Gabriel Garcia Marquez Sto lat samotnoci

iele lat pniej, stojc naprzeciw plutonu egzekucyjnego, pukownik Aureliano Buendia mia przypomnie sobie to dalekie popoudnie, kiedy ojciec zabra go z sob do obozu Cyganw, eby mu pokaza ld. Macondo byo wwczas niewielk osad - dwadziecia chat z trzciny oblepionej glin, zbudowanych na brzegu rzeki, ktrej przezroczyste wody bystro toczyy si po gadkich biaych kamieniach koryta, wielkich jak jaja przedhistorycznych ptakw. wiat by jeszcze tak mody, e wiele rzeczy nie miao nazwy i mwic o nich trzeba byo wskazywa palcem. Co roku w marcu rodzina Cyganw rozbijaa namiot niedaleko wioski i pord zgieku piszczaek i bbnw prezentowaa mieszkacom nowe wynalazki. Najpierw przywieli magnes. Krpy Cygan imieniem Melquiades, z krzaczast brod i rkami jak apki wrbla, da imponujcy pokaz czego, co sam nazwa smym cudem wiata wymylonym przez uczonych alchemikw z Macedonii. Chodzi od domu do domu cignc za sob dwie metalowe sztaby i wszystkich ogarniao przeraenie na widok spadajcych ze swego miejsca rondli, kotw, obcgw i fajerek; drewno trzeszczao, bo gwodzie i ruby rozpaczliwie usioway si wyrwa, a zagubione od dawna przedmioty ukazyway si gdzie, gdzie ju tysice razy bezskutecznie ich szukano, wlokc si haaliwie za magicznym elazem Melquiadesa. Przedmioty maj wasne ycie woa Cygan swoim twardym akcentem - trzeba tylko obudzi w nich dusz". Jose Arcadio Buendia, ktrego nieokieznana wyobrania daleko wybiegaa poza dziaanie i prawa natury, a czasami nawet take poza dziedzin cudw i magii, pomyla, e mona by posuy si tym bezuytecznym wynalazkiem do wydobywania zota z ziemi. Melquiades, ktry by czowiekiem uczciwym, uprzedzi go: Do tego si nie nadaje". Ale Jose Arcadio Buendia me wierzy w owym czasie w uczciwo Cyganw, tote wymieni swego mua i stadko kz na tamte dwie namagnetyzowane sztabki. Nie zdoaa go od tego odwie jego ona, Urszula Iguaran, ktra liczya na te zwierzta, by pomnoy uszczuplony inwentarz domowy. Wkrtce bdziemy mie dosy zota na wybrukowanie caego domu" - odpowiedzia jej m. Przez wiele miesicy zawzicie stara si udowodni suszno swoich przypuszcze. Pid po pidzi przeszuka ca okolic, a nawet dno rzeki, cignc za sob dwie elazne sztabki i recytujc na gos zaklcie Melquiadesa. Jedyn rzecz, jak udao mu si wykopa, bya zardzewiaa zbroja z XV wieku, ktrej wszystkie czci zlutowaa rdza i ktra za potrzniciem wydawaa guchy grzechot, niby olbrzymia wydrona dynia pena kamieni. Kiedy Jose Arcadio Buendia i czterej jego ludzie nalecy do wyprawy zdoali rozebra zbroj, znaleli wewntrz zwapniay szkielet z zawieszonym na szyi miedzianym relikwiarzem zawierajcym pasmo wosw kobiecych. W marcu powrcili Cyganie. Tym razem przywieli teleskop i lup wielkoci bbna. Pokazywali to jako ostatnie odkrycie ydw z Amsterdamu. Posadzili jedn z Cyganek na kocu wsi i zainstalowali teleskop u wejcia do swego namiotu. Za opat piciu realw ludzie patrzcy przez teleskop widzieli Cygank tak blisko, e wydawaa si niemal w zasigu rki. Nauka wyeliminowaa odlego gosi Melquiades. Wkrtce czowiek nie wychodzc z domu bdzie mg zobaczy, co si dzieje w kadym zaktku wiata". Ktrego dnia, w samo poudnie. Cyganie urzdzili zadziwiajc demonstracj olbrzymiej lupy: uoyli stert siana na rodku ulicy i zapalili j za pomoc zogniskowanych promieni sonecznych. Jose Arcadio Buendia, wci jeszcze niepocieszony po klsce z magnesem, wpad na pomys wykorzystania nowego wynalazku jako broni wojennej. Melquiades znowu usiowa wybi mu to z gowy, w kocu jednak przyj z powrotem dwie namagnetyzowane sztabki i trzy kolonialne monety w zamian za lup. Urszula szlochaa w bezsilnej rozpaczy. Te

pienidze pochodziy z kuferka ze zotymi monetami, ktre jej ojciec zbiera przez cae swoje pene wyrzecze ycie i ktre ona zakopaa pod kiem w oczekiwaniu jakiej dobrej okazji, aby je zainwestowa. Jose Arcadio Buendia nie prbowa nawet jej pociesza oddany bez reszty swoim eksperymentom taktycznym z powiceniem prawdziwego czowieka nauki, a czsto nawet z naraeniem ycia. Aby wykaza skuteczno lupy przeciwko wojsku nieprzyjaciela, wyprbowa koncentracj promieni sonecznych na sobie, przy czym poparzy si tak, e bble zmieniy si w ropiejce rany i dugo nie chciay si goi. Wobec protestw ony, przeraonej tak niebezpiecznymi prbami, mao brakowao, by podpali wasny dom. Dugie godziny spdza zamknity w swoim pokoju, pogrony w kalkulacjach na temat moliwoci strategicznych nowej broni, a wreszcie udao mu si opracowa podrcznik zadziwiajcy jasnoci dydaktyczn i darem nieodpartej argumentacji. Posa go wadzom wojskowym zaczajc liczne opisy wasnych dowiadcze i kilka arkuszy rysunkw objaniajcych. Posaniec, ktry wiz to cenne dzieo, przeby gry, bdzi po bezkresnych bagnach, przeprawia si przez burzliwe rzeki i omal nie zgin w zbach drapienikw, drczony rozpacz i chorob, zanim trafi na trakt muw pocztowych. Mimo e podr do stolicy bya w owym czasie imprez prawie niemoliw, Jose Arcadio Buendia przyrzeka sobie podj j natychmiast po otrzymaniu rozkazu rzdu, aby zademonstrowa praktyczne zastosowanie swego wynalazku dygnitarzom wojskowym i osobicie ich wprowadzi w tajniki skomplikowanej sztuki wojny sonecznej. Przez kilka lat czeka na odpowied. Wreszcie, znuony oczekiwaniem, poskary si Melquiadesowi ubolewajc nad niepowodzeniem swej inicjatywy. I wtedy Cygan da niezbity dowd swojej uczciwoci: zwrci mu zote dublony i zabra lup dokadajc kilka portugalskich map i par instrumentw eglarskich. Osobicie i wasnorcznie napisa zwiz syntez studiw mnicha Hermana, eby mu uatwi posugiwanie si astrolabium, kompasem i sekstansem. Jose Arcadio Buendia spdzi wiele deszczowych miesicy zamknity w izdebce, ktr specjalnie na ten cel dobudowa w gbi domu, tak by nikt mu nie przeszkadza w dowiadczeniach. Porzuciwszy cakowicie obowizki domowe, przesiadywa caymi nocami na podwrku ledzc bieg gwiazd i omal nie dosta poraenia sonecznego usiujc wynale dokadn metod okrelania poudnia. Kiedy wywiczy si ju w uywaniu i manewrowaniu swymi instrumentami, poczu si tak bardzo panem przestrzeni, e nie opuszczajc swego gabinetu mg eglowa po nieznanych morzach, wdrowa przez bezludne ziemie i nawizywa znajomoci z cudownymi istotami. W tym okresie przyzwyczai si rozmawia sam z sob i kry po caym domu nie dostrzegajc nikogo, podczas gdy Urszula z dziemi mozolia si w ogrodzie przy uprawie bananw, manioku, malangi, ignamu i bakaanw. Nagle, zupenie nie wiadomo dlaczego, jego gorczkowa aktywno urwaa si i nastpio co w rodzaju fascynacji. Kilka dni chodzi jak urzeczony, powtarzajc sobie cichym gosem acuszek zadziwiajcych przypuszcze, jakby nie wierzy wasnemu rozumowi. W kocu pewnego grudniowego dnia, we wtorek podczas obiadu, za jednym zamachem zrzuci z siebie cay ciar swych udrcze. Dzieci do koca ycia miay zapamita uroczyst powag, z jak ich ojciec zasiad na gwnym miejscu przy stole, dygocc jak w gorczce, wycieczony bezsennoci i wysikiem imaginacji, i wyjawi im swoje odkrycie: Ziemia jest okrga jak pomaracza". Urszula stracia cierpliwo. Jeeli masz zwariowa, wariuj sam! - wykrzykna - ale nie prbuj uczy dzieci swoich cygaskich pomysw". Jose Arcadio Buendia, niewzruszony, nie da si zmikczy desperacj maonki, ktra w napadzie zoci zrzucia na ziemi astrolabium rozbijajc je na kawaki. Skonstruowa przyrzd na nowo i zebrawszy w swoim pokoiku ludzi ze wsi wykaza im, z pomoc teoretycznych objanie, ktrych nikt nie rozumia, e mona powrci do punktu, z jakiego si wyruszyo, kierujc si stale na

wschd. Caa wie bya przekonana, e Jose Arcadio Buendia postrada zmysy, ale w tym momencie zjawi si Melquiades, aby doprowadzi sytuacj do porzdku. Publicznie pochwali inteligencj czowieka, ktry dziki czystej spekulacji astronomicznej wymyli teori ju sprawdzon w praktyce, chocia dotychczas nie znan w Macondo. W dowd uznania ofiarowa mu dar, ktry mia pniej wpyn decydujco na przyszo wioski laboratorium alchemiczne. W tym czasie Melquiades zacz si starze ze zdumiewajc szybkoci. Z pocztku gdy tu przyjeda, wydawao si, e jest w tym samym wieku co J o Arcadio Buendia. Ale podczas gdy ten ostatni zachowywa wci swoj niepospolit si, ktra pozwalaa mu obali konia chwytem za uszy, Cygana jakby toczya jaka uporczywa choroba. W rzeczywistoci by to rezultat wielu osobliwych chorb nabytych w niezliczonych podrach dookoa wiata. Tak jak to sam opowiada Josemu Arcadiowi Buendii pomagajc mu urzdzi laboratorium, mier sza za nim zawsze jak pies, obwchiwaa mu spodnie, ale nie decydowaa si skoczy do garda. Wymkn si wszystkim plagom i kataklizmom, jakie nawiedzay rodzaj ludzki. Przey pelagr w Persji, szkorbut na Pwyspie Malajskim, trd w Aleksandrii, beri-beri w Japonii, dum na Madagaskarze, trzsienie ziemi na Sycylii i olbrzymi katastrof okrtow w Cieninie Magellana. Ten niezwyky czowiek, ktry twierdzi, e posiada wiedz tajemn Nostradamusa, by ponury i smutny, a spojrzenie jego azjatyckich oczu zdawao si dostrzega odwrotn stron rzeczy. Nosi czarny duy kapelusz, niczym rozpostarte skrzyda kruka, i aksamitn kamizelk, ktr przyprszya patyna wiekw. Ale pomimo swojej ogromnej' wiedzy i posiadania tajemnic by na wskro ludzki, zwizany z ziemi, nieobcy najdrobniejszym problemom ycia codziennego. Uskara si na starcze dolegliwoci, wraliwy na najmniejsze niepowodzenia finansowe, od dawna ju przesta si mia, gdy szkorbut pozbawi go zbw. Tego upalnego popoudnia, kiedy wyjawi swoje najtajniejsze sekrety, Jose Arcadio Buendia by pewien, e jest to pocztek wielkiej przyjani. Dzieci byy oszoomione fantastycznymi opowiadaniami. Aureliano, ktry wwczas liczy nie wicej ni pi lat, mia go potem pamita przez reszt swego ycia takim, jakim go widzia tego popoudnia, gdy starzec siedzia przy stole na tle metalicznego, rozarzonego do biaoci blasku, i swoim gbokim gosem o brzmieniu organw rozwietla najciemniejsze zaktki wyobrani, a z czoa i skroni spywa mu tusty pot. Jose Arcadio, starszy brat Aureliana, mia przekaza ten wspaniay obraz jak dziedziczn pamitk wszystkim swoim potomkom. Urszula natomiast zachowaa niezbyt dobre wspomnienie z tej popoudniowej wizyty, bo wesza do pokoju akurat w momencie, kiedy Melquiades przez nieuwag stuk flakonik z dwuchlorkiem rtci. - Pachnie diabem - powiedziaa. - Nic podobnego - sprostowa Melquiades. - Dowiedziono, e diabe posiada wasnoci siarkowe, a to jest tylko odrobina sublimatu. Jak zawsze skonny do dialektyki, wygosi uczony wykad na temat diabolicznych waciwoci cynobru, ale Urszula nie zwracaa na niego uwagi, tylko zabraa dzieci na modlitw. Ten gryzcy zapach mia pozosta na zawsze w jej pamici skojarzony ze wspomnieniem Melquiadesa. Prymitywne laboratorium - poza obfitoci miseczek, lejkw, probwek, filtrw i sitek skadao si ze zwykego tygla, ze szklanej retorty z dug wsk szyjk (imitacja jaja filozoficznego) oraz aparatu do destylacji, skonstruowanego przez samych Cyganw wedug wspczesnych opisw trzy-ramiennego alembiku Marii ydwki. Prcz tych rzeczy Melquiades pozostawi prbki siedmiu metali odpowiadajcych siedmiu planetom, formuy Mojesza i Zosimusa do wyrobu zota, a take seri notatek i rysunkw dotyczcych

procesw Wielkiego Wtajemniczenia, ktre temu, kto umia? by je odczyta, pozwalay uzyska kamie filozoficzny. Zachcony prostot formu alchemicznych Jose Arcadio Buendia przez wiele tygodni przekonywa Urszul, eby mu pozwolia odkopa swoje monety kolonialne i pomnoy je tyle razy, na ile mona rozdzieli rt. Urszula jak zawsze Stpia przed niezomnym uporem ma. Wtedy Jose Arcadio Buendia wrzuci trzydzieci zotych dublonw do rondla i roztopi je z opikami miedzi, orypimentem, siark, oowiem. Wszystko to podgrzewa na wielkim ogniu, dolewajc oleju rycynowego, a otrzyma gsty, cuchncy syrop, ktry bardziej przypomina pospolity karmel ni wspaniae zoto. W kolejnych ryzykownych i rozpaczliwych procesach destylacyjnych, w aliau z siedmiu metali planetarnych, przearte rtci i cypryjskim witriolem, praone na nowo w wieprzowym smalcu, z braku oleju rzepakowego, cenne dziedzictwo Urszuli zostao doprowadzone do postaci zwglonej skwarki, ktrej nie sposb byo oderwa od dna rondla. Kiedy powrcili Cyganie, Urszula podburzya przeciwko nim ca wie. Ciekawo jednak bya silniejsza od strachu, bo tym razem Cyganie przemaszerowali przez wie z oguszajcym haasem wszelkiego rodzaju instrumentw muzycznych, podczas gdy ich herold zapowiada pokaz najwikszego wynalazku sprzed epoki Inkw. Tak wic wszyscy udali si do namiotu cygaskiego i za opat jednego centavo zobaczyli Melquiadesa, odmodzonego, wypocztego, bez zmarszczek, z nowym olniewajco biaym uzbieniem. Ci wszyscy, ktrzy pamitali jego dzisa zarte przez szkorbut, zapade chude policzki i zwide usta, struchleli z przeraenia wobec tego oczywistego dowodu nadprzyrodzonej mocy Cygana. Strach urs do rozmiarw paniki, gdy Melquiades wyj nietknite zby, pokaza je publicznoci na chwil - przelotn chwil, w czasie ktrej sta si tym samym zgrzybiaym starcem z dawnych lat - i zaoy je z powrotem, umiechajc si znw w penym blasku swej przywrconej modoci. Nawet sam Jose Arcadio Buendia uzna, e wiedza Melquiadesa przekroczya granice dozwolone dla umysu czowieka, lecz dowiadczy prawdziwie uzdrawiajcej uciechy, kiedy Cygan na osobnoci wytumaczy mu mechanizm sztucznej szczki. Wydawao mu si to tak proste i tak przemylne zarazem, e nagle straci cae zainteresowanie dla bada alchemicznych. Wpad w zy humor, przesta jada regularnie i caymi dniami spacerowa po domu: Niewiarygodne rzeczy dziej si na wiecie - mwi do Urszuli. Tu koo nas, po drugiej stronie rzeki, istniej rne aparaty magiczne, a my w dalszym cigu yjemy w ciemnocie". Ci ktrzy go znali z czasw zaoenia Macondo, nie mogli wyj z podziwu, jak bardzo si zmieni pod wpywem Melquiadesa. Z pocztku Jose Arcadio Buendia by czym w rodzaju modego patriarchy, ktry dawa wskazwki, jak obsiewa pole, udziela rad w sprawach wychowywania dzieci czy hodowli zwierzt i pracowa razem ze wszystkimi, nawet fizycznie, dla dobra caej gminy. Poniewa jego dom od. pocztku by najlepszy we wsi, inne domy urzdzono na jego obraz i podobiestwo. By tam przestronny i dobrze owietlony salon, jadalnia, ktra wygldaa jak terasa z kwiatami w jaskrawych barwach, dwie sypialnie, patio z olbrzymim kasztanem porodku, dobrze utrzymany ogrd warzywny i zagroda, gdzie w pokojowej koegzystencji yy kozy, winie i kury. Jedynymi zwierztami, ktrych hodowla bya zabroniona w domu i w caej wsi, byy koguty trenowane do walki. Urszula wioda ywot rwnie pracowity jak jej m. Ta drobna, powana i niezwykle ruchliwa kobiecinka o elaznych nerwach, ktrej nigdy nie syszano piewajcej, wydawaa si wszechobecna i krztaa si od witu do pnej nocy z lekkim szelestem batystowych halek. Dziki niej podogi z ubitej gliny, niepobielane mury, proste drewniane meble, sporzdzone przez nich samych, byy zawsze czyste, a stare kufry, w ktrych przechowywano bielizn, wydzielay przyjemny zapach bazylii.

Jose Arcadio Buendia, ktry by najbardziej przedsibiorczym czowiekiem, jakiego kiedykolwiek widziano we wsi, zarzdzi rozmieszczenie domw tak, eby wszystkie miay dostp do rzeki i mogy atwo zaopatrywa si w wod. Wytyczy ulice tak rozumnie, e aden z domw nie bardziej ni inne cierpia od soca w godzinach najwikszego upau. W cigu paru lat Macondo stao si najlepiej uadzon i najpracowitsz wsi ze wszystkich znanych jej trzystu mieszkacom. Bya to rzeczywicie szczliwa wie, w ktrej nikt nie przekroczy trzydziestu lat i nikt jeszcze nie umar. Od chwili jej zaoenia Jose Arcadio Buendia budowa puapki i klatki. W krtkim czasie kanarki, drozdy i szpaki wypeniy nie tylko jego dom, ale wszystkie inne. Ptasie koncerty byy tak oguszajce, e Urszula zatykaa sobie uszy pszczelim woskiem, aby nie straci poczucia rzeczywistoci. Kiedy po raz pierwszy przybyo do Macondo plemi Melquiadesa sprzedajc szklane kulki przeciw blom gowy, wszyscy dziwili si, jak mona byo trafi do tej osady zagubionej wrd sennych moczarw. Cyganie wyznali, e kierowali si piewem ptakw. Ten duch inicjatywy spoecznej zanik wkrtce, porwany gorczk magnesw, obliczeniami astronomicznymi, marzeniami o transmutacji zota i chci poznania cudw wiata. Dawniej przedsibiorczy i schludny Jose Arcadio Buendia zrobi si teraz niedbay, chodzi nieporzdnie ubrany, z dzik brod, ktr z wielkim wysikiem Urszuli udawao si strzyc czasem za pomoc kuchennego noa. Wiele osb 'uwaao go za ofiar jakiego dziwnego czaru czy zaklcia. Ale nawet ci najmocniej przekonani o jego obdzie porzucili prac i rodziny, aby i za nim, kiedy zarzuciwszy na rami narzdzia zwoa wszystkich, eby utorowa przez las drog, otwierajc wsi dostp do wielkich wynalazkw. Jose Arcadio Buendia nie zna zupenie geografii swojego rejonu. Wiedzia, e na wschodzie rozciga si acuch nieprzebytych gr, a za grami stare miasto Riohacha, gdzie w minionej epoce - jak opowiada jego dziadek, pierwszy Aurehano Buendia - Sir Francis Drake polowa z armat na kajmany, ktre potem kaza wypycha som i posya w podarunku krlowej Elbiecie. W modoci on i jego ludzie, wraz z onami, dziemi, zwierztami i caym dobytkiem, przeszli przez gry szukajc dojcia do morza, lecz po dwudziestu szeciu miesicach zaniechali dalszej wdrwki i zaoyli Macondo, aby unikn trudw powrotu. Tote droga na wschd nie interesowaa ich, bo moga prowadzi tylko w przeszo. Na poudniu byy bagna pokryte wiekow warstw rolinnoci i olbrzymi wiat moczarw, ktry, jak zapewniali Cyganie, nie mia granic. Wielkie moczary na zachodzie czyy si z bezkresnym rozlewiskiem wody, zamieszkanym przez ssaki o mikkiej skrze, z gow i torsem kobiety. To one doprowadzay eglarzy do zguby wabic ich urokiem swoich olbrzymich sutek. Cyganie pynli sze miesicy tym szlakiem, zanim trafili na wski pas staego ldu, ktrdy wioda droga muw pocztowych. Wedug oblicze Josego Arcadia Buendii, jedyn moliwo nawizania kontaktu z cywilizacj dawa szlak wiodcy na pnoc. Wyposay wic w narzdzia do budowy drg i bro myliwsk tych samych ludzi, ktrzy towarzyszyli mu przy zaoeniu Macondo, wrzuci do sakwy kompasy i mapy i ruszy na spotkanie wielkiej przygody. W pierwszych dniach nie napotkali adnej wikszej przeszkody. Zeszli kamiennym brzegiem rzeki do miejsca, gdzie przed wielu laty znaleli zbroj rycersk, i wkroczyli do lasu ciek midzy drzewkami dzikich pomaracz. Pod koniec pierwszego tygodnia zabili i upiekli jelenia, ale ograniczyli si do zjedzenia tylko poowy, a reszt zasolili na nastpne dni. T przezornoci chcieli odwlec konieczno Zjadania papug, ktrych niebieskie miso miao gorzki posmak pima. Pniej przez dziesi dni z gr nie widzieli soca. Ziemia staa si mikka i wilgotna jak popi wulkaniczny, a rolinno coraz bardziej zdradliwa, coraz bardziej oddala si wrzask ptakw i harmider map. wiat zrobi si beznadziejnie smutny.

Uczestnicy wyprawy czuli si przytoczeni wasnymi najdawniejszymi wspomnieniami w tym wilgotnym, milczcym raju sprzed grzechu pierworodnego, w gstwinie, gdzie ich buty grzzy w dymicej oleistej mazi, a maczety niszczyy krwawe lilie i zote salamandry. Cay tydzie, prawie z sob nie rozmawiajc, z pucami umczonymi dawic woni krwi, szli jak lunatycy przez wiat przygnbiajcego smutku, owietlony tylko sabym blaskiem fosforyzujcych owadw. Nie mogli zawrci, gdy drog, ktr sobie otwierali, od razu zamykaa nowa ciana rolinnoci wyrastajca niemal w oczach. Nie szkodzi - mwi Jose Arcadio Buendia. - Najwaniejsze to nie straci orientacji". Nie spuszczajc oka z kompasu dalej prowadzi swoich ludzi ku niewidocznej pnocy, a wreszcie wyszli z zaczarowanej krainy. Noc bya chmurna, bez gwiazd, ale ciemno przesycao ju nowe czyste powietrze. Wyczerpani dugim marszem rozwiesili hamaki i pierwszy raz od dwch tygodni mocno usnli. Obudzili si, kiedy soce byo ju wysoko na niebie, i zaniemwili z zachwytu. Naprzeciwko, w otoczeniu paproci i palm, biay i zakurzony, w cichym wietle poranka sta olbrzymi galeon hiszpaski. Przechyli si lekko na; praw burt, z nietknitego omasztowania zwisay strzpy agli pord lin obrosych w orchidee. Kadub, pokryty pancerzem skamieniaych may i mikkiego mchu, zary si mocno w kamienistym gruncie. Caa struktura zdawaa si zajmowa swj wasny zastrzeony teren, przestrze samotnoci i zapomnienia niedostpn niszczycielskiemu dziaaniu czasu i obyczajom ptakw. We wntrzu, ktre podrnicy przeszukali w milczcym napiciu, znaleli tylko gsty las kwiatw. Odkrycie galeonu, wskazujce blisko morza, pohamowao impet Josego Arcadia Buendii. Uwaa to za zoliwy figiel swego przewrotnego losu. Przedtem, za cen powice i cierpie bez liku, szuka morza nie znajdujc, a znalaz je teraz nie szukajc, zagradzajce jego drog jak przeszkoda nie do przezwycienia. Wiele lat pniej pukownik Aureliano Buendia przewdrowa znowu ten obszar, kiedy istnia ju regularny trakt pocztowy, i jedyn pozostaoci statku, jak odnalaz, by zwglony szkielet porodku pola makw. Przekonany dopiero wtedy, e historia ta nie bya wycznie tworem wyobrani jego ojca, zastanawia si, w jaki sposb galeon mg dotrze a do tego miejsca na ldzie. Ale Jose Arcadio Buendia nie stawia sobie tego pytania, kiedy zobaczy morze po dalszych czterech dniach podry, o dwanacie kilometrw od galeonu. Jego marzenia znalazy kres na brzegu tego morza barwy popiou, spienionego i brudnego, niegodnego trudw i powice i jego przygody. - Do stu diabw! - wykrzykn. - Macondo jest otoczone wod ze wszystkich stron. Przekonanie, e Macondo jest wysp, utrzymao si przez dugi czas, oparte na nie budzcej wtpliwoci mapie, ktr wyrysowa Jose Arcadio Buendia po powrocie z ekspedycji. Wykreli j w pasji, mciwie wyolbrzymiajc trudnoci komunikacji, jakby chcia ukara samego siebie za absolutny brak sensu w wyborze miejsca osady. Nigdy nigdzie nie dojdziemy - skary si przed Urszul. - Zgnijemy tutaj za ycia, nie korzystajc z dobrodziejstw nauki". Ta pewno przeuwana przez wiele miesicy w pokoiku przy laboratorium skonia go do projektu przeniesienia Macondo w jakie bardziej dogodne miejsce, ale tym razem Urszula wyprzedzia jego gorczkowe pomysy. Dziaajc skrycie i bez wytchnienia jak mrwka, zbuntowaa wszystkie kobiety ze wsi przeciw zachciance mw, ktrzy ju przygotowywali si do przeprowadzki. Jose Arcadio Buendia nie dowiedzia si nigdy, w jakim momencie i pod wpywem jakich wrogich si jego plany zaczy si wika w gszczu wymwek, pretekstw i rzekomych przeszkd, a stay si czystym zudzeniem. Urszula niewinnie obserwowaa go spod oka i nawet odczua troch litoci dla ma, kiedy ktrego ranka zastaa go w pokoiku w gbi domu, bekoccego co na temat przeprowadzki i pakujcego wyposaenie laboratorium. Pozwolia mu dokoczy robot, zabi gwodziami skrzynie i wypisa na wierzchu swoje inicjay za pomoc pdzelka i

atramentu, nie robic mu wymwek i wiedzc, e on take wie, bo syszaa, jak mamrota to w swoich guchych monologach, e mczyni ze wsi nie popr jego zamierze. Dopiero kiedy zacz wyjmowa z zawiasw drzwi, odwaya si zapyta go, po co to robi, on za odpowiedzia z gorycz: Skoro nikt nie chce i - pjdziemy sami". Urszula ani drgna. - Nie pjdziemy - powiedziaa. - Zostaniemy tutaj, bo tu si urodzi nasz syn. - Ale nikt nam tu jeszcze nie umar - odpar. - Czowiek nie naley do adnej ziemi, pki nie ma w niej nikogo ze swych zmarych. Na co Urszula odpowiedziaa z agodn stanowczoci: - Jeeli trzeba, ebym umara po to, ebycie tu pozostali, to umr. Jose Arcadio Buendia nie spodziewa si, by wola jego ony bya a tak nieugita. Usiowa zwie j blaskiem swoich fantazji i obietnic wspaniaego wiata, gdzie wystarczy skropi ziemi magicznym pynem, aby roliny day owoce, jakie tylko czowiek zechce, i gdzie sprzedaj za bezcen wszelkie rodki przeciwko blom. Ale Urszula pozostaa niewraliwa na jego wspaniae wizje. - Zamiast si upiera przy twoich wariackich pomysach, zatroszczyby si lepiej o wasnych synw - odpowiedziaa. - Spjrz tylko na nich, zdani na ask bosk, zaniedbani i gupi jak osy. Jose Arcadio Buendia przyj dosownie to, co powiedziaa ona. Spojrza przez okno, zobaczy dwch bosych chopcw w sonecznym ogrodzie i dozna wraenia, e dopiero od tego momentu zaczli istnie, stworzeni zaklciem Urszuli. Wtedy co si stao w gbi jego istoty, co tajemniczego i nieodwoalnego, co, co go oderwao od czasu, w ktrym tkwi obecnie, i ponioso na olep w niezbadan stref wspomnie. Podczas gdy Urszula dalej zamiataa dom, ktrego - teraz ju bya tego pewna - nie miaa opuci do koca ycia, on sta wpatrzony w dzieci niewidzcym wzrokiem, a zwilgotniay mu oczy i wytar je wierzchem doni z gbokim westchnieniem rezygnacji. - Dobrze - powiedzia. - Powiedz im, eby przyszli pomc mi powyjmowa rzeczy ze skrzyni. Starszy z synw, Jose Arcadio, skoczy czternacie lat. Mia kwadratow czaszk, kdzierzawe wosy i samowolny charakter swego ojca. Cho zapowiadao si, e odziedziczy po nim wzrost i tyzn fizyczn, ju wtedy byo oczywiste, e brakuje mu ojcowskiej wyobrani. Zosta poczty i urodzony podczas uciliwej przeprawy przez gry, przed zaoeniem Macondo, i rodzice dzikowali niebiosom przekonawszy si, e nie ma adnego organu zwierzcego. Aureliano, pierwsza istota ludzka urodzona w Macondo, mia skoczy sze lat w marcu. By cichy i zamknity w sobie. Paka w onie swojej matki i urodzi si z otwartymi oczami. Podczas przecinania ppowiny krci gow na wszystkie strony, rozpoznajc przedmioty w pokoju i przypatrujc si twarzom ludzi z ciekawoci, ale bez zdziwienia. Pniej - obojtny na tych, ktrzy zbliyli si, eby go pozna - ca uwag skupi na palmowym dachu, ktry zdawa si bliski zawalenia pod straszliwym naporem deszczu. Urszula przypomniaa sobie intensywno tego spojrzenia w dniu, kiedy trzyletni Aureliano wszed do kuchni w chwili, gdy ona wyja z pieca i postawia na stole garnek z wrzcym rosoem. Chopiec stojc bezradnie w drzwiach powiedzia: Zaraz zleci". Garnek sta mocno na rodku stou, ale ledwie chopak zdy wymwi te sowa, zacz nieuchronnie posuwa si w kierunku brzegu, jakby pod impulsem dynamiki wewntrznej, i roztrzaska si na ziemi. Urszula przeraona opowiedziaa ten epizod mowi, ten jednak potraktowa to jako zjawisko naturalne. Taki by zawsze, obcy yciu swoich synw, po czci dlatego, e uwaa dziecistwo za okres niedorozwoju umysowego, a poza tym za bardzo pochaniay go chimeryczne spekulacje.

Ale od tego popoudnia, kiedy przywoa synw, aby mu pomogli rozpakowa przyrzdy laboratoryjne, zacz powica im wikszo swego czasu. W ustronnej izdebce, ktrej ciany pokryway si z wolna nieprawdopodobnymi mapami i bajecznymi rysunkami, nauczy ich czyta, pisa i rachowa. Opowiada o cudach tego wiata nie tylko w granicach swoich wiadomoci, ale wysila swoj wyobrani, posuwajc j do kracw niewiarygodnych. W taki to sposb chopcy dowiedzieli si, i na samym poudniu Afryki yj ludzie tak inteligentni i spokojni, e ich jedynym zajciem jest siedzenie i rozmylanie, i e mona przej such stop przez Morze Egejskie, przeskakujc z wyspy na wysp a do portu Saloniki. Te fascynujce opowieci pozostawiy tak trway lad w pamici chopcw, e wiele lat pniej, na sekund przed rozkazem ognia", ktry oficer wojsk regularnych rzuci plutonowi egzekucyjnemu, pukownik Aureliano Buendia przey na nowo w ciepy wieczr marcowy, w ktrym jego ojciec przerwa lekcj fizyki i znieruchomia z rk w powietrzu i utkwionymi w jeden punkt oczyma, syszc z daleka piszczaki, bbny i grzechotki Cyganw, ktrzy znowu przybywali do wsi, aby zaprezentowa ostatni zadziwiajcy wynalazek uczonych z Memfis. Byli to nowi Cyganie. Modzi mczyni i kobiety, ktrzy znali tylko swj wasny jzyk, dorodni, z oliwkow skr i zrcznymi rkami. Ich tace i muzyka wywoyway na ulicach rozgardiasz peen nieokieznanej wesooci, bo przywieli z sob rnobarwne papugi recytujce woskie romance, kur, ktra znosia setk zotych jajek na dwik tamburynu, tresowan map, ktra odgadywaa myli, skomplikowan maszyn suc jednoczenie do przyszywania guzikw i obniania temperatury, aparat do wypaszania zych wspomnie, plaster do zabijania czasu i tysic innych jeszcze wynalazkw tak przemylnych i osobliwych, e Jose Arcadio Buendia zapragn wynale specjaln maszyn, ktra uatwiaby mu spamitanie ich wszystkich. W mgnieniu oka przewrcili do gry nogami ca wie. Mieszkacy Macondo zgubili si nagle na wasnych ulicach, oszoomieni tym jarmarkiem cudw. Idc midzy dwoma chopcami, ktrych trzyma za rce, eby nie zgubili si w tumie, mijajc linoskoczkw o zotych zbach i kuglarzy o szeciu ramionach, duszc si pomieszanym zapachem nawozu i drzewa sandaowego, Jose Arcadio Buendia gorczkowo poszukiwa Melquiadesa, eby ten wyjawi mu sekrety tego baniowego mirau. Spyta o niego Cyganw, ale nie rozumieli jego jzyka. Doszed w kocu do miejsca, gdzie Melquiades zazwyczaj rozbija swj namiot, i spotka tam maomwnego Ormianina, ktry zachwala po hiszpasku syrop zapewniajcy czowiekowi niewidzialno. Wypi przed chwil jednym haustem szklank bursztynowego pynu, kiedy Jose Arcadio Buendia przepchn si przez tum gapiw ogldajcych widowisko i zdy zada pytanie. Cygan ogarn go zdziwionym spojrzeniem, zanim przeobrazi si w kau cuchncej i parujcej smoy, nad ktr unosio si echo jego odpowiedzi: Melquiades umar". Oszoomiony t wiadomoci Jose Arcadio Buendia sta bez ruchu usiujc opanowa wzruszenie, pki nie rozproszy si tum dny nowych rozrywek i kaua po maomwnym Ormianinie nie wyparowaa doszcztnie. Pniej inni Cyganie potwierdzili, e Melquiadesa istotnie zmoga ta febra na bagnach Singapuru i ciao jego wrzucono w najgbsze miejsce Morza Jawajskiego. Na chopcach ta wiadomo nie wywara wraenia. Chcieli koniecznie obejrze wspania nowo wynalezion przez uczonych z Memfis i zapowiadan u wejcia do namiotu, ktry, jak mwiono, nalea do krla Salomona. Napierali si tak, e Jose Arcadio Buendia zapaci trzydzieci realw i zaprowadzi ich do rodka namiotu, gdzie olbrzym z obronitym torsem i ogolon gow, z miedzian obrcz w nosie i cikim elaznym acuchem wok kostki u nogi strzeg skrzyni piratw. Gdy olbrzym unis wieko, ze skrzyni powia lodowaty podmuch. W rodku znajdowa si tylko ogromny przezroczysty blok, jakby zlepiony z niezliczonego

mnstwa igieek, w ktrych wiato zmierzchu rozszczepiao si na rnokolorowe gwiazdki. Oszoomiony, wiedzc, e chopcy oczekuj natychmiastowych wyjanie, Jose Arcadio Buendia odway si szepn: - To chyba najwikszy diament wiata... - Nie - powiedzia Cygan. - To jest ld. Jose Arcadio Buendia, nie rozumiejc, wycign rk w kierunku lodu, ale olbrzym odsun go. Pi realw za dotknicie" - powiedzia. Jose Arcadio Buendia zapaci, dotkn rk lodu i trzyma j tak przez par minut, podczas gdy jego serce bio mocno ze strachu a zarazem radoci zetknicia si z tajemnic. Nie wiedzc, co powiedzie, zapaci jeszcze dziesi realw, eby jego synowie take mogli przey to cudowne dowiadczenie. May Jose Arcadio odmwi dotknicia lodu. Aureliano, przeciwnie, zbliy si o krok, pooy rk i natychmiast j cofn. Gotuje si!" - krzykn przeraony. Ale ojciec nie zwrci na niego uwagi. Odurzony oczywistoci cudu, zapomnia w okamgnieniu o klskach swych szaleczych pomysw i o zwokach Melquiadesa rzuconych na er mtwom. Zapaci nastpne pi realw i z rk na bloku lodowym, jak gdyby skada przysig na Pismo wite, wykrzykn: - Oto najwikszy wynalazek naszych czasw!

10

iedy korsarz Francis Drak napad w XVI wieku na miasteczko Riohacha, prababka Urszuli Iguaran tak bardzo zlka si huku dzia i bicia dzwonw na trwog, e nie panujc nad nerwami usiada na rozpalonej pycie kuchennej. Oparzenia uczyniy j do koca ycia bezuyteczn maonk. Siada moga tylko poow przeznaczonej do tego czci ciaa i wsparta na poduszkach, musiao jej te pozosta co dziwnego w sposobie poruszania si, bo nigdy nie chciaa chodzi przy ludziach nawet po domu. Wyrzeka si wszelkiego ycia towarzyskiego drczona obsesj, e jej ciao czu spalenizn. wit zastawa j na podwrzu: baa si zasn, bo nio si jej, e Anglicy ze swymi psami goczymi wa przez okno do jej sypialni i haniebnie torturuj rozpalonym do czerwonoci elazem. Jej m, kupiec aragoski, z ktrym miaa dwoje dzieci, poow dochodw ze sklepu wydawa na lekarstwa i rozrywki, prbujc uly jej lkom. W kocu zwin interes i z ca rodzin powdrowa, by osiedli si daleko od morza, w wiosce spokojnych Indian, pooonej u podna gr. Tam zbudowa dla ony sypialni bez okien, aby nie mieli ktrdy wazi piraci z jej koszmarnych snw. W tej to zapadej wsi mieszka od bardzo dawna, zajmujc si upraw tytoniu, Jose Arcadio Buendia, Kreol, z ktrym pradziad Urszuli wszed w spk tak owocn, e w cigu kilku lat obaj dorobili si fortuny. Kilka wiekw pniej praprawnuk Kreola oeni si z praprawnuczk Aragoczyka. Dlatego te w chwilach, gdy Urszul wyprowadzay z rwnowagi obkacze pomysy ma, przeskakiwaa trzysta lat przypadkw i zrzdze losu, przeklinajc godzin, w ktrej Francis Drak napad na Riohacha. By to po prostu sposb wyadowania gniewu, w rzeczywistoci bowiem czuli si zwizani a do grobu wzem mocniejszym ni mio - wsplnym wyrzutem sumienia. Byli kuzynami. Razem wychowali si w dawnej wsi, ktr z czasem przodkowie obojga, dziki swej pracowitoci i dobrym obyczajom, uczynili jednym z pierwszych miasteczek w prowincji. Chocia maestwo midzy nimi byo do przewidzenia od momentu ich przyjcia na wiat, kiedy wyrazili ch pobrania si, krewni prbowali temu przeszkodzi. Obawiali si, e t dorodn par potomkw dwch od wiekw ze sob spokrewnionych rodw moe spotka haba wydania na wiat potworkw i e ze zwizku tego narodz si iguany. Istnia bowiem straszliwy precedens. Pewna ciotka Urszuli wysza za wuja Josego Arcadia Buendii i urodzia syna, ktry przez cae ycie nosi niezwykle lune spodnie i umar z upywu krwi, przeywszy czterdzieci dwa lata w stanie absolutnego dziewictwa, bo przyszed na wiat i chodzi do koca swych dni z ogonkiem chrzstkowym w ksztacie korkocigu, zakoczonym kpk wosw. By to wiski ogon, ktrego nigdy nie widziaa adna kobieta i ktrego utrat nieszcznik przypaci yciem, gdy pewien zaprzyjaniony rzenik odrba mu go tasakiem. Jose Arcadio Buendia z beztrosk swych dziewitnastu lat rozstrzygn problem jednym zdaniem: Nic mi nie przeszkadza, jeli bd mia prosita, byle umiay mwi". Tak wic pobrali si, a wesele z orkiestr i fajerwerkami trwao trzy dni. Byliby szczliwi ju od tej chwili, gdyby matka Urszuli nie nastraszya jej zowrogimi prognostykami co do potomstwa i nie wymoga na niej odmowy dopenienia powinnoci maeskiej. W obawie, e krewki i porywczy m wemie j gwatem w czasie snu, Urszula kadc si do ka wcigaa na siebie rodzaj zgrzebnych spodni, ktre matka uszya jej z aglowego ptna, umocnionych systemem krzyujcych si rzemieni i zamykanych z przodu na grub elazn klamr. Trwao to przez kilka miesicy. W cigu dnia m zajmowa si trenowaniem kogutw do walki, ona za haftowaa z matk na krosnach. W nocy mocowali si przez kilka godzin z

11

napiciem i gwatownoci, ktra zaczynaa ju niemal zastpowa im zblienie miosne, a w kocu mieszkacy miasteczka wywszyli, e co tu nie jest w porzdku, i rozpucili pogosk, e Urszula w rok po lubie pozostaa dziewic, poniewa ma ma impotenta. Jose Arcadio dowiedzia si o tej plotce ostatni. - Widzisz Urszulo, co gadaj ludzie - powiedzia z wielkim spokojem do ony. - A niech sobie gadaj - odpara. - My wiemy, e to nieprawda. Sytuacja pozostaa wic bez zmian przez dalszych sze miesicy, a do tej tragicznej niedzieli, kiedy Jose Arcadio Buendia wygra w walce kogutw z Prudenciem Aguilarem. Wcieky i wzburzony widokiem krwi swego koguta Prudencio odsun si od przeciwnika na tak odlego, aby wszyscy obecni mogli usysze to, co chcia mu powiedzie. - Winszuj ci! - krzykn. - Moe wreszcie ten kogut odda przysug twojej onie! Jose Arcadio spokojnie zabra swojego koguta. - Zaraz wracam - oznajmi wszystkim. Potem za zwrci si do Prudencia Aguilara: - A ty id do domu po bro, bo przyjd ci zabi. Po dziesiciu minutach wrci ze straszliw miercionon wczni swego dziada. Prudencio Aguilar czeka na niego u wejcia na koguci aren, gdzie zebrao si ju p miasteczka. Nie mia czasu si broni. Wcznia Josego Arcadio Buendii, rzucona z niewiarygodn si i z tak sam celnoci, z jak ciska j pierwszy Aureliano Buendia, gdy tpi grasujce w okolicy jaguary, przebia mu gardo na wylot. Tej nocy, gdy czuwano przy zwokach Prudencia na arenie walk kogucich, Jose Arcadio Buendia wszed do sypialni w chwili, gdy jego ona wkadaa swj pas cnoty. Potrzsajc jej wczni przed nosem rozkaza: Zdejmij to". Urszula uczua si bezsilna wobec zdecydowanej postawy ma. Ty bdziesz odpowiedzialny za to, co si stanie" - szepna. Jose Arcadio Buendia wbi wczni w klepisko. - Jeeli urodzisz iguany, bdziemy wychowywa iguany - powiedzia. - Ale nie bdzie ju wicej ofiar w tym miasteczku z twojej winy. Bya to przyjemna noc czerwcowa, chodna i jasna od ksiycowego blasku. Nie spali a do rana, baraszkujc w ku, obojtni na przynoszone przez wiatr do sypialni dalekie echa paczu krewnych Prudencia Aguilara. Spraw potraktowano jako pojedynek honorowy; pewien niepokj pozosta jednak w sumieniu maonkw. Ktrej nocy, gdy Urszula nie mogc zasn wysza na podwrze napi si wody, ujrzaa stojcego przy wielkim dzbanie Prudencia Aguilara. By siny, z twarz pen smutku, i pczkiem trawy usiowa zatka ziejc w gardle dziur. Nie budzi w niej strachu, tylko lito. Wrcia do pokoju i opowiedziaa mowi, co zobaczya, ale on nie uwierzy. Umarli nie wychodz z grobu - powiedzia. - Rzecz w tym, e nie moemy udwign tego ciaru na sumieniu". W dwie noce pniej Urszula znw ujrzaa Prudencia w azience, gdy zmywa sobie pczkiem trawy zakrzep na szyi krew. Kiedy indziej zobaczya go spacerujcego w strugach deszczu. Jose Arcadio Buendia rozgniewany nocnymi przywidzeniami ony wyszed na podwrko uzbrojony w dziadkow wczni. Przed nim sta smutny jak zawsze nieboszczyk. - Wyno si do diaba! - krzykn Jose Arcadio Buendia. - Choby wraca sto razy, zawsze ci zabij. Prudencio Aguilar nie odszed, a Jose Arcadio Buendia nie omieli si rzuci wczni. Od tego czasu nie mg spa spokojnie. Drczy go ten bezbrzeny al, z jakim spoglda na niego zmary stojcy na deszczu, jego gboka tsknota za ywymi, niepokj, z jakim kry po domu szukajc wody, aby zmoczy swj pczek trawy. Pewnie bardzo cierpi - powiedzia do Urszuli. - Wida, e jest bardzo samotny". Tak si tym przeja, e kiedy nastpnym

12

razem zobaczya nieboszczyka zagldajcego do garnkw w kuchni, zrozumiaa, czego szuka, i odtd wszdzie zostawiaa dla niego kubki z wod. Ktrej nocy, gdy Jose Arcadio Buendia ujrza w swoim wasnym pokoju zabitego obmywajcego ran, nie mg ju duej wytrzyma. - Dobrze, Prudencio - powiedzia. - Pjdziemy sobie z tego miasteczka jak najdalej i nigdy tu nie wrcimy. Moesz odej spokojnie. Tak oto podjli przepraw przez gry. Kilku przyjaci Josego Arcadia Buendii, rwnie jak on modych, dao si porwa przygodzie. Pozbierali domowe graty i wraz z onami i dziemi wyruszyli na poszukiwanie ziemi, ktrej nikt im nie obiecywa. Przed opuszczeniem domu Jose Arcadio Buendia zakopa wczni na podwrzu i pozarzyna jednego po drugim wszystkie swoje wspaniae koguty w nadziei, e tym sposobem zapewni Prudenciowi Aguilarowi nieco spokoju. Urszula zabraa tylko kufer z wypraw lubn, kilka domowych sprztw i odziedziczon po ojcu szkatuk ze zotymi monetami. Nie wyznaczyli sobie z gry adnej okrelonej marszruty. Starali si tylko wdrowa w kierunku przeciwnym do Riohacha, aby nie zostawi adnego ladu i nie spotka znajomych. By to zupeny absurd. Po czternastu miesicach wdrwki, z odkiem zepsutym przez mapie miso i zup z wy, Urszula urodzia syna, ktrego przynaleno do rasy ludzkiej nie budzia adnych wtpliwoci. Poow drogi przebya w hamaku zawieszonym na drgu, ktry nioso dwch mczyzn, bo nogi spuchy jej tak, e nie moga i, a ylaki pkay jak bble. Dzieci, cho wyglday aonie, z wydtymi brzuszkami i oczyma bez blasku, zniosy wypraw lepiej od rodzicw, traktujc j przez wikszo czasu jak dobr zabaw. Pewnego ranka po dwch niemal latach wdrwki przez gry - pierwsi spord miertelnych - ujrzeli zachodnie zbocza acucha. Z zasnutego chmurami szczytu patrzyli na ogromn wodnist rwnin wielkich mokrade, cignc si a po krace wiata. Ale nigdy nie zobaczyli morza. Ktrej nocy, po kilku miesicach bdzenia pord bagnisk, daleko od ostatnich napotkanych po drodze Indian, rozbili obz na brzegu kamienistej rzeki, ktrej wody wyglday jak potok lodowatego szka. W wiele lat pniej, podczas drugiej wojny domowej, pukownik Aureliano Buendia prbowa przeby t sam tras, eby zdoby Riohacha przez zaskoczenie, i ju po szeciu dniach drogi zrozumia, e to szalestwo. Niemniej przeto, jeli tej nocy na brzegu rzeki druyna jego ojca wygldaa jak gar rozbitkw w sytuacji bez wyjcia, to liczebnie zwikszya si podczas wdrwki przez gry i wszyscy byli zdecydowani umrze dopiero ze staroci (co im si zreszt udao). Josemu Arcadiowi Buendii przynio si tej nocy, e na miejscu obozu wznosi si gwarne miasto, w ktrym domy maj ciany z luster. Zapyta, co to za miasto, i w odpowiedzi wymieniono nazw, ktrej nigdy przedtem nie sysza, i ktra nic nie oznaczaa, a jednak tej nocy we nie przybraa dwik magicznego zaklcia: Macon-do. Nazajutrz przekona swoich ludzi, e nigdy nie znajd morza. Kaza im wyci drzewa, eby w chodniejszym miejscu nad rzek utworzy polan, i tu zaoyli osad. Jose Arcadio Buendia nie potrafi rozszyfrowa snu o domach z lustrzanymi cianami a do dnia, gdy zobaczy ld. Wtedy wydao mu si, e rozumie jego gboki sens. Pomyla, e w niedalekiej przyszoci bdzie mona produkowa bloki lodu na wielk skal, z tak prostego surowca jak woda, i budowa z nich nowe domy. Macondo przestaoby wwczas by rozarzonym piecem, gdzie zawiasy i koatki u drzwi mikn i wypaczaj si od upau, i zmienioby si w miasto wiecznej zimy. Jeli nie wytrwa w swych prbach stworzenia fabryki lodu, to dlatego, e w tym czasie oddawa si z prawdziwym entuzjazmem wychowaniu synw, zwaszcza Aureliana, ktry od pierwszej chwili zdradza wyjtkowe talenty alchemika. Laboratorium zostao otarte z kurzu. Przejrzawszy notatki Melquiadesa, teraz ju s. spokojem, bez podniecenia, jakie wzbudza nowo, dugo i cierpliwie prbowali oddzieli

13

zoto Urszuli od przywartej do dna garnka skorupy. Mody Jose Arcadio prawie nie uczestniczy w tych zabiegach. Podczas gdy jego ojciec ciaem i dusz tkwi przy swym tyglu, dziarski potomek pierworodna ktry zawsze by za duy na swj wiek, wyrs na imponujcego modzieca. Przeszed mutacj. Pod nosem sypn mu si pierwszy meszek. Ktrego wieczoru Urszula wesza do pokoju w chwili, gdy jej syn rozbiera si do snu, i doznaa niejasnego uczucia wstydu, a zarazem podziwu ten pierwszy mczyzna, ktrego widziaa nago, nie liczy ma, tak by znakomicie wyposaony przez natur, e a wydao jej si to nienormalne. Oczekujc trzeciego dziecka Urszula zacza przeywa na nowo swoje obawy z pierwszych miesicy po lubie. Przychodzia wwczas do ich domu pewni kobieta, wesoa i cita w jzyku, ktra pomagaa przy zajciach domowych i umiaa czyta przyszo z kart. Urszula zwierzya si jej ze swych niepokojw co do syna. Mylaa, e w nieproporcjonalnie duy szczeg jego budowy jest czym rwnie urgajcym naturze jak wiski ogon kuzyna. Kobieta wybuchna dononym miechem, ktry zadwicza w caym domu jak szklany deszcz. Przeciwnie rzeka. - Bdzie szczliwy". Dla potwierdzenia swej przepowiedni przyniosa w kilka dni pniej karty i zamkna si z Jose Arcadiem w przylegej do kuchni stodole. Rozoya karty z wielkim spokojem na starym warsztacie stolarskim, mwic o jakich bahostkach, podczas gdy chopak stojc przy niej czeka bardziej znudzony ni zaciekawiony. Nagle wycigna rk i dotkna go. Co podobnego" - rzeka szczerze przestraszona i nie bya w stanie powiedzie nic wicej. Jose Arcadio poczu, e uginaj si pod nim nogi, ogarn go dziwnie sodki lk i ogromna ch do paczu. Kobieta nic mu nie podszepna. Ale Jose Arcadio prze/ ca noc przywoywa jej obraz wspominajc dymny zapach jej ciaa, ktry przywar do jego wasnej skry. Chcia by zawsze przy niej, chcia, eby to ona bya jego matk, eby nigdy nie wychodzili z tej stodoy, eby ona mwia: co podobnego" i znw go dotykaa, i powtarzaa to samo. Ktrego dnia nie mg ju tego duej znie i poszed do jej domu. Zoy kurtuazyjn wizyt, raczej niezrozumia w tych okolicznociach, i siedzia w salonie nie odzywajc si mi sowem. W tym momencie nie pragn jej. Wydaa mu si inna, nie majca nic wsplnego z tym obrazem, jaki jej zapach wywoywa przed jego oczyma, jak gdyby bya kim innym. Wypi kaw i wyszed zniechcony. Tej nocy w udrce bezsennoci znw zapragn Jej z dzikim utsknieniem, ale tym razem nie takiej, jak pamita ze stodoy, lecz takiej, jak bya tego popoudnia. W kilka dni pniej, ci std, ni zowd, kobieta zaprosia go do swego domu, w dniu, kiedy bya sama z matk, i zaprowadzia go do sypialni pod pretekstem pokazania mu sztuczki karcianej. Wtedy dotkna go z tak swobod, e po pierwszym wstrzsie dozna rozczarowania i odczu wicej lku ni rozkoszy. Zaproponowaa, eby przyszed do niej tej nocy. Zgodzi si, aby jako z tego wybrn, wiedzia jednak, e nie potrafi si na to zdoby. Ale w nocy, gdy lea na swoim rozpalonym ku, zrozumia, e musi i do niej, choby nie mg. Ubra si po omacku, syszc w ciemnoci spokojny oddech swego brata, suchy kaszel ojca w ssiednim pokoju, astmatyczne dyszenie ;kur na podwrzu, brzczenie moskitw, omotanie wasnego serca, cay dotd nie dostrzegany gwar wiata, i wyszed na upion ulic. Pragn z caego serca, eby drzwi byy zaryglowane, a nie, jak mu przyrzeka, tylko przymknite. Byy jednak otwarte. Pchn je czubkami palcw; zawiasy wyday pospny i wyrany jk, ktry odbi si w jego trzewiach lodowatym echem. Gdy wszed ukradkiem, na palcach, nie robic najlejszego szmeru, poczu od pierwszej chwili jej zapach. Znajdowa si jeszcze w maym pokoju, gdzie trzej bracia tej kobiety rozwieszali swoje hamaki w miejscach, ktrych nie mg po ciemku okreli, chocia musia przej tdy po omacku, pchn drzwi do sypialni i trafi do waciwego ka. Udao mu si. Potkn si o sznury hamakw

14

wiszcych niej, ni przypuszcza, a mczyzna, ktry dotd chrapa, poruszy si przez sen i powiedzia tonem jakby rozczarowania: To byo w rod". Kiedy pchn drzwi do sypialni, nie zdoa przeszkodzi, by zaskrzypiay. Nagle, wrd absolutnej ciemnoci poj z uczuciem bezsilnego smutku, e jest zupenie zdezorientowany. W ciasnym pokoju spaa matka, druga jej crka z mem i dwojgiem dzieci oraz ta kobieta, ktra moe wcale na niego nie czekaa. Mgby kierowa si zapachem, gdyby zapach ten nie unosi si w caym domu, tak zudny, a zarazem tak wyrany, jak gdyby zawsze tkwi w jego skrze. Dug chwil sta nieruchomo i ze zdumieniem zadawa sobie pytanie, jak si to stao, e trafi do tej otchani bezradnoci, gdy wtem jaka rka wycignita w mroku z picioma rozpostartymi palcami dotkna jego twarzy. Nie zdziwi si, bo bezwiednie tego oczekiwa. Zaufa wic tej rce i w stanie straszliwego wyczerpania dal si zaprowadzi do jakiego nieokrelonego miejsca, gdzie zdjto z niego ubranie i zaczto go obraca na wszystkie strony jak worek ziemniakw, w nieprzeniknionej ciemnoci, gdzie mia za wiele ramion, gdzie nie pachniao ju kobiet, tylko amoniakiem, i gdzie usiowa sobie przypomnie jej twarz, ale widzia przez cay czas twarz Urszuli, na p wiadomy, e robi co, czego pragn od dawna, lecz nie wyobraa sobie, e mona to zrobi naprawd, nie wiedzc, jak to robi, bo nie wiedzia, gdzie s nogi, a gdzie gowa, ani czyje to nogi i czyja gowa, czujc, e nie potrafi duej wytrzyma lodowatego kucia w nerkach, burczenia w kiszkach, lku i lepego pragnienia ucieczki, a zarazem pozostania na zawsze w tej rozpaczliwej ciszy, w tej przeraajcej samotnoci. Nazywaa si Pilar Ternera i uczestniczya w przeprawie przez gry zakoczonej zaoeniem Macondo. Rodzina si zabraa z sob dziewczyn, aby j oddali od mczyzny, ktry zgwaci j, gdy miaa czternacie lat, i kocha j przez nastpnych lat osiem, ale nigdy nie zdecydowa si tego ujawni, bo nalea do innej kobiety. Przyrzek pj za ni na kraj wiata, ale pniej, gdy zaatwi swoje sprawy, a ona miaa ju do czekania na niego zawsze tak jak na ktrego z tych mczyzn, wysokich i niskich, blondynw i brunetw, ktrych przyrzekay jej karty na drogach ziemi i morza, za trzy dni, trzy miesice lub trzy lata. W tym oczekiwaniu uda jej utraciy swoj krzepko, a piersi jdrno, zapomniaa o tkliwoci, lecz zachowaa nienaruszony szaleczy ar swego serca. Oszoomiony t cudown zabawk, J os Arcadio co noc szuka drogi do niej poprzez labirynt ciemnego pokoju. Pewnej nocy zasta drzwi zamknite na zasuw i zastuka kilka razy, wiedzc, e skoro omieli si zastuka po raz pierwszy, musi dobija si a do skutku, pki wreszcie po nie koczcym si oczekiwaniu nie otworzya mu drzwi. W cigu dnia saniajc si z niewyspania czerpa tajemn rozkosz ze wspomnie poprzedniej nocy. Ale kiedy ona wchodzia do ich domu, wesoa, obojtna, rozgadana, nie musia si wysila, aby ukry swoje napicie, bo ta kobieta, ktrej gony miech poszy gobie, nie miaa nic wsplnego z niewidzialn potg, ktra uczya go tumi oddech i opanowywa uderzenia serca i pozwolia zrozumie, dlaczego ludzie boj si mierci. Tak by pogrony w swoich mylach, e nie uczestniczy nawet w oglnej radoci, gdy ojciec i brat przewrcili do gry nogami cay dom wieci, e udao im si roztopi metalow skorup i wydzieli z niej zoto Urszuli. Istotnie, po skomplikowanych i wytrwaych prbach cel zosta osignity. Urszula bya uszczliwiona i nawet dzikowaa Bogu za wynalezienie alchemii, gdy mieszkacy wsi toczyli si w laboratorium, czstowani przez gospodarzy ciastkami i konfitur z gujawy, a J os Arcadio Buendia pokazywa im tygiel z odzyskanym zotem, jak gdyby sam je przed chwil wynalaz. Obnoszc go tak midzy wszystkimi, podszed w kocu do swego starszego syna, ktry ostatnimi czasy prawie nie zaglda do laboratorium. Podsun mu pod oczy

15

such taw bryk metalu i spyta: No, widzisz teraz, jak to wyglda?". A Jose Arcadio szczerze odpowiedzia: - Jak psie gwno. Ojciec wierzchem doni trzepn go gwatownie po ustach, a trysna krew i zy. Tej nocy Pilar Ternera przyoya mu okad z arniki na spuchnite wargi, znalazszy po ciemku flaszeczk i wat, a potem zrobia wszystko, na co mia ochot, tak by on sam nie potrzebowa si trudzi i eby kochajc go nie urazi bolcego miejsca. Doszli do takiego stopnia intymnoci, e w chwil pniej, nie zdajc sobie z tego sprawy, zaczli ze sob szeptem rozmawia. - Chc by z tob sam - mwi. - Ktrego dnia wszystko wszystkim powiem i bdzie koniec z kryjwkami. Ona nie prbowaa go uspokoi. - To byoby wspaniae - powiedziaa. - Gdybymy byli sami, nie gasilibymy lampy, eby dobrze si widzie, ja mogabym krzycze do woli i nikt by si nie wtrca, a ty mwiby mi na ucho wszystkie wistwa, jakie ci przyjd do gowy. Ta rozmowa, zacita uraza do ojca i wizja niczym nie skrpowanej mioci natchna go spokojn odwag. Spontanicznie, bez adnych wstpnych napomknie, opowiedzia o wszystkim bratu. May Aureliano z pocztku rozumia tylko ryzyko olbrzymiego niebezpieczestwa, jakie oznaczay przygody brata, nie umia jednak poj ich uroku. Stopniowo i jego zacza ogarnia ta sama gorczka. Kaza sobie opowiada ze szczegami wszystkie perypetie, stara si przeywa cierpienia i rozkosz brata, czu si przeraony i szczliwy. Czeka na niego nie pic a do witu w swym samotnym ku, ktrego materac parzy jak rozarzone wgle, a potem rozmawiali a do chwili, kiedy trzeba byo wstawa. Bardzo szybko obaj zaczli cierpie na to samo odrtwienie, odczuwa t sam pogard dla alchemii i mdroci ojca, obaj schronili si w swej samotnoci. Ci chopcy chodz jak nieprzytomni - mwia Urszula. - Pewnie maj robaki". Przyrzdzia im obrzydliwy napar z utuczonej na proszek lebiody, co obaj wypili z nieoczekiwanym stoicyzmem, po czym jedenacie razy tego dnia siadali rwnoczenie na nocnikach, a wydalili pasoyty, ktre pokazywali wszystkim z wielk radoci, bo pozwoliy zmyli Urszul co do przyczyny ich stanu ducha. Aureliano mg ju wwczas nie tylko rozumie, ale i przeywa dowiadczenia brata jak wasne, bo kiedy, gdy ten wyjania nader drobiazgowo mechanizm mioci, przerwa pytaniem: I co si wtedy czuje?". Na co Jose Arcadio odpowiedzia bez namysu: - Co jak trzsienie ziemi. W pewien styczniowy czwartek o drugiej nad ranem urodzia si Amaranta. Jeszcze zanim ktokolwiek wszed do pokoju, Urszula obejrzaa j dokadnie. Bya lepka i wymykaa si z rk jak maa jaszczurka, ale wszystkie czonki miaa ludzkie. Aureliano dowiedzia si nowiny dopiero, gdy si zorientowa, e dom jest peen ludzi. Korzystajc z oglnego zamieszania poszed szuka brata, ktrego od jedenastej nie byo w ku, podejmujc t decyzj tak impulsywnie, e nawet nie zada sobie pytania, jak go wycign z sypialni Filar. Przez kilka godzin kry wok jej domu, gwidc umwione sygnay, a blisko witu zmusia go do powrotu. W pokoju matki zasta Josego Arcadia, ktry z najniewinniejsz pod socem min bawi si ze sw nowo narodzon siostrzyczk. Urszula koczya swj czterdziestodniowy okres rekonwalescencji po porodzie, gdy wrcili Cyganie. Byli to ci sami cyrkowcy i onglerzy, ktrzy przedtem przywieli ld. W przeciwiestwie do bandy Melquiadesa, w krtkim czasie dowiedli, e nie s heroldami postpu, tylko handlarzami rozrywek. Nawet wtedy, gdy przywieli ld, nie mwili o jego uytecznoci w yciu ludzkim, lecz pokazywali go po prostu jako osobliwo jarmarczn.

16

Tym razem wrd wielu innych ciekawostek mieli latajcy dywan, traktowali go jednak nie jak wynalazek o fundamentalnym znaczeniu dla rozwoju komunikacji, lecz jako przedmiot rozrywki. Ludzie oczywicie wygrzebywali ostatnie okruchy zota, aby si nacieszy krtkim lotem nad wsi. Pod ochron bogiej bezkarnoci powszechnego zamieszania Jose Arcadio i Pilar przeywali godziny niczym nie skrpowanej wolnoci. Przechadzali si wrd tumu jak para szczliwych narzeczonych, zaczli nawet podejrzewa, e mio moe by uczuciem spokojniejszym i gbszym ni bezgraniczne, lecz nietrwae szczcie ich potajemnych nocy. Pilar jednak przerwaa czar. Rozochocona entuzjazmem, z jakim Jose Arcadio dotrzymywa jej towarzystwa, wybraa, najbardziej niewaciwy moment i sposb, by za jednym zamachem zwali mu cay wiat na kark. Teraz naprawd jeste ju mczyzn" - owiadczya. A poniewa nie rozumia, co przez to chciaa powiedzie, wyjania dokadnie: - Bdziesz mia potomstwo. Przez kilka dni Jose Arcadio nie mia wyjrze z domu. Wystarczyo, e usysza w kuchni haaliwy miech Pilar, a ju ucieka do laboratorium, gdzie za przyzwoleniem Urszuli odyy alchemiczne aparaty. Jose Arcadio Buendia radonie powita zbkanego syna i wprowadzi go w tajniki swych wreszcie rozpocztych poszukiwa kamienia filozoficznego. Pewnego popoudnia chopcy wpadli w zachwyt na widok latajcego dywanu, ktry przemkn na poziomie okna laboratorium, niosc w powietrzu sterujcego nim Cygana i kilkoro dzieci ze wsi, ktre wesoo machay do nich rkami. Jose Arcadio Buendia ani spojrza na to. Niech si bawi, nie zwracajcie na nich uwagi - powiedzia. - My bdziemy lepiej lata od nich za pomoc rodkw bardziej naukowych ni ta ndzna kapa na ko". Mimo udawanego zainteresowania Jose Arcadio nigdy nie zrozumia waciwoci jaja filozoficznego", ktre wydawao mu si po prostu le zrobion butelk. Nie potrafi uciec od swej troski. Straci apetyt i sen, wpad w zy humor, tak samo jak jego ojciec w obliczu klski ktrego ze swych przedsiwzi. Tak bardzo si zmieni, e sam J os Arcadio Buendia zwolni go z obowizku pracy w laboratorium, uwaajc, e zanadto sobie bierze alchemi do serca. Aureliano oczywicie zrozumia, e przygnbienia brata nie naley tumaczy poszukiwaniem kamienia filozoficznego, ale nie zdoa wycign z niego adnych zwierze. Niegdy otwarty i chtnie dzielcy si wraeniami, teraz sta si skryty i nieprzystpny. Spragniony samotnoci, peen gwatownej urazy do wiata, pewnej nocy jak zwykle wyszed z domu, zamiast jednak pj do Pilar, wmiesza si w tum ogldajcy Cyganw. Najpierw wczy si pord najrozmaitszych cudw jarmarcznych, ale aden go nie zaciekawi, a wreszcie zwrci uwag na co, co nie naleao do programu: modziutk Cygank, prawie dziecko, obwieszon sznurami szklanych paciorkw. Bya to najpikniejsza kobieta, jak Jose Arcadio widzia w swoim yciu. Staa w gromadzie podziwiajcej udramatyzowan wersj smtnej opowieci o czowieku zmienionym w mij za nieposuszestwo rodzicom. Jose Arcadio nie zwaa na widowisko. Kiedy na scenie odbywa si tragiczny sd nad czowiekiem-mij, przepchn si do pierwszego rzdu widzw, gdzie staa Cyganka, i stan tu za ni. Przycisn si do jej plecw. Dziewczyna prbowaa si odsun, ale Jose Arcadio jeszcze mocniej przywar do jej ciaa. Wtedy poczua. Znieruchomiaa, drc ze zdumienia i lku, nie dowierzajc rzeczywistoci, wreszcie odwrcia gow i spojrzaa na niego z niepewnym umiechem. W tym momencie dwch Cyganw wsadzio czowieka-mij do klatki i zanioso do wntrza namiotu. Cygan dyrygujcy widowiskiem zapowiedzia: - A teraz, panie i panowie, pokaemy wam straszliwy los kobiety, ktra co wieczr o tej samej porze przez sto pidziesit lat z rzdu bdzie musiaa przey kar cicia gowy za to, e zobaczya co, czego nie powinna bya widzie. Jose Arcadio i dziewczyna nie zostali przy ciciu owej niewiasty. Poszli do namiotu

17

Cyganki, gdzie zaczli si caowa z rozpaczliwym utsknieniem, jednoczenie cigajc z siebie ubranie. Cyganka rzucaa w kt bluzki, obfito krochmalonych koronkowych halek, bezuyteczny gorset na fiszbinach i sznury paciorkw i waciwie zostaa zredukowana do nicoci. Bya to wta abka o ledwie zarysowujcych si piersiach i nogach tak chudych, e w obwodzie miay mniej ni ramiona Josego Arcadia, ale jej zdecydowanie i ar rwnowayy niepozorno ksztatw. Jose Arcadio nie mg jednak odpowiedzie jej, jak naleao, znajdowali si bowiem w czym na ksztat namiotu oglnego, gdzie Cyganie krcili si ze swymi cyrkowymi akcesoriami, zaatwiali swoje interesy, a nawet zasiadali czasem naokoo ka na partyjk gry w koci. Lampa zawieszona na rodkowym palu owietlaa cae wntrze namiotu. W przerwie midzy pieszczotami Jose Arcadio wycign si nago na ku, nie wiedzc, co dalej robi, podczas gdy dziewczyna prbowaa go zachci do czynu. Po chwili wesza wspaniale zbudowana Cyganka w towarzystwie mczyzny, ktry nie nalea do trupy, ale nie mieszka te we wsi, i oboje zaczli si rozbiera koo ka. Kobieta mimochodem zerkna na Josego Arcadia i z jakim patetycznym ferworem przyjrzaa si jego wspaniaemu drapienikowi w porze wypoczynku. - Chopcze - zawoaa - niechaj Bg ci go strzee! Towarzyszka Josego Arcadia poprosia, eby ich zostawili w spokoju, i para pooya si na ziemi nie opodal ka. Namitno tamtych rozbudzia gorczk Josego Arcadia. Przy pierwszym zetkniciu koci dziewczyny zatrzeszczay, Jakby miay wyama si ze staww; na skr jej wystpi blady pot, oczy napeniy si zami, a z gbi caego ciaa Wydobywa si pospny lament i nieokrelony zapach bota. Wytrzymaa jednak natarcie z godnym podziwu hartem i odwag. Wtedy Jose Arcadio uczu si porwany w stan seraficznego natchnienia i z gbi jego serca wydar si strumie czuych spronoci przenikajcy do uszu dziewczyny i wychodzcych przez usta, w tumaczeniu na jej jzyk. Byo to w czwartek. W sobot wieczorem Jose Arcadio obwiza sobie gow czerwon chust i odszed z Cyganami. Kiedy Urszula odkrya jego nieobecno, zacza go szuka po caej wsi. Po zwinitym obozowisku Cyganw pozostay tylko mieci rozrzucone wrd dymicych jeszcze popiow wygaszonych ognisk. Kto, kto szed tdy, szukajc pord mieci pogubionych wiecideek, powiedzia Urszuli, e poprzedniego wieczoru widzia jej syna w cygaskim taborze, pchajcego wzek z klatk czowieka-mii. Poszed z Cyganami" - krzykna do ma, ktry nie zdradza najmniejszego zaniepokojenia faktem zniknicia syna. - Oby tak byo - rzek Jose Arcadio Buendia, tukc w modzierzu tysic razy tuczon, podgrzewan i znw tuczon substancj. - Przynajmniej stanie si mczyzn. Urszula spytaa, w ktr stron powdrowali Cyganie. Rozpytywaa dalej po drodze, ktr jej wskazano, i w nadziei, e jeszcze zdy ich dogoni, oddalaa si coraz bardziej od wsi, a kiedy uprzytomnia sobie, jak daleko odesza, pomylaa, e ju nie warto wraca. Jose Arcadio Buendia zauway nieobecno ony dopiero o smej wieczorem, kiedy pozostawiwszy substancj podgrzewan na warstwie nawozu poszed zobaczy, co si dzieje z ma Amarant, ktra ochrypa ju od paczu. W kilka godzin zebra gromad dobrze uzbrojonych mczyzn, odda Amarant pod opiek mamki i zapuci si na niewidoczne cieki w pogoni za Urszul. Aureliano poszed z nimi. O wicie kilku rybakw, tubylcw mwicych nieznanym jzykiem, pokazao im na migi, e nie widzieli, by ktokolwiek tdy przechodzi. Po trzech dniach bezowocnego poszukiwania powrcili do wsi. Przez par tygodni Jose Arcadio Buendia chodzi skonsternowany i pogrony w nowych obowizkach. Zajmowa si ma Amarant jak matka. Kpa j i zmienia pieluszki, zanosi do mamki cztery razy na dzie, a nawet piewa jej wieczorami piosenki, jakich

18

Urszula nigdy nie umiaa piewa. Po pewnym czasie Pilar Ternera zaofiarowaa si zaj domem a do powrotu Urszuli. Aureliano, ktrego tajemnicza intuicja wyostrzya si w nieszczciu, dozna przebysku jasnowidzenia, kiedy j zobaczy wchodzc. Zrozumia, e w jaki niewytumaczalny sposb to ona ponosi win za ucieczk brata, a tym samym i za zniknicie matki, zacz wic j przeladowa z tak nieprzejednan milczc wrogoci, e kobieta przestaa do nich przychodzi. Z czasem wszystko si uoyo. Jose Arcadio Buendia i jego syn, sami nie wiedzc kiedy, znw znaleli si w laboratorium, starli kurze i rozpalili ogie w alchemicznym piecu, na nowo oddani mozolnemu przetwarzaniu substancji, kilka miesicy drzemicej na swojej warstwie gnoju. Nawet Amarant ze swego wiklinowego koszyczka z zaciekawieniem przygldaa si absorbujcym zajciom ojca i brata w komrce penej oparw rtci. Nagle, wiele ju miesicy po odejciu Urszuli, zaczy si dzia rzeczy dziwne. Jaka pusta flaszka, zapomniana od dugiego czasu w szafie, staa si tak cika, e nie mona jej byo ruszy z miejsca. Woda w garnku stojcym na laboratoryjnym stole gotowaa si bez ognia przez p godziny, a wszystko wyparowao. Jose Arcadio Buendia i jego syn obserwowali te zjawiska z lkliw radoci, nie umiejc ich wytumaczy, ale przypisujc im jakie wrebne znaczenie. Pewnego dnia koszyczek Amaranty wasnym impulsem zacz si porusza i okry cay pokj dookoa, ku wielkiej konsternacji Aureliana, ktry pospieszy go zatrzyma. Ale ojciec nie da si przestraszy. Postawi koszyczek na miejsce i przywiza go do nogi od stou przekonany, e oczekiwane wydarzenie jest ju bliskie. Wtedy to Aureliano usysza jego sowa: - Jeli Boga si nie boisz, bj si metali! Nagle, prawie pi miesicy po swoim znikniciu, wrcia Urszula. Przysza podniecona, odmodniaa, w nowym ubiorze kroju nie znanego dotd we wsi. Jose Arcadio Buendia ledwie zdoa opanowa wzruszenie. No wanie - zawoa. - Wiedziaem, e tak musi by!" Wierzy w to naprawd, albowiem w czasie dugich godzin spdzonych w czterech cianach laboratorium na przetwarzaniu materii modli si w gbi duszy, by oczekiwanym cudem byo nie odkrycie kamienia filozoficznego ani wyzwolenie tchnienia oywiajcego metale, ani zdolno przemieniania w zoto zawiasw i zamkw przy drzwiach w caym domu, lecz to wanie, co nastpio teraz: powrt Urszuli. Ona jednak nie dzielia jego rozradowania. Pocaowaa go od niechcenia, jak gdyby wysza zaledwie przed godzin, i powiedziaa: - Wyjrzyj za drzwi. Jose Arcadio Buendia dugo nie mg ochon ze zdumienia. Kiedy wyszed na ulic, ujrza tum ludzi. Nie byli to Cyganie, lecz mczyni i kobiety podobni do mieszkacw Macondo, z gadkimi wosami i niad cer, mwicy tym samym jzykiem i narzekajcy na te same bolczki. Prowadzili ze sob muy obadowane ywnoci, wozy zaprzone w woy, z adunkiem mebli i sprztw domowych, najprostszych akcesoriw ycia na ziemi, wystawionych na sprzeda przez ludzi handlujcych rzeczywistoci dnia powszedniego. Przybywali z przeciwlegego kraca mokrade, o dwa dni drogi zaledwie, z miasteczek, gdzie co miesic docieraa poczta i znane byy rne maszyny uatwiajce ycie. Urszula nie dogonia Cyganw, ale znalaza drog, ktrej jej m nie mg odkry w swym nieudanym poszukiwaniu wielkich wynalazkw.

19

yna Pilar Ternery odniesiono do domu dziadkw w dwa tygodnie po urodzeniu. Urszula przyja go niechtnie, ustpujc raz jeszcze przed uporem ma, ktry nie mg znie myli, by potomek z jego rodu pozosta bez opieki, ale postawia warunek, eby ukryto przed dzieckiem jego prawdziwe pochodzenie. Chopiec otrzyma imiona Jose Arcadio, ale dla uniknicia pomyek nazywano go Arcadio. W tym czasie tak wiele dziao si we wsi i taki by zamt w domu, e opieka nad dziemi zesza na drugi plan. Zajmowaa si nimi Visitacin, Indianka ze szczepu Guajiros, ktra przysza do wsi ze swym bratem uciekajc przed zaraz bezsennoci, od wielu lat nkajc jej plemi. Oboje byli agodni i usuni, a Urszula przyja ich do siebie w zamian za pomoc przy pracach domowych. Dlatego te zarwno Arcadio, jak i Amaranta nauczyli si jzyka Guajiros wczeniej ni hiszpaskiego. Przyzwyczaili si rwnie pi bulion z jaszczurek i zjada jaja pajkw, o czym nie wiedziaa Urszula, bo bya w tym czasie zbyt zajta zapowiadajc dobry zysk produkcj zwierztek z karmelu. Macondo zmienio si i rozkwito. Ludzie, ktrzy przybyli z Urszul, rozpowszechnili wie o tutejszej yznej ziemi i uprzywilejowanym pooeniu w rejonie moczarw, tote zapada wie z dawnych czasw przeksztacia si nagle w ttnice yciem miasteczko ze sklepami, pracowniami rzemielniczymi i staym traktem handlowym, ktrym przybyli pierwsi Arabowie w cimach ze spiczastymi zadartymi w gr czubkami, z kolczykami w uszach, wymieniajc szklane naszyjniki na papugi. Jose Arcadio Buendia nie mia chwili spoczynku. Zafascynowany bezporedni rzeczywistoci, ktra okazaa si bardziej fantastyczna ni wiat jego wyobrani, straci wszelkie zainteresowanie dla alchemii, porzuci substancj poddawan niezliczonym dowiadczeniom przez dugie miesice i znowu stal si przedsibiorczym czowiekiem z pierwszych dni Macondo, kiedy wykrela ulice i planowa pooenie domw tak, aby nikt nie korzysta z wikszych przywilejw ni inni. Zyska taki autorytet wrd nowo przybyych, e nikt nie kad fundamentw ani nie budowa palisad nie zasignwszy wpierw jego rady, zdecydowano nawet powierzy mu kierownictwo nad rozdziaem ziemi. Kiedy powrcili Cyganie--akrobaci ze swoim objazdowym jarmarkiem przeksztaconym w olbrzymie przedsibiorstwo gier hazardowych i loteri, powitano ich radonie, gdy sdzono, e razem z nimi wraca Jose Arcadio. Ale Jose Arcadio nie wrci i nie byo te czowieka-mii, jedynej, jak mylaa Urszula, osoby, ktra moga dostarczy wiadomoci o jej synu. Tote nie pozwolono Cyganom zatrzyma si w miasteczku i zapowiedziano, e nie wolno im si tu pokazywa w przyszoci, gdy uwaano ich za szerzycieli rozpusty i perwersji. Jose Arcadio Buendia wyranie jednak zaznaczy, e zawsze zastanie drzwi otwarte dawne plemi Melquiadesa, ktre sw wiekow mdroci i bajecznymi wynalazkami tak wiele si przyczynio do rozwoju Macondo. Tylko e, jak twierdzili ci, co teraz przemierzali wiat, plemi Melquiadesa zostao zmiecione z powierzchni ziemi, poniewa przekroczyo granice wiedzy ludzkiej. Wyzwolony, chwilowo przynajmniej, od tortur wyobrani, Jose Arcadio Buendia w krtkim czasie zaprowadzi porzdek i zobowiza wszystkich do pracy; pozwoli sobie jednak na pewn sabostk - nakaz wypuszczenia z klatek ptakw, ktre od momentu zaoenia grodu rozweselay czas swoim piewem, i zainstalowania na ich miejsce we wszystkich domach zegarw z kurantem. Byy to cenne zegary, rzebione w drewnie, wymieniane przez Arabw za papugi. Jose Arcadio Buendia zsynchronizowa je z tak precyzj, e co p godziny w miasteczku rozbrzmieway kolejne akordy tej samej melodii, osigajc punkt kulminacyjny w poudnie, gdy wszdzie naraz radowa wszystkie uszy peny tekst muzyczny walczyka. On take, nie kto inny, postanowi, eby na ulicach zamiast akacji sadzono drzewa

20

migdaowe, i wynalaz, nie zdradzajc go nikomu, sposb zapewnienia drzewom dugowiecznoci. Wiele lat pniej, kiedy Macondo byo ju tylko osiedlem drewnianych domw i cynkowych dachw, na najstarszych ulicach przetrway jeszcze poturbowane i zakurzone migdaowce, chocia nikt ju wtedy nie wiedzia, kto je tam zasadzi. Podczas gdy ojciec Aureliana sprawowa rzdy w miasteczku, a matka pomnaaa zasoby domu wyrobem piknych cukrowych kogucikw i rybek, ktre dwa razy dziennie zanoszono z domu do sklepw, nadziane na patyki, on sam spdza nie koczce si godziny w opuszczonym laboratorium, studiujc wycznie na podstawie dowiadcze sztuk zotnictwa. Wyrs tak szybko, e odzie pozostaa po bracie zrobia si na niego za krtka i zacz nosi ubranie ojca, ale Visitacin musiaa robi mu zakadki na koszulach i zwa spodnie, gdy Aurelian nie odziedziczy rodzinnej potnej budowy. Sta si milczcy i stroni od ludzi. Okres dojrzewania odebra mu dziecinn sodycz gosu, ale przywrci mu intensywne spojrzenie oczu, jakie mia niegdy. By tak pochonity swoimi eksperymentami, e czasem nie opuszcza pracowni nawet w porze posikw. Zaniepokojony jego skrytoci Jose Arcadio Buendia da mu klucze do domu i troch pienidzy mylc, e moe potrzeba mu kobiety. Ale Aureliano wyda pienidze na kwas solny, eby otrzyma wod krlewsk, i ozdobi klucze kpiel w zocie. Jego wybryki nie dorwnyway pomysom Arcadia i Amaranty, ktrzy zaczli ju traci mleczne zby, a jeszcze caymi dniami czepiali si spdnicy Indianki, niezomni w swym postanowieniu, by nie mwi po hiszpasku, lecz jzykiem Guajiros. Nie masz na co si skary - mwia Urszula mowi. Dzieci zwykle dziedzicz gupot po rodzicach". Kiedy, gdy lamentowaa nad swoim przekltym losem, przekonana, e dziwne obyczaje jej dzieci s czym rwnie strasznym jak wiski ogon, Aureliano utkwi w niej spojrzenie, ktre j zbio z tropu. - Kto tu przyjdzie - powiedzia. Urszula, jak zwykle, gdy wypowiada jakie proroctwo, prbowaa ostudzi go swoj prost domoros logik. To naturalne, e kto przyjdzie. Dziesitki przybyszw z obcych stron przechodzio co dzie przez Macondo, nie alarmujc nikogo i nie wysyajc przedtem tajemniczych zapowiedzi. Niemniej wyszy ponad logik Aureliano by pewien swej przepowiedni. - Nie wiem, kto to moe by - upiera si - ale wiem, e ju jest w drodze. W niedziel rzeczywicie zjawia si Rebeka. Miaa nie wicej ni jedenacie lat. Uciliw drog z Manaure przebya z handlarzami skr, ktrzy mieli polecenie dostarczy j wraz z listem do domu Josego Arcadia Buendii, ale nie mogli okreli dokadnie, kto ich prosi o t przysug. Cay jej dobytek skada si z wzeka z bielizn, drewnianego fotelika na biegunach, zdobnego w rcznie malowane kolorowe kwiaty, i worka z aglowego ptna, ktry zawiera koci jej rodzicw grzechocce przy kadym poruszeniu. List do Josego Arcadia Buendii napisany by w nader serdecznych sowach przez kogo, kto pomimo lat i odlegoci nadal go kocha i kierujc si zwykym ludzkim odruchem litoci uwaa za swj obowizek wysa do niego t biedn opuszczon sierotk, ktra jest kuzynk Urszuli, a zatem take krewn - cho o wiele dalsz - Josego Arcadia Buendii, jako crka jego niezapomnianej pamici przyjaciela Nicanora Ulloa i jego czcigodnej maonki Rebeki Montiel, ktrych Bg powoa do swego krlestwa i ktrych ziemskie szcztki przesane s w zaczeniu, aby sprawiono im chrzecijaski pogrzeb. Wymienione nazwiska i podpis na licie byy napisane bardzo wyranie i czytelnie, ale ani Urszula, ani Jose Arcadio Buendia nie mogli sobie przypomnie krewnych o tych nazwiskach i nie znali nikogo, kto nazywaby si tak jak nadawca listu, a tym mniej w dalekim osiedlu Manaure. Od

21

dziewczynki nie mona byo uzyska adnych dodatkowych informacji. Natychmiast po przybyciu usiada w swoim foteliku i ssc palec obserwowaa wszystkich wielkimi wystraszonymi oczami, nie zdradzajc niczym, e rozumie, o co j pytaj. Miaa na sobie zniszczon sukienk, przefarbowan na czarno, i rwnie zniszczone lakierowane buciki. Wosy byy ciasno splecione w warkoczyki i przewizane czarnymi kokardami. Nosia szkaplerz z zatartym od potu obrazkiem, a na prawej rce bransoletk z kem drapienika oprawionym w mied, jako amulet przeciw chorobie oczu. Zielonkawy odcie skry i okrgy brzuch, napity jak bben, wiadczyy o nadweronym zdrowiu i godzie, starszym ni ona sama. Ale kiedy jej dano je, postawia sobie talerz na kolanach nie podnoszc do ust ani ksa. Przypuszczano nawet, e jest guchoniema, pki Indianie nie zapytali Jej w swoim narzeczu, czy chce troch wody, a wtedy ona, jakby rozpoznajc ich, poruszya oczami i skina gow twierdzco. Zatrzymali j u siebie, bo nie byo innego wyjcia. Postanowiono nazwa j Rebek, jak, zgodnie z listem, brzmiao imi jej matki, a kiedy Aureliano zada sobie trud odczytania jej caego kalendarza z imionami witych, nie wywoao to adnej reakcji z jej strony. Poniewa w Macondo nie byo wtedy cmentarza, bo dotychczas nikt jeszcze nie umar, zachowano worek z komi w oczekiwaniu, a znajdzie si godne miejsce, eby je pogrzeba, i przez dugi czas zawadzay wszdzie; odnajdowywano je w najmniej spodziewanych miejscach, zawsze z tym grzechotem, przypominajcym gdakanie kwoki. Wiele czasu mino, zanim Rebeka wczya si do ycia rodzinnego. Siadywaa na swoim krzeseku w najbardziej oddalonym kcie domu, nieustannie ssc palec. Nic jej nie interesowao prcz muzyki zegarw, ktrej co p godziny szukaa swymi wystraszonymi oczami, jakby spodziewaa si odnale j w jakim miejscu w powietrzu. Przez wiele dni nie mona byo zmusi jej do jedzenia. Nikt nie rozumia, jakim sposobem nie umara z godu, wreszcie Indianie, ktrzy wiedzieli wszystko krc nieustannie po domu swoim bezszelestnym krokiem, odkryli, e Rebeka jada wycznie mokr ziemi z podwrza i paty wapna, ktre zeskrobywaa paznokciami ze cian. Byo oczywiste, e jej rodzice, czy ktokolwiek j wychowa, mieli jej za ze ten obyczaj, bo uprawiaa go po kryjomu, ze wiadomoci winy, odkadajc porcje zdobytej ywnoci, tak eby mc je zje, kiedy nikt nie widzi. Od tej chwili nie spuszczano z niej oka. Wylewano bydlc na podwrko i smarowano piekc papryk ciany mylc, e tymi sposobami uda si j oduczy od tego szkodliwego naogu, dziewczynka jednak wykazywaa tyle sprytu i przebiegoci w zaopatrywaniu si w zapas ziemi, e Urszula musiaa uciec si do bardziej drastycznych rodkw. Mieszaa sok pomaraczy z rabarbarem w dzbanku, ktry na ca noc zostawiaa pod goym niebem i nazajutrz rano dawaa jej ten napj na czczo. Chocia nikt jej nie powiedzia, e to jest waciwe lekarstwo przeciw naogowi jedzenia ziemi, uwaaa, e kady gorzki pyn w pustym odku zmusi wtrob do reakcji. Rebeka bya tak krnbrna i tak silna pomimo swego wycieczenia, e musiano, jak cielakowi, otwiera przemoc jej usta, aby przekna lekarstwo. Ledwie mona byo powstrzyma jej kopanie, plucie i gryzienie, przerywane niekiedy zagadkowymi wykrzyknikami, ktre, jak twierdzili zgorszeni Indianie, oznaczay najgrubsze spronoci, jakie mona byo wymyli w ich jzyku. Dowiedziawszy si o tym Urszula uzupenia kuracj okadami rzemiennego pasa. Nie ustalono nigdy, czy to rabarbar, czy bicie, czy te poczenie tych obu lekw odnioso wreszcie skutek, do e po kilku tygodniach w obyczajach Rebeki nastpia widoczna poprawa. Uczestniczya w zabawach Arcadia i Amaranty, ktrzy przyjli j jak starsz siostr, i zacza je z apetytem, nakadajc sobie na talerz wszystko, co podano. Wkrtce okazao si, e mwi po hiszpasku rwnie biegle jak w narzeczu indiaskim i e jest

22

wyjtkowo uzdolniona do wszelkich robt rcznych. piewaa take walce z zegarw z zabawnymi, penymi wdziku sowami, ktre sama wymylia. Niebawem zaczto j uwaa za czonka rodziny. Dla Urszuli bya czulsza i serdeczniejsza ni jej wasne dzieci, mwia siostrzyczko" i braciszku" do Amaranty i Arcadia, nazywaa wujkiem" Aureliana i dziadkiem" Josego Arcadia Buendi. Tak wic w kocu na rwni z innymi zasugiwaa na nazwisko Rebeka Buendia, jedyne, ktre kiedykolwiek miaa i ktre nosia z godnoci a do mierci. Pewnej nocy, kiedy Rebeka wyleczya si ju z naogu ykania ziemi i sypiaa w pokoju razem z innymi dziemi, Indianka pica z nimi obudzia si nagle syszc dziwny urywany odgos dochodzcy z kta. Zerwaa si z przeraeniem, mylc, e to jakie zwierz dostao si do pokoju, i zobaczya Rebek hutajc si na swoim krzeseku i ssc palec, z oczyma fosforyzujcymi jak oczy kota w ciemnociach. Sparaliowana groz i wspomnieniem wasnego losu Visitacin rozpoznaa w tych oczach objawy choroby, ktrej groba zmusia j i jej brata do opuszczenia na zawsze tysicletniego krlestwa, gdzie sami byli ksitami. Bya to plaga bezsennoci. Indianin Cataure uciek z domu jeszcze tej samej nocy. Jego siostra zostaa z fatalistycznym przekonaniem, e ta zabjcza choroba tak czy inaczej bdzie j ciga wszdzie, a po krace ziemi. Nikt nie pojmowa grozy Visitacin. Jeeli nie bdziemy spa, tym lepiej - mwi wesoo Jose Arcadio Buendia. - Tym wicej bdziemy korzystali z ycia". Ale Indianka wytumaczya im, e na j straszniejsze w tej chorobie jest nie to, e nie mona zasn, bo ciao nie odczuwa zmczenia, lecz nieodwracalny postp innego, gorszego symptomu - utraty pamici. Tumaczya, e kiedy chory przyzwyczaja si do stanu bezsennoci, zaczynaj zaciera si w jego umyle wspomnienia dziecistwa, potem nazwy i pojcia przedmiotw, a w kocu tosamo osb, a nawet wiadomo wasnego istnienia, a do pewnego rodzaju obdu i negacji przeszoci. Jose Arcadio Buendia, miejc si do ez, uwaa to wszystko za imaginacyjn dolegliwo wymylon przez zabobonnych Indian. Ale Urszula na wszelki wypadek odseparowaa Rebek od innych dzieci. Po kilku tygodniach, kiedy przeraenie Visitacin zdawao si uspokaja, Jose Arcadio Buendia pewnej nocy zacz przewraca si z boku na bok w ku nie mogc zasn. Urszula, ktra rwnie nie spaa, zapytaa, co mu jest, a on odpowiedzia: Znw mi nie schodzi z myli Prudencio Aguilar". Nie spali ani minuty, ale nastpnego dnia czuli si tak wypoczci, e zapomnieli o cikiej nocy. Podczas obiadu Aureliano zdumiony owiadczy, e czuje si wietnie, pomimo e przez ca noc pracowa w laboratorium pozacajc broszk, ktr mia zamiar podarowa Urszuli w dzie jej urodzin. Zaniepokoili si dopiero na trzeci dzie, kiedy w porze, o ktrej zwykle szli spa, okazao si, e nie maj na to adnej ochoty, chocia nie spali od przeszo pidziesiciu godzin. - Dzieci te nie pi - stwierdzia Indianka ze swym poczuciem fatalizmu. - Jak ju zaraza wejdzie do domu, nikt si od niej nie uchroni. Istotnie, padli ofiar zarazy. Urszula, ktra znaa od swej matki lecznicze waciwoci zi, przygotowaa wywar z tojadu i zmusia wszystkich do wypicia, ale nie udao im si zasn i przez cay dzie nili na jawie. W tym stanie trzewej halucynacji widzieli nie tylko obrazy ze swoich wasnych snw, ale przekazywali je sobie nawzajem: jedni widzieli to, co si nio drugim. Byo tak, jakby dom zapeni si gomi. Siedzc w foteliku w kcie kuchni Rebeka nia, e jaki czowiek bardzo podobny do niej, w ubraniu z biaego lnu i w koszuli z konierzykiem zapitym na zoty guzik, przynis jej bukiet r. Razem z nim przysza kobieta o delikatnych rkach, wyja jeden z kwiatw i wpia go dziewczynce we wosy. Urszula zrozumiaa, e ten mczyzna i ta

23

kobieta nie mogli by kim innym, tylko rodzicami Rebeki, ale pomimo wysikw, jakich nie szczdzia, eby sobie przypomnie tych ludzi, jeszcze bardziej utwierdzia si w przekonaniu, e ich nigdy w yciu nie widziaa. Tymczasem z beztrosk, ktrej Jose Arcadio Buendia nie mg sobie nigdy darowa, w dalszym cigu sprzedawano w miasteczku produkowane w domu zwierztka z karmelu. Dzieci i doroli z zachwytem ssali smaczne zielone kogutki bezsennoci, liczne rowe rybki nakrapiane bezsennoci i te koniki zatrute bezsennoci. Poniedziakowy wit nikogo z miasteczka nie zasta w ku. Z pocztku nikt si tym nie przerazi, przeciwnie, cieszyli si, e nie potrzebuj spa, poniewa wtedy w Macondo byo tyle do roboty, e ledwie wystarczao czasu. Pracowali tak, e wkrtce nie mieli ju nic do zrobienia i o trzeciej nad ranem siedzieli z zaoonymi rkami, liczc nuty walca pyncego z grajcych zegarw. Ci, ktrzy chcieli spa nie ze zmczenia, ale z tsknoty za tym, co ogldali we nie, prbowali wszelkich sposobw, eby przywoa zmczenie. Rozmawiali bez przerwy, powtarzali sobie godzinami te same anegdoty albo z desperackim uporem przeduali w nieskoczono zabaw w koguta-kapona". Zabawa polegaa na tym, e narrator pyta obecnych, czy chc, eby im opowiedzia histori o kogucie-kaponie, i kiedy oni odpowiadali, e tak", narrator mwi, e nie prosi ich, eby powiedzieli tak", tylko pyta, czy chcieliby usysze histori o kogucie-kaponie, a kiedy odpowiadali, e nie chc, narrator mwi, e nie prosi ich, eby mwili nie", tylko pyta, czy chc usysze opowie o kogucie-kaponie, a kiedy wszyscy milczeli, narrator mwi im, e nie prosi ich, eby milczeli, tylko pyta, czy opowiedzie histori o kogucie-kaponie, i nikt nie mg odej, poniewa narrator mwi, e nie prosi ich, eby sobie poszli, tylko pyta, czy ma opowiedzie o kogucie-kaponie, i tak dalej, w bdnym kole, ktre obracao si nieustannie przez cae noce. Kiedy Jose Arcadio Buendia zda sobie spraw, e plaga ogarna cae miasto, zebra wszystkich ojcw rodzin, eby przekaza im to, co sam wiedzia o zarazie bezsennoci. Podjto kroki zapobiegajce rozpostrzenianiu si jej na inne osiedla pooone w okolicy bagnisk. Zdjto wic kozom dzwonki, wymienione z Arabami za papugi, i pozostawiono je przy rogatkach do dyspozycji tych, co wbrew uprzedzeniom rozstawionych stray upierali si przy wejciu do grodu. Wszyscy obcy, ktrzy kryli wwczas po ulicach Macondo, musieli swoimi dzwoneczkami oznajmia zaraonym, e oni s zdrowi. Nie pozwolono im ani je, ani pi podczas pobytu, gdy wiadomo byo, e zaraza przenosi si tylko przez przewd pokarmowy i e wszystkie produkty do jedzenia i picia zaraone s bakcylem bezsennoci. W ten sposb utrzymano plag w granicach miasteczka. Ta kwarantanna bya tak skuteczna, e z czasem stan wyjtkowy uznano za rzecz naturaln i zorganizowano ycie w taki sposb, eby przywrci rytm pracy, i nikt ju nie myla o niepotrzebnym obyczaju spania. Metod, ktra przez wiele miesicy miaa ich broni przed zanikiem pamici, wymyli Aureliano. Odkry j przypadkowo. Dobrze znajc bezsenno, gdy by jednym z pierwszych, ktrzy jej ulegli, opanowa do perfekcji sztuk zotnicz. Pewnego dnia szuka maego kowadeka, ktrego uywa do walcowania metali, i nie mg przypomnie sobie nazwy tego narzdzia. Ojciec podpowiedzia mu: ,,kowadeko". Aureliano wypisa to na kawaku papieru i przyklei etykiet do przedmiotu. W ten sposb mg mie pewno, e nie zapomni tej nazwy w przyszoci. Nie przyszo mu na myl, e jest to pierwszy objaw zaniku pamici, poniewa przedmiot mia nazw trudn do zapamitania. W kilka dni pniej jednak odkry, e z trudem przypomina sobie nazwy prawie wszystkich przedmiotw w laboratorium. Tak. wic oznaczy je wszystkie odpowiednimi kartkami i wystarczyo przeczyta napis, eby je rozpozna. Kiedy ojciec zakomunikowa mu, e zapomnia prawie wszystkich najwaniejszych wydarze ze swego dziecistwa, Aureliano zapozna go ze swoj metod i

24

Jose Arcadio Buendia zastosowa j praktycznie w caym domu, a pniej narzuci caemu miasteczku. Pdzelkiem umoczonym w farbie malowa na kadej rzeczy Jej nazw: st, krzeso, zegar, drzwi, ciana, ko, garnek. Wyszed do zagrody i oznaczy wszystkie zwierzta i roliny: krowa, koza, winia, kura, juka, malanga, banany. Stopniowo, obserwujc nieskoczono wariantw zaniku pamici, zda sobie spraw, e moe nadej dzie, kiedy bd rozpoznawa rzeczy po napisach, ale zapomn ich przeznaczenia. Wtedy rozszerzy swoje napisy. Etykieta, ktr zawiesi na szyi krowy, bya przykadem sposobu, w jaki mieszkacy Macondo byli zdecydowani walczy z chorob: To jest krowa, trzeba j doi co rano, eby dawaa mleko, a mleko trzeba zagotowa, potem zmiesza z kaw i zrobi kaw z mlekiem". Tak wic yli w wymykajcej si rzeczywistoci, ktr chwilowo mogli schwyta za pomoc sw, ale ktra musiaa wymkn si bezpowrotnie wraz z zapomnieniem wartoci sowa pisanego. U wylotu drogi z moczarw umieszczono napis: Macondo", a nieco dalej inny, wikszy, przy gwnej ulicy: Bg istnieje". We wszystkich domach opracowano klucze dla utrwalenia w pamici przedmiotw i uczu. Ale system ten wymaga takiej czujnoci i takiej siy moralnej, e wiele osb ulego czarowi rzeczywistoci wyimaginowanej, ktr sami wymylili i ktra bya mniej praktyczna, ale za to wygodniejsza i bardziej pocieszajca. Do rozpowszechnienia tej mistyfikacji szczeglnie przyczynia si Pilar Ternera, gdy wpada na myl odczytywania przeszoci z kart, tak jak dawniej odczytywaa z nich przyszo. Dziki temu cierpicy na bezsenno zaczli y w wiecie zbudowanym z niepewnych moliwoci karcianych, gdzie z trudem mona byo sobie przypomnie ojca jako ciemnowosego mczyzn przybyego w pocztkach kwietnia, a matk jako kobiet o smagej cerze, ze zotym piercionkiem na lewej rce, i gdzie data czyjego urodzenia sprowadzaa si do ubiegego wtorku, kiedy w laurowym krzaku piewa skowronek. Zniechcony bezskutecznoci stosowanych rodkw Jose Arcadio Buendia postanowi wtedy skonstruowa maszyn pamiciow, tak jak kiedy pragn mie, eby spamita wszystkie cudowne wynalazki Cyganw. Mechanizm ten mia polega na moliwoci powtarzania co rano, od pocztku do koca wszystkich wiadomoci nabytych w cigu ycia; wyobraa sobie to jako olbrzymi obrotowy sownik, ktrego ruchem kierowaby kto umieszczony na osi, za pomoc korby, tak eby w cigu kilku godzin mogy przesuwa si przed jego oczami pojcia najbardziej potrzebne do ycia. Zdy ju napisa okoo czternastu tysicy fiszek, kiedy na drodze z moczarw ukaza si jaki dziwaczny starzec z melancholijnym dzwoneczkiem nie dotknitych chorob bezsennoci i brzuchat waliz zwizan rzemieniem, ktr cign na wzku przykrytym czarnymi szmatami. Skierowa si prosto do domu Josego Arcadia Buendii. Visitacin nie poznaa go otworzywszy drzwi i mylaa, e przyszed z jakim towarem na sprzeda nie wiedzc, e nic nie mona sprzeda w tym miejscu pograjcym si nieuchronnie w otchaniach zapomnienia. By to sdziwy starzec; chocia gos jego ama si co chwila, a rce zdaway si wtpi o istnieniu rzeczy, pewne byo, e przybywa ze wiata, gdzie ludzie jeszcze mog spa i pamita. Jose Arcadio Buendia zobaczy go w salonie, gdy wachlujc si poatanym czarnym kapeluszem czyta z pen wspczucia uwag napisy przyklejone do cian. Przywita go z serdeczn wylewnoci w obawie, e zna go niegdy dobrze, a teraz nie pamita. Ale go zauway sztuczno tego powitania. Uczu si zapomniany, nie tym uleczalnym zapomnieniem serca, lecz innym, okrutniejszym i nieodwoalnym, znanym mu dobrze, gdy byo to zapomnienie mierci. Wtedy zrozumia. Otworzy walizk pen przedmiotw nieokrelonej uytecznoci i spomidzy nich wyj pudeko z flaszeczkami. Da Josemu Arcadiowi Buendii do wypicia jak mtn substancj i w

25

pamici zaoyciela Macondo zajaniao wiato. Oczy napeniy mu si zami, zanim ujrza sam siebie w absurdalnym salonie z wypisanymi nazwami przedmiotw i zawstydzi si uroczystych gupstw wykaligrafowanych na cianach, a nawet jeszcze zanim rozpozna nowo przybyego w olepiajcym blasku radoci. By to Melquiades. Podczas gdy Macondo radowao si i wicio odzyskanie pamici, Jose Arcadio Buendia i Melquiades otrzsali z kurzu zapomnienia swoj star przyja. Cygan gotw by zosta tu na stae. Rzeczywicie przekroczy ju prg mierci, ale wrci, bo nie mg znie samotnoci. Odtrcony przez wasny szczep, ukarany utrat swych nadprzyrodzonych darw za swoj wierno yciu, postanowi schroni si w tym zaktku wiata, nie odkrytym jeszcze przez mier, i powici si sztuce dagerotypii. Jose Arcadio Buendia nigdy nie sysza o tym wynalazku. Ale kiedy ujrza siebie i ca swoj rodzin uwiecznion na opalizujcej metalowej pytce, zaniemwi ze zdumienia. Z tej epoki pochodzi zardzewiay dagerotyp, na ktrym mona byo oglda Josego Arcadia Buendi ze zjeonym i siwiejcym wosem, z szyj w sztywnym konierzyku koszuli zapitej na miedziany guzik i z wyrazem uroczystego zdumienia wystraszonego generaa", jak to okrelia Urszula. Jose Arcadio Buendia rzeczywicie by do przeraony w ten przejrzysty grudniowy ranek, kiedy wykonano w dagerotyp, bo myla, e ludzie niszcz si stopniowo, w miar jak ich obraz przechodzi na pytki z metalu. Odwrotnie ni bywao dotychczas, tym razem Urszula wybia mu z gowy t myl i ona te, niepomna dawnych uraz, zadecydowaa, e Melquiades zamieszka w ich domu, chocia nigdy nie pozwolia zrobi swego dagerotypu, nie chcc, wedug ich wasnego stwierdzenia, zostawi swego wizerunku na pomiewisko wnukom. Tego dnia ubraa dzieci w najlepsze ubrania, upudrowaa je i podaa kademu po yeczce wywaru ze szpiku kostnego w celu usztywnienia rysw twarzy, eby mogli wytrzyma bez ruchu prawie trzy minuty przed aparatem Melquiadesa. Na tym dagerotypie, jedynym, jaki przedstawia grup rodzinn, Aureliano wystpuje w czarnych aksamitach, midzy Amarant i Rebek, z tym samym roztargnionym wyrazem twarzy i tym samym jasnowidzcym spojrzeniem, z ktrym wiele lat pniej mia stan przed plutonem egzekucyjnym. Ale wtedy jeszcze nie przeczuwa swego przeznaczenia. By dowiadczonym zotnikiem, powaanym w caej okolicy za doskona znajomo rzemiosa. W warsztacie, ktry mieci si razem ze zwariowanym laboratorium Melquiadesa, ledwie sycha byo jego oddech. Jak gdyby szuka schronienia w jakim innym czasie, wtedy gdy jego ojciec i Cygan haaliwie dyskutowali nad przepowiedniami Nostradamusa przy brzku szkie i probwek, pord rozlanych kwasw i oparw bromku srebra. Ta sumienno w pracy i sprawno, z jak prowadzi swe interesy, w krtkim czasie pozwoliy Aurelianowi zarobi wicej pienidzy ni Urszuli jej wdziczna fauna z karmelu; wszyscy dziwili si jednak, e ten dorosy ju mczyzna nie zna jeszcze kobiety. Istotnie, tak dotychczas byo. Kilka miesicy pniej wrci Francisco el Hombre, stary obieywiat, ktry liczy bez maa dwiecie lat i czsto zaglda do Macondo piewajc pieni wasnej kompozycji. W pieniach tych przekazywa z najdrobniejszymi szczegami wiadomoci o wszystkim, co wydarzyo si w miasteczkach i wsiach na szlaku jego wdrwek, od Manaure a po krace moczarw. Jeli kto chcia komu co zleci lub przekaza jak wiadomo, paci piewakowi dwa centavos za wczenie tego do jego repertuaru. Tak to przypadkiem Urszula, suchajc ktrego wieczora jego pieni, w nadziei e znajdzie w nich jak wie o swoim synu Josem Arcadii dowiedziaa si o mierci swojej matki. Francisco el Hombre nazwany tak, poniewa zwyciy diaba w turnieju piewaczym i poniewa nikt nie zna jego prawdziwego nazwiska znikn z Macondo podczas plagi bezsennoci, a pewnej nocy niespodziewanie znalaz si w sklepiku Catarina. Cale miasteczko zgromadzio si, eby

26

posucha, co si przez ten czas wydarzyo w wiecie. Tym razem przybya z nim kobieta tak gruba, e czterech Indian musiao nosi j w fotelu, i modziutka zabiedzona Mulatka, ktra trzymaa nad ni parasol, eby j chroni od soca. Aureliano poszed tej nocy do sklepu Catarina. Francisco el Hombre w krgu ciekawych piewa ostatnie nowiny swoim starczym rozstrojonym falsetem, przygrywajc sobie na tym samym archaicznym akordeonie, ktry mu ofiarowa Sir Walter Raieigh w Gujanie, i wystukujc takt swymi wielkimi stopami wdrowca popkanymi od saletry. Naprzeciw drzwi w gbi sklepiku, ktrymi wchodzili i wychodzili mczyni, siedziaa w fotelu matrona wachlujc si w milczeniu. Catarino z filcow r za uchem sprzedawa zebranym szklanki guarapo - sfermentowanego soku z trzciny cukrowej i korzysta z tej okazji, eby przyciska si do mczyzn i ka rce tam, gdzie nie powinien. Okoo pnocy gorco stao si nie do wytrzymania. Aureliano sucha nowin do koca, nie znajdujc adnych, ktre zainteresowayby jego rodzin. Zamierza wrci do domu, kiedy matrona daa mu znak rk. - Wejd i ty - powiedziaa. - Kosztuje tylko dwadziecia centavos. Aureliano wrzuci monet do skarbonki, ktr kobieta trzymaa na kolanach, i wszed do pokoju, nie wiedzc po co. Moda Mulatka z drobnymi piersiami suczki leaa nago na ku.

27

Przed Aurelianem szedziesiciu trzech mczyzn przeszo ju dzi przez ten pokj. Powietrze, przesiknite wyziewami i potem, zaczynao si zmienia w jak botn zawiesin. Dziewczyna zdja przepocone przecierado i poprosia Aureliana, by wzi je za drugi koniec. Cikie byo jak brezent. Wyymali je, a odzyskao normaln wag. Odwrcili na drug stron mat, take przepocon na wskro. Aureliano pragn, by to zajcie nigdy si nie skoczyo. Zna teoretycznie technik mioci, ale nie mg utrzyma si na nogach, kolana si pod nim uginay, cae ciao pokryo si gsi skrk. Kiedy dziewczyna skoczya sa ko i powiedziaa mu, eby si rozebra, Aureliano znalaz zadziwiajc wymwk: Kazali mi wej, wrzuci dwadziecia centavos do skarbonki i nie siedzie zbyt dugo". Dziewczyna poja jego opory. Jeeli wrzucisz nastpn dwudziestk przy wyjciu, moesz zosta duej" - powiedziaa agodnie. Aureliano rozebra si drczony wstydem, nie mogc pozby si myli, e jego nago nie wytrzymuje porwnania z nagoci brata. Pomimo wysikw dziewczyny czu si coraz bardziej obojtny i straszliwie samotny. Wrzuc nastpne dwadziecia centavos" - powiedzia zgnbionym gosem. Dziewczyna podzikowaa mu w milczeniu. Plecy jej byy jak jedna rana, skra niemal przyronita do eber i oddech przerywany niezmiernym wyczerpaniem. Dwa lata temu, bardzo daleko std, zasna ktrej nocy nie zgasiwszy wiecy i obudzia si otoczona pomieniami. Dom, gdzie mieszkaa razem ze swoj babk, zamieni si w stert popiou. Od tego czasu babka jedzia z ni od wsi do wsi sprzedajc j mczyznom za dwadziecia centavos, aby Pokry strat spalonego domu. Wedug oblicze dziewczyny rakowate jeszcze okoo dziesiciu lat, liczc po siedem-dziesiciu mczyzn co noc, bo musiaa take pokrywa wydatki podry, wyywienie dla nich obu i paci pensj indiaskim tragarzom, ktrzy nosili fotel. Kiedy matrona zastukaa po raz drugi do drzwi, Aureliano oszoomiony i bliski paczu wyszed z pokoju nie dokonawszy niczego. Tej nocy nie mg spa, rozmylajc o dziewczynie z podaniem pomieszanym z litoci. Czu jak nieodpart potrzeb kochania jej i otoczenia opiek. Rankiem, osabiony bezsennoci i trawiony gorczk, postanowi spokojnie, e si z ni oeni, eby uwolni j od despotyzmu babki i co noc cieszy si t satysfakcj, ktr ona dawaa siedemdziesiciu mczyznom. Ale gdy zjawi si w sklepiku Catarina o dziesitej rano, dziewczyna ju odjechaa. Czas odwid go od tego oszaamiajcego zamiaru, ale pogbi uczucie frustracji. Postanowi szuka schronienia w pracy. Zrezygnowa na cae ycie z poznania kobiety, by ukry hab swej bezsilnoci. Tymczasem Melquiades utrwali ju na swych pytkach wszystko, co byo do utrwalenia w Macondo, i porzuci dagerotypi wydajc j na pastw obdu Josego Arcadia Buendii, ktry postanowi wykorzysta t sztuk, by otrzyma naukowy dowd istnienia Boga. By pewien, e- za pomoc skomplikowanego procesu nakadajcych si jedna na drug ekspozycji, dokonanych w rnych miejscach domu, prdzej czy pniej uzyska dagerotyp Boga, jeeli Bg istnieje, albo obali raz na zawsze wszystkie hipotezy co do jego istnienia. Melquiades natomiast zagbi si w interpretacjach Nostradamusa. Przesiadywa do pna, duszc si z gorca w swojej wypowiae) aksamitnej kamizelce, bazgrzc po papierach swoimi drobnymi jak apki wrbla rkami, na ktrych lnice niegdy piercienie straciy poysk z dawnych czasw. Pewnej nocy wydawao mu si, e znalaz przepowiedni o przyszoci Macondo. Miaa to by olniewajca metropolia z wysokie11 domami ze szka, gdzie nie pozostanie ju ladu z wielkiego rodu Buendiw. Pomyka! - rykn Jose Arcadio Buendia - Domy nie bd ze szka, tylko z lodu, tak jak mnie si nio, i zawsze bdzie istnia jaki Buendia, po wieki wiekw". W tym domu pomylecw Urszula walczya o zachowanie zdrowego rozsdku i rozszerzya swoj produkcj zwierztek z karmelu dziki olbrzymiemu piecowi, ktry ca

28

noc wypieka chleb kosz za koszem, jak rwnie najrniejszego rodzaju budynie, bezy i babeczki, ktre w cigu kilku godzin rozchodziy si po caej okolicy moczarw. Osigna ju wiek, w ktrym miaa prawo odpocz, mimo to bya coraz bardziej pomysowa i ruchliwa. Tak j pochaniay jej dobrze prosperujce przedsibiorstwa, e pewnego popoudnia, gdy wyrabiaa z Indiank ciasto, spojrzawszy z roztargnieniem na podwrko zobaczya tam dwie nieznajome i pikne dziewczyny haftujce na tamborkach w wietle ostatnich promieni sonecznych. Byy to Rebeka i Amaranta. Od niedawna dopiero zdjy aob po babce, noszon z nieugitym rygorem przez trzy lata, a ich kolorowe sukienki jak gdyby wyznaczyy im nowe miejsce w wiecie. Rebeka, wbrew temu, czego mona byo oczekiwa, bya adniejsza. Miaa przezroczyst cer, ogromne, spokojne oczy i rce czarodziejki, ktre jakby niewidzialnymi nimi wypracowyway osnow haftu. Modszej Amarancie brakowao troch wdziku, miaa za to duo wrodzonej dystynkcji i jak wewntrzn powcigliwo odziedziczon po zmarej babce. Przy nich Arcadio, cho ju ujawniao si jego podobiestwo fizyczne do ojca, by jeszcze dzieckiem. Uczy si sztuki zotniczej od Aureliana, ktry prcz tego nauczy go czyta i pisa. Urszula nagle uwiadomia sobie, e dom zapeni si ludmi, e jej dzieci dorosy do maestwa i wkrtce bd miay wasne dzieci, a wtedy rodzina moe rozproszy si z braku miejsca. Wydobya wic ze skrzynki pienidze zgromadzone podczas dugich lat cikiej pracy, przyja jeszcze wicej zamwie od klientw i przystpia do rozbudowy domu. Kazaa urzdzi paradny salon do przyjmowania goci, drugi, wygodny i przewiewny, na uyte!: codzienny, jadalni ze stoem na dwanacie miejsc, tak by moga zasi caa rodzina wraz z gomi, dziewi izb sypialnych z oknami wychodzcymi na podwrze i dug galeri z parapetem na doniczki paproci i begonii, ktr ogrd rany chroni od aru poudnia. Chcc zbudowa dwa nowe piece polecia poszerzy kuchni, zburzy stodo, w ktrej niegdy Pilar Ternera przepowiadaa przyszo Josemu Arcadiowi, i powikszy j dwukrotnie, eby w domu nigdy nie zabrako poywienia. Na podwrzu w cieniu kasztana miaa by zbudowana jedna azienka dla mczyzn, druga dla kobiet, a w gbi dua stajnia, ogrodzony kurnik, obora i wielka ptaszarnia, otwarta na cztery strony wiata, eby bezdomne ptaki mogy z niej dowolnie korzysta. Z eskort tuzina murarzy i stolarzy, jakby zaraona twrcz pasj swego ma, Urszula decydowaa, jak rozmieci r5dia wiata i ciepa, dzielc przestrze bez najmniejszego poczucia jej granic. Pierwotny dom, zbudowany wasnorcznie przez jego zaoycieli, zapeniy narzdzia, materiay, zmczeni i ociekajcy potem robotnicy, ktrzy prosili wszystkich, eby im si nie plta pod nogami, nie podejrzewajc, e to wanie oni wszystkim plcz si pod nogami doprowadzeni do rozpaczy workiem z ludzkimi komi, przeladujcym ich wszdzie swoim grzechotem. W tym baaganie, wdychajc opary niegaszonego wapna i smoy, nikt dobrze nie rozumia, w jaki sposb zacz wyania si z wntrznoci ziemi dom nie tylko najwikszy, jaki kiedykolwiek widziano w Macondo, ale te najbardziej gocinny i chodny ze wszystkich istniejcych na obszarze moczarw, [os Arcadio Buendia, usiujc zaskoczy Bosk Opatrzno pord tego kataklizmu, nie dostrzeg w ogle, co si wok niego dzieje. Nowy dom by ju prawie skoczony, kiedy Urszula wycigna ma z jego wiata chimer wiadomoci, ze otrzymaa nakaz pomalowania fasady na kolor niebieski, a nie na biay, jak postanowili. Pokazaa mu oficjalne rozporzdzenie na papierze. Jose Arcadio Buendia nie rozumiejc nic z tego, co mwi ona, odcyfrowa podpis - Kto to jest? - zapyta. - Corregidor - odpowiedzi zatroskana Urszula. - Mwi, e zosta tu przysany prze rzd.

29

Corregidor, don Apolinar Mscote, przyby do Macondo po cichutku. Zatrzyma si w hotelu Jacoba - zaoonym przez jednego z pierwszych Arow, ktrzy przyjedali tu uprawia swj handel zamienny- i nastpnego dnia wynaj pokj z drzwiami wychodzcym na ulic, w odlegoci dwch przecznic od domu Jose Arcadia Buendii. Postawi st i krzeso kupione od Jacob, zawiesi na cianie godo republiki, ktre przywiz ze sob, i wymalowa na drzwiach napis Corregidor". Zacz urzdowanie od nakazu pomalowania domw na kolor niebieski, dla uczczenia rocznicy wyzwolenia narodowego. JOSE( Arcadio Buendia z kopi rozkazu w rku zasta go w porze sjesty picego w hamaku zawieszonym w pustym biurze Pan napisa ten papier?" - zapyta. Don Apolinar Mosote, czowiek w sile wieku, niemiay, z kompleksj sangwinika, przytakn. Jakim prawem?" - znw zapyta Jose Artdio Buendia. Don Apolinar Moscote poszuka w szufladzie stou jakiego dokumentu i pokazawszy go powiedzia: .Zostaem mianowany corregidorem tej okolicy". Jose Arcadio Buendia nawet nie spojrza na nominacj. Tutaj nie rzdzi si za pomoc papierkw powiedzia nie tracc spokoju. - I niech pan zapamita raz na zawsze, e nie potrzebujemy adnego corregidora, bo nie ma tu nic o naprawiania". Wobec nieugitej postawy don Apolinara Moscote, przemawiajc wci tym samym spokojnym tonem, wygosi szczegowy wykad, w jaki sposb zaoono osad?, jak rozdzielono ziemi, wytyczono drogi i wprowadzono udogodnienia, ktrych wymagaa potrzeba chwili, nie zwracajc si do adnego rzdu i nie korzystajc z niczyjej pomocy. yjemy tak spokojnie, e nikt tu jeszcze nie umar, nawet mierci naturaln - powiedzia. Sam pan widzi, e dotychczas nie mamy cmentarza". Stwierdzi, e bynajmniej nie ubolewa nad brakiem pomocy ze strony rzdu, przeciwnie, cieszy si, e pozwolono im dotychczas y i rozwija si w spokoju, i wyraa nadziej, e w dalszym cigu tak bdzie, gdy nie po to zaoyli miasto, eby pierwszy lepszy przybysz mwi im, co maj czyni. Don Apolinar Moscote woy na siebie drelichowa kurtk, bia jak jego spodnie, nie tracc ani na chwil uroczystej powagi. - Tote jeeli chce pan tutaj zosta jako zwyczajny obywatel, bdzie pan mile widziany - zakoczy J os Arcadio Buendia. - Ale jeeli przyby pan wprowadza tu zamieszanie zmuszajc ludzi do malowania domw na niebiesko, moe pan zabra swoje rzeczy i wynosi si tam, skd pan przyszed, poniewa mj dom ma by biay jak gob. Don Apolinar Moscote zblad, cofn si o krok i zacisnwszy szczki powiedzia nie bez pewnej abawy w gosie: - Uprzedzam pana, e jestem uzbrojony Jose Arcadio Buendia nie wiedzia, w jakim momencie powrcia jego modziecza sia pozwalajca mu niegdy przewraca konia. Chwyci don Apolinara Moscote za klapy marynarki i podnis go na wysoko swoich oczu. - Wol teraz dwign pana ywego - powiedzia - ni pniej do koca ycia dwiga paskiego trupa na moim sumieniu. I tak nis go rodkiem ulicy, zawieszonego za klapy marynarki, a postawi go na drodze do moczarw. W tydzie pniej don Apolinar Moscote wrci z oddziaem szeciu bosych i obszarpanych onierzy uzbrojonych w strzelby i z wozem zaprzonym w woy, ktrym podrowaa jego ona i siedem crek. Pniej przybyy jeszcze dwa wozy z meblami, kuframi i sprztem domowym. Zainstalowa rodzin tymczasowo w hotelu Jacoba, poszukujc jednoczenie odpowiedniego domu, i na nowo otworzy swoje biuro, tym razem pod ochron onierzy. Zaoyciele Macondo, zdecydowani wyrzuci najedcw, przyszli ze starszymi synami i oddali si do dyspozycji Josego Arcadia Buendii. Ten jednak si sprzeciwi, bo - jak tumaczy - don Apolinar Moscote powrci ze swoj on i crkami i nie

30

po msku byoby obraa czowieka na oczach jego rodziny. Tak wic postanowi zaatwi spraw pokojowo. Towarzyszy mu Aureliano. W tym czasie zapuci sobie czarne wsy, usztywnione gum arabsk na kocach, i mia ju w stentorowy gos, tak charakterystyczny dla niego pniej, podczas wojny. Bez broni, nie zwaajc na stra, weszli do biura corregidora. Don Apolinar Moscote nie straci spokoju, przedstawi im dwie swoje crki, ktre przypadkowo tam si znalazy, szesnastoletni Amparo, ciemn jak matka, i dziewicioletni Remedios, liczn dziewczynk o zielonych oczach i cerze jak lilia. Byy wdziczne i dobrze uoone. Skoro tylko weszli, zanim jeszcze ich przedstawiono, poday im krzesa, by usiedli. Obaj jednak pozostali na stojco. - Bardzo dobrze, drogi panie - powiedzia Jose Arcadio Buendia - zostanie pan tutaj, ale nie dlatego, e ma pan u drzwi tych zbjw z katapultami, lecz przez wzgld na pask on i crki. Don Apolinar Moscote stropi si, ale Jose Arcadio Buendia nie pozostawi mu czasu na odpowied. - Stawiam panu tylko dwa warunki - doda. - Pierwszy: kady pomaluje dom na kolor, na jaki bdzie mia ochot. Drugi: niech onierze natychmiast odejd. My zapewnimy porzdek. Corregidor podnis praw rk z wycignitymi wszystkimi palcami. - Sowo honoru? - Sowo wroga - powiedzia Jose Arcadio Buendia i doda z gorycz: - Powiem panu jeszcze jedno, pan i ja zawsze bdziemy wrogami. Tego popoudnia onierze opucili miasteczko; w kilka dni potem Jose Arcadio Buendia wyszuka dom dla rodziny corregidora. Wszyscy si uspokoili oprcz Aureliana. Obraz Remedios, najmodszej crki corregidora, ktra, zwaywszy jej wiek, mogaby by jego crk, bolenie utkwi w jakim punkcie jego ciaa. Byo to uczucie fizyczne, ktre niemal przeszkadzao mu chodzi, niby kamyczek w bucie.

31

twarcie nowego domu - biaego jak gob - uwietnione zostao balem. Urszula powzia t myl od tego popoudnia, kiedy dostrzega przemian Rebeki i Amaranty z dzieci w podlotki i nieomal mona powiedzie, e gwnym celem rozbudowy byo stworzenie dla dziewczt odpowiedniego otoczenia i salonu, gdzie mogyby przyjmowa goci. eby nic nie przymio splendoru tej imprezy, pracowaa jak galernik, podczas gdy dokonywano ostatnich robt murarskich. Jeszcze zanim je zakoczono, sprowadzia .kosztowne sprzty dla dekoracji i wyposaenia wntrz, a take wspaniay wynalazek, ktry mia wzbudzi podziw caego miasteczka i rado modziey - pianol. Przywieziono j w czciach, zaadowan w kilku skrzyniach, razem z meblami wiedeskimi, czeskimi krysztaami, serwisem Kompanii Indyjskiej, holenderskimi obrusami i obfitoci lamp i wiecznikw, wazonw, draperii i gobelinw. Dom handlowy na wasny koszt wysa woskiego fachowca nazwiskiem Pitro Crepsi, aby zmontowa i nastroi pianol, zaznajomi nabywcw instrumentu, jak naley si z nim obchodzi, i nauczy ich taczy w takt modnych melodii spisanych na szeciu rolkach papieru. Pitro Crepsi by modym blondynem, najpikniejszym i najlepiej wychowanym mczyzn, jakiego dotychczas widziano w Macondo, tak dbaym o formy, e pomimo duszcego upau pracowa w brokatowej kamizelce i w grubym ciemnym akiecie. Ociekajcy potem, zachowujc naleny dystans w stosunku do wacicieli domu, przez wiele tygodni pracowa zamknity w salonie z powiceniem nie mniejszym ni Aureliano w swojej pracowni zotniczej. Pewnego ranka, nie otwierajc drzwi, nie wzywajc adnego wiadka cudu, zamieci pierwszy zwj w pianoli i nieznone uderzenia moteczkw, jak rwnie nieustanny klekot drewnianych deseczek ucichy, gdy popyny pierwsze dwiki czystej i skadnej muzyki. Wszyscy pospieszyli do salonu. Jose Arcadio Buendia oniemia z wraenia, urzeczony nie tyle piknoci melodii, co samoistnym ruchem klawiatury, i zainstalowa w salonie aparat Melquiadesa, w nadziei uzyskania dagerotypu niewidzialnego wykonawcy. Tego dnia Woch zosta zaproszony na obiad. Rebeka i Amaranta, usugujce przy stole, byy oszoomione zrcznoci, z jak posugiwa si sztucami ten anielski modzieniec o bladych rkach bez piercionkw. W saloniku przylegym do duego salonu Pitro Crespi udziela im lekcji taca. Pokazywa taneczne kroki, nie dotykajc dziewczt, wybijajc takt metronomem, .pod yczliwym spojrzeniem Urszuli, ktra nie opucia pokoju ani na chwil przez czas trwania nauki. Pitro Crespi przywdziewa na t okazj specjalne elastyczne spodnie i obcise i lekkie pantofle do taca. Nie masz si czego obawia - mwi do ony Jose Arcadio Buendia. - Ten czowiek nie jest mczyzn". Ale ona nie zaniechaa czujnoci, dopki nie skoczya si nauka i Woch nie wyjecha z Macondo. Wtedy zaczy si przygotowania do balu. Urszula sporzdzia list zaproszonych, skadajc si wycznie z potomkw zaoycieli miasta, z wyjtkiem rodziny Pilar Ternery, ktra tymczasem urodzia ju dwoje nowych dzieci z nieznanych ojcw. Bya to wic istotnie selekcja klasowa, tyle e kierowana uczuciami przyjani, poniewa wybracy naleeli do najdawniejszych przyjaci domu Buendiw, jeszcze sprzed wdrwki zakoczonej zaoeniem Macondo, ich synowie i wnuki za byli staymi towarzyszami Aureliana i Arcadia od dziecistwa, a crki jedynymi dziewcztami, ktre przychodziy tu haftowa razem z Rebek i Amaranta. Don Apolinar Moscote, dobrotliwy przedstawiciel rzdu, ktrego dziaalno ograniczaa si do utrzymywania, z wasnych skromnych rodkw, dwch policjantw uzbrojonych w paki, by waciwie wadz nominaln. Aby uly wydatkom domowym, jego crki otworzyy rodzaj pracowni, gdzie wyrabiay zarwno kwiaty z filcu, jak i sodycze z gujawy, a prcz tego pisay na zamwienie liciki miosne. Ale chocia skromne i usune, najadniejsze w miasteczku i najzrczniejsze w nowych tacach, nie dostpiy zaszczytu zaproszenia na zabaw.

32

Podczas gdy Urszula i dziewczta rozpakowyway meble, czyciy porcelan i zawieszay obrazy dziewic w odziach penych r, ozdabiajc nagie ciany zbudowane przez murarzy, Jose Arcadio Buendia zrezygnowa z uchwycenia obrazu Boga, przekonany o jego nieistnieniu, i wypatroszy pianol, eby przenikn jej tajemn magi. Na dwa dni przed balem, grzznc w potopie koeczkw i moteczkw, ktrych stale byo za duo, szamocc si w pltaninie strun, ktre rozwija z jednego koca, a one same zwijay si na nowo z drugiego, zdoa jako skleci cao z powrotem. Nigdy nie byo w tym domu tyle nerwowego podniecenia i bieganiny, co przez ten czas, ale mimo wszystko nowe lampy naftowe zapaliy si w przewidywanym dniu i o oznaczonej godzinie. Otwarto dom, jeszcze pachncy ywic i wilgotnym wapnem; synowie i wnuki zaoycieli obejrzeli galeri z paprociami i begoniami, zaciszne pokoje i ogrd przesycony zapachem r, po czym zgromadzili si w salonie pod nieznan machin nakryt biaym przecieradem. Ci, co znali fortepian, popularny w innych osiedlach na moczarach, czuli si troch rozczarowani, lecz o ile boleniejsz byo rozczarowanie Urszuli, gdy zaoya pierwszy zwj papieru - eby Amaranta i Rebeka mogy otworzy bal i okazao si, e mechanizm nie dziaa. Melquiades, ju prawie niewidomy, rozsypujcy si ze staroci, odwoa s; do swej najdawniejszej wiedzy, prbujc go naprawi. W kocu Jose Arcadio Buendia poruszy niechccy jaki zacity tryb i popyna muzyka, najpierw jakby bulgoccy strumyczek, potem jak bijce rdo nieskoordynowanych dwikw. Nie trafiajc w bezadnie zaoone i le dostrojone struny, moteczki oszalay. Mimo to nieulkli potomkowie dwudziestu jeden bohaterw, ktrzy przeszli sierr w poszukiwaniu morza na zachodzie, drwili sobie z zasadzek mitycznego pandemonium i tace trway a do witu. Pietro Crespi przyjecha znowu, eby zoy pianol. Rebeka i Amaranta pomogy mu uporzdkowa struny i miay si z nim razem z przemieszanych nut walcw. Nastrj by tak przyjacielski i naturalny, e Urszula zrezygnowaa z pilnowania modych. W przeddzie wyjazdu Pietra zaimprowizowano na jego poegnanie zabaw, z naprawion ju pianol. Pitro i Rebeka dali mistrzowski pokaz nowoczesnych tacw. Arcadio i Amaranta dorwnywali im wdzikiem i zwinnoci. Ale widowisko zostao przerwa, gdy Filar Ternera, stojca w gromadzie gapiw przy drzwiach, pobia si z kobiet, ktra pozwolia sobie na uwagi, e mody Arcadio ma damskie poladki. Koo pnocy Pietro Crespi poegna si sentymentalnym krciutkim przemwieniem i przyrzek niedugo powrci. Rebeka odprowadzia go do drzwi, a po zamkniciu domu i zgaszeniu lamp posza paka do swego pokoju. By to niepocieszony, rozpaczliwy szloch, trwajcy kilka dni, a jego przyczyny nie dowiedziaa si nawet Amaranta. Ta skryto nie miaa w sobie nic niezwykego. Na zewntrz ekspansywna i serdeczna, Rebeka miaa charakter samotnika i serce nieprzeniknione. Bya piknie zbudowan dziewczyn, wysok i o mocnych kociach, lecz dotychczas nie chciaa si rozsta ze swoim fotelikiem na biegunach, z ktrym przybya do domu, wielokro ju naprawianym i z poamanymi porczami. Nikt nigdy nie odkry, e jeszcze w tym wieku zachowaa zwyczaj ssania palca. Dlatego to przy kadej okazji zamykaa si w azience i nauczya si spa z twarz odwrcon do ciany. Podczas deszczowych popoudni, haftujc w towarzystwie przyjaciek na ganku z begoniami, czsto gubia si w rozmowie i za tsknoty krcia si w jej oku na widok podkopw wilgotnej ziemi i wzgrkw zbudowanych przez ddownice w ogrodzie. Te skryte upodobania, zwycione ongi przez pomaracze z rabarbarem, powrciy z niepohamowan si w okresie rozpaczy. Znowu zacza je ziemi. Pierwszy raz zrobia to raczej przez ciekawo, przekonana, e obrzydliwy smak bdzie najlepszym lekarstwem na pokus. Istotnie nie moga znie smaku ziemi w ustach. Ale prbowaa znowu pod wpywem wzrastajcego niepokoju i z wolna

33

odzyskaa apetyty przodkw, umiowanie pierwotnych mineraw i nieskrpowan satysfakcj -poywienia z przedhistorycznej epoki. Wrzucaa garcie ziemi do kieszeni, eby potem u j ziarnko po ziarnku, tak by nikt nie zauway, z mieszanym uczuciem bogoci i furii, w tym samym czasie, gdy uczya swoje przyjaciki najtrudniejszych ciegw lub rozmawiaa z innymi mczyznami, ktrzy nie zasugiwali na to, by dla nich je wapno ze cian. Garcie ziemi przybliay j w pewien sposb do tego jedynego mczyzny zasugujcego na takie ponienie, tak jakby ziemia, po ktrej on stpa w swoich wykwintnych lakierkach w innym miejscu wiata, przekazywaa jej jego ciar i ciepo w tym smaku mineraw, ktry zostawia gorycz w ustach i zapewnia spokj w sercu, Pewnego popoudnia, ni std, ni zowd, przysza Amparo Moscote pytajc, czy moe obejrze nowy dom. Amaranta i Rebeka zaskoczone nieprzewidzian wizyt przyjy j nader oficjalnie. Pokazyway jej przebudowane wntrza, pozwoliy posucha muzyki z pianoli i poczstoway oranad z ciasteczkami. Amparo daa im prawdziw lekcj godnoci, uroku osobistego i dobrych manier, ktre zachwyciy Urszul w cigu tych kilku chwil, kiedy asystowaa przy wizycie. Po dwch godzinach, gdy rozmowa zaczynaa si ju rwa, Amaparo skorzystaa z nieuwagi Amaranty i wrczya Rebece list. Ta zdya odczyta nazwisko wielce szanownej panny Rebeki Buendii, skrelone tym samym starannym pismem, tym samym zielonym atramentem i z takim samym wyszukanym rozmieszczeniem sw, z jakim pisane byy instrukcje dotyczce uytkowania pianoli, prdziutko zoya list w kilkoro i schowaa go za stanik, patrzc na Amparo Moscote z wyrazem bezgranicznej wdzicznoci i milczcej przysigi wsplnictwa a do mierci. Naga przyja Amparo Moscote i Rebeki Buendii rozbudzia nadzieje Aureliana. Wspomnienie maej Remedios nie przestawao go drczy, ale nie mia okazji jej widywa. Spacerujc po ulicach w towarzystwie swych najlepszych przyjaci - Magnifica Visbala i Gerinelda Marqueza, synw zaoycieli miasta o tych samych nazwiskach - szuka jej tsknym wzrokiem w pracowni krawieckiej, ale widzia tylko jej starsze siostry. Obecno Amparo Moscote w jego domu bya jakby wrb. Musi kiedy przyj z ni razem - mwi sobie Aureliano po cichu. - Musi przyj". Tyle razy to powtarza i z takim przekonaniem, e pewnego popoudnia, kiedy wyrabia w swoim warsztacie zot rybk, uczu nagle pewno, e Remedios odpowiedziaa na jego wezwanie-Troch pniej rzeczywicie usysza dziecicy gosik i podnisszy wzrok, ze zlodowaciaym ze strachu sercem, zobaczy w drzwiach dziewczynk w rowej organdynowej sukience i biaych pantofelkach. - Nie wchod tam, Remedios - powiedziaa Amparo Moscote z ganku. - Tam si pracuje. Ale Aureliano nie da jej czasu usucha. Podnis pozacan rybk na acuszku wychodzcym z jej pyszczka i powiedzia: - Wejd. Remedios zbliya si i zacza pyta, co to za rybka, lecz Aureliano nie mg odpowiedzie, bo gos uwiz mu w gardle. Chcia patrze do koca ycia na t bia jak lilia skr i szmaragdowe oczy, sysze ten gos, ktry po kadym pytaniu mwi prosz pana" z takim samym szacunkiem, z jakim on mwi do swego ojca. Melquiades siedzc w kcie przy biurku gryzmoli swoje tajemnicze znaki. Aureliano znienawidzi go nagle. Nie mg zrobi nic wicej, jak tylko powiedzie dziewczynce, e podaruje jej rybk, ale maa tak si przestraszya tej obietnicy, e czym prdzej ucieka. Tego popoudnia Aureliano straci ca skryt cierpliwo, z jak dotychczas czeka na okazj zobaczenia jej. Zaniedba si w pracy. Wzywa j wiele razy w desperackim wysiku skupienia myli, ale Remedios nie odpowiedziaa. Szuka jej w pracowni sistr, zaglda przez szpary aluzji do jej domu, do

34

biura jej ojca, ale znajdowa j tylko w tym obrazie, ktry wytworzya jego wasna straszliwa samotno. Spdza cae godziny z Rebek w salonie suchajc walcw pianoli. Ona ich suchaa, bo przy tej muzyce Pitro Crespi kiedy uczy j taczy. Aureliano sucha po prostu dlatego, e wszystko, nawet muzyka, przypominao mu Remedios. Dom wypenia mio. Aureliano wyraa j w wierszach, ktre nigdy nie miay ani pocztku, ani koca. Pisa je na chropowatych pergaminach podarowanych mu przez Melquiadesa, na cianach azienki, na skrze swoich rk i wszdzie ukazywaa si przeistoczona Remedios: Remedios w sennym powietrzu godzin sjesty, Remedios w milczcym oddechu r, Remedios w tajemnym korowodzie nocnych motyli, Remedios w zapachu chleba o wicie, Remedios wszdzie i Remedios na zawsze. Rebeka oczekiwaa na mio o czwartej po poudniu haftujc przy oknie. Wiedziaa, e mu pocztowy przybywa co dwa tygodnie, ale ona oczekiwaa go przez cay czas, przekonana, e zjawi si przez pomyk jakiegokolwiek innego dnia. Stao si co wrcz przeciwnego - kiedy mu nie przyby przewidzianego dnia, Oszalaa z rozpaczy Rebeka wstaa o pnocy i jada garcie ziemi z ogrodu z samobjcz arocznoci, paczc z blu i wciekoci, ujc mode ddownice i ranic sobie dzisa skorupkami limakw. Wymiotowaa a do wschodu soca, Pogrona w stanie gorczkowej prostacji, stracia przytomno, a serce jej otworzyo si w bezwstydnym szale. Zgorszona Urszula podwaya zamek w skrzyni i na jej dnie znalaza szesnacie pachncych listw przewizanych row wsteczk, zesche licie i patki kwiatw przechowywane w starych ksikach, i zasuszone motyle, ktre przy dotkniciu rozsypyway si na proszek. Tylko Aureliano zdolny by zrozumie tak ogromn rozpacz. Tego popoudnia podczas gdy Urszula usiowaa wywie Rebek z mrokw obdu, wybra si do sklepiku Catarina. Razem z nim poszli do Magnifica Visbala i Gerinelda Marqueza. Zakad rozszerzono i dobudowano amfilad drewnianych izdebek, w ktrych mieszkay samotne kobiety pachnce zwidymi limi. Zesp zoony z gitary i perkusistw wykonywa piosenki Francisca el Hombre, ktry ju od paru lat nie pokaza si w Macondo. Trzej przyjaciele popijali guarapo. Magnifico i Gerineldo, rwienicy Aureliana, ale bardziej dowiadczeni w sprawach tego wiata, pili z kobietami, ktre siedziay im na kolanach. Jedna z nich, przywida i ze zotymi zbami, pogadzia Aureliana pieszczotliwie. Odtrci j. Zauway, e im wicej pije, tym wyraniej przypomina sobie Remedios, lecz tym lepiej znosi tortur tych wspomnie. Sam nie wiedzia, w ktrym momencie zacz jakby szybowa w powietrzu. Zobaczy swoich przyjaci i kobiety eglujce w smudze wiata, bez wakoci i objtoci, wymieniajce sowa, ktre nie wychodziy z ich ust, dajce tajemnicze znaki, ktrych sens nie odpowiada ich gestom. Catarino pooy mu rk na plecach i powiedzia: Zaraz wybije jedenasta", Aureliano odwrci gow i zobaczy olbrzymi znieksztacon twarz, tak jak w tamtych czasach zapomnienia, i odzyska j jakiego innego ranka w pokoju, ktry by mu zupenie obcy i gdzie znajdowaa si Pilar Ternera w halce, bosa, rozczochrana, owietlajca pokj latarni, osupiaa i nie dowierzajca wasnym oczom. - Aureliano! Aureliano stan pewniej na nogach i podnis gow. Nie wiedzia, jak dotar do tego miejsca, wiedzia jednak, w jakim celu, gdy od dziecistwa cel ten tkwi ukryty w nienaruszalnym zakamarku jego serca. - Przyszedem si z pani przespa - powiedzia. Ubranie mia oblepione botem i wymiotami. Pilar Ternera, ktra w owym czasie mieszkaa tylko z dwojgiem najmodszych dzieci, nie zadaa mu ani jednego pytania. Zaprowadzia go do ka. Obmya mu twarz mokr szmat, zdja z niego ubranie, a potem sama si rozebraa do naga i zasuna moskitier, eby nie widziay ich dzieci, gdy si przebudz. Znuyo j ju oczekiwanie na mczyzn, ktry pozosta, na mczyzn, ktrzy odeszli, na

35

niezliczonych mczyzn, ktrzy zgubili drog do jej domu, zmyleni niepewnoci kart. W oczekiwaniu pomarszczya si jej skra, zwidy piersi i wygas ar serca. Poszukaa Aureliana w citoci, pooya mu rk na brzuchu i pocaowaa go w szyj z macierzysk czuoci. Moje biedne dziecitko" - szepna. Aureliano wzdrygn si. Ze spokojem, bez najmniejszego potknicia, zostawi za sob ostre skay blu i odnalaz Remedios zamienion w bezkresne trzsawisko, pachnc dymem i wieo uprasowan bielizn. Kiedy oprzytomnia, zapaka. Pocztkowo by to szloch mimowolny i urywany, potem popyn niepohamowanym strumieniem, jak gdyby jakie bolesne nabrzmienie rozdaro si w jego wntrzu. Ona czekaa, gadzc go po gowie, a do chwili, gdy jego ciao uwolnio si od ciemnej zmory, ktra nie pozwalaa mu y. Wwczas Pilar Ternera zapytaa: Kto to jest?" Aureliano powiedzia jej. Ona zamiaa si tym miechem, ktry niegdy poszy gobie, a teraz nawet nie budzi jej dzieci. Bdziesz j musia prowadzi za rczk" zaartowaa. Ale pod tym artem Aureliano wyczu spokojn przysta zrozumienia. Zanim wyszed z jej domu, pozostawiajc tam nie tylko zwtpienie w sw msko, lecz take gorzki ciar, ktry przez tyle miesicy nosi w sercu, Pilar poegnaa go spontaniczn obietnic: - Porozmawiam z dziewczynk - powiedziaa - i zobaczysz, e podam ci j na pmisku. Spenia przyrzeczenie. Tyle e w bardzo zym momencie, gdy dom utraci spokj dawnych dni. Odkrywszy namitny afekt Rebeki, ktrego nie sposb byo utrzyma w sekrecie z powodu jej krzykw, Amaranta dostaa gorczki. Take i ona cierpiaa na zadr samotnej mioci. Zamknita w azience, dawaa upust swoich uczu bez nadziei, piszc rozgorczkowane listy, ktrych jedynym przeznaczeniem byo spocz na dnie skrzyni. Urszula ledwie moga nady z obsueniem obu chorych. Nie udao jej si podczas dugich i podstpnych przesucha odkry przyczyny rozpaczy Amaranty. W kocu w jeszcze jednym momencie olnienia podwaya zamek w skrzyni i znalaza listy zwizane row wsteczk, zawierajce wiee patki lilii, jeszcze wilgotne od ez, zaadresowane i nigdy nie wysane do Pietra Crespiego. Paczc z wciekoci przeklinaa godzin, w ktrej przyszo jej na myl kupi pianol, zabronia lekcji haftu i zarzdzia swego rodzaju aob bez nieboszczyka, ktra miaa trwa do czasu, kiedy jej crki wyrzekn si swoich nadziei. Nie odniosa skutku interwencja Josego Arcadia Buendii, ktry zmieni swoje pierwotne zdanie o Pitro Crespim i podziwia jego talenty mechanika w dziedzinie maszyn muzycznych. Tak wic, kiedy Pilar Ternera powiedziaa Aurelianowi, e Remedios zdecydowana jest wyj za niego, biedak zrozumia, e nowina ta dobije jego rodzicw. Niemniej stawi czoo sytuacji. Wezwani do salonu na oficjaln rozmow Jose Arcadio Buendia i Urszula nie drgnwszy wysuchali owiadczenia syna. Dowiedziawszy si, kto jest wybrank jego serca, Jose Arcadio Buendia poczerwienia jednak z oburzenia. Mio to przeklestwo! - zagrzmia. Masz naokoo tyle adnych i uczciwych dziewczt, a zachciao ci si wanie crki wroga". Urszula natomiast zgadzaa si z tym wyborem. Lubia wszystkie siedem sistr za ich urod, pracowito, skromno i dobre wychowanie i ucieszya si decyzj swego syna. Zwyciony entuzjazmem swojej maonki Jose Arcadio Buendia postawi wtedy jeden warunek: Rebeka, ktrej mio bya odwzajemniona, wyjdzie za m za Pietra Crespiego. Urszula, gdy tylko pozwoli na to czas, wyjedzie z Amaranta w podr do stolicy prowincji, aby kontakt z innymi ludmi ukoi jej zawd. Rebeka na wie o tym natychmiast odzyskaa zdrowie, napisaa do narzeczonego entuzjastyczny list, ktry daa do aprobaty rodzicom i wysaa tym razem poczt, nie korzystajc z niczyjego porednictwa. Amaranta udaa, e zgadza si z tym postanowieniem, i powoli wyleczya si z gorczki, ale przyrzeka sobie, i Rebeka wyjdzie za m tylko po jej trupie.

36

Nastpnej soboty Jose Arcadio Buendia ubra si w ciemny garnitur, konierzyk z celuloidu i zamszowe buty, ktre po raz pierwszy mia na sobie w dniu balu, i poszed prosi o rk Remedios Moscote. Corregidor i jego ona powitali go radonie lecz take z zakopotaniem, gdy nie znali celu niespodziewanej wizyty, a poznawszy go myleli, e pomyli imi wybranki. eby wyjani pomyk, matka obudzia Remedios i przyniosa j na rkach do salonu, jeszcze otumanion snem. Spytano dziewczynk, czy naprawd chce wyj za m, a ona pochlipujc odpowiedziaa, e chce tylko, eby jej dali spa. Jose Arcadio Buendia, pojmujc zmieszanie pastwa Moscote, poszed wyjani t spraw z Aurelianem. Maonkowie Moscote tymczasem przebrali si w uroczysty strj, poprzestawiali meble, umiecili wiee kwiaty w wazonach i oczekiwali go w towarzystwie starszych crek. Zmczony niezrczn sytuacj i niewygodnym twardym konierzykiem Jose Arcadio Buendia potwierdzi, e wybrank jego syna istotnie jest Remedios. To nie ma sensu - owiadczy skonsternowany don Apolinar Moscote. - Mamy jeszcze sze crek, wszystkie niezamne i w wieku odpowiednim do maestwa. Byyby zachwycone wychodzc za modych ludzi powanych i pracowitych, takich, jakim jest paski syn, a jemu wpada w oko wanie ta jedna, ktra jeszcze siusia do ka". Jego ona, dobrze zakonserwowana kobieta o zmczonych powiekach i zrezygnowanych gestach, skarcia go za grubiastwo. Po zjedzeniu kremu owocowego zaakceptowano wybr Aureliana, z tym e pani Moscote prosia tylko o rozmow sam na sam z Urszul. Zaintrygowana, protestujc przeciwko mieszaniu jej w mskie sprawy, ale w rzeczywistoci oniemielona emocj, Urszula posza odwiedzi j nazajutrz. P01 godziny pniej wrcia z wiadomoci, e Remedios jeszcze nic jest dojrzaa. Aureliano nie uwaa tego za powan przeszkod. Czeka tak dugo, e mg jeszcze zaczeka, a narzeczona osignie dojrzao. Odzyskan harmoni zmcia mier Melquiadesa. Chocia byo to wydarzenie do przewidzenia, nie spodziewano si go w tych okolicznociach. Kilka miesicy po powrocie Melquiades zacz si starze w tak zastraszajcym tempie, e uwaano go za jednego z tych bezuytecznych pradziadkw, ktrzy jak cienie kr po sypialniach powczc nogami i wspominaj dawne dobre czasy, staruszkw, o ktrych nikt si ju nie troszczy i nawet o nich nie pamita, a do dnia, gdy rankiem znajdzie ich w kach nieywych. Z pocztku Jose Arcadio Buendia towarzyszy mu w jego zajciach, rozentuzjazmowany nowoci, jak bya dagerotypia i przepowiednie Nostradamusa. Z- wolna jednak zacz go pozostawia jego wasnej samotnoci, bo coraz trudniej byo si z nim porozumie. Traci wzrok i such, tych, z ktrymi rozmawia, myli z ludmi znanymi mu z odlegych epok ludzkoci i odpowiada na pytania urywan mieszanin jzykw. Chodzi macajc rkami powietrze, cho pomidzy sprztami porusza si z niewytumaczaln zrcznoci, jakby by obdarzony instynktem orientacji opartym na doznaniach bezporednich. Pewnego dnia zapomnia zaoy sztuczn szczk, ktr zostawia na noc w szklance wody obok ka, i odtd ju jej nie zakada. Kiedy poszerzono dom, Urszula kazaa dla niego zbudowa specjalny pokj obok warsztatu Aureliana, daleko od haasw i krztaniny domowej, z ogromnym jednym oknem i pkami, na ktrych sama uoya mu ksiki, niemal doszcztnie zjedzone przez mole, i papiery kruszce si w rku i pokryte nieczytelnymi znakami; postawia tam take szklank ze sztuczn szczk, w ktrej zakiekoway wodne rolinki z malekimi tymi kwiatkami. Nowe miejsce spodobao si najwidoczniej Melquiadesowi, bo przestano go widywa nawet w jadalni. Chodzi tylko do warsztatu Aureliana, gdzie spdza dugie godziny, gryzmolc swoj enigmatyczn literatur na pergaminach, ktre zabiera z sob, a ktre wydaway si zrobione z zeschej materii, kruchej jak ciasto francuskie. Tam zjada posiki, ktre Visitacin przynosia mu dwa razy dziennie, ale w ostatnich czasach straci apetyt i

37

ywi si tylko jarzynami. Wkrtce przybra ten mizerny, sabowity wygld waciwy wegetarianom. Jego skra pokrya si meszkiem podobnym do tego, ktry prosperowa na starowieckiej, nigdy nie zdejmowanej kamizelce, a oddech sta si smrodliwy jak u picego zwierzcia. Aureliano w kocu zapomnia o nim pochonity ukadaniem swych wierszy, ale kiedy wydao mu si, e co rozumie z bekotliwych monologw starca, i zacz przysuchiwa si uwaniej. Jedynym, co mg wyowi z tej przemowy, podobnej dwikiem do toczcych si kamieni, byo trzykrotnie powtrzone sowo equinox i nazwisko Alexandra von Humboldta. Arcadio zdoa nawiza z nim troch bliszy kontakt, kiedy zacz pomaga Aurelianowi w zotnictwie. Na wysiek podjty, aby si z nim porozumie, Melquiades odpowiada rzucajc od czasu do czasu zdania po hiszpasku, nader luno zwizane z rzeczywistoci. Ktrego popoudnia jednake jakby olnio go nage wzruszenie. Wiele lat pniej, stojc przed plutonem egzekucyjnym, Arcadio mia sobie przypomnie to drenie, z jakim Melquiades odczyta mu kilka stronic nieprzeniknionych zapiskw, ktrych oczywicie nie zrozumia, ale ktre, gdy je czyta gono, brzmiay jak encykliki papieskie. Umiechn si potem, po raz pierwszy od duszego czasu, i powiedzia po hiszpasku: Gdy umr, gotujcie rt w moim pokoju przez trzy dni". Arcadio powtrzy to Josemu Arcadiowi Buendii, a ten usiowa otrzyma od niego jak obszerniejsz informacj, lecz wszystkim, co uzyska, bya odpowied: Osignem niemiertelno". Kiedy oddech Melquiadesa zacz cuchn, Arcadio prowadzi go do kpieli co czwartek rano. Zdrowie Melquiadesa jakby si polepszyo. Rozbiera si i wchodzi do wody razem z chopcami, a jego tajemniczy zmys orientacji pozwala mu omija gbokie i niebezpieczne miejsca. "Wszyscy wyszlimy z wody" - powiedzia kiedy. Tak mino wiele czasu i nikt go nie widywa w domu, z wyjtkiem tego wieczora, gdy dokona wstrzsajcego wysiku, eby naprawi pianol, albo w te ranki, gdy szed do rzeki razem z Aurelianem, niosc pod pach tykw i kul myda pachncego zawinit w rcznik. Pewnego czwartku, zanim zawoano go, by pj nad rzek, Aureliano usysza jego sowa: Umarem na febr w rozlewiskach Singapuru". Tego dnia wszed do wody w niebezpiecznym miejscu; odnaleziono go dopiero nastpnego dnia, par kilometrw dalej w d rzeki, wyrzuconego na wietlist ach, z jednym samotnym spem na brzuchu. Wbrew protestom wzburzonej Urszuli, ktra opakiwaa go z alem wikszym ni wasnego ojca, Jose Arcadio Buendia sprzeciwi si pochowaniu go w ziemi. Jest niemiertelny owiadczy i sam nam poda formuk wskrzeszenia". Odnalaz zapomniany tygiel i napeni go rtci, aby parowaa obok trupa, ktry z wolna zaczyna pokrywa si niebieskimi pcherzykami. Don Apolinar Moscote odway si wspomnie, e nie pogrzebany topielec jest niebezpieczny dla zdrowia publicznego. Nic podobnego, skoro on yje" brzmiaa odpowied Josego Arcadia Buendii, ktry zakoczy siedemdziesiciodwugodzinne okadzanie rtci, dopiero gdy ju trup zaczyna si rozkada wypeniajc dom woni zgnilizny; wtedy te dopiero pozwoli go pogrzeba, i to nie byle jak, lecz z honorami nalenymi najwikszemu dobroczycy Macondo. By to pierwszy pogrzeb, jaki widziano w miasteczku, z najwiksz liczb uczestnikw, i dopiero w sto lat pniej splendor jego mia zosta przymiony przez karnawa pogrzebowy Mamy Grande. Pochowano Cygana w grobowcu wzniesionym porodku terytorium przeznaczonego na cmentarz, a na pycie grobowej wypisane zostao to wszystko, co o nim wiedziano: MELQUIADES. Powicono mu dziewi nocy aobnego czuwania. W tumie, ktry gromadzi si na dziedzicu popijajc kaw, opowiadajc anegdotki albo grajc w karty, Amaranta znalaza okazj, by wyzna sw mio Pitrowi Crespiemu, od paru tygodni oficjalnie zarczonemu z Rebek. Pietro zakada teraz w Macondo sklep z instrumentami

38

muzycznymi i nakrcanymi zabawkami, w tej samej dzielnicy, gdzie wegetowali jeszcze Arabowie, ktrzy niegdy wymieniali wiecideka na papugi, znanej powszechnie pod nazw ulicy Turkw. Woch, ktrego gowa okryta wypomadowanymi lokami wzbudzaa w kobietach nieodpart potrzeb westchnie, potraktowa Amarant jak rozkapryszon dziewczynk, na ktr nie trzeba zwraca zbyt wielkiej uwagi. - Mam modszego brata powiedzia jej. Wkrtce przyjedzie pomc mi w sklepie. Amaranta poczua si upokorzona i z zapiek uraz powiedziaa mu, e zdecydowana jest przeszkodzi zalubinom siostry, choby prg kocioa mieli przestpi po jej wasnym trupie. Ta dramatyczna groba wywara na Wochu tak wielkie wraenie, e nie opar si pokusie powtrzenia jej Rebece. Tak wic wyjazd Amaranty, cigle odkadany ze wzgldu na zajcia Urszuli, zosta zorganizowany w przecigu niecaego tygodnia. Amaranta nie sprzeciwiaa si, lecz caujc Rebek na poegnanie, szepna jej do ucha: - Nie rb sobie zudze. Mog mnie wywie na koniec wiata, a ja i tak znajd sposb, eby przeszkodzi twojemu maestwu, chobym musiaa ci zabi. Nieobecno Urszuli, niewidzialna obecno Melquiadesa, ktry nadal kry cicho po wszystkich pokojach, sprawiy, e dom nagle sta si ogromny i pusty, a Rebece powierzono obowizki gospodarskie, podczas gdy Indianka przeja przemys cukierniczy Urszuli. Wieczorami, gdy przychodzi Pitro Crespi, anonsowany z daleka orzewiajcym zapachem lawendy i zawsze jak zabawk w prezencie, narzeczona przyjmowaa go w duym salonie, przy drzwiach i oknach otwartych, eby nie naraa si na plotki. Bya to zbdna ostrono, gdy Woch okazywa tyle szacunku, e nawet nie dotkn rki kobiety, ktra za par miesicy miaa zosta jego on. Dom by peen przemylnych zabawek. Tancerki na linie, pozytywki, mapki-akrobatki, galopujce konie, dobosze z bbnami, bogata i zadziwiajca fauna mechaniczna, ktr przynosi Pitro Crespi, rozproszyy smutek Josego Arcadia Buendii po mierci Melquiadesa i przeniosy go znw w dawne czasy alchemii. y w raju rozbebeszonych zwierztek i rozmontowanych mechanizmw, usiujc udoskonali je nowym systemem ruchu cigego, opartego na zasadach wahada. Aureliano take zaniedba warsztat, eby nauczy czyta i pisa ma Remedios. Z pocztku dziewczynka wolaa swoje lalki od mczyzny, ktry przychodzi co dzie po poudniu i winien by temu, e odrywano j od zabawy, eby wykpan i starannie przebran posadzi w salonie, gdzie miaa przyjmowa goci. Ale cierpliwo i oddanie Aureliana spodobay jej si w kocu i spdzaa z nim wiele godzin uczc si liter i rysujc w zeszycie kolorowymi owkami domy, pene krw zagrody i okrge soca z tymi promieniami, chowajce si za gry. Tylko Rebeka bya nieszczliwa rozmylajc nad pogrkami Amaranty. Znaa charakter swojej siostry, jej dum, upr i zacito, i przeraaa j gwatowno jej urazy. Cae godziny spdzaa w azience ssc palec, dokonujc nadludzkich wysikw woli, eby nie je ziemi. Szukajc jakiej ulgi w swej rozterce wezwaa Pilar Terner, eby pozna wrby kart. Po kilku wstpnych i nic nie znaczcych frazesach Pilar Ternera owiadczya: - Nie bdziesz tak dugo szczliwa, dopki twoi rodzice nie zostan pogrzebani. Rebeka wzdrygna si. Jakby przypominajc sobie dawny sen, zobaczya siebie, ma dziewczynk wchodzc do tego domu z kuferkiem, fotelikiem na biegunach i workiem, ktrego zawartoci nie znaa. Przypomniaa sobie ysego pana w lnianym garniturze, z konierzykiem u koszuli zapitym na zoty guzik, ktry nie mia nic wsplnego z krlem karowym z kart. Przypomniaa sobie mod i pikn kobiet o ciepych, pachncych doniach, w niczym nie podobnych do artretycznych rk treflowej damy. Pamitaa, e ta pani wpinaa jej kwiaty we wosy, zabierajc j po poudniu na spacer po zielonych drogach wiejskich. - Nie rozumiem - powiedziaa. Pilar Ternera wydawaa si stropiona.

39

- Ja take nie rozumiem, ale to wanie mwi karty. Rebeka, zaniepokojona t enigmatyczn wrb, zwierzya si ojcu. Jose Arcadio Buendia zbeszta j za to, e wierzy przepowiedniom z kart, ale podj mudny trud przetrzsania szaf i skrzy, przesuwania mebli, przewracania do gry nogami ek w poszukiwaniu worka z komi. Przypomnia sobie, e nie widzia go od czasu rozbudowy domu. W tajemnicy wezwa murarzy i jeden z nich wyzna, e w cianie ktrej z sypialni zamurowa worek, eby wreszcie przesta mu przeszkadza w robocie. Po wielu dniach ostukiwania murw z uchem przyklejonym do ciany uchwycono znajomy guchy grzechot. Przebito mury i znaleziono koci w nienaruszonym worku. Tego samego dnia pogrzebano je w grobie bez napisu, naprdce wykopanym obok grobowca Melquiadesa, i Jose Arcadio Buendia powrci do domu wolny od ciaru, ktry przez pewien czas way na jego sumieniu niemal tak jak wspomnienie Prudencia Aguilara. Przechodzc przez kuchni pocaowa w czoo Rebek. - Wybij sobie ze myli z gowy - powiedzia jej. - Bdziesz szczliwa. Przyja Rebeki otworzya Pilar drzwi domu, zamknite dla niej przez Urszul od urodzenia Arcadia. Przychodzia teraz o rnych porach dnia, haaliwa jak stado kz, wyadowujc swoj gorczkow energi w najciszych robotach. Czasami wchodzia do warsztatu i pomagaa Arcadiowi utrwala pytki dagerotypu ze zrcznoci i delikatnoci ruchw, ktre budziy zdumienie chopca. Zadziwiaa go ta kobieta. Blaski jej skry, zapach dymu, jej niepohamowany miech w ciemnym pokoju rozpraszay jego uwag tak, e myli si w pracy. Pewnego razu zamiast Arcadia by tam Aureliano, zajty jak zotnicz robot, i Pilar Ternera opara si o st, by podziwia jego cierpliw pracowito. Nagle stao si. Aureliano sprawdzi, e Arcadio znajduje si w ciemnym pokoju, zanim podnis wzrok i napotka oczy kobiety, ktrej myl bya doskonale widzialna, jak w socu poudnia. - No dobrze - powiedzia Aureliano. - Powiedz, o co chodzi. Pilar Ternera przygryza usta i umiechna si smutnie. - Dobry jeste do wojny - powiedziaa. - Gdzie rzucisz okiem, tam pada strza. Aureliano odetchn z ulg. Z powrotem skupi ca uwag na swojej pracy, jakby si nic nie stao, i gos jego zabrzmia spokojnie i stanowczo: - Uznam go - powiedzia - bdzie nosi moje nazwisko. Jose Arcadio Buendia osign wreszcie to, czego szuka: podczy do nakrcanej tancerki mechanizm zegarka i zabawka taczya w takt wasnej muzyki przez trzy dni bez przerwy. Ten wynalazek podnieci go o wiele bardziej ni ktrakolwiek z poprzednich niedorzecznych prb. Nie mg je ani spa. Bez czujnej opieki i stara Urszuli da si ponie szalestwom wyobrani a do stanu permanentnego obdu, z ktrego nigdy ju si nie wyleczy. Spdza noce kac po pokoju, mylc gono, szukajc sposobu zastosowania zasady wahada do wozu zaprzonego w woy, do pugu, do wszystkich wprawianych w ruch narzdzi. Tak bardzo go zmczya gorczka bezsennoci, e pewnego poranka nie mg rozpozna starca o biaej gowie i niepewnych ruchach, ktry wszed do jego pokoju. By to Prudencio Aguilar. Kiedy w kocu go pozna, zdziwiony, e umarli take si starzej, Jose Arcadio Buendia odczu bl tsknoty. Prudencio - wykrzykn - jak moge przeby tak dalek drog!" Po wielu latach mierci tsknota za ywymi jest tak intensywna, potrzeba towarzystwa tak palca, tak przeraajca blisko drugiej mierci, istniejcej wewntrz mierci, e Prudencio Aguilar w kocu zacz kocha najzacieklejszego ze swych wrogw. Od dawna ju zapewne go szuka. Wypytywa o niego zmarych z Riohacha, zmarych, co przybywali z Valle de Upar i od strony bagnisk, ale nikt mu nie odpowiada, bo Macondo byo osad nie znan zmarym a do chwili, gdy przyby Melquiades i naznaczy je czarnym punkcikiem na zagmatwanych mapach mierci. Jose

40

Arcadio Buendia rozmawia z Prudenciem a do witu. Par godzin pniej, wyczerpany czuwaniem, wszed do warsztatu Aure-liana i zapyta: Jaki mamy dzisiaj dzie?" Aureliano odpowiedzia mu, e wtorek. Tak i mnie si wydawao powiedzia Jose Arcadio Buendia. Ale nagle zorientowaem si, e to wci poniedziaek, jak wczoraj; popatrz na niebo, spjrz na ciany, na begonie. Dzi te jest poniedziaek". Przyzwyczajony do jego dziwactw Aureliano nie zwrci na to uwagi. Nastpnego dnia, w rod, Jose Arcadio Buendia znowu wszed do warsztatu. To przeraajce - powiedzia - spjrz na powietrze, posuchaj, jak dwiczy soce, tak samo jak wczoraj i przedwczoraj. Dzi te jest poniedziaek". Tego wieczoru Pitro Crespi zasta go na ganku paczcego niewdzicznym paczem starcw; opakiwa Prudencia Aguilara, Melquiadesa, rodzicw Rebeki, wasnego ojca i matk, wszystkich, ktrych mg sobie przypomnie i ktrzy byli wtedy osamotnieni w mierci. Pitro podarowa mu nakrcanego niedwiadka, chodzcego na dwch apach po drucie, nie zdoa jednak uspokoi jego obsesji. Zapyta, co si stao z projektem, o ktrym mwi mu kilka dni temu, dotyczcym skonstruowania maszyny wahadowej umoliwiajcej czowiekowi latanie w powietrzu, a on odpowiedzia, e to niemoliwe, gdy wahado moe unie w powietrze wszystko oprcz samego siebie. W czwartek Jose Arcadio Buendia znowu zjawi si w warsztacie ze zbola twarz. ,,Maszyna czasu zepsua si owiadczy kajc - a Urszula i Amaranta s tak daleko!" Aureliano skarci go agodnie jak dziecko, a on sucha potulnie. Spdzi sze godzin ogldajc dokadnie rne przedmioty, prbujc znale jak rnic midzy ich wygldem dzisiejszym i wczorajszym, jak zmian, ktra wiadczyaby o biegu czasu. Ca noc przelea na ku nie zmruywszy oka, wzywajc Prudencia Aguilara, Melquiadesa, wszystkich zmarych, eby przyszli podzieli jego trosk. Ale nikt nie przyszed. W pitek rano wsta wczeniej od innych domownikw, by w dalszym cigu ledzi zmiany w przyrodzie, pki nie mona byo mie najmniejszych wtpliwoci, e nadal jest poniedziaek. Wtedy wyrwa futryn z drzwi i z ca furi swojej niepospolitej siy zacz niszczy aparaty alchemiczne, gabinet dagerotypii, warsztat zotniczy, pki ich nie rozbi na proszek, krzyczc jak optany w jakim piskliwym i pynnym, ale zupenie niezrozumiaym jzyku. Zamierza rozprawi si z reszt domu, kiedy Aureliano wezwa na pomoc ssiadw. Trzeba byo dziesiciu mczyzn, by go obali, czternastu, eby go zwiza, dwudziestu, eby zacign do kasztana na dziedzicu, gdzie pozostawiono go przywizanego, szczekajcego w obcym jzyku, toczcego zielon pian z ust. Kiedy przyjechaa Urszula z Amarant, nadal by przywizany za rce i nogi do pnia kasztana, przemoczony deszczem i w stanie zupenej niewiadomoci. Przemawiay do niego, ale ich nie pozna i odpowiedzia co niezrozumiaego. Urszula rozwizaa mu rce i kostki u ng, pokaleczone od ucisku lin, i pozostawia go przywizanego do drzewa tylko w pasie. Pniej zbudowano daszek z lici palmowych, eby go chroni przed socem i deszczem.

41

ureliano Buendia i Remedios Moscote pobrali si w pewn marcow niedziel, przed otarzem, ktry ojciec Nicanor Reyna kaza wznie w salonie. Wydarzenie to nastpio po czterech tygodniach zamieszania w domu Moscote, gdy maa Remedios osigna dojrzao, zanim wyzbya si nawykw dziecistwa. Jakkolwiek matka uprzedzia j o zmianach, jakie dokonuj si w organizmie w okresie dojrzewania, ktrego lutowego popoudnia dziewczynka z krzykiem przeraenia wpada do salonu, gdzie byy jej siostry. Don Apolinar Moscote wyprowadzi j czym prdzej z salonu, bo majtki miaa uwalane brunatn mazi. Wyznaczono lub za miesic. Ledwie starczyo czasu, eby j nauczy samodzielnego mycia si i ubierania i wytumaczy najprostsze obowizki domowe. Sadzano j na gorcych cegach i kazano siusia, eby odzwyczai j od moczenia ka. Z wielkim trudem przekonano j o nienaruszalnoci sekretu alkowy, gdy Remedios bya tak oszoomiona, a jednoczenie tak zachwycona nowoci, e gotowa bya wszystkim opowiada szczegy nocy polubnej. Wiele wysiku to kosztowao, ale w dniu przewidzianym na ceremoni zalubin dziewczynka bya tak wyszkolona w sprawach tego wiata jak kada z jej sistr. Don Apolinar poprowadzi j pod rami ulic przy-bran w kwiaty i girlandy, pord wystrzaw rakiet i przy dwikach muzyki kilku orkiestr, a panna moda pozdrawiaa doni i dzikowaa umiechem tym wszystkim, ktrzy z okien yczyli jej szczcia. Aureliano, ubrany w czarny garnitur, w tych samych lakierkach z metalowymi sprzczkami, ktre mia na sobie w niewiele lat pniej stojc przed plutonem egzekucyjnym, by przeraliwie blady i czu, e ciska mu si gardo, kiedy z rk ojca odbiera narzeczon w drzwiach domu i prowadzi j do otarza. Ona za zachowywaa si z tak naturalnoci i taktem, e nie stracia panowania nad sob nawet wtedy, gdy Aureliano upuci obrczk nakadajc j na palec oblubienicy. Wrd szeptw i zmieszania obecnych trzymaa uniesion do w koronkowej mitence i pozostaa tak z palcem serdecznym w pogotowiu do chwili, kiedy pan mody zdoa zatrzyma obrczk nog, eby nie potoczya si a do drzwi, i wrci zaczerwieniony do otarza. Jej matka i siostry cierpiay takie mki w obawie jakiej gafy ze strony panny modej podczas ceremonii, e w kocu same popeniy nietakt podnoszc dziewczynk do gry, by j ucaowa. Od tego dnia ujawnio si poczucie odpowiedzialnoci, naturalny wdzik i spokojna pewno siebie, ktre zawsze miaa zachowa Remedios w obliczu przeciwnoci losu. Ona to z wasnej inicjatywy odoya najlepszy kawaek odkrojony z tortu weselnego i zanios na talerzu razem z widelcem Josemu Arcadiowi Buendii Przywizany do pnia kasztana, skurczony na drewnianej aweczce pod daszkiem z lici palmowych, olbrzymi starzec, wyndzniay od soca i deszczu, posa jej niky umiech wdzicznoci i zjad tort palcami bekocc jaki niezrozumiay psalm. Jedyn nieszczliw osob w radosnym gwarze uroczystoci, cigncej si a do poniedziakowego witu, bya Rebeka Buendia. To miaa by jej uroczysto Za zgod Urszuli jej lub mia si odby tego samego dnia, ale Pitro Crespi otrzyma w pitek list z zawiadomieniem o miertelnej chorobie matki. lub odroczono. Pietro Crespi wyjecha do stolicy prowincji w godzin po otrzymaniu listu i w drodze rozmin si z matk, ktra przybya punktualnie w sobot wieczorem i piewaa na lubie Aureliana smutn ari przygotowan dla syna. Pietro Crespi wrci dopiero w niedziel po pnocy, aby pozamiata mieci po zabawie, chocia w drodze powrotnej zajedzi na mier pi koni, eby zdy na wasny lub. Nigdy nie zdoano dociec, kto ten list napisa. Indagowana przez Urszul Amaranta rozpakaa si z oburzenia i przysiga swoj niewinno przed otarzem, ktrego stolarze nie zdyli jeszcze rozmontowa. Ojciec Nicanor Reyna, ktrego don Apolinar Moscote sprowadzi z moczarw w celu udzielenia lubu modej parze, by starcem zahartowanym niewdzicznoci swego zawodu.

42

Mia zwid skr, koci prawie bez ciaa, ale brzuch wydatny i zaokrglony i wyraz twarzy postarzaego anioa, w ktrym wicej byo naiwnoci ni dobroci. Po lubie zamierza wrci zaraz do swojej parafii, ale przestraszy si bezbonoci mieszkacw Macondo, ktrzy yli pord zgorszenia poddani prawu natury, nie chrzczc dzieci i nie uwicajc zwizkw maeskich. W przekonaniu, e adnej ziemi ziarno Boe nie jest tak potrzebne jak tej, postanowi zosta jeszcze tydzie, eby ochrzci obrzezanych i niewiernych, zalegalizowa konkubinaty i udzieli sakramentw umierajcym. Ale nikt nie zwraca na niego uwagi. Odpowiadali mu, e przez dugie lata yli bez ksidza, zaatwiajc sprawy duszy bezporednio z Bogiem, i grzech miertelny przesta by dla nich grony. Zmczony woaniem na puszczy ojciec Nicanor postanowi podj budow najwikszej w wiecie wityni z figurami witych naturalnej wielkoci barwnymi witraami, eby przybyli tu duchowni z Rzymu uczci Boga w tym orodku bezbonoci. Chodzi wszdzie z drewnianym talerzykiem, proszc o jamun Dawano mu duo, ale on chcia jeszcze wicej, bo koci powinien mie dzwon, ktrego gos ratowaby toncych Tyle prosi i perswadowa, e wreszcie straci gos. Wyglda jak kociotrup. Nie zebrawszy nawet tyle, ile kosztowayby wrota kocioa, pewnej soboty wpad w rozpacz. Zaimprowizowa otarz na placu i w niedziel obieg cae miasto z dzwoneczkiem, tak jak za czasw bezsennoci, wzywajc wiernych na msz pod goym niebem. Wielu przyszo przez ciekawo. Innych przygnaa tu tsknota, jeszcze inni przybyli z obawy, eby Bg nie potraktowa pogardy dla swego funkcjonariusza jako afrontu personalnego. Tak wic o smej rano poowa ludnoci znalaza si na placu, gdzie ojciec Nicanor odpiewa msz bagalnym gosem. W kocu, kiedy uczestnicy zaczli si rozchodzi, wznis rce proszc o uwag. - Chwileczk - powiedzia - teraz bdziecie wiadkami niezbitego dowodu nieskoczonej mocy Boga. Chopiec penicy funkcj ministranta przynis filiank gstej i parujcej czekolady, ktr on wypi jednym tchem. Potem wytar usta chusteczk wyjt z rkawa, rozpostar rce i zamkn oczy. I wtedy ojciec Nicanor wznis si dwanacie centymetrw nad ziemi. By to rodek skuteczny. Przez kilka dni kry midzy domami powtarzajc prb lewitacji z pomoc bodca w postaci filianki czekolady, a tymczasem akolita zbiera pienidze do torby i w niecay miesic zebra ich tyle, e przystpiono do budowy wityni Nikt nie kwestionowa boskiego udziau w tym widowisku Tylko Jose Arcadio Buendia obojtnie obserwowa tum ludzi, ktry pewnego ranka zebra si wok kasztana, eby jeszcze raz ujrze objawienie. Przecign si nieznacznie na aweczce i wzruszy ramionami, gdy ojciec Nicanor zacz si unosi nad ziemi wraz z krzesem, na ktrym siedzia. - Hoc est simplicissimum - powiedzia Jose Arcadio Buendia. - Homo iste statum quartum materiae inyenit. Ojciec Nicanor unis do i cztery nogi krzesa stany na ziemi rwnoczenie. - Nego - powiedzia. - Factum hoc existentiam Dei probat sine dubio. W taki sposb dowiedziano si, e diabelska mowa Josego Arcadia Buendii jest acin. Ojciec Nicanor by zatem jedyn osob, ktra moga si z nim porozumie, i wykorzysta t okoliczno, eby zaszczepi wiar w jego udrczonym umyle. Kadego popoudnia siadywa pod kasztanem przemawiajc po acinie, lecz Jose Arcadio Buendia uparcie nie chcia uzna wywodw retorycznych ani transmutacji z pomoc czekolady i da dagerotypu jako jedynego dowodu istnienia Boga. Ojciec Nicanor przynosi mu medaliki, obrazki, a nawet reprodukcj chusty w. Weroniki, ale Jose Arcadio Buendia odrzuca je jako przedmioty rkodziea, bez podkadu naukowego. Tak by uparty, e ojciec Nicanor zrezygnowa w kocu ze swoich misjonarskich zamiarw i odwiedza go nadal ju tylko ze

43

wzgldw humanitarnych. Ale wtedy Jose Arcadio Buendia sam przej inicjatyw i prbowa obali wiar ksidza wywodami racjonalnymi. Ktrego popoudnia oj-ciec Nicanor przynis pod kasztan szachownic i pudeko z pionkami, by zaprosi Josego Arcadia Buendi na parti warcabw. Ten jednak odmwi, gdy jak stwierdzi, nigdy nie mg poj sensu walki pomidzy przeciwnikami, ktrzy zgadzaj si co do zasad. Ojciec Nicanor nigdy nie traktowa gry w warcaby z tego punktu widzenia i od tego czasu straci do niej ochot. Coraz bardziej zdumiony jasnoci umysu Josego Arcadia Buendii, spyta, jak to jest moliwe, e trzymaj go przywizanego do drzewa. - Hoc est simpiicissimum - odpowiedzia. - Dlatego e jestem wariatem. Od tej chwili, zaniepokojony o wasn wiar, ksidz zaniecha odwiedzin i powici si cakowicie przyspieszeniu budowy wityni. Rebeka uczua, e odywa w niej nadzieja. Przyszo jej zaleaa od zakoczenia tej budowy; do tego wniosku dosza w pewn niedziel, kiedy ojciec Nicanor by u nich na obiedzie i siedzc wok stou rozmawiano o splendorze, jakiego nabior uroczystoci religijne z chwil zbudowania wityni. Najszczliwsza bdzie Rebeka" - odezwaa si Amaranta. A gdy Rebeka nie zrozumiaa, co tamta chce powiedzie, wytumaczya jej z niewinnym umiechem: - Tobie przypadnie ten zaszczyt inauguracji kocioa, kiedy bdziesz braa lub. Rebeka uprzedzia wszelkie komentarze mwic, e przy tym tempie budowy witynia nie bdzie gotowa wczeniej ni za dziesi lat. Ojciec Nicanor by innego zdania: wzrastajca hojno wiernych pozwalaa na bardziej optymistyczne przewidywania. Wobec milczcego oburzenia Rebeki, ktra nie moga skoczy obiadu, Urszula popara pomys Amaranty i przyczynia si hojnym datkiem do przyspieszenia robt. Ojciec Nicanor uwaa, e jeszcze jedna taka pomoc, a witynia bdzie zbudowana w trzy lata. Od tej chwili Rebeka nie odezwaa si ju nigdy do Amaranty, przekonana, e jej inicjatywa nie bya tak niewinna, jakby si to wydawao z pozoru. To byo najmniej, co mogam zrobi odpowiedziaa jej Amaranta podczas gwatownej sprzeczki, do jakiej doszo midzy nimi tej samej nocy. - W ten sposb nie bd musiaa ci zabija przez najblisze trzy lata". Rebeka przyja wyzwanie. Kiedy Pitro Crespi dowiedzia si o tym nowym odroczeniu, przey gorzkie mki rozczarowania, ale Rebeka daa mu dowd absolutnej lojalnoci. Uciekniemy, kiedy tylko zechcesz" - powiedziaa. Pitro Crespi nie by jednake czowiekiem wielkich przygd. Nie mia gwatownego charakteru swojej narzeczonej i poszanowanie dla danego sowa uwaa za warto, ktrej nie mona trwoni. Wtedy to Rebeka odwoaa si do mielszych metod. Tajemniczy wiatr gasi lampy w salonie i Urszula przyapywaa narzeczonych caujcych si w ciemnociach. Pitro Crespi podejmowa zawie tumaczenia na temat zej jakoci nowoczesnych lamp smoowych i nawet pomaga w zainstalowaniu pewniejszego systemu owietlenia w salonie. Ale nastpnym razem zawodzio paliwo lub zatapiay si knoty i Urszula zastawaa Rebek na kolanach narzeczonego. W kocu nie przyjmowaa adnych wymwek, powierzya Indiance piekarni i wyroby cukiernicze, a sama zasiada w fotelu pilnujc narzeczonych, zdecydowana nie da si wywie w pole sztuczkami, ktre byy ju stare za czasw jej modoci. Biedna mama - mwia Rebeka z ironicznym oburzeniem, widzc Urszul ziewajc podczas tych usypiajcych wizyt. - Po mierci bdzie pokutowa na tym fotelu". Po trzech miesicach amorw pod stra, zniechcony powolnoci budowy, ktrej postpy chodzi sprawdza codziennie, Pitro Crespi zdecydowa si da ojcu Nicanorowi pienidze brakujce do ukoczenia kocioa. Amaranta nie zaamaa si. Podczas gawd z przyjacikami, ktre przychodziy kadego popoudnia haftowa lub robi na drutach w galerii, obmylaa nowe przeszkody. Pewien bd w obliczeniach spra-wi, e

44

zawiodo co, na co najbardziej liczya: wyjcie kulek naftaliny, ktre Rebeka woya do swojej lubnej sukni przechowywanej w komodzie sypialni. Zrobia to na dwa miesice przed ukoczeniem budowy kocioa, ale Rebeka tak bya podniecona bliskoci lubu, e chciaa przygotowywa strj weselny wczeniej, ni to przewidziaa Amaranta. Otworzywszy komod i odwinwszy papiery, a potem ptno ochronne, zobaczya atas sukni, welon' a nawet wianuszek z kwiatw pomaraczowych zarte przez, mole. Chocia bya pewna, e woya do papierw dwie garcie kulek naftaliny, nieszczcie wydawao si tak przypadkowe, e nie omielia si oskary Amaranty. Pozostawa niecay miesic do lubu, ale Amaparo Moscote podja si uszy now sukni w przecigu tygodnia. Amaranta omal nie zemdlaa tego deszczowego popoudnia, kiedy Amaparo wesza do domu otoczona chmur koronek, by zrobi Rebece ostatni przymiark. Stracia gos i smuka lodowatego potu spyna jej po krgosupie. Dugie miesice draa ze strachu w oczekiwaniu tej godziny, wiedzc, e jeli nie wymyli jakiej zasadniczej przeszkody, to w ostatniej chwili, kiedy zawiod ju wszystkie inne rodki, bdzie miaa odwag otru siostr. Tego popoudnia, podczas gdy Rebeka dusia si z gorca w atasowym pancerzu, ktry Amparo Moscote z pomoc tysica szpilek i nieskoczonej cierpliwoci upinaa na jej ciele, Amaranta pomylia kilka razy cieg szydekowy i zakua si ig w palec, ale zdecydowaa ze straszliwym chodem serca, e dniem bdzie ostatni pitek przed lubem, a trucizn yk opium w kawie. Przeszkoda, rwnie nieoczekiwana, jak nieodwracalna przyniosa now zwok na czas nieokrelony. Na tydzie przed ustalonym dniem uroczystoci maa Remedios obudzia si o pnocy w kauy ciepego pynu, ktry trysn z jej wntrznoci, jak rozdzierajcy gejzer, i umara w trzy dni pniej, zatruta wasn krwi, z par martwych bliniakw w brzuchu. Amarant opady straszliwe wyrzuty sumienia. Tak arliwie bagaa Boga, eby si stao co okropnego, e poczua si winna mierci Remedios. Nie bya to ta przeszkoda, o ktr tak bagaa. Remedios wniosa do domu powiew radoci. Zainstalowaa si z mem w sypialni, tu obok warsztatu, i udekorowaa j lalkami i zabawkami swego niedawnego dziecistwa, a jej wesoa ywotno rozsadzaa cztery ciany sypialni i przelatywaa jak huragan zdrowia przez galeri z begoniami. piewaa od samego witu. Bya jedyn istot, ktra odwaaa si poredniczy w sporach midzy Rebek a Amaranta. Wzia na siebie ciar obsugiwania Josego Arcadia Buendii. Zanosia mu posiki, pomagaa mu w zaatwianiu potrzeb codziennych, mya go mydem i szmat, iskaa wszy i gnidy z jego wosw i brody, utrzymywaa w dobrym stanie daszek z lici palmowych i wzmacniaa go nieprzemakalnymi pachtami w okresie burz. W ostatnich miesicach potrafia nawet porozumiewa si z nim w prymitywnej acinie. Gdy urodzi si syn Aureliana i Pilar Ternery, przyniesiony od razu do domu i ochrzczony podczas intymnej uroczystoci imionami Aureliano Jose, Remedios zdecydowaa, e naley traktowa go jak jej najstarszego syna. Jej instynkt macierzyski zadziwi Urszul. Aureliano ze swej strony znalaz w niej to usprawiedliwienie, ktre potrzebne mu byo do ycia. Pracowa caymi dniami w warsztacie, a Remedios przynosia mu w poudnie kubek kawy bez cukru. Oboje odwiedzali co wieczr pastwa Moscote. Aureliano rozgrywa z teciem nie koczce si partie warcabw, a Remedios gawdzia z siostrami albo zasigaa rad matki w sprawach ludzi dorosych. Wizy z rodzin Buendiw umocniy w miasteczku autorytet don Apolinara Moscote. W czstych podrach do stolicy prowincji uzyska fundusz rzdowy na budow szkoy, eby mg si w niej uczy Arcadio,' ktry odziedziczy zamiowanie dydaktyczne swego dziadka. Drog perswazji skoni wikszo ludzi do po-malowania domw na niebiesko z okazji wita niepodlegoci narodowej. Ulegajc daniom ojca Nicanora kaza przenie

45

sklepik Catarina na odludn ulic i zamkn kilka domw rozpusty, ktre prosperoway w samym sercu miasta. Kiedy powrci z szecioma policjantami uzbrojonymi w strzelby, nakazujc utrzymywa porzdek, i nikt ju nie pamita dawnego ukadu wykluczajcego obecno uzbrojonych ludzi w miecie. Aureliano zadowolony by z dziaalnoci swego tecia. Bdziesz taki gruby jak on" - mwili mu przyjaciele. Ale siedzcy tryb ycia, ktry zaokrgli jego twarz i doda blasku oczom, nie zwikszy wagi jego ciaa ani nie zmieni charakteru, przeciwnie, utrwali w linii jego ust wyraz samotnej medytacji i nieugitej siy woli. I on, i jego ona cieszyli si tak serdecznym przywizaniem obydwch rodzin, e kiedy Remedios oznajmia, e spodziewa si dziecka, nawet Rebeka i Amaranta zawiesiy bro, postanawiajc zrobi szydekiem wyprawk z weny w kolorze niebieskim, gdyby urodzi si chopiec, i rowym na wypadek, gdyby przysza na wiat dziewczynka. Remedios bya ostatni osob, o ktrej pomyla Arcadio par lat pniej przed plutonem egzekucyjnym. Urszula zarzdzia aob, nakazujc zamknicie wszystkich drzwi i okien domu, pozwalajc wyj do miasta tylko w sprawach najwaniejszych; zabronia mwi gono przez rok i dagerotyp Remedios z ukon czarn wstg i oliwn wieczn lampk umiecia w miejscu, gdzie czuwano przy jej zwokach. Przysze pokolenia, ktre nigdy nie pozwoliy zagasn tej lampce, czuy si zawsze troch zaskoczone widokiem tej dziewczynki w plisowanych spdniczkach, biaych bucikach, z organdynow kokard we wosach, tak bardzo niezgodnym z klasycznym obrazem prababki. Amaranta zaopiekowaa si Aurelianem J os i zaadoptowaa go jak syna, ktry mia dzieli jej samotno i uly wyrzutom sumienia drczcym j po mierci Remedios. Pietro Crespi przychodzi o zmierzchu stpajc cicho na palcach, z czarn wstk na kapeluszu, i skada milczc wizyt Rebece bladej bezkrwistej w swej czarnej sukni z dugimi rkawami. Sama mysi o naznaczeniu nowej daty lubu byaby tak profanacj, e narzeczestwo zmienio si w jaki zwizek wieczysty, zmczon mio, o ktr nikt ju nie dba, jakby narzeczeni, ktrzy niegdy umylnie psuli apmy, eby si caowa, porzuceni zostali na pastw kaprysom mierci. Straciwszy cel, doszcztnie zaamana Rebeka znowu zacza je ziemi. Nagle, kiedy aoba trwaa ju tak dugo, e wznowiono seanse haftu krzyykami, pewnego popoudnia, o drugiej, w miertelnej ciszy godzin najwikszego upau, kto pchn drzwi od ulicy z tak si, e zadray fundamenty domu, i Rebeka ssca palec w sypialni, i Amaranta, i jej przyjaciki haftujce na ganku, Urszula w kuchni, Aureliano w swoim warsztacie, a nawet J os Arcadio Buendia pod samotnym kasztanem doznali wraenia, e dom si wali na skutek trzsienia ziemi. Ujrzeli olbrzymiego mczyzn, ktrego kwadratowe plecy ledwie mieciy si w drzwiach. Mia medalik z wizerunkiem Najwitszej Panny zawieszony na bawolej szyi, ramiona i pier pokryte misternym tatuaem i miedzian bransolet na prawej rce. Skr mia spalon socem i wiatrem, wosy krtkie i sztywne jak grzywa mua, elazne szczki i smutne spojrzenie. Tali ciska mu pas dwa razy grubszy ni poprg konia, buty byy wysokie, z ostrogami i podkutymi obcasami. Jego widok budzi groz i przywodzi na myl trzsienie ziemi. Przeszed przez salon i przylegy salonik z obszarpan sakw w rku i ukaza si niby grony olbrzym z bani na ganku z begoniami, gdzie Amaranta i jej przyjaciki siedziay jak sparaliowane z igami w powietrzu. Cze" powiedzia im zmczonym gosem, rzuci sakw na st z robtkami i poszed w gb domu. "Cze" - powiedzia przestraszonej Rebece, przechodzc przez jej sypialni. Cze" powiedzia Aurelianowi, ktry wytajc swj szsty zmys czeka przy stole zotniczym Nie zatrzyma si przy nikim, poszed prosto do kuchni i tu przystan po raz pierwszy, u kresu podry, ktra rozpocza si na przeciwlegym kocu wiata. Cze" - powie-dzia. Urszula przez uamek sekundy staa z otwartymi ustami patrzc mu w oczy, potem krzykna i rzucia

46

mu si na szyj, krzyczc i paczc ze szczcia. By to Jose Arcadio. Wraca rwnie biedny, jak odszed, do tego stopnia, e Urszula musiaa da mu dwa pesos na opacenie wynajtego konia. Jego hiszpaszczyzna pomieszana bya z jakim dziwnym argonem marynarskim. Pytano go, gdzie by, i odpowiedzia: Tam". Zawiesi hamak w pokoju, ktry mu przeznaczono, i przespa trzy doby. Kiedy obudzi si i zjad szesnacie surowych jajek, poszed prosto do sklepiku Catarina, gdzie jego monumentalne ksztaty wzbudziy popoch i zaciekawienie kobiet. Zada muzyki i gorzaki dla wszystkich na swj rachunek. Mocowa si na rce z picioma mczyznami jednoczenie. To niemoliwe" - mwili przekonawszy si, e nie s w stanie nawet ruszy jego ramienia. To dlatego, e ma amulet w rku". Catarina, ktry nie wierzy w takie prby si, zaoy si o dwanacie pesos, e Jose Arcadio nie poruszy lady. Ale on szarpn tylko, unis lad nad gow i wystawi na ulic. Trzeba byo jedenastu mczyzn, eby wnie j z powrotem do rodka. W szale zabawy wystawi na pokaz publiczny swoj monstrualn msko, z wytatuowan niebiesko-czerwon dungl napisw w-kilku jzykach. Kobiety, ktre obiegy go natarczywie, pyta, ktra zapaci najwicej. Najbardziej zasobna skonna bya da mu dwadziecia pesos. Wtedy on obniy. cen do dziesiciu i zaproponowa losowanie. Bya to suma niebotyczna, bo najwyej ceniona kobieta zarabiaa osiem pesos przez ca noc, ale wszystkie wyraziy zgod. Napisay swoje imiona na czternastu karteczkach, ktre woono do kapelusza, i kada z kobiet wycigna jedn. Kiedy zostay w kapeluszu ostatnie dwie kartki, ustalono, do kogo naleay. - Jeszcze po pi pesos od kadej - zaproponowa Jose Arcadio - i podziel si midzy obie. Z tego y. Szedziesit pi razy objecha dokoa wiat z zaog marynarzy bez ojczyzny. Kobiety, ktre przespay si z nim tej nocy w sklepiku Catarina, zaprowadziy go nagiego do sali tanecznej, eby wszyscy zobaczyli, e na jego ciele nie ma ani milimetra skry bez tatuau czy to z przodu, czy to z tyu, od szyi a do palcw u ng. Nie mg zy si na nowo z rodzin. Spa przez cay dzie, a noce spdza w dzielnicy domw publicznych urzdzajc popisy siy. Przy nielicznych okazjach, kiedy Urszuli udao si go posadzi przy rodzinnym stole, promieniowa yczliwoci, zwaszcza gdy opowiada o swoich przygodach w dalekich krajach. Przey katastrof okrtu i dwa tygodnie dryfowa po Morzu Japoskim ywic si misem swego towarzysza, ktry zmar na udar soneczny i ktrego miso, solone i konserwowane w soli, pieczone na socu byo ziarniste i miao sodkawy smak. Kiedy, w soneczne popoudnie w Zatoce Bengalskiej, marynarze z jego statku pokonali smoka morskiego, w ktrego brzuchu znaleziono hem, ostrogi i bro krzyowca. Na Morzu Karaibskim widzia zjaw okrtu korsarskiego Viktora Huguesa z oaglowaniem poszarpanym wiatrami mierci i masztami zartymi przez uki morskie, zagubionego po wsze czasy w drodze na Gwadelup. Urszula pakaa przy stole, tak jakby czytaa listy, ktre nigdy nie przyszy, a w ktrych Jose Arcadio opisywa swoje niepowodzenia i przygody - A tutaj taki wielki dom, synku szlochaa - i tyle jedzenia wyrzuconego winiom". Ale w gbi ducha nie moga poj, e chopak, ktrego zabrali Cyganie, jest tym samym olbrzymem, ktry zjada teraz p prosiaka na obiad, i od jego wiatrw widy kwiaty. Podobnie byo z reszt rodziny. Amaranta nie moga ukry wstrtu jaki ogarnia j przy stole na odgos jego zwierzcej czkawki Arcadio, ktry nie zna sekretu swego pochodzenia, zaledwie odpowiada na pytania zadawane mu w wyranym celu pozyskania jego uczu. Aureliano prbowa wskrzesi dawne dni, kiedy sypiali we wsplnym pokoju, przywrci bratersk zayo z czasw dziecistwa, ale w pamici Josego Arcadia nie byo ju na to miejsca, bo ycie na morzu obciyo j zbyt wieloma innymi wspomnieniami. Tylko Rebeka ulega przy

47

pierwszym ataku. Tego popoudnia, echuj raa go przechodzcego przez sypialni, pomylaa, e Pietro Crespi wyglda jak wymoczek przy tym stuprocentowym samcu, ktrego wulkaniczny oddech sycha byo w caym domu. Szukaa jego bliskoci pod kadym pretekstem. Kiedy Jose Arcadio mierzc j od stp do gowy a bezczelnym spojrzeniem powiedzia: ,,Kawa kobiety z ciebie, siostrzyczko". Rebeka przestaa panowa nad sob. Jada ziemi i wapno ze cian z chciwoci dawnych czasw i ssaa palec tak arocznie, e zrobi jej si odcisk na kciuku. Wymiotowaa jakim zielonym pynem ze zdechymi pijawkami. Spdzaa noce bezsennie trzsc si w gorczce, walczc z obdem, czekajc, a zadry dom od krokw Josego Arcadia wracajcego o wicie. Pewnego popoudnia, kiedy wszyscy spali po obiedzie, nie moga si ju duej opiera i posza do jego sypialni. Nie spa i lea w kalesonach, rozcignity w hamaku przywizanym do hakw linami okrtowymi. Jego olbrzymie nagie ciao zdobne w kolorowe rysunki i napisy tak j przerazio, e chciaa si wycofa. Przepraszam powiedziaa nie wiedziaam, e tu jeste. Ale zniya gos, eby nikogo nie obudzi. Chod tutaj powiedzia. Rebeka posuchaa. Zatrzymaa si obok hamaka oblana lodowatym potem, czujc, jak jej kiszki skrcaj si w wzy, kiedy Jose Arcadio gaska j po kostkach u ng, a potem przesuwa palce wzdu ydek i ud mruczc: Aj, siostrzyczko, aj, siostrzyczko". Musiaa dokona nieludzkiego wysiku, eby nie pa trupem, kiedy jaka huraganowa sia uniosa j w pasie, pogwacia jej intymno i powiartowaa jak ptaka. Zdya jeszcze podzikowa Bogu za to, e si urodzia, nim zatracia wiadomo w niepojtej rozkoszy i nieznonym blu, grzznc w dymicym bagnisku hamaka, ktry wchon jak bibua eksplozj jej krwi. W trzy dni pniej wzili lub podczas popoudniowej mszy. W przeddzie uroczystoci Jose Arcadio poszed do sklepu Pietra Crespiego. Zasta go udzielajcego lekcji gry na lutni i przystpi do rzeczy natychmiast, nie odwoujc go na bok. eni si z Rebek" - powiedzia mu. Pietro Crespi zblad, wrczy lutni jednemu ze swych uczniw i oznajmi, e lekcja na dzisiaj skoczona. Kiedy zostali sami w przeadowanym salonie, penym instrumentw muzycznych i nakrcanych zabawek, Pietro Crespi powiedzia: - To paska siostra. - Nic mi to nie przeszkadza - odpowiedzia Jose Arcadio. Pietro Crespi wytar czoo chustk przesycon zapachem lawendy. - To co przeciwnego naturze - tumaczy - a poza tym prawo tego zabrania. Jose Arcadio zniecierpliwi si nie tyle argumentacj, co bladoci Pietra Crespiego. - Sram na natur - owiadczy. - I przychodz o tym skomunikowa, eby oszczdzi panu fatygi chodzenia i pytania o cokolwiek Rebeki. Ale jego brutalno zaamaa si, gdy zobaczy, e Pietrowi Crespiemu wilgotniej oczy. - No c - powiedzia ju innym tonem. - Jeeli zagustowa pan w tej rodzinie, to zostaa jeszcze Amaranta. Ojciec Nicanor ogosi na niedzielnym kazaniu, e Jose Arcadio i Rebeka nie s rodzestwem. Urszula nigdy nie przebaczya czego, co uznaa za niewybaczaln hab dla rodziny, i kiedy nowoecy wrcili z kocioa, zabronia im przekroczy prg swojego domu. Dla niej jak gdyby umarli. Wynajli wic domek naprzeciw cmentarza i sprowadzili si tam bez adnych mebli prcz hamaka Josego Arcadia. W noc polubn Rebek ugryz w stop skorpion, ktry wlaz do jej pantofla. Zdrtwia jej jzyk, ale to nie zmcio ich budzcego powszechne zgorszenie miodowego miesica. Ssiadw przeraay krzyki, ktre budziy ca dzielnic co najmniej osiem razy w cigu nocy i trzy podczas sjesty, i modlili si, eby tak niepohamowana namitno nie zakcia spokoju,

48

zmarych. Z caej rodziny zatroszczy si o nich tylko Aureliano. Kupi im troch mebli i dostarczy pienidzy, dopki Jose Arcadio nie odzyska poczucia rzeczywistoci i nie zacz uprawia bezpaskiego pola za domem. Amaranta natomiast nigdy nie zdoaa przezwyciy swojej urazy do Rebeki, chocia ycie ofiarowao jej satysfakcj, o jakiej nie marzya z inicjatywy Urszuli, ktra nie wiedziaa, jak zmaza hab rodzinn, Pietro Crespi nadal przychodzi do nich we wtorki na obiady, znoszc swoj klsk ze spokojn godnoci Zachowa czarn wstk na kapeluszu, na znak szacunku dla rodziny, i okazywa swoje przywizanie do Urszuli przynoszc jej egzotyczne podarunki: sardynki portugalskie marmolad z tureckich r, a kiedy przepikn mantyl z Manili. Amaranta traktowaa go z serdeczn troskliwoci. Odgadywaa jego yczenia, odcinaa mu zwisajce u mankietw koszuli i wyhaftowaa tuzin chusteczek z jego inicjaami jako podarunek urodzinowy. We wtorki po obiedzie, kiedy haftowaa na ganku z begoniami, Pietro dotrzymywa jej towarzystwa. Amaranta, ktr on zawsze traktowa jak dziecko, nagle objawia mu si jako kobieta. Brakowao jej wdziku, ale miaa wyjtkow subtelno i przenikliwo spojrzenia na sprawy tego wiata i skrywaa w sobie niewypowiedzian tkliwo. W pewien wtorek, kiedy ju nikt nie wtpi, e pniej lub wczeniej musi si to sta Pietro Crespi poprosi j, by zostaa jego on. Amaranta nie przerwaa roboty. Poczekaa, a przejdzie gorcy rumieniec sigajcy po czubki uszu, a gos przybierze spokojn dojrzao. - Oczywicie, Crespi - powiedziaa - ale kiedy si lepiej poznamy. Niedobrze jest przyspiesza bieg rzeczy. Urszula oburzya si. Pomimo szacunku, jakim darzya Pietra Crespiego, nie udawao jej si ustali, czy jego decyzja jest dobra, czy za z moralnego punktu widzenia po dugim i gonym narzeczestwie z Rebek. W kocu przyja to jako fakt moralnie obojtny, poniewa nikt nie podziela jej wtpliwoci. Aureliano, ktry by gow rodziny, stropi j do reszty swoj enigmatyczn i kategoryczn opini: - Nie czas teraz myle o maestwach. Opinia ta, ktr Urszula zrozumiaa dopiero wiele miesicy pniej, bya jedyn szczer, jak mg wyrazi Aureliano w tamtej chwili nie tylko na temat maestwa, ale i kadej innej sprawy, oprcz wojny. On sam przed plutonem egzekucyjnym nie mg dobrze zrozumie, jaki acuch poczy seri drobnych, ale nieodwoalnych przypadkw, ktre doprowadziy go do tego punktu. mier Remedios nie wstrzsna nim tak, jak si obawia. Byo to raczej uczucie guchej furii, ktre stopniowo sabo, a przerodzio si w samotne i bierne poczucie klski, zawd podobny do tego, i przeywa w czasie, gdy pogodzi si z myl o yciu bez kobiety. Znowu pogry si w pracy, ale zachowa zwyczaj grania w warcaby ze swoim teciem. W dotknitym aob domu nocne rozmowy zacieniay wi przyjani midzy dwoma mczyznami. Oe si drugi raz, Aurelito - powtarza jego te. Mam jeszcze sze crek do wydania". Pewnego dnia, przed wyborami, don Apolinar Moscote wrci z jednej ze swych czstych podry zaniepokojony sytuacj polityczn kraju. Liberaowie byli zdecydowani wszcz wojn. Poniewa Aureliano w tym okresie mia nader niejasne wyobraenie o rnicy midzy konserwatystami a liberaami, te udziela mu elementarnych lekcji. Liberaowie - tumaczy mu - s masonami, ludmi zych zasad, daj wieszania ksiy, wprowadzenia lubw cywilnych i rozwodw, zrwnania praw dla dzieci legalnie i nielegalnie urodzonych, podziau kraju wedug systemu federalnego, ktry pozbawi najwysz wadz siy. Konserwatyci natomiast, ktrzy otrzymali wadz bezporednio od Boga, gosili stao porzdku publicznego i moralno w yciu rodzinnym, bronili wiary w Chrystusa, zasad wadzy i nie zamierzali dopuci do rozbicia kraju na jednostki auto-

49

nomiczne. Ze wzgldw humanitarnych Aureliano sympatyzowa z postaw liberaw, popierajc danie rwnoci praw dla dzieci naturalnych, w aden sposb jednak nie rozumia, jak mona doj do takiej ostatecznoci jak wojna z powodu rzeczy, ktrych nie mona dotkn rk. Wydawao mu si przesad ze strony tecia to, e do miasteczka, ktre nie znao namitnoci politycznych, kaza wysa szeciu uzbrojonych w karabiny onierzy pod wodz sieranta. Q jednak nie tylko przybyli, lecz kryli z domu do domu konfiskujc bro myliwsk, maczety, a nawet noe kuchenne, zanim rozdali mczyznom powyej dwudziestu jeden lat niebieskie kartki z nazwiskami kandydatw konserwatystw i czerwone z nazwiskami kandydatw liberalnych. W przeddzie wyborw don Apolinar Moscote publicznie odczyta obwieszczenie, ktre na przecig czterdziestu omiu godzin poczwszy od pnocy w sobot zabraniao sprzeday napojw alkoholowych oraz zebra gromadzcych wicej ni trzy nie spokrewnione z sob osoby. Wybory przebiegy bez incydentw. O smej rano w niedziel zainstalowano na placu drewnian urn, ktrej strzego szeciu onierzy. Gosowano z cakowit swobod, jak to mg sprawdzi sam Aureliano, ktry wraz ze swoim teciem prawie cay dzie pilnowa, eby nikt nie gosowa wicej ni jeden raz. O czwartej po poudniu bicie dzwonw na placu oznajmio koniec dnia wyborczego i don Apolinar Moscote zapiecztowa urn dwoma skrzyowanymi paskami papieru z wasnym podpisem. Wieczorem grajc w warcaby z Aurelianem kaza sierantowi zerwa nalepki i przeliczy gosy. Liczba kartek czerwonych i niebieskich bya niemal rwna, ale sierant zostawi tylko dziesi kartek czerwonych i uzupeni rnic niebieskimi. Pniej zapiecztowano urn z powrotem nowymi nalepkami i nastpnego ranka zawieziono do stolicy prowincji. - Liberaowie zaczn wojn - powiedzia Aureliano. Don Apolinar nie przerywa gry w warcaby. - Jeeli to mwisz z powodu zamiany kartek, to nie zaczn - odpowiedzia. - Zostawia si par kartek czerwonych, eby nie byo reklamacji. Aureliano zrozumia niekorzystn sytuacj opozycji. - Gdybym ja by liberaem - powiedzia - wypowiedziabym wojn z powodu tych kartek. Te spojrza na niego ponad oprawk okularw. - Suchaj, Aurelito - powiedzia - gdyby ty by liberaem, nie zobaczyby zamiany kartek, chocia jeste moim ziciem. Tym, co rzeczywicie wywoao oburzenie ludnoci, by nie rezultat wyborw, lecz fakt, e onierze nie zwrcili broni. Grupa kobiet zgosia si do Aureliana, eby uzyska u swego tecia nakaz zwrotu noy kuchennych. Don Apolinar Moscote wytumaczy mu w cisym zaufaniu, e onierze zabrali skonfiskowan bro jako dowd, e liberaowie szykuj si do wojny. Cynizm tego wyznania przerazi Aureliana. Nic na to nie powiedzia, ale pewnego wieczora, kiedy Gerineldo Marquez i Magnifico Visbal rozmawiajc z innymi przyjacimi o incydencie z noami, zapytali go, czy jest liberaem, czy te konserwatyst, Aureliano nie zawaha si: - Jeeli ju trzeba czym by, bd liberaem - powiedzia. - Bo konserwatyci to oszuci. Nazajutrz, na danie przyjaci, poszed do doktora Alina Noguera z prob o porad na rzekomy bl wtroby. Nie wiedzia nawet, jaki by cel tej intrygi. Doktor Alirio Noguera przyby do Macondo kilka lat temu z walizeczk piguek bez smaku i maksym medyczn, ktra nikomu nie przypada do gustu: klin klinem. Rzeczywicie byo to oszustwo. Pod niewinn mask nie docenianego lekarza ukrywa si terrorysta, ktry butami sigajcymi do p ydki zasania blizny po kajdanach, noszonych przez pi lat. Schwytany podczas

50

pierwszej rebelii federalistw zdoa uciec na Curacao przebrany w strj, ktrego najbardziej nienawidzi na wiecie: sutann. Pod koniec dugiego wygnania, zachcony nowinami, ktre przywozili na Curacao wygnacy z caego regionu karaibskiego, wsiad na szkuner przemytnikw i pewnego dnia pojawi si w Riohacha z flakonami piguek spreparowanych z rafinowanego cukru i dyplomem uniwersytetu w Lipsku, ktry sam sfaszowa. Rozczarowanie byo okrutne. Ruch federalny, o ktrym zbiegowie mwili jak o loncie zapalnym gotowym do wybuchu, rozpyn si w niejasnej nadziei na wybory. Rozgoryczony klsk, w poszukiwaniu bezpiecznego miejsca, gdzie mgby spokojnie czeka staroci, faszywy homeopata schroni si w Macondo. W ciasnej, wypenionej pustymi buteleczkami izdebce wynajtej na rynku spdzi kilka lat wrd nieuleczalnie chorych, ktrzy po wyprbowaniu wszystkiego szukali pociechy w pigukach z cukru. Jego instynkty agitatora pozostaway upione, dopki don Apolinar Moscote by wadz tylko formaln. Czas mija mu na wspomnieniach i walce z wasn astm. Blisko wyborw bya t nitk, ktra pozwolia mu znowu doj do wywrotowego kbka. Nawiza kontakt z modymi ludmi, ktrzy nie mieli wyrobienia politycznego, i pogry si w tajnej kampanii opozycyjnej. Liczne czerwone kartki, znajdujce si w urnie i przypisane przez don Apolinara Moscote waciwemu modziey duchowi przekory, byy czci jego planu: zmusi swoich uczniw do gosowania, zby ich przekona, e wybory to tylko farsa. Jedynym rodkiem skutecznym - mwi - jest przemoc". Wikszo przyjaci Aureliana z zachwytem przyjmowaa ide zlikwidowania porzdku konserwatystw, ale nikt nie odway si wtajemniczy go w te plany, nie tylko z powodu wizw czcych go z corregidorem, ale ze wzgldu na jego charakter marzyciela i odludka. Wiedziano poza tym, e gosowa na konserwatystw z polecenia tecia. Tote tylko prosty przypadek ujawni jego uczucia polityczne i tylko ciekawo skonia go do wizyty u lekarza i leczenia si z nie istniejcej choroby. W norze cuchncej pajczyn i kamfor zobaczy co na ksztat zakurzonej iguany, ktrej puca gwizday przy oddechu. Nim zada jakiekolwiek pytanie, doktor zaprowadzi go do okna i obejrza mu wewntrzn stron dolnej powieki. To nie tam" - powiedzia Aureliano, tak jak mu polecono. Namaca wtrob kocami palcw i doda: Std promieniuje bl, ktry nie pozwala mi spa". Wtedy doktor Noguera zamkn okno pod pretekstem zbyt mocnego soca i wytumaczy mu w prostych sowach, dlaczego mordowanie konserwatystw jest obowizkiem patriotycznym. Przez kilka dni Aureliano nosi przy sobie w kieszeni od koszuli buteleczk. Wyciga j co dwie godziny, kad trzy pastyleczki na doni i wrzuca do ust, eby rozpuciy si powoli. Don Apolinar Moscote wymia jego wiar w ho-meopati, ale spiskowcy rozpoznawali w nim jeszcze jednego ze swoich. W spisku uczestniczyli prawie wszyscy synowie zaoycieli miasta, chocia aden z nich nie wiedzia, na czym polega akcja, ktr sami przygotowuj. Jednake tego dnia kiedy lekarz wyjawi mu sekret, Aureliano odmwi przystpienia do konspiracji. Jakkolwiek by wwczas przekonany o potrzebie zlikwidowania reimu konserwatystw, plan wzbudzi w nim zgroz. Doktor Noguera w skrytoci ducha by zwolennikiem porachunkw osobistych. Jego system sprowadza si do skoordynowania serii akcji indywidualnych, ktre mistrzowskim ciosem o zasigu oglnokrajowym zlikwidowayby wszystkich funkcjonariuszy reimu razem z rodzinami, a zwaszcza dzieci, by zniszczy konserwatyzm w zarodku. Don Apolinar Moscote, jego ona i sze crek naturalnie znajdowali si na licie. - Pan nie jest adnym liberaem - spokojnie powiedzia mu Aureliano. - Pan jest zwykym rzenikiem. - W takim razie - odpowiedzia doktor z tym samym spokojem - oddaj mi buteleczk. Ju jej nie potrzebujesz. Dopiero w sze miesicy pniej dowiedzia si Aureliano, e doktor odsun go od

51

akcji jako czowieka sentymentalnego, bez przyszoci, z charakterem biernym i skonnociami do indywidualizmu. Prbowano go ledzi, w obawie, e wyda spisek. Aureliano uspokoi ich: nie pinie ani sowa, ale tej nocy, kiedy pjd mordowa rodzin Moscote, zastana go na stray przy drzwiach, ktrych progu zabroni im przestpi. Wydawa si tak zdecydowany i mwi tak przekonujco, e plan przeoono na nieokrelony termin. W tych to dniach wanie Urszula zapytaa go, co myli o maestwie Pietra Crespiego i Amaranty, a on odpowiedzia, e nie czas teraz o tym myle. Od tygodnia nosi pod koszul, starowiecki pistolet. Pilnowa swoich przyjaci. Po poudniu chodzi na kaw do Josego Arcadia i Rebeki, ktrzy zaczynali urzdza swj dom, a od sidmej grywa w warcaby z teciem. Przy obiedzie rozmawia z Arcadiem, ktry by ju wspaniale rozwinitym wyrostkiem i wydawa si coraz bardziej podniecony bliskoci wojny. W szkole, gdzie chopcy starsi od niego uczyli si razem z dziemi, ktre dopiero zaczynay mwi, zarazi si gorczk liberaln. Mwiono, e trzeba rozstrzela ojca Nicanora, przerobi koci na szko, wprowadzi woln mio. Aureliano stara si hamowa te modziecze zapay. Zaleca mu dyskrecj i ostrono. Guchy na jego spokojne rozumowanie, na jego poczucie rzeczywistoci, Arcadio publicznie zarzuci mu sabo charakteru. Aureliano czeka cierpliwie. Wreszcie ktrego dnia, w pocztkach grudnia, Urszula wpada wzburzona do warsztatu. - Wybucha wojna! Stao si to ju przed trzema miesicami. Stan wyjtkowy panowa w caym kraju. Jedynym, ktry o tym wiedzia od pocztku, by don Apohnar Moscote, ale wiadomoci nie podzieli si nawet ze swoj on, pki nie przyby oddzia wojska, eby zaj miasteczko przez zaskoczenie. Weszli bez haasu, przed witem, z dwoma dziaami lekkiej artylerii cignionymi przez muy, i ustanowili kwater w szkole. Wprowadzono godzin policyjn od szstej po poudniu. Dokonano rewizji bardziej jeszcze drastycznej ni poprzednia, chodzc od domu do domu, i tym razem zabrano nawet narzdzia rolnicze. Doktor Noguera zosta si wywleczony z mieszkania, przywizano go do drzewa na placu i rozstrzelano bez sdu. Ojciec Nicanor prbowa wpyn na wadz wojskow cudem lewitacji, ale jeden z onierzy uderzeniem kolby cign go z powrotem na ziemi. Egzaltacja liberalna zmienia si w cichy terror. Aureliano, blady, zamknity w sobie, nadal gra w warcaby z teciem. Rozumia, e wbrew swemu obecnemu tytuowi szefa cywilnego i komendanta placu don Apolinar Moscote nadal sprawuje wadz tylko fikcyjn. Decyzj podejmowa kapitan, ktry co rano ciga dodatkowy haracz na obron porzdku publicznego. Ktrego dnia czterej onierze na jego rozkaz wywlekli z domu rodzinnego kobiet, ugryzion przez wciekego psa, i zatukli j ciosami kolby na rodku ulicy. Pewnej niedzieli, w dwa tygodnie po zajciu miasta, Aureliano poszed do domu Gerinelda Marqucza i ze zwyk sobie powcigliwoci poprosi o kubek kawy bez cukru. Kiedy obaj zostali sami w kuchni, Aureliano przemwi z autorytetem, ktrego nigdy dotychczas nie syszano w jego gosie: - Przygotuj chopcw - powiedzia. - Idziemy na wojn. Gerineldo Marquez nie uwierzy mu. - Skd wemiemy bro? - zapyta. - Ich wasn - odpowiedzia Aureliano. We wtorek o pnocy, w absurdalnej operacji, dwudziestu ludzi, ktrzy nie skoczyli jeszcze trzydziestu lat, uzbrojonych w noe kuchenne i ostre narzdzia, pod dowdztwem Aureliana Buendii, zaskoczyo oddzia onierzy, zawadno broni i rozstrzelao na dziedzicu szkoy kapitana i swych czterech onierzy, ktrzy zamordowali kobiet. Tej samej nocy, podczas gdy sycha byo strzay plutonu egzekucyjnego, Arcadio zosta mianowany szefem cywilnym i wojskowym miasta. Ci spord zbuntowanych, ktrzy

52

byli onaci, ledwie mieli czas poegna swoje ony, pozostawione wasnemu losowi. Wyszli o wicie, egnani przez ludno wyzwolon spod terroru, by poczy si z oddziaami generaa rewolucjonisty nazwiskiem Victorio Medina, ktry wedug ostatnich wieci szed w kierunku Manaure. Przed wyruszeniem w drog Aureliano wycign z szafy don Apolinara Moscote. - Bd pan spokojny, teciu - powiedzia. - Nowy rzd gwarantuje pod sowem honoru osobiste bezpieczestwo panu i paskiej rodzinie. W tym spiskowcu w wysokich butach i z przewieszon przez rami strzelb don Apolinar Moscote z trudem rozpozna czowieka, z ktrym tego samego dnia jeszcze gra w warcaby a do dziewitej wieczr. - Ale to absurd, Aurelito - wykrzykn. - aden absurd - powiedzia Aureliano. - To jest wojna. I prosz nie nazywa mnie Aurelito, bo jestem teraz pukownikiem Aurelianem Buendi.

53

ukownik Aureliano Buendia zorganizowa trzydzieci dwa zbrojne powstania i wszystkie przegra. Mia siedemnastu synw z siedemnastoma kobietami i wszyscy, jeden po drugim, zginli w cigu jednej nocy, zanim najstarszy z nich skoczy trzydzieci pi lat. Wyszed cao z czternastu zamachw, siedemdziesiciu trzech zasadzek i sprzed wycelowanych w niego karabinw plutonu egzekucyjnego. Wyy po dawce podanej mu w kawie strychniny, wystarczajcej do zabicia konia. Odmwi przyjcia Orderu Zasugi, przyznanego mu przez prezydenta Republiki. Zosta gwnodowodzcym si rewolucyjnych, z wadz prawodawcz i wojskow sigajc od granicy do granicy. By czowiekiem, ktrego najbardziej ze wszystkich lka si rzd, ale nigdy nie da si sfotografowa. Odrzuci doywotni rent ofiarowan mu po wojnie i do pnej staroci utrzymywa si ze sprzeday zotych rybek, ktre wyrabia w swoim warsztacie w Macondo. Chocia zawsze bi si w pierwszym szeregu, jedyn otrzyman ran zada sobie sam po podpisaniu kapitulacji. -w Neerlandii, ktra zakoczya dwadziecia bez maa lat wojen domowych. Strzeli sobie w pier z pistoletu, a kula wysza plecami nie naruszajc adnego z waniejszych organw. Jedynym, co z tego wszystkiego pozostao, bya ulica w Macondo nazwana jego imieniem. Niemniej, jak owiadczy na kilka lat przed mierci ze staroci, nawet tego nie oczekiwa owego ranka, gdy o wicie wyrusza ze swym oddziaem w liczbie dwudziestu jeden ludzi, eby poczy si z siami generaa Victoria Mediny. - Zostawiamy ci Macondo - tyle tylko powiedzia Arcadiowi odchodzc - zostawiamy je w dobrym stanie, staraj si, ebymy je zastali w jeszcze lepszym. Arcadio zinterpretowa to polecenie w sposb nader osobisty. Kaza sobie zrobi mundur wasnego pomysu, z galonami i epoletami marszaka, wzorowany na ilustracjach z pewnej ksiki Melquiadesa, a do pasa przytroczy szabl z pozacanymi chwastami, wasno jednego z rozstrzelanych dowdcw. Ustawi dwa dziaa u bram miasta, umundurowa swoich dawnych uczniw ze szkoy, porwanych jego pomiennymi proklamacjami, i pozwoli im wasa si z broni po ulicach, eby wrd tych, co przybywali z innych stron, wywoa wraenie nietykalnoci Macondo. Bya to bro obosieczna, bo rzd nie odway si zaatakowa miasta przez dziesi miesicy, ale gdy to zrobi, rzuci do ataku siy tak wielkie, e zlikwidowano opr w cigu pl godziny. Od pierwszego dnia swojej wadzy Arcadio wykaza upodobanie do wszelkiego rodzaju rozporzdze. Wydawa ich po cztery dziennie, nakazujc i dysponujc, cokolwiek mu przyszo do gowy. Wprowadzi obowizkow sub wojskow od osiemnastego roku ycia, proklamowa uyteczno publiczn wszystkich zwierzt domowych przechodzcych ulicami po godzinie osiemnastej i wszystkim dorosym mczyznom kaza nosi czerwon opask na ramieniu. Ojcu Nicanorowi zabroni opuszcza plebani pod grob rozstrzelania i nie wolno mu byo odprawia mszy ani bi w dzwony, chyba e dla uczczenia zwycistwa liberaw. eby nikt nie wtpi w jego surowo, zarzdzi wiczenia plutonu egzekucyjnego na rynku miejskim, kac onierzom strzela do strachw na wrble. Z pocztku nikt go nie bra na serio. Ostatecznie byli to uczniacy i tylko bawili si w dorosych. Ale pewnej nocy, gdy Arcadio wszed do sklepiku Catarina, trbacz powita go fanfar, co wzbudzio oglny miech, i Arcadio kaza go rozstrzela za nieposzanowanie wadzy. Tych, ktrzy protestowali, zamkn o chlebie i wodzie ze skutymi nogami w klasie szkolnej. Jeste morderc - woaa Urszula, ilekro dowiadywaa si o jakim nowym akcie przemocy. - Niech tylko Aureliano si dowie, rozstrzela ci, a ja pierwsza si z tego uciesz!" Ale nic nie pomogy groby ani proby. Arcadio nadal przykrca ruby niepotrzebnego rygoru, a sta si najokrutniejszym z wadcw, jakich kiedykolwiek miao "Macondo. Teraz si przekonaj na wasnej skrze powiedzia kiedy don Apolinar Moscote. - To jest wanie ten liberalny raf. Arcadio

54

dowiedzia si o tym. Na czele patrolu wtargn do jego domu, porozbija meble, wychosta crki i wywlk z sob don Apolinara Moscote. Urszula przebiega cae miasto z okrzykiem haba! haba!" i wymachujc z furi kaczugiem umazanym w smole, wpada na dziedziniec koszar w chwili, gdy Arcadio mia wyda rozkaz plutonowi egzekucyjnemu. - Omiel si tylko, ajdaku! - krzykna Urszula. Zanim Arcadio zdy zareagowa, Urszula wymierzya mu pierwszy cios batem. Odwa si, morderco - krzyczaa. - I zabij mnie take, psi synu. Nie bd przynajmniej paka ze wstydu, e wychowaam potwora". Choszczc go bez litoci gonia za nim a na koniec dziedzica, gdzie schroni si Arcadio zwinity jak limak. Don Apolinar Moscote, nieprzytomny, sta przywizany do supa, gdzie przedtem byo straszydo na ptaki podziurawione strzaami wiczebnymi. Chopcy z plutonu rozproszyli si w obawie e Urszula w kocu wyaduje si na nich. Ale ona nawet na nich nie spojrzaa. Zostawia Arcadia w poszarpanym mundurze, jczcego z blu i wciekoci, i odwizaa od supa don Apolinara Moscote, eby go zaprowadzi do domu. Zanim wysza z koszar, uwolnia winiw z dybw. Od tej chwili to ona rzdzia w miasteczku. Przywrcia niedzieln msz, zniosa nakaz noszenia czerwonych opasek, wycofaa niedorzeczne rozporzdzenia. Ale pomimo caego mstwa nadal pakaa nad swoim gorzkim losem. Czua si tak samotna, e zacza szuka towarzystwa swego mao komunikatywnego ma, zapomnianego pod kasztanem. Spjrz, co nam zostao - mwia mu, kiedy czerwcowe deszcze groziy rozwaleniem daszka palmowego. - Patrz na ten pusty dom, nasi synowie wdruj po wiecie, a my oboje znowu sami, tak jak na pocztku". Jose Arcadio Buendia, pogrony w otchani niewiadomoci, guchy by na jej lamenty. Na pocztku swego obdu naglcymi okrzykami po acinie oznajmia swoje codzienne potrzeby. W przebyskach wiadomoci, kiedy Amaranta przynosia mu jedzenie, komunikowa jej swoje najcisze dolegliwoci i potulnie poddawa si bakom i synapizmom. Ale w tych czasach, gdy Urszula przychodzia si wypaka przed nim, zatraci ju wszelki kontakt z rzeczywistoci. Ona mya go, kad cz ciaa z osobna, gdy siedzia na aweczce, i komunikowaa wiadomoci rodzinne. Aureliano poszed na wojn ju przeszo cztery miesice temu i od tej pory nic o nim nie wiadomo - mwia szorujc mu plecy namydlon ostr szczotk. - Wrci Jose Arcadio, ogromne chopisko, wyszy od ciebie l cay 'hartowany 'krzyykami, ale przyszed tylko po to, eby cign hab na nasz dom". Zauwaya jednak, e jej maonka smuc ze wiadomoci. Postanowia wic kama. Nie wierz w to wszystko, co opowiadam - mwia posypujc ziemi jego ekskrementy, eby zebra je opat. - Bg da, e Jose Arcadio i Rebeka pobrali si i teraz s bardzo szczliwi". W tym oszukiwaniu ma dosza do takiej szczeroci, e pocieszaa si sama wasnymi kamstwami. Arcadio to ju powany mczyzna - mwia - i bardzo dzielny, i bardzo adnie wyglda w mundurze z szabl". Tak jakby rozmawiaa ze zmarym, bo Jose Arcadio Buendia by ju poza zasigiem jakichkolwiek zmartwie. Ona jednak nie dawaa za wygran. Wydawa si tak agodny i tak obojtny na wszystko, e postanowia go uwolni z wizw. Nie ruszy si ze swojej aweczki. Zosta tam, wystawiony na sonce j deszcz, jakby liny byy niepotrzebne, bo sia mocniejsza od wszelkich wizw dostrzegalnych okiem trzymaa go przywizanego do pnia kasztana. W sierpniu, kiedy zima zaczynaa przedua si w nieskoczono, Urszula moga mu zakomunikowa nowin podobn do prawdy. - Wyobra sobie, e szczcie nadal nas przeladuje - powiedziaa mu. Amaranta i ten Woch od pianoli eni si. Amaranta i Pietro Crespi istotnie zacienili wizy przyjani, pod ochron zaufania Urszuli, ktra tym razem nie uwaaa za potrzebne nadzorowa odwiedzin Wocha. Byo to narzeczestwo spokojne jak wieczorna godzina. Woch przychodzi o zmierzchu z gardeni

55

w butonierce i tumaczy Amarancie sonety Petrarki. Przesiadywali na ganku dusznym od zapachw dzikiego majeranku i r, gdzie on czyta, a ona robia koronki klockowe, obojtni na gwaty i ze wieci z wojny, a do chwili, gdy komary zmuszay ich do szukania schronienia w salonie. Wraliwo Amaranty, jej dyskretna, lecz usidlajca czuo, snuy wok narzeczonego niewidoczn pajczyn, ktr on musia rozpltywa bladymi palcami bez piercionkw, by wyj z domu jak zwykle o smej. Zrobili pikny album z widokwek, ktre Pietro Crespi otrzymywa z Woch. Byy to obrazki zakochanych w pustych parkach, z dekoracj serc przeszytych strza i gobkw z dzibkami poczonymi zocist wstg. Znam ten park we Florencji - mwi Pietro Crespi przegldajc pocztwki. - Wyciga si do, a ptaszki sfruwaj z drzew i jedz z rki". Czasami na widok jakiej akwareli z Wenecji tsknota przeobraaa wo bota i gnijcych w kanaach skorupiakw w kwietny aromat. Amaranta wdychaa, miaa si, nia o drugiej ojczynie, kraju piknych mczyzn kobiet, ktrzy przemawiali melodyjnym jzykiem dzieci, o staroytnych miastach, z ktrych minionej wietnoci pozostay tylko koty pord ruin. Przebywszy ocean w jej poszukiwaniu, pomyliwszy j z gwatown namitnoci Rebeki, Pietro Crespi wreszcie odnalaz mio. Szczcie , nioso ze sob dobrobyt. Jego sklep zajmowa wtedy prawie ca przecznic i przypomina fantastyczny ogrd zimowy, gdzie byy reprodukcje dzwonnicy florenckiej, wybijajce godzin koncertem dzwoneczkw, i grajce szkatuki z Sorrento, chiskie puderniczki, ktre przy otwarciu pieway w piciu tonacjach, i wszelkie instrumenty muzyczne, jakie mona sobie wyobrazi, i wszystkie nakrcane zabawki, jakie tylko mona byo sobie wymarzy. Bruno Crespi, jego modszy brat, prowadzi sklep, Pietro za powica cay czas szkole muzycznej. Dziki niemu ulica Turkw rozbysa i przeobrazia si w melodyjn oaz pozwalajc zapomnie o tyranii Arcadia i dalekim koszmarze wojny. Kiedy Urszula zadysponowaa wznowienie niedzielnych naboestw, Pietro Crespi podarowa kocioowi mae organy niemieckie i zorganizowa chr dziecicy z repertuarem gregoriaskich pieww, ktry dodawa splendoru cichemu obrzdkowi ojca Nicanora. Nikt nie mia wtpliwoci, e Pietro da szczcie swojej maonce. Nie egzaltujc uczu, pozwalajc si kierowa naturalnym popdem serca, dotarli do punktu, kiedy pozostawao tylko wyznaczy dat lubu. Nie napotkaliby na przeszkody. Urszula gorzko sobie wyrzucaa zamane ycie Rebeki kilkakrotnym odraczaniem maestwa i nie chciaa bra nowego ciaru na swoje sumienie. Udrki wojny, nieobecno Aureliana, brutalno Arcadia i wygnanie Josego Arcadia i Rebeki przesuny na dalszy plan aob obowizujc po mierci Remedios. Wobec bliskoci lubu sam Pietro Crespi wysun myl, eby Aureliano Jose, dla ktrego mia prawie ojcowskie uczucia, zosta uznany jego najstarszym synem. Wszystko przemawiao za tym, e Amarant Czeka w maestwie niczym nie zmcone szczcie. Ona jednak, w przeciwiestwie do Rebeki, nie okazywaa najmniejszego niepokoju czy tsknoty. z tak sam cierpliwoci, z jak haftowaa rnobarwne serwety, robia pikne koronki lub wyszywaa krzyykami pawie, czekaa, a Pietro Crespi nie wytrzyma duej udrk serca. Godzina nadesza wraz ze zowrogimi deszczami padziernika. Pietro Crespi zdj z kolan Amaranty koszyczek z przyborami do haftu i zamkn \e\ do w ucisku, swoich. Nie mam si czeka duej - powiedzia. - Pobierzmy si w przyszym miesicu". Amaranta nie zadraa pod dotykiem jego lodowatych doni. Wysuna rk niby pochliwe stworzonko i wrcia do haftowania. - Nie bd naiwny, Crespi - umiechna si - nie polubi ci nawet na ou mierci. Pietro Crespi straci panowanie nad sob. Paka bezwstydnie, wyamujc sobie palce z rozpaczy, ale nie zdoa jej wzruszy. Nie tra czasu - powiedziaa Amaranta. - Jeeli naprawd tak bardzo mnie kochasz, nie pokazuj si tu ju wicej". Urszula omal nie oszalaa

56

ze wstydu. Pietro Crespi wyczerpa ostatnie zasoby zdolnoci bagania. Doszed do niewiarygodnych kracw ponienia. Cae popoudnie przepaka na kolanach Urszuli, ktra sprzedaaby dusz, eby go pocieszy. W deszczowe noce kry z jedwabnym parasolem wok domu, wygldajc wiata w sypialni Amaranty. Nigdy nie by pikniej ubrany ni w tym czasie. Jego boska gowa udrczonego Cezara przybraa blask dziwnej wspaniaoci. Zadrcza przyjaciki Amaranty, te, ktre przychodziy haftowa na ganku, proszc, by j prboway przekona. Zaniedba interesy. Spdza dnie w kantorku za sklepem piszc obkane liciki, w ktrych posya Amarancie zasuszone motyle i patki kwiatw, a ktre ona odsyaa nie otwarte. Zamyka si na cae godziny, by gra na lutni. Pewnej nocy zacz piewa. Macondo rozbudzio si w jakiej niebiaskiej egzaltacji, suchajc dwikw lutni zbyt piknych, by pochodziy z tego wiata, i gosu tak przepenionego mioci, e nie mona byo sobie nawet wyobrazi sobie istnienia na tej ziemi. Pietro Crespi widzia wtedy wiata we wszystkich oknach miasteczka oprcz okien Amaranty. Drugiego listopada, w Dzie Zaduszny, jego brat otworzy sklep i ujrza wszystkie lampy zapalone, wszystkie pozytywki otwarte i wszystkie zegary wydzwaniajce jak godzin bez koca, a pord tego oszalaego koncertu znalaz Pietra Crespiego przy biurku w kantorku za sklepem, z przecitymi brzytw yami i z rkami zanurzonymi w miednicy z benzoesem. Urszula zadaa, by czuwano przy zwokach w jej domu. Ojciec Nicanor sprzeciwi si uroczystociom aobnym i pogrzebaniu zmarego w powiconej ziemi. Urszula stawia mu czoo. W pewnym sensie, ktrego ani ja, ani ksidz nie moemy zrozumie, ten czowiek by witym - powiedziaa. - Pochowam go wic wbrew woli ksidza obok grobu Melquiadesa". Tak te zrobia, z poparciem caego miasta wyprawiajc wspaniay pogrzeb. Amaranta nie wysza ze swej sypialni. Syszaa ze swego ka pacz Urszuli, kroki i szepty ciby, ktra zawadna domem, zawodzenie paczek, a potem guch cisz nabrzmia woni zdeptanych kwiatw. Dugi jeszcze czas o zmierzchu czua wo lawendy Pietra Crespiego, ale do miaa siy, by nie popa w obd. Urszula nie chciaa jej zna, nie podniosa nawet wzroku, by ulitowa si nad ni pewnego popoudnia, kiedy Amaranta wesza do kuchni i wsuna do w rozpalony ar trzymajc tam, pki nie zabolao jej tak, e ju nie czua blu tylko swd spalonego ciaa. Bya to koska kuracja na wyrzuty sumienia. Przez wiele dni chodzia po domu z rk w kubku z biakami, a gdy wygoiy si oparzenia, zdawao si, e lekarstwo zablinio take rany w jej sercu. Jedynym dostrzegalnym ladem przeytej tragedii by czarny banda, ktrym owina poparzon rk i nosia go do mierci. Arcadio da wyraz niezwykej wielkodusznoci ogaszajc oficjaln aob po mierci Pietra Crespiego. Urszula zrozumiaa to jako powrt zbkanej owcy do zagrody. Pomylia si jednak. Stracia Arcadia nie z chwil, gdy woy mundur wojskowy, lecz od pierwszych chwil jego ycia. Mylaa, e wychowaa go jak wasnego syna, tak samo jak Rebek, bez przywilejw i bez dyskryminacji. Arcadio by jednak dzieckiem zalknionym i osamotnionym, pord plagi bezsennoci, gorczkowej krztaniny Urszuli, szalestw Josego Arcadia Buendii, hermetyzmu Aureliana i miertelnej rywalizacji midzy Amaranta i Rebek. Aureliano nauczy go czyta i pisa mylc o czym innym, tak jakby to zrobi kto obcy. Dawa mu swoje zniszczone ubrania, ktre przerabiaa na niego Visitacin. Arcadio cierpia z powodu swoich za duych butw, cerowanych spodni i kobiecych poladkw. Z nikim nie potrafi porozumie si tak dobrze jak z Visitacin i Cataure w ich jzyku. Tylko Melquiades zajmowa si nim naprawd, kaza mu sucha swoich niezrozumiaych tekstw, uczy go sztuki dagerotypii. Nikt sobie nawet nie wyobraa, jak bardzo opakiwa Arcadio w duszy jego mier i z jak skryt rozpacz usiowa przywrci go do ycia w daremnym wertowaniu jego pergaminw. Szkota, gdzie na niego zwaano i gdzie go szanowano, a

57

pniej wadza, nieodwoalne proklamacje i olniewajcy mundur zdjy z niego brzemi dawnej goryczy. Pewnej nocy w sklepiku Catarina kto odway si powiedzie mu: Nie zasugujesz na nazwisko, ktre nosisz". Wbrew oczekiwaniu wszystkich Arcadio nie kaza go rozstrzela. - Nic dziwnego - powiedzia - nie jestem Buendia. Ci, co znali tajemnic jego pochodzenia, myleli wobec tej repliki, e on take wie o tym, on jednak w rzeczywistoci nigdy tego nie wiedzia. Pilar Ternera, jego matka, ktrej widok burzy mu krew, bya dla niego tak sam nieodpart obsesj jak niegdy dla Josego Arcadia, a pniej dla Aureliana. Chocia stracia ju swe wdziki i wspaniao swego miechu, on .szuka jej i znajdowa w smudze zapachu dymu, ktry wszdzie za sob zostawiaa. Na krtko przed wojn, pewnego popoudnia, kiedy przysza do szkoy po swego modszego syna pniej ni zwykle, Arcadio czeka na ni w tej samej klasie, gdzie od czasu objcia wadzy nad miastem zazwyczaj sypia po obiedzie, a pniej zainstalowa dyby. Podczas gdy dziecko bawio si na podwrku, czeka w swoim hamaku, drc z niepewnoci, wiedzc, e Pilar Ternera bdzie musiaa przej tamtdy. Przysza. Arcadio chwyci j za przegub doni i usiowa wcign do hamaka. Nie mog, nie mog - szeptaa Pilar Ternera przeraona. - Nie wiesz, jakbym chciaa ci zadowoli, ale Bg mi wiadkiem, e nie mog". Arcadio schwyta j wp ze swoj olbrzymi si i uczu, e wiat znika sprzed jego oczu przy dotkniciu jej skry. - Nie rb z siebie witej - powiedzia. - Wszyscy wiedz, e jeste kurw. Pilar zapanowaa nad obrzydzeniem, jakie w niej budzi jej przeklty los. - Dzieci zobacz - szepna. - Czekaj na mnie w nocy, nie zamykaj drzwi na zasuwk. Arcadio czeka na ni tej nocy, dygocc jak w febrze na swoim hamaku. Nie spa suchajc wierszczy podnieconych bliskoci witu i rytmicznego brzczenia bkw, coraz bardziej przekonany, e go oszukano. Nagle, kiedy niecierpliwo rozpyna si w furii, skrzypny drzwi. Par miesicy pniej przed plutonem egzekucyjnym Arcadio mia wskrzesi echo krokw w pustej klasie, potykanie si o awki, a w kocu blisko ciaa w ciemnociach i ruch powietrza pulsujcego biciem serca innego ni jego wasne. Wycign rami i napotka rk z dwoma piercionkami na jednym palcu, zagubion w ciemnoci. Poczu yy ttnice pulsem swego przeznaczenia i wilgotn do z lini ycia przecit u nasady duego palca ciosem mierci. Wtedy zrozumia, e to nie jest kobieta, na ktr czeka, bo nie pachniaa dymem, lecz wod kwiatow, piersi miaa mae i lepe, z sutkami maymi jak mczyzna, ono twarde i okrge jak orzech i egzaltowan czuo niedowiadczenia. Bya dziewic o niewiarygodnym imieniu Santa Sofia de la Piedad. Pilar Ternera zapacia jej pidziesit pesos, poow oszczdnoci caego ycia, eby zrobia to, co teraz miaa zrobi. Arcadio widywa j wiele razy, jak obsugiwaa may sklepik spoywczy nalecy do jej rodzicw, i nigdy nie zwrci na ni uwagi, gdy posiadaa niezwykle rzadk zalet istnienia tylko w odpowiednich po temu momentach. Ale od tego dnia zwijaa si w kbek jak kot w cieple jego ramion. Przychodzia do szkoy podczas drzemki popoudniowej, za zgod swych rodzicw, ktrym Pilar Ternera wypacia za to drug poow oszczdnoci. Pniej, kiedy oddziay rzdowe zarekwiroway szko, kochali si pord puszek smalcu i workw kukurydzy na zapleczu sklepiku. W tym czasie, gdy Arcadio mianowany zosta szefem cywilnym i wojskowym, urodzia si im crka. Z rodziny wiedzieli o tym tylko Jose Arcadio i Rebeka, z ktrymi Arcadio utrzymywa wtedy bliskie stosunki, wynikajce nie tyle z pokrewiestwa, co ze wsplnictwa w winie. Jose Arcadio ugi kark pod jarzmem maeskim. Stanowczy charakter Rebeki, jej zachanno seksualna i uparta ambicja zagarny i wchony niepospolit energi jej ma, ktry z wczgi i kobieciarza zmieni si w olbrzymie zwierz pocigowe. Dom mieli czysty i

58

utrzymany w porzdku. Rebeka otwieraa go na ocie o wicie, a wiatr znad grobw wpada przez okna i wychodzi drzwiami na po-' dworko zostawiajc fosfor rozsypujcych si koci na pobielanych cianach i meblach. Gd ziemi, grzechotanie koci rodzicw i niecierpliwo krwi w obliczu biernoci Pietra Crespiego zostay zepchnite w dalekie zakamarki pamici. Rebeka cay dzie haftowaa przy oknie, gucha na odgosy wojny, a do chwili, kiedy gliniane dzbany zaczy dwicze w kredensie; wtedy podnosia si, eby odgrza jedzenie, na dugo zanim ukazay si uszargane w bocie psy myliwskie, a za nimi kolos z dubeltwk i w sztylpach z ostrogami, czasem niosc na ramieniu sarn, a prawie zawsze kilka zajcy albo dzikich kaczek. Pewnego popoudnia na pocztku swoich rzdw Arcadio przyszed ich odwiedzi. Nie widywali go od czasu, gdy opucili dom, ale okaza si tak czuy i peen rodzinnych uczu, e zaprosili go, by podzieli z nimi posiek. Dopiero przy kawie Arcadio ujawni powd swojej wizyty: otrzyma donos na Josego Arcadia. Zarzucano mu, e po zaoraniu wasnego podwrza ora dalej ssiednie pola, obalajc poty i rwnajc z ziemi cudze gospodarstwa, pki nie przywaszczy sobie si najlepszych woci w okolicy. Na chopw, ktrych nie ograbi, bo nie interesoway go ich ziemie, naoy danin, ktr pobiera co sobot uzbrojony w dubeltwk i z psami myliwskimi. Nie zaprzeczy temu. Swoje roszczenia opiera na tym, e zagrabione ziemie zostay rozdzielone przez Josego Arcadia Buendi w czasach zakadania Macondo i jego zdaniem mona byo dowie, e jego ojciec ju wtedy by szalony, poniewa rozporzdzi si majtkiem, ktry w rzeczywistoci nalea do ich rodziny. Byy to niepotrzebne tumaczenia, bo Arcadio nie przyszed tu, eby wymierzy sprawiedliwo. Zaproponowa po prostu utworzenie biura kastralnego, tak by J os Arcadio zalegalizowa swj tytu do zagrabionej ziemi pod warunkiem, e przekae lokalnej wadzy prawo do pobierania daniny. Doszli do porozumienia. Po latach, kiedy pukownik Aureliano Buendia przejrza tytuy wasnoci, odkry, e na nazwisko jego brata byy zarejestrowane wszystkie ziemie dostrzegalne ze wzgrza jego podwrka a po horyzont, nie wyczajc cmentarza, i e podczas jedenastu miesicy sprawowania wadzy Arcadio nie tylko przywaszczy sobie pienidze z kontrybucji, ale rwnie te, ktre pobiera od ludzi za prawo grzebania zmarych na wociach Josego Arcadia. Dopiero po wielu miesicach Urszula dowiedziaa si tego, o czym wiedzieli wszyscy, gdy ukrywali przed ni prawd, eby nie zwiksza jej cierpienia. Zacza co podejrzewa: ,,Arcadio buduje dom" zwierzya si z udan dum swojemu mowi, prbujc wsadzi mu do ust yk syropu z tykwy. Jednake westchna mimo woli: Nie wiem dlaczego, ale to wszystko jako mi si nie podoba". Pniej, kiedy dowiedziaa si, e Arcadio nie tylko ukoczy budow domu, ale zamwi wiedeskie meble, utwierdzia si w podejrzeniu, e przywaszczy sobie fundusze publiczne. Przynosisz wstyd naszemu nazwisku" krzykna pewnej niedzieli po mszy, kiedy zobaczya go w jego nowym domu, grajcego w karty ze swymi oficerami. Arcadio nie zwrci na ni uwagi. Wtedy dopiero Urszula dowiedziaa si, e ma szeciomiesiczn crk i e Santa Sofia de la Piedad, z ktr y bez lubu, znowu oczekuje dziecka. Postanowia napisa do pukownika Aureliana Buendii, gdziekolwiek by si znajdowa, i powiadomi go o sytuacji. Wydarzenia najbliszych dni nie tylko przeszkodziy jej zamiarom, ale kazay jej aowa tego, e w ogle je podja. Wojna, ktra dotychczas bya tylko sowem na okrelenie czego niejasnego i dalekiego, przybraa ksztat konkretny w dramatycznej rzeczywistoci. Pod koniec lutego przybya do Macondo stuletnia staruszka na ole obadowanym szczotkami. Robia wraenie osoby tak nieszkodliwej, e patrole wartownicze pozwoliy jej przejecha nie pytajc o nic, jako jednej z licznych handlarek czsto przybywajcych tu z okolicy za moczarami. Skierowaa si prosto

59

do koszar. Arcadio przyj j w dawnej klasie, zamienionej obecnie w co w rodzaju wartowni, gdzie obozowaa stra, z hamakami zwinitymi lub zawieszonymi na hakach, matami zoonymi na stert w kcie, strzelbami, karabinami, a nawet broni myliwsk porozrzucan na pododze. Staruszka stana na baczno w wojskowym ukonie i przedstawia si. - Jestem pukownik Gregorio Stevenson. Emisariusz przynosi ze wieci. Ostatnie ogniska oporu liberaw byy w trakcie likwidacji. Pukownik Aureliano Buendia, ktrego pozostawi wycofujcego si z okolicy Riohacha, wysa go z misj przekazania polece Arcadiowi. Powinien bez oporu odda miasto, stawiajc jako warunek sowo honoru, e uszanuje si ycie i majtek liberaw. Arcadio zmierzy wzrokiem penym politowania tego dziwnego posaca, ktrego mona byo wzi za uciekajc "babci. - Ma pan oczywicie jaki dokument pisany - powiedzia - Oczywicie - odpowiedzia emisariusz - nie mam. atwo chyba zrozumie, e w tych okolicznociach nie miewa si przy sobie tajnych dokumentw. To mwic wyj zza pazuchy i pooy na stole zot rybk. To chyba wystarczy" powiedzia. Arcadio sprawdzi, e jest to istotnie jedna z rybek wykonanych przez pukownika Aureliana Buendi. Ale kto mg j ku przed wojn albo ukra i tym samym nie miaa wartoci jako znak rozpoznawczy. Posaniec musia posun si do ostatecznoci, jak bya zdrada tajemnicy wojskowej, eby uwierzono w jego tosamo. Wyzna, e jedzie z misj do Curacao, gdzie mia nadziej zebra uchodcw z caego regionu karaibskiego, jak rwnie zaopatrzy si w bro i amunicj wystarczajc, by sprbowa akcji odwetowej pod koniec roku. Liczc na ten plan pukownik Aureliano Buendia przeciwny by ponoszeniu zbdnych ofiar. Ale Arcadio okaza si nieugity. Kaza uwizi posaca, dopki nie sprawdzi jego tosamoci, i postanowi broni posterunku a do mierci. Nie musia dugo czeka. Wieci o klsce liberaw byy coraz bardziej konkretne. Pod koniec marca, pewnego poranka przedwczesnej pory deszczowej, peen napicia spokj poprzednich tygodni przerway nagle rozpaczliwe dwiki kornetu i zaraz potem wystrza armatni, ktry roznis wie kocioa. Opr, jaki zamierza stawi Arcadio, by zaiste szalestwem. Dysponowa zaledwie pidziesicioma le uzbrojonymi ludmi, z maksymalnym wyposaeniem dwudziestu naboi dla kadego. Ale byli wrd nich jego dawni uczniowie, porwani grnolotnymi hasami, gotowi powici skr dla sprawy straconej. Pord tupotu butw, sprzecznych rozkazw, wystrzaw armatnich, od ktrych draa ziemia, oszalaego terkotu karabinw i dwikw kornetu, rzekomy pukownik Stevenson zdoa rozmwi si z Arcadiem. Oszczd mi haniebnej mierci winia w tych kobiecych achach - powiedzia mu. - Jeeli musz umrze chc zgin w walce". Arcadio zgodzi si. Kaza mu da karabin z dwudziestoma nabojami i zostawiono go z picioma ludmi w koszarach, ktrych mia broni, podczas gdy on sam ze sztabem wyruszy na front oporu. Nie zdoa nawet doj do drogi na moczary. Barykady na ulicach zostay .zmiecione i obrocy walczyli na otwartym polu, pki starczyo amunicji - najpierw z karabinami w rku, potem pistoletami przeciwko karabinom, a w kocu wrcz. W obliczu nieuchronnej klski kilka kobiet uzbrojonych w kije i noe kuchenne rzucio si na ulic. W tym zamieszaniu Arcadio spotka Amarant, ktra poszukiwaa go jak wariatka, w koszuli nocnej, z dwoma starymi pistoletami Josego Arcadia Buendii. Odda swj karabin oficerowi, ktrego rozbrojono w walce, i znikn razem z Amarant w bocznej uliczce, eby j zaprowadzi do domu. Urszula czekaa na nich w progu, obojtna na salwy, ktre otworzyy olbrzymi wyrw w fasadzie ssiedniego budynku. Deszcz ustpowa, ale ulice byy gadkie i liskie, jakby

60

pokropione rozpuszczonym mydem, i trzeba byo odgadywa odlego w ciemnociach. Arcadio zostawi Amarant z Urszul i prbowa f przeciwstawi si dwm onierzom, ktrzy na lepo strzelali j zza rogu. Stare pistolety, przez dugie lata przechowywane w szafach, nie dziaay. Osaniajc Arcadia wasnym ciaem Urszula usiowaa wcign go do domu. - Chod, na Boga - krzyczaa - ju dosy szalestw! onierze wzili ich na cel. - Niech go pani puci, niech pani odejdzie - krzykn jeden z nich - albo nie rczymy za pani ycie. Arcadio pchn Urszul w kierunku domu i podda si. Troch pniej umilky wystrzay i rozbrzmiay dzwony. Opr zosta zlikwidowany w niecae p godziny. Nie ocala ani jeden z ludzi Arcadia, ale zanim zginli, pooyli trupem trzystu onierzy. Ostatnim bastionem byy koszary. Zanim przypuszczono szturm, domniemany pukownik Gregorio Stevenson uwolni winiw i rozkaza swoim ludziom, eby wyszli bi si na ulic. Niezwyka ruchliwo i nieomylna celno strzaw, jakie odda z rnych okien zuywajc swoje dwadziecia nabojw, wywoay wraenie, e koszary s dobrze bronione, i atakujcy roznieli je dopiero z pomoc artylerii. Kapitan kierujcy akcj zdziwi si znajdujc puste ruiny i jedynego martwego czowieka w kalesonach, z nie nabitym karabinem, ktry jeszcze kurczowo ciska rami oderwane od tuowia. Mia bujne kobiece wosy spite na karku grzebieniem, a na szyi szkaplerz ze zot rybk. Odwrciwszy go kocem buta, eby obejrze jego twarz, kapitan zdumia si. Gwno!" - wykrzykn. Inni oficerowie podeszli bliej. - Patrzcie, gdzie spotykamy tego czowieka - powiedzia kapitan. - To przecie Gregorio Stevenson! O wicie po krtkim sdzie wojennym rozstrzelano Arcadia pod murem cmentarza. Przez dwie ostatnie godziny swego ycia na prno stara si zrozumie, dlaczego znikn strach drczcy go od dziecistwa. Niewzruszony, nie troszczc si nawet o wykazanie swojej nowej odwagi, sucha nie koczcych si oskare. Myla o Urszuli, ktra w tej godzinie na pewno popijaa kaw pod kasztanem z Josem Arcadiem Buendi. Myla o swojej omiomiesicznej crce, ktra jeszcze nie miaa imienia, i o dziecku, ktre miao si urodzi. Myla o matce tych dzieci, ktr ubiegej nocy pozostawi peklujc koza na sobotni obiad, i zatskni do jej spadajcych na ramiona wosw, do jej rzs, ktre sprawiay wraenie sztucznych. Myla o swojej rodzinie bez wzruszenia, w surowym obrachunku z yciem, zaczynajc rozumie, jak bardzo w rzeczywistoci kocha te osoby, ktrych najbardziej nienawidzi. Przewodniczcy sdu wojennego rozpocz swoje kocowe przemwienie, nim Arcadio zda sobie spraw, e miny dwie godziny. Gdyby nawet dowiedzione zarzuty nie wayy a nadto - mwi przewodniczcy - nieodpowiedzialna i zbrodnicza lekkomylno, z jak oskarony pchn swoich podwadnych na niepotrzebn mier, wystarczyaby, eby zasuy na najwysz kar". W zdemolowanej szkole, gdzie po raz pierwszy pozna smak wadzy, o kilka metrw od sali, gdzie pozna niepokj mioci, Arcadio uzna za mieszny ten formalizm mierci. W rzeczywistoci nie miaa dla niego znaczenia mier, tylko ycie, i dlatego wraenie, jakiego dozna po ogoszeniu wyroku, nie byo strachem, lecz tsknot. Nie powiedzia nic, dopki nie zapytano go, jaka jest jego ostatnia wola. - Powiedzcie mojej onie - odpowiedzia gosem opanowanym - eby dziewczynce nadaa imi Urszula. - Przerwa i doda po chwili: - Urszula, jak jej babka. I powiedzcie jej take, e jeeli urodzi si chopiec, niech nazwie go Jose Arcadio, ale nie na cze stryja, tylko dziadka. Zanim zaprowadzono go pod mur, ojciec Nicanor usiowa przygotowa go na mier. Niczego nie auj" - powiedzia Arcadio i po wypiciu filianki czarnej kawy owiadczy, e

61

jest gotw stan przed plutonem egzekucyjnym. Dowdca plutonu, specjalista od wykonywania wyrokw zbiorowych, mia nazwisko, ktre byo czym znacznie wicej ni przypadkiem: kapitan Roque Carnicero. W drodze na cmentarz w nie ustajcym deszczu Arcadio zauway rysujc si na horyzoncie i promieniujc blaskiem rod. Tsknota rozwijaa si wraz z mg, a jej miejsce zaja ogromna ciekawo. Dopiero gdy kazano mu stan tyem do muru, Arcadio ujrza Rebek z mokrymi wosami, w sukni w rowe kwiaty, otwierajc dom na przestrza. Machn do niej rk pragnc, by go poznaa. Rzeczywicie Rebeka spojrzaa mimochodem w stron muru i stana jak wryta, sparaliowana groz; z trudem przemoga si, eby przesa Arcadiowi rk znak poegnania. Arcadio odpowiedzia jej w ten sam sposb. W tej samej chwili zwrciy si ku niemu czarne od dymu paszcze karabinw i usysza sowo po sowie piewane encykliki Melquiadesa, echo zagubionych krokw dziewicy imieniem Santa Sofia de la Piedad w klasie i uczu w nosie t sam zastyg twardo lodu, ktr zauwayli patrzc na nozdrza martwej Remedios. Ach, do diaba zdy pomyle zapomniaem powiedzie, e jeli urodzi si dziewczynka, eby jej dano imi Remedios". I wtedy, w jednym rozdzierajcym trzewia szarpniciu, uczu znowu cay skoncentrowany lk, ktry go drczy za ycia. Kapitan da rozkaz ognia. Arcadio ledwie zdy wypry pier i podnie gow nie rozumiejc, skd pynie gorca ciecz, ktra parzy mu uda. - ajdaki - krzykn - niech yje partia liberalna!

62

maju zakoczya si wojna. Na dwa tygodnie przed oficjaln deklaracj rzdu, zapowiadajc bezlitosne kary dla organizatorw rebelii, pukownik Aureliano Buendia dosta si do niewoli w chwili, kiedy ju mia przekroczy zachodni granic w przebraniu indiaskiego czarownika. Z dwudziestu jeden ludzi, ktrzy poszli za nim na wojn, czternastu zgino w walce, szeciu byo rannych i tylko jeden towarzyszy mu w momencie ostatecznej klski - pukownik Gerineldo Marquez. Wiadomo o jego schwytaniu ogoszono w Macondo w obwieszczeniu nadzwyczajnym. yje - poinformowaa Urszula swego ma. - Promy Boga, eby jego wrogowie okazali mu lito". Po trzech dniach paczu, pewnego popoudnia, kiedy przygotowywaa legumin mleczn, usyszaa wyranie gos swego syna tu przy uchu. Aureliano - krzykna biegnc pod kasztan, eby podzieli si wiadomoci z mem. - Nie wiem, jak sta si ten cud, ale on yje i wkrtce go zobaczymy". Przyja to za pewnik. Kazaa umy podogi w domu i przestawi meble. W tydzie pniej pogoska niewiadomego pochodzenia, nie poparta obwieszczeniem, potwierdzia t dramatyczn przepowiedni. Pukownik Aureliano Buendia zosta skazany na mier i wyrok ku przestrodze ludnoci mia by wykonany w Macondo. W pewien poniedziakowy ranek, o godzinie dziesitej dwadziecia, Amaranta ubieraa maego Aureliana Josego, gdy usyszaa daleki zgiek i odgos trbki, a w sekunda pniej wpada do pokoju Urszula z krzykiem: Ju go prowadz". onierze uderzeniami kolb prbowali ujarzmi wzburzony tum. Urszula i Amaranta pobiegy na rozstaje, torujc sobie drog kuksacami, i wtedy ujrzay go. Wyglda jak ebrak, ubranie mia poszarpane, zmierzwione wosy i brod. Szed boso nie czujc dawicego kurzu, z rkami zwizanymi na plecach lin przytroczon do sioda oficerskiego konia. Przy nim szed, take obdarty i wyndzniay, pukownik Gerineldo Marquez. Nie byli smutni. Wydawali si raczej oszoomieni przez tum, ktry obrzuca wojsko stekiem wszelkiego rodzaju przeklestw. - Synu mj - krzykna Urszula wrd zgieku i uderzya onierza, ktry j usiowa powstrzyma. Ko oficera sposzy si. Wtedy pukownik Aureliano Buendia przystan) drc, wysun si z obj swojej matki i utkwi w niej twarde spojrzenie. - Wracaj do domu, mamo - powiedzia - popro wadze o pozwolenie i przyjd mnie odwiedzi w wizieniu. Spojrza na Amarant, ktra staa niepewnie dwa kroki za Urszul, i umiechn si pytajc: Co ci si stao w rk?". Amaranta uniosa do z czarnym bandaem. Oparzenie" powiedziaa i odsuna Urszul, eby nie stratoway jej konie. Wojsko zaczo strzela. Specjalny oddzia otoczy winiw i truchtem zaprowadzono ich do koszar. O zmierzchu Urszula odwiedzia w wizieniu pukownika Aureliana Buendi. Staraa si uzyska pozwolenie za porednictwem don Apolinara Moscote, ten jednak utraci wszelki autorytet wobec wszechwadzy wojska. Ojciec Nicanor lea chory na atak wtroby. Rodzice pukownika Gerinelda Marqueza, ktry nie by skazany na mier, prbowali si z nim zobaczy i wypchnito ich kolbami. Nie mogc znale posacw, przekonana, e jej syna rozstrzelaj o wicie, Urszula zapakowaa rzeczy, ktre chciaa mu zanie, i sama posza do koszar. - Jestem matk pukownika Aureliana Buendii - oznajmia. Wartownicy zagrodzili jej drog. Tak czy owak wejd - uprzedzia ich Urszula. - Tote jeeli macie rozkaz strzela, zaczynajcie od razu". Odepchna wartownika i wesza do dawnej klasy, gdzie grupa rozebranych onierzy czycia bro. Oficer w mundurze polowym, z row twarz, i w okularach z bardzo grubym szkem, wykwintnym gestem 'da wartownikom znak, by si wycofali. - Jestem matk pukownika Aureliana Buendii - powtrzya Urszula.

63

- Chce pani powiedzie - poprawi oficer z uprzejmym umiechem - e jest pani czcigodn matk pana Aureliana Buendii. W jego wyszukanym sposobie mwienia Urszula rozpoznaa rozwleky akcent Cachacos, mieszkacw paskowyu. - Jak pan sobie yczy, prosz p a n a - zgodzia si - byle tylko pozwolono mi go zobaczy. Istniay ju odgrne rozkazy zabraniajce odwiedza skazanych na mier, ale oficer na wasn odpowiedzialno udzieli jej pozwolenia na pitnastominutow rozmow. Urszula pokazaa mu, co niesie w zawinitku: zmian czystej bielizny, trzewiki, ktre jej syn woy w dzie swego wesela, i soik z legumin przechowan dla niego od dnia, kiedy j zawiadomi o swoim powrocie. Pukownik Aureliano Buendia lea rozcignity na ku polowym w karcerze, z rozpostartymi rkami, gdy mia owrzodzone pachy. Pozwolono mu si ogoli. Gsty ws o zakrconych kocach podkrela jego kanciaste koci policzkowe. Urszuli wyda si bledszy i mizerniejszy ni wtedy, gdy odszed, troch wyszy i bardziej samotny ni kiedykolwiek. By poinformowany o wydarzeniach w rodzime: o samobjstwie Pietra Crespiego, o naduyciach i rozstrzelaniu Arcadia, obdzie Josego Arcadia Buendii zamieszkaego pod kasztanem. Wiedzia, e Amaranta powicia swoje dziewicze wdowiestwo wychowaniu Aureliana Josego i e ten wykazuje wyjtkowe zdolnoci - uczy si czyta i pisa jednoczenie z nauka mwienia. Od chwili kiedy wesza do pokoju, Urszula czua si oniemielona surow dojrzaoci syna, jego autorytatywnym sposobem bycia i blaskiem wadzy promieniujcej z jego postaci. Zdziwia si, e jest tak dobrze zorientowany. Wiesz przecie, e jestem jasnowidzem - zaartowa i doda powanie: - Dzi rano, kiedy mnie prowadzili, miaem wraenie, e ju raz przez to wszystko przeszedem". Naprawd idc przez wzburzony tum Aureliano pogrony by we wasnych mylach, zadziwiony, jak postarzao si miasto w cigu jednego roku. Migdaowce miay poszarpane licie. Domy, pomalowane na niebiesko, pniej na czerwono i z powrotem na niebiesko, przybray w kocu barw nieokrelon. - Czego si spodziewa? - westchna Urszula. - Czas mija. - To prawda - przyzna Aureliano - ale nie a tak bardzo. Tym sposobem wizyta, tak dugo wyczekiwana, do ktrej oboje przygotowali pytania, a nawet przewidzieli odpowiedzi, bya znw zwyk rozmow codzienn. Kiedy wartownik oznajmi koniec widzenia, Aureliano wyj spod maty na ku polowym plik przepoconych papierw. Byy to jego wiersze. Te pisane do Remedios, ktre zabra z sob odjedajc, i te, ktre ukada pniej, podczas przypadkowych przerw wojennych. Przyrzeknij mi, e nikt ich nie przeczyta - powiedzia. Jeszcze dzi wieczorem wrzucisz je do pieca". Urszula przyrzeka i wstaa, eby pocaowa go na poegnanie. - Przyniosam ci rewolwer - szepna. Pukownik Aureliano Buendia sprawdzi, e stranika nie sil w polu widzenia. Do niczego mi nie jest potrzebny -odpowiedzia cicho. - Ale daj mi go, bo moe bd ci rewidowa przy wyjciu". Urszula wyja rewolwer zza stanika, a on wsun go pod nakrycie ka. A teraz nie egnaj si - zakoczy uroczycie i spokojnie. - Nie pro o nic nikogo ani nie poniaj si przed nikim. Wyobra sobie, ze rozstrzelano mnie ju dawno". Urszula przygryza wargi, eby nie wybuchn paczem. - Przy sobie gorcych kamieni na wrzody - powiedziaa. Odwrcia si i wysza z pokoju. Pukownik Aureliano Buendia sta zamylony a do chwili, gdy zamkny si drzwi. Wtedy znw si pooy z rozpostartymi ramionami. Od pierwszych lat modzieczych, kiedy zda sobie spraw z wasnych przeczu, myla, e

64

mier musi zapowiedzie swe nadejcie jakim okrelonym znakiem, nieomylnym i nieodwoalnym, ale oto ju za kilka godzin mia umrze, a sygna nie nadchodzi. Kiedy pewna bardzo pikna kobieta wesza do jego obozu w Tucurinca i poprosia stranikw, eby pozwolili jej si z nim zobaczy. Przepucili j, gdy znali fanatyzm pewnych matek, ktre posyay swoje crki do sypialni najsawniejszych bojownikw, aby, jak same to okrelay, poprawi ras. Pukownik Aureliano Buendia koczy tej nocy poemat o czowieku zagubionym w deszczu, kiedy dziewczyna wesza do pokoju. Odwrci si od niej plecami, by schowa kart papieru do szuflady, gdzie zawsze skada swoje wiersze. I wtedy poczu to. Nie odwracajc gowy chwyci za pistolet w szufladzie. - Nie strzelaj, prosz - powiedzia. Kiedy zwrci si do niej z nabitym pistoletem, dziewczyna opucia swj nie wiedzc, co robi. W ten sam sposb unikn czterech z jedenastu zasadzek. Natomiast kto, kogo nigdy nie zapano, wszed pewnej nocy do siedziby rewolucjonistw w Manaure i zamordowa sztyletem jego bliskiego przyjaciela, pukownika Magnifica Visbala, ktremu Aureliano odstpi swoje ko, eby tamten mg wypoci gorczk. pic w hamaku w tym samym pokoju, nic nie sysza. Na prno prbowa uj swe przeczucia w jaki system, Przychodziy nagle, w porywie jakiej nadprzyrodzonej jasnoci widzenia, jako przekonanie absolutne, ale chwilowe i nieuchwytne. Czasem byy tak naturalne, e nie rozpoznawa ich wrebnego znaczenia a do chwili, gdy si sprawdzay. Kiedy indziej byy wyranie okrelone, ale si nie speniy. Czsto byy to zwyke przejawy zabobonu. Ale kiedy skazano go na mier i pozwolono wyrazi ostatnie yczenie, nie mia najmniejszej trudnoci z rozpoznaniem przeczucia, ktre mu podyktowao odpowied. - Prosz, eby wyrok wykonano w Macondo - powiedzia. Przewodniczcy trybunau skrzywi si. - Nie bd pan taki sprytny, Buendia powiedzia. - To manewr, eby zyska na czasie. - Jeli si nie zgodzicie, to wasza rzecz - powiedzia pukownik - ale taka jest moja ostatnia wola. Od tego czasu przestay go nawiedza przeczucia. Tego dnia, kiedy Urszula odwiedzia go w wizieniu, po dugich rozmylaniach doszed do wniosku, e tym razem mier przyjdzie bez zapowiedzi, bo nie zaley od przypadku, tylko od jego oprawcw. Nie spa w nocy, drczony blem wrzodw pod pachami. Na krtko przed witem usysza kroki na korytarzu. Id" - mrukn i pomyla, nie wiadomo dlaczego, o swoim ojcu, ktry w tej chwili myla o nim, w pospnym wicie pod kasztanem. Nie czu strachu ani tsknoty, tylko wewntrzn furi na myl, e ta sztuczna nie pozwoli mu pozna koca tylu spraw, ktre wi nie rozwizane. Otworzyy si drzwi i wszed stranik z kubkiem kawy. Nazajutrz o tej samej godzinie by "wci w tym samym stanie ducha, wcieky z powodu blu pod pachami, i powtrzyo si dokadnie to samo. W czwartek poczstowa stranikw legumin od matki, woy czyst bielizn, za ciasn na niego, i lakierowane buty. Jeszcze w pitek go nie rozstrzelano. W gruncie rzeczy nie mieli odwagi wykona wyroku. Wzburzenie ludnoci przekonao wadze wojskowe, e rozstrzelanie pukownika Aureliana Buendi przyniesie powane skutki polityczne nie tylko w Macondo, ale w caym okrgu moczarw, zasignito wic rady dowdztwa w stolicy prowincji. W sobot wieczorem, podczas gdy czekano na odpowied, kapitan Roque Carnicero poszed do sklepiku Catarina. Tylko jedna kobieta, niemal pod naciskiem groby, odwaya si zabra go do swego pokoju. Nie chc spa z kim, o kim wiedz, e umrze - wyznaa mu. Nikt nie wie, jak to bdzie, ale wszyscy mwi, e oficer,

65

ktry da rozkaz rozstrzelania pukownika Aureliana Buendii, i wszyscy onierze plutonu, jeden po drugim, zostan wymordowani wczeniej czy pniej, choby skryli si na koniec wiata". Kapitan Roque Carnicero powiedzia o tym innym oficerom, a ci z kolei swoim zwierzchnikom. W niedziel, aczkolwiek nikt nie oznajmi tego otwarcie i aden rozkaz nie zmci napitego spokoju tych dni, cae miasto wiedziao, e oficerowie pod pierwszym lepszym pretekstem zdecydowani s unikn odpowiedzialnoci za egzekucj. Poczta poniedziakowa przyniosa rozkaz oficjalny: egzekucja ma zosta wykonana w przecigu dwudziestu czterech godzin. Tej nocy oficerowie woyli do czapki siedem karteczek ze swoimi nazwiskami i nieubagane przeznaczenie kapitana Roque'a Carnicera wskazao mu naznaczon kartk. Od przeklestwa czowiek si nie uchroni - powiedzia z gboka gorycz. - Urodziem si pod ciemn gwiazd i tak samo umr". O pitej rano wybra sobie pluton drog losowania, ustawi go na dziedzicu i obudzi skazaca zowieszczym zdaniem: - Idziemy, Buendia - powiedzia - wybia twoja godzina. - Ach, wic to byo to - odpowiedzia pukownik - nio mi si, e pky mi wrzody. Rebeka Buendia wstawaa o trzeciej nad ranem, odkd dowiedziaa si, e Aureliano bdzie rozstrzelany. W ciemnej sypialni, siedzc na ku wstrzsanym odgosami chrapania Josego Arcadia, przez potwarte okno patrzya na mur cmentarny. Czekaa cay tydzie z tym samym skrytym uporem, z jakim niegdy wyczekiwaa listw Pietra Crespiego. Nie przyprowadz go tutaj - mwi jej Jose Arcadio. - Rozstrzelaj go o pnocy w koszarach, eby nikt si nie dowiedzia, kto dowodzi plutonem, i tam go od razu zakopi". Rebeka wci czekaa. S tak gupi, e go tu rozstrzelaj" - odpowiadaa. Tak bya pewna, e umylia sposb otworzenia drzwi, eby przesa mu poegnanie rk. Nie bd go prowadzi ulic - twierdzi Jose Arcadio - z szecioma przestraszonymi onierzami. Wiedz, e ludzie s gotowi na wszystko". Nie zwaajc na logiczne dowodzenia ma, Rebeka tkwia przy oknie. - Zobaczysz, e s a tak gupi - powtarzaa. We wtorek rano Jose Arcadio wypi ju kaw i wypuci psy, kiedy Rebeka zatrzasna okno i uchwycia porcz ka, eby nie upa. Prowadz go jkna. - Jak piknie wyglda!" Jose Arcadio wyjrza przez okno i zobaczy brata drcego z zimna w jasnoci poranka, w spodniach, ktre w modoci naleay do niego. Sta ju zwrcony plecami do muru, z rkoma na biodrach, bo palce guzy pod pachami nie pozwalay mu ich opuci. Tyle rozrabiania mrucza pukownik Aureliano Buendia. Tyle pieprzenia po to, eby czowieka zamordowao szeciu tchrzw i nic si nie dao zrobi". Powtarza to z tak wciekoci, e sprawiao to wraenie religijnego zapau i kapitan Roque Carnicero wzruszy si, przypuszczajc, e pukownik si modli. Kiedy pluton wzi go na cel, furia zmaterializowaa si w jak substancj kleist i gorzk, ktra sparaliowaa mu jzyk i zmusia do zamknicia oczu. Wtedy znikn metaliczny blask witu i Aureliano zobaczy siebie jako maego chopca, w krtkich spodenkach, z kokard przy konierzyku, i swego ojca prowadzcego go do wntrza namiotu w pewne soneczne popoudnie, i ujrza przed sob ld. Kiedy usysza krzyk, pomyla, e to komenda dla plutonu. Otworzy oczy z mroc krew w yach ciekawoci, oczekujc spotkania z ognista trajektori ku, ale zobaczy tylko kapitana Roque'a Carnicera z rkami podniesionymi do gry i Josego Arcadia przechodzcego na drug stron ulicy ze swoj straszliw dubeltwk zoon do strzau. - Nie strzelaj pan - powiedzia kapitan do Josego Arcadia. - To Opatrzno pana przysya. Tak rozpocza si nowa wojna. Kapitan Roque Carnicero i jego szeciu ludzi ruszyli za pukownikiem Aurelianem Buendia, eby uwolni generaa rewolucji Victoria Medin,

66

skazanego na mier w Riohacha. Zamierzali zyska na czasie przechodzc przez gry drog, ktr szed Jose Arcadio Buendia, aby zaoy Macondo, ale przed upywem tygodnia przekonali si, e jest to zamiar nie do wykonania. Musieli wic przeby niebezpieczny szlak stromych ska, bez amunicji, oprcz tej, ktr rozporzdza pluton egzekucyjny. Biwakowali w pobliu miasteczek i jeden z onierzy ze zot rybk w rku szed tam w biay dzie i nawizywa kontakt z zakonspirowanymi liberaami, ktrzy nastpnego dnia ruszali na polowanie, eby ju nie wrci. Kiedy z dalekiej przeczy dostrzegli Riohacha, genera Victorio Medina zosta ju rozstrzelany. Powstacy ogosili pukownika Aureliana Buendi przywdc si rewolucyjnych wybrzea karaibskiego w randze generaa. Przyj stanowisko, ale odrzuci awans i przyrzek sobie, e nie przyjmie go, dopki nie obali rzdw konserwatystw. Po trzech miesicach zdoa uzbroi ponad tysic ludzi, ale prawie wszyscy wyginli. Ocaleni dotarli do granicy wschodniej. Nastpna wie o nich gosia, e wyldowali na przyldku Vela przybywajc z archipelagu Antyli. Wkrtce potem telegraficzny komunikat rzdowy, rozpowszechniony na cay kraj, poda wiadomo o mierci pukownika Aureliana Buendii. Niemniej w dwa dni pniej inny telegram z niemal rwnym rozgosem jak poprzedni donis o wybuchu rebelii na rwninach poudniowych. Tak zacza si legenda o wszechobecnoci pukownika Aureliana Buendii. Rwnoczesne i sprzeczne z sob informacje gosiy, e zwyciy w Villanueva, e ponis klsk w Guacamayal, e zjedli go Indianie-tubylcy z Motiin, e zmar w pewnej wsi na moczarach i stan na czele nowego powstania w Urumita. Przywdcy liberaw, prowadzcy wwczas rokowania w sprawie reprezentacji w parlamencie, ogosili go awanturnikiem, ktry nie moe reprezentowa partii. Rzd narodowy obwoa go bandyt i wyznaczy za jego gow cen piciu tysicy pesos. Po szesnastu porakach pukownik Aureliano Buendia wyszed z Guajiry z dwoma tysicami dobrze uzbrojonych Indian i zaskoczywszy garnizon podczas snu opanowa Riohacha. Tu ustanowi swoj kwater gwn i ogosi wojn totaln przeciwko rzdowi. Pierwsz wiadomoci, jak otrzyma od rzdu, bya pogrka rozstrzelania pukownika Gerinelda Marqueza w przecigu czterdziestu omiu godzin, jeeli pukownik Buendia nie wycofa si ze swoimi siami a do granicy wschodniej. Peen konsternacji pukownik Roque Carnicero, wczesny szef sztabu, wrczy mu telegram. Aureliano jednak przeczyta go z nieoczekiwan radoci. - To wietnie - wykrzykn. - Mamy wic ju telegraf w Macondo. Jego odpowied bya jednoznaczna. W cigu trzech miesicy zamierza przenie siedzib sztabu generalnego do Macondo. Jeeli nie zastanie przy yciu pukownika Gerinelda Marqueza, rozstrzela bez sdu wszystkich oficerw, ktrych w tym czasie bdzie mia w niewoli, poczynajc od generaw, i wyda swoim podwadnym rozkazy, aby postpowali w podobny sposb a do zakoczenia wojny. W trzy miesice pniej, gdy wszed jako zwycizca do Macondo, pierwszym, ktry go wita na drodze, by pukownik Gerineldo Marquez. Dom by peen dzieci. Na danie Urszuli zamieszkaa tam Santa Sofia de la Piedad ze starsz crk i blinitami urodzonymi w pi miesicy po rozstrzelaniu Arcadia. Wbrew ostatniej woli rozstrzelanego Urszula ochrzcia dziewczynk imieniem Remedios. Jestem pewna, e to wanie chcia Arcadio powiedzie - owiadczya. - Nie nazwiemy jej Urszula, bo to imi przynosi cierpienie". Bliniakom nadaa imiona Jose Arcadio Drugi i Aureliano Drugi. Amaranta zaja si wszystkimi dziemi. Umiecia drewniane stoeczki w salonie i zaoya przedszkole dla dzieci z ssiedztwa. Kiedy wrci pukownik Aureliano Buendia wrd trzasku fajerwerkw i bicia dzwonw, w domu przywita go chr dziecicy. Aureliano Jose, wysoki jak jego dziadek, ubrany jak oficer rewolucji, odda mu honory wojskowe.

67

Nie wszystkie wiadomoci byy pomylne. W rok po ucieczce pukownika Aureliana Buendii Jose Arcadio i Rebeka zamieszkali w domu zbudowanym przez Arcadia. Nikt nie dowiedzia si o ich interwencji podczas egzekucji Aureliana. Nowy budynek pooony w najlepszym punkcie rynku, w cieniu migdaowca uprzywilejowanego przez drozdy, ktre zaoyy tam a trzy gniazda, z wielkimi drzwiami wejciowymi i czterema oknami, sta si domem otwartym dla goci. Dawne przyjaciki Rebeki, wrd nich cztery siostry Moscote, dotychczas niezamne, wznowiy popoudniowe gawdy przy hafcie, przerwane przed laty na ganku z begoniami. Jose Arcadio nadal korzysta z zagarnitych bezprawnie ziem, ktrych tytuy wasnoci zostay uznane przez rzd konserwatystw. Co dzie pod wieczr widziano go powracajcego konno ze sfor psw, dubeltwk i par zajcy przytroczon do sioda. Pewnego wrzeniowego popoudnia z powodu nadcigajcej burzy powrci do domu wczeniej ni zwykle, Przywita si z Rebek w jadalni, uwiza psy, zawiesi zajce w kuchni, eby je pniej zasoli, i poszed si przebra do sypialni. Rebeka owiadczya pniej, e kiedy jej m wszed do sypialni, ona zamkna si w azience i nic nie syszaa. Wersja trudna do uwierzenia, ale nie byo innej, bardziej prawdopodobnej, i nikt nie mg sobie wyobrazi, dlaczego Rebeka miaaby zamordowa mczyzn, ktry j uszczliwi. Bya to moe jedyna tajemnica, ktrej nigdy nie wyjaniono w Macondo. Ledwo Arcadio zamkn drzwi sypialni, wystrza z pistoletu wstrzsn domem. Struka krwi wypyna spod drzwi, przez cay salon, a na ulic, biegnc prosto po nierwnych chodnikach, w d i pod gr, przepyna wzdu ulic Turkw, skrcia w prawo, a potem w lewo, zaamaa si pod "ktem prostym przed domem Buendiw wdara si przez zamknite drzwi do salonu, biegnc tu przy cianie, by nie brudzi dywanu, potem przez nastpny pokj, okrya z daleka st w jadalni, przecia ganek z begoniami przepywajc niepostrzeenie pod krzesem Amaranty, ktra w tej chwili miaa lekcj arytmetyki z Aurelianem Josem, przebiega przez spiarni i pojawia si w kuchni, gdzie Urszula zamierzaa wbi trzydzieci sze jajek do ciasta. - Matko Najwitsza! - krzykna Urszula. Pobiega ladem krwi w przeciwnym kierunku, poszukujc jej rda, przez spiarni, przez ganek z begoniami, gdzie Aureliano Jose skandowa, e trzy plus trzy to sze, a sze i trzy to dziewi, biega dalej przez jadalni i salony, na ulic, wci za strumyczkiem krwi, skrcia w prawo, potem w lewo, a na ulic Turkw, nie pamitajc, e wci ma na sobie fartuch piekarski i bambosze. Potem znalaza si na rynku i po ladach czerwonej struki wesza do domu, w ktrym nigdy nie bya przedtem. Pchna drzwi do sypialni, krztuszc si dymem spalonego prochu, i znalaza Josego Arcadia lecego twarz do podogi na sztylpach, ktre zdy jeszcze cign, i zobaczya rdo strugi krwi, ktra przestaa ju pyn z jego prawego ucha. Na ciele nie znaleziono adnej rany i nie zdoano odnale broni. Nie mona byo take pozby si ostrego zapachu prochu, ktry wydzielay zwoki. Najpierw wyszorowano trupa trzykrotnie mydem i szczotk, potem nacierano go sol i octem, potem popioem i cytryn, a wreszcie wsadzono do beczki z ugiem i pozostawiono na sze godzin. Tyle go szorowano, e zaczy si odbarwia arabeski tatuau. Kiedy wpadli na rozpaczliwy pomys przyprawienia go pieprzem, kminkiem i liciem laurowym i podgrzewania na maym ogniu, zacz rozkada si i trzeba go byo czym prdzej pogrzeba. Zamknito go hermetycznie w specjalnej trumnie, dwa metry i trzydzieci centymetrw dugoci, jeden metr i dziesi centymetrw szerokoci, umocnionej wewntrz sztabami elaza i przykrcanej rubami ze stali, ale nawet wtedy czu byo jeszcze odr na ulicach, ktrymi przeszed pogrzeb. Ojciec Nicanor, ze spuchnit wtrob i brzuchem napitym jak bben, pobogosawi trumn ze swego ka. Chocia po kilku miesicach wzmocniono grb nadbudow murw i wsypano midzy ciany

68

sprasowany popi, trociny i niegaszone wapno, cmentarz cuchn prochem jeszcze przez wiele lat, do czasu kiedy inynierowie z Kompanii Bananowej przykryli grb pancerzem z betonu. Zaledwie wyniesiono jego trupa, Rebeka zamkna drzwi swego domu i pogrzebaa si ywcem pod grub skorup pogardy dla wiata, ktrej adna pokusa ziemska nie zdoaa przebi. Pewnego razu, bardzo ju wiekowa, wysza na ulic w pantoflach koloru starego srebra i w kapeluszu zdobnym w malekie kwiatuszki w czasie gdy nawiedzi miasto yd Wieczny Tuacz, i sprowadzia upa tak straszliwy, e ptaki przebijay druciane siatki w oknach, eby wyzion ducha w sypialniach. Ostatni raz widziano j yw, kiedy celnym strzaem umiercia zodzieja, ktry usiowa wyway drzwi jej domu. Oprcz Argenidy, sucej i powiernicy, nikt si z ni odtd nie styka. W swoim czasie mwiono, e pisuje listy do biskupa, ktrego uwaaa za swego ciotecznego brata, ale nie dowiedziano si, czy otrzymaa odpowied. Miasto zapomniao o niej. Mimo swego triumfalnego powrotu pukownik Aureliano Buendia nie da si zwie pozorom. Wojska rzdowe ustpoway bez oporu, co wywoywao wrd liberalnej ludnoci zudzenie zwycistwa, ktrego nie naleao rozprasza, ale rewolucjonici znali prawd, a przede wszystkim zna j pukownik Aureliano Buendia. Chocia w obecnej chwili mia pod swoj komend przeszo pi tysicy ludzi i rzdzi w dwch stanach nadmorskich, zdawa sobie spraw, e jest przyparty do morza i uwikany w sytuacj polityczn tak niejasn, e gdy rozkaza odbudowa wie kocieln zburzon wystrzaem armatnim wojska, ojciec Nicanor na swoim ou boleci owiadczy: To nie do pojcia, obrocy wiary Chrystusa burz wityni, a masoni j odbudowuj". Szukajc wyjcia z matni Aureliano spdza cae godziny w biurze telegraficznym, rozmawiajc z dowdcami innych placwek, i coraz bardziej ulega wraeniu, e wojna znalaza si w lepym zauku. Kiedy nadchodziy wieci o nowych triumfach liberaw, ogaszano je w radosnych komunikatach, ale on mierzy na mapie prawdziwy zasig swej wadzy i rozumia, e jego zwolennicy coraz dalej brn w puszcz, bronic si przeciwko malarii i komarom, posuwajc si w kierunku odwrotnym do rzeczywistoci. Tracimy czas - skary si swoim oficerom. - Tracimy czas, kiedy tamci tchrze z partii ebrz o stoek w parlamencie". Podczas bezsennych nocy, lec na wznak w hamaku zawieszonym w tej samej izbie, gdzie kiedy czeka na egzekucj, przywoywa przed oczy obraz ubranych na czarno adwokatw opuszczajcych w chodny poranek paac prezydencki, w paltach z konierzami podniesionymi a do uszu, rozcierajcych rce, szepczcych, szukajcych schronienia w ciemnych kawiarenkach, eby rozway, co chcia powiedzie prezydent mwic tak" albo co rozumia, kiedy powiedzia nie", albo nawet zastanawia si, co prezydent myla mwic o rzeczy zupenie inne, podczas gdy on Auraliano Buendia odgania komary w temperaturze trzydziestu piciu stopni, czujc, e zblia si straszliwy ranek, kiedy bdzie musia wyda swoim ludziom rozkaz rzucenia si do morza. Ktrej niespokojnej nocy, kiedy Filar Ternera piewaa na dziedzicu z onierzami, poprosi j o wrb z kart. Pilnuj swoich ust" - byo wszystkim, co udao si jej odczyta po trzykrotnym zoeniu i rozoeniu kart. Nie wiem, co to znaczy, ale sygna jest bardzo jasny: uwaaj na usta". W dwa dni pniej kto poda ordynansowi kubek z niesodzon kaw, a ten da go drugiemu, a tamten jeszcze nastpnemu, a z rki do rki kubek dotar do biurka pukownika Aureliana Buendii. Nie prosi przedtem o kaw, ale skoro j przyniesiono, wypi. Zawieraa doz trucizny z orzecha wystarczajc do zabicia konia. Kiedy zaniesiono go do domu, by ju sztywny, wygity w uk, z wywalonym na wierzch jzykiem. Urszula wyrwaa go mierci. Po wypukaniu odka rodkami na wymioty owina go w gorce pledy i karmia biakami

69

przez dwa dni do czasu, gdy wyniszczone ciao odzyskao normaln temperatur. Czwartego dnia niebezpieczestwo mino. Wbrew wasnej woli, pod presj Urszuli i oficerw pozosta w ku jeszcze tydzie. Dopiero wtedy dowiedzia si, e nie spalono jego wierszy. Nie chciaam si spieszy - wytumaczya mu Urszula. - Tamtej nocy, kiedy miaam zamiar rozpali piec, pomylaam sobie, e lepiej bdzie poczeka, a przynios zwoki". W mgle rekonwalescencji, w otoczeniu zakurzonych lalek Remedios, pukownik Aureliano Buendia czytajc wiersze przypomina sobie decydujce momenty swego ycia. Znw zacz pisa. Przez wiele godzin, z dala od zmiennych losw wojny bez perspektywy, utrwala w rymowanych wierszach swoje przeycia na krawdzi mierci. I wtedy jego myli stay si tak jasne, e mg widzie na wskro. Pewnego wieczoru zapyta pukownika Gerinelda Marqueza: - Powiedz mi, bracie, jedn rzecz: dlaczego walczysz? - Jak to dlaczego, bracie - odpowiedzia pukownik Gerineldo Marquez. - Walcz dla wielkiej partii liberalnej. - Szczliwy jeste, e to wiesz - powiedzia Aureliano, Ja za to teraz dopiero zrozumiaem, e walcz przez dum. -To ze - powiedzia pukownik Germeldo Marquez. Pukownika Aureliana Buendi mieszyo jego przeraenie. - Oczywicie - powiedzia. - Ale tak czy inaczej lepsze to, ni nie wiedzie, o co si walczy. - Spojrza mu w oczy i doda z umiechem: - Albo walczy, jak ty, o co, co nic dla nikogo nie znaczy. Duma nie pozwalaa mu zbliy si do uzbrojonych grup wewntrz kraju, dopki kierownictwo partii nie odwoa publicznie swej deklaracji ogaszajcej go bandyt. Wiedzia jednak, e gdy odrzuci te skrupuy, rozerwie bdne koo wojny. Okres rekonwalescencji pozwala mu na rozmylania. Skoni Urszul, eby oddaa mu reszt zakopanego kapitau rodzinnego i swoje liczne oszczdnoci, mianowa pukownika Gerinelda Marqueza przywdc cywilnym i wojskowym Macondo i pojecha nawiza kontakt z grupami powstaczymi wewntrz kraju. Pukownik Gerineldo Marquez by nie tylko czowiekiem, ktremu najbardziej ufa pukownik Aureliano Buendia, ale i Urszula traktowaa go jak czonka rodziny. Delikatny, niemiay, uprzejmy z natury, by jednak bardziej stworzony do wojny ni do rzdzenia. Jego doradcy polityczni omotywali go z atwoci labiryntami teorii. Mimo to zdoa narzuci w Macondo atmosfer sielskiego spokoju, wymarzon przez pukownika Aureliana Buendi, ktry chcia umrze ze staroci wyrabiajc rybki ze zota. Mieszka w domu swoich rodzicw, ale jada obiady u Urszuli dwa lub trzy razy w tygodniu. Uczy Aureliana Josego obchodzi si z broni paln, da mu przedwczesne wyszkolenie wojskowe i przez kilka miesicy, za zgod Urszuli, chopiec mieszka w koszarach, eby zmnie. Jeszcze wiele lat przedtem, prawie jako dziecko, Gerineldo Marquez wyzna swoj mio Amarancie. Bya wtedy tak przejta swoim nieodwzajemnionym uczuciem do Pietra Crespiego, e go wymiaa. Gerineldo Marquez czeka. Przy pewnej okazji przysa Amarancie kartk z wizienia, proszc j o wyhaftowanie tuzina chusteczek z inicjaami jego ojca. Przysa na to pienidze. Po upywie tygodnia Amaranta zaniosa mu do wizienia tuzin wyhaftowanych chusteczek wraz z pienidzmi i przez wiele godzin rozmawiali o przeszoci. Kiedy std wyjd, oeni si z tob" - powiedzia jej Gerineldo Marquez na poegnanie. Amaranta rozemiaa si, ale czsto o nim mylaa uczc dzieci pisa i czyta i pragnaby wskrzesi dla niego modziecz mio, jak darzya niegdy Pietra Crespiego. W soboty, w dniu odwiedzin winiw, wstpowaa do domu rodzicw Gerinelda Marqueza i towarzyszya im do wizie-

70

nia. Jednej z tych sobt Urszula zdumiaa si widzc j w kuchni, czekajc na wyjcie z pieca babeczek, a potem wybierajc najadniejsze, by je zawin w serwetk, specjalnie na ten cel wyhaftowan. - Wyjd za niego za m - powiedziaa jej. - Nieatwo znajdziesz drugiego takiego jak on. Amaranta wzruszya ramionami z udan niechci. - Nie potrzebuj polowa na mczyzn - odpowiedziaa. - Zanosz te babeczki Gerineldowi dlatego, e mi go al, bo prdzej czy pniej go rozstrzelaj. Powiedziaa to ot, tak sobie, ale wtedy wanie rzd publicznie zagrozi rozstrzelaniem pukownika Gerwelda Marqueza, jeeli siy rebelianckie nie oddadz Riohacha. Wstrzymano odwiedziny w wizieniu. Amaranta zamkna si, eby paka, przybita uczuciem winy podobnym do tego, ktre j drczyo po mierci Remedios, tak jakby znw jej bezmylne sowa byy przyczyn nieszczcia. Matka pocieszaa j. Zapewniaa, e pukownik Aureliano Buendia zrobi co, eby przeszkodzi egzekucji, i przyrzeka sama si zaj przycigniciem do domu Gerinelda Marqueza, kiedy skoczy si wojna. Dotrzymaa obietnicy jeszcze przed terminem. Kiedy Gerinaldo Marquez wyszed z wizienia , obdarzony nowym zaszczytem dowdcy cywilnego i wojskowego, przyja go jak syna, dogadzaa mu na wszelkie sposoby, by go zatrzyma, i prosia caym sercem, eby przypomnia sobie swj zamiar polubienia Amaranty. Wydawao si, e jej proby bd spenione. W dni, kiedy przychodzi do nich na obiad, pukownik Gerineldo Marquez zostawa cae popoudnie na ganku z begoniami, grajc z Amaranta w warcaby. Urszula przynosia im kaw z mlekiem i babeczkami i zajmowaa si dziemi, eby im nie przeszkadzay. Amaranta v istocie usiowaa roznieci w swym sercu wystygy ar modzieczej mioci. Z niecierpliwoci, ktra z czasem staa si nieznona, wyczekiwaa dni obiadw, popoudni przy warcabach, a czas mija niepostrzeenie w towarzystwie tego wojownika o melancholijnym imieniu, ktrego palce dray niewidocznie przesuwajc pionki. Ale w dniu, w ktrym pukownik Gerineldo Marquez powtrnie wyrazi swoj ch polubienia jej, odpowiedziaa odmownie. - Nie wyjd za m za nikogo - powiedziaa mu - a tym bardziej za ciebie. Tak bardzo kochasz Aureliana, e chcesz eni si ze mn, bo z nim nie moesz. Pukownik Gerineldo Marquez by cierpliwym czowiekiem. - Bd nalega - powiedzia - prdzej czy pniej przekonam ci. Odwiedza j nadal. Zamknita w swojej sypialni, tumic tajemne kanie Amaranta zatykaa palcami uszy, by nie sysze gosu adoratora, ktry przekazywa Urszuli ostatnie wiadomoci z wojny, i chocia umieraa z chci zobaczenia pukownika, nie miaa si wyj do niego. Pukownik Aureliano Buendia znajdowa wtedy czas, eby przesya co dwa tygodnie dokadne sprawozdanie do Macondo. Ale tylko raz prawie osiem miesicy po swoim odejciu - napisa do Urszuli. Specjalny posaniec przynis do domu zalakowan kopert, wewntrz ktrej znajdowaa si zapisana pikn kaligrafi pukownika kartka: Pilnujcie ojca, bo wkrtce umrze". Urszula przerazia si. Jeeli Aureliano to mwi, to Aureliano wie". I zadaa pomocy, eby sprowadzi Josego Arcadia Buendi do sypialni. By ciszy ni kiedykolwiek, bo dugoletni pobyt pod kasztanem rozwin w nim zdolno dowolnego przybierania na wadze tak dalece, e siedmiu mczyzn nie mogo go unie i trzeba byo zawlec go do ka. Zapach wieych grzybw, naroli drzewnych i skondensowanej wilgoci przepeni powietrze, kiedy zacz nim oddycha stary kolos, wyniszczony przez soce i deszcz. Nastpnego dnia rankiem nie znaleziono go w ku. Po przeszukaniu caego domu

71

Urszula zobaczya go znowu pod kasztanem. Wtedy przywizaa go do ka. Pomimo swojej nienaruszalnej siy Jose Arcadio Buendia nie by ju zdolny do walki. Byo mu wszystko jedno. Jeli przedtem wrci pod kasztan, to nie z wasnej woli, ale z przyzwyczajenia ciaa. Urszula obsugiwaa go, dawaa mu je, przynosia wiadomoci o Aurelianie. Ale w rzeczywistoci jedyn osob, z ktr pozostawa ju od dawna w kontakcie, by Prudencio Aguilar, obrcony w proch w gbokich mrokach mierci. Prudencio Aguilar przychodzi dwa razy dziennie na pogawdk. Rozmawiali o kogutach. Przyrzekali sobie zaoy hodowl wspaniaych ptakw nie po to, by odnosi zwycistwa, ju wtedy im niepotrzebne, ale by mie czym si zabawi w nudne niedziele mierci. To Prudencio Aguilar my go i karmi, i przynosi wspaniae wiadomoci o nieznajomym, ktry nazywa si Aureliano i by pukownikiem na wojnie. Gdy zostawa sam, Jose Arcadio Buendia znajdowa pociech w nie o dugim, nie koczcym si rzdzie pokojw. nio mu si, e wstaje z ka, otwiera drzwi i przechodzi do drugiego identycznego pokoju z takim samym kiem o wezgowiu z kutego elaza, z takim samym wiklinowym fotelem i obrazem Najwitszej Panny de los Remedios na cianie w gbi. Z tego pokoju przechodzi do nastpnego, rwnie identycznie podobnego, potem jeszcze do nastpnego, i tak dalej w nieskoczono. Lubi przechodzi z pokoju do pokoju niby galeri luster, do chwili gdy Prudencio Aguilar dotyka jego ramienia. Wtedy budzi si i wraca z pokoju do pokoju, przebiegajc drog powrotn, i znajdowa Prudencia Aguilara w pokoju rzeczywistoci. Ale pewnej nocy, w dwa tygodnie po sprowadzeniu go spod kasztana do sypialni, Prudencio Aguilar dotkn jego ramienia w ktrym pokoju przejciowym, a on pozosta tam na zawsze, mylc, e to pokj rzeczywistoci. Nazajutrz rano Urszula niosa mu niadanie, kiedy zobaczya zbliajcego si korytarzem mczyzn. By niski i pomarszczony, w ubraniu z czarnego sukna i kapeluszu take czarnym, olbrzymim, nasunitym na milczce oczy. Boe mj - pomylaa Urszula. - Przysigabym, e to Melquiades". By to Cataure, brat Visitacin, ktry odszed uciekajc przed plag bezsennoci, i o ktrym zagin such od tego czasu. Visitacin zapytaa, dlaczego wrci, a on odpowiedzia swoim uroczystym jzykiem: - Wrciem na pogrzeb krla. Wtedy weszli do pokoju Josego Arcadia Buendii, szarpali go z caych si, krzyczeli do ucha, przytknli mu lusterko do ust, ale nie mogli go obudzi. Troch pniej, gdy ciela bra miar na trumn, zobaczyli przez okno padajcy deszcz malekich tych kwiatw. Paday ca noc jak milczca burza, przykryy dachy, zatarasoway drzwi i przysypay na mier zwierzta pice na dworze. Tyle ich spado z nieba, e rankiem ulice byy wycielone grubym dywanem i trzeba byo odgarnia kwiatuszki opatami i grabiami, aby mg przej kondukt pogrzebowy.

72

iedzc w wiklinowym fotelu z przerwan robtk na kolanach, Amaranta patrzya na Aureliana Josego, ktry z namydlon brod ostrzy brzytw o rzemie, aby po raz pierwszy w yciu si ogoli. Okrwawi sobie policzki, przeci grn warg usiujc wymodelowa ws z jasnego puszku i nic si po tym wszystkim nie zmienio, wyglda jak przedtem, ale to pracowite zajcie pozostawio Amarancie wraenie, e od tego momentu zaczta si starze. - Wygldasz tak samo jak Aureliano, kiedy mia twoje B lata - powiedziaa. - Jeste ju dorosym mczyzn. By nim od dawna, od tamtego odlegego ju dnia, kiedy Amaranta uwaajc, e jest jeszcze dzieckiem nadal rozbierali si przy nim w azience jak zawsze, od czasu gdy Filar Ternera oddaa go w jej rce dla dokoczenia jego edukacji. Kiedy pierwszy raz j zobaczy, jedyn rzecz, jaka zwrcia jego uwag, by gboki rowek midzy piersiami. By wtedy tak naiwny, ze zapyta, co')e) l stao, a Amaranta udajc, e ^| wykopuje ten doek kocami palcw, odpowiedziaa: Tak mnie tu jako wycinali, kawaek po kawaku". W jaki czas pniej, kiedy przysza do siebie po samobjczej mierci Pietra Crespiego i zacza znowu kpa si z Aurelianem Josem, ten ju nie przyglda si dokowi, ale odczu nieznany dreszcz na widok wspaniaych piersi o fioletowych sutkach. Przyglda si, odkrywajc cal po calu cud jej intymnoci, i poczu, e skra na nim cierpnie podczas tych obserwacji, tak jak jej skra cierpa w zetkniciu z wod. Od wczesnego dziecistwa mia zwyczaj wyazi w nocy z hamaki i spa a do rana w ku Amaranty, ktrej blisko rozpraszaa jego strach przed ciemnoci. Ale od dnia, kiedy uwiadomi sobie jej nago, nie strach przed ciemnociami kaza mu wsuwa si za jej moskitier, lecz ch odczuwania ciepego oddechu Amaranty o wicie. Pewnego poranka, w tym czasie kiedy ona odrzucia pukownika Gerinelda laraueza, Aureliano Jose obudzi si z uczuciem, e brakuje mu tchu. Poczu palce Amaranty niby robaczki, ciepe i niecierpliwe, szukajce jego brzucha. Udajc, e pi, zmieni pozycj, eby usun wszelkie trudnoci, i wtedy uczu rk bez czarnego opatrunku buszujc jak ociemniay miczak w dungli jego podania. Chocia udawali, e nie maj pojcia o tym, co oboje wiedzieli i o czym jedno wiedziao, ze wie drugie, od tamtej nocy poczyo ich nierozerwalne wsplnictwo. Aureliano Jose nie mg zasn, dopki nie usysza o pnocy walczyka zegara w salonie, a dojrzaa dziewica, ktrej skra zaczynaa si smuci, nie zaznaa spokoju, dopki nie czua wlizgujcego si pod moskitier tego somnambulika, ktrego wychowaa, nie mylc, e bdzie pocieszeniem jej samotnoci. Wtedy nie tylko spali razem, nadzy wymieniajc upajajce pieszczoty, ale gonili si po zaktkach domu i zamykali si w sypialniach o pierwszej lepszej godzinie w cigym stanie niezaspokojonego podniecenia. Omal nie przyapaa ich na tym Urszula pewnego popoudnia, gdy wesza do spiarni, a oni zaczynali si caowa. Bardzo kochasz swoj cioci?" - zapytaa niewinnie Aureliana Josego. Przytakn. To dobrze" - zawyrokowaa Urszula, odmierzya mk na chleb i wrcia do kuchni. Ten epizod ocuci Amarant z szalestwa. Zdaa sobie spraw, e zabrna za daleko i e ju nie bawi si w pocaunki z dzieckiem, ale grznie w spnionej namitnoci, niebezpiecznej i beznadziejnej, i przerwaa j jednym ciciem. Aureliano Jos, ktry wwczas koczy swoje przeszkolenie l X wojskowe, pogodzi si wreszcie z rzeczywistoci i zaczai sypia w koszarach. W soboty chodzi z onierzami do sklepiku Catarina. W swojej nagej samotnoci, w przedwczesnej dojrzaoci, pociesza si kobietami, ktre pachniay zwidymi limi i ktre on idealizowa w ciemnociach, a wreszcie poprzez tskne wysiki jego wyobrani przybieray posta Amaranty. Wkrtce potem zaczy nadchodzi sprzeczne wiadomoci o wojnie. Podczas gdy sam rzd potwierdza sukcesy rebelii oficerowie w Macondo mieli tajne informacje na temat

73

bliskich pertraktacji pokojowych. Pod koniec kwietnia specjalny emisariusz przyby do pukownika Gerinelda Marqueza. Potwierdzi, e istotnie przywdcy partyjni nawizali kontakt z dowdcami powstacw w gbi kraju i gotowi s^ podpisa rozejm w zamian za trzy teki ministerialne dla liberaw, reprezentacj mniejszoci w parlamencie i oglna amnesti dla tych rebeliantw, ktrzy zo bro. Emisariusz przynosi cile tajny rozkaz od pukownika Aureliana Buendii, ktry nie zgadza si z warunkami zawieszenia broni, Pukownik Gerineldo Marquez mia wybra piciu spord swych najlepszych ludzi i przygotowa si wraz z nimi do opuszczenia kraju. Rozkaz zosta wykonany w najwikszej tajemnicy. Na tydzie przed ogoszeniem ukadu, po pnocy, pord burzy sprzecznych pogosek, pukownik Aureliano Buendia i dziesiciu zaufanych oficerw, wrd nich pukownik Roque Carnicero, przybyli w tajemnicy do Macondo; rozpucili garnizon, zakopali bro i zniszczyli archiwum. O wicie wyszli z miasta razem z pukownikiem Gerineldem Marquezem i jego picioma oficerami. Operacja bya tak szybka i skryta, e Urszula dowiedziaa si o niej dopiero w ostatniej chwili, gdy kto zapuka do okna w sypialni i szepn: Jeli chce pani zobaczy pukownika Aureliana Buendii, prosz zaraz wyj do drzwi". Urszula uskoczya z ka, wysza na prg w nocnym stroju ledwie zdoaa dostrzec galopujc kawalkad, ktra w niemym tumanie kurzu opuszczaa miasto. Dopiero nastpnego dnia zorientowaa si, e Aureliano Jose odjecha razem ze swoim ojcem. W dziesi dni po wsplnym komunikacie rzdu i opozycji, ogaszajcym koniec wojny, doszy wieci o pierwszym j zbrojnym powstaniu pukownika Aureliana Buendii na granicy zachodniej. Jego wojsko, szczupe i le uzbrojone, zostao rozbite w niecay tydzie. Niemniej w cigu tego roku, podczas gdy liberaowie i konserwatyci starali si, by ludno kraju uwierzya w pojednanie, zorganizowa siedem nowych powsta. Pewnej nocy ostrzeliwa Riohacha ze szkunera, a wojsko garnizonowe, biorc odwet, wycigno z ek i rozstrzelao czternastu najbardziej znanych liberaw. Przez przeszo dwa tygodnie okupowa graniczny urzd celny i stamtd skierowa do narodu odezw nawoujc do powszechnej wojny. Jedna z jego ekspedycji zgubia si v puszczy i bdzia trzy miesice w absurdalnym wysiku przebycia ponad tysica piciuset kilometrw ziemi nie tknitej stop czowieka, po to by proklamowa wojn na przedmieciach stolicy. Pewnego razu znajdowa si o dwadziecia kilometrw od Macondo i oddziay rzdowe zmusiy go do schronienia si w grach nie opodal zaczarowanej okolicy, gdzie jego ojciec wiele lat temu napotka szkielet hiszpaskiego okrtu. W tym czasie zmara Visitacin. Pozwolia sobie na luksus mierci naturalnej zrezygnowawszy z tronu krlewskiego w obawie przed bezsennoci; w swej ostatniej woli kazaa odkopa spod swego ka zaoszczdzon w cigu przeszo dwudziestu lat pensj i posa j pukownikowi Aurelianowi Buendii, zby mg dalej prowadzi wojn. Ale Urszula nie zadaa sobie trudu wydobycia tych pienidzy, gdy kryy wwczas pogoski, e pukownik Aureliano Buendia zosta zabity podczas ldowania w pobliu stolicy prowincji. Komunikat rzdu - czwarty w cigu niecaych dwch lat - uwaany by za wiarygodny prawie przez sze miesicy, poniewa nie byo wieci od pukownika. I nagle, kiedy ju Urszula i Amaranta now aob zastpiy poprzednie, nadesza wiadomo osobliwa. Pukownik Aureliano Buendia yt, ale prawdopodobnie przesta nka rzd swego kraju i zosta zwolennikiem federalizmu, ktry triumfowa w innych republikach karaibskich. Pojawia si pod rnymi nazwiskami coraz dalej od ojczyzny. Pniej dowiedziano si, e myl ktra go wwczas opanowaa, byo zjednoczenie si federalnych w Ameryce rodkowej, aby obali rzdy konserwatywne od Alaski do Patagonii. Pierwsz bezporedni wiadomoci, jak Urszula otrzymaa od niego w kilka lat po jego odejciu, by zmity i zamazany list,

74

przekazywany z rk do rk a z Santiago de Cuba. - Stracilimy go na zawsze! - krzykna Urszula po przeczytaniu listu. - Jak tak dalej pjdzie, spdzi Boe Narodzenie na kocu wiata. Osob, do ktrej to powiedziaa, pierwsz, ktrej pokazaa list, by genera konserwatystw Jose Raqud Moncada, alkad Macondo od zakoczenia wojny. Szkoda, e Aureliano nie jest konserwatyst" - powiedzia na to genera Moncada. Podziwia go naprawd. Podobnie jak wielu konserwatystw cywilnych Jose Raquel Moncada bi si na wojnie w obronie swojej partii i osign tytu generaa na polu bitwy, chocia nie mia powoania wojskowego. Przeciwnie, jak wielu jego wspstronnikw, by pacyfist. Wojskowych uwaa za intrygantw, prniakw bez zasad, trujcych si tylko ambicj i przeciwstawiajcych si cywilom, eby szerzy zamt i czerpa z tego korzyci. Inteligentny, sympatyczny sangwinik, amator dobrej kuchni i fanatyk walki kogutw, by w pewnym momencie najgroniejszym z przeciwnikw pukownika Aureliana Buendii zdoa narzuci swj autorytet zawodowym wojskowym duym sektorze wybrzea. Kiedy, gdy ze wzgldw 'strategicznych musia odda pewn placwk oddziaom pukownika Aureliana Buendii, zostawi dla niego dwa listy. W jednym z nich, bardzo obszernym, zaprasza go do wsplnej kampanii na rzecz humanitaryzacji wojny. Drugi list by dla jego ony, ktra mieszkaa na terytorium zajtym przez liberaw, i prosi o przesanie go do miejsca przeznaczenia. Od tego czasu nawet w okresach najbardziej zaciekych walk obaj dowdcy zawierali rozejm w celu wymiany jecw. Byy to przerwy o charakterze odwitnym, z ktrych genera Moncada korzysta, eby uczy gra w szachy pukownika Aureliana Buendii. Stali si wielkimi przyjacimi. Doszo nawet do tego, e obaj zaczli rozmyla nad moliwoci skoordynowania elementw ludowych w obu partiach, eby zlikwidowa wpywy wojska i politykw zawodowych i wprowadzi humanitarny ustrj, ktry z kadej doktryny wziby to, co najlepsze. Kiedy skoczya si wojna i pukownik Aureliano Buendia przemyka si po niepewnych drogach nieustajcej dywersji, genera Moncada zosta mianowany corregidorem Macondo. Woy cywilne ubranie, zamieni wojskowych na nie uzbrojonych policjantw, kaza przestrzega praw amnestii i pomg kilku rodzinom liberaw polegych w czasie kampanii. Uzyska dla Macondo wasny zarzd miejski, wskutek czego zosta jego pierwszym alkadem i stworzy atmosfer ufnoci i bezpieczestwa, tak e o wojnie mylano jak o absurdalnym koszmarze przeszoci. Ojca Nicanora trawionego chorob wtroby zastpi ojciec Coronel, o przezwisku El Cachorro", weteran pierwszej wojny federalnej. Bruno Crespi, oeniony z Amparo Moscote, waciciel wci kwitncego i prosperujcego sklepu z zabawkami i instrumentami muzycznymi, zbudowa teatr l wkrtce zaczy tam przyjeda wdrowne zespoy hiszpaskie. By to obszerny amfiteatr na wieym powietrzu, z drewnianymi awkami i aksamitn kurtyn zdobn w maski greckie, i mia tezy okienka kasowe w ksztacie lwich gw, przez ktrych otwarte paszcze sprzedawano bilety. Mniej wicej w tym okresie odbudowano szko. Zaopiekowa si ni don Melchior Escalona, stary nauczyciel przysany ze strefy moczarw, ktry za zgod rodzicw kaza leniwym uczniom chodzi na kolanach po kamiennym dziedzicu, a gadatliwych zmusza do jedzenia ostrego pieprzu. Aureliano Drugi i Jose Arcadio Drugi, nieujarzmione bliniaki, ktre urodzia Santa Sofia de la Piedad, pierwsi zasiedli na awce w klasie, wyposaeni w tabliczki i kredki, a take aluminiowe kubki oznaczone ich imionami. Remedios, ktra odziedziczya idealn pikno swej matki, zaczynaa by znana jako Pikna Remedios. Pomimo upywu lat, prawie nieustajcej aoby i trosk Urszula opieraa si staroci. Z pomoc Sofii de la Piedad zwikszya produkcj sodyczy i nie tylko odzyskaa w par lat fortun, ktr jej syn strwoni na wojnie, ale na nowo napenia czystym zotem skrzynki zakopane w sypialni. Pki Bg

75

mnie zachowa przy yciu - mawiaa - nie zabraknie pienidzy w tym domu wariatw". Taka bya sytuacja, kiedy Aureliano Jose po dezercji z wojska federalnego w Nikaragui przyczy si do zaogi jakiego statku niemieckiego i pewnego dnia zjawi si w kuchni, zmczony jak ko, muskularny i owosiony jak Indianin, ze skrytym postanowieniem polubienia Amaranty. Kiedy Amaranta zobaczya go wchodzcego, zanim jeszcze , powiedzia cokolwiek, wiedziaa ju, po co wrci. Przy stole nie odwayli si patrze na siebie. Ale w dwa tygodnie po powrocie w obecnoci Urszuli utkwi wzrok w jej oczach i powiedzia: Cigle o tobie mylaem". Amaranta uciekaa od niego. Unikaa przypadkowych spotka. Nie rozczaa si z Pikn Remedios. Kiedy, gdy Aureliano Jose zapyta, jak dugo ma zamiar nosi czarny banda na rku, zrozumiaa to pytanie jako aluzj do swego dziewictwa i wzburzy j rumieniec, ktrym spony jej policzki. Gdy wrci, z pocztku zamykaa si w sypialni na zasuwk, ale przez tyle i nocy syszaa jego spokojne chrapanie w przylegym pokoju, e zaniechaa tej ostronoci. Pewnego ranka, o wicie, prawie w dwa miesice po jego powrocie, usyszaa, e wchodzi do jej sypialni. Wtedy, zamiast ucieka, zamiast krzycze, jak go przedtem ostrzega, daa si ponie bogiemu ukojeniu. Czua, jak wsuwa si pod moskitier, tak samo jak w czasach, gdy by dzieckiem, tak samo jak zawsze, i oblana lodowatym potem nie moga stumi dzwonienia zbami, gdy zdaa sobie spraw, e jest zupenie nagi. Id precz - szepna bezsilnie. - Odejd, bo zaczn krzycze". Aureliano Jose wiedzia wtedy, co ma robi, gdy nie by ju dzieckiem przeraonym ciemnoci, ale obozowym zwierzciem. Od tamtej nocy zaczy si na nowo guche walki bez skutku, przecigajce si a do witu. Jestem twoj ciotk - szeptaa Amaranta wyczerpana. Tak jakbym bya twoj matk, z t tylko rnic, e ci nie wykarmiam wasn piersi". Aureliano ucieka o wicie i wraca nazajutrz rankiem, coraz bardziej podniecony tym, e zastaje drzwi nie zamknite. Nie przesta pragn jej ani przez chwil. Znajdowa j w ciemnych sypialniach zdobytych miast, zwaszcza tych najbardziej ponionych, w zapachu zaschnitej krwi na bandaach rannych, w nagym lku wobec niebezpieczestwa mierci, wszdzie i o kadej godzinie. Uciek od niej usiujc wymaza z pamici jej wspomnienie nie tylko odlegoci, ale oguszajc furi, ktr towarzysze broni uwaali za brawur; im gbiej jednak pogra jej obraz w gnoju wojny, tym bardziej wojna upodabniaa si do Amaranty. Tak przecierpia wygnanie, szukajc sposobu zabicia jej swoj wasn mierci, a usysza kiedy opowiadanie o czowieku, ktry oeni si ze swoj wasn ciotk, ktra oprcz tego bya jego kuzynk, tak e jego syn okaza si w kocu swoim wasnym dziadkiem. - A czy mona oeni si z wasn ciotk? - zapyta zdumiony. - Nie tylko z ciotk - odpowiedzia mu jaki onierz. - Prowadzimy t wojn przeciw ksiom wanie po to, eby czowiek mg, jeli zechce, si eni ze swoj rodzon matk! W dwa tygodnie pniej uciek z wojska. Zasta Amarant jeszcze bardziej pocigajc, ni j pamita, bardziej melancholijn i wstydliw i ju przekraczajc ostatni stopie dojrzaoci. Jeste kretyn - mwia Amaranta osaczona przez niego jak zwierz przez myliwskie psy. - Nie wolno tego robi z ciotk, chyba e za specjaln dyspens papiea", Aureliano Jose przysiga uda si do Rzymu, przysiga przej Europ na kolanach i ucaowa sanday Ojca witego, byleby opuci si zwodzony most. - Nie tylko o to chodzi - bronia si Amaranta. - Potem rodz si dzieci ze wiskim ogonem! Aureliano Jose by guchy na wszelkie argumenty. - Nawet gdyby rodziy si pancerniki - baga. Pewnego ranka pokonany nieznonym blem tumionej dzy poszed do sklepiku Catarina. Znalaz kobiet z obwisymi piersiami, tkliw i niedrog, ktra uspokoia na jaki czas jego wzburzenie. Usiowa zwyciy

76

Amarant pogard. Widzia j na ganku szyjc na rcznej maszynie, ktr nauczya si posugiwa nadzwyczaj sprawnie, i nie odzywa si do niej ani sowem. Amaranta czua si, jakby zdjto z niej ciar, i sama nie rozumiaa, dlaczego zacza znowu myle o pukowniku Gerineldim Marquezie, dlaczego z tak tsknot wspomina popoudnia spdzone na grze w warcaby, a nawet pragnie go jako mczyzny. Tej nocy, kiedy nie mogc znie duej udanej obojtnoci wrci do ka Amaranty, Aureliano Jose nie zdawa sobie sprawy, ile straci. Odepchna go z nieugit stanowczoci i zasuna na zawsze rygiel swojej sypialni. W kilka miesicy po powrocie Aureliana Josego zjawia si w domu kobieta o bujnych ksztatach, pachnca jaminem, z dzieckiem mniej wicej picioletnim. Twierdzia, i jest to syn pukownika Aureliana Buendii i przyniosa go tutaj, eby Urszula nadaa mu imi. Nikt nie zakwestionowa pochodzenia nie znanego chopca - wyglda tak samo jak pukownik w czasach, gdy zaprowadzono go do Cyganw, eby zobaczy ld. Kobieta powiedziaa, e urodzi si z otwartymi oczyma, patrzc na ludzi jak czowiek dorosy, i e ja sam przeraa to nieruchome spojrzenie. Wykapany Aureliano - powiedziaa Urszula. - Brakuje tylko, eby wzrokiem przenosi krzesa z miejsca na miejsce". Ochrzczono go imieniem Aureliano i nadano nazwisko matki, gdy zgodnie z prawem nie mg nosi nazwiska ojca, dopki ten go nie uzna. Genera Moncada trzyma go do chrztu. Mimo nalega Amaranty, eby jej odda chopca na wychowanie, matka nie zgodzia si. Urszula nie znaa wwczas zwyczaju posyania dziewic do sypialni wojownikw, tak jak si dopuszcza kury do rasowych kogutw, ale miaa okazj go pozna w cigu tego roku, gdy przybyo do jej domu jeszcze dziewiciu synw pukownika Aureliana Buendii, ktrych musiaa ochrzci. Najstarszy, z czarnymi wosami i zielonymi oczyma, w niczym niepodobny do ojca, mia ju przeszo dziesi lat. Przynoszono dzieci w rnym wieku i o rnych odcieniach skry, ale samych chopcw, i wszyscy byli naznaczeni tym dziwnym pitnem samotnoci, ktre nie pozwalao wtpi w pokrewiestwo. Tylko dwch wyrniao si wrd reszty grupy. Jeden, wyronity ponad swj wiek, potuk niezliczone mnstwo wazonw i sztuk porcelany, poniewa jego rce zdaway si mie waciwo rozbijania w szcztki wszystkiego, czegokolwiek dotykay. Drugi, o takich samych niebieskich oczach jak matka, z jasnymi dugimi wosami w lokach jak dziewczynka, wszed do domu tak swobodnie, jakby si w nim chowa, pobieg prosto do skrzyni w sypialni Urszuli i owiadczy: Chc tancerk na linie". Urszula przerazia si. Otworzya skrzyni, przeszukaa wszystkie stare rupiecie, nie odkurzane od czasw Melquiadesa, i znalaza zawinit w par poczoch tancerk na linie, ktr niegdy przynis do domu Pitro Crespi i o ktrej nikt ju nie pamita. W cigu niecaych dwunastu lat ochrzczono imieniem Aureliana i nazwiskiem matki wszystkich synw, ktrych spodzi pukownik wzdu i wszerz terenw objtych wojn - siedemnastu. z pocztku Urszula napeniaa im kieszenie pienidzmi, a Amaranta chciaa zatrzyma ich w domu. Pniej jednak ograniczono si do prezentw i trzymania do chrztu. Speniamy nasz obowizek - mwia Urszula zapisujc w notesiku nazwisko i adres matek oraz miejsce i dat urodzenia dzieci. - Aureliano na pewno dobrze prowadzi swoj buchalteri, wic sam bdzie decydowa, jak wrci". Kiedy podczas obiadu, na ktry zaprosia generaa Moncada, gdy bya mowa o tej zadziwiajcej podnoci, wyrazia nadziej, e pukownik Aureliano Buendia wrci pewnego dnia, eby zgromadzi wszystkich swoich synw w domu. - Niech si pani nie martwi, kumo - powiedzia enigmatycznie genera Moncada. Wrci prdzej, ni sobie to pani wyobraa. Genera Moncada wiedzia, cho nie chcia tego powiedzie podczas obiadu, e

77

pukownik Aureliano Buendia jest ju w drodze, eby stan na czele rebelii najduszej, najbardziej radykalnej i krwawej spord wszystkich, ktrych dotychczas prbowano. Sytuacja znowu staa si tak napita jak przed pierwsz wojn. Przerwano walki kogutw popierane przez samego alkada. Kapitan Aquiles Ricardo, dowdca garnizonu, praktycznie obj wadz w miasteczku. Liberaowie wskazywali na niego jako na prowokatora. ,,Stanie si co strasznego - mwia Urszula do Aureliana Josego. - Nie wychod na ulic po szstej wieczorem". Byy to daremne proby. Aureliano Jose, jak niegdy Arcadio, przesta ju do niej nalee. Tak jakby powrt do domu, moliwo ycia bez troszczenia si o codzienne potrzeby rozbudziy w nim skonnoci odziedziczone po stryju Josem Arcadiu. Jego namitno do Amaranty zgasa nie pozostawiajc blizn. Chodzi samopas, grywa w bilard znajdujc pociech samotnoci w przypadkowym towarzystwie kobiet, przeszukujc zakamarki, gdzie Urszula zostawiaa pienidze, ktrych zapomniaa schowa. W kocu przychodzi do domu tylko po czyst bielizn. Wszyscy s tacy sami lamentowaa Urszula. - Pki mali, dobrze si chowaj, s grzeczni, potulni, jakby muchy nie potrafili zabi, ale niech tylko puci si im ws, zaraz si ajdacz". W przeciwiestwie do Arcadia, ktry do koca nie zna swojego prawdziwego pochodzenia, Aureliano Jose dowiedzia si, e jest synem Pilar Ternery, ktra zawiesia dla niego hamak w swoim domu, eby tam sypia. Bardziej ni matk i synem byli wsptowarzyszami samotnoci. Pilar Ternera stracia ju wszelkie nadzieje. Jej miech przybra gbokie tony organw, piersi skapituloway w nudzie zdawkowych pieszczot, brzuch i uda pady ofiar nieuchronnego losu kobiety dzielonej midzy wielu, ale serce starzao si bez goryczy. Gruba, gadatliwa, z dostojestwem matrony dotknitej nieszczciem wyrzeka si daremnej iluzji kart i znalaza rdo pociechy w cudzych miociach. W jej domu, gdzie Aureliano Jose sypia po obiedzie, dziewczta z ssiedztwa przyjmoway swoich przypadkowych kochankw. U-ycz mi pokoju, Pilar" - mwiy po prostu, gdy ju do niego weszy. Naturalnie" - odpowiadaa Pilar. A jeeli kto inny by przy tym obecny, tumaczya: - Jestem szczliwa wiedzc, e ludzie znajduj rado w ku. Nigdy nie braa pienidzy za usug. Nigdy nie odmawiaa uprzejmoci, tak jak nigdy nie odmwia niezliczonym mczyznom, ktrzy szukali jej nawet u schyku lat dojrzaych, nie dajc jej pienidzy ani mioci, a tylko czasami przyjemno. Pi crek, ktre odziedziczyy jej gorcy temperament, rozproszyo si po bezdroach ycia od najwczeniejszych lat modoci. Z dwch chopcw, ktrych zdoaa wychowa, jeden zgin walczc w szeregach pukownika Aureliana Buendii, a drugi zosta ranny i uwiziony w wieku czternastu lat, kiedy prbowa skra stadko kur w jednej wsi na moczarach. Aureliano Jose by w pewien sposb tym wysokim i ciemnym mczyzn, ktrego przez p wieku oznajmia jej krl pikowy i ktry, jak wszyscy wysannicy kart, dotar do jej serca, kiedy by -ju naznaczony znakiem mierci. Zobaczya to w kartach, i - Nie wychod wieczorem - powiedziaa mu. - Zosta tutaj, bo Carmelita Montiel tyle razy ju mnie prosia, eby ja wpuci do twojego pokoju. Aureliano Jose nie zrozumia gbokiego sensu proby ukrytej w tej ofercie. - Powiedz, eby na mnie czekaa o pnocy - powiedzia. Poszed do teatru, gdzie pewna trupa hiszpaska wystawiaa sztuk Sztylet Lisa ktra bya w rzeczywistoci sztuk Zorilli z tytuem zmienionym na rozkaz kapitana Aauilesa Ricarda, gdy liberaowie pogardliwie nazywali konserwatystw Gotami". Dopiero w chwili oddawania biletu przy wejciu Aureliano Jose zorientowa si, e kapitan Aquiles Ricarda wraz z dwoma uzbrojonymi w karabiny onierzami obmacuje kieszenie w poszukiwaniu broni. Ostronie, kapitanie - uprzedzi go Aureliano Jose. - Jeszcze si nie narodzi

78

mczyzna, ktremu pozwolibym si tkn palcem". Kapitan prbowa zrewidowa go si i wtedy Aureliano Jose, ktry nie mia broni, zacz ucieka. Ale onierze, wbrew rozkazowi, nie chcieli strzela. Nosi nazwisko Buendia" - wytumaczy jeden z nich. Olepiony furi kapitan wyrwa mu karabin, wypad na rodek ulicy i wycelowa. - Bydlta - krzykn - szkoda, e to nie sam pukownik Aureliano Buendia! Carmelita Montiel, dwudziestoletnia dziewica, skoczya kapa si w wodzie pachncej kwiatem pomaraczowym i posypywaa limi rozmarynu ko Filar Ternery, kiedy pad strza. Aureliano Jose mia wedug kart zazna z ni szczcia, ktrego odmwia mu Amaranta, mie siedmioro dzieci i umrze ze staroci w jej ramionach, ale kul z karabinu, ktra trafia go w plecy i rozerwaa pier, kierowaa za interpretacja wrby. Kapitan Aquiles Ricardo, ten, ktremu w rzeczywistoci sdzona bya mier tej nocy, zmar istotnie w cztery godziny przed Aurelianem Josem. Ledwie ucicho echo jego strzau, powaliy go dwa inne, rwnoczenie oddane, nigdy nie ustalono przez kogo, i potny krzyk wstrzsn noc. Niech yje partia liberalna, niech yje pukownik Aureliano Buendia! O pnocy, kiedy z Aureliana Josego usza ju caa krew, a Carmelita Montiel spojrzawszy w karty swej przyszoci znalaza je puste i nieme, czterystu mczyzn przedefilowao przed teatrem i oddao strzay z rewolwerw do porzuconego na chodniku Aquilesa Ricarda. Trzeba byo caego plutonu, aby umieci na wzku ciao podziurawione oowiem tak, e rozsypywao si jak rozmoczony chleb. Rozsierdzony niezdyscyplinowaniem regularnego wojska genera Jos Raquel Moncada wykorzysta swoje wpywy polityczne, przywdzia znowu mundur i obj dowdztwo cywilne i militarne Macondo. Nie oczekiwa jednak, by jego pojednawcza postawa zdoaa powstrzyma nieunikniony bieg rzeczy. W cigu wrzenia nadchodziy sprzeczne wiadomoci. Podczas gdy rzd oznajmia przejcie kontroli nad caym krajem, liberaowie otrzymywali poufne wieci o zbrojnych powstaniach wewntrz kraju. Rzd nie przyznawa si do wojny, dopki nie ogoszono, e zebraa si rada wojenna i pukownik Aureliano Buendia zosta zaocznie skazany na mier. Wykonanie wyroku powierzono pierwszemu garnizonowi, ktry go pojmie. To znaczy, e wrci" - ucieszya si Urszula nie ukrywajc radoci przed generaem Moncada. Ale on sam nic o tym nie wiedzia, W rzeczywistoci pukownik Aureliano Buendia znajdowa si ju w kraju od przeszo miesica. Poprzedzay go sprzeczne z sob pogoski i twierdzono, e znajduje si jednoczenie w miejscach najbardziej od siebie odlegych, tote genera Moncada uwierzy w jego powrt dopiero, gdy oficjalnie zakomunikowano, e zawadn dwoma stanami na nabrzeu. Gratuluj, kumo - powiedzia Urszuli pokazujc jej telegram. - Ju niedugo bdzie go pani tutaj miaa". Po raz pierwszy Urszula zaniepokoia si. A pan co wtedy robi?" zapytaa. Genera Moncada zadawa sobie to pytanie ju kilka razy. - To samo co on, kumo odpowiedzia. Speni mj obowizek. Pierwszego padziernika o wicie pukownik Aureliano Buendia wraz z tysicem ludzi zaatakowa Macondo, a garnizon otrzyma rozkaz nie poddawa si a do koca. I poudnie, podczas gdy genera Moncada jad obiad w towarzystwie Urszuli, wystrza armatni, ktry rozbrzmia w caym miecie, obrci w proch fasad jednego z oficjalnych gmachw miejskich. S rwnie dobrze uzbrojeni jak my - westchn genera Moncada - ale walcz z wikszym zapaem". O godzinie drugiej po poudniu, podczas gdy ziemia draa od wystrzaw z obu stron, poegna si 7, Urszul przekonany, e zaczyna bitw przegran. - Prosz Boga, eby tej nocy nie miaa pani Aureliana domu - powiedzia. - A gdyby tak byo, niech go pani ode nie uciska, bo ja nie zobacz go ju wicej. Tej nocy zosta schwytany, kiedy usiowa uciec z Macondo po napisaniu dugiego listu do pukownika

79

Aureliana Buendii, w ktrym przypomnia mu wsplny zamiar zmilitaryzowania wojny i yczy mu cakowitego zwycistwa nad korupcj wojskowych i ambicjami politykw obu partii. Nastpnego dnia pukownik Aureliano Buendia jad z nim obiad w domu Urszuli, gdzie mia przebywa jako wizie do czasu, kiedy rewolucyjny sd wojenny zadecyduje o jego losie. Byo to niemal rodzinne zebranie. Podczas gdy dwaj przeciwnicy zapominali o wojnie, by wywoywa w pamici wspomnienia przeszoci, Urszula doznawaa ponurego wraenia, e jej syn jest intruzem w jej domu, Miaa je od chwili, kiedy zobaczya go wchodzcego w otoczeniu haaliwej wity wojskowych, ktrzy przetrzsnli wszystkie sypialnie wzdu i wszerz, by upewni si, e nie ma adnego niebezpieczestwa. Pukownik Aureliano Buendia nie tylko si na to zgodzi, ale nakaza najcilejsza surowo i nie pozwoli, by ktokolwiek nawet Urszula - podszed do niego bliej ni na odlego trzech metrw dopki czonkowie jego eskorty nie skoczyli rozstawia stray wok domu. Ubrany by w mundur ze zwykego drelichu bez adnych odznak i wysokie buty z ostrogami, oblepione botem i zesch krwi. Za pasem mia pistolet w otwartej kaburze, a rka stale oparta na kolbie potwierdzaa czujne i zdecydowane napicie jego spojrzenia. Jego gowa, o wyranie ju przerzedzonych wosach, wydawaa si przypiekana na wolnym ogniu. Rysy przearte przez sl Morza Karaibskiego przybray metaliczn twardo. Przed zbliajc si nieuchronnie staroci bronia go ywotno, ktra w pewien sposb wynikaa z chodu serca. Wydawa si wyszy ni wtedy, gdy wyrusza, bledszy i bardziej kocisty i zdradza pierwsze oznaki zobojtnienia. Boe mj - westchna przeraona Urszula. - Teraz wyglda jak czowiek zdolny do wszystkiego". Byo tak istotnie. Aztecki szal, ktry przywiz Amarancie, wspominanie dawnych zdarze przy obiedzie, anegdoty, ktre opowiada, byy tylko szcztkami jego dawnego humoru. Ledwie zdono wykona rozkaz pochowania zabitych we wsplnym grobie, poleci pukownikowi Roque'owi Carnicero przyspieszy sdy wojenne, a sam podj mudny trud wprowadzenia radykalnych reform, ktre miay zniszczy wszelki lad po rzdach konserwatystw. Musimy wyprzedzi politykw partyjnych - mwi swoim doradcom. - Kiedy otworz oczy na rzeczywisto, znajd si przed faktami dokonanymi". Wtedy to postanowi zrewidowa tytuy wasnoci ziemi od stu lat wstecz i odkry zalegalizowane naduycia swego brata, Josego Arcadia, Jednym pocigniciem pira przekreli rejestry. W ostatnim odruchu yczliwoci przerwa swe zajcia na godzin i odwiedzi Rebek, by j uprzedzi oswoj) decyzji. W mrocznym domu samotna wdowa, ktra niegdy bya powierniczk jego tumionych uczu do Remedios i ktrej upr uratowa mu ycie, bya widmem przeszoci. Zamknita w czerni a po przeguby rk, z sercem zmienionym v popi, nic prawie nie wiedziaa o wojnie. Pukownik Aureliano Buendia mia wraenie, e fosforyzujcy blask jej koci przewieca przez skr, a ona sama porusza si w jakiej atmosferze sztucznych ogni w zatchym powietrzu, gdzie jeszcze przetrwa zapach prochu. Zacz od perswazji, radzi, eby zagodzia aob, przewietrzya dom i przebaczya caemu wiatu mier Josego Arcadia. Ale Rebeka bya ju z dala od wszelkich marnoci tego wiata. Po daremnym szukaniu w smaku ziemi, w perfumowanych listach Pietra Crespiego, w burzliwym ou swego ma, znalaza spokj w tym domu, gdzie bezustannie przywoywane wspomnienia przybray posta niemal dotykaln i niby-ludzkie istoty bdziy po zamknitych pokojach. Sztywno wyprostowana w swym wiklinowym fotelu na biegunach, patrzc na pukownika Aureliana Buendii tak, jakby to on by widmem przeszoci, Rebeka nawet nie drgna na wiadomo, e zagarnite przez Josego Arcadia ziemie zostan zwrcone prawowitym wacicielom. - Bdzie, jak ty zarzdzisz, Aureliano - westchna. - Zawsze uwaaam i powtarzam to teraz, e jeste obcy rodzinie. Rewizja tytuw wasnoci dokonywaa si jednoczenie z

80

sdami doranymi, ktrym przewodniczy pukownik Gerineldo Marquez i ktre zakoczyy si rozstrzelaniem wszystkich oficerw regularnego wojska uwizionych przez rewolucjonistw. Ostatni stan przed sdem genera Jose Raquel Moncada. Urszula prbowaa interweniowa. By najlepszym gubernatorem, jakiego mielimy w Macondo powiedziaa do pukownika Aureliana Buendii. - Nie musz ci mwi o jego dobrym sercu, o przywizaniu jakim nas darzy, bo ty sam znasz go najlepiej". Pukownik Aureliano Buendia utkwi w niej wzrok peen wyrzutu: - Nie mog wkracza w kompetencje organw sprawiedliwoci - odpowiedzia. - Jeeli masz co do powiedzenia, powiedz to przed trybunaem. Wie tytko to zrobia, ale przyprowadzia na wiadkw wszystkie matki oficerw rewolucyjnych, zamieszkaych w Macondo. Jedna po drugiej, staruszki z pokolenia zaoycieli miasta - wrd nich wiele uczestniczek bohaterskiej przeprawy przez gry - wychwalay zasugi generaa Moncada. Urszula zeznawaa jako ostatnia. Jej spokojne dostojestwo, znaczenie jej nazwiska, przekonujca arliwo jej owiadcze kazay przez chwil waha si szalom sprawiedliwoci. Potraktowalicie na serio t straszliw zabaw i dobrze robicie speniajc wasz obowizek - powiedziaa czonkom trybunau. - Ale nie zapominajcie, e pki Bg zachowa nas przy yciu, zawsze bdziemy matkami i chobycie nie wiem jak wielkie zasugi oddali sprawie rewolucji, mamy prawo spuci wam spodnie i przetrzepa skr przy pierwszym objawie nieuszanowania". Sd uda si na obrady kiedy jeszcze brzmiay te sowa w murach szkoy przerobionej na koszary. O pnocy genera Jose Raquel Moncada skazany zosta na mier. Pukownik Aureliano Buendia pomimo gwatownych nalega Urszuli odmwi zmiany wyroku. Przed witem odwiedzi skazanego w celi. - Pamitaj, kumie - powiedzia - e to nie ja ci rozstrzeliwuj. Rozstrzeliwuje ci rewolucja. Genera Moncada nie wsta nawet z ka polowego na ego widok. - Id do diaba, kumie - odpowiedzia. Od swego powrotu a do tej chwili pukownik Aureliano Buendia nie pozwoli sobie spojrze na niego z yczliwoci. Zdziwi si, jak bardzo Moncada postarza si, zobaczy drenie jego rk, rezygnacj, z jak oczekiwa na mier, i wtedy dozna uczucia gbokiej pogardy dla siebie samego, ktr z pocztku wzi za lito. - Wiesz lepiej ode mnie - powiedzia - e kady sd wojenny jest komedi i e w rzeczywistoci musisz paci za zbrodnie innych, bo tym razem wygramy wojn za wszelk cen. Ty na moim miejscu nie zrobiby tego samego? Genera Moncada wyprostowa si, aby oczyci skrawkiem koszuli grube okulary w oprawce z szylkretu. - Prawdopodobnie - powiedzia. - Ale martwi si nie tym, e mnie rozstrzelasz, bo w kocu dla ludzi takich jak my jest to mier naturalna - pooy okulary na ku i zdj zegarek z acuszka. - Martwi mnie to - powtrzy - e przez t nienawi do wojskowych, przez to cige ich zwalczanie, to nieustajce mylenie o nich, stae si w kocu taki sam ; jak oni. W yciu nie ma ideau, ktry wart byby takiego upodlenia. Zdj obrczk, medalik Matki Boskiej de los Remedios i pooy je obok okularw i zegarka. - Tym sposobem - zakoczy - nie tylko staniesz si najbardziej despotycznym i krwawym dyktatorem naszej historii, ale rozstrzelasz moj kum Urszul, eby uspokoi wasne sumienie. Pukownik Aureliano Buendia sta niewzruszony. Genera Moncada wrczy mu okulary, medalik, zegarek, obrczk i zmieni ton.

81

- Ale prosiem, eby przyszed, nie po to, eby ci robi wymwki - powiedzia. Chciaem ci prosi o przekazanie tych rzeczy mojej onie. Pukownik Aureliano Buendia schowa je do kieszeni. - Mieszka jeszcze w Manaure? - Mieszka w Manaure - potwierdzi genera Moncada - w tym samym domu za kocioem, dokd posae tamten list. - Zrobi to z chci, Jose Raquelu - powiedzia pukownik Aureliano Buendia. Gdy wyszed na niebiesk mgiek zasnute powietrze, twarz zwilgotniaa mu tak jak kiedy, w inny poranek przeszoci, i wtedy dopiero zrozumia, dlaczego rozkaza, aby wyrok wykonano na dziedzicu koszar, a nie przy murze cmentarza. Pluton ustawiony przed wejciem odda mu honory nalene gowie pastwa. - Moecie go ju przyprowadzi rozkaza.

82

ukownik Gerineldo Marquez pierwszy dostrzeg bezsens wojny. Jako szef cywilny i wojskowy Macondo dwa razy w tygodniu komunikowa si telegraficznie z pukownikiem Aurelianem Buendi. Z pocztku rozmowy te okrelay przebieg wojny rzeczywistej, ktrej cile zdefiniowane zarysy pozwalay ustali w kadym momencie dokadny punkt, w jakim si toczy, i przewidzie przysze odcinki walki. Chocia nigdy nawet swoim najbliszym przyjacioom nie pozwala wciga si w rozmowy o charakterze poufaym, pukownik Aureliano Buendi zachowywa wwczas przyjacielski ton pozwalajcy rozpozna go na drugim kocu linii. Czsto przedua rozmowy poza przewidziany czas i dopuszcza komentarze. Z wolna jednake, w miar jak wojna przybieraa na sile i zasigu, jej obraz stawa si coraz mniej uchwytny. Kropki i kreski jego gosu byy coraz bardziej dalekie i niewyrane, czyy si i skaday, tworzc sowa, ktre stopniowo traciy wszelki sens. Pukownik Gerineldo Marquez ogranicza si wwczas do suchania, oszoomiony wraeniem kontaktu telegraficznego z nieznajomym z innej planety. - Rozumiem, Aureliano - mwi na zakoczenie - niech yje partia liberalna. W kocu straci zupenie kontakt z wojn. Co, co niegdy byo realn dziaalnoci, nieprzepart pasj jego modoci, stao si z czasem abstrakcj. Jego jedynym schronieniem bya szwalnia Amaranty. Odwiedza j kadego popoudnia lubi przyglda si jej rkom, kiedy marszczya falbany z batystu na maszynie z korbk, ktr krcia Pikna Remedios. Spdzali wiele godzin w milczeniu, dobrze czuli si w swoim towarzystwie, ale podczas gdy Amaranta radowaa si w gbi ducha, e podtrzymuje pomie jego afektu, on nie wiedzia, jakie byy tajemne zamiary jej nieodgadnionego serca. Kiedy nadesza wiadomo o jego powrocie, Amaranta pona niecierpliwoci oczekiwania. Ale ujrzawszy po w chwili, gdy wchodzi do domu razem z haaliw eskort pukownika Aureliana Buendii, wyniszczony trudami wygnania, postarzay latami zapomnienia, brudny od potu i prochu, cuchncy motochem, szpetny, z lew rk na temblaku, omal nie zemdlaa z rozczarowania. Boe mj - pomylaa - to nie ten, na ktrego czekaam". Nazajutrz jednak przyszed do niej znowu, ogolony i czysty, z wsem uperfumowanym lawend i bez zakrwawionego temblaka. Przynis jej ksieczk do naboestwa w okadce z masy perowej. - Jacy dziwni s mczyni - powiedziaa, bo nie znalaza nic innego do powiedzenia. Cae ycie walcz przeciwko ksiom, a przynosz w prezencie ksieczki do naboestwa! Odtd nawet w najbardziej krytycznych dniach wojny odwiedza j kadego popoudnia. Czsto, kiedy nie byo Piknej Remedios, on obraca koem maszyny do szycia. Amarant zdumiewaa wytrwao, lojalno i przywizanie tego czowieka, ktry mimo swego wielkiego autorytetu zostawia bro w salonie, by wej rozbrojonym do szwalni. Przez cztery lata zapewnia j o swojej mioci, a ona zawsze znajdowaa sposb odtrcenia jej tak, by go nie zrani, bo cho nie umiaa go pokocha, ju nie moga bez niego y, Nawet Pikn Remedios, tak obojtn na wszystko, e uwaano j za upoledzon umysowo, wzruszao oddanie pukownika i prbowaa wstawi. si za nim. Amaranta odkrya nagle, e to dziecko, ktre wychowaa i ktre zaledwie wkraczao w wiek dziewczcy, jest najpikniejsz istot, jak widziano w Macondo. Poczua, jak odywa w jej sercu uraza, ta sama, z jak niegdy odnosia si do Rebeki, i proszc Boga, by nie kaza jej si posun do granic yczenia mierci Remedios, zabronia jej wstpu do szwalni. Byo to wtedy, gdy pukownik Gerineldo Marquez zacz odczuwa nienawi do wojny. Odwoa si do swoich zasobw perswazji, do swej ogromnej i tumionej tkliwoci, gotw dla Amaranty wyrzec si sawy, ktrej zdobycie pochono jego najlepsze lata. Nie zdoa jej jednak przekona. Pewnego sierpniowego popoudnia, wyczerpana nieznonym ciarem wasnego uporu, Amaranta po udzieleniu ostatecznej odpowiedzi swemu nieustpliwemu wielbicielowi

83

zamkna si w sypialni, by do mierci opakiwa swoj samotno. - Zapomnijmy o sobie na zawsze - powiedziaa mu. - Jestemy ju za starzy na te sprawy. Pukownik Gerineldo Marquez tego popoudnia zatelefonowa do pukownika Aureliana Buendii. Bya to jak zwykle rozmowa, ktra nie miaa utworzy adnego wyomu w obumarej wojnie. Koczc j pukownik Gerineldo Marquez spojrza na opustoszae ulice, na pereki deszczu na migdaowcach i poczu si zagubiony w samotnoci. - Aureliano - powiedzia smutno do aparatu - w Macondo pada deszcz. Na linii zapada duga cisza. Nage aparaty podskoczyy od bezlitosnych kropek i kresek pukownika Aureliana Buendii. - Nie bd idiot, Gerineldo - mwiy znaki - to naturalne, e w sierpniu pada. Nie widzieli si od tak dawna, e pukownik Gerineldo Marquez zdziwi si agresywnoci tej reakcji. Niemniej w dwa miesice pniej, kiedy Aureliano Buendia powrci do Macondo, zdziwienie przeksztacio si w konsternacj. Nawet Urszula bya zaskoczona zmianami, (jakie si w nim dokonay. Przyby bez haasu, bez eskorty, w opoczy pomimo upau, z trzema kochankami, ktre umieci w tym samym domu, gdzie spdza wikszo czasu wycignity w hamaku. Z roztargnieniem czyta komunikaty telegraficzne informujce o operacjach wojennych. Pewnego razu pukownik Gerineldo Marquez spyta go o instrukcje w sprawie ewakuacji pewnej miejscowoci przygranicznej, gdzie grozi konflikt o zasigu midzynarodowym. - Nie zawracaj mi gowy takimi drobiazgami - odpowiedzia. - Narad si z Opatrznoci Bosk. By to chyba najbardziej krytyczny moment wojny. Liberalni waciciele ziemscy, ktrzy z pocztku wspierali rewolucj, zawizali tajne sojusze z obszarnikami konserwatywnymi, by przeszkodzi rewizji tytuw wasnoci. Politycy na emigracji, ktrzy finansowali wojn z zagranicy, publicznie potpili drastyczne rozporzdzenia pukownika Aureliana Buendii, ale nawet to podwaenie autorytetu nie zrobio na nim adnego wraenia. Nie czyta ju swoich wierszy, ktre obejmoway pi grubych tomw i leay zapomniane w gbi skrzyni. Noc lub w godzinach popoudniowej sjesty woa do hamaka jedn ze swoich kobiet i otrzymywa od niej prymitywn satysfakcj, po czym zasypia kamiennym snem, nie zakcanym najlejsz trosk. Tylko on wtedy wiedzia, e jego zatwardziae serce na zawsze jest skazane na niepewno. Z pocztku, upojony saw powrotu i niewiarygodnymi zwycistwami, zatrzyma si nad przepaci wielkoci. Cieszy si ciskajc prawic ksicia Marlborough, swego wielkiego mistrza w sztuce wojennej, ktrego kolekcja skr i pazurw tygrysich wzbudzaa respekt starszych i zdumienie dzieci. Wtedy to postanowi, e adna istota ludzka nawet, Urszula - nie podejdzie do niego bliej ni na trzy metry. W centrum kredowego koa, ktre jego adiutanci zakrelali, gdziekolwiek si znajdowa, i ktrego obwd tylko jemu wolno byo przekroczy, decydowa w krtkich i nieodwoalnych rozkazach o losie wiata. Pierwszy raz kiedy by w Manaure, od czasu rozstrzelania generaa Moncada pospieszy wypeni ostatni wol swej ofiary i wdowa przyja medalik, okulary, zegarek i obrczk, ale nie pozwolia mu przekroczy progu. - Prosz nie wchodzi, pukowniku - powiedziaa. - Pan rzdzi na swojej wojnie, a ja w moim domu. Pukownik Aureliano Buendia nie da pozna po sobie urazy, ale odzyska spokj dopiero, kiedy jego osobista stra spldrowaa dom wdowy i obrcia go w popi. Uwaaj na serce, Aureliano - mwi mu wtedy pukownik Gerineldo Marquez. - Gnijesz za ycia". W tym czasie zwoa drugie posiedzenie gwnych dowdcw rebelii. Znalaz wrd nich

84

wszystkiego po trosze: idealistw, awanturnikw, ambitnych, niedostosowanych do ycia, a nawet pospolitych przestpcw. By tam nawet dawny funkcjonariusz konserwatystw szukajcy schronienia w rebelii, eby unikn rozprawy sdowej za sprzeniewierzenie pienidzy. Wielu nie wiedziao wcale, o co walczy. Wrd tego rnorodnego tumu, w ktrym rozbienoci pogldw omal nie spowodoway wewntrznego rozamu, wyrnia si ponury autorytet - genera Teofilo Vargas. By to czystej krwi Indianin, dziki, drapieny analfabeta obdarzony utajon zoliwoci i powoaniem mesjanistycznym, ktre wzbudzao w jego ludziach obdny fanatyzm. Pukownik Aureliano Buendia zwoa zebranie w celu zjednoczenia dowdztwa rebelianckiego przeciwko machinacjom politykw. Genera Teofilo Vargas uprzedzi jego zamiary - w cigu paru godzin rozbi koalicj najlepiej wyszkolonych dowdcw i zagarn wadz. To drapiene zwierz - powiedzia pukownik Aureliano Buendia swoim oficerom. - Trzeba na niego uwaa. Dla nas ten czowiek jest bardziej niebezpieczny ni minister wojny''. Wtedy pewien bardzo mody kapitan, ktry zawsze odznacza l si niemiaoci, ostronie podnis palec wskazujcy do gry. To bardzo proste pukowniku zaproponowa. - Trzeba go zabi. Pukownik Aureliano Buendia przerazi si nie cynizmem propozycji, ale tym, e wyprzedzia ona na uamek sekundy jego wasn myl. - Nie spodziewajcie si, e ja wydam ten rozkaz - powiedzia. Rzeczywicie nie wyda. Ale w dwa tygodnie pniej genera Teofilo Vargas, zwabiony w zasadzk, zosta powiartowany noem, a pukownik Aureliano Buendia obj gwne dowdztwo. Tej samej nocy, kiedy jego wadza zostaa uznana przez wszystkich dowdcw rebelianckich obudzi si nagle krzyczc, eby mu podano opocz. Wewntrzny chd, ktry przenika jego koci i drczy go nawet w penym socu, nie pozwoli mu spa par miesicy, a wreszcie przeszo to w przyzwyczajenie. Odurzenie wadz zaczynao ujawnia si w wybuchach zoci. W poszukiwaniu lekarstwa na zimnic kaza rozstrzela modego oficera, ktry wystpi z propozycj zamordowania generaa Teofila Vargasa. Jego rozkazy byy wykonywane, zanim zdy je wyda, nawet zanim je wymyli, i zawsze sigay o wiele dalej, ni on sam kazaby im sign. Zagubiony w samotnoci swojej olbrzymiej wadzy, zaczyna traci orientacj. Denerwowali go ludzie wiwatujcy na jego cze w zwycionych miastach i wydawao mu si, e ci sami wiwatuj na cze wroga. Wszdzie napotyka modych ludzi, ktrzy patrzyli na niego jego wasnymi oczyma, przemawiali do niego jego gosem, witali go z tak sam nieufnoci, z jak on ich wita, twierdzili, e s jego synami. Czu si rozproszony, powtarzany w innych i bardziej samotny ni kiedykolwiek. Nie wtpi, e okamuj go jego wani oficerowie. Pokci si z ksiciem Mariborough. Najlepszym przyjacielem - mia zwyczaj wtedy mwi - jest ten, ktry wanie umar". Zmczya go niepewno, bdne koo nieustajcej wojny, ktra zawsze go zastawaa w tym samym miejscu, tylko coraz bardziej postarzaego, wycieczonego, coraz mniej rozumiejcego po co, jak i do jakiego czasu. Zawsze znajdowa si kto poza krgiem kredowym, kto, kto potrzebowa pienidzy, kto mia dziecko chore na koklusz, lub kto, kto chcia zasn na zawsze, gdy nie mg ju znie w ustach smaku wojennego ajna, a jednak stawa na baczno ostatnimi resztkami energii, by go poinformowa: Wszystko w porzdku, pukowniku". Wanie ta normalno bya najstraszniejsz cech nie koczcej si wojny, to, e nic si nie dziao. Samotny, opuszczony przez przeczucia, uciekajc od zimna, ktre miao mu towarzyszy a do mierci, szuka ostatniego schronienia w Macondo, w cieple swoich najdawniejszych wspomnie. Zniechcenie byo tak silne, e kiedy oznajmiono mu o przybyciu komisji partyjnej upowanionej do przedyskutowania dalszego biegu wojny, on obrci si w hamaku, niezupenie przebudzony. - Zaprowadcie ich do kurw powiedzia.

85

Szeciu adwokatw w dwurzdowych paszczach i cylindrach znosio z twardym stoicyzmem ostre soce listopadowe. Urszula udzielia im gociny. Spdzali wikszo dnia zamknici w sypialni na tajnych posiedzeniach, a wieczorem prosili o eskort i zesp akordeonistw i zajmowali na swj uytek sklepik Catarina. Nie przeszkadzajcie im rozkaza pukownik Aureliano Buendia. - Ja wiem, czego oni chc". W pocztkach grudnia dugo oczekiwana rozmowa, ktr wielu wyobraao sobie jako dyskusj bez koca, odbya si w nieca godzin. W przegrzanym salonie, obok widma osonitej biaym przecieradem pianoli, pukownik Aureliano Buendia usiad tym razem bez kredowego koa nakrelonego przez adiutantw. Zaj krzeso wrd swoich doradcw politycznych i owinity wenian peleryn wysucha w milczeniu krtkich propozycji emisariuszy. dali przede wszystkim zrezygnowania z rewizji tytuw wasnoci ziemskich, aby odzyska poparcie liberalnych wacicieli ziemi. dali poza tym zaprzestania walki przeciwko wpywom kleru, aby uzyska poparcie ludnoci katolickiej. dali wreszcie rezygnacji z de do wyrwnania praw midzy dziemi z nieprawego i prawego oa, aby zachowa integralno ogniska domowego. - To znaczy - umiechn si pukownik Aureliano Buendia, skoczywszy czyta memoria - e walczymy tylko o wadz. - S to reformy taktyczne - odpowiedzia jeden z delegatw - teraz najwaniejsz spraw jest zdobycie szerokiego poparcia ludu dla wojny. A potem zobaczymy. Jeden z doradcw politycznych pukownika Aureliana Buendii wtrci si do rozmowy. - Co tu nie ma sensu - powiedzia. - jeeli te reformy s dobre, to znaczy, e dobry jest rzd konserwatystw. Jeeli z pomoc tych reform zdoamy rozszerzy baz ludow wojny tak, jak wy to mwicie, to znaczy, e rzd posiada szerokie poparcie. Innymi sowy przez prawie dwadziecia lat walczylimy wbrew przekonaniom narodu. Mia mwi dalej, ale pukownik Aureliano Buendia przerwa mu gestem. - Nie tra pan czasu, doktorze - powiedzia. - Najwaniejsze, e od tej chwili walczymy tylko o wadz. Nie przestajc umiecha si wzi arkusze papieru, ktre wrczyli mu delegaci, gotw je podpisa. - W zwizku z powyszym - zakoczy - nie mamy nic przeciwko przyjciu propozycji. Jego ludzie patrzyli na siebie zaskoczeni. - Pan wybaczy, pukowniku - powiedzia cicho pukownik Gerineldo Marquez - ale to jest zdrada. Pukownik Aureliano Buendia zatrzyma w powietrzu umoczone piro i wyadowa na starym przyjacielu cay ciar swojego autorytetu. - Prosz odda bro rozkaza. Pukownik Gerineldo Marquez wsta i pooy bro na stole. - Prosz stawi si w koszarach - rozkaza mu pukownik Aureliano Buendia - i czeka na decyzj trybunau rewolucyjnego. Nastpnie podpisa deklaracj i wrczy arkusze papieru emisariuszom mwic: - Panowie, oto papiery. Wszystkiego najlepszego. W dwa dni pniej pukownik Gerineldo Marquez oskarony o najwysz zdrad stanu, skazany zosta na mier. Rozwalony w swoim hamaku pukownik Aureliano Buendia pozosta guchy na proby o ask. W przeddzie egzekucji, nie zwaajc na rozkaz, eby mu nie przeszkadzano, Urszula wesza do jego sypialni. Ubrana na czarno, niezwykle uroczysta, staa przez cay czas trwania trzyminutowej rozmowy. Wiem, e rozstrzelasz Gerinelda - powiedziaa spokojnie - i nie mog zrobi nic, eby temu przeszkodzi. Ale uprzedzam: jeli Gerineldo

86

umrze, to - przysigam ci na prochy moich rodzicw, na pami Josego Arcadia Buendii, przysigam ci wobec Boga - znajd ci, gdziekolwiek si ukryjesz, i zabij wasnymi rkami". Zanim wysza z pokoju, nie czekajc na odpowied, zakoczya: - To samo zrobiabym, gdyby si urodzi ze wiskim ogonem. Tej nie koczcej si nocy, podczas gdy pukownik Gerineldo Marquez wspomina umare popoudnia w szwalni Amaranty, pukownik Aureliano Buendia przez wiele godzin usiowa rozbi tward powok swojej samotnoci. Jego jedyne szczliwe momenty od tego odlegego popoudnia kiedy ojciec zabra go, by mu pokaza ld, miny w warsztacie zotniczym, gdzie spdza czas na robieniu zotych rybek. Musia zorganizowa trzydzieci dwie wojny, musia pogwaci wszystkie swoje pakty ze mierci i tarza si jak wieprz w gnojowisku sawy, aby odkry, prawie z czterdziestoletnim opnieniem, przywileje ycia prostego. O wicie, wyczerpany mczarniami bezsennoci, zjawi si w celi skazanego na godzin przed egzekucj. Koniec farsy, bracie - powiedzia pukownikowi Gerineldowi Marquezowi. - Uciekajmy std, nim ci zjedz komary". Pukownik Gerineldo Marquez nie zdoa stumi pogardy, jak budzia w nim ta postawa. - Nie, Aureliano - odpowiedzia - wol umrze, ni patrze na twoj zdrad. - Nie zobaczysz tego - powiedzia pukownik Aureliano Buendia. - W buty i pom mi skoczy t zasran wojn. Mwic tak nie zdawa sobie sprawy, e o wiele atwiej byo zacz wojn, ni j zakoczy. Straci prawie rok na zmuszenie rzdu do zaproponowania warunkw pokojowych korzystnych dla rebeliantw i nastpny rok, aby przekona swoich zwolennikw o korzyciach ich przyjcia. Doszed do niepojtych granic okruciestwa, by stumi rebeli swoich wasnych oficerw, ktrzy odmawiali wicenia zwycistwa, i musia opiera si na wrogich siach, eby ich sobie podporzdkowa. Nigdy nie wojowa lepiej ni wtedy. Pewno, e wreszcie walczy o wasne wyzwolenie, a nie o abstrakcyjne ideay i hasa, ktre politycy mogli obraca wierzchem lub podszewk do gry, zalenie od okolicznoci, dodawaa mu pomiennego entuzjazmu. Pukownik Gerineldo Marquez, ktry walczy o klsk z takim samym przekonaniem i lojalnoci jak dawniej o zwycistwo, zarzuca mu niepotrzebn brawur. Bd spokojny rozemia si Aureliano. - Umrze jest o wiele trudniej, ni to sobie czowiek wyobraa". W jego przypadku bya to prawda. Wiara, e jego dzie jest wyznaczony, przyobleka go w jak tajemnicz nietykalno, zapewnia niemiertelno do ustalonego terminu, co uczynio go odpornym na wszelkie niebezpieczestwa wojny i pozwolio w kocu wywojowa klsk, ktra bya o wiele trudniejsza, bardziej krwawa i kosztowna ni zwycistwo. W cigu dwudziestu bez maa lat wojny pukownik Aureliano Buendia wiele razy by w domu, ale popiech, z jakim zawsze przybywa, aparat wojskowy, ktry wszdzie mu towarzyszy, aura legendy, ktra go otaczaa i na ktr nie bya nieczua nawet Urszula, sprawiy, e sta si obcy dla rodziny. Ostatnim razem, gdy by w Macondo i wynaj dom dla swoich trzech konkubin, widziano go we wasnym domu tylko dwa lub trzy razy, kiedy mia czas przyjmowa zaproszenia na obiad. Pikna Remedios i bliniaki, urodzeni podczas wojny, znali go bardzo mao. Amaranta nie moga pogodzi obrazu brata, ktry spdzi lata modziecze wyrabiajc zote rybki, z obrazem mitycznego wojownika, ktry ustanowi odlego trzech metrw midzy sob a reszt ludzkoci. Kiedy zawieszenie broni byo ju bliskie i kiedy pomylano, e on wrci i znw stanie si zwykym czowiekiem, uratowanym wreszcie dla serc najbliszych, uczucia rodzinne przez tyle czasu upione rozbudziy si bardziej ywe ni kiedykolwiek.

87

- Nareszcie - powiedziaa Urszula - znowu bdziemy mieli w domu mczyzn. Amaranta pierwsza zacza podejrzewa, e utracili go na zawsze. Na tydzie przed zawieszeniem broni, kiedy wszed do domu bez eskorty, poprzedzany przez dwch bosych ordynansw, ktrzy pooyli w korytarzu uprz mul i skrzyni z wierszami - wszystko, co pozostao po jego dawnym imperium - ona zobaczya go w chwili, gdy przechodzi przed szwalni, i zawoaa go. Pukownik Aureliano Buendia jakby jej nie poznawa. - To ja, Amaranta - powiedziaa wesoo, uszczliwiona jego powrotem, i pokazaa mu rk z czarnym bandaem, - Spjrz. Pukownik Aureliano Buendia umiechn si do niej tak jak wtedy, gdy po raz pierwszy zobaczy ten banda tamtego odlegego ranka, kiedy powrci do Macondo, skazany na mier. - To straszne - powiedzia. - Jak szybko mija czas! Oddziay regularnego wojska musiay broni domu. Przyjecha zelony, opluty, oskarony o podeganie do wojny po to tylko, eby j droej sprzeda, dra z gorczki i zimna i znowu dokuczay mu wrzody pod pachami. Sze miesicy przedtem, kiedy zaczto przebkiwa o zawieszeniu broni, Urszula otworzya i zamiota jego sypialni maesk i palia kadzido w rogach pokoju z myl, e on powrci, by zestarze si z wolna pord zbutwiaych lalek Remedios, Ale on przez ostatnie dwa lata uregulowa ju swoje rachunki z yciem, nawet te dotyczce staroci. Przechodzc obok warsztatu zotniczego, ktry Urszula przygotowaa na jego przyjcie ze specjaln starannoci, nie zauway nawet, e klucze tkwi w kdce. Nie spostrzeg drobnych, bolesnych zniszcze, ktrych w domu dokona czas, a ktre po tak dugiej nieobecnoci powinny wyda si kataklizmem kademu, kto by zachowa ywe swe wspomnienie. Nie bola go obacy z murw tynk ani festony pajczyn w ktach, ani kurz na begoniach, ani cieki termitw w belkach stropu, ani mech na progu, adne z podstpnych side, ktre zastawiao wspomnienie. Wszed do jadalni owinity w opocza nie zdejmujc butw, jakby czeka tylko, a przestanie pada, i siedzia cae popoudnie patrzc, jak deszcz spywa na begonie. Urszula zrozumiaa wtedy, e nie bdzie go mie w domu na dugo. Jeli nie wojna - pomylaa - to tylko moe by mier". Byo to przypuszczenie tak jasne, tak przekonujce, e uznaa to za przepowiedni. Tej nocy przy kolacji domniemany Aureliano Drugi kruszy chleb praw rk i jad zup lew. Jego brat bliniak, domniemany Jose Arcadio Drugi, kruszy chleb lew rk, i jad zup praw. Koordynacja ich ruchw bya tak precyzyjna, e wydawali si nie dwoma brami siedzcymi naprzeciw siebie, ale gr luster. Spektakl, na ktrego myl wpady bliniaki, odkd uwiadomiy sobie, e wygldaj identycznie, zosta urzdzony na cze przybysza. Ale pukownik Aureliano Buendia nie dostrzeg niczego. Wydawa si tak wszystkiemu obcy, e nawet nie spojrza na Pikn Remedios, ktra nago przesza w kierunku sypialni. Urszula w kocu odwaya si zakci jego zadum. - Jeeli masz jeszcze raz odej - powiedziaa mu w poowie kolacji - to postaraj si przynajmniej zapamita, jak wygldalimy dzi wieczorem. Wtedy pukownik Aureliano Buendia bez zdziwienia zda sobie spraw, e Urszula jest. jedynym czowiekiem, ktry zdoa wydoby na wiato dzienne jego cierpienie, i po raz pierwszy od wielu lat odway si jej spojrze w oczy. Miaa twarz pooran, sprchniae zby, wosy martwe i bez koloru i zdziwione spojrzenie. Porwna j z najdawniejszym wspomnieniem, jakie mia o niej, z tego popoudnia, kiedy przeczu, e garnek z wrzcym rosoem spadnie ze stou. W jednej chwili odnalaz bruzdy, skaleczenia, lady po wrzodach i blizny, ktre pozostawio na niej p wieku ycia codziennego, i uwiadomi sobie, e te dewastacje nie wzbudzaj w nim nawet litoci. Dokona wic ostatniego wysiku, eby

88

odszuka w sercu miejsce, gdzie zgniy uczucia i nie mg go znale. Dawniej przynajmniej doznawa niejasnego zaenowania, kiedy odnajdywa w swojej wasnej skrze zapach Urszuli i wielokrotnie czu swoje myli przerywane jej mylami. Ale to wszystko doszcztnie zniszczya wojna. Nawet Remedios, jego ona, bya w tej chwili tylko zamglonym obrazem kogo, kto mgby by jego crka, Niezliczone kobiety, ktre pozna na pustyni mioci i ktre rozproszyy jego nasienie na caym wybrzeu, nie pozostawiy adnego ladu w jego uczuciach. Wikszo z nich wchodzia do jego pokoju po ciemku i odchodzia nad ranem, a nazajutrz byy zaledwie nikym wspomnieniem cielesnym. Jedyne uczucie, jakie przetrwao czas i wojn, byo to, ktrym darzy swego brata Josego Arcadia, kiedy obaj byli dziemi, ale i ono nie byo oparte na mioci, tylko na wsplnictwie. - Wybacz - odpowiedzia Urszuli. - To ta wojna skoczya ze wszystkim. Przez nastpne dni zaj si zniszczeniem wszystkich ladw swego przejcia przez wiat. W warsztacie zotniczym pozostawi tylko przedmioty nie noszce jego pitna, rozda ubrania ordynansom i zakopa bro na podwrzu z tym samym uczuciem skruchy, z jakim jego ojciec zakopa wczni, ktra zabia Prudencia Aguilara. Zachowa tylko jeden pistolet z jedn kul. Urszula nie wtrcaa si. Zaprotestowaa tylko raz, kiedy chcia zniszczy dagerotyp Remedios, ktry wisia w salonie owietlony wieczn lampk. Ten portret dawno przesta nalee do ciebie - powiedziaa. - To jest pamitka rodzinna". W przeddzie zawieszenia broni, kiedy nie pozosta ju w domu aden przedmiot, ktry zachowaby w sobie jego wspomnienie, zanis do piekarni skrzyni z wierszami w chwili, gdy Santa Sofia de la Piedad rozpalaa w piecu. - Masz to na rozpak - powiedzia wrczajc pierwszy zwj pokych papierw. Bdzie si dobrze pali, bo papier jest stary. Santa Sofia de la Piedad, milczca, ustpliwa, ktra nigdy nie sprzeciwia si nawet wasnym synom, doznaa wraenia, ze chodzi o jak czynno zabronion. - To s wane dokumenty - zauwaya. - Nic podobnego - odpowiedzia pukownik. - To gryzmoy, ktre czowiek pisze sam dla siebie. - W takim razie - powiedziaa - niech pan spali to sam, pukowniku. Nie tylko to zrobi, ale jeszcze porba siekier skrzyni i wrzuci szczapy do ognia. Par godzin wczeniej przysza odwiedzi go Pilar Ternera. Pukownik Aureliano Buendia nie widzia jej wiele lat i zdumia si, jak bardzo si postarzaa i utya, jak przymia si wspaniao jej miechu, ale zdumiaa go take sztuka, do jakiej dosza w czytaniu kart. Uwaaj na usta" - powiedziaa, a on pomyla, czy ostatnim razem, gdy mu to powiedziaa, kiedy by u szczytu sawy, nie bya to zadziwiajco wczesna wizja okrelajca jego los. Pniej, kiedy jego przyboczny lekarz skoczy przecina mu wrzody, pukownik spyta go od niechcenia, w ktrym miejscu dokadnie znajduje si serce. Lekarz przyoy ucho do jego piersi i narysowa koo wat zamoczon w jodynie. Wtorek dzie zawieszenia broni wsta ciepy i deszczowy. Pukownik Aureliano Buendia przyszed do kuchni przed pit rano i jak zwykle wypi kaw bez cukru. W taki sam dzie przyszede na wiat - powiedziaa Urszula. - Wszyscy przestraszyli si twoich otwartych oczu". Nie zwrci na ni uwagi nasuchujc przygotowa wojska, sygnaw trbki i rozkazw, ktre zaguszay cisz poranka. Chocia po tylu latach wojny odgosy te powinny by mu znajome, tym razem poczu takie samo drenie kolan i drtwienie skry, jakiego dowiadcza w modoci na widok nagiej kobiety. Pomyla niejasno, wreszcie schwytany w sida tsknoty, e gdyby si by oeni z ni, byby czowiekiem bez wojny i sawy, rzemielnikiem bez imienia, szczliwym zwierzciem. Ten spniony niepokj,

89

ktrego nie przewidzia, zepsu mu niadanie. O sidme; rano, kiedy pukownik Gerineido Magnez przyszed po niego w towarzystwie grupy oficerw znalaz go bardziej milczcym, zamylonym i samotnym ni kiedykolwiek. Urszula prbowaa zarzuci mu na ramiona opocz. Co pomyli rzd powiedziaa Wyobra sobie, e poddae si dlatego, e nie miae za co kupi sobie okrycia". Ale nie zgodzi si. Ju w drzwiach, widzc, e nadal pada deszcz, pozwom wcisn sobie na gow stary filcowy kapelusz Josego Arcadia Buendii. Aureliano powiedziaa mu wtedy Urszula przyrzeknij mi, e kiedy przyjdzie tam na ciebie za godzina, pomylisz o swojej matce. Posa jej z daleka umiech nieobecny, podnis rk z rozpostartymi palcami i bez sowa wyszed z domu, i stawi czoo krzykom, afrontom i wyzwiskom, ktre miay mu towarzyszy a do wyjcia z miasta. Urszula zaryglowaa drzwi zdecydowana nie otwiera ich do koca swego ycia. Zgnijemy tu w rodku - pomylaa - zamienimy si w proch w tym domu bez mczyzn, ale nie damy temu podemu miastu satysfakcji ujrzenia nas we zach". Cay ranek szukaa wspomnie swojego syna w najskrytszych zaktkach pamici i nie moga znale. Uroczysto odbya si o dwadziecia kilometrw od Macondo, w cieniu olbrzymiej wierzby, wok ktrej pniej zbudowano miasteczko Neerlandia. Delegatw rzdu i partii i rad rebelianck skadajc bro obsugiwaa haaliwa grupa nowicjuszek zakonnych w biaych habitach, podobnych do stada gobi sposzonych deszczem. Pukownik Aureliano Buendia przyjecha na uboconym mule. By nie | ogolony, bardziej wyczerpany blem wrzodw ni olbrzymi klsk swoich marze, bo dotar do kresu wszelkich nadziei, poza saw i pragnieniem sawy. Zgodnie z jego wasnym zarzdzeniem nie byo muzyki ani rakiet, ani triumfujcego bicia dzwonw, ani pochodw, ani adnej innej manifestacji, ktra mogaby zmieni smutny charakter uroczystoci. Wdrownego fotografa, ktry zrobi jedyne jego zdjcie, jakie mogoby si zachowa, zmusi do zniszczenia kliszy. Uroczysto trwaa zaledwie krtki czas potrzebny do zoenia podpisu. Prosty wiejski st, gdzie zasiedli delegaci porodku poatanego namiotu cyrkowego, otoczyli ostatni oficerowie wierni pukownikowi Aurelianowi Buendii. Zanim zoono podpisy, osobisty wysannik prezydenta republiki usiowa odczyta gono warunki kapitulacji, ale pukownik Aureliano Buendia zaoponowa. Nie tramy czasu na formalnoci" rzek gotw podpisa dokumenty nie czytajc. Wtedy jeden z jego oficerw przerwa senn cisz namiotu. - Pukowniku - odezwa si - prosz zrobi nam t uprzejmo i nie podpisywa pierwszy. Pukownik Aureliano Buendia zgodzi si. Kiedy dokument okry st wrd ciszy tak gbokiej, e w namiocie sycha byo skrzypienie pira o papier, pierwsze miejsce nadal byo puste. Pukownik Aureliano Buendia zamierza zoy podpis. - Pukowniku - powiedzia wwczas, jeden z oficerw - jeszcze ma pan czas do namysu. Pukownik Aureliano Buendia ani drgn i podpisa pierwsz kopi. Koczy podpisywa ostatni, kiedy ukaza si w drzwiach namiotu rebeliancki pukownik prowadzc za uzd mua objuczonego dwiema skrzyniami. Pomimo wyjtkowej modoci mia surowy i twardy wyraz twarzy. By skarbnikiem rewolucji przy okrgu Macondo. Odby uciliw szeciodniow podr, cignc zdychajcego z godu mua, eby dotrze na czas podpisania kapitulacji. z dranic obojtnoci zdj skrzynie, otworzy je i zacz wykada na st jedn po drugiej siedemdziesit dwie sztaby zota. Nikt nie pamita istnieniu tego skarbu. W zamcie ostatniego roku, kiedy gwne dowdztwo zostao rozbite, a rewolucja zamienia si w krwaw rywalizacj wodzw, zoto rebeliantw przetopione w sztaby, a

90

pokryte glin, pozostao poza wszelk kontrol. Pukownik Aureliano Buendia kaza wczy siedemdziesit dwie sztaby zota do inwentarza kapitulacji i zakoczy ceremoni nie dopuszczajc do adnych dyskusji. Mody czowiek sta przed nim patrzc mu w oczy swoimi spokojnymi oczami koloru miodu. - Czy co jeszcze? - spyta go pukownik Aureliano Buendia, Mody pukownik zacisn zby. - Kwit powiedzia. Pukownik Aureliano Buendia wystawi mu go wasnorcznie. Potem wypi szklank lemoniady i zjad kawaek ciasta, ktre roznosiy nowicjuszki, i odszed do swego namiotu, przygotowanego na wypadek, gdyby chcia odpocz. Tam zdj koszul, usiad na skraju polowego ka i o trzeciej pitnacie po poudniu strzeli z pistoletu w koo zakrelone jodyn przez lekarza na jego piersi. W tym czasie w Macondo Urszula zdja pokrywk z garnka z mlekiem stojcego na ogniu, zdziwiona, e tak dugo si nie gotuje, i zobaczya w nim peno robakw. - Zabito Aureliana - krzykna. Spojrzaa na podwrze posuszna dawnemu zwyczajowi swojej samotnoci i zobaczya Josego Arcadia Buendi przesiknitego deszczem i o wiele starszego, ni kiedy umar. - Zabito go podstpnie - wyjania - i nikt nie mia do miosierdzia, eby mu zamkn oczy". O zmierzchu zobaczy -poprzez zy spadajce gwiazdy i pomaraczowe wietlne ile, ktre przeleciay przez niebo jak podmuch wiatru, pomylaa, e to znak mierci. Bya jeszcze pod kasztanem szlochajc na kolanach swego ma, kiedy przyniesiono pukownika Aureliana Buendi zawinitego w ponczo przesiknite zasch krwi, z oczyma otwartymi z wciekoci. Nie grozio mu adne niebezpieczestwo. Kula przesza drog tak prost, e lekarz wsadzi mu na piersiach i wyj plecami sznurek umoczony w jodynie. To moje arcydzieo - powiedzia. - By to jedyny punkt, przez ktry moga przej kula nie naruszajc adnego gwnego organu". Pukownik Aureliano Buendia ockn si otoczony przez miosierne nowicjuszki, ktre intonoway rozpaczliwe psalmy za wieczny odpoczynek jego duszy. I wtedy poaowa, e tylko dlatego nie strzeli sobie w usta, jak to byo przewidziane, tylko po to, by zadrwi z przepowiedni Pilar Ternery. - Gdybym jeszcze mia wadz - powiedzia doktorowi - kazabym pana rozstrzela bez sdu. Nie za uratowanie mi ycia, ale za wystawienie mnie na pomiewisko. Nieudana mier przywrcia mu w par godzin utracony presti. Ci sami, ktrzy wymylali kamstwa, e sprzeda wojn za domek o cianach, wyoonych zotem, uznali prb samobjstwa za czyn honorowy i ogosili go mczennikiem. Potem, kiedy odrzuci Order Zasugi, ktry przyzna mu prezydent republiki, nawet jego najbardziej zaciekli wrogowie stukali do jego drzwi, dajc nie uznania warunkw rozejmu i wszczcia nowej wojny. Dom wypeni si podarkami. Poniewczasie reagujc na to masowe poparcie swoich dawnych towarzyszy broni, pukownik Aureliano Buendia nie odrzuci moliwoci sprawienia im satysfakcji. Przeciwnie, w pewnym momencie wydawa si prawdziwie rozentuzjazmowany projektem nowej wojny i pukownik Gerineldo Marquez pomyla, e czeka tytko na pretekst, by j proklamowa. Rzeczywicie pretekst nadarzy si, kiedy prezydent republiki odmwi przydzielenia rent wojennych dawnym kombatantom, zarwno liberaom jak i konserwatystom, dopki specjalna komisja nie zbada kadego przypadku i prawo do renty nie zostanie zatwierdzone przez Kongres. To oszustwo! - zagrzmia pukownik Aureliano Buendia. Powymieraj ze staroci czekajc na poczt". Po raz pierwszy wsta z fotela, ktry Urszula

91

kupia na czas jego rekonwalescencji, i krc po sypialni podyktowa w ostrych sowach wezwanie do prezydenta republiki. W tym telegramie, nigdy zreszt nie opublikowanym, potpia pierwsze pogwacenie warunkw traktatu w Neerlandii i grozi ogoszeniem wojny na mier i ycie, jeeli sprawa przydzielania rent nie zostanie zaatwiona w przecigu pitnastu dni. Jego postawa bya tak sprawiedliwa, e naleao oczekiwa nawet poparcia dawnych kombatantw konserwatywnych. A jedyn odpowiedzi rzdu byo wzmocnienie stray wojskowej, ktr postawiono u wejcia do jego domu pod pretekstem obrony, i zakaz wszelkich wizyt. Podobne rodki zostay podjte w stosunku do innych dowdcw w caym kraju. Operacja bya tak trafna, drastyczna i skuteczna, e w dwa miesice po zawieszeniu broni, kiedy pukownik Aureliano Buendia by ju zdrw, jego najbardziej zagorzali poplecznicy nie yli ju albo zostali skazani na wygnanie, bd te wchona ich na zawsze administracja publiczna. Pukownik Aureliano Buendia opuci swj pokj w grudniu i wystarczyo mu jedno spojrzenie na korytarz, by zrezygnowa z myli o wojnie. Z ywotnoci, ktra wydawaa si niemoliwa w jej wieku, Urszula znowu odwieya dom. Teraz zobaczycie, kim jestem owiadczya dowiedziawszy si, e syn jej bdzie y. - Nie bdzie adniejszego domu ani bardziej gocinnego dla wszystkich ni ten dom wariatw". Kazaa go wyszorowa i odmalowa, zmienia meble, doprowadzia do porzdku ogrd, zasiaa nowe kwiaty i otworzya drzwi i okna, eby a do sypialni dotara olniewajca jasno lata. Zarzdzia koniec aoby nie zdejmowanej od wielu lat i sama zmienia stare, surowe suknie na bardziej modzieczy strj. Muzyka pianoli znowu wypenia dom. Suchajc jej Amaranta przypomniaa sobie Pietra Crespiego, jego gardeni o zmierzchu, zapach lawendy w gbi jej zwidego serca zakwita na nowo uraza oczyszczona przez czas. Pewnego popoudnia porzdkujc salon Urszula poprosia o pomoc onierzy, ktrzy pilnowali domu. Mody dowdca stray udzieli pozwolenia. Stopniowo Urszula zatrudniaa ich przy rnych zajciach domowych. Zapraszaa ich na posiki, obdarowywaa bielizn i butami, uczya czyta i pisa. Kiedy rzd wyda rozkaz zaprzestania inwigilacji, jeden z onierzy zosta w domu i by na subie przez wiele lat. W dzie Nowego Roku, doprowadzony do rozpaczy pogard Piknej Remedios, mody dowdca stray zmar z mioci i znaleziono go martwego pod jej oknem.

92

kilka lat pniej, na ou mierci, Aureliano Drugi wspomina deszczowe popoudnie czerwcowe, gdy wszed do sypialni, by pozna swego pierworodnego syna. Chocia dziecko byo sabowite i paczliwe, bez adnych oznak przynalenoci do rodu Buendiw, nie namyla si dugo nad wyborem imienia. - Bdzie si nazywa Jose Arcadio - oznajmi. Fernanda del Carpio, pikna kobieta, ktr polubi w poprzednim roku, nie miaa nic przeciwko temu. Urszula jednak nie moga ukry niepokoju. W dugich dziejach rodziny uparte powtarzanie imion pozwolio jej wycign decydujce wnioski. Aurelianowie byli skryci i trzewi, Jose Arcadiowie natomiast okazywali si impulsywni, przedsibiorczy, lecz naznaczeni pitnem tragedii. Do wyjtkw naleeli tylko Jose Arcadio Drugi i Aureliano Drugi. Byli tak podobni do siebie w dziecistwie i tak przekorni, e nawet Santa Sofia de la Piedad nie moga ich odrni. W dniu chrztu Amaranta naoya im bransoletki z imionami i ubraa ich na rne kolory, oznaczone inicjaami kadego z osobna, ale kiedy zaczli chodzi do szkoy, postanowili zamieni si na ubrania i na bransoletki i zwraca si do siebie zamienionymi imionami. Nauczyciel Melchior Escalona, przyzwyczajony odrnia Josego Arcadia Drugiego po zielonej koszuli, straci panowanie nad sob, kiedy odkry, e nosi on bransoletk z napisem Aureliano Drugi, ale jego brat twierdzi, e nazywa si Aureliano Drugi, pomimo biaej koszuli i bransoletki z imieniem Jose Arcadio Drugi. Od tej chwili nikt ju nie wiedzia na pewno, kto jest kim. Nawet pniej, kiedy wyroli i ycie ich uksztatowao odmiennie. Urszula zastanawiaa si, czy oni sami nie pomylili si w ktrym momencie swej zawiej gry pomyek i nie zamienili si na zawsze. A do pierwszych lat modzieczych byli jak dwie zsynchronizowane maszyny. Budzili si 'jednoczenie, o tej samej godzinie odczuwali naturalne potrzeby fizjologiczne, przechodzili te same choroby, a nawet niy im si te same rzeczy. W domu, gdzie uwaano, e koordynuj swoje czynnoci przez figle, nikt nie zdawa sobie sprawy, e tak jest naprawd, a do dnia, kiedy Santa Sofia de la Piedad daa jednemu z nich szklank lemoniady i zanim zdy sprbowa, drugi stwierdzi, e brakuje cukru. Santa Sofia de la Piedad, ktra rzeczywicie zapomniaa posodzi lemoniad, opowiedziaa o tym Urszuli. Tacy s oni wszyscy - odrzeka tamta spokojnie. - Pomyleni od urodzenia". Czas do reszty pomiesza wszystko. Ten, ktry podczas gry pomyek pozosta z imieniem Aureliana Drugiego, wyrs na olbrzyma tak jak dziadek, a ten, ktry zachowa imi Jose Arcadio Drugi, by kocisty jak pukownik i jedyn wspln ich cech byo rodzinne pitno osamotnienia; Moe ta wanie wymiana wzrostu, imion i charakterw kazaa Urszuli podejrzewa, e los przemiesza ich od dziecistwa. Decydujca rnica ujawnia si w czasie wojny, kiedy Jose Arcadio Drugi poprosi pukownika Gerineldo Marqueza, eby mu pozwoli zobaczy, jak rozstrzeliwuj ludzi. Wbrew opinii Urszuli yczenie jego zostao spenione. Aureliano Drugi, przeciwnie, wzdraga si na sam myl ogldania egzekucji. Wola dom. Majc dwanacie lat spyta Urszul co znajduje si w zamknitym pokoju. Papiery odpowiedziaa. Ksiki Melquiadesa i dziwne zapiski ktre robi w ostatnich latach swego ycia". Odpowiedz wzmoga jego ciekawo, zamiast j zaspokoi. Nalega tak natarczywie, tak usilnie przyrzeka niczego nie zniszczy, e Urszula w kocu daa mu klucze. Nikt nie wchodzi do tego pokoju, od czasu gdy zabrano zwoki Melquiadesa i naoono na drzwi kdk, ktrej czci spoia rdza. Ale kiedy Aureliano Drugi otworzy okiennice, wpado znajome wiato, ktre zdawao si przyzwyczajone do owietlania pokoju codziennie, i nie byo tam ani ladu kurzu lub pajczyn, wszystko byo wysprztane, lepiej jeszcze ni w dniu pogrzebu, atrament nie wysech w kaamarzu ani patyna nie przymia blasku metali, nie zgas te ar pod tyglem, w ktrym Jose Arcadio Buendia odparowywa rt. Na pkach stay ksiki oboone w satynowy papier, jasny jak

93

wygarbowana skra ludzka, a manuskrypty leay nietknite. Mimo wieloletniego zamknicia powietrze wydawao si czystsze ni w innych pokojach domu. Wszystko byo tak wiee, e gdy w par tygodni pniej Urszula wesza do pokoju z wiadrem wody i szczotk, eby umy podog, nie miaa nic do roboty. Aureliano Drugi by pogrony w lekturze jakiej ksiki. Chocia nie miaa okadek i nigdzie nie mona byo dostrzec tytuu, chopiec delektowa si opowieci o kobiecie, ktra zasiadaa do stou i zjadaa tylko kilka ziarenek ryu nadziewajc je na szpilk, lub histori o rybaku, ktry prosi swojego ssiada o poyczenie ciarkw do sieci, a ryba, ktr da mu pniej w zamian za to, miaa w brzuchu diament; o lampie, ktra speniaa yczenia, i latajcych dywanach. Zdziwiony zapyta Urszul, czy to wszystko prawda, a ona potwierdzia, e wiele lat temu Cyganie przywozili do Macondo czarodziejskie lampy i latajce dywaniki. - Sk w tym - westchna - e wiat si powoli koczy i ju si takie rzeczy nie zdarzaj. Kiedy przeczyta ksik, w ktrej wiele opowieci byo nieskoczonych, gdy brakowao stronic, Aureliano Drugi zada sobie trud odcyfrowania manuskryptw. Byo to niemoliwe. Litery przypominay bielizn rozwieszon do wysuszenia na drucie i zdaway si bardziej podobne do nut ni znakw pisarskich. Pewnego gorcego poudnia mozolc si nad manuskryptami poczu, e nie jest w pokoju sam. W smudze wiata siedzia Melquiades z rkoma na kolanach. Nie mia wicej ni czterdzieci lat. Ubrany by w t sam star kamizelk i kapelusz przypominajcy rozpostarte skrzyda kruka, a po bladych skroniach spywa tuszcz z wosw rozpuszczony arem sonecznym, tak jak wtedy, gdy widzieli go Aureliano i Jos Arcadio, kiedy byli dziemi. Aureliano Drugi pozna go natychmiast, gdy to dziedziczne wspomnienie byo przekazywane z pokolenia na pokolenie i dotaro do niego poprzez opowiadania o pradziadku. - Cze - powiedzia Aureliano Drugi. - Witaj, modziecze - odpowiedzia Melquiades. Od tego czasu przez wiele lat widywali si prawie kadego popoudnia. Melquiades opowiada mu o dziwach wiata, prbowa przekaza mu swoj wiekow mdro, ale odmwi przetumaczenia manuskryptw. Nikt nie moe zna ich sensu, zanim upynie sto lat" - wyjani. Aureliano Drugi na zawsze zachowa tajemnic tych spotka. Kiedy dozna wraenia, e jego skryty wiat wali si w gruzy, bo Urszula wesza do pokoju, kiedy by tam Melquiades. Ale ona go nie spostrzega. - Z kim rozmawiae? - spytaa. - Z nikim - odpowiedzia Aureliano Drugi. - Jeste taki sam jak twj pradziadek - powiedziaa Urszula - tamten take rozmawia sam z sob. Jose Arcadio Drugi tymczasem zaspokoi ch ujrzenia egzekucji. Do koca ycia pamita blad un szeciu jednoczesnych wystrzaw, huk i echo, ktre rozbio si w grach, smutny umiech i zdziwione oczy rozstrzeliwanego, ktry sta wyprostowany, kiedy jego koszula nasikaa krwi i nie przesta umiecha si jeszcze wtedy, gdy odwizano go od pala i umieszczono w skrzyni z wapnem. On yje - pomyla - zakopi go ywego". Przej si tym tak bardzo, e od tej chwili znienawidzi wojsko, wojn, nie tyle z powodu egzekucji, co straszliwego zwyczaju grzebania rozstrzelanych ywcem. Nikt nie wiedzia, kiedy zacz bi w dzwony na wiey i suy do mszy ojcu Antoniemu Isabel nastpcy ojca Coronela, i doglda kogutw bojowych na plebanii. Kiedy pukownik Gerineldo Marquez dowiedzia si o tym, skarci go ostro za wykonywanie czynnoci pogardzanych przez liberaw.

94

Caa bieda w tym - odpowiedzia chopiec - e jak mi si wydaje, stworzony jestem na konserwatyst". Wierzy w to tak, jakby to byo nieuchronnym wyrokiem losu. Pukownik Gerineldo Marquez, oburzony, opowiedzia o tym Urszuli, - Tym lepiej - odpowiedziaa. - Niechby zosta ksidzem, eby wreszcie Bg wszed do tego domu. Wkrtce dowiedziano si, e ojciec Antonio Isabel przygotowuje chopca do pierwszej komunii. Wykada mu katechizm podczas golenia szyj kogucich. Za pomoc prostych przykadw, kiedy sadzali kwoki na jajach, tumaczy, w jaki sposb Bg w drugim dniu stworzenia wpad na pomys, eby kurczta wykluway si z jajka. Od tego czasu wykazywa ju proboszcz pierwsze objawy starczego obdu, ktry kilka lat pniej doprowadzi go do stwierdzenia, e prawdopodobnie diabe wygra bunt przeciwko Bogu i zasiad na niebiaskim tronie nie ujawniajc swej prawdziwej tosamoci, by oszuka nieroztropnych. Zachcony nieustraszona miaoci swego nauczyciela, Jos Arcadio Drugi w cigu kilku miesicy sta si rwnie biegy w sztuczkach teologicznych wymierzonych przeciw diabu jak i w szachrajstwach walki kogutw. Amaranta uszya mu lniane ubranie z konierzykiem i krawatem, kupia mu biae pantofle i wyhaftowaa jego imi na wstce. Dwa dni przed pierwsz komuni ojciec Antonio Isabel zamkn si z nim w zakrystii, by wyspowiada go przy pomocy sownika grzechw. Bya to Usta tak duga, e stary proboszcz, przyzwyczajony ka si spa o szstej wieczorem, zasn w fotelu, nim skoczyli. Spowied bya dla Josego Arcadia rewelacj. Nie zdziwi si, kiedy ojciec pyta go, czy robi nieczyste rzeczy z kobietami, i odpowiedzia szczerze, e nie natomiast strapio go pytanie, czy robi to ze zwierztami. W pierwszy pitek maja przystpi do komunii drczony ciekawoci. Pniej zapyta Petronia, kulawego zakrystiana, ktry mieszka w wiey i, jak mwiono, ywi si nietoperzami, a Petronio odpowiedzia: S tacy grzeszni chrzecijanie, ktrzy swoje potrzeby zaatwiaj z olicami". Jose Arcadio Drugi nadal okazywa takie zainteresowanie, da tylu tumacze, e Petronio straci cierpliwo. - Chodz tam we wtorki, w i nocy - wyzna. - Jeeli przysigniesz, e nie powiesz nikomu, to w przyszy wtorek zabior ci z sob. W nastpny wtorek. rzeczywicie Petronio zszed z wiey z drewnian aweczk, ktrej przeznaczenia nikt nie zna a do tego czasu, i zaprowadzi Josego Arcadia Drugiego do pobliskiego sadu. Chopak tak si zapali do tych wypraw nocnych, e wiele czasu mino, zanim ujrzano go w sklepiku Catarina. Pasjonoway go te walki kogutw. Zabieraj std te ptaszyska - rozkazaa Urszula, kiedy pierwszy raz przyszed z kilkoma wspaniaymi okazami zapanikw. - Koguty przyniosy ju zbyt duo nieszczcia do tego domu, eby teraz ty z kolei prowokowa los". Jose Arcadio Drugi zabra ptaki bez sowa, ale hodowa je nadal u Pilar Ternery, swojej babki, ktra oddaa do jego dyspozycji wszystko, czego potrzebowa, byleby go mie w swoim domu. Wkrtce stal si ekspertem w walkach kogutw, wykazujc na tym polu caa wiedz, ktre) udzieli mu ojciec Antonio Isabel, i mia do pienidzy nie tylko na to, by wzbogaci swoj hodowl ale take opaci swoje mskie zachcianki. Urszula porwnywaa go w tym czasie do jego brata i nie moga zrozumie dlaczego bliniacy, ktrzy wydawali si jedn osob w dziecistwie, nagle stali si tak rni, jej zdziwienie nie trwao dugo, bo Aureliano do wczenie zacz zdradza upodobanie do lenistwa i rozrzutnoci. Dopki przesiadywa w pokoju Melquiadesa, by skryty i pochonity sob jak pukownik Aureliano Buendia w modoci. Na krtko przed traktatem w Neerlandii przypadek oderwa go od medytacji i postawi w obliczu rzeczywistoci tego wiata. Pewna moda kobieta, ktra sprzedawaa losy na loteri fantow z akordeonem jako gwn wygran, zaczepia go kiedy, witajc nader poufale. Aureliano Drugi nie zdziwi si, gdy czsto mylono go z

95

bratem. Ale nie sprostowa pomyki nawet wtedy, gdy dziewczyna prbowaa zmikczy jego serce paczem i w kocu zaprowadzia go do swego pokoju. Od pierwszego spotkania rozkochaa si w nim do tego stopnia, e sfaszowaa losy loteryjne, eby to on wygra akordeon. Po dwch tygodniach Aureliano Drugi zorientowa si, e dziewczyna sypia na przemian z nim i z jego bratem, sdzc, e to ten sam mczyzna, i zamiast wyjani sytuacj, postara si ja przecign. Nie wrci do pokoju Melquiadesa. Spdza popoudnia na podwrzu uczc si ze suchu gry na akordeonie, wbrew protestom Urszuli, ktra w tym czasie zabronia muzyki w domu z powodu aoby, a oprcz tego gardzia akordeonem jako instrumentem godnym tylko wczgw, spadkobiercw Francisca el Hombre. Mimo wszystko Aureliano Drugi opanowa t sztuk po mistrzowsku i uprawia j rwnie, kiedy ju si oeni i mia dzieci, i by jednym z najbardziej szanowanych ludzi w Macondo. Prawie przez dwa miesice dzieli dziewczyn z bratem. ledzi go, krzyowa jego plany, a kiedy by pewien, e Jose Arcadio Drugi nie odwiedzi tej nocy wsplnej kochanki, szed do niej spa. Pewnego ranka odkry, e jest chory. Dwa dni pniej zasta swojego brata w azience opartego o belk, paczcego gorzko, i wtedy zrozumia. Brat wyzna mu, e kobieta wypdzia go za to, e przynis jej to, co ona nazywaa chorob zego ycia. Powiedziaa mu te, jak kuracj zalecia na to Filar Ternera. Aureliano Drugi w sekrecie podda si piekcym przemywaniem sublimatem i wodami moczopdnymi i obaj kuro-wali si oddzielnie przez trzy miesice skrywanych cierpie. Jose Arcadio Drugi nigdy ju nie zobaczy dziewczyny. Aureliano Drugi uzyska jej przebaczenie i pozosta z ni i do mierci. Nazywaa si Petra Cotes. Przybya do Macondo w czasie wojny z przypadkowym mem, ktry utrzymywa si z loterii fantowych, i po jego mierci sama przeja to przedsibiorstwo. Bya to Mulatka, czysta i moda, z tymi oczami w ksztacie migdaw, ktre nadaway jej twarzy dziko pantery. Ale miaa wspaniae serce i zdawaa si stworzona do mioci. Urszula dowiedziawszy si, e Jose Arcadio Drugi hoduje koguty, a Aureliano Drugi gra na akordeonie podczas haaliwych zabaw u swojej konkubiny, szalaa z oburzenia. Tak jakby w obydwch skoncentroway si wszystkie najgorsze cechy rodziny, a adna z zalet. Zadecydowaa, e nikt ju wicej w rodzinie nie bdzie nosi imion Aureliano i Jose Arcadio. Mimo to, kiedy Aureliano Drugi ochrzci swego pierwszego syna, nie odwaya si sprzeciwi. - Dobrze - zgodzia si - ale pod jednym warunkiem - ja sama bd go wychowywa. Chocia miaa ju blisko sto lat i katarakt na oczach tak, e ledwie widniaa, zachowaa nienaruszon ywotno, prawo charakteru, trzewo umysu. Nikt lepiej od niej nie mgby wychowa mczyzny cnotliwego, ktry przywrciby presti rodziny, mczyzny, ktry nigdy nawet nie sysza o wojnie, o walkach kogutw, o kobietach lekkiego prowadzenia i obkaczych pomysach - czterech plagach, ktre wedug Urszuli zadecydoway o upadku jej rodu. Ten bdzie ksidzem - przyrzeka uroczycie. - I jeeli Bg zachowa mnie przy yciu, zostanie papieem". Syszc to wszyscy wybuchnli miechem nie tylko w sypialni, ale w caym domu, gdzie zgromadzili si rozbawieni kumple Aureliana Drugiego. Wojna, zepchnita do zakamarkw zych wspomnie, zostaa przywoana na chwil wystrzaami korkw od szampana. - Zdrowie papiea! - wznis toast Aureliano Drugi. Gocie chrem powtrzyli toast. Potem pan domu zagra na akordeonie, puszczono ognie sztuczne i rozkazano bi w bbny, ogaszajc wito w caym miecie. Rankiem zaproszeni gocie odurzeni szampanem zabili sze krw i uoyli je na ulicy do dyspozycji gawiedzi. Nikt si nie oburzy. Od kiedy Aureliano Drugi obj rzdy w domu takie hulanki byy rzecz powszedni, nawet bez powodw tak susznych i przekonujcych jak narodziny papiea. W par lat bez wysiku,

96

wycznie zrzdzeniem losu, zebra jedn z najwikszych fortun w okolicy dziki nadprzyrodzonej podnoci swoich zwierzt. Jego klacze rodziy trojaczki, kury znosiy jajka dwa razy dziennie, a wieprze tak niepohamowanie obrastay w tuszcz, e nikt nie mg wytumaczy sobie tej niewiarygodnej obfitoci inaczej ni sztuk magiczn. Oszczdzaj teraz - mwia Urszula do swojego lekkomylnego prawnuka. - To szczcie nie bdzie trwao cae ycie", Aureliano Drugi nie zwraca na ni uwagi. Im wicej otwiera szampana, eby poi przyjaci, tym obficiej rozmnaay si jego zwierzta, a on coraz bardziej utwierdza si w przekonaniu, e swoj pomyln gwiazd zawdzicza nie temu, co robi, ale wpywowi Petry Cotes, swej konkubiny, ktrej mio miaa moc dziaania na przyrod. Tak niezomnie wierzy w to, a nie inne rdo swego bogactwa, e Petra Cotes stale musiaa przebywa w pobliu jego hodowli i nawet gdy si oeni i mia dzieci, y z ni nadal za zgod Fernandy. Mocno zbudowany, olbrzymi jak jego dziadkowie, ale peen radoci ycia i nieodparcie sympatyczny, czego brakowao tamtym, Aureliano Drugi prawie nie mia czasu doglda swego byda. Wystarczyo mu przywie Petr Cotes do swych hodowli i objecha z ni konno swoje ziemie, eby wszystkie zwierzta znaczone jego pieczci ulegy zarazie podnoci. Jak wszystkie pomylnoci, ktre spotykay go w cigu dugiego ycia, ta olbrzymia fortuna miaa swoje rdo w przypadku. A do koca wojny Petra Cotes czerpaa dochody z loterii fantowej, a Aureiano Drugi od czasu do czasu przetrzsa skarbonk Urszuli. Tworzyli lekkomyln par, ktrej jedyn trosk byo spa z sob co noc, nawet w okresach zabronionych, i figlowa w ku a do ranka. Ta kobieta ci zgubi - krzyczaa Urszula na widok prawnuka wchodzcego do domu krokiem lunatyka. - Zaczarowaa ci tak, e ktrego dnia zaczniesz skrca si w blach, jakby mia ab w brzuchu". Jose Arcadio Drugi, ktry bardzo nieprdko odkry, e go wyprowadzono w pole, nie rozumia namitnoci swego brata. Wspomina Petr Cotes jako zwyczajn kobiet, raczej leniw w ku i zupenie pozbawion pikanterii w sztuce mioci. Guchy na dogadywania Urszuli i na arty brata Aureiano Drugi myla wwczas tylko o znalezieniu zajcia, ktre pozwolioby mu utrzyma dom dla Fernandy, a umrze wraz z Petra Cotes, na niej, pod ni, ktrej nocy gorczkowego szalestwa. Kiedy pukownik Aureliano Buendia wrci do porzuconej sztuki zotnictwa dajc si w kocu skusi spokojnym urokom staroci, Aureliano Drugi pomyla, e produkcja zotych rybek mogaby sta si dobrym interesem. Spdzi wiele godzin w nagrzanej izdebce, patrzc, jak twarde blaszki metalu, obrabiane przez pukownika z niepojt cierpliwoci rozczarowania, zamieniay si stopniowo w zote listki. Zajcie to wydao mu si tak mudne, a tak ncce byo wspomnienie Petry Cotes, e po trzech tygodniach zrezygnowa. W tym czasie Petra Cotes wpada na pomys losowania krlikw. Rozmnaay si i dojrzeway tak szybko, e ledwie mona byo nastarczy losw. Aureliano Drugi nie zauway z pocztku tej alarmujcej obfitoci. Ktrej nocy jednak, kiedy ju nikt w miecie nie chcia sysze o loterii na krliki, zaniepokoi go haas na podwrku. Nie bj si powiedziaa Petra Cotes. - To tylko krliki". Ale rwetes na podwrzu nie dawa im spa. O wicie Aureliano Drugi otworzy drzwi i zobaczy patio wybrukowane krlikami niebieskimi w blasku witu. Petra Cotes, paczc niemal ze miechu, nie opara si chci zaartowania z niego: - Wszystkie urodziy si dzisiaj w nocy! - powiedziaa. - Straszne! - wykrzykn. - Moe sprbujesz tego z krowami? W par dni pniej, prbujc zrobi troch miejsca na podwrku Petra Cotes zamienia krliki na krow, ktra po kilku miesicach urodzia trojaczki. I tak potoczyy si sprawy. Z dnia na dzie Aureliano Drugi sta si wacicielem ziemi i trzd i ledwie nada z

97

rozbudow stajni i przepenionych chleww. Ten obdny dobrobyt mieszy nawet jego samego tak, e pozwala sobie na gupie arty, by rozadowa swj dobry humor. Na bok krowy, bo ycie jest krtkie!" - krzycza. Urszula zadawaa sobie pytanie, czy nie wda si w jakie podejrzane interesy, czy nie kradnie albo nie skoczy jako koniokrad, i wyrzucaa mu marnotrawstwo, ilekro otwiera szampana po to, by sobie wyla pian na krow. Tak go to gniewao, e ktrego dnia, gdy wsta v wyjtkowo promiennym humorze, przyszed ze skrzynk pienidzy, z puszk kleju i szczotk i wypiewujc na cae gardo stare piosenki Francisca el Hombre zacz tapetowa dom od gry do dou wewntrz i na zewntrz banknotami jednopesowymi. Stare domostwo, pomalowane na biao od czasu, gdy wniesiono pianol, przybrao podejrzany wygld meczetu. Wrd popochu caej rodziny, oburzenia Urszuli i radoci tumu, ktry wypeni ulic, by uczestniczy w tej apoteozie marnotrawstwa, Aureliano Drugi wytapetowa dom do koca, od fasady a do kuchni, nie wyczajc azienek i sypialni, i wyrzuci zbywajce banknoty na podwrze. - Teraz owiadczy na zakoczenie mam nadziej, e nikt w tym domu nie bdzie mi ju mwi o pienidzach. Nie pomyli si. Urszula kazaa usun przylepione do nawapnowanych cian banknoty z powrotem pomalowa dom na biao. Boe mj - modlia si - uczy nas tak biednymi, jak bylimy zakadajc to miasto, eby na tamtym wiecie nie kaza nam paci za t rozrzutno". Jej mody zostay wysuchane w przeciwnym sensie. Jeden z robotnikw odlepiajcych pienidze potrci nieostronie olbrzymi gipsow figur witego Jzefa, ktr kto zostawi tu na przechowanie podczas ostatnich lat wojny, i posg roztrzaska si o ziemi. By wypeniony zotymi monetami. Nikt nie pamita, kto przynis tego witego o naturalnych wymiarach. Przydwigali go trzej mczyni - tumaczya Amaranta. - Prosili, eby przechowa posg, dopki nie min deszcze, a ja kazaam postawi go w tym kcie, eby nikomu nie zawadza, wstawili go bardzo ostronie i odtd zawsze tam sta, bo nie wrcili go odebra". W ostatnich czasach Urszula stawiaa mu wieczki i klkaa przed nim, nie podejrzewajc, e zamiast witego adoruje dwiecie bez maa kilogramw zota. To niewczesne objawienie jej mimowolnego bawochwalstwa pogryo j w rozpaczy. Spluna na okaza gr monet, przesypaa je do trzech drelichowych workw i zakopaa w nieznanym nikomu miejscu z nadziej, e wczeniej czy pniej trzej nieznajomi zgosz si po odbir. Wiele lat pniej, w trudnych latach staroci, Urszula nabraa zwyczaju zaczepiania licznych podrnych, ktrzy tdy przechodzili, by zapyta, czy podczas wojny nie zostawili tu gipsowego witego Jzefa na przechowanie przez por deszczow. Te rzeczy, tak zdumiewajce dla Urszuli, byy w owym czasie na porzdku dziennym. Macondo opywao w cudowny dobrobyt. Domki zaoycieli, zrobione z gliny i trzciny zastpiono murowanymi budynkami o drewnianych aluzjach i cementowych podogach, ktre atwiej pozwalay znie duszcy upa w godzinie sjesty. Z dawnej osady Josego Arcadia Buendii zostay tylko zakurzone migdaowce, ktre miay przetrwa najcisze chwile, i rzeka o przejrzystych wodach, ktrej przedhistoryczne kamienie obrciy si w proszek pod ciosami oszalaych motw Josego Arcadia Drugiego, kiedy ten upar si pogbi koryto rzeki, by rozwin eglug. By to obkaczy pomys, dajcy si porwna tylko do szalestw jego pradziadka, gdy kamieniste oysko i liczne wiry przeszkadzay tranzytowi z Macondo' do morza. Ale Jose Arcadio Drugi w niespodziewanym przypywie brawury obstawa przy swoim projekcie. Dotychczas nie objawia w niczym swojej wyobrani. Prcz krtkotrwaej przygody z Petr Cotes nie zna adnej innej kobiety. Urszuli wydawa si najbardziej niemrawym z jej potomkw w caych dziejach rodziny, niezdolnym wybi si nawet w tresurze kogutw. Pewnego dnia pukownik Aureliano Buendia opowiedzia mu o

98

karaweli hiszpaskiej zarytej w piasku o dwanacie kilometrw od morza, ktrej zwglony szkielet on sam oglda podczas wojny. Opowie, ktr tyle ludzi przez tak dugi czas uwaao za zmylon, staa si objawieniem dla Josego Arcadia Drugiego. Sprzeda swoje koguty na licytacji, zebra ludzi, kupi narzdzia i rozpocz gigantyczne przedsiwzicie rozbijania kamieni, kopania kanaw, oczyszczania dna rzeki i nawet wyrwnywania poziomu katarakt. Wszystko to ju znam na pami - krzyczaa Urszula. - Tak jakby czas krci si w kko i jakbymy wrcili do pocztkw". Uznawszy, e rzeka jest spawna, lose Arcadio Drugi szczegowo wytumaczy swoje plany bratu i ten da mu pienidze potrzebne do zakoczenia imprezy. Potem znik. Zaczto ju mwi, e jego projekt kupna statku by tylko pretekstem do ucieczki z pienidzmi brata, gdy nadesza wie, e jaki dziwny okrt zblia si do Macondo. Mieszkacy, ktrzy ju nie pamitali kolosalnych przedsiwzi Josego Arcadio Buendii, pospieszyli nad rzek i nie dowierzajc wasnym oczom zobaczyli pierwszy i ostatni statek, jaki kiedykolwiek przybi do tych wybrzey. Bya to zwyka tratwa z pni, ktr cigno na linach dwudziestu mczyzn idcych brzegiem. Na przedzie Jose Arcadio Drugi z byskiem zadowolenia w oku dyrygowa tym kosztownym manewrem. Z nim razem przybya grupa wspaniaych dam, ktre osaniay si od palcego soca wykwintnymi parasolkami i szalami z jedwabiu okrywajcymi ramiona; miay jaskrawo umalowane twarze, naturalne kwiaty we wosach, zote we na rkach i diamenty w zbach. Tratwa z pni bya jedynym wehikuem, jaki drog wodn zdoa dotrze do Macondo, ale Jose Arcadio Drugi nigdy nie przyzna si do poraki swego przedsiwzicia i ogosi swj wyczyn zwycistwem silnej woli. Zda dokadnie rachunki bratu i szybko wrci do rutyny kogutw. Jedynym, co pozostao z tej nieudanej inicjatywy, by powiew nowoci, jaki przyniosy ze sob damy z Francji, ktrych cudowne sztuczki zmieniy tradycyjne metody mioci i ktrych wyszo klasowa zrujnowaa starowiecki sklepik Catarina, przeobraajc ca ulic w bazar japoskich lampionw i tsknych organkw. One to zorganizoway pamitny karnawa, ktry na trzy dni pogry Macondo w szalestwie i ktrego jedyn trwa konsekwencj byo spotkanie Aureliana Drugiego i Fernandyn del Carpio. Pikn Remedios ogoszono krlow karnawau. Urszula, ktr niepokoia oszaamiajca pikno prawnuczki, nie moga przeszkodzi wyborowi. Dotychczas udawao jej si nie wypuszcza dziewczyny na ulic, poza wysuchaniem mszy w kociele, dokd chodzia w towarzystwie Amaranty i musiaa zasania twarz czarn mantylk. Nawet najwiksi bezbonicy, ci, co przebierali si za ksiy, by odprawia bluniercze msze w sklepiku Catarina, chodzili teraz do kocioa po to, by zobaczy cho na chwil twarz Piknej Remedios, o ktrej bajecznej urodzie rozprawiano w ferworze na caym obszarze moczarw. Wiele czasu mino, zanim zdoali j ujrze, i lepiej by na tym wyszli, gdyby to nigdy nie nastpio, gdy wikszo z nich nie moga odtd spa spokojnie. Czowiek, ktry im to umoliwi, cudzoziemiec, straci na zawsze spokj. Stoczy si na dno ndzy i ponienia, a w kilka lat pniej zosta przejechany przez nocny pocig, kiedy zasn na szynach. Od chwili, kiedy ujrzano go w kociele w ubraniu z zielonego aksamitu i haftowanej kamizelce, nikt nie wtpi, e przybywa z daleka, moe z odlegego miasta za granic, przycignity magicznym czarem Piknej Remedios. By tak urodziwy, tak miay i pewny siebie, tak wykwintny, a zarazem peen szlachetnej prostoty, e w porwnaniu z nim Pitro Crespi wygldaby jak nie donoszony noworodek, i wiele kobiet ! szeptao wrd pogardliwych umiechw, e to on wanie powinien nosi mantylk. Z nikim spord mieszkacw Macondo nie nawiza bliszej znajomoci, ukazywa si o wicie w niedziel jak ksi z bajki na koniu w srebrem nabijanej uprzy i w aksamitnym czapraku i wyjeda zaraz ' po mszy. Blask, jaki bi od niego, mia w sobie tyle magnetycznej siy, e odkd pierwszy raz

99

ujrzano go w kociele, wszyscy przyjli za pewnik, e midzy nim a Pikn Remedios wywiza si pojedynek napity i milczcy, tajemny pakt, nieodwoalne wyzwanie do walki, ktrej punktem kulminacyjnym nie moga by sama tylko mio, ale take mier. W szst niedziel rycerz zjawi si z t r w rku. Wysucha mszy stojc, jak zawsze, a po wyjciu z kocioa zagrodzi drog Piknej Remedios i wrczy jej samotn r. Ona przyja j gestem naturalnym, jakby bya przygotowana na ten hod, i wtedy odkrya twarz na chwil i podzikowaa umiechem. To byo wszystko, co zrobia. Niemniej nie tylko dla rycerza, lecz dla wszystkich mczyzn, ktrych nieszczsnym przywilejem byo przey t chwil, bya to chwila wiecznoci. Od tego czasu modzieniec wysya pod okna Piknej Remedios orkiestr, ktra graa niekiedy a do witu. Aureliano Drugi by jedynym, ktry serdecznie mu wspczu i prbowa wybi mu t mio z gowy. Nie tra pan czasu - powiedzia mu ktrego wieczora. Kobiety z tego domu gorsze s od muw". Ofiarowa mu swoj przyja, zaprosi go na kpiel w szampanie, usiowa tumaczy, e wszystkie. dziewczta w jego rodzinie maj serca z kamienia, ale nie zdoa osabi jego uporu. Rozwcieczony trwajcymi bez koca nocami muzyki pukownik Aureliano Buendia zagrozi, e go wyleczy z mioci za pomoc pistoletu. Ale nic nie pomagao i nieszczliwe uczucie z czasem wtrcio go w ndz. Pikny i nienagannie ubrany modzieniec sta si niechlubnym obszarpacem. Opowiadano, e porzuci wadza i majtek w swoim odlegym kraju, chocia naprawd nic nie byo wiadomo o jego pochodzeniu. Wszczyna bijatyki w knajpach, pi, oddawa si rozpucie, budzi si uwalany w swoich wasnych ekskrementach w sklepiku Catarina, Najtragiczniejsze byo to, e Pikna Remedios nie spojrzaa ju na niego, nawet kiedy pojawi si w kociele ubrany jak ksi. Przyja t r bezmylnie, ubawiona ekstrawagancj gestu, i uniosa mantylk, eby przyjrze si jego twarzy, a nie po to, by pokaza mu swoj. Pikna Remedios ya poza nawiasem tego wiata. A do pnego wieku dziewczcego Santa Sofia de la Piedad musiaa j my i ubiera i nawet kiedy ju moga robi to sama, trzeba byo j pilnowa, aby nie malowaa na cianach zwierztek paeczk umazan we wasnej kupce. W dwudziestym roku ycia nie umiaa czyta ani pisa, odmawiaa posugiwania si sztucami i spacerowaa nago po domu, zbuntowana przeciw wszelkiemu konwencjonalizmowi. Kiedy mody dowdca stray wyzna jej sw mio, odrzucia go po prostu, zdumiona jego miaoci. Pomyl, co za gupiec z niego powiedziaa do Amaranty. - Mwi, e umiera z mego powodu, zupenie jakbym bya chorob". Gdy rzeczywicie znaleziono go nieywego pod jej oknem, Pikna Remedios potwierdzia swoje pierwotne wraenie. - No widzicie - powiedziaa - by beznadziejnie gupi. Wydawao si, e jaka zdolno widzenia na wskro pozwala jej pojmowa istot rzeczy poza wszelkimi formami. Takie przynajmniej byo zdanie pukownika Aureliana Buendii, dla ktrego Pikna Remedios bynajmniej nie bya upoledzona umysowo, tak jak przypuszczano, ale wrcz przeciwnie. Tak jakby tu powrcia po dwudziestu latach wojny" mwi. Urszula ze swej strony dzikowaa Bogu, e wynagrodzi rodzin istot o tak wyjtkowej czystoci, ale jednoczenie niepokoia j jej uroda, gdy widziaa w tym niebezpieczestwo, diabelskie sida ukryte pord niewinnoci. Dlatego te postanowia odseparowa j od wiata, uchroni od wszelkiej pokusy ziemskiej nie wiedzc, e Pikna Remedios ju w onie swej matki bya zabezpieczona przed jakkolwiek zaraz. Nigdy nie pomylaa o tym, e mogliby j wybra krlow piknoci podczas pandemonium karnawau. Aureliano Drugi, urzeczony pomysem przebrania si za tygrysa, przyprowadzi do domu ojca Antonia Isabel, eby wytumaczy Urszuli, i karnawa nie jest pogaskim witem wbrew jej twierdzeniom, ale tradycj katoli-

100

ck. W kocu przekonana zgodzia si na koronacj, aczkolwiek w gbi ducha bya temu przeciwna. Wiadomo, e Remedios Buendia bdzie krlow zabawy, rozesza si w par godzin poza granice moczarw, dotara do odlegych terytoriw, gdzie nie znano niezmiernego prestiu jej urody, i wzbudzia niepokj tych, ktrzy jeszcze uwaali jej nazwisko za symbol dywersji. By to niepokj bezpodstawny. Jeli istnia kto nieszkodliwy w tym czasie, to z pewnoci postarzay i rozczarowany pukownik Aureliano Buendia, ktry stopniowo zatraca wszelki kontakt z yciem narodu. y zamknity w swoim warsztacie i jedyn jego wizi z reszt wiata bya produkcja zotych rybek. Jeden z dawnych onierzy, ktrzy strzegli jego domu w pierwsze dni pokoju, sprzedawa je w miasteczkach na moczarach i wraca obadowany pienidzmi i wiadomociami, e rzd konserwatystw popierany przez liberaw reformuje kalendarz, tak by kady prezydent sprawowa wadz przez sto lat; e w kocu podpisano konkordat ze Stolic Apostolsk i e przyjecha z Rzymu kardyna w koronie z diamentw zasiadajcy na tronie z czystego zota, i e ministrowie liberalni kazali fotografowa si na klczkach w chwili caowania jego piercienia; e gwna chrzystka hiszpaskiego zespou podczas wystpw w stolicy zostaa porwana ze swojej garderoby przez grup ludzi w maskach a nastpnej niedzieli taczya nago w letniej rezydencji prezydenta republiki. Nie mw mi o polityce - przerwa mu pukownik. - Nasza sprawa to sprzeda rybek". Powszechnie panujca opinia, e dawny bohater nie chce nic wiedzie o sytuacji w ferafu, poniewa zrobi majtek na zotych rybkach, wywoa miech Urszuli, kiedy dosza do jej uszu. Ze swym straszliwym zmysem praktycznym nie moga znale sensu w pracy pukownika, ktry zamienia zote rybki na zote monety, z ktrych wyrabia zote rybki, i tak w kko, tak e im wicej sprzedawa, tym wicej musia pracowa, eby nady za rozpdzonym bdnym koem. W rzeczywistoci interesowao go nie przedsibiorstwo, ale praca. czenie usek, inkrustowanie malekich rubinkw w otworach ocznych, modelowanie petw i ogona wymagao takiego skupienia umysu, e nie byo w nim pustego miejsca, ktre mogyby wypeni rozczarowania wojenne. Precyzyjne rzemioso pochaniao go do tego stopnia, e w krtkim czasie postarza si bardziej ni przez dugie lata wojny; wskutek pozycji siedzcej skrzywi si krgosup i osab nadmiernie wytany wzrok, ale ta nieubagana koncentracja przyniosa w nagrod spokj ducha. Ostatni raz zaj si spraw, ktra miaa-co wsplnego z wojn, kiedy grupa weteranw obu partii zadaa jego poparcia w walce o renty doywotnie, stale obiecywane i stale tkwice w punkcie wyjcia. Wybijcie to sobie z gowy - powiedzia im. - Ja zrzekem si mojej renty po to, eby nie czeka na ni a do mierci". Z pocztku pukownik Gerineldo Marquez odwiedza go pod wieczr i obaj zasiadali w drzwiach od ulicy, eby wspomina przeszo, ale Amaranta nie moga znie wspomnie, jakie indzie w niej ten znuony mczyzna, ktrego ysina spychaa w przepa przedwczesnej staroci. Gnbia go wci niesusznymi pretensjami, tak e odwiedza ich coraz rzadziej, ograniczajc wizyty do wyjtkowych okazji, a w kocu przesta przychodzi zupenie, przykuty do ka paraliem. Zamknity w sobie, milczcy, nieczuy na nowy podmuch ywotnoci, ktry wstrzsn domem, pukownik Aureliano Buendia nie rozumia, e sekretem dobrej staroci jest nie co innego, tylko szczery pakt z samotnoci. Wstawa o pitej po lekkim nie, wypija w kuchni swj odwieczny kubek kawy, zamyka si na cay dzie w warsztacie i o czwartej po poudniu przechodzi przez galeri cignc za sob taboret, nie patrzc nawet na poar r ani blask popoudniowej godziny, ani na nieulko Amaranty, ktrej melancholia bya jak szelest lici, wyraniej uchwytny pod wieczr, i zasiada przy drzwiach na ulic, pozostajc tam, dopki pozwalay mu komary. Pewnego razu kto odway si zakci jego samotno.

101

- Jak si pan miewa, pukowniku? - zapyta przechodzie. . -Czekam, a przejdzie mj -wasny pogrzeb - odpowiedzia. Tak wic niepokj wywoany nowym rozgosem, jaki przybrao nazwisko Buendia z okazji krlowania Piknej Remedios, pozbawiony by prawdziwych podstaw. Wiele osb jednake byo innego zdania. Nie przeczuwajc wiszcej w powietrzu tragedii, ludno tumnie wypenia gwny plac w haaliwej eksplozji radoci. Karnawa osign szczytowy punkt szalestwa, Aureliano Drugi speni wreszcie swoje' marzenie i w przebraniu tygrysa kry uszczliwiony wrd rozszalaego tumu, ochrypy od tygrysich rykw, kiedy na drodze z moczarw ukaza si rnobarwny tum przebieracw, niosc w pozacanej lektyce najbardziej fascynujc kobiet, jak moga stworzy wyobrania. Pokojowo nastawieni mieszkacy Macondo zdjli na chwil maski, eby lepiej si przyjrze tej olniewajcej istocie w diademie ze szmaragdw i gronostajowym paszczu, ktra zdawaa si wyposaona w autentyczn wadz krlewsk, nie tylko w majestat wiecide i karbowanej bibuki. Znalazo si wielu do bystrych, by wietrzy w tym prowokacj. Ale Aureliano Drugi z punktu pooy kres podejrzeniom, ogosi nowo przybyych honorowymi gomi i salomonowym sdem rozstrzygn wahanie ustawiajc tron Piknej Remedios i krlowej Intruzki na tym samym piedestale. Do pnocy przebrani za Beduinw przybysze uczestniczyli w szalestwie, a nawet urozmaicili zabaw obfit pirotechnik i popisem akrobatycznym, ktry przypomina sztuki Cyganw. Nagle w porywie entuzjazmu kto zburzy chwiejn rwnowag. - Niech yje partia liberalna - krzykn - niech yje pukownik Aureliano Buendia. Wystrzay karabinw zgasiy wspaniao sztucznych ogni, okrzyki przeraenia zaguszyy muzyk i rado ustpia miejsca panice. Jeszcze wiele lat pniej nadal twierdzono, e krlewska gwardia samozwaczej krlowej bya szwadronem regularnego wojska, ktry pod karnawaowymi strojami ukrywa onierskie karabiny. Rzd zdementowa ten zarzut w nadzwyczajnym obwieszczeniu i przyrzek cise dochodzenie w sprawie krwawego epizodu. Ale prawda nigdy nie zostaa wyjaniona i przetrwaa na zawsze wersja, e bez adnej prowokacji gwardia krlewska zaja pozycje bojowe na sygna swego dowdcy i bezlitonie strzelaa do tumu. Kiedy przywrcono porzdek, nie pozosta w miecie ani jeden z faszywych Beduinw, pozostao natomiast na placu wrd zmarych i rannych dziewiciu pierrotw, cztery kolombiny, siedemnastu krlw karcianych, jeden diabe, trzech muzykantw, trzech parw Francji i trzy japoskie cesarzowe. W zamieszaniu zbiorowej paniki Jose Arcadio Drugi zdoa uratowa Pikn Remedios, a Aureliano Drugi zanis aa rkach do domu cudzoziemsk wadczyni w poszarpanej sukni i w gronostajowym paszczu zbryzganym krwi. Nazywaa si Fernanda del Carpio. Wybrano j jako najpikniejsz spord piciu tysicy piknych kobiet w kraju i zawieziono je Macondo przyrzekajc, e zostanie mianowana krlow Madagaskaru. Urszula zaja si ni jak crk. Zamiast kwestionowa jej niewinno, miasto ulitowao si nad jej nieszczciem. W sze miesicy po masakrze, kiedy wyzdrowieli ranni i ostatnie kwiaty zwidy na zbiorowym grobie, Aureliano Drugi pojecha do odlegego miasta, gdzie mieszkaa ze swoim ojcem karnawaowa wadczyni, i oeni si z ni w Macondo, wyprawiajc dwudziestodniowe huczne wesele.

102

o dwch miesicach maestwo omal si nie rozpado, bo Aureliano Drugi prbujc pogodzi si z Petr Cotes kaza j sfotografowa w stroju krlowej Madagaskaru. Dowiedziawszy si o tym Fernanda spakowaa swoje kufry wyprawne i wyjechaa z Macondo bez poegnania. Aureliano Drugi dogoni j na drodze do moczarw. Po wielu probach i obietnicach poprawy zdoa przywie j z powrotem do domu i porzuci konkubin. Petra Cotes wiadoma swojej siy nie okazywaa niepokoju. To ona zrobia z niego czowieka. Wycigna go z pokoju Melquiadesa, kiedy by jeszcze dzieckiem z gow pen fantastycznych pomysw, bez adnego kontaktu z rzeczywistoci, i daa mu miejsce w wiecie. Natura stworzya go skrytym i niemiaym, ze skonnociami do samotnych medytacji, a ona uksztatowaa charakter wrcz przeciwny, ywotny, ekspansywny i niepohamowany, a do przeobraenia go wewntrz i na zewntrz w mczyzn, jakiego wymarzya dla siebie od pierwszych lat modoci. Oeni si wic, tak jak wczeniej czy pniej eni si synowie. On sam nie odway si zawiadomi jej o tym. Zaj postaw bardzo dziecinn w obliczu sytuacji, stosujc metod faszywych uraz i urojonych pretensji, w poszukiwaniu sposobu, eby to ona, Petra Cotes, sprowokowaa zerwanie. Pewnego dnia, kiedy Aureliano Drugi zrobi jej niesprawiedliw wymwk, nie dala si wpdzi w puapk i postawia spraw jasno. - Chodzi przecie tylko o to, e chcesz si eni z krlow - powiedziaa. Aureliano Drugi, zawstydzony, uda napad gniewu, owiadczy, e jest niezrozumiany i zniewaony, i przesta j odwiedza. Petra Cotes, ani na chwil nie tracc swego wspaniaego opanowania drapienej bestii w momencie odpoczynku, suchaa muzyki i petard na weselu, oszalaego zgieku publicznej zabawy, tak jakby wszystko to byo nowym figlem Aureliana Drugiego. Tych, ktrzy litowali si nad jej losem, uspokajaa umiechem. Nie martwcie si mwia. -U mnie krlowe s na posyki". Ssiadce, ktra przyniosa wiecznik, eby uroczycie spali portret utraconego kochanka, powiedziaa z zagadkow pewnoci - jedyna wieca, ktra mu kae wrci, jest zawsze zapalona. Tak jak to przewidziaa, Aureliano Drugi powrci do jej domu, zaledwie min miesic miodowy. Przyprowadzi jak zawsze swoich kumpli, wdrownego fotografa, przynis sukni i zakrwawiony paszcz gronostajowy, ktry Fernanda miaa na sobie w czasie karnawau. W ferworze. zabawy, ktra rozgorzaa pniej, kaza Petrze Cotes ubra si w strj krlewski, ukoronowa j jako doywotni wadczyni Madagaskaru i rozda odbitki fotografii swoim przyjacioom. Ona nie tylko wczya si do zabawy, ale wspczua mu w gbi duszy, przypuszczajc, e musi by bardzo prze" straszony, skoro wymyli tak osobliwy wybieg, aby si pogodzi. O sidmej wieczorem, jeszcze ubrana w krlewski strj, przyja go w ku. y z on zaledwie dwa miesice ale ona natychmiast zorientowaa si, e sprawy nie najlepiej ukadaj si w ou maeskim, i przeya rozkosz spenionej zemsty. W dwa dni pniej jednak, kiedy nie mia odwagi wrci sam, tylko przysa porednika, aby omwi warunki zerwania, zrozumiaa, e trzeba tu bdzie wicej cierpliwoci, ni przewidywaa, poniewa on zdawa si gotw do powicenia dla uratowania pozorw. Ale i wtedy nie stracia gowy. Uatwiaa mu wszystko z ulegoci potwierdzajca powszechne przekonanie o jej krzywdzie, a jedynym wspomnieniem, jakie zachowaa o Aurelianie Drugim, bya para lakierowanych butw, w ktrych zgodnie z wypowiedzianym niegdy yczeniem mia by pochowany. Uoya je na dnie kufra zawinite w szmaty i przygotowaa si na dugie, acz nie beznadziejne czekanie. - Wczeniej czy pniej musi wrci - powiedziaa sobie

103

- choby tylko po te buty. Nie musiaa czeka a tak dugo. W rzeczywistoci Aureliano Drugi ju w noc polubn zrozumia, e wrci do domu Petry Cotes duo wczeniej, ni nadejdzie okazja woenia lakierowanych butw - Fernanda bya kobieta stracon dla uciech tego wiata. Urodzia si i wyrosa o tysic kilometrw od morza, w pospnym miecie, przez ktrego kamienne uliczki w widmowe noce przejeday jeszcze karety wicekrlw. Trzydziestu dwch dzwonnikw bio w dzwony aobne o szstej po poudniu. W olbrzymim wielkopaskim domu, wyoonym nagrobnymi pytami, nigdy nie gocio soce. Powietrze zamaro w cyprysach na dziedzicu, w wyblakych kurtynach sypial, w sennych altanach ogrodu tuberoz. Jedynymi echami ze wiata, jakie syszaa Fernanda przez cay okres modoci, byy melancholijne wprawki na pianinie grywane w ssiednim domu przez kogo, kto przez cae lata pozwala sobie na kaprys .nierespektowania popoudniowej sjesty. W pokoju swojej chorej matki, zielonej i tej w zakurzonym wietle witray, wysuchiwaa gam, metodycznych, upartych i beznamitnych, i mylaa, e ta muzyka istnieje w wiecie, podczas gdy ona spala si w zamkniciu splatajc wiece aobne z lici palmowych. Matka pocc si w gorczce mwia jej o splendorach kawalerami, o apologetyce z arcybiskupami, o sprawach pastwowych z przedstawicielami rzdu obcego kraju, o sprawach boskich z papieem, pewnego dnia wrcia do domu rodzicw splata wiece pogrzebowe. Zastaa dom ogoocony. Zostay tylko najniezbdniejsze sprzty, kandelabry i srebrne nakrycia, bo inne przedmioty codziennego uytku sprzedano na opacenie jej edukacji. Matka jej pada ofiar dugoletniej gorczki malarycznej. Jej ojciec, don Fernando, ubrany na czarno, w sztywnym konierzyku, ze zotym acuszkiem u zegarka, dawa jej co poniedziaek srebrn monet na wydatki domowe i zabiera skoczone w poprzednim tygodniu wiece. Wiksz cz dnia spdza zamknity w gabinecie, a w rzadkich wypadkach, gdy wychodzi na ulic, wraca przed szst, eby z ni razem odmwi raniec. Nigdy nie miaa bliskiej przyjaciki. Nigdy nie syszaa o wojnach, ktre wykrwawiy jej kraj. Nigdy nie przestaa wysuchiwa wprawek na fortepianie o trzeciej po poudniu. Zacza ju traci nadziej, e zostanie krlow, kiedy pewnego dnia zadwiczay dwie koatki u drzwi wejciowych i zszedszy, by je otworzy, ujrzaa wojskowego o ceremonialnym sposobie bycia, z blizn na policzku i zotym medalem na piersiach. Zamkn si z jej ojcem w gabinecie. W dwie godziny pniej ojciec przyszed do niej do szwalni. Przygotuj swoje rzeczy - powiedzia. - Pojedziesz w dug podr". I tak j przywieziono do Macondo. W cigu jednego dnia jednym brutalnym szarpniciem ycie rzucio na jej barki cay ciar rzeczywistoci, ktr przez lata ukrywali przed ni rodzice. Po powrocie do domu zamkna si w pokoju i pakaa, obojtna na proby i tumaczenia don Fernanda, usiujc zatrze w pamici ran tego monstrualnego artu. Przysigaa sobie nie opuci sypialni a do mierci, gdy zjawi si po ni Aureliano Drugi. By to ut niepojtego szczcia, gdy w swoim oszoomieniu i oburzeniu, w furii wstydu okamaa go tak, by nigdy nie dowiedzia si jej prawdziwego imienia. Jedynym tropem, jakim mg si kierowa Aureliano Drugi, kiedy wyrusza na jej poszukiwanie, by jej nieomylny akcent mieszkacw pustynnego paskowyu i zawd wyplatacza wiecw pogrzebowych. Szuka jej bez wytchnienia. Z tak sam dzik odwag z jak Jose Arcadio Buendia przeszed sierr, by zaoy Macondo, ze lep dum, z jak pukownik Aureliano Buendia prowadzi niepotrzebne wojny, z tym samym niedorzecznym uporem, z jakim Urszula usiowaa zapewni przetrwanie swego rodu tak wanie Aureliano Drugi szuka Fernandy, bez chwili zniechcenia. Kiedy pyta, gdzie sprzedaje si wiece aobne, prowadzono go z domu do domu, aby wybra najlepsze. Kiedy pyta o najpikniejsz kobiet, jak wydaa ziemia, wszystkie matki prowadziy go do swych crek. Bdzi po bezdroach mgy, poprzez

104

czasy zastrzeone dla zapomnienia, w labiryntach rozczarowania. Przewdrowa zka pustyni, gdzie echo powtarzao myli, a niepokj wywoywa zowieszcze mirae. Po tygodniach jaowego poszukiwania przyby do nieznanego miasta, gdzie wszystkie dzwony ogaszay aob. Chocia nigdy ich nie widzia ani nikt mu ich nie opisa, natychmiast rozpozna przearte przez saletr mury, rozpadajce si drewniane balkony obrose grzybami, przybity do bramy i prawie zatarty przez deszcze najsmutniejszy na wiecie szyld: Tu sprzedaje si wiece aobne. Od tej chwili a do lodowatego poranku, kiedy Pernanda opucia dom pod opiek Matki Przeoonej, ledwo starczyo czasu na to, by zakonnice uszyy wypraw i spakoway do szeciu kufrw kandelabry i srebrny serwis, jak rwnie zoty nocnik i niezliczone, a bezuyteczne szcztki upadku rodziny, ktry dokonywa si przez dwa stulecia. Don Fernando odrzuci zaproszenie, by im towarzyszy. Obieca przyjecha pniej, kiedy zlikwiduje swoje interesy, i od chwili gdy pobogosawi odchodzcej crce, zamkn si( znowu w swoim gabinecie, eby pisywa do niej bileciki z aobnymi winietami i herbem rodzinnym, ktre miay by pierwszym i jedynym ludzkim kontaktem istniejcym midzy Fernand i jej ojcem przez cae ycie. Dla niej by to prawdziwy dzie narodzin. Dla Aureliana Drugiego data ta oznaczaa niemal jednoczenie pocztek i koniec szczcia. Fernand wioza ze sob liczny kalendarzyk z pozacanymi kluczykami, w ktrym jej spowiednik zaznaczy fiokowym atramentem daty abstynencji miosnej. Odliczywszy Wielki Tydzie, niedziele, obchodzone wita, pierwsze pitki, dni ofiar, rekolekcje i przeszkody cyklu miesicznego, w praktyce rok jej ogranicza si do 42 dni, rozrzuconych tu i wdzie w sieci fioletowych krzyykw. Aureliano Drugi, przekonany, e czas obali to wrogie ograniczenie, przeduy wesele poza przewidziany okres. Zmczona wyrzucaniem na mietnik pustych butelek po brandy i szampanie, a zarazem zaintrygowana tym, e modzi maonkowie sypiaj o rnych godzinach i w oddzielnych sypialniach, podczas gdy wci trwaj ognie sztuczne, muzyka i ofiary z byda, Urszula przypomniaa sobie wasne dowiadczenia i zastanawiaa si, czy Fernand nie nosi rwnie pasa cnoty, ktry wczeniej czy pniej wywoa drwiny ssiadw i doprowadzi do tragedii. Ale Fernand wyznaa, e czeka tylko, eby miny dwa tygodnie, zanim dopuci do pierwszego zblienia z mem. Istotnie, po upywie tego terminu otworzya drzwi sypialni, z rezygnacj i gotowoci do powicenia, jakby dopeniaa ofiary pokutniczej, i Aureliano Drugi zobaczy najpikniejsza kobiet wiata z jej wspaniaymi oczyma zalknionego zwierzcia i dugimi wosami koloru miedzi rozpostartymi na poduszce. Zafascynowany tym obrazem nieprdko zauway e Fernand ma na sobie bia koszul, dug po kostki z rkawami sigajcymi przegubw i duym, okrgym, cieknie obdzierganym oczkiem na wysokoci podbrzusza. Aureliano Drugi nie mg powstrzyma miechu. - Nigdy nie widziaem czego rwnie nieprzyzwoitego! -zawoa wybuchajc miechem, ktry odbi si w caym domu. - Oeniem si z siostr miosierdzia! W miesic pniej, nie zdoawszy zmusi ony do zdjcia koszuli, poszed do Petry Cotes, eby j sfotografowa w przebraniu krlowej. Pniej, kiedy udao mu si skoni Fernand do powrotu do domu, ulega jego namowom w emocji pojednania, ale nie umiaa da mu tego spokoju, o ktrym marzy, gdy pojecha po ni do miasta o trzydziestu W^. Awonmcach. Aureliano Drugi znalaz w niej tylko gbokie uczucie aoci. Pewnej nocy, na krtko przed urodzeniem pierwszego dziecka, Fernanda zdaa sobie spraw, e jej m wrci w tajemnicy do ka Petry Cotes. - Tak, to prawda - przyzna. I wytumaczy tonem zamanej rezygnacji: - Musiaem to zrobi, eby zwierzta nie przestay rodzi. Trzeba mu byo troch czasu na przekonanie jej o prawdziwoci tej tak dziwnej przyczyny, ale gdy to w kocu osign na podstawie dowodw, ktre wydaway mu si nie

105

do odparcia, jedynym przyrzeczeniem, jakie Fernanda wymusia, byo, e nie da si zaskoczy mierci w ku konkubiny. Tak wic yli nadal we troje nie przeszkadzajc sobie, Aureliano Drugi punktualny i czuy dla obu, Petra Cotes triumfujca z racji pojednania, a Fernanda udajca, e nie zna prawdy. Ukad ten nie zdoa jednak prawdziwie wczy Fernandy do rodziny. Na prno Urszula nakaniaa j do wyrzucenia wenianego szalika, ktry wkadaa wstajc po stosunku miosnym i ktry prowokowa szepty ssiadw. Nie zdoaa te jej przekona, by uywaa ubikacji lub zwykego naczynia nocnego, a sprzedaa zoty nocnik pukownikowi Aurelianowi Buendii do przerobienia na rybki. Amarant drania jej niewyrana dykcja i zwyczaj uywania eufemizmw na okrelenie czegokolwiek, tak e przedrzeniaa a mwic do niej niezrozumiaym bekotem. Pewnego dnia rozgniewana tymi artami Fernanda zapytaa, co mwi Amaranta, ta za nie uya eufemizmw, aby jej odpowiedzie. - Mwi - wytumaczya - e ty jeste z tych, co z wasnym gwnem obchodz si jak z relikwi.
Od tego dnia nie zamieniy z sob ani sowa. Kiedy wymagaa tego konieczno, przesyay sobie zlecenia

albo rozmawiay za porednictwem osb trzecich. Pomimo wyranych oporw rodziny Fernanda nie wyrzeka si chci narzucenia im zwyczajw swoich przodkw. Pooya kres jadaniu w kuchni i w dowolnych porach dnia, wprowadzajc obowizek wsplnych posikw o ustalonych godzinach, przy duym stole w jadalni, z lnianym obrusem, kandelabrami i srebrn zastaw. Celebrowanie czynnoci, ktr Urszula uwaaa zawsze za najprostsz z ycia codziennego, stworzyo napron atmosfer, przeciw ktrej pierwszy zbuntowa si milczcy Jose Arcadio Drugi. Ale zwyczaj ten przyj si, podobnie jak odmawianie pacierza przed kolacj, co zwrcio uwag ssiadw, i do szybko rozniosa si pogoska, e u Buendiw nie siadano po prostu do stou tak jak u innych miertelnikw, lecz celebrowano posiki jak naboestwo. Nawet praktyki religijne Urszuli, raczej spontaniczne ni wynikajce z tradycji, rniy si wielce od tych, jakie wyniosa z domu Fernanda, dokadnie okrelonych i dostosowanych do kadej okazji. Dopki Urszula zachowaa peni wadz umysowych, przetrway jeszcze niektre z dawnych zwyczajw i ycie rodzinne ulegao jej wpywowi, ale kiedy stracia wzrok i ciar lat odsun j na ubocze, rygor wprowadzony przez Fernand od chwili jej przybycia zapanowa niepodzielnie i tylko ona decydowaa teraz o losach rodziny. Przedsibiorstwo wypieku ciasta i karmelowych zwierztek, ktre Santa Sofia de la Piedad prowadzia na yczenie Urszuli, zostao uznane przez Fernand za nie licujce z godnoci i nie omieszkaa go zlikwidowa. Drzwi domu, otwarte na ocie od witu do pory spoczynku, zamykano teraz pod pretekstem, e soce nagrzewa sypialnie, a w kocu zamknito je na zawsze. Gazk aloesu i chleb, zawieszone nad wejciem, zastpia nisza z wizerunkiem serca Jezusowego. Pukownik Aureliano Buendia dostrzeg te przemiany i przewidzia ich konsekwencje. Zaczynamy przybiera dystyngowane maniery - powiedzia. - Jeli tak dalej pjdzie, to znowu bdziemy wojowa przeciw konserwatystom, ale teraz ju zechcemy krla na ich miejsce". Fernanda dyplomatycznie unikaa star z pukownikiem. Jego duch niezalenoci, oporno wobec wszelkich form przymusu spoecznego budziy jej wewntrzny sprzeciw. Draniy j jego filianki kawy o pitej rano, nieporzdek w warsztacie, jego wystrzpiona opocza i zwyczaj zasiadania przed domem o zmierzchu. Musiaa jednak pozwoli na t nie dokrcon rubk w mechanizmie rodzinnym, przekonana, e stary pukownik jest zwierzciem ujarzmionym przez lata i rozczarowanie, ale zdolnym jeszcze w przypywie starczego buntu wyrwa fundamenty domu. Kiedy jej m postanowi da pierwszemu synowi imi pradziadka, nie
na pimie

106

odwaya si oponowa, bo dopiero min rok od jej przybycia. Ale kiedy urodzia si pierwsza crka, zdecydowanie wyrazia yczenie, eby nazywaa si Renata, tak jak jej matka. Urszula tymczasem postanowia nazwa dziewczynk Remedios. Po napitej dyskusji, w ktrej Aureliano Drugi wystpowa w roli porednika, ochrzczono j imionami Renata Remedios, ale Fernanda nazywaa j po prostu Renata, podczas gdy rodzina jej ma i cae miasto woao na ni Meme, czyli zdrobnieniem od Remedios". Z pocztku Fernanda nie mwia o swojej rodzinie, ale z czasem zacza idealizowa swego ojca. Opowiadaa o nim przy stole jako o czowieku wyjtkowym, ktry zrezygnowa z marnoci tego wiata i y jak wity. Aureliano Drugi, zdziwiony t niewczesn gloryfikacj tecia, nie odmawia! sobie niewinnych arcikw na ten temat za plecami ony. Reszta rodziny braa z niego przykad. Sama Urszula, ktra zawsze nade wszystko pragna harmonii w rodzinie i skrycie cierpiaa z powodu tych domowych utarczek, pozwolia sobie kiedy zauway, e may praprawnuczek ma zapewnion przyszo na najwyszych szczeblach hierarchii kocielnej jako wnuk witego, syn krlowej i koniokrada". Pomimo tej dobrodusznej konspiracji dzieci przyzwyczaiy si uwaa dziadka za istot legendarn, przysyajc im w listach pobone wierszyki, a na kade Boe Narodzenie skrzyni z prezentami tak wielk, e z trudem miecia si w drzwiach od ulicy. Byy to w rzeczywistoci ostatnie resztki wielkopaskiego dziedzictwa. Wykorzystano je na urzdzenie w sypialni dzieci otarza ze witymi naturalnej wielkoci, ktrych szklane oczy nadaway im niepokojce pozory ycia, a szaty z aksamitu, artystycznie haftowane, zamieway wspaniaoci wszystkie stroje, jakie kiedykolwiek noszono w Macondo. Stopniowo aobny splendor starej i zimnej rezydencji przeniesiony zosta do jasnego domu Buendiw. Przysali nam ju cay cmentarz rodzinny - powiedzia kiedy Aureliano Drugi. - Brakuje tylko wierzb paczcych i nagrobkw". Chocia w skrzyniach nie przyszo nigdy nic, co mogoby suy jako zabawka, dzieci przez cay rok wyczekiway grudnia, bo ostatecznie te dziwaczne i zawsze zaskakujce dary stanowiy nowo w domu. W dziesite Boe Narodzenie, kiedy may Jose Arcadio przygotowywa si do wyjazdu do seminarium, przybya nieco wczeniej ni w latach ubiegych olbrzymia skrzynia od dziadka, zabita gwodziami i uszczelniona, zaadresowana jak zawsze gotyckim pismem do Wielce Szanownej Pani Pernandy del &irpio Buendia". Gdy Fernanda czytaa list w sypialni, dzieci niecierpliwiy si, by otworzy skrzyni; jak zwykle z pomoc Aureliana Drugiego odbiy wieko, zerway pieczcie, wrzuciy ochronn warstw trocin i znalazy w rodku ogromn oowian kaset z mosinymi rubami. Aureliano Drogi odkrci osiem rub, przynaglany niecierpliwoci dzieci, i ledwie zdy krzykn i odsun je na bok, kiedy podnisszy oowian pokryw zobaczy don Fernanda ubranego na czarno, z krucyfiksem na piersiach, ze skr wzdt i przegni, jakby gotujcego si na wolnym ogniu w pienistej i bulgoccej cieczy ywych pere. Wkrtce po urodzinach dziewczynki ogoszono niespodziewany jubileusz pukownika Aureliana Buendii, nakazany przez rzd dla uczczenia nowej rocznicy traktatu w Neerlsindii. Byo to postanowienie tak niezgodne z oficjaln polityk, e pukownik gwatownie wypowiedzia si przeciw niemu i odrzuci ofiarowywany mu zaszczyt. Pierwszy raz sysz sowo jubileusz - powiedzia. - Ale cokolwiek ono oznacza w tym wypadku, nie moe by niczym innym ni drwin". W ciasnym warsztacie zotniczym zaczli si toczy emisariusze. Wrcili - o wiele starsi i bardziej uroczyci - adwokaci w czarnych ubraniach, ktrzy dawniej kryli jak kruki wok pukownika. Kiedy zaczli si pojawia znowu ci, co niegdy zjawiali si po to, by botem obrzuca wojn, nie mg znie cynizmu ich panegirykw. Zada, eby zostawiono go w spokoju, podkreli, e wbrew ich mniemaniu nie jest bohaterem narodowym, lecz rzemielnikiem bez wspomnie, ktrego jedynym pragnieniem jest umrze ze

107

staroci, w zapomnieniu i ubstwie swoich zotych rybek. Najbardziej oburzya go wie, e sam prezydent republiki zamierza uczestniczy w uroczystociach w Macondo i udekorowa go Orderem Zasugi. Pukownik Aureliano Buendia kaza mu powtrzy sowo w sowo, e z prawdziw niecierpliwoci oczekuje tej spnionej, lecz zasuonej okazji strzelenia prezydentowi w eb, nie po to, by mu kaza zapaci za samowole i anachronizmy w sposobie rzdzenia, lecz za uchybienie szacunku starcowi, ktry nic zego nie czyni. Z tak gwatownoci wypowiedzia swoj grob, e prezydent republiki w ostatniej chwili odwoa podr i przesa odznaczenie przez swojego osobistego przedstawiciela. Pukownik Gerineldo Marquez, pod presj przybierajc rne formy, podnis si ze swego oa paralityka, aby uagodzi dawnego towarzysza broni. Gdy ten zobaczy fotel niesiony przez czterech mczyzn i siedzcego w nim midzy ogromnymi poduszkami przyjaciela, ktry od zarania modoci dzieli z nim zwycistwa i klski, ani na chwil nie mia wtpliwoci, e dokona on tego wysiku, by mu wyrazi swoj solidarno. Ale kiedy pozna prawdziwy powd jego wizyty, kaza wyrzuci go za drzwi. - Za pno si przekonaem - powiedzia - e oddabym ci wielk przysug, gdybym pozwoli ci wtedy rozstrzela. Tak wic jubileusz odby si bez udziau kogokolwiek z rodziny. Przypadek chcia, e uroczysto zbiega si w czasie z tygodniem karnawaowym i nikt nie zdoa przekona pukownika Aureliana Buendii, e i ten zbieg okolicznoci nie zosta zaplanowany przez rzd dla podkrelenia okruciestwa artu. Ze swego samotnego warsztatu sysza muzyk wojskow, strzay artylerii, dzwony na Te Deum i strzpki przemwie wygaszanych przed jego domem, kiedy ochrzczono ulic jego nazwiskiem. zy oburzenia i bezsilnej wciekoci krciy mu si w oczach i po raz pierwszy od czasu klski aowa, e nie ma ju modzieczego zapau, eby wszcz krwaw wojn, ktra staraby ostatnie lady reimu konserwatystw. Nie umilky jeszcze echa skadanych mu hodw, kiedy Urszula zastukaa do drzwi warsztatu. - Nie przeszkadzajcie mi - powiedzia. - Jestem zajty. - Otwrz - nalegaa Urszula. - To nie ma nic wsplnego z uroczystoci. Wtedy pukownik Aureliano Buendia odsun rygiel i ujrza przy drzwiach siedemnastu modych, nie znanych mczyzn. Byli najrniejszej barwy skry, rysw i postawy, ale wszyscy naznaczeni tym pitnem samotnoci, ktre wystarczyo, eby mona ich byo rozpozna w jakimkolwiek miejscu na ziemi. Byli to jego synowie. Nie umawiajc si, nie znajc si nawzajem, przybyli z najbardziej odlegych zaktkw wybrzea na wie o jubileuszu. Kady z nich nosi dumne imi Aureliano i nazwisko matki. Przez trzy dni, kiedy gocili w domu, ku zadowoleniu Urszuli i oburzeniu Femandy, przewrcili wszystko do gry nogami. Amaranta odszukaa w starych papierach notes, w ktrym Urszula zapisaa nazwiska, daty urodzin i chrztu wszystkich, i dodaa przy kadym nazwisku obecny adres. Ta lista pozwoliaby na rekapitulacj dwudziestu lat wojny. Mona by na jej podstawie odtworzy nocne wdrwki pukownika od witu, gdy na czele dwudziestu jeden ludzi wyruszy z Macondo w stron chimerycznej rebelii, do czasu, gdy powrci ostatni raz, szczelnie owinity w opocz sztywn od krwi. Aureliano Drugi nie przepuci okazji uczczenia kuzynw huczn zabaw z szampanem i akordeonem, zinterpretowan jako spniony rozrachunek z nieudanym z powodu jubileuszu karnawaem. Gocie wytukli poow zastawy porcelanowej, poamali krzaki r gonic za bykiem, eby zarzuci na niego pacht, strzelali do kur, zmusili Amarant do taczenia smutnych walcw Pietra Crespiego, namwili Pikn Remedios, eby woya mskie spodnie i wdrapaa si na sup szczcia, wpucili do jadalni wieprza wysmarowanego ojem, ktry przewrci Fernand, ale nikt nie lamentowa nad

108

szkodami, bo caym domem zatrzsa burza, ktra niosa zdrowie. Pukownik Aureliano Buendia z pocztku przyj ich nieufnie, a nawet zakwestionowa pokrewiestwo z niektrymi spord nich, ale potem radowa si ich figlami i na poegnanie podarowa kademu zot rybk. Nawet pospny Jose Arcadio Drugi zorganizowa dla nich walk kogutw, ktra omal nie zakoczya si tragedi, gdy kilku Aurelianw miao tak wielkie dowiadczenie w walkach kogucich, e z punktu odkryli szachrajstwa ojca Antonia Isabel. Aureliano Drugi, widzc nieograniczone perspektywy hulanek, jakie otwieraa przed nim ta rozbawiona parantela, uzna, e wszyscy powinni zosta i pracowa u niego. Propozycj przyj tylko Aureliano Smutny, rosy Mulat obdarzony tupetem i awanturniczym duchem dziadka; prbowa ju szczcia niemal w caym wiecie i byo mu obojtne, gdzie si zatrzyma. Inni, cho jeszcze nieonaci, uwaali swj los za rozstrzygnity. Wszyscy znali dobrze jakie rzemioso, lubili dom i unikali wani. W rod popielcow zanim rozproszyli si znowu po wybrzeu, Amaranta zdoaa ich nakoni, eby woyli odwitne ubrania i poszli z ni do kocioa. Bardziej dla rozrywki ni z pobonoci dali si zacign do otarza, gdzie ojciec Antonio Isabel nakreli im na czole krzy z popiou. Po powrocie do domu, kiedy najmodszy prbowa umy twarz, przekona si, e znak krzya jest niezniszczalny. Tak samo byo z jego brami. Prbowali zmy popi wod i mydem, szorowali czoa zgrzebem i ziemi, a w kocu pumeksem i szklanym papierem, ale wszystkie wysiki okazay si daremne. Amaranta natomiast i inni, ktrzy byli na mszy, zmyli krzy bez trudnoci. Tak wygldacie lepiej powiedziaa im na poegnanie Urszula. - Odtd nikt was ju nie pomyli". Odeszli ca band, odprowadzeni przez orkiestr i fajerwerki, pozostawiajc w miecie wraenie, e rd Buendiw nie wyganie jeszcze przez wiele stuleci. Aureliano Smutny, ze swoim krzyem na czole, otworzy na przedmieciach fabryk lodu, o ktrej marzy Jos Arcadio Buendia w swoich majaczeniach wynalazcy. W kilka miesicy po przybyciu, kiedy by ju znany i szanowany, Aureliano Smutny zacz szuka domu, gdzie mgby sprowadzi swoj matk i niezamn siostr, ktra nie bya crk pukownika. Zainteresowao go rozpadajce si ze staroci domostwo w rogu placu rynkowego, ktre zdawao si sta pustk. Spyta, kto jest wacicielem, i powiedziano mu, e jest to dom bezpaski, gdzie niegdy mieszkaa samotna wdowa, ktra ywia si ziemi i wapnem ze cian i ktr w ostatnich latach widziano dwukrotnie na ulicy w kapeluszu z malekimi sztucznymi kwiatkami i pantofelkach koloru starego srebra, przechodzc przez plac w kierunku poczty, eby wysa list do biskupa. Jedyn jej towarzyszk, jak twierdzono, jest okrutna suca, ktra zabija psy i koty, i wszystkie zwierzta, jakie poka si w domu, a potem wyrzuca padlin na rodek ulicy na zo ssiadom, eby im dokuczaa wo zgnilizny. Tyle czasu mino, odkd soce zmumifikowao pust skr ostatniego zwierzcia, e wedug powszechnego przekonania wacicielka domu i suca umary na dugo przed kocem wojen, a dom sta jeszcze tylko dlatego, e od dawna nie byo ostrej zimy ani prawdziwie mocnego wiatru. Zawiasy zarte rdz, drzwi zarose pajczynami, okna wypaczone przez wilgo, zioa i polne kwiaty wyrastajce w szparach podogi, w ktrych mnoyy si jaszczurki i wszelkiego rodzaju insekty, wydaway si potwierdza wersj, e przynajmniej od p wieku nie przebywaa tu adna ludzka istota. Dla impulsywnego Aureliana Smutnego nie trzeba byo tylu dowodw, aby pobudzi go do dziaania. Pchn ramieniem gwne drzwi i sprchniaa framuga runa bez szmeru w bezgonym kataklizmie kurzu, ziemi i gniazd termitw. Pozosta na progu czekajc, a kurz opadnie, i wtedy zobaczy porodku salonu staruszk ubran w suknie z ubiegego wieku, ze strczkami zkych wosw na ysiejcej czaszce, z olbrzymimi piknymi jeszcze oczyma, w ktrych zgasy ostatnie gwiazdy nadziei, i skr twarzy pooran przez pustynn susz

109

samotnoci. Wstrznity t wizj z innego wiata Aureliano Smutny prawie nie zauway, e kobieta trzyma wycelowany w niego stary pistolet wojskowy. - Przepraszam - wymamrota. Ona staa nieruchomo porodku salonu wypenionego niepotrzebnymi sprztami, mierzc wzrokiem cal po calu olbrzyma o kwadratowych barach z tatuaem popiou na czole, i przez zason kurzu zobaczya go w mgle innego czasu, z dubeltwk przewieszon przez rami i par zajcy w rku. - Na mio bosk - zawoaa cicho - to niesprawiedliwo, eby teraz nawiedzao mnie to wspomnienie. - Chc wynaj ten dom - powiedzia Aureliano Smutny. Kobieta podniosa wwczas pistolet i celujc wprawn rk w krzy z popiou, odcigna kurek z nieodwoaln decyzj. - Prosz wyj - rozkazaa. Tego wieczoru podczas kolacji Aureliano Smutny opowiedzia ten epizod rodzinie i Urszula popakaa si z wraenia. wity Boe - wykrzykna ciskajc rkoma gow. - Ona jeszcze yje!" Czas wojny, niezliczone katastrofy codzienne sprawiy, e zapomniaa o Rebece. Tylko nieprzejednana i postarzaa Amaranta nie stracia nawet na chwil wiadomoci istnienia swej rywalki. Mylaa o niej o wicie, kiedy chd serca budzi j w samotnym ku, i mylaa namydlajc swe zwidnite piersi i wyblaky brzuch, i nakadajc halki z falbanami i gorsety staroci Czy zmieniajc na t(ce czarny banda straszliwej pokuty. Zawsze, o kadej rodzinie, we nie i na jawie, w chwilach najwzniolejszych poryww ducha i najwikszego ponienia Amaranta mylaa o Rebece, poniewa samotno dokonaa selekcji jej wspomnie, wypalia na popi niepotrzebne mieci tsknoty, jakie ycie nagromadzio w jej sercu, i oczycia, wyolbrzymia i uwiecznia inne wspomnienia, te najbardziej gorzkie. Od niej wiedziaa Pikna Remedios o istnieniu Rebeki. Ilekro przechodziy obok rozpadajcego si domu, Amaranta opowiadaa jaki przykry incydent, jak habic historyjk prbujc w ten sposb przekaza siostrzenicy swoj uraz, swoj nienawi i przeduy j a poza wasn mier. Ale nie osigna celu, gdy Remedios bya niedostpna wszelkim gwatownym uczuciom, a tym bardziej cudzym. Urszula, w ktrej dokona si proces odwrotny ni w Amarancie, wspominaa Rebek wspomnieniem czystym, wolnym od niechci, gdy obraz biednej dziewczynki, ktr przyniesiono do nich z workiem rodzicielskich koci, przetrwa duej ni haba, ktra j uczynia niegodn wizi z rodzin. Aureliano Drugi postanowi, e naley j sprowadzi do domu i otoczy opiek, ale jego dobre chci natrafiy na nieprzejednan opozycj Rebeki, ktra potrzebowaa wielu lat cierpie i ndzy, aby uzyska przywileje samotnoci, i nie miaa zamiaru z nich rezygnowa w zamian za staro niepokojon faszywymi sodyczami miosierdzia. W lutym, kiedy znowu przybyo w odwiedziny szesnastu synw pukownika Aureliana Buendii, wci naznaczonych krzyem z popiou, Aureliano Smutny opowiedzia im o Rebece podczas pijackiej zabawy i w niecay dzie odnowili dom z zewntrz, pozmieniali drzwi i okna, pomalowali fasad na wesoe kolory, podparli ciany i przywieli nowy cement na podogi, ale nie uzyskali pozwolenia na dalszy cig robt wewntrz. Rebeka nawet nie wysza na prg. Pozwolia im skoczy ten zadziwiajcy remont, a potem obliczya wydatki i przesaa przez Argenid, star suc, ktra nadal u niej suya, gar monet wycofanych z obiegu od czasw ostatniej wojny, ale w jej mniemaniu nadal uytecznych. Wtedy zrozumiano, do jak niepojtego punktu doszo jej zerwanie ze wiatem i e nie uda si jej wyzwoli z tego dobrowolnego i upartego zamknicia, dopki zostanie w niej bodaj iskierka ycia. Podczas tej drugiej wizyty synw pukownika Aureliana Buendii w Macondo jeszcze

110

jeden z nich, Aureliano Centeno, zosta i zacz pracowa z Aurelianem Smutnym. By jednym z pierwszych, ktrzy przybyli do domu na chrzciny, a Urszula i Amaranta pamitay go dobrze, bo w cigu kilku godzin potuk i poama wszystkie amliwe przedmioty, ktre przeszy przez jego rce. Czas utemperowa jego rozmach barbarzycy; by teraz spokojnym mczyzn redniego wzrostu, z twarz naznaczon ladami ospy, ale zadziwiajca sia niszczycielska jego rk pozostaa nienaruszona. Rozbi tyle naczy, nawet ich nie dotykajc, e Fernanda skonna bya kupi specjalnie dla niego cynowe talerze i kubki, zanim zniszczy resztki jej cennego serwisu. Ale nawet metalowe talerze zostay w krtkim czasie pogite i wyszczerbione. Oprcz tej nieuleczalnej waciwoci, denerwujcej nawet dla niego samego, mia w sobie jak naturaln serdeczno, ktra natychmiast zjednywaa mu zaufanie, i zdumiewajcy zapa do pracy. W krtkim czasie tak powikszy produkcj lodu, e zaspokoi rynek miejscowy i Aureliano Smutny musia rozway moliwo rozszerzenia przedsibiorstwa na inne miejscowoci. Podj wwczas decydujcy krok, nie tylko w kierunku modernizacji swojego przemysu, ale take poczenia miasta z reszt wiata. - Trzeba zbudowa kolej elazn - powiedzia. Wtedy po raz pierwszy usyszano to sowo w Macondo. Patrzc na rysunek, ktry Aureliano Smutny wykreli na stole, a ktry wywodzi si bezporednio ze schematw Josego Arcadia Buendii, ilustrujcych projekt sonecznej wojny, Urszula utwierdzia si w przekonaniu, e czas obraca si wkoo. W przeciwiestwie do swego dziadka, Aureliano Smutny nie traci snu ani apetytu i nie drczy nikogo napadami zego humoru, lecz wymyla projekty najbardziej nierealne w stosunku do bezporednich moliwoci, dokonywa racjonalnych oblicze co do kosztw i terminw i doprowadza je do koca bez przerw na rozgoryczenie. Aureliano Drugi - ktry jeli mia co ze swego pradziadka, to absolutn niech do zwad, z pewnoci nie odziedziczon po pukowniku Aurelianie Buendii - sypn pienidzmi na zbudowanie kolei rwnie lekko i hojnie, jak niegdy finansowa niedorzeczne projekty eglarskie swego brata. Aureliano Smutny zajrza do kalendarza i odjecha w nastpn rod z zamiarem powrotu po okresie deszczw. Nie byo o nim wicej wiadomoci. Aureliano Centeno, zaniepokojony nadprodukcj fabryki, prbowa ju wyrabia ld na bazie sokw owocowych zamiast wody i, sam o tym nie wiedzc ani nie stawiajc sobie tego za cel, wynalaz zasad wyrobu lodw. Myla, e w ten sposb urozmaici produkcj przedsibiorstwa, ktre uwaa ju za wasne, poniewa brat nie dawa znaku ycia po upywie pory deszczowej i przez cae nastpne lato. Niemniej na pocztku nastpnej zimy pewna kobieta, ktra praa bielizn w rzece w godzinie najwikszego skwaru, przebiega gwn ulic krzyczc wniebogosy ze strachu i podniecenia: - Tam jedzie - zdoaa wytumaczy - co jak ogromna kuchnia i cignie za sob domy. W tym momencie miastem wstrzsn przeraliwy gwizd i jakie dziwne, urywane sapanie. W poprzednich tygodniach widziano ekipy ludzi instalujcych podkady i szyny, ale nikt nie zwaa na nich, bo mylano, e to nowa sztuczka Cyganw, ktrzy wracali ze swoim odwiecznym i niepowanym rwetesem gwizdkw i grzechotek, wychwalajc doskonao jakiej tam mikstury wynalezionej przez wschodnich mdrcw od Siedmiu Boleci. Ale kiedy ochonito ze zdumienia i oguszenia, wszyscy mieszkacy miasta wylegli na ulic i zobaczyli Aureliana Smutnego machajcego z parowozu rk na powitanie i patrzyli urzeczeni napocig ubrany kwiatami, ktry przybywa tu po raz pierwszy z omiomiesicznym opnieniem. Niewinny ty pocig, ktry tyle niepewnoci i faktw oczywistych, tyle miych niespodzianek i tyle niepowodze, tyle zmian i tyle katastrof, i tyle tsknot mia przynie do Macondo.

111

lniona mnogoci cudownych wynalazkw ludno Macondo nie moga otrzsn si ze zdumienia. Nie spano przez cae noce, podziwiajc blade wiato arwek elektrycznych, owietlajcych mieszkania dziki maszynie, ktr przywiz Aureliano Smutny ze swej drugiej podry pocigiem i do ktrej obsesyjnego warkotu dugo nikt nie mg si przyzwyczai. Oburzano si na ruchome obrazy, jakie bogaty kupiec don Bruno Crespi wywietla w swoim teatrze z kasami w ksztacie lwich paszcz, gdy bohater zabity, pogrzebany i opakany przez widzw w jednym filmie, ukazywa si ywy i zamieniony w Araba w nastpnym. Publiczno, ktra pacia dwa centavos za to, by dzieli kolejne zmiany losu bohaterw, nie moga znie tych gorszcych kpin i poamaa wszystkie krzesa. Na skutek interwencji don Bruna Crespiego zarzd miasta wyjani w specjalnym obwieszczeniu, e kino jest maszyn wywoujc zudzenia i nie zasuguje na reakcje emocjonalne publicznoci. Po tym studzcym zapa wyjanieniu wielu uznao, e padli, ofiar nowego oszustwa Cyganw, postanowili wic zbojkotowa kino w przekonaniu, e maj zbyt duo wasnych zmartwie, eby opakiwa zmylone nieszczcia wymylonych ludzi. Podobny los spotka gramofony z tub, ktre przywiozy wesoe matrony. z Francji, by zastpi .starowieckie organki, i ktre tak dotkliwie godziy przez pewien czas w interesy muzykw z orkiestry. Z pocztku ciekawo przyczynia si do wzrostu klienteli na zakazanej ulicy i mwiono nawet o pewnych czcigodnych skdind damach, ktre przebieray si po msku, eby mc obserwowa z bliska nowo muzyczn. Po duszej jednak obserwacji z tak bliska wkrtce doszy do wniosku, e to nie aden czarodziejski mynek, jak wszyscy przypuszczali i jak twierdziy matrony, lecz sztuczka mechaniczna, ktra nie moe si rwna z czym tak wzruszajcym, tak ludzkim i penym codziennej prawdy jak orkiestra. Rozczarowanie byo tak powane, e kiedy gramofony rozpowszechniy si do tego stopnia, i spotykano je w kadym domu, wci jeszcze nie traktowano ich jak przedmiotu rozrywki dla dorosych, lecz co, co znakomicie si nadawao do rozkrcania i rozbebeszania dla dzieci. Za to jeli kto z dorosych mia sposobno pozna intymn rzeczywisto telefonu, ktry zainstalowano na stacji i z powodu korbki uwaano za pierwotn wersj gramofonu widok ten budzi zmieszanie nawet najbardziej nieufnych. Tak jakby Bg postanowi podda prbie ca ludzk zdolno podziau i utrzymywa mieszkacw Macondo w cigym ruchu wahadowym midzy zachwytem i rozczarowaniem, zwtpieniem i rewelacj, do ostatecznoci, w ktrej nikt ju nie mg ustali na pewno, gdzie si zaczyna i gdzie koczy si rzeczywisto. Ten pogmatwany splot prawd i zudze wytrci z rwnowagi widmo Josego Arcadia Buendii pod kasztanem i kaza mu kry po domu nawet w biay dzie. Od czasu oficjalnej inauguracji kolei, odkd pocig zacz przyjeda regularnie w kad rod o jedenastej i zbudowano prymitywn drewnian stacj z biurkiem, telefonem i okienkiem do sprzedawania biletw, na ulicach Macondo zaczto widywa mczyzn i kobiety, ktrzy starali si zachowywa jak ludzie zwyczajni i pospolici, ale w rzeczywistoci wygldali jak cyrkowcy. W miecie pamitajcym oszustwa Cyganw nie byo dobrych perspektyw dla tych ekwilibrystw wdrownego handlu, ktrzy z t sam beztrosk ofiarowywali gwidcy garnek jak i przepisy na zbawienie duszy w Dzie Sdu; tylu jednak znalazo si naiwnych lub dawao si przekona ze znuenia, e domokrcy osigali znakomite zyski. Pord tych niepowanie ubranych przybyszw w spodniach do konnej jazdy i wysokich butach, w korkowych hemach i okularach w metalowej oprawie, z oczyma jak topazy i skr rasowego koguta, w pewn rod przyby do Macondo i zjad obiad w domu Buendiw gruby i umiechnity mister Herbert. Nikt przy stole nie zwrci na niego uwagi, dopki nie zjad pierwszej kici bananw. Aureliano Drugi spotka go przypadkowo na ulicy, protestujcego w pracowitej hi-

112

szpaszczynie, e w hotelu Jacoba nie ma wolnego pokoju, i jak si to ju przedtem czsto zdarzao z innymi cudzoziemcami, przyprowadzi go do domu. Sprzedawa balony na uwizi, z ktrymi objecha p wiata zgarniajc doskonae zyski, w Macondo jednak nie zdoa namwi nikogo do podry w powietrzu, bo po obejrzeniu i wyprbowaniu latajcych dywanw, ktre przywozili Cyganie, uwaano ten wynalazek za przestarzay. Zamierza wobec tego odjecha nastpnym pocigiem. Kiedy przyniesiono do stou ki prgowanych bananw, zwykle zawieszonych w jadalni do obiadu, oberwa pierwszy owoc bez wielkiego entuzjazmu. Ale rozmawiajc nie przestawa je, gryzc banany raczej z roztargnieniem mdrca ni z przyjemnoci smakosza, i skoczywszy pierwsz ki poprosi o nastpn. Wtedy ze skrzyneczki z narzdziami, ktr zawsze nosi z sob, wyj mae pudeeczko z przyrzdami optycznymi. Z niedowierzajc skrupulatnoci kupca diamentw obejrza owoc ze wszystkich stron, dzielc go na czci specjalnym noykiem, wac je potem na aptecznej wadze i odmierzajc rednic pomiarowym cyrklem. Potem wycign ze skrzynki seri instrumentw, ktrymi mierzy temperatur, stopie wilgotnoci powietrza i nasilenie wiata. Bya to operacja tak intrygujca, e nikt spokojnie nie mg je, czekajc, a mister Herbert wyda wreszcie rewelacyjne orzeczenie, on jednak nie powiedzia nic, co pozwolioby przenikn jego zamiary. W cigu nastpnych dni widziano go z siatk i koszykiem, polujcego na motyle w okolicach miasta. W rod przybya grupa inynierw, agronomw, hydrologw, topografw i mierniczych, ktrzy przez par tygodni przeszukiwali te same miejsca, gdzie Mr Herbert polowa na motyle. Pniej przyby pan Jack Brown w dodatkowym wagonie, przyczepionym do ogona tego pocigu i obitym srebrn blach z fotelami z fioletowego pluszu i sufitem z niebieskiego szka. W wagonie tym przybyli rwnie uroczyci, czarno ubrani adwokaci, ktrzy krcili si wok pana Browna. Ci sami adwokaci w innych czasach towarzyszyli wszdzie pukownikowi Aurelianowi Buendii, co utwierdzio ludzi w przekonaniu, e agronomowie, hydrolodzy, topografowie i mierniczy, jak rwnie Mr Herbert ze swoimi latajcymi balonami i kolorowymi motylami oraz pan Brown ze swoim mauzoleum na kkach i dzikimi owczarkami niemieckimi, musz mie co wsplnego z wojn. Nie byo jednak wiele czasu na refleksje, bo zanim podejrzliwi mieszkacy Macondo zaczli zadawa sobie pytanie, co, u diaba, si dzieje, miasto zamienio si w obozowisko drewnianych domkw z cynkowymi dachami, zamieszkaych przez cudzoziemcw, ktrzy przybywali pocigiem z koca wiata nie tylko w wagonach i na platformach, ale i na dachach wagonw. Amerykanie, ktrzy sprowadzili pniej swoje chude i mizerne ony w mulinowych sukniach i wielkich tiulowych kapeluszach, utworzyli osobne miasteczko po drugiej stronie torw kolejowych, z ulicami midzy dwoma rzdami palm, z metalowymi siatkami w oknach domw, ; biaymi stoliczkami na tarasach, z wiatraczkami zawieszonymi u sufitw i rozlegymi szmaragdowymi trawnikami, po ktrych spaceroway pawie i przepirki. Teren by otoczony drucian krat, niby gigantyczny zelektryfikowany kurnik, ktry w chodne miesice lata budzi si czarny od zwglonych prdem jaskek. Nikt jeszcze nie wiedzia, czego szukaj ci ludzie i czy nie maj jakich ukrytych zamiarw, a ju wywoali kolosalny zamt, znacznie bardziej Baczcy ni dawni Cyganie, ale mniej przypadkowy i mniej zrozumiay. Wyposaeni w rodki, ktrymi w innej epoce rozporzdzaa wycznie Boska Opatrzno, zmienili porzdek deszczy, przyspieszyli cykl zbiorw i zmienili pooenie Beki usuwajc j z miejsca, gdzie zawsze pyna, i umiecili ja, razem z jej biaymi kamieniami i prdami, na kocu miasta, za cmentarzem. Przy tej to okazji zbudowali fortec z betonu na grobie Josego Arcadia, eby wci rwnie, uporczywa wo prochu nie zarazia wd. Dla cudzoziemcw przybywajcych bez on rozbudowano ulic czuych matron z Francji, urzdzajc tam drugie miasteczko, nie

113

mniejsze od pierwszego, i w pewn triumfaln rod przyby pocig peien nieprawdopodobnych prostytutek, niewiast babiloskiej rozpusty, wyszkolonych w wiekowych i najrnorodniejszych sztuczkach, zaopatrzonych w macie i rodki na pobudzenie nieczuych, omielenie niemiaych, zaspokojenie chutliwych, podniecenie skromnych i pocieszenie samotnych. Na ulicy Turkw, gdzie luksusowe sklepy korzenne zajy miejsce dawnych bazarw, w sobot wieczorem roi si i hucza tum awanturnikw rozpychajcych si okciami pord stolikw do gier hazardowych i strzelnic jarmarcznych midzy zaukiem, gdzie przepowiadano przyszo i tumaczono sny, a straganami z jedzeniem i piciem, ktre znajdowano poprzewracane i zamiecajce bruk w niedziel rano obok lecych pokotem cia, czasem tylko rozanielonych pijakw, a czciej gapiw, ktrych powalia strzelanina, bjki na pici i na noe albo ciosy butelek. Bya to inwazja tak gwatowna, e z pocztku ludzie nie mogli chodzi po zatarasowanych przez meble i skrzynie ulicach z powodu robt ciesielskich tych, co zamierzali budowa sobie dom na pierwszym lepszym pustym miejscu, bez niczyjego pozwolenia, a take ze wzgldu na zgorszenie, jakie szerzyy pary kochankw rozwieszajce hamaki midzy migdaowcami, w cieniu pciennych parasoli, by uprawia mio w biay dzie i na oczach wszystkich. Jedyn oaz spokoju stworzyli pogodni i cisi Murzyni antylscy budujc boczn uliczk z podcieniami drewnianych domkw na palach, z gankami, gdzie zasiadali o zmierzchu, by piewa melancholijne pieni w swoim dziwacznym ptasim jzyku. Tyle zmian dokonao si w tak krtkim czasie, ze w osiem miesicy po przyjedzie Mr Herberta dawni mieszkacy Macondo wstawali jak najwczeniej, eby poznawa wasne miasto. - Spjrzcie, w comy si wpakowali - mwi wwczas pukownik Aureliano Buendia przez jedno zaproszenie przybdy, eby sprbowa banana. Aureliano Drugi natomiast zachwycony by tym najazdem cudzoziemcw. Dom zaczli tumnie nawiedza nieznajomi gocie, niezmoeni w hulankach birbanci na wiatow skal i trzeba byo urzdzi dodatkowe pokoje, poszerzy jadalni i zamieni dawny st na nowy o szesnastu miejscach z nowymi nakryciami i porcelan, ale nawet w ten sposb musieli obiad podawa w dwch turach. Fernanda musiaa pokona swoje opory i obsugiwa po krlewsku ludzi najbardziej podejrzanej kondycji, ktrzy wchodzili do jadalni w zaboconych butach, siusiali w ogrodzie, kadli gdzie popado swoje maty na popoudniow drzemk, a w rozmowach nie krpowali si wraliwoci dam ani powag i autorytetem mczyzn. Amarant tak bardzo oburzaa ta inwazja hooty, e zacza jada w kuchni, jak za dawnych czasw. Pukownik Aureliano Buendia, przekonany, e wikszo przychodzcych przywita si z nim w jego warsztacie nie robi tego przez sympati lub szacunek, lecz z ciekawoci dla zabytku muzealnego, uzna za waciwe zamyka drzwi na rygiel [przestano go widywa oprcz rzadkich przypadkw, gdy wieczorem zasiada przed domem na ulicy. Tylko Urszula, oswet kiedy ju powczya nogami i chodzc macaa rkami ciany, okazywaa dziecinn rado, ilekro zblia si moment nadejcia pocigu. Przygotujcie miso i ryby - rozkazywaa czterem zaaferowanym kucharkom, ktrymi dyrygowaa niewzruszona Santa Sofia de la Piedad. - Trzeba poda wszystkiego po trosze - podkrelaa - bo nigdy nie wiadomo, co zechc je cudzoziemcy". Pocig przyjeda w godzinie najwikszego upau. Podczas obiadu dom rozbrzmiewa jarmarczn wrzaw i spoceni biesiadnicy, ktrzy nie wiedzieli nawet, kim s gospodarze, walili hurmem, eby aj najlepsze miejsca przy stole, podczas gdy kucharki potrcay si wnoszc olbrzymie garnki z zup, rondle z misem, pmiski z jarzynami, misy z ryem i bez koca rozdzielay chochl lemoniad z beczek. W tym niewiarygodnym baaganie Pernand do furii doprowadzaa myl, e wielu z nich jada dwukrotnie, i nieraz miaa ochot uly sobie i rozkrzycze si jak przekupka, gdy jaki

114

niezorientowany go da rachunku. Min rok od wizyty pana Herberta i wiedziano tylko, e cudzoziemcy maj zamiar hodowa banany w tym zaczarowanym rejonie, przez ktry przeszli Jose Arcadio Buendia i jego ludzie w poszukiwaniu wielkich odkry. Zjawili si take dwaj nastpni spord synw pukownika Aureliana Buendii z krzyami z popiou na czole, cignici t eksplozj wulkanu, uzasadniajc swe przybycie zdaniem, ktre moe streszczao opini powszechn. - Przyszlimy - powiedzieli - bo wszyscy tu cign. Tylko Pikna Remedios pozostaa odporna na zaraz bananow. Zatrzymaa si w cudownym wieku modzieczym, coraz bardziej niedostpna ustalonym formom yda i coraz bardziej obojtna na zoliwo i podejrzenia, szczliwa we wasnym wiecie rzeczywistoci najprostszych. Nie rozumiaa, dlaczego kobiety utrudniaj sobie ycie gorsetami i halkami, dla siebie wic uszya worek z konopnego ptna z otworem na gow i w ten uproszczony sposb rozwizaa problem ubrania, zachowujc jednoczenie zudzenie, e jest naga, co w jej przekonaniu byo jedynym przyzwoitym strojem na uytek domowy. Znudzona naleganiem, eby skrcia wosy sigajce jej a do kostek i upia je w kok za pomoc grzebieni lub zaplota warkocze z kolorowymi wstkami, po prostu ogolia sobie gow a do skry, a z wosw zrobia peruki dla witych, Najdziwniejsze w tym instynkcie upraszczania byo to, e im mniej troszczya si o mod szukajc wygody, im bardziej wyzbywaa si konwencjonalizmu posuszna tylko impulsom, tym bardziej niepokojca stawaa si jej niewiarygodna uroda i tym bardziej prowokacyjne jej zachowanie wobec mczyzn. Kiedy synowie pukownika Aureliana Buendii pierwszy raz byli w Macondo, Urszula przypomniaa sobie, e maj w yach t sam krew co prawnuczka, i wstrzsn ni dawno zapomniany strach. Dobrze uwaaj - ostrzega j. Z kadym z nich urodzisz dziecko ze wiskim ogonem". Ona jednak tak mao zwrcia uwagi na przestrog, e przebraa si po msku i wytarzaa w piasku, by wdrapa si na wysmarowany dziegciem sup, co omal nie doprowadzio do tragedii wrd jej siedemnastu kuzynw, oszoomionych widokiem nie do wytrzymania. Dlatego te aden z nich nie spa w domu, kiedy przyjedali, a ci czterej, ktrzy zostali tu na stae, mieszkali z rozkazu Urszuli w wynajtych pokojach. Pikna Remedios umaraby chyba ze miechu, gdyby wiedziaa o tej przezornoci. Do ostatniej chwili swego pobytu na ziemi nie miaa pojcia, e jej nieodwracalny los zakcajcej spokj samicy co dzie przynosi komu zgub. Ilekro ukazywaa si w jadalni wbrew rozkazom Urszuli, doprowadzaa do rozpaczy cudzoziemcw. Zbyt oczywiste byo, e jest zupenie naga pod zgrzebn koszul, i nikt nie mg zrozumie, e jej idealna i zgolona czaszka nie jest wyzwaniem i e nic wystpnego ani prowokujcego nie ma w sobie bezwstyd, z jakim odkrywaa uda, eby si ochodzi, czy' satysfakcja okazywana przy oblizywaniu palcw po jedzeniu. Czego nigdy nie wiedzia nikt z rodziny, a z czego od razu zdali sobie spraw obcy, to e Pikna Remedios wytwarzaa wok siebie jak aur niepokoju, atmosfer burzy, wyczuwaln jeszcze w par godzin po jej przejciu. Mczyni dowiadczeni w rozkoszach mioci, kosztowanych na caym wiecie, twierdzili, e nigdy nie doznawali takich dreszczy, jakie wywoywa w nich naturalny zapach Piknej Remedios. Na ganku z begoniami, w salonie, w kadym zaktku domu mona byo dokadnie okreli miejsce, w ktrym przebywaa, i czas, jaki min od chwili, gdy stamtd odesza. By to lad trway, nieomylny, ktrego nikt w domu nie mg rozrni, gdy od dawna poczy si z innymi codziennymi zapachami, ale obcy odrniali go natychmiast. Dlatego te tylko oni rozumieli, e mody dowdca stray zmar z mioci, a rycerz przybyy z dalekich stron stoczy si na dno rozpaczy. Niewiadoma burzliwej atmosfery, w jakiej si porusza, ani nieznonego stanu wewntrznej katastrofy, jaki wywouje swoim przejciem, Pikna Remedios traktowaa mczyzn obojtnie, bez najmniejszej zoliwoci, i do

115

reszty burzya ich spokj swymi niewinnymi kaprysami. Kiedy Urszula kazaa jej jada w kuchni razem z Amarant, eby nie widywali jej gocie poczua si swobodniej, bo wreszcie przestaa jej ciy wszelka dyscyplina. Byo jej wszystko jedno, gdzie jada, i to nie w ustalonych godzinach, lecz wedug wskaza wasnego apetytu. Czasami wstawaa na obiad o trzeciej rano, spaa przez cay dzie, i w tym odwrconym ukadzie rzeczy ya kilka miesicy, dopki jaki przypadkowy incydent nie przywoa jej z powrotem do porzdku. Kiedy bya w lepszym nastroju, wstawaa o jedenastej rano, zamykaa si na dwie godziny w azience zupenie naga, zabijajc w tym czasie skorpiony i usiujc si otrzsn z cikiego i dugiego snu. Potem wydron tykw czerpaa wod z basenu i oblewaa ni cae ciao. Bya to czynno tak dugotrwaa, tak drobiazgowa i obfitujca w uroczyste sytuacje, e kto, kto jej nie zna, mgby pomyle, e oddaje si zasuonej adoracji wasnego ciaa. Dla niej jednake ten samotny obrzdek nie mia w sobie nic ze zmysowoci i by po prostu sposobem zabicia czasu, zanim poczuje gd. Pewnego dnia, kiedy zaczynaa si kpa, kto spord przybyszw unis obluzowan dachwk i znieruchomia z zapartym tchem, podziwiajc wspaniao jej nagich ksztatw. Ona zobaczya jego zrozpaczone oczy poprzez otwr w dachu i nie odczua wstydu, tylko przestrach. - Ostronie - krzykna - spadnie pan. - Chc tylko patrze na pani - szepn intruz. - No dobrze - odpowiedziaa - ale prosz uwaa, bo dach jest sprchniay. Twarz mczyzny skamieniaa w jakim bolesnym osupieniu, jak gdyby toczy guch walk przeciw swym pierwotnym impulsom, nie chcc zniszczy mirau. Pikna Remedios mylaa, e cierpi ze strachu, eby strop si nie rozlecia, i skoczya si kpa prdzej ni zwykle, eby go nie naraa na dalsze niebezpieczestwo. Oblewajc si wod ze zbiornika powiedziaa, e martwi j ten zy stan dachu, bo warstwa lici zgniych od deszczu z pewnoci jest przyczyn gniedenia si skorpionw w azience. Cudzoziemcowi jej szczebiot wyda si zacht i gdy zacza si namydla, uleg pokusie, eby posun si dalej. - Ja pani namydl - szepn. - Dzikuj za dobre chci - odpowiedziaa - ale zupenie wystarczaj mi moje dwie rce. - Choby tylko plecy - baga intruz. - To zbyteczne - odpowiedziaa. - Kto kiedy widzia, eby ludzie mydlili sobie plecy? Pniej, kiedy si wycieraa, on baga j z oczami penymi ez, eby zostaa jego on. Odpowiedziaa mu szczerze, e nigdy nie wyjdzie za m za mczyzn, ktry straci ju ca godzin i wyrzek si obiadu tylko po to, eby zobaczy kpic si kobiet. W kocu, kiedy woya sukni, mczyzna stwierdzi naocznie, e istotnie, jak wszyscy podejrzewali, nie nosi nic pod spodem. To byo wicej, ni mg znie - czu si napitnowany na zawsze rozpalonym elazem tej tajemnicy. Wyj jeszcze dwie dachwki, eby dosta si do wntrza azienki. - To bardzo wysoko - uprzedzia go przestraszona - zabije si pan. Przegniy strop rozlecia si z gronym trzaskiem i mczyzna ledwie zdy krzykn z przeraenia, zanim rozbi sobie czaszk i umar bez jku na cementowej pododze. Cudzoziemcy, ktrzy dosyszeli haas w jadalni i pospieszyli, eby wynie trupa, poczuli na jego skrze dawicy zapach Piknej Remedios. Cae jego ciao byo nim tak nasiknite, e z rozbitej czaszki popyna nie krew, lecz bursztynowa oliwa przesycona tym tajemnym aromatem, i wtedy zrozumieli, e zapach Piknej Remedios torturuje mczyzn nawet po mierci, dopki nie rozsypi si koci. Nie skojarzyli mimo wszystko tego straszliwego

116

wypadku z dwoma innymi, nie znajc tamtych dwch mczyzn, ktrzy umarli przez Pikn Remedios. Trzeba byo jeszcze jednej ofiary, eby obcy przybysze, i wielu spord dawnych mieszkacw Macondo, uwierzyli w legend, e to, czym emanuje ciao Remedios, nie jest mioci, lecz mierci. Przekonano si o tym w par miesicy pniej, kiedy pewnego popoudnia Pikna Remedios w grupie koleanek posza obejrze nowe plantacje. Dla ludzi z Macondo byo now rozrywk przebieganie wilgotnych i dugich bez koca alei pod sklepieniem bananowcw, gdzie cisza zdawaa si przyniesiona z innych stron i jeszcze nie uywana, niczym nie zmcona, dlatego tak le przekazywaa gos. Czasami nie rozumiano czego, co mwio si w odlegoci p metra, a jednak doskonale to syszano na drugim kracu plantacji. Dla dziewczt z Macondo ta nowa zabawa bya powodem do miechw, zaskocze i kpin, a wieczorami opowiadao si o spacerze jak o czym przeytym we nie. Tyle mwiono o tej ciszy, e Urszula nie miaa serca odmwi rozrywki Piknej Remedios i pozwolia jej wyj ktrego popoudnia pod warunkiem, e woy odpowiednie ubranie i kapelusz. Z chwil gdy gromada przyjaciek wesza na plantacj, powietrze przesyci miertelny aromat. Mczyni pracujcy w rowach uczuli si obezwadnieni jakim dziwnym czarem, zagroeni niewidzialnym niebezpieczestwem i wielu nie oparo si straszliwej chci paczu. Piknej Remedios i jej przeraonym koleankom w ostatniej chwili udao si schroni w pobliskim domu przed napaci stada rozjuszonych samcw. Wkrtce potem uwolnili je czterej Aurelianowie, ktrych krzye z popiou budziy wity szacunek, niby znak kasty, piecz nietykalnoci. Pikna Remedios nie opowiedziaa nikomu, e jeden z mczyzn korzystajc z zamieszania zdoa dotkn jej brzucha rk, podobn raczej do szponw oria czepiajcych si brzegu przepaci. Stawia czoo napastnikowi, jednak w nagym olnieniu zobaczya tragiczne oczy, ktre pozostay na zawsze w jej sercu niby ar litoci. Wieczorem na ulicy Turkw czowiek ten przechwala si swoj odwag i opowiada o swoim szczciu jeszcze na par minut przedtem, nim kopnicie konia roztrzaskao mu klatk piersiow i tum przybyszw ujrza go konajcego porodku ulicy w kauy krwi wyrzucanej ustami. Podejrzenie, e Pikna Remedios obdarzona jest moc sprowadzania mierci, potwierdziy jeszcze cztery inne niezbite fakty. I cho niektrzy z mczyzn pochopnie zapewniali, e warto powici ycie za jedn noc mioci z tak niebezpieczn kobiet, to jednak aden z nich nie podj najmniejszej prby, by tego dokona. Moe na to, by j nie tylko ujarzmi, ale take unieszkodliwi jej czary, wystarczyoby uczucie tak pierwotne i proste jak mio, ale to bya jedyna rzecz, ktra nikomu nie przysza na myl. Urszula przestaa si ju o ni martwi. Dawniej, kiedy jeszcze nie zrezygnowaa z zamiaru uratowania prawnuczki dla wiata, prbowaa j zainteresowa drobnymi sprawami domowymi. Mczyni daj wicej, ni ci si zdaje mwia do niej zagadkowo. - Trzeba duo gotowa, duo zamiata i cierpie przez rne drobiazgi, oprcz tego, o czym ty mylisz". W gbi duszy oszukiwaa sam siebie, prbujc przygotowa Remedios do szczcia domowego, przekonana, e nie ma na wiecie mczyzny, ktry po zaspokojeniu namitnoci byby zdolny znie cho przez jeden dzie jej niedbalstwo przekraczajce wszelkie granice wyobraenia. Narodziny ostatniego Josego Arcadia i niezomny zamiar wychowania go na papiea w kocu kazay jej zaniecha trosk o prawnuczk. Pozostawia j wasnemu losowi, ufna, e prdzej czy pniej stanie si cud i na tym wiecie, gdzie wszystko si zdarza, znajdzie si mczyzna do dziwaczny, eby si ni zaj. Ju duo wczeniej Amaranta zrezygnowaa z wszelkich prb uczynienia jej poyteczn. Od czasu zapomnianych popoudni w szwalni, kiedy wnuczka po jej bracie ledwie nauczya si obraca rczk maszyny do szycia, dosza do nader prostego wniosku, e Remedios jest gupia. Trzeba bdzie ci odda na loteri fantow" - mwia nie pojmujc jej niewraliwoci na

117

podziw mczyzn. Pniej, kiedy Urszula kazaa jej w kociele zasania twarz mantylk, Amaranta mylaa, e ta tajemniczo okae si tym bardziej prowokujca i bardzo prdko znajdzie si kto dostatecznie zaintrygowany, eby cierpliwie szuka sabego punktu w jej sercu. Ale przekonawszy si, jak niedorzecznie Remedios wzgardzia adoratorem, ktry z wielu wzgldw bardziej si zdawa pontny ni krlewicz z bajki, stracia wszelk nadziej. Co do Fernandy, to nie prbowaa nawet jej zrozumie. Ujrzawszy Pikn Remedios w przebraniu krlowej podczas krwawego karnawau pomylaa, e to jaka nadprzyrodzona istota. Ale kiedy j zobaczya jedzc rkami, niezdoln w rozmowie da odpowiedzi, ktra nie byaby szczytem gupoty, aowaa tylko, e gupcy w tej rodzinie tak dugo yj. Chocia pukownik Aureliano Buendia wci wierzy i powtarza, e Pikna Remedios jest w rzeczywistoci obdarzona najwiksz jasnoci umysu, z jak kiedykolwiek si spotka, i chocia dowodzi tego co chwila jej zadziwiajcy talent kpienia sobie ze wszystkich, pozostawiono j na asce boskiej. Pikna Remedios bkaa si na pustyni samotnoci, nie dwigajc adnych krzyy, dojrzewajc w swoich snach bez koszmarw, w swoich nie koczcych si kpielach, posikach o nie ustalonych porach, w swoim gbokim i dugim milczeniu bez wspomnie a do pewnego marcowego popoudnia, kiedy Fernanda, chcc poskada w ogrodzie swoje koronkowe przecierada, poprosia o pomoc domowe kobiety. Ledwie zaczy je przeciga, kiedy Amaranta spostrzega blado Piknej Remedios, ktra wydawaa si niemal przezroczysta. - le si czujesz? - spytaa. Pikna Remedios, trzymajc przecierado za drugi koniec, umiechna si z politowaniem. - Przeciwnie - odpowiedziaa - nigdy nie czuam si lepiej. Ledwie wymwia te sowa, Fernanda poczua, e jaki leciutki wiatr wyrywa jej przecierado z rki i rozpociera je na ca szeroko. Amaranta uczua tajemnicze drganie w koronkach swych spdnic i prbowaa uchwyci przecierado, eby nie upa, w chwili gdy Pikna Remedios zacza unosi si w gr. Tylko Urszula, prawie ju niewidoma, znalaza w sobie do pogodnego spokoju, eby rozpozna ten nieuchwytny wiatr, i zostawia bielizn jego lasce, patrzc, jak Pikna Remedios rk przesya jej poegnanie pord olepiajcej bieli trzepoczcych przecierade, ktre unosiy si z ni razem, z ni razem opuszczay wiat ukw i dalii, przelatujc przez powietrze, gdzie koczya si godzina czwarta po poudniu, i z ni razem zniky na wyynach, gdzie nie mogy jej ju dosign najwyej szybujce ptaki pamici. Obcy przybysze myleli oczywicie, e Pikna Remedios pada w kocu ofiar swego nieodwracalnego przeznaczenia krlowej pszcz i e jej rodzina prbuje ratowa honor bajeczkami o lewitacji. Drczona zawici Fernanda uznaa w kocu nadprzyrodzony charakter zjawiska, ale jeszcze przez dugi czas prosia Boga, eby jej zwrci przecierada. Wikszo uwierzya w cud i nawet zapalano wiece i odmawiano nowenny. Moe przez dugi czas jeszcze nie mwiono by o niczym innym, gdyby barbarzyska eksterminacja Aurelianw nie zamienia zdumienia w panik. Pukownik Aureliano Buendia, cho nigdy nie rozpozna tego jako przeczucia, w pewien sposb przewidzia tragiczny koniec swych synw. Kiedy Aureliano Serrador i Aureliano Arcaya, dwaj, ktrzy przybyli w czasie inwazji, okazali ch pozostania w Macondo, ojciec usiowa ich od tego odwie. Nie rozumia, co bd robi w miecie, ktre nagle stao si niebezpieczne. Lecz Aureliano Centeno i Aureliano Smutny, wspierani przez Aureliana Drugiego, dali im prac w swoich zakadach. Pukownik Aureliano Buendia mia jeszcze wtedy zbyt niejasne powody, eby si sprzeciwia. Odkd zobaczy pana Browna w pierwszym automobilu, jaki przyby do Macondo - pomaraczowy kabriolet z klaksonem, ktry swoim szczekaniem straszy psy - stary wojak oburzy si na

118

sualcz krztanin ludzi i zrozumia, e co si zmienio w naturze mczyzn od tych czasw, gdy porzucali ony i dzieci i ze strzelb na ramieniu wyruszali na wojn. Wadz lokaln po zawieszeniu broni w Neerlandii sprawowali alkadowie bez inicjatywy, dekoracyjni sdziowie, wybierani spord pokojowo usposobionych i zmczonych konserwatystw z Macondo. To s rzdy pgwkw - twierdzi pukownik Aureliano Buendia na widok bosych policjantw uzbrojonych w paki. - Prowadzilimy tyle wojen po to tylko, eby nie pomalowano nam domu na niebiesko". Ale kiedy przybya Kompania Bananowa miejscowi funkcjonariusze ustpili miejsca dnym wadzy cudzoziemcom, ktrych pan Brown sprowadzi, by zamieszkali w zelektryfikowanym kurniku, i korzystajc jak to tumaczy - z przywilejw odpowiadajcych ich stanowisku nie musieli cierpie z powodu gorca, komarw, niezliczonych brakw i niewygd miasta. Dawnych policjantw zastpili patni mordercy z maczetami. Zamknity w swym warsztacie pukownik i Aureliano Buendia myla o tych zmianach i po raz pierwszy jego milczcych latach samotnoci zacza go gnbi ostateczna pewno, e bdem byo zaprzesta wojny,- zamiast j doprowadzi do radykalnych skutkw. Ktrego dnia brat zapomnianego pukownika Magnifica Visbala podszed ze swoim siedmioletnim wnukiem do wzka z napojami chodzcymi na placu rynkowym i kiedy chopiec potrci niechccy kaprala policji i wyla mu lemoniad na mundur, barbarzyca posieka go maczet i jednym zamachem odci gow dziadkowi, ktry usiowa temu przeszkodzi. Cae miasto widziao citego, kiedy grupa mczyzn niosa go do domu, jego gow, ktr jaka kobieta trzymaa za wosy, i pokrwawiony worek, gdzie woono szcztki dziecka. Dla pukownika Aureliana Buendii by to kres ekspiacji. Porwao go nagle to samo oburzenie co niegdy w modoci 11 widok trupa ukszonej przez wciekego psa kobiety, hor zatuczono kijami. Spojrza na gromady gapiw przed domem i krzyczc swoim dawnym stentorowym gosem, ktry mu przywrcia gboka pogarda dla samego siebie, zrzuci na nich brzemi nienawici ju nie zdolnej pomieci si w sercu. - Uzbroj wszystkich moich chopcw - krzykn - eby raz wreszcie skoczyli z tymi przybdami. W cigu tego tygodnia w rnych miejscowociach wybrzea wytropiono jak krliki jego siedemnastu synw i wszyscy zginli z rki nieznanych mordercw, celujcych w sam rodek ich krzyy z popiou. Aureliano Triste wychodzi z domu swej matki o sidmej wieczorem, kiedy wystrza karabinowy pad w ciemnoci i przeszy mu czoo. Aureliana Centena znaleziono w hamaku, ktry mia zwyczaj zawiesza w fabryce, ze szpikulcem do kruszenia lodu zatopionym a po rkoje midzy brwiami. Aureliano Serrador odprowadzi swoj narzeczon z kina do domu jej rodzicw i wraca jasno owietlon ulic Turkw, kiedy kto, kogo nigdy nie rozpoznano w tumie, strzaem z rewolweru powali go do kota z wrzcym tuszczem. W par minut pniej kto zapuka do pokoju, gdzie Aureliano Arcaya by zamknity z kobiet, i krzykn: Uciekaj, morduj twoich braci". Kobieta, ktra wtedy z nim bya, opowiedziaa pniej, e Aureliano Arcaya wyskoczy z ka, otworzy drzwi i przywitany salw z mauzerw upad z roztrzaskana czaszk. W t noc mierci, podczas gdy w domu przygotowywano si do czuwania przy zwokach czterech zabitych, Fernanda przebiega miasto jak szalona w poszukiwaniu Aureliana Drugiego, ktrego Petra Cotes zamkna w szafie mylc, e rozkaz eksterminacji obejmuje wszystkich ochrzczonych imieniem pukownika. Wypucia go dopiero na czwarty dzie, kiedy telegramy wysane z rnych miejscowoci na wybrzeu wyjaniy, e furia niewidzialnego wroga skierowana jest tylko przeciw braciom naznaczonym krzyem z popiou. Amaranta odszukaa kalendarzyk, gdzie zanotowano dane dotyczce jej bratankw, i w miar nadsyania telegramw skrelaa

119

imiona, a pozosta tylko najstarszy. Pamitano go dobrze z powodu kontrastu jego ciemnej skry i duych zielonych oczu. Nazywa si Aureliano Amador, byt stolarzem i mieszka we wsi zagubionej na stokach gr. Po odczekaniu dwch tygodni na telegram o jego mierci Aureliano Drugi wysa goca, eby go ostrzec, mylc, e tamten nie wie o grocym mu niebezpieczestwie. Wysaniec wrci z wiadomoci, e Aureliano Amador jest uratowany. W noc pogromu przyszo do jego domu dwch ludzi, ktrzy dwukrotnie strzelali do niego, ale nie trafili w krzy z popiou. Aureliano Amador zdoa przeskoczy ogrodzenie podwrza i znikn w labiryntach sierry, gdzie zna kady zaktek dziki przyjani z Indianami, z ktrymi handlowa drewnem. Nic wicej nigdy si o nim nie dowiedziano. Byy to czarne dni dla pukownika Aureliana Buendii. prezydent republiki przysa mu telegram z kondolencjami, v ktrym przyrzeka drobiazgowe ledztwo i skada hod zmarym. Na jego rozkaz zjawi si na pogrzebie alkad i czterema wiecami, ktre chcia zoy na trumnach, ale pukownik wyrzuci go na ulic. Po pogrzebie zredagowa i poszed wysa osobicie telegram do prezydenta republiki, tak ostry, e telegrafista odmwi jego przyjcia. Wtedy doda jeszcze kilka wyrae o wyjtkowej agresywnoci, woy telegram do koperty i wysa zwyk poczt. Tak jak po mierci swojej ony i jak wiele razy podczas wojny, ilekro umiera ktry z jego najlepszych przyjaci, nie czu blu, tylko lep wcieko i wyczerpujc niemoc. Posun si a do oskarenia o wsplnictwo w zbrodni ojca Antonia Isabel za to, e naznaczy jego synw niezniszczalnym znakiem, ktry pozwala ich rozpozna wrogom. Sdziwy ksidz, ktremu ju si troch mieszao w gowie i zaczyna szerzy popoch wrd parafian bredniami goszonymi z ambony, zjawi si pewnego popoudnia w domu pukownika z kubkiem popiou przygotowanego na rod, chcia namaza nim ca rodzin, eby udowodni, e mona zmy go wod. Ale groza nieszczcia utkwia w nich tak gboko, e nawet Fernanda nie poddaa si prbie i nigdy wicej nie widziano ju nikogo z Buendiw klczcego przy otarzu w popielcow rod. Pukownik Aureliano Buendia dugi czas nie mg odzyska spokoju. Zarzuci produkcj rybek, prawie nie jad i kry jak lunatyk po caym domu, wlokc za sob paszcz i przeuwajc guch wcieko. Po trzech miesicach osiwia i dawny zadzierzysty ws o gumowanych kocach zwisa teraz bezsilnie nad bezkrwistymi ustami, ale w oczach znw pon ten pomie, ktry tak przerazi wiadkw jego narodzin i ktry niegdy wprawia w taniec krzesa poruszane samym tylko spojrzeniem tych oczu. "W furii swego cierpienia daremnie przywoywa te wrebne znaki, ktre go wiody w modoci ciekami niebezpieczestw na jaow pustyni chway. Zagubiony bdzi po obcym sobie domu, gdzie nikt i nic nie budzio w nim ani odrobiny przywizania. Kiedy otworzy pokj Melquiadesa, szukajc ladw przeszoci sprzed wojny, ale znalaz tytko miecie sterty odpadkw zgromadzonych przez tyle lat opuszczenia, Na okadkach ksiek, ktrych nikt ju nie czyta, na starych pergaminach zmacerowanych wilgoci wegetowaa rolinno, a w powietrzu, ktre byo najczystsze, naibardziej wietliste w caym domu, unosia si nieznona wo zmartwiaych wspomnie. Pewnego ranka znalaz Urszul paczca pod kasztanem z gow na kolanach zmarego ma. Pukownik Aureliano Buendia by w domu jedynym, ktry nie widzia ju zjawy olbrzymiego starca drczonego dziesitkami lat deszczy. Przywitaj si z twoim ojcem" - powiedziaa Urszula. Zatrzyma si przez moment pod kasztanem i raz jeszcze stwierdzi, e to puste miejsce take nie wzbudza w nim adnego uczucia. - Co on mwi? - zapyta. - Jest bardzo smutny - odpowiedziaa Urszula - bo myli, e niedugo umrzesz. - Powiedz mu - umiechn si pukownik - e nie umiera si wtedy, kiedy trzeba, ale kiedy mona to zrobi,

120

Przepowiednia zmarego ojca poruszya ostatnie resztki dumy w jego sercu, ale on pomyli to z nagym przypywem siy. Dlatego to zacz nalega na Urszul, eby pokazaa mu miejsce, gdzie zakopaa zote monety znalezione wewntrz gipsowego witego Jzefa. Nigdy si nie dowiesz - odpowiedziaa stanowczo w przypywie dawnego zacietrzewienia. Pewnego dnia - dodaa - zjawi si waciciel tej fortuny i tylko on je odkopie". Nikt nie wiedzia, dlaczego czowiek zawsze tak obojtny na pienidze zacz ich poda ul; chciwie, i to nie drobnych sum, ktre wystarczyyby na pokrycie nagej potrzeby, lecz olbrzymiego skarbu, o ktrym gin wzmianka pograa w zadumie Aureliana Drugiego. Piwni towarzysze, do ktrych zwrci si z prob o pomoc, ukryli si, eby go nie przyjmowa. Jedyn rnic midzy liberaami a konserwatystami jest to, e liberaowie chodz na msz o pitej, a konserwatyci o smej" - mwi wtedy. Niemniej nalega tak natarczywie, prosi tak wytrwale, zama do tego stopnia swoj dum, e troch std, troch stamtd, wlizgujc si wszdzie, z cich skwapliwoci i nieugitym uporem, zdoa zgromadzi w cigu omiu miesicy wicej pienidzy, ni Urszula miaa w swej kryjwce. Wtedy wybra si w odwiedziny do chorego pukownika Gerinelda Marqueza, eby uzyska jego pomoc w zorganizowaniu powszechnej wojny. W swoim czasie pukownik Gerineldo Marquez by waciwie jedynym, ktry mg nawet ze swego krzesa paralityka poruszy zbutwiae nici rebelii. Po rozejmie w Neerlandii, gdy pukownik Aureliano Buendia chroni si na wygnaniu pord zotych rybek, on nadal utrzymywa kontakt z rebelianckimi oficerami, ktrzy pozostali wierni a do klski. Przetrwa z nimi smutn wojn codziennego ponienia, prb i memoriaw, odkadania spraw do jutra i pustych obietnic; wojn bez szans przeciw tym najbardziej oddanym sprawie i nieskoczenie uprzejmym ludziom, ktrzy mieli przydzieli doywotnie renty i nigdy ich nie przydzielili. Tamta walka, krwawa i dwudziestoletnia, nie wyrzdzia tylu szkd co ta korozyjna wojna wiecznego odraczania. Sam pukownik Gerineldo Marquez, ktry unikn trzech zamachw, wyleczy si z piciu ran i wyszed cao z niezliczonych potyczek, zaama si w straszliwym obleniu czekania i pogry w ndznej klsce staroci, rozmylajc o Amarancie pord rombw wiata z okien wynajtego domu. Ostatni o jakich syszano, weterani ukazali si na fotografiach, w jakiej gazecie, z niegodnie podniesionymi gowami, obok nie znanego prezydenta republiki, ktry podarowa im guziki ze swoim wizerunkiem do udekorowania wyogw i zwrci im sztandar zbrukany od kurzu i krwi, eby nim przykrywali swoje trumny. Inni, bardziej dumni, czekali jeszcze na list przymierajc godem w mroku miosierdzia publicznego, podtrzymywani przy yciu wciekoci, gnijc ze staroci we wspaniaym gnoju chway. Tak wic gdy pukownik Aureliano Buendia wezwa go do rozniecenia miertelnej poogi, ktra zmiotaby wszelkie lady rzdw korupcji i zgorszenia wspieranych przez obcego najedc, pukownik Gerineldo Marquez nie mg powstrzyma odruchu litoci. - Aj, Aureliano - westchn - wiedziaem, e stary, ale teraz dopiero rozumiem, e jeste o wiele starszy, ni wygldasz!

121

oszaamiajcym rwetesie ostatnich lat Urszula bardzo niewiele miaa czasu na pilnowanie papieskiego wychowania Josego Arcadia i trzeba go byo teraz na gwat przygotowa do wyjazdu do seminarium. Jego siostr, Meme, o ktr surowo Fernandy toczya wojn ze zgorzknieniem Amaranty, prawie jednoczenie wysyano do szkoy klasztornej, gdzie miaa doj do perfekcji w sztuce gry na klawikordzie. Urszul drczyy powane obawy co do skutecznoci metod stosowanych przez ni dla zahartowania ducha wtego kandydata na papiea, ale nie przypisywaa winy niedostwu staroci ani katarakcie, ktra ledwie jej pozwalaa dostrzega zarysy przedmiotw, lecz czemu, czego sama nie bya zdolna okreli i co bdnie pojmowaa jako coraz szybszy rytm mijania czasu. Lata nie s teraz takie, jak byy dawniej" - mwia czujc, e codzienna rzeczywisto wymyka si jej z rk. Dawniej, mylaa, dzieci duej rosy. Wystarczyo sobie przypomnie, ile czasu trzeba byo na to, by najstarszy Jose Arcadio odszed z Cyganami i to wszystko, co si stao, zanim wrci wymalowany jak w, mwicy jak astronom. I te rzeczy, ktre dziay si w domu, zanim Amaranta i Arcadio zapomnieli jzyka Indian i nauczyli si po hiszpasku. Trzeba byo widzie, ile godzin soca i deszczu wytrzyma biedny Jose Arcadio Buendia pod kasztanem, ile czasu Urszula musiaa opakiwa jego mier, zanim przyniesiono konajcego pukownika Aureliana Buendi ktry po tylu wojnach i tylu cierpieniach, jakich jej przysporzy, nie mia jeszcze skoczonych pidziesiciu lat. W dawnych latach, kiedy przez cay dzie wyrabiaa zwierztka z karmelu, zostawao jej jeszcze do czasu, eby zajmowa si dziemi, obejrze im oczy i zdecydowa, czy potrzebuj oleju rycynowego. Teraz natomiast, kiedy nie miaa prawie nic do roboty i od rana do wieczora nosia na biodrze Josego Arcadia jak w siodle, ten zy gatunek czasu zmusza j do przerywania robt wykonanych ledwie w poowie. Urszula opieraa si staroci nawet wtedy, gdy stracia rachub swoich lat i wszdzie przeszkadzaa, mieszajc si do wszystkiego i zanudzajc nowo przybyych pytaniami, czy nie zostawili w czasie wojny gipsowego witego Jzefa do przechowania na okres deszczu. Nikt nie zauway, kiedy zacza traci wzrok. Jeszcze w ostatnich latach ycia, kiedy ju nie podnosia si z ka, zdawao si, e po prostu zmoga j staro, ale nikt nie odkry jej lepoty. Ona spostrzega to jeszcze przed narodzeniem Josego Arcadia. Z pocztku mylaa, e to jaka przejciowa dolegliwo, pia po kryjomu wywar ze szpiku i wpuszczaa pszczeli mid do oczu, ale bardzo prdko zauwaya, e bez ratunku pogra si w ciemnociach. Tote nigdy nie miaa jasnego pojcia o wynalazku wiata elektrycznego, bo gdy zaoono pierwsze arwki, moga tylko dostrzega saby blask. Nie powiedziaa tego nikomu, bo byoby to publicznym uznaniem wasnej bezuytecznoci. Zacza wiczy si w okrelaniu odlegoci przedmiotw i gosw ludzi, eby widzie pamici, kiedy oczom odbior t zdolno mroki katarakty. Pniej miaa odkry niespodziewan pomoc zapachw, ktre w ciemnociach przybieray konkretno bardziej przekonujc ni wymiary i kolor i w kocu uratoway j przed hab kapitulacji. W ciemnym pokoju moga nawlec ig, obrbi dziurk i wiedziaa zawsze kiedy trzeba odstawi mleko, eby nie wykipiao. Znaa tak dobrze miejsce, gdzie znajdowa si kady przedmiot, e sama zapominaa czasem o swojej lepocie. Kiedy Fernanda przewrcia do gry nogami cay dom szukajc zgubionej obrczki, ktr Urszula znalaza w sypialni na pce dzieci. Po prostu kiedy inni chodzili nieuwanie tu i tam, ona pilnowaa wszystkich swoimi czterema zmysami, eby nigdy jej nie zaskoczono. I po jakim czasie odkrya, e kady z czonkw rodziny codziennie, nie zdajc sobie z tego sprawy, powtarza t sam tras, te same czynnoci i niemal te same sowa o tej samej godzinie. Tylko zmieniajc cokolwiek w tej drobiazgowej rutynie naraali si na niebezpieczestwo zgubienia czego. To te usyszawszy, e Fernanda zgubia obrczk, Urszula przypomniaa

122

sobie, e jedyn jej odmienn czynnoci tego dnia byo wystawienie na sionce materacw dzieci, bo Meme poprzedniej nocy znalaz pluskw. Poniewa dzieci asystoway przy robieniu porzdkw, Urszula pomylaa, e Fernanda pooya obrczk w jedynym miejscu, do ktrego nie mogy sign - na wysokiej pce, Fernanda za szukaa jej wycznie na trasach codziennej drogi, nie wiedzc, e rutyna przeszkadza w szukaniu zgubionych rzeczy i dlatego tak trudno je znale. Wychowanie Josego rcadia pomogo Urszuli w mudnym trudzie orientowania si w najdrobniejszych zmianach w domu. Wiedzc na przykad, e Amaranta ubiera witych w sypialni, udawaa, e uczy dziecko rozrnia kolory. - Powiedz mi, jakiego koloru jest suknia witego archanioa Rafaela - mwia. W ten sposb dziecko udzielao jej informacji, ktrej odmawiay oczy, i na dugo przed jego odjazdem do seminarium moga ju rozrni barwy szat witych, poznajc dotykiem rodzaj tkaniny. Czasami zdarzay si nieprzewidziane wypadki. Pewnego popoudnia, gdy Amaranta zajta haftem siedziaa na ganku z begoniami, Urszula wpada na ni przechodzc. - Na mio Bosk - zawoaa Amaranta - patrz, gdzie idziesz. - To ty - powiedziaa Urszula - siedzisz nie tam, gdzie powinna. Dla niej to byo oczywiste. Ale tego dnia zacza sobie zdawa spraw z czego, czego nikt nie zauway, mianowicie, e soce w cigu roku zmienia niepostrzeenie pozycj i ci, co siaduj w galerii, musz stopniowo zmienia miejsce nie zdajc sobie z tego sprawy. Od tego czasu Urszula musiaa tylko pamita por roku, eby wiedzie dokadnie, gdzie siedzi Amaranta. Chocia coraz bardziej dray jej rce, a nogi z trudem dwigay ciar ciaa, nigdy przedtem nie widziano jej drobnej figurki w tylu miejscach domu jednoczenie. Bya prawie tak czynna jak wtedy, gdy na jej barkach spoczywa cay ciar domu. A jednak nieprzenikniona samotno staroci daa jej tak jasno pojmowania najbahszych nawet zdarze w rodzinie, e po raz pierwszy jasno ujrzaa prawdy, ktrych jej dawne zajcia przedtem nie pozwalay dostrzec. W tym czasie, kiedy przygotowywano Josego Arcadia do seminarium, dokonaa rekapitulacji dziejw rodziny od zaoenia Macondo i cakowicie zmienia opini, jak miaa dotychczas o swoim potomstwie. Zdaa sobie spraw, e pukownik Aureliano Buendia nie straci uczu rodzinnych dlatego, e jego serce stwardniao na wojnie, jak mylaa dawniej, tylko nigdy nie kocha nikogo, nawet swojej ony Remedios czy niezliczonych kobiet jednej nocy, ktre przewiny si przez jego ycie, a tym mniej swoich synw. Zrozumiaa, e prowadzi tyle wojen nie przez idealizm, tak jak wszyscy uwaali, i nie ze znuenia zrezygnowa z bliskiego zwycistwa, lecz zwycia i przegrywa zawsze z tej samej przyczyny, przez zwyczajn i grzeszn pych. Dosza do wniosku, e ten syn, za ktrego oddaaby ycie, by tylko czowiekiem niezdolnym do mioci. Pewnej nocy, kiedy nosia go w onie, syszaa jego pacz. By to pacz tak wyrany, e Jose Arcadio Buendia, picy obok, obudzi si i ucieszy na myl, e bdzie mia syna brzuchomwc. Inne osoby przepowiaday, e bdzie wrbit. Ona jednak zadraa z trwogi, pewna, e ten gboki jk jest pierwszym zwiastunem straszliwego wiskiego ogona, i bagaa Boga, aby pozwoli umrze dziecku, zanim si urodzi. Ale jasno widzenia dana staroci pozwolia jej zrozumie, i powtarzaa to wiele razy, e pacz dzieci w onie matki nie zwiastuje brzuchomwstwa ani daru odgadywania rzeczy przyszych, lecz oznacza niezdolno kochania. To przewartociowanie obrazu syna obudzio w niej nagle cae wspczucie, jakie mu bya winna. Natomiast Amaranta, ktrej oscho serca przeraaa j i ktrej skoncentrowana gorycz rozgoryczaa j sam, ukazaa jej si w ostatecznym swym obrazie jako najtkliwsza z kobiet i z bolesn jasnoci Urszula poja, e

123

niesprawiedliwe tortury, jakie wycierpia Pitro Crespi, wbrew powszechnemu przekonaniu nie byy podyktowane pragnieniem zemsty, ani powolne mczestwo, ktre zamao ycie pukownikowi Gerineldowi Marauezowi, nie wynikao z jej goryczy, jak twierdzili wszyscy, lecz jedno i drugie bya walk na mier i ycie midzy mioci bez granic a niezwycionym tchrzostwem i w kocu zatriumfowa nierozsdny strach, jaki zawsze budzio w Ama-rancie jej wasne udrczone serce. Wtedy to Urszula zacza mwi o Rebece, wspomina j z dawn czuoci, pogbion spnionym alem i nagym podziwem, bo zrozumiaa, e tylko ona, Rebeka, ktra nigdy nie karmia si jej mlekiem, lecz ziemi i wapnem ze cian, Rebek w ktrej yach pyna krew obcych ludzi, Rebeka o niecierpliwym sercu i rozszalaa m brzuchu, jedna tylko Rebeka miaa t odwag bez granic, ktrej pragna Urszula dla swego potomstwa. - Rebeko - mwia dotykajc rkami cian - jak bardzo niesprawiedliwi bylimy dla ciebie! W domu uwaano po prostu, e Urszula bredzi, zwaszcza odkd zacza chodzi z uniesion praw rk jak archanio Gabriel. Fernanda jednak zauwaya przebyski trzewoci w mrokach tego majaczenia, bo Urszula moga powiedzie bez wahania, ile pienidzy wydano w domu w cigu ubiegego roku. Amaranta pomylaa to samo pewnego dnia, gdy jej matka mieszaa w garnku zup i nagle, nie wiedzc, e kto jej sucha, powiedziaa, e mynek do mielenia kukurydzy, ktry kupiono od pierwszych Cyganw i ktry zagin przedtem, nim Jos Arcadio okry wiat szedziesit pi razy, jest jeszcze cigle w domu Pilar Ternery. Take stuletnia prawie, ale zdrowa i zwinna pomimo niewiarygodnej otyoci, ktra przeraaa dzieci, tak jak niegdy jej miech poszy gobie, Pilar Ternera nie zdziwia si bystroci Urszuli, bo jej wasne dowiadczenie zaczynao j uczy, e przytomna staro moe wicej powiedzie ni wrby z kart. Mimo wszystko uwiadomiwszy sobie, e nie zdy ju ugruntowa powoania Josego Arcadia, Urszula wpada w konsternacj. Zacza popenia bdy usiujc dostrzec oczyma rzeczy, ktre intuicja pozwalaa jej widzie janiej i lepiej. Pewnego ranka wylaa chopcu na gow zawarto kaamarza, mylc, e to woda kwiatowa. Sprawia tyle zamtu uporczyw chci mieszania si we wszystko, e czua si przybita i miewaa napady zego humoru, szamoczc si w ciemnociach, ktre zaczynay j opltywa jak pajczyna. Wtedy to przyszo jej na myl, e jej niezdarno nie jest pierwszym zwycistwem staroci i ciemnoci, ale bdem czasu. Mylaa, e dawniej, kiedy Bg nie wyprawia z miesicami i latami tych samych sztuczek co Turcy przy odmierzaniu okcia perkalu, rzeczy miay si inaczej. Teraz nie tylko dzieci prdzej rosy, ale i uczucia rozwijay si w inny sposb. Zaledwie Pikna Remedios zdya wstpi w niebo ciaem i dusz, gdy ju bezmylna Fernanda utyskiwaa po latach nad utrat swoich przecierade. Jeszcze nie ostygy v grobach ciaa Aurelianw, a ju Aureliano Drugi znowu sprasza do domu pijakw, ktrzy grali na akordeonie i opijali si szampanem, jakby to nie chrzecijan pogrzebano, tylko psy, i jakby przeznaczeniem tego domu obkanych, ktry tyle trosk j kosztowa i tyle karmelowych zwierztek, byo obrci si w mietnik rozpusty. Rozmylajc nad tym, podczas gdy przygotowywano kufer Josego Arcadia, Urszula zadaa sobie pytanie, czy nie lepiej ju raz spocz w grobie i da si zasypa ziemi, a Boga pytaa bez lku, czy naprawd myli, e ludzie zrobieni s z elaza, eby znie tyle cierpie i ponie. I tak pytajc bez koca podsycaa swoje urazy i ale trawiona nieodpart chci, by wybuchn zorzeczeniem jak pierwszy lepszy z obcych przybyszy i pozwoli sobie wreszcie na chwil buntu tak upragnion i tyle razv odkadan, i skoczy z rezygnacj, raz wreszcie plun na wszystko i wyrzuci z serca morze tych przeklestw, ktre musiaa przeyka przez cae sto lat ustpstw.

124

- Do stu par diabw! - wykrzykna. Amaranta, ktra skadaa bielizn do kufra, pomylaa, e ugryz j skorpion. - Gdzie jest? - zapytaa przestraszona. - Co? - Skorpion - wyjania Amaranta. Urszula pooya palec na sercu. - Tutaj - odpowiedziaa. W pewien czwartek o drugiej po poudniu Jos Arcadio odjecha do seminarium. Urszula miaa wspomina go zawsze tak, jak w jej wyobraeniu wyglda, gdy si egna blady i powany, bez jednej zy, tak jak go nauczya, duszcy si z gorca w ubraniu z zielonego sukna z miedzianymi guzikami i z nakrochmalon kokard u konierzyka. Odjedajc zostawi po sobie w jadalni przenikliwy zapach wody kwiatowej, ktr ona wylewaa mu na wosy, eby i jego ladem w domu. Podczas poegnalnego obiadu rodzina pokrywaa zdenerwowanie miechem i artami, z przesadnym entuzjazmem reagujc na dowcipy ojca Antonia Isabel. Ale kiedy wynoszono kufer, obity wewntrz pluszem, ze srebrnymi okuciami, zdawao si, e wynosz z domu trumn. Pukownik Aureliano Buendia nie chcia uczestniczy w poegnaniu. - Jeszcze tego ostatniego wistwa nam brakowao - burkn. - Papiea! Trzy miesice pniej Aureliano Drugi i Fernanda odwieli Meme do szkoy i przywieli kla\uko;:d, ktry zaj miejsce pianoli. W tym samym czasie Amaranta zacza tka dla siebie caun miertelny. Gorczka bananowa ucicha. Dawni mieszkacy Macondo, zapdzeni w kt przez obcvch, powrcili do pierwotnej pracowitej egzystencji i jej skromnych rodkw, zadowoleni jednak mimo wszystko, e przetrwali plag. W domu wci podejmowano goci obiadami i dawne obyczaje wrciy waciwie dopiero w wiele lat pniej, gdy odjechaa Kompania Bananowa. Doszo jednak do radykalnych zmian w tradycyjnym pojciu gocinnoci, bo wtedy ju Fernanda narzucaa swoje prawa. Bez obaw interwencji Urszuli odsunitej w ciemno i Amaranty pochonitej robot caunu dawna pretendentka do tronu z ca swobod moga dobiera biesiadnikw i narzuca im rygory, ktre wpoili w ni rodzice. Na skutek jej surowoci dom sta si bastionem odrodzonych na nowo dobrych obyczajw, w miecie rozwydrzonym wulgarnoci cudzoziemcw i lekkoci, z jak trwonili swe atwo zdobyte fortuny. Dla niej, nie uznajcej kompromisw, ludzie dobrze urodzeni nie mieli nic wsplnego z Kompani Bananow. Nawet jej szwagier Jose Arcadio Drugi pad ofiar jej zapdw dyskryminacyjnych, bo w zamieszaniu pierwszych dni wystawi znowu na licytacj swoje wspaniae koguty bojowe i przyj prac nadzorcy w Kompanii Bananowej. - Nie wpuszcz go do domu - powiedziaa Fernanda - dopki mu nie przejdzie ta cudzoziemska zaraza. W domu zapanowa taki rygor, e Aureliano Drugi zdecydowanie czu si swobodniej u Petry Cotes. Z pocztku pod pretekstem ulenia w pracy onie zacz urzdza biesiady w domu konkubiny. Potem pod pretekstem, e zwierzta trac podno, przenis tam obory i stajni. W kocu tumaczc si tym, e u Petry Cotes jest chodniej, zainstalowa u niej cae swoje biuro. Kiedy Fernanda zdaa sobie spraw, e jest wdow po yjcym mu, za pno ju byo przywraca rzeczy do dawnego stanu. Aureliano Drugi rzadko jada w domu i ostatnie pozory, ktre jeszcze zachowywa - jak sypianie w domu ony - nie przekonyway nikogo. Pewnej nocy zaniecha i tego i ranek zasta go w ku Petry Cotes. Fernanda wbrew jego spodziewaniem nie zrobia mu najmniejszej wymwki, nie oburzya si ani nawet nie westchna, ale tego samego dnia posaa do domu konkubiny dwa kufry z jego ubraniami. Kazaa je nie rodkiem ulicy w samo poudnie, tak eby kady zobaczy, przekonana, e zbkany m nie zniesie wstydu i powrci do zagrody z pochylon gow. Ten heroiczny

125

gest by jeszcze jednym dowodem, jak le znaa Fernanda nie tylko swego ma, ale rodowisko, ktre nie miao nic wsplnego z tym, w jakim ona wyrosa, bo ktokolwiek widzia przenoszone kufry, pomyla, e ostatecznie jest to naturalne zakoczenie historii, ktrej intymne szczegy dla nikogo nie byy sekretem, Aureliano Drugi za uczci darowan mu wolno trzydniowym bankietem. Jakby dla ostatecznego pognbienia maonki, ktra zaczynaa si fatalnie starze w swoich smtnych szatach ze swymi starowieckimi medalionami i swoj dum nie na miejscu, konkubina zdawaa si rozkwita i przeywa drug modo, przystrojona w barwne jedwabie, a ponce w oczach wiateko zemsty dodawao im drapienego uroku. Aureliano Drugi rzuci si na nowo w jej ramiona z modzieczym ogniem, jak dawniej, kiedy kochaa nie jego, lecz mylia go z jego bratem bliniakiem i sypiajc z obydwoma w tym samym czasie mylaa, e Bg obdarzy j szczciem dajc mczyzn, ktry kocha za dwch. Namitno rozgorzaa nowym pomieniem tak gwatownym, e czsto zasiadszy do stou spogldali sobie w oczy, po czym bez sowa przykrywali talerze i szli do sypialni syci gd mioci. Pod wraeniem rzeczy widzianych podczas swoich sekretnych wizyt u francuskich matron Aureliano Drugi kupi Petrze Cotes ko z biskupim baldachimem, w oknach zawiesi aksamitne firanki, a sufit i ciany sypialni ozdobi wielkimi krysztaowymi lustrami. Hula i szasta pienidzmi bardziej ni kiedykolwiek. Pocig, ktry przyjeda codziennie o jedenastej, przywozi dla niego coraz to wicej skrzynek szampana i brandy. Wracajc ze stacji zaprasza na zaimprowizowany festyn, kogokolwiek spotka na drodze, tubylca czy cudzoziemca, znajomego lub przyszego znajomego, bez adnych rnic. Nawet mao towarzyski pan Brown, ktry umia mwi tylko w obcym jzyku, ulega kuszcym gestom Aureliana Drugiego i kilkakrotnie upi si do nieprzytomnoci w domu Petry Cotes, a nawet zmusi dzikie owczarki niemieckie, ktre mu wszdzie towarzyszyy, do taczenia melodii teksaskich, ktre sam me w ustach w rytm akordeonu. - Z drogi, krowy - rycza Aureliano Drugi w szale zabawy - na bok, bo ycie jest krtkie! Nigdy jeszcze nie wyglda tak dobrze i nie cieszy si tak popularnoci, nigdy te podno jego zwierzt nie osigna takiego stopnia jak teraz. Tyle byda zabijano podczas nieustajcych hulanek, tyle wi i kur, e ziemia na dziedzicu staa si czarna i botnista od krwi. By to wieczysty mietnik wyrzucanych staie koci, trzewi i wszelkich odpadkw, tak e przez cay czas musieli pali laski dynamitu, aby spy nie wydubay gociom oczu. Aureliano Drugi zrobi si gruby i ociay, jego twarz przybraa kolor ciemnej czerwieni na skutek apetytu, ktry mona byo porwnywa tylko z tym, jaki okazywa Jose Arcadio po powrocie z podry naokoo wiata. Sawa jego obarstwa, olbrzymiej rozrzutnoci i niesychanej gocinnoci rozesza si poza granice moczarw i cigna najbardziej renomowanych arokw z wybrzea. Ze wszystkich stron zjeday synne obartuchy, eby wzi udzia w niedorzecznych turniejach, organizowanych w domu Petry Cotes. Aureliano Drugi by niezwyciony przy stole a do nieszczsnej soboty, kiedy pojawia si Camila Sagastume, legendarna niewiasta o ksztatach sonia, ktre zyskay jej przezwisko Elefanta. Pojedynek przecign si a do wtorku rano. W cigu pierwszych dwudziestu czterech godzin, pochonwszy cielaka z garniturem patatw i pieczonych bananw, i do tego ptorej skrzyni szampana, Aureliano Drugi mia pewno zwycistwa. Wydawa si bardziej rozochocony i peen ywotnych si ni jego nieprzenikniona przeciwniczka w konkurencji, o stylu wyranie bardziej zawodowym, lecz przez to samo mniej emocjonujcym najrnorodniejsz publiczno zapeniajc dom. Podczas gdy Aureliano Drugi jad ksami, opanowany niecierpliwoci triumfu, Elefanta krajaa misiwo ze spokojem i wpraw chirurga, jada bez popiechu, i nawet z pewn przyjemnoci. Bya olbrzymia i potna, ale

126

nad tusz przewaaa kobieca agodno, a twarz miaa tak adn, donie tak delikatne i wypielgnowane i czar osobisty tak nieodparty, e kiedy Aureliano Drugi ujrza j wchodzc do domu, powiedzia komu po cichu, e wolaby toczy z ni zapasy w ku ni przy stole. Pniej, kiedy zobaczy, jak zjada wiartk cielaka nie naruszajc adnej z regu elegancji i wiatowego obycia, owiadczy powanie, e ten fascynujcy wr bez dna, subtelny i nienasycony, jest w pewnym sensie ideaem kobiety. Nie myli si. Otaczajca j grona fama okazywaa si bez podstaw. Nie bya poskromicielk bykw ani brodat kobiet z greckiego cyrku, wbrew temu, co mwiono, lecz dyrektork szkoy piewu. Sztuk jedzenia opanowaa dopiero jako szacowna matka rodziny, szukajc sposobu lepszego odywiania dzieci nie przez sztuczne podniety apetytu, lecz dziki absolutnemu spokojowi ducha. Jej teoria, dowiedziona przez praktyk, opieraa si na zasadzie, e czowiek utrzymujcy w idealnym porzdku wszystkie sprawy sumienia moe je bez przerwy, pki si nie zmczy. Tak wic z tych wzgldw moralnych, a nie przez ambicj sportow, opucia szko i dom, aby stan' w szranki z mczyzn, ktrego sawa aroka bez zasad obiega cay kraj. Od pierwszego wejrzenia zdaa sobie spraw, e Aureliana Drugiego zgubi nie odek, ale charakter. Pod koniec pierwszej, nocy, podczas gdy Elefanta zachowaa znakomita form i opanowanie, Aureliano Drugi traci siy na gawdy, miech i arty. Przespali cztery godziny. Po obudzeniu kade pokno sok z pidziesiciu pomaracz, osiem litrw kawy i trzydzieci surowych jaj. Drugiego ranka, po wielu bezsennych godzinach i spoyciu dwch wieprzw, kici bananw t czterech skrzy szampana, Eleranta zacza podejrzewa, e Aureliano Drugi niechccy odkry t sam metod co ona, ale absurdaln drog zupenej nieodpowiedzialnoci. By wic bardziej niebezpieczny, ni przypuszczaa. Niemniej, kiedy Petra Cotes postawia na st dwa pieczone indyki, Aureliano Drugi wyglda, jakby mia za chwil dosta ataku apopleksji. - Jeeli pan nie moe, to prosz nie je - powiedziaa Elefanta - bdzie remis. Powiedziaa to ze szczerego serca, rozumiejc, e ona take nie mogaby zje ju ani ksa z powodu wyrzutw sumienia, ze przyczyni si do mierci przeciwnika. Ale Aureliano Drugi potraktowa to jako nowe wyzwanie i wepchn w siebie indyka, przekraczajc granice swojej niesychanej pojemnoci. Straci przytomno. Upad czoem na pmisek koci, toczc z ust pian jak wcieky pies i duszc si w rzeniu agonii. Uczu w gbi ciemnoci, e zrzucaj go z jakiej wiey w bezdenn przepa, i w ostatnim przebysku przytomnoci zda sobie spraw, e na kocu tego spadania czeka na niego mier. - Zaniecie mnie do Fernandy - zdoa wykrztusi. Przyjaciele, ktrzy zanieli go do domu, myleli, e chce wypeni dane onie przyrzeczenie, e nie skona w ku konkubiny. Petra Cotes wypastowaa lakierowane trzewiki, w ktre on kaza si ubra do trumny, i szukaa kogo, kto by mu je zanis, kiedy przyszli j zawiadomi, e Aureliano Drugi czuje si ju dobrze i nie grozi mu niebezpieczestwo. Wyzdrowia rzeczywicie w przecigu tygodnia i w dwa tygodnie pniej wici to wydarzenie now huczn zabaw. Nadal mieszka w domu Petry Cotes, ale odwiedza Fernand codziennie i czasami zostawa na obiedzie w krgu rodzinnym, jakby los odwrci sytuacj i uczyni go mem konkubiny, a kochankiem ony. Dla Fernandy by to okres spokoju. W nudzie opuszczenia jedyn jej rozrywk bya gra na klawikordzie w godzinie sjesty i korespondencja z dziemi. W szczegowych listach, ktre posyaa do nich co dwa tygodnie, nie byo ani sowa prawdy. Nie mwia dzieciom o swoich troskach. Ukrywaa przed nimi smutek domu, ktry pomimo begonii w socu, pomimo dusznego upau o drugiej po poudniu, pomimo odgosw wesooci dochodzcych z ulicy coraz bardziej stawa si podobny do kolonialnego paacu jej rodzicw.

127

Fernanda krya po nim sama, wrd trojga ywych duchw i zmarego Josego Arcadia Buendii, ktry czasami zasiada w pmroku salonu i rozgldajc si badawczo dokoa sucha jej gry na klawikordzie. Pukownik Aureliano Buendia by cieniem. Od czasu gdy ostatni raz wyszed z domu, by zaproponowa wojn bez przyszoci pukownikowi Gerineldowi Marquezowi, opuszcza swoj pracowni tylko po to, eby zaatwi swoje potrzeby pod kasztanem. Nie przyjmowa adnych wizyt, oprcz cyrulika raz na trzy tygodnie. Jada tylko to, co mu przynosia Urszula, raz dziennie, i chocia nadal wyrabia zote rybki z dawnym zapamitaniem, przesta je sprzedawa, kiedy dowiedzia si, e ludzie nie kupuj ich dla ozdoby, tylko jako relikwi historyczn. Ktrego dria rozpali na podwrku ognisko z lalek Remedios, ktre przyozdabiay jego sypialni od dnia lubu. Czujna Urszula zorientowaa si, co robi jej syn, ale nie moga temu przeszkodzi. - Masz serce z kamienia - powiedziaa. - To nie sprawa serca - odpowiedzia. - W pokoju lgn si mole. Amaranta tkaa swj caun. Fernanda nie rozumiaa, dlaczego od czasu do czasu pisywaa do Meme, a nawet posyaa jej prezenty, natomiast nie chciaa nic sysze o przyszym papieu. Do mierci si nie dowiecie, dlaczego" - odpowiedziaa Amaranta, zapytana przez Urszul. I ta odpowied zasiaa w sercu staruszki zagadk, ktrej do koca nie moga rozwiza. Wysoka, miga, wyniosa, zawsze ubrana w mulinowe halki, z dystynkcj, ktra przetrwaa lata i ze wspomnienia, Amaranta zdawaa si nosi naznaczony popioem na czole krzy dziewictwa. W rzeczywistoci nosia go pod czarnym bandaem, ktrego nie zdejmowaa nigdy nawet do snu i ktry sama praa i prasowaa. ycie jej upywao na wyszywaniu caunu. Mona byoby powiedzie, e wyszywaa za dnia, a prua w nocy, i nie z nadziej pognbienia tym sposobem samotnoci, lecz przeciwnie, po to, by j wesprze. Najwikszym zmartwieniem Fernandy w jej latach opuszczenia byo to, e Meme przyjedzie na pierwsze wakacje i nie zastanie w domu Aureliana Drugiego. Choroba z przejedzenia zakoczya te obawy. Kiedy Meme wrcia, jej rodzice uzgodnili zastosowanie takiej taktyki, eby dziewczynka nie tylko nadal wierzya w wierno maesk swego ojca, ale nawet nie zauwaya smutku panujcego w domu. Co roku przez dwa miesice Aureliano Drugi odgrywa rol przykadnego ma i organizowa zabawy z lodami i ciasteczkami, ktre ywa i wesoa dziewczynka rozweselaa gr na klawikordzie. ju wwczas byo oczywiste, e odziedziczya bardzo niewiele z charakteru matki. Wydawaa si raczej drug wersj Amaran-ty z czasw, kiedy ta nie znaa jeszcze goryczy i tanecznym krokiem krya po domu w dwunastym, w czternastym roku ycia, zanim skryta namitno do Pietra Crespiego powikaa na zawsze drogi jej serca. Ale w przeciwiestwie do Amaranty, w przeciwiestwie do nich wszystkich, nie wykazywaa jeszcze rodzinnego pitna samotnoci i wydawaa si cakowicie zadowolona ze wiata, nawet kiedy zamykaa si w salonie o drugiej po poudniu, aby z niezomn dyscyplin wiczy na klawikordzie. Byo oczywiste, e lubi dom i przez cay rok marzy o modzieczym rozgardiaszu, ktry wywoywao w nim jej przybycie, i e niedaleka jest od umiowania zabaw i wylewnej gocinnoci swego ojca. Pierwsza oznaka tego zgubnego dziedzictwa ujawnia si podczas trzecich wakacji, kiedy Meme przywioza do domu cztery siostry zakonne i szedziesit osiem koleanek z klasy, zaproszonych przez ni na tydzie z wasnej inicjatywy i bez uprzedzenia rodziny. - Co za nieszczcie! - lamentowaa Fernanda. - To stworzenie jest rwnie bezmylne jak jej ojciec! Trzeba byo poyczy od ssiadw ka i hamaki, ustanowi dziewi turnusw przy stole, wyznaczy godziny uywania azienki i zdoby czterdzieci dodatkowych taboretw,

128

eby dziewczynki w niebieskich mundurkach i wysokich sznurowanych bucikach nie wasay si przez cay dzie z jednego miejsca na drugie. Wizyta nie udaa si na caej linii, gdy zaledwie haaliwe pensjonariuszki koczyy je niadanie, ju trzeba byo podawa obiad, a w chwil pniej kolacj, i przez cay tydzie mogy raz tylko wyj na spacer. Wieczorem zakonnice paday z wyczerpania i nie miay ju si si rusza ani nawoywa do porzdku, gdy jeszcze cae stado niezmordowanych dziewczt wypiewywao na podwrzu nieprzyzwoite piosenki szkolne. Pewnego dnia omal nie przewrciy Urszuli, ktra uporczywie usiowaa by uyteczna wanie tam, gdzie najbardziej zawadzaa. Innym razem zakonnice podniosy krzyk, bo pukownik Aureliano Buendia wysiusia si pod kasztanem nie przejmujc si obecnoci dziewczynek na podwrku. Amaranta omal nie wywoaa paniki, gdy solia zup w kuchni i jedna z zakonnic, ktra akurat tam wesza, zapytaa, co to jest, te garci biaego proszku. - Arszenik - powiedziaa Amaranta. W wieczr przyjazdu pensjonarki przed pjciem spa tak si toczyy przy wejciu do ubikacji, e o pierwszej w nocy Jeszcze wchodziy tam ostatnie. Fernanda kupia wwczas siedemdziesit dwa nocniki, ale to tylko zamienio problem wieczorny na problem poranny, bo ju od witu przed drzwiami ubikacji ustawia si dugi rzd dziewczynek, kada z nocnikiem w rku, czekajcych na swoj kolejk, aby go oprni. Niektre skaryy si na gorczk i kilka z nich dostao jakiej infekcji od uku komarw, wikszo jednake wykazaa niezomn odporno w obliczu najbardziej uciliwych trudw i nawet w godzinie najwikszego skwaru gonia si po ogrodzie. Kiedy w kocu odjechay, kwiaty byy podeptane, meble poamane, a ciany pokryte rysunkami i napisami, lecz Fernanda przebaczya im wszelkie zniszczenia, tak bya rada z ich odjazdu. Zwrcia ka i poyczone taborety i schowaa siedemdziesit dwa nocniki w pokoju Melquiadesa. Zamknity pokj, wok ktrego niegdy skupiao si ycie duchowe domu, od tej pory nazwany zosta pokojem nocnikw". Wedug pukownika Aureliana Buendii nazwa ta bya jak najbardziej odpowiednia, bo gdy reszta rodziny nie moga si nadziwi odpornoci tych czterech cian na kurz i zniszczenie, on zawsze widzia tam mietnisko. Nie obchodzio go, kto ma racj, a o przeznaczeniu pokoju dowiedzia si tylko dlatego, e Fernanda przez cae jedno popoudnie przechodzia tamtdy i przeszkadzaa mu w pracy ustawiajc nocniki. W tym czasie pojawi si na nowo w domu Jos Arcadio Drugi. Przechodzi przez ganek nie mwic nikomu dzie dobry i zamyka si w warsztacie, eby rozmawia z pukownikiem. Nie mogc go widzie, Urszula syszaa cikie stpanie jego butw nadzorcy i dziwia si tej odlegoci nie do przebycia dzielcej go od rodziny, a nawet od brata bliniaka, z ktrym w dziecistwie mylia go rodzona matka Suita Sofia de la Piedad, a z ktrym teraz nie mia adnej cechy wsplnej. By kanciasty, uroczysty, wiecznie zamylony, smutny jak Saracen, z jakim pospnym blaskiem w twarzy barwy jesieni. Urszula wyrzucaa sobie, e mwic o rodzinie czsto o nim zapominaa, ale gdy poczua go na nowo w domu i spostrzega, e pukownik wpuszcza go do warsztatu podczas godzin pracy, signa do wszystkich dawnych wspomnie i utwierdzia si w przekonaniu, e w jakim momencie dziecistwa Jos Arcadio zamieni si ze swoim bratem, bo to on, a nie tamten powinien nazywa si Aureliano. Nikt nie zna szczegw z jego ycia. W swoim czasie wiedziano, e nie ma staego miejsca zamieszkania, e hoduje koguty w domu Pilar Ternery i czasem tam sypia, ale najczciej spdza noce w pokojach matron francuskich. y, nie zmierzajc w adnym kierunku, jak zbkana gwiazda w systemie planetarnym Urszuli. W rzeczywistoci Jose Arcadio Drugi nie by czonkiem rodziny - ani nigdy nie mia nalee do innej - od tego dalekiego ranka, kiedy pukownik Gerineldo Marquez zabra go do

129

koszar, nie po to, eby si przyjrza egzekucji, ale eby do koca ycia nie zapomnia smutnego i lekko drwicego umiechu rozstrzeliwanego. Byo to nie tylko najdawniejsze, ale jedyne wspomnienie z jego dziecistwa. Innego wspomnienia o staruszku w starowieckiej kamizelce i w kapeluszu przypominajcym krucze skrzyda, ktry opowiada cuda siedzc naprzeciw okna w olepiajcym blasku, nie mgi umieci w adnej epoce. Byo to wspomnienie niejasne, zupenie pozbawione jakichkolwiek niepokojw czy tsknoty, w przeciwiestwie do wspomnienia o rozstrzelanym, ktre w rzeczywistoci zdecydowao o jego yciu i, w miar jak si starza, przybierao coraz janiejsze zarysy, jakby upywajcy czas je przyblia. Urszula prbowaa wykorzysta wpyw Josego Arcadia Drugiego, eby pukownik Aureliano Buendia zrezygnowa ze swego zamknicia. Namw go, eby poszed do kina - mwia. - Wiem, e kino go nudzi, ale przynajmniej bdzie mia okazj odetchn wieym powietrzem". Ale wkrtce poja, e jest rwnie nieczuy na jej proby jak sam pukownik, e obydwu okrywa ten sam pancerz, ktrego adne uczucia przebi nie potrafi. Cho nigdy nie wiedziaa tak jak nie wiedzia nikt, o czym rozmawiali przez dugie godziny zamknicia w warsztacie, zrozumiaa, e tylko oni dwaj w rodzinie wydaj si zczeni jakimi wizami. Nie ulegao jednak wtpliwoci, e nawet Jose Arcadio Drugi nie mgby wycign pukownika z zamknicia. Inwazja pensjonarek zacienia granice jego cierpliwoci. Pod pretekstem, e sypialnia jest opanowana przez mole, pomimo zniszczenia pontnych dla nich lalek Remedios, zawiesi hamak w warsztacie i wychodzi tylko po to, by zaatwia swe potrzeby na podwrku. Urszula nie moga nawiza z nim najprostszej rozmowy. Wiedziaa, e nie patrzy na talerze z jedzeniem, tylko odstawia je na koniec stou, aby wykoczy rybk, obojtny, e zupa gstnieje lub e stygnie miso. Stal si jeszcze bardziej zgryliwy i niedostpny, od kiedy pukownik Gerineldo Marquez odmwi poparcia go w sklerotycznej wojnie, tak jakby zamkn si na zawsze, i w kocu rodzina zacza myle o nim jak o zmarym. Nie ujawnia adnych odruchw ludzkich a do tego jedenastego padziernika, kiedy wyjrza przez drzwi na ulic, eby zobaczy defilad cyrkowcw. By to dla pukownika Aureliana Buendii dzie podobny do wszystkich innych dni ostatnich lat. O pitej rano zbudzi go koncert ab i wierszczy za murem. Drobny deszcz my od soboty i pukownik nie potrzebowa sysze jego delikatnych szeptw wrd lici w ogrodzie, bo tak czy inaczej poczuby go w zimnie przenikajcym koci. Jak zawsze mia na sobie swoj wenian opocz i staromodne pantalony z surowej baweny, z ktrymi nie mg si rozsta, cho z powodu okrywajcej je patyny wiekw sam nada im nazw hiszpaskich gaci". Woy te wskie spodnie, ale nie zacisn sprzczek u nogawek i nie spi jak zazwyczaj konierza od koszuli zotym guzem, poniewa mia zamiar wzi kpiel. Potem zarzuci opocz na gow niby kaptur, przyczesa palcami sterczce wsy i poszed wysiusia si na podwrze. Soce nie wychodzio zza chmur i Jos Arcadio Buendia drzema jeszcze pod palmowym daszkiem przegniym od deszczu. Syn nie zobaczy go, tak jak nie widzia go nigdy, i nie usysza niezrozumiaego zdania, z ktrym zwrcio si do niego widmo ojca nagle przebudzone strumieniem gorcej uryny opryskujcym mu buty. Odoy kpiel na pniej, nie z powodu zimna i wilgoci, ale dusznej mgy padziernikowej. Wrciwszy do warsztatu poczu dym z kuchennego pieca, ktry rozpalaa Santa Sofia de la Piedad. Poczeka w kuchni, a zagotuje si kawa, aby wzi sobie kubek, jak zwykle bez cukru. Santa Sofia de la Piedad zapytaa go jak co ranka, ktry to dzie tygodnia, i odpowiedzia, e wtorek, jedenastego padziernika. Widzc nie zmienion wyzocona pomieniem ognia twarz kobiety, ktra ani w tym, ani w adnym innym momencie nie zdawaa si istnie cakowicie, przypomnia sobie nagle, e pewnego jedenastego padziernika, podczas wojny, obudzia go brutalna pewno, e

130

kobieta, z ktr spa, nie yje. Byo tak istotnie i nie zapomnia tego dnia, bo i ona na godzin przedtem zapytaa go o dat. Mimo tego echa z przeszoci, take i tym razem nie uwiadomi sobie, jak dalece opuci go dar przeczu, i podczas gdy gotowaa si kawa, myla wci z prostej ciekawoci, ale bez cienia smutku o kobiecie, ktrej imienia nie zna i nigdy nie widzia jej twarzy za ycia, bo przysza w ciemnociach, potykajc si po omacku, do jego hamaka. W pustce pozostawionej przez tyle kobiet, ktre w podobny sposb zjawiay si w jego yciu, nie pamita jednak, e to ona w szale pierwszego zblienia omal nie utona we wasnych zach i zaledwie na godzin przed mierci przysigaa kocha go, pki nie umrze. Nie myla ju o niej ani o adnej innej z kochanek, kiedy wrci do warsztatu z dymicym kubkiem kawy i zapali wiato, by przeliczy zote rybki przechowywane w blaszanym pudeku. Byo ich siedemnacie. Odkd postanowi nie sprzedawa ich wicej, wyrabia dwie rybki dziennie, a kiedy doszed do dwudziestu piciu, wrzuca je z powrotem do tygla i przetapia, by rozpocz robot od nowa. Przepracowa cay ranek, zaabsorbowany, nie mylc o niczym, nie zdajc sobie sprawy, e o dziesitej deszczyk zmieni si w ulew i kto przeszed obok warsztatu woajc, eby zamknito drzwi, bo dom popynie z wod, i nie uwiadamiajc sobie w ogle wasnego istnienia, a do chwili, gdy wesza Urszula z obiadem i zgasia wiato. - Co za deszcz - powiedziaa Urszula. - Padziernik - odpowiedzia. Mwic to nie podnis wzroku znad pierwszej zrobionej tego dnia rybki, gdy wanie osadza rubiny w oczach. Dopiero gdy j skoczy i razem z innymi zoy w pudeku, zabra si do jedzenia zupy. Potem zjad bez popiechu kawaek misa duszonego z cebul, biay ry i plasterki smaonego banana, wszystko razem na tym samym talerzu. Jego zawsze umiarkowany apetyt nie zmienia si, zarwno w najpomylniejszych, jak i w najciszych okolicznociach. Po skoczonym obiedzie odczu spokj lenistwa, jaki swego rodzaju przesd naukowy nie pozwala mu nigdy pracowa, czyta, kpa si ani spa z kobiet przed upywem dwch godzin trawienia i bya to wiara tak silnie zakorzeniona, e wiele razy opnia operacje wojenne, eby nie naraa wojska na ryzyko niestrawnoci. Tote pooy si w hamaku, wydubujc wosk z uszu maym kozikiem, a po paru minutach zasn. nio mu si, e wchodzi do pustego domu o biaych cianach i drczy go wiadomo, i jest pierwsz istot ludzk, jaka si tam znalaza. We nie przypomnia sobie, e to samo nio mu si w zesz noc i przez wiele innych nocy ostatnich lat, i wiedzia, e obraz ten zatrze si w jego pamici z chwil przebudzenia, gdy ten powtarzajcy si sen mia waciwo przypominania si tylko we nie. Rzeczywicie, w chwil pniej, kiedy cyrulik zapuka do drzwi warsztatu, pukownik Aureliano Buendia przebudzi si z wraeniem, e niechccy zdrzemn si na par sekund i nie mia czasu nic we nie przey. - Dzisiaj nie - powiedzia do balwierza. - Zobaczymy sit w pitek. Mia trzydniowy zarost przetykany biaymi kpkami, ale nie uwaa za konieczne zgoli go, skoro w pitek czekao go strzyenie wosw i mona byo zrobi wszystko za jednym razem. Lepki pot podczas drzemki podrani blizny po wrzodach pod pachami. Deszcz usta, ale soce jeszcze nie wychodzio zza chmur. Pukownik Aureliano Buendia czkn gono i uczu na podniebieniu kwany smak zupy, co byo jakby wydanym przez organizm rozkazem, eby zarzuci na ramiona opocz i poszed do latryny. Tam pozosta duej, ni potrzeba, siedzc w kucki nad gnojem fermentujcym w drewnianej skrzyni, dopki przyzwyczajenie nie wskazao mu, e pora wrci do pracy. Przypomnia sobie, e jest wtorek i e Jose Arcadio Drugi nie przyszed do warsztatu, gdy tego dnia przypadaa wypata na plantacjach Kompanii Bananowej. Ta myl, podobnie jak wszystkie inne w ostatnich latach, przywioda

131

go nie wiadomo dlaczego do myli o wojnie. Przypomnia sobie, e pukownik Gerineldo Marquez przyrzek mu kiedy postara si o konia z bia gwiazd na czole, ale potem ju wicej nie byo o tym mowy. Potem przebiega w pamici rne zdarzenia rozproszone po drogach przeszoci, ale bez adnych refleksji czy wnioskw, poniewa nie mogc zaj myli czym innym, nauczy si myle obojtnie i na zimno, tak by wspomnienia, ktrych nie mg unikn, nie zraniy w nim adnego z uczu. Po powrocie do warsztatu widzc, e powietrze zaczyna wysycha, uzna, e moment jest dobry na kpiel, ale Amaranta wyprzedzia go w tym zamiarze. Rozpocz wic drug rybk tego dnia. Modelowa wanie ogonek, kiedy soce ukazao si w takim przepychu, e jasno a buchna jak krzyk. Odwieone trzydniowym deszczem powietrze wypeniy latajce mrwki. Wtedy uwiadomi sobie, e musi si wysiusia, i odoy to a do skoczenia rybki. Idc na podwrze pod kasztan o czwartej dziesi, usysza dalekie odgosy trbki, bicie w bben, radosn wrzaw dzieci; po raz pierwszy od czasu swej modoci wiadomie da si zapa w sida tsknoty i przey na nowo cudowne popoudnie Cyganw, kiedy jego ojciec zaprowadzi go do nich, eby mu pokaza ld. Santa Sofia de la Piedad porzucia robot w kuchni i pobiega do drzwi. - Cyrk idzie! - zawoaa. Zamiast i dalej pod kasztan, pukownik Aureliano Buendia take poszed do drzwi na ulic i zmiesza si z tumem obserwujcym pochd. Zobaczy ubran w zociste szaty kobiet na karku sonia. Zobaczy smutnego dromadera, zobaczy niedwiedzia w stroju Holenderki uderzajcego yk w rondel w takt muzyki. Zobaczy linoskoczkw wykonujcych akrobatyczne popisy na kocu pochodu i jeszcze raz spojrza w twarz swojej aosnej samotnoci, kiedy wszyscy przeszli i zostaa tylko smuga wiata na ulicy i powietrze pene fruwajcych mrwek, i kilku gapiw spogldajcych w przepa niepewnoci. Wtedy poszed pod kasztan, mylc o cyrku, i siusiajc prbowa dalej my- ' o cyrku, ale ju nie odnalaz wspomnienia. Wtuli gow w ramiona jak kurczak i znieruchomia z czoem opartym o pie kasztana. Rodzina nie wiedziaa o niczym do nastpnego dnia, do jedenastej rano, kiedy Santa Sofia de la Piedad posza wyrzuci mieci na koniec podwrza i uwag jej zwrciy koujce spy.

132

statnie wakacje Meme przypady na okres aoby po mierci pukownika Aureliana Buendii. W zamknitym domu nie byo miejsca na zabawy. Mwiono szeptem, jadano w milczeniu, odmawiano pacierz trzy razy dziennie i nawet wprawki na klawikordzie w upalnej godzinie sjesty miay pogrzebowe tony. Pomimo ukrytej wrogoci do pukownika, to wanie Fernanda pod wraeniem uroczystej powagi z jak rzd uczci pami zmarego wroga, wprowadzia rygor aoby. Aureliano Drugi jak zwykle podczas wakacji crki wraca na noc do domu i zapewne Fernanda zrobia co, aby odzyska przywileje prawowitej ony, gdy nastpnego roku Meme zastaa nowo narodzon siostr, ktr ochrzczono wbrew woli matki imionami Amaranta Urszula. Meme ukoczya swoje studia. Uzyskany dyplom klawikordzistki potwierdzia mistrzowsk swad, z jak wykonaa melodie z XVII wieku na zabawie urzdzonej z okazji zakoczenia nauki. Uroczysto ta jednoczenie oznaczaa koniec aoby. Zaproszeni gocie bardziej ni jej talent podziwiali jej niezwyk podwjn osobowo. Trzpiotowate, a nawet troch dziecinne usposobienie nie kwalifikowao jej na pozr do adnego powanego zajcia, ale gdy siadaa do klawikordu, stawaa si zupenie inna, jak gdyby nagle dorosa. Tak byo zawsze. Waciwie nie miaa zdecydowanego zamiowania do muzyki, ale osigna najwysze oceny dziwki nieugitej dyscyplinie, jak sobie narzucia nie chcc si sprzeciwia matce. Gdyby kazano jej si wyuczy jakiejkolwiek innej umiejtnoci, rezultaty byyby te same. Od dziecistwa dokucza jej rygor Fernandy, jej zwyczaj decydowania za innych, i byaby zdolna do powice znacznie muszych ni gra na klawikordzie, byleby nie mie do czynienia z jej despotyzmem. Podczas uroczystoci zakoczeni studiw miaa wraenie, e pergamin z -wielkimi gotyckimi literami uwalnia j od obowizku, podjtego nie tyle przez posuszestwo, co dla wygody, i bya przekonana, e od tej chwili nawet uparta Fernanda nie bdzie interesowa nic wicej instrumentem, ktry same zakonnice uwaay za muzealny eksponat. Z pocztku kalkulacje te okazay si mylne. Umczywszy poow miasta, usypiajc z nudw nie tylko podczas popisw w salonie, ale na wszystkich wieczorach dobroczynnych i uroczystociach szkolnych lub patriotycznych, jakie urzdzano w Macondo, jej matka nadal zapraszaa kadego nowo przybyego, ktry wedug niej zdolny by oceni talent crki. Dopiero po mierci Amaranty, kiedy w rodzinie znowu zapanowaa aoba, moga Meme zamkn klawikord i zapodzia klucz w jakiej szafie bez obawy, e Fernanda zechce przeprowadza ledztwo w celu wykrycia, jak i z czyjej winy zagin. Meme wytrzymywaa te popisy z takim samym stoickim spokojem, z jakim powicaa si nauce. Bya to cena jej wolnoci. Fernanda tak bya rada z posuszestwa crki i dumna z podziwu, jaki wzbudzaa jej sztuka, e nigdy nie sprzeciwiaa si zapraszaniu do domu jej licznych koleanek, popoudniom spdzanym na plantacjach czy wyprawom do kina z Aurelianem Drugim lub zaufanymi paniami, byleby film by autoryzowany z ambony przez ojca Antonia Isabel. W tych chwilach swobody ujawniay si prawdziwe upodobania Meme. Jej rado znajdowaa si na przeciwlegym kracu dyscypliny, w haaliwych zabawach, zwierzeniach miosnych, w dugich gawdach z przyjacikami w zamknitym pokoju, gdzie uczyy si pali, rozmawiay o mczyznach, a pewnego razu, po trzech butelkach rumu z trzciny cukrowej, rozebray si do naga, mierzyy i porwnyway poszczeglne czci dala, Meme nigdy nie miaa zapomnie wieczoru, gdy wesza do domu ujc kcze lukrecji i nie zwrciwszy swoim wzburzeniem niczyjej uwagi usiada przy stole, gdzie Fernanda i Amaranta jady kolacj nie odzywajc si jedna do drugiej, Przedtem spdzia dwie wspaniae godziny w sypialni przyjaciki, paczc ze miechu i ze strachu, i odnalaza w tym zapomnieniu cenne uczucie odwagi, ktrej jej brakowao eby uciec ze szkoy i owiadczy matce, w tych albo jeszcze bardziej dosadnych sowach, e ma klawikord gdzie. Siedzc na

133

gwnym miejscu przy stole, jedzc ros z kury, ktry napenia jej odek yciodajnym eliksirem, Meme ujrzaa Pernand i Amarant w oskarycielskiej aureoli rzeczywistoci. Musiaa zada sobie wielki wysiek, eby nie wykrzycze im w twarz ich pruderii, ich duchowego ubstwa, ich manii wielkoci. Ju podczas drugich wakacji dowiedziaa si, e ojciec jej tylko dla pozorw mieszka w domu, a znajc Fernand, tak jak j znaa, a potem urzdziwszy si tak, eby pozna Petr Cotes, przyznaa racj ojcu. Ona te wolaaby by crk konkubiny. W zamroczeniu alkoholowym Meme marzya z rozkosz o zgorszeniu, jakie wywoaoby w tej chwili gone wyraenie jej myli, a ukryta satysfakcja z tej zoliwoci bya tak intensywna, e Fernanda nie omieszkaa jej zauway. - Co ci jest? - zapytaa. - Nic - odpowiedziaa Meme. - Dopiero teraz uwiadomiam sobie, jak bardzo was kocham. Amaranta przerazia si oczywistym adunkiem nienawici zawartym w tej deklaracji. Ale Fernanda czua si tak wzruszona, e pniej w nocy omal nie oszalaa, kiedy Meme obudzia si z pkajc z blu gow, dawic si wymiotami ci. Daa jej do picia oleju rycynowego, przyoya gorcy kompres na brzuch, okad z lodu na gow i przez pi dni trzymaa j w ku i na ostrej diecie, zaleconej przez nowego i ekstrawaganckiego lekarza francuskiego, ktry po przeszo dwugodzinnym badaniu doszed do niejasnej konkluzji, e chodzi o jakie dolegliwoci kobiece. Utraciwszy ca odwag, w aosnym stanie prostracji, Meme nie miaa innego wyjcia, jak znie wszystko cierpliwie. Tylko Urszula, zupenie ju lepa, ale nada aktywna i bystra, intuicyjnie wyczua prawd i postawia trafn diagnoz stwierdzajc w duchu, e kubek w kubek to samo przydarza si pijakom. Nie tylko jednak odrzucia zaraz t myl, ale wyrzucaa sobie beztrosk. Aureliano Drugi poczu ukucie w sumieniu na widok prostracji Meme i przyrzek sobie zajmowa si ni wicej w przyszoci. Tak narodziy si stosunki wesoego koleestwa midzy ojcem i crk, co uwolnio go na jaki czas od gorzkiej samotnoci hulanek, a j od nadzoru Fernandy, nie wywoujc domowego kryzysu, ktry ju wydawa si nieunikniony. Aureliano Drugi odkada wwczas wszelkie zobowizania, aby dotrzyma towarzystwa crce, zaprowadzi j do kina albo do cyrku i powica jej wikszo swego wolnego czasu. Ostatnio absurdalna otyo, ktra przeszkadzaa mu si schyli, tak by mg zawiza sobie sznurowada u butw, oraz naduycia w zaspokajaniu wszelkiego rodzaju zachcianek zaczynay ju budzi w nim gorycz i zniechcenie. Odkrycie wasnej crki przywrcio mu dawn dobroduszno, a przyjemno przebywania w jej towarzystwie odcigaa, go z wolna od rozwizoci. Meme wchodzia w wiek rozkwitu. Nie bya pikna, tak jak nigdy nie bya ni Amaranta, ale w przeciwiestwie do niej bya sympatyczna, prosta i miaa dar zjednywania ludzi od pierwszego wejrzenia. Jej na wskro nowoczesny duch drani gboko zakorzenion surowo i le ukrywan oscho serca Fernandy, natomiast budzi podziw i poparcie Aureliana Drugiego. On to postanowi przenie j z pospnej sypialni zajmowanej od dziecka, gdzie wystraszone oczy witych w dalszym cigu pobudzay jej wasne dziecinne lki, do innej, ktr sam umeblowa i przyozdobi krlewskim oem, szerok toalet i pluszowymi zasonami, nie zdajc sobie sprawy, e robi drug wersj mieszkania Petry Cotes. By tak hojny dla Meme, e nawet nie wiedzia, ile jej daje pienidzy, bo ona sama wycigaa mu je z kieszeni i zawiadamia j o wszystkich nowociach z zakresu kosmetyki, jakie dostarczano do sklepw Kompanii Bananowej. Pokj Meme peen by szczoteczek i pdzelkw, flaszeczek i soiczkw, rurek do krcenia wosw, poduszeczek do polerowania paznokci, tubek z past dajc poysk zbom i innych wszelkiego rodzaju przyrzdw i rodkw do pielgnacji urody, a Fernand, ilekro tam wchodzia, ogarniaa groza na myl, e toaletka jej crki musi by podobna do tych, jakie

134

przyozdabiaj sypialnie francuskich matron. Fernanda jednak w tym czasie musiaa zajmowa si gwnie ma Amarant Urszul, ktra bya kapryna i chorowita, oraz pasjonujc korespondencj z niewidzialnymi lekarzami. Tote gdy zauwaya konspiracj ojca i crki, nie moga zdziaa nic wicej poza wymuszeniem na Aurelianie Drugim obietnicy, e nigdy nie zaprowadzi Meme do domu Petry Cotes. Zastrzeenie zbyteczne, bo konkubina tak bya zdenerwowana zayoci swojego kochanka z crk, e nie chciaa jej w ogle zna. Drczy j nie znany dotd strach, jak gdyby instynkt jej wskazywa, e Meme, jeli tylko zechce, moe dokona tego, czego nie moga dokona Fernanda - pozbawi j mioci, ktr ju uwaaa za zapewnion do mierci. Po raz pierwszy musia Aureliano Drugi znosi ozible spojrzenia i zoliwe przytyki konkubiny i zlk si nawet, e jego wdrujce kufry bd musiay odby drog powrotn do domu ony. Do tego jednak nie doszo. Nikt nie zna lepiej mczyzny ni Petra Cotes swego kochanka, i wiedziaa, e kufry pozostan tam, dokd je posano, bo jeli istniao co, czego nienawidzi Aureliano Drugi, to komplikowania sobie ycia i zmiany miejsca zamieszkania. Tak wic kufry pozostay na miejscu i Petra Cotes postanowia zdoby ma na nowo, ostrzc t jedyn bro, jak nie moga walczy crka. By to rwnie zbyteczny wysiek, poniewa Meme nigdy nie zamierzaa miesza si w sprawy swego ojca, a gdyby to zrobia, na pewno stanaby po stronie konkubiny. Nie miaa czasu na dokuczanie komukolwiek. Sama zamiataa sypialni i saa ko, tak jak nauczyy n zakonnice. Rano zajmowaa si swoj bielizn, siedzc na ranku haftowaa lub szya na starej rcznej maszynie Amarandy. Podczas gdy inni spali po obiedzie, ona wiczya dwie rodziny na klawikordzie, wiedzc, e to codzienne powicenie utrzyma w spokoju Fernand. Z tej samej przyczyny nadal dawaa koncerty na odpustach kocielnych i zabawach szkolnych, chocia zaproszenia byy coraz mniej czste. Po poudniu ubieraa si, wkadaa skromne sukienki, wysokie sznurowane buciki i jeeli ojciec nie proponowa jakiej innej rozrywki, sza w odwiedziny do koleanek, gdzie zostawaa a do kolacji. Rzadko zdarzao si, by Aureliano Drugi nie przyszed wtedy po ni i nie zabra jej do kina. Wrd przyjaciek Meme byy trzy mode Amerykanki, ktre przerway mur obronny zelektryfikowanego kurnika i nawizay przyja z dziewcztami z Macondo. Jedn z nich bya Patrycja Brown. Wdziczny za gocinno Aureliana Drugiego pan Brown otworzy drzwi swego domu dla Meme i zaprasza j na sobotnie zabawy, jedyne, na ktrych cudzoziemcy bawili si razem z tubylcami. Dowiedziawszy si o tym Fernanda zapomniaa na chwil o Amarande, Urszuli i niewidzialnych medykach i zrobia awantur. Wyobra sobie tylko - powiedziaa dramatycznie do Meme - co pomyli pukownik w swoim grobie". Liczyli naturalnie na poparcie Urszuli. Ale niewidoma staruszka, wbrew wszelkim oczekiwaniom, nie widziaa nic nagannego w tym, e Meme uczestniczy w tych zabawach i przyjani si ze swymi amerykaskimi rwieniczkami, byleby zachowaa stao pogldw i nie daa si nawrci na religi protestanck. Meme w lot uchwycia myl prababki i nazajutrz po zabawie wstawaa wczeniej ni zazwyczaj, aby i na msz. Sprzeciw Fernandy trwa a do dnia, gdy Meme rozbroia j wiadomoci, e Amerykanie chc usysze jej gr na klawikordzie. Jeszcze raz zabrano z domu instrument i zawieziono go do domu pana Browna, gdzie moda solistka zebraa szczere brawa i entuzjastyczne gratulacje. Od tego czasu zapraszano ji nie tylko na zabawy, lecz i na niedzielne kpiele w basenie pywackim, a raz w tygodniu na obiad. Meme nauczya si pywa jak zawodniczka, gra w tenisa i je szynk z Wirginii z plastrami ananasa. Midzy zabawami, basenem i tenisem zauwaya nagle, e potrafi si porozumiewa po angielsku. Aureliano Drugi tak si zachwyci postpami crki, e kupi u wdrownego sprzedawcy encyklopedi angielsk w szeciu tomach z kolorowymi ilustracjami, ktr Meme czytaa w wolnych chwilach. Lektura przycigna jej uwag,

135

przedtem powican zwierzeniom lub eksperymentalnym zebraniom koleeskim w zamknitym pokoju, nie dlatego, e Meme narzucia j sobie jako dyscyplin, ale e stracia wszelkie zainteresowanie dla rozmw o tajemnicach powszechnie znanych. Wspominaa swoje pijastwo jako dziecinn przygod, tak zabawn, e opowiedziaa o niej Aurelianowi Drugiemu, ktry to uzna za jeszcze bardziej zabawne ni ona. Gdyby twoja matka wiedziaa!" - woa ze miechem, jak zawsze, ilekro wyznawaa mu co w zaufaniu. Kaza jej przyrzec, e i takim samym zaufaniem powiadomi go o swoim pierwszym flircie, i Meme powiedziaa mu, e sympatyzuje i pewnym rudym Amerykaninem, ktry spdza tu wakacje u swoich rodzicw. To niesychane - zamia si Aureliano Drugi - gdyby twoja matka wiedziaa!" Ale Merne powiedziaa mu te, e chopak powrci do swego kraju i nie da jej znaku ycia. Dojrzaa trzewo jej sadw gwarantowaa spokj w domu. Aureliano Drugi powica wwczas wicej godzin Petrze Cotes i cho ciao ani duch nie miay ju ochoty na zabawy tak huczne jak jawniej, nie pomija okazji do ich urzdzania i wycigania z puda akordeonu, ktrego kilka klawiszy trzeba ju byo podwiza sznurowadami do butw. W domu Amaranta haftowaa swj nie koczcy si caun, a Urszul zgrzybiao cigna w gb ciemnoci, gdzie jedyn widzialn rzecz by duch Josego Arcadia Buendii pod kasztanem. Fernanda wzmocnia swoj wadz. Wysyane co miesic listy do syna Josego Arcadia nie zawieray w tym czasie ani jednego kamstwa i ukrywaa przed nim tylko swoj korespondencj z niewidzialnymi medykami, ktrzy orzekli, e ma zoliwy wrzd w jelicie grubym, i przygotowywali j do operacji drog telepatyczn. Mgby kto powiedzie, e w zmczonym gniedzie Buendiw na dugo zapanowa spokj i codzienna, zadowalajca rutyna, gdyby nieoczekiwana mier Amaranty nie wywoaa nowego wzburzenia. Byo to wydarzenie niespodziewane. Chocia stara i oddalona od wszystkich, nadal wydawaa si silna, trzymaa si prosto i cieszya si kamiennym zdrowiem jak zawsze. Nikt nie zna jej myli od tego popoudnia, kiedy definitywnie odrzuciwszy pukownika Gerinelda Marqueza zamkna si w swoim pokoju, eby paka. Gdy stamtd wysza, zapas jej ez byt ju wyczerpany. Nie widziano jej paczcej po wniebowstpieniu Piknej Remedios ani przy wymordowaniu Aurelianw, ani po mierci pukownika Aureliana Buendii, ktrego kochaa najbardziej ze wszystkich na wiecie, cho moga mu to okaza dopiero, kiedy znaleziono go martwego pod kasztanem. Ona pomoga podnie trupa z ziemi, ubraa go w mundur wojskowy, ogolia, uczesaa i nagumowaa ws lepiej, ni on sam to robi w latach triumfu. Nikt nie widzia w tym dowodu przywizania, bo wszyscy znali zayo Amaranty z obrzdami mierci. Fernanda oburzafa si, e Amaranta nie uznaje wizw religii z yciem, tylko ze mierci, jakby to nie bya religia, tylko katalog zwyczajw pogrzebowych. Amaranta zbyt mocno bya uwikana w gmatwanin swych wspomnie, aby zrozumie te subtelnoci apologiczne. Doya staroci zachowujc ywe wszystkie swe tsknoty. Suchajc walcw Pietra Cresplego miaa ochota paka, tak samo jak w latach dziewczcych, jakby czas i pokuta niczego nie zmieniy. Zwoje nut, ktre sama wyrzucia do mieci pod pretekstem, e butwiej od wilgoci, nadal wiroway i uderzay w moteczki jej pamici. Prbowaa je zatopi w bagnie namitnoci, na ktr pozwolia sobie dla swego bratanka Aureliana Josego, a potem schroni si pod spokojn, msk opiek pukownika Gerinelda Marqueza, ale nie zdoaa ich pokona nawet najbardziej desperackim aktem swej staroci, kiedy kpic maego Josego Arcadia na trzy lata przedtem, zanim posano go do seminarium, piecia go nie tak, jak moga babka pieci swego wnuka, tylko tak, jak robiaby to kobieta z mczyzn, tak jak podobno robiy to matrony francuskie i jak ona chciaa pieci Pietra Crespiego w dwunastym, czternastym roku swego ycia, gdy widziaa go ubranego w obcise pantalony do taca, z magiczn paeczk, ktr wskazywa

136

rytm metronomu. Czasem nie moga si oderwa od tego rynsztoka ponie, a czasem porywaa j taka furia, e umylnie zakuwaa si ig, ale im bardziej rs bl i furia, tym bardziej pogra j w goryczy ten wonny i zatruty ogrd mioci, ktry wloka za sob ku mierci. Tak jak pukownik Aureliano Buendia nie mogc tego unikn myla o wojnie, Amaranta musiaa myle o Rebece. Ale podczas gdy jej brat zdoa oczyci w ogniu te wspomnienia, ona zdoaa je tylko rozarzy. Jedyn rzecz, o ktr przez wiele lat prosia Boga, byo to, eby oszczdzi jej mierci, pki nie umrze Rebeka. Ilekro przechodzia obok jej domu i widziaa Dostpy zniszczenia, cieszya si myl, e Bg jej sucha. Pewnego popoudnia, kiedy szya na ganku z begoniami, uczua pewno, e bdzie szya w tym miejscu, w tej samej pozycji i przy tym samym wietle, gdy przynios jej wie o mierci Rebeki. Zacza na ni czeka, tak jak si czeka na list, i by nawet taki okres, kiedy odpruwaa guziki i potem przyszywaa je na nowo, eby bezczynno nie przeduaa oczekiwania i nie zwikszaa niecierpliwoci. Nikt w domu nie wiedzia, e Amaranta utkaa wtedy przepikny caun dla Rebeki. Pniej, kiedy Aureliano Smutny opowiada, e widzia j podobn do upiora, z pooran skr i paroma tymi strczkami wosw na gowie, Amaranta zdumiaa si, gdy opisane widmo byo identycznie podobne do tego, ktre j nawiedzao ju od dawna. Postanowia odwiey trupa Rebeki, zamaskowa parafin bruzdy na twarzy i zrobi jej peruk z wosw witych figur. Spreparuje wspaniae zwoki, w lnianym caunie i trumnie obitej purpurowym pluszem, i odda je do dyspozycji robactwa po wspaniaym pogrzebie. Opracowaa cay plan z tak nienawici, e a wzdrygna si na myl, e wszystko to samo mogaby zrobi z mioci; ale nie dajc si opanowa zmieszaniu, w dalszym cigu udoskonalaa szczegy, a do osignicia niezrwnanych wyyn kunsztu w obrzdach mierci. Jedyne, czego nie bra w rachub jej plan, to e pomimo prb do Boga sama moe umrze wczeniej ni Rebeka. Tak si stao w istocie. A jednak w swojej ostatniej godzinie Amaranta nie czua si zawiedziona, lecz przeciwnie, wolna od wszelkiej goryczy, bo mier obdarzya j przywilejem, zawiadamiajc o swym nadejciu na par lat przedtem. Zobaczya j pewnego gorcego popoudnia wyszywajc z ni razem na ganku wkrtce po odjedzie Meme do szkoy. Poznaa j natychmiast i nie znalaza w niej nic przeraajcego. Bya to kobieta z dugimi wosami, ubrana na niebiesko, troch po starowiecku, i przypominaa swoim wygldem Pilar Terner z czasw, kiedy ta pomagaa im w kuchni. Kilka razy przechodzia tdy Fernanda, ale nie dostrzega jej, chocia tamta bya tak prawdziwa, tak ludzka, e w pewnej chwili poprosia Amarant o nawleczenie jej igy. mier nie powiedziaa jej, kiedy umrze ani czy jej godzina jest wyznaczona przed godzina Rebeki, ale polecia jej przystpi do tkania wasnego caunu najbliszego szstego kwietnia. Powiedziaa, e moe go wyhaftowa i przyozdobi z tak starannoci, jak sobie yczy, ale pracujc rwnie uczciwie jak przy caunie dla Rebeki, i uprzedzia j, e umrze bez blu, strachu i goryczy, wieczorem tego dnia, kiedy caun bdzie skoczony. Aby zyska na czasie, Amaranta zamwia przdz z wybrzea i sama utkaa ptno. Robia to tak starannie, e sama ta praca zaja jej cztery lata. Potem zacza haftowa. W miar jak zblia si nieubagany termin, uwiadamiaa sobie, e tylko cud pozwoli jej przeduy robot tak, eby jej nie skoczy przed mierci Rebeki, ale samo skupienie uwagi dao jej spokj potrzebny na to, by si pogodzi z myl o przegranej. Wtedy to zrozumiaa bdne koo zotych rybek pukownika Aureliana Buendii. Bl wiata koczy si na powierzchni jej skry i wszelka gorycz odpyna z serca. aowaa, e to objawienie nie przyszo wiele lat wczeniej, kiedy jeszcze mona byo oczyci wspomnienia i odbudowa na nowo wszechwiat w blasku nowego wiata i bez drenia wspomina zapach lawendy Pietra Crespiego wieczorami i odkupi Rebek, podnie j z dna ndzy nie przez nienawi ani

137

mio, tylko przez bezgraniczne zrozumienie samotnoci. Nienawi, jak zauwaya pewnego wieczoru w sowach Meme, wstrzsna ni nie dlatego, e dotyczya jej osoby, lecz dlatego, e ujrzaa swe wasne odbicie w innej, cudzej modoci, ktra zdawaa si tak czysta, jak musiaa innym wydawa si jej wasna modo, a jednak bya ju skaona zoci. Ale wtedy Amaranta bya tak gboko pogodzona z wasnym losem, e nie przerazia jej nawet pewno, e zamknite s dla niej wszystkie drogi poprawy. Jedynym celem byo skoczy caun. Zamiast opnia prac niepotrzebnymi upikszeniami, jak to robia na pocztku, przyspieszya tempo. Na tydzie przedtem obliczya, e zrobi ostatni cieg w nocy czwartego lutego, i nie wyjawiajc przyczyny zaproponowaa Meme przyspieszenie koncertu przewidzianego na dzie nastpny, ale ta nie zwrcia na ni uwagi. Amaranta szukaa wic innego sposobu spnienia si o czterdzieci osiem godzin i moga pomyle, e mier idzie jej na rk, gdy wieczorem czwartego lutego burza uszkodzia sie elektryczn. Ale nastpnego dnia o smej rano zrobia ostatni cieg w najwikszym arcydziele haftu, jakie kiedykolwiek wyszo z rk kobiecych, i oznajmia tonem najnaturalniejszym w wiecie, e wieczorem umrze. Uprzedzia o tym nie tylko rodzin, ale cae miasto, poniewa dosza do wniosku, e mona naprawi ycie ndzne i pode jak ostatni przysug oddan wiatu, i pomylaa, e najlepszym sposobem bdzie zabra z sob listy ludzi do zmarych. Wiadomo, e Amaranta Buendia wyrusza w podr o zmierzchu zabierajc poczt mierci, rozesza si w Macondo przed poudniem i o godzinie trzeciej w salonie staa ju skrzynka pena listw. Ci, co nie chcieli pisa, przekazywali Amarancie ustne polecenia, ktre zapisywaa w notesie wraz z nazwiskiem i dat mierci adresata. Bdcie spokojni zapewniaa zleceniodawcw. - Zaraz po przybyciu zapytam o niego i przeka t wiadomo". Zakrawao to na fars. Amaranta nie zdradzaa najmniejszego niepokoju ani adnych oznak blu, a nawet wydawaa si jakby odmodzona spenionym obowizkiem. Poruszaa si tak energicznie i trzymaa si tak prosto jak zawsze. Gdyby nie kociste policzki i brak paru zbw, mona by j wzi za duo modsz, ni bya w rzeczywistoci. Kazaa woy listy do szczelnie zamykanej skrzyni i wskazaa, w jaki sposb naley umieci skrzyni w grobie, eby uchroni j od wilgoci. W rannych godzinach wezwaa stolarza, eby wzi miar na trumn, podczas gdy ona staa na rodku salonu, jak gdyby mierzya sukni. Tyle energii okazywaa w swoich ostatnich godzinach, e Fernanda posdzaa j o kpiny. Urszula, wiedzc z dowiadczenia, ze Buendiowie umieraj nie chorujc, nie wtpia, e Amaranta otrzymaa jak zapowied mierci, niemniej drczyy j obawy, eby w tym rozgardiaszu z listami i trosce, by jak najprdzej dotary do adresatw, niecierpliwi nadawcy nie zakopali jej ywcem. Staraa si wic koniecznie oprni dom i po gonych dysputach z intruzami udao jej si osign ten cel okoo czwartej po poudniu. Amaranta skoczya wtedy rozdziela swoje rzeczy midzy biednych i na prostej trumnie z surowych desek pooya tylko jedn zmian bielizny i zwykle filcowe pantofle, w ktre miaa by ubrana po mierci. Nie zaniedbaa tej przezornoci pamitajc, e kiedy umar pukownik Aureliano Buendia, trzeba byo kupi par nowych butw, poniewa pozostay mu ju tylko czapaki, w ktrych spdza dni w warsztacie. Na krtko przed pit Aureliano Drugi przyszed po Meme, by j odprowadzi na koncert, i zdziwi si m widok domu przygotowanego do pogrzebu. Jeli kto robi wraenie zupenie ywego w tym domu o tej porze, to z pewnoci Amaranta, tak spokojna, e starczyo jej nawet 'czasu na to, by wyci sobie odciski. Aureliano Drugi i Meme poegnali si z ni artujc i zapowiadajc, e w najblisz sobot urzdz festyn na cze jej zmartwychwstania. Zwabiony pogosk, e Amaranta Buendia zabiera listy do zmarych, ojciec Antonio Isabel przyszed o pitej z wiatykiem i musia czeka przeszo kwadrans, a umierajca wyjdzie z azienki. Kiedy

138

zobaczy j wychodzc, w koszuli z cienkiego ptna i rozpuszczonymi na plecach wosami, zgrzybiay proboszcz uzna to za kpiny i odesa akolit. Pomyla jednake, e warto skorzysta z tej okazji i skoni Amarant do spowiedzi po dwudziestu bez maa latach wstrzymywania si od sakramentw. Amaranta odpowiedziaa zwyczajnie i po prostu, e nie potrzebuje adnej pomocy duchowej, poniewa ma czyste sumienie. Fernanda oburzya si. Nie dbajc, e kto moe usysze, spytaa gono, jaki straszliwy grzech dwiga na sumieniu Amaranta, skoro woli witokradcz mier od wstydu spowiedzi. Wtedy Amaranta pooya si i zmusia Urszul do publicznego zawiadczenia o jej dziewictwie. - Niech si nikt nie udzi - krzykna tak, eby syszaa j Fernanda - Amaranta Buendia odchodzi z tego wiata tak, jak przysza. Nie wstaa ju. Oparta na poduszkach, jakby naprawd bya chora, zaplota swoje dugie warkocze i zwina je na uszach, bo takie uczesanie zalecia jej mier do trumny. Potem, poprosiwszy Urszul o lustro, pierwszy raz od czterdziestu lat z gr zobaczya swoj twarz wyniszczon przez wiek i cierpienia i zdumiaa si, jak bardzo podobna jest do tego autoportretu, jaki zachowa si w jej pamici. Z ciszy panujcej w sypialni Urszula wywnioskowaa, e zaczo si ciemnia. Poegnaj si z Fernand bagaa. Minuta pojednania wicej znaczy ni cae ycie przyjani. Ju nie warto odpowiedziaa Amaranta. Meme nie moga powstrzyma si od myli o niej, kiedy zapalono wiato na zaimprowizowanej scenie i rozpocza si druga cz programu. W poowie utworu kto szepn jej na ucho wiadomo i przerwano koncert. Kiedy Aureliano Drugi przyszed do domu, musia okciami torowa sobie drog wrd tumu, eby dotrze do zwok starej dziewicy, pokej, szpetnej, z czarnym bandaem na rku, owinitej w przepikny caun. Byy wystawione w salonie obok skrzynki z poczt. Urszula nie wstaa ju z ka po dziewiciu nocach modlitw za dusz Amaranty. Zaja si ni Santa Sofia de la Piedad. Przynosia jej do sypialni jedzenie i wod arnikowa do mycia i dostarczaa informacji o wszystkim, co si dziao w Macondo. Aureliano Drugi odwiedza j czsto i przynosi bielizn, ktr kada przy ku obok niezbdnych rzeczy codziennego uytku, i tak w krtkim czasie zbudowaa sobie swj wiat w zasigu rki. Zdoaa pozyska serdeczne przywizanie maej Amaranty Urszuli, ktra bya ogromnie do niej podobna i ktr nauczya czyta. Jej jasno umysu i umiejtno wystarczania samej sobie kazay przypuszcza, e w naturalny sposb ugia si wreszcie pod brzemieniem stu lat, i cho byo oczywiste, e le widzi, nikt nie podejrzewa jej o zupen lepot. Miaa wtedy tyle czasu i z takim spokojem moga czuwa nad yciem domu, e pierwsza zauwaya milczc udrk Meme. Chod tutaj - powiedziaa do niej. - Teraz, gdy jestemy same, wyznaj biednej staruszce, co si z tob dzieje. Meme zbya odpowied nerwowym miechem. Urszula nie nalegaa, lecz utwierdzia si w swych podejrzeniach, bo Meme nie przysza wicej, eby j odwiedzi. Wiedziaa, e zaczyna stroi si wczeniej, ni miaa w zwyczaju, e krci si niespokojnie po domu a do chwili wyjcia, e nie sypia po nocach, tylko przewraca si z boku na bok na swoim ku w ssiedniej sypialni, i e drczy j jaki fruwajcy wok niej motyl. Kiedy syszc, jak Meme mwia, e idzie na spotkanie z Aurelianem Drugim, nie moga poj braku wyobrani Fernandy, ktrej nie przyszo na myl adne podejrzenie, kiedy jej m przyszed do domu pytajc o crk. Byo oczywiste, e Meme absorbuj jakie tajemnicze sprawy, jakie pilne spotkania, tumione niepokoje, na dugo przed sdnym dniem, jaki urzdzia Fernanda przyapawszy crk w kinie caujc si z mczyzn.

139

Meme tak bya wtedy zalepiona i zajta sob, e w myli oskarya Urszul o zdrad. W rzeczywistoci jednak zdradzili si sama. Od dawna ju zostawiaa za sob lady, ktre mogy obudzi najmocniej upionego, i jeeli Fernanda tyle czasu potrzebowaa, by je odkry, to tylko dlatego, e j sam absorboway wwczas sekretne stosunki z niewidzialnymi medykami. Mimo to dostrzega w kocu kamienne milczenie, gwatowne wybuchy, zmiany humoru i wykrty crki. Roztoczya nad ni nadzr, dyskretny, ale nieugity. Pozwolia jej chodzi na spacery z przyjacikami, pomagaa ubiera si na sobotnie zabawy i nie zadaa ani jednego wcibskiego pytania, ktre mogoby j sposzy. Miaa ju wiele dowodw na to, e Meme robi co innego, ni mwi, ile nie ujawniaa swoich podejrze w oczekiwaniu na decydujc okazj. Pewnego wieczora Meme owiadczya, e idzie do kina z ojcem. Troch pniej Fernanda usyszaa wybuchy ogni sztucznych na zabawie i nieomylny akordeon Aureliana Drugiego od strony domu Petry Cotes. Wtedy ubraa si, wesza do kina i w pmroku rozpoznaa swoj crk. Oszoomienie triumfem nie pozwolio jej rozpozna mczyzny, ktry j caowa, zdoaa jednak dosysze jego drcy gos wrd gwizdw i oguszajcego miechu publicznoci. Bardzo mi przykro, kochanie" - usyszaa. Bez sowa wyprowadzia Meme z sali, zmusia j do upokarzajcego przejcia przez ruchliw ulic Turkw i zamkna na klucz w sypialni. Nazajutrz o szstej po poudniu Fernanda rozpoznaa gos mczyzny, ktry przyszed z wizyt. By mody, mia niad skr, ciemne, melancholijne oczy, ktre nie zadziwiyby jej tak bardzo, gdyby znaa Cyganw, i nieprzytomny wyraz twarzy, ktry dla kadej innej kobiety o sercu mniej twardym wystarczyby dla zrozumienia motyww crki. Ubrany by w zniszczone lniane ubranie i rwnie zniszczone buty, a w rku trzyma somkowy kapelusz kupiony w ostatni sobot. Przez cae ycie nie zazna i nie mia zazna takiego strachu jak w tym momencie, ale bya w nim godno i opanowanie, ktre chroniy go przed ponieniem, a take jaka prawdziwa elegancja, ktrej nie wykazyway tylko rce, sponiewierane cik prac i o poamanych paznokciach. Fernandzie jednake wystarczyo raz spojrze, aby intuicyjnie odgadn jego zawd mechanika. Wiedziaa, e ma na sobie jedyne odwitne ubranie, a pod koszul skr przeart przez wierzb, szerzcy si wrd ludzi pracujcych dla Kompanii Bananowej. Nie dopucia go do sowa, nie pozwolia nawet przestpi progu drzwi, ktre w chwil pniej musiaa zamkn, bo dom zapeniy te motyle. - Prosz si wynosi - powiedziaa. - Nie ma pan czego szuka wrd przyzwoitych ludzi. Nazywa si Mauricio Babilonia. Urodzi si i wychowa w Macondo, by czeladnikiem u mechanika w warsztatach Kompanii Bananowej. Meme poznaa go przypadkiem pewnego popoudnia, kiedy posza z Patrycj Brown po samochd, eby przejecha si po plantacjach. Poniewa szofer by chory, kazano mu zawie obie panienki i Meme moga wreszcie, zgodnie ze swym pragnieniem, usi obok kierowcy, by obserwowa z bliska sztuk prowadzenia wozu. W przeciwiestwie do zawodowego szofera Mauricio Babilonia dal jej pokaz praktyczny. Byo to w czasie, kiedy Meme zacza odwiedza dom pana Browna i kiedy jeszcze uwaano, e damom nie przystoi prowadzi samochodu. Tak wic zadowolia si teoretyczn informacj i od tego dnia nie widziaa Mauricia Babilonii przez kilka miesicy. Pniej miaa sobie przypomnie, e podczas przejadki zwrcia jej uwag, oprcz szorstkoci rk, jego mska uroda, ale potem powiedziaa Patrycji Brown, e irytuje j jego wyniosa pewno siebie. W pierwsz sobot, kiedy posza ze swoim ojcem do kina, spotkaa tam Mauricia Babiloni w odwitnym lnianym ubraniu, siedzcego niedaleko od nich. Zauwaya, e czsto odrywa wzrok od ekranu i spoglda na ni, ale nie tyle dlatego, eby j zobaczy, co po to, eby ona zauwaya jego spojrzenia. Nie podobaa jej si

140

wulgarno tej zaczepki. Po seansie Mauricio Babilionia podszed, eby si przywita z Aurelianem Drugim, i wtedy dopiero Meme uwiadomia sobie, e si znali przedtem, poniewa Mauricio pracowa niegdy w prymitywnej elektrowni Aureliana Smutnego i odnosi si do jej ojca tak, jak si odnosi podwadny do szefa. Pakt ten umierzy rozdranienie, jakie wywoywaa w niej jego arogancja. Nie widzieli si sam na sam ani nie zamienili z sob sowa oprcz przywitania, a do tej nocy, kiedy jej si nio, e on wyratowa j z katastrofy, a ona nie odczuwaa wdzicznoci, tylko wcieko. To byo tak, jakby da mu okazj, na ktr czeka, kiedy ona, Meme, yczya sobie czego przeciwnego, nie chcc zna nie tylko Mauricia Babilonii, ale jakiegokolwiek innego mczyzny, ktry by si ni zainteresowa. Dlatego tak bardzo oburzyo j to, e po tym nie zamiast go znienawidzi, odczuwaa niepohamowan ch zobaczenia si z nim znowu. Niepokj jej rs w cigu tygodnia i w sobot sta si tak gwatowny, e musiaa zada sobie wielki wysiek, by Mauricio Babilonia kaniajc si jej w kinie nie spostrzeg, e jej serce rwie si do niego. Oszoomiona uczuciem przyjemnoci i wciekoci, pierwszy raz podaa mu rk i dopiero wtedy Mauricio Babilonia pozwoli sobie ucisn jej do. W cigu uamka sekundy Meme zdya poaowa swego impulsu, ale al natychmiast ustpi miejsca okrutnemu zadowoleniu, gdy stwierdzia, e jego do take jest lodowata i spocona. Tej nocy zrozumiaa, e nie zazna spokoju, dopki nie dowiedzie Mauriciowi Babilonii niedorzecznoci jego aspiracji, i przez cay tydzie nie przestawaa o tym myle. Obmylaa tysice niepotrzebnych zabiegw, eby skoni Patrycj Brown do nowej przejadki autem. W kocu posuya si rudym Amerykaninem, ktry w tym czasie przyjecha na wakacje do Macondo, i pod pretekstem obejrzenia nowych modeli samochodw kazaa si zaprowadzi do warsztatw. Z chwil gdy zobaczya Mauricia, Meme przestaa si oszukiwa i zrozumiaa, e w rzeczywistoci ginie z chci przebywania z nim sam na sam, i oburzya j pewno, e on zrozumia to od pierwszej chwili, gdy wesza, - Przyszam obejrze nowe modele - powiedziaa Meme. - To dobry pretekst - odpowiedzia. Meme zdaa sobie spraw, e on spala si w pomieniu swej dumy, i rozpaczliwie szukaa sposobu, eby go upokorzy. Ale nie da jej na to czasu. Niech si pani nie boi powiedzia cicho. - Nie pierwszy raz si zdarza, e kobieta traci gow dla mczyzny". Poczua si tak bezbronna, e wysza nie ogldajc nowych modeli i przez ca noc a do ranka przewracaa si na ku paczc z oburzenia. Rudy Amerykanin, ktry naprawd ju zaczyna j interesowa, wyda jej si dzieckiem w powijakach. Wtedy to zauwaya te motyle, ktre poprzedzay ukazanie si Mauricia Babilonii. Widywaa je ju wczeniej, zwaszcza w warsztacie mechanicznym, mylc, e przyciga je wo farby. Kiedy uczua, e kr nad jej gow w pmroku kina. Ale gdy Mauricio Babilonia zacz j przeladowa jak zjawa, ktr tylko ona rozpoznawaa w tumie, zrozumiaa, e te motyle maj z nim co wsplnego, Mauricio Babilonia zawsze znajdowa si wrd publicznoci na koncertach, w kinie, na sumie, a ona nie potrzebowaa rozglda si, by wiedzie, gdzie jest, bo wskazyway go motyle. Kiedy Aureliano Drugi tak si zniecierpliwi tym furkotem skrzydeek, e Meme miaa ochot zdradzi mu sw tajemnic, tak jak mu to przyrzeka, ale instynkt j ostrzeg, e tym razem on nie rozemieje si jak zwykle: Co by na to powiedziaa twoja matka!". Pewnego ranka, podczas gdy przesadzay re w ogrodzie, Fernanda krzykna ze strachu i odepchna Meme daleko od miejsca, gdzie si znajdoway, tego samego, z ktrego niegdy Pikna Remedios uleciaa w niebo. Przez chwil miaa wraenie, e cud powtrzy si z jej crk, gdy oszoomi j nagy trzepot skrzydeek. Byy to motyle. Meme ujrzaa je, jak gdyby nagle narodziy si ze wiata, i serce jej skoczyo. W tej samej chwili

141

wszed Mauricio Babilonia z paczk, ktra, jak oznajmi, zawieraa prezent od Patrycji Brown. Meme poczerwieniaa i z trudem zdobya si na naturalny umiech proszc, by zostawi paczk na ganku, bo ma palce ubrudzone ziemi. Jedyn rzecz, jak zauwaya Fernanda w tym czowieku, ktrego w par miesicy pniej miaa wyrzuci z domu nie pamitajc nawet, e go kiedykolwiek widziaa, by ty kolor jego skry. - Co za dziwna twarz - powiedziaa Fernanda. - Mona z niej wyczyta, e wkrtce umrze. Meme pomylaa, e jej matka jest jeszcze pod wraeniem motyli. Kiedy skoczya okopywa re, umya rce i zaniosa paczk do sypialni, eby j otworzy. Byo to co w rodzaju chiskiej zabawki skadajcej si z piciu skrzyneczek umieszczonych jedna w drugiej, a w ostatniej znalaza karteczk pracowicie zabazgran przez kogo, kto ledwie umia pisa: Zobaczymy si w sobot w kinie". Meme odczua spnion groz na myl, e pakunek tyle czasu lea na ganku w zasigu ciekawoci Fernandy, i chocia pochlebiay jej odwaga i spryt Mauricia Babilonii, wzruszya ja naiwno przypuszczenia, e ona stawi si na spotkanie. Meme wiedziaa ju wtedy, e Aureliano Drugi jest zajty w sobot wieczorem. Ale w cigu tygodnia pomie niepokoju trawi j tak mocno, e w sobot skonia ojca, by zostawi j sam na sali i wrci po ni po przedstawieniu. ma krya nad jej gow, dopki wiata byy zapalone, i wtedy stao si. Gdy zgaszono wiata, Mauricio Babilonia usiad obok niej. Meme czua, e miota si w jakiej strasznej czeluci, z ktrej mg j wycign, tak jak we nie, tylko ten mczyzna, cuchncy smarem do motorw, ktrego zaledwie moga dostrzec w pmroku. - Gdyby nie przysza - powiedzia - nie zobaczyaby mnie ju nigdy. Meme poczua ciar jego rki na kolanie i wiedziaa, e oboje dotarli w tym momencie do drugiego kraca pustyni. - Co mnie najbardziej w tobie drani - umiechna si - to, e zawsze mwisz wanie to, czego nie powiniene. Oszalaa na jego punkcie. Stracia sen i apetyt i tak gboko pogrya si w samotnoci, e nawet ojciec stal si dla niej zawad. Opracowaa skomplikowany plan faszywych zobowiza i spotka towarzyskich, eby zmyli czujno Fernandy, przestaa si widywa z przyjacikami, odrzucia wszelkie konwenanse, eby spotyka si z Mauriciem Babiloni o kadej porze i w jakimkolwiek miejscu. Z pocztku razia j jego brutalno. Pierwszy raz, kiedy spotkali si sam na sam, na pustych kach za warsztatem mechanicznym, bezlitonie zdegradowa j do jakiego zwierzcego stanu, w ktrym opuciy j wszystkie siy. Dopiero po pewnym czasie zdaa sobie spraw, e i to jest form czuoci, i wtedy stracia wszelki spokj yjc tylko dla niego, trawiona pragnieniem, by pogry si w odurzajcym zapachu oleju i smarw, spukiwanych szarym mydem. Na krtko przed mierci Amaranty dostrzega nagle jaki przebysk wiata na dnie szalestwa i zadraa na myl o przyszoci. Usyszaa wtedy, jak mwiono o pewnej kobiecie, ktra wry z kart, i posza j odwiedzi w tajemnicy. Bya to Pilar Ternera. Ledwie spojrzaa na wchodzc Meme, odgada, co j tu przywiodo. Usid - powiedziaa. - Nie potrzebuj kart, eby pozna przyszo kogokolwiek z Buendiw". Meme nie wiedziaa i nie dowiedziaa si nigdy, e ta stuletnia Pytia jest jej prababk. I nie byaby w to uwierzya, sdzc po brutalnym realizmie, z jakim starucha oznajmia jej, e taka udrka mioci znajduje ulg i spokj tylko w ku. Tego samego zdania by Mauricio Babilonia, ale Meme nie chciaa przyzna mu racji, przypuszczajc w gbi ducha, e rozumowanie to opiera si na prostackich kryteriach robotnika. Mylaa wwczas, e tego rodzaju mio wyklucza mio innego rodzaju, gdy zgodnie ze sw natur mczyzna gardzi godem po zaspokojeniu apetytu. Pilar Ternera nie

142

tylko obalia ten bdny sd, ale zaofiarowaa swoje stare ko, gdzie pocza Arcadia, dziadka Meme, i gdzie pocza pniej Aureliana Josego. Prcz tego nauczya j zapobiega niepodanej ciy za pomoc gorcych kataplazmw z gorczycy i daa recept na mikstur, ktra w wypadku kopotw pozwala wyrzuci z siebie nawet wyrzuty sumienia". Spotkanie natchno Meme tym samym duchem odwagi, ktry ogarn j niegdy w w synny wieczr pijastwa. mier Amaranty jednake zmusia j do odwleczenia decyzji. Podczas dziewiciu nocy nowenn nie rozstawaa si ani na moment z Mauriciem Babiloni, ktry przychodzi z caym tumem nawiedzajcym dom w tym czasie. Potem nadesza przewleka aoba, obowizujce dni odosobnienia, i musieli rozczy si na jaki czas. Byy to dni takiego podniecenia wewntrznego, tak niepohamowanych niepokojw i tumionych pragnie, e pierwszego popoudnia, kiedy moga wyj z domu, Meme posza prosto do Pilar Ternery. Oddaa si Mauriciowi Babilonii bez oporu, bez wstydu, bez adnego zachowania form, z upragnieniem tak doskonaym i tak subteln intuicj, e mczyzna bardziej podejrzliwy ni Mauricio mgby to wszystko przypisa wyrafinowanemu dowiadczeniu. Kochali si dwa razy na tydzie przez trzy miesice, pod ochron niewinnego wspl-nictwa Aureliana Drugiego, ktry w najlepszej wierze potwierdza alibi crki, byle j uwolni od rygorw matki. Tego wieczora, kiedy Fernanda przyapaa ich w kinie, Aureliano Drugi, drczony wyrzutami sumienia, odwiedzi Meme w sypialni, gdzie zamkna j matka. Mia nadziej, e skoni j do zwierze, ktre bya mu winna. Ale Meme wypara si wszystkiego. Bya tak pewna siebie, tak kurczowo uczepiona swej samotnoci, e Aureliano Drugi odnis wraenie, e nie istnieje ju adna wi midzy nimi, a przyja i konspiracja byy tylko minionym zudzeniem. Zamierza rozmwi si z Mauriciem Babiloni przypuszczajc, e jego autorytet dawnego zwierzchnika skoni go do ustpienia, ale Petra Cotes przekonaa go, e s to sprawy kobiece, tote pozosta wahajcy i niezdecydowany, podtrzymywany na duchu iskierk nadziei, e przymusowe zamknicie zakoczy udrki jego crki. Meme nie ujawniaa adnych oznak przygnbienia. Przeciwnie, z przylegej sypialni Urszula syszaa spokojny rytm jej oddechu, moga zaobserwowa opanowanie i pogod w wykonywaniu codziennych czynnoci i regularno w posikach. Jedyn rzecz, ktra intrygowaa Urszul po dwch niemal miesicach kary, by fakt, e Meme nie kpaa si rano jak wszyscy, tylko o sidmej wieczorem. Ktrego wieczora zamierzaa nawet ostrzec j przed skorpionami, ale Meme przekonana o jej zdradzie okazywaa jej taki chd, e lepiej byo nie wtrca si ze swymi uwagami praprababki. Inwazja tych motyli dawaa si we znaki ju w pierwszych godzinach popoudnia. Co wieczr wracajc z azienki Meme znajdowaa Fernand w trakcie desperackiej walki z motylami przy uyciu wszelkich moliwych rodkw owadobjczych. Co za plaga! - jczaa. - Cae ycie mwiono mi, e nocne motyle przynosz nieszczcie". Pewnego wieczora, kiedy Meme kpaa si w azience, Fernanda wesza przypadkiem do jej sypialni, tak penej motyli, e z trudem mona byo oddycha. Chwycia cierk, eby je wypdzi, i serce jej zlodowaciao ze zgrozy, gdy nagle skojarzya wieczorne kpiele crki z kataplazmami gorczycznymi, ktre poniewieray si po pododze. Nie odczekaa na waciwy moment, jak za pierwszym razem. Nazajutrz zaprosia na obiad nowego alkada, ktry tak jak ona przyby tu z pustynnego paskowyu, i poprosia go o przydzielenie stray nocnej, ktra pilnowaaby domu od tyu, gdy jest pewna, e kradn jej kury. Tego samego wieczora kula jednego ze stranikw ugodzia Mauricia Babiloni w chwili, gdy podnosi dachwki, eby dosta si do azienki, gdzie oczekiwaa go Meme, naga i drca z mioci, pord skorpionw i motyli, tak jak co wieczr przez dwa ostatnie miesice. Kula, ktra ugrzza w krgosupie, przykua go do ka na reszt jego ycia. Umar po dugich latach cierpienia, w samotnoci, bez jednej skargi, bez protestu, bez

143

najmniejszych prb buntu drczony przez wspomnienia i te motyle, ktre nie day mu chwili spokoju, i publicznie potpiony jako zodziej kur.

144

ydarzenia, ktre miay zada miertelny cios miastu Macondo, zaczy ju rysowa si na horyzoncie, kiedy przyniesiono do domu syna Meme Buendii, Sytuacja polityczna tak bya niepewna, e nikt nie mia ochoty interesowa si skandalami prywatnej natury, tote Fernanda natrafia na sprzyjajce warunki, by trzyma dziecko w ukryciu, jak gdyby nigdy nie istniao. Musiaa przyj wnuka, bo okolicznoci, w jakich go przyniesiono, nie pozwalay si go wyprze. Musiaa znosi go wbrew woli do koca ycia, bo w decydujcej godzinie zabrako jej odwagi, by speni ukryty zamiar utopienia go w basenie azienki. Zamkna go w dawnym warsztacie pukownika Aureliano Buendii. Santa Sofia de la Piedad nie miaa innego wyjcia, ni uwierzy jej zapewnieniom, e znaleziono go w koszyku pywajcym na rzece. Urszula do mierci nie dowiedziaa si jego pochodzenia. Maa Amaranta Urszula, ktra wesza raz do warsztatu, kiedy Fernanda karmia dziecko, take uwierzya w wersj o pywajcym koszyku. Aureliano Drugi, ktry ostatecznie zrazi si do ony za jej niepojty sposb potraktowania tragedii Meme, dowiedzia si o istnieniu wnuka dopiero w trzy lata od dnia jego przybycia do domu, kiedy chopczyk korzystajc z nieuwagi Fernandy na uamek sekundy wymkn si na korytarz, nagi, ze strzech potarganych wosw i z przeraajcym seksem wole indycze, jak gdyby nie by stworzeniem ludzkim, tylko encyklopedyczn definicj ludoercy. Fernanda nie liczya si z tym zdradzieckim chwytem tego nieodwracalnego przeznaczenia. Dziecko byo jakby nawrotem wstydu, ktry w swoim mniemaniu wygnaa z domu na zawsze. Ledwie zdono wynie Mauricia Babilony z przetrconym krgosupem, Fernanda obmylia a do najdrobniej szych szczegw plan, ktry mia zatrze wszelkie lady haby. Nie mwic nic mowi, nazajutrz przygotowaa si do podry. Woya do walizeczki trzy zmiany bielizny, ktrych moga potrzebowa jej crka, i posza po do sypialni na p godziny przed odejciem pocigu. - Chodmy, Renato - powiedziaa. Nie udzielia jej adnych wyjanie. Meme zreszt ani tego nie oczekiwaa, ani prosia. Nie tylko nie wiedziaa, dokd jda, ale byo jej wszystko jedno, choby mieli j zawie do neni. Nie odezwaa si ani sowem i nie miaa tego zrobi do koca ycia od chwili, gdy usyszaa strza na tyach domu a podwrzem i ryk blu Mauricia Babilonii. Kiedy matka kazaa jej wyj z sypialni, nie uczesaa si i nie obmya twarzy i wsiada do wagonu jak lunatyczka, nie widzc nawet witych motyli, ktre jeszcze jej towarzyszyy. Fernanda nie dowiedziaa si nigdy i nie zadaa sobie trudu, by si dowiedzie, czy to kamienne milczenie byo postanowieniem woli, czy jej crka oniemiaa pod wpywem tragedii. Meme prawie nie zdawaa sobie sprawy z podry przez dawn zaczarowana krain. Nie widziaa biaych domw cudzoziemcw ani ich ogrodw, wyjaowionych przez kurz i spiekot, ani kobiet w szortach i koszulach w paski, grajcych w karty na rankach. Nie widziaa na zakurzonych drogach wozw zaprzonych w woy i zaadowanych narczami bananw. Nie widziaa dziewczt, ktre skakay jak ryby w przezroczystych rzekach, by zostawi pasaerom pocigu gorycz za uciekajcym obrazem ich wspaniaych cia, ani rnobarwnych i ndznych barakw robotniczych, gdzie fruway te motyle Mauricia Babilonii, a na gankach byy dzieci zielone i wychude, siedzce na nocnikach i ciarne kobiety wykrzykujce obelgi za przejedajcym pocigiem. Te przelotne wizje, ktre sprawiay jej tyle radoci, kiedy wracaa na wakacje ze szkoy, nie poruszyy adnej tkanki w jej sercu. Nie spojrzaa przez okno nawet wtedy, gdy skoczya si gorca wilgo plantacji i pocig wyjecha na czerwon od makw rwnin, gdzie jeszcze sta zwglony szkielet karaweli hiszpaskiej, i ukazao si nagle to samo przezroczyste powietrze i to samo spienione morze, gdzie prawie sto lat temu rozwiay si zudzenia Josego Arcadia Buendii.

145

O pitej po poudniu, gdy dojechay do kocowej stacji moczarw, wysiada z pocigu, bo to samo zrobia przedtem Fernanda. Wsiady do doroki, ktra wygldaa jak olbrzymi nietoperz, zaprzonej w jednego astmatycznego konia, i przejechay przez wyludnione miasto, gdzie na ulicach, nieskoczenie dugich i przeartych saletr, rozbrzmieway wiczone na fortepianie gamy, takie same, jakich suchaa Fernanda w godzinie sjest swojej modoci. Potem wsiady na statek rzeczny, ktrego drewniane koo sprawiao piekielny haas i ktrego zardzewiaa blacha ziaa ogniem jak otwr pieca. Meme zamkna si w kabinie. Dwa razy dziennie Fernanda stawiaa jej talerz przy ku i dwa razy dziennie zabieraa go nietknity nie dlatego, by Meme postanowia zamorzy si godem, ale dlatego, e sam zapach jedzenia wywoywa w niej mdoci i odek nie przyjmowa nawet czystej wody. Ona sama nie wiedziaa wtedy, e jej podno zadrwia sobie z gorczycznych naparw, tak jak Fernanda, ktra dowiedziaa si o tym dopiero w rok pniej, kiedy przyniesiono jej dziecko. W dusznej kajucie, udrczona wibracj blaszanych cian i nieznon woni gnijcej wody, mconej przez drewniane koo, Meme stracia rachub dni. Mino wiele czasu, odkd widziaa ostatniego tego motyli gincego w migach wentylatora i przyja jako nieodwracaln prawd, e Mauricio Babilonia nie yje. Mimo to nie poddaa si rezygnacji. Nie przestaa myle o nim podczas uciliwej podry na grzbiecie mua przez zudn pustyni, gdzie niegdy zabdzi Aureliano Drugi szukajc najpikniejszej z kobiet tego wiata, ani wtedy, gdy ciekami Indian przeprawiay si przez gry i dotary do ponurego miasta, w ktrego kamiennych zaukach dwiczao echo dzwonw aobnych z trzydziestu dwch kociow. Tej nocy spay w opuszczonej rezydencji kolonialnej, na deskach, ktre Fernanda uoya na pododze w zarosym chwastami salonie, owinite w strzpy firanek zerwanych z okien i rozsypujcych si przy kadym poruszeniu cia. Meme wiedziaa, gdzie s, bo w majaczeniach bezsennoci zobaczya czarno ubranego mczyzn, ktrego w pewne dalekie Boe Narodzenie przyniesiono do domu wewntrz oowianej skrzyni. Nazajutrz, po mszy, Fernanda zaprowadzia j do ciemnego budynku, ktry Meme natychmiast poznaa, przypomniawszy sobie opowiadania matki o klasztorze, gdzie j wychowywano na krlow, i zrozumiaa, e tutaj koczy si ich podr. Podczas gdy Fernanda rozmawiaa z kim w ssiednim gabinecie, Meme czekaa w rozmwnicy zdobnej w ogromne portrety olejne biskupw kolonialnych drc z zimna, bo jeszcze miaa na sobie sukienk z mulinu w drobne kwiatki i cikie pbuciki rozmoke od lodw pustyni. Staa porodku salonu mylc o Mauriciu Babilonii, w tym strumieniu wiata z witray, kiedy z przylegego gabinetu wysza moda i pikna nowicjuszka, niosc w rku jej walizeczk z trzema zmianami bielizny. Przechodzc koo Meme wycigna do niei rk. nie zatrzymujc si. - Chodmy, Renato - powiedziaa. Meme podaa jej rk i pozwolia si prowadzi. Pernanda zobaczya j ostatni raz, usiujc dostosowa krok do kroku mniszki, po czym zatrzasna si krata klauzury. Jeszcze mylaa o Mauriciu Babilonii, jego zapachu smarw i aureoli motyli, i miaa myle o nim przez wszystkie dni swojego ycia, a do dalekiego ranka jesiennego, kiedy pod zmienionym imieniem, nigdy nie wymwiwszy ani sowa, zmara ze staroci w ponurym przytuku w Krakowie. Fernanda wrcia do Macondo pocigiem pod ochron zbrojnej policji. Podczas podry zauwaya napicie wrd pasaerw, wiczenia wojskowe w pogranicznych miasteczkach i atmosfer niepokoju, jak gdyby oczekiwania na co wanego, co si miao sta, ale nie wiedziaa, co to znaczy, i dopiero w Macondo powiedziano jej, e J os Arcadio Buendia podburza do strajku robotnikw Kompanii Bananowej. Tego nam tylko brakowao pomylaa Fernanda. - Anarchista w rodzinie!" Strajk wybuch w dwa tygodnie pniej, ale

146

nie pocign za sob dramatycznych konsekwencji, ktrych si obawiano. Robotnicy dali, eby ich nie zmuszano do zrywania i adowania bananw w niedziel, i danie to wydawao si tak suszne, e popar je nawet ojciec Antonio Isabel jako zgodne z prawem boym. Triumf tej akcji i kilku innych, podjtych w nastpnych miesicach, sprawi, e nagle na ustach wszystkich mieszkacw Macondo znalazo si imi Josego Arcadia Drugiego, o ktrym dotychczas zwyko si mwi, e jedyn jego zasug byo sprowadzenie do miasta francuskich prostytutek. Z nagym zdecydowaniem, pod wpywem takiego samego impulsu, z jakim niegdy sprzeda na licytacji swoje koguty bojowe, eby zaoy urgajce zdrowemu rozsdkowi przedsibiorstwo eglugi, teraz zrzek si stanowiska szefa druyny w Kompanii Bananowej i stan po stronie robotnikw. Wkrtce zaczto go wskazywa jako agenta midzynarodowego spisku przeciw porzdkowi publicznemu. Pewnej nocy, w cigu niespokojnego tygodnia ponurych pogosek, cudem unikn czterech strzaw rewolwerowych, ktre odda do niego jaki nieznajomy w chwili wyjcia z tajnego zebrania. W cigu nastpnych dwch miesicy atmosfera tak bya naprona, e dostrzega to nawet Urszula ze swego zakamarka ciemnoci i odniosa wraenie, e przeywa na nowo grone czasy, kiedy jej syn Aureliano nosi w kieszeni homeopatyczne piguki dywersji. Chciaa porozmawia z Josem Arcadiem Drugim, eby poinformowa go o tym precedensie, ale Aureliano Drugi powiedzia jej, e od nocy zamachu nie wiadomo, gdzie przebywa jego brat. - Tak samo jak Aureliano! westchna Urszula. Zupenie jakby wiat krci si w kko. Do Fernandy nie dociera powszechny niepokj tych dni. Nie miaa kontaktw ze wiatem z zewntrz od czasu gwatownej scysji ze swoim mem, oburzonym na ni za to, e rozstrzygna o losie Meme nie zasignwszy jego opinii. Aureliano Drugi potw by cign crk z powrotem, nawet z pomoc policji, gdyby byo trzeba, ale Fernanda pokazaa mu dokumenty stwierdzajce, e jej crka wstpia do klasztoru z wasnej woli. Rzeczywicie Meme podpisaa papiery ju po drugiej stronie elaznej kraty, a zrobia to z t sam pogard, z jak daa si tam zaprowadzi. W gbi ducha Aureliano Drugi nie wierzy w prawomocno tych dowodw, tak samo jak nigdy nie wierzy, e Mauricio Babilonia wlizn si na podwrze ich domu po to, eby kra kury, ale obydwie tezy uspokajay jego sumienie, tak e mg bez skrupuw wrci pod skrzydo Petry Cotes, wznawiajc huczne zabawy i festyny obarstwa. Obca troskom miasta, gucha na grone prognostyki Urszuli Fernanda nakrelia ostatni zakrt zawiych linii ju zrealizowanego planu. Napisaa dugi list do swego syna Josego Arcadia, ktry mia ju przyj pierwsze wicenia, zawiadamiajc go, e jego siostra Renata wyziona ducha w stanie aski boej, na skutek czarnej zarazy. Potem, powierzywszy ma Amarant Urszul opiece swej wiekry, zaja si korespondencj z niewidzialnymi lekarzami, wyczerpana nerwowo histori Meme. Pierwszym jej staraniem byo wyznaczenie ostatecznej daty na kilkakrotnie odraczan operacj telepatyczn. Ale niewidzialni lekarze odpowiedzieli jej, e byoby to nieostrone, pki nie minie stan podniecenia socjalnego w Macondo. Bya tak przynaglona potrzeb i le poinformowana, e w nastpnym licie przedstawia bezpodstawno tych obaw, tumaczc, e adne wzburzenie socjalne nie istnieje, poniewa wszystko jest wynikiem zwariowanych pomysw jej szwagra, ktry dosta teraz manii na punkcie zwizkw zawodowych, jak niegdy na punkcie walki kogutw i eglugi. Jeszcze nie doszo do porozumienia, kiedy w pewn upaln rod zastukaa do drzwi domu stara zakonnica z koszykiem przewieszonym przez rami. Santa Sofia de la Piedad mylaa, e chodzi o jaki dar przysany z klasztoru i chciaa zabra koszyk przykryty pikn koronkow serwet. Ale mniszka powstrzymaa j mwic, e ma cise polecenie aby

147

dorczy przesyk osobicie doi Fernandzie del Carpio de Buendia. Byo to dziecko Meme. Dawny spowiednik Fernandy donosi jej w licie, e urodzio si dwa miesice temu i e pozwolono sobie ochrzci chopca imieniem Aureliano, na pamitk dziadka, poniewa jego matka nie ui. worzya ust, eby wyrazi swoje yczenia. Fernanda zbuntowaa si w duszy przeciwko temu szyderstwu losu, ile znalaza do siy, by ukry to przed zakonnic. - Powiemy, e znalazymy koszyk pywajcy na rzece - umiechna si. - Nikt w to nie uwierzy - zauwaya mniszka. - Jeeli ludzie uwierzyli sowom Pisma witego - odpowiedziaa Fernanda - nie widz, czemu mieliby nie wierzy moim. Mniszka zostaa na obiedzie w domu, czekajc na pocig powrotny, i zgodnie z zalecon jej dyskrecj nie wspomniaa ju wicej o dziecku, ale Fernanda, widzc w niej niepodanego wiadka swego wstydu, ubolewaa w duchu, e zarzucono redniowieczny zwyczaj wieszania na szubienicy posacw przynoszcych ze nowiny. Postanowia wic utopi dziecko w basenie, skoro tylko mniszka odejdzie, ale nie miaa serca tego zrobi i wolaa zaczeka, a Bg nieskoczony w swej dobroci uwolni j od tego brzemienia. Nowy Aureliano skoczy rok, kiedy w napronej sytuacji publicznej doszo do wybuchu bez adnej zapowiedzi. Jose Arcadio Drugi i inni przywdcy zwizkowi, dotychczas pozostajcy w ukryciu, ujawnili si nagle pod koniec pewnego tygodnia organizujc manifestacje w miasteczkach strefy bananowej. Policja ograniczya si do czuwania nad porzdkiem. Ale w nocy z niedzieli na poniedziaek przywdcy zostali wycignici z domw i z piciokilowymi ciarami przykutymi do ng odesani do wizienia w stolicy prowincji. Wrd nich znajdowali si Jose Arcadio Drugi i Lorenzo Gavilan, pukownik z rewolucji meksykaskiej, ktry przebywa na wygnaniu w Macondo i, jak mwi, by wiadkiem bohaterstwa swego towarzysza broni Artemia Gruz. Po niecaych trzech miesicach wypuszczono ich jednak na wolno, gdy rzd i Kompania Bananowa nie mogli doj do porozumienia, kto ma ich ywi w wizieniu. Tym razem wystpienia robotnicze dotyczyy zych warunkw zdrowotnych w mieszkaniach, oszustw w subie lekarskiej, niesprawiedliwoci w systemie pac. Twierdzili ponadto, e otrzymuj wynagrodzenie nie w gotwce, lecz w bonach, za ktre mogli kupowa tylko szynk z Wirginii w sklepach Kompanii. Jose Arcadio Drugi zosta aresztowany za podanie do wiadomoci publicznej, e system bonw jest podjtym przez Kompani rodkiem w celu opacania frachtowcw owocowych, ktre, gdyby nie towar sklepowy, musiayby wraca puste z Nowego Orleanu do portw zaadunku bananw. Inne zarzuty byy publicznie znane. Lekarze Kompanii nie badali chorych, tylko kazali im si ustawia rzdem przed drzwiami ambulatoriw i pielgniarka kada im na jzyk piguk niebieskiego koloru, bez wzgldu na to, czy skaryli si na malari, na rzeczk czy niestrawno. Terapia ta bya tak rozpowszechniona, e dzieci po kilka razy staway w kolejce i zamiast yka piguki, uyway ich jako etonw do gry w loteryjk. Robotnicy Kompanii yli stoczeni w ndznych barakach. Zamiast zbudowa latryny, inynierowie przywozili do osiedli w okresie Boego Narodzenia przenone klozety, po jednym na kade pidziesit osb, demonstrujc publicznie, jak ich uywa, eby suyy jak najduej. Zgrzybiali adwokaci w czarnych ubraniach, ktrzy niegdy oblegali pukownika Aureliana Buendi, a teraz byli plenipotentami Kompanii Bananowej, obalili te zarzuty w sposb, ktry przywodzi na myl sztuk czarnoksisk. Kiedy robotnicy zredagowali pismo z wykazem swych da, nieprdko mogli przedstawi je oficjalnie Kompanii. Dowiedziawszy si o ich zamiarze, pan Brown kaza przyczepi do pocigu swj wspaniay szklany wagon i ulotni si z Macondo razem z gwnymi

148

funkcjonariuszami swego przedsibiorstwa. Niemniej w nastpn sobot kilku robotnikw spotkao jednego z nich w burdelu i kazao mu podpisa petycj w momencie, kiedy by rozebrany do naga, z kobiet, ktra zgodzia si pomc go cign w t puapk. Adwokaci o aobnych obliczach dowiedli w sdzie, e czowiek ten nie ma nic wsplnego z Kompani, i aby rozwia wszelkie wtpliwoci, kazali go aresztowa za podanie faszywego nazwiska. W jaki czas pniej pan Brown zosta przyapany podczas podry incognito wagonem trzeciej klasy i zmuszono go do podpisania innej kopii pisma. Nazajutrz stawi si w sdzie z wosami przefarbowanymi na sarno i mwi pynn hiszpaszczyzn. Adwokaci dowiedli, e to nie jest pan Jack Brown, gwny dyrektor Kompanii Bananowej, urodzony w Prattville w stanie Alabama, lecz nieszkodliwy sprzedawca zi leczniczych, rodem z Macondo, tame ochrzczony i zapisany w ksigach jako Dagoberto Fonseca. Wkrtce potem, wobec nowych prb robotnikw, adwokaci wystawili na widok publiczny autoryzowane prawnie wiadectwo zgonu pana Browna, stwierdzajce, i w dniu dziewitego czerwca przejecha go wz stray poarnej na ulicy w Chicago. Majc do tej obkaczej zabawy, robotnicy zlekcewayli wadze miejscowe i odwoali si do sadw najwyszej instancji. Tam to czarnoksinicy prawa dowiedli, e oskarenia pozbawione s wszelkiej podstawy, poniewa Kompania Bananowa nie ma, nigdy nie miaa i nie zamierza mie pracownikw staych i zatrudnia ich tylko w pewnych okresach, zawsze na czas ograniczony. Tak zdementowano wyssane z palca bajki o szynce z Wirginii, cudownych pigukach i gwiazdkowych klozetach i zgodnie z rozporzdzeniem trybunau w uroczystych obwieszczeniach ogoszono nieistnienie pracownikw. Wybuch strajk powszechny. Przerwano prac na plantacjach, owoce gniy na drzewach, a pocigi o stu dwudziestu wagonach stay na bocznicach. Bezrobotni wypeniali okoliczne miasteczka. Na ulicy Turkw co dzie witowano sobot, a w sali bilardowej w hotelu Jacoba trzeba byo ustanowi dwudziestoczterogodzinne zmiany. Tam to znajdowa si Jos Arcadio Drugi w dniu, kiedy ogoszono, e wojsko otrzymao rozkaz przywrcenia porzdku publicznego. Chocia nie by czowiekiem przesdnym, przyj t wiadomo jako zapowied oczekiwan od tego dalekiego ranka, kiedy pukownik Gerineldo Marquez pozwoli mu zobaczy, jak rozstrzeliwano onierzy w koszarach. Za wrba nie zmcia jednak jego uroczystej powagi. Uderzy kijem kul i doprowadzi do karambolu. Wkrtce potem bicie bbnw, ostry dwik trbek, krzyki i zbiegowisko ludzkie oznajmiy mu, e nie tylko partia bilardu, ale ta samotna i milczca rozgrywka, ktr prowadzi sam z sob od tamtego ranka egzekucji, zostaa wreszcie zakoczona. Wtedy wyjrza na ulic i zobaczy ich. Byy to trzy regimenty maszerujce w takt uderze bbna galernikw. Ziemia drgaa pod ich stopami, a zatrute tchnienie tego wielogowego smoka zmcio przezroczyst godzin popoudnia. Byli krpi, przysadzici, szpetni. Spoceni koskim potem, mieli zapach misa suszonego na socu i nieprzeniknion, milczc nieulko ludzi pustyni. Chocia przemarsz trwa przeszo godzin, mona byo myle, e to tylko kilka szwadronw krci si w kko, bo wszyscy byli do siebie podobni, jakby ich urodzia jedna matka, i wszyscy z t sam tp zajadoci dwigali plecaki i manierki, niesaw bagnetw na bro, brzemi lepego posuszestwa i poczucie honoru. Urszula syszaa ich przechodzcych ze swego oa ciemnoci i podniosa do ze skrzyowanymi palcami. Santa Sofia de la Piedad istniaa przez chwil na tym wiecie, pochylona nad haftowanym obrusem, ktry wanie skoczya prasowa, i pomylaa o swoim synu Josem Arcadio Drugim, ktry sta w drzwiach hotelu Jacoba, bez wzruszenia patrzc, a przejd ostatni onierze. Stan wyjtkowy upowania wojsko do roli rozjemcy w sporze, ale adne kroki

149

pojednawcze nie zostay podjte. Natychmiast po wkroczeniu do Macondo onierze odoyli na bok karabiny, zebrali banany, zaadowali je do wagonw i uruchomili pocigi. Robotnicy, ktrzy dotychczas ograniczali si do czekania, kryli si teraz po lasach uzbrojeni tylko w maczety do cinania bananw i odpowiedzieli sabotaem na sabota. Podpalali rezydencje i sklepy plantatorw, niszczyli tory, eby przeszkodzi tranzytowi pocigw otwierajcych sobie drog ogniem karabinw maszynowych, przecinali druty telegrafu i telefonu. Kanay nawadniajce zabarwiy si krwi. Pan Brown, ktry by ywy i zdrw w zelektryfikowanym kurniku, wraz z ca rodzin i rodzinami swych wsptowarzyszy zosta pod ochron wojska przewieziony z Macondo na bezpieczne terytorium. Sytuacja grozia rozwiniciem si w wojn domow, krwaw i o nierwnych siach, kiedy wadze skieroway do robotnikw apel wzywajcy ich do zgromadzenia si w Macondo. Oznajmiono, e Naczelnik Wojskowy i Cywilny prowincji przybdzie w nastpny pitek gotw interweniowa w konflikcie. Jose Arcadio Drugi od pitku rano znajdowa si w tumie zgromadzonych na stacji. Na zebraniu przywdcw zwizkowych polecono mu, aby wraz z pukownikiem Gayilanem zmiesza si z tumem i kierowa nim zalenie od obrotu okolicznoci. Czu jakie dziwne osabienie i smak saletry w ustach, odkd zauway, e wojsko rozmiecio gniazda karabinw maszynowych wok placyku i e ogrodzonej drutem twierdzy Kompanii Bananowej broni dziaa artyleryjskie. Okoo dwunastej w oczekiwaniu pocigu, ktry nie przyjeda, przeszo trzy tysice osb, robotnicy z onami i dziemi, wypenio otwart przestrze przed stacj i cisno si w ssiednich ulicach zamknitych przez wojsko rzdami karabinw maszynowych. Panowaa atmosfera radosnego wita. Z ulicy Turkw przeniesiono stragany z jedzeniem i trunkami i wszyscy w dobrym nastroju znosili nud oczekiwania i ar soneczny. Wkrtce przed trzeci zacza kry pogoska, e pocig oficjalny przyjedzie dopiero nazajutrz. Zmczony tum westchn z rozczarowaniem. Wwczas pewien porucznik ukaza si na dachu budynku dworcowego, gdzie stay cztery gniazda karabinw maszynowych skierowanych w tum, i zad w trbk nakazujc cisz. Obok Josego Arcadia Drugiego staa tga kobieta, bosa, z dwojgiem dzieci okoo czterech i siedmiu lat. Mniejsze wzia na rce i poprosia Josego Arcadia, nie znajc go, eby unis w gr starsze, eby lepiej syszao, co bd mwi. Jose Arcadio Drugi wzi chopca na barana. Wiele lat pniej chopiec ten mia opowiada, cho nikt mu nie wierzy, e widzia porucznika czytajcego przez tub gramofonu Dekret Nr 4 Naczelnika Wojskowego i Cywilnego prowincji. Podpisani byli genera Carlos Cortes Vargas i jego sekretarz, major Enrique Garcia Icaza, i w trzech punktach, z ktrych kady liczy okoo osiemdziesiciu sw, ogoszono strajkujcych band zoczycw i upowaniono wojsko do strzelania. Po odczytaniu dekretu, wrd oguszajcych gwizdw protestu, porucznika na dachu dworca zastpi kapitan i tub gramofonow da znak, e chce przemwi. Tum znowu umilk. - Panie i panowie - powiedzia kapitan gosem cichym, powolnym i nieco zmczonym. Macie pi minut czasu, aby si rozej. Wzmoone gwizdy i krzyki zaguszyy trbk ogaszajc, e rozpoczyna si wyznaczony czas. Nikt si nie poruszy. - Mino pi minut - powiedzia kapitan tym samym tonem. - Jeszcze minuta i otwieramy ogie. Jose Arcadio Drugi, oblany lodowatym potem, zdj dziecko z plecw i odda je kobiecie. Ci dranie naprawd gotowi strzela" - szepna. Jose Arcadio Drugi nie mia czasu odpowiedzie, bo w tej chwili rozpozna ochrypy gos pukownika Gavilana wtrujcy sowom kobiety. Odurzony napiciem, zdumiewajc gbi ciszy i przekonany poza tym, e nic nie

150

zmusi do ucieczki tego tumu zafascynowanego wizj mierci, Jose Arcadio Drugi wspi si ponad gowy tych, co stali przed nim, i po raz pierwszy w yciu podnis gos: - ajdaki! - krzykn. - Darujemy wam t brakujc minut! Gdy przebrzmia jego krzyk, stao si co, co wywoao v nim uczucie nie strachu, lecz pewnego rodzaju halucynacji. Kapitan da rozkaz ognia i czternacie gniazd karabinw maszynowych odpowiedziao mu niezwocznie. Ale wszystko wydawao si fars, tak jakby karabiny nabite byy nie oowiem, lecz jakim produktem sztuki pirotechnicznej, bo suchano ich straszliwego grzechotu i widziano rozarzone potoki ich ognistej liny, ale nie mona byo dostrzec najlejszej reakcji, usysze nawet westchnienia w zwartym tumie, ktry jakby skamienia w chwilowej nietykalnoci. Nagle z boku budynku dworcowego krzyk mierci przerwa czar: Aaaj, mamo!". Jaki wstrzs podziemny, wulkaniczny podmuch, ryk kataklizmu, wybuchy porodku tumu z niewiarygodn si. Jos Arcadio Drugi ledwie zdy podnie dziecko, podczas gdy matk z drugim dzieckiem wchon wir paniki, ktra nagle porwaa ludzi. Wiele lat pniej chopczyk mia wci jeszcze opowiada, mimo e wszyscy uwaali go za zbzikowanego starca, e Jose Arcadio Drugi unis go ponad swoj gow i da si pocign niemal w powietrzu, jakby koyszc si na fali przeraenia tumu, w stron przylegej ulicy. Uprzywilejowana pozycja dziecka pozwolia mu dostrzec, e w tej chwili napywajca masa ludzka zaczynaa siga wylotu ulicy i rzd karabinw maszynowych otworzy ogie. Kilka gosw krzykno naraz: - Na ziemi! Padnij! Ci z pierwszych rzdw usuchali ju przedtem, powaleni gradem oowiu. Ci, co ocaleli, zamiast rzuci si na ziemi, prbowali wrci na plac i panika, niby uderzenie smoczego ogona, pchna ich zwartym murem na drugi zwarty mur, ktry sun w przeciwnym kierunku, pchnity drugim ciosem smoczego ogona na przeciwlegej ulicy, gdzie take karabiny maszynowe bez przerwy prayy ogniem. Osaczeni koowali w jakim gigantycznym wirze, ktry stopniowo zmniejsza obwd, ogranicza si do swego centrum, gdy nienasycone i metodyczne noyce oowiu systematycznie cinay wkoo jego brzegi, niby obrywajc uski cebuli. Chopczyk widzia jak kobiet klczc, ze skrzyowanymi ramionami, na pustej przestrzeni, gdzie w jaki tajemniczy sposb nie przenikay strzay. Tam postawi go Jose Arcadio Drugi w chwili, gdy osun si na ziemi, zanim olbrzymia nawanica ludzka zmiota pust przestrze, zmiota klczc kobiet, zmiota wiato z wysokiego, rozarzonego nieba i cay piesko-kurewski wiat, gdzie Urszula Iguaran sprzedaa tyle zwierztek z karmelu. Jose Arcadio Drugi obudzi si lec na wznak w ciemnociach. Zdawa sobie spraw, e jedzie nieskoczenie dugim pocigiem pogronym w ciszy, e ma wosy zlepione zeschnit krwi i e bol go wszystkie koci. Morzya go nieznona senno. Gotw spa wiele godzin, z dala od strachu i grozy, uoy si na boku, ktry najmniej go bola, i wtedy dopiero odkry, e ley na stercie trupw. W wagonie nie byo wolnej przestrzeni, prcz wskiego przejcia porodku. Musiao min wiele godzin od czasu masakry, bo trupy miay t sam temperatur gipsu w jesieni i t sam konsystencj skamieniaej piany, a ci, co je zaadowali do wagonu, mieli czas uoy je rwno, w takim samym wzorowym porzdku, w jakim przewoono kicie bananw. Prbujc uciec od koszmaru, Jose Arcadio przechodzi z wagonu do wagonu w kierunku ruchu pocigu i w przebyskach wiata wpadajcego przez szczeliny desek, gdy mijano upione miasteczka, widzia martwych mczyzn, martwe kobiety, martwe dzieci, ktre miay by wrzucone w morze, jak niezdatne do konsumpcji banany. Rozpozna tylko kobiet, ktra sprzedawaa napoje chodzce na placu, i pukownika

151

Gavilana, trzymajcego jeszcze zwinity w rku ten sam pas ze srebrn klamr, ktrym prbowa sobie torowa drog pord paniki. Dobrnwszy do pierwszego wagonu, wyskoczy w ciemno i lea na pask w rowie, pki nie przejecha cay pocig. By to najduszy pocig, jaki kiedykolwiek widzia: liczy prawie dwiecie wagonw, z lokomotyw na jednym i drugim kocu i trzeci porodku. Nie mia wiate, nawet czerwonych i niebieskich lamp pozycyjnych, i mkn poprzez cisz nocn z widmow szybkoci. Na dachach wagonw mona byo dostrzec ciemne sylwetki onierzy i rozstawione karabiny maszynowe. Po pnocy spad ulewny deszcz. Jose Arcadio nie mia pojcia, w jakim miejscu wyskoczy, ale wiedzia, e idc w kierunku przeciwnym ni pocig dojdzie do Macondo. Po przeszo trzech godzinach marszu, przemoczony do koci, z gow pkajc z blu, zobaczy pierwsze domy w wietle brzasku. Zncony zapachem kawy wszed do jakie kuchni, gdzie kobieta z dzieckiem na rku pochylaa si nad ogniem. - Dzie dobry - powiedzia bez tchu. - To ja, Jose Arcadio Drugi Buendia. Wymwi imi i nazwisko, litera po literze, eby si przekona, e jest ywy. Dobrze zrobi, bo kobieta mylaa, e to zjawa, ujrzawszy w drzwiach pospn, blad posta, z gow i ubraniem we krwi, tchnc majestatem mierci. Znaa go. Przyniosa koc, eby si owin, podczas gdy scho ubranie przy ogniu, zagrzaa wody do obmycia rany, ktra okazaa si tylko draniciem, i daa mu czyst pieluszk, eby obandaowa sobie gow. Potem daa mu kubek kawy bez cukru, bo syszaa, e tak pij kaw Buendiowie, i rozwiesia bielizn i ubranie przy ogniu. Jose Arcadio Drugi nie odezwa si, pki nie skoczy pi kawy. - Musiao ich by okoo trzech tysicy - szepn. - Co? - Zabitych - wyjani. - Zginli wszyscy, co byli na stacji, Kobieta spojrzaa na niego z litoci. Tu nie byo adnych zabitych - powiedziaa. - Od czasw twego stryja pukownika nic si nie dziao w Macondo". W trzech kuchniach, w ktrych zatrzymywa si J os Arcadio Drugi, zanim doszed do domu, powiedziano mu to samo: Nie byo zabitych". Przeszed przez placyk na stacji i zobaczy stoy, na ktrych wczoraj sprzedawano przekski, spitrzone jedne na drugich, i tam take nie znalaz adnych ladw masakry. Ulice byy puste, w potokach uporczywego deszczu, a domy zamknite, bez jakichkolwiek znakw ycia wewntrz. Jedyn wieci ludzk byo uderzenie w dzwony na jutrzni. Zastuka do drzwi domu pukownika Gavilana. Kobieta w ciy, ktr zna z widzenia, zatrzasna mu drzwi przed nosem. Odjecha - powiedziaa przestraszona. - Wrci do swego kraju!" Gwne wejcie do zelektryfikowanego kurnika byo strzeone, jak zwykle, przez dwch miejscowych policjantw, ktrzy wygldali jak kamienne posgi w ociekajcych deszczem paszczach nieprzemakalnych i ceratowych kaskach. W swojej bocznej uliczce Murzyni z Antyli piewali chrem sobotnie psalmy. Jose Arcadio Drugi przeskoczy} ogrodzenie podwrza i wszed do domu przez drzwi od kuchni. Santa Sofia de la Piedad przywitaa go szeptem: eby tylko Fernanda ci nie zobaczya! powiedziaa. - Lada chwila wstanie z ka". Jakby wypeniajc nie wypowiedziany sowami pakt zaprowadzia swego syna do pokoju nocnikw", przygotowaa mu rozklekotane ko Melquiadesa i okoo drugiej, kiedy Fernanda odpoczywaa po obiedzie, podaa mu przez okno talerz z jedzeniem. Aureliano Drugi spa tego dnia w domu, bo tam zaskoczy go deszcz, i o trzeciej po poudniu wci jeszcze czeka, a przestanie pada. O tej godzinie, poinformowany w tajemnicy przez matk, poszed odwiedzi swego brata w pokoju Melquiadesa. On take nie

152

uwierzy w opowiadanie o masakrze i pocigu wiozcym trupy do morza. Poprzedniej nocy wszyscy czytali nadzwyczajne obwieszczenie rzdu stwierdzajce, e robotnicy posuchali rozkazu opuszczenia stacji i spokojnie rozeszli si do domw. W obwieszczeniu informowano take, e przywdcy zwizkowi, oywieni duchem patriotyzmu, ograniczyli swoje dania do dwch punktw reformy suby lekarskiej i zbudowania latryn w mieszkaniach. Pniej podano jeszcze do wiadomoci, e wadze wojskowe za zgod robotnikw pospieszyy zakomunikowa to panu Brownowi, ktry nie tylko przyj te nowe warunki, ale zaofiarowa si pokry koszty zabaw publicznych dla uczczenia koca konfliktu. Tyle tylko, e podobno kiedy przedstawiciele wojska zapytali o dat podpisania nowej umowy, dyrektor spojrza przez okno na niebo owietlane raz po raz byskawicami i zrobi gest wyraajcy niepewno. - Chyba kiedy si wypogodzi - powiedzia. - Pki bd trway deszcze, przerwiemy wszelkiego rodzaju dziaalno. Nie padao od trzech miesicy i by okres suszy. Ale kiedy pan Brown oznajmi swoj decyzj, w caej strefie bananowej lun deszcz, ktry zaskoczy Josego Arcadia na drodze do Macondo. W tydzie pniej wci jeszcze padao. Wersja oficjalna, tysic razy powtarzana i rozpowszechniana w caym kraju wszelkimi rodkami przekazu, jakie znalaz rzd w swoim zasigu, w kocu zwyciya: nie byo zabitych i robotnicy zadowoleni powrcili do swoich rodzin, a Kompania Bananowa zawieszaa dziaalno do czasu, gdy ustan deszcze. Stan wojenny trwa nadal, w przewidywaniu koniecznoci zastosowania nadzwyczajnych rodkw przeciwko publicznej klsce deszczy, ale wojsko byo skoszarowane. W cigu dnia wojskowi brnli przez potoki wody na ulicach, w spodniach podwinitych do polowy ydki, bawic si z dziemi w rozbicie okrtu. W nocy, po godzinie policyjnej, wyamywali kolbami drzwi domw, wycigali podejrzanych z ka i zabierali z sob w podr bez powrotu. Byo to wci jeszcze poszukiwanie i eksterminacja zoczycw, mordercw, podpalaczy i buntownikw objtych Dekretem Nr 4, ale wojskowi przeczyli temu i wypierali si przed krewnymi swych ofiar, ktrzy oblegali biura dowdztwa pytajc o wiadomoci. Na pewno si komu to wszystko przynio - powtarzali oficerowie i urzdnicy. - W Macondo nic si nie stao i nigdy si nie stanie. To jest miasto szczliwe". W ten sposb dokonano eksterminacji przywdcw zwizkw zawodowych. Jedynym, ktry pozosta przy yciu, by Jose Arcadio Drugi. Pewnej nocy w lutym dao si sysze nieomylne omotanie kolbami w drzwi. Aureliano Drugi, ktry wci czeka, a ustanie deszcz, eby wyj z domu, poszed otworzy i znalaz si oko w oko z szecioma onierzami pod komend oficera. Ociekajcy deszczem, bez sowa przeszukali dom, pokj za pokojem, szaf za szaf, od salonw do strychu. Urszula zbudzia si, kiedy zapalili wiato w sypialni, i ani razu nie westchna podczas trwania rewizji, ale trzymaa skrzyowane palce poruszajc nimi w tym kierunku, w jakim poruszali si onierze. Santa Sofia de la Piedad zdoaa uprzedzi Josego Arcadia, ktry spa w pokoju Melquiadesa, ale on zrozumia, e ju za pno prbowa ucieczki. Santa Sofia de la Piedad zamkna wic drzwi z powrotem, on woy koszul i buty i usiad na ku, czekajc, a wejd onierze. W tej chwili przetrzsali warsztat zotniczy. Oficer kaza otworzy kdk i w jednym pospiesznym okreniu wntrza latark zobaczy st do pracy, oszklon gablotk z buteleczkami kwasw i narzdziami, ktre znajdoway si wci w tym samym miejscu, gdzie zostawi je ich waciciel, i zrozumia, jak si zdawao, e w tym pokoju nikt nie mieszka. Niemniej spyta chytrze Aureliana Drugiego, czy to on jest zotnikiem, ten za odpowiedzia, e by to niegdy warsztat pukownika Aureliana Buendii. Aha" - powiedzia oficer i zapaliwszy wiato zarzdzi

153

przeszukiwanie tak dokadne, e uwagi rewidujcych nie uszo osiemnacie zotych rybek, ktre zostay nie przetopione i byy ukryte w blaszanej puszce za buteleczkami. Oficer obejrza jedn po drugiej na stole roboczym i wtedy zmik. Chciabym wzi jedn na pamitk powiedzia w swoim czasie byy znakiem rebelii, ale teraz s relikwi". By miody, niemal w latach chopicych, bez odrobiny niemiaoci, i mia w sobie co naturalnego i sympatycznego, czego przedtem nie dao si zauway. Aureliano Drugi podarowa mu rybk. Oficer woy j do kieszeni koszuli z byskiem dziecinnej radoci w oczach, a pozostae rybki wrzuci do pudeka i postawi je tam, gdzie byo. - To bezcenna pamitka - powiedzia. - Pukownik Aureliano Buendia by jednym z naszych najwierniejszych ludzi. Ten ludzki odruch nie wpyn jednak na jego czynnoci zawodowe. Przed drzwiami pokoju Melquiadesa, take zamknitymi na kdk, Santa Sofia de la Piedad odwoaa si do ostatniej nadziei. W tym pokoju nikt nie mieszka prawie od stu lat" - powiedziaa. Oficer kaza otworzy i snopem wiata latarki zamit ciany dokoa. Aureliano Drugi i Santa Sofia de la Piedad ujrzeli bdne oczy Josego Arcadia Drugiego w momencie, gdy snop wiata przesun si po jego twarzy, i zrozumieli, e tu jest koniec jednego niepokoju i pocztek drugiego, ktry dopiero znajdzie ulg w rezygnacji. Ale oficer dalej oglda wntrze za pomoc latarki, nie okazujc adnego zainteresowania, pki nie zauway siedemdziesiciu dwch nocnikw spitrzonych na szafach. Wtedy zapali wiato. Jose Arcadio Drugi siedzia na brzegu ka, gotw i za onierzami, bardziej uroczysty i zamylony ni kiedykolwiek. W gbi byy pki z rozsypujcymi si ksikami, zwojami pergaminw i st do pracy czysty i porzdny, ze wieym jeszcze atramentem w kaamarzach. Ta sama wieo bya w powietrzu i ta sama przezroczysto, ten sam bronicy od kurzu i zniszczenia przywilej, ktry zna Aureliano Drugi w dziecistwie i ktrego tylko pukownik Aureliano Buendia nie mg dostrzec. Ale oficera interesoway tylko nocniki. - Ile osb mieszka w tym domu? - zapyta. - Pi. Oficer najwidoczniej nie zrozumia. Zatrzyma wzrok na tym kawaku przestrzeni, gdzie Aureliano Drugi i Santa Sofia de la Piedad wci widzieli Josego Arcadia Drugiego, i ten take zda sobie spraw, e oficer patrzy na niego nie widzc. Potem zgasi wiato i zamkn drzwi. Syszc go rozmawiajcego z onierzami Aureliano Drugi zrozumia, e mody oficer widzia wntrze pokoju tymi samymi oczyma, jakimi patrzy na nie pukownik Aureliano Buendia. - To prawda, e nikt nie zaglda do tego pokoju przynajmniej od stu lat - powiedzia oficer do onierzy. - Tu musz by nawet we. Z chwil gdy zamkny si drzwi, Jose Arcadio Drugi by pewien, e jego wojna jest skoczona. Wiele lat temu pukownik Aureliano Buendia mwi mu o fascynacji, jak wywiera wojna, i prbowa dowie jej w niezliczonych przykadach z wasnego dowiadczenia. Wierzy mu wtedy. Ale tej nocy, gdy onierze patrzyli na niego nie widzcym wzrokiem, Jose Arcadio Drugi mylc o napiciu ostatnich miesicy, o ndzach wizienia, o panice na stacji i pocigu naadowanym trupami, doszed do wniosku, e pukownik Aureliano Buendia by baznem albo gupcem. Nie rozumia, e mona potrzebowa tylu sw na wytumaczenie tego, co si czuje na wojnie, kiedy wystarczy tylko jedno: strach. W pokoju Melquiadesa, pod ochron sztucznego wiata, szmeru deszczu i poczucia, e jest niewidzialny, Jose Arcadio chwil swego poprzedniego ycia, i jedynym strachem, jaki przetrwa, byo to, eby go nie zakopano ywcem. Santa Sofia de la Piedad, ktra przyniosa mu posiek dzienny i ktrej powiedzia, czego si lka, przyrzeka mu, e bdzie staraa si y jak najduej, nawet

154

wtedy, gdy j opuszcz siy, eby upewni si, czy go nie zakopano ywego. Bezpieczny od wszelkich lkw Jose Arcadio Drugi zaj si wic studiowaniem pergaminw Melquiadesa, z tym wiksz ochot, im mniej je rozumia. Gdy przywyk do szmeru deszczowego, ktry po dwch miesicach zmieni si w jak now form ciszy, jedyn rzecz zakcajc jego samotno byy kroki, ktre sysza, gdy wchodzia i wychodzia Santa Sofia de la Piedad. Dlatego prosi j, eby mu stawiaa jedzenie na parapecie okna, a drzwi zamkna na kdk. Reszta rodziny zapomniaa o nim, nawet Fernanda nie miaa nic przeciw temu, eby go tam zostawi, dowiedziawszy si, e onierze widzieli go i nie poznali. Po szeciu miesicach zamknicia, kiedy wojsko wycofao si z Macondo, Aureliano Drugi zdj kdk szukajc kogo, z kim mgby rozmawia, pki nie skocz si deszcze. Kiedy otworzy drzwi, uderzy go w nozdrza smrd nocnikw, ktre byy ustawione na pododze i wszystkie wielokrotnie uywane. Jose Arcadio Drugi, zerany wierzbem, obojtny na smrodliwe powietrze, czyta bez koca niezrozumiae pergaminy. Promienia jak anielsk bogoci. Ledwie podnis wzrok na odgos otwierajcych si drzwi, ale jego bratu wystarczyo to spojrzenie, eby dostrzec w nim powtrzony obraz nieodwracalnego losu pradziadka. - Byo ich przeszo trzy tysice - tyle tylko powiedzia Jose Arcadio Drugi. - Wszyscy, ktrzy si zebrali na stacji.

155

eszcz pada cztery lata, jedenacie miesicy i dwa dni. Byy okresy mawki, kiedy wszyscy wkadali pontyfikalne szaty i przybierali wyraz twarzy rekonwalescentw, eby uczci koniec pory deszczowej, wkrtce jednak przyzwyczaili si interpretowa te pauzy jako zapowiedzi wzmoonej ulewy. Niebo rozdzieray niszczycielskie burze, a z pnocy przychodziy huragany, zryway dachy domw, rozwalay ciany i wyryway z korzeniami z ziemi ostatnie sadzonki na plantacjach. Tak jak w czasie epidemii bezsennoci, ktr Urszula przypominaa sobie w te dni, sama plaga pobudzaa do obmylania rodkw obrony przeciwko nudzie. Aureliano Drugi by jednym z tych, ktrzy najwytrwalej i najenergiczniej opierali si bezczynnoci. Przyszed do domu z jakiego bahego powodu tego wieczora, kiedy pan Brown przywoa ducha deszczw, i Fernanda chciaa mu da poamany parasol, ktry znalaza w szafie. Nie trzeba - powiedzia. - Zostan tu, pki nie przestanie pada". Nie byo to oczywicie rygorystyczne i bezkompromisowe zobowizanie, ale mao brakowao, a byby, je wypeni co do joty. Poniewa caa jego garderoba znajdowaa si u Petry Cotes, co trzy dni ciga z siebie bielizn i czeka ubrany tylko w kalesony, a mu j wypior. eby si nie nudzi, zaj si napraw licznych uszkodze w domu. Umocni zawiasy, naoliwi zamki, poprzykrca klamki w drzwiach, wyrwna zasuwy. Przez kilka miesicy kry po domu ze skrzynk z narzdziami, ktr prawdopodobnie zapomnieli zabra Cyganie za czasw Josego Arcadia Buendii, i nikt nie wiedzia, czy to z powodu tych wicze gimnastycznych, czy jesiennej melancholii, czy te na skutek przymusowego postu brzuch spada mu stopniowo, kurczy si jak skrzany bukak, jego oblicze rozpromienionego wia stao si mniej czerwone, a podbrdek mniej nalany, a wreszcie cay mniej zacz przypomina gruboskrca i mg znowu sam sobie wiza sznurowada u butw. Widzc go naprawiajcego klamki i rozkrcajcego zegary, Pernanda zastanawiaa si, czy on take nie pad ofiar bdnego koa, jak pukownik Aureliano Buendia ze zotymi rybkami, Amaranta ze swoim caunem, Jose Arcadio Drugi z pergaminami, a Urszula ze wspomnieniami. Ale to nie bya prawda. To deszcz niszczy i psu wszystko, midzy trybami maszyn najbardziej jaowych wyrastay kwiatki, jeli si ich nie oliwio co trzy dni, rdzewiay nitki brokatw, a na zamoczonej do prania bielinie kiekoway wodorosty. Atmosfera tak tchna wilgoci, e ryby mogyby wpywa drzwiami i wypywa przez okna w napowietrznej egludze po pokojach. Ktrego ranka Urszula obudzia si z wraeniem, e umiera zapadajc w jakie kojce omdlenie, i prosia ju, eby sprowadzono ojca Antonia Isabel, choby mia przyj na czworakach, kiedy Santa Sofia de la Piedad odkrya na jej plecach mozaik pijawek. cigano je jedn po drugiej, przypalajc rozarzon gowni, zanim zdyy wykrwawi Urszul do koca. Trzeba byo kopa kanay celem odwodnienia domu, oczyci go z ropuch i limakw, tak eby mogy wyschn podogi i eby mona wyj cegy podstawione pod nogi ek i zacz na nowo chodzi w butach. Zajty tysicznymi drobiazgami, ktre wymagay jego interwencji, Aureliano Drugi nie zdawa sobie sprawy, e si starzeje, a do pewnego popoudnia, kiedy odpoczywajc w swym fotelu przyapa si na kontemplacji przedwczenie zapadajcego zmierzchu i odkry, e myli o Petrze Cotes bez emocji. Nie miaby nic przeciwko temu, eby powrci do ckliwej mioci Fernandy, ktrej urod nieco ju przymiy dojrzae lata, ale deszcz chroni go przed wszelkimi przypywami namitnoci i studzi wrzenie krwi. Zabawia si mylc o rozrywkach, ktrym mg oddawa si niegdy, przy tym wtrze szmeru spywajcej wody, trwajcym ju blisko rok. By jednym z pierwszych, ktrzy sprowadzili do Macondo blachy cynkowe na dugo przedtem, zanim Kompania Bananowa wprowadzia je w mod, po to tylko, eby zrobi z nich dach nad sypialni Petry Cotes i radowa si nastrojem intymnoci domowego zacisza, jaki wywoywao w nim uderzanie kropel o blach. Ale nawet te wspomnienia

156

wybrykw bujnej modoci pozostawiay go niewzruszonym, jak gdyby ostatnia hulanka, wyczerpawszy jego temperament, nagrodzia go w zamian za to cudownym darem zdolnoci wspominania miosnych uciech bez goryczy i alu. Mona by przypuszcza, e potop dostarczy mu okazji do rozmyla w fotelu, a szamotanie si z obcgami i rubokrtem obudzio spnione tsknoty do wszystkich poytecznych zaj, jakich mgby w swoim yciu dokona i nie dokona. Ale ani jedno, ani drugie nie byo prawd, bo krca wok niego pokusa spokojnej egzystencji domatora przybywaa z o wiele dalszych stron, odgrzebana kilofem deszczu, z czasw, kiedy w pokoju Melquiadesa czytywa czarodziejskie banie o latajcych dywanach i wielorybach, ktre odywiay si okrtami z ca zaog. Wtedy to, ktrego z tych dni przez nieuwag Fernandy wyjrza na korytarz may Aureliano i dziadek pozna tajemnic jego pochodzenia. Ostrzyg mu wosy, ubra, nauczy nie ba si ludzi i bardzo prdko okazao si, ze chopiec jest nieodrodnym potomkiem Buendiw, z wydatnymi komi policzkowymi, ze swoim zdumionym spojrzeniem i obyczajem samotnoci. Dla Fernandy bya to ulga. Od dawna poznaa ju bezmiar swej dumy, ale nie wiedziaa, jak j odkupi, bo im bardziej medytowaa nad rozwizaniami, tym mniej suszne jej si wydaway. Gdyby wiedziaa, e Aureliano Drugi przyjmie sytuacj tak, jak to zrobi, z dobrodusznoci dziadka, nie szukaaby tylu wykrtw i nie zwlekaa przez tyle czasu, tylko jeszcze przed rokiem zrzuciaby z siebie brzemi udrki. Dla Amaranty Urszuli, ktra tracia ju mleczne zby, siostrzeniec by czym w rodzaju ruchomej zabawki, pocieszajcej w nudzie deszczu. Aureliano Drugi przypomnia sobie wtedy o encyklopedii angielskiej, ktra dotychczas leaa nie dotykana przez nikogo w dawnej sypialni Meme. Najpierw zacz pokazywa dzieciom obrazki, zwaszcza zwierzt, a pniej mapy, fotografie z dalekich krajw i portrety sawnych ludzi. Poniewa nie zna angielskiego i ledwie mg si zorientowa w nazwach najbardziej znanych miast i nazwiskach osb, zacz z wasnej fantazji czerpa nazwy i napisy pod fotografiami, eby zaspokoi nienasycon ciekawo dzieci. Fernanda naprawd mylaa, e jej maonek czeka koca potopu, eby wrci do konkubiny. W pierwszych miesicach deszczu baa si, e wieczorem bdzie prbowa wej do jej sypialni, i draa na myl o wstydzie, jaki bdzie musiaa znie tumaczc mu, e jest niezdolna do pojednania od czasu narodzin Amaranty Urszuli. To bya przyczyna jej niecierpliwej korespondencji z niewidzialnymi lekarzami, czsto przerywanej przeszkodami w komunikacji pocztowej. W pierwszych miesicach, kiedy napyway wiadomoci o katastrofach na kolei wywoanych przez burze, jeden z niewidzialnych lekarzy poinformowa j, e jej listy gin. Pniej, kiedy kontakt z nieznanymi korespondentami zosta przerwany, powanie mylaa o tym, eby woy tygrysi mask, ktr nosi jej m w czasie krwawego karnawau, i pod faszywym nazwiskiem da si zbada ktremu z lekarzy Kompanii Bananowej. Ale jedna z tych licznych osb, ktre przychodziy wwczas do domu przynoszc ze nowiny, powiedziaa jej, e Kompania likwiduje ambulatoria, eby je przenie na suche tereny. Wtedy stracia nadziej. Pogodzia si z koniecznoci czekania, a minie plaga i unormuje si komunikacja, prbujc tymczasem uly swoim utajonym dolegliwociom rodkami wasnej inwencji, bo wolaa umrze, ni odda si w rce jedynego lekarza pozostaego w Macondo, Francuza, ktry odywia si zioami, dobrymi dla muw, a nie dla ludzi. Zwierzya si ze swoich kopotw Urszuli, w nadziei, e ta zna jakie sposoby leczenia domowego. Ale fatalny zwyczaj nienazywania rzeczy po imieniu kaza jej wprowadza daleko idce zmiany i niecisoci z dziedziny anatomii i fizjologii, eby wszystko wygldao mniej wstydliwie, Urszula dosza wic w kocu do logicznego wniosku, e nie chodzi tu o zaburzenia hormonalne, lecz gastryczne, i poradzia jej zaywa proszki

157

kalomelu po niadaniu. Gdyby nie ta choroba, ktra nie miaa w sobie nic wstydliwego dla kogo, kto sam nie chorowa na wstydliwo i gdyby nie te zaginione listy, Fernanda nie miaaby nic przeciwko deszczowej pladze, bo ostatecznie cae ycie byo dla niej takie, jak gdyby bez przerwy pada deszcz. Nie zmienia godzin w rozkadzie dnia i nie pozwolia na adne odstpstwa w rytuaach domowych. Kiedy st by jeszcze ustawiony na cegach i podkadano deski pod krzesa, eby zasiadajcy do posikw nie moczyli ng w wodzie, w dalszym cigu kazaa uywa lnianych obrusw i chiskiej porcelany i zapalaa kandelabry do kolacji, uwaajc, e plagi przyrody nie mog suy za pretekst do rozlunienia obyczajw. Nikt nie wysuwa nosa czasw duo dawniejszych, bo wedug niej drzwi wynaleziono po to, eby je zamyka, a to, co si dzieje na ulicy, mogo by ciekawe tylko dla ulicznic. A jednak ona pierwsza wysza na prg, kiedy zapowiedziano, e przechodzi kondukt pogrzebowy pukownika Gerinelda Marqueza. Trudno byo sobie wyobrazi orszak bardziej aosny. Ustawiono trumn na wozie zaprzonym w woy, a nad ni skonstruowano rodzaj daszka z lici bananowych, ale deszcz la tak gwatowny i na ulicach tyle byo bota, e koa grzzy w nim co krok, a dach z lici grozi zawaleniem. W smtnych strumieniach wody spywajcych na trumn mk sztandar, ktrym j przykryto, brudny od kurzu i krwi sztandar, wzgardzony przez weteranw najbardziej czcigodnych. Na trumnie leaa take szabla z wisiorkami z jedwabiu i miedzi, ta sama, ktr pukownik Gerineldo Marquez zawiesza na koku w salonie, aby wej bez broni do szwalni Amaranty. Za wozem, niektrzy boso, a wszyscy w spodniach podwinitych do poowy ydki, czapali przez kaue ostatni z tych, co przeyli kapitulacj w Neerlandii, podpierajc si lask, a w drugiej rce niosc wiece z papierowych kwiatw odbarwionych przez deszcz. Ukazali si jak wizja z przeszoci na ulicy, ktra jeszcze nosia miano pukownika Aureliana Buendii, i wszyscy przechodzc spojrzeli na dom i skrcili za rogiem placu, gdzie musieli prosi o pomoc, eby wycign wz z bota. Na prob Urszuli Santa Sofia de la Piedad podprowadzia j do drzwi. Z tak uwag ledzia perypeti pogrzebu, e nikt nie wtpi w to, e go widzi, zwaszcza e jej podniesiona w gr do zwiastujcego anioa poruszaa si wraz z ruchem utykajcego wozu. - egnaj, Gerineldo, synu mj! - zawoaa. - Pozdrw moich ludzi i powiedz, e zobaczymy si, jak tylko obeschnie. Aureliano Drugi pomg jej wrci do ka i z t sama bezceremonialn poufaoci, z jak traktowa j zawsze, spyta, co miao znaczy to poegnanie. - To jest prawda - odpowiedziaa. - Czekam tylko, a deszcz ustanie, aby umrze. Stan ulic przerazi Aureliana Drugiego. Ze spnionym niepokojem o los swoich zwierzt zarzuci na siebie ceratow pacht i wyruszy do domu Petry Cotes. Zasta j na podwrzu, po pas w wodzie, kiedy usiowaa wydoby na powierzchni koskiego trupa. Aureliano Drugi pomg jej erdzi i olbrzymie wzdte cielsko obrcio si i odpyno porwane prdem. Odkd zaczy si deszcze, Petra Cotes nie robia nic innego, tylko oczyszczaa swoje podwrze ze cierwa zwierzt. W cigu pierwszych tygodni wzywaa Aureliana Drugiego przez posacw, eby jak najprdzej zabezpieczy stajnie i obory, a on odpowiada jej, e nie ma popiechu, e sytuacja nie jest grona i e pomyli o tym, jak tylko obeschnie. Posyaa mu wiadomoci, e stajnie ton, e bydo ucieka w stron gr, gdzie nie ma co je i znajduje si na asce jaguara lub zarazy. Nic na to nie poradzimy - odpowiada Aureliano Drugi. - Urodzi si nowe bydo, jak tylko deszcze min". Petra Cotes widziaa, jak zdychay cae stada, i prawie ju nie zadawaa sobie trudu, eby wiartowa na miso zwierzta utopione w bocie. Bezsilnie patrzya, jak potop niszczy bez miosierdzia fortun, ktra w swoim czasie bya najwiksza i najsolidniejsza w caym Macondo, a teraz nie zostao

158

z niej nic prcz fetoru. Kiedy Aureliano Drugi zdecydowa si wreszcie przyj i zobaczy, co si dzieje, znalaz tylko koskie cierwo i jednego wyndzniaego mua pord szcztkw stajni. Petra Cotes z daleka patrzya, jak nadchodzi, bez zdziwienia, bez radoci czy goryczy, i pozwolia sobie tylko na ironiczny umiech. - W sam por! - powiedziaa. Postarzaa si, schuda tak, e zostay same koci, a jej wskie oczy drapienego zwierzcia stay si smutne i bezmylne od cigego patrzenia na deszcz. Aureliano Drugi zosta u niej przez trzy miesice nie dlatego, eby lepiej czul si w jej domu ni w rodzinnym, ale dlatego e tyle czasu potrzebowa, eby powzi decyzj zarzucenia sobie znowu ceratowej pachty na ramiona. Nie ma popiechu - mwi jak przedtem w tamtym domu. -Miejmy nadziej, e ju wkrtce si wypogodzi". W cigu pierwszego tygodnia przyzwyczaja si do szkd, jakie czas i deszcz wyrzdziy zdrowiu jego konkubiny, i stopniowo zaczyna j widzie tak, jak bya przedtem, przypominajc sobie jej radosne szalestwa i niepojt podno, do jakiej pobudzaa zwierzta jej mio, i czciowo z mioci, a czciowo z wyrachowania, pewnej nocy w drugim tygodniu obudzi j natarczywymi pieszczotami. Petra Cotes przyja je z obojtnoci. pij spokojnie mrukna. - Ju na to nie pora, nie te czasy". Aureliano Drugi zobaczy siebie w lustrach sufitu, zobaczy krgosup Petry Cotes niby rzd szpulek nawleczonych na postronek zwiotczaych nerww, i zrozumia, e ona ma racj, nie, jeli chodzi o czasy, ale o nich samych, e ju si do tego nie nadaj. Aureliano Drugi wrci do domu ze swymi kuframi, przekonany, e nie 'tylko Urszula, ale wszyscy mieszkacy Macondo czekaj na lepsz pogod, eby umrze. Przechodzc widzia, jak siedzieli w salonach wpatrzeni w przestrze niewidzcym wzrokiem, ze skrzyowanymi ramionami, czujc, jak mija czas, nie ograniczony niczym, nie poskromiony, bo nie byo po co dzieli go na miesice i lata ani dni na godziny, skoro nie mona byo robi nic poza obserwowaniem deszczu. Dzieci powitay radonie Aureliana Drugiego, ktry znowu zacz je rozwesela gr na astmatycznym akordeonie. Ale koncerty nie pochaniay ich uwagi tak jak ogldanie encyklopedii, tote wznowiono posiedzenia w dawnym pokoju Meme, gdzie imaginacja Aureliana Drugiego przeobraaa zeppelin w latajcego sonia poszukujcego miejsca, eby uoy si do snu wrd chmur. Kiedy natrafi na obraz mczyzny na koniu, ktry mimo egzotycznych szat mia w sobie co dobrze znajomego, i po dugim wpatrywaniu si doszed do wniosku, e jest to portret pukownika Aureliana Buendii. Pokaza go Fernandzie i ona take zauwaya podobiestwo jedca, nie tylko do pukownika, ale do wszystkich czonkw rodziny, chocia w rzeczywistoci by to jaki wojownik tatarski. I tak mija mu czas midzy Kolosem Rodyjskim a zaklinaczami wy, a pewnego dnia maonka oznajmia mu, e w domu zostao ju tylko sze kilo solonego misa i jeden worek ryu w spiarni. - No wic co mam zrobi? - zapyta. - Nie wiem - odpara Fernanda. - To sprawy mczyzn. - Dobrze - owiadczy. - Co si wymyli, jak tylko przestanie pada. W dalszym cigu bardziej interesowaa go encyklopedia ni kopoty domowe, nawet wtedy, gdy musia si zadowala ochapem misa i odrobin ryu na obiad. Teraz i tak nic si nie da zrobi - mwi. - Nie moe przecie pada przez cae ycie". Im dalej odsuwa od siebie problemy spiarni, tym bardziej roso oburzenie Fernandy, a wreszcie jej sabe protesty i ograniczone wyadowania nerww rozptay si w niepohamowany potok sw, ktry rozpocz si pewnego ranka jak monotonne brzczenie gitary i z biegiem dni przybiera tony coraz wysze, coraz wspanialsze i bardziej rnorodne. Do uszu Aureliana Drugiego dotar dopiero nastpnego dnia po niadaniu. Oszoomiony brzczeniem

159

goniejszym i bardziej uporczywym ni deszcz, uwiadomi sobie, e Fernanda chodzi tam i z powrotem po wszystkich pokojach, lamentujc nad tym, e j wychowano jak krlow po to, eby skoczya jak suca w domu wariatw, z mem prniakiem, bezbonikiem i libertynem, ktry cay czas ley, gdy ona tymczasem haruje jak w, eby zatrzyma na poziomie ycie w tym domu niczym nie zabezpieczonym, gdzie tyle jest do roboty i gdzie tyle rzeczy trzeba znosi i tyle naprawia od witu do pnej nocy, tak e kadzie si do ka z oczami jakby penymi sproszkowanego szka, a mimo to nikt dotychczas jej nie powiedzia ani razu dzie dobry, Fernando, czy dobrze spaa, Fernando" i nie zapyta, bodaj przez grzeczno, czemu jest taka blada i dlaczego wstaje rano z tymi fioletowymi krgami pod oczyma, cho oczywicie ona si nie spodziewa, eby zdoby si na co takiego ktokolwiek z tej rodziny, ktra w gruncie rzeczy zawsze traktowaa j jak zawalidrog, jak szmat do szorowania garnkw, jak koczkodana wymalowanego na cianie, w tym domu, gdzie wszyscy zawsze spiskowali przeciw niej po ktach, nazywali j witoszk, nazywali j obudnic i jaszczurk, do tego stopnia, e nawet kiedy Amaranta, wie, Panie, nad jej dusz, powiedziaa jej na cay gos, e wasne gwno traktuje jak relikwi, niech jej Bg przebaczy te blunierstwa, a ona wszystko zniosa w pokorze ofiarowujc swoje ponienie na intencj Ojca witego, ale nie moga cierpie, kiedy ten zoczyca Jos Arcadio Drugi powiedzia, e na wasn zgub rodzina otworzya drzwi przed t despotk z obcych stron, wyobracie sobie co podobnego - despotk! - rodem z paskowyu, rodaczk tych andarmw, ktrych rzd tu przysa, eby zabijali robotnikw, i wyrazi si w ten sposb ni mniej, ni wicej, tylko o niej, chrzestnej crce ksicia Alba, damie tak szlachetnie urodzonej, e wszystkim maonkom prezydentw przewracay si wtroby, szlachciance najczystszej krwi, ktra ma prawo podpisywa si jedenastoma nazwiskami hiszpaskimi i jest jedn jedyn miertelniczk w tym miecie przybdw, ktra nie zamienia si w sup soli na widok siedemnastu sztucw przy nakryciu i stara si przyzwoicie podawa jedzenie po to, eby jej m, rozpustnik i cudzoca, pkajc ze miechu mwi, e tyle yek i tyle widelcw to chyba potrzebuj stonogi, nie chrzecijanie, i ona jedna ze wszystkich zamieszkaych tu miertelnikw moe z zamknitymi oczami powiedzie, kiedy si podaje biae wino, po ktrej stronie nakrycia i w jakim kieliszku, a kiedy si podaje czerwone, z ktrej strony i w jakim kieliszku, a nie jak ta prostaczka Amaranta, wie, Panie, nad jej dusz, co uwaaa, e biae wino podaje si w dzie, a czerwone wieczorem; i ona jedyna na caym wybrzeu moga si poszczyci tym, e uywa do potrzeb naturalnych zotego nocnika, po to eby pniej pukownik Aureliano Buendia, Panie, wie nad jego dusz, mia czelno j zapyta, z t swoj zgryliwoci masona, skd sobie zasuya na taki przywilej i czy to, co ona robi do nocnika, to moe gwiezdny py, a nie zwyczajne gwno, i eby Renata, jej rodzona crka, ktra zajrzaa kiedy przez ordynarne wcibstwo do jej nocnika w sypialni, odpowiedziaa mu, e i owszem, prawda, e nocnik jest zoty i z herbami, ale to w nim w rodku, to najzwyklejsze w wiecie ziemskie gwno, moe jeszcze gorsze od innych, bo nietutejsze i mierdzi paskowyem, to nie do wiary, jej wasna, rodzona crka, tote nigdy nie robia sobie zudze co do reszty rodziny, ale tak czy owak ma chyba prawo oczekiwa troch wicej uszanowania od wasnego ma, bo jest bd co bd jej wspmaonkiem, uwiconym przez sakrament, jej legalnym przeladowc, ktry z wasnej i nieprzymuszonej woli przyj na swoje barki tak powan odpowiedzialno jak zabranie jej z domu ojca, gdzie nigdy niczego jej nie brakowao i na nic nie moga si uskara, gdzie plota wiece pogrzebowe dla przyjemnoci i rozrywki, bo jej ojciec chrzestny przysa list ze swoim podpisem i herbem na swoim piercieniu odcinitym w laku po to tylko, by napisa, e rce jego chrzestnej crki nie s stworzone do zaj potrzebnych dla tego wiata, chyba tylko

160

takich jak gra na klawikordzie, a jednak mimo wszystko jej zwariowany m zabra j z rodzicielskiego domu nie suchajc adnych napomnie i przestrg i zawiz do tego przedsionka piekie, gdzie nie mona oddycha z gorca, i jeszcze zanim ona skoczya swoje dni pokutne z okazji Zielonych wit, ju a porzuci i odszed ze swoimi wdrownymi kuframi i swoim niesawnym akordeonem, eby nurza si w bagnie rozpusty z t z pieka rodem ladacznic, bo wystarczyo tylko zobaczy jej poladki, eby wiedzie, co to za jedna, to znaczy zobaczy, jak ona krci tymi poladkami i jak je wypina, eby odgadn, e to najskrajniejsze przeciwiestwo jej, Fernandy, ktra zawsze jest dam, w paacu czy w ndznej chacie, przy stole czy w ku, dam z urodzenia, bogobojn, posuszn prawu i ulegle znoszc swoje przeznaczenie, i z ni, rzecz jasna, on nie moe wyprawia tych wszystkich cyrkowych sztuczek i ajdactw co z tamt, ktra oczywicie na wszystko jest gotowa, jak te matrony francuskie, a nawet jeszcze gorzej, kiedy si nad tym zastanowi, bo tamte przynajmniej na tyle s uczciwe, e zapalaj czerwon latarni nad drzwiami, wyobrazi sobie tylko, e ni podobne wistwa miaaby pozwoli ona, jedyna i ukochana crka doi Renaty Argote i don Fernanda del Carpio, przede wszystkim jego crka, witobliwego ma i przykadnego chrzecijanina, Kawalera Orderu Grobu witego, z tych, co prosto od Boga otrzymuj ten specjalny przywilej, e nie rozkadaj si w grobie i pozostaj tacy jak za ycia, ze skr gadk jak atas panny modej i ywymi oczyma, przezroczystymi jak szmaragdy... - Co to, to nieprawda - przerwa jej Aureliano Drugi. - Kiedy go przyniesiono, ju cuchn. Sucha jej cierpliwie przez cay dzie, dopki nie przyapa jej na tej niecisoci. Fernanda nie zwrcia na to uwagi, ale zniya gos. Tego wieczora przy kolacji irytujce brzczenie jej kantyczki zaguszyo szmer deszczu. Aureliano Drugi zjad bardzo niewiele, nie odrywajc oczu od talerza, i wczenie poszed spa. Nazajutrz przy niadaniu Fernanda draa jak po nie przespanej nocy i rzekby, e wyzbya si doszcztnie swoich uraz. Nie mniej, gdy jej m spyta, czy mgby dosta jajko na mikko, nie odpowiedziaa mu po prostu, e jajek brakuje ju od tygodnia, tylko wygosia sardoniczn diatrybe przeciwko ludziom, ktrzy spdzaj cay czas na adoracji wasnego ppka, a potem maj czelno dopomina si o frykasy przy stole. Aureliano Drugi zabra si do przegldania z dziemi encyklopedii, jak zwykle, a Fernanda udawaa, e robi porzdki w sypialni Meme, po to tylko, eby on sysza jej mrukliwe uwagi na temat bezczelnoci, z jak trzeba si urodzi, eby wmawia biednym niewinitkom, e pukownik Aureliano Buendia uwieczniony jest na portrecie w encyklopedii. Po poudniu, kiedy dzieci spay, Aureliano Drugi usiad na ganku, ale nawet tam nie przestaa ciga go Fernanda, prowokujc go, dokuczajc, krcc si wok niego ze swym nieubaganym brzczeniem trzmiela, mwic, e lada dzie w domu do jedzenia pozostan ju tylko kamienie, ale jej ma, rzecz jasna, nic to nie obchodzi, siedzi sobie jak turecki basza przygldajc si deszczowi, bo do niczego wicej si nie nadaje i zreszt niczego wicej nie mona wymaga od wakonia, fanfarona, mazgaja mikkiego jak z waty, ktry przyzwyczai si y z pracy kobiet i przekonany jest, e si oeni z maonk Jonasza, ktr zadowolia bajeczka o wielorybie. Aureliano Drugi sucha jej przeszo dwie godziny bez jednego drgnicia, jakby by guchy. Przerwa jej dopiero pnym popoudniem, kiedy nie mg ju duej znie tego rezonansu bbna rozsadzajcego mu gow. - Zamilknij ju, na lito bosk - powiedzia bagalnie. Fernanda, wrcz przeciwnie, podniosa gos. Nie mam l powodu milcze - powiedziaa. - Kto nie chce mnie sucha, moe odej". Wtedy Aureliano Drugi straci panowanie nad sob. Wsta bez popiechu, jakby

161

chcia tytko rozprostowa sobie koci, i z doprowadzon do perfekcji zimn metodyczn furi chwyta jedn po drugiej doniczki z begoniami, paprociami i majerankiem i jedn po drugiej roztrzaskiwa o ziemi. Fernanda przestraszya si, bo prawd mwic dotychczas nie uwiadamiaa sobie jasno straszliwej siy swojej melopei, ale ju byo za pno na wszelkiego rodzaju prby sprostowania. Porwany rozptan nawanic wyadowujcej si wciekoci, Aureliano Drugi potuk oszklone ciany i dach ganku i jedn po drugiej, nie spieszc si, wydobywa z kredensu sztuki porcelany, ciska je o podog i robija na proszek. Systematycznie, pogodnie, z tak sam wytrwaoci, z jak niegdy wytapetowa dom banknotami, zacz potem rozbija o ciany krysztay czeskie, rcznie malowane flakony porcelanowe, obrazy dziewic w barkach penych r, lustra w zoconych ramach, wszystko, co tylko dao si rozbi i poama, od salonu do spiarni, i skoczy na olbrzymim dzbanie w kuchni, ktry roztrzaska si na rodku dziedzica z gonym hukiem. Potem umy sobie rce, zarzuci na gow ceratow pacht i przed pnoc wrci, niosc kilka poci solonego misa, woreczkw ryu i kukurydzy z robakami, i par aosnych kici bananw. Od tego czasu nie brakowao ju w domu jedzenia. Amaranta Urszula i may Aureliano mieli wspomina potop jako szczliwy okres swego ycia. Mimo rygorw Fernandy, chlapali si w bocie na dziedzicu, polowali na jaszczurki, eby je wiartowa, i bawili si w zatruwanie zupy, wrzucajc do garnka py ze skrzyde motylich, ilekro Santa Sofia de la Piedad odwrcia si na chwil. Ich najulubiesz zabawk bya Urszula. Uwaali j za wielk, rozsypujc si ze staroci lalk, cigali j z kta w kt ustrojon w kolorowe szmaty, z twarz umazan sadz i arnik, a kiedy omal nie wydubali jej oczu noycami ogrodowymi, jak abom. Nic ich tak nie cieszyo, jak jej mwienie od rzeczy. Istotnie, co w jej mzgu musiao si popsu w trzecim roku deszczu, bo stopniowo zatracaa poczucie rzeczywistoci i mylia teraniejszo z najdalszymi okresami swego ycia, tak e kiedy przez trzy dni gorzko opakiwaa mier swojej prababki Petroneli Iguaran, pochowanej przeszo sto lat temu. Wszystko jej si mieszao w gowie do tego stopnia, e maego Aureliana braa za swego syna pukownika z czasw, kiedy zaprowadzono go do obozu Cyganw, eby zobaczy ld, a Jose Arcadio przebywajcy w seminarium w Rzymie by dla niej jej pierworodnym, ktry poszed za Cyganami. Tyle mwia o rodzinie, e dzieci nauczyy si rozrnia wszystkich jej czonkw - wymyliy now zabaw polegajc na zapraszaniu wyimaginowanych goci, ktrzy nie tylko dawno ju umarli, ale yli w innych epokach. Siedzc na ku, z wosami posypanymi popioem i twarz obowizan czerwon chustk, Urszula czua si szczliwa w otoczeniu nie istniejcych krewnych, ktrych dzieci opisyway jej tak szczegowo, jakby ich znay naprawd. Rozmawiaa ze swymi przodkami o rzeczach, ktre dziay si przed jej urodzeniem, radowaa si nowinami, ktre jej przynosili, i razem z nimi opakiwaa zmarych, ktrzy zeszli z tego wiata wiele lat po mierci jej goci. Wkrtce dzieci nie omieszkay zauway, e podczas tych wizyt zza wiata Urszula zawsze pytaa o kogo, kto przynis do domu w czasie wojny gipsow statu witego Jzefa naturalnej wielkoci, z prob, eby go przechowano do koca deszczw. W ten sposb Aureliano Drugi przypomnia sobie o pienidzach zakopanych w jakim miejscu znanym tylko Urszuli, ale daremne byy jego pytania i podstpne manewry, jakimi usiowa wycign z niej prawd, bo w labiryntach swego obdu Urszula zachowaa, rzekby, pewien margines trzewoci, aby broni sekretu, ktry miaa zdradzi tylko temu, kto dowiedzie, e jest prawowitym wacicielem zakopanego zota. Tak bya zrczna i nieprzejednana, e gdy jeden z towarzyszy hulanek Aureliana Drugiego na jego polecenie odegra rol odnalezionego waciciela fortuny, poddaa go drobiazgowemu przesuchaniu, z ktrego subtelnych puapek nie mg si wyplta.

162

Przekonany, e Urszula zabierze z sob tajemnic do grobu, Aureliano Drugi wynaj druyn kopaczy pod pretekstem przeprowadzenia kanaw odwadniajcych na dziedzicu i bocznym podwrku i sam sondowa ziemi elaznymi drgami, z pomoc wszelkiego rodzaju wykrywaczy metali, ale po trzech miesicach wyczerpujcych bada geologicznych nie znalaz nic, co by przypominao zoto. Wreszcie uda si do Pilar Ternery w nadziei, e karty zdziaaj wicej ni opaty i kilofy, ale ona ju na wstpie wyjania, e wszelkie prby s daremne, jeli Urszula sama nie przeoy kart. Potwierdzia natomiast istnienie skarbu, okrelajc go szczegowo jako siedem tysicy dwiecie czternacie monet w trzech workach brezentowych zwizanych drutem, zakopanych wewntrz koa o promieniu stu dwudziestu dwch metrw, biorc jako rodek koa miejsce, gdzie stoi ko Urszuli, ale uprzedzia, e zostanie to odnalezione dopiero wtedy, gdy skocz si deszcze i soce trzech kolejnych czerwcw zamieni boto w kurz. Obfito i drobiazgowa niejasno tych wskazwek wydaa si Aurelianowi Drugiemu tak podobna do opowieci z seansw spirytystycznych, e upar si przy tym przedsiwziciu, chocia by to sierpie i naleao czeka przynajmniej trzy lata na spenienie warunkw przepowiedni. Pierwsze, co go zdumiao, a zarazem jeszcze bardziej zbio z tropu, byo to sprawdzenie, e od ka Urszuli do potu zewntrznego podwrza odlego wynosi dokadnie sto dwadziecia dwa metry. Fernanda przestraszya si, e jej m zwariowa, tak samo jak jego brat bliniak, kiedy zobaczya go robicego pomiary, a jeszcze bardziej kiedy kaza druynie kopaczy pogbia rowy o jeszcze jeden metr. Porwany gorczk poszukiwacza zota, podobnie jak jego pradziadek, kiedy poszukiwa drogi do wielkich wynalazkw, Aureliano Drugi straci ostatnie fady tuszczu, jakie jeszcze pozostay na jego ciele, i dawne podobiestwo do brata bliniaka znowu zaczo si rysowa nie tylko w wychudej postaci, ale take w sposobie bycia, dalekim i roztargnionym. Nie zajmowa si ju dziemi. Jada o jakiejkolwiek godzinie, utytany w bocie od stp do gw, w kcie kuchni, ledwie odpowiadajc na pytania, jakie czasem omielaa mu si zada Santa Sofia de la Piedad. Widzc go tak zapracowanym jak nigdy Fernanda, ktra przedtem nie potrafiaby sobie tego nawet wyobrazi, wzia jego beztrosk za skwapliwo, chciwo za powicenie, a upr za wytrzymao i zaczo j gry sumienie z powodu zoliwoci, z jak wyrzucaa mu nierbstwo. Aureliano Drugi nie by jednak w nastroju do chrzecijaskich pojedna. Zanurzony po szyj w grzzawisku zgniych kwiatw i uschnitych gazi, przetrzsa pid za pidzi ziemi w ogrodzie, skoczywszy z podwrzem wewntrznym i bocznym, i tak gboko podway fundamenty wschodniego ganku domu, e pewnej nocy wszyscy zerwali si obudzeni czym, co wydawao si kataklizmem, zarwno ze wzgldu na wstrzsy jak i grone trzeszczenie podziemne, i stwierdzili, e wali si cz ganku i e przeraajca szczelina biegnie stamtd a do sypialni Fernandy. Nie skonio to Aureliana Drugiego do zaniechania trudw. Nawet kiedy ju zgasy ostatnie nadzieje i tylko przepowiednie z kart zdaway si mie jeszcze jaki sens, umocni nadwerone fundamenty, zatka szczelin zapraw murarsk i dalej przekopywa niezmordowanie zachodni stron domu. Tam zasta go jeszcze drugi tydzie czerwca, kiedy deszcz zacz si uspokaja, chmury podniosy si wyej i wida byo, e lada chwila rozjani si niebo. Tak te si stao. Pewnego pitku o drugiej po poudniu nad wiatem rozbyso zdumione soce, karmazynowe, ostre jak py ceglany i niemal rwnie chodne jak woda, a potem deszcz ju nie pada przez dziesi lat. Macondo byo jedn ruin. W grzzawiskach na ulicy pozostay poamane meble, szkielety zwierzt, z ktrych wykwitay kolorowe lilie, ostatnie lady hordy najedcw, ktrzy uciekli z Mocondo rwnie nagle, jak przybyli. Domy, budowane z takim popiechem podczas gorczki bananowej, stay pustk. Z dawnego pastwa za drutami zostay tylko szcztki.

163

Drewniane domy, cieniste tarasy, gdzie upyway pogodne popoudnia na grze w karty, wydaway si zmiecione podmuchem zwiastujcym w biblijny wiatr, ktry wiele lat pniej mia zgadzi Macondo z powierzchni ziemi. Jedynym ludzkim ladem, jaki zostawi po sobie ten aroczny podmuch, bya rkawiczka Patrycji Brown w samochodzie zarosym polnymi bratkami. Zaczarowana kraina, ktr odkry Jose Arcadio Buendia w czasach zaoenia Macondo i gdzie pniej prosperoway plantacje bananw, bya gszczem zgniych pdw, na ktrego dalekim widnokrgu przez wiele lat dostrzec byo mona milczce fale morza. Aurelino Drugi przey chwile cikiego przygnbienia w pierwsz niedziel, kiedy woy na siebie suche ubranie i wyszed na rekonesans na miasto. Ci, co przetrwali katastrof, wszyscy ci, co ju mieszkali w Macondo, zanim jego podstawami wstrzsn huragan Kompanii Bananowej, siedzieli na rodku ulicy radujc si pierwszymi promieniami soca. Ich skra zachowaa jeszcze zielony kolor wodorostw i zapach stchlizny - pitno, jakim naznaczyy j deszcze, ale w gbi serc wydawali si zadowoleni z odzyskania miasta, gdzie si narodzili. Ulica Turkw wygldaa tak jak niegdy, w pierwszych latach, kiedy Arabowie w szpiczastych cimach i z obrczami w uszach, ci sami, ktrzy przebiegli wiat wymieniajc papugi na wiecideka, znaleli tu zaciszn przysta, gdzie mogli odpocz po tysicletniej wdrwce. Po deszczu towary na bazarach gniy i rozpaday si na kawaki, te, ktre wystawiono w otwartych drzwiach, porosy mchem, lady podminowane byy przez termity, a ciany zarte wilgoci, ale Arabowie trzeciego pokolenia siedzieli w tym samym miejscu i w tej samej pozie co ich ojcowie i dziadkowie, milczcy, nieulkli, odporni na czas i klsk, rwnie ywi lub rwnie martwi jak po pladze bezsennoci i trzydziestu dwch wojnach pukownika Aureliana Buendii. Tak zdumiewajca bya ich sia ducha w obliczu szcztkw stow do gry, straganw z przysmakami, strzelnic jarmarcznych i uliczki, gdzie tumaczono sny i przepowiadano przyszo, e Aureliano Drugi ze zwyk bezceremonialnoci pyta ich, jakie cudowne sposoby zastosowali, eby nie zgin od piorunw w czasie burzy, jak, u diaba, to zrobili, eby nie uton. Jeden za drugim, od progu do progu, odpowiada mu takim samym filuternym umiechem i rozmarzonym spojrzeniem i wszyscy, nie umawiajc si, dawali t sam odpowied: - W wodzie trzeba umie pywa! Petra Cotes, jedyna bodaj ze wszystkich tu urodzonych, miaa w sobie serce Araba. Widziaa ostatnie resztki swoich obr i stajen zmiecione przez burz, ale udao jej si ocali dom, ktry sta nietknity. Przez ostatni rok wysyaa do Aureliana Drugiego naglce polecenia, on jednak zawsze odpowiada, e nie wie, kiedy wrci do domu, ale w kadym wypadku przyniesie z sob skrzyni zotych monet, eby wyoy nimi podog sypialni. Wtedy zacza rozpaczliwie szpera we wasnym sercu, w poszukiwaniu siy, ktra pozwoliaby jej przetrwa nieszczcie, i znalaza tam wcieko, trzew i sprawiedliw, i poprzysiga sobie odbudowa fortun roztrwonion przez kochanka i do reszty wyniszczon przez powd. Bya to decyzja tak niezomna, e Aureliano Drugi wrci do domu w osiem miesicy po ostatnim wezwaniu i zasta j zzielenia, rozczochran, z zapadymi oczyma i skr zart przez liszaje, ale wypisywaa numery na kawaeczkach papieru, eby zorganizowa loteri. Aureliano Drugi sta osupiay i tak by wychudy i uroczysty, e Petra Cotes nie poznaa go, pewna, e przyszed do niej nie ten, ktry by jej kochankiem przez cae ycie, ale jego brat bliniak. - Oszalaa - powiedzia. - Chyba e zamiast fantw chcesz losowa koci. Wtedy kazaa zajrze mu do sypialni i Aureliano Drugi zobaczy mua. Skada si wycznie ze skry i koci, jak jego wacicielka, ale by rwnie ywy i zdecydowany jak ona. Petra Cotes ywia go swoj wciekoci i kiedy ju nie byo trawy ani kukurydzy, ani

164

korzeni, zabraa go do swojej sypialni i dawaa mu do jedzenia perkalowe przecierada, perskie dywany, pluszowe kapy, aksamitne kotary i wreszcie haftowany zotymi nimi baldachim z jedwabn frdzl nad biskupim oem.

165

rszula musiaa si zdoby na wielki wysiek, eby dopeni swego przyrzeczenia i umrze, kiedy si wypogodzi. Przebyski trzewoci umysu, tak rzadkie przez cay czas trwania deszczw, stay si czstsze poczwszy od sierpnia, kiedy zerwa si ostry wiatr, amic krzaki r, wysuszajc boto na kamie i przysypujc Macondo lepkim pyem, ktry przykry na zawsze pordzewiae dachy cynkowe i stuletnie migdaowce. Urszula pakaa z alu dowiedziawszy si, e przez trzy lata z gr bya zabawk w rkach dzieci. Umya pomazan twarz, zdja z siebie strzpy wstek, zesche jaszczurki i aby, szkaplerze i stare naszyjniki arabskie, ktrymi bya obwieszona na caym ciele, i pierwszy raz od mierci Amaranty podniosa si z ka bez niczyjej pomocy, eby na nowo wczy si w ycie rodziny. Hart jej niestrudzonego serca pozwoli orientowa si w ciemnociach. Ci, ktrzy widzieli jej potknicia i zawadzali w przejciu o jej archanielskie rami zawsze uniesione na wysokoci gowy, myleli, e z trudem dwiga swoje ciao, ale jeszcze nie wierzyli w jej lepot. Nie potrzebowaa wzroku - eby wiedzie - e grzdki kwiatw, tak pieczoowicie hodowanych od czasu pierwszej rozbudowy domu, zostay zniszczone przez deszcz i rozkopane przez AureJiana Drugiego, e popkay ciany i cement podogi, e meble chwiej si i oba z politury, drzwi wypadaj z zawiasw, a rodzinie grozi przygnbienie i upadek ducha, nie do pomylenia za jej czasw. Posuwajc si po omacku przez opustoszae sypialnie syszaa nieustajce drenie terminw, buszowanie moli w szafach i niszczycielskie bzyczenie olbrzymich czerwonych mrwek, ktre rozpleniy si podczas potopu i przeary fundamenty domu. Pewnego dnia otworzya kufer z figurami witych i Santa Sofia de la Piedad musiaa jej pomc strzsn z siebie karaluchy, ktre wyskoczyy z wntrza, gdzie zary ubrania na proszek. Nie mona y w takim niedbalstwie - woaa. - Jak tak dalej pjdzie, nas samych w kocu por bestie". Odtd nie zaznaa chwili wypoczynku. Na nogach od witu, prosia o pomoc i zatrudniaa kadego, kto by pod rk, nawet dzieci. Wystawia na soce nieliczn garderob, ktra nadawaa si jeszcze do uytku, wyposzya karaluchy rodkami owadobjczymi, zniszczya cieki termitw w drzwiach i oknach i zalaa niegaszonym wapnem gniazda. Gorczka odnawiania zaprowadzia j w kocu do zapomnianych pomieszcze. Kazaa oczyci ze mieci i pajczyn pokj, gdzie Josemu Arcadiowi Buendii wysech mzg w poszukiwaniu kamienia filozoficznego, uporzdkowaa warsztat zotniczy zdewastowany przez onierzy, a w kocu zadaa kluczy od pokoju Melquiadesa, eby sprawdzi, w jakim stanie si znajduje. Wierna yczeniu Josego Arcadia Drugiego, ktry zabroni wstpu do siebie, dopki nie bdzie jakiej oczywistej wskazwki, e umar, Santa Sofia de la Piedad uya wszelkiego rodzaju wykrtw, eby zmyli Urszul. Tak niezomne byo jednak jej postanowienie, by nie zostawi insektom nawet najskrytszego i najbardziej zapomnianego kta domu, e usuna wszystkie przeszkody, jakie prbowano stawia, i po trzech dniach nalega dopia tego, e otworzono przed ni pokj. Musiaa chwyci si futryny, eby nie zemdle od smrodu, ale wystarczyy dwie sekundy, by sobie przypomniaa, e tam przechowywano siedemdziesit dwa nocniki pensjonarek i e ktrej z pierwszych nocy deszczowych patrol onierzy przeprowadza rewizj w domu szukajc Josego Arcadia Drugiego i nie mg go znale. - Boe wity! - zawoaa, jakby widziaa wszystko. - Tyle stara, eby ci nauczy czystoci i porzdku po to, aby skoczy w chlewie! Jose Arcadio Drugi nie przesta odczytywa pergaminw. W spltanym kotunie wosw wieciy tylko zby z zielonym poyskiem i nieruchome oczy. Poznajc gos prababki zwrci gow w kierunku drzwi, sprbowa si umiechn i bezwiednie powtrzy niegdy wypowiedziane przez ni zdanie: - C chcesz - mrukn - czas mija.

166

- To prawda - powiedziaa Urszula - ale nie a tak szybko. Mwic to uwiadomia sobie, e odpowiada mu tak samo, jak jej odpowiedzia pukownik Aureliano Buendia w swojej celi skazaca, i wzdrygna si znowu stwierdzajc wbrew temu, co przyznaa przed chwil, e czas nie mija, lecz krci si w kko. Ale i wtedy nie daa za wygran. Skrzyczaa Josego Arcadia Drugiego jak dziecko i zmusia go, eby si wykpa, ogoli i uyczy siy swego ramienia przy robocie z odnowieniem domu. Sama myl opuszczenia czterech cian, ktre zapewniy mu spokj, wzbudzia groz Josego Arcadia Drugiego. Krzykn, e nie ma takiej siy ludzkiej, ktra by go zmusia do wyjcia, bo nie chce widzie pocigu o dwustu wagonach zaadowanych trupami, ktry co wieczr odjeda z Macondo w kierunku morza. Wszyscy, co byli na stacji - krzycza. - Trzy tysice czterysta osiem osb". Wtedy dopiero zrozumiaa Urszula, e Jose Arcadio Drugi yje w wiecie ciemnoci bardziej nieprzeniknionym ni jej wiat, rwnie nieprzystpnym i samotnym jak wiat jego dziadka. Zostawia go w spokoju, ale nie zamykano ju drzwi na kdk, sprztano codziennie, nocniki wyrzucono na mietnik pozostawiajc tylko jeden i Jose Arcadio Drugi musia prezentowa si rwnie schludnie jak jego pradziadek w swoim wizieniu pod kasztanem. Fernanda z pocztku uwaaa t krztanin za atak starczego obdu i z trudem powstrzymywaa rozdranienie. Ale w tym czasie Jose Arcadio napisa z Rzymu, e zamierza przyjecha do Macondo, zanim przyjmie wicenia kapaskie, i ta dobra nowina wzbudzia w niej taki zapa, e sama zabraa si do roboty i cztery razy dziennie podlewaa kwiaty, by jej syn nie wynis z domu zego wraenia. Ten sam bodziec skoni j do przyspieszenia korespondencji z niewidzialnymi medykami i przystrojenia ganku w donice, w ktrych jak dawniej rosy paprocie, majeranek i begonie, zanim jeszcze Urszula zdya si dowiedzie, e wszystko to pado ofiar niszczycielskiego szau Aureliana Drugiego. Pniej sprzedaa srebrn zastaw i kupia naczynia fajansowe, cynowe talerze i yki, sztuce z alpaki, gaszc splendor szaf nawykych do porcelany Towarzystwa Indyjskiego i czeskich krysztaw. Urszula posuna si jeszcze dalej. Otwrzcie drzwi i okna - woaa. - Gotujcie miso i ryby, kupujcie najwiksze wie, niech przyjd cudzoziemcy, niech rozkadaj swoje maty po ktach, niech siusiaj na re. Niech siadaj do stou, ile razy zechc je i gada, niech brudz i zaboc wszystko swoimi butami, niech z nami zrobi, co im si podoba, bo to jedyny sposb, eby wygna ruin". Ale to pozostao w sferze zudze. Bya ju za stara i za dugo ya, eby jeszcze raz powtrzy cud ze zwierztkami z karmelu, a nikt z jej potomstwa nie odziedziczy po niej siy charakteru. Na danie Fernandy dom nadal pozosta zamknity. Aureliano Drugi, ktry z powrotem przenis swoje kufry do domu Petry Cotes, dysponowa rodkami wystarczajcymi ledwie na to, aby rodzina nie umara z godu. Za pienidze uzyskane z wylosowania mua Petra Cotes i on kupili inne zwierzta i zdoali zorganizowa prymitywne przedsibiorstwo gry na loterii. Aureliano Drugi chodzi od domu do domu zachcajc wszystkich do kupna ozdobnych bilecikw, ktre sam malowa kolorowymi farbami, eby wydaway si bardziej atrakcyjne i przekonujce, i moe nie zdawa sobie sprawy, e wiele osb kupowao je od niego przez wdziczno, a wikszo z litoci. Jednake nawet najbardziej litociwi z nabywcw nie gardzili okazj wygrania prosiaka za dwadziecia centavos lub cielaka za trzydzieci dwa i podekscytowani nadziej, co wtorek wieczorem toczyli si na podwrzu Petry Cotes w oczekiwaniu momentu, gdy wybrane na chybi trafi dziecko wycignie z worka wygrywajcy numer. Wkrtce losowanie zmienio si w cotygodniowy jarmark, bo ju od zmierzchu instalowano na dziedzicu stragany ze specjaami i napojami i wielu szczliwcw na miejscu zabijao wygrane zwierz, pod warunkiem, e inni postaraj si o muzyk i wdk, tak wic zupenie niechccy

167

Aureliano Drugi znowu zacz grywa na akordeonie i uczestniczy w skromnych turniejach obarstwa. Te ubouchne repliki festynw z dawnych dni pozwoliy Aurelianowi Drugiemu odkry, jak bardzo upad w nim duch i wyscha pomysowo genialnego moczy-mordy. To ju nie by on. Sto dwadziecia kilogramw ywej wagi, do ktrych doszed w czasach pojedynku z Elefant, zredukoway si do siedemdziesiciu omiu. Dobroduszna i pucoowata gba wia staa si obliczem iguany i wyraaa nud i zmczenie. Dla Petry Cotes jednak nigdy nie by milszy sercu ni wtedy, moe dlatego, e mylia mio ze wspczuciem, jakie w niej wzbudza, z solidarnoci i koleestwem, jakie w obojgu obudzia ndza. Zdewastowane ko przestao by miejscem szalestw i stao si miejscem zwierze. Wolni od niedyskretnych luster, ktre sprzedali, eby kupi zwierzta na loteri, od zjedzonych przez mua adamaszkw i perwersyjnych aksamitw, do pnej nocy robili rachunki, z niewinnoci dwojga le sypiajcych staruszkw wykorzystujc na liczenie pienidzy czas, niegdy powicany na ich trwonienie. Czsto pierwsze koguty zastaway ich na ukadaniu monet w mae wzgrki, ujmowali z jednego i dokadali do drugiego, tak by starczyo na wszystko: to na gospodarstwo dla Fernandy, a tamto na buciki dla Amaranty Urszuli, a to eby Santa Sofia de la Piedad, ktra od niepamitnych czasw nie miaa nowej sukienki, moga j sobie kupi, a tamto dla stolarza na trumn, jeeli umrze Urszula; to na kaw, ktra zdroaa o jednego centavo na funcie w cigu trzech miesicy, a tamto na cukier, ktry by coraz mniej sodki a to na drzewo - jeszcze byo mokre od czasu potopu - a tamto na papier i kolorowy atrament do sporzdzania biletw; a to wszystko, co zostanie, musi i na amortyzacj kosztw cielaka, z ktrego cudem zdoali ocali skr, bo dosta karbunkuw akurat w czasie kwietniowego cignienia, kiedy wszystkie numery ju byy wyprzedane. Te msze w katakumbach miay w sobie co prawdziwie wzniosego, bo zawsze przeznaczali najwiksz cz dla Fernandy, i to nie z litoci czy pod wpywem wyrzutw sumienia, lecz dlatego, e jej dobrobyt by dla nich waniejszy ni wasny. W rzeczy samej, aczkolwiek adne z nich sobie tego nie uwiadamiao, obydwoje myleli o Fernandzie jak o crce, ktr chcieliby mie i nie mieli, tak dalece, e kiedy przez trzy dni nie jedli nic prcz zupy z kukurydzy, eby Fernanda moga sobie kupi holenderski obrus. Niemniej, chocia zabijali si prac, pomimo najsurowszej oszczdnoci i wielu icie czarodziejskich sztuczek, ich anioowie stre spali widocznie ze zmczenia, podczas gdy oni ukadali i rozkadali monety tak, eby przynajmniej wystarczyo na ycie. Nie mogc pniej zasn po niepomylnym bilansie, rozmylali, co to si stao na wiecie, dlaczego zwierzta nie rozmnaaj si z dawn obfitoci, dlaczego pienidze rozpywaj si w rkach, a ludzie, ktrzy do niedawna palili pliki banknotw w szale hulanek, uwaaj teraz za rozbj liczenie po dwanacie centavos za bilet w loterii na sze kur. Aureliano Drugi myla, nie mwic tego, e zo tkwi nie w wiecie, tylko w jakim ukrytym zakamarku tajemniczego serca Petry Cotes, gdzie co si popsuo podczas potopu, wywoujc bezpodno zwierzt i pynno pienidzy. Zaintrygowany t zagadk szpera tak gboko w jej uczuciach, e szukajc zysku znalaz mio, starajc si, eby ona go kochaa, pokocha j sam. Petra Cotes natomiast kochaa go tym mocniej, im bardziej czul, e wzrasta jego czuo, i tak to w peni jesieni zacza wierzy w modzieczy przesd, e bieda jest suk mioci. Oboje wspominali wtedy jako przeszkod bezmylne hulanki, bogactwo na pokaz i niczym nieskrpowan rozpust, lamentujc, ile ycia zmarnowali na to, by znale raj dzielonej samotnoci. Rozkochani w sobie bez pamici, po tylu latach jaowego wsplnictwa, radowali si z cudu mioci tak samo odczuwanej przy stole jak w ku i w kocu stali si tak szczliwi, e nawet jako para bezsilnych staruszkw figlowali wci z sob jak krliczki i gryli si jak psy. Loteria fantowa nigdy nie przyniosa wielkich zyskw. Z pocztku Aureliano Drugi trzy

168

dni w tygodniu spdza zamknity w swoim dawnym biurze hodowcy byda, rysujc bilet po bilecie, malujc z pewnym zaciciem artystycznym czerwon krwk, zielon wink albo stado niebieskich kur, zalenie od gatunku losowanego zwierztka, i kaligrafowa, zrcznie imitujc drukowane czcionki, nazw, ktr Petra Cotes uznaa za odpowiedni dla ich przedsibiorstwa: Loteria Boskiej Opatrznoci". Z czasem jednak malowanie dwch tysicy biletw tygodniowo tak go znudzio, e zamwi piecztki z wizerunkami zwierzt, nazw i numerem i wtedy praca ograniczya si do przykadania ich do poduszeczek w rnych kolorach tuszu. W ostatnich latach wpadli na pomys zastpienia numerw zagadkami, tak eby nagroda bya rozdzielona midzy wszystkich, ktrzy dali trafne rozwizanie, ale system ten okaza si tak skomplikowany i budzi tyle zastrzee, e zaniechali go po pierwszej prbie. Aureliano, zajty zdobywaniem renomy dla swojej loterii fantowej, prawie nie widywa dzieci. Fernanda oddaa Amarant Urszul do prywatnej szkki, gdzie przyjmowano tylko sze uczennic, ale nie chciaa pozwoli, eby Aureliano uczy si w szkole publicznej. Uwaaa, e ju i tak zbyt wiele ustpia pozwalajc mu wychodzi z pokoju. Poza tym w szkoach w tych czasach przyjmowano tylko prawowite dzieci maestw katolickich, a na wiadectwie urodzenia przyczepionym do kaftanika dziecka, kiedy je przyniesiono do domu, Aureliano by zarejestrowany jako podrzutek. Tak wic zosta w domu na asce litociwej opieki Sofii de la Piedad i przejanie umysowych Urszuli, odkrywajc zawony wiat domu, tak jak mu go tumaczyy babki. By wraliwy, szczupy, obdarzony dociekliwoci, ktra wyprowadzaa z rwnowagi starszych. W przeciwiestwie do pytajcego, a czasem jasnowidzcego spojrzenia, jakie mia pukownik w jego wieku, jego spojrzenie byo ruchliwe i troch roztargnione. W czasie gdy Amaranta Urszula przebywaa w szkole, apa glisty i torturowa owady w ogrodzie. Al kiedy, gdy Fernanda zaskoczya go wkadajcego do pudeka skorpiony, aeby potem wpuci je do ka Urszuli, zamkna go w dawnej sypialni Meme, gdzie urozmaica swoje samotne godziny ogldaniem rysunkw w encyklopedii. Tam znalaza go Urszula pewnego popoudnia, kiedy skraplaa cay dom mokrym od rosy porannej pczkiem pokrzyw, i cho wiele razy ju z nim rozmawiaa, zapytaa go, kim jest. Jestem Aureliano Buendia - odpowiedzia. - Prawda - powiedziaa wtedy. - Najwyszy czas, eby zacz si uczy sztuki zotniczej. Znowu pomylia go ze swoim synem, poniewa min ciepy wiatr, ktry nasta po potopie i przywrci umysowi Urszuli przejciow jasno. Nie odzyskaa rozumu. Wchodzc do swojej sypialni zastawaa tam Petronil Iguaran w krynolinie, o ktr zawadza kady z przechodzcych, i w akieciku naszywanym paciorkami, ktry nosia na uroczyste wizyty; bya tam take Tranquilina Maria Miniata Alacoque Buendia, jej babka, ktra wachlowaa si pirem pawia w swoim fotelu paralityczki, i pradziadek Aureliano Arcadio Buendia w faszywym dolmanie gwardii wicekrla, i Aureliano Iguaran, jej ojciec, ktry uoy specjaln modlitw skuteczn przeciwko kleszczom nkajcym bydo, i jej witobliwa matka, i kuzyn z ogonem prosicia, i Jose Arcadio Buendia, i jej zmarli synowie - wszyscy siedzieli na krzesach ustawionych przy cianie, jakby tu przyszli nie z wizyt, ale na uroczysto czuwania przy zmarym. Z kadym z nich nawizaa Urszula ni rozmowy, czc w barwnym wtku sprawy bardzo odlege od siebie w czasie i przestrzeni, i kiedy Amaranta Urszula wrcia ze szkoy, a Aureliano znudzi si przegldaniem encyklopedii, znajdowali j gono mwic do siebie i zagubion w labiryncie zmarych. Gore!" - krzykna kiedy przestraszona wywoujc na chwil popoch w caym domu, ale ten okrzyk odnosi si do poaru stajni, na ktry patrzya w wieku czterech lat. Dosza w kocu do takiego pomieszania

169

przeszoci z czasem obecnym, e podczas tych kilku przebyskw wiadomoci, ktre nawiedziy j przed mierci, nikt nie by pewien, czy mwi o tym, co czuje, czy wspomina rzeczy dawne. Stopniowo zaczynaa kurczy si i upodabnia do embriona czy mumii, tak e w ostatnich miesicach swego ycia wygldaa jak suszona liwka zagubiona w za duej na ni koszuli, a wzniesione archanielskie rami w kocu zaczo przypomina apk mapiego niemowlcia. Czasem nie poruszaa si przez par dni i Santa Sofia de la Piedad musiaa ni potrzsa, eby przekona si, czy yje, i sadzaa j sobie na kolana, karmic po yeczce wod z cukrem. Wygldaa jak sdziwy noworodek. Amaranta Urszula i Aureliano nosili j na rkach po sypialni, kadli na otarzu, eby zobaczy, czy jest wiksza ni Dziecitko Jezus, a pewnego popoudnia schowali j w szafie w spiarni, gdzie omal nie zjady jej szczury. W Palmow Niedziel weszli do sypialni, kiedy Fernanda bya na mszy, i podnieli j z ka, trzymajc za gow i za nogi. - Biedna prapraprababcia - powiedziaa Amaranta Urszula - umara nam ze staroci! Urszula wzdrygna si. - Przecie ja yj! - zawoaa. - Widzisz - powiedziaa Amaranta Urszula hamujc miech - ju nawet nie oddycha. - Ja przecie mwi! - krzykna Urszula. - Ju nic nie mwi - powiedzia Aureliano. - Umara, cichutka jak wierszczyk. Wtedy Urszula poddaa si oczywistoci. Mj Boe - szepna - wic to ju mier" - i zacza odmawia modlitw, pospiesznie, z gbi duszy. Trwao to przeszo dwa dni, w Wielki Wtorek proby do Boga zaczy si przeplata z seri praktycznych porad i przestrg, eby kolorowe mrwki nie rozsadziy domu, eby nigdy nie pozwolono zgasn lampce przy dagerotypie Remedios, eby aden z Buendiw nie polubi kogo z tej samej krwi, bo wtedy rodz si dzieci ze wiskim ogonem. Aureliano Drugi prbowa wykorzysta ten obd i wydoby z niej wyznanie, gdzie jest zakopane zoto, ale jego bagania i tym razem okazay si daremne. Kiedy przyjdzie waciciel powiedziaa Urszula - Bg go owieci i wskae mu, gdzie ma szuka". Santa Sofia de la Piedad bya pewna, e w kadej chwili zastanie j martw, gdy zauwaya w tych dniach zakcenia w przyrodzie: re pachniay koprem, wypada jej z rk tykwa wypeniona grochem i ziarenka uoyy si na ziemi w idealnym porzdku geometrycznym w ksztat rozgwiazdy, a ktrej nocy zobaczya przelatujcy po niebie sznur wietlistych krkw pomaraczowych. Umara w Wielki Czwartek. Ostatnim razem, kiedy pomagano jej obliczy wasny wiek za czasw Kompanii Bananowej, obliczenia day przybliony wynik stu pitnastu-stu dwudziestu lat ycia. Pochowano j w skrzyneczce niewiele wikszej od koszyka, w ktrym przyniesiono Aureliana, i tylko nieliczna garstka osb wzia udzia w pogrzebie, bo bardzo ju niewielu pozostao z tych, co j pamitali, a poza tym tego popoudnia by taki upa, e oszoomione ptaki rozbijay si jak rut o ciany i przeryway metalowe siatki w oknach, eby umrze w sypialniach. Z pocztku przypuszczano, e to nowa plaga. Gospodynie ledwie trzymay si na nogach od cigego zamiatania zdechych ptakw, zwaszcza w godzinie sjesty, a mczyni adowali je na wzki i wrzucali do rzeki. W niedziel wielkanocn stuletni ojciec Antonio Isabel ogosi z ambony, e ptaki zdychaj na skutek zych fluidw rozsiewanych przez yda Wiecznego Tuacza, ktrego on sam widzia poprzedniej nocy. Opisa go jako hybryd, skrzyowanie koza z samic heretyczk, piekieln besti, ktrej oddech zatruwa powietrze i ktrej obecno powoduje podzenie potworw przez nowo zalubione pary. Niewiele osb zwrcio uwag na to apokaliptyczne kazanie, bo cae miasto byo przekonane, e proboszczowi pomieszao si w gowie ze staroci. Ale w nastpn rod pewna kobieta

170

obudzia wszystkich o wicie krzyczc, e znalaza odcinite na ziemi lady dwunoga z kopytami. Siady byy tak wyrane i autentyczne, e ci, ktrzy pobiegli je zobaczy, nie mieli wtpliwoci co do istnienia straszliwego potwora podobnego do tego z opisu proboszcza i jednomylnie postanowili zainstalowa puapki na swoich podwrkach. Tak wic potwr zosta schwytany. W dwa tygodnie po mierci Urszuli ktrego ranka Petra Cotes i Aureliano Drugi obudzili si przeraeni rozlegajcym si w pobliu beczeniem olbrzymiego barana. Kiedy wstali, zwierz przesta ju becze i gromada mczyzn zdejmowaa go z wyostrzonych wczni umieszczonych w gbi dou przykrytego zeschymi limi. Way tyle co w, mimo e wzrostem nie przewysza przecitnego chopaka, a z jego ran cieka lepka zielona krew. Cae ciao pokrywaa szcze usiana malekimi larwami, a skra podobna bya do uski ryby, ale w przeciwiestwie do opisu proboszcza jego czonki przypominay raczej cherlawego anioa ni mczyzn, bo rce mia gadkie i zwinne, oczy due i zamglone, a na opatkach wida byo zakrzepe blizny potnych skrzyde prawdopodobnie odrbanych siekier drwala. Zawieszono go gow w d na drzewie migdaowym porodku placu, tak eby kady mg go obejrze, a kiedy zacz si rozkada, wrzucano cierwo do ogniska, poniewa nie mona byo ustali, czy natura tego mieszaca kae go zaliczy do zwierzt i wrzuci do rzeki, czy te do chrzecijan, w ktrym to wypadku powinien zosta pogrzebany w ziemi. Nie stwierdzono, czy to istotnie przez niego zdychay ptaki, ale nowoecy nie spodzili zapowiedzianych potworw ani nie zmniejszy si upa. Pod koniec tego roku umara Rebeka. Argenida, suca ktra bya przy niej cae ycie, prosia o pomoc wadze miejskie, aby wyway drzwi sypialni, gdzie jej pani bya zamknita od trzech dni, i znaleziono j w ku, zwinit jak krewetka, z gow wyysiaa od wierzbu i kciukiem tkwicym w ustach. Aureliano Drugi zaj si pogrzebem i prbowa odrestaurowa dom, eby go sprzeda, ale zniszczenie byo tak daleko posunite, e tynki odpaday zaraz po malowaniu i adna zaprawa murarska nie zdoaa zapobiec rozpadowi podg i gniciu belek obronitych mchem. Wszystko tak wygldao od czasw potopu. Apatia ludzi kontrastowaa z arocznoci zapomnienia, stopniowo i bezlitonie zerajcego wszystko, co pozostao w pamici, tak dalece, e w tym czasie, z okazji nowej rocznicy traktatu w Neerlandii, przybyli do Macondo emisariusze prezydenta republiki, aby wreszcie dorczy order tylekro odrzucany przez pukownika Aureliana Buendi, i cae popoudnie stracili szukajc kogo, kto by im wskaza ktregokolwiek z jego potomkw. Aureliano Drugi mia ochot przyj medal, pewien, e jest ze szczerego zota, ale Petra Cotes w ostatniej chwili odwioda go od tej niegodnej pokusy, kiedy emisariusze przygotowali ju przemwienie na uroczysto. W tym take czasie powrcili Cyganie, ostatni spadkobiercy nauk Mekjuiadesa, i zastali Macondo tak wyniszczone, a mieszkacw tak odseparowanych od reszty wiata, e znw zaczli kry po domach cignc namagnetyzowane sztabki, jakby naprawd by to ostatni wynalazek babiloskich mdrcw, i znowu skupiali promienie soneczne olbrzymi lup, i nie zabrako takich, co wytrzeszczali ze zdumienia oczy i otwierali usta na widok spadajcych patelni i toczcych si rondli, ani takich, co pacili po pidziesit centavos, by mc do woli przyglda si starej Cygance, ktra wyjmowaa i zakadaa swoj sztuczn szczk. Rozklekotany ty pocig, ktry nikogo nie przywozi ani nie zabiera i ledwie przystawa na opustoszaej stacji, by wszystkim, co pozostao po tocznym pocigu pasaerskim, do ktrego pan Brown doczepia swj wagon ze szklanym dachem i biskupimi fotelami, i po stu dwudziestu wagonach towarowych, ktrych przejazd z adunkiem bananw zajmowa cae popoudnie. Delegaci kurii biskupiej, ktrzy przyjechali sprawdzi wiarygodno doniesie o dziwnej miertelnoci ptakw i caopaleniu yda Wiecznego Tuacza, zastali ojca Antonia

171

Isabel bawicego si z dziemi w ciuciubabk i uwaajc jego sprawozdanie za wytwr halucynacji zabrali go do przytuku dla starcw. Wkrtce potem przyby przysany przez kuri ojciec Agusto Angel, nieugity i nieustraszony krzyowiec nowych czasw, ktry osobicie par razy dziennie pociga za dzwony, by nie zasypiay dusze wiernych, i chodzi od domu do domu wzywajc ospaych na porann msz; ale przed upywem roku i on take zosta zwyciony przez atmosfer ruiny i pustki, ktr oddychao si wraz z powietrzem, przez gorcy kurz, ktry przysypywa i paraliowa wszystko, przez senno, o ktr przyprawiay go zjadane co dzie na obiad mielone kotlety w nieznonym upale sjesty. Po mierci Urszuli dom znowu popad w zaniedbanie, z ktrego nie moga go podwign nawet wola tak silna i ywotna jak Amaranty Urszuli, ktra wiele lat pniej, bdc kobiet bez przesdw, weso i nowoczesn, otworzya drzwi i okna, by wystraszy ruin, doprowadzia do porzdku ogrd, wytpia kolorowe mrwki, nawet w biay dzie spacerujce po ganku, i daremnie usiowaa obudzi zapomnianego ducha gocinnoci. Klasztorne upodobania Fernandy zamkny tam nie do przebycia rwcy potok stu lat Urszuli. Nie tylko zabronia otwiera drzwi, kiedy min gorcy wiatr, ale kazaa zabi okna drewnianymi krzyami, posuszna ojcowskiemu hasu pogrzebania si za yda. mudna korespondencja z niewidzialnymi medykami zakoczya si klsk. Po dugim odwlekaniu terminu zamkna si w swojej sypialni w uzgodnionym dniu i godzinie, przykryta tylko biaym przecieradem, z gow zwrcon na pnoc, i o pierwszej w nocy poczua, e zakrywaj jej twarz chustk przesiknit lodowatym pynem. Kiedy si obudzia, soce byszczao za oknem i zobaczya na swoim brzuchu dugi szew w ksztacie uku, ktry cign si od pachwiny a do mostka midzy ebrami. Ale jeszcze zanim min przewidziany okres rekonwalescencji, otrzymaa skonsternowany list od niewidzialnych medykw, ktrzy twierdzili, e po szeciu godzinach skrupulatnego badania nie znaleli nic, co odpowiadaoby symptomom tyle razy i tak skrupulatnie przez ni opisywanym. Istotnie jej zgubny zwyczaj nienazywania rzeczy po imieniu doprowadzi do nowego nieporozumienia i jedynym schorzeniem wykrytym przez telepatycznych chirurgw byo opuszczenie macicy, co mona byo poprawi przez uywanie pessarium. Rozczarowana Fernanda prbowaa uzyska jak bardziej precyzyjn informacj, ale korespondenci ju nie odpowiedzieli na jej listy. Czua si tak przytoczona ciarem nie znanego sowa, e zdecydowaa si w kocu przekn wstyd i zapyta, co to jest pessarium, i wtedy dopiero dowiedziaa si, e francuski lekarz powiesi si trzy miesice temu na belce i wbrew woli miasta zosta pogrzebany przez dawnego towarzysza broni pukownika Aureliana Buendi. Wwczas zwierzya si swojemu synowi Josemu Arcadio i ten przysa jej z Rzymu pessarium z broszurk informacyjn, ktr Fernanda po nauczeniu si treci na pami wrzucia do latryny, eby nikt nie mg pozna natury jej dolegliwoci. Bya to niepotrzebna ostrono, bo nikt w domu prawie nie zwraca na ni uwagi. Santa Sofia de la Piedad krya po korytarzach w osamotnieniu staroci, gotujc t odrobin, ktr jedli, i niemal wycznie oddana dogldaniu Josego Arcadia Drugiego. Amaranta Urszula, ktra odziedziczya cz wdzikw Piknej Remedios, odrabianiem zada szkolnych wypeniaa czas przedtem powicony drczeniu Urszuli i zacza wykazywa zdrowy rozsdek i zainteresowanie nauk, tak e w Aurelianie Drugim na nowo odyy nadzieje, jakie niegdy budzia w nim Meme. Przyrzek wysa j na dokoczenie nauki do Brukseli, zgodnie ze zwyczajem ustanowionym w czasach Kompanii Bananowej, i oywiony t myl usiowa odrestaurowa ziemie zdewastowane przez potop. W domu widywano go rzadko i przychodzi tylko do Amaranty Urszuli, bo z biegiem czasu sta si obcy dla Pernandy, a may Aureliano w miar zbliania si okresu dojrzewania robi si coraz bardziej nieufny i zamknity w sobie. Aureliano Drugi ufa, e staro zmikczy

172

serce Fernandy na tyle, eby dziecko mogo wczy si do normalnego ycia w miecie, gdzie nikt z pewnoci nie bdzie si trudzi dociekaniami sekretw jego pochodzenia. Ale sam Aureliano wydawa si zadowolony z zamknicia i samotnoci i nie zdradza adnych chci poznania wiata, ktry zaczyna si za drzwiami od ulicy. Kiedy Urszula kazaa otworzy pokj Melquiadesa, zacz kry wok niego i zerka przez uchylone drzwi i zawizaa si ni wzajemnej sympatii midzy nim i Josem Arcadiem Drugim. Aureliano Drugi odkry t przyja dopiero duo pniej, kiedy usysza, e chopak mwi o rzezi na stacji. Pewnego dnia kto przy stole ubolewa nad ruin, w jakiej pogryo si miasto po opuszczeniu go przez Kompani Bananow, a Aureliano zaprzeczy mu z powag i znajomoci rzeczy osoby dorosej. Jego zdaniem, sprzecznym z opini powszechn, Macondo byo miastem bogatym i rozwijao si dobrze, do czasu gdy wprowadzia tam zamt, korupcj i wyzysk Kompania Bananowa, ktrej inynierowie wywoali potop, eby unikn dotrzymania umw zawartych z robotnikami. Mwic tak rozsdnie, e Fernandzie wydawao si to grzeszn parodi Jezusa wrd doktorw, chopiec opowiedzia ze szczegami o tym, jak wojsko wystrzelao ponad trzy tysice robotnikw spdzonych na stacj i jak zaadowano trupy do pocigu o dwustu wagonach, eby wyrzuci je do morza. Przekonana tak jak wikszo ludzi o prawdzie oficjalnej wersji, e nic si tego dnia nie stao, Fernanda zgorszya si myl, e chopiec odziedziczy anarchistyczne instynkty pukownika Aureliana Buendii, i kazaa mu zamilkn. Aureliano Drugi natomiast rozpozna w opowiadaniu wersj swojego brata bliniaka. W rzeczywistoci, pomimo e wszyscy uwaali go za obkanego, Jose Arcadio Drugi by w owym czasie najtrzewiejszym spord domownikw. Nauczy maego Aureliana czyta i pisa, wtajemniczy go w studia nad pergaminami i wpoi w niego tak osobist interpretacj znaczenia, jakie miaa dla Macondo Kompania Bananowa, e wiele lat pniej, kiedy Aureliano widywa si z ludmi, uwaano, e powtarza histori powsta w czyjej wyobrani, gdy byo to cakowicie sprzeczne z faszyw wersj, ktr historycy przyjli i rozpowszechnili w podrcznikach szkolnych. W zacisznej izdebce, gdzie nigdy nie dociera upalny wiatr ani kurz, obaj przywoywali odwieczn zjaw starca, w kapeluszu z rondem wygitym w ksztat skrzyde kruka, ktry opowiada o wiecie wsparty o framug okna, na wiele lat przed ich urodzeniem. Obaj jednoczenie odkryli, e tam zawsze by marzec i zawsze poniedziaek, i wtedy zrozumiali, e Jose Arcadio Buendia nie by tak obkany, jak mwia rodzina, lecz przeciwnie on jeden mia umys do jasny, by zbliy si do prawdy, e czas take ulega potkniciom i wypadkom i dlatego moe si rozbi, i zostawi w jednym pokoju uamek swojej wiecznoci. Jose Arcadio Drugi zdoa poza tym sklasyfikowa kryptoznaki pergaminw. Pewien by, e odpowiadaj alfabetowi zoonemu z czterdziestu siedmiu do pidziesiciu trzech liter, ktre, kada z osobna, wyglday jak pajki czy bezmylne gryzmoy, lecz w ozdobnej kaligrafii Melquiadesa przypominay sztuki wypranej bielizny rozwieszonej do wyschnicia na drucie. Aureliano przypomnia sobie, e widzia podobn tablic w encyklopedii angielskiej, i przynis j, eby porwna z tablic Jose Arcadio Drugiego. Byy rzeczywicie identyczne. W tym czasie, kiedy wpad na pomys loterii z zagadkami, Aureliano Drugi zacz si budzi ze cinitym gardem, jakby tumi kanie. Petra Cotes wytumaczya to jako jedn z dolegliwoci spowodowanych przez niedoywienie i ze warunki ycia i co rano, przez rok z gr, smarowaa mu podniebienie pdzelkiem umaczanym w pszczelim miodzie i dawaa do picia wywar z czarnej rzodkwi. Kiedy ucisk w gardle sta si tak dokuczliwy, e przeszkadza mu oddycha, Aureliano Drugi poszed do Pilar Ternery spyta, czy nie zna zi, ktre przyniosyby mu ulg. Jego babka, ktrej nic nie byo w stanie zama i ktra doya setki lat jako wacicielka zakamuflowanego burdeliku, nie ufajc przesdom terapeutycznym

173

zasigna rady kart. Zobaczya w nich zotego konia z gardem przebitym sztyletem przez waleta pikowego i wycigna z tego wniosek, e Fernanda stara si cign ma z powrotem do domu za pomoc niegodziwego systemu wbijania szpilek w jego podobizn i e to ona spowodowaa utworzenie si guza w gardle przez niedostateczn znajomo swoich niecnych praktyk. Poniewa Aureliano Drugi nie mia adnych fotografii oprcz lubnych, ktre znajdoway si w albumie rodzinnym, szuka ich wic po caym domu starajc si nie wzbudzi podejrze ony i w kocu znalaz w gbi szafy p tuzina pessariw w oryginalnych opakowaniach. Przypuszczajc, e keczka z czerwonego kauczuku, s jakim narzdziem magii, woy jedno do kieszeni, eby je pokaza Pilar. Ta nie moga okreli jego pochodzenia, ale wydao jej si to tak podejrzane, e na wszelki wypadek polecia mu przynie cae p tuzina i spalia je w ognisku rozpalonym na podwrzu. eby udaremni rzekome czary Fernandy, kazaa Aurelianowi Drugiemu zmoczy w wodzie kwok i zakopa j yw pod kasztanem, co zrobi tak skwapliwie i z tak dobr wiar, e gdy skoczy przykrywa suchymi limi .wieo skopan ziemi, ju czu, e lepiej oddycha. Co do Fernandy, to wytumaczya zniknicie pessariw jako zoliwo niewidzialnych medykw i wszya sobie po wewntrznej stronie koszuli rodzaj kieszonki, gdzie chowaa nowe pessaria, ktre przysa jej syn. W sze miesicy po zakopaniu kury Aureliano Drugi zbudzi si o pnocy w ataku kaszlu z uczuciem, e dusz go w gbi garda szczypce kraba. Wtedy zrozumia, e choby nie wiedzie ile zniszczy magicznych pessariw i zakopa ca setk zakltych kur, jedyn i smutn prawd jest to, e umiera. Nie powiedzia tego nikomu. Drczony obaw, e umrze, zanim zdy wysa do Brukseli Amarant Urszul, pracowa jak nigdy dotychczas i zamiast jednej organizowa trzy loterie tygodniowo. Od wczesnego ranka przebiega miasto, nawet najbardziej odlege i ndzne dzielnice, usiujc rozprzeda bilety z bagaln natarczywoci, jak mg okazywa tylko umierajcy. Oto nawiedza was Boska Opatrzno - woa. - Nie pozwlcie jej odej, bo przybywa tylko raz na sto lat". Dokonywa nadludzkich wysikw, eby wyda si wesoy, sympatyczny, dobroduszny, ale wystarczyo spostrzec jego blado i spywajcy ciurkiem pot, eby wiedzie, e ledwie panuje nad sob. Czasami zbacza na nieuprawne pola, gdzie nikt go nie mg zobaczy, i siada tam na moment, eby odpocz od kleszczy rozdzierajcych go w rodku. Jeszcze o pnocy biega po wesoej dzielnicy, usiujc pocieszy dobrymi wrbami samotne kobiety szlochajce przy gramofonach. Ten numer nie wychodzi ju cztery miesice - mwi im wskazujc bilety. - Nie daj szczciu umkn ci przed nosem, bo ycie jest krtsze, ni czowiek myli". W kocu ludzie stracili dla niego respekt, zaczli si namiewa i w ostatnich miesicach jego ycia nie nazywali go don Aureliano", jak zawsze, tylko don Boska Opatrzno", nawet przy nim. Gos jego zacz przybiera faszywe tony, traci dwiczno, a wreszcie przygas zupenie i przypomina warczenie psa, ale Aureliano Drugi nie ustawa w swych wysikach i nie dopuszcza, eby zmniejszyo si zainteresowanie nagrodami losowanymi na podwrku Petry Cotes. Niemniej, w miar jak traci glos i czu, e wkrtce nie bdzie ju mg znie blu, pojmowa, e to nie z pomoc wieprzw i kz crka jego wyjedzie do Brukseli, i wtedy wpad na bajeczny pomys, eby puci na loteri ziemie zniszczone przez potop, ktre mgby doskonale odrestaurowa kto, kto rozporzdza kapitaem. Bya to inicjatywa tak efektowna, e sam alkad udzieli swego poparcia, podajc imprez do wiadomoci publicznej w formie oficjalnego ogoszenia i zawizay si spki, eby nabywa bilety po sto pesos, ktre rozkupiono w cigu niecaego tygodnia. Wieczorem w dzie loterii ci, co wygrali, urzdzili bankiet dorwnujcy niemal tym z dawnych czasw Kompanii Bananowej i Aureliano Drugi po raz ostatni zagra na akordeonie zapomniane piosenki Francisca el Hombre, ale nie mg

174

ju piewa. W dwa miesice pniej Amaranta Urszula pojechaa do Brukseli. Aureliano Drugi wrczy jej nie tylko pienidze z ekstraloterii, ale wszystko, co zdoa zaoszczdzi w ubiegych miesicach, a nawet skromne sumy uzyskane ze sprzeday pianoli, klawikordu i innych cennych przedmiotw w nieasce losu. Wedug jego oblicze powinno to wystarczy na opacenie nauki, tak wic pozostaa tylko nie rozwizana kwestia opacenia podry powrotnej. Fernanda sprzeciwiaa si temu wyjazdowi do ostatniej chwili, zgorszona myl, e Bruksela znajduje si tak blisko rozpustnych uciech Parya, uspokoi j jednak list, jaki wrczy jej crce ojciec Angel do przeoonej pensji dla dziewczt katolickich pod kierownictwem zakonnic, gdzie Amaranta Urszula przyrzeka mieszka a do zakoczenia nauki. Prcz tego dziki staraniom proboszcza miaa odby podr pod opiek grupy sistr franciszkanek, ktre jechay do Toledo, gdzie spodzieway si spotka kogo zaufanego, kto by stamtd odwiz j do Belgii. Podczas pospiesznej wymiany listw w tej sprawie Aureliano Drugi z pomoc Petry Cotes zaj si bagaem Amaranty Urszuli. Wieczorem, kiedy spakowano jeden z lubnych kufrw Fernandy, wszystko byo uoone i rozmieszczone tak starannie, e przysza studentka wiedziaa na pami, w jakich sukienkach i pantoflach ma przeby Atlantyk i gdzie jest granatowy weniany paszcz z miedzianymi guzikami i buciki z kurdybanu, w ktrych miaa wysi na ld; wiedziaa rwnie, jak musi stpa, eby nie wpa do wody, gdy bdzie wchodzi po trapie na pokad, e ani na chwil nie wolno jej si odczy od zakonnic, e wolno jej wychodzi z kabiny tylko na posiki, a w adnym wypadku nie powinna odpowiada na pytania zadawane przez osoby nieznajome, bez wzgldu na ich pe. Wioza buteleczk z kroplami przeciw morskiej chorobie i zeszycik, w ktrym ojciec Angel wasnorcznie wypisa sze modlitw na zaklcie burzy. Fernanda uszya jej pcienny pas, gdzie miaa chowa pienidze, i pokazaa jej, jak trzeba go nosi pod koszul, tak eby nie musiaa go zdejmowa nawet do snu. Chciaa podarowa jej zoty nocnik wyszorowany szarym mydem i zdezynfekowany spirytusem, ale Amaranta odmwia w obawie, e bd si z niej namiewa koleanki z pensji. W par miesicy pniej, w godzin mierci, Aureliano Drugi mia wspomina jej obraz taki jak w chwili, gdy widzia j po raz ostatni, bezskutecznie usiujc otworzy zakurzone okno w przedziale drugiej klasy, by usysze ostatnie polecenia Fernandy. Miaa na sobie sukienk z rowego jedwabiu z przypitym na lewym ramieniu bukiecikiem sztucznych bratkw, buciki z kurdybanu ze sprzczkami i na niskim obcasie i jedwabne poczochy z okrgymi podwizkami na ydkach. Bya drobna, miaa rozpuszczone dugie wosy i ywe iskrzce si oczy, takie jak Urszula w jej wieku, a opanowanie, z jakim si egnaa, bez paczu, ale i bez umiechu, wiadczyy, e odziedziczya te po Urszuli si charakteru. Idc obok wagonu, w miar jak pocig nabiera rozpdu, i trzymajc Fernand pod rk, eby si nie potkna, Aureliano Drugi ledwie zdy odpowiedzie podniesieniem rki na pocaunek posany mu w powietrzu koniuszkami palcw. Maonkowie stali nieruchomo pod rozarzonym socem, wpatrzeni w oddalajcy si pocig, ktry wkrtce by tylko czarnym punktem na horyzoncie, i trzymajc si pod rk po raz pierwszy od dnia lubu. Dziewitego sierpnia, zanim przyszed pierwszy list z Brukseli, Jose Arcadio Drugi rozmawia z Aurelianem w pokoju Melquiadesa i nagle, cho to nic nie miao wsplnego z rozmow, powiedzia: - Pamitaj zawsze, e byo ich przeszo trzy tysice i e zostali wrzuceni do morza. Potem upad twarz na pergaminy i skona z otwartymi oczami. W tej samej chwili w ku Fernandy jego brat bliniak doszed do kresu dugiej i straszliwej mczarni elaznych krabw zerajcych mu gardo. Na tydzie przedtem wrci

175

do domu, bez gosu i bez tchu, niemal skra i koci, ze swymi wdrownymi kuframi i akordeonem wczgi, eby dotrzyma przyrzeczenia, e umrze przy onie. Petra Cotes pomoga mu spakowa ubrania i poegnaa go nie uroniwszy ani jednej zy, zapomniaa tylko da mu lakierki, w ktrych chcia by pochowany. Tote dowiedziawszy si, e umar, ubraa si na czarno, zawina trzewiki w gazet i posza do Fernandy z prob, eby wolno jej byo poegna zmarego, Fernanda nie pozwolia jej przestpi progu. - Niech pani wejdzie w moje pooenie i zrozumie - bagaa Petra Cotes. - Prosz sobie wyobrazi, jak bardzo go musiaam kocha, eby narazi si na to upokorzenie. Nie ma takich upokorze, na ktre nie zasugiwaaby ladacznica - odpowiedziaa Fernanda. - Niech pani czeka, a umrze nastpny z kochankw, eby naoy mu te buty. Dotrzymujc danego przyrzeczenia, Santa Sofia de la Piedad noem kuchennym odcia gow trupowi Josego Arcadia Drugiego dla pewnoci, e nie pogrzebi go ywcem. Ciaa umieszczono w jednakowych trumnach i wtedy stwierdzono, e po mierci bracia stali si do siebie rwnie podobni jak w dziecistwie. Dawni towarzysze hulanek Aureliana Drugiego pooyli na jego trumnie wieniec z fioletow szarf i napisem: Na bok, krowy, bo ycie jest krtkie!". Fernand tak oburzy ten brak szacunku, e kazaa wyrzuci wieniec na mietnik. W zamieszaniu ostatniej chwili smutne pijaczyny, ktre wynosiy trumny z domu, pomyliy je i braci pogrzebano w zamienionych grobach.

176

ureliano przez dugi czas nie opuszcza pokoju Melquiadesa. Nauczy si na pami fantastycznych legend z rozsypujcej si ksigi, syntezy studiw Hermana Paralityka: wskazwek do uzyskania kamienia filozoficznego, notatek z traktatu o satanizmie, centurii Nostradamusa i jego bada nad dum, tak e osign wiek modzieczy nie wiedzc nic o swojej epoce, ale rozporzdzajc podstawowymi wiadomociami czowieka redniowiecza. O jakiejkolwiek godzinie wchodzia do jego pokoju Santa Sofia de la Piedad, zastawaa go zagbionego w lekturze. Przynosia mu o wicie kubek kawy bez cukru, a w poudnie talerz ryu z plastrami smaonego banana, co byo jedynym poywieniem w domu po mierci Aureliana Drugiego. Dbaa, eby mia porzdnie ostrzyone wosy, iskaa mu gnidy, przerabiaa na niego stare ubrania znalezione w zapomnianych kufrach, a kiedy zacz rosn mu ws, przyniosa mu brzytw i miseczk na mydo pukownika Aureliana Buendii. aden z synw pukownika, nawet Aureliano J os, nie by do niego tak podobny zwaszcza z powodu wydatnych koci policzkowych i mocnej, z lekka drwicej i okrutnej linii ust. Santa Sofia de la Piedad, jak niegdy Urszula, wchodzc do pokoju Aureliana Drugiego bya przekonana, e Aureliano mwi do siebie. W rzeczywistoci rozmawia z Melquiadesem. Ktrego upalnego popoudnia, wkrtce po mierci bliniakw, zobaczy w odbiciu okna pospnego starca w kapeluszu z rondem wygitym w ksztat skrzyde kruka niby zmaterializowany obraz wspomnienia istniejcego w jego pamici jeszcze na dugo przed urodzeniem. Aureliano skoczy klasyfikacj alfabetu pergaminw. Tote na pytanie Mequiadesa, czy odkry, w jakim jzyku s napisane, nie zawaha si z odpowiedzi: - W sanskrycie - powiedzia. Melquiades oznajmi, e wkrtce nie bdzie ju mg go odwiedza. Mimo to odchodzi spokojny na ki mierci ostatecznej, bo Aureliano ma do czasu na opanowanie sanskrytu w cigu lat, ktrych jeszcze brakuje, eby pergaminy miay za sob cay wiek istnienia i mogy zosta odczytane. On to poinformowa go, e na uliczce prowadzcej do rzeki, gdzie za czasw Kompanii Bananowej przepowiadano przyszo i tumaczono sny, pewien mdrzec kataloski ma antykwariat z ksikami, a w nim znajduje si ksika Sanskrit Primer, ktra za sze lat zostanie zjedzona przez mole, jeli Aureliano nie pospieszy si z jej kupieniem. Pierwszy raz w cigu swego dugiego ycia Santa Sofia de la Piedad daa wyraz pewnemu uczuciu, a byo to uczucie zdziwienia, kiedy Aureliano poprosi, eby przyniosa mu ze sklepu ksik, ktr znajdzie midzy Jerozolim Wyzwolon a wierszami Miltona na prawym kracu drugiej pki regau. Poniewa nie umiaa czyta, nauczya si na pami tych tytuw i uzyskaa pienidze ze sprzeday jednej z siedemnastu zotych rybek, ktre zostay w warsztacie (tylko ona i Aureliano wiedzieli, gdzie s schowane) od tej nocy, kiedy onierze rewidowali dom. Aureliano robi postpy w nauce sanskrytu, a tymczasem Melquiades zjawia si coraz rzadziej i posta jego stawaa si coraz bardziej oddalona, jakby rozpywaa si w promiennej jasnoci poudnia. Ostatni raz, kiedy Aureliano wyczu jego obecno, by ju prawie niewidzialny i szepta: Umarem na t febr w bagnach Singapuru". Wtedy jego pokj opanoway termity, kurz, upa, kolorowe mrwki i mole, ktre miay zamieni w trociny wiekow mdro ksiek i pergaminw. W domu nie brakowao jedzenia. Nazajutrz po mierci Aureliana Drugiego jeden z przyjaci, ktrzy przynieli mu wieniec z nieodpowiednim na t okazj napisem, przyszed z propozycj wypacenia Fernandzie pienidzy, ktre pozosta winien jej mowi. Odtd posaniec przynosi w kad rod kosz z ywnoci, ktrej starczyo na cay tydzie. Nikt nigdy si nie dowiedzia, e te wiktuay przysya Petra Cotes w przekonaniu, e staa

177

dobroczynno jest sposobem upokorzenia kogo, kto j upokorzy. Uraza jednak mina znacznie prdzej, ni sama Petra przypuszczaa, i pniej posyaa jedzenie tylko przez dum, a w kocu przez lito. Nieraz, kiedy nie miaa ju si sprzedawa biletw, a ludzie stracili zainteresowanie dla loterii, sama obywaa si bez jedzenia, eby moga je Fernanda, i wypeniaa ten dobrowolnie przyjty obowizek, dopki nie zobaczya przechodzcego ulic jej pogrzebu. Santa Sofia de la Piedad mimo zmniejszonej liczby domownikw nie miaa wypoczynku, na ktry zasuya po pidziesiciu z gr latach pracy. Nigdy nie syszano skargi od tej milczcej, nieprzeniknionej kobiety, ktra zasiaa w rodzinie anielskie ziarna Piknej Remedios i tajemniczy majestat Josego Arcadia Drugiego. Cae swoje ycie samotnoci i milczenia powicia wychowaniu dzieci, ktre prawie nie pamitay, e s jej dziemi i wnukami, i zaja si Aurelianem, tak jakby wyszed z jej wasnych wntrznoci, sama nie wiedzc, e jest jego prababk. Tylko w takim domu jak ten byo do pomylenia, e zawsze sypiaa na macie rozpocieranej na ziemi w spiarni, wrd nocnego chrobotania szczurw, i nigdy nikt si nie dowiedzia, e pewnej nocy obudzio j nieznone uczucie, jakby kto patrzy na ni. w ciemnociach, i e to bya mija, ktra przelizna si po jej brzuchu. Nie wtpia, e gdyby opowiedziaa o tym Urszuli, ta podzieliaby z ni wasne ko, ale byy to czasy, kiedy nikt nie przyjmowa do wiadomoci niczego, dopki nie krzyczano o tym na cay gos, bo prace w piekarni, wstrzsy wojenne i pilnowanie dzieci nie zostawiay czasu na trosk o czyje wygody i zadowolenie. Petra Cotes, ktrej nigdy nie widziaa na oczy, bya jedyn osob, ktra o niej pamitaa. Ona to troszczya si o jej skromn garderob, nawet w czasach, kiedy dokonywali cudw z pienidzmi uzyskanymi z loterii. Kiedy Fernanda przybya do domu, miaa wszelkie powody uwaa j za doywotni suc i cho nieraz syszaa, e to matka jej ma, fakt ten wydawa jej si tak niewiarygodny, e zapomniaa o nim wczeniej, ni przyja go do wiadomoci. Santa Sofia de la Piedad nigdy nie wydawaa si uraona swoj poledni pozycj. Przeciwnie, wszyscy mieli wraenie, e lubi si krzta bez chwili wypoczynku, bez jednego sowa skargi, utrzymujc w porzdku i czystoci olbrzymi dom, w ktrym mieszkaa od lat dziewczcych, a ktry zwaszcza w czasach Kompanii Bananowej bardziej przypomina koszary ni dom rodzinny. Ale po mierci Urszuli jej nadludzka pracowito zacza si zaamywa. Nie tylko dlatego, e ju bya stara i wyczerpana, ale sam dom nagle pad jakby ofiar uwidu starczego. Delikatny mech wypez na ciany. Kiedy nie byo ju pustego miejsca na dziedzicu i podwrku za domem, chwasty podwayy cement ganku, ktry popka jak szyba, a w szczelinach zaczy wyrasta te same te kwiatki, ktre prawie sto lat temu znalaza Urszula w szklance ze sztuczn szczk Melquiadesa. Nie majc czasu ani rodkw na hamowanie rozmachu przyrody, Santa Sofia de la Piedad cae dnie spdzaa w sypialniach poszc wielkie jaszczurki, ktre powracay noc. Pewnego ranka zauwaya, e czerwone mrwki opuciy podwaone fundamenty, przeszy przez galeri, gdzie begonie przybray kolor ziemi, i przedostay si w gb domu. Z pocztku prbowaa wytpi je miot, potem rodkami owadobjczymi, a w kocu wapnem, ale nazajutrz znajdowaa je w tym samym miejscu, zawsze w ruchu, uparte i niezwycione. Fernanda, piszc wci listy do swoich dzieci, nie zdawaa sobie sprawy z niepowstrzymanego postpu zniszczenia. Santa Sofia de la Piedad sama walczya z zielskiem, eby nie owadno kuchni, zrywaa ze cian festony pajczyn, ktre odradzay si po paru godzinach, zalewaa wapnem cieki termitw. Ale gdy zobaczya, e pokj Melquiadesa, tak samo jak inne, jest stale zakurzony i peen pajczyn, choby go zamiataa i wycieraa kurze trzy razy dziennie, i pomimo jej czycicielskiej furii grozi mu ruina i ndza, ktr tylko pukownik Aureliano Buendia i mody

178

wojskowy umieli przewidzie, zrozumiaa, e zostaa pokonana. Wtedy woya swoj zniszczon sukni odwitn, stare trzewiki Urszuli i par bawienianych poczoch, ktre podarowaa jej Amaranta Urszula, i zrobia toboek z kilku zmian bielizny, stanowicych cay jej dobytek. - Poddaj si - powiedziaa do Aureliana. - To za duy dom na moje stare koci. Aureliano zapyta, dokd odchodzi, na co odpowiedziaa nieokrelonym ruchem rki, jakby nie miaa najmniejszego wyobraenia, co z ni bdzie. Niemniej sprbowaa wyjani, e chce spdzi swoje ostatnie lata z siostr cioteczn, ktra mieszkaa w Riohacha. Nie byo to wyjanienie prawdopodobne. Od mierci swoich rodzicw nie utrzymywaa kontaktu z nikim, nie otrzymywaa adnych listw ani wiadomoci, ani nie syszano, eby kiedykolwiek wspominaa kogo z krewnych. Aureliano da jej czternacie zotych rybek, bo zamierzaa odej z tym tylko, co miaa: jeden peso i dwadziecia pi centavos. Przez okno w pokoju widzia j przechodzc przez podwrze, z wzekiem z bielizn, powczc nogami i przygarbion wiekiem, i zobaczy, jak wyciga rk przez szpar w drzwiach, eby zamkn je za sob na zasuwk. Nigdy ju nic wicej o niej nie syszano. Dowiedziawszy si o tej ucieczce, Fernanda cay dzie powicia na przetrznicie kufrw, komd i szaf, sztuka po sztuce, eby przekona si e Santa Sofia de la Piedad nie wzia niczego. Poparzya sobie palce usiujc po raz pierwszy w yciu rozpali pod kuchni i musiaa prosi Aureliana, eby nauczy j robi kaw. Z czasem to on przej obowizki kuchenne. Wstajc Fernanda znajdowaa gotowe niadanie i wychodzia z sypialni tylko po to, eby zabra jedzenie, ktre Aureliano zostawia jej na piecu, i zanosia talerz do jadalni, eby zje na lnianych obrusach, wrd kandelabrw, siedzc na gwnym miejscu przy stole, naprzeciw pitnastu pustych krzese. Nawet w tych warunkach Aureliano i Fernanda nie dzielili z sob samotnoci, lecz yli kade w swojej, sprztajc wasny pokj, podczas gdy pajczyna przyprszaa re, tapetowaa belki i ciany. Wtedy to Fernandzie zaczo si wydawa, e dom jest peen chochlikw. Tak jakby przedmioty zwaszcza codziennego uytku - przybray zdolno przenoszenia si z miejsca na miejsce wasnymi siami. Fernandzie mija czas na szukaniu noyczek, ktre - bya tego pewna - pooya na ku, i przewrciwszy ca sypialni do gry nogami znajdowaa je na pce w kuchni, gdzie nie bya od czterech dni. Nagle zniky wszystkie widelce z szuflady na sztuce i znajdowaa sze sztuk na otarzyku, a trzy w pralni. Ta wdrwka przedmiotw martwych bya szczeglnie denerwujca, kiedy zasiadaa do pisania. Kaamarz, stojcy zawsze po prawej stronie, ukazywa si z lewej, suszka z bibu znikaa i odnajdowaa si w dwa dni pniej pod poduszk, stronice listu napisanego do Josego Arcadia mieszay si z tymi, ktre byy przeznaczone dla Amaranty Urszuli; ya w ustawicznym lku, e woya listy do niewaciwych kopert, co w rzeczywistoci zdarzyo jej si kilka razy. Kiedy zgubia piro. W dwa tygodnie pniej zwrci je listonosz, ktry znalaz je w swojej torbie i szuka waciciela od domu do domu. Z pocztku mylaa, e to sprawki niewidzialnych medykw, tak jak zniknicie pessarium. Zacza nawet pisa do nich list z baganiem, eby zostawili j w spokoju, ale w pewnym momencie musiaa przerwa pisanie i zaj si czym innym, a kiedy wrcia do pokoju, nie tylko nie znalaza rozpocztego listu, ale zapomniaa, co miaa pisa. Przez pewien czas posdzaa o te figle Aureliana. Zacza go ledzi i podsuwa mu rne przedmioty, eby go przyapa w chwili, gdy bdzie je przenosi gdzie indziej. Wkrtce jednak przekonaa si, e Aureliano opuszcza pokj Melquiadesa tylko po to, eby i do kuchni lub do ubikacji, i e w ogle nie jest skonny do artw. W kocu dosza wic do wniosku, e to psoty chochlikw, i postanowia zabezpieczy kady przedmiot tak, eby si znajdowa na waciwym miejscu. Przywizaa noyczki na dugiej tasiemce do wezgowia ka.

179

Przywizaa pirnik i suszk z bibu do nogi stou, przy kleia kaamarz do stou po prawej stronie miejsca, gdzie zazwyczaj zasiadaa do pisania. Nie rozwizao to problemu, gdy po paru godzinach szycia sznurek od noyczek zrobi si za krtki, eby ci tkanin, jak gdyby krasnoludki cigle go skracay. To samo dziao si ze sznurkiem od pira, a nawet z jej wasn rk, ktra po napisaniu kilku stron nie dosigaa ju do kaamarza. Ani Amaranta Urszula w Brukseli, ani Jose Arcadio w Rzymie nie dowiedzieli si nigdy o tych bahych kopotach. Fernanda pisaa im, e jest szczliwa, i rzeczywicie tak byo wanie dlatego, e czua si wolna od wszelkich obowizkw, jakby ycie pozwolio jej wrci do wiata rodzicw, gdzie nie cierpiaa z powodu codziennych problemw, zawczasu rozwizanych w wyobrani. Wskutek tej nie koczcej si korespondencji zatracia poczucie czasu, zwaszcza gdy odesza Santa Sofia de la Piedad. Przyzwyczaia si liczy dnie, miesice i lata biorc za punkt odniesienia daty przewidziane na powrt swoich dzieci. W miar jednak opniania si tego powrotu daty jej si myliy, terminy si mieszay, a dnie tak byy podobne jedne do drugich, e nie czuo si, jak mijaj. Zamiast si niecierpliwi, Fernanda odczuwaa gbokie zadowolenie z tej zwoki. Nie niepokoio jej, e wiele lat po zapowiedzi przyjcia w najbliszych dniach wice kapaskich J os Arcadio nadal czeka na ukoczenie wyszych studiw teologicznych, by rozpocz studia dyplomatyczne, bo rozumiaa, e krte schody prowadzce na tron Pitrowy s bardzo wysokie i najeone przeszkodami. Cieszyy j natomiast wiadomoci, ktre dla innych byyby bez znaczenia, jak to, na przykad, e jej syn widzia papiea. Nie mniejszym zadowoleniem napeniay j wieci od Amaranty Urszuli, ktra donosia, e jej studia przecigaj si poza przewidziany czas, gdy dziki doskonaym wynikom w nauce uzyskaa przywileje, ktrych jej ojciec nie wzi pod uwag w swoich obliczeniach. Wicej ni trzy lata miny od czasu, kiedy Santa Sofia de la Piedad przyniosa mu gramatyk, do dnia, kiedy Aureliano zdoa przetumaczy pierwszy plik pergaminw. Nie bya to praca niepotrzebna, stanowia jednak zaledwie pierwszy krok na drodze, ktrej dugoci nie mona byo przewidzie, poniewa tekst hiszpaski nic nie znaczy: byy to wiersze szyfrowane. Aureliano nie zna klucza do ich rozszyfrowania, ale wiedzia od Melquiadesa, e w sklepiku kataloskiego mdrca s ksiki potrzebne do zgbienia treci pergaminw, zdecydowa si wic prosi Fernand, eby mu pozwolia ich poszuka. W pokoju poeranym przez ruin, ktrej zastraszajcych postpw nie mg ju powstrzyma, rozmyla nad form wyraenia swojej proby i nad okolicznociami, w jakich ma to zrobi, szukajc najbardziej odpowiednich okazji, ale kiedy spotyka Fernand zabierajc jedzenie z kuchni, co byo jedyn sposobnoci, by 2 ni pomwi, proba tak starannie obmylona wiza mu w gardle i nie mg wydoby z siebie gosu. Zacz j szpiegowa. Sysza, jak podchodzia do drzwi, eby odebra listy od dzieci i wrczy swoje listonoszowi, nasuchiwa do pnych godzin nocnych jej krokw w sypialni lub twardego i nerwowego biegania pira po papierze, zanim doszed do jego uszu odgos przekrcanego kontaktu i szept pacierzy w ciemnoci. Wtedy dopiero zasypia, ufajc, e nastpny dzie da mu oczekiwan okazj. Uradowany myl, e pozwolenie nie zostanie mu odmwione, pewnego ranka obci nawet wosy sigajce mu a do ramion, zgoli zwichrzon brod, woy obcise spodnie i koszul z doczepianym konierzykiem, odziedziczon sam nie wiedzia po kim, i czeka w kuchni, a Fernanda przyjdzie po niadanie. Przysza tam nie ta kobieta, ktr widywa co dzie, z podniesion gow i kamienn twarz, lecz staruszka nadprzyrodzonej piknoci, w paszczu z pokych gronostajw, w koronie z pozacanej tektury, zbiedzona jak kto, kto paka w sekrecie. Prawd mwic Fernanda wiele razy ju wkadaa nadgryziony przez mole strj krlowej od chwili, gdy znalaza go w kufrach Aureliana Drugiego. Ktokolwiek widziaby j

180

przed lustrem, w ekstazie podziwiajc wasne gesty monarchini, mgby j wzi za obkan. Ale tak nie byo. Krlewskie szaty suyy jej po prostu do odgrzebywania wspomnie. Pierwszy raz, kiedy je woya, serce jej si cisno, oczy napeniy si zami, bo w tej chwili na nowo podrani jej nozdrza zapach pasty do butw oficera, ktry przyszed do jej domu, eby z niej zrobi krlow, i dusz jej rozjania tsknota do straconych zudze. Poczua si tak stara i tak wyczerpana, tak daleka od najlepszych godzin swego ycia, e zatsknia nawet do tych, ktre pamitaa jako najgorsze, i wtedy dopiero odkrya, jak bardzo brakuje jej zapachu zi na ganku, aromatu krzakw ranych o zmierzchu, a nawet grubiaskich cudzoziemcw. Jej serce ze skamieniaego popiou, odporne na najcelniejsze ciosy codziennej rzeczywistoci, roztopio si przy pierwszych przypywach tsknoty. Potrzeba smutku stawaa si naogiem w miar niszczycielskiego dziaania lat. W samotnoci Fernanda nabraa cech ludzkich. Niemniej tego ranka, kiedy wesza do kuchni i zobaczya filiank kawy, ktr podawa jej kocisty i blady chopak z blaskiem halucynacji w oczach, szarpno ni poczucie miesznoci. Nie tylko odmwia mu pozwolenia, ale od tej chwili nosia klucze od domu przy sobie, w tej kieszeni, gdzie przechowywaa nie uywane pessarium. Bya to daremna ostrono, bo gdyby Aureliano chcia, mgby uciec i wrci nie zauwaony. Ale dugoletnia niewola, niepewno wiata, przyzwyczajenie do posuszestwa wyniszczyy w jego sercu ziarna buntu. Wrci wic do swego zamknicia i do pergaminw, lczc nad nimi do pnej nocy i suchajc paczu Fernandy w sypialni. Pewnego ranka poszed jak zwykle rozpali piec i znalaz nie tknite jedzenie zostawione dla niej poprzedniego dnia. Wtedy zajrza do sypialni i zobaczy j wycignit na ku, okryt paszczem gronostajowym, pikniejsz ni kiedykolwiek, ze skr, ktra przybraa barw koci soniowej. W cztery miesice pniej, kiedy przyjecha Jos Arcadio, znalaz j nietknit. By podobny do matki ponad wszelkie ludzkie wyobraenie. Blady i wty, w jedwabnym aobnym ubraniu, w koszuli z okrgym sztywnym konierzykiem i cienk wsteczk zawizan na kokardk zamiast krawata, mia zdziwione spojrzenie i wskie zacinite usta. Czarne wosy, wypomadowane i proste, rozdzielone na rodku czaszki prostym i anemicznym przedziakiem, wyglday rwnie sztucznie jak fryzury witych. Cie zarostu, starannie golonego na twarzy jak odlanej z parafiny, wydawa si zudzeniem. Mia biae, nerwowe donie o zielonych yach, a wskazujcy palec jego lewej rki zdobi zocisty piercie z okrgym opalem. Otworzywszy mu drzwi Aureliano nie potrzebowa domyla si, kim jest, eby wiedzie, e przybywa z bardzo daleka. Gdy wszed, w caym domu roznis si zapach wody koloskiej, ktr Urszula skraplaa mu gow, kiedy by dzieckiem, eby go rozpozna w ciemnociach. W jaki sposb nie do okrelenia Jose Arcadio po tylu latach nieobecnoci nadal by dzieckiem, starym, straszliwie smutnym i osamotnionym. Poszed prosto do sypialni matki, gdzie Aureliano przez cztery miesice rozpyla rt w tyglu dziadka, eby zakonserwowa ciao wedug formuy Melquiadesa. Jose Arcadio nie zada ani jednego pytania. Ucaowa czoo zmarej, wyj spod jej spdnicy tiulowy woreczek, gdzie byy trzy pessaria jeszcze nie uywane i klucz od szafy. Jego ruchy, proste i zdecydowane, kontrastoway z omdlewajcym wyrazem twarzy. Wyj z bieliniarki kuferek z damasceskiej stali z herbem rodzinnym i we wntrzu pachncym drzewem sandaowym znalaz obszerny list, w ktrym Fernanda uwolnia swoje serce od brzemienia niezliczonych prawd, jakie przed nim zataia. Nie siadajc przeczyta go chciwie, lecz bez niepokoju, a na trzeciej stronie zatrzyma si i spojrza na Aureliana wzrokiem powtrnego rozpoznania. - A wic - powiedzia gosem ostrym jak brzytwa - to ty jeste tym bkartem. - Jestem Aureliano Buendia.

181

- Odejd do swego pokoju - powiedzia Jose Arcadio. Aureliano odszed i nie wyjrza nawet przez ciekawo, kiedy usysza krztanin wok samotnego pogrzebu. Czasami z kuchni widzia Josego Arcadia spacerujcego po domu, sysza jego urywany, z trudem chwytany oddech i jego kroki, ktre jeszcze dugo po pnocy rozlegay si w zrujnowanych sypialniach. Nie sysza za to jego gosu przez wiele miesicy nie tylko dlatego, e Jose Arcadio nie zwrci si do niego ani jednym sowem, ale e on sam nie mia ochoty, by to si stao, ani czasu na mylenie o czymkolwiek oprcz pergaminw. Po mierci Fernandy wyj przedostatni rybk i poszed do ksigarni kataloskiego mdrca w poszukiwaniu potrzebnych mu ksiek. Nie interesowao go nic, co widzia po drodze, moe dlatego, e nie mia wspomnie do porwnywania, a opustoszae ulice i walce si domy wyglday zupenie tak, jak je sobie wyobraa w czasach, kiedy oddaby dusz za to, eby je pozna. Sam sobie udzieli pozwolenia, ktrego odmwia mu Fernanda, i tylko jedyny raz w jedynym celu i na czas nieodzownie w tym celu potrzebny, tote przebieg, nie zatrzymujc si ani na chwil, jedenacie przecznic, ktre dzieliy dom od uliczki, gdzie dawniej tumaczono sny, i wszed zziajany do zatoczonego i ponurego pomieszczenia, gdzie ledwie wystarczyo miejsca, eby si obrci. Bardziej ni ksigarni przypominao to mietnik wyrzuconych ksiek spitrzonych w nieadzie na pkach zartych przez termity, w ktach zasnutych pajczyn, a nawet zajmujcych przestrze, ktra powinna by przeznaczona dla klientw. Przy dugim stole, take uginajcym si pod stosami szpargaw, waciciel niestrudzenie kaligrafowa fioletowym atramentem proz troch nieskadn i na lunych kartkach ze szkolnego zeszytu. Pikna poyskujca srebrem grzywa sterczaa mu nad czoem jak czub papugi kakadu, a niebieskie oczy, bystre - Odejd do swego pokoju - powiedzia Jose Arcadio. Aureliano odszed i nie wyjrza nawet przez ciekawo, kiedy usysza krztanin wok samotnego pogrzebu. Czasami z kuchni widzia Josego Arcadia spacerujcego po domu, sysza jego urywany, z trudem chwytany oddech i jego kroki, ktre jeszcze dugo po pnocy rozlegay si w zrujnowanych sypialniach. Nie sysza za to jego gosu przez wiele miesicy nie tylko dlatego, e Jose Arcadio nie zwrci si do niego ani jednym sowem, ale e on sam nie mia ochoty, by to si stao, ani czasu na mylenie o czymkolwiek oprcz pergaminw. Po mierci Fernandy wyj przedostatni rybk i poszed do ksigarni kataloskiego mdrca w poszukiwaniu potrzebnych mu ksiek. Nie interesowao go nic, co widzia po drodze, moe dlatego, e nie mia wspomnie do porwnywania, a opustoszae ulice i walce si domy wyglday zupenie tak, jak je sobie wyobraa w czasach, kiedy oddaby dusz za to, eby je pozna. Sam sobie udzieli pozwolenia, ktrego odmwia mu Fernanda, i tylko jedyny ra2 w jedynym celu i na czas nieodzownie w tym celu potrzebny, tote przebieg, nie zatrzymujc si ani na chwil, jedenacie przecznic, ktre dzieliy dom od uliczki, gdzie dawniej tumaczono sny, i wszed zziajany do zatoczonego i ponurego pomieszczenia, gdzie ledwie wystarczyo miejsca, eby si obrci. Bardziej ni ksigarni przypominao to mietnik wyrzuconych ksiek spitrzonych w nieadzie na pkach zartych przez termity, w ktach zasnutych pajczyn, a nawet zajmujcych przestrze, ktra powinna by przeznaczona dla klientw. Przy dugim stole, take uginajcym si pod stosami szpargaw, waciciel niestrudzenie kaligrafowa fioletowym atramentem proz troch nieskadn i na lunych kartkach ze szkolnego zeszytu. Pikna poyskujca srebrem grzywa sterczaa mu nad czoem jak czub papugi kakadu, a niebieskie oczy, bystre i zwone, zdradzay agodn cierpliwo czowieka, ktry przeczyta wszystkie ksiki. Siedzia w kalesonach, mokry od potu, i nie przerwa pisania, by spojrze, kto przyszed. Aureliano nie mia adnych trudnoci ze znalezieniem w tym niewiarygodnym bezadzie potrzebnych mu piciu ksiek, bo znajdoway si dokadnie w miejscu

182

wskazanym mu przez Melquiadesa. Bez sowa wrczy je wraz ze zot rybk kataloskiemu mdrcowi, a ten przejrza je i powieki jego zamrugay. Chyba zwariowae" - mrukn w swoim jzyku, wzruszajc ramionami, i zwrci Aurelianowi pi ksiek i rybk. - Zabierz to sobie - powiedzia po hiszpasku. - Ostatnim czowiekiem, ktry przeczyta te ksiki, by chyba Issak Ociemniay, wic zastanw si dobrze, co robisz. Jose Arcadio odrestaurowa sypialni Meme, kaza oczyci i naprawi aksamitne zasony i adamaszkowy baldachim nad kiem krlewskim i doprowadzi do uywalnoci opuszczon azienk, ktrej cementowy basen porastaa sczerniaa, wknista masa glonw. Do tych dwch miejsc zredukowao si jego krlestwo blichtru, zniszczonych egzotycznych tkanin, faszowanych perfum i taniej biuterii. Co do reszty domu, jedyn rzecz, jaka mu przeszkadzaa, byli wici z otarza domowego, ktrych pewnego popoudnia spali na popi w ognisku, wasnorcznie roznieconym na podwrzu. Rano wstawa dopiero po jedenastej. Szed do azienki w wystrzpionej tunice w zote smoki, w rannych pantoflach z tymi pomponami i tam odprawia obrzdek, ktry, jeli chodzi o drobiazgowo i czas trwania, przypomina te, jakim niegdy oddawaa si Pikna Remedios. Przed kpiel skrapla basen wonnociami, ktre przywiz z sob w trzech alabastrowych soiczkach. Nie oblewa si t aromatyczn wod za pomoc tykwy, tylko zanurza si w niej i spdza w basenie prawie dwie godziny, unoszc si na powierzchni, twarz do gry, rozmarzony przyjemn wieoci i wspomnieniem Amaranty. W kilka dni po przyjedzie porzuci przywiezione z sob ubranie, nie tylko za ciepe jak na tutejszy klimat, ale jedyne, jakie posiada, i zmieni je na obcise spodnie, bardzo podobne do tych, jakie nosi Pitro Crespi na lekcjach taca, i koszul z surowego jedwabiu ze swoimi inicjaami wyhaftowanymi na lewej piersi. Dwa razy w tygodniu pra spodnie i koszul w basenie i chodzi w tunice, pki nie wyschy, poniewa nie mia nic innego do woenia. Nigdy nie jada w domu. Wychodzi na ulic, kiedy agodnia upa sjesty, i wraca pn noc. Wtedy kontynuowa swj niespokojny spacer, oddychajc chrapliwie i mylc o Amarancie. Ona i straszliwe spojrzenie witych w blasku nocnej lampy byy to jedyne dwa wspomnienia, jakie zachowa o domu. Nieraz podczas odurzajcego sierpnia rzymskiego otwiera oczy w poowie snu i widzia Amarant, jak wyania si z marmurowej fontanny w swoich koronkowych halkach i z bandaem na rce, wyidealizowana przez smutek wygnania. Przeciwnie ni Aureliano Jose, ktry prbowa zdawi ten obraz w krwawej topieli wojny, on chcia utrzyma go ywym w grzzawisku podania, oszukujc bez koca matk mitem o swoim powoaniu kapaskim. Ani jemu, ani Fernandzie nigdy nie przyszo do gowy, e ich korespondencja bya wymian fantastycznych kamstw. Jose Arcadio, ktry porzuci seminarium zaraz po przyjedzie do Rzymu, nadal podtrzymywa legendy o teologii i prawie kanonicznym, eby nie narazi na niebezpieczestwo bajkowego spadku, o ktrym mwiy obdne listy matki i ktry mia go wyzwoli z ndzy i brudu, dzielonych z dwoma kolegami w mansardzie na Zatybrzu. Kiedy otrzyma ostatni list od Fernandy, dyktowany przeczuciem bliskiej mierci, spakowa do walizki resztki swego faszywego splendoru i przeby ocean pod podkadem statku, gdzie podrowali emigranci stoczeni jak bydo wiezione do rzeni, odywiajc si zimnym makaronem i robaczywym serem. Jeszcze zanim przeczyta testament Fernandy, ktry by tylko dokadn i spnion rekapitulacj nieszcz, rozpadajce si meble i chwasty na ganku powiedziay mu ju, e wpad w puapk, z ktrej nigdy nie wyjdzie, na zawsze wygnany z diamentowego wiata i niemiertelnego powietrza rzymskiej wiosny. W bezsennoci zabijajcej go astmy mierzy bez koca gbi swojego nieszczcia krc w ciemnociach domu, gdzie starcze lki Urszuli zaszczepiy w nim strach przed wiatem. eby mie pewno, e nie pochon go ciemnoci, Urszula przeznaczya mu kt w sypialni, jedyny, gdzie mg by bezpieczny przed

183

zmarymi, ktrzy bdzili po domu od zmierzchu. Cokolwiek zego zrobisz - mwia do niego - wici mi o tym powiedz". Zalknione noce jego dziecistwa skupiy si w tym kcie, gdzie czeka na godzin pooenia si do ka, siedzc nieruchomo na taborecie i pocc si ze strachu pod czujnym i lodowatym spojrzeniem witych donosicieli. Bya to niepotrzebna tortura, bo ju wtedy przeraony by wszystkim, co go otaczao, i przygotowany, by lka si wszystkiego, co mg spotka w swoim yciu: kobiet z ulicy, ktre psuy krew; domowych kobiet, ktre rodziy synw ze wiskimi ogonami; kogutw bojowych, ktre powodoway mier ludzi i wyrzuty sumienia do koca ycia; broni palnej, ktrej samo dotknicie skazywao na dwadziecia lat wojny; nieudanych przedsiwzi, prowadzcych tylko do rozczarowania i obdu, i wszystkiego w kocu, wszystkiego, co Bg stworzy w swojej nieskoczonej dobroci, a co. diabe zdeprawowa. Gdy budzi si udrczony powracajcymi koszmarami, jasno w oknach, pieszczoty Amaranty w wannie i rozkosz, z jak pudrowaa go midzy nogami jedwabistym puszkiem, uwalniay go od grozy. Nawet Urszula bya inna w jasnym wietle ogrodu, bo tam nie opowiadaa mu o duchach, ale szorowaa mu zby pyem wglowym, eby mia promienisty umiech papiea, obcinaa i szlifowaa jego paznokcie, eby pielgrzymw, ktrzy bd przybywa do Rzymu ze wszystkich stron wiata, zadziwiaa pikno rk papiea w chwili bogosawiestwa, i czesaa go jak papiea, i skraplaa wod kwiatow, aby jego ciao i ubranie rozsiewao papiesk wo. Na dziedzicu w Castel Gandolfo widzia papiea na balkonie, wygaszajcego to samo przemwienie w siedmiu jzykach dla tumu pielgrzymw, i jedyn rzecz, jaka istotnie zwrcia jego uwag, byy jego rce, biae, jakby byy wymoczone w ugu, olniewajcy blask jego letnich szat i dyskretny zapach wody koloskiej. Prawie w rok po powrocie do domu, kiedy ju sprzeda srebrne kandelabry i heraldyczny nocnik, w ktrym, w godzinie prawdy, ze zota okazay si tylko inkrustacje w herbie, jedyn jego rozrywk byo sprowadzanie chopcw z ulicy, eby bawili si w domu. Przychodzi z nimi w porze sjesty i kaza im skaka przez sznur w ogrodzie, piewa na ganku, dokonywa sztuk akrobatycznych z meblami w salonie, a sam spacerowa midzy grupami, udzielajc wszystkim lekcji dobrych manier. W tym czasie skoczyy si ju obcise spodnie i jedwabna koszula i nosi zwyczajne ubranie kupione w sklepach Arabw, ale nadal zachowa omdla dystynkcj i gesty papieskie. Chopcy zawadnli domem tak jak niegdy koleanki Meme. Do pnej nocy syszao si ich rozmowy, piew i tace z przytupywaniem i dom by podobny do internatu bez dyscypliny. Aureliano nie przejmowa si t inwazj, dopki nie zaczto go nachodzi w pokoju Melquiadesa. Pewnego ranka dwaj chopcy pchnli drzwi i przestraszyli si widokiem brudnego i zaronitego mczyzny, ktry przy stole lcza nad pergaminami. Nie odwayli si wej, ale wci krcili si dokoa pokoju. Szepcc zagldali przez szpary, wrzucali ywe gady przez lufcik, a ktrego dnia zabili gwodziami od zewntrz drzwi i okno, tak e Aureliano straci p dnia, eby je wyway. Rozochoceni bezkarnoci swych wybrykw, pewnego ranka, kiedy Aureliano by w kuchni, czterej chopcy wtargnli do pokoju, eby zniszczy pergaminy. Ledwie jednak pochwycili poke pliki i zwoje, jaka nadziemska sia uniosa ich z ziemi i trzymaa zawieszonych w powietrzu, pki nie wrci Aureliano i nie odebra im pergaminw. Od tego czasu przestali mu dokucza. Czterej najstarsi chopcy, ktrzy nosili krtkie spodenki, chocia zbliali si ju do wieku modzieczego, zajmowali si pielgnacj urody Josego Arcadia. Przychodzili wczeniej ni inni i w cigu ranka golili go, masowali rozgrzanymi rcznikami, obcinali i polerowali paznokcie u rk i ng, nacierali go wod kwiatow. Kilka razy wleli do basenu, eby namydli go od stp do gw, podczas gdy lea twarz do gry mylc o Amarancie.

184

Potem wycierali go, pudrowali jego ciao i ubierali. Jeden z chopcw, ktry mia kdzierzawe jasne wosy i oczy z rowego szka jak krlik, zazwyczaj sypia w domu. Tak mocne byy wizy czce go z Josem Arcadiem, e towarzyszy mu podczas bezsennych nocy astmatyka, spacerujc z nim razem po domu pogronym w ciemnociach. Pewnej nocy w pokoju, gdzie sypiaa Urszula, zobaczyli ty blask bijcy przez szpary w pododze, jakby wiecio tam podziemne soce. Nie musieli zapala latarki. Wystarczyo im podnie kilka sprchniaych desek w kcie, gdzie zawsze stao ko Urszuli i gdzie blask by najsilniejszy, eby znale tajny schowek, ktrego na prno poszukiwa Aureliano Drugi w obdzie wykopalisk. Byy tam trzy pcienne worki zwizane miedzianym drutem, a w nich siedem tysicy dwiecie czternacie monet, ktre wieciy w ciemnoci jak rozarzone wgle. Odkrycie skarbu byo jak nagy wybuch ognia. Zamiast wraca do Rzymu z niespodziewan fortun, co byo jego marzeniem dojrzaym w ndzy, Jose Arcadio przeobrazi dom w raj o zmierzchu bogw. Kupi nowy aksamit na zasony i' baldachim w sypialni i kaza wyoy kolorowymi kafelkami podog i ciany azienki. Kredens w jadalni wypeniy kandyzowane owoce, szynki i marynaty, a nie uywana spiarnia zostaa otwarta, by gromadzi w niej wina i likiery, ktre sam Jose Arcadio osobicie odbiera na stacji kolejowej w skrzyniach z wypisanym jego nazwiskiem. Pewnej nocy on i czterej najstarsi chopcy urzdzili zabaw, ktra przecigna si do witu. O szstej rano wyszli nago z sypialni, wypucili z basenu wod i napenili go szampanem. Pluskali si pywajc, niby ptaki fruwajce po zotawym niebie aromatycznych bbelkw, podczas gdy Jose Arcadio, nie biorc udziau w zabawie, unosi si na powierzchni twarz do gry wspominajc Amarant. Zosta tam z otwartymi oczyma, pogrony we wspomnieniach, przeuwajc gorycz swoich nieczystych przyjemnoci, jeszcze dugo potem, kiedy chopcy znudzeni kpiel poszli gromadnie do sypialni, gdzie oberwali aksamitne kotary, eby si wytrze, zbili krysztaowe zwierciado i rozwalili baldachim nad kiem prbujc si w nim pooy wszyscy naraz. Kiedy Jose Arcadio wrci z azienki, zasta ich picych jeden przy drugim, nagich, w alkowie, ktra wygldaa jak po kataklizmie. Rozgniewany nie tyle z powodu wyrzdzonych szkd, co wstrtem i litoci, jak odczuwa dla samego siebie w rozpaczliwej pustce saturnaliw, uzbroi si w rzemienn dyscyplin, ktr mia schowan na dnie kufra obok wosiennicy i innych akcesoriw pokuty i umartwienia, i wygna chopcw z domu wyjc jak obkany i choszczc ich bez miosierdzia jak stado kojotw. Powali go atak astmy i trwa pr2ez kilka dni, ktre wydaway si agoni. Trzeciej nocy tortur poszed do pokoju Aureliana i poprosi go o kupienie w pobliskiej aptece proszkw do inhalacji. W ten sposb Aureliano wyszed po raz drugi na ulic. Musia przebiec zaledwie sto metrw, eby doj do maej apteki o zakurzonych szybach, gdzie stay na pkach porcelanowe flakony z aciskimi napisami i gdzie dziewczyna o tajemniczej urodzie wa z Nilu daa mu lekarstwo, ktrego nazw J os Arcadio zapisa na papierze. Ta druga wizja opustoszaego miasta, owietlonego tylko tawym blaskiem latar na ulicy, nie wzbudzia w Aurelianie wikszej ciekawoci ni za pierwszym razem. Jose Arcadio posdza go ju o ucieczk, kiedy ukaza si z powrotem lekko zdyszany biegiem i powczc nogami, ktre na skutek zamknicia i braku ruchu stay si sabe i niezdarne. Jego obojtno dla wiata bya tak niewtpliwa, e par dni pniej Jose Arcadio zama przyrzeczenie dane swojej matce i pozwoli mu swobodnie wychodzi, kiedykolwiek zechce. - Nie mam nic do roboty na ulicy - odpowiedzia mu Aureliano. y nadal w zamkniciu, zaabsorbowany pergaminami, ktre stopniowo odczytywa, nie mogc jednake wytumaczy ich sensu. Jose Arcadio zanosi mu do pokoju plastry szynki, owoce w cukrze, ktre pozostawiay w ustach smak wiosny, a czasami kieliszek dobrego

185

wina. Nie interesowa si pergaminami, ktre uwaa za raczej ezoteryczn rozrywk, zwrcia natomiast jego uwag zdumiewajca wiedza i niewytumaczalna znajomo wiata, jak mia ten nieszczsny krewniak. Wtedy dowiedzia si, e tamten potrafi zrozumie angielski w pimie i e midzy jednym pergaminem a drugim przeczyta od deski do deski, jak powie, sze tomw encyklopedii. Tym sobie z pocztku tumaczy fakt, e Aureliano mg mwi o Rzymie, tak jakby mieszka tam przez wiele lat, wkrtce jednak przekona si, e znane mu s take rzeczy, ktrych nie ma w encyklopedii, jak na przykad ceny przedmiotw. Wszystkiego si mona dowiedzie" - byo jedyn odpowiedzi Aureliana na pytanie, skd to wie. Aureliano natomiast dziwi si, e Jose Arcadio widziany z bliska jest tak rny od obrazu, jaki sobie o nim stworzy widzc go z daleka krcego po domu. Umia si mia, pozwala sobie od czasu do czasu na wspomnienia przeszoci domu, a nawet potrafi si troszczy o pokj Melquiadesa. To zblienie midzy dwoma samotnikami tej samej krwi byo bardzo dalekie od przyjani, ale pozwolio obydwm lej znosi t niezgbion samotno, ktra jednoczenie dzielia ich i czya. Jose Arcadio mg odtd prosi o pomoc Aureliana w rozwizaniu pewnych problemw domowych, ktre go doprowadzay do rozpaczy. Aureliano natomiast mg siadywa na ganku, otrzymywa listy od Amaranty Urszuli, ktre nadchodziy punktualnie jak zazwyczaj, i uywa azienki, skd wypdzi go Jose Arcadio od razu po przyjedzie. Pewnego gorcego ranka obydwch obudzio gwatowne dobijanie si do drzwi od ulicy. By to jaki nieznajomy starzec, ktrego wielkie zielone oczy owietlay twarz fosforycznym blaskiem, i mia krzy z popiou na czole. W achmanach, zdartych butach i ze star sakw na ramieniu, stanowic jego jedyny baga, wyglda na ebraka, ale godno jego zachowania wyranie przeczya tym pozorom. Wystarczyo raz na niego spojrze, nawet w pmroku salonu, eby wiedzie, e tajemna sia, ktra pozwala mu y, nie jest instynktem samozachowawczym, lecz przyzwyczajeniem do strachu. By to Aureliano Amador, jedyny z siedemnastu synw pukownika Aureliana Buendii, ktry ocala w noc pogromu i teraz szuka wytchnienia w swojej dugiej i niebezpiecznej egzystencji zbiega. Powiedzia, kim jest, i prosi o schronienie w tym domu, ktry w swoich nocach pariasa wspomina jako ostatni pozostay mu w yciu bastion bezpieczestwa, ale Jose Arcadio i Aureliano nie pamitali go. Przekonani, e jest wczg, wypdzili go kopniakiem na ulic. Obaj zobaczyli wtedy, stojc w drzwiach, fina dramatu, ktry zacz si jeszcze, zanim Jose Arcadio wyrs z dziecistwa. Dwaj agenci policji, ktrzy cigali Aureliana Amadora przez wiele lat i jak psy gocze idc za jego ladem przewdrowali p wiata, wyonili si zza migdaowcw po drugiej stronie ulicy i gruchny dwa strzay z mauzerw trafiajc prosto w krzy z popiou. Od czasu wypdzenia chopcw z domu Jose Arcadio oczekiwa wiadomoci o pewnym transatlantyku, ktry mia odpyn do Neapolu przed Boym Narodzeniem. Powiedzia o tym Aurelianowi, a nawet planowa zaoenie dla niego jakiego przedsibiorstwa, z ktrego mgby y, bo koszyka z prowiantami nie przysyano od pogrzebu Fernandy. Ale i to ostatnie marzenie nie miao si speni. Pewnego wrzeniowego ranka, wypiwszy kaw z Aurelianem w kuchni, Jose Arcadio koczy swoj codzienn kpiel, kiedy przez ruchome dachwki wtargnli do azienki czterej chopcy, ktrych przedtem wypdzi z domu. Zanim zdy pomyle o jakiejkolwiek obronie, wskoczyli w ubraniach do basenu, chwycili go za wosy i trzymali jego gow zanurzon w wodzie tak dugo, a przestay si ukazywa pcherzyki powietrza i ciche, nieruchome i blade ciao delfina osuno si na dno aromatycznej wody. Potem zabrali trzy worki ze zotem ze schowka, ktry znali tylko oni i ich ofiara. Akcja bya tak pospieszna, metodyczna i brutalna, e przypominaa

186

atak wojskowy. Aureliano zamknity w swoim pokoju nic nie zauway. Po poudniu, nie widzc go w kuchni, zacz szuka Josego Arcadia po caym domu i znalaz go w azience, gdzie koysa si na perfumowanych wodach basenu, ogromny, i wzdty, i mylcy wci o Amarancie. Wtedy dopiero zrozumia, jak bardzo zacz go kocha.

187

maranta Urszula wrcia wra2 z pierwszymi anioami grudnia na skrzydach wiatru popychajcego aglowiec i przywioza z sob ma, na jedwabnym sznurku uwizanym wok szyi. Zjawia si bez uprzedzenia, w sukience barwy koci soniowej, ze sznurem pere, ktry siga jej po kolana, w piercionkach zdobnych w szmaragdy i topazy, z krtko ucitymi wosami gadko przylegajcymi do twarzy i zakrconymi koo uszu w ksztat jaskczego ogona. Mczyzna, za ktrego wysza za m sze miesicy temu, by Flamandczykiem, w peni wieku, szczupym i o wygldzie eglarza czy podrnika. Wystarczyo jej pchn drzwi salonu, eby zrozumie, e jej nieobecno bya dusza i przyniosa wicej zniszczenia, ni jej si wydawao. - Boe mj - zawoaa raczej uradowana ni przeraona. - Jak to wida, e nie ma kobiety w tym domu! Jej baga nie mieci si na ganku. Oprcz dawnego kufra Fernandy, z ktrym wysano j do szkoy, przywioza dwie pionowe skrzynie z sukniami, cztery walizy, worek na parasolki, osiem pude kapeluszy, ogromn klatk z pidziesicioma kanarkami i rozoony na czci welocyped swego ma, w futerale, ktry pozwala nosi go jak wiolonczel. Nie pozwolia sobie nawet na jeden dzie odpoczynku po tak dugiej podry. Woya zniszczony kombinezon, ktry przywiz jej m razem z innymi akcesoriami motocyklisty, i przystpia do nowego remontu domu. Rozpdzia czerwone mrwki, ktre ju objy we wadanie ganek, okopaa krzaki r, powyrywaa chwasty, zasadzia paprocie, majeranek i begonie w doniczkach na parapecie. Stana na czele druyny stolarzy, murarzy i lusarzy, ktrzy naprawili wyrwy w podogach, umocowali w zawiasach drzwi i okna, odnowili meble i pobielili ciany wewntrz i na zewntrz tak, e w trzy miesice po jej powrocie znowu oddychao si atmosfer modoci i zabawy, jak w czasach pianoli. Nigdy nikt w tym domu nie by w lepszym humorze, o kadej godzinie i w kadej sytuacji, ani bardziej gotw do taca i piewania, i wyrzucania na mietnik starych gratw i zwyczajw. Jednym zamachem szczotki wymiota wspomnienia pogrzebowe i sterty niepotrzebnych rupieci i przesdw zalegajcych kty i jedyn rzecz, ktr zachowaa, by uszanowa yczenie Urszuli, by dagerotyp Remedios w salonie. To dopiero jest luksus - woaa zanoszc si od miechu. Czternastoletnia prababka!" Kiedy jeden z murarzy powiedzia jej, e dom zaludniaj widma i jedynym sposobem ich wystraszenia jest odnale skarb, ktry tu zakopali, odpowiedziaa ze miechem, e nie wierzy w zabobony mczyzn. Tak bya spontaniczna, swobodna, obdarzona tak nowoczesnym i niezalenym umysem, e Aureliano czu si oszoomiony w pierwszej chwili, gdy j zobaczy. To niebywae! - zawoaa uszczliwiona, witajc go z otwartymi ramionami - spjrzcie, jak wyrs mj ukochany ludoerca!" Zanim zdy zareagowa, ju nastawia pyt na przenonym gramofonie, ktry przywioza ze sob, i prbowaa go nauczy najmodniejszych tacw. Zmusia go, eby zmieni obszarpane spodnie odziedziczone po pukowniku Aurelianie Buendii, podarowaa mu komplet koszul odpowiednich dla modego czowieka i buty w dwch kolorach i si wypychaa go na ulic, kiedy za duo czasu spdza w pokoju Melquiadesa. Ruchliwa, drobna, nieujarzmiona jak Urszula i niemal dorwnujca urod Piknej Remedios, miaa jaki dziwny instynkt wyprzedzania mody. Najnowsze urnale wysyane poczt suyy jej tylko do sprawdzenia, e nie pomylia si w modelach, ktre sama obmylaa i szya na prymitywnej rcznej maszynie Amaranty. Abonowaa wszystkie czasopisma powicone modzie, sztuce i muzyce lekkiej, jakie wydawano w Europie, i ledwie rzuciwszy na nie okiem, orientowaa si, e wszystko na tym wiecie rozwija si tak, jak ona sobie to wyobraaa. Wydawao si niepojte, eby kobieta z takim usposobieniem

188

wrcia do martwego miasta, przysypanego kurzem i trawionego upaem, zwaszcza z mem, ktry mia a nadto pienidzy, by zamieszka w jakimkolwiek miejscu wiata, i ktry kocha j tak bardzo, e zgadza si by prowadzony przez ni na jedwabnej smyczy. A jednak, w miar jak upywa czas, coraz bardziej stawao si oczywiste, e zamierza tu zosta, bo wszystkie jej plany sigay w dalek przyszo, a wszystkie podejmowane przez ni decyzje zmierzay do stworzenia sobie wygodnego ycia i spokojnej staroci w Macondo. Klatka z kanarkami wiadczya, e nie byy to .zamiary podjte nagle. Pamitajc, e matka pisaa jej w jednym z listw o wyniszczeniu ptakw, przez par miesicy odwlekaa powrt szukajc statku, ktry zatrzymywaby si na Wyspach Szczliwych, i tam wybraa dwadziecia pi par najadniejszych kanarkw, by na nowo zapeni niebo nad Macondo. Bya to najbardziej aosna spord jej licznych nieudanych inicjatyw. W miar rozmnaania si ptakw Amaranta Urszula wypuszczaa je parami, ale zaledwie poczuy wolno, uciekay z miasta. Na prno prbowaa wzbudzi w nich przywizanie do pta-szarni, ktr zaoya Urszula podczas pierwszej rozbudowy. Na prno robia dla nich sztuczne gniazda na drzewach migdaowych, obsypywaa dachy siemieniem lnianym, a uwizione ptaki zmuszaa do piewania, eby zawracay z drogi dezerterw, bo ci przy pierwszej prbie wzbijali si w gr i natychmiast zataczali uk na niebie, by odnale kierunek na Wyspy Szczliwe. W rok po powrocie, chocia nie zdoaa nawiza ani jednej przyjani ani zorganizowa adnej zabawy, Amaranta Urszula nadal wierzya, e mona uratowa spoeczno, ktr upodoba sobie zy los. Gaston, jej m, nigdy jej w niczym nie zaprzeczy, chocia tego miertelnego popoudnia, kiedy wysiedli z pocigu, zrozumia, e zdecydowanie jego ony jest wynikiem miray tsknoty i wspomnie. Pewien zwycistwa rzeczywistoci nad majakiem, nie zada sobie nawet trudu, eby zoy rozmontowany welocyped, tylko zaj si wybieraniem jajeczek z pajczyn zrzucanych przez murarzy, otwiera je paznokciami i cae godziny spdza obserwujc przez lup malekie pajczki, ktre wychodziy z wntrza. Pniej przypuszczajc, e Amaranta Urszula nie ustaje w reformach przez upr, zdecydowa si zmontowa welocyped, ktrego przednie koo byo o wiele wiksze ni tylne, i powici si apaniu i dokonywaniu sekcji wszelkich tutejszych insektw, jakie znajdowa w okolicy, po czym wysya je w soikach po marmoladzie do swojego dawnego profesora historii naturalnej na uniwersytecie w Liege, gdzie niegdy studiowa entomologi i mia due osignicia w tej dziedzinie, chocia jego gwnym powoaniem bya aeronautyka. Na rowerze jedzi w spodniach cyrkowca, grubych skarpetach szkockiego kobziarza i cyklistwce detektywa, ale na piesze spacery chodzi ubrany w nienaganny lniany garnitur, biae pantofle, jedwabny krawat, kapelusz canotier i z wiklinow laseczk. Mia jasne renice, ktre podkrelay jego wygld eglarza, i wsik rudy jak wiewirka. Chocia by co najmniej o pitnacie lat starszy od ony, jego modziecze upodobania, zawsze czujna troska o jej zadowolenie i zalety jako kochanka rekompensoway rnic wieku. Ktokolwiek widzia tego czterdziestolatka o powcigliwym sposobie bycia, z jedwabn smycz na szyi, z cyrkowym rowerem, nigdy by nie przypuszcza, e czy go z mod on pakt nieokiezanej mioci i e oboje ulegali wzajemnej palcej potrzebie w miejscach najmniej do tego odpowiednich, gdziekolwiek przyszo im natchnienie, tak samo jak w pierwszych czasach znajomo i z pasj, ktr bieg czasu i coraz bardziej niezwyke okolicznoci czyniy coraz gbsz i bogatsz. Gaston nie tylko by gwatownym kochankiem o niewyczerpanej wyobrani i wiedzy, ale take prawdopodobnie pierwszym w dziejach ludzkoci czowiekiem, ktry dokona przymusowego ldowania i omal si przy tym nie zabi, razem ze swoj narzeczon, tylko po to, eby kocha si z ni na ce fiokw. Poznali si trzy lata przed lubem, kiedy w sportowym dwupatowcu zatacza piruety

189

nad budynkiem szkoy, gdzie uczya si Amaranta Urszula. Dokona niebezpiecznego manewru, eby nie zawadzi o drzewce flagi, i prymitywny kadub z drelichu i papieru aluminiowego zawis ogonem na drutach telegraficznych. Od tego czasu, nie zwaajc na swoje nogi w gipsie, przychodzi co sobota po Amarant Urszul na pensj zakonn, w ktrej nadal mieszkaa i ktrej regulamin nie by tak surowy, jakby sobie tego yczya Fernanda, i zabiera j do swojego klubu sportowego. Zaczli kocha si na wysokoci piciuset metrw w niedzielnym powietrzu nad wrzosowiskiem, i tym blisi czuli si sobie nawzajem, im mniejsze staway si istoty ludzkie na ziemi. Ona opowiadaa mu o Macondo jak o najpikniejszym, najmilszym miejscu wiata i o wielkim domu pachncym zioami, gdzie chciaaby mieszka do pnej staroci z wiernym mem i dwoma niesfornymi synami, ktrzy nazywaliby si Rodrigo i Gonzalo, a w adnym przypadku Aureliano i Jose Arcadio, i crk imieniem Virginia, a nigdy Remedios. Wspominaa to miasto, wyidealizowane przez tsknot, z upragnieniem i uporem, ktre kazay zrozumie Gastonowi, e ona nie zechce wyj za niego, jeeli jej nie zawiezie do Macondo. Zgodzi si na to, tak samo jak pniej zgodzi si na smycz, bo uwaa to za przejciowy kaprys, ktry lepiej byo pozostawi czasowi, ale kiedy miny dwa lata w Macondo i Amaranta Urszula nadal czua si tam rwnie szczliwa jak pierwszego dnia, zacz si niepokoi. Do tego czasu zbada ju i rozczonkowa wszystkie nadajce si do tego owady w caej okolicy, mwi po hiszpasku jak tubylec i rozwiza wszystkie krzywki w czasopismach przysyanych poczt. Nie mg powoa si na klimat jako pretekst do przyspieszenia powrotu, gdy natura obdarzya go kolonialn wtrob, ktra bez szwanku wytrzymywaa wilgotn duszno powietrza i wod z kijankami. Kuchnia kreolska smakowaa mu tak, e kiedy zjad potraw z osiemdziesiciu dwch jajek i iguany. Amaranta Urszula, przeciwnie, kazaa sprowadza kolej ryby i skorupiaki w skrzynkach z lodem, miso w puszkach i owoce w cukrze, -bo to tylko moga jada. Ubieraa si wci zgodnie z mod europejsk i nadal otrzymywaa urnale, chocia nie miaa adnych wizyt do skadania ani przyjmowania, a jej m ju w tym czasie nie by w odpowiednim humorze, by ocenia jej krtkie sukienki, wykwintne filcowe kapelusze i naszyjniki siedem razy okrcane wok szyi. Jej sekret zdawa si polega na tym, e zawsze znajdowaa sobie co do roboty, bd rozwizujc problemy domowe, ktre sama stwarzaa, bd robic le niektre rzeczy, by je nazajutrz poprawia, z przewrotn skwapliwoci, ktra Fernandzie wydaaby si dziedzicznym naogiem pracy bez celu i sensu. Upodobanie do zabawy byo w niej wci tak ywe, e kiedy otrzymywaa nowe pyty, woaa Gastona do salonu, eby wiczy do pna nowe tace, ktre opisyway jej koleanki ze szkoy, zaczajc rysunki, co zwykle koczyo si mioci w wiedeskich fotelach albo na pododze. Do penego szczcia brakowao jej tylko dziecka, ale szanowaa pakt zawarty ze swoim mem, eby nie mie dzieci przed upywem piciu lat maestwa. Szukajc sposobu wypenienia godzin bezczynnoci, Gaston przyzwyczai si spdza ranki w pokoju Melquiadesa z mao towarzyskim Aurelianem. Lubi wspomina z nim razem najdalsze zaktki swego kraju, ktry Aureliano zna tak, jakby tam przebywa wiele czasu. Kiedy Gaston spyta, skd czerpie wiadomoci, ktrych nie ma w encyklopedii, otrzyma t sam odpowied co Jose Arcadio: Wszystkiego si mona dowiedzie". Oprcz sanskrytu Aureliano nauczy si angielskiego, francuskiego, troch aciny i greki. Poniewa wtedy wychodzi co popoudnie, a Amaranta Urszula wyznaczya dla niego tygodniow sum na wydatki osobiste, jego pokj wyglda jak filia ksigarni uczonego Kataloczyka. Czyta apczywie do pnych godzin nocnych, cho sdzc po sposobie traktowania tych lektur Gaston myla, e Aureliano kupuje ksiki nie po to, by si z nich czego dowiedzie, lecz by sprawdzi ciso swoich wiadomoci, i e adne dziea nie interesuj go bardziej ni

190

pergaminy, ktrym powica wiksz cz rankw. Zarwno Gaston, jak i jego ona chtnie wczyliby go do ycia rodzinnego, Aureliano jednak by hermetycznie zamknity, otoczony chmur tajemniczoci, ktra z czasem stawaa si coraz gstsza. By tak nieprzystpny, e Gastonowi nie udao si do niego zbliy i musia poszukiwa innego sposobu wypeniania swoich pustych godzin. W tym to czasie wpad na pomys ustanowienia poczty lotniczej. Nie by to nowy projekt. Jego realizacja bya waciwie do daleko posunita, kiedy pozna Amarant Urszul, tyle e pierwotny plan dotyczy nie Macondo, lecz Konga Belgijskiego, gdzie jego rodzina miaa wytwrni oleju palmowego. Maestwo i decyzja spdzenia kilku miesicy w Macondo, zgodnie z yczeniem ony, zmusiy go do odoenia planu. Kiedy zobaczy jednak, e Amaranta Urszula zdecydowana jest powici si poprawie bytu powszechnego, a nawet wymiewa si z jego napomknie o powrocie, zrozumia, e sytuacja zanosi si na dugo, i nawiza z powrotem kontakt ze swymi zapomnianymi wsplnikami z Brukseli, w przekonaniu, e rwnie dobrze moe by pionierem w rejonie Morza Karaibskiego jak w Afryce. Podczas gdy sprawa posuwaa si naprzd, przygotowywa lotnisko na dawnym terenie zaczarowanym, ktry wwczas wydawa si kamienist rwnin, przestudiowa kierunki wiatru, geografi wybrzea i najodpowiedniejsze szlaki eglugi powietrznej, nie wiedzc, i jego pracowito, tak przypominajca krztanin pana Herberta, budzi powszechne podejrzenia, e jego zamiarem nie jest wytyczenie drg, ale uprawa bananw. Zapali si w kocu do pomysu, ktry mgby uzasadni jego ostateczne osiedlenie si w Macondo, i odby kilka podry do stolicy prowincji, gdzie przeprowadzi rozmowy z wadzami, otrzyma koncesj i podpisa kontrakty, jednoczenie utrzymywa ze wsplnikami w Brukseli korespondencj podobn do tej, jak prowadzia Fernanda z niewidzialnymi medykami, i przekona ich, eby przysali statkiem czci skadowe pierwszego samolotu pod opiek dowiadczonego mechanika, ktry zmontuje aparat w najbliszym porcie i przyleci nim do Macondo. W rok po pierwszych pomiarach i obliczeniach meteorologicznych, ufny w przyrzeczenia swych korespondentw, spacerowa wci jeszcze po ulicach patrzc w niebo, nasuchujc zmian wiatru w oczekiwaniu, a pojawi si samolot. Powrt Amaranty Urszuli, cho ona tego nie zauwaya, wprowadzi radykaln zmian w yciu Aureliana. Po mierci Josego Arcadia sta si czstym klientem ksigarni kataloskiego mdrca. Poza tym wolno, jak si cieszy, i czas, jakim dysponowa, rozbudziy w nim pewn ciekawo dla miasteczka, ktre poznawa bez zdziwienia. Przebiega opustoszae i zakurzone ulice, obserwujc z zainteresowaniem raczej naukowym ni ludzkim wntrza zrujnowanych domw, metalowe siatki w oknach zniszczone przez rdz, zdychajce ptaki i przybitych wspomnieniami ludzi. Prbowa budowa w wyobrani zrwnane z ziemi splendory dawnej fortecy Kompanii Bananowej, ktrej wyschnity basen wypeniay dzi po brzegi zgnie buty mskie i damskie pantofelki i gdzie w jednym z rozwalonych domw znalaz szkielet wilczura uwizanego na acuchu i telefon, ktry dzwoni i d2woni, do chwili gdy Aureliano podnis suchawk, zrozumia, o co pytaa po angielsku jaka stroskana dama z oddali, i odpowiedzia jej, e owszem, strajk zakoczy si i trzy tysice zabitych robotnikw wrzucono do morza, a Kompania Bananowa odjechaa i w Macondo wreszcie po wielu latach zapanowa spokj. Te wdrwki zawiody go do zrujnowanej dzielnicy' rozrywki, w ktrej niegdy dla oywienia nastroju palono cae pliki banknotw, a ktra teraz bya rumowiskiem ulic bardziej ni inne dotknitych zniszczeniem i ndz; gdzieniegdzie paliy si tu jeszcze czerwone arwki, a w opustoszaych, przybranych strzpami girland salonach tanecznych wyblade i nalane wdowy po nikim, prababki

191

francuskie i babiloskie matrony wci czekay na progach. Aureliano nie znalaz nikogo, kto pamitaby jego rodzin, nawet pukownika Aureliana Buendi, oprcz najstarszego z Murzynw z Antyli, starca, ktrego biaa gowa przypominaa fotograficzny negatyw i ktry siedzc na ganku przed domem piewa wci jeszcze psalmy przedwieczorne. Aureliano rozmawia z nim w jego dziwacznym jzyku, ktrego wyuczy si w kilka tygodni, a czasami dzieli z nim ros z kogucich ebkw ugotowany przez jego prawnuczk, olbrzymi grubokocist Murzynk o biodrach klaczy, piersiach jak melony i okrgej jak kula gowie opancerzonej tward otoczk drucianych wosw podobnych do hemu redniowiecznego wojownika. Nazywaa si Nigromanta. W tym okresie Aureliano y ze sprzeday srebrnych sztucw, lichtarzy i innych drobiazgw domowych. Kiedy nie mia ani grosza w kieszeni, co si zdarzao nader czsto, zbiera od wacicieli straganw na rynku kogucie gowy przeznaczone do wyrzucenia na mieci i zanosi je Nigromancie, eby mu gotowaa swoje zupy perfumowane zielskiem. Po mierci starego, Aureliano przesta przychodzi do ich domu, ale spotyka si z Nigromant w cieniu migdaowcw na rynku, gdzie swoimi gwizdami dzikiego zwierzcia wabia nielicznych przechodniw. Czsto spdza z ni dugie godziny, rozmawiajc w narzeczu murzyskim o zupach z kogucich gw i innych przysmakach ndzy, i trwaoby to bez koca, gdyby nie zwrcia mu uwagi, e jego towarzystwo odstrasza klientel. Chocia nieraz ogarniaa go pokusa i pomimo e samej Nigromancie wydawaoby si to naturalnym dopenieniem ich znajomoci, nigdy z ni nie spa. Tote nie zna jeszcze kobiety, kiedy Amaranta Urszula powrcia do Macondo i otoczya go ramionami w siostrzanym ucisku, ktry zapar mu dech. Ilekro j widzia, a gorzej jeszcze, kiedy uczya go modnych tacw, drczya go ta sama sabo w kociach, ktr odczuwa jego praprapradziadek, gdy Pilar Ternera pokazywaa mu w spiarni sztuczki karciane. eby umierzy miotajc nim burz, pogry si jeszcze bardziej w pergaminach i unika niewinnych zaczepek tej ciotki, ktrej obraz nie dawa mu spa po nocach, lecz im bardziej od niej ucieka, tym wikszy niepokj wywoywa w nim jej haaliwy miech i mruczenie szczliwej kotki lub dzikczynne pienia samicy omdlewajcej z mioci, o byle jakiej godzinie i w najbardziej nieoczekiwanych miejscach domu. Pewnej nocy o dziesi metrw od jego ka, na stole w warsztacie zotniczym, maonkowie w napadzie miosnego szalestwa potukli szka i kochali si w kauy kwasu solnego. Aureliano nie zmruy oka ani przez minut, a nazajutrz mia gorczk i dusi go szloch wciekoci. Przez dugie jak wieczno godziny czeka nadejcia nocy i spotkania z Nigromant w cieniu migdaowcw, czujc na caym ciele ukucia lodowatych igie niepewnoci i ciskajc w doni peso i pidziesit centavos, o ktre poprosi Amarant Urszul nie tylko dlatego, e ich potrzebowa, ale eby j w jaki sposb w to wcign, zbruka i sponiewiera swoj przygod. Nigromant zaprowadzia go do swego pokoiku owietlonego wieczkami, do swego elaznego ka z przecieradem nasiknitym nieczyst mioci i swego ciaa zej suki, zatwardziaej i nie kochanej, gotowej odprawi go jak wystraszone dziecko, i znalaza si nagle oko w oko z mczyzn, ktrego olbrzymia moc daa od niej reakcji potniejszej ni wstrzs sejsmiczny. Zostali kochankami. Aureliano spdza ranki na odcyfrowaniu pergaminw, a w porze sjesty szed do odurzajcej sypialni, gdzie czekaa Nigromant, eby go nauczy najpierw, jak to robi glisty, potem aby, a w kocu raki. Mino wiele tygodni, zanim Aureliano odkry, e jego kochanka nigdy nie zdejmuje z siebie cieniutkiego paska, ktry nosia na goym ciele i ktry zdawa si zrobiony ze struny skrzypiec, ale by twardy jak stal i nie mia zapicia, bo urodzi;! si w nim i z nim razem rosa. W przerwach midzy mioci jedli siedzc nago w ku, w obdnym upale i poii gwiazdami dnia, ktre rdza wyeraa na cynkowym dachu. Po

192

raz pierwszy Nigromant miaa staego mczyzn, domowego", jak mwia ze miechem, i nawet zaczynaa ulega zudzeniom serca, kiedy Aureliano wyzna jej swoj tumion namitno dla Amaranty Urszuli, dz, ktrej nie zdoay uleczy namiastki i ktra spalaa go, drya z kadym dniem gbiej, w miar jak dowiadczenie rozszerzyo horyzonty mioci. Wtedy Nigromanta, cho nadal przyjmowaa go rwnie gorco, kazaa sobie paci za usugi, prowadzc rachunki tak cise, e kiedy Aureliano nie mia pienidzy, notowaa zalege sumy nie za pomoc cyfr, lecz kreseczek, ktre obia paznokciem duego palca nad drzwiami. Wieczorami, gdy wychodzia na ciemny plac rynkowy, Aureliano wraca przemykajc si przez ganek jak obcy i ledwie witajc Amarant Urszul i Gastona, ktrzy zwykle o tej godzinie jedli kolacj, i zamyka si w pokoju Melquiadesa, ale nie mg czyta ani pisa, a nawet myle, syszc miechy, szepty, wstpne figle, a potem eksplozje miertelnego szczcia, ktrymi przepenione byy noce w domu. Tak wygldao jego ycie na dwa lata przedtem, zanim Gaston zacz wyczekiwa aeroplanu, i pozostao takie a do tego popoudnia, kiedy poszed do ksigarni kataloskiego mdrca i zasta tam czterech chopcw w zacietrzewionej dyspucie o metodach zabijania karaluchw w redniowieczu. Stary ksigarz, znajc zamiowanie Aureliana do ksiek, ktre tylko Bd Wielebny zdolny by przeczyta, nie bez pewnej dobrodusznej zoliwoci wcign go do sporu, a on nawet nie zaczerpnwszy tchu wytumaczy, e karaluch, najstarszy insekt uskrzydlony na ziemi, ju w Starym Testamencie by ulubion ofiar ciosw obcasa, nalea jednak do gatunku najbardziej odpornego na wszelkie metody eksterminacji, poczwszy od plasterkw pomidora z boraksem a do mki z cukrem, poniewa jego tysic szeset trzy odmiany przetrway najdawniejsze, najbardziej okrutne i uporczywe przeladowania, jakie czowiek od pocztkw swego istnienia rozpta przeciw jakiemukolwiek yjcemu stworzeniu, nie wyczajc samego czowieka, tak dalece, e jeeli przypisuje si rodzajowi ludzkiemu instynkt reprodukcji, naley mu rwnie przypisa drugi instynkt, bardziej jeszcze zdecydowany i nieodparty, to jest instynkt zabijania karaluchw, i jeli zdoay one si wymkn okruciestwu ludzkiemu, to dlatego e schroniy si w ciemnoci, gdzie zapewniy sobie nietykalno na skutek wrodzonego lku czowieka przed ciemnoci, ale za to stay si wraliwe na blask poudnia, tak wic ju w redniowieczu, w epoce obecnej i przez wieki wiekw jedyn skuteczn metod zabijania karaluchw byo olepienie socem. Ten encyklopedyczny fatalizm zapocztkowa wielk przyja i Aureliano co dnia po poudniu spotyka si z czterema partnerami w dysputach. Nazywali si Alvaro, Herman, Alfonso i Gabriel - pierwsi i ostatni przyjaciele, jakich mia w yciu. Dla kogo zamknitego jak on w fortecy rzeczywistoci pisanej te burzliwe zebrania, ktre zaczynay si w ksigarni o szstej po poudniu, a koczyy o wicie w burdelach, byy objawieniem. Nigdy dotychczas nie przyszo mu na myl, e literatura jest najlepsz zabawk, jak wymylono, eby drwi z ludzi, tak jak to wykaza Alvaro pewnej pijackiej nocy. Sporo czasu musiao upyn, zanim Aureliano zda sobie spraw, e rdem tej arbitralnoci sdw jest przykad kataloskiego mdrca, dla ktrego wiedza nie miaa adnej wartoci, jeli nie mona byo si ni posuy do wynalezienia nowej potrawy z grochu. Tego popoudnia, kiedy Aureliano wygosi wykad o karaluchach, dyskusja zakoczya si w domu cnotliwych dziewczynek, ktre uprawiay nierzd z godu, to jest w burdelu z nieprawdziwego zdarzenia na przedmieciach Macondo. Wacicielk bya bogobojna niewiasta, zawsze umiechnita, cierpica na mani otwierania i zamykania drzwi. Jej wieczny umiech zdawa si wywoany atwowiernoci klientw, ktrzy na serio traktowali zakad istniejcy tylko w imaginacji, bo nawet rzeczy dotykalne byy tam nieprawdziwe krzesa, ktre rozpaday si przy siadaniu, rozbebeszona szafa grajca, w ktrej kura

193

wysiadywaa jajka, ogrd z papierowych kwiatw, kalendarze sprzed czasw Kompanii Bananowej, oprawne w ramy litografie wycite z czasopism, ktrych nigdy nie publikowano. Nawet niemiae kurewki, ktre przybiegay z ssiedztwa na zawiadomienie wacicielki o przybyciu klientw, byy czczym wymysem. Wchodziy bez powitania w kwiecistych sukienczynach, z ktrych wyrosy pi lat temu i ktre zdejmoway z tak sam niewinnoci, z jak je wkaday, i w paroksyzmie miosnym wyraay swoje zdumienie albo krzyczay, e dach si wali, a otrzymawszy swoje peso i pidziesit centavos wydaway je co prdzej na chleb i kawaek sera, ktre sprzedawaa im wacicielka, bardziej rozemiana ni kiedykolwiek, bo tylko ona wiedziaa, e to poywienie take nie byo prawdziwe. Aureliano, dla ktrego wwczas wiat rozpoczyna si od pergaminw Melquiadesa, a koczy w ku Nigromanty, znalaz w wyimaginowanym burdeliku kosk kuracj na swoj niemiao. Z pocztku nie mg doj do niczego w pokoikach, dokd wacicielka wchodzia w szczytowych momentach mioci robic uwagi na temat intymnych powabw uczestnikw spektaklu. Z czasem jednak tak si oswoi z tymi zwyczajami, e pewnej nocy, z mniej jeszcze prawdziwego zdarzenia ni inne, rozebra si w poczekalni i przedefilowa przez cay dom utrzymujc w rwnowadze butelk piwa na swoim niesamowitym fallusie. On to wprowadzi w mod ekstrawagancje, ktre wacicielka aprobowaa swoim wieczystym umiechem, nie dowierzajc, nie protestujc nawet wtedy, gdy Herman usiowa podpali dom, by udowodni, e nie istnieje, ani kiedy Alfonso ukrci gow papudze i wrzuci j do garnka, gdzie gotowa si ros z kury. Chocia Aureliano czu si zwizany ze swoimi czterema przyjacimi jednakow wizi przyjani i solidarnoci tak dalece, e myla o nich tak, jakby byli jedn i t sam osob, do Gabriela zbliy si bardziej ni do innych. Wi ta zrodzia si pewnej nocy, kiedy przypadkiem zacz opowiada o pukowniku Aurelianie Buendii i tylko Gabriel nie uwaa, e chce z kogo zadrwi. Nawet wacicielka, ktra nie miaa w zwyczaju wtrca si do rozmw, owiadczya z pasj rozjuszonej przekupki, e pukownik Aureliano Buendia, o ktrym rzeczywicie kiedy co syszaa, by osobistoci zmylon przez rzd jako pretekst do zabijania liberaw. Gabriel natomiast nie negowa istnienia pukownika Aureliana Buendii, poniewa by on towarzyszem broni i nieodcznym przyjacielem jego pradziadka, pukownika Gerinelda Marqueza. Te kaprysy pamici przechodziy w stadium jeszcze bardziej krytyczne, kiedy rozmawiano o wymordowaniu robotnikw. Ilekro Aureliano porusza ten temat, nie tylko wacicielka, ale i starsze od niej osoby odrzucay bajk o robotnikach osaczonych na stacji i pocigu o dwustu wagonach zaadowanych trupami, twierdzc uporczywie, e tak w kocu ustalono w dochodzeniach sdowych i zapisano w podrcznikach szkolnych, wedug ktrych Kompania Bananowa nigdy nie istaniaa. Tak wic Aureliana i Gabriela czyo pewnego rodzaju wsplnictwo oparte na faktach rzeczywistych, w ktre nikt nie wierzy, a ktre zawayy na ich yciu tak bardzo, e obaj czuli si jak znoszeni prdem pord gruzw wiata skoczonego, z ktrego zostaa tylko tsknota za nim. Gabriel sypia tam, gdzie go zastawaa pora snu. Aureliano nieraz lokowa go w warsztacie zotniczym, ale nie mg tam spa niepokojony krztanin zmarych, ktrzy do witu kryli po sypialniach. Pniej poleci go Nigromancie, ktra zabieraa go do swego tumnie nawiedzanego pokoiczku, kiedy by wolny, i prowadzia jego rachunki na drzwiach pionowymi kreskami na tej skpej przestrzeni, ktrej nie zapisay dugi Aureliana. Mimo tego chaotycznego ycia caa grupa za namow mdrca z Katalonii usiowaa dokona czego trwaego. To on, ze swoim dowiadczeniem dawnego profesora filologii klasycznej i swoim zbiorem przedziwnych ksiek, rozbudzi w nich taki entuzjazm dla wiedzy, e potrafili spdzi cae noce na poszukiwaniu trzydziestej sidmej sytuacji drama-

194

tycznej w miasteczku, gdzie nikt nie mia ani moliwoci, ani chci dalej rozwija wiedzy nabytej w szkole powszechnej. Zafascynowany odkryciem przyjani, oszoomiony czarami wiata wzbronionego mu przez maostkowo Fernandy, Aureliano porzuci odcyfrowywanie pergaminw akurat wtedy, gdy zaczy mu si objawia zawarte w nich szyfrowane przepowiednie. Pniej jednak sprawdzony wniosek, e czasu wystarcza na wszystko bez potrzeby wyrzeczenia si burdeli, zachci go do powrotu do izdebki Melquiadesa i decyzji nieustania w wysiku a do ostatecznego odkrycia szyfru. Byo to w dniach, kiedy Gaston zacz wyczekiwa aeroplanu i Amaranta Urszula poczua si tak osamotniona, e pewnego ranka przysza do jego pokoju. - Witaj, jaskiniowy czowieku - powiedziaa. - Znowu w jaskini? Bya urzekajca w sukience wasnego pomysu i w jednym ze swych dugich naszyjnikw wasnego wyrobu, z krgosupa ryb. Zaniechaa smyczy przekonana o wiernoci swego ma i po raz pierwszy od dnia powrotu zdawaa si dysponowa chwil bezczynnoci. Aureliano nie potrzebowa jej widzie, eby wiedzie, e przysza. Opara okcie na stole roboczym, tak bliska i bezbronna, e Aureliano znw dozna dawnego uczucia wiotczenia koci, i wyrazia zainteresowanie pergaminami. Prbujc stumi wzburzenie zdoa uchwyci i przytrzyma wasny gos i ycie, ktre z niego uciekao, pami, ktra zamieniaa si w skamieniay polip, i zacz jej mwi o kapaskim przeznaczeniu sanskrytu, o tym, e nauka umoliwia dostrzeenie przyszoci poprzez czas, tak jak si widzi pod wiato to, co jest napisane na odwrotnej stronie papieru, o koniecznoci szyfrowania przepowiedni, eby nie zniszczyy si samoczynnie, o Centuriach Nostradamusa, o wyniszczeniu Cantabrii prorokowanym przez witego Milana. Nagle, nie przerywajc rozmowy, pchnity impulsem, ktry drzema w nim od niepamitnych czasw, Aureliano pooy swoj do na jej rce uwaajc, e ta kocowa decyzja kadzie kres niepokojom. Ale ona chwycia jego wskazujcy palec w niewinnej pieszczocie, jak nieraz w dziecistwie, i trzymaa go, podczas gdy Aureliano odpowiada na jej pytania. Trwali tak zczeni lodowatym palcem, ktry nie przekazywa nic w adnym kierunku, dopki Amaranta Urszula nie przebudzia si ze swego chwilowego snu i nie uderzya si rk w czoo. Mrwki" wykrzykna. I od razu zapomniaa o manuskryptach, podskoczya tanecznym krokiem ku drzwiom i stamtd posaa Aurelianowi koniuszkami palcw taki sam pocaunek, jakim poegnaa swego ojca tego popoudnia, gdy wysyano j do Brukseli. - Pniej mi to wytumaczysz - powiedziaa. - Zapomniaam, e dzisiaj jest dzie zasypywania wapnem dziur po mrwkach. Nadal przychodzia do niego od czasu do czasu, gdy miaa co do roboty w tej czci domu, i zostawaa tam krtk chwil, podczas gdy jej m by wpatrzony w niebo. Zachcony t zmian Aureliano jada odtd obiady z rodzin, czego nie robi od pierwszych miesicy powrotu Amaranty Urszuli. Gaston polubi jego towarzystwo. W rozmowach przy deserze, ktre zazwyczaj przecigay si do godziny i duej, uskara si, e wsplnicy go oszukuj. Zawiadomili go o zaadowaniu aeroplanu na okrt, ktry nie przybywa, i cho jego agenci morscy twierdzili, e nie przybdzie nigdy, bo nie figurowa na listach statkw zawijajcych w rejony Morza Karaibskiego, wsplnicy upierali si, e wysyka zostaa zaatwiona, jak naley, a nawet posuwali si do przypuszcze, e Gaston w swoich listach mija si z prawd. Korespondencja osigna taki stopie wzajemnej podejrzliwoci, e Gaston skonny by jej zaprzesta i zacz wspomina o krtkiej podry do Brukseli, eby wyjani spraw i wrci z aeroplanem. Projekt ten jednak upad, gdy tylko dowiedziaa si o nim Amaranta Urszula, ktra potwierdzia swoj decyzj nieruszenia si z Macondo, nawet za cen utraty ma. W pierwszym okresie Aureliano podziela powszechn opini, e Gaston jest wariatem na

195

welocy pdzie, i to wywoywao w nim niejasne uczucie litoci. Pniej, kiedy w burdelach uzyska gbsze informacje o naturze mczyzn, myla, e potulno Gastona jest wynikiem niepohamowanej namitnoci. Ale kiedy pozna go lepiej i zrozumia, e jego prawdziwy charakter przeczy temu ulegemu postpowaniu, zacz podejrzewa, e nawet oczekiwanie na aeroplan jest fars. Stwierdzi wwczas, e Gaston nie jest gupcem, jakiego udaje, lecz przeciwnie, czowiekiem upartym i nieustpliwym, o niewyczerpanych zasobach cierpliwoci i sprytu, i e postanowi zmczy on metod wiecznych ustpstw, niezaprzeczania jej nigdy i udawania bezgranicznej ulegoci, pozwalajc jej zaplta si we wasne sieci do dnia, kiedy nie zniesie duej nudy zudze w zasigu doni i sama spakuje walizki, by powrci do Europy. Dawna lito Aureliana zmienia si w gwatown animozj. Metoda Gastona wydawaa mu si tak przewrotna, ale jednoczenie tak skuteczna, e odway si przestrzec Amarant Urszul. Ona jednak wymiaa jego podejrzenia, nie domylajc si nawet rozdzierajcego adunku mioci, niepewnoci i zazdroci, jaki zawieraa w sobie ta przestroga. Nie przyszo jej na myl, e wzbudza w swoim siostrzecu co wicej ni braterskie uc2ucie, do chwili, kiedy skaleczya si w palec prbujc otworzy puszk z brzoskwiniami, a on pospieszy, aby wyssa jej rank z tak chciwoci i oddaniem, e a cierpa na niej skra. - Aureliano - zamiaa si, troch zaniepokojona. - Za sprytny jeste jak na nietoperza! Wtedy puciy tamy rwcego potoku uczu Aureliana. Skadajc biedne sieroce pocaunki w zagbieniu skaleczonej doni, otworzy najgbiej skryte cieki swego serca, wyrwa z niego nie koczcy si, krwawicy kb strzpw, straszliwe zwierz-pasoyta, ktre wylgo si z mczestwa. Opowiedzia jej, jak wstawa o pnocy, by wypaka sw bezsiln furi w intymne czci jej garderoby rozwieszone do wyschnicia na sznurku w azience. Mwi, z jakim utsknieniem baga Nigromant, eby miauczaa jak kotka i szeptaa mu w ucho: Gaston, Gaston, Gaston... jak chytrze wykrada jej flakoniki perfum, by odnale je na szyi dziew-C2ynek, ktre uprawiay nierzd z godu. Przeraona pasj tych wynurze Amaranta Urszula kurczya palce, zaciskaa je jak miczak zamykajcy si w skorupie, dopki jej skaleczona rka, wolna od wszelkiego blu, od wszelkich ladw wspczucia, nie skamieniaa w wze szmaragdw i topazw, i koci, twardych jak krzemie i nieczuych. - Kretyn - powiedziaa, jakby spluwajc z obrzydzenia. - Wyjedam do Belgii pierwszym statkiem, jaki std odpynie. Alvaro przyszed ktrego popoudnia do ksigarni kataloskiego mdrca, obwieszczajc gromkim gosem swoje ostatnie odkrycie: burdel zoologiczny. Nazywa si Zote Dzieci" i by olbrzymim salonem na wolnym powietrzu, gdzie spacerowao swobodnie nie mniej ni dwiecie flamingw, ktre ogaszay godziny przeraliwym klekotem. Na podwrkach odgrodzonych drutami od parkietu do taca, pord olbrzymich kamelii znad Amazonki byy rnobarwne czaple, kajmany utuczone jak prosita, grzechotniki o dwunastu obrczach i w z pozacan skorup, ktry pawi si w miniaturowym sztucznym oceanie. By te olbrzymi, biay i agodny pies-pederasta, ktry mimo to nie odmawia swoich usug jako reproduktor w zamian za jedzenie. Powietrze byo tak rzekie, jakby dopiero co zostao stworzone, a pikne Mulatki, pogrone w oczekiwaniu bez nadziei wrd purpurowych kwiatw i niemodnych pyt gramofonowych, znay tajniki mioci, ktre czowiek zostawi zapomniane w ziemskim raju. Pierwszej nocy, gdy chopcy odwiedzili ten ogrd zudze, wspaniaa i melancholijna staruszka, ktra strzega wejcia koyszc si w swym wyplatanym fotelu, uczua, e czas wraca do swoich pierwotnych rde, kiedy wrd piciu wchodzcych ujrzaa kocistego mczyzn o tawej skrze i wydatnych kociach policzkowych, naznaczonego na zawsze i od pocztku wiata znamieniem samotnoci.

196

 Ach! westchna. Aureliano! Widziaa znowu pukownika Aureliana Buendi tak jak niegdy w wietle lampy, na dugo przed wojnami, na dugo przed rozpacz sawy i banicj rozczarowania, tamtego dalekiego ranka, kiedy wszed do jej sypialni, by wyda pierwszy rozkaz w swoim yciu: rozkaz, eby mu dano mio. Bya to Pilar Ternera. Dawno ju temu, kiedy skoczya sto czterdzieci pi lat, zarzucia szkodliwy zwyczaj obliczania swego wieku i ya dalej w statycznym i marginesowym czasie wspomnie, w przyszoci idealnie ukazanej i ustalonej poza przyszoci zmcon przez zasadzki i zdradliwe spekulacje. Od tej nocy Aureliano znalaz schronienie w tkliwoci i penym wspczucia zrozumieniu nie znanej praprababki. Zagbiona w fotelu z lian wywoywaa z grobu przeszo, rekonstruowaa blaski i nieszczcia rodziny, i zdewastowany splendor Macondo, podczas gdy Alvaro poszy kajmany swoim grzmicym miechem. Alfonso wymyla mroce krew w yach historie o ptakach, ktre wydziobay oczy czterem klientom za ich nieprzystojne zachowanie w zeszym tygodniu, a Gabriel by w pokoju zadumanej Mulatki, ktra za mio pobieraa opaty nie w pienidzach, lecz daa pisania listw do swego narzeczonego, przemytnika, ktry przebywa w wizieniu po drugiej stronie Orinoko, poniewa, gdy stranicy graniczni dali mu na przeczyszczenie, nocnik, na ktrym go posadzono, wkrtce wypeni si gwnem i diamentami. Ten burdel prawdziwy, z tchnc macierzyskim ciepem staruszk, to by wiat, o ktrym ni Aureliano w swojej wieloletniej niewoli. Czu si tam tak dobrze, towarzystwo, jakie tam znajdowa, tak bliskie byo ideau, e o tym jedynym schronieniu pomyla tego popoudnia, gdy Amaranta Urszula rozproszya jego zudzenia. Chcia wypowiedzie wszystko sowami, tak eby kto zerwa pta ciskajce mu serce, ale zdoa tylko wybuchn szlochem ciepym i uzdrawiajcym na kolanach Pilar. Pozwolia mu si wypaka, gaskaa go po gowie i zanim wyzna jej, e pacze z mioci, od razu poznaa najstarszy szloch w dziejach czowieka. - Ju dobrze, syneczku - pocieszya go. - Teraz mi powiedz, kto to jest. Kiedy Aureliano jej to powiedzia, Pilar Ternera zamiaa si gboko tym dawnym radosnym miechem, ktry teraz przypomina gruchanie gobi. Nie byo takiej tajemnicy w sercu kogokolwiek z Buendiw, ktrej nie potrafiaby przenikn, bo sto lat czytania w kartach i dowiadczenia nauczyy j, e historia rodziny jest mechanizmem nieuchronnych powtrze, koem, ktre obracaoby si w nieskoczono, gdyby nie postpujce i nieodwracalne zniszczenie osi. - Nie martw si - powiedziaa z umiechem, - W jakimkolwiek miejscu ona jest w tej chwili, czeka na ciebie. Byo wp do pitej po poudniu, kiedy Amaranta wysza z azienki. Aureliano zobaczy j przechodzc obok jego pokoju w szlafroku w drobne fady, z rcznikiem okrconym wok gowy jak turban. Poszed za ni na palcach, zataczajc si jak pijany, i wszed do maeskiej sypialni w chwili, kiedy ona rozchylia szlafrok i przeraona znowu si okrya. Zrobia niemy gest w stron przylegego pokoju, gdzie za uchylonymi drzwiami, jak wiedzia Aureliano, Gaston zaczyna pisa list. - Id precz - powiedziaa bezgonie. Aureliano umiechn si, chwyci j w talii oburcz jak doniczk z begoniami i rzuci na ko. Brutalnym szarpniciem zerwa paszcz kpielowy, zanim zdya mu przeszkodzi, i spojrza w przepa wieo umytej nagoci, gdzie nie byo ani jednego odcienia skry, ani jednej smugi puszku, ani pieprzyka, ktrego by nie wyni w ciemnociach innych pokojw. Amaranta Urszula bronia si szczerze, z chytroci dowiadczonej samicy, i podczas gdy na

197

prno usiowa schwyci wymykajce mu si z rk zwinne, pachnce ciao, prbowaa odbi mu nerki kolanami i rya mu twarz paznokciami, ale ani z jego, ani z jej ust nie wydaro si bodaj jedno westchnienie, ktrego nie mona by wzi za gboki oddech kogo, kto patrzy na zwyky zmierzch kwietniowy przez otwarte okno. Bya to dzika walka na mier i ycie, ale wydawaa si pozbawiona wszelkiej gwatownoci, bo skaday si na ni konwulsyjne ata-ki i widmowe odwroty, ruchy powolne, ostrone, uroczyste, tak e midzy jednym a drugim do byo czasu na to, by na nowo zakwity petunie, a Gaston w ssiednim pokoju zapomnia o swoich snach eglarza powietrznego, tak jakby byli dwojgiem wrogich kochankw usiujcych pojedna si na dnie przezroczystego stawu. W ogniu zaciekej i uroczystej prby si Amaranta Urszula zrozumiaa, e skrupulatno jej milczenia jest tak irracjonalna, e grozi wzbudzeniem podejrze ma o wiele bardziej ni odgosy wojny, ktrych starali si unikn. Wtedy zacza si mia z zacinitymi ustami, nie rezygnujc 2 walki, ale bronic si z pewn sztucznoci, i wywija si coraz mniej byskawicznie a do chwili, gdy oboje zdali sobie spraw, e s jednoczenie przeciwnikami i wsplnikami, i potyczka przeobrazia si w konwencjonalne igraszki, a wrogie agresje w pieszczoty. Nagle, niemal w zabawie, jakby to by jeszcze jeden figiel, Amaranta Urszula zaprzestaa obrony na uamek sekundy, a gdy zareagowaa, przeraona tym, do czego sama dopucia, byo ju za pno. Straszliwy wstrzs unieruchomi j w punkcie cikoci i przygwodzi do miejsca, a wol obrony zdruzgotaa nieodparta dza odkrycia, czym s te pomaraczowe wisty i niewidzialne sfery czekajce na ni po drugiej stronie mierci. Ledwie zdya wycign rk, po omacku sign po rcznik i zakneblowa sobie nim usta, eby nie wyrwao si z nich miauczenie kotki, rozdzierajce ju jej wntrznoci.

198

ilar Ternera umara w swoim wyplatanym fotelu na biegunach pewnej wesoej nocy, strzegc bram swego raju. Zgodnie z jej ostatnim yczeniem pogrzebano j bez trumny, siedzc w fotelu, ktry omiu mczyzn spucio na sznurach do ogromnej fosy wykopanej w samym rodku parkietu do taca. Mulatki ubrane na czarno, poblade od ez, zaimprowizoway w ciemnociach uroczysto aobn zdejmujc z siebie piercionki, broszki, kolczyki i wrzucajc je do grobu, nim zamknito go pyt bez imienia ani daty, i uoyy na wierzchu wzgrze kamelii znad Amazonki. Po otruciu zwierzt zamuroway drzwi i okna betonem i cegami i rozproszyy si po wiecie zabierajc swe drewniane kuferki wytapetowane wewntrz oleodrukami witych, ilustracjami z pism i fotografiami przelotnych narzeczonych, dalekich i fantastycznych, ktrzy srali diamentami, byli zjadani przez ludoercw albo koronowani na krlw karcianych na pokadach okrtw. To by koniec. Na grobie Pilar Ternery, wrd psalmw i zawodzenia kurew, gniy szcztki przeszoci, nieliczne z tych, jakie jeszcze zostay, gdy mdrzec kataloski zlikwidowa swoj ksigarni i zwyciony nostalgi za wieczn wiosn wrci do rdziemnomorskiej wioski, w ktrej si urodzi. Nikt nie przewidzia tej jego decyzji. Przyby do Macondo w epoce rozkwitu Kompanii Bananowej, uciekajc przed jedn z wielu wojen, i nie przyszo mu do gowy nic praktyczniejszego ni zaoenie tej ksigarni inkunabuw i pierwotnych wyda ksig w kilku jzykach, ktre podejrzliwie, jak papiery wyrzucone na mietnik, kartkowali przypadkowi klienci w oczekiwaniu na swoj kolejk w domu naprzeciwko, gdzie tumaczono sny. Spdzi poow ycia w dusznym kantorku za sklepem zapisujc fioletowym atramentem kartki wydarte ze szkolnych zeszytw i nikt waciwie nie wiedzia, o czym pisze. Kiedy Aureliano go pozna, mia ju dwie pene skrzynie tych zabazgranych stronic, ktre troch przypominay pergaminy Melquiadesa, i od tego czasu do dnia swego wyjazdu wypeni trzeci, z czego mona wnioskowa, e nic innego nie robi podczas swego pobytu w Macondo. Jedynymi osobami, z ktrymi utrzymywa kontakt, byli czterej przyjaciele, ktrym latawce i trbki zamieni na ksiki i zmusi ich do lektury Seneki i Owidiusza, kiedy jeszcze byli w szkole podstawowej. Do klasykw odnosi si tak poufale, jakby wszyscy w swoim czasie mieszkali z nim w jednym pokoju, i wiedzia rzeczy, ktrych nie naleao wiedzie, jak to, e wity Augustyn nosi pod habitem weniany kaftan, ktrego nie zdejmowa przez czternacie lat, albo e nekromanta Arnaldo de Villanoya by impotentem na skutek ukszenia skorpiona w dziecistwie. W jego zapale dla sowa pisanego uroczysty szacunek miesza si z plotkarstwem przekupki. Nawet jego wasne manuskrypty nie uszy tej dwoistoci. Alfonso, ktry nauczy si po katalosku, eby je przetumaczy, wepchn kiedy plik tych kartek do kieszeni, zawsze wypenionych wycinkami z gazet i ksikami z dziwnych dziedzin wiedzy, i pewnej nocy zgubi je w domu dziewczynek, ktre uprawiay nierzd z godu. Kiedy dowiedzia si o tym stary mdrzec, zamiast zrobi spodziewan awantur, powiedzia miejc si do rozpuku, e to jest naturalne przeznaczenie literatury. Nie byo natomiast siy ludzkiej zdolnej go przekona, eby nie zabiera ze sob trzech skrzy z papierami, kiedy wraca do rodzinnej wioski i obsypywa kartagiskimi wyzwiskami inspektorw kolei, ktrzy usiowali nada je na baga, pki nie dopi tego, e pozwolono mu zatrzyma je przy sobie w wagonie pasaerskim. To ju byby koniec tego zasranego wiata - powiedzia wtedy - gdyby ludzie podrowali pierwsz klas, a literatura wagonem bagaowym". Byy to ostatnie sowa, ktre od niego usyszano w Macondo. Spdzi koszmarny tydzie na kocowych przygotowaniach do podry, bo w miar jak zbliaa si godzina wyjazdu, opuszcza go humor i wszystko zaczo mu si plta, a rzeczy, ktre kad w jednym miejscu, pojawiay si w drugim za

199

spraw tych samych krasnoludkw, ktre nkay Fernand. - Collons - kl po katalosku - sram na dwudziesty smy kanon synodu londyskiego. Herman i Aureliano zajli si nim jak dzieckiem. Agrafkami przyczepili mu w kieszeniach bilety i dokumenty emigracyjne wypisali szczegowo na kartce wszystko, co powinien zrobi od wyjazdu z Macondo a do wyjcia na ld w porcie barceloskim, mimo to jednak wyrzuci niechccy na mietnik spodnie z poow posiadanych pienidzy w kieszeni. W przeddzie podry, po zabiciu gwodziami skrzy i wciniciu ubrania do tej samej walizki, z ktr przyjecha, zmruy swoje powieki podobne do muszli, wskaza gestem jakby bogosawiestwa sterty ksiek, wrd ktrych spdzi lata wygnania, i powiedzia do swoich przyjaci: - Zostawiam wam to gwno. W trzy miesice pniej -otrzymali w duej kopercie dwadziecia dziewi listw i przeszo pidziesit fotografii, ktre nagromadziy si w cigu bezczynnych dni na morzu. Chocia nie stawia dat, kolejno listw bya oczywista. W pierwszym opowiada ze swoim zwykym humorem perypetie podry, pisa, z jak ochot wyrzuciby za burt stewarda, ktry mu nie pozwoli wnie trzech skrzy do kajuty; o gupocie pewnej damy, ktr przestraszy numer trzynasty na drzwiach kajuty, nie przez zabobon, ale dlatego e wydawa jej si jak liczb nie dokoczon; o tym, jak wygra zakad przy pierwszej kolacji, bo w smaku wody na okrcie rozpozna buraki z rejonu Leridy. Z biegiem dni jednak rzeczywisto na pokadzie coraz mniej go obchodzia i wspomina wydarzenia z ostatnich dni w Macondo, nawet najbardziej bahe, bo w miar oddalania si statku ogarnia go smutek. Ten proces postpujcej tsknoty widoczny by take na fotografiach. Na pierwszych wydawa si uszczliwiony w swojej rozchestanej koszuli i z bia czupryn w blaskach padziernikowego soca na Morzu Karaibskim. Na ostatnich ogldali go w ciemnym paszczu i jedwabnym szaliku, z twarz naznaczon smutkiem oddalenia, na pokadzie statku-widma, ktry zaczyna snu si po jesiennych oceanach. Herman i Aureiano odpowiadali mu na listy. Napisa ich tyle w pierwszych miesicach, e wtedy czuli si bliej niego, ni kiedy by w Macondo, i zelaa ich zo za to, e odjecha. Z pocztku pisa, e wszystko zasta po staremu, e w domu, gdzie si urodzi, jest jeszcze rowa muszla, e suszone ledzie nie zmieniy smaku, e wodospady we wsi tak samo pachn o zmierzchu. Byy to znowu kartki z zeszytu zapenione fioletowymi bazgroami, w ktrych kademu powica osobny akapit. Niemniej, chocia sam tego nie zdawa si dostrzega, te listy odzyskania ziemi i pochway ycia stopniowo zmieniay si w pastoraki rozczarowania. W zimowe wieczory, kiedy gotowaa si zupa na kominku, tskni za upaem w kantorku, brzczeniem soca w zakurzonych migdaowcach, gwizdem pocigu w sennych godzinach poudnia, tak samo jak w Macondo tskni za zup zimow na kominku, okrzykami sprzedawcy kawy, piewem skowronka na wiosn. Rozdarty midzy dwoma tsknotami umieszczonymi naprzeciw siebie jak dwa lustra, straci swoje wspaniae poczucie nierzeczywistoci i w kocu zacz im wszystkim zaleca, eby porzucili Macondo, zapomnieli wszystko, czego ich nauczy o wiecie i o sercu ludzkim, eby pluli na Horacjusza i w jakimkolwiek miejscu si znajduj, niech pamitaj zawsze, e przeszo jest kamstwem, e pami nie zna drg powrotu, e caa dawna wiosna jest nie do odzyskania i e najbardziej pomienna i uparta mio jest tylko prawd efemeryczn. Alvaro pierwszy usucha rady, eby opuci Macondo. Sprzeda wszystko, nawet oswojonego tygrysa, ktry urga przechodniom na podwrzu jego domu, kupi wieczorny bilet na pocig, ktry nigdy nie koczy podry. W kartkach pocztowych wysyanych ze stacji, gdzie wysiada, opisywa 2 zachwytem uciekajce krajobrazy ogldane przez okno

200

wagonu i byo to jakby rozrywanie na strzpy i wyrzucanie do lamusa zapomnienia dugiego poematu o pynnoci rzeczy: chimeryczni Murzyni na polach bawenianych Luizjany, skrzydlate konie na szafirowych trawach Kentucky, kochankowie greccy w piekielnym zmierzchu Arizony, dziewczyna w czerwonym swetrze, ktra malowaa akwarele na jeziorze Michigan i pomachaa mu pdzlami gestem nie poegnania, lecz nadziei, bo nie wiedziaa, e widzi przejedajcy pocig, ktry nigdy nie wrci. Potem odjechali w pewn sobot Alfonso i Herman, zamierzajc wrci w poniedziaek, i such o nich zagin. W rok po odjedzie kataloskiego mdrca pozosta tylko Gabriel, na asce- wiatrw i przypyww litoci Ni-gromanty, zajty wypenianiem formularzy konkursu z francuskiego czasopisma, w ktrym pierwsz nagrod bya podr do Parya. Aureliano, na ktrego adres przysyano te czasopisma, pomaga mu wypenia formularze, czasami u siebie w domu, a prawie zawsze wrd soi i zapachu waleriany w jedynej pozostaej w Macondo aptece, gdzie mieszkaa Mercedes - tajemnicza dziewczyna Gabriela. Bya to ostatnia pozostao z przeszoci, ktrej wyniszczenie nie dobiegao koca, poniewa wyniszczaa si w nieskoczono, trawiona zniszczeniem wewntrz siebie, koczc si co chwila, ale nie majc skoczy si nigdy. Miasto obumaro do tego stopnia, e kiedy Gabriel wygra konkurs i odjeda do Parya z dwiema zmianami bielizny, par butw i zbiorowym wydaniem dzie Rabelais'ego, musia macha do maszynisty, eby zatrzyma pocig i zabra go z sob. Dawna ulica Turkw bya opuszczonym zaukiem, gdzie ostatni Arabowie trwali a do mierci w tysicletnim zwyczaju siadywania przy drzwiach, pomimo e ju wiele lat temu sprzedali ostatni jard perkalu i w oknach wystawowych zostay tylko manekiny bez gw. Miasteczko z czasw Kompanii Bananowej, o ktrym moe Patrycja Brown opowiadaa swoim wnukom w wieczory wstrzemiliwoci i marynowanych ogrkw w Prattyille, Alabama, byo rwnin poros lenymi zioami. Stary ksidz, ktry zastpi ojca Angela i ktrego nazwiska nikt nie zna i nie stara si dowiedzie, czeka zmiowania boskiego lec bezwadnie na swym hamaku, nkany artretyzmem i bezsennoci zwtpienia, podczas gdy jaszczurki i szczury wydzieray sobie spucizn pobliskiej wityni. W Macondo, zapomnianym nawet przez ptaki, gdzie kurz i upa stay si tak uporczywe, e z trudem mona byo oddycha, odgrodzeni od wiata samotnoci i mioci, i samotnoci mioci, w domu, gdzie prawie nie sposb byo zasn z powodu chrobotania czerwonych mrwek, Aureliano i Amaranta Urszula byli jedynymi istotami szczliwymi i najszczliwszymi na ziemi. Gaston powrci do Brukseli. Znuony oczekiwaniem na aeroplan woy pewnego dnia do walizeczki najpotrzebniejsze rzeczy, swoj korespondencj i odjecha zamierzajc wrci drog powietrzn, zanim jego przywileje zostan odstpione grupie niemieckich lotnikw, ktrzy przedstawili wadzom prowincji projekt bardziej ambitny ni jego. Od tamtego popoudnia swego pierwszego zblienia Aureliano i Amaranta Urszula nadal wykorzystywali rzadkie chwile nieuwagi ma, kochajc si z hamowan pasj podczas przypadkowych spotka, prawie zawsze przerywanych jego niespodziewanym powrotem. Ale kiedy zostali sami w domu, dali si ponie szalestwu opnionej mioci. Bya to namitno bez granic, obdna i dzika, od ktrej ze zgrozy przewracay si w grobie koci Fernandy i ktra utrzymywaa ich w stanie wiecznej egzaltacji. Jki miosne Amaranty Urszuli i hymny konania z rozkoszy wybuchay rwnie czsto o drugiej po poudniu na stole w jadalni, co o drugiej nad ranem w spiarni. Co mnie najbardziej martwi - miaa si - to cay ten czas, ktry stracilimy". W oszoomieniu namitnoci patrzya, jak mrwki dewastuj ogrd i zaspokajaj swj przedhistoryczny gd wszystkimi drewnianymi sprztami w domu, widziaa strumie ywej lawy znowu zalewajcy ganek, ale zaja si tpieniem ich dopiero wtedy, kiedy znalaza je w swojej sypialni. Aureliano porzuci pergaminy, nie wychodzi z domu i od

201

niechcenia odpowiada na listy kataloskiego mdrca. Zatracili poczucie rzeczywistoci, poczucie czasu i rytm codziennych obyczajw. Znowu zamknli drzwi i okna, by nie traci czasu na rozbieranie si, i spacerowali po domu nago, tak jak to zawsze chciaa robi Pikna Remedios, i nago tarzali si w kauach na patio, a pewnego popoudnia omal si nie utopili kochajc si w basenie. W krtkim czasie wyrzdzili wicej szkd w domu ni czerwone mrwki: poamali meble w salonie, podarli swoimi szalestwami hamak, ktry przetrzyma smtne mioci polowe pukownika Aureliana Buendii, porozpruwali materace i wyrzucali ich zawarto na podog, eby dusi si w nawanicach baweny. Chocia Aureliano by kochankiem rwnie dzikim jak jego partnerka, to jednak Amaranta Urszula przewyszaa go szaleczymi pomysami i liryczn arocznoci i ona to rzdzia w tym raju kataklizmw, jakby w mioci skoncentrowaa t nieokieznan energi, ktr jej prababka powicia na produkcj zwierztek z karmelu. Kiedy ona piewaa z rozkoszy i konaa od miechu ze swoich wasnych pomysw, Aureliano stawa si coraz bardziej skupiony i milczcy, bo jego namitno spalaa go od rodka. Niemniej oboje osignli takie szczyty kunsztu, e kiedy wyczerpywaa si ekstaza, szukali radoci w zmczeniu. Oddali si adoracji swych cia, odkrywajc, e chwile miosnego przesytu maj niezbadane moliwoci, o wiele bogatsze ni podanie. Podczas gdy on smarowa biakami jajek sterczce piersi Amaranty Urszuli lub naciera kokosowym olejem je prne uda i brzuch, ona bawia si jak lalk bajecznym czonkiem Aureliana, malowaa mu pomadk do ust oczy pajaca i owkiem do brwi wsy Turka, ubieraa go w kryzy z organdyny i kapelusiki z posrebrzanego papieru. Pewnej nocy wysmarowali si od stp do gw brzoskwiniowym syropem, oblizywali si jak psy i kochali si jak szalecy na pododze ganku, i ocuci icr dopiero potok misoernych mrwek, ktre zamierzay pore ich ywcem. W przerwach szalestwa Amaranta Urszula odpowiadaa na listy Gastona. Wydawa jej si tak daleki i zajty, e prawie nie liczya si z moliwoci jego powrotu. W jednym z pierwszych listw napisa, e jego wsplnicy rzeczywicie wysali aeroplan, ale e biuro eglugi w Brukseli przez pomyk zaadowao go na statek do Tanganiki, gdzie dorczono go rozproszonym gminom Makondw. Ta pomyka spowodowaa tyle kopotu, e samo odzyskanie maszyny mogo potrwa dwa lata. Tote Amaranta Urszula przestaa bra w rachub ten niepodany powrt. Co do Aureliana to nie mia adnego kontaktu ze wiatem oprcz listw kataloskiego mdrca i wiadomoci, jakie otrzymywa od Gabriela za porednictwem Mercedes, tajemniczej dziewczyny z apteki. 2 pocztku byy to kontakty realne. Gabriel kaza sobie zwrci pienidze za bilet powrotny, eby zosta w Paryu, sprzedawa stare gazety i puste butelki, ktre pokojwki wyrzucay z ponurego hoteliku na ulicy Dauphine. Aureliano wyobraa go sobie w golfie, ktry zdejmowa dopiero, gdy kawiarnie na Montparnasse zaczynay wypenia si parami wiosennych zakochanych, picego w dzie, by oszuka gd, a piszcego w nocy, W pokoiku cuchncym gotowanymi kalafiorami, gdzie mia umrze Rocamadour. Z czasem jednak wiadomoci od niego staway si coraz mniej konkretne, a tak rzadkie i melancholijne byy listy kataloskiego mdrca, e Aureliano przywyk myle o obydwch tak, jak Amaranta Urszula mylaa o swoim mu, i oboje pozostali w zawieszeniu w prni wszechwiata, gdzie jedyn rzeczywistoci codzienn i wieczn bya mio. Nagle, niby eksplozja w tym wiecie szczliwej niewiadomoci, przysza wiadomo o powrocie Gastona. Aureliano i Amaranta Urszula otworzyli szeroko oczy, zbadali do dna swoje dusze, spojrzeli sobie w twarz z rk na sercu i zrozumieli, e tak dalece tworz jedn cao, e wol mier od rozki. Wtedy ona napisaa do ma list peen sprzecznych z sob prawd, w ktrym zapewniajc go o swej mioci i tsknocie za jego powrotem wyznaa

202

jednoczenie, e fatalistycznym zrzdzeniem losu nie moe y bez Aureliana. Wbrew ich oczekiwaniom od Gastona przysza odpowied spokojna, w tonie prawie ojcowskim, na czterech stronach przestrzegajca ich przed kaprysami namitnoci, a w kocowym akapicie yczy im szczerze, aby byli tak szczliwi, jak on by w swoim krtkim dowiadczeniu maeskim. Byo to stanowisko tak nieoczekiwane, e Amaranta Urszula czua si upokorzona na myl, e dostarczya mowi pretekstu, ktrego szuka, by j zostawi wasnemu losowi. Uraza pogbia si sze miesicy pniej, kiedy Gaston napisa do niej z Leopoldville, gdzie w kocu odzyska swj aeroplan, tylko po to, eby j prosi o odesanie welocypedu, gdy ze wszystkiego, co pozostawi w Macondo, to jedno miao dla niego warto sentymentaln. Aureliano znis cierpliwie oburzenie Amaranty Urszuli i wysila si, by dowie, e potrafi by rwnie dobrym mem w niedoli, jak i w dobrobycie, a codzienne potrzeby, ktre ich osaczyy, gdy skoczyy si pienidze Gastona, wytworzyy midzy nimi ni solidarnoci, ktra nie bya tak cudowna i oszaamiajca jak namitno, ale pomoga im kocha si nie mniej i czu si rwnie szczliwymi jak w burzliwych czasach pikanterii. Kiedy umara Pilar Ternera, oczekiwali dziecka. W sennym odurzeniu brzemiennoci Amaranta Urszula prbowaa zorganizowa produkcj naszyjnikw z oci rybich na sprzeda, ale z wyjtkiem Mercedes, ktra kupia od niej tuzin, nie znalaza nabywcw. Aurelino uwiadomi sobie po raz pierwszy, e jego znajomo jzykw, jego encyklopedyczna wiedza, jego dziwna zdolno pamitania nie znanych szczegw, wydarze i odlegych miejsc s rwnie bezuyteczne jak szkatuka z prawdziwymi klejnotami jego ony, ktre w tym czasie warte byy zapewne tyle pienidzy, ile mieli ich wszyscy razem ostatni mieszkacy Macondo. yli cudem. Chocia Amaranta Urszula nie tracia humoru ani pomysowoci w figlach miosnych, nabraa zwyczaju siadywania po obiedzie na ganku, pogrona jak gdyby w bezsennej i zamylonej drzemce. Aureliano towarzyszy jej. Czasami siedzieli tak w milczeniu, dopki nie zapada noc, jedno naprzeciw drugiego, patrzc sobie w oczy, kochajc si w spokoju z nie mniejsz mioci ni dawniej pord burzy. Niepewna przyszo kazaa im zwrci serce w stron przeszoci. Widzieli samych siebie w utraconym raju z czasw potopu, chlapanie si w bocie na patio i polowanie na jaszczurki, eby obwiesza nimi Urszul, zabaw w grzebanie jej ywcem - i wspomnienia te odkryy im prawd, e byli szczliwi razem, odkd mogli sign pamici. Zagbiajc si w przeszo Amaranta Urszula przypomniaa sobie popoudnie, kiedy wesza do warsztatu zotniczego i matka powiedziaa jej, e may Aureliano jest podrzutkiem, bo znaleziono go pyncego w koszyku na rzece. Chocia ta wersja wydawaa im si nieprawdopodobna, nie mieli adnych informacji, aby j zastpi prawdziw. Jedyne, czego byli pewni po zbadaniu wszystkich moliwoci, to e Fernanda nie bya matk Aureliana. Amaranta Urszula skaniaa si do hipotezy, e jest on synem Petry Cotes, o ktrej tylko pamitaa haniebne bajki, i to przypuszczenie wywoao w nich skurcz zgrozy. Udrczony pewnoci, e jest bratem swojej ony, Aureliano wybra si na probostwo, by poszuka w zjedzonych przez mole archiwach jakiej wiarygodnej wzmianki dotyczcej jego pochodzenia. Najstarsze wiadectwo chrztu, jakie znalaz, dotyczyo Amaranty Beundii, ochrzczonej w wieku czternastu lat przez ojca Nicanora Reyna w okresie jego prb udowodnienia egzystencji Boga za pomoc sztuczek z czekolad. udzi si moliwoci, e jest jednym z siedemnastu Aurelianw, ktrych akta urodzenia przeledzi w czterech :omach ksig parafialnych, ale ich daty chrztu byy zbyt dawne jak na jego wiek. Widzc go bdzcego w labiryntach genealogicznych, roztrzsionego niepewnoci, artretyczny proboszcz, ktry obserwowa go ze swego hamaka, ze wspczuciem zapyta go o nazwisko.

203

- Aureliano Buendia - opowiedzia. - W takim razie nie szukaj na prno - zawoa proboszcz stanowczo. - Wiele lat temu bya tutaj ulica, ktra si tak nazywaa, i w tych czasach ludzie mieli zwyczaj nazywa swoich synw od nazw ulic. Aureliano zatrzs si z wciekoci. - Ach! powiedzia wic ksidz take nie wierzy? - W co? - e pukownik Aureliano Buendia prowadzi trzydzieci dwie wojny domowe i wszystkie przegra - odpowiedzia Aureliano. - e wojsko otoczyo i wystrzelao trzy tysice robotnikw i e zaadowano zwoki na pocig o dwustu wagonach, eby wrzuci je do morza. Proboszcz zmierzy go litociwym spojrzeniem. - O, synu mj! - westchn. - Mnie wystarczyaby pewno, e ty i ja istniejemy w tym momencie. Tak wic Aureliano i Amaranta Urszula akceptowali wersj o koszyku, nie dlatego, by w ni wierzyli, ale poniewa zabezpieczya ich przed obawami. W miar rozwoju ciy coraz bardziej stawali si jedn istot, coraz peniej wczeni w samotno domu, ktremu brakowao ju tylko ostatniego podmuchu, eby run. Ograniczali si do najpotrzebniejszej przestrzeni midzy sypialni Fernandy, gdzie przeywali uroki ustatkowanej mioci, i gankiem, gdzie Amaranta Urszula siadywaa, aby robi na drutach poczoszki i czepeczki dla niemowlcia, gdy Aureliano odpowiada na sporadyczne listy kataloskiego mdrca. Reszta domu poddaa si upartemu obleniu destrukcji. Warsztat zotniczy, pokj Melquiadesa, milczce i pierwotne krlestwa, gdzie rzdzia Santa Sofia de la Piedad, zostay w gbinach domowej puszczy, ktrej nikt nie miaby odwagi przetrzsn. Osaczeni arocznoci natury Aureliano i Amaranta Urszula nadal hodowali majeranek i begonie, bronili swego wiata w granicach linii demarkacyjnych z wapna, budujc ostatnie szace w czystej wojnie czowieka z mrwkami. Dugie, potargane wosy, sice pod oczyma, z ktrymi budzia si co rano, opuchlizna ng, znieksztacenie dawnego, stworzonego do kochania ciaa asicy zmieniy dawny modzieczy wygld Amaranty Urszuli 2 czasw, kiedy wesza do domu z klatk nieszczsnych kanarkw i uwizionym maonkiem, ale nie zmieniy ywotnoci jej ducha. Co za wistwo! - mwia ze miechem. - Kto by pomyla, e naprawd skoczymy jak jaskiniowi ludzie". Ostatnia ni czca ich ze wiatem zostaa zerwana w szstym miesicu ciy, kiedy otrzymali list, ktry, jak mona byo pozna na pierwszy rzut oka, nie pochodzi od kataloskiego mdrca. Ostemplowany by w Barcelonie, ale koperta zaadresowana zwykym niebieskim atramentem i urzdniczym charakterem pisma miaa niewinny i bezosobowy wygld nieprzyjaznych wiadomoci. Aureliano wyrwa go z rk Amaranty Uszuli w chwili, gdy zamierzaa rozerwa kopert. - Nie - powiedzia do niej - nie chc wiedzie, co w nim jest. Zgodnie z jego przeczuciem kataloski mdrzec nie napisa ju nigdy. Obcy list, ktrego nikt nie przeczyta, lea porzucony na pastw moli na pce, gdzie Fernanda zostawia kiedy przez zapomnienie obrczk, i tam spala si nadal wewntrznym ogniem swej zej wieci, podczas gdy samotni kochankowie eglowali przeciw prdowi tych czasw zbliajcego si koca, czasw bezlitosnych, wyczerpujcych si w daremnym trudzie zepchnicia ich odzi na pustyni rozczarowania i zapomnienia. wiadomi tej groby Aureliano i Amaranta. Urszula spdzili ostatnie miesice trzymajc si za rce, pogreni w mioci bezgrzesznej i lojalnej, z myl o synu pocztym w szale cudzostwa. Noc, przytuleni do siebie w ku, nie lkali si huczcej nawanicy mrwek, furkotu moli ani wyranego, nieustannego szelestu rosncych mchw w ssiednich pokojach. Nieraz budzili

204

ich zmarli krcy po domu. Syszeli Urszul staczajc bitwy z prawami stworzenia o zachowanie swego rodu, Josego Arcadia Buendi w poszukiwaniu zudnej prawdy o wielkich wynalazkach, syszeli modlc si Fernand, pukownika Aureliana Buendi gupiejcego od oszustw wojennych i wyrobu zotych rybek, Aureliana Drugiego konajcego od smutku samotnoci pord zabaw - i wtedy dowiedzieli si, e wielkie obsesje silniejsze s ni mier, i uszczliwia ich pewno, e nadal bd kocha si po mierci, jako widma, jeszcze dugo potem, gdy inne gatunki zwierzt przyszoci wydr insektom ten raj ndzy, ktry insekty wydzieraj teraz ludziom. Pewnej niedzieli o szstej po poudniu Amaranta Urszula poczua pierwsze ble porodowe. Umiechnita akuszerka dziewczynek uprawiajcych nierzd z godu kazaa jej wej na st w jadalni, usiada okrakiem na jej brzuchu i walia w ni bez ceremonii, dopki jej krzykw nie zaguszy wrzask wspaniaego noworodka pci mskiej. Poprzez zy Amaranta Urszula rozpoznaa w nim od razu jednego z wielkich Buendiw, bo by krzepki i energiczny jak Jose Ar-cadiowie, z oczyma otwartymi i wszechwidzcymi jak Aurelianowie, predestynowany do zaoenia rodu jeszcze raz od pocztku, oczyszczenia go ze szkodliwych wpyww i zdjcia kltwy samotnoci, poniewa on jeden na przestrzeni stuleci zosta poczty z mioci. - Istny jaskiniowiec - powiedziaa - bdzie mia na imi Rodrigo. - Nie - zaprotestowa jej m - bdzie mia na imi Aureliano i wygra trzydzieci dwie wojny. Po odciciu ppowiny akuszerka przy wietle lampy, ktr trzyma Aureliano, zacza za pomoc gagana usuwa sin ma oblepiajc jego ciao. Dopiero przewrciwszy go na brzuszek zauwayli, e natura wyposaya go w co wicej ni reszt ludzi, i nachylili si, by sprawdzi. By to wiski ogon. Nie przerazili si. Aureliano i Amaranta Urszula nie znali precedensu rodzinnego ani nie pamitali straszliwych obaw Urszuli i akuszerka uspokoia ich do reszty, twierdzc, e ten niepotrzebny ogon bdzie mona obci, gdy may zacznie zmienia zby. Potem nie mieli ju czasu wrci do tej myli, gdy Amaranta Urszula wykrwawiaa si niepohamowanym strumieniem. Prbowali zatamowa krew za pomoc pajczyny i popiou, ale byo to tak, jakby kto rkami usiowa zatrzyma kaskad. Z pocztku wysilaa si, eby zachowa dobry humor. Braa za rk wystraszonego Aureliana i bagaa, eby si nie martwi, e tacy ludzie jak ona nie s stworzeni do umierania wbrew woli, i zamiewaa si z barbarzyskich rodkw leczniczych akuszerki. Ale w miar jak Aureliana opuszczay nadzieje, Amaranta Urszula robia si przezroczysta, jakby wiato przenikao j na wskro, a wreszcie zapada w senne odurzenie. W poniedziaek o wicie przyprowadzono kobiet, ktra przy ku odmwia modlitwy kauteryzacyjne, niezawodne dla ludzi i zwierzt, ale pomienna krew Amaranty Urszuli bya nieczua na wszystkie zaklcia inne ni miosne. Po poudniu, po dwudziestu czterech godzinach rozpaczy, wiedzieli, e nie yje, gdy strumie krwi wyczerpa si samoistnie, wyostrzy si jej profil i alabastrowy poblask wygadzi bruzdy w twarzy, na ktr powrci umiech. A do tego czasu Aureliano nie rozumia, jak bardzo kocha swoich przyjaci, jak mu byli potrzebni i jak wiele daby za to, eby by z nimi w tej chwili. Woy dziecko do koszyczka, ktry dla niego przygotowaa matka, zakry twarz zmarej i bdzi bez celu po opustoszaym miecie w poszukiwaniu cieki powrotnej w przeszo. Zastuka do drzwi apteki, gdzie nie bywa w ostatnich czasach, i znalaz w tym miejscu warsztat stolarski. Staruszka, ktra z lamp w rku otworzya drzwi, ulitowaa si nad jego obkacz mow i

205

uparcie twierdzia, e tam nigdy nie byo apteki i nigdy nie znaa kobiety imieniem Mercedes, z wysmuk szyj i sennymi oczami. Paka z czoem wspartym o drzwi dawnej ksigarni kataloskiego mdrca, wiadom, e paci spnionymi zami za mier, ktrej nie chcia opakiwa w por, eby nie prysn czar mioci. Kaleczy sobie pici tukc o betonowy mur dawnego Zotego Dziecicia" woajc, eby przysza Pilar Ternera, obojtny na pomaraczowe dyski wietlne, ktre przebiegay niebo i ktre tyle razy obserwowa z naiwnym zachwytem w noce uciech na dziedzicu flamingw. W ostatnim otwartym szynku zrujnowanej dzielnicy rozrywek zesp gitarzystw piewa pieni Rafaela Escalona, siostrzeca biskupa i spadkobiercy tajemnic Francisca el Hombre. Waciciel z uschnit rk, jakby zwglon za to, e podnis j przeciw wasnej matce, zaprosi Aureliana na butelk gorzaki, a Aureliano postawi mu drug. Szynkarz opowiedzia histori nieszczcia z rk, Aureliano opowiedzia mu o nieszczciu z sercem, ktre uscho i obrcio si w wgiel, bo podnis je przeciw wasnej siostrze. W kocu pakali razem i Aureliano przez chwil mia wraenie, e bl min, ale kiedy pozosta sam w ten ostatni ranek Maconda na rodku placu, rozoy rce gotw przebudzi cay wiat i wykrzykn z gbi duszy: Przyjaciele to banda otrw! Nigromanta wycigna go z kauy wymiotw i ez. Zaprowadzia go do swego pokoju, umya i zmusia do wypicia filianki rosou. Mylc, e to go pocieszy, skrelia zapisane wglem na cianie jego dugi za niezliczone seanse miosne dotychczas nie spacone i zacza wspomina swoje wasne samotne smutki, eby nie pozostawi go samego w paczu. O wicie, po krtkim i niespokojnym nie, Aureliano znw odzyska wiadomo, e boli go gowa. Otworzy oczy i przypomnia sobie dziecko. Nie znalaz go w koszyczku. W pierwszej chwili ogarna go rado na myl, e to Amaranta Urszula obudzia si ze snu mierci, eby zaj si synkiem, ale jej zwoki nadal byy tylko kamiennym wzgrkiem pod przecieradem. Przypomniawszy sobie, e wchodzc zasta otwarte drzwi sypialni, Aureliano przeszed przez ganek nasycony porannymi zapachami majeranku tzafczsdo fatalni, gdzie jeszcze pozostay lady porodu: duy garnek, zakrwawione przecierada, doniczki z popioem i skrcona ppowina dziecka w pieluszce na stole obok noyczek i sznurka. Myl, e akuszerka wrcia po dziecko w cigu nocy, daa mu chwil spokoju. Opad na fotel, ten sam, ktry zajmowaa Rebeka w pierwszych latach domu, udzielajc lekcji haftu, i w ktrym zasiadaa Amaranta grajc w warcaby z pukownikiem Gerineldem Marquezem, potem Amaranta Urszula szyjc wyprawk dla dziecka, i w przebysku jasnoci umysu zrozumia, e jego dusza nie udwignie ciaru tak okropnej przeszoci. Przeszyty miertelnymi grotami wasnych i cudzych wspomnie podziwia nieugito pajczyny na krzakach zwidych r, wytrwao mchu, cierpliwo powietrza w promiennym poranku lutowym. I wtedy zobaczy dziecko. Bya to pusta skra, zescha i wzdta, ktr wszystkie mrwki wiata cigny do swoich mrowisk po wirowej ciece w ogrodzie. Aureliano nie poruszy si. Nie dlatego, by sparaliowaa go groza, lecz dlatego, e w tym niesamowitym momencie ujawniy mu si ostateczne szyfry Melquiadesa i zobaczy epigraf jego pergaminw idealnie tkwicy w czasie i przestrzeni ludzi: Pierwszy z rodu przywizany jest do drzewa, a ostatniego zjadaj mrwki". W adnej chwili swojego ycia Aureliano nie by bardziej trzewy i przytomny ni w tej, kiedy zapomnia o swoich zmarych i blu po swoich zmarych i zabi na nowo drzwi i okna deskami Fernandy, by nie da do siebie przystpu adnym gosom tego wiata, bo ju wtedy wiedzia, e w pergaminach Melquiadesa wypisany jest jego los. Odnalaz je nienaruszone pord przedhistorycznych rolin, dymicych kau i wietlistych owadw, ktre wygnay z pokoju wszelki lad pobytu czowieka na ziemi, i nie do cierpliwy, by wynie je stamtd na

206

wiato, tam, na miejscu, stojc w olniewajcym blasku poudnia, zacz odczytywa je gono, bez trudu, jakby byy napisane po hiszpasku. Byy to dzieje rodziny opowiedziane przez Melquiadesa a do najbahszych szczegw, na sto lat przedtem. Napisa je w sanskrycie, swoim jzyku rodzinnym, i zaznaczy wiersze parzyste tajnym szyfrem Cesarza Augusta, a nieparzyste wojskowymi szyframi Spartan. Kocowy kamufla, ktry Aureliano zaczyna dostrzega, kiedy oszoomia go mio do Amaranty Urszuli, polega na tym, e Melquiades nie uoy faktw w umownym czasie ludzi, lecz skoncentrowa jeden wiek epizodw codziennych tak, e wszystkie wspistniay w jednym momencie. Zafascynowany odkryciem Aureliano czyta kolejno na gos piewane encykliki, ktrych sam Melquiades kaza sucha Arcadiowi, a ktre w rzeczywistoci byy przepowiedniami jego egzekucji, i znalaz zapowied o narodzinach najpikniejszej kobiety wiata, ktra wstpia w niebo duchem i ciaem, pozna losy dwch bliniakw pogrobowcw, ktrzy zaniechali odczytania pergaminw nie tylko przez nieudolno i brak wytrwaoci, lecz dlatego, e ich prby byy przedwczesne. W tym punkcie, niecierpliwie pragnc pozna swoje wasne pochodzenie, przerzuci kartki. Wtedy zerwa si wiatr, ciepy i peen gosw przeszoci, szeptw dawnych pelargonii i westchnie, rozczarowa dawniejszych ni najbardziej uparte tsknoty. Nie zauway, bo w tej chwili odkrywa pierwsze zalki swojego istnienia we frywolnyro dziadku lekkomylnie wdrujcym przez zudn pustyni w poszukiwaniu piknej kobiety, ktrej nie da szczcia. Aureliano pozna go i ledzc ukryte cieki jego potomkw znalaz moment, w ktrym sam zosta poczty o zmierzchu, pord skorpionw i tych motyli w azience, gdzie prosty robotnik syci swoj dz z kobiet, ktrej ulego zrodzia si z buntu. By tak pochonity lektur, e nie czu take drugiego podmuchu wiatru, ktrego cyklonicz-na sia wyamaa z zawiasw drzwi i okna, zerwaa dach z ganku od strony wschodniej i wstrzsna fundamentami. Wtedy dopiero odkry, e Amaranta Urszula nie bya jego siostr, ale jego ciotk, i e Francis Drak napad na miasto Riohacha tylko po to, eby oni mogli szuka si wzajemnie po najbardziej zawiych labiryntach krwi, a do spodzenia mitologicznego zwierzcia, ktre miao pooy kres rodowi. Macondo byo ju wirujcym supem kurzawy i gruzu, miotanym furi biblijnego huraganu, kiedy Aureliano przerzuci jedenacie stronic, by nie traci czasu na fakty zbyt dobrze mu znane, i zacz odczytywa moment, ktry przeywa obecnie, odcyfrowujc go w miar przeywania, widzc samego siebie w trakcie odczytywania ostatniej strony pergaminw, tak jakby to widzia w mwicym zwierciadle. I znw przeskoczy kilka wierszy, by wyprzedzi przepowiedni i sprawdzi dat i okolicznoci swojej mierci. Ale nim doszed do ostatniego wiersza, zrozumia ju, e nie wyjdzie nigdy z tego pokoju, gdy powiedziane byo, e miasto zwierciade (lub zwierciadlanych miray) zmiecione bdzie przez wiatr i wygnane z pamici ludzi w chwili, kiedy Aureliano Babilonia skoczy odcyfrowywa pergaminy, i e wszystko, co w nich spisano, niepowtarzalne jest od wiekw i na wieki, bo plemiona skazane na sto lat samotnoci nie maj ju drugiej szansy na ziemi.

207