HISTORIJA KOMUNICIRANJA prof.dr. emso Tucakovi UVOD 1.

Pojmovno odreenje iako je komuniciranje meu ljudima staro koliko i samo postojanje ovjeka tek je savremena komunikoloka nauka uoila bitnost istraivanja razvoja komuniciranja, posebno novinarstva. Istraivanje komunikoloke historije ima teorijske i praktine implikacije: teorijske jer uveava znanje o jednom fundamentalnom drutvenom fenomenu a praktine jer omoguava koritenje komunikolokih iskustava proteklih generacija. sama sintagma HISTORIJA KOMUNICIRANJA sadri dva dijela. historija je nauka koja prouava prolost ljudskog drutva oslanjajui se na tri izvora: - pisane tragove, - materijalne spomenike i - usmena predanja. pisani tragovi se smatraju najpouzdanijim jer najtanije govore o prolosti. pisani tagovi su uglavnom domai ii strani zapisi o zemljama, putopisi, dravni dokumenti, literarna ostvarenja i sl.Materijalni spomenici: graevine, ureaji, orua, oruja, posue, nadgrobni spomenici predstavljaju dokaz o organizaciji, razvijenosti, stupnju kulture, vjeri, obiajima nekog naroda ili odeenog podruja. Usmena predanja slue kao dopunski sporedni izvor saznanja o prolosti a to su uglavnom predanja koja se prenose sa koljena na koljeno pismenim ili usmenim putem (legende, mitovi, prie). drugi dio te sintagme ini pojam komuniciranje, ( lat istovremeno sabrati, sloiti, dijeliti neto s nekim, posavjetovati se, dogovoriti se) je drutveni proces u kojem se ostvaruje jedna od osnopvnih karakteristika ovjeka kao drutvenog bia. Postoje dvije vrste komuniciranja; materijalno i duhovno. Materijalno, tehniko komuniciranje je ono koje se odnosi na saobraaj, promet tehnikih sredstava (eljeznica,telefon itd.). Duhovno, drutveno komuniciranje je operiranje znakovima pomou kojih se ljudi sporazumjevaju. Ti znakovi mogu imati informativnu, edukativnu, rekreativnu ili propagandnu funkciju. esto se termini komuniciranje i informisanje tretiraju kao sinonimi. dok je komuniciranje aktivnost operiranja znakovima pomou kojih se ljudi sporazumjevaju, informacija je samo jedan od sadraja tog procesa. Informacijom posredujemo dogaaj ili doivljaj tako to se opisuje za javnost u obliku vijesti, lanka, komentar, reportae. informacija e stoga jedan od najvanijih elemenata komunikacije. Jedan od najvanijih aspekata komuniciranja u svim fazama razvoja civilizacije su MEDIJI, odnosno posrednici preko kojih se distribuiraju komunikativni sadraji izmeu uesnika u komunikaciji (medijum lat posrednik,prenosnik). Mediji preko kojih se posreduju informacije ili poruke velikim grupama recipijenata nazivaju se MASOVNI MEDIJI (mas-mediji) ili mediji masovnog komuniciranja. Historija komuniciranje ijma vremensko odreenje, domen njenog interesovanja je komuniciranje, posebno mas-mediji u povijesnom razdoblju ovjeanstva dakle od postanka ovjeka do danas. historiari taj period dijele na vie faza: Stari vijek, Srednji vijek, Novi vijek. mogua je i podjela historije i prema kriteriju stanja ljudske kulture pa tako razlikujemo period predcivilizacije i vrijeme civilizacije. Predcivilizacijski ili predhistorijski period idjeli se na kameno doba i doba metala. Kameno doba ima dvije faze : starije kameno doba (paleolit) i mlae kameno doba (neolit). u tom periodu ljudi se razvijaju, privikavaju na nove klimatske

promjene, razvijaju primitivna orua, naseobine isl. Pronalaskom metala poinje bavljenje stoarstvom, zemljoradnjom. Instinkt samoodranja i nunost zadovoljavanjua potreba pojedinaca i ljudskih zajednica osnova su razvoja komuniciranja ljudi. Sporazumjkevanje u najranijim vremenima ostvaruje se najjednostavnijim komunikacijskim znakovima, odnosno sistemom optikih i akustikih kodova. Optiki su : mimika, gest, pokret, a akustiki : zvuk, um, krirk, rije i sl. To je prapoetak komuniciranja. Nakon toga upotrebljavaju se sredstva koja pojaavaju te kodove svjetlosni znaci kao loenje vatri, dimni signali te zvuni siognali bubnjevi, trube, rogovi od ivotinja isl. razvijanjem trgovakih puteva dolinama rijeka doprinosi veoj potrebi za irenjem informacija i saznanja. 2. Antike civilizacije utemeljenju ljudske kulture i komuniciranja uopte poseban su doprinos dale tri grupe naroda. Prvu grupu ine hamtitski narodi meu kojima su najistaknutiji stari Egipani Drugu grupu ine semitski narodi u koje spadaju Haldejci, Babilonci, Asirci; hebreji i Feniani. Tru grupu ine indoevropski narodi meu kojima su bili najbrojniji Perzijanci, medijci, Grci, Rimljani, Germani. Od istonih naroda utemeljenju civilizacije najvei doprinus dali su stari kinezi i Indijci. Sve ove narode karakteriziraju dvije injenice; pronalazak pisma i inteziviranje pismenosti. Draave Starog vijeka koje su posebno znaajne sa stanovnitva utemeljenja komunikacijskih procesa su Egipat, Babnilon, Asirija, Perzija, Indija; Kina, Fenikija, Judeja, Grka i Rim. Egipat Je najpoznatija drava tog vremena. Za egipat se veu faraoni, boanstva, vjerovanje u zagrobni ivot koji je mogu ukoliko se tijelo sauva poslije smrti pa razvijaju mumificiranje kao i gradnja grobnica- piramida. Srednji i Bliski istok Neto mlaa kultura od egipatske je mezopotamska koja se razvijala izmeusrednjoazijskih rijeka tigrisa i eufrata. Jedan od najvanijih gradova antikog vremena bio je Babilon koji je postao centar Mezopotamije. Vrhunac moi Babilon je dosegao za vrijeme vladavine cara Hamurabija koji je poznat kao autor prvih pravnih propisa pomou kojih je regulisao pojedine oblasti ivota u carstvu-HAMURABIJEV ZAKONIK (pronaen uklesan na kamneom stubu u Babilonu). vjerovali su u boanstva, naroito u zvijezde pa se razvija astrologija, horoskop. utemeljili su savremeni kalendar. Babilonskom carstvu prethodilo je Sumersko kraljevstvo iji su stanovnici vjerovali u boanstva i u kojem je zabiljeen prvi pokuaj prenoenja psihikih pojmova u obliku pismenog znaka na glinenu plou to je nagovijestilo pojavu pismene komunikacije. Na sjeveru Mesopotamije postojala je drava Asirija, asirci su poznati po tome to su razvili klinasto pismo, a osnovali su i biblioteku glinenih ploica u gradu Ninivi. narodi Mezopotamije su svijet tumaili pomou mitova, najpoznatiji mitovi su o potopu i Gilgame. Fenikija je jedna od rijetkih antikih civilizacija koja se razvijala na obali Sredozemnog mora a ne na rijeci. tako da su se judi okrenuli pomorstvu. Na obalama sredozemnog i Crnog mora osnivali su kolonije. U dodiru sa Egiptomupoznali su egipatsku kulturu i egipatsko pismo koje su pojednostavnili i sveli na 22 znaka. Junije od Fenikije obitovala su hebrejska plemena a najbrojniji su bili Izraelci i Judejcikoji su se sjedinili u izraelce ili Hebrejce (jevreji). Hebreji su prvi antiki narod koji je vjerovao u jednog boga Jahvu ili Jehovu. Jedna od antikih sila bila je Perzija. Perzijsku dravu je formirao kralj Kir koji je objedinio sva plemena na iranskoj visoravni ime je stvorio veliku dravu koja je uslovljava potrebu

razvijanja odgovarajueg sistema komuniciranja, s obzirom na blizinu Mezopotamije preuzimaju klinasto pismo. Kina i Indija Na azijskom kontinentu su to bile dvije mone civilizacije. Kineska se razvila uz rijeke Huang Ho i Jang Ce kjang a indijska uz Ind i Gang. za ove civilizacije znaajna je pojava Bude ija je filozofija polazila od stava da su svi ljudi jednaki da je ivot samo postojanje izmeu dva bola bola roenja i bola smrti. i stari Indijci i Kinezi razvili su svoj sistem komuniciranja koji se satsojao od pisma, glasnike slube. Pismomj su mogli komunicirati samo pripadnici povlatenog sloja. zahvaljujui pismu poinje se razvijati i knjievnost: u Kini pjesnik Lao Ce 600 g p.n.e pie knjigu o putu i vrlinui. Konfuije objavljuje pet knjiga u kojima istie vanost vrline i morala u drutvenim odnosima. U indiji na vrsti pisma koje se naziva sanskrit, piu se dva velika spjeva Mahabarata i Ramajana. Grka i Rim Civilizacija je u Evropu stigla iz Egipta prije oko 4000 godina. Kulturna spona izmeu Egipta i junih oboda evropskog kontinenta bilo je ostrvo Krit. Po ugledu na Egipane Kriani grade mone graevine labirinte. evropa od egipta prima i feniku odnosno jevrejsku verziju alfabeta. Grka religija je bila politeistika vvjerovali su u boanstva. glavni meu njima je bio Zeus. U grkoj je na cijeni bilo stvaralatvo u kulturi i umjetnosti. Pozorina umjetnost se razvila iz sveanosti koje su organizovane u ast boga Dioniza. Za potrebe pozorine umjetnosti graeni su amfiteatri. pisana su i brojna pozorina djela, tragedije i komedije. Svoj uticaj stari Grci prenose i na Apeninsko poluostrvo gdje su posebno u junom dijelu postojale brojne grke kolonije. Sa pismom se upoznaju prvo Etrurci a potom i Rimljani. nivo kulture jednog naroda i u to vrijeme mjerio se brojem objavljenih knjiga. Najpoznatija biblioteka bila je ona u Aleksandriji i danas vai za jedno od svjetskih uda antikog doba. EPOHA INTERPERSONALNOG GOVORNOG KOMUNICIRANJA A. DOMINACIJA GOVORA Historiju komuniciranja mogue je podijeliti po osnovu vie kriterija: vremenu, razvoju komunikativne tehnologije, po personalnom kriteriju (do Gutenberga i poslije njega) i sl. Najloginija je podjela prema nainu komuniciranja, u razvoju ljudske komunikacije a naroito razvoju medija, uoljive su dvije epohe. u prvoj epohi u kojoj je dominirala interpersonalna, direktna komunikacija sa medijima tipa licem u lice (govor, razgovor na trgu,dvoru,bojnom polju). ta epoha traje od postanka civilizacije do pronalaska tamparije dakle 5,500 godina. >Druga epoha je epoha masovnih medija ili indirektne komunikacije koja traje od polovine 16 vijeka i pronalaska tamparije do danas. obiljeje joj daju masovni mediji tampa, radio, televizijs, raunari, sateliti isl. u obje epohe su zastupljeni pismeni i usmeni oblici komunikacije. osnovni elemenat pismenog komuniciranja je pismo, sastavljeno od posebnih kodova ili zankova za svaki ljudski glas ili pojam. osnovni faktor ljudske komunikacije je govor iji su elementi rijei. Govorna komunikacija nastala je mnogo prije pismene. Rudimentarni oblici usmene komunikacije pojavili su se u kamenom dobu. Zaetak pismenog komuniciranja datira iz vremena od prije est hiljada godina.Do tog saznanja dolo se historijskim injenicama dok teoloka nauka polazi od stanovita da je govorna komunikacija stara koliko i svijet. Biblijsko predanje kazuje da je rije Boija prethodila svemu. i u Kur'anu ivot na zemlji poinje govornom komunikacijom (obraanje Boga mel.ecima). I drevna babilonska himna o stvaranju svijeta upuuje na stvaralaku mo govora, budistika tradicija njeguje

shvatanje da je govor bit ljudskog ivota. Svete knjige u kojima su zapisane Boije poruke upuuju na etiri nivoa govorne komunikacije; na prvom mjestu je govor Svemogueg sa poslanicima a temelji se na rijeima najvieg reda, na rijeima koje imaju boansko svojstvo jer su od Boga. Drugi nivo je govorna komunikacija u kojoj su komunikatori samo Boiji poslanici. u islamskoj tradiciji govori Muhameda a.s. nazivaju se hadisi. Trei nivo je govorna komunikacija meu vjernicima a posljednji etvrti nivo su govor nevjernika koje zbog njihovih rijei i djela eka pakao. 1. Jezik kao osnovno sredstvo komuniciranja Iz potrebe ovjeka za saoptavanjem misli i osjeanja govorom razvio se jezik. i teoloko i materijalistiko uenje polaze od stava da je jezik osnovno sredtsvo sporazumijevanja, informisanja i uticanja meu ljudima. Pomou jezika ljudi ispoljavaju svoje misli, prenose jedni drugima informacije, izraavaju osjeanja, iznose miljenja. Jezik je najsavreniji sistem znakova za sporazumjevanje i komuniciranje meu ljudima. Od postanka civilizacije do danas sauvalo se oko 3000 jeika. postoje etiri obiljeja jezika: prvo, jezik je drutvena kategorija, nastao je i razvijao se samo u sistemu dutvenih odnosa. Komuniciranje instinktom ili nagonom, koje se odvijalo instinktom samoodranja poelo se transformisati u drutveno komuniciranje na onom nivou psihikog razvojaovjeka kad on poinje spoznavati okolinu i razmiljati o njoj. Arheolozi su pronali vie znakova pomou kojih su ljudi pokuavali izraziti sebe: peinski crtei,alati i sl. To je na neki nain bio prapoetak drutvenog komuniciranja. U kasnijoj fazi razvoja drutvenih odnosa, osnovno obiljeje drutvenom komuniciranju daje individualizacija interesa. Ljudi imaju interes i potrebu da rjeavaju svoje probleme, ono to nisu mogli rijeiti pripisivali su natrirodnim silama-otuda obraanje bogovima.U toj fazi razvoja ovjeka (u kasnom paleolitu) jezik postaje sredstvo ostvarivanja ciljeva i interesa, instrument uticanja na sluaoca, primaoca poruke u govornoju komunikaciji. Od svog nastanka do danas jezik ima dvije osnovne funkcije u komunikaciji: funkciju uticanja (propagandnu funkciju) i funkciju informisanja. drugo, jezik je historijska kategorija. Nastao je kad i sama civilizacija, jezik je dijelio sudbinu naroda koji su se njima sluili. u veini sluajeva izumiranjem naroda izumirao je i njihov jezik. narodi su meutim kroz povijest svoj jezik razvijali i obogaivali. tree, jezik je osnova kulture jednog naroda i drutva u cjelini. etvrto, jezik je osnovno sredstvo komuniciranja meu ljudima, narodima i civilizacijama. 2. Nastanak politikog govora Uoavajui znaaj govora kao temeljnog oblika ljudske komunikacije i osnovnog sredstva za posredovanje poruka i informacija antiki filozofi pokuavaju objasniti taj komunikacijski fenomen nastojei istovremeno unjaprijediti komunikativnu govornu praksu. u tom vremenu nastaju prva djela o govornitvu, osnivaju se prve govornike kole, najbolji govornici dobijaju poseban drutveni status isl. u odnosu na tematiku razvijaju se tri vrste govora: politiki, vojniki i vjerski. akcenat se stavlja na tzv. politiki govor, na govor o poli8tikim i drugim drutvenim problemima polisa. govornici su se u starom rimu zvali oratorima a u straoj Grkoj retoriari. govornitvo je svrstavano u najvee vjetine tog vremena a razvijana je u posebnim retroskim kolama. oratorstvo ili retoriku izuavali su sofisti i filozofi. sofisti su cijenili ljepotu rijei, vjetinu govorenja ali ne i snagu argumenata dok su s druge strane filozofi insistirali na moralnoj, etikoj dimenziji govora u kojoj se primat daje argumentima. u st6raoj Grkoj postoje tri nivoa govora visoki, srednji i niski. javna komunikacija s ciljem uticanja na mase nazivana

je visokim stilom, srednji stil podrazumjevao je slubeni razgovor a uobiajena komuniciranje u narodu pretstavljao je niski nivo. retoriari istiu da svaki govor mora imati tri dijela uvodni, centralni i zakljuni. Uvodni dio nagovjetava temu uvodi u problem a on mora da zainteresira publiku, da obezbijedi simpatije, da pobudi svijest recipijenata i pobudi osjeanja. centralni dio podrazumijeva iznoenjeglavnog problema to se postie dedukcijom tj kretanjem od opteg ka pojedinanom. zakljuni dio govora ima za cilj da obezbijedi komunikatoru uporite u svijesti i osjeanjima publike. zakljukom govornik treba da pridobije sluaoca, motivie ili pokrene. Grki retoriari su govor dijelili prema razliitim kriterijima a najee prema govorniku, prema publici i prema cilju. uobiajena je i podjela prema svrsi pa imamo politiki, vjerski, sudski, nauni, prigodni, vojniki, propagandni i poslovni. kao prvi narod koji je razvio visoki stupanj demokratije Atinjani su govor tretirali kao osnovni nain komunikacije. umijee govorenja uilo se u posebnim kolama. Aristotel napominje tri faktora na kojima se temelji svaki govor: prvi, je sam govornik. Ubjedljivost govornika zavisi od njegovog karaktera, znanja i identifikacije sa onim ta govori. Drugi vaan faktor je publika. Govornik mora poznavati potrebe, interese i elje slualaca ukoliko eli da njegov govor bude uspjean. Trei, faktor govora je sadraj. Argumenti koji se koriste u prilog govornikih sztavova moraju biti dobri, uvjerljivi i povjerljivi. Stara Grka je postojbina jedne specifine vrste govornog komuniciranja debata a koja je prvenstveno posljedica potrebe za uvjerljivom i povjerljivom argumentacijom u govornoj komunikaciji. Debatu karakterie prisustvo procedure u iznoenju komunikacijskih sadraja. U njoj se naglasak daje na nain zastupanja miljenja, tehniku izlaganja i odbrane stava. Debata podrazumijeva prezentaciju to snanijih argumenata u propisanoj demokratskoj proceduri ali i prihvatanje tuih argumenata ukoliko su vri i ubjedljiviji. Debata se temelji na logici i retorici. U debati pobjeuje onaj iji su argumenti vri, loginiji i ko ih iznese na ubjedljiv i prihvatljiv nain. Stari Grci su debatu shvatali kao kao put do racionalnog ureenja ivota, polis je kolijevka debate kao oblika komunikacije u kojoj je osnovno sredtsvo govor. To je prvi politiki sistem u povijesti koji se zasnivao na slobodnoj komunikaciji i slobodi govora. Grka demokratij je razvila i jo jednu tehniku govornog komuniciranja- polemiku. Polemisati znai voditi rat rijeima, naglaeno se prepirati. Grci su pod polemikom podrazumijevali sukob na javnoj sceni dvaju razliitih shvatanja koji se satoji od odbrane svog i napada na tui stav. Kasnije se pod ovim pojmom poeo shvatati svaki sukob u javnoj komunikaciji bilo da se radi o ratu rijeima ili ratu perom. U polemici je postojao odreeni nivo kulture, u retorskim kolama polaznici su ueni da svojim govor utiu na svijest i ponaanje publike. Ta sposobnost je imala tri aspekta: ubjeivanje, nagovaranje i informisanje. Ubjeivanje je podrazumijevalo govorniko djelovanje na sluaoca tako da se utie na njegovu volju a recipijentu se ostavlja da sam donosi odluku o svom ponaanju na osnmovu ranijih i novih informacija. U ubjeivanju govornik se oslanjao na tri injenice: - na sposobnost prezenriranja uvjerljivih dokaza - na sposobnost sugestivnog djelovanja i - na vlastiti autoritet. Ciceron akcenat stavlja na govornika koji jke uspijean ako: - umije privui panju slualaca - ako je njegov govor tako koncfipiran da cilj onoga to predlae govornik bude jednoduno prihvaen od publike,

ako neutralie sistem vrijednosti koji dominira sluaoevim stavovima i njih privue u sistem vrijednosti koji ima sugerie komunikator. Ciceron je ukazivao i na vanost vremena i mjesta govorenja. Teoretiari govornitva u Starom vijeku nastoje proiriti znanja u oblasti retorike pa nastaje itava plejada vrsnih retoriara i govornika: Ciceron, Cezar, Brut; Klaudije, Fabije...najistaknutiji bili su Ciceron i Kvintilijan. Ciceron je istraivao sve aspekte govornikog umijea, poznata su mu djela Besjede i O besejdnitvu. Ciceron za dobrog govornika kae da mora za svoj govor nai neophodne misli i rasporediti ih u najljepem poretku, ali i umjeti ih lijepo izraziti. Mark Fabije Kvintilijan je napisao 12 djela o govornitvu. U svom djelu Obrazovanje govornika, utvrdio je pet pitanja na koje odgovore mora dati svaki uspijean govor: ko, ta, gdje, kada, kako i zato. On akcenat stavlja na moralnu dimeniziju samog govornika (nemo aratorum nisivir bonus- ne moe biti dobar govornik ko nije dobar ovjek). Najpoznatiji govornici Stare Grke bili su Demosten, Perikle, Solon, Temistoklo, Hiperid, Lizijas, Sokrat... 3. Vojniko govornitvo U antikom vremenu se naroito cijenila ova vrsta govornitva. Ciceron smatra da su sposobnosti besjednitva i ratne vjetine najvee vrijednosti ovjeka. Ratna retorika ima svoje specifinosti, to je sredstvo komuniciranja usmjereno na formiranje poeljnih stavova i na oblikovanje ponaanja publike u odnosu na neprijateljsku stranu. Osnovna karakteristika je jednosmjernost, govor je monolog, ini ga obraanje starjeina vojskovoa. Vojskovoe su bili veliki govornici koji su imali velike mogunosti uticanja na vojniku populaciju poznati su grci Temistokle, Aleksandar Makedonski, rimski imperatori Oktavijan i Cezar. 4. Vjersko govornitvo Vjersko govornitvo naglaavalo je etika naela. U irenju vjerskim poruka najzastupljeniji je aspekt milosra i govornika sposobnost onih koji su irili vjerska uvjerenja. Svi vjerski poslanici bili su dobri govornici jer su svojim rijema uticali na svoje sljedbenike. Jedino Mojsije nije bio dobar govornik. Govornika komunikacija u antikoj epohi ima nekoliko karakteristika: 1. govor kao sredstvo javne komunikacije se odnosi na povlatenije robovlasnike slojeve antikih drutava. 2. govorno komuniciranje je osnovni oblik komuniciranja u staroj Grkoj i Rimu7. njegov znaaj uslovljava razvoj govornitva kao vjetine i retorike kaop naina sticanja govornikih znanja i vjetine. 3. stara Grka je kolijevka debate i polemike, govornikih tehnika u kojima su se cijenili znanje, potivanje slualaca i snaga argumenata. 4. u antikim dravama posebno je na cijeni bilo politiko, vojniko i vjersko govornitvo.

B. PISMENO KOMUNICIRANJE U ANTIKOJ EPOHI

Antiko doba iako je trajalo skoro pet milenijuma nije ostavilo puno tragova koji bi svjedoili o ivotu organizaciji tog vremena. Historiari i arheolozi upuuju na zakljuak da se tadanji svijet dijelio na drutva drevnih civilizaija koja su nastala uz doline rijeka koje su naseljivala nomadska plemena. U domenu komunikacijskog iskustva taj historijski period karakterie: - pojava pisma - pronalazak materijala za pisanje - organizacija odgovarajuih medija za distribuciju komunikacijskih sadraja. 1. Poeci pismene komunikacije Iz potrebe za racionalnijom i efikasnijom komunikacijom meu ljudima nastali su znakovovi koji su kao sistem cjelovitih kodova za sporazumijevanje poznati pod nazivom pismo.prethodio mu je dug period u kojem su se ljudi izraavali raznim rezbarijama (roboi) peinskih crtea i sl.njihov sisao je da prenesu poruku. Viemilenijska era razvoja pismenosti poznaje tri vrste pisma: 1. piktografsko, 2. pojmovno 3. glasovno. Prvo su Sumeri poeli komunicirati pomou pisanih znakova, najstariji primjerak njihove pismenosti predtsavljaju znakovi sveenika hramova sumerskog kralja Erea zapisani na glinenim ploicama i to je bipo rudimentaran, nesisteatian skup znakova. Neto savrenije piktografsko pismo sainili su Egipani- hijeroglifi. Hijeroglifi su zapravo znakovi koji su najee imali oblike ivotinja. Pismo u kojem je kodni sistem sastavljen od odgovarajuih slika naziva se piktografskim pismom (lat. Piktus-slika). Postojala su dva tipa hijeroglifa: hijeratsko pomou kojih su komunicirali svetenici i vlastela i dematsko pismo za obian narod. Zbog kompliciranosti hijeroglifa mali broj ljudi je bio pismen a pismeni su predtavljali elitu.hijeroglife je prvi deifrovao 1822 godine francuz ampolion. Po vremenu natanka slijedi klinasto pismo kojim su se sluili narodi Mezopotamije. To je jedna vrsta ideografskog pisma u kojem je kombinacfijom znakova u obliku klina izraavana neka ideja. Za pisanje su koristili glinene ploice, pismo je imalo oko 500 znakova, koriteno je dui niz godina o emu svjedoe sauvane koespodencije egipatskog faraona i kralja. Sloenost piuktografskog i ideografskog pisma motivisalo je ljude antikog doba da istrauju naine pojednostavljivanja pismene komunikacije i javlja se potreba da se razvije pismo po kojem e svaki ljudski glas biti obiljeen odgovarajuim znakom. Slijedei tu ideju Perzijanci prvi razvijaju to rudimentarno fonetsko pismo a predtsavljalo je kombinaciju fonetskog i ideografskog pisma. Kinezi u antikom periodu pismenost temelje na pismu kineskog cara koji se sastojao od specifinih vorova , koriteno je hiljadama godina i predtavlja osnov savremenom kineskom pismu. Neto jednostavnije pismo imali su Indijci koji komuniciraju na dva pisma : - sanskritu, na kojem je napisan poznati Manuov zakonik i - paliju kojim su se sluili budisti. Ova pisma su imala obiljeja klinastog pisma. Evropski kontinent koristio se mjeavinom ideografskih i fonetskih znakova, to je bilo prvo pismo kojim su se koristili stanovnici ostrva Krit. Feniani su imalinajjednostavnije pismo koje se satojalo od 22 znaka. Feniani su doli do pravila da jedan glas treba imati jedno slovo. Hebreji to pismo prilagoavaju svojim potrebama i nazivaju ga alfabetom. Alfabet je preko Grke i Rima postalo osnova za sva savremena pisma u svijetu. Jevreji prvi otvaraju kole u kojima djecu ue pianom komuniciranju pomou alfabeta.

Arapi su jo u predislamsko doba razvili svoju pismenost, arapski predislamski jezik sadravao je znatan broj rijeui koje su povezane sa umjetnou pisanja a poslije pojave islama i Muhameda a.s. pisanje se tretira kao domen boije poruke. 2. Najstariji materijali za pisanje Uz aktivkost na pronalaenju pisma uporedo se javlja potreba za razvijanjem materijalne osnove pismenosti. Samo pismo ne bi znailo mnogo bez materijala na kojem bi se zapisivalo. Egipani pronalaze papirus dobiven od istoimene biljke koji su rezali na trake a potom ih lijepili dobijajui svitak. Na tako dobiven papir pisali su pomou ba,busove trske a kao mastilo sluio im je ugljen pomijean sa ljepilom. Mezopotamci zapisuju na glinenim ploicama, kinezi na drvene daice ili svilu. Feniki grd Biblos bio je poznat po proizvodnji papirusa i prepisivakoj djelatnosti. Jedan od najsavremenijih materijala za pisanje iz antikog doba jeste pergament koji se i danas koristi u nekim prilikama. Dobivan je od ivotinjskih koa tavljenih u kreu. Zbog svoje nepraktinosti i visoke cijene nije doivio masovniju upotrebu. 3. Mediji komuniciranja antikog doba Potreba prenoenja komunikacijskih sadraja podrazumijevala je postojanje odgovarajuih medija pomou kojih se odvijala komunikacija. Funkciju medija za prenoenje usmenih poruka imali su trgovi, forumi a vremenom je rasla potreba za prenoenje informacija na daljinu u to kraem periodu. Potreba distribucije i primanja vijesti iz udaljenih krajeva razlog je formiranju posebnih slubi. Funkciju medija izmeu vladara i podanika imali su glasnici. U Egiptu vijesti su prenosili glasnici koji su ili pjeke zvali su se bibliofori. Informacije koje su trebale hitno da stignu prenosili su konjanici (kamelitesi). Slinu slubu imali su i Babilonci dok su Feniani koristili brodove. Najrazvijeniji komunikacijski sistem imali su Rimljani , sluba se zvala CURSUS PUBLIKUS a prenoslili su samo dravne pisane poruke na razdaljini i od 70 000 km na putu su imali posebne postaje za doek glasonoa. Cilj je bilo informisanje provincija o deavanjima iz prijestolnice. Ta vrsta komuniciranja moe se smatrati preteom agencijskog novinarstva. Ovakva pismena komunikacija u antikom periodu odnosila se na uzak sloj ljudi koji su bili povezani sa vlastima zbog tehnikih razloga i niske pismenosti nije mogla biti zastupljena na nekom irem nivou. Kao pretea organizovanja savremenih medija historiari pominuju Julija Cezara koji je izdavao tzv, zidne novine u Rimu. Odluke Senata i vijesti opbjavljivane su na gradskom trgu vijesti su se nazivale Acta Sentus (odluke senata) a kako se sadraj poruka irio na vijesti iz svih oblasti ivota dobile su naziv Acta Diurna (dnevni akti). Sa stanovitva komunikacijskih procesa antiku epohu karakterie: 1. dug period pronalaenja i razvoja pismenog komuniciranja 2. pismo se u dugom nizu stoljea razvija od piktografskog preko pojmovnog do glasovnog 3. u demokratskim dravama antikog doba gdje u vlasti uestvuju svi slobodni graani javlja se potreba intenzivnije javne komunikacije. Stoga se pored glasnikih sluba javljaju i posebni pismeni mediji acti koji su pretea savremenih medija masovnog komuniciranja. C. PERIOD SREDNJOVJEKOVNOG KOMUNICIRANJA

Srednji vijek je hiljadugodinja epoha koju karalkteriu vee ljudske slobode i novi ekonomski odnosi. Robovlasnitvo se zamjenjuje feudalizmom u kojem dominira kmetovski odnos. Time dolazi i do promjene u drutvenoj moi. Vladajui sloj inili su zemljoposjednici, vojnika vlastela i vjerska struktura. Pozicija seljaka omoguavala mu je komunikaciju na tzv. Niskom nivou. Ona je obezbijeivala razmjenu informacija sa neposrednom okolinom. Feudalac je imao znatno veu potrebu za komunikacijom sa pripadnicima feudalnog sloja a imala je dva nivoa zvanini (slubeni) i nezvanini (neslubeni) U zvaninoj komunikaciji pismenog tipa kao mediji su koriteni glasnici, pismonoe, tatri a poruka je imala interni karakter, ticala se ogranienog broja aktera komuniciranja. Drugo podruje komuniciranja povlatenih stalea u epohi feudalizma bilo je komuniciranje slobodnog vremjena. To je komuniciranje na javnim manifestacijama (vitekim turnirima, vjerskim skupovima i sl). 1. Novi komunikacijski tokovi Srednji vijek je vrijeme intenzivnog razvoja dviju monoteistikih religija kranstva i islama. Kranstva u Evropi a Islam na Bliskom istoku i sjevernoj Africi . U svom irenju kranstvo postaje svjetska religija u kojoj postoje neke ratlike : na Zapadu kranstvo sve vie preuzima elemente rimske kulture a na istoku vizantijske. Na Zapadu latinski jezik postaje hezik crkve a jevrejski alfabet se poinje transformisati u latinicu. Narodi istonog dijela evropskog kontinenta su uglavnom preuzeli grki alfabet koji su za potrebe slavenskog jezika transformisali grki sveenici u 9 v Kirilo i Metodije (irilica). Crkva srednjeg vijeka je bitna i po prepisivakoj djelatnosti koja se odvijala u ustanovama nazvanim skriptoriji. Nalazile su se uglavnom u manastirima gdje su prepisivanja vrili kalueri. U islamskom svijetu to prepisivanje vrili su kaligrafi a prepisivanje teksova vrili su posebnom tehnikom lijepog prepisivanja nazvanom kaligrafija. Jezici srednjeg vijeka su dakle latinski, grki i arapski a pisma latinica, grki alfabet i arapsko pismo. Vjerske institucije su glavni nosioci kontrole nad informacijama i sredstvima njihovog irenja a to je znailo i kontrolisanje drutva. U crkvenom govornitvu komunikacija je jednosmjerna, pridika je sveeniki monolog usmjeren vjernikoj masi od koje se trai poslunost. Kod muslimana dominira besjeda. Govorniko umijee pored poslanika imali su i arapske halife nasljednici poslanika. Medij svjetovne javne komunikacije kod muslimana srednjeg vijeka je demmat (zajednica) koja se razlikuje od kranskog trga jer je u dematu prisutan visok nivo dijaloga. Arapska civilizacija posjeduje jo jednu javnu funkciju- mujezin koji je neka vrsta medija za oglaavanje. Mujezin je prenosio poslanikove odluke a postojala je i institucija hitnog glasnika koji je informisao o nadolsku opasnosti. Govorna interpersonalna komunikacija u itavom Srednjem vijeku je osnovni oblik komuniciranja zbog velikog broja nepismenih ljudi kao i skromnih sredstava za pisanje. U periodu od 6 do 12 st prisutne su vee seobe naroda tako da dolazi do susretanja razliitih kultura a time se uspostavlajaju novi komunikacijski tokovi. 2. Pronalazak i irenje papira Najvei napredak u sferi komunikacije biljei se u Srednjem vijeku u domenumaterijala pomou kojih je mogue konzervirati i distribuirati komunikativne sadraje. Pronalaskom papira od strane kineza i njegovim usavravanjem i prenoenjem u evropu od strane Arapa on postaje univerzalno sredstvo za pisanje. II DIO EPOHA MAS-MEDIJA

A. PROMJENE U KOMUNICIRANJU Pad carigrada pod osmansku vlast , otkrie Amerike, prodiranje muslimana na Balkan epohalni su dogaaji koji su uticali na razvoj civilizacije pa i na komuniciranje. Veina historiara ove dogaaje uziumaju kao granicu izmeu Srednjeg i Novog vijeka. Novi vijek trje do danas ali se moe podijeliti na dva karakteristina vremenska razdoblja- na period od Francuske buroaske revolucije i vrijeme nakon te revolucije. Revolucijom je oznaen kraj feudalnog drutvenog poretka i pobjeda graanskog sistema vlasti a period poslije revolucije oznaila su dva svjetska rata, niz velikih tehnikih otkria, ekspanzija nauke i sl. U civilizacijskom smislu obiljeje prvoj fazi Novog vijeka daju: - novi polet islamske civilizacije u Sredozemlju i srednjoj Aziji koji oslonac ima u usponu Osmanlijskog carstva kao svjetske velesile tog vremena, - geografska otkria, prvenstveno Amerike, puta za Indiju, Australiju, - kulturni preporod Evrope koji se u historiji naziva periodom renesanse. Ta tri svjetska procesa znaajno pomiu granice ljudske kominikacije. Jaanje i irenje Osmanlijskog carsta pomie prostore orijentalnog modela komuniciranja koje se odvijalo u pismenom i usmenom obliku. Zvanino pismo je arapsko a jezici arapski, turski i perzijski. Prva polovina Novog vijeka je vrijeme kulturnog i umjetnikog stvaralatva, vrijeme graenja mostova, damija zatim nastanak brojnih knjievnnih djela. Centar moi predstavlja Carigrad. Od Carigrada prema periferiji nastaju drumovi na kojima su organizovane glasnike slube. Drugi nain komunikacije je govorni a odvijao se u lokalnim zajednicama dematima. Drugo obiljeje prve polovine Novog vijeka su geografska otkria prvenstveno otkrie Amerike ime se dolazi do novih saznanja . naunici dolaze do otkria koje se kose sa vjerskim dogmama kao teorija o zemlji kao lopti, okretanje zemlje oko svoje osi i sl. Crkva je imala svoja stajalita i sva sprotna miljenja smatrana su nevernikim ili heretikim pa su naunici esto bili progonjeni. . U razdoblju renesanse koja se odnosi na 15 i 16 st nosioci novih pogleda bili su naunici, filozofi, pisci i umjetnici. Filozofi u svojim djelima akcenat stavljaju na na neiscrpne mogunosti ovjekovog duha. Ukazuju nna znaaj slobode individue i slobodu linosti proglaavaju idealom. To je vrijeme nenadmanog stvaralatva u kiparstvu i slikarstvu. Najistaknutiji stvaroci tog doba su Mikelanelo, Botieli, Bunaroti i dr. 1. Izum tamparije Renesansu obiljeava i izum tamparije i razvoj tamarskog stroja koji je stvorio tehnike pretpostavke za nastanak savremenih mas-medija. tamparija je omoguila intenzivniju masovnu komunikaciju na daljinu. tamparska presa otkrivena je 1453 godine autor je bio Johan Gutenberg a ta tehnologija zadrana je do danas. Prva odtampana knjiga bila je Biblija i kalendar u kojem je Gutenberg pozivao kranski svijet u rat protiv Osmanlija. tamparija je oborila cijenu knjiga i omoguila veu pismenost te tako pomogla podizanju duhovnog kulturnog i ukupnog civilizacijskog nivoa ovjeanstva. Uoivi mogunosti tamparske tehnike mnogi grdovi otvaraju tamparije. 1519 god tamparski stroj dolazi u Bosnu, dvadeset godina kasnije otvara se u Meksiku zatim Indija, Japan; filipini Iran... Pronalazak tamparije oznaio je novi revolucionarni pomak u sferi komuniciranja, u proces informisanja ukljuuje se vei broj ljudi i stvaraju se tehniki uslovi za pojavu masovnih medija. Gutenbergovo otkrie tamparije i arapsko znanje u proizvodnji papira obezbijedili su novu poziciju pismeno komunikaciji.

10

2.Organizacija potanskog saobraaja Geografska i tehnika otkria, potrba breg informisanja uslovili su organizaciju posebnih slubi za prenos poruka i informacija. Poetkom Novog vijeka utemeljena je institucija pota koja se razvija iz glasnikih slubi. To je javna najee dravna ustanova za prenos pisanih poruka i paketa. U Evropi su prve potanske slube ustanovljene u okviru pojedinih crkvenih redova, razvija se i potanska sluba pojedinih ekonomskih udruenja trgovaca i zanatlija, zatim slube na kraljevskim dvorovima . kraljevske pote u 16 vijeku dravne organizacije koje porenose pisane poruke izmeu graana . Potanska sluba poprima komercijalnu osnovu, prenoenje nformacija se naplaiva to uveava konkurenciju. 2. Reformacija i protivreformacija i njihov uticaj na komuniciranje Prva stoljea Novog vijeka dakle 15,16 i 17 st bili su razdoblje velikih pomaka na podruju nauke i kulture koji znaajno doprinose intenziviranju komunikacijskih procesa u svijetu. Otkriem Amerike poinju id urge ekspedicije otkrivaju se nove zemlje ime se proiruju granice civilizacije i vidici Evropljana i uspostavlja veza o tada nepoznatim podrujima zemljine kugle. Piu se djela o pogledu na kosmos (kopernik, galilej). Njutn, Lejbnic (postavlja temelje geologije), Bekon (zaetnik materijalistikog poimanja svijeta) daju nauna otkria koja rue crkvene dogme. Crkva se opire promjenama a i sama crkva se mijenja pa nastaju nove struje (protestantizam, kalvinizam) dakle javlja se crkveni pokret protivreformacije. Nastao je u paniji. Najsuroviji oblik te borbe bila je inkvizicija (inquisitio lat.istraga, duhovni sud u okviru Katolike crkve za pronalaenje i kanjavanje odstupnika od pravog uenja). Pristalice promjena su spaljivane, vjeane, nabijane na kolac, knjige su zabranjivane i spaljivane. Sve ovo nije davalao odgovarajue rezultate pa crkva pribjegava drugim metodama. Osniva se sveeniki red isusovaca, boraca za istou isusovog uenja Drutvo Isusovo poznatiji kao Jezuiti.oni posebnu panju posveuju osposobljavanju i obrazovanju, osnivaju kole irom evrope. Katolika crkva osniva posebnu vrstu komunikacije iji cilj je koritenje informacija za realizaciju vjerskih i politikih ciljeva. Ta vrsta komunikacije postaje kasnije poznata pod nazivom propaganda. U red jezuita birani su obrazovani katolici koji su kao misionari irili katolianstvo na druge kontinente. B. TEHNOLOKA RENESANSA U KOMUNICIRANJU Renesansa u nauci i promjena drutvenih odnosa dali su snaan poticaj novim procesima u svijetu naroito na evropskom kontinentu. Nauna otkria zapoeta u 17 a intenzivirana u 18 vijeku rezultirala su pronalascima telegrafa, telefona, radija, televizije, te fotoaparata, fotografije, pisae maine, kompjutera staelita itd.

1. Telegraf Znaajnu novinu u komunikacijskim sadrajima unio je pred kraj 18 vijeka Klod ap uvoenjem telegrafije u komuniciranje. Njegov telegraf radio je na principu svjetlosnih signala. Brojni naunici rade na razvijanju njegovog telegrafa ime dolazi do poboljanja u penosu informacija. kotski naunik Maral predlae upotrebu elektronskoh telegrafa njegove ideje dalje razvijaju mnogi naunici a 1837 Stenhel konstrie prvi telegraf koji pie.

11

Amerikanac Morze uvodi u promjenu spravu koja je u stanju da registruje u papiru poruku na osnovu kratkih i dugih znakova. Ta vrsta znakova poznata je pod nazivom Morzeov alfabet koji je i danas u upotrebi. Potanske slube i eljeznica prve uoavaju prednost telegrafa pa je njegova upotreba i najzastupljenija u tim institucijama. Slijedi komercijalno koritenje telegrafa budui da se on juavlja kao mogunost brze zarade. Telegrafske kompanije se osnoivaju u vie zemalja, telegraf u kratkom perioudu postaje najznaajnije sredstvo komunikacije. U drugoj polovini 19 vijeka dolazi do niza poboljanja u telegrafiji. 2. Radio telegrafija Problem prvog telegrafskog saobraaja bio je u prilino sloenoj i skupoj telegrafskoj mrei. Telegrafsko komuniciranje podrazumjevalo je izgradnju telegrafskih linija, postojanje skupih aparata za slanje i prijem poruka, poznavanje morzeove azbuke i sl. Polovina 19 vijek aobiljeena je radom na prevazilaenju ovih prepreka, uvoenjem radio-telegrfije koja umjesto ice koristi radio talase. Rus Popov prvi je izveo radiotelegrafski prenos ime dokazuje da se telegrafske poruke mogu slati na velike udaljenosti bez ice. Radio telegrafija se poinje uvoditi u praktinu primjenu 1900 godine a vezana je za spaavanje ruskog broda koji se nasukao kod Finske. Iz tog podruja upuena je depea u Petrograd. 3. Fotografija i fotoaparat U prvoj polovini 19 vijeka dolazi do izuma fotografije, (lat photo graphia pisanje pomou svjetlosti). Prve pokuaje izuma fotografije ini nijemac uls koji nastoji iskoristiti nitrat . Nastanak savremene fotografije bio je mogu zahvaljujui francuzu Dageru koji je uspio fiksirati sliku na jednu plou a Nijepce uspijeva zahvaljujui mjeavini bitumena i ulja od lavande dobija sliku u negativu. Dvije godine kasnije on sliku dobiva zahvaljujui mranoj sobi. Engleski fiziar Talbot otkriva fotografski papir, odnosno papir osjetljiv na svijetlo koji se naziva kalotip. Pomou raznih hemikalija na papiru se registruju optiki predmeti to je decenijama bio osnov za izradu fotografije. Nastanak fotografskog aparata bipo je udi i sloeniji proces. Prvi pokuaji pripisuju se arapskim istraivaima koji dokazuju da se slike mogu dobijati gledanjem kroz tzv crnu sobu. Nekoliko decenija kasnije Leonardo da Vini dolazi do istih saznanja. On nastoji konstruisati spravu za gledanje koju naziva mranom sobom. Nastaje due pauza u razvoju fotografskog aparata da bi tek 1812 god englez Volast6on konstruisao fotografski objektiv sastavljen od konveksnih i konkavnih stakala. Sedam decenija kasnije francuz Mari konstruie aparat za trenutano snimanje koji naziva fotografska puka. 1888 izumipo je kronograf koji ima sve karakteristike dananjeg fotoaparata. Godinu dana kasnije Tomas Edison i Vilijam Dikson konstruiu fotografski film. Usavravanjem fotoaparata usavrava se i film pa amerika firma Kodak 1935 puta na trite filmove sastavljene od osjetljivih materijala koji registruju raznovrsne boje. Fotoaparati i fotografije odmah najiru primjenu dobijaju u novinarstvu. Svi znaajniji listovi poinju objavljivati fotografije raene u crno-bijeloj tehnici a potom i fotografije u boji. Vana uloga postaje i uloga fotoreportera odnosno ljudi za obezbjeivanje aktuelnih fotografija za novine. 4. Film Brojna tehnika otkria doveli su krajem 19 vijeka do jednog od najveih izuma u domenu komuniciranja- film. Pioniri u pronalaenju filma su amerikanac Solers, Francuz Rejno I Englez

12

Majbrid. Oni konstruiu aparat za projektovanje slika a Francuz Demeni konstruie paprat pomou kojeg pokuava sinhronizovati glas sa serijom slika. Braa luj i August Lumijer iz Pariza konstruiu aparat pomou kojeg uspijevaju prvi u historiji prikazati film na ekranu. Zahvaljujui otkriu fonografa koji je bio pretea gramofona i kinematografa (vrsta fotografskog aparata koji u sekundi pravi oko 20 snimaka) francuz Gamon prikazuje potrete koji priaju to je nosilo obiljeje svjetske senzacije. Nain izrade slika i razvijanja filmova omoguit e da film kao medij dobije iroku primjenu. Prvo se snimaju dokumentarni filmovi, koji iroku primjenu dobijaju tokom Prvog svjetskog rata i masovno se koriste u propagandne svrhe. Poinju i prikazivanje filmova u bioskopima. U meuvremenu nastaje mona filmska industrija. Poinje snimanje igranih, obrazovnih i tzv propagandnih filmova. Princip rada filma je utemeljen na mogunosti sprave da pokre fotografije koje su fiksirane na celuoidnoj traci. Sam film je zapravo neprekinuti niz fotografija o nekom ili neem. 5. Telefon 19 vijek je vrijeme izuma telefona. Naziv mu potie od grkih rijei tele (prenoenje na dalljinu) i fon (zvuk), dakle prenoenje zvuka na daljinu. Zaetnik te ideje bio je kaluer Mangin koji je predlagao francuskoj akademiji nauka koritenje zvunog pojaivaa u komuniciranju. Istraivanja koja su uslijedila dovela su do izuma telefona, telefonskih linija. Polovinom 19 vijeka telefonska ica se poinje koristiti u neunarodnom komuniciranju polaganjem linije ispod La Mana. U drugoj polovini 19 vijeka naunici se koncentriu na izum telefonskog mikrofona i prijemnika. Meui konstruie protoip telefona. Telefon je u praktinu komunikaciju uveo Bel 1876. belov telefon je radio na principu elektromagnetne indukcije. Elektromagnetna indukcija je fibracije glasa pretvarala u elektrine oscilacije. Krajem tog vijeka dolazi do prve upotrebe telefona u komercijalne svrhe ime postaje jedno od najkoritenijih sredstava komunicaranja uopte. 6. Razvoj tamparske tehnike Pronalaskom tehnike tampanja knjiga unapreuje se komunikacija koja se oslanja na ulo vida. Pojava dnevnih listova i sve vea itanost knjiga motiviu naunike na pojednostavljanje tamparskih ureeja. 1814 godine se prvi put u povijesti novinarstav jedna novina, londonski tajms tampa na maini koju pokree para. Godinu kasnije Englez Forster konstruie prototip rotacione maine za tampanje novina koju usavrava Aplikejt. Rotaciona presa koju je on konstruisao omoguuje neograniene tirae dnevnih i nedeljnih novina. Pojava rotacione tamparske prese i dnevnih listova oznaili su poetak histporije mas-medija. Svi ovi izumi predstavljali su bitne stepenice do dananjeg savremenog tamparstva koju karakterie automatizacija i kompjuterizacija. 7. Pisaa maina Naunici u 19 vijeku su se bavili istraivanjem pojednostavljivanja pisanja tekstova, to je dovelo do izumapisaih maina i zamjene guijeg perja kao sredstava za pisanje.u tom smislu najznaajniji je izum maine koja je radila na principu metalnih poluga to je omoguilo da se pri samom pisanju troi manje snage i da se istovremeno proizvodi ve teksta.

13

Prva mobilna slova konstruisali su Kinezi polovinom 11 vijeka. 1500 talijan Rampazeto konstruie vrstu stroja za pisanje sa drvenim ploicama. Prvi model pisae maine konstrisao je vicarac Viljem Has koji zbog kompliciranosti nije uao u upotrebu. Amerikanci Glinden i ol konstruiu mainu koju poinje proizvoditi firma Remington. Amerikanac Don Vilijams ovoj maini dodaje traku i valjak s bojom. Maina je imala mehamnizam za pomicanje slova to je omoguavalo pisanje teksta. Ovaj izum bio je nezamjenjiv u novinarstvu vie od jednog stoljea. Uvoenju pisae maine u upotrebu protivili s se prouzvoai mastila pera te profesionalni prepisivai. Uvoenjem maine poinje gaenje crkvenih skriptorija na Zapadu a na istoku se gubi interes za prepisivanjem. Od tada do unazad nekoliko godina maina za pisanje postajenezaobilazan pratilac novinarskog zanata. Tek posljednjih godina taj stroj potiskuju modernija sredstva prvenstveno kompjuteri. C. NOVINE I NOVINARSTVO 1. Razvoj tampe Povijest tampe u komunikolokom smislu duga je oko 500 godina. Poinje pronalaskom papira a potom tamparije kao osnovnih materijalnih i tehnikih sredstava za brzo i masovno prenoenje pisanih poruka i informacija. Iz epohe usmenog interpersonalnog komuniciranja sa pojavom novina ovjek je uao u epohu posrednog, indirektnog komuniciranja koje nije ogranieno prostorom i vremenom. Komunikacijski procesi zahvataju iroke mase ljudi, nezavisno od njihovog drutvenog statusa, mjesta ivljenja, rase i religiozne pripadnosti. Pretea savremenih mas medija bili su prvi bilteni informativnog karaktera u 15 i 16 vijeku. Zatim se pojavljuju prvo periodini pa potom dnevni listovi u 17 i 18 stoljeu. Dnevna tampa najvila je polovinom 19 vijeka epohu masovnih medija koja traje do danas. Novina kao medij u savremenom smislu javlja se poetkom 17 vijeka. tampa u Evropi Kolijevka prvih modernih listova bila je Njemaka, gdje se 1609 godine u Strazburu tampaju dva lista Avisa- relation oder Zaitung i Relation. Nekoliko godina kasnije pojavljuje se i Frankfurter urnal. Novine se kasnije pokreu u brojnim gradovima, a potreba za informacijama iz inostranstva uslovljava osnivanje dopisnitava. Razvoj tampe u Njemakoj uslovljavale su politike prilike. U vrijeme Napoleona njemaka tampa se nalazila pod utjecajem Pariza. Krajem 18 vijeka Johan Fridrih Kot u Tubingenu pokree list Algemajne Cajtung koji postaje najtiranija njemaka novina. Zbog izuzetnog uticaja na javno mjienje bio je pod stalnom cenzurom pa je redakcija bila prisiljena esto mijenjati mjesta. Revolucionarna vrenja polovinom 19 vijeka potakla su razvoj istraivakog novinarstva. Novine u to vrijeme postaju snaan medij za prenoenje poruka i informacija. U njemakoj je 1932 godine izdavano 4 700 listova. Radi lakeg dirigovanja tampom, gebels je taj broj smanjio u vrijeme Hitlerovog dolaska na vlast na oko 2000. U nacistikoj Njemakoj novinarstvo je bilo osnovni medij propagandog, ideologiziranog komuniciranja. Hitler odmah nakon dolaska na vlast uspostavlja vrstu kontrolu nad tampom a donosi se i dekret o ukidanju opzicionih listova i listova koji su izdavali Jevreji. Nakon Drugog svjetskog rata Njemaka se dijeli na dvije drave Zapadnu i Istonu. Centar Zapadnonjemakog novinstva bio je Frankfurt (najvaniji listovi Algemajne Cajtung i Frankfurter Rundau) a istononjemakog Berlin gdje je najvaniji list bio Noes Dojland kojeg je kontrolisala komunistika Jedinstvena socijalistika partija.

14

U Francuskoj su prve novine izale 1631 pod pokroviteljstvom kardinala Rielja a osnova je bio pariki ljekar Teofrast Renod. Sa pokretanjem novina Le Prese poinje se razvijati revijalna tampa. Sa pojavom telegrafa stvaraju se mogunosti prenoenja inozemnih vijesti. Poeci klasine tampe u Velikoj Britaniji vezani su za polovinu 17 vijeka kada se tampaju glasila iji je osnovni zadatak bio da se informiu o radu parlamenta. 1665 tampa se prvi politiki list Oxford Gazet koji izlazi dva puta sedmino. Danijel Defo i Donatan Svift su istaknuti novinari i urednici s poetka 18 vijeka . List Morning Kronikle angauje kao novinara knjievnika arlsa Dikensa to doprinosi porastu tiraa. 1788 godine poinje izlaziti najuveniji britanski list Tajm koji postaje najtiraniji list u zemlji. Sedamnaesti vijek je vrijeme poetka izlaenja novina i udrugim zapadnoevropskim zemljama vedskoj, Danskoj, Belgiji, Holandiji... Bivi Sovjetski Savez poklanjao je veliku panju tzv politikoj tampi koja se smatrala sredstvom ideolokog obrazovanja i vaspitanja. Najtiraniji list bio je Pravda u kojem su objavljaivana slubena saoptenja, narueni komentari i vijesti o tzv pobjedama u socijalistikoj izgradnji. Na junslavenskom prostoru prve novine izlaze uglavnom u prvoj polovini 19 vijeka. U Kragujevcu tokom 1934 za vladavine Miloa Obrenovia poinju izlaziti Noveine Serbske a godinu kasnije u Zagrebu Hrvatske novine, u Lubljani pod uticajem Austrije izlaze Ljubljanske novice. U Grkoj prve novine se tampaju u vrijeme borbe za nezavisnost od turske carevine 1821 godine. Prije toga u metropolama London, Pariz, Be na grkom jeziku tampaju se emigranstski listovi koji su pozivali Grke na borbu protiv turske vlasti. tampanje listova u Turskoj poinje u prvoj polovini 19 vijeka. Prvi listovi naglaavaju potrebu preuzimanja u Turskoj evropskih obiaja. Prve turske dnevne novine Takvim Vekaji (dnevnik dogaaja) prenosile su kompletan sadraj francuskog lista Moniter Otoman (otomanski kalendar. Razvoj tamparstva u Turskoj kasnije je bio uslovljen politikim prilikama. Polovinom 20 vijelka u ovoj zemlji je tampano 116 listova a najtiraniji je bio Hurijet. Najkasnije se tampa javlja u Albaniji koja je sve do 1912 bila pod turskom vlau. Prvi listovi u Sjevernoj Americi U SADu prve novine su izale 1690 godine u Bostonu. Izdava je bio Benjamin Haris. Odmah poinje izlaenje novina u njujorku i Filadelfiji. Prve njujorke novine Njujork Gazet izlaze 1725 godine.amerika tampa u poetku nosi obiljeje kolonijalnog tiska jer je Amerika bila kolonija Engleske. Kasnije se naglo razvija politikatampa koja se ukljuuje u politike rasprave u vezi sa aktuelnim pitanjima amerikog drutva. Poetkom 19 vijeka poinje izdavanje jeftinih novina, manjeg formata i lokalne tematike. Zvale su se peni pres. U 20 vijeku dolazi do ekspanzije tampe, Amerka postaje vodea zemlja po broju tampanih dnevnih i sedminih listova. Nastaju novi tipovi tampe tzv bulevarska i uta tampa. Najtiraniji list bio je Njujork Herald. Konkurencija uvodi ulinu prodaju novina , poinju se slati dopisnici. Poznati izdava listova, Pulicer u svom listu the world prvi objavljuje strip uti djeak. Od tada se ilustrovani listovi u kojima se akcenat daje na exluzivnost na senzaciju nazivaju utom tampom. Od prve velike ekspanzije dnevnih listova u SADu do 20 vijeka dnevni listovi dre monopol na informaciju i na intelektualni i politiki ivot postajui hronika razvoja civilizacije, ogledalo drutva. Oni su bili proizvod tehnolokih dostignua novog doba u tamparskoj tehnologiji, razvoja graanskog drutva i sutinskih dostignua u domenu ostvarivanja ljudskih sloboda, pose4bno politikih i komunikacijskih. tampa u Junoj Americi

15

U J Americi tamparije su iz Evrope relativno rano uvezene kako bi se pomou tampanog materijala pomogla propagandna aktivnost jezuita. tampane vijesti objavljivane su u Meksiku ve polovinom 16 vijeka i distribuirane na papiru u obliku letka. U centralnoj Americi prvi listovi se tampaju u Gvatemali 1729, potom u Hondurasu. Historija junoamerike tampe poinje polovinom 18 vijeka . prvi list Gaceta di Lima (novine Lime) izlaze u peruu. Krajem 19 i poetkom 20 vijeka brazilska i argentinska tampa doivljavaju intenzivan razvoj. tampa prati revolucionarna kretanja i osamostaljivanja pojedinih juno-amerikih drava. U vrijeme demokratskih procesa listovi su dostizali velike tirae koji je opadao u vrijeme latinoamerikih pueva i diktatura. tampa u Aziji i Africi U 19 vijeku poinje izlaenje prvih novina i u Kini koje su nastavile povijest novinskog izvjetavanja iz vremena Srednjeg vijeka. U kini 1929 godine izlazilo je oko 500 dnevnih novina, u Japanu prve novine izlaze 1861, Indiji pred kraj 18 st. U mnogim zemljama kao to su Irak, Jordan, Izrael, Saudijska Arabija, Singapur, Sudan , Libija, Maroko novinsko komuniciranje poinje tek u ovom vijeku. tampa se u veini ovih zemalja izdaje pod uticajem kolonijalnih vlasti a listovi izlaze uglavnom na jeziku kolonijalnih gospodara engleskom, francuskom, panskom, portugalskom, holandskom i talijanskom. Danas se u svijetu tamp desetine hiljada dnevnih i sedminih novina, desetine novina se svakodnevno gase dok drugi nastaju. Historija tampe je svojevrsna hronika razvoja ljudskog drutva. Tek je pojava televizije poetkom 60 tih godina ukinula monopol koji su imali dnevni listovi u domenu informisanja. Dnevni listovi kao gospodari miljenja uinili su da novinari budu pravi svjedoci vremena. Kad su postale dnevne, novine su se identifikovale sa informacijom koja mora biti pristupana asnom ovjeku i graaninu pobjednike demokratije. tampa izotrava radoznalost, stvara sve vie mjesta za diskusiju, proiruje krug u kojem se raspravlja o optem dobru. Miljenje postaje podlono promjenama. tampa postaje u posljednja dva stoljea jedan od simbola demokratje. Slobodna rij u novinama je uslov svih drugih sloboda. Novine igraju sutinsku ulogu u raanju i rzvoju demokratskih drutava. tampa pred kraj 19 stoljea postaje svojevrsna industrija koja posluje po pravilima slobodnog trita i savremene ekonomije. Informacija postaje roba koja se razmjenjuje na tritu. tampa se otvara prema najirim slojevima stanovnitva. Ona podstie opismenjavanje i obrazovanje. Ovaj monopol dnevnih novina traje sve do 1960 godine do pojave tranzistora -etajuih novina koje pruaju informacije obogaene muzikom najavio je eru elektronskih medija eru u kojoj primat pored radij imaju telkevizija, film, kompjuteri i sateliti. 2. NASTANAK I RAZVOJ ELEKTRONSKI MAS-MEDIJA Radio Poetak 20 vijeka je vrijeme intenzivnih napora u pravcu pronalaenja novih tehnikih sredstava koji u sferi komuniciranja savladavaju dvije sutinske prepreke efikasnom komunikacijskom procesu prostor i vrijeme. Radikalne promjene u domenu komuniciranja unio je izum radija. U tehnolokom smislu to je prenos informacija na daljinu beinim putem. To otkrie vezuje se za njemakog fiziara Herca koji je 1887 godine eksperimentima pokazao postojanje elektromagnetnih valova. Danas je uobiajeno da se radiom nazivaju ustanove koje se bave stvaranjem i emitovanjem zvunih programa. Te ustanove funkcioniu na principu novinskih organizacija. Praktina upotreba radio talasa u javnom komuniciranju poinje tokom Prvog svjetskog rata. U tom ratnom konfliktu organizuju se prve radio stanice sa zadatkom propagandnog djelovanja

16

prema protivnikoj strani. Nakon rata poinje emitiranje vijesti i muzike. Prvi javni muziki prenos pomouu radio talasa organizovan je 1920 godine u Londonu. U nbaredne tri godine traje experimentalno uvoenje radija u sistem javnog komuniciranja u SADu i Velikoj Britaniji. Radio ubrzo postaje najbri medij informisanja. Znaajni datumi u historiji radija su 1909 kada je pronaen kristalni detektor kao osnova radio prijemnika te 1952 godina kada je konstruisan prvi tranzistor koji je pojeftinio i uinio djelotvornijim radio komuniciranje. Pionirski koraci u radio novinarstvu uinjeni su u SADu. Informativne emisije u svoj program uvela je prva radio stanica u Pitsburgu u SD 1920 godine a prva informativnopolitika vijest odnosila se na rezultat predsjednikih izbora. Uoivi prednost u pogledu brzih informisanja na velike daljine broj radio stanica rapidno raste. Ekspanziju sluanosti radija biljei Velika Britanija i Francuska. Na Balkanu se prva radio stanica osniva u Zagrebu 1926 a tri godine kasnije i u Beogradu.. u Sarajevu radio stanicu osnivaju okupatori u Drugom svjetskom ratu ali se kao poetak postojanja radija uzima 1945 god kada su tadanje komunistike vlasti osnovale prvu dravnu stanicu u BiH. U treoj deceniji 20 vijeka radio postaje najvaniji medij politike propagande. U tom prednjae SSSR, faistika Njemaka. Njemaka odmah po dolasku Hitlera na vlast poinje emitovati radio program propagandnog karaktera na francuskom, engleskom, ruskom jeziku. Radio de koristi i u osvajakim pohodima. Pri njemakoj armiji postoje specijalne jedinice za pripremu i emitovanje radio programa. Takvu stanicu Nijemci su instalirali i u Sarajevu a pored Njemaca i8 ustake vlasti koriste radio u ove svrhe. Za vrijeme rata radio je svojevrsno orue nametanja i afirmisanja jednih i suprostavljanja drugim idejama, interesima i politikim koncepcoijama. U Drugom svjetskom ratu nastao je termin rat na radio talasima ili rat u eteru . potom je nastupilo zrelo doba radija koje karakterie napredak (uvoenje satelitske tehnologije i raunara) poboljanje kvaliteta pograma, masovnost publike ali i sve vee prisustvo drugih elektronskih i informatikih medija komuniciranja. Poinje i usavravanje ustanova koje se bave emitiranjem radio programa koje za uzor uzimjaju organizaciju novinskih kua. Rad se ustrojava na principu redakcija a finansiranje se vri uglavnom od privatnih korporacija dok se u zemljama sa autorativnom vlasti mediji stavljaju pod kontrolu drave. Televizija ovjekova potreba za saznanjima iziskuje angaovanje svih perceptivnih mogunosti. Ta potreb razvijala se kroz historiju od peinskih slika preko fotografje a kasnije i filma. Novu stepenicu u vizuelnoj prezentaciji stvarnosti omoguila je televizija. Naziv televizija je nastao od grkih rijei tele i vizija to znai gledanje na daljinu. Izumu televizije prethodila su brojna nauna otkria na polju fizike, hemije, i tehnike. Ovom izumu najvei doprinos su dali fiziari otkrivi elektricitet i elektrone a ta otkria bila su osnova za istraivanja u pravcu prenoenja slike pomou elektromagnetskih talasa. Prvi eksperimenti u tom pravcu bili su na tragu rjeenja za prenoenje statine slike. Pionirski korak na stvaranju pokretne slike napravio je Pliker prouavajui kretanje struje kroz cijevi sa vakuumom. Vaan dogaaj u predhistoriji televizije je pronalazak selena koji moe prenositi svjetlo kada se selensi elementi napajaju strujom. Paul Nipkov je pronalaza mehanike televizije a Rozing je utemeljio elektronsku televiziju predloivi da se zrake katodne cijevi iskoriste za sintezu slike u tv prijemniku. Uporedo traju napori u pravcu konstruisanja tv kamere. Rad mnogih naunika zaokruio je Don Berd koji prvi uspijeva prenijeti stvarnu sliku na daljinu i smatr se ocem pokretne slike.

17

U Velikoj Britaniji krajem tree decenije ovog vijeka poinje na tritu prodaja aparata za prijem TV slike. On dobija komercijalni naziv televizor koji je odmah prihvaen sa izvjesnim malim modifikacijama i u drugim jezicima. Inovacije u elektronici su kasnije televiziju usavravale sve do dananje satelitske televizije koja je postala nenadmano sredstvo komuniciranja. Istraiva iz BiH Josip Slikovi dao je znaajan doprinos u istraivanju televizije. On j prvi Bosanac koji se pojavio na TV ekranu. Slikovi je 1936 godine organizovao telefonski video prenos izmeu Berlina i Lajpciga. Prva televizija radila je na principu crno-bijele tehnike. Zbog odsustva prirodnih boja na takvoj TV slici, naunici polovinom 20 vijeka poinju raditi na konstruisanju televizije u boji. Televizijska slika u boji temelji se na principu da se svaka boja moe reproducirati mijeanjem triju osnovnih boja plave, zelene i crvene. Prenosom slika u boji bavi se kromatska televizija a prenosom crno-bijelih slika bavi se akromatska televizija. Poetak televizijskog programm , to je naziv za niz televizijskih emisija, poklapa se sa samim nastankom TV medija. Plansko, organizpovanje emitiranje tv programa zapoeto je prvi put 1935 godine u Njemakoj. Godinu dana kasnije BBC uvodi televiziju u sistem e4mitiranja informacija. TV kao medij javnog komuniciranja poinje se razvijati u pravom smislu tek nakon Drugog svjetskog rata. Usavrava se u meuvremenu i organizacija elektronskih medija kao sistema javnog komuniciranja. Od samog nastanka televizije do danas neprekidno se traio najfunkcionalniji, najpraktiniji i najdemokratskiji model organizacije televizije i radija. Iskristalizirala su se tri modela organizovanja TV: dravni, javni i komercijalni. Dravni model podrazumjeva organizaciju i funkcionisanje eletronskih medija kao dravnih institucija koje su u funkciji drave, odnosne njene vladajue elite.. drava obezbjeuje sredstva, postavlja rukovodnu strukturu i brine o razvoju. Taj je model karakteristian za drutva sa autoritarnom vlau. Drugi model je koncepcija elektronskih medija kao javne slube. U osnovi radi se o tenji da se medij predstavi kao nezavisan od politikih partija da se finansira iz javnih, poznatih izvoira meu kojima se mogu nalaziti fondovi drave ali i privatnog kapitala. Od tog vremena egzistira pojam- nezavisni mediji. Autor mu je prvi direktor BBc Don Rajt. Trei model je model komercijalnih elktronskih medija koji dominira u SADu . ameriki elektronski mediji i mediji uopte su uglavnom privatne korporacije za koje je informacija roba. Ta roba se prodaje na tritu informacija i tako obezbjeuju sredstva za razvoj medija. U proteklim decenijama razvio se i model funkcionisanja medija po principu mjeovitog kapitala (dravnog i privatnog)ali je on manje u upotrebi. Znaajni pomaci u usavravanju televizijske tehnike zabiljeeni su pronalaskom videa u estoj deceniji ovog vijeka koji pojednostavljuje i omasovljuje proizvodnju i reprodukciju filmskog materijala na televiziji. Naredni korak u televizijskom osvajanju svijeta uinjen je uvoenjem satelitske tehnologije u sistem prenosa TV programa ime je televizija itav svijet pretvorila u globalno selo. Pronalasku televizije kao masovnog medija prethodila su brojna tehnika rjeenja koja su rezultirala pokretanjem slike na platnu. Telvizija i film su na neki nain kao dva audiovizuelna sredstva komuniciranja 20 vijeka najavili osloncem na perceptivnu osnovu vida i sluha, eru multimedijskog komuniciranja.iako u tehnikom smislu film i televizija imaju mnogo karakteristika nisu slijedili isti put. Film je postao umjetnost osobenog jezika a televizija osobeno sredstvo masovne komunikacije koje nije izgradilo svoj osobeni jezik.film i televizija imaju razliit drutveni status film je uglavnom medij umjetnosti i rekreacije a televizija medij masovnog komuniciranja.

18

3.RAZVOJ INFORMATIKOG KOMUNICIRANJA Osnovno obiljeje savremenom dobu daju mediji. Sateliti, televizija,kompjuterska tehnika obezbijedili su pretpostavke da u svakom trenutku moemo komunicirati s ljudima najudajenijih podruja zemljine kugle. Vrijeme informatikih medija najavili su pronalasci u oblasti tehnike koja je omoguila proirivanje prostora komuniciranja sa zemlje u svemir. Satelitsko komuniciranje Komuniciranje u kojem je medij satelit predstavlja najmoderniji nain komuniciranja. Za relativno krtko vriijeme od nepune 4 decenije sateliti su omoguili da itava zemaljska kugla bude jedinstven medijski prostor. Satelit je osigurao skoro trenutnu distribuciju informacije na liniji komunikator-recipijent, bez obzira kolika bila njihova meusobna udaljenost. On je takoer omoguio prenos informacija tokom svih 24 sata savladavi sve prostorne i vremenske barijere. Poetak satelitskog komuniciranja vezan je za 1957 godinu kad je prvi vjetaki zemljin satelit izbaen u kosmos.- ve tada se meu naunicima pojavila ideja o koritenju kosmikih stanica kao releja koji poput antena mogu posuiti u komunikativnom procesu. Prvi put su se sateliti poeli namjenski koristiti za potrebe komuniciranja 1961 godine. Prvi sateliti sluili su kao neka vrsta lebdeih primopredajnika. U svijetu su se proteklih decenija razvila dva sistema satelitskog komuniciranja: 1. sistem satelita nepravilnih orbita 2. sistem satelita geostacioniranih orbita Svi ti sistemi polaze od injenice da se televizijski i radio signal mogu koristiti kada je satelit vidljiv za antenu koja je prikaena na televizor. Kompjuterizacija komuniciranja 20 stoljee prolazi u znaku elektronskih medija, sam kraj vijeka u znaku je novih epohalnih otkria u domenu komuniciranja.. obiljeje toj treoj revolucioji u sferi informisanja daje pojava novih medija koji se nazivaju jo i informatikim medijima. Sutina im je u otkrivanju kanala za posredovanje poruka koji pruaju mogunost zadovoljavanja iskonske potrebe ovjeka da sa svijetom i okolinom komunicira multimedijski, putem vie kanala koji angauju vie ovjekovih osjetila. Mogunost angaovanja vie ula u komuniciranju obezbjeuje poveanje intelektualnog anganmana i intelektualnih mogunosti recipijenata uopte. Informatiki, digitalni mediji su do sada najuspjenije osigurali tri sutinske prednosti u komuniciranju: omoguili su pobjedu nad prostorom i vremenom i stvorili uslove za stvaralako i ravnopravno uee aktera komunikacije. Oni idu ka brisanju razlike izmeu komunikatora i publike. Nova informacijsko- komunikacijska revolucija posebno je prepoznatljiva po kompjuterskom mediju. Informatiki mediji sve vie u savremenom komuniciranju potiskuju tradicionalne naine prenoenja poruka i informacija. U razvijenim zemljama zapada kompjuterska tehnologija se koristi u potanskom komuniciranju kao elektronina pota. Kompjuter omoguuje da se porukom, podatkom ili dokumentom koristi vie osoba na raznim stranama svijeta. Na tom principu funkcionie internet, svjetski kompjuterski sistem koritenja informacija u koji je ukljuena i BiH.

19

Polovinom sedamdesetih godina britanska televizija pomou raunara uvela je jednu inovaciju koja je u komuniciranju poznata pod nazivom teletekst. Rije je o kratkim pisanim ili grafikim informacijama koje se emituju putem televizije. Prednosti ovog naina komuniciranja se posebno ogledaju u sljedeem: Prvo, u velikim brzinama prenoenja informacija. Pomou neogranienog broja kanala za prenoenje poruka i povratnih informacija na najvee udaljenosti, stvaraju se usovi da se komunikacijski proces odvija u apsolutnoj sadanjosti, dakle istovremeno kada i odvijanje dogaaja. Drugo, novi mediji su otklonili jednu od najveih prepreka komuniciranja prostornu komponentu. Izlazei pomou satelita u orbitu nae planete oni stvaraju uslove ne samo za komuniciranje na zemlji nego i za eventualno interplanetarno komuniciranje. Tree, informatiki mediji obezbjeuju novi znaajan progres u pogledu humanizacije i demokratizacije komuniciranja. Oni omoguuju maksimalnu informacijsko komunikacijsku povezanost i individualizaciju. Informacije koje oni posreduju su neutralne provjerljive u ravnopravnom dijalogu ili polilogu u ijem je sreditu razgovor, a ne monolog. 4.IDEOLOGIZACIJA MAS-MEDIJA u svim fazama svog povijesnog razvoja komuniciranje je imalo obiljeje drutvenog procesa u kojem se ostvaruju meusobni uticaji. Posebna je uloga medija u formianju stavova kroz koje se ovjek potvruje kao aktivno, drutveno i svjesno bie. Znaaj medija postao je naglaen ukljuivanjem u komunikacione procese savremenih masmedija, zbog njihovih velikih mogunosti i i naglog razvoja mas-mediji su postali stvarna drutvena sila. Komunikacija kao beskrajno sloen psiho-socioloki fenomen, uvijek je bio uslovljen razvojem komunikacionih tehnika i prirodom organizacije vlasti. Sa promjenama drutvenih odnosa i prirode vlasti, kao i sa promjenama komunikacijskih tehnika mjenjala se u prolosti priroda komuniciranja. Maral Makluan, kanadski teoretiar komuniciranja , prvi je sainio jedan evolucionistiki pogled u prouavanju razvoja medija komuniciranja. Prema njemu pri sagledavanju cjelokupnog drutvenog ivota nije bitan samo sadraj poruke nego i sam medij, dakle onaj tehniki sistem koji obezbjeuje irenje komunikativnih sadraja. Prema njemu, tri su vremenska razdoblja karakteristina sa stanovnitva povijesnog razdoblja komunikacija. U prvom razdoblju obiljeje komunikaciji daje pisana rije koja je svoju najveu efikasnost postigla pojavom tamparije. U drugoj fazi Gutenbergova galaksija, dakle epoha u kojoj dominira tamparija podstie racionalizam, individualizamj i kreativnost ljudskog duha. U treoj fazi elektronski i informatiki mediji su nas uveoli u nae vrijeme koje podrazumjeva globalizaciju komuniciranja i angaovanje svih ovjekovih osjetila u procesu posredovanja znanja i informacija. Ba zbog njihovog znaaja u pogledu funkcionisanja drutvenih odnosa i procesa komuniciranje je predmet naglaene panje svih faktora odluivanja a posebno vladajuih struktura drutva. Vladajue grupe u svim drutvima nastojale su uspostqaviti takav model komuniciranja koji e omoguiti funkcionisanje postavljenog sistema vlasti.. krajem prolog i poetkom ovog vijeka, teorijski i praktino uobliena su tri koncepta koji su na komuniciranje gledali iskljuivo sa ideolokog i politikog aspekta. Informativno komunikativni procesi i odnosi posmatrani su prvenstveno sa aspekta funkcionisanja odgovarajueg modela vlasti. Svaki od tih koncepata ostavio je vidan trag u povijesti komuniciranja uopte. To su:

20

Agit-prop model komuniciranja koji je utemeljila komunistika ideologija, Faistiki model komuniciranja, Graanski koncept slobodnog informisanja i komuniciranja.

Komunistiki model komuniciranja Komunistika ideologija utemeljila je poetkom ovog vijeka model komuniciranja zasnovan na marksistikom poimanju povijesti i organizaciji drutva. Sutina mu je u uenju da je historija zapravo borba izmeu potlaenih i povlatenih klasa. Do prelaska na vii stupanj organizacije drutva dolazi onda kada se u razvoju prevaziu postojei odnosi. Tada dolazi do radikalnih promjena na drutvenoj sceni, nakon koje se uspostavljaju novi drutveni odnosi. Tako je buroanskim revolucijama razvlatena feudalna kolasa od strane buroazije, buroaziju je trebao da razvlasti proleterijat, koji e navodno kroz socijalistike a potom komunistike drutvene odnose itavo ovjeanstvo dovesti u beskrajnu sreu. Za realizaciju marksistikih ideja bila je predviena odgovarajua politika organizacija u formi komunistikih partija kao avangardi radnike klase. Partije su sebe proglaavale apsolutnim tumaem svega i zastupnikom narodnih naroito radnikih interesa. Kao takve one su zabranjivale svaku politiku konkurenciju. Komuniciranje je okarakterisalo odsustvo bilo kakvog pluralizma u informisanju. Svaka kritika vladajuih elita koja bi dolazila van sistema bila je najstroije zabranjena. O pravilnom informisanju brinuli su se posebni organi komunistike partije, zadueni za pridobijanje narodnih masa koji su poznati pod nazivom agit-propi. Na elu agit-propa nalazili su se najistaknutiji partijski kadrovi. Osnovni koncept bio je utemeljen u samoj marksistikoj doktrini ija je osnovna teza da predstoji neminovna propast graanskog drutva i pobjeda komunizma u svjetskim relacijama. Dvadeseto stoljee bilo je period organizacije4 agit-propa u praksi. Prva zemlja gdje su komunisti doli na vlast bila je Rusija gdje su u Oktobarskoj revoluciji komunisti zbacili carsku vladu i uspostavili vlast pod vodstvom Lenjana. Njihov model komuniciranja karakterisalo je naglaeno prisustvo propagandnih sadraja, koristili su poruke koje su koristile narodu.. u samoj revoluciji su agit-propovci u komuniciranju forsirali faktor linog primjera. Isticali su se skromnou, oratorstvom, istrajnou, spremnou na rtvovanje za reolucionarnu stvar. Odmah nakon pobjede komunizma, sistem komuniciranja organizovan je kao osnovna poluga uvanja vlasti. Zabranjeni su svi mediji ,koji nisu radili po instrukcijama partije, svaka kritika vladajueg poretka kanjavana je zatvorskim kaznama a nerijetko i smru. S obzirom da je model komunistike vladavine personificirao Staljin ovaj nain komuniciranja naziva se i staljinistikim nainom komuniciranja i traje sve do raspada komunizma 1990 godine. Znaajnu modifikaciju lenjinistiko-staljinistikog koncepta komuniciranja izvrili su nakon 1950 godine komunisti bive Jugoslavije.. oni su inaugurisali model tzv samoupravnog informisanja. Kreacija tog modela pripisivana je Titu a osnovna teza bila je da se vlast nalazi u rukama radnike klase. Kako komunistika elita najbolje zna ta narodu treba drugi mediji osim onih pod kontrolom vlasti, nisu potrebni, jer bi ti nekontrolisani mediji mogli negativno djelovati na svijest naroda. Taj model informisanja je na naim prostorima bio dominirajui skoro 40 godina tanije do prvih viestranakih izbora 90. Svi komunistiki modeli komuniciranja imali su nekoliko zajednikih karakteristika: 1. utemeljenost na marksistipkom uenju koje je sebe proglasilo jedinim ispravnim tumaem odnosa i procesa u svijetu 2. dominacija vladajuih komunistikih partija u odluivanju o svim pitanjima ivota pa i o sferi komuniciranja

21

3. propagandnoj funkciji sistema komuniciranja u svim zemljama gdje je KP bila na vlasti, u tom sistemu bio je zakonom zabranjen svaki pluralizam u informisanju. Faistiki model informisanja Ideologizacija komuniciranja dovedena je do apsurda u faistikim sistemima organizacije drutva koji su bili utemeljeni na rasisitikim teorijama po kojima postzoje vrijedne i manje vrijedne nacije. Osnovni sadraj faiostikog modela komuniciranja, utemeljio je ministar Treeg njemakog Rajha Josef Gebels, jeste propagandno komuniciranje. Odmah po dolasku na vlast 1933 godine faisti su u njemakoj organizovali takav sistem komuniciranja koji je imao zadatak da glorifikuje faistipku politiku i ideologiju, njemaku prolost i faistike voe. Drugaiji mediji bili su potpuno zabranjeni. Informisanje je imalo zadatak da usmjerava svijest naroda u pravcu podrke faistikoj politici. Ovakvim sistemom komuniciranja dirigovano je sa vrha vlasti koja je organizovala posebno ministarstvo za Narodno prosvjeivanje i propagandu. Zahvaljujui orkestriranoj i sinhronizovanoj propagandi koja je davala osnovno obiljeje komuniciranju faisti su u zemljama u kojoj su doli na vlast uspjeli fanatizirati ogromne mase i usmjeriti ih ka realizaciji faistikih ciljeva. Do otrenjenja je dolazilo tek kada su faistike vojne mainerije bivale poraene. Demokratsko komuniciranje Komuniciranje u zapadnim demokratskim drutvima zasniva se na oni8m naelima koje je proklamovala prvi put francuska buroanska revolucija krajem 18. vijeka.deviza sloboda, jednakost i bratstvo transformisana je u naela o: - ljudskim pravima i slobodama u svakoj zemlji, - slobodi i pluralizmu informisanja, - kodifikaciji prava i sloboda u meunarodnim okvirima. Demokratsko komuniciranje je zapravo sve ono to omoguuje ovjeku da u demokratskom dijalogu, u svojoj sredini vidi i uje sebe i druge, da komunicira s drugim ljudima na ravnopravnoj osnovi i da kroz taj sloen proces ostvaruje demokratski napredak u svim oblastima. Radi se o konceptu koji je tokom protekla dva stoljea dograivan i prilagoavan promjenama u svijetu.

5.RAZVOJ NOVINARSTVA Organizovanje novinskih redakcija Novinarstvo kao specifina djelatnost je historijska kategorija. Nastalo je na onoj stepenici drutvenog razvoja kada se potreba ljudi za informacijama poela zadovoljavati pomou medija masovnog obavjetavanja. Novinarstvo je planska organizovana djelatnost nastala u odreenim historijskim okolnostima kao nain, oblik i sredstvo drutvenog komuniciranja pomou masovnih medija, prvenstveno tampe, radija, televizije, kompjutera i sl. Kao oblik i nain komuniciranja novinarstvo daje naglasak na prezentiranje injenica o stvarnosti na osnovu kojih se razumijeva sviojet u kojem ivimo i donose odluke koje se tiu odnosa prema tom svijetu.. novinarstvom se dakle moe nazvati organizovana aktivnost koja za rezultat ima prikupljanje obradu i distribuciju saznanja o odreenim pojavama injenicama i dogaajima.

22

Novinarstvo zadovoljava sutinsklu ljudsku potrebu za novim spoznajam, informacijama to u najirem smislu oznaava ukupno ljudsko snalaenje u svijetu radi to uspjenijeg djelovanja (M.Sapunar). Juo su grki filozofi uoili da je ovjek u biti homo informaticus, znatieljno bie koje ima potrebu da stvara, posreduje i prima informacije. Zadatak novinarstva je da koristei najsavremenija tehnika sredstva kao medije za posredovanje podataka, informacije posreduje u pravo vrijeme, na prijemiv nain velikom broju recipijenata. Sa pojavom ovjeka poinje njegova drutvena komunikacija, u poetku je to neverbalna, ideomotorika (gest, mimika, krik). Vremenom ovjek razvija svoje sposobnosti, poinje govor, razvija se pismo. Pronalaskom tamparije i papira obezbijedili su pretpostavke za razvoj ,asmedija i novinarstva a pronalazak elektronskih medija predstavlja revolucionarnu fazu u razvoju novinarstva. Moderna historija novinarstva poetak duguje epohalnom Gutenbergovom pronalasku tamparije. Nekoliko decenija nakon toga pojavljuju se prve broure, letci zatim i novine. U poetku su prvi novinari i novine imale zadatak da distribuiraju slubene informacije o mjerama i odlukama vladajuih struktura. Drutvene promjene koje stupaju na snagu pretvaraju novine u profitabilnu robu pomou koje se moe obezbijediti i odrati uticaj ali i osigurati zarada. Potreba za kvalitetnom novinom dovodi do usavravanja orghanmizacije novinarskog rada u cjelini. Na proizvodnji novina poinju raditi itavi novinarski kolektivi iji lanovi dobijajau posebna zaduenja. Formiraju se tri vrste timova koji su neposredno angaovani u pripremi i distribuciji novina. To su : - novinske redakcije - tamparije - ekipa za transport novina do italaca. Redakcije su dijelovi novinske produkcije koje su najneposrednije zaduene za proizvodnju novosti. U njima se informacije prikupljaju, obrauju i klasifikuju. U redakcijama su angaovani najkreativniji novinarski kadrovi zadueni za produkciju novinskog sadraja, poznati su pod nazivom urnalisti. U 19 vijeku poinje organizacija redakcija na rubrike u kojima dolazi do izraaja specijalizacija novinskog rada. Tako nastaju rubrike za unutranju politiku, za vanjsku politiku, privredu a potom za sport, kulturu i humor. Drugi vaan segment novinske produkcije su tamparije u kojima se duhovna kreacija novinarskih sastava prenosi na papir. tamparija se razvijala u periodu od 550 godina kao i nain transporta novina do italaca. Koncepciju organizovanja novina preuzimaju i eletronski mediji. Shodno tehnikim karakteristikama medija razvila su se u drugoj polovini 20 vijeka tri dominantna tipa novinarstva:novinarstvo u tampi, na radiju i televiziji. U drugoj polovini 20 vijeka dolazi do intenziviranja specijalizacije novinarskog rada u mas medijima. Osnivaju se mediji koji obezbjeuju sadraj za posebnu ciljnu publiku to je posljedica prilagoavanja na tritu. Tako nastaje ekonomsko novinarstvo. tampa doprinosi razvoju ekonomske strukture i komercijalne kulture. irenjem ideja i posredovanjem znanja listovi u to vrijeme otvaraju proces stvaranja internacionalnih ekonomija koje su prerasle u globalan ekonomski sitem. Tokom posljednjih decenija 20 vijeka, savremena tehnika unosi bitne novine u novinarskom radu. Potiskuje se novinar sveznalica a zahtjeva se timski rad koji se oslanja na usluge stenografa, daktilografa, lektora, korektora i sl. Novinar mora da zna rukovati svim tehnikim ureajima poput fotoaparata, kamera a i neophodna je njegova jezika pismenost, politika obavjetenost, pouzdano pamenje i radoznalost to je preduslov kvlaitetnog rada jednog novinara. Dopisniko novinarstvo

23

Nagli razvoj tampe podstaklo je brojne listove da novosti trae tamo gdje se dogaaju. Ta glad za najaktuelnijim novinama uslovila je pojavu novinara dopisnika, osobe koja za svoj list alje tekstove sa lica mjesta. Devetnesti vijek je vrijeme nastanka dopisnikog novinarstva. U tom stoljeu ratovi su bili posebno zanimljivi evropskoj javnosti pa se u Evropi prvo javlja institucija ratnog dopisnika. Prvo ratno dopisnitvo imajo je Tajms koji je prenosio rat na Krimu izmeu Engleske i Rusije. Dopisnik Viljem Rasel svojim izvjetajima sa bojnog polja doprinjeo je poveanju tiraa a zbog njegovih kritika na vojsku Britanija prvi put u historiji uvodi vojnu cenzuru. Ameriki graanski rat privukao je panju javnosti irom svijeta to doprinosi irenju ratnog dopisnitva jer brojni evropski listovi alju dopisnike u Ameriku. U tom ratu poinje masovnija upotreba fotografije, raa se tzv amerika kola novinarstva karakteristina po zanimlji9voj kratkoj reportai sa tematikom iz ivota vojnika i naroda. U drugoj polovini 19 vijeka ratni sukobi izmeu Turske i Rusije i Amerike i panije prema nekim historiarima izazvali su upravo ratni dopisnici. Ameriki dopisnik iz Otomanskog carstva Mekdejehajm, je za svoje listove SAD slao lane reportae o navodnom pokolju kranskog stanovnitva u Bugarskoj. Tekstovi u javnosti su podstakli mrnju protiv Turske to je iskoristila Rusija kao povod da objavi rat Turskoj. I Ameriko-panskom ratu doprinjela je elja amerikih listova da poveaju tira to se postizalo ratnim senzacijama. Ameriki izdava Herst ekploziju amerikog broda na Kubi predstavio kao diverziju panaca. Amerika javnost bila je toliko ogorena da je objavila rat paniji. I u 20 vijeku novinarska slava najpee se sticala na ratnim popritima jer ratno dopisniko novinarstvo prua mogunosti za ispoljavanje najviih novinarskih kvaliteta: pismenosti, snalaljivosti u dolaenju do informacija. U Prvom svjetskom ratu ratno dopisnitvo bilo je dio globalne mainerije. Osnovni zadatak tampe i novinara bio je da pomognu u mobilizaciji svoje strane za rat i da demoralie protivniku. U pojedinim ratujuim zemljama prvi put se tokom rata organizuju ministarstva za informativno-propagandnu djelatnost. Ta ministrastva su podsticala raspirivanje mrnje prema suprotnoj a simpatija prema vlastitoj strani. Najznaajniji dogaaj izmeu dva svjetska rata koji je dugo potresao svjetsko javno mjenje bio je panski graanski rat. Na tom ratitu svjetsku slavu su kao novinari stekli budui pisci poput Hemingveja, Kestlera, Majncerbergera i drugih. Drugi svjetski rat karakterisala su tri koncepta ratnog dopisnikog novinarstva: njemapki, britanski i ruski. Za ukupno informisanje sa ratita u Njemakoj brinulo je Ministarstvo za narodno prosvjeivanje i propagandu koje je imalo odjele za tampu i radio. Mediji pod njegovom kontrolom stvarali su uvjerenje u javnosti da je njemaka vojska nepobjediva. I Britanija je imala ministarstvo za informiranje, britanski ratni dopisnici bili su posve inkorporirani u britansku armiju. Prema sovjetskom modelu ratnog informisanja izvjetavanje dopisnika bilo je u nadlenosti agit-propa. Agit-propi su procjenjivali da li je neka informacija za javnost ili ne. Najee su preuivali neke dogaaje pa se4 za njih saznalo tek poslije rata. Tri su osnovne karakteristike ratnog dopisnikog novinarstva u 20 st. Prva je masovno koritenje cenzure kao sredstva za onemoguavanje medija da posreduju tzv nepoeljnu informaciju. Sve ratujue zemlje nastojale su onemoguiti objavljivanje vijesti koje bi naruile njihovu sliko o sebi iprotivniku pa su nastojali uspostaviti kontrolu nad dopisnicima i njihovim tekstovima. Na toj osnovi nastalo je tzv jednostrano informisanje ili jednostrano novinarstvo koje je ignorisalo novinarsko naelo druge strane. Novinari su tako esto pisali o pobjedama a skoro nikako o porazu. Meutim kako je rat jedan nenormalan drutveni proces u kojem je naruena i komunikacija nemogue je govoriti o objektivnosti u ratnom dopisnitvu. Druga karakteristika je integrisanost ratnog dopisnitva u ukupan informativni sistem zemlje koja je u ratu. Kao dio tog sistema ono je uvijek bilo podreeno temeljnom cilju pobjedi nad

24

neprijateljem. Stoga je novinarstvo redovno bilo u funkciji uvjeravanja ljudi da je neophodno provoditi odluke rukovodstva. Trea karakteristika ratnog novinarstva bila je upotreba najsavremenijih tehnikih sredstava za masovno prenoenje informacija. Upotreba tehnike omoguila je medijima da u artu bitno utiu na miljenja i ponaanja ljudi i da postanu jedno od najefikasnijih orua ratovanja. Ve u Prvom svjetskom ratu novinarstvo je zbog njegovih mogunosti da utie na ishod rata nazvano sedmom silom. Agencijsko novinarstvo Potreba za prevazilaenjem dva su+tinska problema komuniciranja vrijeme i prostor, nametali su ovjeku obavezu da pronalazi ona sredstva koja e komuni8kaciju uiniti brom, kvalitetnijom i masovnijom. Nova tehnologija je omoguila ustroj novih organizacionih oblika koji su bili u funkciji racionalizacije i efikasnosti posredovanja komunikativnih sadraja. Jedan od tih novih oblika informisanja pojavio se u prvoj polovini 19 vijeka pod nazivom informativne agencije ili telegrafske agencije (zbog upotrebe telegrafa). Utemeljitelj savremenog agencijskog novinarstva u svijetu bio je francuz arl Avas koji je u Parizu organizovao jednu vrstu oglasne slube preko koje je prikupjlao i distribuirao razne informacije. U poetku je te informacije prodavao firmama i dravnim ustanovama. Budui da su interes za tu vrstu novosti pokazivali i listovi Avas slubu reorganizuje u informativnu agenciju. Avas je prvi organizovao slubu prikupljanja vijesti koje se prezentiraju bez navoenja autorstva, u potpisu je samo stajao naziv agencije. Avas je prvi organizovao i posebnu telegrafsku slubu zvanu taksikograf. Prve agencijske vijesti ticale su se uglavnom stanja na francuskim, engleskim i njemakim berzama. U drugoj polovini 19 i poetkom 20 vijeka nastaju najpoznatije svjetske agencije koje i danas dominiraju u sistemu distribucije informacija: Rojter, Associated Press, United Press International (UPI). U 20 vijeku i ostale zemlje dobijaju svoje agencije. Na junoslavenskom prostoru prvu novinsku agenciju osniva KSHS pod nazivom Avala, NOP Jugoslavije osniva Tanjug. Nakon raspada Jugoslavije nove drave osnivaju svoje agencije: Hrvatska Hinu, BIH BH press itd. Novinarstvo u novinskim agencijama karakteriu saeti, jasni informativni sadraji (vijesti, izvjetaji i komentari), pisani shodno naelu istinosti, pravovremenosti i uvjerljivosti. 5.POECI KOMUNOLOKIH ISTRAIVANJA Teorija i praksa masovnog komuniciranja postala je predmetom naunog interesovanja u prvoj polovini 20 vijeka. Tanije sa pojavom najsavremenijih medija za posredovanje poruka. Korijeni teorijskih eksplikacija seu u stari vijek. Jo je Aristotel tragao za vezama i zakonitostima u komunikativnom procesu. On je prvi utvrdio deset elemenata koje treba da ima svaka informacija ukoliko se njome eli postii veza izmeu komunikatora i recipijenta. To su subjekt komunikacije, radnja, mjesto izraavanja i realizacije neke ideje, vrijeme, relacija, uzronost, cilj, kvalitet, razlog promjene stanja, modifikacija ponaanja objekta. Ovaj koncept je teorijski racionalizirao Kvintilijan koji je utvrdio da svaki komunikativni sadraj mora odgovoriti na pet topikih pitanja: ko, gdje, kada, kako i zato. Nakon Prvog svjetskog rata kada se uoava ogroman znaaj propagandog komuniciranja naunici poinju sa intenzivnim istraivanjem komunikacijskih fenomena. Komuniciranje u tom vremenu dobiva tretman bazinog drutvenog procesa. Polazei od komuniciranja kao izraza ovjekovog ivota naunici nastoje proniknuti u njegov povijesni razvoj ali i odrediti njegove savremene osobenosti. Stoga se tridesetih godina ovog vijeka biljei prva expanzija komunikolokih istraivanja u emu prednjae SAD.

25

Nauna istraivanja u oblasti komunikologije izmeu dva svjetska rata i u vrijeme hladnog rata imaju uglavnom ideoloki predznak. Bila su u funkciji ideolokog i politikog nadmetanja izmeu velikih sila i svjetskih blokova. Tek je u okviru modernih drutvenih nauka prvenstveno sociologije i socijalne psihologije zabiljeeno spekulativno, nepristrasno razmatranje pojedinih drutvenih fenomena kako bi se dolo do novih i proirila postojea saznanja o komunikativnim procesima. Od tog perioda do danas komunikologija je dobila vrsto mjesto u spektru drutvenih nauka. Razvile su se i posebne komunikoloke discipline kao to su propaganda, teorija komuniciranja, teorija radija i televizije, teorija komunikacijskih sistema. Sve te discipline imaju svoj predmet istraivanja opte i posebne metode, nauna sredtva i ciljeve koji se mogu provjeriti u komunikativnoj praksi. Tridesetih godina 20 vijeka organizovani su pri pojedinim univerzitetskim centrima posebni studiji novinarstva i komuniciranja. Nastaju specijalni centri koji se bave istraivanjem komuniciranja. Prvi takvi centri nastaju u SAD a kasnije i u drugim svjetskim centrima Krakov, Pariz, Berlin, Moskva.... Svi ti istraivaki centri mogu se podijeliti u tri kategorije: 1. samostalne komercijalne organizacije koje vre nesistematska istraivanja za potrebe razliitih naruilaca (medijskih organizacija, dravnih ustanova). To su razni instituti za istraivanje javnog mijenja, agencije za odnose sa javnou i slino. 2. istraivake slube samih medijskih organizacija koje prvenstveno postoje radi zadovoljavanja razvojnih potreba tih organizacija. Takve slube osnivale su sve velike medijske kompanije u svijetu proteklih decenija. 3. treu i najvaniju kategoriju inile su akademski komunikoloki instituti pri novinarskim ili drugim fakultetima drutvenih nauka. Ovi centri realizuju primjenjena dakle prktina istraivanja za potrebe raznih naruilaca ali i fundamentalna nauna istraivanja u cilju pomicanja granice teorijskih i praktinih znanja u oblasti komunikologije. Nauna istraivanja u naoj zemlji su veoma oskudna i poinju tek 70 tih godina ovog vijeka. Pionirski koraci na tom planu uinjeni su na fakultetu politikih nauka koji je osnovao Institut za drutvena istraivanja. Svoj centar za istraivanje radija i televizije imala je i RTV Sarajevo odnosno BiH koji se bavio uglavnom istraivanjem gledanosti i sluanosti ovog medija i praenjem razvoja komunicijske tehnologije u svijetu. Komunikoloka istraivanja uglavnom su bila usmjerena u pomicanju granica postojeih znanja u tri pravca: - u pravcu istraivanja novinarstva i masovnog komuniciranja uopte - u pravcu istraivanja uzrono-posljedinih veza odnosa koji nastaju u komunikativnom procesu - u pravcu istraivanja interpersonalnog komuniciranja u sva tri sluaja cilj istraivanja je bio isti pomai granicu saznanja o ljudskom komuniciranju kao bazinom procesu svakog drutva. U toku posljednje polovine 20 vijeka komunikolokim pitanjima bavili su se teretiari komunikologije ali i drugih naunih disciplina. Pedesetih goidna poinju znaajnija socioloka poniranja u oblast komuniciranja. Sociolozi se poebno bave problemima kulture i jezika u kontektu funkcije komuniciranja. U tim naporima prednjae Dankan, Gofman i Blamer koji utvruju da je komuniciranje spona koja obiljeava svako drutvo, dravu i njenu vlast, da je to osnovna veza meu kulturama, civilizacijama i narodima. Sva dosadanja komunikoloka istraivanja mogla bi se klasificirati u tri grupe. Prvu ine studije koje se bave masovnim komuniciranjem kao institucionaliziranom drutvenom funkcijom. U tu grupu spadaju nauni radovi o medijskim organizacijama, normativnoj regulativi, informativnom sistemu, oblicima drutvene konzrole i sl.

26

Druga grupa istraivanja se bavila prirodom procesa i odnosa u procesu komuniciranja. Radi se o radovima ija sadrinska tematika se odnosi na izbor medija, prirodu poruka, publiku, probleme prenoenja komunikativnih sadraja, pitanje efekta poruka i sl. Posebna grupa istraivfanja usmjerena je bila ka sagledavanju uticaja medija i komunikativnih procesa na stavove miljenja i ponaanja pojedinca. Istraivai interpersonalnog komuniciranja koncentrisali su svoju panju na male drutvene grupe i na pojedine segmente komunikativnog procesa kao to su komunikatori, mediji verbalne i neverbalne komunikacije, drutveni kontekst komuniciranja, terapeutske komunikacije, rekreativno komuniciranje i recipijente komunikativnih sadraja. Poavi od prvih opisa pojava u domenu komuniciranja koje nalazimo u djelima Aristotela i Kvintilijana, komunikologija se 70-tih godina 20 vijeka stala u red sloenih drutvenih nauka koje imaju svoj predmet istraivanja metode sredstva vezu sa graninim naukama, principe, pravila i zakonitosti istraivakih postupaka. Njen razvoj tekao je po opoj formuli svake nauke koja sadri sljedee bitne etape: opis, popis, propis, regulacija, predvianje. Medijskim bumom do kojeg je dolo razvojem radija, televizije, satelitske i kompjutorske tehnologije, poinju se u drugoj polovini 20 vijeka stvarati uslovi i za teorijska promiljanja pojedinih vrsta medija. Nastaju posebne komunikoloke discipline koje za predmet svog interesovanja uzimaju pojedine kanale za posredovanje informacija kao to su radio, televizija, film... Uporedo se u mnogim zemljama razvijaju ustanove za prouavanje komunikolokih piotanja. Nastaju posebni instituti za novinarstvo, komunikoloki instituti, instituti za medije, instituti za javno mjenje... oni obino sadre odjele za teorijska istraivanja, odjele za istraivanja povijesti komuniciranja, za prouavanje radijskog, televizijskog marketinkog i propagandnog komuniciranja i posebne odjele koji se bave obrazopvanjem kadra.

7.BORBA ZA SLOBODU TAMPE I CENZURE Javnu komunikaciju meu ljudima prate od njenih poetaka kao drutvene i historijske kategorije dvije tendencije. Radi se , na jednoj strani o kontinuiranim naporima u pravcu dosezanja novih sadrajnijih, kvalitetnijih sloboda u prikupljanju i plasiranju informacija ali i istovremenih nastojanja da se ta sloboda ogranii, kontrolie, dri pod nadzorom. Cenzura je uvijek u prolosti bila izraz nastojanja da se sauvaju pozicije moi i vlasti, dok je borba za slobodu informisanja i mas-medija u principu bila izraz nastojanja da se uveaju mogunosti opte slobode, ljudskih prava, demokratije i humanizma. Pod pojmomj sloboda javnog komuniciranja podrazumijeva se sloboda prikupljanja, distribuiranja i koritenja informacija. Ui pojam je sloboda medija koji znai osnivanje, organizaciju i koritenje tampanih i elektronskih medija. Sloboda tampe, sloboda informacija, pluralizam informisanja poinje sa raanjem gutenbergove galaksije tj pojavom tamparije i pisane rijei u njenom masovnom obliku. Uoivi da tampa moe biti vrlo konkretna i uinkovita opasnost po postojee odnose u kojima u dominirali crkva i feudalna vlastela, vlasti su u zapadnoj Evropi ve krajem 15 i poetkom 16 st poele preduzimati mejre u pravcu obezbjeivanja vlastitog monopola u sferi javne komunikacije.

27

Cenzura je rije latinskog porijekla a znai ocjenjivanje, pregledanje, kritiko ispitivanje. Tim terminom nazivaju se i ustanove koje su od strane vlasti zaduene za kontrolisanje ili zabranu tampanja nepodobnih novina, knjiga i asopisa. Cenzori su ljudi koji se tim poslom slubeno bave, koji kontr4oliu, nadziru tampu i izdavaku djelatnost uopte. Cenzori su krajem 15 st bili katoliki biskupi koju je na tu dunost postavljao lino papa. U Engleskoju i Francuskoj samo je kralj mopgao izdavati novine. Ovim preprekama pobunili su se mlada buroazija koja u prvi plan stavljaju zahtjev za slobodu tampe, zbora i dogovora. Druga polovina 18 st bila je vrijeme prvih estokih sudara na politikom terenu izmeu pobornika i protivnika slobode tampe. Zahtjev za slobodu informisanja U Engleskoj bio je u uskoj vezi sa nastojanjem tampe da ima slobodan pristup zasjedanjima parlamenta i mogunost izvjetavanja o parlamentarnim debatama. Na kritike napise u tampi vlasti su odgovarale zabranom listova i hapenjem novinara. 1770 godine poinje izlaziti list Public Advertiser koji kritikuuje i samog kralja vladu i ministre. List se smatra vijesnikom moderne tampe. Kolijevka slobodne tampe su SAD gdje je u samoj Deklaraciji o nezavisnosti utemeljeno naelo slobode komuniciranja i slobode tampe. Francuska buroanska revolucija takoer u prvi plan istie slobodu komuniciranja i u njenim okvirima slobodu tampe. itav 19 vijek bio je period u kojem je cenzura dominirala na podruju javnog komuniciranja. Poetkom tog stoljea Napoleon je zakonom zabranio tampanje nepoudnih listova. Od njegovog vremena ustaljuje se pojava i danas poznata pod nazivom dirigovana tampa. Nakon pada Napoleona uspostavlja se nova cenzura pod vodstvom novog politikog pokreta predstavnici su marks i Engels. Marks je slobodu tampe posmatrao u kontekstu opte slobode a cenzuru kao izraz nastojanja vladajuih struktura da bezkonano ostanu na vlasti. Marks i njegovi sljedbenici su tumaili da sloboda tampe u kapitalistikom i graanskom drutvu nije mogua jer je sloboda u tim drutvima limitirana klasnim odnosima, injenicom da su drutveni odnosi regulisani pomjeri kapitalista odnosno vlasnika nad sredtvima za proizvodnju. I komunisti su nakon dolaska na vkast verbalno proglaavli slobodu informisanja a u praksi su najstroije zabranjivali pluralizam u sferi komuniciranja. Mediji su u socijalistikim zemljama tretirani kao najefikasniji instrument u borbi za ouvanje vlasti. U vrijeme socijalistikog informisanja nastao je pojam autocenzura. To je svojevrstan strah autora tekstova, novinara da se svojim pisanjem ne ogrijee o interese i tenje vladajue strukture. Komunistiki ideolozi su graanbskom naelu slobode informisanja suprostavljali naelo istinitog informisanja. Pri tome su pod istinitom informacijom podrazumijevali samo one sadraje koje plasiraju njihovi mediji. Komunisti ulau velike napore u kontrolisanju miljenja svakog pojedinca, zabranjivan je najstroije uvoz tampe, ometane su radio i televizijske komunikacije. Barijere koje su oni postavljali slobodnom komuniciranju meu narodima ostale su poznate po nazivu gvozdene zavjese. Cenzura je postojala i u BiH. Austrougarska vlast je esto pribjegavala zabranama listova koji nisu djelovali na liniji ouvanja njenih interesa u BiH. Kraljevina Jugoslavija bila je jo konsekventnija, rigoroznom cenzurom onemoguavano je svako pisanje koje je ugroavalo red i poredak u dravi. Novinari su strogo kanjavani listovi zabranjivani a naroito je guena tampa koja se zalagala za samobitnost BiH. U vremenu socijalistike vlasti u BiH pluralizam u informisanju onemoguen je zakonskim normama prema kojima je bilo zabranjeno tampanje i distribuirnje medija koji naruavaju socijalistike samoupravne odnose. Posebnim zakonom bila je regulisana distribucija listova koji su tampani u inostranstvu a listovi koji su eventualno kritikovali vlast bili su zabranjivani. Zvanino cenzura nije postojala ali se sistem putem specifinih mehanizama u organima vlasti i samocenzure novinara titio od nepoeljnog i nepodobnog informisanja.

28

III DIO HISTORIJSKI ASPEKT MAS-MEDIJA U BIH KOMUNICIRANJE U SREDNJOVJEKOVNOJ BOSNI Historija dananje Bosne poinje negdje polovinom srednjeg vijeka, nakon pada Zapadnog rimskog carstva Bosna se nala na granici civilizacija istone i zapadne. U tom vremenu dolo je do naseljavanja Slavena na balkanske prostore i njihovog pokrtavanja. Kakva je bila politiko pravna organizacija teritorije tadanje Bosne malo je poznato. U tim vremenima, nakon perioda konsolidacije slavenskog lelementa, stanovnici Bosne koji su sebe zvali Bonjani, poinju zaokruivati svoju dravnu zajednicu. Od tada do danas traje dravno-pravni kontinuitet bosanske drave a moe se podijeliti na tri velika razdoblja: - razdoblje srednjovjekovne bosanske drave, - period osmanske vladavine, - period modernog doba, koji se kulturno povijesnom i komunikacijsko-povijesnom smislu moe podijeliti na - vrijeme austrougarske vlasti,

29

vrijeme Kraljevine Jugoslavije, vrijeme SFRJ.

Svaki od ovih perioda imao je u svojim domenima ivota svoje specifinosti i karakteristike. Poeci pismenosti na podruju dananje BiH dio su razvoja pismenosti starih Grka i Rimljana. Pismo kojim su se sluili bilo je alfabet iz tog perioda nisu pronaeni znaajniji pisani tragovi. Zna se samo za brojne rimske puteve koji su vodili preko nae zemlje sa zapada na istok. Neki od njih imali su status najvanijih dravnih magistrala po kojima su se kretali glasnici prema vanim administrativnim i politikim centrima carstva. Kada je u pitanju srednjovjekovna bosanska drava ti dokumenti su broniji. Pisane spomenike koji su nastali u tom periodu Mak Dizdar u djelu Stari bosanski tekstovi podijelio je na tzv kanonske ili crkvene rukopise u koje je svrstao jevanelja, poruke apostola, poslanice, apokalipse i apokrife i tzv nekanonske tekstove koji su vie vezani za kulturni i svjetovni ivot bosanskog ovjeka: razni zapisi, natpisi povelje, darovnice, patarenske komentare... ta vrsta pisane komunikacije Bonjaka nastala je nakon dugog razdoblja govornog komuniciranja u Bosni. Grka i latinska pismenost bila je osnova pismenog komuniciranja do prodora slavena i pokrtavanja stanovnitva. Nakon reforme grkog alfabeta koju su izvrili irilo i Metodije u Bosni se poinje koristiti etiri vrste alfabeta: bosanica, glagoljica, irilica i latinica. Glagoljica je alfabet kojim su pisali katolici, bosanica je prilagoena Bonjacima, irilica pravoslavcima. Latinica je manje koritena a najprisutnija je bosanica o emu govore sauvani tekstovi tog perioda.skoro svi vladari imali pri svojim dvorovima grupu uenih i pismenih ljudi iji je zadatak bio sastavljanje pisanih poruka. Poseban znaaj imaju i nadgrobni spomenici.specifikum te bosanske komunikacije proizlazi iz njenog ba utemeljenog u vremenima prvih borbi za njenu samobitnost i samosvojnost Bosne. Tu specifinost karakterie postojanje Bosne na granici dviju svhetskih religija i utemeljenje specifinog vjerskog vjerovanja koja je poznato pod nazivom crkva bosanska. Pisana komunikacija tog perioda puna je dijaloga, razumjevanja, koegzistencije. U pisanim porukama koje su ostale uklesane na stecima nema kletve, kritike, nema podsticanja na mrnju. Komunikacija se shvata kao nain za ublaavanje razlika i napetosti, za podsticanje saradnje radi prihvatanja razluiitosti Srednjovjekovni steci kao specifinost srednjovjekovne Bosne bili su i svojevrsni mediji komuniciranja. Na njima su ispisivane poruke koje se nisu odnosile samo na pokojnika nego i na socijalno psiholoke sadrine koje govore o obiajima, stanju, odnosu prema ivotu. U itavoj povijesti Bosne komuniciralo se na bosanskom jeziku. ak i u turskom vremenu bosanski je bio glavni jezik informisanja i komuniciranja. Naziv bosanski jezik je najvjerovatnije nastao u vrijeme stasanja bosanske srednjovjekovne drave 11, 12 stoljee. U 17 vijeku ponovo se intezivira upotreba pojma bosanski jezik ime se naglaava razlika izmeu jezika domaeg stanovnitva i jezika vojne i upravljake strukture iji je jezik bio turski.. Na odrednici bosanski jezik insistirale su i Austrougarske vlasti u vrijeme kad je nakon okupacije BiH na vlasti bio Benjamin Kallay. Na taj nain eljeli su se naglasiti subjektivnosti Bosne u odnosu na Hrvatsku i Srbiju. Bosanski jezik u svom viestoljetnom opstojanju manifestovao je unutarnju vitalnost uspijeva preivjeti sva svojatanja i osporavanja. Svojim bogatsvom i ljepotom on biva polovinom prolog vijeka inspiracija srpskim i hrvatskim jezikim reformatorima (Karadi, Gaj) da standarde hbosanskog jezika uzmu za standardizaciju njihovih jezika. Tako reformisani jezik oni su nazvali srpsko-hrvatskim. Taj naziv nametnut je bio stanovnitvu bonjake i crnogorske nacije nakon Prvog svjetskog rata. 1990 godine ponovo je u slubenu upotrebu vraen stari naziv bosanski jezik koji se sada nalazi u fazi meunarodne verifikacije i meunarodnog priznanja.

30

Komuniciranje u bih za vrijeme osmanske vladavine Vrijeme osmanske vladavine u BiH poinje sa prvim godinam novog Vijeka. 1463 godine porazom bosanskog kralja Stjepana Tomaevia od strane Mehmeda el Fatiha dolazi do pada bosanske drave a Bosna kao posebna administrativno politika cjelina ulazi u sastav Osmanskog carstva. Osmanlije su u Bosnu donijele novu kulturu, novu organizaciju privrede, administracije, vojske. Najznaajnije promjene su u vjerskom sistemu. Bogumili progonjeni od rimske crkve prelazi na islam a to ini i dobar broj katolika i pravoslavaca. U sferi pismenosti pored bosanice uvodi se arapsko pismo. U usmenoj komunikaciji vladajue elite koristi se turski a manje i arapski jezik. tokavski izgovor kao temeljna jezika crta Bonjaka, proima se orijentalnim uticajima ime bosanski jezik uz zadravanje prvobitne autohtonosti, postaje osobeniji i bogatiji. Tu se istiu turcizmi i orijentalizmi. Tokom osmanske vladavine komunikacija se odvijla posredno i neposredno.pismena komunikacija u Bosni bila je zastupljenija nego na drugim podrujima Balkana. Poetkom 16 stoljea ustaljuju se tri tadanja jezika turski arapski i perzijski. Uz irilicu, bosanicu i latinicu jedno od zvaninih pisama postaje i arabica. U 16 vijeku na nae tlo pristiu Jevreji koji koriste svoj jevrejski jezik ali i posebno pismo rai a zadravaju i znanje panskog i portuglskog jezika. Turski jezik i arapsko pismo preuzimaju primat u zvaninom dravnom komuniciranju. Bosanica se koristi sve do 18 vijeka a koriste je begovi koji vuku korijen iz Crkve bosanske pa se nazivala begovskom irilicom. U Dubrovakom arhivu sauvano je nekoliko stotina dokumenata pisanih bosanicom. U okviru Pravoslavne i katolike crkve njeguje se irilica i latinica odnosno staroslavenski i latinski jezik. Obrazovne ustanove nalazile su se uglavnom u okviru vjerskih zajednica kao jednih od osnovnih stubova osmanskog drutva. Vjerske slobode su zagarantovane sa najvieg nivoa vlasti. Komuniciranje je u tom sloenom bosanskom drutvu podrazumijevalo poznavanje pisma i poznavanje jezika tako da su odmah poeli sa osnivanjem kola u kojem su obrazovani mladi. U okviru Islamske zajednice osnivaju se Medrese, mektebi koji su otvarani za bosansko plemstvo ali i za obian narod. Medrese su bile srednje kole a u okviru njih djelovale su ustanove za prepisivanje knjiga. Poetkom 19 vijeka osnivaju se rudije, kole svjetovnog karaktera u kojima se pie arapskim pismom ali na bosanskom jeziku. kole u kojima se pie irilicom postojale su u okviru pravoslavne crkve, a latinica se ui u katolikim samostanima. Na dalje kolovanje odlazi se u Carigrad, Rim, Kaioro, Svetu Goru itd. Prenoenje pismenih poruka bilo je u nadlenosti same drave. Najvanijim putnim komunikacijama kretali su se glasnici tatari. U glasnikoj slubi postojala je izvjesna hijerarhija: prenosioci vijesti regionalnog karaktera bili su ferjadije a lokalnog turnadije. Pored pisma postojala su i sredstva posrednog komuniciranja, na graninim podrujima razvijena je komunikacija pomou svjetlostnih kodova, na graninim utvrdama koritena je zvuna komunikacija topovi a pucnji su nagovjetavali vane dogaaje. Funkciju vizuelnog sredstva imali su barjaci koji su predstavljali uzbunu na rat. Verbalna komunikacija nosila je sva obiljeja bh drutvene situacije. Dolaskom islama stvara se novi kulturni ambijent iji sadraj postaju islamske vrijednosti, prvenstveno religija, novi jezik, obiaji idr. Komunikacija Bonjaka oblikuje se u gradovima i ta urbana komunikacija karakteristina je po uvaavanju susjeda po suzdranosti i toleranciji. Verbalna komunikacija nosi mnoge elemente vjerske pripadnosti. Komuniciranje se odvija unutar demata. Demat je organizovan segment lokalne zajednice u kojem se rjeavaju odgovarajui problemi. Mahala je uglavnom lokalna zajednica stanovanja gdje je teite na neformalnom komuniciranju. Demat i mahala ine ariju u ijem centru su duani, pazarita, kahvane, hanovi i hamami.

31

U dematu i na dvorovima vlastele govorna komunikacija se odvijala u vidu muhabeta. Muhabet je razgovor ravnopravnih uesnika u kojem se cijenila snaga argumenta, uvaavalo drugo i drugaije miljenje. Pored ove neformalne komunikacije koja je bila rezultat obiaja postojala je i insuticionalizirana komunikacija tipa licem u lice, a glavni medij je pazarite gradski trg na kojem je komunikativne sadraje prenosio telal: presude kadije, pojava bolesti, najave rata, poveanje cijena isl. Telali su imali svoje esnafe, na ijem elu je bio telelbaa. Do uoljive promjene u strukturi komunikativnih sadraja dolazi tek polovinom 19 vijeka kada Bosna postaje poligon nadmetanja srpskog i hrvatskog nacionalizma. Razvoj tamparstva u BiH Bih na komunikacijskom planu nosi sve do polovine 19. st obiljeje podruja u kojem dominira verbalna, usmena, interpersonalna komunikacija. Nove savremene ideje iz zapadne Evrope prodiru na istok pa i na podruje BiH. Sa stanovitva komuniciranja najznaajniju novinu predstavlja poetak razvoja tamparstva koje u drugoj polovini 19 vijeka omoguuje bru i potpuniju komunikaciju. Prva bosanska tamparija osnovana je u Sarajevu 1866 godine na incijativu tadanjeg bosanskog valije Topal Osman pae. On dolazi u Bosnu u periodu kada je suktan Bosnu proglasio vilajetom, podrujem koje je imalo pravo da organizuje kole, tampa listove i izdaje svoj slubeni glasnik.prva bosanska tamparija pokrenuta je uz pomo Ignjata Soprona nijemca iz Zemuna koji je tada bio pod AU vlau pa se zvala Sopronova peatnja. Prve novine tampane u ovoj tampariji bio je list Bosanski vijestnik. Ta Sarajevska tamparija je nastavila tradiciju tamparstva koju je 1519 u Goradu uspostavio Boidar Ljubavi a koja je kasnije prenesena u Rumuniju.. do otvaranja tamparije tampana rije u nau zemlju stie iz Bea, Rima, Budimpete ili Carigrada. Polovinom 19 vijeka dva katolika fratra Andrija Kujundi i Ivan Franjo Juki predlau osmanskom dvoru osnivanje tamparija i u drugim mjestima. Tu prednjae franjevci. Uz dozvolu iz Carigrada franjevac Frane Milievi osniva franjevaku tampariju 1872. Pokretanje tamparija ima izuzetan znaaj za sve bh narode. tampanjem vlastitih novina i knjiga, smanjuje se mogunost duhovne okupacije koja je podsticana od strane velikohrvatskih i velikosrpskih krugova. Kroz tampanu rije afirmie se narodni bosanski jezik umjesto stranog truskog jezika. Bosanci se postepeno ukljuuju u evropske kulturne i komunikacijekse prostore. Prekida se uporedo vievjekovna tradicija u kojoj su dominirali u zvaninoj komunikaciji turski jezik i arapsko pismo. Sa tamparijama prestje u Bosni literarno tsvralatvo na bosanskom jeziku pisano arapskim pismom poznato pod nazivom alhamijado knjevnost. Okupacija BiH od strane AU monarhije 1878 oznaila je definitivnu promjenu kulturnog pa i komunikacijskog ambijenta i bre okretanje nae zemlje evropskim kulturno-povijesnim i komunikacijskim tokovima. Od te godine potpuno se u svjetovnom komuniciranju marginalizira arapsko pismo a dominaciju preuzima latinica. Turski jezik kao jezik slubene administracije zamjenjuje njemaki. Austrija podrava naseljavanje katolika ime dolazi do opadanja aktivnog uea Bonjaka u kulturnim djelatnostima. Vilajetska tamparija koju je utemeljio 1866 Osman Topal paa predata je novim vlastima koje su je nazvali Cesarsko- kraljevskom tiskarom a od 1879 zove se Dravna tamparija od 1885 Zemaljska tamparija Au vlasti su ovu glavnu bh tampariju u nekoliko navrata modernizovali u skladu sa naraslim potrebama. tamparstvo vremenom postaje jedna od najznaajnijih djelatnosti u BiH, osnivane su nove tamparije diljem BiH a nalazile su se pod ingerencijom Zemaljske vlade3. Pred kraj prolog stoljea raste u BiH, posebno u srpskoj i bonjakoj populacaiji pokret za prosvjetnu i kulturnu autonomiju. Jedan od prvih zahtjeva bili su zahtjevi za pokretanje tamparija i pokretanje novih listova kako bi se poveale mogunosti prezentacije politikih ideja i aspiracija. tamparije u vrijeme austrougarske postojale su u Sarajevu, Mostaru,

32

Banjaluci, Tuzli, Bihau, Bijeljini, Brkom, Travniku.... sarajevo je bilo najvei tamparski centar a veina tamparija je imala nacionalni ili vjerski predznak. U prvoj srpskoj tampariji i tampariji Prosvjete tampaju se uglavnom materijali srpskih organizacija. Krajem prolog i poetkom ovog vijeka osnivaju se tamparije kojima je cilj promicanje hrvatske kulture i hrvatskih politikih interesa. Sa tim ciljem osniva se u Sarajevu1909 godine Prva hrvatska tiskara, zatim tamparija Gustava Krike i druge. Nekoliko bonjakih intelektualaca pokree 1905 Islamsku dioniku tampariju u kojoj se tampaju listovi bonjako-muslimanske provinecije. Bonjaci osnivaju 1912 i drugu svoju tampariju koja se zvala Zadruna tamparija. I Mostar je u vrjeme Austro-Ugarske bio vaan centar tamparske djelatnosti. U njemu je jedno vrijeme radilo ak 8 tamparija. Veina tamparija u BiH bila je skromnih mogunosti ali su sve one doprinjele radikalnoj promjeni prirode komuniciranja u BiH. Zahvaljujui tampi prestaje u Bosni dominacija verbalne kulture i interpersonalne komunikacije a primat preuzima pisana komunikacija na maternjem jeziku i evropskim pismima koji ubrzano BiH integriu u kulturnocivilizacijski ambijent Evrope. Bosanski jezik usvaja mnoge izraze njemakog jezika ime se uveava komunikativnost naeg jezikog izraza. Veina tamparija koje su osnovane u BiH tokom Austrougarske vladavine nastavilo je sa radom u vremenu Kraljevine Jugoslavije. Uslovi rada tamparskih kapaciteta nisu se meutim bitno promijenili.vlasti su pratili rad tamparija. Pored posojeih pokrenute su i nove tamparije: Mehanema Pape, Srpske zore, tamparskog zavoda, Oboda, Jugoslovenske pote i druge. Budui da doinira srpski faktor to se odraava i u tampariji. U vrijeme narodno-oslobodilakog rata izmeu 1941 i 1945 godine tamparije u BiH preuzimaju okupatorske i ustake vlasti koje sve tamparske kapacitete ukljuuju u svoj informativno-propagandni sistem. tampaju se propagandni materijali okupatorskihvlasti. Nop koji je vodio borbu protiv okupatora imao je svoje tamparije na kojima se tampaju listovi, leci, bilteni, zapovijedi, broure, knjige. tamparije su doprinosile irenju idej oslobodilake borbe. Takve tamparije partizani osnivaju na oslobodjenoj teritoriji Livna, Bihaa, Bosanskog Petrovca, Drvara, Semberije i Hercegovine. Na jednoj tampariji u semberskom selu Trnavi 1943 tmpan je prvi broj Osloboenja. Nakon Drugog svjetskog rata su nove komunistike vlasti veinu sauvanih predratnih tamparija konsifikovale i nacionalizovale. Veina novih tamparija je bila koncentrisana u Sarajevu ali su postojale i u Mostaru, Zenici, Bihau, Banjaluci itd. Poslij Drugog svjetskog rata zapoinje industrijski nain proizvodnje u tamparskim pogonima. Drva sve vie investira u nove tamparije. Ve 1947 u Sarajevu se u proizvodni proces uvodi ofset tampa koja za ono vrijeme predstavlja tehnoloku revoluciju u tamparstvu. tamparija Osloboenja 1973 uvodi kompjutersku obradu teksta. U toku agresije na BiH skoro sve sarajevske tamparije su prele na kompjutersku obradu sloga za novine, ime se znatno racionalizirao i ubrzao proces pripreme i tampanja knjiga i listova. Poeci bosansko-hercegovakog novinarstva Izuzetan kulturni i duhovni znaaj ima izlazak prvog lista na podruju nae zemlje pred kraj osmanske vladavine. On je oznaio radikalan preokret na podruju komuniciranja, prestanak dominacije verbalnog govornog instrumentarija i njegovo ustupanje mjestu pismenoj rijei u domenu komuniakcije. Sa prvim novinama poela je postepena zamjena arebice evropskim pismima irilicom i latinicom. Novine pisane domaim pismom najavile su stupanje na scenu bosanskog jezika. Sa pojavom tampe obrazovanje postaje opta stvar pa prve bosanske novine nisu samo medij informisanja nego i sredstvo jaanja narodnog duha. Za vrijeme osmanske uprave izlaze 4 lista koji su imali karakter informativno-politikih novina. Dva lista (Bosanski vjestnik i Sarajevski cvjetnik) imaju status nezavisnih novina dok su druga dva (Bosna i

33

Neretva) shodno sadraju imala obiljeje dravnih glasila. Izlaenje ovih glasila nagovijestio je periodini asopis Bosanski prijatelj iji je prvi broj tampan u Zagrebu 1850. Bosanski vjesnik Pojava prvih novina na podruju BiH bio je historijski dogaaj. Bosanski vjesnik izlazi iz tamparije Ignjata Soprona i bio je neslubeno glasilo Bosanskog vilajeta tampano irilicom na Bosanskom jeziku. Ureivan je po ugledu na tadanje turske novine koje su izlazile u Carigradu. Nije imao nacionalno obiljeje, pisao je o ivotu svih naroda Bosne. Prvi glavni urednik bio je Nijemac iz Vojvodine (Ignjat Sopron), list pie o kulturi svih stanovnika Bosne a njegov saradnik Bogoljub Petranovi objavljuje u njemu vei broj narodnih pjesama. Bosanski vijesnik tampan je na osam strana, izlazio je subotom, imao je rubrike. Centralni dio inio je uvodni lanak, slijedile su zatim rubrike vijesti iz inostranstva, unutranjih vijesti, dopisa iz pojedinih gradova, savjeta i humora. Objavljivani su i tekstovi narodnih pjesama. Kao urednik u listu radio je uitelj Milo Mandi koji e prvi profesionalni novinar u BiH. Nije tano utvreno koliko dugo je izlazio pretpostavlja se da je izlazio 6 mjeseci i da je ugaen sa 25. brojem. Razlog tome je bolest Ignjata koji odlazi iz Sarajeva i prodaje svoju tampariju vilajetu koja je preimenuje u Vilajetsku tampariju. List je izlazio u neto manjem obimu i u narednom periodu. List je bio tipina informativno-politika novina sa teitem na spoljno-politikim informacijama. Stranice su podjeljene na tri okomita stupca bez upeatljivih naslova.. pa i pored tih tehnikih manjkavosti Bosanski vjesnik kao prvi asopis tampan u Bosni ima sa stanovitva utemeljenja savremenog sistema komuniciranja historijski znaaj. On predtsavlja prvi korak autentinog bosansko-hercegovakog urnalizma i vaan sadraj osobenosti i vaan sadraj osobenosti i kontinuiteta duhovnog bia Bosne.

Sarajevski cvjetnik- Gulseni Saraj Drugi nezavisni, nezvanini bh list sarjevski cvjetnik pokrenut je pred sam kraj 1868 godine. Pokreta, urednik i glavni novinar u listu bio je Mehmed akir Kurtehaji. On je bio osobena linost javnog i kulturnog ivota Bosne, porijeklom iz Sandaka, samouk ali nadarena i talentovana novinarska osoba. Za historiju urnalistike bitno je to da je on prvi novinar Bonjak i utemeljitelj bosansko-hercegovakog urnalizma. Uz saglasnost vilajetske uprave on 1868 pokree nezavisni list Sarajevski cvjetnik. To je bio prvi list ovog tipa u osmanskoj carevini. Ukupno je tampano 169 brojeva, imao je probosansku orijentaciju, istie se tenja za ukljuivanjem Bosne u savremene evropske tokove. ehaji otro kritikuje retrogradne tendencije u drutvu, konzervatizam, neprosvijeenost. Sarajevski cvjetnik je sadrinski i tematski najzanimljiviji bosanski list osmanskog perioda. Imao je redovne rubrike spoljne i unutranje vijesti, Narodna privreda, Nauka i umjetnost, Sitne vijesti, Oglasi, Kurs. U njemu se objavljuju tekstovi o poljoprivredi, knjievnosti, zdravlju, odgoju djece. Tekstovi su pisani na bosanskom jeziku, irilicom a sav taj sadraj na unutranjim stranama prezentiran je i na turskom jeziku i arabicom. Skoro u svakom broju polemie sa listovima iz Srbije i Hrvatske koji su inili sve da destabilizuju Bosnu, izazovu pobunu lokalnog kranskog stanovnitva. Iz Beograda i Zagreba voena je snana kampanja u cilju tzv nacionalne identifikacije. Kurtehaji se snano suprostavljao takvim tezama zbog ega je njegov list u Srbiji zabranjivan. On istovremeno kritikuje i Bosnu i njenu vlast a izlaz vidi u obrazovanju i radu. Nastojao je odrati snanu vezu sa itaocima. Imao je posebnu rubriku u kojem su itaoci iznosili svoje stavove ime je snano uticao na formiranje savremenog javnog mijenja u Bosni. Sve to doprinjelo je da list bude jedan od najitanijih glasila na Balkanu. List je ugaen 1872 smru njegovog osnivaa koji je umro u Beu. Kurtehaji je bio utemeljitelj autentinog bh urnalizma i prvi profesionalni novinar bonjake nacionalnosti.

34

Bosna Bosna je osnovana kao dravno glasilo kao i Neretva. Oba su bila rezultat nastojanja vlasti da obezbijedi odgovarajui utiocaj na raspoloenje naroda i da parira snanoj propagandi iz susjednih zemalja. Sultan u vezi s tim 1865 proglasio ustavni zakon po kojem je svim pokrajinama data odreena autonomija.pokrajinske, vilajetske vlasti dobijaju zadatak da osnuju tamparije u vilajetskim centrima i pokrenu listove u kojima e se objavljivati prilozi od interesa za sam vladajui sistem. Radilo se uglavnom o odlukama vlasti, zakonima, rjeenjima, saoptenjima imenovanjima. Prvi broj Bosne pojavio se 16. maja 1866 a izlazio je do jula 1878. tampan je jednom sedmino a objavljeno e ukupno 615 zvaninih brojeva. Cilj novina bio je da pouavaju narod da ga upute ka napredovanju, tampan je na bosanskom ali su neki tekstovi prevoeni i na turski. Bosna vanini izvjetaji, Podlistak, Zabava itd. Kao zvanina novina objavljivala je zakone i propise, objave vijesti o imenovanjima, informacije od privrednog i drutvenog znaaja. Budui da je to jedini list koji je neprekinuto izlazio posljednjih 12 godina osmanske vladavine on ima izuzetan dokumentacioni znaaj. U vremenu izlaenja prvih novina u Bosni nije bilo cenzure ali se preatilo tetno djelovanje tampe iz Hrvatske i Srbije pa se u jednom broju javlja da je vilajetska vlast zabranila distribucije u BiH srbijanskih listova jer oni pobuuju na nemir iteljstvo bosanskog vilajeta. Od druga dva lista koja su izlazila u Sarajevu bosna se razlikovala po dominaciji sadraja koji su se ticali aktivnosti osmanske, posebno vilajetske vlasti. List se pri tome javlja kao tuma i zatitnik mjera i interesa vladajue strukture.

Neretva Drugi zvanini dravni list bio je Neretva, novina koja je izlazila u Mostaru od poetka februara do kraja 1876 godine. Poetkom te godine odlukom Porte osnovan je Hercegovaki vilajet a Neretva je trebala da bude zvanino glasilo tog vilajeta. Objavljeno je ukupno 38 brojeva a ureivaka koncepcija se nije razlikovala od Bosne. Objavljivala je zvanine informacije ali i aktuelne vijesti iz Hercegovine i drugih osmanskih pokrajina. tampana je u veoma malom broju 300 primjeraka a tehniki je podsjeala na Bilten. U nekoliko navrata objavljivala je polemike u kojima se suprostavljala propagandnoj kampanji nekih hrvatskih listova koji su izraavali teritorijalne aspiracije. Ugaena je kada je ugaen i Hercegovaki vilajet. Pored ova etiri lista vrijedi pomenuti i asopis Bosanski prijatelj koji je 1850 godine u Zagrebu pokrenuo franjevac Ivan Frane Juki. U tom asopisu pisanom bosanskim jezikom prevlauje bosanska tematika. I u njemu se izraava tenja za napretkom Bosne za uvanjem njene autentinosti. Ukupno su izala 4 broja tri tampana u Zagrebu jedan u Sisku. U prvim, bosanskim listovima radili su i prvi bosanski novinari. Bili su to po pravilu samouki, pismeniji graani entuzijasti i patrioti. Oni su i prvi urednici: to su Mehmed akir Kurtehaji, Milo Mandi, Ivan Franjo Juki. Oni su imali razvijenu mreu saradnika i dopisnika ija je pisana rije sauvana u prvim listovima i ti asopisi svjedoe o pionirskim koracima savremenog bh urnalizma. Bosansko-hercegovaka tampa za vrijeme Austro-ugarske vladavine Dolaskom AU u BiH 1878 dolazi do radikalnih promjena u svim sferama ivota. Jedna od prvih mjera nove vlasti u Bosni bila je preuzimanje kontrole u oblasti komuniciranja, posebno u tampi. Istovremeno je uspostavljena stroga cenzura koja je podrazumjevala punu kontrolu nad tampom. Pokretanje novih listova odobravalo je zajedniko ministarstvo u Beu uz saglasnost

35

zemaljske vlade u Sarajevu. Osnovni uslov za dobijanje saglasnosti jeste uzdranost u kritici vlasti. AU administracija uspostavlja nove drutvene odnose, po ugledu na one koje dominiraju u Evropi. Ustrojava se novi sistem vlasti, Bosna se stavlja pod direktnu upravu Bea, kao posebno vana pokrajina AU monarhije. Organizuje se novi nain komuniciranja, Bosna se ukida a pokreu se nove novine. Prve novine nose obiljeje nastalih civilizacijskih, kulturnih i drutvenih promjena u BiH. tampi se daje uloga najznaajnijeg medija javnog komuniciranja. Listovi postaju sredstvo masovnog uticanja na ljude, sredstvo borbe za vlast u Bosni i nad Bosnom. To vrijem karakterie i intenzivna izdavaka djelatnost, za 40 godina vladavine izlazilo je ukupno 200 bh listova. Najznaajniji izdavaki centar bilo je Sarajevo zatim Mostar i Banjaluka. tampu AU perioda mogue je podijeliti po osnovu vie kriterija: po tematici (politiki, zabavni, humoristiki, obrazovni), po kriteriju jezika (na listove koji su izlazili na bosanskom i one na stranim jezicima), po geografskom kriteriju (lokalne, regionalne, pokrajinske). Najvie je izlazilo informativno-politikih listova. Izdavanjem listova bavile su se i vjerske zajednice kapo i strukovna udruenja. Listovi su se uglavnom tampali na bosanskom jeziku, latinicom i irilicom a Au vlast tampa i na njemakom. Postojali su i asopisi na turskom a jedan list i na maarskom. Informativno politiku tampu mogue je podijeliti na slubenu (zvaninu, reimsku) i na neslubeni odnosno nezvaninu. Slubene listove izdavala je AU odnosno njene ustanove a neslubene razna udruenja asocijacije i bogati pojedinci. Funkcija reimskih glasila bila je informativno-propagandna, zadatak im je bio da objanjavaju i opravdavaju mjere nove vlasti. U tom cilju listovi su tampano dvojezino bosanski i njemaki. U prvim godinama okupacije izdaju dva lista Bosansko-hercegovake novine na bosanskom i Bosniche correspodenz na njemakom jeziku. Bh novine bile su slubeno glasilo vlade koju je u BiH postavio Beki dvor. Izlazile su u Srajevu dva puta sedmino latinicom a potom i irilicom. Ubrzo su poeli sa izdavanjem novine na njemakom jeziku a imali su uglavnom propagandnu funkciju. Sadraj u mu inili prilozi koji su govorili o istorijskoj civilizatorskoj misiji Austrougarske vlasti u BiH, o njenim naporima na uspostavljanju mira, ekonomskom oporavku BiH. Bosansko- hercegovake novine 1881 godine transformiu se u Sarajevski list ije izlaenje traje sve do propasti Austro-Ugarske monarhije 1918. urednici su mu bili Ivan Milievi, Ivan Popovi i Jaa Ivanievi. Redakcija je naglaavala probosanski karakter, da je to novina koja se tampa na bosanskom jeziku a nastojala je obezbijediti aktuelan sadraj. U listu su postojale rubrike vijesti, informacija iz raznih oblasti ivota. Njegovan je posebno feljton a autori su bili pripadnici svih bosanskih naroda. U Sarajevu je pune 32 godine tampan provladin list Bosniche post (bosanska pota). Izlazio je na njemakom jeziku u poetku jednom sedmino a zatim svakodnevno. Urednici su mu bili uglavnom novinari Nijemci. Karakter reimskih slubenih glasila imale su i brojne novine koje su izdavale pojedine ustanove i institucije austro-ugarskog okupatora u Bosni. Svi su imali funkciju propagiranja civilizacijeske misije nove vlasti i njenih napora. Od 1881 do 1918 je Direkcija policije na bosanskom jeziku izdavala Policijski list za Bosnu i Hercegovinu. O problematici u trgovini i industriji pisale su Trgovake novine za BiH . Austrougarska birokratija izdavala je inovnike list a deset godina pred slom au tampan je u Srajevu Sarajevo Tagblat list za zatitu austrougarskih interesa na Balkanu a pokrenut je nakon aneksije Bosne od strane Bekog dvora. Vlada je insistirala na obrazovanju stanovnitva pa je izdavala listove koji su se bavili pitanjima obrazovanja i kulture: kolski vjestnik, Nada.

36

Sistem komuniciranja monarhije obogaen je mreom telegrafskih linija kojim je Austrija povezala sva vea mjesta u BiH. Ubrzano su graene i putne i eljeznike komunikacije koje su uvrstile i pobiljale veze. Nezvanine novine koje izlaze u periodu austrougarske vlasti tenja su hrvatskih i srpskih krugova koji rade na nacionalnom prosvjeivanju katolikog i pravoslavnog stanovnitva. U realizaciji te politike najznaajniju ulogu je imala tampa. Nova vlast doputa osnivanje nacionalnih listova to politiki centri iz Beograda i Zagreba koriste za intenziviranje svoje propagandne aktivnosti. Srbi pokreu list Trebevi koji ureuje Pavle Jovanovi a zabranjen je ve nakon drugog broja zbog uvredljivog sadraja o muslimanima. Kasnije vlast doputa pokretanje srpskog lista Prosvjeta koji je ugaen jer po miljenju velikosrpskih krugova nije bio dovoljno srpski. Nacionalistike ideje prisutne su i u novinama kulturnog, religioznog ili obrazovnog sadraja. Posebno se tu istie Bosanska vila iji su urednici Stevo Kaluerovi, Boidar Nikainovi, Nikola Kaikovi i Nikola umonja. Glorifikovao je srpske mitove, podsticao nacionalistiku svijest. Posebna panja se poklanja modeliranju svijesti pravoslavnog stanovnitva od kojeg se u tampi trai identifikacija sa Srbima u Srbiji. Politikom tematikom prosrpske i velikosrpske orijentacije odisali su i listovi koje je izdavala Pravoslavna crkva kao i razna srpska udruenja. Svih 37 srpskih listova koji izlaze u BiH u to vrijeme imaju istu tezu da je u itavoj BiH narod srpski ime su poricali postojanje bonjaka ili su oni nazivani Srbima islamskog vjerozakona: Trebevi, Prosvjeta, Bosanska vila, Dabrobosanski istonik, Bosna, Napredak itd. Prohrvatski krugovi takoer izdaju listove na elu sa Katolikom crkvom koja preuzima glavnu ulogu u nacionalnom osvjeivanju bosanskih katolika. Listove izdaje crkva, urednici su sveenici. Ve 1882 Vrhbosanska nadbiskupija pokree list Srce Isusovo. Na izdavanju hrvatskih liustova u Mostaru aktivan je franjevac Frane Milievi koji jo za vrijeme turske vladavine osniva tampariju. 1883 u Mostaru pokree Hercegovaki bosiljak, list za zabavu pouku i kjnievnost. Vlasti su ga zabranile pa pokree Novi hercegovki bosiljak koji kasnije preimenuje u Glas Hercegovca. Od 1887 do 1895 godine bosanski franjevci izdaju Glasnik jugoslavenskih franjevaca kojem potom mjenjaju naziv u Glasnik franjevaki. U prvoj deceniji 20 stoljea poinje izlaenje hrvatskih listova iji su izdavai razna drutva i pojedinci. Kulturno drutvo Napredak poinj izdavati istoimeno glasilo, radnike organizacije izdaju Radniku Odbranu koja se gasi nakon nekoliko brojeva. Listovi poput Hrvatska Bosna, Hrvatska zajednica Radniki list, Hrvatska narodna zajednica, Hrvatska svijest i Naa misao zastupaju prohrvatsku orijentaciju. Okupaciom BiH od strane Austro-Ugarske nastupa teak period za Bonjake-muslimane. U poetku pruaju estok otpor ime stiu status sumnjivogelementa. Srpska i Hrvatska propaganda porie postoanjeBonjaka smatrajui da ih treba ili protjerati u Tursku ili vratiti pradjedovskoj vjeri ili u krajnjem sluaju dopustiti im ostanak ali u okrilju srpskog ili hrvatskog korpusa. To je razlog da su se prve bonjake novine Vatan (domovina) pojavile tek 1884 godine. Pokrenuo ih je Mehemd Hulusi raniji urednik Neretve. tampane su u Sarajevu jednomsedmino na turskom jeziku a nakon 14 godina izlaenja transformie se u Rehber(putokaz). I jedan i drugi list su nastojali uspostaviti prihvatljivu komunikaciju izmeu austro-ugarske vlasti i bonjakog stanovnitva. Zalagali su se za opstanak bonjaka u Bosni, nastojali su sprijeiti iseljavanje koje je poprimilo masovne razmjere. Tek 13 godina nakon okupacije izlazi u SarajevuBonjak prvi list bonjaka na maternjem, bosanskom jeziku a izdavao ga je poznati knjievnik Mehmed-beg Kapetanovi- Ljubuak. Pored njga list su su ureivali Hilmija Muhibi, Jusuf-beg Filipovi, Jkub-beg Filipovi, Alibeg Filipovi. List je afirmisao politiku Benjamina Kalaja koji se zalagao za bosanstvo i bonjatvo. Takve ideje strogo su kritikovane od pojedinih srpskih i hrvatskih listova. Karakter

37

informativno-politikih novina probosanske orijentacije imali su jo Bosansko-hercegovaki glasnik, Musavat, Ogledalo i Muslimanska svijest. Bosansko-hercegovaki glasnik izlazio je jednom sedmino latinicom. U poetku ga je izdavao i ureivao Omer-beg Sulejmanpai. Musavat je takoer izlazio sedmino u Mostaru. 1911 godine dolazi do ujedinjenja dvije bonjake stranke (Muslimanska samostalna stranka i Muslimanska narodna organizacija) koje su poele izdavati svoj list Zeman (vrijeme). U to vrijeme traje politika borba Bonjaka za vjersko-prosvjetnu autonomiju a politiki interesi javno se artikuliu putem bonjakih novina. Pored ovih informativno politikih listova Bonjaci su izdavali u vremenu Austro- Ugarske vladavine i dva lista za kulturu. Prvi se pojavio Behar koji je u poewtku izlaenja isticao samobitnost Bonjaka ali kasnije u njemu preovladavaju prohrvatski sadraji. Ureivali su ga intelektualci : Safet-beg Baagi, Osman Nuri Hadi, Edhem Mulabdi. Prosrpski porijentisani bonjaki knjievnici Mustafa-beg Halilbai i Osman iki tampaju prosrpski orijentisan list Gajret. U okviru islamske zajednice izlazili su listovi Mualim i Misbah koji su se spojili u Novi misbah koji je izlazio tek nekoliko mjeseci na bosanskom i turskom jeziku. Za vrijeme AU Bonjaci izdaju ukupno 22 lista. Njihova skromna izdavaka djelatnost bila je rezultat nepovoljnog drutvenog poloaja bonjakog naroda u vrijeme Austro-ugarske monarhije. Bosanskohercegovaka tampa izmeu dva svjetska rata Nakon zavretka Prvog svjetskog rata sile pobjednice (sile Antante) su politiku kartu Evrope uredile po svojim kriterijima. Na podruju poraenih zemalja stvaraju se nove srave: Poljska, ehoslovaka, austrija, Maqarska i Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca koja se kasnije transfopemie u Jugoslaviju. Kraljevina SHS bila je rezultat niza historijskih okolnosti. Njenom nastanku pored raspada AU doprinjele su i dvije politike tenje slabog intenziteta: jedna tenja demokratskeprovenijencije nastala u Bosni, Hrvatskoj i Sloveniji imala je za cilj demokratsko objedinjavanje junoslavenskih naroda u jednu federativnu dravu a druga tendencija je takoer imala za cilj integraciju junoslavenskog teritorija ali na nedemokratskom, unitaristikom principu sa dominacijom pripadnika srpskog naroda. Takav ishod zagovaraju velikosrpski krugovi na elu sa dinastijom Karaorevia koji su vladali u predratnoj Kraljevini Srbiji. Na kraju pregovora o ujedinjavanju podruja koja su bila pod vlau au Aleksandar Karaorevi 1918 godine u Beogradu proglaava Kraljevinu SHS u koju je kao politiko teritorijalna cjelina ula i BiH. Stvaranjem kraljevine nastaje najsloenije vrijeme za BiH do tada: ocijenjeni kao nepoeljni bonjacima se prvo oduzima identitet nazivani su muslimanima a potom slijede i iseljenja u Tursku, pokrtavanja pa i masovnija fizika istrijebljenja a tzv agrarnom reformom i oduzimanjem obradive zemlje bonjako stanovnitvo je ostavljano bez sredstava za ivot. Suoeni sa nestankom pokuavaju se organizirati pa se osniva Jugoslovenska muslimanska organizacija koja na prvim izborima pred kraj 1920 postaje najjaa politika snaga u BiH. Zalaui se za politiki subjektivitet i teritorijalnu cjelovitost BiH, JMO uspijeva osigurati da ustav zemlje garantuje teritorijalnu cjelovitost BiH. Stranka poetkom 1919 pokree list Pravda. Vlasti obeavaju zatitu Bonjaka od progona to traje do 1929 kada kralj Aleksandar rasputa parlament i uvodi diktaturu a zemlju dijeli na 9 banovina koje su nosile naziv prema pojedinim rijekama. Pred sam Drugi svjetski rat velikosrpske i velikohrvatske strukture su se dogovorile da formiraju od Savske do Primorske banovine Hrvatsku banovinu koja je zauzimala znaajan dio BiH. Osnovno obiljje organizaciji nove drave, njenom ustrojstvu davale su strukture predratne Kraljevine Srbije. Velikosrpska kamarila koja je vladala KSHS odnosno Jugoslavijom nastojala je organizovati takav sistem komuniciranja koji je bio u funkciji pune penetracije velikosrpskih interesa.

38

Temelj tog sistema inila je tampa. Kao i veina evropskih zemalja Jugoslavija je pored kralja imala i viestranaki parlament pa nakon rata dolazi do osnivanj politikih partija a sve one koriste tampu da bi ostvarili svoje politike ciljeve pa dolazi do poveanog broja listova koji su izlazili dui period ili su se gasili odmah nakon prvih brojeva ne mogavi izdrati estoku konkurenciju na tritu tampe. tampa u BiH izmeu dva svjetska rata moe se klasificirati po osnovu vie kriterija. U odnosu na tematiku listovi su bili: politiki, kulturno-zabavni i obrazovni, sportski, vjerski, humoristiki. Osnivai i izdavai novina bili su dravne institucije, politike partije, strukovna udruenja, vjerske zajednice i pojedinci. Shodno odnosu prema aktuelnoj vlasti tampa se dijelila na reimsku i opozicionu. Pri klasifikaciji moe se uzeti u obzir i nacionalni kriterij jer su postojali listovi prosrpske orijentacije, prohrvatske, bonjaki, jevrejski, njemaki listovi. Prednjaili su prosrpski listovi koje su izdavale razne srpske politike organizacije, profesionalna udruenja, ustanove i institucije. Srpski listovi se uglavnom zalau za centralizaciju Jugoslavije u kojoj bi Srbi imali dominirajuu ulogu, u hrvatskim glasilima prisutna je teza o potrebi odvajanja dok se bonjaka tampa zalae za ravnopravnost BiH. Najvei list bio je Jugoslovenski list kojeg je izdavao konzorcij trojice novinara a imao je prohrvatsku politiku orijentaciju. U vremenu izmeu dva svjetska rata izlazila su u BiH dva slubena lista Narodno jedinstvo i Vrbaske novine. Narodno jedinstvo pojavilo se odmah nakon povlaenja Austro-ugarske iz BiHkao zvanian organ Pokrajinske vlade za BiH i konano kao slubeno glasilo Drinske banovine. Prestaje sa radom 1941 nakon kapitulacije Kraljevine Jugoslavije. Od 1929godine i osnivanja tzv Vrbaske Banovine sa sjeditem u Banjojluci, u tom gradu izlaze su Vrbaske novine slubeno glasilo Banovine. Ova dva lista su pored aktuelnih dnevnih informacija, objavljivala saoptenja, izvjetaje, slubene informacije. Svi ostali listovi imali su status neslubenih ili nezavisnih novina. Nakon zavoenja diktature i promjene naziva drave u Kraljevinu Jugoslaviju poinju se pojavljivati asopisi sa jugoslavneskim predznakom. U Sarajevu se pokreu dva dnevnika Jugoslovenska tampa i Jugoslovenska pota. Ova dva lista bila u prosrpske orijentacije i uglavnom su propagirala politiku Karaorevia. Nakon zavoenja diktature poinje se vie pisati o spoljnopolitikim temama, o ljubavnim i kriminalistikim aferama. Samo takva tematika nije bila pod cenzurom. Poinje i naglaenija borba za trite tampe, listovi se gase a prihod se nastoji ostvariti uvoenjem oglasnih strana. Shodno zahtjevima trita osavremenjavaju se tamparski kapaciteti i mijenjaju ureivaki koncepti novina, uvode se rubrike, specijaliziraju novinari za sport, kulturu, zabavu i sl. Sve novine oslanjaju se na izvjetaje zvanine Dravne agencije Avale iz Beograda koja je imala zadatak da afirmie sistem i ureenje Kraljevine Jugoslavije. U politiku tampu spadaju i listovi radnikih organizacija koje po pravilu imaju multietnike ciljeve. Svi ti listovi nalazili su se od 1919 godine pod kontrolom Centralnog partijskog vijea, kako se zvalo rukovodstvo novoosnovane Socijalistike radnike partije Jugoslavije (komunista). Radnika tampa je dobila zadatak da energino propagira ciljeve Sovjetske Rusije koja je bila uzor radnikim pokretima da se bori protiv buroazije i njene tampe. Krajem 1920 godine zabranjuje se rad radnikih novina jer su ocijenjeni kao opasnost po dravni poredak. Prvi je na udaru bio sarajevski list Glas slobode pa se tampanje komunistikih listova nastavlja ilegalno. Radniki listovi u BiH bili su Glasnik istine, Demokratija, Snaga, Rad, Narodni glas. Ilegalni list u BiH bio je Glas radnika i seljaka na njegovim stranicama preovladava socijalna tematika te tekstovi koji zagovaraju zatitu radnika od eksploatacije i ukidanje svih zakona koji ograniavaju slobodu komuniciranja. Novinari lista mogli su biti najprovjereniji kadrovi partije.

39

U ovom periodu javljaju se i listovi koje izdaju profesionalna udruenja bavili su se specijaliziranom tematikom, bilo ih je ukupno 49 a imali su karakteristine nazive tipa: Bosanski lojd, Narodni eljezniar, BH potar, Sarajevski gostitelj, Bosanski umar isl. Vrlo bogata produkcija listova postojala je i u oblasti kulture, prosvjete obrazovanja. Poznati listovi te tematike bili su: Knjievni pregled, Novi behar, ulistan i dr. Prvi put se pojavljuje i Filmska revija koja se brzo gasi. I novinarsko udruenje okree 1925 godine svoj list Novinar. Pretea dananjih listova za oglaavanje bio je sarajevski list Telal koji j tampan jednom sedmino 1921/1922 godine. Krae vrijeme izlaze i sportske novine, neke su bile prigodniarskog karaktera: tampani su povodom pojedinih sportskih manifestacija kao Sletski vjesnik, Slet u Sarajevu idr. Od humoristikih listova izlaze Osa, Palangard, Iki, Satir, iak, Mostarski tenk a gaeni su uglavnom brzo. to se tie vjerskih listova najvie ih je izdavala katolika crkva ak 11 (ivot, Nedelja,Kri...), islamska zajednica imala je dva (Glasilnik Starjeinstva IVZ i El hidaje), pravoslavna crkva izdaje listove Srpska crkv, Bratstvo i Novi istonik. Pored ovih crkve distribuiraju i asopise koji se tampaju u Beogradu i Zagrebu. Bh Jevreji su izdavali pet listova. Najdue je u Sarajevu izlazio Jevrejski glas, do 1928 izlaze jo idovska svijest, Jevrejska tribina, Narodna idovska svijest i Jevrejski ivot. Zanimljivo je pomenuti i list esperantista koji izdaju list Monda kuriero koji izlazi nepunu godinu dana. Informativni sistem Kraljevine Jugoslavije raspao se kada su faistike sile, Njemaka i Italija okupirale ovu zemlju 1941. okupacijom su ugaeni i svi listovi koji su izlazili do tog vremena. Mediji u BiH tokom NOR-a Drugi svjetski rat koji je poeo 1939 na prostore BiH stigao je 6 aprila 1941 kada su faistike isle napale Kraljevinu Jugoslaviju. Ne pruajui otopr okupirana je u par dana. Istovremeno se raspao i sav njen komunikacjski sistem. U Bosni su prestali izlaziti svi listovi. BiH je dodijeljena tzv Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj koja je odmah srpsko i jevrejsko stanovnitvo proglasilo stanovnitvem drugog reda a sve Bonjake Hrvatima. Uspostavlaju se i promjene na planu komunikacije u funckiji novog faistikog poretka. Okupatorske snage instaliraju u Sarajevu malu radio stanicu koja je imala domet samo na uem podruju grada. Znaajnu ulogu u komuniciranju imaju leci i plakati putem kojih se stanovnitvo obavjetava o mjerma vlasti. U julu 1941 dolazi do otpora okupaciji koji organizuje Komunistika partija na elu sa Josipom Brozom Titom. U to vrijeme javlja s e i velikosrpski pokret etnika Drae Mihajlovia koji nastupa sa politikim programom etnikog ienja BiH od Bonjaka. Na podruju bive Jugoslavije pa i BiH zapoeo je etverogodinji rat u historiji poznat pod nazivom narodnooslobodilaki rat (NOR) koji se uglavnom vodi na tlu BiH. Komunistika partija uspijeva osnovati najefikasniji komunikacijski sistem temeljen na politikom konceptu ouvanja Jugoslavije na devizi bratstva i jedinstva njenih naroda a podrku imaju u Sovjetskom savezu zatim u zemljama antihitlerovske koalicija (SAD, Engleska i Francuska). Njihov model komuniciranja imao je propagandu funckiju a koristio se sve do raspada bive Jugoslavije. Imao je dvije faze: ratnu ( 1941-1945) i mirnodopsku ( vrijeme tzv socijalistike izgradnje 1945-1992). Partizansko informisanje tokom NOR-a hronoloki je mogue podijeliti na tri perioda: - prvi od jula 1941 do polovine 1942 kada se konstituie odgovarajui sistem komuniciranja na slobodnim teritorijama, - drugi od polovine 1942 do kraja 1943kada se taj sisteminstitucionalizira, i - trei od poetka 1943 do kraja rata kada se sistem u organizacionom smislu zaokruiva i dobiva konture koje se zadravaju do kraja raspada Jugoslavije.

40

Sistem informisanja temeljeni su na komunistikom principu da su sredtva informisanja instrument ostvarivanja klasnih ciljeva i da je tampa duna da se bezrezervno bori za politike i ideoloke ciljeve KP. Model informisanja koji su komunisti organizovali u BiH karakterisali su : 1. utemeljenost na marksistikoj ideologiji i politici KPJ 2. potpuna propagandna usmjerenost protiv okupatora, kvislinga i predstavnika ranije graanske vlasti, 3. oslonac na pomo Sovjetskog saveza i zemalja antihitlerovske koalicije. Stvaran u uslovima okupirane zemlje taj sistem je u toku rata konstituisan u specifian model informativno-propagandnog djelovanja, kakav ranija povijesna praksa na naim prostorima nije poznavala. Njegove specifinosti proizlazile su iz injenice da je: 1. nastao u vremenu okupacije i najstroije cenzure koja je pojavu partizanskih medija tretirali kao najvei zloin, 2. razvijao se u uslovima partizanskog rata to je podrazumjevalo informisanje u toku estih pokreta i promjena osloboenih teritorija, 3. prilagoavan skromnim materijalnim sredstvima (oskudna tamparska tehnologija, koritenje najjednostavnijih medija, usmenih novina, letaka, biltena) 4. osigurao dominaciju politike linije KP (injeno je to na specifian nain: bespotednom kritikom okupatorskog poretka, uporedo su isticani sovjetski simboli i afirmisana sovjetska iskustva). 5. podsticao vjeru u vii revolucionarni i oslobodilaki cilj ije je ostvarenje podrazumjevalo rjeavanje svih drutvenih problema i problema pojedinaca. Informativnom aktivnou unutar KP i NOP-a mogli su se baviti samo lanovi Partije ili pojedinci koji su je podravali. Urednici su bili najprovjereniji lanovi partije ime je samo rukovodstvo obezbjeivalo odluujuu ulogu u domenu mijenjanja svijesti naroda u korist novog politikog projekta. Da bi to efikasnije ostvarili svoje politike ciljeve KP organizuje jedinstven komunikacijski sitem koji se ostvarivao preko partijskih organa u svim segmentima (politiki komesari, agit-propi) ime je NOP obezbjeivao punu kontrolu u procesu obavjetavanja domae i svjetske javnosti. Partizanski listovi su u pogledu voenja rata posebno ukazivali na: - jedinstven ideoloki front u borbi protiv okupatora koji je organizovala KPJ - human i oslobodilaki karakter antifaistike borbe, uspjean razvoj NOR-a - vjeru u Sovjetski savez - pravedne ciljeve antihitlerovske koalicije. u cilju pridoijanju novih pristalica u NOP mediji su u popetku bili okrenuti iskljuivo narodu. Vremenom kada su ciljevi ostvareni, pobjeda postala izvjesna i kada se javila potreba ouvanja osvojene vlasti, sistem komuniciranja poprima obiljeja mentalne higijene pomou koje vrhovi vlasti obezbjeuju realizaciju odgovarajue politike i vlastitih interesa. Poinje birokratizacija sistema vlaszi pa i sistema komuniciranja. U sistemu partizanskog komuniciranja zastupljena je usmena komunikacija, koritene su usmene novine, konferencije, mitinzi, ulogu komunikatora imali su istaknuti partijski kadrovi. Okosnicu posrednog komuniciranja inile su partizanska tampa. Na slobodnoj teritoriji BiH izlazi vei broj listova koji se mogu podijeliti na listove vojnih jedinica i listove ustanova Narodnooslobodilakog fronta BiH koji su inile razne drutvene organizacije. Na prirodu vojnih listova ukazuju njihovi nazivi: Udarnik, Na front, Za slobodu, Heroj itd. listovi manjih vojnih formacija piu najee o iskustvima jedinica,snalaljivosti boraca a nose karakteristine nazive tipa: Artiljerac, Baca, Borac isl.

41

Meu najznaajnije listove antifaistikih organizacija spadaju Osloboenje, Front slobode, Glas, Sloboda, Hercegovaki vjesnik, Hercegovka, Mlada hercegovka, Nova ena i dr. Pored ovih glasila izlaze listovi koji su imali jugoslavenski znaaj. Te medije izdavali su rukovodstvo Centralnog komuniteta KP Jugoslavije i Vrhovni tab narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije. Meu njima posebno mjesto imala je Borba koja je tampana na slobodnoj teritoriji Bosanske krajine, zatim Narodni borac koji izlazi u Foi, Proleter, Bilten Vrhovnog taba narodnooslobodilake vojske i sl. na podruju BiH osnovana je i novinska agencija Jugoslavije Tanjug (telegrafska agencija nove jugoslavije). Ona se prvi put oglasila poetkom novembra 1943 u Jajcu. Tekstovi u ovim listovima odlikuju se zanosom, nabijenim emocijama, strau, generalizacijama protkani su svim temeljnim stilskim, terminolokim i motivacijskim elementima tzv revolucionarno-oslobodilake retorike. Tekstovi su bili obojeni afirmativnopropagandistiki i negativno-propagandistiki. Glavna odlika teksta su pridjevi strasnog i literariziranog stila (krvavi neprijatelj, faistike zvijeri). U pogledu tehnike opreme listovi su bili oskudni, tekstovi bez rubrika, sadraj je odreivan prema raspoloivom materijalu. Tematski sadraj listova NOP-a upuuje na neke zajednike karakteristike: 1. ni u jednim novinama nema nihilistikog ni destruktivnog tretiranja dogaaja iji su akteri borci partizanskih jedinica, 2. u njima nisu objavljivani tekstovi sa elementima senzacionalizma, niti oni u kojima je bilo tragova defetizma. 3. u novinarskim analizama redovno se traio odgovor na pitanje kako dalje? 4. evidentan je borben odnos prema svim manifestacijama i djelovanju neprijatelja 5. nema klasine drutvene stvarnosti koja je nastajala na jugoslovenskom prostoru. Ona se javlja tek kada su komunisti doli na vlast, 6. u tekstovima koje je objavljivala partizanska tampa preovladava revolucionarni optimizam 7. u njima nema kritike kadrova revolucije 8. u prvim godinama NORa uoljivo je odsustvo uoptenosti, apstraktnosti, frazeologije. Ove karakteristike javljaju se pri kraju rata. U listovima se poetkom rata insistira na tanosti i objektivnosti jer se obmanjivanje masa moe vratiti kao bumerang. Pored sistema komuniciranja NOR-a realizovani su i koncepti drugih ratujuih strana. Nijemci su nakon okupacije Blakana u Beogradu organizovali opseban sektor za informisanje i propagandu koji je imao filijalu u Sarajevu. Svoju informativno-propagandnu aktivnost pokuala je organizovati i vlada NDH a njihov najvaniji list bio je Sarajevski novi list. List je objavljivao priloge koje je dobijao od tzv. Glavnog ravnateljstva za promidbu i ustake agencije Kroacija a glavna tematika bila je poricanje BiH i Bonjaka, ovinizam ,antisemizam, antidemokratizam. U BiH je tokom rata djelovao na informativnom planu i pokret Drae Mihajlovia koji je izdavao svoj zvanian organ Ravnogorac. On se oslanjao na neke medije Velike Britanije i SAD kojima je jugoslovenska izbjeglika vlada odravala diplomatske odnose sve do 1944. Pomenuta dva informativno-propagandna koncepta (ustaki i etniki temeljeni na naelima faistike ideologije i negiranja BiH raspirivali su mrnju meu etnikim skupinama i afirmisali faistiku politiku Njemake i Italije. Period komunistikog novinarstva u BiH U vremenu od drugog svjetskog rata pa sve do 1990 godine na vlasti u BiH se nalazila KP. Apsolutni monopol uvlasti imali su komunisti koji naziv KP mijenjaju u Savez komunista

42

Jugoslavije. Organizacija zemlje je bila federativna, u SKJ ulazile su republike odnosno pokrajinske organizacije sa svojim rukovodnstvima (centralnim komitetima). Komunistikom konceptu vlasti prilagoen je i sistem komuniciranja. Njegovu osnovu inila je komunikacijska infrastruktura, odreena pravna regulativa, mediji institucije kontrole i obrazovne ustanove. Infrastrukturom se nazivaju kanali za prenoenje informacija i podataka: telefonska, telegrafska i radiotelegrafska mrea, potanska sluba, sredstva javnog prevoza,informacijski sistem isl. Telefonske centrale se otvaraju u svim gradovima i povezuju se sa selima, grade se nove pruge ime se povezuju svi dijelovi zemlje. U prvom periodu funkcionisanja ovog sistema informisanje je bilo u potpunosti pod nadzorom posebnih partijskih organa. Za sve probleme u oblasti informisanja okrivljivane su antirevolucionarne snage koje se suprostavljaju realizaciji komunistikih ideja. U oblasti informisanja vladala je tzv idejna istota o kojoj su se brinuliagit-propi. Svako suprostavljanje ili eventualni pluralizam u informisanju najstroije je kanjavan. Do ukidanja agit-propa dolazi nakon inauguracije tzv sistema socijalistikog samoupravljanja. Nakon 1955 godine o informisanju su se brinule posebne komisije pri Centralnom komitetu SK BiH i sekcije pri Republikoj konferenciji socijalistikog saveza radnog naroda. 1. samoupravna tampa masovni mediji u BiH za vrijeme socijalistikog perioda vlasti mogue je klasifikovati na: - republike (osloboenje, Televizija Sarajevo, Radio Sarajevo i Zadrugar) - regionalne (Sloboda iz Mostara, Glas-Banjaluka, Front slobode Tuzla, Naa rije zenica te radio stanice uMostaru,Tuzli ,Banjaluci) - lokalne (radio stanice i listovi organizovani u optinama. Po kriteriju percepcije imamo vizuelne, auditivne i audio-vizuelne medije. tampa kao vizuelni medij ila je osnovno sredtsvo javnog komuniciranja. Najznaajniji list bio je Osloboenje. Poelo je izlaziti 1943 u selu Trnavi kod Ugljevika kao organ Pokrajinskog komiteta KP BiH. osnivai lista bili su Rodoljub olakovi, Avdo Humo i Paaga Mandi. U poetku izlazi sedmino a kasnije postaje dnevna novina. Kao dnevno glasilo zamjenjuje list Sarajevski dnevnik. Osloboenje je bilo najznaajniji medij masovnog informisanja na podruju BiH u vremenu socijalistike izgradnje. Glavni urednici su mu bili istaknuti lanovi komunistike elite. To je bio list koji se bezrezervno borio za ideale socijalistikog drutva, ali i za multietniki karakter BiH. 1964 godine pokrenut je drugi bh dnevni list Veernje novine. Nastale su iz potrebe da se pobolja informativna aktivnost na podruju sarajevskog regiona pa su u poetku nosile naziv Sarajevske novine. Ta dva glasila bila su jedini bh dnevnici koji su izlazili u Socijalistikoj republici BiH. tretman republikih glasila imali su listovi informativno-politikog i ilustrativnog zabavnog karaktera koji su u Sarajevu izlazili sedmino. Najpoznatija takva revija je Svijet koja je tampana kao sedmi broj Osloboenja. Status republikog glasila imao je i Zadrugar, list za selo a zadatak mu je bio da informie itaoce o aktuelnim pitanjima poljoprivrede, agrarne politike da afirmie savremena agrotehnika dostignua. U okviru kue osloboenje izlazila su i dva lista za djecu Male novine i Vesela sveska te list za ekonomska pitanja Privredne novine. Znaajno mjesto u sistemu komuniciranja imali su regionalni i lokalni listovi koji izlaze sedmino ili mjeseno. Najstariji regionalni list bio je Glas izlazi 1943 a tampan je Banjaluci s tim da je u par navrat mijenjao naziv. U ratu izlazi i Front slobode koji je tampan u Tuzli a bio je regionalno glasilo za istonu Bosnu. Dugo je bio jedan od najtiranijih listova. Za Hercegovinu ulogu regionalnog glasila imao je list Sloboda tampan u Trebinju. U Doboju je pokrenut list Glas komuna,koji izlazi sve do 1992 godine. Za podruje Bihaa, Drvara;

43

Bosanskog Petrovca,Cazina pokrenut je list Krajina. Za potrebe zenikog regiona pokrenut je list Naa rije a tretirao je drutveno-politika pitanja 14 optina zenikog kraja. Svoje listove izdavala su i brojna preduzea najtiraniji listovi su bili Energoinvest, ipad, Metalurg.. Okosnicu sistema komuniciranja na lokalnom nivou inilo je 48 lokalnih radio-stanica . Znaajan uticaj na javno mjenje u BiH ostvarivala je tampa iz Srbije i Hrvatske koja je uveliko plasirana u BiH. novinske kue Politika i Vjesnik imale su dopisnike iz svih veih mjesta BiH a u Sarajevu i centar.istovremeno je onemoguavano da bh tampa dospije na podruje Srbije ili Hrvatske a u tom pomau i poslovni punktovi tzv saveznih glasila Tanjuga ,Borbe, Komunista i Privrednog pregleda. Sve je to doprinosilo da je sistem informisanja u BiHbio pod snanim uticajem politikih centara moi u Beogradu i Zagrebu. Iz tih centara kontinuirano je osporavana cjelovitost BiH i negirana samobitnost njenog naroda. Takav negatorski pristup prerastao je krajem devete decenije 20 vijeka u medijsku kampanju i propagandnu agresiju koja je prethodila oruanoj agresiji. 2. Razvoj elektronskih medija u BiH Radio BiH Dvije i po decenije nakon oglavanja prvih radio stanica u Evropi formirana je prva radio-stanica u BiH. prvu radio stanicu pokrenule su u Sarajevu vlasti NDH, uz pomo Nijemaca. Nakon osloboenja Sarajeva od nijemaca oglasio se prvi put radio Sarajevo. Uz skromne ureaje program je emitovan jednom dnevno tek jedan sat, sluaoci su bili malobrojni zbog nepostojanja radio ureaja pa nove vlasti na ulice postavljaju zvunike koji su spojeni sa radio stanicom. Radio se tako u startu pokazao kao jedno od najefikasnijih sredstava javne komunikacije. Kao vid Zvunih novina radio je najbre obavjetavao narod o aktuelnim vijestima, radnim akcijama, otvaranju novih preduzea, izvjetaja sa sjednica Antifaistikog vijea i sl. Radio Sarajevo se 1948 godine ukljuio u propagandni rat koji je narednih nekoliko godina Jugoslavija vodila protiv Sovjetskog saveza povodom tzv Rezolucije Informbiroa. Uoivi prednost radija radi se na poveavanju sluanosti pa se gradi i prvi predajnik na svim planinama se grade relji a uporedo se osnivaju i regionalne i lokalne radio stanice. Poveavaju se mogunosti u proizvodnji radio programa, nabavljaju se reporterski magnetofoni, izgrauje moderan muziki koncertni studio. Uvode se stalne radio emisije,organizuju profesionalne dopisnika sluba. Uporedo se osposobljava novinarski kadar da radio program pravi na terenu. U skladu sa razvojnim intencijama u svijetu Radio Sarajevo 1971 godine pristupa diferencijaciji radio programa. 1971 godine pokrenut je lokalni radio Sarajevo 202 koji program emituje zaire podruje grada. Odmah potom pokree se i trei program radio Sarajeva koji se uglavnom bavi emitovanjem naunih i kulturnih rasprava. Pred kraj 1970 godine poinjeizgradnjaRTV Doma u Sarajevu koja traje 12 godina. Nakon Drugog svjetskog rata poinje otvaranje radio-stanica i u drugim mjestima BiH: Mostar, Banjaluka; tuzla, Doboj i dr. njihov program koncipiran je prema potrebama lokalnih sredina. Sve stanice bile su inkorporirane u komunikacijski sistem BiH kojim je dirigovano sa vrha republike vlasti. Kontrola je ostvarivana instrumentima kadrovkse politike u tim radio-difuznim ustanovama, finansiranjem njihove djelatnosti, te preko programskih savjeta u kojima su sjedili provjereni kadrovi komunistike provenijencije. TV BiH Razvoj televizije u BiH u odnosu na ostale drave tee mnogo sporije to je rezultat tretiranja nae drave kao manje vane u odnosu na ostale. Pojedine vladajue strukture

44

iz Zagreba iBeograda zastupaju teze da televizija BiH nije ni potrebna te da je to skup medij pa je racionalnijeda se ona oslanja na tv susjednih drava. Tako da su poeci audio-vizuelnih medija bili oslonjeni na Zagreb i Beograd. Za potrebe emitovanja tih programa grade se releji na vlaiu i Humu. U okviru radio Sarajeva poinje 1959 godine aktivnosti na proizvodnji pojedinih emisija koje se emituju preko Tv Zagreba i Beograda pod oznakom tv Sarajevo u osnivanju. Taj status televizija ima deset godina tek 1969 godine TV Sarajevo poinje emitovanje iz vlastitog studija. Tv Sarajevo od tada postaje ejdan od najvanijih medija u BiH i okosnica komunikacijskog sistema BiH. Dvije godine kasnije poinje emitovanje veernjeg dnevnika, najvanije informativno-politike emisije. Slijedi proirivanje televizijske proizvodnje pripremom emisija iz oblasti obrazovanja kulture sporta: najpoznatije emisije su Deurna kamera, Otvoreni ekran, Zelena panorama te emisije iz kulture Kulturno nasljee, knjievni klub i druge. Znaajna panja poklanja se snimanju igranog programa: igrane serije Karaoz, Koe, Blago u duvaru i dr. Znaajan datum u razvoju bh televizije predtsavlja izgradnja doma u kojem 1975 poinje industrijska i kompjuterizovana proizvodnja programa. Takvu proizvodnju omoguuje savremena tehnika koju su inili moderni studijski ureaji, kamere, magnetoskopi, filmska labaratorija, ureaji za montau filmskog materijala, prostori za redakcijski rad i sl. jedan od najvanijih komunikacijskih poduhvata televizije BiH jeste prijenos nekih meunarodnih skupova a naroito prijenos Zimskih Olimpijskih Igara. Televizija Sarajevo je u to vrijeme imala 12 dopisnitva opremljenih filmskom tehnikom, najvei su bili u Banjaluci, Tuzli i Mostaru. Mobilna tehnika omoguavala je televiziji da improvizuje opkretne studije i prijenos pojedinih dogaaja iz itave BiH. TV Sarajevo je davala znaajan podsticaj muzikom i kulturnom stvaralatvu u BiH osnivajui Tamburaki orkestar RTV, Narodni orkestar, Narodni ansambl, Ansambl zabavne muzike, simfonijski orkestar. Kao jedna od temeljnih informativno-propagandnih segmenata u vremneu tzv socijalistike izgradnje RTV Sarajevo je imalo status organizacije od posebnog interesa za dravu i njenu vlast. RTV je stoga bila u nadlenosti vladajuih, prvenstveno rukovodeih elita komunistike partije ija je uprava bila formalno osniva najvanijih elektronskih medija u BiH. Destrukcija medija tokom agresije na BiH Raspadom bive Jugoslavije BiH stie nezavisnost a u to stanje ona je ula sa razvijenim sistemom informisanja koji je imao svoju tampu, savremenu radio difuznu i televizijsku komunikaciju, samostalnu filmsku produkciju, zakonsku regulativu i razraen sistem obrazovanja novinarskih kadrova. Kao jedna od uporinih taaka drave sistem komuniciranja u BiH bio je kontinuirano na meti onih koji su za cilj imali destrukciju BiH. raspad Jugoslavije bio je idealna prilika za Beograd i Zagreb u ostvarivanju svojih politikih ciljeva. Prvi udari poeli su ve krajem 80 tih godina penetracijom sistemaSrbije i Hrvatske na podruje BiH. u gradovima su osnivane ispostave tih sistema u formi informativno-poslovnih centara. Sve vie Hrvatskih i Srpskih listova izlazi u BiH, grade se odailjai da bi se poveala gledanost zagrebake i beogradske televizije preko kojeg se sitem komuniciranja BiH predtavljao kao nesposoban i neobjektivan da prezentira pravovremenu i kvalitetnu informaciju. Otkrivanjem raznoraznih afera koje idu na tetu graana a bh mediji to prikrivaju podsticano je nepovjernej u BH tampu, novine i radio. Nakon to su iz Sarajeva upueni zahtjevi o prestanku medijske agresije centri u kojima je pripremana agresija prili su fizikoj destrukciji. U organizaciji velikosrpskih i velikohrvatskih paravojnih formacija 1991 poinje se sa zauzimanjem radio stanica i novinskih

45

redakcija te osnivanje paralelnih sistema informisanja koji su u potpunosti ukljuivani u sistem komuniciranja Srbije odnosno Hrvatske. U meuvremenu je izvrena i medijska okupacija skoro 85 % bh drave. Na skoro 60 % teritorija uspostavljen je u cjelosti medijski sistem Srbije koja je na tom podruju formirala paradravnu tvorevinu RS. Na jugozapadnom dijelu zemlje uspostavljena je paradrava Herceg Bosna koja je ukljuena u medijski sistem Hrvatske. Sistem BiH sveden je na svega 15 % teritorije. No i pored fizike destrukcije i sloenih okolnosti u kojima je djelovao sistem informisanja BiH nije bio u potpunosti uniten. On je nastavio funkcionistai predstavljajui uz legalne organe vlasti najznaajniji faktor kontinuiteta drave. Prilagodivi se ratnim uslovima, nastavio je davati znaajan doprinos borbi protiv agresije i odbrani bh drutva. Najznaajniji mediji koji su nastavili informisati domau i inostranu javnost o deavanjima u BiH bili su list Osloboenje i RTV BiH. ta dva glasila dala su vaan doprinos slamanju agresije. Zbog toga su kontinuirano bili na meti neprijateljskih snaga, obje zgrade su estim granatiranjem bile potpuno devastirane Pored Osloboenja u Sarajevu su tokom rata izlazila jo dva dnevna lista. Sa manjim prekidima tampane su veernje novine a pred kraj rata pokrenut je Dnevni avaz. Na slobodnoj teritoriji izlazilo je vie sedminih i mjesenih listova kao to su Slobodna Bosna, Dani, Zmaj od Bosne, Hrvatska rije. Republika i dr. vei broj listova izdavale su jedinice, ustanove i komande Armije RbiH (Prva linija Armija ljiljana, Bonjak, Prvi korpus i drugi). O informisanju graana brinule su se brojne regionalne i lokalne rtv stanice koje su postojale u Zenici, Tuzli, Bihau;Mostaru i drugim mjestima. Shodno politikim projektima unitenja BiH, ve na poetku agresije poinje sa ilegalnim radom srpska rtv, agencija Srna na Palama i dnevni list Glas srpski koji izlazi u Banjaluci iji zadatak je medijska destrukcija BiH rasipajui mrnju prema Bonjacima a s druge strane isti zadatak ima i medij pardravne tvorevine Republika Hercetg Bosna koja pokree i svoj radio. Istovremeno je na podruju pod kontrolom vlasti Republike Srpske i Herceg Bosne onemogueno praenje bh medija. U propagandni rat protiv BiH bili su od 1993 do kraja 1995 ukljueni mediji pod kontrolom paradravne tvorevine Zapadne Bosne koju je u Velikoj Kladui osnovao Fikret Abdi (radio Velkaton i sedmini list Zapadna Bosna). Svi ti mediji bili su instrument velikodravnih opcija koje su se pokuale realizovati agresijom na BiH. Razvoj medija u susjednim zemljama Mediji tri susjedne drave: Srbije, Hrvatske i Crne Gore znaajno su uticali na ukupna kretanja i stanja duha u BiH. za to postoje tri bitne pretpostavke politika , jezilka i geografska. Skoro dva stoljea politiki centri susjednih zemalja nastoje proiriti uticaj na BiH koristei sva raspoloiva sredstva pa i sredtsva javnog komuniciranja, slinost jezika kao i geografska blizina tih zemalja imali su bitan uticaj. Prvi listovi u Hrvatskoj hrvatska je dugi niz vijekova bila okupirana zemlja to se odrazilo na njen odnos prema susejdnim drava. Prvi hrvatski list bio je okupatorski Kroatien korespodent 1789 godine na njemakom jeziku. Namjenjen je uglavnom austrijskimvojnicima a uastrofilskoj administracja u Hrvatskoj. List je izlazio nepune dvije godine.druge novine pokrenula je francuska okupatorska vlast u Dalmaciji Kraljski Dalmatin a tampane su na talijanskom i hrvatskom jeziku. Uglavnom su glorifikovale francusku vlast i Napoleona. Austrija je nakon poraza Napoleona ponovo okupirala hrvatsku organizujui strogu cenzuru nad tampom. Otuda se tek 1835 godine pojavljuju prve novine na hrvatskom jeziku Novine Hrvatske koje pokree biskup trosmajer. U

46

Zadru se neto kasnije tampaju listovi Gazzete di Zara, i Zora Dalmatinske a u Zagrebu se pokree list Croatia. Polovinom prolog vijeka kao reakcija na austrijsku okupaciju, poinju se u Hrvatskoj javljati projugoslovenske ideje. Nosioci tih ideja pokreu listove Slavesnki jug kojeg nakon dvioje godine zamjenjuju Jugoslovenske novine. Nakon ukidanja apsolutizma u Austro-Ugarskoj u Hrvatskoj jaaju one politike opcije koje zagovaraju samostalnost hrvatske drave. Oko nosilaca tih ideja okuplja se hrvatska intilegencija koja 1860 godine pokree prvi politiki hrvatski list Pozor. Pozor su aktuelne vlasti esto zabranjivale pa mijenja naziv u Obzor. Tih godina poinje izlaenje i drugih hrvatskih listova: Domobran, Hrvatske novine, Primorac, Hervat, Hrvatska u veini njih se insistira na veoj samostalnosti Hrvatske od Bekog dvora i na potrebi prisajedinjenja Bosne Hrvatskojh. Druga polovina 19 vijeka bila je period intenzivne izdavake djelatnosti na hrvatskom jeziku. U prvih stotinu godina hrvatskog novinarstva izlazilo je u hrvatskoj 812 listova uglavnom politikog karaktera a neki su imali privredni kao i humoristiko-satirini karakter. tampani su i na njemakom, maarskom pa i na talijanskom jeziku. Hrvatska relativno rano poinje sa koritenjem radija u masovnoj komunikaciji. U Zagrebu je 1926 godine osnovana prva radio-stanica na Balkanu a 30 godina kasnije startovala je i Televizija Zagreb (dananja HTV). tampa u Srbiji Prvi listovi u Srbiji pokrenuti su u vrijeme dok je ova zemlja bila pod turskom vlau. Pravo srbima da pokreu novine dao je sultan na osnovu ega je Milo Obrenovi pokrenuo u Kragujevcu Novine Serbske. List je donosio vijesti kako iz Srbije tako i iz ostalih krajeva a vijesti su se odnosile na kneza Miloa na njegove odredbe i naredbe. Nakon nekoliko brojeva Milo uvodi cenzuru . Od 1835 godine novine serbske izlaze u Beogradu. Beograd postaje centar srpske tampe i sredite imperijalnih tenji velikosrpskih krugova u odnosu na susjedne krajeve, posebno prema BiH. te tenje se najvie proteiraju putem srbijanske tampe. Sedamdesetih godina 19 vijeka pred sticanje nezavisnosti Srbije pokree se u Beogradu itav niz listova kao to su Brzojavnik, Ujedinjenje, Branik, Korespodencija, Vreme i drugi.pred kraj prolog stoljea poinju izlaziti Beogradski dnevnik, Veernje novosti, beogradske novine a poetkom ovog stoljea Politika i drugi. Intenzivnu izdavaku djelatnost na podruju masovnog komuniciranja organizuju brojna srpska udruenja u Vojvodini koja je do kraja Prvog svjetskog rata bila u sastavu Austro-Ugarske. Najvei broj novina Srbi pokreu u Novom Sadu. Poetkom 20 stoljea izlazilo je u Srbiji 90 listova a u Beogradu je istovremeno tampano 15 dnevnih novina. U to vrijeme je van tadanje Srbije prvenstveno u Vojvodini izlazila 24 lista . na podruju Hrvatske srbi su izdavali 21 list a u BiH 8 listova tampano je u aranmanu vlasti iz Beograda. Najvei dio te tamparske produkcije irio ideju Velike Srbije i ujedinjenja svih srpskih zemalja u koje su ubrajana podruja dananje BiH, Hrvatske do Gospia, Crne Gore, Vojvodine, sjeverne Albanije i Makedonije. Razvoj tampe u Crnoj Gori Iako se prva tamparija meu slavenima pojavila ba na podruju Crne Gore (1483 na Obodu kod Cetinja) crnogorci su meu posljednjim junoslovenskim narodima dobili svoj list. Tek se 1871 godine na Cetinju pojavljuje list Crnogorac u ijem se prvom broju uoavaju teritorijalne aspiracije crnogorskog vodstva u odnosu na susjedna podruja. Te aspiracije list objanjava potrebom ujedinjenja sa pravoslavnom braom.

47

List od prvog broja propagira sjedinjenje istone Hercegovine Crnoj Gori zbog ega su turske vlasti zabranjivale njegovu distribuciju po BiH. Ekspanzionistike tenj prema BiH irio je i list Nevesinje koji je tokom 1998 i 1999 goidne izalziou Nikiu. Na prelazu izmeu 19 i 20 stoljea u Crnoj Gori su tampani jo listovi Cetinjski vjesnik, Dnevni list, Dnevne novosti, Zeta, Lua, Knjievni list i Dan. Veina njih imala je kratak vijek trajanja. Gaeni su brzo nakon pojavljivanja zbog nedostatka sredstava. Izmeu dva svjetska rata Crna Gora i nije imala svoje tampe, to je bila posljedica velikosrpske politike koja je Crnu Goru tretirala kao dio Srbije a Crnogorce kao Srbe kojima stoga nije ni potrebna crnogorska tampa. Tek je partizanski pokret pred kraj drugog svjetskog ratar pokrenuo list Pobjedu koja je za vrijeme socijalistike vlasti bila glavno glasilo u ovoj zemlji.

48