T.C. BALIKESR NVERSTES F.E.F.

KARES TARH KULB BLTEN 2007/1

FENER RUM PATRKHANES ve FAALYETLER Cansen nc Rum Ortodoks patrikhanesi, gnmzde Fndkl ve Kabata adn verdiimiz yerler arasndaki bir manastrda kurulmu, sonra o zamanlar kk bir ahap kilise olan Ayasofyaya tanmtr. Daha sonra (srasyla) Aghiairini kilisesine, Aghian Apostoloi kilisesine, Pamakaristos Manastrna, Hali Fenerindeki Panaghia Vlahsarai kilisesine, Balattaki Aghios Dimitrios kilisesine, son olarak da Fenerdeki Aghios Gheorgios kilisesine gemitir. Dou Roma mparatorluu (Bizans) kurulduu zaman stanbul Bapiskoposu, Rumeli ve Anadolu piskoposlarn ynetimi altna alarak Konstantniyye-Yeni Roma Bapiskoposu ve Cihanmul Patrik unvann almtr.1 Ortodoks Kilisesinin bapiskoposluu stanbulda Fener semtindeki Ayayorgi kilisesinde bulunduu iin Trkiyede Fener Rum Patrikhanesi adyla anlmaktadr. Semt nemini, Rum patrikhanesinin ve Ortodoks kilisesinin merkezi olmasna borludur.2 stanbul Rumlarnn odak noktas saylan Fener Rum Ortodoks patrikhanesi, bu evredeki Rum soylularnn ve zenginlilerinin mekn olmutur. Fener semti de Bizans dneminden beri Rumlarn baskn olduklar bir blge olmu ve 1960l ylara kadar bir Rum semti olarak kalmtr. Ayn zamanda dnyann deiik lkelerinden Ortodokslarn ziyarete geldii bir yer konumuna gelmitir.3

Fener Rum Patrikhanesinin Kuruluu ve Geliimi: Fener patrikhanesi, mparator Byk Konstantin tarafndan miladi IV. asrda ark hristiyanlarnn dini inanlarna cevap vermek maksadyla Roma Kilisesine tabi olarak kurulmu ve 1054de stanbul Kilisesi istiklalini ilan ederek Garp Kilisesinden ayrlmtr. Bir kilisenin Ekmenik (evrensel) kabul edilmesi iin bir havari tarafndan kurulmasnn kriter alnd znik (325) konsilinde, bu arta uyan skenderiye, Antakya, Roma Kiliseleri Ekmenik (evrensel) patrikhane olarak tescil edilirken, bu kritere sahip olmayan stanbul Kilisesi Hereclea Metropolitliine bal bir episkoposluk kilisesi olarak kabul edilmitir.4 Zamanla stanbul patrikhanesi Roma patrikhanesinden uzaklamaya balamtr. Bat Roma mparatorluunda papalk ve Dou Roma mparatorluunda stanbul patrikhanesi iki bal ynetimin iki bal kilisesini tekil etmilerdir.5 Bylece hristiyan dnyasnda ayrlklar balamtr. Bir grup Hz. sann Tanrln kabul etmi (Ortodoks), dier bir grup ise sann Tanrl ve insanl tartlmaz, birbirine de kartrlamaz grn (Katolik) benimsemitir. Efeste bu karklklar gidermek iin yeni bir konsil toplanm ve burada sa iki tabiatldr; biri ruhani biri de bedeni olarak hem insan hem de tanrdr eklinde bir karar alnmtr. Bu gr benimsemeyenlerin mcadelesi zerine konsil Kadkyde tekrar toplanmtr. Romadaki papann isteine uyarak konsil, sa iki tabiatldr grn tekrar kabul etmitir. Ayrca Kadky konsili daha nce stanbul patrikliine tannan haklar teyit etmitir. Bu karar stanbulu Roma seviyesine ykseltmitir ama kiliselerin ayrln da kesinletirmitir. Konsilin bu nemli kararlar gnmze kadar gelen patrikhaneyi;

Balkesir niveristesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Lisans III. Snf rencisi. Cansen.oncu@hotmail.com 1 Bu unvann Rumcas Arhiepiskos Konstantinuoleas Neas Romis Ke kumenikos Patriarhis olarak tarihe gemitir. Jak Deleon, Balat ve erevesi, Bir Semt Monografisi, Can Yaynlar, stanbul, 1991, s. 128. 2 rfan Kbrslolu, Patrikhane Kstebekleri: Balat ve Fener Semtlerinin Rehabilitasyonu (stanbul Tarihi Yarmadas), Fatih Belediyesi Avrupa Birlii UNESCO Dnya Miras Merkezi, Fransz Anadolu Aratrmalar Enstits, , stanbul, 1998, s.25. 3 Deleon, a.g.e., s.134 4 Mehmet elik, Trkiyenin Fener Patrikhanesi Meselesi, Akademi Kitabevi, zmir 1998, s.55. 5 Sami Emirhan, Fener Rum Patrikhanesinin Dn Bugn ve Yarn, Harp Akademileri Yaynlar, stanbul, 1995, s.2.

Cansen nc, Fener Rum Patrikhanesi ve Faaliyetleri

87

T.C. BALIKESR NVERSTES F.E.F. KARES TARH KULB BLTEN 2007/1

Ortodoks dnyasnn bayraktarl yaparak Vatikan ile rekabet etmesine ve zamanmzda ise yeni bir Vatikan olma yoluna itmitir.6 Hristiyan dnyas Hz. sann tabiat dnda IX. asrdan itibaren ikonalar tartmaya balamtr. Ortodoks Hristiyanlar ikonalara ibadetlerinde byk nem vermekteydiler. Evlerine ve kiliselerine asarak nnde ibadet etmekte gelenei bu mezhebin gelenekleri arasna yerlemi durumdayd. konalar daha ok say, Meryemi ve kutsal ruhu tasvir eder ve bu resimlerde Ortodokslar ilahi gzellikler bulmaktaydlar.7 ki kilise arasndaki bu ekime Bizans da ypratmtr. zelikle Bizans 1400l yllarda Trk tehlikesini hissetmi ve evreden yardm alma gerei duymutur.1439 ylnda bu sefer Floransada konsil toplanmtr. Birok konunun tartld bu konsilde stnlk Vatikandadr. Bir ksm dnrler, Ortodoks kilisesinin kurtuluunun ancak Trk egemenliinin kabul edilmesi ile mmkn olacan kabul etmitir.8 Zamanla da Trk hkimiyetinden kurtulacaklarn planlamlardr. Bu dnce Ortodoks ve Katolik toplumlarn birbirine olan byk dmanln gstermektedir. Yandaki Resim: Fener Rum Patrikhanesinden bir grn. ki kilisenin ayrlma sebebi sadece aralarndaki yetki mcadelesi deildir. Dou-Bat kiliselerinin arasndaki kltr fark da bu ayrlmaya destek verir. Douda kilise topluluklarn oluturan halkn gr ok nemliyken, batda kilise rgtnn kendisi her eyden nce gelmektedir. Piskoposlar arasnda tartlmaz bir yetki stnlne sahip olan papa Katolik kilisesinin tek lideridir. Bu kadar gl olmasna karn, Vatikan konseyi, 1870te bir de papann yanlmazl kuraln kabul etmi ve Fener Patrii eitler arasnda birinci kabul edilmitir. Patriin bu ncelii onursaldr. Romada zellikle IX. yzyldan itibaren papann siyasi otoritesi iyice ortaya kmtr. Ama stanbulda siyasi otorite her zaman imparatordadr.9 XII. yzylda gerekleen IV. Hal Seferi hem Bizans mparatorluu hem de patrikhane iin byk bir ykma yol amtr. 1204te Kudse ynelmek yerine, stanbulu igal eden Latinler, 1261e kadar bu ehri harabeye evirmilerdir. Patrikhane ise bu ykmn ardndan znike tanmtr. Latinlerin istilas bittikten sonra, iki kilise birlemek amacyla tekrar toplanmsa da yine baar salanamamtr. Bunun ardndan iki yzyl boyunca toparlanamayan Dou Roma mparatorluu 1453te Osmanl Devleti tarafndan ortadan kaldrlmtr. Patrikhane tekilatna bakacak olursak, btn Ortodoks kiliseler, Dou kiliselerine tabi olarak onun etrafnda toplanmlardr.(Gregoryenler, Sryaniler ve bazlar hari) Dou kilisesinde en yksek makam patrikliktir. Papaz, Piskopos, Metropolit bu bnyede bulunmaktadr. Sensinot meclisi ve Metropolitler heyeti de meclis olarak bu yapda mevcuttur. Yapsal olarak ise kiliseler ve manastrlar vardr. Katolik Hristiyanlarn, yani Garp kilisesinin en yksek makam Roma Kilisesi ve en yksek reisi ise papa olduu gibi, Ortodoks Hristiyanlarn, yani ark kilisesinin en yksek makam, Fener patrikhanesi, lideri ise Fener Patriidir.10 Bunlardan baka ikinci derece patriklikler de vardr. Bunlar, Rus Ortodokslarn reisi Moskova Patriklii, merkezi skenderiye olan Msr ve Tevabii Rum Patriklii, merkezi am olan Antakya Patriklii ve Kuds Rum Patrikliidir. Bunlarn hepsi en yksek makam olan Fener patrikhanesine baldr. Bapapaz Fener Rum Patriidir ve son sz ona aittir.11
6 7

Emirhan, a.g.e., s.2. Emirhan, a.g.e., s.3. 8 Emirhan, a.g.e., s.4. 9 Ahmet F. zbilge, Fener, Balat, Ayvansaray, Balam Yaynlar, stanbul, 2005, s.157. 10 Bekir Berk, Patrikhane ve Kbrs, ebilrread Dergisi, Dacn Gne Yaynlar, stanbul, 1962, s.16. 11 elik, a.g.e., s. 6667.

Cansen nc, Fener Rum Patrikhanesi ve Faaliyetleri

88

T.C. BALIKESR NVERSTES F.E.F. KARES TARH KULB BLTEN 2007/1

stanbulun Fethinden Sonra Patrikhane: 1453 ylnda stanbulu fethederek bakent yapan Fatih Sultan Mehmet burada ok sayda Rum Ortodoksun yaadnn bilincinde ve patrikhanenin neminin farknda olup patriklik makamna yz yze grt Cennadiosu getirmitir. Bir fermanla, patrikhaneye nceden sahip olduu haklardan daha fazlasn vererek ona zerk bir stat kazandrmtr. Fatihin tek istedii, bir daha kesinlikle Vatikan ile birleme abasna girilmemesidir. Zaten setii Cennadios da birleme kartdr.12 Yandaki Resim: Fatih Sultan Mehmet. Helenizm ve Rum Ortodoks kilisesinin varln Osmanl mparatorluu dneminde devam ettirebilmesi Fatih Sultan Mehmet sayesinde olmutur. stanbulun fethinden sonra Ege adalarna, Akdeniz lkelerine, zellikle Yunanistana, talyaya ve Fransaya g eden Bizansn aristokrat aileleri, Fatih Sultan Mehmetin Ortodoks mezhebini serbest brakmasyla Trkiyeye geri dnmlerdir. Fatih, Ortodoksluu Avrupadaki Katolik gce (Bat Roma Kilisesi, yani papalk) bir set olarak grmtr. Rum Ortodoks Patriklii bu sayede Bizans mparatorluunun salad imtiyazlar devam ettirmitir. Fatih, bir altn asa, bir beyaz at ve 400 dka altn hediye ederek patriin tm Ortodoks dnyasnn ruhani lideri olduunu bildirmi ve patrikhanede ihtiam iinde yaamasna zen gstermitir.13 Ayrca Fener patrikhanesinin Rum cemaati zerindeki yetki ve sorumluluklarn aynen devam etmesini salamtr. Nitekim Fatih daha sonra Cennadiosa gnderdii bir beratla, patrikhanenin grev, sorumluluk ve statsn belirlemitir; Kimse patrie tahakkm etmesin. Kim olursa olsun kimse kendisine ilimesin. Patrik ve maiyetinde bulunan byk rahipler her trl hdemat- umumiyeden mebbeden mafur olsun. Kiliseleri camiye tahvil edilmesin, izdiva ve definleri adat- saireleri Rum kilisesi usul-u kavidine tevfikan ve kemakn ifa olsun, paskalya yortularnn icrasnda devam olunarak bu mnasebetle Fener, yani Rum mahallesi kaplar gece ak kalsn.14 Fatihin verdii imtiyazlar sayesinde, Ortodoks patriklii gerek dhili istiklali gerek ruhani salahiyet sahasnn etkileri bakmndan Bizans devrine nispetle daha kuvvetli ve nfuz dairesi daha geni bir messese haline gelmitir. Fatihten nce asrlar boyunca patrikhane imparatorlarn, yani din Devletin mdahalesine maruz kalmtr. Trk idaresinde vaziyet tamamyla bunun aksinedir. Zira mslman Trkler, muhtariyet verdii hristiyan-Rumlarn din, mezhep ve medeni hukuk ilerine karmam ve patrikhaneyi devlet siyasetine hibir zaman alet ittihaz etmemitir. Sonralar yaplan tetkikler, Trk devrindeki imtiyazlarn Bizans devrini glgede brakacak kadar geni olduunu meydana karmtr.15 Fatih Sultan Mehmet stanbulun fethinden sonra, burada bulunan halkn yaay tarzn ve dini ballklarn deitirmemitir. Aksine onlarn (Ortodoks kilisesi) koruyuculuunu stlenerek, daha rahat faaliyetlerde bulunmalarn salamtr. Fatih yaynlad fermanla kilise ve inanlarn teminat altnda olduunu bildirmitir. Bu imtiyazlar Rumlara olduu gibi Yahudi ve Ermeni cemaate de tannmtr. Ortodokslara Osmanl Devleti tarafndan verilen dini imtiyazlar u ekilde sralanabilir; 1. Ortodokslar kimse rahatsz etmeyecektir. 2. Patrik ve ona bal piskoposlar her trl vergiden muaf tutulacaktr. 3. Piskopos ve metropolitler yarg ayrcalklarna sahip olacaklardr.

zbilge, a.g.e., s. 157. Deleon, a.g.e., s. 136. 14 Blent Atalay, Fener Rum Ortodoks Faaliyetleri (1908-1923), Tarih ve Tabiat Vakf Yaynlar, stanbul, 2001, s. 122-123. 15 Berk, a.g.m., s.21.
13

12

Cansen nc, Fener Rum Patrikhanesi ve Faaliyetleri

89

T.C. BALIKESR NVERSTES F.E.F. KARES TARH KULB BLTEN 2007/1

4. Evlenme, boanma ve dini ibadetlerini zgrce yerine getirebilecekler. 5. Kiliseler cami olmayacaktr. O zamana dek sadece ruhani lider olan patrik bu maddeler ile padiahn koruyuculuunda kendi dini topluluunun birok dnyevi ilerinin de tartlmaz yneticisi olmutur. Rum Ortodoks patrii, dini yetkilerine, yarg ve eitim alanndaki yetkilerini de katmtr. Osmanl Devleti bnyesindeki Ortodoks mezhebinden olan Srp, Romen, Bulgar, ve baz Arnavutlar Rum Ortodoks Patrikliine balanmlardr. Bylece patrik ok geni bir kitle zerinde sz sahibi olabilmitir.16 Yandaki Resim: Ortodoks Hristiyanlar iin kutsallk arz eden ikonalardan bir rnek. Tasviri en yaygn biimde yaplan Hz. sa ve Kutsal Meryam. Brockelman, 1949da Pariste yaynlanan Histoire Des Peuples Et Dese Tats slamiques adl eserin 235. sayfasnda Fatihin icraatndan bahsederken bu noktay yle anlatr: Hkm altna ald Rumlarn vaziyetini derhal tanzim etti. Ecdad nasl Bulgarlarn ruhani tesisatna ilimemise kendisi de slamiyetin dini ananelerine dahi mutabk olan o eski hikmet-i hkmete tamamyla riayet ederek Rum Ortodokslarn zerinde medeni hukuk itibariyle kaza hakk da vererek salahiyetlerini bsbtn arttrd. Patrikhanenin ruhani salahiyet sahasnn da eskisine nispetle fevkalade genilediini 1934te Pariste yaynlanan Historire De La Turquie adl eserinin 193. sayfasnda Colonel Lamouche, yle anlatr: Kilise kanunlarna gre evvelce ruhani salahiyeti kendi patriklik hudutlarna, yani Trakya ile Anadoluya mnhasr olan Ortodoks patrii artk (Rum milletini) tekil eden btn Ortodoks hristiyanlarn hukuki reisi vaziyetine geti. Rum Piskoposlar da ruhani dairelerindeki Ortodokslarn mahalli reisleri ve Trk idaresine kar mmessilleri haline geldi. slam hukukunun aile, nikh, talak ve miras ahkm gibi baz ksmlarnn mahiyetleri itibariyle hristiyanlara tatbikine imkn olamayaca iin bu hususlarda kaza salahiyeti piskoposluk idarelerindeki ruhani mahkemelere brakld. Ceza sahasnda bile bunlara baz salahiyetler verildi.17 Grld gibi patrikhane Fatih zamannda istiklaline kavumu, huzur ve ehemmiyetle en geni haklara sahip olmutur. Patrikhaneye verilen dini ve sosyal imtiyazlar zamanla daha da geniletilmitir. Aznlklar kendi okullarn ap tedrisata giritii vakit devlet bu okullara hibir ekilde mdahale etmemi, ders programlarna karmamtr. Aznlklarn her gn yeni imtiyazlar elde etmesine paralel olarak patrikhane de imtiyazlarn geniletmi adeta devlet iin devlet olmutur. nk Fatih zamannda verilen fermanla kiliselere devlet mdahale etmemi, i ilerine karmamtr.18 Osmanl Dneminde Patrikhanenin Yetkileri ve XIX. Yzyldaki Faaliyetleri: Btn padiahlar patriklerden ve patrikhaneden sadakatten baka bir ey istememiler ve beklememilerdir. Varln, istiklalini ve dindalarna kar olan hkimiyetini Fatihin bahettii imtiyazlara borlu olan patrikhanenin buna kar mukabelesi devletin zayflamasnn ardndan ihanet olmu, kendisine hayat hakk verenlere kar suikast tertiplerine girimi, elde ettii haklar silah olarak kullanm, hamisini bu silahlarla kullanmaya kalkm, Trk mparatorluunu ykmaya uram, slama harp ilan etmi, her frsatta mslman Trkn dmanlar ile birlemi, ona kar kahpece tertiplere girimi, merkezi stanbul olmak zere Bizans mparatorluunu ihya maksadyla Yunan ihtilalini hazrlam, bir fesat oca, tertip hanesi, ihanet yuvas olarak faaliyette bulunmutur.19

16 17

lknur Polat Haydarolu, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Ocak Yaynlar, Ankara, 1993,s. 174. Berk, a.g.m., s.22. 18 Emirhan, a.g.e., s. 10. 19 Berk, a.g.m., s.2122.

Cansen nc, Fener Rum Patrikhanesi ve Faaliyetleri

90

T.C. BALIKESR NVERSTES F.E.F. KARES TARH KULB BLTEN 2007/1

Yandaki Resim: Ortodokslar iin kutsallk arz eden ikonalardan bir rnek. Patrikhane zellikle XIX. yzylda Osmanl hkimiyetine kar zaman zaman ihanet ierisinde olmutur. Osmanl ynetiminin iyi niyetine karlk hep eski Bizansn canlandrlmas hayali peinde koulmutur. Zaten patrikhanenin Osmanl mparatorluu ierisinde yaamas Bizansn devam ettii havasna sokulmu ve er ge Bizansn tekrar canlanacana inanlr olunmutur.20 stanbul Patrii Grigoryus, Yunanistann bamszl ile sonulanan Mora isyannn kmasnda nemli rol oynamtr. Ancak isyann ba olan patrik Grigoryus kendisine ynelen pheleri datmak iin asileri aforoz etmitir. Oysa bu gz boyamak iin yaplan bir harekettir. Grigoryus bu hareketinde samimi deildir. Zira elebalarnn kim olduunu ve cemiyetin faaliyetlerini zamannda hkmete bildirmemitir. Bu arada Rusyann gizli srlarna vakf olma baarsn gsteren Krml Yusuf Bey sadrazama Rusyadan getirdii eitli belgeler sunmutur. Bu belgelere gre isyann hazrlaycs patrik Grigoryustur. Sadrazam Ali Paa durumu padiaha arz etmi ve Padiah sadrazamla konuyu detaylaryla tartmtr. Kimseye haber verilmeden ani bir basknla patrikhanenin aranmasn emretmitir. Baskn baarl bir ekilde yaplm ve isyana ait tm belgeler ele geirilmitir. Ele geirilenler arasnda Moral asilere yazlan mektuplar, stanbuldaki hazrlklarn ne durumda olduu hakknda verilen bilgiler, Dileri bakanlnda alan Fenerli Rumlarn Devletin gizli bilgilerine ait verdikleri raporlar, ngiliz ve Fransz elilerin patrikhaneye verdikleri gizli bilgiler, Rusyadaki isyan hazrlklarna ait bilgiler, Odessadaki Etniki Eterya Cemiyetinden gnderilen silahlara ait dkmler, dnya Ortodoks lemine hitap eden mektuplar, yardm ve para makbuzlar yer almaktadr. Bulunan deliller sonucunda patrik suunu kabul etmi ve hibir eyi inkra ynelememitir. Bunun zerine II. Mahmut patrik Grigoryusu patrikhane kapsnda astrmtr. O gnden beri orta kap patriin ansna hep kapal tutulmutur. Bu olay, Rumlarn iinde kin ve nefrete dnm, o gnn intikamn alacaklar gne kadar o kapnn almamas karar alnmtr.21 Fener patrikhanesi evrensel bir kilise olmamasna ramen btn siyasi faaliyetlerinde Rum halknn kilisesi gibi davranmtr. Patrik ise Osmanl padiahlarndan ald imtiyazlarla bir kral gibi muamele grmtr. Patriin emrinde dini konularda alan Sinad Meclisine ilave olarak Cismani Meclis de kurulmutur. Patrikle grebilmek ancak mabeynciler vastasyla mmkn olmaktadr. Patrikliin g ve kuvvet kazanmas aznlklar, zellikle Rumlar zerinde etkili olmutur. Rumlar patrie her konuda gvenmi ve itimat etmilerdir. Patrikhane de ileride kurulacak Rum mparatorluunun temellerini atmay hayal etmitir. Bunu gerekletirebilmek iin baz patrikler ideolojileri yaatmann yegne yolunun eitim olduu bilincindeydiler. Bu nedenle de patrikhaneye bal dini okullarda Rum vatanseverliini ilemilerdir. Papazlar ise patrikhanede ayn duygular ile yetitirilmi ve bunlar en cra kylere kadar giderek vaazlarda Rum milliyetilii fikrini alamlardr. Patrikhane Rum milliyetilii fikrini alarken, dier ynden de Ortodoks olan fakat Rum olmayan Bulgar, Srp ve Arnavutlarn ibadetlerini Rumca yapmalar emrini vermi ve kendi dilleri ile dilleri ile yazlm kitaplar toplatarak yaktrmtr.22 Osmanl mparatorluu ierisindeki tebaalar daimi surette din ve inan zgrl ierisinde yaamtr. Gayrimslim olarak adlandrlan bu gruplar Hara denilen bir vergi demekle mkellef tutularak ve genelde ticaret, tercmanlk, el sanatlar, esnaflk gibi iler yaparak hayatlarn idame ettirmilerdir. Hristiyan ve Yahudi tebaann giyimi Trklerin giyimine benzemekle birlikte Trklerin sk giydikleri, beyaz, sar, krmz ve yeil renkleri giymemilerdir. Sosyal ve dini yaantlarnda kstlamalar olmamtr. Kendilerine ait matbaa kurarak dini eserlerini bastrabilmiler. Kilise, manastr ve sinagoglarda kendi dinlerinin ibadet ve ayinlerini yapmalar engellenmemitir. Ayrca

20 21

Emirhan, a.g.e., s.12. Emirhan, a.g.e., s.14-15. 22 Emirhan, a.g.e., s.13.

Cansen nc, Fener Rum Patrikhanesi ve Faaliyetleri

91

T.C. BALIKESR NVERSTES F.E.F. KARES TARH KULB BLTEN 2007/1

devlet tekilat iinde Hristiyan tebaann manastr ve kilise ilerine bakan piskopos halifesi ad altnda resmi bir daire kurulmutur.23 Patrikler, Ortodoks Hristiyanlar arasndaki kiisel meselelerde de dini ve hukuki hkm vermilerdir. stanbul patrii her yl cemaatinden toplad paralardan oluan belli bir miktar vergiyi Osmanl hkmdarna demitir. Ancak patriin ynetiminde bulunan kiliseler, kilise arazileri ve papazlar hara ve dier vergilerden muaf tutulmulardr. Patrik ve metropolit seimi de ise seilmek isteyen kii devlete teminat akesi demek suretiyle padiah tarafndan greve atanmtr. XIX. yzyla kadar gayrimslimler, Devletin kendilerine tand haklardan yararlanarak son derece rahat bir hayat srmlerdir. Fransz ihtilalinden sonra gelien Batl dnce ve ideolojiler Osmanl toplumunda tartmaya balandnda, Avrupallarla yakn ilikileri olan gayrimslim topluluklar bu ideolojilere sahip kmaya balamlardr.24 Bu cemiyetlerin tahrikleri sonucu, byk devletler aznlklarn haklarn korumak bahanesiyle, Osmanl Devletinin i ilerine mdahale etme frsatn elde etmilerdir. Bu devletler, hasta adam olarak takdim ettikleri Osmanl Devletinin kn hzlandrmak iin Slav, Rum, Ermeni, Arap vb. Trk olmayan milletleri kkrtarak, onlar milliyetilik akmna tevik etmiler, bylece bu topluluklar Osmanl egemenliinden koparma yoluna gitmilerdir.25 Yandaki Resim: XIX. yzylda Fener Rum Patrikhanesi. (Kar tepedeki bina) Rumlar Ortodoks kilisesine tannan haklardan faydalanarak dini ayin serbestlii iinde eitim ve retim faaliyetlerine girimilerdir. Kiliselere bal olan ve din eitimi veren cemaat okullar patrikhanenin idare ve kontrolnde olmutur. ngiltere, Fransa ve Rusya gibi mttefik ve koruyucularndan feyiz alan Rumlar bamsz Yunan Devletini kurabilmek iin, bu yolda btn tekilatlarn yeniden organize etme yoluna gitmilerdir. Bu faaliyetlerini srdrebilecekleri ve dikkatlere nazar olmayacak tek yer okullardr. 1774 takip eden yllarda bata stanbul, Teselya ve Moradakiler olmak zere btn Rum okullarnn zellikle dini yaps bakmndan ehresi deimitir. Snflarda ihtilal papazlarla birlikte komitaclar da ders vermeye balamlardr. Etniki Eterya cemiyetinin kurulmasndan sonra Rum okullar bu cemiyetin denetimine girmitir. Artk okul, eitimden ok politikann hizmetinde olmutur. Rum okullarnn tarihe geen en byk faaliyeti Panhellenizmin kuvvetlenmesiyle bir bamsz Yunan Devletinin kuruluuna arac olmas ve bunun gereklemesinde byk bir rol oynamasdr.26 Osmanl Devletinin I. Dnya savana srklendii dnemde aznlk okullarnn says bir hayli artm ve savan sonunda ise Rum okullar adeta bir silah deposu haline gelmitir. Rum okullarnn Yunan politikasna alet edilmesine ve Trkler aleyhine gttkleri siyasete rnek olarak Edremit Cunda Adas belediye bakannn adadaki Rum okulundan ele geirdii 1884 yl ders programnn ieriinde Trk milletinin birlik ve btnlnn hangi yntemlerle bozulaca, Rum genliinin Trklere kar ne ekilde yetitirilecei ve nihai ama olarak stanbulun ne ekilde ele geirileceine dair olduka arpc aklama ve yntemlere rastlamak mmkndr.27

smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1988, s.321.
24 25

23

Emre zylmaz, Heybeliada Ruhban Okulu, Tamga Yaynlar, Ankara 2000, s. 2324. Haydarolu, a.g.e., s. 174. 26 Haydarolu, a.g.e., s. 175. 27 Haydarolu, a.g.e., s. 178.

Cansen nc, Fener Rum Patrikhanesi ve Faaliyetleri

92

T.C. BALIKESR NVERSTES F.E.F. KARES TARH KULB BLTEN 2007/1

En eski Rum okulu Fener Rum Mektebidir. XIX. asrda bu okul Trkiyedeki Rumlarn kltr merkezi olmu, ders programnn zenginliinden dolay vilayetlerden gelen varlkl ailelerin ocuklar bu okulda okumu ve bunlar sayesinde de Yunan kltr her tarafa yaylmtr.28 Islahat Ferman ile patrikhanenin ve mslman olmayan dini kurulularn, hukuksal ayrcalklar daha da geniletilmi ve bu kurulularn temsilcilerinin il ve ile meclisleri ile Ahkam- Adliye kurumlarnda temsilci bulundurabilmelerine olanak salanmtr.29 Patrikhane, son altm sene, 1860-1862 Nizamnamesine gre idare edilmitir. Osmanl padiah Sultan Abdlaziz tarafndan tasdik edilen bu nizama gre patrikhane, patriin nezaretinde olup, sivil iler iin drt metropolit ve sekiz laikten mteekkil muhtelit bir meclisin de yardmn temin eden 12 kiilik synode (Her iki meclis: Les Devx Corps) tarafndan idare edilmitir. te yandan, patrikhanenin Yunanistan lehinde gittike artan siyasi faaliyetlerini dikkatle takip eden Bulgarlar, 1870te, Srplar 1879da, Rumenler ise 1885te kiliselerinin istiklalini ilan ile mstakil dini cemaatler tesis etmekte gecikmemilerdir.30

Milli Mcadele Dneminde Patrikhanenin Faaliyetleri: 1919 Temmuzunda Fener Patrikhanesinin kapsna Bizans mparatorluu ifte kartall bayra aslmtr. Eski Yunanistan ihya etmekle beraber, Dou Roma mparatorluunu dirilterek stanbulu ba ehirleri haline getirmek maksadyla Farmason Eksantonun iki arkadayla birleerek kurduu ve Rus arnn yaveri Farmason Aleksandr bsilantinin gelitirdii Etniki Eterya Cemiyeti, Fener patrikhanesine bal olduu halde, Trk milletini srtndan vurmak iin, bu cemiyetin kollar yerine gemek zere, Rum Matbuat Cemiyeti, Rum Mdafai Milliye Cemiyeti, Rum Trakya Cemiyeti, Rum Muhacirin Cemiyeti, Rum Tccar Cemiyeti, Rum Kk Asya Cemiyeti, Rum Ebedi Cemiyeti ve Rum zcilik tekilat gibi cemiyetler kurmu ve bu cemiyetler vastasyla, mslman Trklere suikast hareketlerine girimitir.31 stanbul Patrikhanesi, 1821-1919 yllar arasnda 98 yl Etniki Eterya Cemiyetlerinin merkezi olmutur. 1896 ylnda Etniki Eteryann birinci derecedeki yeleri muhalif parti bakanlar ile yabanc memleketlerde bulunan Rum zenginlerinden olumaktayd. Bakanlar ise, eski Atina Belediye reisi Milast. Etniki Eterya, program gerei olarak Avrupa devletlerine Trk vaheti ve Trklerin medeni olmayan insanlar olduklar hususunda propagandalar yapld. 32 Bamsz bir Yunanistann kurulmasndan sonra, Etniki Eterya iki ynl bir aba gstermeye balamtr. Osmanl mparatorluu artk Avrupann yal adamdr. Saray olabildiine bir entrika ve sefahat yuvas olma yolunda yozlamtr. Hazine mflis ama hanedan ve vzera sefahati alabildiine gitmektedir. Etniki Eteryann Osmanl mparatorluunu iktisadi ynden kertme planlar tam bu sralar ortaya konmutur. Bu planda stanbul Rum Kilisesine yani patrikhaneye Trk hazine ve iktisadiyatn ykma vazifesi verilmitir.33 Yandaki Resim: Bizans Devletinin simgesi ift kartall bayrak. Yunanistann kurucusu olan patrikhane, bir merhale hedef olarak, Karadeniz sahillerinde Pontus Devleti kurmak iin harekete gemi ve Yunan ordularnn zmiri igalini
28 29

Haydarolu, a.g.e., s. 177. Berk, a.g.e., s. 15. 30 ahabettin Tekinda, Osmanl daresinde Patrik ve Patrikhane, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, stanbul, 1967, s. 51. 31 Bekir Berk, Patrikhane ve Kbrs, stanbul, 1962, s.11. 32 T.C. Genel Kurmay Askeri Tarih Stratejik Ett Bakanl, Trk Yunan likileri ve Megalo dea, Ankara, 1985 s. 63. 33 Kbrslolu, a.g.e., s. 15.

Cansen nc, Fener Rum Patrikhanesi ve Faaliyetleri

93

T.C. BALIKESR NVERSTES F.E.F. KARES TARH KULB BLTEN 2007/1

mteakip, Pontus haritasn tabettirip metropolitleri vastasyla Anadoluda dattrmtr. Patrikhane mmessilleri, Venezilos ile temas ettikten sonra Rum muhacirlerine yardm etme maskesi altnda Mavri Mira Cemiyetini kurmular, toplanan paralarla silah ve cephane depolanm ve tekil edilen etelerle mslman Trklerin katledilmesine balanlmtr.34 Patrikhane yurdumuzun i iktisadiyatn byk ustalkla, bata ngiliz ortaklar olmak zere Avrupann dier tccar devletleri ile tapusuna geirmi, Trk retim kaynaklarn gnmze ve daha kim bilir nice yllara kadar srecek bir haraca balamtr.35 Lozan antlamasndan nce patrikler, patriklik esas ile beraber balarna da Konstantinin saltanat alameti olan ve penesinde kre-i arz tutan prlantal Bizans mparatorluu tacn giymekteydiler. Siyasi bir iddia tayan bu alametlerin, Lozandan sonra terki gerekirken patrik bu tac tamakta devam ettii gibi, Bizans mparatorluk kilisesi tekilatna uygun olarak metropolitlikleri hala muhafaza edilmitir. Piskoposlarn yakalarn da Bizans armas sslemi ve btn metropolitler ayinlerde balarna ift kartall Bizans armas ihtiva eden talar giymeye devam etmilerdir.36 Yandaki Resim: Ermeni Ortodoks Kilisesi, stanbul. Mustafa Kemal Atatrk ise patrikhanenin faaliyetlerini u ekilde belirtmektedir; Bilahare elde edilen mevsuk malumt ve vesik ile teeyt ettii, stanbul Rum Patrikhanesinde teekkl eden Mavri Mira heyeti, vilayetler dahilinde eteler tekil ve idare etmek, mitingler ve propagandalar yapmakla megul Yunan salib-i ahmeri, resmi muhacirin komisyonu; Mavri Mira heyetinin teshili mesaisine hadim. (yardmcdr) Mavri Mira tarafndan idare olunan Rum mekteplerinin izci tekilatlar, 20 yan gemi genler de dahil her yerde tekilatlanmaktadr. Ermeni Patrii Zoven Efendi de Mavri Mira heyetiyle hem fikir olarak alyor. Ermeni hazrl da tamamen Rum hazrl gibi ilerliyor. Trabzon, Samsun ve btn Karadeniz sahillerinde teekkl etmi ve stanbuldaki merkeze bal Pontus Cemiyeti suhuletle ve muvaffakiyetle alyor. Atatrk Trk devriminin ardndan aznlk haklarnn ele alnmasnda bu hususlar gz nne alarak hareket etmi ve hibir aznlk gruba ayrcalk ve kapitlasyon nevinden imtiyazn verilmemesi iin zellikle gayret gstermitir.

Cumhuriyet Dneminde Patrikhanenin Faaliyetleri ve Megola dea lkesi: 1955 ylnda bir gazetede kan habere gre; Fener patrikhanesinin Vatikan gibi bamsz bir devlet haline getirilmesi iin Yunanistanda yaplan teebbslerin memleketimizde uyandrd tepki devam etmektedir. Trk ceza kanunu herhangi bir ahsn Trkiyede cumhuriyet rejimine ve memleketin toprak btnl ile Devletin hkmranlk haklarna kar harekete gemesini ve Trkiye snrlar iinde ayr bir devlet kurmaya kalkmasn su sayd ve ok ar cezalarla meyyidelendirdii iin bizzat Atenagoras, ne de patrikhaneye mensup bir baka ahs memleketimizde oturup, te yandan Fenerin bamsz bir devlet haline gelmesini aka isteyebilmektedir. Fakat gerek patrikhane ile ilgisi olan evreler, gerek Atinann hareket tarzn takip edenler Athinaiki gazetesinin neriyatn durup dururken muharririn kafasndan kmadn ileri srmekte ittifak halindedirler. Sultanahmet civarnda ve Ayasofyaya yakn bir mahallede kurulmas arzu edilen Fener din Devletinin arazisinin asgari kilometrekare olmas istenmektedir. Byle bir Devletin i ve dileri, maliye bakanlklar, bir miktar polis ve gsteri askeri bulunaca gibi, Bizans kartall bir bayra ve vatandalar da mevcut olacaktr.37 Aslnda bu haber patrikhanenin ve Yunann tm tasarlarn gzler nne sermektedir. Megalo dea lks peinde koan Rumlar stanbulun Trklerde kalmasn hibir zaman
34 35

Berk, a.g.e., s. 11-12. Kbrslolu, a.g.e., s. 20. 36 Berk, a.g.e., s.18. 37 Berk, a.g.e., s.21.

Cansen nc, Fener Rum Patrikhanesi ve Faaliyetleri

94

T.C. BALIKESR NVERSTES F.E.F. KARES TARH KULB BLTEN 2007/1

sindirememiler ve sindiremeyeceklerdir. Bu onlarn emelleri tek istek ve arzular olarak srp gitmektedir. Byk Yunanistan kurulmas hususunda her trl faaliyete giriilmitir. Bunun uygulan srasnda yzlerce Trk ldrlmtr ve basnda Avrupal devletlerce Trk kt tantmak adna birok yalan yanl haberler duyurmulardr. Devleti ykmak iin giriilen faaliyetlerden, Mavri Mira Heyetinin evirdii dolaplardan yle bahsedilmektedir: Ele geirilen vesikalar ve toplanan bilgiler ile, stanbul Patrikhanesinde teekkl eden Mavri Mira Heyeti; 1. Vilayetler dahilinde eteler tekil etmek ve idare etmek, 2. Mitingler tertip etmek, 3. Propaganda planlar hazrlamak ve bu alanda faaliyete gemek, 4. Resmi kurulularn desteini temin etmek, 5. Rum okullarnda izci tekilat kurmak, 20 yan gemi genleri bu tekilata dahil ederek yetitirmek,

6. Trkler aleyhine Ermeniler ile ibirlii salamak, 7. Trabzon havalisinde teekkl eden Pontusuluk faaliyetlerini idare etmek ile sorumlu olacaklardr.38 Yandaki Resim: Fatih Sultan Mehmetin Bosnann fethedilmesi ardndan blge halknn dini serbestiyetini kanunlatran bert. (1468) Sonu Yunanistann bamszlndan beri Megalo dea olarak isimlendirilen ve merkezi stanbulda olacak BizansYunan mparatorluunu canlandrma olarak tanmlayabileceimiz bir politika izlenmitir. Bu hedeflere ulaabilmek iin Yunanllarn Trk Devleti aleyhine her trl propaganda yoluna bavurmular, Osmanl Devletinin en skk zamannda yararlanma politikas izlemilerdir. Politikalarnda amalarna ulaabilmek iin de srekli Avrupada bir byk devlete dayanmlardr. Yunanistan bu politikalarda srekli Fener Rum patrikhanesi ile ibirlii iinde olmu ondan byk destek salamtr. Bu ekilde faaliyette bulunan Yunanistan, ortaya kan her frsat deerlendirerek srekli Osmanl Devleti aleyhine genilemi ve yeni topraklar elde etmitir. Yunanistan, bamszlndan itibaren Balkan Savalar sonuna kadar topraklarn bir kat bytmtr. Yunanistan, Anadoluya ynelik ne srd tezlerinde baarl olmak, ayn zamanda hedefledii blgelerde Rum nfusunu artrp eteler oluturarak politikalarna zemin yaratmak iin, Tanzimattan beri uygulamaya alt gibi imdi mtareke ortamndan da istifade ile, eitli yollarla Adalar ve Yunanistandan Rum nfusu kaydrmaya balamtr. Hedeflenen blgelerde Rum eteleri oluturulmu, bu ekilde Trkleri huzursuz ederek yerlerinden kartmak ve huzursuzluk kararak bir igale de zemin hazrlanmak amacna hizmet edilmitir. Patrikhane Anadoluda faaliyetlerin yrtlmesinde nclk yapmtr, ynlendirici olmutur. stanbul patrikhanesi 1814te kurulan ve Bizans yeniden ihya etmek dorultusunda faaliyet gsteren Etniki Eterya Cemiyetinin merkezi olmutur ve bu zelliini 1821-1919 yllar arasnda tm gcyle uygulamtr. Bu cemiyetin yan sra merkezi stanbul patrikhanesinde ubeleri Anadolu ve Trakyada olmak zere Mavri Mira, zci Dernei, Rum Kzlha Dernei ve Pontus Dernei kurulmutur.
38

T.C. Genel Kurmay Askeri Tarih Stratejik Ett Bakanl, a.g.e., s. 66.

Cansen nc, Fener Rum Patrikhanesi ve Faaliyetleri

95

T.C. BALIKESR NVERSTES F.E.F. KARES TARH KULB BLTEN 2007/1

Bunlarn yan sra Rumlarn siyasi faaliyetlerini yrtmek zere kk Asya Cemiyeti adl gizli bir tekilat kurulmutur. Mondros Mtarekesini Anadolunun paylalmas iin ok nemli bir frsat olarak gren patrikhane ve ona bal metropolitler, Yunanistan ile tam bir ibirlii ierisine girmitir. Mtareke dnemi boyunca Adalar ve Yunanistandan Rumlarn Anadoluya sokulmalarnda, yine Bolevik htilali nedeniyle Rusyadan g eden Rumlarn Karadeniz sahillerine yerletirilmeleri ynnde nclk etmiler ve gayret sarf etmilerdir. Rumlarn ezeli ve ebedi gayeleri daima, Bizansn ift bal kartaln yeniden canlandrmak olmutur. Gnmzde Fener-Rum patrikhanesi ile ilgili siyasal ve uluslararas platformdaki baz gelimeler belirttiimiz tarihsel izgi ierisinde doru analiz edilerek gelecekte gemite yaplan hatalarn tekrar edilmemesi salanabilir. Burada birincil grev konunun en nde muhataplar olarak siyasilere dmektedir. Fakat ondan da nemlisi siyasileri dahi bu konuda bilgilendirecek tarihilerindir. Tarihiler konunun tarihsel ve objektif bir panaromasn milli-manevi deer yarglarmz, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin karlar ve istiklal anlaymz dorultusunda tm plaklyla gzler nne sermek zorundadrlar. Fener-Rum Patrikhanesi ve benzer tm mihraklar belirttiimiz dorultuda gzler nne serilerek amalar, yntemleri ve stratejileri ile Trk milletinin bilgisine ve ilgisine sunulmaldr.

KAYNAKA ATALAY, Blent, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri, Tarih ve Tabiat Vakf Yaynlar, stanbul,2001 BERK, Bekir , Patrikhane ve Kbrs, ebilrread Dergisi, Dacn Gne Yaynlar, stanbul 1962. BERK, Bekir, Fatihten Bu Yana Patrikhane, ebilrread Dergisi, Dacn Gne Yaynlar, stanbul, 1962. ELK, Mehmet, Trkiyenin Fener Rum Patrikhanesi Meselesi, Akademi Kitapevi, zmir 1998. DELEON, Jak, Balat ve evresi Bir Semt Monografisi, Can Yaynlar, stanbul, 1991. EMRHAN, Sami, Fener Rum Patrikhanesinin Dn, Bugn ve Yarn, Harp Akademileri Komutanl Yaynlar, stanbul, 1995. HAYDAROLU, lknur Polat, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Ocak Ankara, 1993 Yaynlar,

KIBRISLIOLU, rfan, Patrikhane Kstebekleri: Balat ve Fener Semtlerinin Rehabilitasyonu, Fatih Belediyesi Avrupa Birlii UNESCO Dnya Miras Merkezi Fransz Anadolu Aratrmalar Enstits, stanbul 2003. ZBLGE, Faik Ahmet, Fener Balat Ayvansaray, Balam Yaynlar, stanbul 2005. ZYILMAZ, Emre, Heybeliada Ruhban Okulu, Tamga Yaynlar, Ankara 2000. TEKNDA, ehabettin, Osmanl daresinde Patrik ve Patrikhane, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi. Trk Yunan likileri ve Megalo dea, TC Genel Kurmay Askeri Tarih Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Ankara 1985. UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1988.

Cansen nc, Fener Rum Patrikhanesi ve Faaliyetleri

96