk). Scherzoen gr i 3/4 og skulle vanlegvis vere tredje sats i kvartetten. Scherzoen er hurtig . Oppbygginga er A 1-34, B 25-68 og A da capo al fine. Festlege glissandoar i 1 fiolin. 3. Largo sostenuto (utholdt langsamt). Den langsame satsen er vanlegvis sats nummer to i kvartett, men har her bytta plass med Scherzoen. Formoppbygging: Rondo. 4. Rondo Finale Presto (hurtig). Den spesielle med denne satsen er all tullinga p slutten (falsk avslutning) . Form: Sonaterondo. Mozarts instrumentalmusikk Mozart komponerte instrumentalmusikk innan alle verktyper: sonater, klaversonater, solokonsertar, symfoniar, strykekvartettar, kvintettar og annan kammermusikk. Av dei 51 symfoniane er No. 40 (gmoll) 1788 Den tragiske ein av dei mest kjende. Den har standard sonatesatsform i 1 sats. *Symfoni No. 40 1 sats Wolfgang Amadeus Mozart (2) 1756 1769 Vidunderbarn p turne 1769 1781 Konsertmester hj erkebiskopen i Salzburg + diverse studiereiser til bl.a Italia 1781 Flytta til Wien. Ville drive som fri skapande kunstnar. Budde resten av liver i Wien. Rokokkoperiode fram til 1773 Sturm und drang periode 1773 1781 pverka fr litteratur (Goethe) Den modne periode 1781 1791 Mozart komponerte mange klaversonater. I den klassiske perioden var ei sonate eit verk med tre satsar 1. Sonatesats (hurtig) 2. Langsom sats 3. Hurtig rondo, sonaterondo eller sonatesats.

* Tyrkisk marsj 3. sats fr klaversonate No. 11. Dette er Rondo. A B A C A Takt 1 24 Rondotema i a-moll er inndelt i 8-takters fraser aaba-form klar periodisering. Enkle akkordar, galant stil, homofon oppbygging. B Takt 25 64 lp modulasjonar A Takt 65 88 Rondotema i a-moll C Takt 89 96 Episode som B Coda (hale) Hammerklaveret var utbredt p slutten av 1700talet. Mozarts solokonsertar 27 klaverkonsertar, 5 fiolinkonsertar, klarinettkonserten, to flytekonsertar, fire hornkonsertar, obokonsert og fagottkonsert. Konsertane i den klassiske perioden hadde tre satsar Hurtig Langsom Hurtig. I barokken hadde vi to typar: Conserto grosso og Solokonsert. I den klassiske peroden var solokonserten viktigast, conserto grosso forsvant. Konserten var skrive for soloinstrument med symfoniorkester. *Klaverkonsert No 21 Kchel 467, 1785 Wien, 1 sats Denne sasen viser standardoppsettet for sonatesats i ein solokonsert. 0.00 Orkestereksposisjon hovudtemadel C-dur 0.50 Sidetemadel C-dur 2.10 Solisteksposisjon hovudtemadel C-dur 3.10 Det merkelege g-moll pfunnet 3.50 Sidetemadel G-dur 4.20 (ca) Gjennomfringsdel. Masse modulasjon 8.00 Reprise hovudtemadel C-dur 9.00 Sidetemadel C-dur 11.27 Kadens. Orkesteret stoppar G-dur (dominantakkorden, og solisten i improviserer kadensen til C-dur. Mozarts opprinnelege kadens er ikkje bevart) 12.50 Coda Den andre satsen i ein konsert var langsom. Mozart var kjent for sine lyriske mellomsatsar i klaverkonsertane. Den andre satsen i klaverkonsert No. 21 er nrmast ein lang melodi som bevegar seg gjennom mange toneartar. Melodien er brukt i den kjende svenske filmen Elvira Madigan (1967) Den tredje satsen i klaverkonsert No. 21 er ein rask rondo med solokadens.

Kyrkjemusikk Ca 60 verk inkludert 16 messer. Requiem i d-moll fr 1791 er den mest kjendte. Eit requiem er ei ddsmesse. Ei ddsmesse bestr av dei vanlege ordinariesatsane, dvs kyrie, gloria, credo, sanctus, benedictus og agnus dei, og i tillegg satsar som var spesielt for requiemet. I alt hadde verket 14 satsar. Verket var bestillt anonymt av Franz von Walsegg, ein eksentrisk greve som ville gje det ut sjlv i samband med kona sin begravelse. Mozart rakk ikkje fullfre, og det er usikkert kven som fullfrte verket p oppdrag av Constanze. Musikkstudenten Sssmayr var ein av dei som hjalp til. * Introitus og Lacrymosa dies Illa (Denne trefylte dag) fr Requiem Kchel 626 Ludvig van Beethoven (1770 1827) Beethoven vert rekna som ein overgangsfigur mellom Wienerklassisismen og Romantikken. Perioder i Beethoven sitt liv: Ungdomstid fram til 1792 1792 1802: Wienerklassisk periode. Flytta fr Bonn til Wien. Traff Hayd, Mozart og Salieri, og studerte hos Albrechtsberger. Beethoven var ein flink improvisator (piano) og vart raskt ein av samtida sine beste konsertpianistar. Dei frste verka var i wienerklassisk stil omtrent som Haydn og Mozart. Typiske trekk for Beethoven sin musikk: Sterke flelsesuttrykk f.eks mange Sfz (plutseleg sterkt). Humrsvingingar. Meir komplisert harmonikk, til dmes altererte akkordar (F7b9) Strre fridom i hve til formtypar. Klaversonatene til Beethoven Ei sonate var i barokken ein triosonate (LHLH) eller ei suite som besto av dansesatsar. I den klassiske perioden fekk verkforma sonate anna innhald: Ei sonate hadde tre satsar H-L-H (som ein konsert). Av og til hadde ei sonate ein menuett mellom 2 og 3 sats. Ordet sonate betyr no verk for eit eller fleire instrument med klaver. Ei klaversonate er for solo klaver. Ei fiolinsonate er for fiolin og klaver. Beethoven komponerte 3 klaversonater. Dei mest kjente er Pathetique Op. 13, Moonlightsonata Op. 27, Waldsteinsonaten Op. 53 og Apassionata Op. 57, Op. 29 og Op. 106.

Pathetique Op. 13 komponert i 1799. Grand sonate, Pathetique (Opphyet og lidenskapelig). 1. sats: Cmoll/Ebdur (favorittoneartane til Beethoven). Det var vanleg at 1 sats i sonater var i sonatesatsform. Slik er det og her. Sonatesats med langsam innleiiong p eksposisjon og gjennomfring. Forspel Eksposisjon (11 132) Mellomspel Gjennomfring (137 195) Reprise (195 298) 298 Coda (Det langsomme temaet + Hovudtema) 2.sats: I sonaten var den andre satsen langsom. Forma kunne vre rondo, variasjonsats eller berre ein lang melodi. I denne satsen finn vi ei roleg og avslappa stemning (resignert). Abdur/Fmoll. ABACA-coda (rondo). 3. sats: Rondo. Hurtig Cmoll. Rondotemaet kjem attende i Cmoll fleire gongar. 1802 1813: Den romantiske peiode. Ca 1800 forstod Beethoven han kom til bli dv. Beethoven reagerte veldig sterkt p dette. Musikken var prega av hans frustrasjon og dermed meir flelsesbetont enn det som var vanleg i den winerklassiske stlen. Dette er eit romantisk trekk. 1814 1827: Den nyskapande og modernistiske eller den innadvendte periode. Beethove isolerte seg p grunn av dauvskapen. Han mtte og slutte som dirigent. Kjente verk: Symfoni No. 9 De gaale kvartettene (Fritonale) Op. 127, 130 og 121 + Grosse fuge. Beethoven var ein fri, uavhengig og skapande kunstnar, men han hadde nre band til adelen og fekk sttte her. Han var svrt pverka av den franske revolusjon og dette prega musikken. Beethoven komponerte i alle verktypar, men berre ein opera: Fidelio. Symfoniane til Beethoven Beethoven komponerte berre 9 symfoniar. Dei mest kjente er 3, 5, 6 og 9. Symfoniane er ho Beethoven vesentleg lengre enn hos forgjengarane Haydn og Mozart. Han brukte svrt lang tid p komponere dei, og ofte gjekk det fleire r fr id til ferdig symfoni. Dei overnevnte symfoniane er svrt spesielle, nyskapande og eksperimentelle p kvar sin mte. Symfoni 1, 2, 4, 7 og 8 er meir anonyme og flgjer det klassiske mnsteret p ein tradisjonell mte. Vi skal difor konsentrere oss om symfoni 3, 5, 6 og 9.

*No. 3 (1804) Ebdur - Eroicasymfonien (heltesymfonien). Beethoven dediserte symfonien til Napoleon, men han ombestemte seg d Napoleon let seg utnemne til keisar. Symfonien er svrt lang (50min). 1. Sonatesats med ekstra lang gjennomfring p 246 takter og Coda p 139 takter. Eksposisjonen hadde ca 155. Det blir brukt tre forskjellige tema i hovudtemadelen og to i sidetemadelen. Dessuten dukkar det opp eit nytt tema i gjennomfringa. Falsk reprise i hornet. 2. Marcia funebre (begravelsesmarsj). Cm C Cm (ABA). Marsjen har vore brukt i mange kjende begravelsar, til dmes Mendelsohn og Franklin D. Roosevelt. 3. Scherzo (hurtig 3/4). Beethoven brukte scherzo istaden for menuett i symfoniane sine. Satsen har ABA form som ein menuett. 4. Variasjonsform (tema med variasjonar). Det betyr Karaktervariasjonar som er litt friare enn den tradisjonelle tema med variasjonar-forma. *No. 5 Skjebnesymfonien 1807 Symfoni No. 5 har eit kjempemotiv...- Slik banker skjebnen p dren, skal Beethoven ha sagt. Bankemotivet gr igjen i alle satsane. Dette var nytt. Morse: ..._____ = V for Victory. Bankemotivet vart brukt som symbol under 2. Verdenskrig. 1. Sats. Cmoll. Vanleg sonatesats. Hovudtema takt 1 Cmoll. Sidetema takt 63 i Ebdur. Epilog i takt 94. Gjennomfring takt 125. Typisk Beethoven kraftig dynamikk Sf og Sfz etc. Hyppig bruk av kjernemotivet. 2. Sats. Dobbel variasjonssats (to tema med variasjonar). Langsom sats. Kjernemotivet kan og tilhyrast i bakgrunnen. 3. Scherzo (hurtig 3/4). Form: ABA med fugert mellomdel. Bankemotivet kjem att. Satsen gr atacca over i neste sats. Det vil seie at satsane heng saman. 4. Cdur istaden for hovudtoneart Cmoll. Sonesats der codaen er utvida med ei gjennomfring nr 2. Dette viser at ein etterkvart fekk eit friare forhold til formtypane. Bankemotivet kjem tilbake. *No. 6 Pastoralesymfonien 1808 Beethovens 6 symfoni er Pastoralesymfonien eller landskapssymfonien. Dei fem satsane hadde titlar som beskriv landskapsscener. Dette verket er dermed eit tidleg eksempel p romantisk programmusikk. I romantikken ville ein at musikk skulle uttrykke eit program, det vil seie eit flgeskrift som beskreiv kva som var skildra i musikken. Programmusikk hadde tidlegare blitt laga av Haydn og Vivaldi. Symfonien vart framfrt i 1808, og var eit viktig forbilde for romantikkens programsymfoni, f.eks Berlioz' symfonie fantastique som ogs hadde fem satsar. 1. Allegro ma non trappo (hurtig, men ikkje for mykje). Glade flelsar ved ankomst til landet. 2. Andande molto mosso (andante og svrt beveget). Scene ved bekken. I dene satsen har vi fugleimitasjon p slutten. 3. Allegro Bndenes muntre samvr 4. Allegro Storm og torden 5. Allegretto Gjetersang, glade og takknemlige flelser etter uvret

*No. 9 Korsymfonien 1824 Symfoni No. 9 (dmoll) vart komponert i perioden 1820-24, men var ptenkt alt i 1800 inspirert av Friedrich von Schillers dikt An die Freude (1785), med opprinneleg tittel An die Freiheit. Dei nye trekka ved korsymfonien var Det store omfanget (60 minutt) Satsrekkeflge: Hurtig Scherzo Langsom Hurtig Dissonerande akkordar Bruk av sangsolistar og kor i siste akt Symfonien hadde fire satsar 1. Hurtig sonatesats med langsam innleiing. 2. Scherzo (Beethoven bytta rekkeflga p satsane) med sterkt fokus p paukesolo. 3. Adagio. Fri variasjonsform. 4. Korsatsen. Denne satsen er ofte karakterisert som symfoni i symfonien. Dvs at den er delt inn i fire delar som tilsvarar satsane i ein symfoni. Satsen varer i ca 23 minutt. Langsom intro med klusterakkord (0.50) Gjentaking av tema fr 1 sats (1.22) Gjentaking av tema fr 2 sats (Scherzo) (1.46) Gjentaking av tema fr 3 sats (2.46) S blir an die Freude temaet presentert i variasjonssats (6.10) Etter klusterakkorde kjem barytonsoloen med tekst Nicht diese Tne (ikkje slike toinar). Deretter kjem koret med An die Freude Mtte alle mennesker bli brdre. (11.12) Fuge

Strykekvartettane til Beethoven Beethoven komponerte kvartettar gjennom heile livet, 17 stk. Op. 18 (Haydn-kvartettane) er laga i wienerklassisk stil med fire satsar og tradisjonell oppbygging. Fr mellomperioden er Rasumovskij kvrtennane op. 59 svrt kjende. P slutten av livet endra han derimot stil, og gav ut nokre kvartettsamlingar som fekk tilnamnet De gale kvartettene (Op. 127, 130, 131, 131, 133 og 135). Beethoven sa sjlv at desse var komponert for kommande tider. Det som var nytt med desse var Fleire satsar (op 131 hadde 7 satsar) Strre former (sprengte sonatesatsen) Skarpe dissonansar Tok opp at tradisjonen etter Back med kontrapunkt (Grosse fuge Op. 133) *Kvartett Op. 131 i C#moll, 1 sts (1826) Kvartetten har sju satsar som blir spelt uten pause (ca 40 min). Frste satsen er ei fuge basert p dette temaet:

Beethovens opera Fidelio (1805) Operaen var eit singspiel dvs, tysk tekst og talt dialog. Handlinga utspelar seg i eit statsfengsel ved Sevilla i Spania p 1600 talet. Den fortel historia om korleis Leonore, utkladd som fengselsvaktaren Fidelio reddar ektemannen sin Florestan fr dy i politisk fangenskap. Operaen vart ikkje srleg godt motteke i starte, og Beethoven reviderte den tre gongar. Operaen var inspirert av den revolusjonre samtida til Beethoven. Operaen har tre akter. *Finale Statsminister Don Fernando erklrer justice for all Florestan og resten av fangane blir befridd, og Leonore blir hylla av menneskemengda. Copying Beethoven ret er 1824. Ein ung kvinneleg konservatoriestudent kjem til Wien for jobbe som noteskrivar hj foreleggaren Schindler. Ho fr i oppdrag vre med p fullfre Korsymfonien som Beethoven arbeider med. Filmen handlar om vennskapet som utviklar seg fram til Beethovens dd i 1827. Andre sentrale roller er Beethovens adopterte nev, Karl, som Beethoven vil lre opp til konsertpianist, og konservatoriestudentens forlovede som skal bli ingenir.