TEEKKR Yksek lisans almamda beni tevik eden ve her trl yardmlarn esirgemeyen bata hocam Frat niversitesi

Teknik Eitim Fakltesi Makine Eitimi retim yesi sayn Yrd.Do.Dr. Cengiz NERe teekkr etmeyi bir bor bilirim. Ayrca senkron metal ynetim kurulu yesi Mak.Mh. Turgut HALAMOLUna, Frat niversitesi T.E.F. Makine Eitimi retim yelerine, Aratrma Grevlilerine, T.E.F. otomotiv ve talal retim atlyesi teknisyenlerine ve bu alma sresince her zaman yanmda bulduum deerli aileme teekkr ederim.

NDEKLER Sayfa NDEKLER-------------------------------------------------------------------------------------I EKLLER LSTES ----------------------------------------------------------------------------- II TABLOLAR LSTES---------------------------------------------------------------------------- III ZET------------------------------------------------------------------------------------------------ IV ABSTRACT---------------------------------------------------------------------------------------- V 1. GR ------------------------------------------------------------------------------------------- 1 2. YATAKLAR ----------------------------------------------------------------------------------- 2 2.1. Kaymal Yataklar ---------------------------------------------------------------------------- 2 2.1.1. Enine (Radyal) Kaymal Yataklar ------------------------------------------------------- 2 2.1.1.1. Gvdesi Tek Paral Kaymal Radyal Yataklar--------------------------------------- 3 2.1.1.2. Gvdesi ki Paral Kaymal Radyal Yataklar --------------------------------------- 3 2.1.2. Boyuna (Eksenel) Kaymal Yataklar ---------------------------------------------------- 4 2.1.3. Enine-Boyuna (Radyal-Eksenel) Kaymal Yataklar ---------------------------------- 4 2.2. Yuvarlanmal Yataklar ---------------------------------------------------------------------- 4 2.3. Kaymal Yataklarn Yaps ----------------------------------------------------------------- 5 2.4. Yatak Ykleri ---------------------------------------------------------------------------------7 2.5. Msaade Edilen Yatak Ykleri ------------------------------------------------------------ 9 2.6. Krank Mili Kol Yataklar ------------------------------------------------------------------ 10 2.7. Krank Mili Ana Yataklar ----------------------------------------------------------------- 11 2.8. Yatak elleri ----------------------------------------------------------------------------------11 2.9. Yatak Klerensleri (Boluk) ----------------------------------------------------------------13 2.10. Yatak Malzemesinden Beklenen zellikler ------------------------------------------- 14 3. YATAK MALZEMELER -------------------------------------------------------------------15 3.1. Yatak Malzemesi almalar --------------------------------------------------------------15 3.1.1.Beyaz Metaller ----------------------------------------------------------------------------17 3.1.2. Bakr Kkenli Yatak Metalleri ---------------------------------------------------------18 3.1.3. Dier Alam Metaller -------------------------------------------------------------------19 3.2. Yataklarn Korunmas --------------------------------------------------------------------- 20 4. TEN YANMALI MOTORLARDA YALAMA VE AINMA-------------------- 21 4.1. Yalamann nemi ------------------------------------------------------------------------ 21 4.2. Yataklarda Yalama ekilleri ------------------------------------------------------------ 22 4.3. Hidrodinamik Yalama----------------------------------------- ----------------------------22 4.4. Hidrostatik Yalama ------------------------------------------------------------------------23

4.5. Yatak Hasarlar ------------------------------------------------------------------------------23 4.6. Yatak Hasarlarnn Balca Sebepleri -----------------------------------------------------24 4.7. Anmann Tanm -------------------------------------------------------------------------- 24 4.8. Anma Sistemleri -------------------------------------------------------------------------- 25 4.9. Anmay Etkileyen Faktrler ------------------------------------------------------------ 25 4.10. Anma Mekanizmalarna Gre Anma Trleri ---------------------------------------26 4.11. Anma Deneylerinde Kullanlan Deney Dzenekleri --------------------------------26 4.11.1. Laboratuar Anma Deneylerinde Kullanlan Cihaz Trleri ----------------------- 27 4.11.2. Deney Koullar ve Snflar ------------------------------------------------------------27 5. DENEY DZENE -------------------------------------------------------------------------29 5.1. Deney Setinin Tantm ---------------------------------------------------------------------30 5.1.1. Hareket letim nitesi --------------------------------------------------------------------31 5.1.2. Yatak nitesi-------------------------------------------------------------------------------31 5.1.3. Yalama nitesi---------------------------------------------------------------------------32 5.1.4. Ya Scakl Kontrol nitesi -----------------------------------------------------------32 5.1.5. Ya Basn Gstergesi--------------------------------------------------------------------33 5.1.6. Yatak Ykleme nitesi-------------------------------------------------------------------33 5.2. Deney Setinin Kurulmas-------------------------------------------------------------------34 5.3. Yatak Numuneleri-------------------------------------------------------------------------- 36 5.4. Deney Numunelerinin Hazrlanmas------------------------------------------------------38 5.5. Deneyin Yapl-----------------------------------------------------------------------------39 5.6. Metalografik alma in Yatak Numunelerinin Hazrlanmas----------------------39 6. BULGULAR VE DEERLENDRME----------------------------------------------------41 6.1. Arlk Kaybna Gre Anma ------------------------------------------------------------41 6.2. Sertliin Etkisi ------------------------------------------------------------------------------43 7. SONULAR VE NERLER---------------------------------------------------------------49 KAYNAKLAR ----------------------------------------------------------------------------------50 ZGEM---------------------------------------------------------------------------------------52

II

EKLLER LSTES ekil 2.1. Radyal kaymal yatak ve yatak yk deiimi .3 ekil 2.2. Eksenel kaymal yatak grnts.....4 ekil 2.3. Rulmanl yatan genel grnts 5 ekil 2.4. ten yanmal motorlarda yataklarn kesit grnts7 ekil 2.5. Kaymal yatak yk dalm .8 ekil 2.6. ten yanmal motorlarda kullanlan kol yata ..10 ekil 2.7. Krank mili ana yataklarnn blok zerindeki grnts ..11 ekil 2.8. Yatak eli .12 ekil 2.9. Ana yatak ellerinin kesit grnts ...13 ekil 4.8. Anma mekanizmas ..25 ekil 5.1. Deney dzeneinin ematik grnm ......29 ekil 5.2. Deney dzeneinin grnm 30 ekil 5.3. Krank mili ana yatak ve krank mili balant grnm .....31 ekil 5.4.Ya emi tertibat ve ya pompas yalama sistemi d grnm ....32 ekil 5.5. Dijital sc. gstergesi ve termo elamann deney dz. zerindeki grnm...32 ekil 5.6. Basn gstergesinin grnm .33 ekil 5.7. Yatak ykleme arlklarnn grnm ... 34 ekil 5.8. Deney dzeneinin genel grnm... 35
ekil 5.9.A. Opel marka motorun orijinal yataklar... 34 ekil 5.9.B. Toz pskrtme yntemiyle retilen yatak numunesi ... 34 ekil 5.10.A. Toz metalin tabancadan pskrtlmesi. 38 ekil 5.10.B. Toz pskrtme ileminin uygulanmas.... 38 ekil-6.1. Pb-Sn-Cu-ZrO Alamndan Hazrlanan Yatak Numunesi... 41 ekil-6.2. Deneyde Kullanlan Opel Marka Motorun Orijinal Yata.. 42 ekil 6.Y. Kaplama Yaplm Yatan alma Sonras SEM Fotoraf... 44 ekil 6.Y.1. Kaplama Yaplm Yatan alma Sonras SEM Fotoraf.45 ekil 6.X. Orijinal Yatan alma Sonras SEM Fotoraf45 ekil 6.X.1. Orijinal Yatan alma Sonras SEM Fotoraf ..46 ekil 6.3.5. Kaplama Yaplm Yatan alma Sonras SEM Fotograf ...46 ekil 6.3.6. Kaplama Yaplm Yatan alma Sonras SEM Fotoraf .47

III

TABLOLAR LSTES Sayfa

Tablo 2.1. Farkl malzemelerden yaplm yataklarda msaade edilen yatak yk deerleri ..9 Tablo 5.3.1. 1009 ncu Ana tamir fabrikasnda yaplan atomik yap analizleri sonucu ..36 Tablo 6.1. Yataklarn arlk aeerleri ....41

IV

ZET Yksek Lisans Tezi KURUN ESASLI KRANK ML KAYMALI YATAK MALZEMESNN AINMA DAVRANII brahim CAN Frat niversitesi Fen Bilimleri Enstits Makine Eitimi Anabilim Dal 2005, Sayfa:52 Bu almada iten yanmal motorlarda kullanlan geleneksel krank mili ana yatak malzemesine alternatif olabilecek bir krank mili ana yatak malzemesi gelitirilmi, bu yatan anma davran deneysel olarak incelenmitir. Krank mili ana yataklar ok farkl etki ve zorlamalarn tesiri altnda almaktadr. Bu zorlu artlara uyum salayabilecek, Pb-Sn-Cu-ZrO ierikli yatak malzemesi elik yatak eli alma yzeyine toz pskrtme yntemi kullanlarak kaplanmtr. Yatan anma davranlar, hazrlanan deney dzeneinde motorun gerek alma artlar simlasyonu yaplarak incelenmitir. Yeni retilen yatak numunesi ve Opel marka motorun orijinal yataklar ayn anda motora balanarak deney seti altrlmtr. Bylelikle eit alma artlarnda nasl bir davran sergiledikleri karlatrmal olarak incelenmitir. Bu srete, krank mili devir says, yatak yk, ya scakl ve ya basnc sabit tutulmutur. Her iki malzeme iin de, kart malzeme olarak motorun orijinal krank mili kullanlmtr. Krank milinin kollarna, yataklara eit uzaklklarda arlklar balanarak milin balans bozulmutur bylece oluan merkezka kuvveti ile yataklar zorlanmtr. Yataklarn yalama ilemi ise motora ait yalama sistemi tarafndan gerekletirilmi. Ya scakl termostatl stc kullanlarak sabitlenmitir. Deney seti 500 saat altrlarak yeni formlasyonlu yatak ve orijinal yatak sklerek tart yntemi ile arlk kayplar tespit edilmitir. Her iki yataktan alnan numunelerin alm yzeylerinin SEM (Scaning Electron Microscopy) fotoraflar ekilip anma yorumlanmtr. Ayrca EDS (Energy Dispersive Spectrograpy) analiz, Atomik yap analizi ve mikro sertlik lmleri yaplmtr. Elde edilen bulgulara dayanlarak, retimi yaplan yatak numunesinin, orijinal yatak numunesine gre anmaya kar daha direnli olduu sonucuna varlmtr. Anahtar Kelimeler: Krank Yataklar, Pb, Toz Pskrtme, Anma

ABSTRACT Master Thesis THE WEAR BEHAVIOUR OF LEAD BASIS CRANK SHAFT BEARING MATERIAL brahim CAN Firat University Graduate School o Natural and Applied Sciences Department of Machine Education 2005, Page:52 In this study, a new crank shaft mean bearing material was developed and the wear behaviour of this material experimentally investigated which can be used instead of the conventional one. The crank shaft mean bearing have run under the different effects of loads and strengths. From this point of view, the Pb Sn Cu ZrO bearing material coated the steel bearing surface by prowler spray process. The wear behaviour of bearing was conducted with using the real running simulation conditions of engine. The new developed and the original bearing of Opel engines were fixed to engine and run simultaneously. Thus, the run performance have compared at the same conditions. During the run process, the spindle speed of crank shaft, the bearing load, the oil temperature and oil pressures were kept constantly. The original crank shafts surface was chosen the counter face for the both materials. The shaft was unbalanced binding the weights equal distance from the crank shaft the bearing were forced by optained centrifugal forces. The bearing lubrication was provided by the engines own lubrication system, whereas the oil temperature was fixed using a thermostat heater. The weight losses of the new developed and conventional bearings were determinated after 500 hours of run duration of the experimental setup. The SEM micrographs of the both materials worn surfaces were studied and the war behaviour

VI

was discussed. In addition, the EDS, atomic structure and microhardness tests were conducted. According to the analysis results, it is observed that the new developed bearing material have an obvious advantage to the conventional one in the mean of wear resistance.
Keywords: Crank Shaft Bearings, Pb, Powder sprey, Wear

VII

1.Giri Modern otomobil motorlarnn tasarm yaplrken yksek devir, yksek k gc, dk grlt seviyesi ve dk zgl yakt tketimi artlarn salamas gereklilii gz nnde tutulmaktadr. Bu ihtiyalara karlk verebilmek iin motor yataklarnn yksek ykler ve scaklk durumlar altnda almas gerekmektedir. Motor yataklarnn uzun sre, yksek yk altnda almas, krank mili yataklarnn yorulma direnci, sl diren ve anma direncini daha fazla arttrma ihtiyac domutur. Teknolojik gelimeler sonucu mil ve yataklar arasndaki ya kalnlnn gittike azalmas, yatan alma artlarn daha zorlu hale getirmektedir. Ya filmi inceldike yatak ile mil yzeyleri temas etmekte, bu durum ise normalin zerinde anma ve yatak sarmas tehlikesini ortaya karmaktadr. Motor maliyetlerinin dk olmas ynndeki taleplerin de ayn zamanda artmas. Krank millerinin anmalarn azaltacak uzun mrl yatak malzemelerinin gelitirilmesini zorunlu klmtr. Bu artlara cevap verebilmesi iin geleneksel yataklardan farkl malzeme ieren kaymal yatak retim almalar devam etmektedir. Bu almada kurun esasl ve seramik malzeme katkl yeni bir krank mili ana yatak malzemesi gelitirmeye allmtr. Bu yeni yatak formlasyonu ile yanma sonucu oluan yksek basn kuvvetlerine cevap verebilecek anma direnci ve basma gerilmesi yksek ancak krank mili muylusunu daha az andran, sonuta krank mili mrn uzatan bir yatak retilmesi amalanmtr. Belirtilen zellikleri tek bir malzeme ile karlama olasl yoktur, bu nedenle yatak metalleri alamlardan hazrlanr. Hafif metal yatak malzemeleri bu zellikleri olduka iyi seviyede karlayabilmektedir. Ancak hafif alamlarn dkm, yatak eliine yapmas hayli zor bir ilem gerektirmekte ve maliyeti ykseltmektedir. Bu almada yatak retirken belirtilen sorunlar amak iin, gnmzde gittike yaygnlaan toz pskrtme yntemi kullanlmtr. Metal pskrtme ynteminde toz veya tel halindeki kaplama malzemesi, bir pskrtme tabancasndan yanc, yakc ve tayc gazlarn eliinde pskrtlerek i parasnn zerine kaplama oluturulur(Halamolu.2003.) Kaymal yataklarda yatak malzemesi mil malzemesinden yumuak seilerek metalmetale anma (adhesiv anma) nlenir. Mil ise elikten yaplmakta ve sertletirilmektedir. Bu nedenle deney sresince milde kayda deer bir anma olmad kabul edilmitir. Kaymal yatak anma deney cihazlar, sadece yatak malzemesinin anmasn incelemek zere tasarlanr (Tevrz.1998). Anma test cihazlar ksmen standartlatrlmtr (Soydan,2000). Ancak standart test cihazlarna her sistemin artlarn uydurmak mmkn deildir. Bu sebeple

hazrlanan test cihaz ykleme, scaklk, yalama ve devir saylar deitirilebilecek ekilde tasarlanmtr. 2. YATAKLAR Muylular evreleyerek destekleyen ve dnebilmelerini salayan makine elemanlarna, yatak denir (erik,1986). ten yanmal motorlarda silindir ierisinde oluturulan yk veya gc, makinenin hareket mekanizmalar ile yardmc makinelere aktaran, piston eksenel hareketlerini devir hareketine dntrlmesini salayan krank mili, kam mili vb.i hareketli paralar tayan hareketsiz ksmlara yatak ve bunlarn yzeylerine de yatak yzeyi adlar verilir. (Kkahin, 1999) (erik,1986) Yataklar krank muylularndan daha ok anan yumuak metal kapl deitirilebilir zarflardr. (Glenn, 1975) Motorlarn gelimesi, yataklarn yapm mkemmelliiyle yakndan ilgilidir. nk: motor gcnn, veriminin artmas ve alma dzeni zerinde, yataklarn pay byktr. Yataklar yapsal zelliklerine gre, iki guruba ayrabilir. I - Kaymal yataklar II -Yuvarlanmal yataklar Yataklar alma srasnda uygulanan yklerin trne gre de ikiye ayrlmaktadr I - Yk deimeyen yataklar (elektrik jeneratrleri ve morlar v.b.) II Yk deiken yataklar (ten yanmal motorlarn krank mili yataklar v.b.) 2.1. Kaymal Yataklar Motorun alma srasnda yatan herhangi bir yeri hareket almyor ve muylu, yatak ierisinde srtnerek dnme hareketi yapyorsa, bu tr yataklara kaymal yatak denir. Ykleme ynne gre, kaymal yataklar e ayrlmaktadr: (Kkahin, 1999) (erik, 1986) 1- Enine (Radyal) kaymal yataklar 2- Boyuna (Aksiyal) kaymal yataklar 3- Enine-Boyuna (Radyal-Aksiyal) kaymal yataklar 2.1.1. Enine (Radyal) Kaymal Yataklar Enine kaymal yataklara, Radyal kaymal yataklar da denilmektedir. ekil 2.1. de grld gibi bu tr yataklarda yk, yatak eksenine dikey konumda etkimektedir. P kuvveti mil dnerken milin yataa yaslanma yzeyine ekildeki gibi basar ve kuvvet merkez ka etkisi ile yumurta grafii dalmna benzer ekilde yaslanma yzeylerinden kenarlara gittike azalr.

Kaymal radyal yataklarn gvde ksm, tek paral veya iki paral olabilir. O halde; yatak gvdesine gre kaymal yataklar, ikiye ayrlr. (Kkahin, 1999) (erik, 1986) A- Gvdesi tek paral, kaymal radyal yataklar B- Gvdesi iki paral, kaymal radyal yataklar

ekil 2.1. Radyal Kaymal Yatak ve Yatak Yk Deiimi

2.1.1.1.Gvdesi tek paral kaymal radyal yataklar Bu yataklar basit yapl olup, fazla zorlanmayan, dnme says az ve srekli almayan muylular iin kullanlrlar. Bu tip yataklara, (Gzl yataklar) denir. Gzl yataklarda bur bulunuyorsa, yatan mr uzar. nk bur, yatakla elverili malzemeden yapld gibi, ar anmas durumunda deitirilebilir. Bu yatak tiplerinin en byk sakncas; muylunun yatak iine yalnz eksen dorultusunda sokulabilmesidir. Bu tip yataklar iten yanmal motorlarda biyel kolu piton balantlarnda yaygn olarak kullanlmaktadr.(Akkurt, 1998) 2.1.1.2.Gvdesi iki paral kaymal radyal yataklar Paral yataklar alt para ve st para olmak zere; gvde ksm iki paradan olumaktadr. Gvdesi iki paradan oluan yataklar genel olarak u elemanlardan oluur: abcdeYatak gvdesi Yatak kapa Kapa gvdeye balayan dzen yatak Yalama dzeni

2.1.2. Boyuna (aksiyal) Kaymal Yataklar Boyuna kaymal yataklara, (Aksiyall kaymal yataklar) da denilmektedir. Bu tr yataklara yk, yatak eksenine paralel etkimektedir. (ekil 2.2.)

ekil 2.2. Aksiyal Kaymal Yatak Grnts

2.1.3. Enine-Boyuna (Radyal-Aksiyal) Kaymal Yataklar Enine-Boyuna kaymal yataklara, Radyal-Eksenel kaymal yataklar denilmektedir. Bu tr yataklara yk, yatak eksenine hem dik hem de paralel etkimektedir. Yalama bakmndan kaymal yataklar sv ve snr srtnmeli olabilirler. Bu son durumdaki yataklara kuru srtnmeli yataklarda denir. Sv srtnmeli yataklar hidrodinamik, gazodinamik, hidrostatik ve gazostatik olmak zere drt guruba ayrlr. 2.2. Yuvarlanmal Yataklar Muylunun dnmesini kolaylatrmak iin, deiik biimlerde yuvarlanan paralar bulunan yataklara yuvarlanmal yataklar veya rulmanl yataklar denir. ekil 2.3.de grld gibi aadaki blmlerden olumaktadr. Rulmanl yataklar 1- bilezik 2- Yuvarlanma elemanlar 3- Kafes 4- D bilezik 5- Yatak kutusu gibi ksmlardan oluan bir sistemdir.

ekil 2.3. Rulmanl Yatan Genel Grnm

bilezik mil zerine, d bilezik makine gvdesine geirilir. Kafes ise, yuvarlanma elemanlarnn birbirine gre belirli bir mesafede tutulmasna yarar. Rulmanl yataklarn kaymal yataklara gre stnlkleri u ekilde sralanabilir: Hareketin balangcndaki srtnme ile alma sresindeki srtnme arasnda ok az bir farkn olmas: Srtnme katsaysnn ok dk ve buna bal olarak enerji kaybnn ayn oranda az olmas, eksenel bakmdan az yer igal etmesi. Yalamann basit, ya sarfiyatnn az olmas, bakm ve deitirilmesinin kolay olmas boyutlarnn uluslararas kabul edilen standartlara uygun yaplandrlmas ve piyasada hazr bulunmas vb.gibi. Bu avantajlarn yan sra rulmanl yataklarn dezavantajlar da vardr. Yksek devirlerde grltl almas, mrlerinin daha az olmas ve devir says bydke mrnn azalmas, radyal ynden daha byk yer igal etmesi, snmleme kabiliyetinin az olmas vb. gibi. Rulmanl yataklar yuvarlanma elamanlarna ve tadklar kuvvetlere gre deiiklik gstermektedir. Rulmanl yataklar yuvarlanama elemanlarna gre; bilyeli ve makaral olarak yaplrlar. Makaral rulmanlarn da silindirik, masural, konik ve ineli yapda olanlar vardr. Tayabilecekleri yklere gre rulmanlar radyal yk tayan, eksenel yk tayan ve radyal yk ve eksenel ykleri bir arada tayan radyal-eksenel eklinde olabilirler. Tm bu hususlar dikkate alnrsa, rulmanl yataklar yukarda anlatld gibi snflandrlabilirler. 2.3. Kaymal Yataklarn yaps Otomobil motorlarndan son zamanlarnda daha yksek performans ve daha dk yakt tketimi talep edilmektedir. Bu talepler yataklarn zorlu koullar altnda almasn gerektirmektedir. Bunun sonucu olarak, motor yataklar daha yksek ykler altnda ve daha

yksek scaklklarda almaktadr. Yksek performansl yeni teknolojiye sahip motorlarda motor yann viskozitesinin dk olmas, mil ve tayc arasndaki ya filminin kalnlnn azaltlmas istenmektedir. Bu artlar altnda kullanlan geleneksel yatak malzemelerinin en nemli problemi, dk anma direncidir. Motor yataklar, yanmann oluturduu kuvvetlerin deiik etkilerine dayanabilmeli, uzun mrl olmal sk sk arza yapmamal, muylular abuk anma ve bozulmalardan korumal, milin serbest bir ekilde sessizce dnmesini salamaldr, ekil-2.4de bir motorda yataklara etkiyen ykler grlmektedir. Kaymal yataklar bu ykleri karlayacak zelliklere sahip olmaldr. Yataklar yukarda saylan zellikleri salamalar iin deiik malzemelerden yaplrlar, bu malzeme kusunet ve metal olmak zere iki ksmdan oluur. Kusunetler, genellikle elik ya da bronzlardan yaplrlar. Yaygn olarak kullanlanlar ise elik kusunetlerdir. Yatak malzemeleri, yataklardan beklenen tm zellikleri karlayacak tek bir metal bulunmadndan, eitli elementlerin bileiminden oluan alamlardr. Alam ierisinde bulunacak elementlerin cins ve miktarlar, bunlarn kullanlaca motorlarn zelliklerine ve alma koullarna gre deiir. Bu nedenle yatak malzemesinin mukavemeti gerek souk gerekse scakken yeterli bir deerde olmaldr. Ayrca kuru srtnme katsays dk, korozyona dayankl, s iletkenlik katsays iyi, ya tutuculuk zellii iyi olmal, sert paracklar bnyesine kabul edecek kadar yumuak olmaldr, bunlara ilaveten retimi ve ilenmesi kolay olmaldr. Yataklardan istenilen bu birbirine zt olarak kabul edilebilecek zelliklerinin tamamn ideal olarak salamak pratik olarak mmkn deildir. Bu zelliklerin bir optimum deeri, alamlarla salanabilmektedir. Bu nedenle uygulamada ok farkl ierikli ve formlasyonlu kaymal yatak malzemesi retilmektedir. Bir ok firma tarafndan deiik yata malzemeleri gelitirilmitir. ten yanmal motorlarda kullanlan kaymal yataklara, genel olarak Dz yataklar ya da Jurnal yataklar ad da verilir. Silindirik metal yataklar, Kep ad verilen iki yarm silindir paras eklinde yaplrlar. Her iki yatak kepi jurnalin evresinde, gerek bir yzey oluturacak ekilde hazrlanrlar. Anan, bozulan yada saran yataklar kolaylkla deitirmek iin, keplerin iine yine iki yarm silindir paras eklinde yaplm birer el yerletirilir. Baz yatak elleri ise, bur eklinde ve tek paradan yaplarak, basnla yerlerine geirilir. Buna rnek olarak piston kol yata gsterilebilir. Uzun ve srekli yk altndaki almas sonucu el yzeyindeki metaller anr ve yataklar ile mil arasndaki boluklar oalr. Bu gibi durumlarda yataklar bir st ap da olanlar ile deitirilir. Yataklar mil aplarna gre kk ise ana yatak tornalama tezghnda yeniletirilir.

ekil 2.4. ten Yanmal Motorda Yataklarn Kesit Grnts

2.4.Yatak Ykleri Pistonlar ve krank milleri yardm ile motorun ana yataklarn etkileyen ykler, pistonun herhangi bir konumunda yatak yklerinin iddeti, u kuvvetin bilekesi ile belirtilir ekil 2.4. 1) 2) 3) Piston Eksenel veya dorusal makine paralarnn atalet kuvveti (x2, y2, x3,y3) Piston kafasn etkileyen gaz basn kuvveti (-x1) Piston kolunun arlk merkezi altnda kalan ktlesinin oluturduu, krank mili ve ana yata etkileyen kuvvet merkez ka kuvvetidir.(y1) tepesine etkileyen gaz basn kuvvetlerindeki deiimler, endikatr diyagramlarndan elde edilir. Sonra bu diyagramlara dayanlarak gaz basn kuvvetleri diyagram oluturulur. Piston tepesini etkileyen maksimum gaz basn kuvveti ise, maksimum basncn piston tepesi yzey alan ile arplarak bulunur. Yataklar etkileyen atalet kuvvetleri; piston, varsa piston kolu ve piston kolunun arlk merkezine kadar olan ktlesinden kaynaklanr. Bunlar; birincil harmonik ve ikincil harmonik gibi isimler almaktadrlar. Dner hareketli ktleleri atalet kuvvetlerine merkezka kuvvet ad verilir. Merkezka veya santifrj kuvvetin iddeti, makine devir says deimedike sabit kalr. ekil 2.5de grld gibi yklerin yn kranka bal olarak srekli deiir ve ykler elipse benzer bir yapda kar tarafta youn olarak grlr. Yataklar ile mil arsnda oluan bu tr ykleri karlayabilmesi iin mil ile yatak arasna, yan dolamasna msaade edecek ve bylece hidrodinamik hareketi oluturacak bir boluun olmas gereklidir. Bu yataklar sessiz alma,

byk darbeli yklere dayankllk ve titreim snmleme gibi isteklerin bulunduu yerlerde kullanlr. Hidrodinamik yalama, yzeyler arasndaki bolua ve bal hza bal olarak yzeyleri birbirinden tamamen ayracak basnca sahip bir ya tabakas oluturan yalama eklidir. Radyal yataklarda sv srtnmesinin (hidrodinamik ya tabakasnn) olumas iin mil ile yatak birbirine boluklu geme eklinde taklr. Milin asal hz w=.n/30 olduuna gre w=0 iken yani mil durgun haldeyken yzeyler dorudan doruya temas halindedir. Hareketin balangcnda ok ksa bir sre iin yzeyler arasnda kuru srtnme olur ve mil yatak zarf ierisinde hareket ynnn ters tarafna doru trmanr. Bu durumdan itibaren hareket nedeniyle ya, yzeyler arasnda yayldndan snr srtnmesi olur ve srtnme katsays azalmaya balar. Bir mddet sonra tamamen sv srtnmesi blgesine geilir ve mil muylusu da yatak zarf iinde hareket ynne doru kayarak eksantrik bir durum alr. Bylece ya iinde oluan hidrodinamik basn, yzeyleri birbirinden tamamen ayrm ve sv srtnmesini oluturmutur. Sv srtnmesi blgesinde mil ile yatak merkezi arasndaki eksantriklik hza bal olarak deimektedir. Bu eksantriklik yalamann sreklilii bakmndan hibir zaman sfr olmamaldr. Byk boluk yatan iinde ya akmn hzlandrr ve bylece soutma ilemi geliir. Ancak byk boluk, milin yatak iinde kontrolsz olarak hareketine neden olur. Bunun sonucu vuruntu ve beyaz metal katmannda yorulma atlaklar meydana gelir. Kalay kkenli beyaz metalli yataklarda, ya kanallar yatak apnn 0.1i veya daha kk deerde yaplr.

ekil 2.5. Kaymal Yatak Yk Dalm

Tm atalet kuvvetleri ve merkezka kuvvetlerinin iddetleri, makine devir saysnn karesi ile deitiinden, yksek devirli makinelerin yatak yklerini nemli ekilde etkilemektedirler. Sz edilen makinelerde pistonlarn alminyum alamlardan yaplmas, hareketli paralarn arlklarnn azaltlmas, rnein piston kollarnn I ve H profillerinden yaplmas, piston pimlerinin ve krank millerinin ilerinin bo yaplma nedenleri hep atalet

kuvvetleri ve merkezka kuvvetleridir. Bylelikle sz edilen kuvvetlerin ok byk deerlere erimelerine engel olunur. 2.5. Msaade Edilen Yatak Ykleri Ayn tip ve hacimdeki motorlarn yatak ykleri, ayn artlar altnda ve devir saysnda alsalar dahi birbirlerine eit olmayabilir. nk yatak ykleri, yukarda bahsedilen kuvvetlerden baka tasarm karakteristikleri, yalama yntemleri ve yalama ya, yakt v.b. faktrlerin de etkisindedir. Bu nedenle, farkl malzemelerden yaplan yataklar iin msaade edilir yk snrlarna gerek vardr. Tablo 2.1 de msaade edilen yatak ykleri belirtilmektedir.
Tablo 2.1 Farkl Malzemelerden Yaplm Yataklarda Msaade Edilen Yatak Yk Deerleri ELK ELL YATAKLARDA METAL MSAADE EDLR YKLER KALINLII

Bar (105 pa) 81.6-102 95.2-115.6 136.0-170.0 136.0-170.0 136.0-204.0 238-306 544-680 272-340 272-340 272-408

Kalya kkenli babit 0.508 mm Kurun kkenli babit 0.508 mm Mikro kalay 0.0762-0.0107 mm Mikro kurun 0.0762-0.0107 mm Bakr-kurun 0.508 mm Alminyum elli veya tm alminyum Bronz el veya tm bronz Trimetal 0.0254 mm kalnlnda: Bakr-kurun Kurun-bronz Alminyum alam

ou zaman bu yke Yatak basnc ad da verilmektedir. Yatak yk veya basncn veren eitlik u ekilde yazlabilir: P=Ft/d.l Bu eitlikte: Ft= Toplam kuvvet (kgf, N) d= Yatak ap (cm) l= Yatak boyu (cm). Yatak basnc (p), herhangi bir basn gibi kgf/m2, Pascal yada psi trlerinden belirtilebilir. Gerek basn, yatak ile mil arsndaki yalama ve srtnme yzeylerine baldr. Bu nedenle, (kgf/m2, Pa)

yatak yzey alann (d.l) etkileyen ortalama deerler tablo 2.1 de verilmitir. Ortalama deerler yatan zelliini belirtmesi bakmndan yararldr. 2.6. Krank mili Kol Yataklar Biyel kolunun kk taraf, silindir dikey ekseni zerinde ve eksenel veya dorusal olarak hareket eder. Bu arada byk taraf (Alt ucu) ise, bir yatak ile bal olduu krank mili kol muylusuna baldr ve dolaysyla krank milini dndrr. Biyel kolu krank miline balayan bu yataa krank mili kol muylusu yata ad verilir. ekil 2.6da gnmz iten yanmal motorlarda kullanlan bir kaymal yatan biyel kolu ierisine yerletirilii grlmektedir. Yllar nce krank kol yataklar, bronz veya dkme demirlerden yaplm ellerin ilerine, kaln bir tabaka babit metal dklerek yaplmaktayd. Yatak yzeyi bir syrc veya yatak raspas yardmyla ve el ile altrlmakta ve ya kanallar, eller arasna konulan layner veya imler yardmyla dzenlenmekteydi. Gnmzde bu ilem terkedilmi ve yerlerini u an kullanlan yataklara terk etmilerdir (Kkahin,1999) ekil 2.6.da gnmz iten yanmal motorlarda kullanlan bir kaymal yatan biyel kolu ierisine yerletirildii grlmektedir.

ekil 2.6 ten Yanmal Motorlarda Kullanlan Kol Yata

Bu ekilde, krank kol yatak ellerinden (Kusunetlerinden) biri, biyel kolunun st ksmna yerletirilmekte ve alt el ise, krank kol yata alt kepine taklmaktadr. ekle dikkat edildiinde, yatak ellerinin, biyel kol ve yatak kepi yuvalarndan tat, onlardan biraz daha byk olduklar grlecektir. Yatak elleri dkme veya dvme eliklerden yaplm ve i yzeyi beyaz metal ile kaplanmtr. Yatak kepleri ounlukla dvme eliklerden yaplm olup, elleri ile birlikte birbirlerine iki adet ve sl ilem ile sertletirilmi cvata ve tal somunla balanmtr.

10

Krank kol yataklar, krank mili iine alm kanallar yardmyla, ana yataklardan gelen basnl ya ile yalanr.(Hikmet,1983) 2.7. Krank Mili Ana Yataklar ten yanmal motorlarn krank millerini tamak ve yatak ierisinde almasn salamak amacyla kullanlan yataklara krank mili ana yata denilmektedir. ekil 2.7.de grld gibi ana yataklar blounun alt tarafnda bulunmaktadr. Ana yataklar blok zerindeki blm ve ana yatak kepi diye iki blmden oluur. Esasnda bu blmler yatak gvdesini oluturmaktadr. Bu belirtilen blm ierisine iki paral hilal yatak eli ekil 2.7.deki gibi yuvalara oturtulur. Yatak elleri yuvalarna oturturken ya deliklerinin karlamasna dikkat edilmelidir.

ekil 2.7 Krank Mili Ana Yataklarnn Blok zerindeki Grnts

2.8. Yatak elleri Gnmz yataklarnn byk bir blmnde, el malzemesi olarak bronz, elik veya dkme demir kullanlmaktadr. Bronz, hemen hemen beyaz metalle ayn genileme katsaysna sahiptir. Ancak, ayn eyler dkme demir ve elik yatak elleri iin sylenemez. ok yaygn olarak kullanlan el malzemelerinden biride eliktir. Bu amala, ok dk (%0.15) karbonlu eliklerden faydalanlmaktadr. Baz ar devirli, yksek gl makinelerin byk yataklarnda el malzemesi olarak dkme demirden yararlanlr. Yksek devirli ve kk gl makinelerde yatak eli olarak saf (som) alminyum alamlarndan da yaplmaktadr. ekil 2.8 de byle bir yatak eli grlmektedir. Krank mili ile birlikte dnmelerine engel olmak- iin, yatak elleri kep ierisine balanmaldr. Alt yatak eli alt yatak kepine balanarak bu salanabilir.

11

ekil 2.8 Yatak eli

Yatak ellerinin dizayn, nemli ekilde yatak malzemesinin kalnlna, kullanlacak malzemeye ve yalama sistemine baldr. nce duvarl eller, yapmlar ve yatak keplerine taklmalar srasnda byk bir duyarllk gerektirirler. Buna ramen denetim ve yatan deitirilmesi asndan kaln duvarl ellere gre daha elverilidirler. 1980li yllarn sonlarna kadar kam millerinin yataklanmasnda kullanlan dairesel biimde yaplm eller, kepi ile iyi bir uyum salayacak biimde ve gerek llerinde hazrlanrlar. yi bir uyum elin anmasna ve beyaz metalin atlamasna engel olur ve srtnmeden meydana gelen snn iyi bir ekilde, yalama yana aktarlmasna yardm eder. ellerin milleri tayacak yzeyleri beyaz metal veya bakr-kurun ya da herhangi bir yatak metali ile kaplanr. ekil 2.9. de setko, ad verilen bir yatak eli grlmektedir. Setko alam %94,4Pb, %0,5Mg, %2 Sn, %1,5 Al, %0.7 Ca, %0.9 Hg den olumaktadr. Setko el: bronz bir el ve bu elin i yzeyinin setrko alam ile kaplanmas ile oluturulmutur. Trimetal veya metalli el ise elikten yaplm bir tabaka, bronz orta ksm ve hi-lead (hayled) ad verilen bir yatak alamndan olumaktadr. ekil 2.9da elik kusunetli ve yatak metali alminyum olan, bir yatak eli grlmektedir. Bu tr yatak elleri daha ok yksek devirli motorlarda kullanlmaktadr. Yatak trleri ne olursa olsun, ellerin i yzeylerinin beyaz veya babit metal ya da ok sk olmamakla birlikte alminyum ile kaplanmaktadr. (Kkahin, 1999) Yataklarda ince bir tabaka halindeki beyaz metal, kaln katmana gre daha iyi bir mekanik zellie sahiptir. nce katmanl eller daha yksek gerilmeleri karlar, metal ile elin daha iyi balanmasna neden olur. Beyaz metal katmann kalnl azaltlarak yorulma sresi ve statik yk tama kapasiteleri gelitirilebilir. Genel olarak, metal katmanlarn kalnl mil apna gre dzenlenir. Diesel motorlarnn ana yataklarnda beyaz metal kalnl tmax =0.2 + 0.005.d mm deerlerinden kk olmaldr. Makine yataklarnda ise yukarda verilen deerler % 100 arttrlmaldr.

12

elik Art Bronz Yatak

ekil 2.9. Ana Yatak ellerinin Kesit Grnts

Gnmzde yukarda verilen yatak kalnlnn zerinde yataklar kullanlmaktadr. Bu yataklarn hatal olduklar sylenemez. Ancak, bu tr yataklarn tam yk tama kapasitesi ve malzemenin yorulma direnci dktr. Kurun kkenli metale sahip olan yataklar biraz daha byk sl genilemeye msaade etmektedir. Beyaz metalden yaplm yataklarda, zgl yk iin belirli bir maksimum deer yoktur. Fakat evrimsel gerilmeleri veya diesel makinelerinde kullanlan yataklarn byk bir blmnde 72 bar yeterli bir snrdr. 102 bar maksimum basn deeri olarak grlebilir. Ancak, bu deerde yatan yorulma mr ksalr. Sabit ykl yataklarda, turboarj trbini yataklar, daha yksek, 175 barlk basnlar tayabilirler. ok kaln beyaz metalli yataklar zel durumlarda, ok daha yksek ykleri baaryla tayabilmektedirler. 2.9. Yatak Boluklar (Kleresler) Biyel kolu ve krank mili ana yataklarnn msaade edilen minimum yatak boluklarn etkileyen ok sayda parametre vardr. Bunlardan en nemlisi yatak malzemesi ve onun yatakla uyumasdr. Dieri, genileme nedeniyle boluun deimesine sebep olan iletme scakldr. Msaade edilen boluklar yan basnc, viskozitesi, yatakta dolatrlan ya miktar ve filtre sisteminin verimine baldr. Bu nedenle yalama dier bir nemli etkendir. Krank mili muylu ap 305 mm olan bir motorun farkl yataklarndaki radyal iletme boluklar u ekillerdedir. Krank mili ana muylu yataklarnda .............................0.254-0.305 mm Krank mili kol muylu yataklarnda..............................0.203-0.254 mm(zdamar,1992) Tr yataklar iin radyal veya diametrikal boluklar iletme kataloglarnda belirtilmitir.

13

2.10. Yatak malzemesinden beklenen zellikler a. Yalamann iyi yapld ve ykn btnyle sv srtnme ile karland durumlarda yatak malzemesinin gerekli mukavemet ve rijitlikte olmas yeterlidir. Fakat uygulamada byle ideal koullar yakalamak mmkn olmadndan yatak malzemesinden belli zellikleri karlamas beklenir. b. Maksimum basn ortalama basntan bir ka kat byk olabileceinden yatan basma mukavemeti kalc deformasyona uramayacak kadar yksek olmaldr (Compressive strength) c. Tekrarl yklere dayanabilmesi iin yorulma mukavemeti yksek olmaldr. zellikle uak ve otomotiv sanayi iin bu nemlidir (Fatigue strength). d. Mildeki sehimler yada birtakm hatalar yatan plastik deformasyonu ile karlanabilmelidir. (Conformability). e. Yatak iine giren partikller andrc etki yaparak ksa zamanda yatak ve mili bozar. Yatak malzemesi bu tr partikllerin iine gmlecei kadar yumuak olmaldr. (Embeddability). f. Yatan snr srtnme (boundry lubrication) koullarnda yada yasz ortamlarda anmadan (wearing) , izilmeden (scoring) ve sarmadan (scuffing) almas, yk altnda harekete balayan yada yetersiz yalamann beklendii durumlarda nemlidir. Bu nitelik mil, yatak ve yalaycnn uyumuna baldr. Yakn zellikteki malzemeler birbirlerini kolayca andrrlar. Bu sebeple, genel prensip olarak farkl cins ya da farkl sl ilem grm metaller kullanlr. Bir ok uygulama iin mil elikten yapldndan sert bir mil ve daha yumuak yatak malzemesi seilir. Bylece hem anmalar azaltlm, hem de sadece yatan anmas salanm olur. Mil ve yatan przll de nemlidir. Mikro sivrilikler ya filminin yrtlmas, dolaysyla anmalara sebep olur. g. Isy kolayca iletebilmeleri iin sl iletkenlik katsaylar yksek olmaldr. (Thermal conductivity). h. Geni scaklk aralnda alan yerlerde sl genileme katsaylar dk olmal. (Thermal expansion). . Dk srtnme katsays olmaldr. Grld gibi tm bu beklentileri karlayabilecek yatak malzemesi bulmak zordur. Hatta baz beklentiler birbirinin zdd zellikler gerektirir. (Yatan basma mukavemetinin yksek olmas ve mildeki deformasyonlar karlayabilmesi rnek olarak gsterilebilir). Bu sebeple tek bir yatak malzemesi yerine farkl zellikleri stn olan birok yatak malzemesi kullanlmaktadr.( Mh ve Makine Dergisi)

14

3. YATAK MALZEMELER 3.1. Yatak Malzemesi almalar Motorlarn iyilik derecesinin bir ls de daha kk boyutlu motorlardan daha yksek gler elde etmektir. Bu almalar gnmz otomobil motorlarn gittike daha zorlu artlarda altrmaya zorlamaktadr. Bu nedenle yataklara gelen yklerde ayn oranda artmakta ve abuk ypranmaktadr. Bu zorlu artlar karsnda yatak ile mil arasnda kullanlan ya kalnlklar da iyice azaldndan dolay kolayca yatak sarmas hasarlar ile karlalmaktadr. Yksek performansl motorlarda, yksek motor zorlanmalarn karlayabilmek ve yatak mrn arttrabilmek iin yeni yatak malzemeleri retimi zerinde almalar younlamaktadr. Yasuaki, G. Ve arkadalar tarafndan yaplan almada pb, Sn, In ve Cu alaml yataklar gelitirmilerdir. Gerek bir motor artlarn salayabilecek bir dzenek hazrlayp yeni gelitirdikleri yataklarn bu deney dzeneinde test etmitir. Deney sonularna gre yataklar daha iyi yorulma direnci ve anma direnci gstermitir. Yksek hzl motorlarda, geleneksel yataklara oranla daha iyi dayanma ve yalayclk zelliklerine sahip olduu belirtmilerdir. Toru, D. ve arkadalarnn almalarnda Alminyum alaml ve sert parack katkl yatak malzemesi gelitirmitir. Bunlar rettikleri yataklarnn anma davranlarnn bir andrma deney dzenei kurarak anma dayanmn aratrmlardr. Kullanlan sert paracklarn anma direncini arttrdn saptamlardr. K.V Sudhakar. Bimetal otomobil yataklarnn bozulma analizlerini yapmtr. Malzemedeki hasarl alanlar bir tarayc elektron mikroskobu ile muayene edilmi. Metalin temel mikro yapsn belirlemek iin optik mikroskop kullanlmtr. Tetkikler sonucunda bozulmann gerilme atlamasna bal olduu ifade edilmitir. A.E.Roact ve arkadalar yksek hzl diesel motorlar iin kurun esasl yeni bir krank mili yatak malzemesi gelitirmi ve bu yata gerek motor artlarnda altrmlardr. 100 saat sonunda yaplan analizler sonucunda yksek scaklklarda ve devirlerde kurunun ya tutuculuk zelliinden dolay anmann dk seviyede kald belirtilmitir. K.Sakamato, ve arkadalar dk yk uygulamalar iin yeni bir alminyum, kurun ve silikon ierikli bir yatak gelitirmilerdir.

15

Prek,G., ve Arkadalar almalarnda inko alminyum alamlarndan imal edilen kaymal yata yatak anma test cihaznda kuru ortamda 20 N yk, 1500d/dak ve 2.5 saat test etmilerdir. Yaplan deneylerde yksek srtnme katsays ve yksek arlk kayb, yal ortamda ise ok dk srtnme katsays ve arlk kayb elde edilmitir. Varol,R., Cu ve Fe ierikli toz metalrjisi (T/M) yntemi ile retilmi kendi kendini yalayan yatak malzemelerinin hz-arlk kayb, anma zelliklerini incelemi, ayn artlar altnda ykl uygulamalarda anma deerlerinde her iki yatak malzemesinde nemli farkllk olmadn belirtmilerdir. Ayn almada demir esasl T/M yataklarn srtnme zelliklerinin, bronz yataklarnkinden daha kt olduu belirtilmitir. nl,B.,S., ve arkadalar bakr esasl bronz ve pirin yataklarn tribolojik zelliklerinin karlatrlmas konulu bir alma yapmlardr. Kaymal yatak malzemesi olarak CuSN10 bronzu ile CuZn30 pirincinden retilen yataklarn anma ve srtnme zelliklerini belirlemek iin bir takm deneyler yapmlardr. Sonu olarak, kuru ortamda yaplan deneylerde yksek srtnme katsays ve arlk kayb, yal ortamda ise bunlarn ok daha dk olduunu belirtmilerdir. Savakan,T., ve arkadalar inko-Alminyum esasl alamlarn ve bu alamlardan retilen kaymal yataklarn zellikleri hakknda bir alma yapmlardr. retilen alamlarn zellikleri disk-ubuk esasl bir anma deney dzenei yardmyla incelenmitir. Yataklar ierisinde en az anann ZnAl40Cu2Si alaml yatan olduunu ifade etmilerdir. uvalc,H., Ticari ZA-27 ve birok hazr kaymal yata laboratuarda kaymal yatak deney dzeneinde deiik alma koullarnda srtnme deneylerine tabi tutularak yataklarn srtnme davranlarn belirlemitir. Yatak basncnn yataklarn srtnme faktrn etkilediini ve basn arttka bu deerlerin nemli lde dtn ayrca yatak boluu arttka da yataklarn srtnme faktr deerlerinin dtn belirtmitir. nl,B.,S., ve arkadalar kaymal yataklarn deiik parametrelere gre tiribolojk zelliklerini belirlemek ve bu unsurlarn kaymal yatak zerindeki etkilerini incelemek iin radyal kaymal yatak anma cihaz tasarm yapmlardr. Bu cihaz zerinde bu parametrelere gre tribolojik zelliklerinin belirlenmesi baz deneylerle gstermitir. Bu yolla btn deneylerin yatak zerinde yaplabileceini aklamlar gerek alma ortamnda yaplan deneylerden ok fazla sapmalar olmadn belirlemilerdir.

16

Watanabe,K., ve arkadalar almalarnda yataklar zerine lazer ile mikron ukurlar aarak srtnme yzey alann azaltm ve bu oyuklarda ya biriktiinden yalamann iyiletirdii ve bu sebeple anmann nemli derecede azald ve motorun mekanik kayplarn fark edilir dzeyde azalma olduu sonucuna varmlardr. Shan,M.C., Maeks,E.,F., Yataklarn yalamasn incelemi ve iyi bir yalama ile yataklarn daha iyi korunduunu ve yorulmann geciktii savn desteklemilerdir. Oullar,E.F., gaz trbinlerinde kullanlan kaymal yataklardaki Silikon nitrid, Alminyum oksit, zrkon oksit gibi seramik malzemelerin etkilerini incelemi ve sonu olarak yksek hzlarda yatak malzemesinde kullanlan sert paracklarn yatak dayanmn arttrdn gstermilerdir. Aratrmalar, iten yanmal motorlarda kullanlacak ok eitli yatak metali ve alamn yararl bir biimde kullanldn gstermektedir. Bilinen yataklarda bu alamlar; kk yataklarda ince bir tabaka olarak 0.33-0.635 mm ve byk yataklarda ise 6 mm2ye kadar olabilmektedir. 3.1.1. Beyaz Metaller Kalay alamlarnn yatak malzemesi olarak baaryla kullanlmalar 1839 ylnda Sir Isaac Babbit tarafndan kefedilerek kullanld. Sir Isaacn ilk patentindeki yatak metalinin yaps, yaklak olarak %89 kalay, %9 antimon ve %2bakrdan olumaktayd. Bu tarihten sonra, kullanlan tm kalay ve kurunlu alamlara Babit Metal veya Beyaz Metal isimleri verildi. Beyaz metaller ya antimuan, bakr ve bazen kurun kapsayan kalay ya da kalay antimuan ve genel olarak bakr kapsayan kurun alamlardr. Bu alamlara; mekanik dayankllk salamak amacyla kk miktarlarda nikel, kadmiyum ve arsenik eklenmektedir. Beyaz metaller, yaplarndaki kalay miktarna gre snflandrlrlar. Bu durum ayn zamanda yatan fiyatn da etkiler. Birinci gurup beyaz metaller %90 orannda kalay kapsar. Bunlarn yapsnda antimuan ve onun yars kadar da bakr bulunur. Bunlara Kurunsuz beyaz metal ad verilir. Birinci guruba giren baz alamlar, ufak bir miktar nikel, gm veya kadmiyum kapsayabilir. Yapsndaki alam miktarnn dk oluu nedeniyle, nispeten yumuak ve dayankldr. Bu gurup zellikle Amerika Birleik Devletleri ve ngilterede yaygn bir biimde kullanlmaktadr. Dier lkelerde daha ok dk gl, yksek devirli makinelerde kullanlr.

17

kinci guruba %85 Kalay ve geri kalan antimon ve bakrdan oluan yatak metalleri girmektedir. Daha sert olduklar iin, yksek statik yklere dayanabilen bu alamn yorulma dayanm, birinci guruba gre olduka dktr. Bu alam diesel makinelerinin krank mili ana yataklarnda kullanlmaktadr. nc gurup beyaz metal, yk tama kapasitesi ve anmaya dayankll ile gze arpmaktadr. Bu alam %80 kalay ve %20 alam metallerini kapsamaktadr. Alam metalleri, dier guruplarda olduu gibi antimuan, bakr ve farkl olarak kurundan olumaktadr. Alam oluturan metallerin yzde miktarlar, antimuandan kuruna giderek azalmaktadr. Bu gurubun yorulma dayanm, nceki iki guruptan daha dktr. Buna ramen, nc gurup beyaz metal yksek gl motorlarn kran mili ana yataklarnda, biyel kolu st ve alt yataklarda, kovan ve pervane aft yataklarnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Kalay alamlar iinde kurunun bulunuu, dk erime noktalarna yol aar. Kalay-Kurun alamlar 180 Cde erirken, sz edilen dier kurunsuz alamlarn erime noktalar 225 C dolaylarndadr. Yapsnda %72-75 kalay bulunan beyaz metaller, motorlar iin uygun olmayan mekanik zellik veya niteliklere sahip olduklarndan, gnmzde kullanlmamaktadrlar. Yapsnda %5-10 Kalay bulunan Kurun alamlar mkemmel srtnmesiz veya Antifriksiyon metalledir. Bunlar daima, %10-15 Antimuan veya kk miktarda bakr ve bunlara ek olara arsenik, kadmiyum ve dier metalleri kapsamaktadrlar. ok dk maliyetlerinden dolay yaygn olarak yksek devirli motorlarda kullanlrlar. 3.1.2. Bakr Kkenli Yatak Metalleri Beyaz metaller iin ngrlen yatak yk, snrlarnn zerine kldnda, yatak malzemesi olarak bakr alamlar veya bronzlar kullanlabilir. Bronz yataklar, beyaz metaller gibi dk srtnmeli (antifriksiyon) zelliklere sahip olmamakla birlikte, yorulma dayanm ve yk tama kapasiteleri yksektir. Sert olmalar nedeniyle; beyaz metallerde olduu gibi yabanc maddeleri yaplarna kabul edemezler. Oysa yzeyleri sertletirilmi millerin entik etkisi gsteren izilmelerine engel olmak gerekmektedir. Byk gemi motorlarnda srtnme ve anma ok nemli olmad, ar devir says ve yksek statik yk gerektiren yerlerde bronz yatak ve burlar kullanlr. Baz yksek devirli motorlarda i yzeyleri, ince bir katman eklinde, kurun bronzu ile kaplanm ve elikten yaplm eller kullanlr. Yatak olarak kullanlan bakr alamlarnn byk bir yzdesi, nemli miktarda kalay veya kurun yada her iki metali birden kapsamaktadr. nk bu metaller, alamlara mkemmel antifriksiyon zellikler kazandrmaktr. Bilinen dier metaller ise, kurunlu alamlara katlan, nikel ve kalay bronzuna eklenen fosfor dur.

18

3.1.3. Bronzlar %10-16 kalay ieren kalay bronzlar gnmzde kullanlmakta olan yatak metalleridir. Bu tr alamlarda kalay yzdesi oaldka yatak daha sert olur ve anmaya dayankllk kazanr. Bu alama %0.5-2 kadar fosfor da katlarak sertlik ve dayankllk ykseltilebilir. %1416 kalayl bronzlar dierlerine gre daha pahal, krlma eilimi yksek veya gevrek yapdadrlar. Bu nedenle %10-12 Kalay ieren bronzlar yaygn bir biimde kullanlmaktadr. Bronzlara fazladan kurun eklenmesi, alama beyaz metallerde olduu gibi antrifiksiyon zellikler kazandrr. Bu amala, bronzlara katlacak kurun miktar, bronz iindeki kalayn yaklak olarak yars kadardr. Bylece, ok iyi bir yatak yzeyi de elde edilir. Bunun nedeni alamn oluturulmas srasnda, kurunun bakr iinde znmemesi ve ufak kreler biiminde yapya yerlemesidir. Oysa, kalay ksmen bakr iinde znr ve alamn sertlemesine neden olur. Kurun ve kalayl bronzlar (%80 Cu, %10 Sn, %10 Pb) son yllarda, yaygn yatak malzemesi olarak kullanlmaktadrlar. Hi-Lead (hayled) ad verilen alamda ise %30 Kurun, %5 Kalay ve %65 Bakr bulunmaktadr. Bu tr yataklarda 760 bar deerine kadar zgl ykler tanabilmektedir. Bakr kurun alam yataklar, bakr ve kurun partikller arasndaki hzl korozyon nedeniyle Galvanik Aksion olaydr. Bu tr yataklarda tanabilecek yk 330 barn altndadr. 3.1.4. Dier Alam Metaller imdiye kadar ok sayda alam, yatak metali olarak kullanlmtr. Bunlarn pek ou zel isimlerle pazarlanm ve pek ou da bir sre sonra kaybolmutur. Aadaki alamlar bunlara rnektir. Kadmiyum alamlar kalay ve kurun beyaz metallerden daha iyi bir yorulma dayankll vermektedirler. Bunlarn yk tama kapasiteleri, beyaz metallerle hemen hemen ayndr. nce bir tabaka indiyum veya kurun, yada hem kurun hem de indiyumla kaplanm gm yataklar, snn giderilmesi n planda olan yksek devirli motorlarda kullanlr. %6-%7 kalayl, alminyum-kalay alamlarnn yk kapasiteleri yksek fakat antifriksiyon zellikleri ikinci derecededir. Alminyum inko alamlar deiik yaplarda oluturulur ve beyaz bronz olarak adlandrlr. Bu alam daha ok bur biimindeki yataklarda kullanlmaktadr. Dk hzlarda ve alak zgl yklerde, dkme demir de yataklarda antifiriksiyon metal olarak kullanlr. Bu ama iin perlitik dkme demir tercih edilir. Ancak, bu tr yataklarn ok iyi yalanmalar gerekmektedir. Orta ve yksek devirli motorlarda kullanlan yatak

19

alamlarndan biri de setkodur. Bu alam %94,4 Pb, %0,5 Mg, %2 Sn, %1,5 Al, %07 Ca ve %0,9 Hgden olumaktadr. 3.2. Yataklarn Korunmas erisinde andrc veya paslandrc maddeler bulunan kullanlm ya, yatak metallerini andrma eilimindedir. Bu nedenle, yataklarn yalama yalar tarafndan korunmalar gerekir. Bu, iki ekilde gerekletirilir. Bunlar andrc veya paslandrc maddelerin ntrletirilmesi ve yatak metal yzeylerinde koruyucu bir ya katmannn oluturulmasdr. Bylece; yksek scaklklarda yalama yann yatak metalini etkileme tehlikesini ortadan kaldrlr.

20

4. TEN YANMALI MOTORLARDA YALAMA ve AINMA ten yanmal motorlarda yataklar ve yalama sistemi, yatak yzeylerinde belirli bir miktar yan akna msaade edecek ekilde yaplmtr. Ya yatakla mil arasndaki ya boluuna girer, yatak yzeyinden geerek motorun altndaki kartere veya ya deposuna akar. ten yanmal motorlarn yalanmas gereken ksmlar unlardr; a- Ana yataklar ve kol yataklar b- Kam mili yataklar c- Kam mili dilileri d- Piston pimleri e- Supap tertibat f- Silindir yzeyleri g- Trboarjer ve hava bloverlerinin yataklar. 4.1. Yalamann nemi Kayma ilemi srasnda retilmi olan s ve atk paralar alma ortamndan uzaklatrmak, kayma yzeylerindeki srtnme ve anmay azaltmak iin iki kat kayma yzeyi arasnda sv, kat veya gaz yalama maddelerinin ilavesiyle yaplan ileme yalama ad verilmektedir. Bu sistemi inceleyen bilim ve teknoloji dalna Triboloji denilmektedir. Herhangi bir makinenin baarl bir ekilde altrlmas, onun hareketli ve hareketsiz paralar arasnda oluturulan ve metale temas nleyen ya filmine ve ya katmanna baldr. Tm yalama yalar, metal yzeyler zerine yaylacak ve yapacak zellikte olduklarndan, hareketli paralar arasnda olduu gibi ok ince bir ya katman veya ya filmi olutururlar. Ya filminin kalnlna bal olarak, metal yzeyler arasdaki dokunma, ya azalr veya tmyle yok edilir. Ya srtnme ve anmay azaltp motor elemanlar iin emniyetli bir mr ile przsz almay salayan bir maddedir. Yalarn ou mineral yalar, sentetik esterler, silikon akkanlar ve su gibi svlardr. Oysa metal metal temas yok edilse bile, deiken karakterli baz direnler, yzeylerin birbirleri zerinde kaymas nedeniyle yok edilemeyecektir. Bu durumda yzeylerin girinti ve kntlar arasnda bulunan ve metal yzeylere yapm olan ya partiklleri, dier metal yzeye yapmak isteyeceklerdir. Buna akkann srtnmesi ad verilir. Greceli hareketli iki metal yzey arasnda oluturulan ya katmannn kalnl; a- Metal yzeylerin dzgnl b- Yatak basnc

21

c- Yalama yann viskozitesi d- Hareketli paralarn bal hz e- Yatak ile mil arasndaki boluk f- Yatak yzeyinin ekli veya yatak boyu/ap oranna baldr. ki metal yzeyi birbirinden tm ile ayran ya katmanna kaln film ad verilir. Motorlarda ya filmi kalnl yaklak olarak 0.00254-0.01778 mm deerleri arasnda deimektedir. Bu durumda metal yzeyler arasnda anma olmaz. Eer yan viskozitesi azalr veya ya filmi, yzeydeki kntlar birbirlerine dokununcaya dek incelir, fakat ana ykn ya katman tarafndan tanmas srdrlr. Byle bir durumda ince ya katmanl veya mkemmel olmayan yalama ad verilir. Bu gibi yalama ekillerinde, kaln ya filminin azalma miktar ile orantl olarak metal yzeylerde anmalar olacaktr. 4.2. Yataklarda Yalama ekilleri ki metalin bir ya filmi ile birbirlerinden tamamen ayrld sv srtnme, en tercih edilen alma biimidir. Bunu salamann iki farkl yolu vardr. Basncn kendiliinden olutuu hidrodinamik yalama ve dardan bir pompa yardmyla basncn oluturulduu hidrostatik yalamadr.

4.3. Hidrodinamik Yalama Hidrodinamik yalamann alma prensibi olduka ilgintir. Beauchamp Tower adl bir ngiliz, yatak srtnmeleri ile ilgili bir deney srasnda ilgin bir keif yapmtr. Eer (kaymal) yatakta yeteri kadar ya olursa, mil dndnde, kendiliinden, yk karlayacak bir basn olumaktadr. Bu durum yle aklanr: Dnmeyen bir milde, yatak boluu sebebiyle, mil ykn olduu ynde kk bir eksen kakl ile yatak yzeyine oturur. Dnme baladnda viskoz sv mil tarafndan harekete geirilerek milin yasland (kesitin darald) tarafa itilir. Bu; sv kama etkisi yaparak o blgede basncn ykselmesini salar. Svda kendiliinden oluan bu basn mili tayacak gtedir ve mil ya filmi zerinde tamamen sv srtnme ile dner. Ykn dnme etkisiyle oluan basn tarafndan karlanmasna, hidrodinamik yalama ad verilir. Kaymal yataklarda anmalarn ou hareketin balang ve bitimindedir. Hidrodinamik yalama, milin dnme hareketine bal olduundan, hareketin balangcnda ve sonunda (hzn

22

dt anlarda) ksmen sv, ksmen de kuru srtnme vardr. Bu da ilk harekette daha byk kuvvetler ve anma demektir. Yalama kanallarnn ekli ve konumu nemlidir. Hidrodinamik esasna gre alan yataklarda dikkat edilecek en nemli husus, yatakta alacak ya kanallarnn ekli ve konumudur. Bu kanallarn basncn olutuu blgede yada epeevre almas basnc olumsuz ynde etkileyecektir. Kanallarn olduu ksmda ve yakn evrelerinde kama etkisi oluamayacandan tm yatak yzeyinde oluan basn zayflatlm olacaktr. Ayrca, yan yanlarndan gelmesi yerine ortadan gelmesi tercih edilmelidir. Ortadan ulara doru akan ya daha iyi bir ak ve daha iyi bir soutma salayacaktr.

4.4. Hidrostatik yalama Dnmenin yava yada hi olmad durumlarda yada yataklarda oluan s, yan kendi akyla atlamad durumlarda dardaki bir ya pompasyla basnl ya gnderilerek sv srtnmesi salanabilir. Buna hidrostatik yalama denir. Hidrostatik yalama etkisi mil hzna bal olmadndan kalk ve durularda byk kuvvetler ve anma olumaz. Hidrostatik yalamann yk tama kabiliyeti hidrodinamik yalamaya gre daha yksektir. Buna karlk konstrktif olarak daha karmak, pahal ve fazla yer kaplarlar.

4.5. Yatak Hasarlar Yataklarda kayan yzeylerin dorudan temas srtnme ve dolaysyla hzl anma ve metal yorgunluunu dourur. Srtnmeyi azaltan yalama ile yataklarn alma sreleri ve alma verimleri uygun seviyeye getirilir. Yataklarn hasarsz alma artlarn salamak ve srekliletirmek iin gerekli hesaplarn yannda bakmn, yalamann ve hasar analizlerinin yaplmas zorunludur. Bir yatak hasarn deerlendirirken aadaki notlar nem tar. Hasarn mahiyeti Grn Hasar nedenleri Arzal mekanizmalar nemli hasarlar

23

Yatan grn genellikle tam bir tehis iin yeterli delilleri iermemektedir. Hatann sebeplerinin belirlenebilmesi iin; alma zaman (Sresi) alma koullar Servis Ya ikmali Ar ykler ve dier paralardaki hasarlar arzay belirlemek iin gereklidir.

4.6. Yatak Hasarlarnn Balca Sebepleri Kir Simetri Ayarszl Kt Montaj Fazla Ykleme Yetersiz Yalama Korozyon %47 %15 %12 %10 %9 %5

Dier Sebepler

%2

4.7. Anmann Tanm

Anmann tanm deiik ekillerde yaplabilmektedir. Kullanlan malzeme yzeylerinden mekanik sebeplerle kk paracklarn ayrlmas neticesinde meydana gelen malzeme kayb olarak tanmlanmaktadr (zciler.1997) Cisimlerin yzeylerinde, mekanik etkenlerle mikro taneciklerin kopup ayrlmas sonucu malzemede istenilmeyen bir deiikliin meydana gelmesi olaydr (Demirci.1982) Moore anmay, kullanlan malzemelerin yzeylerine gaz, sv ve katlarn temas neticesinde eitli etkenlerle malzemenin yzeyinden mikro tanelerin kopmas sonucu meydana gelen yzey bozulmas olarak tanmlanmtr. Makine paralarnn talanmas, honlanmas, leblenmesi ve polisaj ilemlerinde de malzeme zerinden kk paracklar ayrlmaktadr. Bu oluumlar anma grlmekle beraber anma olarak incelenmez, zira bu ilemler belirli bir ama iin yapldndan talal ilem olarak yorumlanmaktadr (Grleyik.1986)

24

Malzemedeki ypranma olaynn anma saylabilmesi iin aadaki artlarn salanmas gereklidir. Mekanik bir etkinin olmas Srtnmenin olmas Yava fakat devaml olmas Malzeme yzeyinde deiiklik meydana getirmesi stenilmedii halde meydana gelmesi Yukarda belirtilen etkileri kapsamayan etkilerden dolay bir problem oluuyorsa bu hasar tr anma olarak gsterilemez. Anma umumiyetle; Yataklarda, silindirlerde, pistonlarda, supaplarda, frenlerde, tekerleklerde, dililerde, krma ve tme makinelerinde, inaat makinelerinde, trbin kanatlarnda vb makine yaplarnda grlmektedir. 4.8. Anma Sistemleri Anma sisteminin temel unsurlar unlardan olumaktadr. ekil 4.8 a- Ana malzeme (Anan) b- Kar malzeme (Andran) c- Ara malzeme d- Yk e- Hareket f- evre

ekil 4.1. Anma Mekanizmas

Btn bu unsurlarn oluturduu sistem, teknikte Tribolojik Sistem diye adlandrlr. Bir triboloji olayn incelenmesinde sisteme ait olan olay ve faktrler ayr ayr deil bir btn

25

olarak incelenir. Tribolojik sistem ile bu olaya katlan srtnme ve dier byklkler ile aktarma ve tama srasnda dnen ve kaybolan enerjinin tamam kast edilir. Ayrca anma hz ve srtnme katsays bir malzeme zellii deil, bir tribolojik sistem zellii olup deneylerle bulunabilir. (Eyre.1991) 4.9. Anmay Etkileyen Faktrler Anmay etkileyen faktrler drt gurupta incelenir. 1. Ana malzemeye bal faktrler 1.1. Malzemenin Kristal Yaps 1.2. Malzemenin Sertlii 1.3. Elastite Modl 1.4. Deformasyon Davran 1.5. Yzey Przll 1.6. Malzemenin Boyutu 2. Kar Malzemeye Bal Faktrler ve Andrcnn Etkisi 3. Ortamn Etkisi 3.1. Scaklk 3.2. Nem 3.3. Atmosfer 4. Servis koullar 4.1. Basn 4.2. Hz 4.3. Kayma Yolu 4.10. Anma Mekanizmalarna Gre Anma Trleri Makine paralarnn hasar grmesi ve grevini yerine getirememesinin en nemli etkeni anmadr. Anma bilindii gibi son derece karmak bir olaydr ve bu nedenle de henz anmay tam olarak aklayan sistematik bir zm retilmemitir. Ancak anmann temel unsurlar tespit edilmitir. ok sayda deikenin etkiledii anmay tanmlamak iin de o derece farkl anma test yntemleri gelitirilmitir. Esas itibar ile anma mekanizmalarna bal olarak tasarlanan anma test yntemleri genel olarak adhesiv ve abrasiv anma mekanizmalar eklinde iki guruba toplanmtr (pek,1992). 1. Adhesiv anma 2. Abrasiv anma 3. Yorulma Anmas

26

4. Erozif anma 5. tmeli anma 6. Oymal anma 7. Kazmal anma 8. Korozif anma 4.11. Anma Deneylerinde Kullanlan Deney Dzenekleri

Malzemelerdeki anmann byk lde iletme koullarna bal olduu bilinir. nceleri anmay etkileyen temel faktrler detaylaryla dikkate alnmyordu. Onun iin tm laboratuar almalar, yaplanlardan emin olmak iin birka kez tekrarlanrd. (I.V.Kragelskii.1965) Deneylerde gerek alma artlarnn kullanm, en gvenilir yntem olarak gzlenmitir. Bununla birlikte aratrma amalar iin sadece bir faktrn gz nne alnd koullarda, makineler zerinde laboratuar aratrmalarnn yaplmasnn uygun olduu dnlmtr.
Anma zerinde yaplan almalarda birok deney dzenei kullanlr. Laboratuar anma aratrmalar ya anmay ortaya karan mekanizmalarn denenmesi ya da pratik uygulamalar benzetmek zere uygulanr ve anma oranlar zerine yararl dizayn verileri elde edilebilir. Bunun iin anmay etkileyebilen tm deikenlerin lm ve kontrol ok nemelidir. Tm etkilerin geerli olduu bir laboratuar benzetimi retmek mmkn deildir. Geerli bir anma deneyi sadece bir iletme koulunda olur. Aratrclar her zaman benzetmeye altklar gerek koullardan uzaklamann mmkn sonularn bilmek durumundadrlar. Tm anma deneylerinde zorunlu paralar; temas basnlar, scaklk koullar, kayma hzlar ve kimyasal evredir. Genel olarak anma aratrmalar u amala yaplr. Sistemlerin ya da sistem elemanlarnn verimlilii, mr, gvenirlii, performans, fonksiyonu ve bakm yaplabilirliliinin deerlendirilmesi. Sistem elemanlarnn kalite kontrol. Malzemenin ve yalaycnn tribolojik davranlarnn karakterize edilmesi. Anmann neden olduu malzeme kayplarnn aratrlmas.(ASM Handbook)

27

4.11.1. Laboratuar Anma Deneylerinde Kullanlan Cihaz Trleri Anmaya urayan makine paralarnn endstride kullanma yer ve koullarnn farkl oluu, ilgili tribolojik olaylar incelemek iin gelitirilen deney dzeneklerinin de ok eitli oluu sonucunu dourmutur. Yaplan aratrmalar sonucu birbirinden farkllk gsteren deney dzeneklerinin saysnn yzl saylarla ifade edilecei belirlenmitir. Bunlarn tmnn verilme zorluu nedeniyle, numunelerin ekilleri itibariyle yaplm bir snflandrma ekilde verilmitir. 4.11.2. Deney Koullar ve Snflar Aratrlan makine, sistem, elemanlar yada numunenin fonksiyon ve yapsna bal olarak anmalar 6 deiik gurupta gsterebilir. Makine Alan Deneyleri: Pratik iletme koullar altnda gerek sistemin denenmesi. Gerek makine ile yaplan bu deneyler, alan nesnenin gerek performansn ortaya koyar. Makine Tezgah Deneyleri: Pratie yneltilmi iletme koullar altnda gerek sistemin denenmesi. Model Deneyleri: Pratie yneltilmi ilem koullar altnda model numunelerin denenmesi. Model deney numuneleri gerek elemanlardan fazla kullanlr. Bu tr deneyler gerek mhendislik koullarna benzetilmek zere yaplyorsa, temel tribolojik parametrelerde de yeterli bir benzerlik gerekletirilmeli. Laboratuar Deneyleri: Laboratuar ilem koullar altnda keyfi deney numunelerinin denenmesi, Srtnme ve anma ilemlerinin temel almalarnda ncelikle kullanlr. Bu deneylerin koullar, zel tribolojik olaylar aratrmak iin seilir.

28

5. DENEY DZENE Kayma srtnmesinin nemli uygulamalarndan biri olan kaymal yataklarn tribolojik zelliklerinin belirlenmesinde en ok pim-silindir, levha-silindir gibi model deney cihazlar kullanlmaktadr(Eyre, 1991,Demirci, 1998). Bu modeller deneylerin yaplmas ve lmlerin kolayl bakmndan avantajldr. Ancak yataklarn farkl alma artlarna sahip olmas ve tribolojik davranlarnn farkl olmas sebebiyle deneylerin dorudan yataklar zerinde yaplmas gerekir (Tevrz,1988). Bugne kadarki dorudan yataklar zerindeki yaplan almalarda mil ve yatan sklp taklabilmesi pratik deildir. Bu almada tasarlanan deney dzenei ile bu durum ortadan kaldrlmtr. Temel deney dzenei olarak 4 silindirli bir opel 1800 motorun piston, kam mili ve supap mekanizmas gibi hareketli paralar sklm, ancak krank mili muylular ve yataklarn basnl yalama sistemi ile yalanmasn salamak amacyla motorun yalama sistemi alr durumda braklmtr. Deney setini oluturan sz konusu motorun gerek motorda yatak anmas zerinde etkili olan faktrleri oluturmakta iin sistemin simlasyonu yaplmtr. Sz konusu deney dzeneinin mil eksenindeki kesit Grnm ekil 5.1de gsterilmitir. Bu deney dzenei 1800cc Opel marka motor blou, 2 Hp gcnde bir elektrik motoru, bir adet krank mili, yatak numuneleri, ykleme arlklar, kay kasnak sistemi, ya pompas ve ya filtresinden olumaktadr. Deney mili olarak motorun orijinal krank mili kullanlmtr, ykleme krank milinin balans (Dengesi) bozularak uygulanmtr. Yatak olarak motorun orijinal yatakl ve yeni formlasyonla hazrlanan kurun esasl alam yataklar kullanlmtr. Yatak ve muylularn yalanmas motorun yalanmas motorun yalama dzeneinden salanmtr. Ayrca deney dzeneinde mil devri ve scaklk da deitirilebilecek ekilde dzenlenmitir.

eki 5.1. Deney Dzeneinin ematik Grnm

29

Deneylerde kullanlan krank mili yzey sertletirme ilemine tabi tutulmu alaml elikten yapld ve yzey sertliinin 65 rokvel C deerinde olmas, bunun yannda yatak malzemesi olarak sertliinin ok dk kalmas dikkate alnarak deneyler srasnda krank milinin anmad kabul edilmitir. Krank mili muylu yzeylerinin ok hassas taland ve polisaj yapld da gz nne alndnda bu yaklamnn bilimsel bir alma iin kabul edilebilir bir uygulama olduu sylenebilir. Bu nedenle kaymal yatak anma cihaz sadece yatak malzemesinin anmasn incelemek iin tasarlanmtr. Bu tr almalarda kullanlan anma test cihazlar ksmen standartlamtr. Ancak standart test cihazlarnda motor alma artlarn yakalamak mmkn olmamaktadr. Bu sebeple almada standart anma test cihazlar kullanlmam motor artlarn olabildiince salayan simle edilmi bir deney dzenei hazrlanmtr. 5.1. Deney Setinin Tantm Ana yatak deney dzenei aada belirtilen blmlerden olumaktadr. 1 Krank mili tahrik nitesi 2 Hareket iletim nitesi 3 Yatak nitesi 4 Yalama nitesi 5 Ya scakl kontrol nitesi 6 Ya basn gstergesi 7 Yatak ykleme nitesi

ekil 5.2. Deney Dzeneinin Grnm

30

5.1.1. Hareket letim nitesi ekil 5.2de deney dzenei grlmektedir. Deney tertibat zerine kurulan kay kasnak mekanizmas ile elektrik motorundan krank miline hareket iletimi salamaktadr. ekil 5.2de grld gibi hareket, elektrik motorundan aplar farkl kasnaklar arasnda yer alan kay yardm ile deney motoruna aktarlmaktadr. 5.1.2. Yatak nitesi retilen yataklar test ederek andrmak amacyla opel marka motor blou ierisinde bulunan krank ana yatak yuvalar kullanlm ve hazrlanan yatak numuneleri motorun ana yatak yuvalarna taklmtr. Kep ve yuvalara yataklar ekil 5.3.de grld gibi yerletirildikten sonra kep cvatalar boluklar alndktan sonra kep cvatalarnn boluklar alndktan sonra katalogda belirtilen tork deerlerinde sklmtr. Orijinal motorda 5 adet ana yatak yuvas bulunmaktadr deney amacyla 1,3 ve 5 numaral yataklar iptal edilmi, 2 ve 4 numaral yatak yuva ve keplerinin bir tanesine orijinal yatak dierine yeni retilen yatak numunesi taklmtr. Bylece her iki yataa gelen krank mili arl ve sonradan krank miline ilave edilen arlklarn dengesizlik (balansszlk) nedeniyle oluturduu merkezka kuvvetinin her iki yataa etkisi eitlenmitir.

ekil 5.3. Krank Mili Ana Yatak Ve Krank Mil Balant Grnm

31

5.1.3. Yalama nitesi Deney sresince yalama sistemi olarak opel marka motorun orijinal yalama sistemi kullanlmtr. Ya, motorun krank milinden hareket alan ya pompas ile basnc 2.5 bara ykseltilerek motorda yalama yaplmas gereken yerlere ya kanallar vastas ile tanmaktadr. Ayrca bota kalan yataklarda ve krank mili ana yatak muylularnda bulunan ya deliklerinden ya k ahap tkalar kullanlarak nlenmi, yataklardaki ya basncnn srekli olarak 2.5 bar seviyesinde kalmas salanmtr. (ekil 5.4.)

ekil 5.4. (a) Ya emi tertibat

(b) Ya pompas ve yalama sistemi d grnm

5.1.4 Ya Scakl Kontrol nitesi Yalama ya alma srasnda snmaktadr. Ya scaklnn ykselmesi yalama yann vasfnn bozulmasna ve yalamann ktlemesine neden olmaktadr. Bu nedenle deneyler srasnda ya scakl llerek scaklnn ar ykselmesi nlenmitir. Bu amala kullanlan scaklk lme cihaz; demir-constant sl ifti ve dijital scaklk gstergesinden olumaktadr. ekil-5.5.bde grld gibi termo eleman motorun ya ubuu deliinden karterdeki yalama yann iine indirilmitir. Isl ift tarafndan karterdeki ya scakl alglanarak ekil 5.5.ada grlen scaklk gstergesinden okunabilmektedir.

ekil 5.5. Dijital Scaklk Gstergesi Ve Termo Elemann Deney Dzenei zerideki Grnm

32

5.1.5. Ya Basn Gstergesi Anma asndan hidrodinamik yalama motorlar iin ok nemlidir. Hidrodinamik yalama; sv yalaycnn dnen yada kayan yzeyler arasnda bulunup kaln sktrlm bir film oluturmasdr(Qiu,X. Hamdi,A.). Srtnme kuvveti ya film zelliinin bir fonksiyonudur(Wang,Y. Tung,S.C.). Ya filminin baz nedenlerden dolay yrtlmas metalmetal temasn salamakta, bu da malzemelerin hzla anmasna ve anma partiklleri oluturmasna sebep olmaktadr. Hidrodinamik yalamada kaln sktrlm ya filminin uzun mrl olmasn salamaktadr. Krank mili ve yatak mekanizmas dnldnde zamanla anma veya yalama sistemindeki herhangi bir arza nedeniyle ya basncnn dmesine sebep olmakta, meydana gelen bu olumsuz etkiler, ya filminin ksmi veya genel olarak yrtlmasna sebep olmaktadr. Ya basncnn dmesinin bu olumsuz etkisi gz nnde tutularak sistemdeki ya basnc srekli gzlenerek kontrol edilmitir. Ya basnc blok zerinde ki ana ya kanal zerinde bulunan ya miri sklp yerine manometre balanarak llmtr.(ekil 5.6.)

ekil 5.6. Basn Gstergesinin Grnm

5.1.6. Yatak Ykleme nitesi Hazrlanan deney setinde yataklara balanm olan krank mili kol muylularna balanabilen farkl arlklarla milin balans bozulmutur. Bu ekilde yataklar merkez ka kuvvetlerinin etkisiyle istenilen yk etkisinde altrlabilmektedir. ekil 5.7.de krank mili kol muylularna balanm arlklar grlmektedir.

33

ekil 5.7. Yatak Ykleme Alklarnn Grnm

Deneyde sadece tek bir yk kullanlmtr ve iki yatan karlatrlmas amalanmtr. Kullanlan toplam yatak ykleme arlklar 450 gr olarak alnmtr. Merkez ka kuvvetleri aadaki gibi hesaplanarak yataklara gelen yk hesaplanmtr. F=
G n r g 60
2
2

3.14.1020 0.055 mg n F = 0.45 F= r 60 g 60

2

F=70.53 N Burada; F: Merkezka (yatak zorlayan) toplam kuvvet (N) G: Arlk (K) g: Yer ekimi ivmesi : Sabit say

34

n: Devir says r: Krank yar ap 5.2. Deney Setinin Kurulmas Krank mili ana yatak deney seti ekil 5.2de gsterilmitir. Deneyde kullanlan motor opel marka bir motordur. Bu motor hazrlanrken silindir blounda ve silindir kapanda bulunan btn motor elemanlar sklerek deneyin amacna uygun hale getirilmitir. Motor zerinde sadece silindir kapa, krank mili ve yalama sistemi alr durumda braklmtr. Hazrlanan deney motor blou metal sehpa zerine motor asi balant noktalarndan elastik balant takozlar ile terazili bir ekilde balanmtr. Motor blou ierisindeki krank miline hareket, kondansatrl tip elektrik motoru ile verilmektedir. Hareket iletimi 8/11 ap oranna sahip V kasnak ve kay yardm ile yaplmaktadr. Bu ekilde kasnak aplar deitirilerek motor devride deitirilebilmektedir.

eki 5.8. Deney Dzeneinin Genel Grnm

Krank mili dnerken ana yataklar ykl altrabilmek iin krank mili kol muylularna arlklar balanarak milin dnme balans bozulmu ve oluan darbeli hareket sonucu yataklar yklenmitir.

35

Yataklarn kuru srtnme yapmamas iin motorun orijinal yalama sistemi kullanlmtr. Motorun karterinde bulunan yalama ya krank milinden hareket alan dili pompa tarafndan emilir basnc ykseltilen ya motor blou ierisinde bulunan ya kanallarndan geerek ana yataklara ular. Motor blou zerinde ya mrinin baland blme taklan manometre aracl ile alma srasndaki ya basn deerleri okunabilmektedir. Motorda deney esnasnda SAE 20W/50 kullanlmtr. Sistemde bamsz alan bir s lme tertibat bulunmaktadr. Demir-Constant termo eleman motor blounda bulunan ya ubuu deliinden motor ierisine geirilerek kartere yerletirilmitir. Termo eleman karterdeki ya scakln alglayarak 220 V elektrikle alan dijital scaklk lme cihazlarna, sinyaller gndererek deney anndaki motor ya scakl gsterge panelinden okunabilmektedir. Petrol Ofisi motor ya

5.3. Yatak Numuneleri almann temelini oluturan deneysel almalarda yeni retilen, geleneksel kurun esasl yataklardan farkl ierik ve formlasyonlu yatak kullanlmtr. Bu yeni yatan anma davrannn incelenmesinde elde edilen bulgularn mukayese edilerek deerlendirilmesi amacyla deneylerde deney seti olarak kullanlan motorun orijinal yata kullanlmtr ekil 5.9.A., ekil 5.9.B. Tablo 5.1de bu yataklarn analiz sonular verilmitir. Test edilen motor ana yataklar iki farkl malzeme ve karm oranlarndan olumaktadr.

ekil 5.9.A. Opel marka motorun orijinal yataklar

36

Tablo 5.1. 1009. Ana Tamir Fabrikasnda Yaplan Atomik Yap Analizleri Sonucu

Kurun Pb Orj. Numune 84.23 Kapl.Numune 90.0

Kalay Sn 2.25 5.57

Bakr Cu 0.58 1.09

ZrO2 2.74

Dierleri 12.25 G.Kalan

Sertlik(HB) 34.86 41.88

ekil 5.9.B. Toz pskrtme yntemiyle retilen yatak numunesi

almada beyaz metal olarak adlandrlan bu tr yataklarn tercih edilme sebebi nceki blmlerde de belirtildii gibi tekrarlanan ve maximum basnc, ortalama basntan ok yksek olan bir yklemenin olmasdr. ten yanmal motorlarda kullanlan kaymal yataklar almalar srasnda yksek scaklklara maruz kalrlar. Bu deiken yk ve scaklk etkisinde alan yataklarn, zelliklerini muhafaza etmesi istenir. Bu; yatak malzemesinin yalayclk ve ya tutma zelliinin yksek olmasna baldr. Bu zelliinin kurun esasl yataklarda yeterince bulunmas, kaymal yataklarda kurunun ana element olarak kullanlmasnn balca nedeni olarak grlebilir. Ayrca kurunun plastik deforme olma zellii, milde oluan sehimler ve gerilmelerin yatak zerindeki olumsuz etkilerini karlayabilmektedir. Alama eklenen kalayn ise yzey przlln azaltarak bu amala srtnme kayplarnn drlmesi planlanmtr. Kullanlan kalay ve kurunun yumuak olmasndan dolay yataklarn dayanm ok dk seviyelerde kalmaktadr. Az miktarda da olsa yatak malzemesine katlan Cu ilavesi ile yatan basma dayanmn arttrmaktadr. Y.Goto yapm olduu benzinli motorlarda kullanlan kurun esasl yataklar konulu almasnda; yatak ierisine katlan %1 Cunun yatan yorulma direncini iyiletirdii sonucuna varmtr. Yine ayn almada yatak malzemesine katlan Cun

37

ieriinde Cu olmayan yataklara gre alma sonras atlak oluumunu azaltt belirtmektedir. Bu almada Cu ilavesinin yatan basma dayanmn arttrd dncesini desteklemektedir. Yatak sertliini daha fazla ykseltmek amacyla yatak malzemesi ierisine ZrO2 ilave edilmitir. ZrO2in tanecik bykl ve yap ierisindeki dalm bu durum iin nem arz etmektedir. Toz pskrtme yntemi ile retimini yaplan yatakta %2.74 orannda, %99 saflkta ve 50 mikron tanecik byklne sahip ZrO2 kullanlmtr. Yaplan sertlik lmlerinde ZrO2 katksnn yatan sertliini orijinal numuneye gre arttrd grlmtr.[Tablo 5.1]

5.4. Deney Numunelerinin Hazrlanmas Farkl kimyasal bileenlere sahip yatak alamlar elik kusunet ierisine toz pskrtme yntemi ile kaplama yaplarak retimi yaplmtr. Bu yntemde toz malzeme alev sprey tabancasnn zerindeki bir besleyiciden yer ekimin etkisiyle beslenmekte ve bir tayc gazn yardm ile toplanp ile ergitilmek zere tabancann nozuluna tanmaktadr. Bu ksmda ergitilen tozlar kaplama ilemini meydana getirmek zere kaplanacak malzeme zerine pskrtlmektedir.(Lutz, E.H.,1993) Toz halindeki tanecik byklkleri 60-120 mikron arasndadr. Toz alamlar ekil 5.4.A ve 5.4.Bde grld gibi sulzer metko flame sprey (Toz pskrtme) cihaznda oksijen ile vakum yaplarak oksi asetilen alevi ortasndan kaplanacak olan nikel elik kusunetin i yzeyine pskrtlerek kaplama ilemi gerekletirilmitir.

ekil 5.10.A. Toz Metalin Tabancadan Pskrtlmesi

ekil 5.10.B. Toz Pskrtme leminin Uygulanmas

38

Farkl ergime scaklna sahip olan toz halindeki metal tanecikleri yzeye mekanik olarak yapmaktadr. Kaplama esnasnda para scakl 200 Cyi gemedii iin souk sistem olarak adlandrlmaktadr ( Halamolu.T). Elde edilen numuneler ekil 5.9.da grlmektedir. 5.5. Deneyin Yapl retilen yatan anma davrann incelemek iin, yataklar deney setine

yerletirilmeden nce benzin ve alkolle ykandktan sonra hassas terazide tartlmtr. Daha sonra yataklar krank mili balanmadan yerlerine oturtularak yatak kepi cvatalar, katalogda belirtilen ilem sras ve torkunda sklarak i ap lleri komparatr ve mikro metre kullanlarak llmtr. Ayrca beraber alan silindirlere ait ayn eksendeki krank mili kol muylular zerine arlklar balanm ve krank milinin dengesi bozulmutur. Bu ekilde ilave arlklarn ana yatak muylularna eit uzaklkta olmas salanmtr. Bylece arlklarn oluturaca merkez ka kuvvetin ana yataklar zerindeki etkilerinde eit olmas salanmtr. Bu arlklarla mil ana yataklara oturtulup yine kepleri skma torklarna uygun deerlerde sklmtr. Motorun karteri yerine balanp yeterince yalama ya ilave edilmitir. lk anda yataklardaki kuru srtnmeyi nlemek amacyla motor altrlmadan yalama sistemi ve ya pompasnn ierisi ya doldurulmu ve motor bu ekilde altrlmaya hazr hale getirilmitir. n hazrlklar yapldktan sonra deney motoru, 500 saat aralksz altrld, alma srasnda periodik aralklarda ya scakl ve basn deerleri okunmutur. Yaplan deneylerde ilk altrma esnasnda motorun srekli rejim scaklnn sabit kalmas iin motorun karterinde bulunan yalama ya, harici bir stc ile d ortam scaklna bal olarak aralkl olarak stld. Kaplama yaplan yatak ve orijinal yatak numuneleri ayn artlarda test edildi. 500 saatlik alma sonrasnda motor paralar sklerek kaplama yaplan yatak ve orijinal yataklar benzinde 24 saat bekletilmi ve alkolle ykandktan sonra scak hava flenerek ya ve pisliklerden temizlenmitir. 5.6. Metalografik alma iin Yatak Numunelerinin Hazrlanmas Yaplan deneyler sonucu numunelerin mikro yaplarn ve meydana gelen fazlar belirlemek amacyla metalografik almalar yaplmtr. Bunlar srayla; SEM (scaning Electron Microscopy) Yzey Przllk Mikro sertlik Atomik spektral analiz gibi.

39

500 Saatlik alma sonucunda motor yataklarnn ayn blmlerinden paralar alnarak SEM, Sertlik, Atomik Spektral Analiz ve Yzey przll gibi analizler yaplmtr. Kaplanm yatak ve orijinal yataklar 50 mm lik paralar halinde kesildi ve bakalit ierisine gmld, yzey daha sonra 100, 250, 600, 1000, 1200lk zmparalar ile zmparalanmtr. ulha ile 1 mmlik elmas pasta ile her iki yatan bakalit dnda kalan yan yzeyleri parlatlmtr. Yzeyleri parlatlan numuneler tekrar alkol ile temizlenmitir. Yzeyleri temizlenen numuneler %4 Nital (%4 Nitrik Asit + %96 alkol) ile dikkatli bir ekilde dalanmtr. D ortam neminden etkilenip oksitlenmesi iin numuneler hava almayan kutulara konulmutur. SEM fotoraflar iin ise yine 50 mm lik paralar kesilmitir ve yzeyler alkol ile temizlendikten sonra kutularda muhafaza edilmitir. SEM fotoraflar Erciyes niversitesi Teknoloji gelitirme merkezinde ekilmitir.

40

6. BULGULAR VE DEERLENDRME 6.1. Arlk Kaybna Gre Anma Deneyde kullanlan numuneler ve deney seti yataklar ykl konumda hazrlanp, deney dzenei 500 saat altrlmtr. Anma testi yeterli grlen 500 saatlik alma sonunda krank mili ve yataklar sklerek temizlenip kurutulduktan sonra tartlarak anma nedeniyle yataklardaki arlk kayb belirlenmitir. Yataklar tartma ileminde 10-5 gr hassasiyetli elektronik terazi kullanlmtr. Yatak arlklar tablo 6.1 ve alma sresine bal olarak arlk deiimi ekil 6.1de verilmitir.
Tablo 6.1 Yataklarn Arlk Deerleri

alma Arlk (gr) Kaplama Yaplan Yatak Orijinal Yata Opel 60.5135 53.9374

ncesi

alma Arlk(gr)

Sonras

Arlk Kayb (gr)

alma Zaman (Saat) 500 500

53.8015 60.3527

0.1359 0.1608

Seri 1 53,96 53,94 53,92 53,9 53,88 53,86 53,84 53,82 53,8 53,78 0 100 200 300 Zaman(Saat) 400 500 600

Arlk(gr)

ekil 6.1.Pb-Sn-Cu-ZrO Alamndan Hazrlanan Yatak Numunesinin Arlk Deiimi

41

Seri 1

60,54 60,52 60,5 60,48 60,46 60,44 60,42 60,4 60,38 60,36 60,34 0 100 200 300 Zaman(Saat) 400 500 600

ekil 6.2. Deneyde Kullanlan Opel Marka Motorun Orijinal Yatan Arlk Deiimi

Anma deneyleri gerek motor artlarnn simlasyonu yaplm deney setinde her iki yatak iin eit artlarda yaplmtr. Deney sonucunda toz pskrtme yntemi ile hazrlanan yeni ierikli yatakta arlk kaybnn 0.1349 gr orijinal yatakta ise 0.1608 gr olduu grlmtr. Rakamlardan aka anlalabilecei gibi yeni retilen yatakta daha az anma olduu buna gre yeni yatan anma davrannn orijinal yataa gre daha iyi olduu sylenebilir. Motor malzemeleri ierisine ZrO katlmas veya motor paralarnn ZrO ile kaplanmas malzemenin anma davrann iyiletirmektedir. Levy ve arkadalar, bu amala yaptklar bir almada, ksmen stabilize edilmi ZrO seramik malzeme ile piston ve supap yzeylerini kaplam, belirli bir alma sonunda kaplanm malzemenin yzey analizlerinin incelenmesinden, parann anma davrannn iyiletii sonucuna varmlardr. Toz pskrtme yntemi ile krank mili yataklarnn kaplanmas srasnda ZrOnun daha yksek ergime scaklna sahip olmas nedeniyle erimedii kat partikller olarak yatak malzemesi ierisinde dald grlmtr. ZrOnun bu haliyle yatak yzeyinde seramik kaplama etkisine benzer bir davran sergilediini sylemek mmkndr. Sonuta yeni retilen yatak malzemesinin dier bir nemli zellii de gzenekli oluudur. alma srasnda gzenekli malzemenin daha iyi ya tuttuu ve anmay azaltc ynde katk salad kabul edilebilir. Motorlarda kullanlan kurun esasl krank mili yataklarnn gerek yapsal zellikleri (erdii elementer yap), gerekse yzey przll ve sertliin dk olmas, yataklarda istenmeyen lde anmann meydana gelmesine neden olmaktadr. Yanma sonucu oluan basn pistonu hzla iterek krank milini darbeli bir ekilde yataklara doru iter. Yataklara gelen bu kuvvet pistonlarn bulunduu konuma gre deiir. Yatak malzemesi bu maksimum kuvvete kar koyacak basma dayanmna sahip olmaldr.

Arlk(gr)

42

Yataklar dinamik zorlamalara kar altklarndan, dayanmlarnn yeterince salanmas gerekir. Bu da yataklarn yapsal zelliklerinin iyiletirilmesi ile ilgilidir. Yataklarn srekli yalanmas, oluan anmay tamamen ortadan kaldrmamaktadr. Normal olarak yal srtnmelerde btn malzemeler anmaya kar iyi zellik gsterir. Ancak yataklarda her zaman ayn oranda yalama gereklemeyebilir. Bu balamda, yalamann yetersiz olmas durumunda yatak malzemesinin ya emme kabiliyeti ve gzenekliliinin olmas gerekir. Yeni retilen malzemede anmann daha dk seviyede kalmas, yatan gzenekli ve ya tutma zelliinin iyi olduu anlamna gelebilir. Nitekim SEM fotoraflarnda yeni yatak yzey przllnn daha fazla olduu grlmektedir. Yatak ierisine katlan ZrOin (zirkonyum oksit) sert kristal oluturup krank milini izdii ve mildeki anmay arttrd dnlebilir. Ancak ana yatak malzemesinin kurun ve kalayn oluturmas bu sakncay azaltmaktadr. Sert ZrO kristalleri yumuak kalay ve kurun zerine gmlmekte ve yzeyde sert kristallerin kalmas nlenmektedir. Milin yksek sertlikte yzey sertletirme ilemine tabi tutulmas da bu sakncay nlemektedir. Anma zerinde kar malzemenin (krank milinin) yzey przll de nemlidir. Krank milinin muylu yzeylerinin ok hassas talanm ve kaliteli bir polisaj yaplm olmas milin cam gibi parlamasna ve przll ok dk dzeye indirmektedir. Sonuta sertletirilip polisaj yaplm krank mili ve ZrO ilaveli kurun esasl yatak ikilisinin almas srasnda yatakta anmann azald anlalmtr. 6.2. Sertliin Etkisi Malzemelerin sertlii ile anma direnleri orantl olarak deimektedir. Bir malzemenin sertliinin artmas, onun anmaya kar direncini arttrmaktadr. Deneylere kullanlan orijinal ve yeni formlasyonlu yataklarn mikro sertlikleri Tablo 5.1de verilmitir. Yataklarda en ok meydana gelen anma tipi olan abrasiv anma miktar, matris mikro sertliinin artrlmasyla azalabilmektedir. Yeni retilen yatak malzemesi ierisine katlan ZrOnun malzemenin sertliini arttrd dikkate alndnda ZrO katkl yatak malzemesinin anma davrannn iyilemesi beklenir. Nitekim tartma yntemiyle yaplan anma davran incelenmesinde ZrO katkl yatak malzemesinin daha az and ve arlk kaybnn daha az olduu grlmtr. 100 bytmeli SEM fotoraflarna bakldnda ZrO katksz orijinal yatakta anma izgilerinin derin ve srekli ak olarak grlmektedir (ekil 6.X.). SEM fotoraf ayn byklkte ekilmi ZrO katkl yeni yatakta ise yatak gzenekleri daha belirgin olup srekli anma izgileri grlmemektedir (ekil 6.Y.)

43

300 bytmeli SEM fotoraflarna bakldnda ZrO katkl ve orijinal yataktaki anma izgilerinin fark daha net olarak grlmektedir. Orijinal yataktaki anma izleri yeni yataa gre daha derin ve genitir ekil 5X1, ekil 5Y1. SEM fotoraflarna bakldnda ZrO katkl toz pskrtme yntemi ile kaplanarak retilen yataklarn yzey przllnn SEM fotoraflarnda karatersi bir ukur grnm vermektedir. Bu ukurlarn toz pskrtme ynteminin sonucu olarak ortaya kt sylenebilir. Bu oyuklarda biriken ya, zellikle motorun ilk almas esnasnda yalamaya olumlu katk yapt dnlebilir. Varol, R.nin yapt, toz metalrjisi kullanlarak rettii Cu, e esasl yatak malzemesinde oluan gzeneklerin yalamay iyiletirip anmay azaltt ynndeki bulgular bu dnceyi desteklemektedir. Sertlik lme ve atomik spectral analizler ise Kayseri tank ana bakm fabrikas laboratuarlarnda yaptrlmtr.

ekil 6.Y.Kaplama Yaplm Yatan alma Sonras SEM Fotoraf

44

ekil 6.Y.1..Kaplama Yaplm Yatan alma Sonras SEM Fotoraf

ekil 6.X. Orijinal Yatan alma Sonras SEM Fotoraf

45

ekil 6.X.1.Orijinal Yatan alma Sonras SEM Fotoraf

ekil 6.3.5.Kaplama Yaplm Yatan alma Sonras SEM Fotograf

46

ekil 6.3.6. Kaplama Yaplm Yatan alma Sonras SEM Fotoraf

Krank mili muylularnn kullanlan yatak malzemesine gre ok sert ve stabil olmas yasz srtnmelerden oluan krepaj sonucu ou kez yatak malzemesinden krank muylusuna malzeme tanm sz konusu olmaktadr. Ar olmayan krepaj artlarnda muyludan yataklara malzeme tanmas olmamaktadr. Toz pskrtme yntemi ile yaplan yatak kaplama ileminde, yatak malzemesinden kopan paralarn yatak zerinde yer deitirip yatakta yzey izilmelerine neden olmutur. Bu; farkl bir krepaj mekanizmas olarak kabul edilebilir. Yataklarda meydana gelen anmann birok sebebi vardr. Bu sebeplerin banda kt yalama gelmektedir. ou kez kuru metal metal temas olarak tanmlanan alma anmay balatmaktadr. Byle bir anmada meydana gelen scaklk art, metal kaynamalarna ve yzey bozulmalarna neden olarak yzeyde eitli atlaklar meydana getirir. Yataklarda bu tip arzalar genellikle anma dneminde ve motorun ilk almas esnasnda meydana gelir. Dolaysyla yatak yzeylerinde ar snma ve metal metal temas ar yk altnda yataklarn krank mili muylusunu sarmasna, krepaj ve iziklerin olumasna neden olabilir. Deney srasnda motor krank milinin darbeli ve ykl alt dikkate alndnda yatak yzeyinin ar snmas ve mekanik srtnmelerin yatak yzeyinden baz partikllerin kopmasna neden olabilir. ekil 6.3.5 de grlen kopmann yukarda anlatlan krepaj sonucu olutuu sylenebilir. Kopan paracn pskrtme srasnda ergimeden yzeye yapan Cu veya ZrO tanecikleri olduu muhtemeldir. ekil 6.3.5 de kopan paracn ana malzeme olan kurun ierisine gmlmesi sonucu, bu blgede taneciin hemen etrafnda ana malzemenin ierek kabard grlmektedir. Taneciin koparak metalik srtnme oluturmasna ramen

47

tanecik yzeyinde ar derin ve geni izgilerin olumad grlmektedir (ekil 6.3.6). bu deri olmayan anma izgileri kopan Cu ve/veya ZrO taneciinin sert oluunun bir sonucu olarak grlebilir. Kaplama yaplan malzeme zerine kart malzemeden krepaj yoluyla ktle transferi olduu bildirilmitir (Vong, Tung, 1999).

48

7. BULGULAR VE NERLER 1. Toz pskrtme yntemi ile yatak retiminde kullanlan malzemelerin ergime scaklklar arasndaki fark ok byk olmamaldr. Scaklk farknn yksek olmas; dk scaklkta ergiyen malzeme tozlar ok iyi bir alam ve daha iyi homojen mikro yap olutururken yksek scaklkta ergiyen malzeme tozlar, ergimemekte, alam oluumunu nlemekte ve mikro yap homojenliini bozmaktadr. Bu nedenle toz pskrtme yntemi ile yaplan retimlerde alam tozlarnn ergime scaklklar biri birine yakn seilmelidir. 2. Yeni formlasyonlu alamla kaplama yaplan krank mili ana yataklar alma sonras orijinali ile karlatrma yapldnda, daha iyi anma direnci gstermitir. 3. Toz pskrtme yntemi ile yatak retimi yaplrken yatak yzeyinde kendiliinden mikro ukurlar oluur. Aslnda bu olay yntemin dezavantaj olarak kabule dilebilir, fakat kaymal yataklarda alma esnasnda bu ukurlara ya dolarak birer yalayc kese grevi yaparlar. Bu yntemle retilen yataklar zellikle motorun ilk almas esnasnda kuru srtnmeyi nlediinden savurma dkm ve dier dkm yntemleriyle retilen yataklardan daha uzun mrldrler. Ayrca yzeyde oluan mikro ukurlar yatak yzey alann azaltt iin mil ile yatak arasndaki srtnme kayplar da azalr. 4. Yeni formlasyonlu yatan mikro sertlii orijinal yataa gre fazla olmasna ramen sistemden kopan paracklar yatak ierisine gmlmtr. Bylelikle bu paracklar mil ile yatak arasnda kalarak anmay hzlandrc etkisi engellenmitir. Bu durm SEM fotoraflarnda ok net bir ekilde grlmektedir. 5. Yataklarn ayn blgelerinden alnan numunelerden ZrO ierikli yatan yzey serliinin fazla olmasna ramen herhangi bir yzey krlmasnn ve plastik deformasyonun olmad grlmtr. 6. Gelitirilen ZrO Katkl yatan mikro yap ve sertlik deerlerinin iyiletii, bu yatan anmasnn orijinal yataa gre iyiletii sonucuna varlmtr. bu durum SEM fotoraflarnda ve arlk kayb grafiklerinde net bir ekilde belli olmaktadr.

49

KAYNAKLAR 1. AKKURT, M., (1996) Makine Elemanlar II Cilt 2. AKKURT, M., (1998) Makine Elemanlar III Cilt 3. DEMRC, A.H., (1982) tektoidalt Alamsz eliklerin Yeni mal Edilen Bir Srtnme Anma Deney Standartlarnda, Isl lemlere Bal Olarak Anma Davranlarnn ncelenmesi. E..F., Doentlik Tezi, zmir. 4. F.Kkahin, Diesel Motorlar, 1999 5. F.King, Aluminyum and its Alloys, Wiley, New York, 1987 6. GK, M.S.,2001,Taneleri nceltilmi Mangan Islah eliinin Anma Davranlarnn Aratrlmas, Yksek Lisans Tezi, Frat niversitesi, Fen Bilimleri, Enstits 7. Goto, Y.et.al.,Aluminyum alloy bearing with higher wear rezistance (in Japenese), proceedings of 8. H.Vefa erik, Makine Bilgisi ve Makine Elemanlar, 1986 9. Halamolu,T., Metal Pskrtme Yntemiyle Anmaya Dayankl Kaplamalar, Yzey lemler Dergisi, Eyll-Ekim,2003 Syf.154-159 10. BNARK,H.,Motor Konstrksiyonu, syf.216-222 11. GRLEYK, M.Y., DEERL., (1991). Metal-Metal Yar Yal Kayma Srtnmesinde Anma. 4. Denizli Malzeme Sempozyumu. S. 552-562 12. PEK,R., KARAMI,M.B.,KAYNAR,O.,1998,Bilgisayar Destekli Abrasiv ve Adhesiv Anma Test Cihazlar ve Uygulamas, Makine&Metal Teknolojisi, Say 77. 13. I.J.Polmear, Light Alloy Metallurgy of the Light Metals, Arnold, UK,1981 14. John EN, Thomas JB. Pratical metallurgy and materials in industry.5th ed. Prentice-Hall, New Jersey, 2000 15. Levy,A. and Macadam, S.,The Behavior of Ceramic Thermal Barrier Coatings on Diesel Engine Combustion Zone Components, Surface and Coating Technology, No: 30,51-61 1987 16. Metal Handsbook, Vol.15.9th Edition, ASM, New York, 1988,p.786 17. Metal Handsbook, Desk Edition, ASM, Metalspark, Ohio, 1988, p.11 18. Metal Handbook, vol.20, materials selection and desingn, ASM International, OH,1997 19. MOORE, M.A.., (1974). A Reviev of Two-Body Abrasive Wear. 27, S.!-7 20. Qui, X., Hamdi, A., Elmourisi, A. and Malaczynski, G., Development of Bench Test Methods fort he Evaluation of Ion Implanted Materials: Piston/Bore Aplications, Surface and coatings Technology, No:88, 190-196

50

21. T.Kan, T.Uehara, Die Casting of Aluminyum Alloy, Japan Ligt Metals Pres Co.,Japan,1988,p.438. 22. TEVRZ,T.,1998, Kuru Srtnme ile alan Bronzlu Dolgulu Tetrafloroetilen (PTFE) Radyal Yataklarnn Tribolojik Davranlar, 7.Denizli Malzeme Sempozyumu, Pamukkale niversitesi Mh. Fak., Denizli, 2-4 Nisan 1997 23. William,H.,C.,(1967) Automotive Fuel, Lubricating and cooling systems, Construction, Operation and Maintenance, New York. 24. www.Odevsitesi.com, Yatak Hasarlar 25. www.Odevsitesi.com, Yalama Teknikleri 26. www.koumakina2001.8m.com, Hidrodinamik Radyal Kaymal Yatak 27. Wang, Y. Tung, S.C.,1999, Scuffin and Wear Behavior of Aliminium Piston Skirt Coatings Against Alumium Cylinder Bore, Wear, No: 225-229, 1100-1108. 28. Vong, Y., Tung, S.C., 1999. Scuffin an Wear Behavior of Aluminum Piston

Skirt Coatings Against Aluminum Cylinder Bore, Wear, No. 225 229, 1100 1108
29. Y.Goto,T.Tomikawa, S.Suga, Development of Pb Alloy Overlay for High Rotational gasoline engines, Elsevier, 2002,p.245-249

51

ZGEM 1978 ylnda Elaz da dodum, ilk, orta ve lise eitimimi Elaz da tamamladm, 2001 ylnda Frat niversitesi Teknik Eitim Fakltesi makine eitimi blm otomotiv retmenlii programndan mezun oldum. 2002 ylnda yine ayn yerde yksek lisans proramna kayt yaptrdm. 2001-2003 yllar arasnda Elaz Frat src kursunda motor eitmenlii yaptm. 2003-2005 yllar arasnda Frat niversitesi Mu meslek yksekokulunda otomotiv programnn dersleri ile birlikte dier teknik blmlerin autocad derslerini vermek zere grevlendirmeli olarak altm. 2005 ylnda Frat niversitesi teknik eitim fakltesi makine eitimi otomotiv ana bilimdalnda aratrma grevlisi olarak atandm. Halen ayn blmde yksek lisansa ve aratrma grevlisi olarak almaya devam etmekteyim.

52