T.C.

MLL ETM BAKANLII

RAYLI SSTEMLER TEKNOLOJS

DZEL MOTORLARI
525MT0014

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR ................................................................................................................... iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. DZEL MOTORLARI .......................................................................................................... 3 1.1. Dizel Motorlarn Tarihi Geliimi .................................................................................. 3 1.1.1. Dizel Motorunun Endstrideki nemi .................................................................. 4 1.1.2. Dizel Motorunun Kullanld Yerler .................................................................... 4 1.1.3. Dizel Motorunun Avantaj ve Dezavantajlar ......................................................... 4 1.1.4. Tanmlar ve Terimler ............................................................................................. 5 1.1.5. Dizel Motorlarnn Snflandrlmas ve alma Prensipleri ................................ 6 1.1.6. Sktrma Oran, Hesaplanmas ve Bu Orana Etki Eden Faktrler ..................... 13 1.1.7. Supap Ayar Diyagramlar .................................................................................... 13 1.1.8. Motor Diyagramlar ............................................................................................. 15 1.2. Piston........................................................................................................................... 17 1.2.1. Pistonun Grevi, Yaps ve Malzemesi................................................................ 17 1.2.2. Piston Piminin Grevi, Yaps ve Malzemesi ...................................................... 19 1.3. Segmanlar ................................................................................................................... 19 1.3.1.Segmanlarn Grevi Yaps ve Malzemesi ........................................................... 19 1.4. Biyel Kollar................................................................................................................ 20 1.4.1. Biyelin (Piston Kolu) Grevi Yaps ve Malzemesi ............................................ 20 1.5. Silindir Ceket ve Gmlei........................................................................................... 21 1.5.1. Silindir Gmlei Tanm ve Grevleri ................................................................. 21 1.5.2. Silindir Ceket ve Gmleklerin l Kontrol ..................................................... 23 1.6. Krank Mili ve Volan ................................................................................................... 24 1.6.1. Krank Milinin Grevi Yaps ve Malzemesi........................................................ 24 1.6.2. Volann Grevi Yaps ve Malzemesi.................................................................. 25 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 27 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 29 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 31 2. DZEL MOTOR PARALARI ......................................................................................... 31 2. 1. Silindir Kapa (Bal) ............................................................................................ 31 2.1.1. Silindir Kapa Tanm ve Grevi ....................................................................... 31 2.1.2. Silindir Kapa Malzemesi .................................................................................. 32 2.1.3. Silindir Kapa Contalar ..................................................................................... 32 2.1.4. Silindir Kapak Kontrolleri ................................................................................... 32 2.2. Supaplar ve Supap Ayar............................................................................................. 35 2.2.1. Supaplarn Tanm, Grevi, Yaps ve Malzemesi ............................................... 35 2.2.2. Supap Yuvalar .................................................................................................... 36 2.2.3. Supap Klavuzlar ................................................................................................ 36 2.2.4. Supap Yaylar ...................................................................................................... 36 2.2.5. Supaplarda Yaplan Kontroller ............................................................................ 36 2.2.5. Supaplarda Yaplan Kontroller ............................................................................ 37 2.2.6. Supap Yuvalarnda Yaplan Kontroller ............................................................... 37 2.2.7. Supap Klavuzlarnda Yaplan Kontroller ........................................................... 38 2.2.8. Supap Yaylarnda Yaplan Kontroller ................................................................. 39 i

2.3. Kam Mili ve Klbtr Mekanizmas .......................................................................... 40 2.3.1. Kam Milinin Grevi, Yaps ve Malzemesi ......................................................... 40 2.3.2. Zaman Ayar Dzenleri ........................................................................................ 41 2.3.3. Kam Milinde Yaplan Kontroller......................................................................... 41 2.4. Klbtr Mekanizmas ................................................................................................ 43 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 45 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 47 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 49 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 50 KAYNAKA ......................................................................................................................... 51

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL MODL MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 525MT0014 Rayl Sistemler Teknolojisi Rayl Sistemler Makine Dizel Motorlar Dizel motor paralarnn kontrol ilemlerini yapma yeterliinin kazandrld renme materyalidir. 40 / 32 Yok Dizel motor paralarnn kontrollerini yapmak Genel Ama Uygun ortam ve ara gereler salandnda inceleme aratrma ve uygulama tekniklerini kullanarak dizel motor paralarnn lme ve kontrol ilemlerini yapabileceksiniz. Amalar 1. Motor paralarnn ara zerinde yerlerini gstererek paralarn lmlerini yapabileceksiniz. 2. Motor paralarnn ara st kontrollerini yapabileceksiniz. Ortam: Donanml dizel atlyesi ve laboratuvarlar, internet ortam, TCDD dizel lokomotif atlyeleri Donanm: Ara bakm katalou, el aletleri, l aletleri (Mikrometre, komparatr, torkmetre) Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR GR
Sevgili renci, Gnmzde hzla gelien ulam sektrnn bir kolu olan rayl sistemler alanndaki lokomotiflerde kullanlan dizel motorlarnn grevlerini, eitlerini, ksmlarn ve almasn inceleyerek reneceksiniz. Dizel motorlarnn tarihi, otomobilin doduu yllara kadar dayanyor. 1800l yllarn sonlarna doru Rudolf Diesel tarafndan bulunan bu motor, yllar sonra gemi ve trenlerde kullanlmaya baland. Dizel motorlar zamanla i makinesi, ticari aralar ve binek aralarda gndeme geldi. Dizel aralar, kullandklar yaktn ekonomik oluu, benzinli motorlara gre daha gl olular, verimlerinin daha yksek olmas, egzoz gazlarnn daha temiz olmas gibi etkenler yznden tercih edilmektedir. Ayrca ilk hareket verme ilemi daha az kuvvet gerektirdii iin tek silindirli motorlar iin elverilidir. Dizel motorlar gl olularndan dolay daha ok yk aralarnda, lokomotiflerde, sabit g makinelerinde kullanlmaktadr. Dizel Motorlar modl ile dizel motorlarnn teknik zelliklerini inceleyip kontrollerini yapabileceksiniz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

YAPMAK

AMA
Bu faaliyet sonunda gerekli ortam salandnda, motor paralarnn ara zerinde yerlerini gsterebilecek ve paralarn lmlerini yapabileceksiniz.

ARATIRMA
evrenizde bulunan dizel motorlar ile ilgili yerlerin faaliyetlerini aratrnz. nternet sitelerinden dizel motorlarn inceleyeniz. Aratrma konusunda sanal ortamda ve ilgili sektrde kaynak taramas yapnz. Topladnz bilgi ve dokmanlar rapor hline getiriniz. Hazrladnz raporu grubunuza sunum yaparak paylanz.

1. DZEL MOTORLARI
1.1. Dizel Motorlarn Tarihi Geliimi
Fransz mhendisi Carnot 1824 ylnda u fikirleri ortaya koymutur. Yksek oranlarda sktrlan havann ss artar ve bu s yakt yakabilecek bir scakla eriir. Atelemeden nce hava mutlaka sktrlmaldr. Motorun almasna devam edebilmesi iin silindir yzeyleri soutulmaldr. Egzoz gazlarndaki s enerjisinden stma ilerinde yararlanlabilinir.

Rudolf Diesel, kmr tozu veya ar yalarla alan dizel motorunu 1892de buldu. eitli aksaklklar zamanla giderilen ve 1897 ylnda iyi alr bir duruma gelen bu motorun zellikleri unlardr. Silindirler etrafnda dolaan su ile soutuluyordu. Sktrma sonunda basnc 35-40 atmosfere ykseltilen hava iersine yakt, 70 atmosfer basntaki hava ile pskrtlyor ve ok iyi bir karm oluturularak silindirdeki s ile yanyordu. Bu motorda termik verim % 24te kadar ykseltilmiti. Genleme sonunda yanm gazlar basnla dar atlmaktadr. 3

Bugne kadar bu motorlar zerinde birok deiiklikler yaplmasna karn, Rudolf Dieselin koyduu esaslar deimediinden bu motorlara dizel motorlar ad verilmektedir.

1.1.1. Dizel Motorunun Endstrideki nemi

Gnmzde endstriyel gelimelerin asl hedefi, yaplan ilerin ksa zamanda daha ucuza ve emniyetli olmasdr. Bu nedenle dizel motorlar endstride nemli bir yere sahiptir. Dizel motorlar, dier motorlara gre avantajl ynleri nedeni ile endstrinin birok dallarnda kuvvet retiminde balca ara olarak byk bir ihtiyac karlamakta ve kullanlmaktadr.

1.1.2. Dizel Motorunun Kullanld Yerler

Dizel motorlar, dk motor hzlarnda bol g retmektedir ve buna ramen ekonomiktir. Bu nedenle bu tip motorlar; kamyon, otobs, i makineleri, gemi, tren, denizalt ve sabit g makinelerinde youn bir ekilde kullanlr. Gelien dizel motor teknolojisi bu tip motorlarn binek otomobillerde de yaygnlamasn salamtr. Yksek fiyat ve bakm masraflarna ramen ekonomik olmas ve ivmelenme performansnn benzinli motorlara ok yaklamas sebebiyle nemli bir alternatif hline gelmitir. Gnmzde pistonlu motorlar ile donatlm genel havaclk uaklarnn ounda drt zamanl benzinli motorlar kullanlmaktadr. Fakat havaclk operasyonlarndaki yksek maliyetler motor reticilerini ayn performans verecek daha ucuz, daha hafif ve gvenilir motor tipleri tasarlamaya itmi ve dizellerin karakteristik avantajlar bu almalar dizel motorlar zerinde younlatrmtr. Yaplan almalar sonucunda gelecekte dizel motorlarn genel maksatl hafif uaklarda kullanm mmkn grlmektedir.

1.1.3. Dizel Motorunun Avantaj ve Dezavantajlar

Dizel motorunun avantajlar: Yakt sarfiyat azdr. Yakt ucuzdur. Verimi yksektir. Egzoz gazlar zehirsizdir. Yangn tehlikesi azdr. Motor gc fazladr. Dizel motorunun dezavantajlar: lk al fiyatlar yksektir. ok yer kaplar ve ardr. Grltl ve sesli alr. Yakt sistemleri hassastr, dikkatli bakm ister.

1.1.4. Tanmlar ve Terimler

ekil 1.1: Silindir

Alt l nokta

Pistonun silindir iinde inebildii en alt noktada, yn deitirmek zere bir an duraklad yerdir. Ksaca AN olarak gsterilir. st l nokta

Pistonun silindir iinde kabildii en st noktada, yn deitirmek zere bir an duraklad yerdir. Ksaca N olarak gsterilir. Kurs (strok)

Pistonun AN ile N arasnda ald yoldur. Zaman

Pistonun, silindir iinde iki l nokta arasnda yapt bir harekete zaman denir. Krank milinin 180lik dnme hareketi ile pistonun iki l nokta arasnda yapt bir harekettir diyebiliriz. Bir zaman teorik olarak 180 devam eder. evrim

Bir motorda i elde etmek iin tekrarlanmadan meydana gelen olaylarn toplamna bir evrim denir. Drt zamanl motorlarda bir evrimin tamamlanabilmesi iin pistonun drt hareketine (krank milinin iki tam devir yapmasna) gerek vardr. Drt zamanl motorlarda bir evrim, krank milinin 720lik dn ile tamamlanr.

Yanma odas hacmi

Piston Nde iken piston tepesi ile silindir kapa arasnda kalan hacme yanma odas hacmi denir.

1.1.5. Dizel Motorlarnn Snflandrlmas ve alma Prensipleri

alma prensiplerine gre dizel motorlar alma prensiplerine gre dizel motorlar hakknda bilgiler aada verilmitir. ki zamanl dizel motorlarn evrimi

Motorda bir i olumas iin drt zamann olumas gerekir. Bu motorlarda drt zaman yani evrim, pistonun iki hareketinde tamamlanr. Krank mili bu esnada bir devir (360o) yapar. Drt zaman, pistonun iki hareketine u ekilde sktrlmtr. egzoz zamanlar: Piston Nden ANye inerken; Emme sktrma zamanlar: Piston ANden Nye karkendir.

ekil 1.2: ki zamanl dizel motoru evrimi

Ancak zamanlar drt zamanl motordaki gibi ak deil, birbiri iine girmi gibidir. Piston sktrma sonunda Nye yaklarken (5o 30o kala) sktrlm ve scakl artm olan hava iine yakt pskrtlerek yanar. Yanma sonucunda oluan basn, pistonu ANye doru iter (i zaman). Pistonun ANye inii tamamlanmadan yaklak olarak kursunun ne geldiinde egzoz portlar (veya supaplar) alarak yanm gazlar dar kmaya balar. Hemen arkasndan da emme portlar alarak silindire temiz hava (sprme havas) dolar. Piston ANden Nye karken de kursunun ne geldiinde emme portlar, hemen arkasndan da egzoz portlar (veya supaplar) kapanr. Silindire alnan hava sktrlr ve bylece evrim tamamlanr. 6

Drt zamanl dizel motorlarn evrimi

ekil 1.3: Drt zamanl dizel motoru evrimi

Emme zaman

Birinci zamanda pistonun aa hareketi havann emme supabndan ieri alnmasn salar. o Sktrma zaman

Sktrma zaman da denen ikinci zamanda silindir ierisine hapsedilen hava yukar hareket eden piston ile sktrlr. Sktrma oran 14:1 ile 24:1 arasnda deiir. Bu aamada havann scakl 900 C civarna kadar ykselir. Bu zamann sonunda enjektr, snm havann zerine 2,000 bara kadar kabilen basnla yakt pskrtr. o zaman

Ateleme gecikmesini takiben nc zamann banda atomize olmu yakt kendiliinden tutuur ve neredeyse tamamen yanar. Scaklk daha da artar ve silindir basnc tekrar ykselir. Yanma sonucu aa kan enerji pistona uygulanr. Piston aa itilir ve yanma enerjisi mekanik enerjiye dntrlm olur. o Egzoz zaman

Drdnc zamanda piston tekrar yukar hareket eder ve ak egzoz supabndan yanm gazlarn darya atlmasn salar. Bundan sonra ieriye tekrar temiz hava alnr ve bu dng tekrar edilir.

ki ve drt zamanl dizel motorlarn karlatrlmas Drt zamanl evrim Ant G Yakt sarfiyat Maliyeti Soutma 720 o 1 kat 1 kat Az Pahal Zor ki zamanl 360 o 4 kat 1,5 kat Fazla Ucuz Kolay

Tablo 1.1: ki ve drt zamanl dizel motorlarn karlatrlmas

ki zamanl dizel motorlarn yaplar drt zamanllara gre sadedir. zellikle drt zamanl dizel motorlarda supap hareket mekanizmasn karmak yapda oluu ve iletme srasnda fazla grlt oluturmas da bu motorlarn olumsuz tarafdr. ki zamanl dizel motorlarn zgl yakt tketimleri drt zamanllara gre biraz daha fazladr. Fakat yksek gl ve sperarjl olan iki zamanl dizel motorlarda bu olumsuzluk azaltlmtr. Silindir tertip ekillerine gre dizel motorlar Sra tipi motorlar

Silindirlerin hepsi dikey bir dzlem zerinde ve sra hlinde bulunur. En ok kullanlan silindir tertip dzenidir. Baz fabrikalar, sra motorlar eik olarak da yapmaktadrlar. Bunun amac, arataki motor blmesini kltmek, ayrca n tarafn fazla yksek olmasn engellemektir.

ekil 1.4: Sra tipi motorlar

V tipi motorlar

Silindirleri iki sra hlinde ve iki eik dzlem zerinde bulunan motorlara V tipi motor denir. Silindirler arasndaki a 30o 120o arasnda deiir. Silindir says fazla olan motorlarn yapmnda, hem motorun kaplad yeri azaltmak hem de daha salam bir motor gvdesi ve krank mili yapabilmek iin tercih edilir. Daha az miktarda krank mili ana yatana sahip olduundan motordaki srtnme kayplar daha azdr.

ekil 1.5: V tipi motorlar

Bu motorlar, silindirleri karlkl yatay bir dzlem zerinde ve aralarnda 180lik a ile birlemi motorlardr. Bu motorlarn para saylar dier motorlara gre daha az olmaktadr. Kam milleri zerindeki kamlar karlkl supaplar aar. Bu tip motorlarn titreim seviyeleri dier motorlara gre daha dktr.

ekil 1.6: Yatk (boksr) tipi motorlar

Yldz (radyal) tipi motorlar

Silindirler bir daire eklinde merkezden evreye doru sralanmtr.

ekil 1.7: Yldz (radyal) tipi motorlar

W tipi motorlar

Yksek silindir saysna sahip bir motor retmek amacyla V ve VR motor tasarmlarnn zellikleri birletirilerek W motor tasarm elde edilmitir. W motora nden bakldnda silindir dzeni ift V eklinde grlmektedir. Sol ve sa silindir sralarndaki V leri birletirdiinizde bir W elde edebilirsiniz. W motor ismi buradan esinlenilmitir.

ekil 1.8: W tipi motorlar

Devir saylarna gre dizel motorlar Dk devirli dizel motorlar: Devirleri 600 devir/dk.ya kadar olan motorlardr. Orta devirli dizel motorlar: Devirleri 600 ile 1200 dev/dk. arasndadr. Yksek devirli dizel motorlar: Devirleri 1200 dev/dk.dan byk olan motorlardr.

Piston balantlarna gre dizel motorlar Direkt balama

Piston, piston pimi vastasyla dorudan doruya piston koluna balanr. En ok bu balant ekli kullanlr. ndirekt balama

Piston, piston koluna (biyele) piston sap diye anlan bir kol vastasyla balanr. Bu balant eklinde direkt balant eklinin aksine, piston kolunun silindir duvarna yapaca yan itme kuvveti azaltlmtr. Fakat bu tip balant, motorun arln ve yksekliini artrr.

10

ekil 1.9: Piston balant ekilleri

Piston hareketlerine gre dizel motorlar Tek tarafl alan motorlar

Bu motorlarda g, silindirin ve pistonun yalnz bir tarafnda meydana gelmektedir. En ok bu tip kullanlr.

ekil 1.10: Tek tarafl alan motorlar

11

ift tarafl alan motorlar

Bu motorlarda silindirin ve pistonun her iki taraf da kullanlmaktadr. Yani pistonun hem alt tarafnda hem de st tarafnda i meydana gelmektedir.

ekil 1.11: ift tarafl alan motorlar

Kart (opposit) pistonlu motorlar

Bu motorlarda her iki piston ayn silindir iinde ve birbirine ters ynde hareket eder. Yanma odas pistonlar arasnda ve silindirin ortasndadr.

ekil 1.12: Kart (opposit) pistonlu motorlar

12

1.1.6. Sktrma Oran, Hesaplanmas ve Bu Orana Etki Eden Faktrler

Sktrma oran

Drt zamanl motorlarda ikinci zaman sktrma zamandr. Dizel motorlarnda yanmann kolay ve dzgn olmasnn sktrma oran ile ok yakn bir ilgisi vardr. Ayrca fazla g retmek iin havann yeteri kadar sktrlmas da gerekmektedir. Bir motorda, toplam silindir hacminin (kurs hacmi ile yanma odas hacminin toplam), yanma odas hacmine blnmesi ile elde edilen sayya sktrma oran denir. Her motorun sktrma oran, genellikle motor bloku zerinde kabartma dkm olarak grlr. Sktrma oran, dizel motorlarnda 16 ila 30 civarndadr. Yksek sktrma oranna sahip motorlarn sktrma sonu basn ve scaklk deerleri de yksektir. Motor paralarnn imal edildii malzemelerin dayanabilecei basn ve scaklk dereceleri snrl olduundan, ayrca klen yanma odas yzeylerine temas eden yakt zerreleri ksmen younlaarak yanmay gletirdiinden, sktrma oranlar belirli deerlerin zerine karlamaz. Dier taraftan sktrma oran belli bir snrn altna indirilemez. nk sktrma sonunda oluan scaklk pskrtlen yakt yakabilecek deere ykseltilemez. Bu da motorun almasn gletirir.

ekil 1.13: Sktrma oran

1.1.7. Supap Ayar Diyagramlar

Motorlarda en yksek verimin elde edilebilmesi iin supap ayarlarnn ok hassas yaplmas zorunludur. Piston kursu ve silindir iersindeki basn esas alnarak emme, sktrma, i ve egzoz zamanlarnn olumasn ve supaplarn alp kapanma yerlerini (krank mili dn asna gre) gsteren 720lik ift daireye supap ayar diyagram denilmektedir.

13

ekil 1.14: Supap ayar diyagram

Yukardaki ekilde grlen supap ayar diyagramna gre emme supab egzoz zaman sonunda ve Nden 13 nce almaya balar, AN yi 43 getikten sonra kapanr. Emme sresi 13 + 180 + 43 = 236 eder. Emme supabnn ak kalma sresi uzatlarak silindire daha fazla hava alnm ve hacimsel verim artrlm olur. Egzoz supab i zaman sonunda ve ANden 46 nce almaya balar, Nyi 10 getikten sonra kapanr. Egzoz sresi 46 + 180 + 10 = 236 eder. Egzoz supabnn ak kalma sresi uzatlarak egzoz gazlarnn dar atlmas iin daha fazla zaman kazanlm olur. Motorlarn alma prensiplerini ve zamanlarn incelerken teorik olarak her zamann 180 devam ettiini, supaplarn Nde alp ANde kapandn veya ANde alp Nde kapandn grmtk. Gerek evrim diyagramn incelersek supaplarn almasnn teorik evrimde akland gibi olmad grlr. Bugnk yksek devirli motorlarn hemen hepsi, ekildeki diyagrama gre almaktadr. Ancak her motorun kendi devir saysna gre birka derecelik farkl alma durumu sz konusu olabilir. Sente

Sktrma zaman sonu i zaman balangcnda pistonun Nda bulunduu anda her iki supabn kapal olduu duruma sente denir.

ekil 1.15: Sente

14

Supap bindirmesi

Egzoz zaman sonu emme zaman balangcnda pistonun Nda bulunduu anda egzoz ve emme supaplarnn beraberce bir sre iin ak kald duruma supap bindirmesi denir.

ekil 1.16: Supap bindirmesi

1.1.8. Motor Diyagramlar

ekil 1.17: Teorik diyagram

Drt zamanl dizel motorun teorik diyagram Emme zaman

Piston Nden ANye hareket etmektedir. Emme supab ak olduundan atmosfer basncndaki temiz hava silindire dolmaya balar. Bu ilem pistonun ANye varmas ve emme supabnn kapanmasna kadar devam eder (P-V diyagramnda a-b dorusu).

15

Sktrma zaman

Pistonun N'ye hareketi ile 1. zamanda silindire alnan hava b-c erisi boyunca sktrlr. Sktrlan havann basnc ve scakl artar. Sktrma annda her iki supap kapaldr. zaman

Piston N'de iken, sktrlm hava ierisine enjektrden yakt pskrtlr. Sktrma oran yksek olduundan scakl ykselen hava ile temas eden yakt derhl tutuur. Yaktn pskrtlmesi srasnda piston AN'ye doru hareket ettiinden, yanmann sabit basnta olmas temin edilir (c-d dorusu). Genleen gazlar pistonu AN'ye doru iter (d-e erisi). Egzoz zaman

Egzoz supab AN'de alr. Yanm gazlar hemen darya kmaya balar ve basn ani olarak 1 bara der (e-b dorusu). Egzoz zaman, pistonun Nye gelerek egzoz supabnn kapanmas ile sona erer (b-a dorusu).

ekil 1.18: Pratik diyagram

Drt zamanl dizel motorun pratik diyagram Emme zaman

Piston, Nden ANye hareket ettii iin alak basn nedeniyle d ortamdaki 1 atmosfer basncndaki hava silindirlere dolmaya balar. Emme zamannda silindirlere fazla hava alabilmek iin emme supab piston Nye gelmeden 3-15 (A) nce alr ve Nyi 25-45 (B) gee kapanr.

16

Sktrma zaman

Piston, N'ye karken (B) noktasndan itibaren silindirdeki hava sktrlr. lk hacminin 14/1-24/1'i kadar skan havann basnc 30-45 bara ve scakl 500-700 C ye ykselir. zaman

Piston N'ye gelmeden 3-25 (C) nce yakt pskrtlr. Pskrtlen yaktn tutuabilmesi iin saniyenin 1/1000'i kadar zamana ihtiya vardr ve bu srada basn hacim genilemesine ramen bir sre sabit kalr. Pskrtme ilemi N'yi 5-10 (D) gee biter. Yanma sonucu; basnc 60-80 atmosfere, scakl 1200-2000 C ye ykselen karm pistonu AN' ye doru iter. Egzoz zaman

Piston ANye 30-60 (E) kala egzoz supab alr ve basn der (4-5 bar). Pistonun Nye doru hareketi ile yanm gazlar dar atlmaya balar. Egzoz supab N'yi 3 -15 (F) gee kapanr ve yanm gazlarn temiz emme havas ile dar atlmas salanr. Egzoz zaman sonunda basn 1,1-1,2 bar, scaklk ise 500-600 C civarndadr.

1.2. Piston
1.2.1. Pistonun Grevi, Yaps ve Malzemesi
Silindir ierisinde iki l nokta arasnda hareket ederek zamanlarn meydana gelmesini salar. zamannda zerine gelen basn kuvvetini biyel kolu yardmyla krank miline aktararak motorun dnmesini salar. Piston yanma zamannda meydana gelen, yksek scakla ve basnca dayanabilmeli ve bu s karsnda ekil deitirmeden, skmadan grevine devam edebilmelidir. Piston atalet (eylemsizlik) kuvvetlerini yenebilmeli, l noktalar kolayca aabilmesi iin mmkn olduu kadar da hafif olmaldr. Gnmz motorlarnda kullanlan pistonlar genel olarak alminyum alamndan yaplr. Alminyum alaml pistonlar s iletme yetenei daha iyi olduundan dier pistonlara gre daha iyi soutulur. Hafif olduklarndan atalet kuvvetleri de azdr. Piston boluklar, pistonun yapld malzemeye ve motorun alma artlarna gre deiir. Ayrca malzemenin genlemesine gre motor sndka genleen pistonun skmadan alabilmesi iin ya boluuna bir miktar daha boluk ilave edilir. Piston boluu pistonun malzemesine, ekline, motorun alma artlarna ve motor scaklna gre retici firma tarafndan hesap edilerek motor tamir kataloglarnda belirtilir.

17

Alminyum alamndan yaplan pistonlarn, genleme kat says fazla olduu iin, bu tip pistonlarda; silindirle piston arasnda, dkme demir pistonlara nazaran daha fazla boluk verilir. Ancak, alminyum pistonlara baz zel ekiller verilerek motor soukken piston vuruntusu yapmadan, motor kararl alma scaklna ulatnda ise skmadan almas salanmtr. Piston balar genellikle, dz, bombeli ve baz dizel motorlarnda anak (i bkey) biiminde yaplmaktadr. Baz motorlarda piston bann, supap balarna arpmasn nlemek iin piston balar oyuk yaplmtr.

Resim 1.1: eitli pistonlar

Pistonlarn lsne uygunluu d ap mikrometresiyle llerek kontrol edilir. Piston zerinden alnan en byk l ile silindir zerinden alnan en kk l fark pistonla silindir arasndaki boluk miktarn verir. Oval pistonlarda piston etei hem konik, hem de oval yapld iin en doru piston ls alt etek pime dik eksenden llr. Bu l, silindir lsnden, pistonla silindir arasna verilecek boluk kadar kk olmaldr. Piston ve silindirler llrken para scakl eit ve genellikle oda scaklnda 20 C olmaldr.

Resim 1.2: Pistonun mikrometre ile llmesi

18

1.2.2. Piston Piminin Grevi, Yaps ve Malzemesi

Piston pimleri, piston ile biyeli birbirine mafsall olarak balar. Piston bana etki yapan gaz basncn biyel yardmyla krank miline iletir. Piston pimi, byk basn altnda alt iin basnca ve anmaya dayankl alam eliklerinden yaplr. Pimin anmaya dayanklln artrmak iin sl ilemler ile yzey sertletirilmesi yapldktan sonra talanp leplenerek hassas bir ekilde, biyel aya ve pistondaki yuvalarna taklr. Pistonun l noktalardan titreim yapmadan, atalet (eylemsizlik) kuvvetlerini yenerek atlayabilmesi iin piston pimlerinin ii boaltlr. Bylece pimin yksek basnca dayankll da artrlm olur.

ekil 1.19: Piston piminin biyeldeki yeri

Resim 1.3: Piston pimi

1.3. Segmanlar
1.3.1.Segmanlarn Grevi Yaps ve Malzemesi
Segmanlar, piston ile silindir arasnda szdrmazlk salar. Bylece silindirdeki kompresyon ve egzoz gazlarnn kartere inmesini nler. Piston ssnn bir miktarn soutulan silindire ileterek pistonlarn soumasna yardmc olur. Segmanlar silindir yzeyindeki fazla ya syrarak pistonla silindir arasnda ince bir ya filminin oluumunu temin eder. Bylece hem silindirlerin yalanmasn salar hem de motorun ya yakmasn nler. Segmanlar genellikle elik alamlarndan yaplr. Bu malzemeler iyi bir srtnme yzeyi oluturduu gibi, motorda meydana gelen yksek scaklk ve yksek basnca kar dayanarak uzun zaman esnekliklerini kaybetmeden grevlerini yapmaktadr. Pistonlarda, piston eidine gre eitli saylarda kompresyon ve ya segmanlar bulunmaktadr.

ekil 1.20: Segmanlar

Resim 1.4: Segmanlar

19

1.4. Biyel Kollar

1.4.1. Biyelin (Piston Kolu) Grevi Yaps ve Malzemesi
Biyeller, pistonla krank milini mafsall olarak birbirine balar. Pistondan ald yanm gaz basncn krank miline iletir. Pistonun yanm gaz basnc etkisiyle silindirde yapt dorusal hareketin, krank milinde, dairesel hareket hline dnmesine yardm eder. Biyeller, biyel ayandan, piston pimi yardm ile pistona, biyel bandan, krank mili biyel muylusuna balanr. Biyeller genellikle elik alamlarndan presle dvlerek yaplr ve seri ilemlere tabi tutularak esas eklini alr. Biyelin krank miline balanan ksmna biyel ba denir. Biyel ba krank miline kolayca sklp taklabilmesi iin iki paral olarak yaplmtr. Biyel ba (biyel eercii) ve biyel kepinden ibaret olan biyel banda, krank mili biyel muylularnn bozulmadan yataklandrlmas iin, kolayca sklp taklabilen biyel yatak kusinetleri yerletirilmitir. Biyelin pistona balanan ksmna, biyel aya denir. Piston, piston pimi vastasyla biyel ayana balanr. Baz biyellerde piston piminin yalanmas iin biyel ayanda, konik biimde bir ya delii bulunur. Ya segmanlarndan syrlp piston ya aktma deliklerinden kartere dnen yalar, bu konik delie dolarak piston pimini yalar. Bugnk tam basnl yalama sistemi bulunan motorlarda ise biyel bandan, biyel ayana uzanan ve biyel gvdesini boydan boya kat eden bir ya deliinden piston pimleri basnl yala yalanr. Biyel muylusunda bulunan ya delii, krank milinin her dnnde bu delikle bir kere karlaarak piston pimine ya gnderir. Ayrca biyel bann yan tarafnda silindirleri yalamak iin bir ya pskrtme delii vardr. Pistonun her Nye knda biyel muylusundaki ya delii, biyel bandaki ya pskrtme delii ile karlaarak silindir cidarna ve supap mekanizmasna ya pskrtr.

ekil 1.21: Piston biyel mekanizmas

20

1.5. Silindir Ceket ve Gmlei

1.5.1. Silindir Gmlei Tanm ve Grevleri
Silindir bloklarnn iine dkme demir ve elikten yaplan silindirik paralar geirilir. Bunlara " silindir gmlei " denir. Bylece btn silindir bloku yerine yalnz gmlekleri daha kaliteli malzemeden yaplarak silindirlerin daha uzun almas saland gibi maliyeti de drlmektedir. Gmlekler, silindir blokundaki yuvalarna rahata sklp taklabilir. Motor yeniletirmesinde pek ok avantajlar salanr. Silindir gmlekleri, kuru ve ya olmak zere ikiye ayrlr. Kuru gmlekler

Silindir blokundaki silindirik yuvalarna, sk geirilen ince cidarl elik veya dkme demir gmleklerdir. Silindire taklm kuru gmlek d cidarna soutma suyu temas etmez. Bu nedenle soutma ilemi ya gmleklere gre iyi deildir. Kuru gmlekler bloktaki yuvalarna yksek bir basn ile oturtulur. Gmlekler yerine taklrken gmlek d yzne gres veya herhangi bir ey srlmez. Gmleklerin yuvasna tam oturmasn salamak iin gmlek st ksmnda bir fatura vardr. Orijinal kuru gmlekler yerine takldktan sonra gmlek i yzeyinde herhangi bir ilem yaplmaz. Dkme demirden yaplan kuru gmleklerin anmaya, basnca ve sya dayanmn artrmak iin sl ilemler yaplr.

Resim 1.5: Kuru gmlekler

Ya gmlekler

stten ve alttan silindir blokundaki yuvasna oturan, d yzeyi devaml hlde soutma suyu ile temas hlinde olan silindir gmleklerine ya gmlek denir. Ya gmleklerin sklp taklmas kolay olup gmlek, piston ve segman fabrikas tarafndan altrld iin, tamir ve yeniletirmelerde, orijinal gmleklerde olduu gibi hata yapmadan fabrika llerine uygun yeniletirme yapmak mmkn olmaktadr. Ya gmleklerin st tarafnda bulunan faturalar ksa veya uzun biimde yaplmaktadr. Ksa fatural gmleklerde faturann altnda bulunan bakr bir conta, hem su szntsn 21

nlemekte hem de gmlekteki snn soutma suyuna geiini kolaylatrmaktadr. Ya gmleklerin alt taraflarnda su szntsn nlemek iin lastik contalar bulunur.

ekil 1.22: Ya gmlekler

ekil 1.23: Ya gmlek etrafndaki su ceketleri

Yksek g reten lokomotif dizel motorlarnda her silindir iin gvdeye tespit edilmi mstakil su ceketi gmlek grubu vardr. Gmlekler ya gmlek tipinde olup zel santrafj dkme demirden yaplmtr. Soutma suyu bu iki dkm para arasnda dolar ve elik motor gvdesine temas etmez. Bylece elik gvde korozyona kar korunmu olur. Pompa ile baslan soutma suyu, silindirlere ceket dibinden balanr. Balant yerindeki bilezik eklindeki contalarda herhangi bir su sznts darya szar ve kolayca fark edilir. Ceket dibinden giren su, silindir balnda ve su ceketlerinde alm olan kanallar yardm ile silindir balna sevk edilir. Su ceketi ve gmlee, gvdeye beraber montajdan nce 10 kg /cm2 basnl su ile su kaak testi yaplmaldr.

22

Resim 1.6: Lokomotif dizel motorlarnn su ceketi gmlek gruplar

1.5.2. Silindir Ceket ve Gmleklerin l Kontrol

Pistonun silindir iinde N ile AN arasnda, srekli hareketi sonunda silindirler anr. Silindirler segman blgesinde oval ve konik olarak anr. Piston Nde iken, birinci piston setinin karlat 7 8 mmlik ksm, segmanlar srtmedii iin anmaz. Silindir azndaki bu anmayan ksma, silindir seti veya silindir faturas denir. Anm silindirlerde segmanlarn evre basnc yetersiz kald iin segmanlar szdrmazlk grevlerini yapamaz. Silindirlerdeki ant miktar silindirler llerek belirlenir. Silindirler, komparatr ve mikrometreyle llr. Katalog deerleriyle karlatrlarak koniklik, ovallik ve ant durumu tespit edilir. Firmann nerisine gre gerekli yeniletirme veya deitirme ilemi yaplr.

ekil 1.24: Silindir zerinde l alm

23

ekil 1.25: Mikrometre ile komparatr zerinden l okumas

1.6. Krank Mili ve Volan

1.6.1. Krank Milinin Grevi Yaps ve Malzemesi
Pistonlar i zamannda yaktn yanmas sonucu ortaya kan itme kuvvetini biyel yardmyla krank miline iletir. Krank mili, pistonlarn dorusal hareketini dairesel harekete dntrr ve arka tarafna balanan volan yardmyla gerekli yerlere iletir. Ayrca krank mili dilisi ve kay kasna yardmyla supap dzeneine, yakt pompasna, ya pompasna, su pompasna, vantilatre ve dier yan nitelere hareket verir. Krank milleri, zel elik alamlardan dvlerek veya dklerek yaplr. Anma, burulma ve eilmeye kar dayankll artrmak amacyla, sl ilemler uygulanarak muylu yzeyleri sertletirilir. Son ilem olarak muylular talanp parlatlarak standart llerine getirilir. Krank milleri motorun st karterinde bulunan ana yataklara, ana muylular yardmyla balanr. Krank milinin iki ucunda birer ana muylu olmakla beraber, orta ksmnda da motorun silindir saysna ve modeline gre bir veya daha fazla ana muylu bulunabilir. Pistonu zerinde tayan biyel de krank milinin biyel muylularna balanr. Biyel muylularn karsna yerletirilen denge arlklar, biyel muylularnda meydana gelen merkezka kuvvetleri dengelemeye yarar. Biyel yataklar basnl yala yalanan motorlarda ana muylulardan, biyel muylularna apraz ya delikleri almtr. Bloktaki ana ya kanalndan yardmc ya kanallarna geen basnl ya, ana yatak ve muylularn yaladktan sonra bu apraz kanallardan biyel yataklarna geerek, biyel yataklarn ve muylular yalar. 24

Resim 1.7: Krank mili

Motor altka, ana ve biyel muylularnn zerlerine binen eitli kuvvetlerin etkisi, ayarszlk sonucu zorlama ve srtnmeler, yada bulunabilecek yabanc maddeler muylularn izilmesine, anarak ovalleip koniklemesine ve yatak boluklarnn artmasna neden olur. Gerekli lmler yaplarak krank milinde dzgnlk kontrol, muylularnda koniklik, ovallik ve ant kontrol yaplr. llen deerler ile motor kataloundan tespit edilen deerler karlatrlr, krankn durumu grlr. Gerekiyorsa krank milinde yeniletirme yaplr veya deitirilir.

1.6.2. Volann Grevi Yaps ve Malzemesi

Volan, motorun krank miline balanr. zamannda bir ksm enerjiyi zerine alarak dier zamanlarda pistonlarn kolayca l noktalar amasn salar. zerine balanan kavrama tertibat ile motorun hareketinin aktarma organlarna iletilmesini salar. Ayrca zerinde bulunan volan dilisi yardmyla mar motorundan hareket alarak motora ilk hareketi verir. Krank mili ile beraber statik ve dinamik dengesi yaplan volan, krank miline volan cvatalaryla balanr. Krank miline bir pozisyonda balanan volann skp takma ilemlerinde ayn pozisyonda balanabilmesi iin baz firmalarda merkezleme pimleri yaplmsa da sklmeden nce iaretlenmelidir. Volanlar genellikle grafitli dkme demirden veya dvme elikten yaplr. D tarafna da volan dilisi denilen elik bir ember dilisi geirilmitir. Mar motorunun pinyon dilisi bu dili ile karlaarak motora ilk hareketi verir. Baz motorlarda volan yzeyine N iaretleri vurulmutur. Volan penceresinden bu iaretler grlerek motorda gerekli ayarlar yaplr. Otomatik vites kutulu aralarda, tork konvertr standart tip volann yerini almtr. Kavrama, bask plakasna srtnme yzeyi temin etmesi dnda volann dier grevlerini yapar. 25

Volann arka yzeyi, kavrama srtnme yzeyi grevi yaptndan bu yzey aracn kullanma koullarna bal olarak anr, izilir veya kayma sonucu meydana gelen yksek scaklk etkisiyle yzey sertlemeleri ve atlamalar grlr. Btn bu arzalar kavramann kaydrmasna ve motor hareketinin vites kutusuna gemesini engeller. Bunun sonucu da vastada eki azalr ve yakt harcamas artar. Mar motoru dilisi ile kavraarak motora ilk hareket veren, volan dilisi de zamanla anr veya bir ksm dileri krlabilir. Kavrama ve mar sisteminin kusursuz alabilmesi iin bu arzalarn giderilmesi gerekir.

Resim 1.8: Volan

26

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aadaki ilem srasn uygulayarak krank, piston biyel ve volan kontrollerini yapnz. lem Basamaklar neriler Yaplacak lmenin ana hatlarn belirleyiniz. Uygun l aletlerini seiniz. Resim 1.8deki iaret edilen noktalar elinizdeki krank ile karlatrnz.

Krank mili muylular, ana yatak ve ya kanallarn gsteriniz ve muylu lmlerini yapnz.

Biyel kol ve yataklarn gsteriniz ve lmlerini yapnz. alma ortamnz hazrlaynz. Yaplacak lmlerin ana hatlarn belirleyiniz. Uygun l aletlerini seiniz. ekil 1.21deki iaret edilen noktalarn lmlerini yapnz.

Piston, tayc pim, segman ve yataklarn gsteriniz ve llerini alnz.

Silindir ceket ve gmleklerini gsteriniz ve lmlerini yapnz.

alma ortamnz hazrlaynz. Yaplacak lmlerin ana hatlarn belirleyiniz. lmleriniz esnasnda ekil 1.20den faydalannz. alma ortamnz hazrlaynz. Yaplacak lmlerin ana hatlarn belirleyiniz. lmleriniz esnasnda resim 1.7den faydalannz. alma ortamnz hazrlaynz. Dililer ile ilgili aratrma yapnz. Resim 1.9dan faydalannz.

Volan ve dilisini gstererek dili arzasn tespit ediniz.

27

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri Krank mili muylular, ana yatak ve ya kanallarn gsterip uyumlu lmlerini yaptnz m? Biyel kol ve yataklarn gsterip lmlerini yaptnz m? Piston, tayc pim, segman ve yataklarn gsterip llerini aldnz m? Silindir ceket ve gmleklerini gsterip lmlerini yaptnz m? Volan ve dilisini gstererek dili arzasn tespit ettiniz mi? Evet Hayr

1. 2. 3. 4. 5.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

28

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi Rudolf Dieselin bulduu motorun zelliklerinden deildir? A) Silindirlerin ierisine yakt hava karm alnyordu. B) Bu motorda termik verim % 24e kadar ykseltilmiti. C) Genleme sonunda yanm gazlar basnla dar atlmaktadr. D) Silindirler etrafnda dolaan su ile soutuluyordu. Drt zamanl motorlarda bir evrim ka derecede meydana gelir? A) 710 derecede B) 740 derecede C) 700 derecede D) 720 derecede Pistonun silindir iinde bir an duraklad yere ne denir? A) Kurs B) Biyel C) l nokta D) Kurs hacmi Teorikte bir zaman ka derecede meydana gelir? A) 360 derece B) 180 derece C) 200 derece D) 120 derce Silindir kapa aadaki paralardan hangisini bulundurmaz? A) Su pompas B) Supaplar C) Enjektrler D) Emme manifoldu Bir silindirde en az ka supap bulunur? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 Silindir iinde iki l nokta arasnda hareket ederek zamanlar meydana getiren motor paras hangisidir? A) Krank mili B) Piston C) Supap D) Klbtr 29

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Piston ile krank mili arasnda hareket iletimini salayan parann ad nedir? A) Piston pimi B) Krank ana muylular C) Biyel D) Biyel kepi Piston Nde iken piston tepesi ile silindir kapa arasnda kalan hacme ne denir? A) Kurs hacmi B) Silindir hacmi C) Toplam silindir hacmi D) Yanma odas hacmi Bir motorda, toplam silindir hacminin yanma odas hacmine blnmesi ile elde edilen sayya ne denir? A) Sente B) Supap bindirmesi C) Strok D) Sktrma oran

9.

10.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

30

RENME FAALYET2 RENME FAALYET-2

AMA
Bu faaliyet sonunda gerekli ortam salandnda, motor paralarnn ara st kontrollerini yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Silindir kapa ve contalarnn grevleri ve yapsal zellikleri ile ilgili sanayi, internet, niversite ktphanesi ve atlyenizde aratrma yaparak bilgi edininiz. Aratrma konusunda sanal ortamda ve ilgili sektrde kaynak taramas yapnz. Topladnz bilgi ve dokmanlar rapor hline getiriniz. Hazrladnz raporu grubunuza sunum yaparak paylanz.

2. DZEL MOTOR PARALARI

2. 1. Silindir Kapa (Bal)
Silindir kapa silindirlerin st tarafn kapatr. Silindir kapanda ve silindir blokunda su kanallar ve geileri bulunur.

2.1.1. Silindir Kapa Tanm ve Grevi

Silindir kapa silindirlerin st tarafn kapatr ve yanma odalarn oluturur. Ayrca enjektr, klbtr, supap ve supap klavuzlar gibi baz yardmc paralar zerinde tar. Silindir kapak cvatalaryla motor blokuna balanr. Byk motorlarda silindir kapaklar her silindir iin ayr ayr yaplarak (silindir bal) silindir zerine balanmaktadr. Su ile soutmal motorlarda, silindir kapann soutulabilmesi iin, su ceketleri bulunduu gibi suyun silindir blokundan, silindir kapana geip devredebilmesi iin, silindir kapanda ve silindir blokunda su kanallar ve geileri bulunur. Her balk; motor bloku su ceketlerine bal su kanallarndan geen soutma suyu tarafndan soutulur. Motor bloku ile silindir bal arasndaki balant bir destekleme plakas ve bir conta ile salanr. Soutucu su geitleri szdrmazlk halkalar ile kapatlmtr. 31

2.1.2. Silindir Kapa Malzemesi

Silindir kapa yksek basn ve scaklk altnda alan paralardr. Gnmzde ounlukla aralarda kullanlan motorlarn silindir kapaklar alminyum alamlardan yaplmaktadr. Alminyum hafif, ilemesi kolay, s iletimi yksek bir malzemedir. reticiler alminyumun dayanmn artrmak iin ierisine nikel, magnezyum, bakr, silisyum gibi malzemeler kartrmaktadrlar. Ar vasta aralarda silindir kapa genellikle grafitli dkme demirden yaplmaktadr. Bu tr aralarda silindir kapa zerine gelen basn ve scaklk, otomobil gibi aralarn motorlarna gre ok daha fazladr. Dkme demirin dayanmn artrmak iin baz katk maddeler katlmaktadr.

2.1.3. Silindir Kapa Contalar

Silindir kapak contas motor bloku ile silindir kapa arasna konularak silindir ierisindeki gazn, soutma suyunun ve motor yann darya szmasn ve su ile yan birbirlerine karmasn nler. Silindir kapak contalar yksek scaklklara ve basnca kar dayankldr. Genellikle karbon kapl elik saclardan yaplr. Karbonun zeri, motor blokunun ve silindir kapann bozulmamas iin, grafit ile kaplanmtr. Baz motorda iyi bir szdrmazlk salayabilmek ve alma mrn uzatabilmek iin metal silindir kapak contalar kullanlabilmektedir. Silindir kapa skldnde, silindir kapa ile birlikte contann kontrol edilmesi gereklidir. Contann yzeyindeki izlere baklarak contann szdrp szdrmad anlalabilmektedir. Silindir kapak contalar bir defa kullanlr. Silindir kapa taklrken mutlaka yeni bir conta kullanlmaldr. Silindir kapak contas taklrken hangi yzeyinin ne tarafa geleceine dikkat edilmelidir. Genellikle retici firmalar tarafndan conta yzeyleri yaz ile belirtilir. Bu yazlara mutlaka uyulmaldr. Ancak conta yzeyleri yaz ile belirlenmemi ise conta yzeyindeki dikilere dikkat edilmelidir. Bir yz dz dier yz dikili contalarda, contann dz taraf motor blokuna gelecek ekilde taklmaldr. Her iki yz dikili contalarda ise geni dikili yz motor blokuna, dar dikili taraf silindir kapana gelecek ekilde taklmaldr.

2.1.4. Silindir Kapak Kontrolleri

Silindir kapanda veya contasnda herhangi bir arzann olumas durumunda motor zerinde aadaki belirtiler grlebilmektedir. Ya iinde su, su iinde ya, kompresyon kaa Motor suyunun eksilmesi, motorun almasnda zellikle rlantide dzensizlik

32

Byle bir durumda motorda performans der, byk mekanik problemlerin kmasna neden olur. Arzann tespit edilebilmesi iin silindir kapann gzle kontrol, eiklik atlaklk kontrol ve basnl su ile silindir bal kaak testi yaplmaldr. Silindir kapa taklrken kapak cvatalar ara katalounda belirtilen torklarda iten da doru kademeli olarak sklmaldr.

33

Resim 2.1: Komple silindir bal dzeni

34

2.2. Supaplar ve Supap Ayar

2.2.1. Supaplarn Tanm, Grevi, Yaps ve Malzemesi
Supaplar emme ve egzoz supab olarak ikiye ayrlr. Emme supaplar, taze havann silindire girmesini ve egzoz supab da yanma odasndaki yanm gazlarn dar atlmasn salar. Supaplar; eilmeye, anmaya ve ar sya dayankl elikten dklerek ve dvlerek yaplr. Emme supaplar, krom nikelli alam eliinden, egzoz supaplar da krom nikel volframl zel elikten imal edilir. ten yanmal motorlarda ok fazla scaklk altnda alan supaplarn erimemeleri, dayanmlarn azaltmamalar ve deforme olmamalar iin etkili bir ekilde soutulmalar gerekir. Supap zerindeki s konik oturma yzeyinden silindir kapana ve oradan soutma suyuna geer, ayrca supap sapndan supap klavuzuna ve silindir kapana bir miktar s aktarlarak supap soutulur. alma srasnda emme supab silindire alnan emme havas yardmyla bir miktar fazladan soutulabilirken, egzoz supab egzoz zamannda darya atlan scak egzoz gazlarndan dolay fazladan sya maruz kalr. Egzoz supabnn snmasn kontrol edebilmek iin egzoz supab emme supabndan daha kk yaplr.

ekil 2.1: Supabn genel yaps

35

2.2.2. Supap Yuvalar

Supaplar kapandnda, silindir kapa zerinde oturduklar blgeye supap yuvalar (baga) denir. Supap yuvalar, supaplar ile birlikte szdrmazlk salar. Ayn zamanda supaplardaki snn silindir kapana aktarlmas salar. Genellikle stellite elik alamlarndan yaplr.

2.2.3. Supap Klavuzlar

Supap klavuzlar, supaplarn dzgn (tam ekseninde) almasn ve kapanmasn salayan silindirik paralardr. Genellikle dkme demirden yaplr ve silindir kapana pres ile geirilir. Baz motorlarda klavuzlar dorudan doruya silindir blokuna almtr. Andklar zaman deitirilmeleri mmkn deildir. Ancak raybalanarak dzgn bir ekilde geniletilir ve standarttan daha kaln supap kullanlr. Geme supap klavuzlar andnda yenisi ile deitirilir.

2.2.4. Supap Yaylar

Supap yaylar, kam mili tarafndan alan supaplar szdrmayacak ekilde kapatr ve kam mili tekrar ancaya kadar kapal tutar. Baz motorlarda yay salnmlarn azaltmak iin i ie iki yay kullanlmaktadr. Supap yaylar kaliteli yay eliinden yaplmlardr. Isya ve ani darbelere dayankldr, esnektir, yaylanma kuvveti fazladr.

ekil 2.2: Supap balantsnn genel yaps

36

2.2.5. Supaplarda Yaplan Kontroller

Supaplarn oturma yzeyleri szdrmazlk asndan nemlidir. Bu nedenle bu yzeylerinde atlak, yanma veya korozyon grlmesi durumunda supaplar deitirilmelidir. Supaplarn almas srasnda supap saplar anr. Supap saplar, klavuzlar ile birlikte supaplarn yuvalarna dzgn oturmasn salar. Supap saplarndaki fazla ant supaplarn kapanmas srasnda supap yuvasnn bozulmas ve zamanla kompresyon kaaklarnn olumasna neden olmaktadr. ekil 2.3te supap saplarnn llmesi gsterilmitir. Supap sapnn klavuz ierisinde alan blmlerinden l alnmaldr. Supaplarda yaplan bir dier kontrol de supap tablas et kalnlnn llmesidir. Supap tablasnn et kalnl s iletimi iin nemlidir. Et kalnlnn azalmas sonucunda supap tablasndaki snn aktarm azalaca iin zaman iinde supap oturma yzeylerinde yanma, atlama gibi etkiler grlr.

ekil 2.3: Supabn llmesi

Supap tablasnn et kalnlnn genellikle 0,8 mm- 1 mm altna dmesi durumunda supaplar deitirilmelidir. Supap tablasnn byklne, motorun marka ve modeline gre en az et kalnl deeri deikenlik gstermektedir. Ayrca supap saplarnn doruluk kontrol de yaplmaldr. Bu kontrol V yata ve komparatr yardmyla gerekletirilir. Genellikle supap saplarnn 0,05 mmden fazla eik olmas durumunda supaplar deitirilmelidir. Supap sapnn eriliinin belirtilen snrlarn zerinde olmas durumunda supap sap ve klavuzunda antlar artar.

2.2.6. Supap Yuvalarnda Yaplan Kontroller

Supap ve yuvalarnda derin izikler, ukurlama, karncalanma, korozyon olmamaldr. Supaplar uzun sre altktan sonra anr ve supaplarn yuvalarnda genileme olur. Belirtilen deerlerden geni bir supap yuvasnda, supap kapandktan sonra birim alana den yay basnc azalaca iin supaplar szdrmazlk grevini yerine getiremez ve kompresyon kaana neden olur. Kompresyon kaa srasnda, scak gazlar supap ve yuvasn yakar. Supap yuvalarn geniliini elik cetvel veya kumpas ile llr. Supap yuvalarnn katalog deerlerinden farkl olmas durumunda supaplar talanr veya bagas 37

deitirilir. Onarmn sonrasnda, szdrmazln salanabilmesi iin supaplar yuvalarna altrlmaldr.

2.2.7. Supap Klavuzlarnda Yaplan Kontroller

Supap sapnn yalanmas ve genleen supabn klavuzda skmasn nlemek amacyla alma boluu verilmitir. Supap klavuzlarnn i aplar teleskopik gey veya zel ayakl komparatr ile llerek supap sap ile klavuz arasndaki alma boluu (ya boluu) belirlenmelidir. ekil 2.4te silindir kapa zerinde supap klavuzlarnn zel ayakl bir komparatr ile llmesi gsterilmektedir. Supap klavuz apndan, supap sap apn kartarak alma boluu bulunmaldr. Supap alma Boluu = Supap Klavuz ap Supap Sap ap

ekil 2.4: Supap klavuzlarnn llmesi

Supap alma boluu genellikle 0,02 0,05 mm arasnda deiir. Karar verilirken motor katalouna baklmaldr. Motorun marka ve modeline gre supap alma boluu farkllk gstermektedir. Supap alma boluu belirtilen snrlarn altnda olmas durumunda, motorun almas srasnda supap sapndaki genleme nedeniyle supap klavuzda skr. Bu durum motorun almasnda dzensizliklere neden olur. Supabn klavuz iindeki alma srasnda supap klavuzu anr ve alma boluu zaman iinde byr. Supap alma boluunun artmas, supaplarn yuvasna doru oturmasn engeller. Bu durum supabn ve yuvarlarnn oturma yzeylerinin bozulmasna neden olur. alma boluunun ara katalounda belirtilen deerden fazla kmas durumunda supap klavuzlar deitirmelidir. Supap klavuzu taklrken supabn derinliine dikkat edilmelidir.

38

2.2.8. Supap Yaylarnda Yaplan Kontroller

Supap yaylar, supaplarn kamlarn hareketini tam olarak takip edebilmelerini salar. Bylece motorda, supap ayar diyagram tam olarak uygulanm olur. Yay basnc, yay malzemesinin yorulmas nedeniyle der. Bunun sonucu olarak supaplar, kamlarn hareketini tam olarak takip edemez. zellikle yksek devirlerde, yaylarda sramalar (supap yzmesi) grlr. Motorun supap diyagram bozulduu iin motorun verimi der. Bu nedenle supap yaylarnn kontrol edilmesi gereklidir. Serbest boy kontrol

Supap yaylarnn serbest boylar kumpas yardmyla llr. Uzun sre alma sonunda yaylarn boylar ksalabilir. Yaylarn boylarnn ksalmas, yay basncnn dmesine neden olur. Yay basncnn dmesi, supaplarn yuvasna belirli bir basnla oturmamasna ve kompresyon kaaklarna neden olur. Supap yayalarnn serbest boylar llmeli, ara katalounda belirtilen minimum yay boyu deeri ile karlatrlmaldr. llen yaylarn serbest boylarnn belirtilen deerden kk kmas durumunda yaylar deitirilmelidir. Eiklik kontrol

Yaylarn eiklik kontrol, pleyt ve gnye yardmyla gerekletirilir. Yay pleyt zerine konulur, gnye yaya temas ettirilerek yay gnyeden ayrlmadan 360dndrlr. Yayla, gnye kenar arasnda grlen en fazla aralk tespit edilerek bu aralk sentil yardmyla llmelidir. Eiklik kontrolnn yaplmas ekil 3.16da gsterilmektedir. llen yay eriliinin ara katalounda belirtilen deeri gemesi durumunda yaylar deitirilmelidir.

ekil 2.5: Supap yaylarnn eiklik kontrol

39

2.3. Kam Mili ve Klbtr Mekanizmas

2.3.1. Kam Milinin Grevi, Yaps ve Malzemesi
Kam milleri (eksantrik mil) supaplarn almasn salar. zerinde supaplar aan kamlar ve kam milinin gvde ierisine veya silindir kapa zerine yataklandrlmasn salayan muylular vardr. Hareketini krank milinden dili, zincir veya lastik kay zinciri (triger) vastas ile alr. Kam mili eilmeye, burulmaya ve ani kuvvetlere kar dayankl elikten dvlerek veya dklerek yaplr. Kamlar ve muylular zel sl ilemlere tabi tutulur, daha sonra lye gre talanr. Bir motorda en az bir kam mili bulunur. Bir motorda tek kam mili bulunduu gibi ift kam mili de bulunabilir. Kam milinin motor zerindeki yeri motor tipine gre deimektedir. stten eksantrikli motorlarda silindir kapanda, dier motorlarda ise motor bloku ierisindedir.

ekil 2.6: Kam milinin genel yaps

Genellikle motorlarda ince kaml kam milleri kullanlmaktadr. Yksek g istenilen motorlarda ise geni kaml kam milleri kullanlr. Geni kaml kam millerinde, supaplarn ak kalma an uzad iin silindirler ierisine daha ok hava alnabilmektedir. Bylece yksek g elde edilebilmektedir.

ekil 2.7: Kam profillerinin genel yaps

40

2.3.2. Zaman Ayar Dzenleri

Krank mili ile kam mili arasndaki devir oran 'dir. Krankn 2 devrine karlk kam mili bir devir yapar. Drt zamann dzenli olumas iin kam ve krank mili dililerine iaret konmutur. Bunlara zaman ayar iaretleri denir. Birinci silindirin supaplar sente durumunda iken iaretler karlatrlp taklr.

ekil 2.8: Motorlarda kullanlan zaman ayar dzenleri

2.3.3. Kam Milinde Yaplan Kontroller

Kam milinin gzle kontrol

Kamlarda ve muylularda anormal ant, korozyon, karncalanma ve derin izikler var ise bunlar deitirilmelidir. Kamlarda ve muylularda ar ant supaplarn yeterince alamamasna neden olur. Supaplar yeterli miktarda almad iin silindirler ierisine yeterli miktarda hava alnamaz. Motorun hacimsel verimi ve gc der. Ayrca motorun yakt tketiminde art olur. Kam mili muylularnn ve yataklarnn kontrol

Kam millerine ar ve dengesiz yk binmez. Bu nedenle muylularnda fazla ant veya ovalleme grlmez. Kam millerinde muylu aplar llerek ovallik ve ant deerleri belirlenir. Muylunun standart ap ara kataloundan belirlenir. Muylulardaki ovallik veya antnn deeri genellikle 0,02 mmyi amas durumunda kam mili deitirilmelidir. Muylularn ovallik ve ant snr deerleri gnmzde her motorda farkllk gstermektedir.

41

ekil 2.9: Kam mili muylularnn llmesi

Muylularda ant ve ovalliklerin bulunabilmesi iin muylularn birbirine dik iki ekseninden (A ve B eksenleri) l alnmas gerekir. Muylu Ovallii = A ap B ap Muylu Ants = Muylu Standart ap llen En Kk Muylu ap Kam mili ya boluunun belirlenebilmesi iin muylularn alt yuvalarn veya yataklarn i aplar llmelidir. Muylu yuvalarnn i aplar llmeden nce kepler torkunda sklmaldr. Muylu yuvalarnn lmnde i ap mikrometresi kullanlabilir. Kam mili ya boluu, muylu yuvas apndan en kk muylu apnn kartlmas ile bulunur. Muylu Ya Boluu = Muylu Yuvas ap En Kk Muylu ap Kam mili ya boluu genellikle 0,05-0,10 mm arasnda olmaldr. 0,10 mmden fazla olmas durumunda stten eksantrikli motorlarda kam mili veya silinidir kapa deitirilmelidir. Yatak bulunan motorlarda ise yataklar deitirilebilmektedir. Kam mili ya boluu snr deerleri de gnmzde her motorda farkllk gstermektedir.

ekil 2.10: Kam mili yataklarnn llmesi

42

Kamlarn ykseklik kontrol

Kamlarn burun ile ke arasndaki mesafesine kam ykseklii denir. llen deer ile standart kam ykseklii arasndaki fark kamlarn ant miktardr. Kam Ants = Standart Kam Ykseklii llen Kam Ykseklii Kam antsnn 0.01 mmden fazla olmas durumunda kam mili deitirilmelidir. Kam ant snr deerleri de gnmzde her motorda farkllk gstermektedir.

ekil 2.11: Kam yksekliinin llmesi

2.4. Klbtr Mekanizmas

Klbtr mekanizmas, klbtr mili, supap says kadar klbtr manivelas ile manivelalarn supaplarla karlamasn salayan yay ve ara paralardan oluur. Klbtr mekanizmas, silindir kapa zerinde bulunur. ekil 4.7de iki farkl klbtr mekanizmasnn genel yaps gsterilmektedir.

ekil 2.12: Klbtr mekanizmasnn genel yaps

43

Klbtr mili

Klbtr mili elik alamndan yaplm, ii boaltlm ve iki ba tapalar ile kapatlmtr. Mil zeri sertletirilmitir. Mil zerinde her manivela iin ya delii bulunur. Klbtr manivelas

Klbtr manivelalar dkme demir veya elik dkmden yaplr. Supaplar karlayabilmesi iin deiik eimlerde yaplmlardr. Klbtr manivelas zerinde supap ayar yapabilmek iin bir ayar vidas bulunur.

ekil 2.13: Klbtr manivelas genel yaps

Supap iticileri

Kam milinin hareketini supaplara ileten bir ara elemandr. Supap iticileri krom nikel karml elikten yaplr. Kam ile temas eden yzeyleri ve i ksm sertletirilir. Ayrca supap sisteminin sessiz almas, motorun rlantide dzgn almas ve supaplarn mrn artrmak iin motorlarda hidrolik supap iticileri kullanlmaktadr. Hidrolik iticili supap mekanizmalarnda, supap ile supap iticisi arasnda boluk yoktur. Bu nedenle motor alrken supap mekanizmasn oluturan paralarn birbirlerine arparak ses karmasn engeller ve supaplarn mrn artrr.

ekil 2.14: Hidrolik iticinin supap mekanizmasndaki yeri

44

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Silindir balnn bakm ve onarmn yapnz. lem Basamaklar neriler Motor paralar hakknda verilen bilgileri okuyunuz. alma ortamnz hazrlaynz. Gerekli gvenlik tedbirlerini alnz. Kullanacanz ara gereleri hazrlaynz. kazalarna kar dikkatli olunuz.

Silindir kapann (balnn) ara st kontroln yapnz.

Silindir kapa eiklik kontrol

Kam milinin ara zeri kontrollerini yapnz.

Motor alrken gzlem yaparak silindir balklarnn ve contalarnn arzal olup olmadn belirlemek iin aadaki belirtilere dikkat ediniz. Ya iinde su Su iinde ya Suyun buharlaarak eksilmesi Dzensiz rlanti Enjektr vuruntusu Supap vuruntusu Dzensiz motor sesi Dzensiz motor gc alma ortamnz hazrlaynz. Gerekli gvenlik tedbirlerini alnz. Kullanacanz ara gereleri hazrlaynz. kazalarna kar dikkatli olunuz. ekil 2.14ten yararlannz. 45 alma ortamnz hazrlaynz. Gerekli gvenlik tedbirlerini alnz. Kullanacanz ara gereleri hazrlaynz. kazalarna kar dikkatli olunuz. ekil 2.14 ve 2.13ten yararlannz.

Klbtr mekanizmasnn ara st kontrollerini yapnz.

 Subaplarn ara st kontroln yapnz.

Silindir ceket ve gmleklerinin ara st kontroln yapnz.

Motorun ses lmlerini yapnz.

alma ortamnz hazrlaynz. Gerekli gvenlik tedbirlerini alnz. Kullanacanz ara gereleri hazrlaynz. ekil 2.4 ve 2.3ten yararlannz. kazalarna kar dikkatli olunuz. alma ortamnz hazrlaynz. Gerekli gvenlik tedbirlerini alnz. Kullanacanz ara gereleri hazrlaynz. kazalarna kar dikkatli olunuz. alma ortamnz hazrlaynz. Gerekli gvenlik tedbirlerini alnz. Kullanacanz ara gereleri hazrlaynz. kazalarna kar dikkatli olunuz. Ses lmleri ile ilgili aratrma yapnz. Yksek sesin zararlarn aratrnz.

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri Silindir kapann (balnn) ara st kontroln yaptnz m? Kam milinin ara zeri kontrolleri yaptnz m? Klbtr mekanizmasnn ara st kontroln yaptnz m? Subaplarn ara st kontroln yaptnz m? Silindir ceket ve gmleklerinin ara st kontroln yaptnz m? Motorun ses lmlerini yaptnz m? Evet Hayr

1. 2. 3. 4. 5. 6.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

46

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi silindir kapa zerinde bulunmaz? A) Yanma odas B) Supap klavuzlar C) Silindir kapak contas D) Enjektr yuvalar Aadakilerden hangisi silindir kapak contasnn grevlerinden deildir? A) Soutma suyunun veya motor yann dar szmasn engeller. B) Supaplarn szdrmazln salar. C) Motor yann ve soutma suyunun birbirine karmasn engeller. D) Silindir ierisindeki gazlarn szmasn engeller. Silindir kapanda veya contasnda herhangi bir arzann olumas durumunda aadakilerden hangisi grlmez? A) Ya iinde su grlr. B) Motor su eksiltir. C) Motorun almasnda dzensizlik grlr. D) Ya ierisinde yakt grlr. Silindir kapa aadaki paralardan hangisini bulundurmaz? A) Su pompas B) Supaplar C) Enjektrler D) Emme manifoldu Aadakilerden hangisi silindir kapandaki kontrollerdendir? A) Supap yaylarnn kontrol B) Supaplarn kontrol C) Eiklik atlaklk kontrol D) Bagalarn kontrol Aadakilerden hangisini supaplar yapar? A) evrimleri oluturur. B) Szdrmazlk salar. C) Silindirlere giren havay soutur. D) Yaktn atelenmesini salar. Bir silindirde en az ka supap bulunur? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 47

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Kam mili muylularnn anmas neticesinde hangi aksaklk meydana gelir? A) Motor yanda snma meydana gelir. B) Motor devri der. C) Silindir iine yeterli hava alnamaz. D) Motor verimi artar. Supaplar aadaki hangi para ierisinde alr? A) Silindir kapa B) Su kanal C) Emme kanal D) Klavuz Supabn silindir kapanda oturduu yzeye ne denir? A) Klavuz B) Supap yuvas (baga) C) Silindir kapa D) Supap yay tablas

9.

10.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

48

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Bu modl kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme lei Krank mili muylular, ana yatak ve ya kanallarn gsterip muylu lmlerini yaptnz m? Biyel kol ve yataklarn gsterip lmlerini yaptnz m? Piston, tayc pim, segman ve yataklarn gsterip llerini aldnz m? Silindir ceket ve gmleklerini gsterip lmlerini yaptnz m? Volan ve dilisini gstererek dili arzasn tespit ettiniz mi?? Silindir kapann ( balnn ) ara st kontroln yaptnz m? Kam milinin ara zeri kontroln yaptnz m? Klbtr mekanizmasnn ara st kontroln yaptnz m? Subaplarn ara st kontroln yaptnz m? Silindir ceket ve gmleklerinin ara st kontroln yaptnz m? Motorun ses lmlerini yaptnz m? Evet Hayr

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

49

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 A D C B A B B C D D

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 C B D A C B B C A B

50

KAYNAKA KAYNAKA
MEGEP Dizel Motorlar Modl MEGEP Otomotiv Motor Mekanii Modl

51