NIGEL BARLEY NIEWINNY ANTROPOLOG Notatki z glinianej chatki Przeoya Ewa T. Szyler Nigel Barley (fot.

(c) John Foley) Prszyski i S-ka Copyright (c) Nigel Barley, 1983 All rights reserved Tytu oryginalu The lnnocent Anthropologist Copyright (c) for the Polish translation by Ewa T. Szyfer 1997 Okadk i strony tytuowe wedug projektu Pawa Pasternaka opracowa Zbigniew Karaszewski Fotografia na okadce Nigel Barley Mapka Brunon Nowicki Konsultacja etnologiczna dr Ryszard Vorbrich Redaktor serii Monika Machlejd-Ziemkiewicz Redaktortechniczny Elbieta Urbaska Wydanie pierwsze Warszawa 1997 ISBN 83-7180-035-5 Wydawca: Prszyskii S-ka 02-651 Warszawa, ul. Garaowa 7 Skad komputerowy Dorota Krall Druk i oprawa: dzkie Zakady Graficzne 90-019 d, ul. Dowborczykw 18 Na podstawie mapy Donalda Roouma copyright D British Museum Publications Ltd, 1983 Dlaczego by nie? Dla Jeepa "Dlaczego by waciwie nie pojecha w teren?" Takie oto pytanie rzuci jeden z moich kolegw na koniec mocno zakrapianej dyskusji o stanie antropologii, nauczania uniwersyteckiego oraz ycia akademickiego w oglnoci. Podsumowanie nie wypado najlepiej. Niczym pani Hubbard z angielskiej piosenki dla dzieci, szukalimy jedzenia w pustym kredensie. Moja historia niewiele rni si od innych. Wyksztacenie zdobyem w instytucjach szkolnictwa wyszego, a nauczycielem zostaem bardziej przez przypadek ni wskutek zamierzonego dziaania. ycie uniwersyteckie w Anglii opiera si na kilku niemoliwych do przyjcia zaoeniach. Zakada si mianowicie, e kto jest dobrym studentem, ten bdzie dobrym naukowcem. Kto jest dobrym naukowcem, bdzie dobrym nauczycielem. A kto jest dobrym nauczycielem, zechce z pewnoci przeprowadza badania terenowe. aden z

tych zwizkw w rzeczywistoci nie zachodzi. Znakomici studenci przeprowadzaj zatrwaajco ze badania. Wspaniali akademicy, ktrych nazwiska wci si spotyka w fachowych periodykach, prowadz tak ogupiajce i nudne zajcia, e studenci opowiadaj si przeciw, wyparowujc z sal wykadowych niczym rosa pod afrykaskim socem. Jest w zawodzie mnstwo oddanych badaczy terenu, o skrach wyprawionych skwarem, ktrzy przez cae lata, zaciskajc zby, obcuj z tubylcami i ktrzy sprawami uczelni interesuj si niewiele albo wrcz nie interesuj si nimi wcale. Z tymi badaniami terenowymi, jak uznalimy - my, zniewieciali "modzi antropolodzy" z doktoratami pisanymi po bibliotekach - mocno przesadzano. Naturalnie starsi nauczyciele, ktrzy "penili sub" w czasach imperium i przy okazji swoich obowizkw "tyknli troch antropologii", mieli wasny interes w podtrzymaniu kultu boga, ktrego najwyszymi kapanami si mienili. Za duo znieli trudw oraz niedostatkw na bagnach i w dunglach, eby jakim smarkaczom pozwala i na skrty. Przyciskani podczas dyskusji na temat rozmaitych zagadnie teorii czy metafizyki, kiwali smutno gowami, pykali z wolna fajk, gaskali brody i mruczeli co o "ludziach z krwi i koci", ktrzy nijak nie pasuj do abstraktw powoanych do ycia przez "tych, co nigdy nie byli w terenie". Okazywali autentyczny al wobec niewiadomoci swych kolegw, bo sprawa wydawaa si cakowicie jasna. Oni tam byli, oni widzieli. O czym wic tu mwi. Po paru latach nauczania wci tych samych, powszechnie przyjtych zasad na wydziale antropologii o nie wyrniajcym si poziomie akademickim nasta, jak mi si wydawao, czas na zmiany. Nieatwo byo okreli, czy badania terenowe s rwnie nieprzyjemn powinnoci co suba ojczynie i naley przecierpie je w milczeniu, czy te stanowi dodatkow korzy, za ktr powinno si by wdzicznym losowi. Opinie kolegw w tej sprawie okazay si niezbyt pomocne. Wikszo z nich miaa do czasu, by ubra swoje dowiadczenia w powiat romantycznej przygody. Fakt odbytej wyprawy w teren zdaje si bowiem dawa licencj nudziarza. Znajomi i krewni kogo takiego s nad wyraz zdziwieni, gdy najprostsze czynnoci - od przepierki po leczenie kataru - nie s oblane sosem etnograficznych reminiscencji. Dawne przeycia staj si najlepszymi przyjacimi i wkrtce w pamici nie pozostaje nic poza "starymi dobrymi czasami" w terenie moe z wyjtkiem paru przypadkw okropnych mczarni, ktrych nie da si zapomnie ani utopi w oglnej euforii. Jeden z moich kolegw na przykad twierdzi, e doskonale byo mu pomidzy zgodnymi, umiechnitymi tubylcami, ktrzy obdarowywali go koszami owocw i kwiatw. Tymczasem wnikliwsza kronika wypadkw obfitowaa w sformuowania typu: "Byo to wkrtce po tym, kiedy si zatruem" albo "Nie mogem dobrze chodzi, bo wci dokucza mi ropiejcy czyrak pod palcem". Rzecz miaa si wic jak z owymi wesoymi dykteryjkami z czasw wojny, ktre sprawiaj, i wbrew zdrowemu rozsdkowi gotowimy aowa, e nie byo nas wtedy na wiecie. Moe jednak uda si co zyska na dowiadczeniach z terenu. Seminaria przestan cign si niemiosiernie. Stojc przed koniecznoci mwienia o czym, o czym nie bd mia bladego pojcia, sign do

worka z etnograficznymi anegdotami, jak to czynili w swoim czasie moi nauczyciele, i rozwin opowiastk, dziki ktrej moi uczniowie cho dziesi minut przetrwaj w skupieniu. Dostpny stanie si te cay zestaw technik dystansowania ludzi. I tu przypomina mi si pewien przykad. Podczas jednej z konferencji, nudnej wedle obowizujcych standardw, rozmawiaem z kilkoma starszymi kolegami, a wrd nich z dwjk ponurych australijskich etnografw. Uczestnicy rozmowy wycofywali si po kolei, jakby si umwili, a zostawili mnie cakiem samego na pastw owego okropiestwa z antypodw. Po kilku minutach milczenia niemiao zaproponowaem drinka w nadziei przeamania lodw. Australijska etnografka skrzywia si z niechci. Phi sarkna, wydymajc usta do tego mielimy w buszu. Pobyt w terenie ma t wielk zalet, e daje moliwo rzucania podobnych uwag, na co zwyky miertelnik nie mgby sobie pozwoli. Sdz, e posugiwanie si takimi wanie zdankami stworzyo aur ekscentrycznoci wok nudnych w gruncie rzeczy osobnikw z wydziaw antropologii. Antropologowie maj duo szczcia, jeli idzie o ich wizerunek w oczach opinii publicznej. Wiadomo na przykad, e socjologowie to pozbawieni poczucia humoru lewicujcy gosiciele nonsensw i truizmw. Antropologowie tymczasem siaduj u stp kapanw hinduizmu, ogldaj cudzych bogw i plugawe rytuay, odwanie udaj si tam, dokd przed nimi nikt nie dotar. Otacza ich aura witoci i boskiego oderwania si od spraw przyziemnych. Dla wasnej korzyci uczynili si bogosawionymi mczennikami angielskiego kocioa ekscentryzmu. Propozycj przystania do tego grona nieatwo odrzuci. 9 Uczciwie mwic, naleao take pomyle chociaby przelotnie o tym, e moje badania w terenie mog wnie co istotnego do stanu ludzkiej wiedzy. Na pierwszy rzut oka wydawao si to jednak mao prawdopodobne. Samo gromadzenie faktw ma bowiem niewiele urokw. Antropologii nie brakuje faktw, lecz inteligentnego ich wykorzystania. Skonno do "kolekcjonerstwa" jest w tej dyscyplinie powszechna i trafnie charakteryzuje wysiki wielu etnografw oraz nieudolnych interpretatorw, ktrzy po prostu grupuj zgrabne przykady dziwnych obyczajw wedle obszarw albo alfabetycznie, albo w porzdku zmian ewolucyjnych zalenie od biecej mody. Gwoli szczeroci, wydawao mi si wwczas, i nadal mi si wydaje, e usprawiedliwienie bada terenowych oraz innych poczyna akademickich tkwi nie tyle w chci uczestnictwa we wsplnym dorobku, ile w samolubnym planowaniu wasnego rozwoju. Badania akademickie s, niczym ycie klasztorne, nieustannym doskonaleniem ducha. Mog te suy szerzej pojmowanym celom, nie naley jednak ocenia ich wycznie na takiej podstawie. Sformuowany tu pogld nie pasuje naturalnie ani do akademickiej konserwy, ani do tych, ktrzy maj si za siy rewolucyjne. I jedni, i drudzy skaeni s nadmiernym pietyzmem wobec samych siebie oraz napuszon zarozumiaoci, co sprawia, e trudno im uwierzy, by wiat mg nie ledzi kadego ich sowa. Std owo gremialne oburzenie w rodowisku, gdy Malinowski, "wynalazca" bada terenowych, przedstawi si w swym dzienniku jako istota ludzka i omylna. Bywa czasami rozwcieczony przez "czarnych" albo nimi znudzony, drczyo

go podanie, doskwieraa mu samotno. Wedle powszechnego odczucia dzienniki naleao wycofa z obiegu, bo "le suyy sprawie", bo byy niepotrzebnie obrazoburcze i wielorako lekcewayy starszyzn zawodu. Daje tu o sobie zna nieznone zakamanie u czci wtajemniczonych, ktremu powinno si przeciwdziaa przy kadej sposobnoci. Tak tedy, z gow pen tych i innych myli, rozpoczem spisywanie wiadectwa o moich wasnych poczynaniach. wiadectwa nie bdcego niczym nowym dla tych, ktrzy przeszli podobne dowiadczenia, zamierzaem jednak uwypukli aspekty traktowane w monografiach entograficznych jako "nieetnograficzne", "nie majce zwizku z"..., "niewane". W pracy zawodowej zawsze bardziej pocigay mnie wysze stopnie abstrakcji i spekulacje teoretyczne, bo tylko postp w tych wanie dziedzinach moe uczyni interpretacj faktw blisz rzeczywistoci. Utkwiwszy wzrok w ziemi, zapewniamy sobie widok nie tylko mao interesujcy, ale i czciowy. Ksika ta moe wic przywrci w tym wzgldzie rwnowag, a zarazem pokaza studentom oraz, yczmy sobie tego, osobom nie zwizanym z antropologi, jak si ma gadka pisanina do orki na ugorze rzeczywistoci, z ktrej owa pisanina czerpie, oraz da wyobraenie o pracy w terenie tym, ktrzy czego takiego nie przeyli. A zatem pomys wyjazdu zagniedzi si w moich mylach i niczym ziarno w yznej glebie, zacz powoli kiekowa. Dlaczego waciwie zachciewa mi si terenu? spytaem koleg. Uczyni obszerny gest, jeden z repertuaru gestw wykadowcy. Posikowa si nim wwczas, gdy studenci zadawali pytania typu: - Co to jest prawda? Albo: - Jak si pisze: "w"? Odpowied bya jednak odpowiedzi. Midzy bajki woy naley opowiastki o antropologach trawionych dz przebywania pord wybranej, jednej jedynej grupy mieszkacw tej planety i strzeenia jej sekretw - sekretw wielkiej wagi - przed reszt ludzkoci, oraz o tym, e sugerowanie im, by zajli si czym innym, jest jak sugerowanie, e mogli byli polubi kogokolwiek, niekoniecznie swego wyjtkowego trafnie dobranego partnera. Moja praca dyplomowa zostaa napisana na podstawie materiaw drukowanych i rkopisw w jzyku staroangielskim. Okreliem to wwczas, moe nieco grnolotnie, e "podrowaem w czasie, a nie w przestrzeni". Sformuowanie takie agodzio surowo moich egzaminatorw, ale i tak czuli si w obowizku grozi mi palcem, przestrzegajc, bym w przyszoci zajmowa si bardziej konwencjonalnymi obszarami. Nie miaem saboci do adnego kontynentu, a poniewa nie wyspecjalizowaem si w adnym konkretnym rejonie podczas studiw, nie ywiem te uczucia odrazy do adnej lokalizacji. Wnioskujc z istniejcych opracowa - majcych odzwierciedla badane ludy, a nie ludzi, ktrzy te ludy badali - Afryka wydawaa mi si zdecydowanie nudnym kontynentem. Po znakomitym pocztku Evansa-Pritcharda tematy gwatownie ograniczono do pseudosocjologii i systemw pokrewiestwa jako funkcjonujcych caoci. Pniej prace poprawiy si nieco, gdy naleao zacz rozwaa "powane" zagadnienia, takie jak uwicone zwyczajem maestwa czy symbolizm, ale dalej wypaday blado. Antropologia afrykaska jest pewnie jedn z niewielu dziedzin, gdzie nudn opieszao uznaje si za zasug. Fascynujca musiaa by natomiast Ameryka Poudniowa, lecz wiedziaem

od kolegw, e kwestie polityczne nieustannie utrudniaj prac, a co wicej, pracuje si tam jakby w cieniu LeviStraussa i antropologw francuskich. Oceania bya chyba najatwiejsza z punktu widzenia warunkw bytowych, lecz wszystkie badania w Oceanii prowadziy do tego samego. Aborygeni zdawali si mie monopol na diabelnie skomplikowany system zwizkw maeskich. Indie byyby wspaniaym miejscem, lecz dokonanie tam czego sensownego wymagaoby osiedlenia si na dobre pi lat i nauczenia si najpierw kilku jzykw, by w ogle zacz. Daleki Wschd? Naleao si zorientowa, co tam da si zrobi. Tak ocen mona w istocie okreli jako pobien, jednak wielu moich rwienikw, i pniejszych badaczy, postpowao w tene sposb. Wikszo naukowych docieka zaczyna si przecie od nieokrelonego zainteresowania jakim obszarem wiedzy i rzadko si zdarza, e czowiek wie, o czym bdzie traktowa jego praca, pki nie zostanie napisana. Kilka nastpnych miesicy spdziem na ledzeniu politycznych niepokojw w Indonezji, urozmaicanych oglnymi wiadomociami o okruciestwach i destrukcji w caej Azji. W kocu zaczem si skania ku Timorowi Portugalskiemu. Wiedziaem, e bardziej interesuje mnie symbolizm kulturowy i wiat wierze anieli polityka czy spoeczne procesy urbanizacji, a Timor zdawa si stwarza po temu najrozmaitsze moliwoci, ze swoimi krlestwami i nakazowym systemem koligacenia si, w myl ktrego maestwo naley zawrze w ob.rbie danej kategorii grup krewniaczych. Zdaje si by regu, e uporzdkowana struktura symboli czsto uwidacznia si wyraniej, gdy maj miejsce zjawiska tego rodzaju. Ju miaem zacz opracowywa plan, gdy w gazetach zaroio si od doniesie o wojnie domowej, ludobjstwie i inwazji. Biali najwyraniej obawiali si o swoje ycie, pojawia si groba godu. Musiaem zapomnie o tej podry. Szybka konsultacja poprzez znajomoci w handlu doprowadzia mnie do wniosku, e lepiej zrobi wracajc do pomysu Afryki, gdzie uzyskanie pozwolenia na prowadzenie bada nie byo zbyt trudne, a warunki ycia wydaway si bardziej stabilne. Skierowano moj uwag na lud Bubi z Fernando Po. Tym, ktrzy nigdy nie dotarli na Fernando Po, pozwol sobie wyjani, e jest to wyspa u wybrzey Afryki Zachodniej, dawna hiszpaska kolonia zarzdzana jako cz Gwinei Rwnikowej. Zaczem wszy za literatur. Wszyscy bardzo niepochlebnie wyraali si o Fernando Po i Bubi. Brytyjczycy szydzili, e jest to miejsce, "gdzie nawet pnym popoudniem mona spotka rozmamanego hiszpaskiego urzdnika wci w piamie", i rozwodzili si z upodobaniem nad dokuczliwym gorcem i chorobami, z ktrych owo miejsce syno. Dziewitnastowieczni badacze niemieccy uznali tubylcw za degeneratw. Mary Kingsley opisaa wysp jako obiecujce rdo wgla. Richard Burton zadziwi wszystkich faktem, e wybra si tam i przey. W sumie - deprymujca perspektywa. Na szczcie dla mnie, jak wwczas sdziem, miejscowy dyktator zacz uprawia, ogldnie mwic, polityk wyrzynania swoich oponentw. Nie mogem zatem pojecha na Fernando Po. Wtedy wanie jeden z moich kolegw podsun mi dziwnie zaniedbywan grup pogaskich grali w pnocnym Kamerunie. W ten oto sposb zetknem si z Dowagami*, ktrzy mieli sta si w przyszoci "moimi Dowayami" na dobre i na ze. Niczym kula rzucona na rwni pochy ruszyem na spotkanie Dowayom. Poszukiwania w indeksie Midzynarodowego Instytutu Afrykaskiego zaowocoway

kilkoma wzmiankami francuskich * W opracowaniach francuskich grup t wymienia si pod nazw "Namchi" lub "Doayo" (przyp. konsultanta). 13 zarzdcw z czasw kolonialnych i bodaj dwiema wzmiankami przejedajcych tamtdy podrnikw. Do w kadym razie napisano, bym mg stwierdzi, e Dowayowie s wielce interesujcy: uprawiaj mianowicie kult czaszek, poddaj si obrzezaniu, maj wiszczc wymow, mumie oraz reputacj ludzi krnbrnych i dzikich. Wspomniany kolega pod mi nazwisko misjonarza, ktry mieszka wrd nich przez wiele lat, skierowa do paru lingwistw, ktrzy zajmowali si jzykiem Dowayw, a take potrafi wskaza mi na mapie miejsce, gdzie Dowayowie yli. Chyba wic si zaapaem. Natychmiast wziem si do roboty, zapominajc cakowicie o pytaniu, czy rzeczywicie chc dokdkolwiek wyjecha. Na przeszkodzie sta mi jedynie brak pienidzy i pozwolenia na prowadzenie bada. Gdybym od pocztku zdawa sobie spraw, e zdobycie obu tych rzeczy jednoczenie zajmie mi dwa lata ustawicznych stara, prawdopodobnie powrcibym do pytania, co to wszystko warte. Na szczcie moja niewiedza okazaa si wielce korzystna i zaczem zgbia sztuk podlizywania si fundatorom. 14 Pena gotowo Na pocztku uznaem za suszne pokaza ciau dysponujcemu pienidzmi, e proponowane badania s interesujce, nowatorskie i wane. Tkwiem wszelako w bdzie. Kiedy niedowiadczony etnograf podkrela powysze aspekty swych bada, komitet przyznajcy pienidze zaczyna docieka, by moe na podstawie dowiadczenia, czy planowane badania s standardowe, zwyczajne i czy stanowi kontynuacj poprzedniej pracy. Podkrelajc ogromne teoretyczne znaczenie moich skromnych bada dla przyszoci antropologii, stawiaem si w sytuacji czowieka piejcego z zachwytu nad rostbefem podczas przyjcia wegetariaskiego. Wszystko, co robiem, pogarszao tylko spraw. Po jakim czasie dostaem list, e komitet jest zainteresowany skompletowaniem danych etnograficznych tego terenu czyli ordynarnym zebraniem faktw. Napisaem podanie na nowo, uwzgldniajc wszystkie kretyskie szczegy. Komitet zacz martwi si, dla odmiany, e bd robi badania na nieznanej grupie ludzi. Napisaem podanie po raz kolejny i tym razem przeszo. Przyznano mi pienidze. Pierwsza poprzeczka zostaa pokonana. Uzyskanie pozwolenia na prowadzenie bada stao si zatem problemem kapitalnej wagi, by czas i pienidze nie przeciekay przez palce. Ju przed rokiem napisaem do ministerstwa w Kamerunie. Przyrzeczono mi odpowied w stosownym czasie. Napisaem ponownie. Poproszono o przedoenie szczegw moich planw naukowych. Uczyniem to i czekaem. Kiedy ju straciem nadziej, otrzymaem pozwolenie na zoenie podania o wiz i na udanie si do stolicy, Jaunde. Z zaenowaniem przyznam si starym afrykaskim wyjadaczom, e w swojej naiwnoci uznaem to za kres moich kontaktw z biurokracj. Podejrzewam, e na tamtym etapie wyobraaem sobie ludzi z administracji jako towarzyskich facetw wykonujcych niezbdne minimum roboty z

yczliwoci i zachowaniem zdrowego rozsdku. W kraju o siedmiu milionach mieszkacw wikszo spraw mona zaatwi podczas zwykej rozmowy, bez ceregieli, jak za starych dobrych czasw imperium brytyjskiego. Takie przekonanie okazao si wszak wicej ni nieporozumieniem nawet w przypadku najdrobniejszych kwestii. Ju same kontakty z ambasad kamerusk powinny byy by dla mnie lekcj. Ja jednak, wedle najlepszych antropologicznych wzorcw, zaniechaem pochopnego wysnuwania wnioskw i czekaem, a zgromadz wszystkie dowody. Zatelefonowaem do ambasady, by upewni si, czy jest czynna, po czym zjawiem si ze wszystkimi dokumentami, dumny ze swej zapobiegliwoci w postaci dwch koniecznych zdj paszportowych. Ambasad zastaem zamknit. Natrtne dzwonienie spowodowao, e powcigliwy glos, odmawiajcy uycia jakiegokolwiek innego jzyka poza francuskim, obwieci mi, ebym przyszed jutro. Wrciem nazajutrz, lecz zdoaem dosta si jedynie do holu. Tam poinformowano mnie, e potrzebny mi dentelmen jest nieobecny i nie wiadomo, kiedy wrci. Odniosem wraenie, e wystpowanie o wiz jest czym dziwnym i niezwykym. Zdobyem wszak jedn uyteczn informacj: nie mogem prosi o wiz bez wanego biletu tam i z powrotem. Udaem si wic do biura linii lotniczych. Kameruskie linie lotnicze Air Cameroon postrzegay klientw jako dokuczliw przykro. Nie zdawaem sobie wwczas sprawy, e w ten sposb funkcjonowali w Kamerunie wszyscy rzdowi monopolici, i skadaem t okoliczno na karb trudnoci jzykowych. Podejrzliwie przygldano si zwykym czekom, gotwka okazaa si kopotliwa. W kocu zapaciem za bilet francuskimi czekami podrnymi. Jak to zaatwiali inni, nie mam pojcia. (Pierwsza dobra rada dla pocztkujcych antropologw: wszystkie sprawy z egzotycznymi liniami lotniczymi zaatwiajcie zawsze za porednictwem brytyjskiej agencji. Agencja zgodzi si przynajmniej na normaln form patnoci). Bdc w biurze linii, spytaem o pocigi z Jaunde do Ngaoundere, nastpnego przystanku w mojej podry. Poinformowano mnie surowym tonem, e jestem w biurze linii lotniczych, a nie kolei, ale tak si akurat skada, e pomidzy miastami kursuje klimatyzowany pocig, a podr trwa okoo trzech godzin. Uskrzydlony triumfem, z biletem w kieszeni wrciem do ambasady. Rzeczonego dentelmena wprawdzie jeszcze nie byo, pozwolono mi jednak wypeni, w trzech kopiach, stosowny formularz. Uczyniwszy to, zdumiaem si wielce, gdy pierwsza z kopii, ta nad ktr tak si mozoliem, zostaa wyrzucona do mieci. Czekaem okoo godziny. Nic si nie dziao. Wchodzili tylko i wychodzili rozmaici ludzie, mwicy w wikszoci po francusku. Warto wspomnie, e Kamerun by dawniej koloni niemieck, przejt przez Brytyjczykw i Francuzw podczas pierwszej wojny wiatowej, i e otrzyma nastpnie niepodlego jako republika federacyjna, by przeksztaci si z kolei w republik zjednoczon. I chocia Kamerun jest teoretycznie krajem dwujzycznym, francusko-angielskim, zbytni miaoci byoby przypuszcza, e daleko zajdzie si z sam tylko znajomoci angielskiego. W kocu wkroczya ogromna Afrykanka i staem si tematem dugiej rozmowy toczonej w jzyku mi nie znanym. Obecnie podejrzewam, e by to angielski. Jeli na dawnych terytoriach brytyjskich ktokolwiek zagadnie ci w jzyku cakowicie niezrozumiaym, w ktrym nawet podstawowe dwiki brzmi obco, bdzie to prawdopodobnie angielski. Poprowadzono mnie

do innego pomieszczenia, gdzie rzdami wok cian stay liczne tomy teczek. Stwierdziem, e zawieraj one szczegowe informacje - oraz fotografie - dotyczce osb niemile w Kamerunie widzianych. Wci nie mog si nadziwi, skd tak mode pastwo wzio tak wiele niepodanych osb. Kobieta szukaa mnie daremnie przez duszy czas, po czym odoya akta z wyrazem, jak mi si wydawao, gbokiego rozczarowania. Kolejny problem stanowiy moje zczone ze sob zdjcia paszportowe. Powinny by osobno i dostaem bur, e przedoyem je w innej postaci. Rozpoczy si mudne 17 poszukiwania noyczek. Zaangaowano wielu urzdnikw, przesuwano meble, przetrzsano tomy z danymi o niepodanych osobach. Starajc si wykaza dobr wol, zerknem bez przekonania na podog. Znowu zostaem zbesztany. Byem w ambasadzie i nie powinienem ani niczego dotyka, ani si rozglda. Wreszcie wyledzono noyczki u czowieka z parteru, ktry, jak si zdaje, nie by uprawniony do ich uywania. Wyjaniano spraw bardzo szczegowo. Wszyscy winnimy byli okaza oburzenie. Nastpnie powsta problem, czy moja wiza ma by patna, czy te nie. W swojej naiwnoci ochoczo zaoferowaem opat, nie zdajc sobie sprawy, e to nie bahostka, o ktrej ja powinienem rozstrzyga. Decyzj naleao pozostawi szefowi wydziau. Wrciem do poczekalni, gdzie w kocu pojawi si kolejny Kameruczyk, przejrza dokumenty z wielk uwag i zada ponownych wyjanie, odnoszc si podejrzliwie do pobudek kierujcych moimi zamierzeniami. Gwn trudnoci, tu jak i gdzie indziej, byo wytumaczenie, dlaczego rzd brytyjski uwaa za warte zachodu pacenie modym ludziom stosunkowo duych sum pienidzy, by jechali w odludne czci wiata i rzekomo prowadzili badania wrd ludzi znanych w okolicy ze swej ignorancji i zacofania. Jak mona zarobi na takich badaniach? Najpewniej tkwi w tym jaka ukryta intencja. Szpiegowanie, poszukiwanie zasobw mineralnych, przemyt - oto prawdziwe motywy. Jedynym wyjciem byo robienie z siebie nieszkodliwego idioty, ktry niczego nie rozumie. I to mi si udao. Dostaem wiz, wielkiego ostemplowanego cukierka, na ktrym widnia mocno zafrykanizowany wizerunek Marianny, bohaterki francuskiego rewolucjonizmu. Wyszedszy, czuem si osobliwie zmczony dugotrwaym ponianiem mnie i okazywaniem mi nieufnoci. Uczucie to dane mi byo pozna w przyszoci bardzo dokadnie. Miaem przed sob okoo tygodnia na uporzdkowanie spraw i zakoczenie przygotowa. Istotny element mojej codziennoci w cigu ostatnich kilku miesicy stanowiy szczepienia - zostaa jeszcze ostatnia dawka przeciw tej febrze, ebym by cakowicie zabezpieczony. Niestety szczepionka wywoaa atak gorczki i wymiotw, co uszczuplio rado przyj poegnalnych. Zaopatrzono mnie w zastraszajco due pudo 18 lekarstw oraz list dolegliwoci, ktre mona przy ich pomocy kurowa i ktrych w wikszoci zaznaem wskutek szczepie. Nadszed moment na ostatnie dobre rady. Moja najblisza rodzina, zupenie nie zorientowana w antropologicznych eksperymentach, wiedziaa jedynie, e musz by szalony, skoro udaj si do dzikich krajw, gdzie bd najpewniej mieszka w dungli, naraajc si nieustannie na niebezpieczestwo ze strony lww i wy, i jedynie jeli dopisze mi szczcie, unikn garnka ludoercw. W swoim czasie krzepice wyday mi

si sowa naczelnika mojej wioski na ziemi Dowayw, ktry egnajc mnie, powiedzia, e chtnie towarzyszyby mi w podry do mojej angielskiej wioski, lecz obaw napawa go kraj, gdzie jest zawsze zimno, gdzie yj dzikie bestie, takie jak europejskie psy w miejscowej misji, i gdzie, jak wiadomo, mieszkaj kanibale. Ksika tego rodzaju powinna bez wtpienia zawiera "porady dla modych etnografw dotyczce bada terenowych". Kr pogoski, e wybitny antropolog Evans-Pritchard mwi swoim podopiecznym po prostu: "Kup sobie w sklepie Fortnuma i Masona koszyk z jedzeniem na piknik dla czterech osb i trzymaj si z dala od miejscowych kobiet". Inny znawca Afryki Zachodniej dowodzi, e sekretem powodzenia bada terenowych jest posiadanie dobrego siatkowego podkoszulka. Mnie osobicie radzono, bym spisa testament (co uczyniem), zabra lakier do paznokci dla miejscowych strojnisiw (czego nie zrobiem) i kupi sobie porzdny scyzoryk (ktry mi si zama). Pewna pani antropolog podaa mi adres sklepu w Londynie, gdzie mogem si zaopatrzy w krtkie spodnie z kieszonkami majcymi zabezpieczenie przed szaracz. Uznaem to jednak za zbdny luksus. Przed wyjazdem etnograf postawiony zostaje przed koniecznoci podjcia decyzji, czy potrzebny mu bdzie pojazd mechaniczny, czy te nie. Moe on naby taki pojazd, zanim wyjedzie, zapakowa we wszystko, co potrzebne, by przetrwa, a nastpnie wysa go statkiem do miejsca przeznaczenia. Moe te bez jakiegokolwiek obcienia dotrze do celu i tam dokona niezbdnych zakupw. Zalet pierwszego rozwizania jest niski koszt i pewno, e kupi si to, czego si szuka. 19 Wad - konieczno dodatkowych kontaktw z urzdnikami celnymi i innymi biurokratami, ktrzy mog ci zwyczajnie wszystko zarekwirowa, pobra opat celn, poddawa twoje rzeczy dziaaniom monsunu, pki nie zbutwiej, narazi je na grabie, mog da szczegowego spisu twoich dbr w czterech egzemplarzach oraz kontrasygnat i pieczci z urzdw odlegych o setki kilometrw, w razie sprzeciwu za nie omieszkaj radonie szykanowa ci i drczy. Mnstwo z owych trudnoci ustpioby jak za dotkniciem czarodziejskiej rdki wskutek waciwie umieszczonej apwki, lecz skalkulowanie odpowiedniej kwoty oraz wybr momentu, w ktrym apwk naley zaproponowa, wymaga znakomitego wyczucia, ktrego nowo przybyemu zazwyczaj brakuje. Mogoby nawet skoczy si to dla niego kopotami, gdyby przedsiwzi podobne kroki nie do ostronie. Trudno drugiego ze sposobw, czyli zakupienia wszystkiego na miejscu, ley w niezmiernej droynie. Samochody kosztuj przynajmniej dwa razy tyle co w Anglii, wybr za jest bardzo ograniczony. Przybysz, jeli nie towarzyszy mu wyjtkowe szczcie, najprawdopodobniej nie dobije korzystnego targu. W swojej naiwnoci optowaem jednak za drugim rozwizaniem, po czci dlatego, e nie chciaem ju traci czasu na przygotowania - chciaem wyruszy jak najprdzej. W gry Ledwie samolot osiad na pogronym w ciemnociach nocy ldowisku w Duali, do kabiny wdar si specyficzny zapach pima i gorca, aromatyczny i pospolity zapach Afryki Zachodniej. Pada deszcz, a by tak ciepy, e miao si wraenie, jakby to krew spywaa po twarzach, gdy przemierzalimy pole startowe. Wewntrz budynku lotniska panowa najbardziej osobliwy chaos, jakiego kiedykolwiek dowiadczyem.

Tumy Europejczykw cisny si w bezadnych grupach lub wrzeszczay na Afrykanw. Afrykanie wrzeszczeli na Afrykanw. Jedyny Arab kry pospnie od okienka do okienka. Przed kadym z nich szalaa przepychajca si ciba, w ktrej rozpoznaem "stojcych w kolejce" Francuzw. Tu pobraem drug lekcj kameruskiej biurokracji. Najwyraniej obowizyway nas trzy dokumenty: wiza, zawiadczenie lekarskie i potwierdzenie szczegw pobytu. Dostalimy do wypenienia wiele formularzy. Trwaa intensywna wymiana sprztu do pisania. Kiedy wreszcie Francuzi utorowali sobie okciami drog ku wtpliwemu przywilejowi czekania na baga w strugach deszczu, zajto si nami. Niektrzy z nas popenili ten bd, e nie potrafili poda dokadnego adresu miejsca, do ktrego si udaj, oraz nazwisk osb, z ktrymi maj kontakty zawodowe. Urzdnik ogromnych rozmiarw siedzia za biurkiem, czytajc gazet i ignorujc nas cakowicie. Kiedy ustalona zostaa zadowalajca go hierarchia naszej wanoci, rozmawia z kadym po kolei, dajc nam odczu, e nie jest czowiekiem skonnym do artw. Widzc, jak si sprawy maj, 21 ,3 4podaem cakowicie fikcyjny adres, do ktrego to sposobu ucieko si take kilka innych osb. W przyszoci zawsze byem przesadnie skrupulatny w wypenianiu wszelkich formularzy, ktre bez wtpienia staway si karm dla termitw lub nie przeczytane ldoway w mieciach. Raz jeszcze powdrowalimy wszyscy do trzech kolejnych okienek, a nastpnie do stanowiska odprawy celnej, gdzie rozgrywa si wanie prawdziwy dramat. W bagau jednego z Francuzw znaleziono rozmaite aromatyczne substancje. Prno czowiek zaklina si, e s to przyprawy do sosw kuchni francuskiej. Urzdnik by przekonany, i zapa wanego handlarza narkotykami, cho wiedziano wszem i wobec, e to uprawian w Kamerunie marihuan szmuglowano poza jej granice. Francuzi znw zaczli si pcha i szo im cakiem niele, pki nie pojawia si ogromna figura stuprocentowego Afrykanina, ktry w Nicei zaj na pokadzie samolotu miejsce w pierwszej klasie. Pstrykniciem zdobnych w zote piercienie palcw wskaza baga, ktry niezwocznie pochwycili tragarze. Miaem szczcie mj baga sta na zawadzie jego bagaowi i fala wielkiego wynoszenia wyniosa i mnie na zewntrz, ku Afryce. Pierwsze wraenie niezmiernie si liczy. Czowiek nie do brzowy rzuca si w oczy ludziom wszelkiego autoramentu. W kadym razie mj neseser z aparatem fotograficznym porwany zosta przez, jak mi si wydawao, usunego tragarza. Skorygowaem wszak w pogld, gdy czek zacz si chyo oddala. Ruszyem za nim w pogo, posikujc si rozmaitymi zwrotami nie uywanymi w codziennej mowie: - Au secours! Au voleur!* - woaem. Na szczcie przeszkadza mu panujcy wok ruch, schwyciem go wic i zacza si szamotanina. W kocu otrzymaem szybki cios, ktry rozkrwawi mi twarz, ale neseser zosta mi oddany. Troskliwy takswkarz zawiz mnie do hotelu, biorc ode mnie tylko piciokrotno obowizujcej opaty. Nastpnego dnia uciekem od urokw Duali i poleciaem bez przeszkd do stolicy, z tym tylko, e przejem od innych pasaerw gony i wrogi sposb odnoszenia si do tragarzy * Au secours! Au voleur! - (franc.) Na pomoc! Trzymaj zodzieja!

(przypisy nie podpisane inaczej pochodz od tumaczki). 22 oraz takswkarzy. W Jaunde przyszo mi przey silny atak biurokracji; poniewa przygotowywanie moich dokumentw trwao okoo trzech tygodni, nie miaem nic innego do roboty, jak tylko udawa turyst. Na pierwszy rzut oka miasto pozbawione jest wszelkiego wdziku. Nieprzyjemnie zakurzone w porze suchej, w porze deszczowej zamienia si w rozlege grzzawisko. Waniejsze budowle przypominaj wygldem kawiarnie przy autostradzie. Zapadajce si kratki odpywowe w chodnikach wiod nieuwanego gocia ku miejskim kanaom. Nowo przybyemu trudno ustrzec si przed zwichniciem choby jednej koczyny. ycie ekspatriantw koncentruje si wok dwch czy trzech kafejek - spdza si tam czas w gbokiej nudzie, patrzc na przejedajce te takswki i odpierajc ataki sprzedawcw pamitek. Owi sprzedawcy to panowie o niezwykym uroku, ktrzy zdyli si ju nauczy, e biay czowiek kupi absolutnie wszystko, jeli tylko cena przekracza warto towaru. Oferuj tedy moliwe do przyjcia rzeby oraz kompletne mieci jako "oryginalne starocia". Handel uprawia si na zasadach swoistej gry. Ceny przekraczaj mniej wicej dwudziestokrotnie rozsdne wartoci. Jeli klient protestuje, e jest okradany, handlarze, chichoczc, przyznaj mu racj i piciokrotnie obniaj stawk. Niektrzy handlarze id ze zblazowanymi Europejczykami na typ relacji klient-patron, wiadomi faktu, e tym wiksza uciecha, im bardziej oburzajca jest ich bezczelno. Najsmutniejsze przypadki to dyplomaci, ktrzy zdaj si prowadzi polityk minimalizowania kontaktw z tubylcami, przemieszczajc si z zamknitych biur do zamknitych posesji via kawiarnia. Z powodw, ktre wyjani pniej, sprawiem miejscowemu rodowisku Brytyjczykw troch kopotu. O wiele bardziej interesujca bya francuska spoeczno modych cooperants, ludzi wykonujcych tu rozmaite zadania w ramach zastpczej suby wojskowej. Uwzgldniajc w nieznacznym tylko stopniu fakt, e przebywaj w Afryce Zachodniej, zdoali stworzy odpowiednik ycia towarzyskiego prowincjonalnej Francji z elementami takimi jak barbecue, rajdy samochodowe czy przyjcia. Szybko nawizaem kontakt z pewnym domostwem, dziewczyn i dwoma chopcami - za23 .! angaowanymi jako profesjonalni nauczyciele - co bardzo mi si pniej przydao. W przeciwiestwie do dyplomatw ci modzi ludzie opuszczali czasem stolic, mieli wic informacje o stanie drg, o rynku samochodowym i tak dalej, a rozmw z Afrykanami nie ograniczali do wydawania polece subie. Byem zaskoczony - po oficjalnych kontaktach z rozmaitymi urzdnikami - e ci modzi potrafi by tak przyjacielscy i mili. Nie spodziewaem si tego po nich. Wobec niesnasek politycznej natury pomidzy mieszkacami Indii Zachodnich a Indianami, ktrych znaem w Anglii, wydao mi si niesamowite, e wanie w Afryce ludzie rnych ras mog spotyka si na normalnych zasadach. Naturalnie okazao si, e nie jest to a takie proste. Relacje pomidzy Europejczykami i Afrykanami s utrudniane przez najrozmaitsze czynniki. Afrykanie potrafi czsto dostosowa si tak dobrze, e staj si bez maa czarnymi Francuzami. Z drugiej strony, europejscy rezydenci w Afryce staraj si by dziwacznymi ludmi. Niemniej

moe wskutek ich wyranej pospolitoci spoeczno dyplomatw tak le sobie radzi; szalecy - spotkaem kilku - radz sobie znakomicie, pomijajc zniszczenia, ktre po sobie pozostawiaj. Jestem Anglikiem, wic zapewne nadmierne wraenie robi na mnie fakt, e ludzie zupenie obcy umiechaj si do mnie, pozdrawiaj mnie na ulicy, i to najwyraniej bez ukrytych pobudek. Dni tymczasem mijay, a afrykaskie miasta wcale nie s tanie. Jaunde zostao sklasyfikowane jaka jedno z najdroszych dla cudzoziemcw miast na wiecie. Chocia nie yem wystawnie, pienidze szybko si rozchodziy i po prostu stanem przed koniecznoci wyjazdu. Byem gotw urzdzi awantur. Przygotowaem si psychicznie i poszedem do biura imigracyjnego. Za biurkiem siedzia wyniosy inspektor, z ktrym miaem ju do czynienia podczas poprzednich wizyt. Spojrza znad dokumentw, ktre wanie przeglda, i rozpocz zawie manipulowanie papierosem i zapalniczk. Ignorujc moje pozdrowienie, rzuci mi paszport na biurko. Zamiast dwu lat, o ktre prosiem, z jakiego tajemnego powodu dano mi wiz na dziewi miesicy. Cieszc si z tego, co mam, wyszedem. 24 Zrobiem nastpnie dwa gupstwa, wiadczce o tym, jak mao wiedziaem o wiecie, do ktrego si udawaem. Po pierwsze poszedem na poczt, by nada telegram do Ngaoundere, mojego nastpnego postoju na kolejowej trasie, w ktrym uprzedzaem o moim rychym przyjedzie. Dotar do miejsca przeznaczenia dwa tygodnie pniej, co starzy afrykascy wyjadacze uznali za wynik przecitny. Na poczcie zawarem znajomo z pewnym osobliwym Australijczykiem, ktry doprowadzony do rozpaczy przez aroganckich urzdnikw i tubylcw, przeszkolonych w rozpychaniu si okciami przez Francuzw, stal na rodku urzdu i wykrzykiwa ku oglnemu zdumieniu: - Rozumiem. Jestem niedobrego koloru, tak? Nastpnie okrgymi zdaniami deklarowa, e ju nigdy nie napisze do swojej matki z Kamerunu. Szczciem, mogem mu odstpi jeden z moich znaczkw, wobec czego odezwao si w nim rzewne uczucie wsplnoty i nalega, ebym napi si z nim piwa. Po kilku piwach okazao si, e podrujc od dwch lat, nigdy nie wydawa wicej ni pidziesit pensw dziennie. Pozostawaem pod duym wraeniem tej okolicznoci do chwili, gdy dentelmen wsta i odszed, nie pacc za piwo. Wwczas to popeniem najpowaniejszy z bdw. Do tamtego czasu trzymaem wikszo pienidzy przeznaczonych na badania w postaci midzynarodowego czeku, ktry zawsze miaem przy sobie. Wydao mi si jednak roztropne zdeponowa go w banku. Kosztowao mnie to jedynie godzin przepychanek i znoszenia impertynencji. Zostaem uprzejmie zapewniony przez modego i, zdawa by si mogo, wiarygodnego czowieka, e ksieczka czekowa zostanie wysana mi do Ngaoundere w cigu dwudziestu czterech godzin, a zatem bd mg korzysta ze swego konta w kadej potrzebie. Idiotyczne, ale uwierzyem mu. Mino adnych pi miesicy, zanim zyskaem dostp do pienidzy, ktre z tak atwoci powierzyem bankowi. Ale i tak uznaem to za sukces wobec przeraajcych opowieci o karygodnych wystpkach, ktre to opowieci kryy wrd biaej spoecznoci. Wielu mczyzn przejo zniewieciay zwyczaj Zachodu uywania maych torebek do noszenia dokumentw, ktre naleao mie przy sobie

25 Tymczasem gangi ogromnych afrykaskich kobiet przecigay po zmierzchu ulicami i wyryway samotnym mczyznom saszetki, bijc tych, ktrzy odwayli si stawia opr. Rzecz jest cakiem prawdopodobna. Afryka to siedlisko osb o najbardziej zadziwiajcej budowie ciaa, zarwno jeli chodzi o mczyzn, jak i kobiety, co wynika z nieustannej cikiej fizycznej pracy i diety ubogiej w biako. Smuky mieszkaniec Zachodu czuje si zrazu miesznie may przy rozbudowanych klatkach piersiowych poudniowych Kameruczykw. Z uczuciem pewnej ulgi wymeldowaem si z hotelu i poegnaem z rozbrzmiewajc dzie i noc muzyk afrykaskich gitar, po raz ostatni te przemknem midzy szpalerem prostytutek. Byy one chyba najmniej subtelnymi przedstawicielkami tej brany, jakie kiedykolwiek widziaem. Powszechnie przyjty sposb zaczepiania mczyzny polega na tym, e pani podchodzia do upatrzonego osobnika i najzwyczajniej chwytaa go za przyrodzenie z si imada - ze wszech miar naleao wystrzega si uwizienia w takich okolicznociach w windzie. Wkrtce potem dotarem cao do dworca kolejowego, powtpiewajc jednak coraz bardziej w rozkosze klimatyzowanego pocigu, ktre opisywaa mi w Londynie panienka z biura linii lotniczych. Skad pocigu stanowiy wagony z okresu pierwszej wojny wiatowej, przybye tu, nie wiedzie dlaczego, z Woch. Pocig by rozrzutnie ozdobiony upomnieniami w jzyku woskim, co mona, a czego nie mona wzgldem urzdze sanitarnych i zaopatrzenia w wod. Problemy zwizane z tumaczeniem rozwizano gadko - adnych tumacze nie byo. Troch przepychanki i nabyem bilet, wypeniwszy uprzednio nie mniej formularzy ni przy zakupie ubezpieczenia na ycie. Podre po Afryce Zachodniej zdaj si mie wiele wsplnego z podrami dyliansem z wczesnych westernw. Obsada jest prawie zawsze taka sama. Wszystko jedno, czy si jedzi pocigiem, czy takswk - te ostatnie odgrywaj istotn rol w poruszaniu si po kraju. Takswki to due furgonetki marki Toyota albo Saviem, przystosowane do przewozu od dwunastu do dwudziestu osb, lecz waciciele upychaj w nich trzydzieci do pidziesiciu dusz. Gdyby pojazd sprawia faszywe wraenie, e pka w szwach, naley ruszy z kopyta, po czym gwatownie zahamowa, a z tyu zawsze znajdzie si jeszcze miejsce dla jednego lub dwch pasaerw. Podane jest, jak si zdaje, by w kadym pojedzie znalazo si ze dwch wojskowych: kaprali albo porucznikw. andarmi wybieraj zwykle najlepsze miejsce, obok kierowcy, i uprzejmie odmawiaj uiszczenia opaty. Zazwyczaj jedzie te paru nauczycieli z Poudnia, niezadowolonych z przenosin na muzumask Pnoc. Po namowach, acz niezbyt dugich, zabawiaj towarzyszy podry opowieciami o trudach, ktre stay si ich udziaem w tych pogronych w mroku barbarzystwa okolicach, demaskujc tamtejszy brak ducha przedsibiorczoci, dziko pogaskich mieszkacw, niejadaln ywno. Podruje te zwykle jaka poganka w niebieskich plastykowych butach, karmica piersi niemowl - czynno ta zdaje si wypenia cay czas wikszoci kobiet. Obrazu dopenia para wymizerowanych muzumanw z na poy pustynnej Pnocy, zakutanych

w arabskie suknie, ciskajcych kurczowo maty do modlitw i kocioki na wod. Tak samo byo w pocigu. Przejawem postpu technicznego, szczerze docenianego przez miejscowych, jest obecno radiomagnetofonu, dziki ktremu mona nagra na kaset program radiowy - zanikajc miarowo kakofoni sw, potnego szumu oraz trzaskw biorcych si z zakce atmosferycznych - i odtwarza go pasaerom moliwie jak najgoniej i bez chwili przerwy. Muzumanie z Pnocy i chrzecijanie z Poudnia nieustannie wspzawodnicz o prawa do powietrznej przestrzeni radiowej. Zwycistwo zapewnia jednej ze stron moliwo odtwarzania swojej kasety niezalenie od pory dnia i nocy oraz okrela, czy bdzie to nie koczcy si i pozbawiony melodii zachodnioafrykaski pop peen nigeryjskiej amanej angielszczyzny (O me mammy I don' forget you), czy produkt krajowy (Je suis un enfant de Douala olei, czy te ochrype zawodzenie w stylu arabskim. Najkrtsza chwila przerwy stwarza szans przeciwnikowi, nie mona wic do niej dopuci. Obszary zamieszkane przez lokalnych biurokratw i cudzoziemskich wysannikw rni si zasadniczo poziomem haasu. Afrykanie zdaj si by prawdziwie 26 27 zakopotani szczeglnym upodobaniem czowieka Zachodu do poruszania si w ciszy i skupieniu, cho wedle wszelkiego prawdopodobiestwa sta go na tyle baterii, by radia gray dzie i noc. Kolejna istotna rnica pomidzy muzumanami i chrzecijanami jest taka, e chrzecijanie rodzaju mskiego siusiaj na stojco, dziki czemu udaje im si sign do przeznaczonego na ten cel zlewu w toalecie, muzumanie za siusiaj w kucki, a zatem, naraajc si na niebywae ryzyko, rozpocieraj swoje suknie w ogromny namiot i wychylaj si do poowy przez drzwi jadcego wagonu. Podczas tej szczeglnej podry siedziaem naprzeciwko niemieckiego specjalisty od rolnictwa, zmierzajcego ku Pnocy na drug cz kontraktu. Jego zadaniem, jak mi wyjawi, byo zachcanie tubylcw do uprawy baweny na eksport. Bawena sprzedawana jest przez rzdowych monopolistw i stanowi rdo wielce podanych walut obcych, jej produkcj silnie popieraj wic scentralizowane wadze. Czy mu si powiodo? Niezmiernie. Ludzie tak duo czasu powicali bawenie, e zaniechali uprawy ywnoci, ceny strzeliy w gr, klsce godu udao si zapobiec jedynie dziki interwencyjnej pomocy Kocioa. Mj rozmwca nie odczuwa wszak przygnbienia z powodu takiego obrotu sprawy, bra go raczej za dowd faktu, e bawena si przyja. Podczas mojego pobytu w Kamerunie spotkaem wielu podobnych specjalistw, niektrzy z nich zarzucali mi "pasoytowanie na afrykaskiej kulturze". Oni przyjechali, by szerzy wiedz i odmieni ycie tubylcw. Ja przybyem po to, by obserwowa i ewentualnie, we wasnym interesie, utwierdza miejscowych w pogaskich zabobonach i zacofaniu. Czasami, w bezsenne noce, zastanawiaem si nad tym, tak jak w Anglii zastanawiaem si nad istot akademickiej egzystencji. Ale gdy przychodzio co do czego, tamci chyba niewiele osigali. Rozwizujc jeden problem, tworzyli dwa nowe. Wydawao mi si raczej, e to wanie ci, ktrzy pretendowali do roli jedynych znawcw prawdy, powinni czu si zaenowani z powodu zniszcze, jakie powodowali w cudzym yciu. O antropologu mona powiedzie, e jest tylko nieszkodliwym wyrobnikiem, skoro

jedn z podstawowych zasad etyki jego rzemiosa jest dooenie wszelkich stara, by nie zakca obserwowanych zjawisk bardziej, ni to konieczne. Takie oto myli przychodz do gowy naukowcom, ktrzy jedz w pocigu za duo bananw. Podr, jak mnie zapewniano, miaa trwa trzy godziny. Trwaa godzin siedemnacie. Ale temperatura obniaa si stopniowo, w miar jak wspinalimy si na paskowy ku miastu Ngaoundere. Noc zapada gwatownie, w pocigu nie byo wiata. Siedzielimy w ciemnociach, zajadajc banany, rozmawiajc aman niemczyzn i patrzc na karowaty busz, zlewajcy si z czerni nocy. W kocu, kiedy ju zaczo si wydawa, e reszt ycia jest mi pisane spdzi w pocigu, dotarlimy do Ngaoundere. Natychmiast ogarno mnie uczucie wyobcowania, o wiele dotkliwsze ni na Poudniu. Ngaoundere uwaa si za granic pomidzy Pnoc i Poudniem, jest to miejsce popularne wrd biaych z uwagi na chodny klimat i kolejowe poczenie ze stolic. Cho zmieniao si szybko wskutek istnienia linii kolejowej, wci pozostawao ogromnym obszarem domostw tradycyjnie krytych strzech. Bardziej na poudniu materia ten zosta cakowicie wyparty przez blachy faliste, elazne lub aluminiowe, nieznonie nagrzewajce si od soca i dziaajce jak kolosalne wymienniki ciepa, wskutek czego noce byy rwnie gorce jak dni. Owe uwielbiane przez tubylcw karbowane dachy przyczyniay si w znacznej mierze do brzydoty, ktr dostrzegali w Afryce przybysze z zachodniego wiata. Jest to waciwie czysty etnocentryzm. Podczas gdy chaty kryte strzech s "malownicze i rustykalne", pokryte blach s "slumsami". Ngaoundere jednake nie byo miastem a tak odpychajcym jak wikszo miast afrykaskich. W ciemnoci, z rozpalonymi setkami ognisk, nad ktrymi gotowano, wygldao tak, jak wyobraa sobie Afryk przybysz z Zachodu. W wietle dnia wida byo stosy gnijcych odpadkw, przez ktre miejscowa zota modzie wybieraa drog dla swoich motorynek przystrojonych sztucznymi kwiatami. Nas obu tymczasem pochony bez reszty targi z takswkarzem. Podczas gdy ja skaniaem si do zaakceptowania swej historycznej roli bycia kim, kogo si okrada, Niemiec zaangaowa si w spr z zajadoci i nie skrywan gbok po28 '~ 29 gard dla wszystkich takswkarzy, co ostatecznie uznaem za waciwo osoby rzeczywicie znajcej si na rzeczy. W rezultacie dojechalimy szybko i za rozsdne pienidze do misji katolickiej, gdzie zostalimy ciepo przyjci przez duchownych, ktrych Niemiec dobrze zna. Istnieje powszechne przekonanie, e misjonarze wzili na siebie obowizek udzielania podrnym gociny wedle redniowiecznych regu. Niektrzy istotnie udostpniaj kwatery, lecz czciej "swoim", podrujcym z konferencji na konferencj, ni marudnym wdrowcom. Do wycierpieli od autostopowiczw bez grosza, ktrzy sdzili, e bd y w Afryce rwnie dostatnio jak w Europie. Wskutek ich naporu gocinno ograniczono, inaczej misje musiayby si zajmowa wycznie hotelarstwem. Spieszno mi byo do misji protestanckiej, gdzie - jak sdziem - czekano na mnie. Chocia przebywaem w Kamerunie ju od dwch miesicy, to wskutek opnienia zwizanego z dokumentami nie widziaem jeszcze ani jednego Dowaya. Drczya mnie myl, e Dowayowie mog w ogle nie istnie, a samo sowo "Dowayo"

moe w miejscowym narzeczu znaczy "nikt", co pieczoowicie zapisywano jako odpowied na pytania miejscowych urzdnikw. - Jacy ludzie zamieszkuj te okolice? - dopytywaem u katolickich misjonarzy. A jednak istnieli. Katolicy niewiele mieli z nimi do czynienia, co przyjmowali z ulg - Dowayowie byli pono okropni. W prowadzonej przez duchownych szkole zyskali opini najgorszych uczniw. Dlaczego interesowaem si wanie Dowayami? Powd, e yli tak, a nie inaczej by prosty: nie wiedzieli, e moe by inaczej. Honi soit qui Malinowski* Modzi antropolodzy wiedz o misjonarzach wszystko, zanim ktregokolwiek z nich poznaj. Misjonarze odgrywaj istotn rol w demonologii przedmiotu, obok obudnych administratorw i wyzyskujcych tubylcz ludno kolonialistw. Jedyn uzasadnion rozumowo odpowiedzi na potrzsanie ci przed nosem skarbonk z datkami na cele misyjne jest wiadome przeciwstawienie si caej idei misyjnej ingerencji. Istnieje na ten temat dokumentacja. We wstpnym kursie dla studentw antropolodzy zwracaj uwag na naduycia i krtkowzroczno misji melanezyjskiej, ktre doprowadziy do kultw cargo i klsk godu. Brazylijskie porzdki w Amazonii s odpowiedzialne za rozwj handlu niewolnikami i dziecicej prostytucji, za rozkradanie ziemi, zastraszanie tubylcw si fizyczn oraz ogniem piekielnym. Misje rujnuj tradycj kulturow i poczucie godnoci, sprowadzajc ludzi na caym globie do stanu bezradnych, zbitych z tropu kretynw, yjcych z dobroczynnoci pod ekonomicznym i kulturalnym jarzmem Zachodu. Najwiksza nieuczciwo polega wszake na eksportowaniu do Trzeciego wiata systemw mylenia, ktre Zachd sam ju w wikszoci odrzuci. Miaem to wszystko na uwadze dotarszy do amerykaskiej misji w Ngaoundere. Czym na ksztat zdrady w aspekcie etyki antropologicznej bya sama rozmowa z misjonarzami: * Honi soir qui mol y pense - dewiza Orderu Podwizki: "Haba temu, kto widzi w tym co zego". 31 antropolodzy maj obsesj na punkcie trzymania si z dala od tej zarazy, odkd Malinowski, samozwaczy odkrywca bada terenowych, zaapelowa pomiennie, by etnografowie opucili misyjne werandy i powdrowali do wiosek. Ja jednak zamierzaem strzec si diabelskich podszeptw i zaoszczdzi sobie sporo czasu rozmawiajc z ludmi, ktrzy ju byli zadomowieni w krainie Dowayw. Ku mojemu wielkiemu zdziwieniu zostaem przyjty bardzo serdecznie. Misjonarze, nie majc zgoa nic wsplnego z rozpasanym imperializmem kulturowym, okazali si niezwykle powcigliwi - moe z wyjtkiem jednego czy dwch starej daty - w narzucaniu swych pogldw. Antropologii przypisuje si kopotliwie wysok pozycj jedynego rodka na poaowania godne wypaczenia kulturowe - pozycj, o ktr bym, szczerze mwic, dla antropologii nie zabiega. Pierwsz znajomo nawizaem z Ronem Nelsonem, ktry prowadzi misyjne studio radiowe. Programy odbierano w wikszej czci Afryki Zachodniej, jeli tylko nadajniki nie byy nacjonalizowane przez ktry z rzdw. On i jego ona emanowali spokojn sil, jake dalek od histerii nawracania, ktrej si spodziewaem - bo przecie skoro kto zabiera si do chrystianizowania pogan, musi by religijnym fanatykiem. Naturalnie spotkaem i takich wrd bardziej skrajnych grup

pracujcych w Kamerunie - ludzi, ktrzy zorzeczyli mi, e zabieram figurki boginek podnoci do Europy, czyli sprowadzam szatana na terytorium Boga, i e naleaoby te figurki spali, zamiast wystawia je na widok publiczny. Na szczcie ludzie ci nale do mniejszoci, i to zanikajcej, sdzc po poznanych przeze mnie modszych misjonarzach. Oglnie rzecz biorc, byem zdumiony, jak duo pracy powicano miejscowej kulturze: jzykom, przekadom i badaniom natury czysto lingwistycznej, ile podejmowano wysikw, by zaadaptowa liturgi do miejscowych symboli. Nie wykonabym te moich wasnych bada bez wsparcia, ktrego udzielia mi misja. Wobec faktu, e moje fundusze zostay nierozwanie ulokowane w czeluciach afrykaskiego banku, tylko dziki poyczce z misji zdoaem zaopatrzy si w rzeczy niezbdne w terenie. Gdy byem chory, ratowano mnie w szpitalu misyjnym. Pomagano, gdy byem w tarapatach. 32 Kiedy koczyy mi si zapasy, pozwalano mi robi zakupy w sklepie, ktry teoretycznie suy mia wycznie personelowi misji. Dla umczonego, wygodniaego naukowca by w sklep prawdziw jaskini Aladyna, pen importowanych towarw po niskiej cenie. Misja nie bya jednake wycznie punktem pierwszej pomocy dla antropologa kompletnie nie przygotowanego ani materialnie, ani psychicznie do pracy w buszu, lecz take nader wanym przybytkiem, dokd si uciekao, gdy mia czowiek wszystkiego dosy, gdzie mona byo zje troch misa, pogada po angielsku i poby z ludmi, ktrym nie musiao si obszernie wyjania nawet najprostszych sformuowa. Misjonarze francuscy take wzili mnie pod swoje skrzyda, stojc na stanowisku, e Europejczycy powinni trzyma si razem wobec Amerykanw. Moim ulubiecem by Pere Henri, wesoy, energiczny ekstrawertyk. Mieszka przez kilka lat z wdrownym plemieniem Fulanw i, jak to uj jeden z jego kolegw, "nie umia si zmusi, by wygasza do nich kazania". By w owych Fulanach niezmiernie zakochany i potrafi dyskutowa caymi godzinami o subtelnych zawiociach gramatyki z tak zwanymi "purystami jzyka fulaskiego". Jego pokj w szkole na wzgrzu by zarazem wityni i pracowni. Posugujc si najwymylniejszymi urzdzeniami (z gatunku dziwactw Heatha Robinsona*), nagrywa spostrzeenia etnografw, redagowa je, przegrywa, opracowywa odsyacze wszystko za pomoc przyciskw uruchamianych uderzeniem okcia, naciniciem stopy, pchniciem kolana. Zdawa si pracowa dwakro szybciej ni zwykli miertelnicy. Usyszawszy, e szukam samochodu na podr w teren, natychmiast obwiz mnie po znajomych, gdzie obejrzelimy kilka uszkodzonych gruchotw do sprzedania za pl darmo. Wyldowalimy w kocu na lotnisku, w barze prowadzonym przez typowego francuskiego osadnika, ktry, jak si okazao, by rodowitym londyczykiem i zna pewnego faceta, ktry znal * Heath Robinson (1872-1944)-brytyjski malarz i grafik, ktry zyska sobie saw rysunkami bdcymi satyr na "wiek maszyn", przedstawiajcymi absurdalne i skomplikowane wynalazki, uatwiajce wykonywanie najprostszych czynnoci. 3 - Niewinny antropolog 33 innego faceta, ktry zna... i tak dalej. Nim nasta wieczr, samochody zjechay, by zaprezentowa si po raz drugi, a Pere Henri negocjowa

skomplikowane kombinacje opcji i prerogatyw, aby ubezpieczenie mogo obj wszystko, co tylko si da. Ostatecznie kupiem samochd Rona Nelsona za pienidze poyczone od misji i zaadowaem go niezbdnymi produktami, gotw natychmiast wyjecha w teren. Rozmaici ludzie uyczyli mi materiaw gromadzonych podczas dwudziestu z okadem lat spdzonych w krainie Dowayw, a dotyczcych nie tylko zagadnie lingwistycznych, ale te zasad okrelania pokrewiestwa (cakowicie bdnych) i wszelkiego rodzaju etnograficznych drobiazgw, ktre daty mi mono przekonania Dowayw, e wiem o ich kulturze zdecydowanie wicej, ni na to wyglda, a zatem wykryj wszelkie ich pprawdy i wykrty z najwiksz atwoci. Jeszcze w Anglii nawizaem korespondencj z dwoma badaczami Letniego Instytutu Jzykowego, ktrzy wyposayli mnie w list stwek, schemat systemu czasownikowego i podstawowych fonemw, czuem si wic tak dobrze wyekwipowany, jak powinienem. Naiwnie wyobraaem sobie, e wyrusz w busz nastpnego dnia o wicie, gdy powietrze jest czyste i rzekie, by rozpocz od podstaw gruntown analiz kultury mojego wasnego prymitywnego ludu. I znowu biurokracja sprowadzia mnie na ziemi. Rozronity i przestarzay francuski system administrowania oraz afrykaski klimat kulturowy tworz kombinacj zdoln wykoczy najwytrwalszego. Moi gospodarze zwrcili mi uwag w sposb delikatny, z pen zaenowania wyrozumiaoci, rezerwowan zwykle dla nie uwiadomionych lub tpych, e nie mog wyjecha z miasta moim peugeotem 404 bez uporzdkowania spraw papierkowych. W rozmaitych miejscach mianem bowiem napotyka andarmw, ktrzy nie interesuj si niczym innym, jak tylko kontrol dokumentw. Poniewa trudno przewidzie, ktry z nich potrafi czyta, a ktry nie, prba blefu moga by podjta tylko w razie wyjtkowej potrzeby. Udaem si do prefecture z potrzebnymi dokumentami w doni. I tu rozpocza si niepojta i w najwyszym stopniu skomplikowana procedura. Powiedziano mi, abym uici opat w wysokoci stu dwudziestu funtw, i po niewielkich, w stosunku do 34 oczekiwanych, przepychankach oraz umiarkowanej arogancji zdobyem papier, ktry miaem zanie do ministerstwa finansw. Tam odmwiono jego przyjcia z uwagi na fakt, e nie byo na nim znaczka skarbowego za dwiecie frankw, ktra to kwota miaa pokry koszta administracyjne. Znaczki skarbowe, zgodnie z regulacj wprowadzon wyjtkowo na ten jeden dzie, naleao kupi w urzdzie pocztowym przy stanowisku z napisem "paczki". Na poczcie nie mieli znaczkw taszych ni dwiecie pidziesit frankw, wziem wic, jaki mieli. W ministerstwie finansw uznano moje postpowanie za niewaciwe i sprzeczne z obowizujcymi zasadami. Postanowiono odwoa si do decyzji inspektora. Niestety, jak stwierdzono z alem, inspektor zosta "zatrzymany na subowym obiedzie", ale mia niebawem wrci. Tego dnia wszake nie wrci. Spotkaem tam wierzcego w przeznaczenie takswkarza, czowieka z plemienia Fulanw, wyciszonego, czerpicego w tych tak niepomylnych czasach pociech ze swej muzumaskiej religii. On take zaangaowany byt w nie lada przedsiwzicie - aby opaci rachunek za elektryczno, miota si midzy jednym urzdem a drugim, prbujc wzi ktry z nich przez zaskoczenie. Witano go z coraz wikszym niezadowoleniem i chyba

jako kar za swj nieprzyzwoity popiech potraktowa fakt, e mj kawaek papieru zosta postemplowany przez stosowne wadze i e znalazem si na kolejnym etapie zaatwiania sprawy ju po trzech godzinach. Nastpnego dnia odwiedziem powtrnie urzd, od ktrego zaczem, i wymieniem papiery na jakie inne, take w trzech egzemplarzach; te z kolei wymieniem po kilku godzinach na jeszcze inne, ostemplowane w urzdzie na drugim kocu miasta (z krtkim powrotem do punktu wyjcia po kolejne znaczki skarbowe). W ministerstwie finansw natknem si na mojego takswkarza, pogronego w modlitwie, przekonanego, e tylko interwencja si wyszych moe mu pomc. Poszedem w swoj stron. Z kocem nastpnego dnia wydaem ju prawie dwiecie funtw i zmierzaem ku kocowi mojej odysei. Mczyzna z prefecture, z ktrym miaem do czynienia na samym pocztku, przyj mnie tym razem z radoci i przegoni innych petentw, by mc mi zaoferowa krzeso. 35 - Gratuluj! - powiedzia, szczerzc zby w szerokim umiechu. - Innym zajmuje to o wiele wicej czasu. Czy ma pan dokumenty, kwity i owiadczenie? Przedoyem je natychmiast, a on wsun wszystkie do teczki. , - Dzikuj. Prosz wpa w przyszym tygodniu. Wzdrygnem si melodramatycznie. - Zabrako drukw, ale spodziewamy si ich za kilka dni odpar z bogim umiechem. Najwyraniej jednak zaczynaem si adaptowa, bo twardo upieraem si przy swoim, rzucaem argumenty mocne a zjadliwe i opuciem biuro z tymczasowymi dokumentami oraz' ca teczk pod pach. Podr do Gouny - pierwszy zjazd z gwnego szlaku - odbywaa si w strugach ulewnego deszczu, ale mina bez przeszkd. Droga bya wyasfaltowana i jak na tutejsze warunki -, dobra. Uprzedzony o niektrych jej osobliwociach, wolno przemieszczaem si z paskowyu ku rwninie, a temperatura rosa, jakbym wjeda do pieca. Jednym z gwnych niebezpieczestw jazdy samochodem w tych okolicach byy nierwnoci szosy, majce spenia rol ogranicznikw prdkoci. Szeroko mostw, ktre leay na trasie, pozwalaa na, jeden kierunek ruchu. Aby zapobiec wjedaniu na nie z niebezpieczn prdkoci, wadze roztropnie kazay uoy w poprzek drogi, z jednej i drugiej strony mostw, po dwa rzdy cegie - nie postawiono natomiast, przynajmniej za moich czasw, informujcych o puapce znakw drogowych. Wypalone; wraki samochodw osobowych i ciarwek, ktrych kierowcy nie byli wiadomi owego "ostrzeenia", tkwi w korytach rzek. Wielu prowadzcych te pojazdy zgino. Ogldanie nowych wrakw przy drodze byo sposobem na nud towarzyszc jedzie wrd wygldajcych wszdzie tak samo zaroli. Kiedy podrowao si przez busz takswk, kady nowy wrak stanowi okazj do opowieci podejmowanych przez dobrze poinformowanych wsppasaerw. Oto ciarwka z Czadu, ktra stana w pomieniach, poniewa pk zbiornik paliwa. Tam za jest szkielet motocykla, ktrym je-, chao dwch Francuzw. Wpadli na cegy z prdkoci ponad stu dwudziestu kilometrw na godzin i rzucio ich na balustrad mostu. 36 eby jednak podrni majcy pewne dowiadczenie nie stali si zbyt pewni siebie, odcinki szosy o gorszej nawierzchni

miejscowe wadze zaleciy oznacza granitowymi okrglakami, ktre staway si niewidoczne o zmierzchu. Przez jeden z nich kiedy indziej omal nie stracilimy ycia - ja i moi przyjaciele. Tymczasem udao mi si przejecha szczliwie dwiecie kilometrw i po raz pierwszy patrzyem z bliska na busz, wioski, machajce samochodom dzieci i stosy pochrzynu sprzedawane przy drodze. Przypada wanie kulminacyjny moment pory deszczowej, koniec lipca, krajobraz tworzya wic masa karowatych zielonych krzeww i traw. Poary podczas pr suchych sprawiay, e nie rosy tu adne drzewa, i w oddali wida byo szczyty grskiego acucha Godet, poszczerbione ky nagiego granitu, gdzie yli Dowayowie. Kilka godzin pniej dotarem do Gouny i bezskutecznie szukaem zaznaczonej na mapie stacji paliw. Po prostu nie istniaa. Wielkie s rnice w przedstawianiu terenu na mapach wydawanych przez Ordnance Survey* i na mapach francuskich, w ktre si zaopatrzyem. W przeciwiestwie do brytyjskich mwiy mi niewiele o przejciach przez rzeki oraz o tym, czy kocioy maj strzeliste wiee, za to przykaday wielk wag do restauracji i imponujcych widokw. Z owej francuskiej mapy wynikao, e dane mi bdzie przemieszcza si z atwoci z jednego miejsca zmysowych rozkoszy do drugiego. Przez pierwsze pitnacie kilometrw polnej drogi jechao si wzgldnie wygodnie. Po obu jej stronach rozcigay si zadbane pola, z atwoci rozpoznaem kukurydz, ktra okazaa si wszake prosem, przeplatanym poaciami sczerniaych zaroli. Przydrone ogrdki okopywali motykami ludzie, ktrych przyjechaem zobaczy, Dowayowie. Zrobili na mnie korzystne wraenie. Umiechali si i machali, przerywajc swoje czynnoci, by ledzi wzrokiem mj przejazd, i wszczynali oywione dyskusje, prbujc najwyraniej mnie zidentyfikowa. Droga stawaa si coraz gorsza, a wreszcie jej powierzchni tworzyy same okrglaki i gbokie dziury. Najwyraniej zboczyem z trasy. Wtedy nadbiego dwch maych * Pastwowy urzd kartograficzny, przygotowujcy bardzo szczegowe i staranne mapy Wielkiej Brytanii i Irlandii. 37 chopcw nioscych buty na gowach, by uchroni je od kontaktu z botem. Z ulg stwierdziem, e mwi po francusku. A wic bya to jednak droga. Nie taka za? Bywaa lepsza. Dowiedziaem si pniej, e fundusze na jej remont znikny w tajemniczych okolicznociach. Miejscowy sous prefet mniej wicej w tym samym czasie kupi sobie wielki, nisko zawieszony amerykaski samochd. Uwaano, e odda sam sobie niedwiedzi przysug, gdy stan drogi nie pozwoli mu jedzi owym autem do miasta. Chtnie zaoferowaem chopcom podwiezienie do szkoy, ktra, jak mnie zapewniali, miecia si niedaleko. Podskakujc i trzsc si niemiosiernie na wybojach, bralimy jeszcze innych chopcw, pki nie miaem ich siedmiu czy omiu. Spotkawszy wreszcie moich Dowayw, nie bardzo wiedziaem, jak rozpocz rozmow. - Wszyscy jestecie Dowayami? - spytaem. Zapada zupena cisza. Powtrzyem pytanie. Jak jeden m zakipieli gniewem. Wyniole odegnali si od jakiegokolwiek pokrewiestwa z tym niewiele wartym plemieniem psich synw. Musieli wida nalee do plemienia Dupa. Dali mi jasno do zrozumienia, e tylko idiota moe pomyli jednych z drugimi. Dowayowie mieszkali po przeciwnej stronie gr. Na tym rozmowa si skoczya. Po pitnastu kilometrach, albo i dalej, wysiedli przy szkole, wci troch obraeni, podzikowali jednak grzecznie. A ja wbrew trudnociom brnem naprzd.

Zgodnie z moj map Poli powinno by sporym miasteczkiem. Brakowao wprawdzie informacji o liczbie mieszkacw, ale wiedziaem, e to sous prefecture ze szpitalem, dwiema misjami, stacj paliw i ldowiskiem. Nawet na angielskich mapach o duej skali przedstawiao si pokanie. Kojarzyo mi si z miastem wielkoci Cheltenham*, cho moe nie z tak okaza jak tamtejsza architektur. Tymczasem bya to po prostu maa wioska. Jedyna ulica cigna si na przestrzeni paruset metrw, z lepiankami albo chatami z aluminiowej blachy po obu stronach, i koczya si niespodziewanie w pltaninie krzeww masztem na flag. Za* Miasto wielkoci Gniezna w poudniowo-zachodniej Anglii. 38 wrciem, szukajc dalszego jej cigu; zwyczajnie go nie byo. Miecina przypominaa miasteczko na Dzikim Zachodzie, gdzie w Meksyku, podczas sjesty. Kilka obdartych postaci snuo si ulic i gapio si na mnie. Szyld obwieszcza istnienie baru - chaty o przygnbiajcym widoku, upstrzonej reklamami loterii krajowej i hasami kampanii przeciw analfabetyzmowi, z mnstwem okrgych sformuowa w rodzaju: "Czowiek dorosy nie potraficy czyta i pisa, pozbawiony informacji, stanowi przeszkod w podejmowaniu inicjatyw sucych podniesieniu oglnego poziomu pastwa". Nie bardzo wiadomo, jak analfabeta miaby przeczyta to haso. W barze nie byo ywego ducha, ale siadem na stoku i czekaem, pospnie kontemplujc morze Mota upikszajce ulic. Na caym wiecie bary s miejscem, gdzie odczuwa si atmosfer miejscowoci, oglne jej pooenie w danej chwili, i ten bar nie stanowi wyjtku. Po dziesiciu minutach pojawi si mczyzna o chytrym spojrzeniu i powiedzia mi, e nie mam po co siedzie, bo piwo skoczyo si przed trzema tygodniami. Nastpna dostawa spodziewana jest w cigu dwudziestu czterech godzin. Tutejsza choroba na optymizm bya mi ju znana, wstaem wic i wyszedem, kierujc si ku misji protestantw. Misja okazaa si zbiorowiskiem domw krytych blach ocynowan - co, jak zauwayem, byo w stylu wszystkich misji - zgrupowanych wok kocioa o ulobetonowych cianach z falistym, strzelicie zakoczonym dachem. Wszystkim kierowa amerykaski pastor o dzikim spojrzeniu, ktry mieszka tu z rodzin i pracowa w misjach od dwudziestu piciu lat. Bya to filia misji z Ngaoundere, zaproponowano mi wic uprzejmie gocin, pki nie zainstaluj si w swojej wsi. Jedno mnie tylko dziwio: gdziekolwiek pytaem o misj w Poli, ludzie natychmiast uciekali ze wzrokiem lub odpowiadali wymijajco. Mwili o zmczeniu buszem, o osamotnieniu, o upaach. Ledwie zobaczyem pastora Browna, zrozumiaem wszystko. (Brown to nieprawdziwe nazwisko, mog wic pastwo uzna pastora za posta fikcyjn). Wychyn z domu dziwaczny osobnik, obnaony do pasa, z wielkim brzuszyskiem. Na gowie mia topi, hem tropikalny w kolonialnym stylu, ktry zdecydowanie kontrastowa 39 z jaskrawoczerwonymi okularami przeciwsonecznymi. W doni dziery potny pk kluczy i kombinerki. Przez cay czas kiedy miaem do czynienia z Herbertem Brownem, nigdy nie syszaem, by dokoczy zdanie, mimo e wymawiajc zaledwie cztery wyrazy, posugiwa si trzema jzykami jednoczenie, przestawiajc si z angielskiego na jzyk Fulanw, z jzyka Fulanw na francuski i z powrotem. Krtki, gwatowny wybuch sw

koczyo fulaskie przeklestwo albo gest, albo zmiana tematu. Podobny by te jego styl ycia. Przerywa zajcia z religii, by przystpi do spawania ramy roweru w warsztacie, ktry by ca jego radoci, zostawia spawanie, by rzuci si z piciami na stary generator, ktry le si sprawowa, pdzi do domu sporzdza mikstury od kaszlu, nie sprawdziwszy, czy bicie generatora przynioso efekt, a po drodze czsto gsto natyka si na konieczno przegonienia kz z ogrodu albo wygoszenia kazania o szkodliwoci zacigania poyczek. Temu wszystkiemu towarzyszyy krzyki i wybuchy zoci, rozpacz i frustracja, ktre sprawiay, e purpurowia na twarzy, a obserwatorzy lkali si o jego ycie. wicie wierzy w Szatana, z ktrym pozostawa w staym, bolesnym zwarciu. Dlatego nic, co usiowa zrobi dla ludzi, nie udawao si. Traktory, ktre sprowadza, rozlatyway si na kawaki, pompy si psuy, waliy si budynki. Swoim yciem tkwi w nie sabncym wirze walki przeciw entropii sztukujc, naprawiajc, poyczajc troch std, by zaata tam, uywajc jednego, by podtrzyma drugie, piujc, odcinajc, przybijajc, kujc. Miejsce to, pogrone w atmosferze szaleczego napicia, stanowio ogromny kontrast z poblisk misj katolick, gdzie panowa spokj i porzdek. Kierowa ni francuski ksidz z dwiema "matkami", czyli siostrami sporzdzajcymi lekarstwa. Byy tam nawet kwiaty. Dowayowie wiedzieli, jak wyjani t sytuacj; podkrelali, e protestant jest kowalem. U Dowayw kowale stanowi osobn grup, z ktr kontakty powinny by skrupulatnie ustalane. Kowale nie mog wstpowa w zwizki maeskie z innymi Dowayami, je razem z nimi, czerpa wsplnie z nimi wody ani te wchodzi do ich domw. Kowale bowiem zakcaj porzdek haasem, zapachem i dziwnym sposobem mwienia. Zaprowadcie mnie do waszego wodza W Afryce dni zaczynaj si wczenie. W Londynie zwykem wstawa p do dziewitej - tutaj wszyscy byli na nogach ju o pitej trzydzieci, ledwie robio si jasno. Gdy z wielk punktualnoci budziy mnie pokrzykiwania i odgosy kutego metalu, wiedziaem, e misjonarz przystpi do zaj. Przeznaczono dla mnie duy budynek starej misji. Nie zdawaem sobie wwczas sprawy, z jakiego korzystam luksusu; ostatni raz miaem do czynienia z biec wod, e nie wspomn o prdzie. Niezmiernie zdziwia mnie chodziarka naftowa - po raz pierwszy widziaem jedno z tych monstrw. Kaprynie nieprzewidywalne - ongi przedmioty pierwszej potrzeby w buszu - stay si rzadko spotykane i zbyt kosztowne z chwil wprowadzenia elektrycznoci. Z czystej przekory spontanicznie rozmraay si i niszczyy miesiczne zapasy misa albo emitoway do ciepa, by spopieli wszystkich obecnych. Naleao je chroni przed przecigami, wilgoci, nierwnociami podogi, a wwczas, jeli dopisao szczcie, zapewniay uprzejmie stosunkowo umiarkowane chodzenie. W Kamerunie, wobec rozmaitoci jzykw i ich znieksztace, wystpuj te inne zagroenia. Angielskie paraffin (nafta) i petrol (benzyna) mieszaj si z francuskimi petrole (nafta) i essence (benzyna) oraz amerykaskimi kerosene (nafta) i gas (benzyna). Znane byy przypadki, gdy zapobiegliwi sucy dolewali do lodwek naftowych benzyny, naturalnie z opakanym skutkiem. Zajrzaem do rodka: leay

tam starannie uoone torby z wielkimi tymi termitami. 40 f~ 41 Zdaway si kbi nawet po mierci. Nigdy nie potrafiem zmusi si do zjedzenia wicej ni jednego lub dwch owych afrykaskich przysmakw, w ktrych Dowayowie niepoprawnie gustuj. Owady te wyrajaj si z pocztkiem pory ';, deszczowej i lgn do wiata. Najpopularniejszym sposobem ich owienia jest umieszczenie go w wiadrze z wod. .:' Gdy dotr do wiata, trac skrzyda i wpadaj do wody, skd s wyawiane, a ich tuste ciaka pieczone albo jedzone na ; surowo. Po dniu wytchnienia znw przyszed czas na kontakt z administracj. W misji w Ngaoundere ostrzegano mnie, ebym nie zapomnia zameldowa si w miejscowej siedzibie policji i przedstawi si miejscowemu sous-prefetowi, reprezentujcemu rzd. Uzbroiem si zatem we wszystkie dokumenty i ruszyem na piechot do miasta. Chocia dystans nie przekracza ptora kilometra, wygldao na du ekscentryczno ze strony biaego czowieka pokonywanie go spacerem. Kto spyta, czy popsu mi si samochd. Wieniacy wybiegali i ciskali mi do, trajkoczc niezbornie w jzyku Fulanw. W Londynie nauczyem si podstaw tego jzyka, a w kadym razie potrafiem powiedzie: "Przepraszam, nie mwi w jzyku Fulanw". Poniewa powtarzaem sobie to zdanie wielokrotnie, wypowiadaem je do pynnie, co jedynie potgowao niemono dojcia do porozumienia. Posterunek policji obsadzony by pitnastoma uzbrojonymi po zby andarmami. Jeden z nich polerowa lekki karabin maszynowy. Komendant okaza si ogromnym Poudniowcem, mierzcym ze sto dziewidziesit centymetrw. Wezwa mnie do swojego pokoju i drobiazgowo przejrza dokumenty. Jaki jest powd mojego pobytu? Przedstawiem zezwolenie na prowadzenie bada, papier robicy najwiksze wraenie, pokryty fotografiami i stemplami. Funkcjonariusz wyglda na gboko nieszczliwego, gdy prbowaem objani istot antropologicznych' docieka. - Po co to? - pyta. Wybierajc pomidzy zaimprowizowan wersj wykadu "Wstp do antropologii" i czym mniej rozbudowanym, odparem cokolwiek mtnie: - To moja praca. Pniej dopiero zdaem sobie spraw, jak bardzo satysfakcjonujce musiao by takie wyjanienie dla urzdnika, ktry spdza wikszo swego ycia na jaowym przestrzeganiu regu stanowicych cel sam w sobie. Przypatrywa mi si uwanie spod przymknitych powiek. Spostrzegem wwczas, e ma w ustach szpilk. Przytrzymywa j jzykiem, tpym kocem na zewntrz. Zgrabnym ruchem wsun j cakowicie do ust, tam dokona zmiany jej pooenia tak, e ukazaa si w innej czci warg, wystajc ostrym kocem. I znw do rodka, i tpy koniec na zewntrz, i do rodka... Ta zabawa do zudzenia przypominaa ruchy wowego jzyczka. Wyczuwaem czekajce mnie kopoty i okazao si, e miaem racj. Tymczasem jednak pozwoli mi odej jak kto, kto pozwala obuzowi wzi do sznura, by mu starczyo na stryczek. Moje nazwisko i dane personalne zostay zapisane w przepastnej ksidze, ktra przypominaa spisy niepodanych osb w ambasadzie w Londynie. Sous prefet mieszka w wilgotnym, odrapanym domu z czasw francuskich kolonizatorw. Mchy i ple towarzyszyy kademu pkniciu i kadej szczelinie jego fasady. Na wzgrzu nad miastem sousprefet wznis olniewajcy nowy paac, ktry jednak sta pusty - nie dziaaa

klimatyzacja, kaflowej podogi nie dotkna stopa ludzka. Wyjaniano w stan rzeczy na kilka sposobw. Niektrzy twierdzili, e rzd skonfiskowa paac jako dowd korupcji. Dowayowie, gdy ju ich poznaem, opowiadali inn historyjk. Dom zosta postawiony, mimo ich protestw, na ziemi, gdzie dawniej grzebano zmarych. Dowayowie nie chcieli, jak twierdzili, nikogo straszy, nie musieli nikogo straszy, znali przecie duchy swoich przodkw. Poinformowali jedynie sous-prefeta, e w dniu, w ktrym si tam wprowadzi, umrze. Tak czy siak, ten nie wprowadzi si do nowego domu, a jedynie przyglda si mu z okiem starego. Wysuchawszy, co mam do powiedzenia, surowy sucy wprowadzi mnie do rodka. Uderzajcy by fakt, e uklk, nim odway si odezwa do swego pracodawcy. Uprzedzono mnie zawczasu, e prezent w postaci papierosw zostanie "zaakceptowany", papierosy zostay wic wrczone i askawie przyjte, by znikn popiesznie pod fadzist 42 "~ 43 sukni. Ja dalej staem, sucy klcza, a sous prefet siedzia. Moje dokumenty zostay po raz kolejny wnikliwie sprawdzone. Zaczem si obawia, czy nie zuyj si, nim opuszcz ten kraj. - Wykluczone - stwierdzi beznamitnie. - Nie moe pan zosta w Poli. Byo to co w rodzaju przykrej niespodzianki; sdziem, e przyszedem z wizyt kurtuazyjn. - Zgoda na przeprowadzenie bada uzyskana, w Jaunde zauwayem ostronie pozwala mi tu przebywa. Zapali jednego z moich papierosw. - Tutaj nie jest Jaunde. Nie ma pan mojej zgody. Zdecydowanie nie by to stosowny moment na przepyw jakiejkolwiek gotwki pomidzy nami, tym szczeglniej, e leciwy czonek wity dostojnika wci tkwi na klczkach, wiadom kadego wypowiadanego przez nas sowa. - W jaki sposb mog uzyska pask zgod? - obstawaem przy swoim. - Wystarczy list od prefekta, zwalniajcy mnie z odpowiedzialnoci. Prefekta znajdzie pan w Garoua. Odwrci gow i zaj si swoimi papierami. Posuchanie dobiego koca. Wrciem do misji. Pastor Brown najwyraniej uzna taki bieg wypadkw za uzasadnienie swego pesymizmu. Moje niepowodzenie wzruszajco podnioso go na duchu. Powtpiewa te, czy uda mi si dosta do prefekta, nawet jeli bdzie akurat tam, gdzie ma by, a nie w stolicy, skd wrci nie wczeniej ni za par miesicy. Jego wasne ycie obfitowao w wiele zawodw tego rodzaju. Wszystko byo beznadziejne, ot, Afryka. Odszed, chichoczc. Obliczyem, e mam do benzyny, by dotrze do Garoua, lecego w odlegoci okoo stu szedziesiciu kilometrw, i postanowiem wyruszy o brzasku nastpnego dnia. Kiedy wyszedem rano z domu, zaskoczy mnie widok wielkiej liczby osb, czekajcych z przekonaniem, e bd mogli mi towarzyszy. Jest co tajemniczego w sposobie, w jaki rozchodz si wiadomoci tego rodzaju. Ludzie Zachodu czsto nie zdaj sobie sprawy, jak uwanie s obserwowani. Wystarczy, by miejscowi spostrzegli, e sprawdzasz poziom paliwa, a natychmiast zasypi ci probami o podwiezienie. Odmowa w ogle nie wchodzi w gr. Kto zarzuca Europejczykom

paternalizm, ten nie potrafi dostrzec relacji, ktre tradycyjnie istniej w wikszej czci Afryki pomidzy biednymi i bogatymi. Czowiek, ktry dla ciebie pracuje, nie jest jedynie twoim pracownikiem - raczej ty jeste jego dobrodziejem. I jest to zwizek oparty na bardzo niejasnych warunkach. Jeli zachoruje jego ona, bdzie to w rwnym stopniu twj, jak i jego problem, bdzie si od ciebie oczekiwao, e zrobisz co w twojej mocy, by j leczy. Jeli chcesz cokolwiek wyrzuci, on jako pierwszy musi owiadczy, e take tego nie chce. Ofiarowanie tej rzeczy komu innemu nie byoby waciwe. Bez maa nie sposb wytyczy linii pomidzy tym, co jest twoj spraw, a co jego prywatnym yciem. Nierozwany Europejczyk, jeli nie jest wyjtkowym szczliwcem, szybko uwika si w skomplikowane powinnoci. Zy to znak, gdy zatrudniony przez ciebie czowiek zaczyna zwraca si do ciebie "ojcze". Rycho usyszysz historyjk o nie opaconym wianie albo padym bydle i poczytane ci bdzie za najczystsz zdrad, jeli nie wemiesz na siebie czci owego brzemienia. Granica pomidzy "moje" i "twoje" jest przedmiotem nieustannych renegocjacji, Dowayowie za s rwnie dobrzy w czerpaniu korzyci z powiza z bogatymi, jak i wszyscy inni. Niezrozumienie faktu, e wzajemna zaleno pojmowana jest niejednakowo przez obie strony, prowadzi do rozmaitych tar. Ludzie z Zachodu zawsze maj co do zarzucenia "miaoci" albo "bezczelnoci" swoich pracownikw (dzisiaj ju nie nazywa si ich "chopcami na posyki" czy "sucymi"), ktrzy uprzejmie oczekuj, e pracodawcy bd ich otacza trosk i zawsze wydobd z tarapatw. Z pocztku, w sytuacjach takich jak ta, czuem si bardzo zmieszany. Wydawao si, e nigdy nie bd mg zrobi niczego spontanicznie ani uda si donikd, nie wlokc za sob owego ogromnego balastu powinnoci. Co przykrzejsze, kiedy ju dotaro si do miasta, pasaerowie okazywali najwysze niezadowolenie, gdy w lad za podwiezieniem nie sza, automatycznie, poyczka na sfinansowanie ich pobytu. To ja przywiozem ich w to obce miejsce, nie do pomylenia jest wic, bym ich pozostawi na asce losu. 44 45 Jednake za pierwszym razem nie wiedziaem tego wszystkiego i zaadowaem ich tylu, ilu mogem. I znw europejskie i afrykaskie wyobraenia s cakowicie rozbiene. Wedle tutejszych standardw samochd, w ktrym siedzi sze osb, jest pusty. Jakiekolwiek uwagi, e nie ma wicej miejsca, przyjmowane s za oczywiste nieporozumienie. Ograniczywszy w kocu liczb chtnych poprzez do zdecydowane przedstawienie swoich racji - Afrykanie oczekuj tego od ludzi Zachodu, ktrzy naprawd mwi to, co myl - naraony zostaem na kolejn dokuczliwo w postaci wycigania popiesznie z ukrycia bagau wszelkiego rodzaju i przytwierdzania go do dachu owymi wszechobecnymi paskami gumy, wycinanymi z dtek. Porzdnie spniony, wyruszyem w kocu do Garoua samochodem uginajcym si od brzemienia. Wkrtce day o sobie zna rozmaite osobliwe cechy pasaerw. Dowayowie nie s zawoanymi podrnikami i le znosz rodki lokomocji. Po dziesiciu minutach trzech czy czterech wymiotowao z zapaem gdzie popado, nie zadajc sobie trudu zrobienia uytku z okna. Kierowca mia zdecydowanie ze samopoczucie, gdy dotar do granic miasta, by podda si kolejnej kontroli dokumentw. O ile samotny biay czowiek

nie zwraca wielkiej uwagi policji, o tyle staje si przedmiotem pewnego zainteresowania, gdy cignie z sob tylu Afrykanw. Policja staraa si wic dociec, dokd i w jakim celu si przemieszczam. Obecno sowa "doktor" w moim paszporcie walnie przyczynia si do rozwiania wtpliwoci, moi pasaerowie nie mieli wszak tyle szczcia. Podczas gdy ja prbowaem wyjani brak karty rejestracyjnej samochodu, pokazujc sierantowi dokumenty, ktre roztropnie zabraem z Ngaoundere, od moich pasaerw, aonie uprzednio uszeregowanych, dano przedstawienia kwitw podatkowych z trzech ostatnich lat, dowodw tosamoci oraz legitymacji jedynej istniejcej w kraju partii. Nie potracili sprosta zadaniu, co byo powodem dalszego opnienia. Stao si jasne, e niewiele osign przed poudniow sjest. Garoua jest osobliwym miastem, usytuowanym nad brzegami "rzeki" Benoue, koryta, w ktrym z rozmaitym nateniem wystpuje woda - w okresie deszczowym rwca niczym Mississippi, w porze suchej zwilajca jedynie piasek. Szacunek miasta dla kaprynej rzeki wyjania ostry zapach ryb, otaczajcy je niczym caun dymu. Przetwrstwo ryb stanowi jedn z gwnych gazi tutejszego przemysu, licz si te browary i administracja. Piwo wprawia Dowayw w zachwyt szczeglnego rodzaju. S gorliwymi klientami warzelni produkujcych trunek o nazwie "33", lad francuskich czasw. Jego wyjtkowa jako pozwala czowiekowi przej wprost z trzewoci do kaca bez poredniego stanu upojenia alkoholowego. Fabryczne mury wykonano ze szka, mona wic zobaczy butelki, sunce bez ingerencji czowieka od jednego etapu procesu wytwrczego do drugiego. Wywiera to na Dowayach tak gbokie wraenie, e caymi godzinami przygldaj si owemu zjawisku. Dla jego opisania uywaj sowa gerse, ktre oznacza "cud", "dziwo", "magia". W tym wanie kontekcie usyszaem po raz pierwszy termin, ktry pniej tak bardzo zajmowa mnie jako antropologa. By on take bogatym rdem przenoni dla poj metafizycznych. Dowayowie wierz w reinkarnacj. Wyjaniali, e ona jest jak piwo w Garoua; ludzie to butelki, ktre trzeba napenia duchem. Umieranie i pochwek byy odsyaniem pustych butelek z powrotem do fabryki. Obawiajc si najgorszego, oczekiwaem, e spotkanie z prefektem, jeli go w ogle zastan, zabierze mi kilka kolejnych dni. Wadao mn uczucie spokojnego fatalizmu. Wszystko bdzie trwao tyle czasu, ile ma trwa - nie warto si martwi. Jedn z cech charakteryzujcych badacza pracujcego w terenie jest umiejtno posugiwania si dodatkowym "biegiem", ktry moe on w takich sytuacjach wrzuci, pozwalajc, by przeciwnoci losu zrobiy swoje. Nie nawizawszy jeszcze kontaktw, ktre s dla antropologa bardzo poyteczne podczas zwiedzania miasta, wynajem hotel. Garoua szczycia si posiadaniem dwch hoteli: nowoczesnego Novotelu dla turystw, gdzie noc kosztowaa jedyne" trzydzieci dolarw, oraz podniszczonego kolonialnego obiektu francuskiego, gdzie nocowao si za uamek tej kwoty. Ta druga wersja bya zdecydowanie bardziej w moim stylu. Obiekt zbudowany zosta najwyraniej jako miejsce 46 `~47 odpoczynku i rekreacji dla oszalaych od nadmiaru soca francuskich urzdnikw z odosobnionego zaktka imperium. Tworzyy go chatki o dachach z trawy, urzdzone na wojskow mod, ale z wod i elektrycznoci. Na wielkim tarasie elita moga siedzie i popija napoje, gdy soce zachodzio za

drzewami. Nastrj by niezmiernie romantyczny, zwaszcza e nie dao si zapomnie o reszcie Afryki - ryk lww w pobliskim zoo wci o niej przypomina. W tyme hotelu spotkaem kobiet, znan jako pani Ku-iii. Bez wzgldu na por roku temperatura w Garoua jest co najmniej o pi stopni wysza ni w Poli, a za spraw rzeki roi si tu od komarw ~ Po przymusowym pobycie w zamknitej przestrzeni z wymiotujcymi Dowayami miaem ogromn ochot na prysznic. Jeszcze dobrze nie odkrciem kurka, gdy od drzwi dobieg mnie suchy, uporczywy, skrzypicy dwik, w dodatku nieczuy na wszelkie prby nawizania kontaktu sownego. Owinwszy si rcznikiem, otworzyem drzwi. Staa za nimi wyjtkowo dua Fulanka w wieku pidziesiciu kilku lat. Zacza umiecha si gupawo i bojaliwie zakrela w pyle niewielkie keczka swoj wielk stop. - Tak? - spytaem. Wykonaa ruch jak przy piciu. - Woda, woda. Zaczem co podejrzewa; odezway si nike wspomnienia regu gocinnoci na obszarach pustynnych. Podczas gdy rozwaaem zagadnienie, ona przemkna spokojnie obok mnie, chwycia szklank i napenia j pod kranem. Ku mojemu przeraeniu zacza odwija obszerne szaty. Portier musia naturalnie wybra sobie ten moment, by mi przynie kawaek myda, i opacznie interpretujc sytuacj, j si wycofywa, mamroczc sowa przeprosin. Staem si ofiar farsy. Na szczcie lekcje jzyka Fulanw, ktre pobraem na Wydziale Studiw Orientalnych i Afrykanistycznych, okazay si wielce pomocne. Krzyczc "Nie ycz sobie!", daem wyraz niechci do jakiegokolwiek cielesnego kontaktu z ow kobiet, ktra do zudzenia przypominaa mi Olivera Hardy'ego. Wraz z chichoczcym portierem jak na komend zapalimy j - on pod jedno rami, ja pod drugie - i wyprowadzilimy na zewntrz. Wracaa pniej co godzina, niezdolna pogodzi si z faktem, e jej wdziki nie zostay docenione, i krya pod drzwiami, pokrzykujc "ku-iii", jak kot, ktry miauczeniem domaga si wstpu. W kocu mnie to zmczyo. Nie miaem wtpliwoci, e dziaa przy akceptacji kierownictwa hotelu, owiadczyem wic, e jestem misjonarzem, przyjechaem z buszu zobaczy si z biskupem i surowo potpiam podobne zachowania. Byli zszokowani i zmieszani, a kobieta zacza mnie ignorowa. T wanie historyjk upodobali sobie Dowayowie, gdy siadywalimy wieczorami przy ognisku, by opowiada niestworzone rzeczy. Mj asystent przewiczy ze mn "historyjk o tustej Fulance", jak opowie t nazwano, i gdy nadchodzi moment owego "ku-iii", suchacze pokrzykiwali, pkali ze miechu, przycigali kolana do brody i turlali si po ziemi. Historyjka przyczynia si w znacznym stopniu do ugruntowania naszych dobrych stosunkw. Wizyta w biurze prefekta nastpnego dnia wniosa prawdziw zmian nastroju. Od razu poproszono mnie do rodka. Prefekt by wysokim, bardzo ciemnym Fulanem. Wysucha mnie i podyktowa list przez telefon, po czym gawdzilimy nader sympatycznie o polityce rzdu zwizanej z tworzeniem szk na obszarach pogaskich. Tymczasem przyniesiono list, ktry on podpisa i ostemplowa, yczc mi powodzenia i "bon courage". Wyposaony w list, wrciem do Poli.

Najwaniejsz spraw byo teraz znalezienie asystenta i rozpoczcie nauki jzyka. Asystent antropologa jest postaci podejrzanie nieobecn w etnograficznych sprawozdaniach. Powszechnie przyjty model przedstawia antropologa jako samotn figur, noszc lady bitew, ktra po przybyciu do wioski osiedla si i "chwyta jzyk" w kilka miesicy; mona czasem znale wzmiank o tumaczach, bez pomocy ktrych antropolog obywa si ju po kilku tygodniach. Niewane, e pozostaje to w jawnej sprzecznoci ze wszelkimi znanymi dowiadczeniami lingwistycznymi. W Europie ludzie ucz si w szkole na przykad francuskiego przez sze lat, uywajc najrozmaitszych pomocy naukowych, wyjedajc do Francji, majc kontakt z literatur, a mimo to z trudem potrafi skleci par zda w tym jzyku, i to wycznie w obliczu absolutnej potrzeby. Tymczasem w terenie kto taki przeistacza 4 ~ 4-NiewinnyanVOpolog 49 si w cudotwrc lingwistycznego, osiga biego w jzyku znacznie trudniejszym dla Europejczyka anieli francuski, i to bez kwalifikowanych nauczycieli, bez tekstw dwujzycznych, czsto bez opisu gramatyki i sownikw. A przynajmniej takie wraenie udaje mu si wywoa. Wiele mona oczywicie zaatwi, posugujc si rozmaitymi mieszankami jzykowymi czy samym angielskim, ale zwykle nawet si o tym nie wspomina. Wiedziaem, e potrzebny mi jest rdzenny Dowayo, ktry zna take troch francuski. Oznaczaoby to jednak, e ten kto chodzi do szkoy, co z kolei, jak to w kraju Dowayw, pocigao za sob fakt, e byby chrzecijaninem. Byo mi to nie na rk, gdy wanie tradycja religijna Dowayw naleaa do dziedzin najbardziej mnie interesujcych. Nie miaem jednak wyboru; postanowiem uda si do miejscowej szkoy redniej i spyta, czy znaj kogo o potrzebnym mi wyksztaceniu. Do szkoy jednak nie dotarem. Ubieg moje zamiary jeden z przyuczonych przez misj kaznodziejw, ktry wiedzia o moich poszukiwaniach i ktry, tak si zoyo, mia dwunastu braci. Z rzadko spotykan przedsibiorczoci zebra ich i sprawi, e przymaszerowali z wioski w buszu odlegej o ponad trzydzieci kilometrw, by mi si przedstawi. Ten, wyjania kaznodzieja, potrafi dobrze gotowa i ma pogodn natur. Nie mwi wszake po francusku. Ten potrafi czyta i pisa, gotuje okropnie, ale jest bardzo silny. Ten jest dobrym chrzecijaninem i umie adnie opowiada. Wygldao na to, e kady z braci ma wiele cnt, a kaznodzieja znakomicie potrafi dobija targu. W kocu wybraem jednego z chopcw na okres prbny, wielkodusznie decydujc si na tego, ktry nie potrafi wprawdzie gotowa, ale najlepiej mwi, pisa i czyta po francusku. Uwiadomiem sobie wwczas, e powinienem by waciwie wybra samego kaznodziej, lecz stay temu na przeszkodzie jego zajcia. Zosta zreszt pniej wyrzucony z misji z powodu skonnoci do przypadkowych stosunkw seksualnych. Przyszed wic czas, bardzo zreszt spniony, wyjazdu na wie. Dowayowie dzielili si na dwie grupy: na mieszkacw gr i mieszkacw rwnin. Kady, z kim rozmawiaem, namawia mnie, bym zamieszka na rwninach. Tamtejsi Dowayowie byli mniej barbarzyscy, wicej z nich znao francuski, mniejszy problem stanowio zaopatrzenie, miabym te bliej do kocioa. Dowayowie z gr byli dzicy i trudni; ostrzegano mnie, e i tak niczego mi nie powiedz, a poza tym czcz Diabla. Majc do

dyspozycji informacje tego rodzaju, antropolog moe wybra tylko jedno - gry. Jakie pitnacie kilometrw od Poli leaa wioska Kongle. Cho usytuowana na paskim terenie pomidzy dwoma pasmami wzgrz, bya to wioska grali. Mieszka w niej, jak mi powiedziano, pewien bardzo stary mczyzna, surowy tradycjonalista, posiadajcy tajemn wiedz przodkw. Droga bya przejezdna. Tote tam wanie postanowiem si osiedli. Poprosiem o rad mojego nowego asystenta, Matthieu. Przerazi si, dyszc, e chc zamieszka w buszu. Czyli nie bd mia wspaniaego domu i innych sucych? Niestety, nie. Nie zamierzam chyba osiedli si w Kongle - midzy dzikusami! Powinienem ca t spraw zostawi jemu, a on porozmawia z ojcem, czowiekiem z rwnin, ktry znajdzie co dla nas w pobliu misji katolickiej. Po raz kolejny wyjaniem mu, jaka jest istota mojej pracy. Podobny trud podjli w kraju Dowayw jedynie lingwici, ktrzy rozpoczli analiz ich jzyka. Spdzili tu okoo dwch lat, budujc dom z cementu i otrzymujc aprowizacj drog samolotow. Matthieu by niepocieszony, uwiadomiwszy sobie, e w naszym przedsiwziciu musimy zadowoli si skromniejszymi nakadami finansowymi, ni sdzi. Doszed do wniosku, e jego status jest uzaleniony od mojego, i kade moje postpowanie, ktre cho w najmniejszym stopniu uchybiaoby mojej godnoci, traktowa jak gorzk zdrad. Nadesza wreszcie chwila na zawarcie znajomoci z mieszkacami wsi. Za rad Matthieu wziem troch piwa oraz tytoniu i wyruszylimy do Kongle. Droga nie bya najgorsza, cho naleao pokona dwie rzeki, ktre nie bardzo mi si podobay i w istocie okazay si pewn uciliwoci. Mj samochd lubi psu si w poowie rzecznego koryta. Moe nie byoby to a takie straszne, lecz wody potrafiy wzbiera w byskawicznym tempie. Kiedy zaczynao pada, deszczwka, bez adnych przeszkd, spywaa po zbudowanych z czystego granitu grach, tworzc w dolinach rzek bez maa fal pywow. 50 ~ 51 Po obu stronach drogi rozcigay si pola, gdzie pracowali ludzie. Przerywali zajcia i przygldali si nam. Niektrzy czmychali. Jak si pniej dowiedziaem, sdzili, i jestemy z sous-prefecture, a obcy zwykle oznaczali dla Dowayw kopoty. U stp gr droga po prostu si koczya - za palisad z odyg prosa i kaktusw leaa wioska. Chaty Dowayw to okrge gliniane budowle o stokowatych dachach. Zbudowane z miejscowej glinki i traw, prezentuj si malowniczo, niosc oczom ulg po brzydocie miast. Niczym wijce si wok angielskich chat re, na tutejszych dachach rosn podugowate poce si melony. Za przykadem Matthieu wszedem na teren o ksztacie koa, znajdujcy si przed kad wiosk Dowayw. Jest to miejsce, gdzie odbywaj si publiczne spotkania oraz sdy, gdzie dopeniaj si obrzdy i gdzie mona zobaczy rozmaite przedmioty istotne dla ycia religijnego. Za tym okrgym placem znajduje si kolejny plac, w ktrego obrbie Dowayowie trzymaj nalece do spoecznoci bydo. Przeszlimy przez rodek i wkroczylimy na podwrko naczelnika wioski. Nie jest to w zasadzie stosowne okrelenie: Dowayowie nie maj bowiem naczelnikw w rozumieniu wodzw dysponujcych si i wadz. Francuzi prbowali stworzy tego rodzaju figuranta, by za jego porednictwem rzdzi i zbiera podatki. Nazwanie kogo przez Dowayw waari opiera si jednak na klasyfikacji pochodzcej z dawniejszych czasw. Naczelnik to po prostu kto bogaty, czyli posiadajcy bydo. Kto, kogo sta na organizowanie wit

religijnych, stanowicych istotn cz obrzdw. Biedni mog doczy do witujcych bogaczy i uczestniczy tym samym w rytuaach, na ktrych odbywanie nie mogliby sobie inaczej pozwoli. Naczelnicy s wic bardzo wanymi osobami. Niektrzy upodabniaj si do czonkw dominujcego w okolicy plemienia Fularw i prbuj podwyszy swj status, nie uywajc jzyka Dowayw take w rozmowach ze wspplemiecami. Udaj, e go nie rozumiej, mimo e jest to ich pierwszy jzyk. Std te zdziwienie, gdy odmwiem posugiwania si jzykiem Fularw, odwrotnie ni wszyscy biali, i upieraem si przy nauce jzyka Dowayw. Niektrzy naczelnicy przejli te od fulaskich dostojnikw zwyczaj otaczania si przepychem. Przypasuj miecze i maj umylnego, ktry nosi ponad ich gow czerwony parasol. Niektrzy maj nawet piewc swych cnt, ktry poda przed nimi i uderzajc w bben, przytacza list ich wyjtkowych dokona, zawsze w jzyku Fulanw. Jeli chodzi o naczelnika Kongle, to bya to cakiem inna para kaloszy. Gardzi Dowayami podlegajcymi wpywom akulturacji i dba o to, by zwraca si do swoich ziomkw wycznie w jzyku Dowayw. Stanlimy na wprost kobiety z obnaonymi piersiami, ktra uklka przede mn i skrzyowaa rce na genitaliach, okrytych znikomym pkiem lici. - Ona pana pozdrawia - wyszepta Matthieu. - Prosz ucisn jej rk. Zrobiem to, a ona zacza koysa si w przd i w ty na pitach, powtarzajc piewnie "dzikuj" w narzeczu fulaskim, klaszczc przy tym w donie. Zza chat ukradkiem wychylay si gowy. Ku mojemu najwyszemu zaenowaniu pojawio si dziecko, ktre przynioso jedno skadane krzeso i postawio je na rodku podwrza. Naleao na nim usi. Nie miaem wyboru, siadem wywyszony i wyobcowany, czujc si jak owe sztywne i bardzo brytyjskie postaci na fotografiach z epoki kolonialnej. Prawie wszdzie w Afryce rnice statusu s okrelane bardzo klarownie. Afrykanie we wszystkim mocno przesadzaj. Ludzie przypochlebiaj si i paszcz, padaj na kolana i bij pokony w sposb trudny do zaakceptowania przez czowieka Zachodu; jednak lekcewaenie podobnych zachowa uwaane jest za skrajn niegrzeczno. Na pocztku mojego pobytu w Kongle ledwo przysiadem na kamieniu na tym samym poziomie, co wszyscy pozostali, a robio si okropne zamieszanie. Ludzie rozpaczliwie usiowali co zmieni, znale si niej ode mnie albo nalegali, ebym spocz na macie. Siedzenie na macie, cho w istocie siedziaem niej, podnosio bowiem mj status. W taki oto sposb osigalimy kompromis. Tymczasem cisza ciya nad nami coraz bardziej - czuem, e musz co powiedzie. Jak ju chyba wspomniaem, jedn z najwikszych radoci pracy w terenie jest to, e mona sobie pozwoli na wszystkie rodzaje ekspresji, ktre w innych okolicznociach nigdy nie s stosowane. 52 53 - Zaprowadcie mnie do waszego wodza! - zadaem. Kiedy moje sowa zostay przetumaczone, wyjaniono mi, e naczelnik ju wraca z pola. Zuuldibo sta si pniej moim przyjacielem. By troch po czterdziestce, przy koci, niezmiennie szeroko umiechnity. Prezentowa si olniewajco w stroju fulaskim z mieczem i w okularach przeciwsonecznych. Teraz wiem, e w chwili gdy si pojawiem we wsi, Zuuldibo mg robi wszystko, ale z pewnoci nie by na polu. Nikt nie uprawia roli w takim stroju; co wicej, Zuuldibo nigdy w swoim yciu nie tkn pracy. Cay ten interes z rolnictwem uwaa za niewypowiedzianie nudny i zdawa

si cierpie mki, gdy tylko wspomniano przy nim o pracach polowych. Rozpoczem przygotowan uprzednio mow, opowiadajc, jak to pokonaem wiele kilometrw, aby przyby z kraju biaych ludzi, poniewa syszaem o Dowayach wiele dobrego, zwaszcza za o uprzejmoci i prawej naturze ludzi z Kongle. Miaem wraenie, e niele mi idzie. Chciaem wic zamieszka wraz z nimi przez pewien czas, by pozna ich obyczaje oraz jzyk. Wyranie podkreliem, e nie jestem misjonarzem, w co z pocztku nie chcieli uwierzy, bo mieszkaem w misji i przyjechaem samochodem, ktry rozpoznali jako nalecy do misji. Nie wierzyli take, e nie miaem nic wsplnego z rzdem, poniewa widziano, jak krciem si przy sous-prefecture. Tego, e nie jestem Francuzem, nikt nawet nie potrafi poj; w opinii Dowayw wszyscy biali s tacy sami. Suchali jednak uprzejmie, potakujc gowami i mamroczc: "To dobrze" albo "To prawda". Ochoczo przystali na to, e powrc za tydzie, a tymczasem naczelnik przygotuje dla mnie chat oraz zakwaterowanie dla mojego asystenta. Wypilimy piwo i daem im troch tytoniu. Wszyscy byli zachwyceni. Gdy odchodziem, jaka stara kobieta pada na ziemi, obejmujc mnie pod kolana. - Co ona mwi? - spytaem. Matthieu chichota: - Mwi, e Bg pana zesa, eby mogli sucha paskiego gosu. Pocztek by lepszy, ni omielaem si przypuszcza. W nastpnym tygodniu odbyem nastpn wypraw do miasta po zaopatrzenie i tyto. Czarny tyto nigeryjski, ktry Dowayowie tak bardzo lubi, sprzedawany jest w ich okolicach cztery razy droej ni w Garoua. Kupiem wic wielk paczk, by mie czym paci informatorom. Moja sytuacja finansowa pozostawaa nadal krytyczna. Zaatwiem sobie, by przesyano moj angielsk pensj na kameruski rachunek bankowy. Kiedy pienidze przyszy z Anglii, wysano je rzekomo do stolicy dawnego brytyjskiego Kamerunu, do Victorii, stamtd do Jaunde, nastpnie do Ngaoundere i wreszcie do Garoua. W rzeczywistoci byo inaczej; bank w Victorii potrci sobie dziesi procent tytuem opaty manipulacyjnej i odesa reszt sumy z powrotem do Anglii, pozostawiajc mnie sscego palec i zacigajcego coraz wicej dugw w protestanckiej misji. Nie byo sposobu na nawizanie kontaktu z bankiem w Victorii - listy po prostu ignorowano, a telefony nie dziaay. Podczas tej wanie podry dostaem ataku malarii po raz pierwszy. Pocztkowe objawy, gdy wyjedaem z miasta, miay posta lekkich zawrotw gowy. Zbliajc si do Poli, widziaem podwjnie i prawie nie dostrzegaem zarysu drogi. Wysokiej gorczce towarzyszyy napady dreszczy i rnicie w odku. Jednym z najbardziej przykrych symptomw choroby jest utrata kontroli nad zwieraczami. Kiedy czowiek wstaje, mocz cieknie mu na stopy. Co gorsza, istnieje nieskoczenie duga Lista Lekarstw, z ktrych jednak tylko niektre naley stosowa w czasie choroby, inne za przyjmuje si zapobiegawczo. Piguki, ktre ykaem z tak wielk nadziej, nie naleay wszake do leczcych i mj stan pogarsza si coraz bardziej, a gorczka szybko uczynia ze mnie majaczcy wrak. Pastor Brown przyszed, by mnie podnie na duchu i uyczy lekarstw, ostrzegajc jednak, e "tutaj niczego nie mona by pewnym". Lekarstwa okazay si jednak "pewne" i postawiy mnie na nogi, drce wprawdzie, ale mogem wyruszy do wioski zgodnie z planem. Zanim jednak do tego doszo, spdziem kilka koszmarnych nocy w malignie, drczony przez nietoperze, dostajce si do domu przez dziury w suficie.

Wiele napisano o doskonaoci aparatu nawigacyjnego tych 54 55 ssakw. To wszystko bzdura. Nietoperze tropikalne cigle uderzaj o rozmaite przeszkody, czemu towarzyszy guchy oskot. Specjalizuj si w zderzeniach ze cianami, po czym spadaj, trzepoczc ci skrzydami koo twarzy. Dlatego, ze swej strony, rekomendowabym jako "wyposaenie niezbdne podczas bada terenowych" rakiet tenisow wobec jej niszczycielskiej efektywnoci w pozbywaniu si nietoperzy z pomieszcze. Pastor Brown nie szczdzi czasu, by opowiada mi, jak to nietoperze przenosz wcieklizn. Zwierzta te zajmoway wic niepolednie miejsce w moich gorczkowych fantazjach. Dopiero kiedy zaczem pakowa rzeczy przed wyjazdem, wyszo na jaw, e wamano si do mojego domu i skradziono poow zapasw. Czy niebo jest dla ciebie czyste? Po wszystkich tych utrapieniach i prbach, na jakie wystawi mnie los, znalazem si wreszcie wrd "swoich" ludzi, miaem asystenta, miaem piro i papier. Zetknwszy si z tyloma przeszkodami, doznaem wrcz wstrzsu, gdy uwiadomiem sobie, e mog wreszcie "zaj si antropologi". A im duej przygldaem si temu zadaniu, tym mniej przejrzyste mi si ono wydawao. Gdyby kto poprosi, ebym przedstawi wizerunek osoby z mojej brany, trudno byoby mi okreli, co taka osoba ma waciwie robi. Wiedziaem, e powinna chodzi po grach (i po drodze "zajmowa si antropologi") albo sporzdza notatki (po "zajmowaniu si antropologi"). Podana bya definicja do szeroka, w rodzaju "uczenie si obcego jzyka za granic". Uznaem, e kada minuta spdzona na rozmowie z Dowayami ma swoje uzasadnienie. Wizao si z tym sporo problemw. Po pierwsze, nie umiaem powiedzie ani sowa w ich jzyku. Po drugie, rankiem nie zastaem w wiosce ani jednego Dowaya - rozpierzchli si po polach, motykujc midzy pdami prosa. Cay dzie spdziem na zastanawianiu si, jak uczyni moj chat miejscem, gdzie mgbym efektywnie pracowa. Naczelnik uprzejmie uyczy mi duego domostwa na skraju jego wasnego terenu we wsi. Za najbliszych ssiadw miaem dwie ony i modszego brata naczelnika. Dopiero pniej zdaem sobie spraw, e okaza mi znaczne zaufanie, oddajc do mojej dyspozycji miejsce, ktre zwykle wyznacza 57 krewnym najukochaszej z on. Poprzedni lokator pozostawi po sobie mnstwo niemoliwych do zidentyfikowania zawinitek, dzid i strza wetknitych w strzech. (Nie mogem przesta myle o Mary Kingsley, ktra przebywajc wrd ludu Fang, znalaza w swojej chacie ludzk rk). Po rozpakowaniu si umieciem swoje sprzty na belkach dachu. Rozpiem map Poli zdobyt w stolicy. Mapa budzia ogromny podziw Dowayw, a poniewa nie mogli poj jej istoty, prosili, bym wskaza wioski, w ktrych nigdy nie byem. Kiedy potrafiem zadouczyni ich yczeniu, prosili, bym nazwa zamieszkujcych wiosk ludzi, i nie rozumieli, dlaczego umiaem zrobi jedno, a drugiego ju nie. Jako kolejn oznak szczeglnej przychylnoci naczelnik przydzieli mi dwa skadane krzesa, takie jak to, ktre widziaem podczas mojej pierwszej wizyty w Kongle. Okazao si, e s to jedyne krzesa w caej wiosce, i ilekro kto godny pojawia si z

wizyt u naczelnika, zabierano je z powrotem do jego chaty. Kryy wic midzy nami na podobiestwo smokinga, ktrym dzielilimy si z trzema innymi kolegami podczas studiw na uniwersytecie. Umeblowanie mojej chaty stanowio ko z ubitej ziemi najbardziej niewygodne lko, z jakim kiedykolwiek i gdziekolwiek miaem do czynienia. Za niewyobraaln kwot pienidzy kupiem sobie cienki materac wypchany bawen, na ktry naczelnik spoglda z zawici. ka wzbudzay w nim silne emocje. Wyzna mi, e chciaby umrze na elaznym ku, ktre zostawiby w spadku synowi. - Termity nie dayby rady go zje - chichota wesoo. Byyby wcieke. W cigu trzech pierwszych tygodni lao z nieubagan gwatownoci. Powietrze byo przesycone wilgoci. Ple pokazywaa si na kadej nie osonitej powierzchni i bardzo si baem o obiektyw mojego aparatu. Spdzaem czas, prbujc przyswoi sobie podstawy jzyka. Afrykanie s zwykle dwu- lub trjjzyczni, przynajmniej w pewnym zakresie, lecz w wikszoci przypadkw nie maj adnych dowiadcze w uczeniu si jzyka inaczej jak podczas spotka towarzyskich. Idea zapisywania czasownika we wszystkich jego formach, czasach, trybach dla zapoznania si z systemem gramatycznym jest im z gruntu obca. Ucz si swoich jzykw w dziecistwie i z atwoci przechodz z jednego na drugi. Dowayowie nie zdawali sobie sprawy, jak trudno moe sprawia ich mowa przybyszowi z Europy. Ich jzyk jest jzykiem tonalnym i wysoko gosu podczas wymawiania wyrazu wywiera kolosalny wpyw na jego znaczenie. Wiele jzykw afrykaskich ma dwa tony, jzyk Dowayw ma ich cztery. Nietrudno rozpozna, czy ton jest wysoki, czy niski, ale pomidzy nimi moe by wszystko. Spraw komplikowa dodatkowo fakt, e Dowayowie operowali wysokoci dwiku przy tworzeniu gosek przejciowych, wysoko dwiku moga by te zakcana przez ssiednie wyrazy. Do tego wszystkiego naleao jeszcze dooy kwestie dialektw. Na niektrych obszarach tony zleway si ze sob, uywano take odmiennego sownictwa i innej skadni. Poniewa liczy si ton wzgldny, trudno mi byo z pocztku przestawi si z rozmowy z kobiet o wysokim gosie na rozmow z mczyzn, u ktrego tony wysokie mogy by mniej wicej na poziomie tonw niskich u kobiety. Ale najbardziej przygnbiao mnie co, co stao si bez maa norm. Spotykaem Dowaya i pozdrawiaem go. Nie miaem z tym adnego kopotu. Mj asystent wiczy ze mn dugo i wytrwale: - Czy niebo jest dla ciebie czyste? - Dla mnie niebo jest czyste. Czy dla ciebie take jest czyste? - Dla mnie take jest czyste. Przez to wszystko naleao przej przy kadym powitaniu. Anglicy skonni s nie przywizywa wielkiej wagi do zwyczajw tego rodzaju, uwaajc je za zwyk strat czasu, lecz Dowayowie nie spiesz si tak jak my i atwo ich urazi, gdy si je zaniedba. Po powyszym wstpie naleao powiedzie co nieistotnego, na przykad: - Jak idzie w polu? Albo: - Skd wracasz? Twarze moich rozmwcw wyduay si w gbokim zdziwieniu. Mj asystent wtrca si i mwi - syszaem na wasne uszy - dokadnie to samo, co ja. Twarze si rozjaniay: 58 59

- Aaa, rozumiem... - Przerywali na chwil. - Ale dlaczego on nie zna naszego jzyka? Jest przecie z nami ju dwa tygodnie. Dowayowie s tak zego zdania o swoim jzyku - nawet ich naczelnicy nie chc posugiwa si tym topornym, mao subtelnym narzdziem, niewiele lepszym od wycia zwierzt - e trudno im poj, jak kto moe mie kopoty z nauczeniem si go. W rezultacie, jeli o jzyk idzie, s kiepskimi informatorami. Pokusa, by posugiwa si jzykiem handlu, jzykiem Fulanw, bya ogromna. Syszaem o tym co nieco jeszcze w Londynie, gdzie dostpne s rozmaite pomoce naukowe, sowniki i podrczniki. Utaro si jednak, e materia "nie liczy si", jeli nie jest zgromadzony w jzyku rdzennym. I rzeczywicie, znalazem rozmaitego rodzaju znieksztacenia w danych zebranych w jzyku Fulanw, ktry cay obszar "nieczystych" zawodw: "kowal, grabarz, fryzjer, wykonujcy obrzezanie, uzdrawiacz", przedstawia inaczej ni mowa Dowayw. Zgodnie z wczeniej posiadanymi przeze mnie informacjami, zawody te miay by wykonywane przez jedn i t sam osob, podczas gdy "kapana" z grupy tej wyczano. Tymczasem u Dowayw najbardziej wyizolowany jest kowal, a pozostae zajcia dzielone s wedle innych kryteriw. Trzeba te wspomnie, e Dowayowie nie rozmawiaj zwykle w jzyku Fulanw midzy sob. W mojej wiosce by wprawdzie jeden mczyzna, ktry nie chcia rozmawia w innym jzyku nawet z przyjacimi, ale by to typowy art z gatunku, w ktrym Dowayowie gustuj. Czowiek ten, pracujc w polu, uskara si gono: Jake to tak? On, dostojny Fulan, ma pracowa z dzikusami? Wrd rosncego zadowolenia suchaczy wylicza skrupulatnie rozmaite wady Dowayw, tej rasy psw, a do chwili, gdy ludzie pokadali si ze miechu, nie mogc zapa tchu. Uwaano za niezmiernie zabawne, e upieram si w rozmowie z owym czowiekiem przy moim ubogim jzyku Fulanw, i czasami odgrywalimy co na ksztat przedstawienia na dwa gosy. Naduywanie jzyka handlowego byoby dla mnie niekorzystne. Mgbym z jego pomoc przeprowadza wywiady, lecz nie prawdziwe rozmowy. Dowayowie posuguj si uproszczon form jzyka Fulanw, pozbawion wszelkich nieregularnoci. Sens sw zostaje niejednokrotnie zmieniony tak, by odpowiada pojciom Dowayw. Ponadto tylko dziki znajomoci ich wasnego jzyka mogem wychwytywa sowa przeznaczone nie dla moich uszu. Pewnego razu wyruszyem w gry do najdalszych zaktkw kraju Dowayw. Wiele tamtejszych dzieci nigdy nie widziao biaego czowieka, wrzeszczay wic przeraone, pki doroli nie uciszyli ich i nie wyjanili, e to biay naczelnik z Kongle. mialimy si razem z ich lku i palilimy razem tyto. Jestem niepalcy, ale stwierdziem, e palenie jest mi pomocne w dzieleniu si z tubylcami tytoniem i w zacienianiu wizi towarzyskich. Gdy si oddalaem, jedna z dziewczynek uderzya w pacz i syszaem, jak chlipie: "A ja chciaam zobaczy, jak on zdejmie bia skr". Zapamitaem to zdanie, by spyta pniej, co miaa na myli - tajemnica dziwnych sformuowa tkwia zwykle w bdnym interpretowaniu przeze mnie wysokoci dwiku lub w nieznajomoci jakiego homonimu. Gdy poprosiem o wyjanienie, mj asystent wyglda na bardzo zaenowanego. Zabraem si wic do obaskawiania go opracowan specjalnie na podobne okolicznoci metod, powicajc mu ca uwag. Dowayowie s czsto wymiewani przez okoliczne plemiona za swoj "dziko"

i zamykaj si w sobie na najlejsze podejrzenie, e nie traktuje si ich powanie. Z wielkimi oporami Matthieu wyzna mi, e wedug wierze Dowayw wszyscy biali ludzie mieszkajcy przez duszy okres w ich kraju s wcieleniem zmarych czarownikw. A zatem pod bia skr, ktra nas skrywaa, bylimy czarni. Widziano, e kiedy id spa, zdejmuj bia skr i wieszam j na wieszaku. Gdy jestem w misji, ja i inni biali ludzie zacigamy na noc zasony, zamykamy drzwi na klucz i zdejmujemy biae skry. Naturalnie zadeklarowa pogardliwie, e on w to nie wierzy, lustrujc mnie wzrokiem od stp do gw jakby z obaw, e mgbym w jednej chwili powrci do swojego czarnego wygldu. Te wierzenia wyjaniay obsesyjne pragnienie prywatnoci u ludzi z Zachodu. Wyjaniay take rozdranienie, ktrym Dowayowie reagowali czasami na moje potknicia jzykowe po miesicach pobytu wrd nich. Uwaali je za bezsensowne prby maskowania mojej prawdziwej natury. I tak wszyscy 60 ~ 61 wiedz, e potrafi zrozumie to, co chc. Dlaczego wic upieram si, e ich jzyk jest mi obcy? Nie min rok mojego pobytu wrd Dowayw, gdy usyszaem, jak mwi o mnie "nasz biay", i poczuem si dumny. Byem pewien, e moje wysiki na rzecz doskonalenia jzyka, cho niepene i niedoceniane, odgryway du rol w "akceptowaniu antropologa". Ale atwo mwi o tym wszystkim po fakcie. W owych trzech pierwszych tygodniach wiedziaem tylko, e zabraem si do nauki jzyka, ktrego nie sposb si nauczy, e Dowayw nie ma w wiosce, ktra tonie w deszczu, e czuj si saby i potwornie samotny. W takiej sytuacji, jak wikszo antropologw, szukaem ratunku w zbieraniu faktw. Jestem pewien, e mnogo konkretnych danych w monografiach antropologicznych wywodzi si nie z waciwej im wartoci czy zainteresowania nimi naukowcw, lecz z postawy: "gdy wtpisz, zajmij si konkretami". Jest to w pewnym sensie podejcie zrozumiae. Naukowiec pracujcy w terenie nie moe zawczasu przewidzie, co okae si wane. A skoro ju zanotowa jakie dane w notesie, odczuwa siln niech do pominicia ich w monografii, pamita je bowiem jako przebywane w skwarze kilometry lub godziny spdzone na "urabianiu" ludzi. Nie sposb poza tym dokona selekcji, nie majc spjnego obrazu tego, co si chce osign - a wikszo monografii antropologicznych pisana jest przez ludzi, ktrzy za cel stawiaj sobie "napisanie monografii antropologicznej" i nic ponadto. Wychodziem wic kadego dnia wyposaony w tyto oraz notes i w szale nieuporzdkowanej aktywnoci mierzyem krokami pola, kalkulowaem wydajno, liczyem kozy. Miao to przynajmniej t zalet, e Dowayowie otrzaskali si z moimi dziwacznymi i niewytumaczalnymi zachowaniami, ja za zaczem poznawa ich imiona. Sporo bzdur napisali ci, ktrzy ich pisa nie powinni, o tak zwanym "akceptowaniu antropologw". Sugerowano nawet czasami, e tubylcy zaczynaj postrzega gocia odmiennej rasy i kultury jako osob we wszystkim podobn do miejscowych. Tak niestety nie jest. W najlepszym razie moe czowiek liczy na to, e bdzie traktowany jako nieszkodliwy idiota, ktrego obecno przynosi wiosce okrelone korzyci.

Jest mianowicie rdem pienidzy i daje ludziom prac. Punkt zwrotny w moich stosunkach z tubylcami nastpi po okoo trzech miesicach, kiedy to naczelnik da mi do zrozumienia, e chce odebra pozostawion do mojej dyspozycji chat. Kwestia zostaa w szczegach przedyskutowana i przyznaem, e najlepszym rozwizaniem byoby wybudowanie wasnego domostwa. Miao mnie to kosztowa zawrotn sum czternastu funtw szterlingw i pozwolio zatrudni syna specjalisty od obrzeza, ktry zarczy o moich dobrych intencjach swojemu ojcu, bratu naczelnika, ktry z kolei nauczy mnie wielu rzeczy zwizanych z polowaniem, oraz siostrzeca miejscowego uzdrawiacza, ktry skontaktowa mnie ze swoim wujem, i tak dalej. Mj samochd suy naturalnie jako lokalny ambulans i takswka. Kobiety zawsze mogy poyczy ode mnie soli i cebuli. Miejscowe psy wiedziay, e mam mikkie serce, wic gromadziy si pod moj chat, ku wciekoci Matthieu. Garncarze i kowale nigdy przedtem nie robili takich interesw. Moja obecno dodawaa prestiu naczelnikowi. Pilnowa wic, abym wiedzia o kadej uroczystoci w okolicy i mg zaoferowa mu podwiezienie. Funkcjonowaem jako bank dla ludzi z maymi pienidzmi i wielkimi oczekiwaniami. Ci, ktrzy potrzebowali czci zamiennych do rowerw lub lamp, liczyli na moje porednictwo w dokonywaniu zakupw. Chorzy zaopatrywali si u mnie w leki. Prawd jest, e byem te uciliwy. Przycigaem do wioski obcych, na co patrzono niechtnie. Zamczaem moich gospodarzy gupimi pytaniami i w dodatku nie rozumiaem odpowiedzi. Istniao te niebezpieczestwo, e bd rozpowiada o tym, co syszaem i widziaem. Byem niewyczerpanym rdem towarzyskich niezrcznoci. Pewnego razu na przykad spytaem jednego z mczyzn, czy musi powstrzyma si od kontaktw seksualnych przed polowaniem. Pytanie samo w sobie byo cakiem w porzdku, lecz w zasigu suchu znajdowaa si akurat jego siostra. Oboje - i on, i ona - rzucili si biegiem w przeciwnych kierunkach; wydajc gone, jkliwe odgosy. Przed paroma sekundami siedziaem w chacie, gawdzc z trzema mczyznami. W mgnieniu oka chata opustoszaa, zosta tylko mj asystent i zorzeczy, trzymajc si za gow. Ogrom obrazy moralnoci, ktrej si dopuciem, by 62 ;~ 63 przedmiotem penych oburzenia szeptw przez kilka nastpnych tygodni. Moje do chwiejne panowanie nad jzykiem stanowio rwnie nie lada zagroenie. O sprono w jzyku Dowayw nie trudno. Zmiana intonacji partykuy dodawanej do zdania twierdzcego, by uczyni z niego pytanie, przeistacza ow partyku w najbardziej nieprzyzwoite ze sw, co w rodzaju "cipa", Konfuzji i rozbawienia doznawali wic Dowayowie, gdy pozdrawiaem ich sowami : "Czy niebo jest dla ciebie czyste, cipo?". Ale moje kopoty nie koczyy si na pytajniku i vaginie. Podobne problemy przeladoway kwestie zwizane z jedzeniem i kopulowaniem. Pewnego dnia wezwano mnie do chaty naczelnika i przedstawiono zaklinaczowi deszczu. Bya to najbardziej potrzebna mi znajomo, o ktr wierciem naczelnikowi dziur w brzuchu od tygodni. Gawdzilimy uprzejmie, prbujc wzajemnie si wybada, Ja niby nie wiedziaem, e on potrafi wywoa deszcz - to ja miaem stanowi obiekt jego zainteresowania, Sdz, e zaklinacz by pod wraeniem mojej penej szacunku postawy. Umwilimy si, e g odwiedz. Spieszyem si, bo pierwszy raz od miesica udao mi si zdoby troch misa i zostawiem je na ogniu pod opiek mojego asystenta. Podniosem si wic i ucisnlimy sobie donie. - Pjd ju - powiedziaem bo wanie gotuj miso.

- To przynajmniej chciaem powiedzie, lecz z powodu bdnej intonacji oznajmiem ku zaskoczeniu zebranych: - Pjd ju, bo wanie gotuj miso. To przynajmniej chciaem powiedzie, lecz z powodu bdnej intonacji oznajmiem ku zaskoczeniu zebranych: - Pjd ju, bo wanie kopuluj z kowalem. Ludzie we wsi szybko nabrali wprawy w przekadaniu tego, co powiedziaem , na to , co miaem na myli. Trudno wic oceni, w jakim stopniu poprawiaa si moja znajomo jzyka, a w jakim stopniu udao mi si nauczy miejscowych mojego wasnego pidin. Niewtpliwie wszak moj podstawow zalet w oczach Dowayw byo rozbudzanie ich ciekawoci. To nieprawda, e nuda stanowi bolczk waciw rozwinitej cywilizacji. ycie w afrykaskiej wsi jest naprawd bardzo nudne, nie tylko dla przybysza z Zachodu nawykego do bogactwa zmieniajcych si kadego dnia bodcw, lecz take dla samych jej mieszkacw. Kade najdrobniejsze i kady skandalik s z upodobaniem roztrzsane, kada nowo apczywie wychwytywana, kada zmiana witana jako ucieczka od monotonii. Lubiano mnie, poniewa tkwi we mnie walor rozrywki. Nikt nie potrafi przewidzie, co te si za moj spraw wydarzy. Moe pojad do miasta i przywioz jakie nowe cudo albo nowe historyjki. Moe kto przyjedzie do mnie w odwiedziny. Moe podczas nastpnej wizyty w Poli uda mi si dosta piwo. Moe znowu wyskocz z jak gupot. Byem niewyczerpanym rdem tematw do rozmowy. Wymyliwszy ju wszystkie rodzaje bezcelowych czynnoci, odczuem potrzeb planowego dziaania. Najwaniejsze byo poranne wstawanie. O tej porze roku wikszo wieniakw sypiaa w niewielkich szaasach na polu, by zapobiec spustoszeniom, czynionym w uprawach przez bydo. W zasadzie Dowayowie powinni spdza bydo na noc do zagrody we wsi, rzadko jednak zadaj sobie taki trud. Zgodnie z tradycj pilnowanie i pasienie byda przypada w udziale maym chopcom, lecz w dzisiejszych czasach mali chopcy musz chodzi do szkoy. Bydo bka si wskutek tego po polach, wyrzdzajc wielkie szkody. Kobieta wie, e stratowane pole stanie si dowodem na jej cudzostwo i m jeszcze j za to obije, dlatego kobiety s szczeglnie czujnymi stranikami. Wobec ryzyka utraty ywnoci na nastpny rok pozostaj na polach przez dugie tygodnie. Bardzo nieliczne, ktre odwiedzaj wiosk, wracaj na pole wczenie rano. Prbowaem zatem by na nogach z pierwszym brzaskiem, by pozdrowi mieszkacw, zanim opuszcz wi. Pozdrawianie ma w Afryce wielk tradycj. Obejmuje ono take wizyty nieznanych osb, ktre siedz u ciebie po kilka godzin, udaremniajc zarazem wszelkie prby rozwinicia rozmowy. Naga zmiana tematu jest zwyk niegrzecznoci, dlatego mwi si wci o tym samym - o polu, o bydle, o pogodzie. Ma t dla neofity okrelone zalety: ograniczone sownictwo, prost konstrukcj zda oraz moliwo zadziwienia rozmwcy wyuczon na pami okrg fraz. Ledwie, ku zadowoleniu obu stron, stao si zado pozdrowieniom, przystpowaem do niadania. Poywienie byo w kraju Dowayw istotnym problemem, jeden z moich kolegw, ktry pracowa na poudniu Kamerunu, w pasie dungli, opowiada mi niezwyke historie o przysmakach, jakie na mnie czekaj. Banany miay rosn pod samymi drzwiami, awokado - spada z drzew pod moje stopy, w brd te miao by misa. Niestety ja mieszkaem bliej pustyni ni dungli, a Dowayowie wszelkie swe uczucia ulokowali w prosie. Potrafili nie je niczego innego w obawie przed nieznan chorob. Rozmawiali o prosie, spacali dugi prosem, wytwarzali piwo z prosa. Gdy czstowao si ich ryem albo pochrzynem, jedli, lecz gorzko ubolewali, e nie smakuj tak jak proso. Spoywali proso z kwanym, kleistym sosem jarzynowym, sporzdzanym z lici dzikich rolin. Od czasu do czasu mona byo czego takiego sprbowa, ale Dowayowie jedli to

dwa razy dziennie, rano i wieczorem, kadziutekiego dnia. Gotowane proso smakuje jak gips. aowali, e nie chc go kupowa. Ziemia w krainie Dowayw nic nie kosztuje. Mona bra, ile si chce, i budowa dom, gdzie si chce. Nie prowadzi to wszake do nadprodukcji rolniczej. Tubylec uprawia najmniej, jak moe. Przygotowanie gruntu i zbiory s zbyt cik prac. Najgorsze jest motykowanie, konieczne przez poow okresu wegetacji. By uly monotonii tego mozou, organizuje si wielkie piwne przyjcia, robotnicy pozostaj w miejscu pracy tak dugo, jak dugo jest piwo, a nastpnie wyruszaj na inne przyjcie, zabierajc ze sob gospodarza. W ten oto sposb samotno pracy przerywana jest wsplnot pijastwa. Proso osiga w miecie wysokie ceny, lecz Dowayw nie pocigaj tamtejsze rynki. Kontrol nad nimi sprawuj bowiem handlarze z plemienia Fularw, ktrzy spodziewaj si stu, a nawet dwustu procent zysku na wszystkim, czego si dotkn. Poniewa kontroluj take transport, wynagrodzenie, ktre mgby otrzyma rolnik Dowayo, byoby bardzo niskie. Dowayowie skonni s zatem uprawia tylko tyle, by zaspokoi potrzeby wasne i ewentualnie towarzyskie, jeli zanosi si na jakie uroczystoci. Rezerwy s niewielkie i kiedy przed zbiorami deszcze padaj obfitsze ni zwykle, moe wystpi klska godu. Prba kupienia czegokolwiek w kraju Dowayw przypomina pynicie pod prd. Francuzi roztropnie wprowadzili podatki; nie przynosiy wprawdzie dochodu, ale miay zmusi Dowayw do posugiwania si pienidzmi. Jednak Dowayowie wci wol prowadzi handel wymienny i zaciga dugi, ktre wona spaci szlachtujc bydo - anieli mie do czynienia z pienidzmi. Skoro dali mi proso, bd musia zapaci za nie misem albo prosem kupionym w miecie. Dowayowie trzymaj bydo nie po to, by je doi lub karmi na miso. Bydo jest karowate, w przeciwiestwie do byda Fularw pozbawione garbw, i prawie nie daje mleka. Dowayowie twierdz take, e ich bydo jest "bardzo gwatowne", cho nie zebraem na to adnych dowodw. Najlepiej byoby zabija je wycznie na szczeglne okazje. Po mierci bogatego czowieka, ktry mia, powiedzmy, czterdzieci sztuk byda, powinno si zabi dziesi sztuk, a nawet wicej, i miso rozda krewnym zmarego. Dzisiejsze scentralizowane rzdy staraj si zapobiega tak zwanemu marnowaniu zasobw, ale zwyczaj jest nadal przestrzegany. Take inne ceremonie przewiduj zabijanie byda dla zmarych, bydem paci si rwnie kupujc on. Dlatego rozrzutne obracanie zwierzt w miso lub pienidze spotyka si z oporem modych mczyzn, majcych na oku oenek. Ilekro dostawaem miso, zwaszcza od naczelnika Kongle, zawsze dowiadczaem gwatownego przejcia z niedostatku w nadmiar. Zuuldibo upiera si, by mi podarowa cay udziec, czyli zdecydowanie wicej, ni mogem zje, zanim miso ulegoby zepsuciu. Miaem wic kilku podkonsumentw paskiego gestu naczelnika, ktrym przekazywaem miso w zamian za jajka. Nie powiem, eby jajka byy a tak atrakcj. Dowayowie zazwyczaj ich nie jedz, sam pomys napawa ich obrzydzeniem. "Nie wiesz, skd wychodz?", pytaj. Jajka nie s czym do jedzenia, tylko czym, z czego wylgaj si kurczta. Przynoszono mi wic uprzejmie jajka trzymane od tygodni w upalnym socu, a ja folgowaem wyobrani. Pawienie ich, jak to czyniono z wiedmami, nie zawsze wystarczao, by wyselekcjonowa te niedobre. Jajka niewiee po przekroczeniu pewnego etapu wewntrznego zepsucia id bowiem na dno podobnie jak wiee. Wielekro moja nadzieja na zjedzenie jajka ulatywaa, gdy rozbijajc

jedno po drugim, wdychaem gsty fetor, bijcy z ich niebieskawozielonych rodkw. Nie majc moliwoci stoowania si gdziekolwiek indziej, postanowiem hodowa wasne kurczta. Ale i to nie zostao 66 ~:~ 67 uwieczone sukcesem. Niektre z kurczt kupiem, inne mi podarowano. Kurczta Dowayw s, oglnie rzecz ujmujc, kociste i ohydne i przypominaj w smaku kulki naftalinowe. Odpowiednie postpowanie jednak robi swoje. Karmiem je ryem i owsiank, co w opinii Dowayw, ktrzy nigdy nie karmi kurczakw, byo szczytem ekstrawagancji. Wreszcie zaczy si nie. Jem snu marzenia o jedzeniu wieego jajka kadego dnia. Siedziaem w chacie, napawajc wzrok zdobycz pierwszego poranka, gdy w drzwiach pojawi si mj asystent z wyrazem wielkiej satysfakcji na twarzy. - Zauwayem, e kurki nios jajka - wykrzykn - wic zabiem wszystkie, eby nie usza z nich caa energia! Po tym zdarzeniu skaniaem si raczej ku ograniczaniu niada do owsianki i mleka z puszki, ktre nabywaem w sklepie misji. Jedn z podstawowych upraw w Kamerunie jest herbata, zwykle nie mona jej jednak kupi w Poli. Dostpna bya natomiast herbata nigeryjska, prawdopodobnie przeszmuglowana przez granic. Mj asystent jada zwykle ze mn, twierdzc, e nie mona przekn pokarmw tych dzikusw, Dowayw z gr. Po paru miesicach zauwayem, e niepokojco obrasta tuszczem stoowa si w rzeczywistoci zarwno u mnie, jak i u naczelnika. Po niadaniu otwieraem "klinik". W kraju Dowayw jest mnstwo chorb i nie byem zachwycony, e gromadz si one wok mojej chaty. Jednak nawet przy mojej ograniczonej wiedzy i ograniczonych rodkach medycznych byoby nieludzkie odesa chorych z kwitkiem, jak to usiowa czyni z pocztku mj asystent. Zgodnie z afrykaskim pojmowaniem statusu spoecznego uwaa mnie za kogo, kogo naleao pieczoowicie chroni przed kontaktami z posplstwem. Wszystko byo w porzdku, pki rozmawiaem z naczelnikiem albo czarownikami, ale nie powinienem traci czasu na rozmowy z byle kim albo z kobietami. By te szczerze przeraony, gdy konwersowaem z dziemi. Zaj wic strategiczn pozycj przed moim domostwem i wyskakiwa na kadego, kto usiowa si ze mn zobaczy, stajc midzy nami niczym czujny sekretarz przed pokojem wielkiego dygnitarza. Ilekro chciaem komu podarowa papierosa, upiera si, e papieros powinien przej przez jego rce, zanim dostanie si ktremu z Dowayw. W kocu doszo midzy nami do sprzeczki i Matthieu spuci z tonu, ale zawsze potrafi da mi do zrozumienia, e mj nadmierny kontakt ze zwykymi ludmi umniejsza take jego pozycj. Dowayowie przychodzili do mnie z zainfekowanymi ranami i wrzodami, ktre smarowaem antybiotykiem i opatrywaem, doskonale zdajc sobie spraw z daremnoci moich poczyna, gdy Dowayowie nigdy nie osaniali ran i zdejmowali opatrunki, ledwie znaleli si poza zasigiem mojego wzroku. Zdarzyy si te ze dwa przypadki malarii, od ktrej uwaam si obecnie za specjalist, podawaem wic chinin, a mj asystent pilnowa, ebym nie pomyli cyfr, gdy wyjaniaem dawkowanie. Szybko rozniosa si wie, e rozdaj "korzenie" - jak Dowayowie nazywali medykamenty - przeciw malarii i w ogle mam dobre lekarstwa. Byem nieco zdziwiony, gdy pewna stara kobieta uniosa si gniewem i miaa mi za ze, e to ja zaraziem j malari. Rozptaa si wielka dyskusja, ktrej nie

potrafiem niestety ledzi, i kobieta zostaa wyprowadzona wrd miechw i kpin. Po wielu miesicach pracy z uzdrawiaczami i czarownikami zrozumiaem, na czym polega problem. Dowayowie dziel choroby na rozmaite grupy. Istniej choroby "epidemiczne", zakane, na ktre biay czowiek ma lekarstwa, powiedzmy malaria czy trd. S "ze moce" w gowie albo pochodzce od dzikich rolin. S te dolegliwoci spowodowane przez duchy zmarych. I na ostatek s choroby "nieczyste", powstajce wskutek zblienia si do zakazanych rzeczy albo ludzi. Kuracja tych ostatnich polega na okrelonym kontakcie z zabronionymi rzeczami lub ludmi - tymi samymi, ktre wywoay chorob. Usyszawszy, e dysponuj rodkami leczcymi malari, stara kobieta wymylia sobie, e to "nieczysta" choroba i e leczenie si w mojej chacie jest zarazem jej przyczyn. A zatem obecno tak potnego i niebezpiecznego obiektu porodku wsi w istocie dawao podstawy do zgoszenia zastrzee. Pozosta cz poranka spdzaem na wiczeniach jzykowych. Mojemu asystentowi bardzo przypada do gustu rola nauczyciela i znajdowa wiele przyjemnoci w wiczeniu mnie 68 69 do upadego w formach czasownikowych. Mniejszy entuzjazm budziy w nim natomiast umiejtnoci praktyczne, ktrych nabraem przez minionych par tygodni. Prawie zawsze nosiem z sob may magnetofon i zdarzao si, e nagrywaem rozmowy z ludmi w polu. Dowayowie uwielbiali sucha wasnych gosw, cho sam sprzt nie robi na nich wielkiego wraenia. Magnetofonw uywali miejscowi zoci modziecy, wikszo tubylcw miaa wic okazj widywa je od czasu do czasu. Tym natomiast, co wprawiao ich w zachwyt - mruczeli: "cudowne", "czarodziejskie" bya moja umiejtno pisania. Z wyjtkiem kilkorga dzieci Dowayowie byli analfabetami. Dzieci pisay po francusku i dopki badacze nie zajli si mow Dowayw, nikomu nie przeszo przez myl pisa w tym jzyku. Kiedy sporzdzaem notatki w mieszance angielskiego i francuskiego, uwzgldniajc interesujce sformuowania z jzyka Dowayw w transkrypcji fonetycznej, przypatrywali mi si z zadowoleniem caymi godzinami, czekajc w kolejce, by zajrze mi przez rami. A gdy po paru tygodniach potrafiem przeczyta czowiekowi, co do mnie powiedzia podczas naszego ostatniego spotkania, gupieli doszcztnie. Stopniowo rosy zbiory nagranych rozmw, towarzyszcych im biecych notatek i pniejszych interpretacji. Mogem wybra ktr z nich, przeledzi sowo po sowie z moim asystentem, proszc, by uwiarygodni tumaczenie, mogem pracowa nad danym okreleniem czy ktrym z wierze oraz wyjania rnice midzy wyrazami o bardzo zblionych znaczeniach. Kiedy postpowanie takie weszo w zwyczaj, poziom naszego porozumiewania si przy pomocy jzyka wyranie si podnis. Mj asystent stal si o wiele ostroniejszy, ja szybciej si uczyem. Zamiast zbywa mnie znaczeniem przyblionym, wskazywa na trudno szczegu, ktr moglimy rozpracowa w dogodniejszej chwili. Zarzuci te postaw osoby wszechwiedzcej, ktr przyjmowa na pocztku. Lunch skada si z sucharka, czasami czekolady, masa orzechowego, ryu. Potem mj asystent mia wolne na czas sjesty, kiedy byo najgorcej, a ja odpoczywaem na twardym jak kamie ku, piszc przez godzin listy, pic albo rozpaczliwie przeliczajc zasoby finansowe. Po kilku tygodniach zrobio si jeszcze gorcej, od czasu do czasu pada ulewny deszcz, wprowadziem wic zwyczaj popoudniowego pywania.

Woda jest w kraju Dowayw bardzo niebezpiecznym ywioem. Istnieje kilka waciwych dla tego terenu chorb pasoytniczych, z ktrych najgorsza jest motylica. Cierpi na ni wielu Dowayw. Choroba powoduje silne krwawienia wewntrzne, prowadzce do nudnoci, wycieczenia i ostatecznie mierci. Dowayowie yj jednak tak krtko, e niejeden umiera, nim choroba osignie kocowy etap. Wiele razy wielu rnych ludzi mwio mi o motylicy wiele rnych rzeczy. Wedug niektrych autorytetw nieopatrzne zanurzenie stopy w strumieniu uszczliwia ci motylic na cae ycie. Wedug innych trzeba godzinami pawi si w zakaonej wodzie, by zachorowa. Przejedajcy francuski geograf powiedzia mi, e woda jest cakowicie bezpieczna po pierwszych ulewnych deszczach. Widocznie wwczas prd przenosi w d strumieni limaki wodne, ktre s nosicielami pasoyta. Tak wic wyjwszy kpiele w wodach stojcych lub wolno pyncych w porze suchej, ryzyko byo minimalne. Prawdziw tortur stanowi dla mnie widok Dowayw pluskajcych si radonie w zimnym strumieniu, podczas gdy ja podaem z wysikiem jego brzegiem, skpany w pocie i walczcy z pokus zanurkowania. Zreszt i tak niemoliwe byo w tym kraju odbycie jakiejkolwiek dalszej podry bez koniecznoci przejcia rwcego strumienia w brd, czyli zanurzenia si do pasa. Postanowiem zatem uzna za suszn tez geografa i uda si do miejsca, gdzie kpali si mczyni - gbokiego oczka w granitowej skale u stp wodospadu - miejsca zabronionego kobietom, gdy tutaj dokonywano obrzezania chopcw. Kiedy po raz pierwszy poszedem do kpieliska, byo tam paru modziecw, ktrzy wracajc z pola, zatrzymali si, by si umy. Szczegy mojej anatomii stay si przedmiotem wnikliwych ogldzin. Przez nastpne dni przybywao po dwudziestu, trzydziestu mczyzn, pragncych obejrze nowink w postaci biaego mczyzny bez ubrania. Po pewnym czasie warto mojej osoby jako atrakcji gwatownie spada i liczba kpicych si wrcia do normy. Czuem si zawiedziony. 70 ~ 71 "..a Miejsce natomiast byo wspaniae - znajdowao si u stp gry, z ktrej laa si woda zimna i czysta. Oczko, ocienione drzewami, miao piaszczyste dno. Na rnych poziomach wok strumienia znajdoway si wystpy skalne, gdzie leao si, korzystajc ze wszystkich moliwych kombinacji ciepa i zimna. Matthieu i ja chodzilimy nad oczko kadego dnia, jeli tylko nie mielimy innych zaj, i tam wanie, w mskim gronie, Dowayowie zaczli rozmawia ze mn o swojej religii i obyczajach. Poniewa wida byo wyranie, e oni wszyscy, wedle miejscowego zwyczaju, s obrzezani, a ja nie, rozmowa spontanicznie zesza na ten wanie temat, ktry w tutejszej kulturze stanowi wicej ni chwilow obsesj. Po kpieli wracalimy przez pola, wypatrujc piwnych przyj, odbywajcych si w okolicy danego dnia. W cieniu plecionki znajdowalimy dwudziestk mczyzn i kobiet na przemian motykujcych i pijcych. Pewien znany francuski urzdnik kolonialny okreli piwo z prosa jako napj majcy konsystencj przetartej grochwki i smak nafty. Opis jest bardzo akuratny. W poowie dnia Dowayowie nie spoywaj niczego innego poza piwem i upijaj si mocno, jak na jego nisk zawarto alkoholu.

Fakt ten stanowi dla mnie rdo nieustannego zdziwienia. Ju na samym pocztku podjem decyzj natury strategicznej, e bd pi miejscowe piwo niezalenie od okropiestw, ktre niewtpliwie towarzysz jego warzeniu. Podczas jednej z pierwszych moich wizyt na przyjciu u Dowayw zostaem poddany surowemu testowi. - Bdziesz pi piwo? - zapytano. - Piwo jest zaorane - odpowiedziaem, le intonujc zdanie. - Odpowiedzia, e tak - wyjani mj asystent zmczonym gosem. Nie mogli si nadziwi. Jeszcze nie syszeli, eby biay tkn tutejsze piwo. Ujwszy kalebas, uznali za stosowne j umy - z szacunku dla mojej egzotycznej wraliwoci. Uczynili to, podajc j psu do wylizania. Psy Dowayw nie s w wikszoci pikne, ten wszake by szczeglnie ohydny: wychudzony, przy otwartych ranach na uchu biesiadoway muchy, a ogromne, rozdte kleszcze zwisay mu u brzucha. Wyliza kalebas ze smakiem. Kalebasa zostaa napeniona i wrczona mi uroczycie. Wszyscy na mnie patrzeli, w promiennym oczekiwaniu. Nie miaem wyjcia. Wychyliem do dna i bknem, e smakowao. Kalebasa wracaa kilkakro. Dziwili si, e nie jestem pijany. Dla czowieka z Zachodu upicie si piwem z prosa jest rzeczywicie niemoliwe - po prostu nie jest si w stanie przyj odpowiedniej iloci. Dowayowie natomiast piwem robionym w browarach upijaj si w okamgnieniu. Nie jest rzadkoci, e pij jedn butelk przez trzy dni, twierdzc, e cay czas s w stanie upojenia alkoholowego. Naczelnik, Zuuldibo, zawsze polowa na takie okazje, nie przepuci adnego piwnego przyjcia, chocia wytrwale odmawia podjcia pracy w polu w ramach rewanu. Najprostsz metod znalezienia przyjcia byo zatem wysanie Matthieu na poszukiwanie Zuuldiba. Poniewa pies Zuuldiba lata za mn, wyczekujc mojej szczodroci, tworzylimy do dziwaczny pochd. Moje pierwsze bezbdne przemwienie do Dowayw brzmiao tak: - Matthieu idzie za naczelnikiem. Ja id za Matthieu. Pies idzie za mn. Sowa te uznano za dowcip najwyszych lotw i czsto je powtarzano. Po zajciach w polu staraem si dotrze o zmroku na rozdroe, ktre mijali ludzie udajcy si ku rnym czciom Kongle. Przycignito tam par przewrconych drzew jako miejsce do siedzenia, mczyni zatrzymywali si, plotkowali i tukli moskity, pki nie nadesza pora jedzenia. Posiek, skadajcy si z owsianki albo byskawicznego puree ziemniaczanego (bardzo drogie wiee ziemniaki gniy w cigu paru dni) oraz zupy z puszki, koczy mj dzie. Kadem si, robiem notatki, zapisywaem problemy do wyjanienia na nastpny dzie i czytaem, co mi wpado w rce. Jedynym moim luksusem bya lampka gazowa, ktr kupiem w Ngaoundere. Wprawdzie musiaem przemierza dwiecie trzydzieci kilometrw, eby wymieni pojemnik gazu, ale pojemnik starcza na jakie dwa miesice, miaem te zapas. Mogem zatem pracowa po zmroku - wielka sprawa, wziwszy pod uwag, e noc zapadaa przed sidm przez 72 y 73 okrgy rok. Dowayowie czsto mnie odwiedzali, eby zobaczy to cudo, i miaem sporo trudnoci z wyjanianiem im, e

to nie elektryczno. Tak wic mino kilka pierwszych tygodni i zaczem powoli wdraa si w tryb tutejszego ycia. Dowayowie tymczasem cigali z powrotem do wiosek, co ulyo nieco ciarowi mojej samotnoci. Nadal jednak dopadaa mnie silna depresja, gdy osaczony przez deszcz, siedziaem w mojej maej chatce. Nie wyzdrowiaem jeszcze cakowicie po ataku malarii. Powodem tego bya po czci jednorodna dieta, ktra nierzadko skaniaa mnie do omijania posikw albo ograniczania ich na tyle, na ile si dao przy zaoeniu, e jedzenie jest jednak podstawowym rdem energii yciowej. Trzeba byo miesicy, ebym odczu jakikolwiek postp w nauce jzyka. Zanim to si stao, trwaem w przekonaniu, e wrc, nie nauczywszy si niczego i niczego nie rozumiejc. Najgorsze za byo to, e Dowayowie z rzadka, jeli w ogle, zdawali si robi cokolwiek, wierzy w cokolwiek, angaowa si w jakkolwiek aktywno symboliczn. Oni jedynie egzystowali. Moje lki, e nie zdoam przeledzi niczego poza marn czci czego, co wok mnie mwiono, zaczy skrupia si na moim nieszczsnym asystencie. Wydawao mi si, e przekazuje mi wycznie bdne formy gramatyczne. Zaczem wtpi, czy rozumie choby poow z tego, co do niego mwi, i czy on w ogle zna dialekt Dowayw z gr. Widziaem czasami, jak wymienia ukradkowe spojrzenia z innymi mczyznami, gdy mwiono o pewnych sprawach, i wietrzyem w tym konspiracj. Sytuacja asystenta biaego badacza jest na pewno nieatwa. Miejscowi oczekuj, e bdzie trzyma ich stron w kadym konflikcie z jego chlebodawc. W spoeczestwie afrykaskim ycie czowieka, ktry ciga na siebie gniew ziomkw, moe by naprawd bardzo niewygodne. Jednoczenie chlebodawca widzi w nim swego przedstawiciela wobec miejscowej spoecznoci i oczekuje informacji o jej zamierzeniach i kontaktach. Dla uganiajcego si za prawd etnografa praca za porednictwem niepojtych zobowiza na poy niepimiennego chopca jest zajciem frustrujcym. Sytuacj pogarsza jeszcze fakt, e kada ze stron moga mie zgoa odmienne wyobraenie o tym, czego od niej oczekiwano. Opierajc si na dowiadczeniach z misjonarzami, wikszo Dowayw uwaaa, e kady biay jest fanatycznym chrzecijaninem. Byli wic niezmiernie zdziwieni, e mj asystent chodzi co niedziela na spotkania modlitewne, a ja nie. Musiaem udawa, e niby to przypadkiem natykam si na wracajcych z owych spotka chrzecijan, i spdzaem z nimi troch czasu, pokazujc w ten sposb, e moja nieobecno na modlitwach nie wynikaa z poczucia wyszoci. Pocztkowo martwiem si, e nie potrafi wycign od Dowayw wicej ni dziesiciu sw na krzy za jednym zamachem. Kiedy prosiem, eby mi co opisali - uroczysto czy zwierz - mwili jedno albo dwa zdania i milkli. Musiaem zadawa nastpne pytania dla uzyskania dalszych informacji. Niezbyt mnie to zadowalao, poniewa kierowaem wwczas ich odpowiedziami w wikszym stopniu, ni to nakazywaa metodyka bada terenowych. Pewnego dnia, po bez maa dwch miesicach bezowocnych usiowa, znalazem powd. Dowayowie mieli po prostu cakowicie odmienne reguy prowadzenia konwersacji. Podczas gdy na Zachodzie uczy si

nas, e nie naley przerywa, gdy mwi inni, w Afryce zasada taka nie obowizuje. Stojc twarz w twarz, trzeba postpowa tak, jak w przypadku rozmowy telefonicznej, kiedy czste wtrcenia i reakcje sowne s potrzebne dla zapewnienia drugiej strony, e wci jest si na linii i powica si uwag rozmwcy. Suchajc czyjej kwestii, Dowayo ponuro spoglda na podog, koysze si w przd i w ty i co pi sekund wymrukuje "tak", "rzeczywicie", "w porzdku". Uchybienie takiemu zwyczajowi powoduje, e interlokutor natychmiast milknie. Ledwie fakt ten dotar do mojej wiadomoci, wywiady z tubylcami ulegy duej zmianie. Gwny problem lea wszak nie tyle w wiernoci czy uczciwoci mojego asystenta, ile w jego wieku. Wiek okrela w Afryce status czowieka. Dowayowie okazuj szacunek, nazywajc drugiego "starym czowiekiem". Dlatego nestorzy Dowayw, zwracajc si do mnie, nazywali mnie "starym czowiekiem" albo "dziadkiem". Byo czystym skandalem, 74 ~ 75 e siedemnastoletnie dziecko uczestniczyo w rozmowie tak mdrych starcw jak my. Ja mogem go po prostu nie dostrzega, ale Dowayw jego obecno kua w oczy. W pniejszym okresie starszyzna stanowczo go odprawiaa, zanim prze- , szlimy do najwaniejszych spraw, i wszelkie problemy jzykowe musiaem konsultowa z nim po fakcie. Na szczcie mia jakie niejasne powizania z ludmi gwnego zaklinacza deszczu i to wystarczyo, by usprawiedliwi jego obecno przy mnie w pocztkowym okresie mojej pracy. W przeciwnym razie musiabym wrci - jak inni, ktrzy pracowali wrd Dowayw - wicie przekonany o niedorzecznym uporze tego ludu. "Kamerunie, kolebko naszych ojcw" Jedynym wyomem w ustalonym porzdku zaj byy moje pitkowe spacery do miasta. Usprawiedliwiaa je konieczno odebrania poczty, przychodzcej z Garoua wanie tego dnia. Sprawa pachniaa jawnym faszem, albowiem poczta przychodzia w pitki jedynie w teorii. Naczelnik Poli, z plemienia Fulanw, mia kontrakt na dostarczanie poczty swoj ciarwk, ale kiedy to robi i czy w ogle to robi, zaleao wycznie od jego kaprysu. Jeli mia ochot spdzi par dni w miecie, spdza par dni w miecie, a poczta przyjedaa dopiero w nastpnym tygodniu. Byo mu dalece obojtne, e nauczyciele i inni urzdnicy nie dostan zapaty, e przetrzymuje lekarstwa dla szpitala, e caemu miasteczku moe to by nie na rk. Co wicej, poczta dziaaa tak powoli, e przez pierwsze dwa miesice dostawaem jedynie listy z banku w Garoua, i to ze skandalicznie niedokadnymi wycigami z moich rachunkw. Wskutek jakich czarw miaem nagle trzy konta: jedno w Jaunde, jedno w Garoua i jeszcze jedno, nie wiadomo dlaczego, w miecie, w ktrym nawet nigdy nie byem. Istotn cech "odbierania poczty" bya rozka z moim asystentem. W yciu nie spdziem tyle czasu w nieprzerwanym towarzystwie jednej i tej samej osoby i zaczynaem si powoli czu jak kto polubiony wbrew wasnej woli najmniej odpowiedniemu partnerowi. Std pitkowe popoudnia rozpoczynay si od radosnego filtrowania wody na drog, trwaem bowiem przy postanowieniu odbywania jej na piechot. Po pierwsze dlatego, e

w Poli nie mona byo dosta paliwa, naleao wic gospodarowa nim oszczdnie, a po drugie dlatego, e gdybym jecha, musiabym zabra ze sob p wsi. W porze deszczowej, kiedy wody szybko pyny, zadowalaem si uzdatnianiem wody do picia, stosujc samo filtrowanie. W porze suchej, gdy wszystkie zbiorniki wodne staway si cuchncymi, stojcymi kauami, trzeba byo wod gotowa albo dodawa do niej chloru. Moja butelka na wod okropnie bawia Dowayw, dziwili si, e litr wystarcza mi na wiksz cz dnia, i brali to za osobliw cech biaego czowieka. Dowayowie mieli wasny system ograniczania sobie wody - mj by jedynie logicznym rozwiniciem ich systemu. Kowale na przykad nie mogli czerpa wody razem z innymi Dowayami, ale j od nich dostawali. Dowayowie z nizin nie mogli pi wody Dowayw z gr, pki nie zostali poczstowani. Zaklinacze deszczu nie mogli pi deszczwki. Bya to cz systemu regulowanej wymiany, ktra rzdzi przepywem kobiet, ywnoci i wody pomidzy tymi trzema grupami. Poniewa nie wymieniaem ywnoci ani kobiet z innymi grupami, naleay mi si jakie wasne ograniczenia tyczce wody. Dowayom nie wolno byo tkn mojej wody, pki nie wsadziem im jej dosownie w rce, gdy wierzyli, e picie mojej wody bez pozwolenia skoczy si dla nich chorob. Dziewiciokilometrowy spacer kamienist drog by, oglnie rzecz biorc, przyjemnym wytchnieniem od przepraw przez botniste pola. Po paru miesicach na moich stopach i kostkach panoszyy si najrozmaitsze grzyby, szyderczo ignorujce wszelakie medykamenty, ktre z sob przywiozem. Podczas deszczw spodnie starczay na miesic. Po tym czasie po prostu gniy od dou. Szorty byy niewtpliwie dobrym rozwizaniem, wprawiay jednak w pospny nastrj mojego asystenta, bo ludzie cieszcy si powaaniem nie nosz szortw; co wicej, krtkie spodnie nie chroni przed kolcami, ostrymi trawami czy parzcymi trzcinami, ktrych peno w buszu. Znalazszy si w miasteczku, udawaem si do baru, jak i inni niepoprawni oczekujcy na poczt. Czasami piwo pomagao nam przetrwa owo siedzenie i nasuchiwanie odgosw pocztowej ciarwki. Czasami odwiedzaem targ, tworzony 78 przez poaowania godn grup starych mczyzn i kobiet, handlujcych to garci pieprzu,, a to sznurkiem paciorkw. Nie wierzyem w ekonomiczn opacalno tego zajcia, mogli je uprawia jedynie dla zabicia nudy. Na drugim kocu miasteczka urzdowa rzenik, u ktrego dwa razy w tygodniu pojawiao si miso. Wiksz jego cz zamawiali z wyprzedzeniem zamoni mieszkacy. Pozostali mogli jedynie dosta nki i wntrznoci, ktre dzielono siekier, a poniewa nie uywano wagi, ilo towaru otrzymywanego za t sam cen znacznie si rnia. W pobliu krcili si rozmaici funkcjonariusze, wczdzy wszelkiego autoramentu, andarmi trzymajcy si za rce i wszdobylskie dzieci. Dziki pitkom zaznajomiem si z kilkoma nauczycielami. Jedn z postaci godnych uwagi by Alphonse. Alphonse, ogromny Poudniowiec, zosta oddelegowany do szkoy podstawowej do buszu w okolicach rzeki Faro. Jest to tak odlega cz Kamerunu, e w gruncie rzeczy naley ju do Nigerii. Czciej ma si tam do czynienia z nigeryjskimi pienidzmi i towarami ni z kameruskimi, kwitnie W najlepsze przemyt. Tam wanie mieszka Alphonse W kompletnym odosobnieniu, pomidzy ludem Tchamba.

Znajomy, ktry wybra si do niego z wizyt, opowiada, e chata bya maleka, a cay dobytek nauczyciela skada si z pary krtkich spodni i dwch sandaw o rnych kolorach. Nie byo tam piwa. Z pocztkiem pory suchej na horyzoncie od strony drogi prowadzcej z Tchamby pojawia si niewielki obok kurzu. Maa plamka stawaa si stopniowo coraz bardziej widoczna - to szed Alphonse. Potykajc si, cign w stron Poli i wo3a: "Piwa! Piwa!". Sadowi si w barze i przepija wszystkie pensje, ktre si uskaday od ostatniego razu. Silnym argumentem przemawiajcym za istnieniem bstw dobroczynnych jest to, e Alphonse nie zjawia si nigdy podczas dugich przerw w dostawach piwa. Mniej wicej o czwartej po poudniu Alphonse nabiera ochoty na tace. By mczyzn postawnym i bardzo uprzejmym, gdy mu si nie sprzeciwiano, lecz nieopanowanym w gnie- ,, wie. Wysyano barmana, wagarujcego nieustannie ucznia jednego z miejscowych nauczycieli, by przynis radio, i ledwie rozbrzmiaa muzyka, Alphonse, niczym wielce osobliwy 79 twr natury, dwiga si z miejsca. Niepomny boego wiata, szura nogami i pocigajc z butelki, jcza z cicha, koysa biodrami, wirowa kroczem, zwiesiwszy gow. Trwao to caymi godzinami, pki nie osign bardziej zaawansowanego etapu, kiedy to musieli ruszy w tany take wszyscy inni, eby go nie urazi. Byo zatem do istotne, czy poczta zdy przyby, zanim Alphonse odczuje potrzeb taca grupowego. Alphonse nie ywi szacunku dla adnych osobistoci, bar peen by wic czasem nerwowo podrygujcych inspektorw podatkowych i andarmw - wszyscy taczyli pod wadczym zarzdem Alphonse'a, ktry wzdycha i umiecha si radonie w swoim kcie. Najwikszym sprzymierzecem Alphonse'a w rozptywaniu tego pieka by inny Poudniowiec, Augustin. Augustin zrezygnowa z ycia rewidenta ksigowego w stolicy i zosta nauczycielem francuskiego. By jeszcze jednym niepoprawnym indywidualist w kraju, gdzie najwysz wag przykadano do nadskakujcego konformizmu. Nie znaem tam nikogo innego, kto by tak jak on odmwi zakupu legitymacji jedynej partii politycznej. Midzy nim a lokalnym sous-prefetem kwito uczucie nienawici, obaj byli bowiem znani ze saboci do cudzych on. Prorokowano skrycie wrd miejscowych funkcjonariuszy, e pewnego dnia Augustin po prostu "zniknie" albo z powodw politycznych, albo z powodu aktywnej dziaalnoci pomidzy onami miejskich Pulanw. Bdc pod wpywem alkoholu, jedzi dookoa miasteczka na wielkim ryczcym motocyklu ku przeraeniu starych i modych, nierzadko te z niego spada, nie odnoszc wszak nigdy dotkliwszych obrae poza powierzchownymi zadrapaniami. Augustina otaczaa aura zbliajcej si katastrofy; dokdkolwiek si uda, sprowadza kopoty. Pewnego razu odwiedziwszy mnie w mojej wiosce, dopuci si jawnego cudzostwa z miejscow matk. Dowayowie oczekuj od kobiet zamnych folgowania zdradzie, a uwodzenie cudzych on traktuj jak zabawny sport. Augustin jednake spkowa z ni w chacie ma, co jest powanym afrontem. M wkrtce si o tym dowiedzia i kierowany logik odpowiedzialnoci grupowej, uzna, e po rekompensat powinien zwrci si do mnie. Przedyskutowaem spraw z naczelnikiem i innymi "oficjalnymi doradcami" i grzecznie odmwiem. M pojawi si przed moj chat ze swymi brami. Ju on zapie Augustina, kiedy ten

przyjedzie do mnie z wizyt nastpnym razem! A co gorsza, obije jego motocykl kijami. Wydao mi si w tej sytuacji zasadne ostrzec Augustina, by nie pokazywa si w wiosce przez jaki czas. eby by w zgodzie ze sw natur, Augustin przyjecha nastpnego dnia, a nawet zaparkowa motocykl przed chat skrzywdzonego ma. Powanie obawiaem si czynw gwatownych lub naraenia na szwank moich stosunkw z Dowayami. I rzeczywicie, m przyby w towarzystwie swoich braci. Augustin postawi przywiezione z miasta piwo. Pilimy wszyscy w milczeniu. Pojawio si jeszcze par piw i natychmiast, wiedziony swym nadzwyczajnym pijackim wchem, ukaza si Zuuldibo. Mj asystent kry niespokojnie w pewnym oddaleniu. Rozdaem tyto. Nagle m, pogrony w penej napicia ciszy, ktr Anglicy kojarz zwykle z nietrzewym mieszkacem Glasgow, zacz piewa cienko pozbawion melodii piosenk. Pozostali mczyni doczyli si ochoczo. M wsta i poszed sobie. Rol antropologa jest by upartym nudziarzem, ktry wypytuje o sens dowcipu, zaczem wic i ja wypytywa o to, czego byem wiadkiem. Sowa piosenki brzmiay: "Och, kto by kopulowa z tak kwan rur?". piewano j, by wymia kobiety. Udobruchany piwem maonek doszed chyba do wniosku, e mska solidarno waniejsza jest od oninej wiernoci. Nigdy wicej nie wspominano o sprawie. Za Zuuldibo i Augustin zostali najserdeczniejszymi przyjacimi i uczestniczyli razem w niejednej hulance. Alphonse i Augustin czsto czekali razem w barze na wypat z owym bezsensownym niepokojem spodziewajcych si rychych narodzin potomka tatusiw. Zawsze dyskutowano na temat obliczania podatku od dochodw. Dowiedziaem si, e kameruski nauczyciel ze szkoy w Poli dostawa takie samo wynagrodzenie, jak ja w Londynie. Dostawa take darmowe bilety lotnicze na linie krajowe, ktre zazwyczaj sprzedawa na czarnym rynku, pki jacy funkcjonariusze nie wyudzili ich podstpem. W gruncie rzeczy pooenie apy na wasnej poczcie smtnie przywodzio na pami znan skdind biurokratyczn przepychank. Naleao sta w kolejce 4 - Niewinny antropolog nieskoczenie dugo, podczas gdy wszelakiego rodzaju szczegy odnotowywane byy skrupulatnie w szkolnym zeszycie. Linie krelono starannie i precyzyjnie przykadano stemple. Dokumenty tosamoci sprawdzano nader szczegowo. Sprawny urzdnik potrafi wydawa jeden list a dziesi minut. Potem byy poprawiny. Ci, co nie dostali poczty, udawali si do baru, by si smuci. Ci, co dostali poczt, te tam trafiali, by si cieszy. Poniewa ju przed sidm zapada zmrok, niezmiennie docieraem do Kongle po ciemku. W Anglii zapominamy, jak czarne mog by noce, bo rzadko znajdujemy si z dala od jakiegokolwiek owietlenia; w kraju Dowayw panoway kompletne ciemnoci i noszenie przy sobie latarki byo absolutn koniecznoci. Dowayowie wzbraniali si przed wychodzeniem poza granice wsi noc; ciemno ich przeraaa. Ludzie toczyli si w dymnym wietle ognisk, pki nie stao si znowu jasno. Poza terenem wsi czyhaj dzikie bestie, czary, olbrzym Pieprzowa Gowa, ktry okada podrnych razami i wprawia ich w osupienie. Dowayowie szczerze si wic dziwili, e wdruj przez busz po ciemku, i uznawali to za ryzykanck miao. To za, e

wdruj samotnie, traktowano jako szalestwo. Ja tymczasem nigdy nie czuem si bardziej bezpieczny ni w opustoszaym buszu po zmroku. Powietrze ochadzao si do temperatury letniej angielskiej nocy, deszcz sab i tylko byskawice przelatyway bezgonie ponad szczytami. Odkrywaem nowe olniewajce gwiazdozbiory. Nieco pniej wschodzi ksiyc i czsto robio si jasno jak za dnia. W okolicy nie byo gronych, duych drapienikw; najwiksze ryzyko wizao si z nadepniciem wa. Panowaa cisza i spokj, odrywaem si od zgieku wioski, doznawaem bogosawionego odpoczynku od prb zrozumienia Dowayw, od tego, e na mnie patrzyli i pokazywali mnie palcami, e na mnie krzyczeli i mnie wypytywali. Jak za dotkniciem czarodziejskiej rdki odzyskiwaem poczucie prywatnoci, ktrego brak jest najwikszym nieszczciem ycia w Afryce. Z moich nocnych wdrwek wracaem bardzo pokrzepiony. Rzadko spotykaem innych ludzi - zwykle pdzili ca grup na zamanie karku, by uj okropiestwom nocy. Byli to gocie, ktrzy nieopatrznie zasiedzieli si w grskich wioskach, mczyni wracajcy z jakich uroczystoci. Na mj widok niektrzy po prostu brali nogi za pas. Nastpnego dnia byo sporo uciechy, gdy opowiadali historyjk o spotkaniu z Pieprzow Gow i o tym, jak umknli jego szponom. Wszyscy przezornie unikali wniosku, e o wiele czstsze spotkania z Pieprzow Gow byy w duej mierze skutkiem moich wyczynw. Uwaano, e strach przed olbrzymem stanowi skuteczne zabezpieczenie przed "wasaniem si" po okolicy kobiet. "Wasanie si" sugerowao cudzoone zwizki. Mczyni zostawiali nawet na rozstajach maskotki z zi, ktre miay zamienia si w Pieprzow Gow. Straszenia kobiet nie uwaano za co zego. Skadajc stopniowo w jedn cao relacje zaklinaczy deszczu, zwykych Dowayw i kowali, stworzyem obraz relacji pomidzy mczyzn i kobiet. Jeli idzie o szczegy fizyczne, polegaem na tym, co za moj namow ujawnili mi bliscy znajomi, mj asystent i mczyni z wioski w naszym kpielisku. Wiadomoci te szczodrze uzupenia swoim dorobkiem na polu kontaktw z kobietami pogaskimi Augustin. Podsunem mu kiedy jeden czy dwa tematy i okaza si bogatym rdem informacji o seksualnych obyczajach tubylcw. Potwierdzi dziwaczn mieszanin lubienoci i przesadnej skromnoci, ktr prezentowali Dowayowie. Dowayowie s aktywni seksualnie ju w stosunkowo modym wieku. Poniewa nie wiedz, ile maj lat, mona jedynie oszacowa w przyblieniu, e zaczynaj odkrywa seks okoo smego roku ycia. Do aktywnoci pciowej nikt nikogo nie zniechca. Chopcu pozwala si spdzi noc z wybran dziewczynk w jej chacie, oczekuje si jednak, e matka bdzie miaa na nich oko, a lubiene stosunki nie s pochwalane. Zasadnicza zmiana na gorsze zachodzi w okresie dojrzewania. Nie pitnuje si ciy przed zawarciem zwizku maeskiego, a raczej uznaje si j za mile widziany dowd podnoci dziewczyny. Natomiast kontakt z dziewczyn podczas menstruacji zagraa mczynie imbecylizmem. Nastpna komplikacja dotyczy obrzezania. Mona go dokona w kadej chwili pomidzy dziesitym a dwudziestym rokiem ycia. Wszyscy chopcy z wioski poddawani s zabiegowi 82 83 w tym samym czasie. Mczyzna moe oeni si przed obrzezaniem i nawet mie dzieci - zdarza si, e ojciec poddany jest obrzezaniu razem z synem, cho s to przypadki

rzadkie. Nie obrzezani mczyni nosz w sobie skaz kobiecoci. Zarzuca si im, e wydzielaj kobiece zapachy z powodu mastki gromadzcej si pod napletkiem. Nie mog uczestniczy we wszystkich mskich spotkaniach, grzebani s tam, gdzie kobiety. A co najgorsze, nie wolno im przysiga na swj n. Najpowaniejsza przysiga w kraju Dowayw brzmi: "Dang mi gere", "Na mj n". Ma to naturalnie odniesienie do noa, ktrym dokonuje si obrzezania - potnego narzdzia, majcego moc umiercania wiedm i ktrym z pewnoci mona zabi kobiet. Jeli mczyzna uyje tych sw wobec kobiety, oznacza to, e jest bardzo rozgniewany, a ona ryzykuje baty. Niemiosiernie szydzi si z nie obrzezanych, ktrzy uywaj tego sformuowania, a jeli go naduywaj, bije si ich. Uwaano za zabawne, ilekro ja si nim posuyem. Obrzezanie u Dowayw przybiera bardzo radykaln form, penis pozbawiany jest skry na caej swojej dugoci. W dzisiejszych czasach niektrzy chopcy poddawani s temu zabiegowi w szpitalach, co konserwatywni Dowayowie uwaaj za skandal, poniewa usuwa si chopcom nie do duo skry, nie s te oni cakowicie izolowani od kobiet przez dziewi nastpnych miesicy. Obrzezanie przeistacza niedoskonay twr naturalnych narodzin - poprzez mier i ponowne narodziny - w penowartociowego osobnika pci mskiej. Oznajmiono mi, za opat szeciu butelek piwa wrczonych specjalicie od obrzezania, e zostaem "honorowym" obrzezacem. Uznaem, e jak na takie zwolnienie, cena nie bya wygrowana. Kobiety nie powinny nic wiedzie o obrzezaniu. Mwi si im, e zabieg polega na zatkaniu odbytu kawakiem bydlcej skry. Pociga to za sob konieczno stosowania rozmaitych unikw. W okresie suszy, kiedy cala rolinno wysycha w piekcym socu i trudno o jakkolwiek naturaln oson, kraj Dowayw peen jest mczyzn krcych i rozgldajcych si dokoa, powstrzymujcych si desperacko a do chwili, gdy okolica jest na tyle pusta, by kucn za ska i sobie uly. Tymczasem kobiety wietnie si orientuj, o co chodzi, cho publicznie nie wolno im si do tego przyzna. Fakt, e kobiety zdradzay si z ow wiedz przede mn, uznaem za dowd na mj niezwyky status istoty pozbawionej wszelkiej pciowoci. Mino jednak wiele czasu, nim zadano sobie trud powiedzenia mi czegokolwiek o tych sprawach. Wczeniej podejrzewaem jedynie, e kobietom wiadomo to i owo 0 obrzezaniu, lecz podjcie z nimi tego tematu wywoaoby szok. Wiele jest "mskich sekretw", o ktrych nie wolno wspomina przy kobietach rne uroczystoci, pieni, przedmioty. W praktyce okazuje si zwykle, e do kobiet dociera sporo z tego, co si dzieje, czsto jednak nie ogarniaj caoci obrazu. Wiedziay, e obrzezanie wie si z penisem, nie wiedziay natomiast, e rytua, przez ktry przechodz chopcy podczas tego zabiegu, jest w istocie identyczny z rytuaem dla wdw podczas uroczystoci odprawianych w kilka lat po mierci bogatych mczyzn. A zatem prawdopodobnie nie uwiadamiay sobie, e wito czaszek take wzorowane jest na rytuale chopicego obrzezania. Jak odkryem nieco pniej, wiedza na temat caoci modelu kulturowego dostpna bya jedynie mczyznom. Znamienne i zadziwiajce jest to, e kobiet prawie w ogle nie ma w zapiskach antropologw. Uwaa si je za niedostpne i mao wiarygodne rda informacji. Tymczasem w moim przypadku kobiety okazay si nadzwyczaj pomocne - cho

pocztek by niefortunny. Przyczyna problemu wizaa si, jak zwykle, z jzykiem. Chciaem porozmawia z pewn star kobiet o zmianach zachodzcych w sposobie bycia Dowayw na przestrzeni lat i uznaem za stosowne poprosi najpierw jej ma o pozwolenie. - O czym chcesz z ni rozmawia? - spyta. - Chciabym dowiedzie si czego o maestwie - odrzekem. - Pomwi o obyczajach, o zdradzie, o... M i mj asystent jknli z przeraenia i niedowierzania. Byskawicznie przebiegem myl intonacj sw, ktre wypowiedziaem, lecz nie znalazem adnego bdu. Matthieu wzi mnie na stron. Wszystkiemu winien by idiom. Dowayowie nie podtrzymuj obyczajw, tylko je "mwi". Podobnie nie popeniaj zdrady, tylko j "mwi". A zatem wyraziem prag84 85 nieme dopenienia rytuau z on owego mczyzny oraz popenienia z ni zdrady. Gdy nieporozumienie zostao wyjanione, znalazem w owej kobiecie wspania informatork. Poniewa mczyni mieli si za stranikw niezgbionych tajemnic wszechwiata, musiaem dokada wielu stara, by zechcieli przypuci mnie do tych sekretw. Kobiety natomiast uwaay, e wiedza, ktra przypada im w udziale, nie jest a tak istotna, by nie mona byo jej przekaza obcemu. Czsto odkryway przede mn nowe, godne docieka dziedziny, napomykajc o jakich wierzeniach lub ceremoniach, o ktrych nigdy przedtem nie syszaem, a o ktrych mczyni mwiliby niechtnie. ycie kobiet i mczyzn toczy si w zasadzie osobnymi torami. Mczyzna moe mie wiele on, lecz spdza czas gwnie z przyjacimi, jego ona za z pozostaymi onami i ssiadkami. Wzorzec ten niewiele odbiega od wzorca z pnocnej Anglii. Kobieta przygotowuje poywienie dla ma i dzieci, mczyzna nie spoywa jednak posiku razem z ni, lecz co najwyej ze starszym synem. Maonkowie osobno uprawiaj te ziemi. Ona hoduje swoje roliny i on swoje, cho mczyzna pomaga kobiecie w trudniejszych pracach cyklu wegetacyjnego. W celu intymnego zblienia spotykaj si w jego chacie zgodnie z harmonogramem uzgodnionym zawczasu przez wszystkie ony. Zayoci czy uczu wedle standardw zachodnich jest w tych zwizkach niewiele. Dowayowie opowiadali mi ze zdziwieniem o onie amerykaskiego misjonarza, ktra zwyka wybiega z domu na powitanie wracajcego z podry ma. Natrzsali si nie bez zdumienia z faktu, e o podwiezienie musz prosi nie misjonarza, lecz jego on, i e misjonarz zdaje si w ogle jej nie bi. Nie naley z tego wnioskowa, e ony Dowayw to zastraszone nieszcznice. Kobiety nie pozwalaj sobie w kasz dmucha i z samozaparciem walcz o swoje. W ramach sankcji ostatecznej po prostu odchodz, wracajc do rodzinnej wsi. M wie, e w takiej sytuacji bardzo trudno bdzie mu odzyska bydo, ktrym zapaci za on. A zatem grozi mu utrata i byda, i kobiety. Oto dlaczego odwleka przekazanie obiecanego byda tak dugo, jak to tylko moliwe. ony nierzadko opuszczaj mw i system przekazywania byda w kraju Dowayw jest rwnie podatny na opnienia, jak system najefektywniej pracujcego kameruskiego banku. Czsto rozpadania si zwizkw maeskich i zaniechanie przez wielu mw spacania nalenoci moe doprowadzi do rozpaczy etnografa, ktry stwierdza, e ta sama kobieta pojawia si dwa albo i trzy razy w jego obrachunkach. Albowiem kobieta moe zostawi jednego mczyzn dla drugiego mczyzny i kady z nich bdzie spokojnie informowa

antropologa, e jest ona jego on. Pierwszy m chtnie opowie, ile go kosztowaa, lecz pominie fakt, e zapata nigdy nie zostaa dostarczona. Drugi wymieni cen, ktr musia uici, lecz zapomni doda, e paci pierwszemu mowi, a nie rodzicom kobiety. Pierwszy m tymczasem wykorzysta bydo do spacenia jeszcze bardziej zalegych dugw za inne kobiety. Rodzice zbkanej ony nachodz drugiego ma i domagajc si byda, ktrego pierwszy nie zdy dostarczy, strasz, e kobiet odbior. Ten, by si broni, wspomina nie uregulowane dugi sprzed trzech pokole, kiedy to nie zapacono za jego kuzynk. Beznadziejnie zawikane dochodzenie trwa. Dowayowie nigdy nie oceniaj przyszej ony pod ktem urody - odwouj si raczej do jej ulegoci i agodnego usposobienia. Kobiecie nie wolno oglda obrzezanego prcia, bo mogaby zachorowa. Mczyzna nie powinien oglda sromu, pod grob utraty chci na wspycie. Std akt seksualny przebiega w skrytoci i w cakowitych ciemnociach, adna ze stron nie jest te naga. Kobieta nie zdejmuje pkw lici noszonych z przodu i z tyu. W dawniejszych czasach mczyni odpinali przepask na biodra, bo tylko wtedy mogli usun zrobion z tykwy osonk na prcie, noszon po obrzezaniu. Dzi modne s krtkie spodenki i jedynie starsi mczyni lub ci, ktrzy uczestnicz w rytualnych uroczystociach, nosz takie osonki. W ramach artw kobiety wydaj policzkami klskajcy dwik, naladujc odgos wycigania mskoci z tykwy; dwik ten suy take za delikatne okrelenie samego stosunku seksualnego. Kobiety zawsze oczekuj wynagrodzenia za usugi seksualne. Take w maestwie. Fakt ten prowadzi do nieyczliwych porwna ich koncepcji maestwa z prostytucj, czynionych przez misyjnych kaznodziejw, a przecie prowadzenie rachunkw zawsze ma sens, 86 87 nawet pomidzy mem i on. Caa ta wiedza zbudowana zostaa z wielu drobnych informacji; zupenie inaczej wyglday badania prowadzone podczas uroczystoci, ktre nie miay nic wsplnego z codziennym yciem. Szczliwym zbiegiem okolicznoci przybyem do kraju Dowayw w roku poprzedzonym przez bardzo udane zbiory prosa (rok Dowayw trwa od jednych zbiorw prosa w pocztkach listopada do nastpnych). Obfito plonw zachcia wielu bogaczy do zorganizowania wita czaszek dla swoich zmarych. ' Ciaa zmarych owija si w grzebalny materia z miejscowej baweny i w skry byda ubitego specjalnie na t okazj. Zmarli chowani s w pozycji kucznej. Po okoo dwch tygodniach gowa wydobywana jest przez miejsce, ktre umylnie owinito najcieniej. Sprawdza si, czy w gowie nie tkwi ze moce, a nastpnie umieszcza si j w garnku na drzewie. W dalszym etapie z czaszkami mczyzn i kobiet (albo nieobrzezacw) postpuje si odmiennie. Czaszki mczyzn pozostawiane s w buszu za chat, w ktrej znajd miejsce ostatniego spoczynku. Czaszki kobiet umieszczane s za chat w wiosce, gdzie kobieta si urodzia - po lubie kobieta przenosi si do wioski ma, po mierci wraca tam, skd pochodzia. Po kilku latach duchy umarych mog zacz niepokoi swych ywych krewniakw, odwiedzajc ich w snach, powodujc choroby albo nie raczc wstpi w trzewia kobiet i wcieli si w nowo narodzone dzieci. Oznacza to, e najwyszy czas zorganizowa wito czaszek. Zazwyczaj kto zamony

zwraca si o poparcie do swoich krewnych, zaprasza ich i czstuje piwem. Jeli dwa przyjcia piwne min bez ktni, spraw uznaje si za zaatwion. Pod wpywem alkoholu Dowayowie s skorzy do zwady, jest wic rzecz niezwyk, by podczas zakrapianych spotka obyo si bez sporu - wymaga to szczerego wysiku ze strony wszystkich uczestnikw. Fakt, e adne z przyj nie zostaa zakcone, oznacza istnienie wsplnego celu o wyjtkowym znaczeniu. Dowiedziaem si od Zuuldiba, e wito takie ma si odby w wiosce odlegej o jakie dwadziecia pi kilometrw, i urzdziem zwiadowcz wypraw, by ustali, czy to prawda. Umiejscowienie wydarze w czasie jest po prostu koszmarem dla kadego, kto chce planowa przyszo odleglejsz ni najblisze dziesi minut. Czas mierzony jest w miesicach, tygodniach i dniach. Starsi Dowayowie maj mgliste wyobraenie, co to jest tydzie; wydaje si, e na pojcie to naley patrze jak na zapoyczenie kulturowe, takie jak nazwy miesicy. Starzy ludzie odliczaj dni od chwili obecnej. Aby okreli jaki punkt w przeszoci lub przyszoci, posuguj si skomplikowanymi sformuowaniami typu: "dzie przed dniem przed przedwczoraj". Stosujc taki system, nie sposb dokadnie okreli dnia, w ktrym co si powinno wydarzy. W dodatku Dowayowie maj due poczucie niezalenoci i oburzaj si na kadego, kto prbuje zorganizowa im ycie. Robi wszystko we waciwym dla siebie momencie. Przyznam, e troch trwao, zanim do tego przywykem. Nie znosz bowiem marnowania czasu, gniewa mnie jego trwonienie, oczekuj te, e zainwestowany czas jako mi si zwrci. Tymczasem zdobyem chyba rekord wiata w uzyskiwaniu odpowiedzi: "To nie jest dobra pora", ilekro usiowaem nakoni Dowayw do pokazania mi czego w konkretnej chwili. Umwione spotkanie w danym miejscu i czasie nigdy nie dochodzio do skutku. Ludzie dziwili si, e mog czu si obraony, kiedy zjawiali si o dzie albo o tydzie pniej lub kiedy pokonawszy pitnacie kilometrw, nie zastawaem ich w domu. Czas zwyczajnie by dla nich niepodzielny. Take niektre bardziej materialne rzeczy zaliczay si do tej samej kategorii. Tyto dla przykadu nie podlega podziaam na twoje - moje. Na pocztku czuem si okropnie zbity z tropu, gdy mj asystent czstowa si z moich zapasw, nie pytajc o zgod, cho nigdy nie przeszoby mu przez myl, by tkn moj wod. Dowolno w dysponowaniu tytoniem, podobnie jak i czasem, usankcjonowana przez tutejsz kultur, pozostaje w jaskrawej sprzecznoci z naszymi wyobraeniami. Niedopuszczalne jest zachowanie tytoniu wycznie dla siebie, przyjacioom wolno zajrze do twojej kieszeni i wzi go. Ilekro paciem informatorom paczuszk tytoniu, szybko chowali j gdzie przy sobie, z racym lekcewaeniem regu skromnoci, i zmykali do domu, bojc si rozpaczliwie, eby przypadkiem nie natkn si na kogokolwiek w drodze do kryjwki. 88 '~ 89 Ta wyprawa bya moj pierwsz wizyt w miejscu, ktre nazwano Dolin Palm Borassa, poniewa rozliczne egzemplarze tego gatunku rosy tylko w tym zaktku. Narysowana na starych mapach droga, biegnca przez dolin, dzi jest ju bardzo zniszczona. Jadc ostronie, mona jednak wedrze si na kilka kilometrw w gb mrocznej gardzieli, skd roztacza si przepikny widok na gry, wyznaczajce granic z Nigeri. Tutejsze wioski byy o wiele blisze gralskiej tradycji Dowayw anieli wioski w mojej okolicy. Nie moglimy te zrozumie ani jednego sowa z tego, co tubylcy mwili, poniewa posugiwali si

odmienn intonacj, przesadnie wznoszc si i opadajc. Po paru godzinach drogi z Matthieu i Zuuldibem, suncym na przedzie, dotarlimy do domostwa naczelnika tego obszaru. Ze wzgldw obronnych chaty stay tak blisko siebie, e trzeba byo przeciska si midzy nimi na czworakach. Te za, przez ktre wchodzio si do wsi, byy tak niskie, e musielimy peza. W Kongle przecitny wzrost mczyzny wynosi okoo stu szedziesiciu centymetrw. Tu mieszkali krzepcy ludzie po metr osiemdziesit, dla ktrych rozwizania tego rodzaju musiay by wysoce niedogodne. Naczelnik, dziwaczny stary pirat z jednym okiem i o twarzy pooranej gbokimi szramami dla dekoracji, przyj nas z honorami. Znalazo si naturalnie piwo, do ktrego Zuuldibo ostro si zabra. Ju si przestraszyem, e przyjdzie nam spdzi w tej wiosce cay dzie. Potwierdzilimy fakt, e wito czaszek si odbdzie, cho dokadny termin pozostawa nadal niejasny. Dopiero gdy przeszlimy do "dzie po dniu po pojutrze..:', uwiadomiem sobie, e miejscowy naczelnik jest ju pijany. Zuuldibo bardzo si stara go dogoni. Mwi w jzyku Dowayw, pozostali w jzyku Fularw. Jeden z synw naczelnika, doczywszy do nas, posugiwa si francuskim. Po pewnym czasie okazao si, e naczelnik nie ma pojcia, kim jestem, i e wzi mnie za pewnego holenderskiego jzykoznawc, starszego ode mnie o trzydzieci lat, ktry przez wiele lat mieszka w jego wiosce i dopiero co j opuci. Wszyscy biali wydawali mu si najwyraniej tacy sami. Byby szczliwy, gdybym wzi udzia w uroczystociach, niezalenie od tego, kiedy si odbd. Zawiadomi mnie. Wiedziaem z dowiadczenia, e tego nie zrobi, ale dzikowaem serdecznie. Udao mi si namwi Zuuldiba do wyjcia, napeniajc moj butelk na wod tak iloci piwa, by mu starczyo na ca drog. Tymczasem nastao pne popoudnie bardzo gorcego dnia, skra schodzia mi z twarzy caymi patami. Dowayowie przypatrywali mi si uwanie, majc niewtpliwie nadziej, e niebawem zacznie przebija spod maski moja prawdziwa czarna natura. Nawet starsi wiekiem Dowayowie maszerowali z prdkoci dwakro wiksz ni rednia europejska, skaczc z kamienia na kamie jak kozice, ja natomiast zaczem wkrtce aowa, e nie mam wody. Moje otoczenie okazywao mi uprzejm cierpliwo, dziwic si, e biali ludzie w ogle potrafi chodzi. Przesadzano troch z nasz bezradnoci, podatnoci na choroby i wszelkimi niedyspozycjami, ktre tumaczono faktem, e mamy "mikk skr". Rzeczywicie, skra na podeszwach i okciach Afrykanw osiga grubo dwch centymetrw i ta zrogowaciaa skorupa pozwala im spacerowa po ostrych kamieniach, a nawet szkle - boso, a bez ryzyka. W kocu dotarlimy do samochodu i ruszylimy, zabierajc przechodzc kobiet. Nie ujechalimy dwch kilometrw, gdy zacza wymiotowa, w typowy dla Dowayw sposb - na mnie. Podczas mojego pobytu w tym kraju wielu tubylcw i tutejszych psw skorzystao z okazji, by na mnie zwymiotowa. W porze deszczowej nie byo problemu, wystarczyo zatrzyma si nad rzek i zanurzy w ubraniu, eby si zmyo. Po powrocie do wioski zostaem mile zaskoczony wrodzonym sprytem mojego asystenta. Widzc, jak si sprawy maj w pijanym domostwie naczelnika z doliny, wymkn si po cichu i odszuka pewn mod dam, ktr mia kiedy okazj pozna, a ktra uczestniczya w przygotowywaniu piwa na uroczysto. Z aktualnego zaawansowania procesu fermentacji wywnioskowa, e

piwo bdzie gotowe za dwa dni, a skwanieje za cztery. W ten oto sposb ustalilimy dat ceremonii. Chlubna inicjatywa mojego asystenta zbiega si w czasie z dniem wypaty; obaj bylimy cokolwiek zdziwieni, gdy dodaem mu niewielk premi. By to punkt zwrotny w naszych stosunkach - mj asystent stal si nagle bardzo pilny w tropieniu informacji i uroczystoci. Wychodzc, powiedzia mi 90 91 jeszcze, e nasza wyprawa wcale nie bya konieczna, poniewa o rychym rozpoczciu obrzdw mona wnioskowa po liczbie ludzi mijajcych nasz wiosk. Co wicej, nie trzeba pyta o pozwolenie na uczestnictwo. wita tego rodzaju s witami publicznymi, a sukces jest tym wikszy, im wicej zjawi si goci. Dzie wsta jasny i soneczny. Obudziy mnie, jak zwykle, gosy Dowayw zatrzymujcych si przed chat i pytajcych Matthieu: "Jeszcze jest w ku?", "Jeszcze nie wsta?". Bya za kwadrans szsta. Miaem wic przed sob pierwsz okazj przetestowania mojego sprztu - aparatw fotograficznych i magnetofonu - w terenie. Pokazaem Matthieu, jak si obsuguje magnetofon, i umwilimy si, e on bdzie sprawowa piecz nad nagrywaniem, a ja skoncentruj uwag na fotografiach i notatkach. By z tego bardzo zadowolony i paradowa dumny jak paw, odganiajc ludzi z drogi i jednoczenie pilnujc, by wszyscy byli wiadomi odpowiedzialnoci, jaka na nim spoczywa. Droga piechot wyduya si nam o pi kilometrw, poniewa jeden z mostw zosta zniesiony przez wod. Szczeglnie nieprzyjemne byo pokonywanie rwcego potoku. lizgajc si na mokrych kamieniach, trzymalimy sprzt wysoko nad gowami. Matthieu pochodzi z rwnin i by w nie mniejszym strachu ni ja, podczas gdy nasza eskorta, gral koo pidziesitki, pilotowa nas uwanie, przywierajc pewnie do ska bosymi stopami. W buszu roio si od ludzi cigncych wskimi ciekami, z ktrych wszystkie zbiegay si w miejscu uroczystoci. Kobiety zrezygnoway z tradycyjnych lici na rzecz paskw z materiau - widomy znak, e impreza bya rzeczywicie publiczna. Prawo nakazuje Dowayom nosi ubrania, jednoczenie zabronione jest fotografowanie nagich piersi kobiet. Gdyby bra to dosownie, fotografowanie byoby w ogle niemoliwe, dlatego, jak wiele innych, zlekcewayem i ten przepis - z bolesn wiadomoci, e gdyby zjawili si andarmi, mgbym mie kopoty. Gdy dotarlimy do wioski, o mao nie zalaa nas rzesza obcych, ktrych naleao pozdrowi. Biega za nami gromada rozemianych dzieciakw, chichoczcych i mocujcych si z sob w bocie, trzscy si starcy podawali nam rce, usuni modziecy podsuwali mi swoje radia, eby zapewni mi stay dopyw nigeryjskiej muzyki. Cierpliwie tumaczyem, e interesuje mnie tylko muzyka Dowayw. Starsi byli temu radzi, modsi czuli si zawiedzeni. Na wybiegu dla byda zgromadzi si ogromny tum ludzi tkwicych po kostki w bocie. Zuuldibo usadowi si tymczasem na macie, prezentujc si olniewajco w swych okularach przeciwsonecznych i z mieczem. Pilimy piwo. Zuuldibo usiowa wyjani mi, co si dzieje. Zawsze byy ogromne problemy z "wyjanieniami" Dowayw. Przede wszystkim pomijali najistotniejszy element informacji, ktry mgby czyni ca rzecz zrozumia. Nikt mi na przykad nie powiedzia, e w teje wiosce mieszka Pan Ziemi, czowiek nadzorujcy urodzaj wszystkich rolin, i e w zwizku z tym poszczeglne

czci obrzdw bd przebiegay inaczej ni gdzie indziej. No c, zamy, e niektre rzeczy s zbyt oczywiste, by o nich wspomina. Objaniajc Dowayom zasady prowadzenia samochodu, powinno si im opowiedzie wszystko o biegach i znakach drogowych, zanim si napomknie, e naley dooy stara, by nie wpa na inny samochd. Wyjanienia Dowayw zawsze koczyy si mwieniem w kko tego samego - tego, o czym ju widziaem. - Po co to robicie? - pytaem. - Bo tak trzeba. - Dlaczego tak trzeba? - Przodkowie nam to powiedzieli. - Dlaczego przodkowie powiedzieli wam, bycie to robili? - pytaem chytrze. - Bo tak trzeba. Nie potrafiem znale drogi, by obej "przodkw", od ktrych wszelkie wyjanienia si zaczynay i na ktrych si koczyy. Z pocztku Dowayowie zbijali mnie z tropu yczeniowym opisywaniem zjawisk. - Kto urzdza wito? - pytaem. - Mczyzna z kolcami jeozwierza we wosach. - Nie widz nikogo z kolcami jeozwierza we wosach. - Bo on ich nie nosi. Sprawy przedstawiano takimi, jakimi powinny by, a nie takimi, jakimi byy. 92 ~ 93 i Dowayowie maj te wielk skonno do strojenia artw, .' Zawsze staraem si zapisywa, w licie jakich gatunkw ro- `' lin ubrani byli poszczeglni uczestnicy danego obrzdu, sdziem bowiem, e te szczeglne kostiumy mog mie jakie wane znaczenie. Wci jednak byem oszukiwany przez "artownisiw", mczyzn obrzezanych w tym samym czasie, co ' "bohater" uroczystoci, albo kobiety, ktre zaczy miesiczkowa w tym samym czasie, co "bohaterka" uroczystoci. Zjawiali si w dziwacznych kreacjach z tajemniczych lici i wszystko mi psuli. Istotn spraw byo zidentyfikowanie ich zaraz na pocztku, eby nie myli ich wymysw z rutynowymi praktykami, ktre starali si zakci. Naleao rwnie bra pod uwag fakt, e niekiedy ta sama osoba wykonywaa podczas uroczystoci rozmaite zadania. Podczas tego konkretnego wita jeden z klownw, mogcy ", jako jedyny zajmowa si czaszkami, by rwnoczenie modszym bratem zmarego mczyzny, ktry da powd do caej tej uroczystoci. Odgrywa wic rol to klowna, to organizatora, i dla kogo obcego nie byo cakiem jasne, gdzie zaczyna si i koczy jedna z tych rl, a gdzie zaczyna si i koczy druga. Czowiek w zastpowa take w wielu czynnociach niedomagajcego ju z racji wieku miejscowego czarownika. A zatem jeden mczyzna wypenia trzy odrbne zadania systemu kulturowego. Wszystko to pozostawao, naturalnie, daleko poza zakresem moich moliwoci analitycznych. Siedziaem jedynie na wilgotnym kamieniu, patrzyem, zadawaem gupie pytania i fotograf owalem sceny, ktre wydaway mi si interesujce. Pierwszego dnia mona byo obejrze wiele rzeczy, midzy innymi klownw. Klowni wygldali ekstrawagancko z twarzami umalowanymi do poowy na biao, od poowy na czarno. Mieli na sobie tandetne, stare gagany i piskliwym, wysokim gosem - po czci w jzyku Fulanw, po czci w jzyku Dowayw - wykrzykiwali lubienoci i bzdury. "Cipa piwa!", wrzeszczeli. Tum rycza z ukontentowania. Wypinali si i puszczali oguszajce bki - nie wiem, jakim cudem. Usiowali kopulowa ze sob. Zachwycali si moj osob. "Robili zdjcia" przez kawaki stuczonego naczynia, "zapisywali" co na liciach bananowca. Odpaciem im piknym za 94 ... nadobne. Gdy przyszli po pienidze, uroczycie wrczyem im zakrtk od butelki. Tu za wiosk znajdoway si uoone osobno czaszki mczyzn i kobiet. Zarzucone

byy ekskrementami kz, byda i owiec, ktre zarnito w wielkiej liczbie. Gospodarze obcinali gowy kurczakom i ich krwi skrapiali czaszki swych umarych. Klowni rozpoczli walk o cierwo, brodzc w mieszaninie bota, posoki i odchodw. Upa by straszliwy, tum ogromny. Klowni uznali za zabawne ochlapa zebranych krwi i brej moliwie jak najdokadniej. Panowa tak okropny smrd, e kilku Dowayw zaczo wymiotowa, dodajc kolejnego skadnika do wyzieww. Wycofaem si poza krg zabawy. Nagle zaczo la, skulilimy si wic z Zuuldibem pod koron drzewa, trzymajc nad gowami licie palm. Wrd tumu day si sysze szepty i w centrum zainteresowania ogu znalaz si niewielki czowieczek. By niski i ylasty, usta mia silnie rozwarte, co, jak si pniej przekonaem, powodowaa proteza, pochodzca z drugiej rki, czy raczej z drugiej szczki. Moliwo zobaczenia, jak jest wyjmowana i wkadana, stanowia jedn z wikszych atrakcji w kraju Dowayw. Czowieczek siedzia sztywno pod czerwonym parasolem, spogldajc na prawo i lewo z wyrazem dobrotliwej wszechwiedzy. Nikt nie potrafi mi powiedzie, kim by. - Starzec znany z wielkiej dobroci - wyjani Zuuldibo. - Nie wiem - rzek Matthieu, spogldajc z ukosa. Przyniesiono starcowi garniec piwa - posmakowa napoju i znikn w buszu. Zapanowao wyrane napicie. Wszyscy milczeli. Po jakich dziesiciu minutach stary czowiek pojawi si ponownie. Deszcz zacz sabn. Powszechna ulga bya odczuwalna nawet dla mnie. Nie miaem pojcia, o co chodzi, ale wiedziaem, e lepiej nie naciska z pytaniami. Pomylaem, e Zuuldibo bdzie bardziej rozmowny, gdy zostaniemy sami. Pniej nastpia jedna z owych niezmierzonych duyzn, ktre charakteryzoway wszystkie zorganizowane dziaania Dowayw. Spostrzegem, e potrafi wrzuci bieg pod hasem "badania terenowe", czyli wprowadzi si w stan bez maa zerowej aktywnoci, kiedy to czowiek zdolny jest czeka caymi godzinami bez zniecierpliwienia, rozczarowania 95 czy liczenia na co lepszego. Po dugim czasie okazao si, e tego dnia nic ju si nie wydarzy. Kilkoro krewnych musiao le zrozumie dat rozpoczcia uroczystoci i nie przybyo. By moe zjawi si jutro. Wszczto zatem gorczkowe przygotowania do noclegu. Matthieu znikn, by zaj si kwater dla mnie. Zuuldibo owiadczy, e bdzie siedzia pod drzewem, pki starczy piwa. Krtka wdrwka przez busz, przeprawa przez dwie rzeki ', oraz parzce trzciny i znalazem si w chacie pewnego interesownego czowieka, ktry wygoni syna, by zapewni sobie samemu dach nad gow. Poniewa o to wypytywaem, da mi do zrozumienia, e tej nocy jego syn zostanie askawie przyjty przez pewn dziewczyn, a wic nie bdzie mu le. Nigdy nie widziaem brudniejszej chaty. W pudle w rogu leay rozkadajce si zwoki kurczt, ich krew mczyzna powici zapewne tego dnia zmarym. Na belkach pod sufitem znajdoway si zrobione rcznie przedmioty, potrzebne w nastpnych etapach uroczystoci: flety, na ktrych grano nad zamordowanymi, koskie ogony i materiay grzebalne, uywane do ozdabiania czaszek przed rytualnym tacem. Na pododze byo peno nieczystoci. Kiedy chciaem si pooy, spostrzegem na ku kilka obgryzionych do polowy kawaw misa i gnatw, resztek po zabitych w ofierze bydltach. Ze wsi dochodziy odgosy bbnw i pieww, opadajco-wznoszcy si rytm ukoysa mnie do snu, skulonego pod moimi mokrymi rzeczami. Postawio mnie na nogi skrobanie do drzwi. Ju obawiaem si kolejnej pani Ku-iii, ale to Matthieu przynis mi gorc wod w kalebasie. - Gotowaa si przez pi minut, mona pi. Miaem przy sobie troch rozpuszczalnego mleka z kaw i sporo cukru, gdyby ktry z Dowayw wyrazi na ochot. Podzielilimy si kaw, Matthieu wsypa sobie sze yeczek cukru. Poczucie obowizku kazao mi spyta o przedmioty pod sufitem i wtedy zostaem owiecony.

- Ten stary czowiek, dzisiaj, to Stary Czowiek z Kpan, najwaniejszy spord wszystkich zaklinaczy deszczu. Zuuldibo przedstawi pana jutro. Matthieu wyszed, a ja syszaem, jak jaki Dowayo pyta gono: - Twj pan ju pi? Pierwszym czowiekiem, ktrego ujrzaem nastpnego dnia, by Augustin - oderwa si na chwil od obowizkw w Poli. Jak przystao na prawdziwego afrykaskiego mieszczucha, nie wpadby na to, by wybra si dokdkolwiek na piechot. Udao mu si przytaszczy ze sob motocykl, dotar na miejsce do pno, spdzi wic noc z kolejn usun kobiet Dowayw - jak si pniej okazao, z kapryn on Starego Czowieka z Kpan. Wioska bya jej wiosk rodzinn, dlatego i ona przybya na uroczystoci. Rano brat kobiety niedwuznacznie wskaza Augustinowi drzwi, straszc, e jeli zaklinacz odkryje prawd, wszyscy zgin od pioruna. Zbir danych o Starym Czowieku, otwarty dopiero wczoraj w moim umyle, szybko si zapenia. Al wydarzenia dnia sprawiy, e o nim zapomniaem. wito czaszek u Dowayw przypomina nieco rosyjski cyrk, gdzie cztery rne numery pokazywane s jednoczenie. Po kocowym szale rzucania ekskrementami klowni zaczli czyci czaszki. A tymczasem dziewczta, pochodzce z teje wsi, zostay przyprowadzone przez swoich mw i przystrojone na wzr fulaskich wojownikw. Taczyy na wzgrzu, wymachujc dzidami przy akompaniamencie "gadajcych" fletw, ktre naladuj dwiki mowy. Oto jeszcze jeden aspekt jzyka Dowayw, ktrego nie udao mi si opanowa. Gra na flecie zachcaa dziewczta do popisywania si bogactwem mw, ktrzy nkali je bezlitonie, by day z siebie wszystko, przyozdabiajc je okularami przeciwsonecznymi; poyczonymi zegarkami, radiami i innymi towarami, majcymi stanowi dodatek do ich szat. Niektrzy mczyni przypinali im do gw pienidze. W innej czci wsi urzdoway wdowy po mczyznach, dla ktrych wito si odbywao. Odziane w dugie spdnice z lici i stokowe kapelusze z tej samej roliny, taczyy szeregami jak w rewii. Zbieraem tyle informacji, ile si dao, pozostawiajc wysiek inteligentnej analizy na pniej. Matthieu lata od grupy do grupy i nagrywa, co mg, przepychajc si na czoo kadego tumu, czego ja nigdy bym nie dokona. W oddali ukazaa si kolejna grupa, niosca dziwne zawinitko i wymachujca noami. Dowiedziaem si pniej, e byli 96 7 - Niewinny antropolog 9% to obrzezacy nioscy uk mczyzny, na ktrego cze zorganizowano uroczysto, i piewajcy pieni wykonywane podczas obrzdu obrzezania. Nagle rzucia si na nich grupa wrzeszczcych chopcw. Mylaem, e jestem wiadkiem prawdziwej, spontanicznej bijatyki, ale sdzc po uciesze widzw, musia to by element zamierzony. - Ci nie s obrzezani - wyjania jaka pomocna dusza. To tak zawsze. Nie mogem si opanowali, by nie spyta: dlaczego? Czowiek spojrza na mnie jak na wariata. - Przodkowie tak kazali. I odszed. Co dziao si przy czaszkach, wycofaem si wic na tyy, podczas gdy Matthieu mia na oku walczcych. Czaszki mczyzn owijano wrd sporw, ktre nieuchronnie towarzysz wszystkim grupowym dziaaniom Dowayw, w co, co nawet ja potrafiem rozpozna jako ubranie dla kandydata do obrzezania. Czaszki kobiet sromotnie zepchnito na bok i zapomniano o nich. Przegnano kobiety i dzieci. Mskie czaszki poszturchiwano, dmuchajc przy tym we flety, ktre widziaem pod dachem mojej kwatery. - Strasz umarych obrzezaniem - wyjani Zuuldibo zagadkowo. Jeden z mczyzn podwign czaszki nad swoj gow. Zaintonowano dziwn, przeraajc melodi, wspomagan osobliwym brzmieniem gongw, bbnw i gbokim dwikiem fletw. Z zawinitka wydobywano dugie pasy materiaw grzebalnych, ktre podtrzymywali koyszcy si mczyni, tak e figura ta przypominaa

ogromnego pajka. Inni nakadali na siebie zakrwawione skry zarnitych na uroczysto zwierzt, opierali ich gowy na swoich gowach i ze strzpem surowego misa w zbach okrali czaszki w osobliwym tacu z przytupami, ukonami i przechyami w ty. Wszystko to byo pene smrodu, haasu i ruchu. U wejcia do wsi taczyy wdowy, przywoujc zmarych, ktrych czaszki kryy powoli wok centralnego drzewa, pki nie zostay zoone przy bramie, gdzie spoczyway czerepy zaszlachtowanego byda. Gospodarz uroczystoci podskakiwa przy nich i wykrzykiwa: - To dziki mnie ci mczyni zostali obrzezani. Gdyby nie biay czowiek, zabibym czowieka. Oczywicie potraktowaem to jako aluzj do mojej osoby, wyobraajc sobie, e unikano najrozmaitszych drastycznych wydarze ze wzgldu na mnie. Moj pierwsz reakcj byo rozczarowanie. Miaem ochot krzycze: "Nie zwracajcie na mnie uwagi. Nie po to tu przyjechaem". Pniej dowiedziaem si, i w dawnych czasach rzeczywicie umiercano na tak uroczysto czowieka, a jego czaszk rozbijano kamieniem na drobne kawaki. Dopiero rzdy centralne - francuski, niemiecki i kameruski - pooyy kres tym praktykom. Kiedy impreza ograniczya si jedynie do picia piwa i oglnych tacw, postanowilimy wraca do Kongle. W drodze Zuuldibo zboczy z trasy i zaprowadzi nas do odosobnionego domostwa na zboczu gry. W rodku siedzia Stary Czowiek z Kpan. Odbylimy zawie powitania. Przyciska mnie do serca, trwa w uniesieniu, wzdychajc, pojkujc i cmokajc niczym stara panna na widok ukochanego siostrzeca. Znowu przygotowano ciepe piwo, siedlimy w kku w zapadajcym zmroku i rozmawialimy. Stary Czowiek przerywa nam od czasu do czasu w p zdania, by wyrazi sw rado z mojej obecnoci. Rozumia, e interesuj mnie obyczaje Dowayw, a on yje dugo i wiele widzia, moe mi wic pomc. Powinienem go wkrtce odwiedzi. Przyle po mnie. Teraz jest bardzo zajty spojrza wymownie. Staraem si zrewanowa rwnie wymownym spojrzeniem. Byem drugim biaym czowiekiem, ktry odwiedzi jego dolin. - Tamten to Francuz czy Niemiec? - spytaem, starajc si umieci ow wizyt w czasie. - Nie, nie. Biay jak ty: Poczstowaem zebranych orzeszkami koli, ktre miaem ze sob, i ruszylimy w drog powrotn, lawirujc ku gwnemu traktowi wrd granitowych otoczakw i strug wody spywajcej z gr. W dolinie zbieray si gste mgy i zapowiadaa si bardzo chodna noc. Zanim dotarlimy do samochodu, trzlimy si ju wszyscy z zimna i z luboci mylelimy o zaletach Kongle. W Afryce Zachodniej pogoda jest spraw zdecydowanie lokaln. W jednym miejscu ulewa moe by dwakro obfitsza ni w innym, oddalonym raptem o kilka 98 . ~~ 99 kilometrw. Noce w Kongle zawsze byy o pi stopni cieplejsze ni w tym kracu kraju Dowayw, w ktrym si obecnie znajdowalimy, a po drugiej stronie gr byo jeszcze cieplej. Ledwie samochd ukaza si naszym oczom, wiedzielimy, e wydarzyo si co zego. Sta jako dziwnie przechylony. Podczas caego mojego pobytu w kraju Dowayw okradziono mnie jeden jedyny raz - w misji. Przywykem wic, z dala od wpyww cywilizacji, niczego nie zamyka. Moe wic kto zwolni hamulec i go przepchn? Zaraz wszystko si wyjanio. Zaparkowaem na skraju wwozu, bo dalsza droga wioda ku zniesionemu przez wod mostkowi. Ulewny deszcz poprzedniego dnia zmikczy podoe w dostatecznym stopniu, by samochd rozkruszy je swym ciarem. Zwisa teraz dwoma koami jednego boku ponad dwudziestometrowym urwiskiem, zrwnowaony tak idealnie, e koysa si lekko pod dotykiem. W tej sytuacji potrzebowalimy wrcz zwierzcej siy, a przecie wszyscy byli na uroczystoci. Sami nic nie moglimy poradzi. Chwycilimy notatnik, aparat, magnetofon i cikim krokiem, przygnbieni, ruszylimy z powrotem. Mizerny

koniec udanego dnia. Zuuldibo wprowadza nas w stan jeszcze wikszego przygnbienia, powtarzajc z uporem sformuowania typu: "Cierpienie ludzka rzecz". Zna je zapewne od miejscowych muzumanw, ktrzy czerpali tak pociech ze swej religii. Zuuldibo dysponowa niewyczerpanym zapasem podobnych powiedzonek. - Czowiek strzela, Pan Bg kule nosi - gosi, gdy pawilimy si w lodowatej rzece. - Nikt nie zna swojej przyszoci - perorowa, wspinajc si na czworakach ku wsi. Postanowilimy znale miejscowego naczelnika. Jeli istnieje co bardziej beznadziejnego ni prba ustalenia czasu spotkania z Dowayami, to jest tym poszukiwanie osoby lub miejsca. Mwiono o naczelniku rozmaite rzeczy, i to w wielkim zaufaniu: e jest w swojej chacie, e jest w Poli, e jest chory, e jest pijany - wszystko wyjwszy, e umar lub jest we Francji. Nie udao mi si stwierdzi w sposb zadowalajco pewny, czy takie postpowanie Dowayw to odzwierciedlenie podstawowej rnicy epistemologicznej pomidzy nami, 100 czyli niejednakowego rozumienia poj takich jak "wiedza", "prawda", "dowd" czy te oni po prostu kamali. Czy mwili mi to, co - jak sdzili - pragn usysze? Czy uwaali, e lepszy fasz, w ktry si wierzy, ni wtpienie? Czy moe elazn zasad ich kultury jest wprowadzanie obcych w bd, kiedy tylko si da? Skaniaem si do ostatniego wytumaczenia. W kocu zlokalizowalimy go. Podnis gony lament nad naszym nieszczciem. Nic jednak nie mona poradzi noc, wyjania, z uwagi na niebezpieczestwa, ktre niesie z sob ciemno, ale nastpnego ranka sam zajmie si zorganizowaniem pomocy. - Cierpienie ludzka rzecz - powiedziaem. Zuuldibo zachichota, Dzielilimy z Matthieu chat stojc porodku plantacji bananw i posilalimy si nimi w przenikliwym zimnie. Nasza kwatera bya wyposaona w wygasajce ognisko i picego psa, ktry nie zwrci na nas adnej uwagi. Doszedem do wniosku, e to musi by czyja kuchnia, ale dlaczego usytuowano j w takim oddaleniu, pozostao dla mnie tajemnic. Poza tym aden Dowayo przy zdrowych zmysach nie pozwoliby psu lee przy ogniu wewntrz chaty. Matthieu zreszt zareagowa, jak przystao na Dowaya, i zacz rozglda si za jakim polanem, by da psu po gowie. Kiedy ju je znalaz, ubiegem go i wsadziem je do ognia. Spdzilimy noc lec na klepisku w naszych mokrych ubraniach. Ja miaem moe lepiej, bo pies zrobi sobie legowisko u moich stp, ale ta noc nie zapisaa si w mej pamici jako najweselsza. Panowao przejmujce zimno, Matthieu chrapa, pies mia kaszel. Szacowaem prawdopodobiestwo osunicia si w przepa samochodu, za ktry jeszcze nie zapaciem, i pocieszaem si myl o wspaniaym materiale, ktry zgromadziem tego dnia, cho dalej nie miaem pojcia, o co w tym wszystkim chodzio. Zasnem tu przed witem, z aparatem fotograficznym pod gow i rk na notatniku - jak redniowieczny terminator, sypiajcy z narzdziami swego rzemiosa. Matthieu obudzi mnie o brzasku. Flegmatyczny pies spa nadal. Po stosunkowo krtkich ustaleniach ruszylimy z czterema 101 rosymi mczyznami w stron samochodu. Peugeot 404 jest bardzo cikim autem i nie pojmowaem, co ci czterej mczyni mog zdziaa, uwaaem bowiem, e trzeba nam dwunastu. Z czasw studenckich hulanek pamitaem, e czterech chopa potrafio przestawi co najwyej mini morrisa. Zuuldibo zabawia nas opowieci o nocy spdzonej z mczyzn cierpicym na biegunk. Dowayowie dysponuj mnstwem najosobliwszych dwikw na okrelenie ruchu i zapachu. Zuuldibo zaprezentowa ca ich gam, wic gdy dotarlimy na miejsce, wszyscy byli w znakomitych nastrojach. Nie czekajc na instrukcje, mczyni wpezli, pod samochd od strony przepaci i zapierajc si bosymi stopami o krawd skay, po

prostu unieli go - z urgajc moim przewidywaniom atwoci - i przepchnli na twardy grunt. Absolutny brak jakiegokolwiek wysiku z ich strony wskazywa, e wystarczyoby dwch do tej roboty. Zuuldibo z zachwytem klaska w donie i klepa si po udach. Dla uczczenia sukcesu wyda z siebie kolejny potok klska, mlani, losowych pomrukw. Byem zmieszany, bo wiedziaem, e powinienem da im troch drobniakw w dowd wdzicznoci, a nie miaem przy sobie pienidzy. Wrczyem im wic kilka lichych papierosw. Mczyni byli wyranie rozczarowani, ale nie wnosili pretensji. Od tamtej pory zawsze ruszaem w teren z wod, puszk misa, drobnymi pienidzmi i tygodniow dawk piguek przeciw malarii - od dwch dni ich nie braem i obawiaem si najgorszego. Ju prawie czuem narastajc gorczk i chciaem jak najprdzej znale si blisko swojej apteczki. Dzie odpoczynku przywrci nam ducha. Jedynym rdem dolegliwoci byy moje stopy. Wok paznokci paluchw pojawiy si dziwne krwiste plamy, ktrym towarzyszyo potne swdzenie. Miaem pchy piaskowe. S to nieprzyjemne pasoyty, ktre skadaj jaja wewntrz skry, stopniowo atakujc ca stop. Starzy afrykascy wyjadacze powiedz wam, e trzeba wwczas odda si pod opiek tubylcw, ktrzy potrafi wyciga je przy pomocy agrafki tak, by nie pky odwoki pene jaj. Dowayowie wszake nie maj agrafek, nie maj te dowiadczenia w postpowaniu z pchami piaskowymi. Bdc zmuszony do ratowania si na wasn rk, wydubywaem je scyzorykiem, obficie naruszajc skr, by pozby si take jaj, a potem przemywaem ran alkoholem i roztworem antybiotyku. Te drastyczne, ale konieczne zabiegi ograniczyy na pewien czas moj zdolno poruszania si, co jednak byo wzgldnie nieistotne. Miaem w kocu materia, nad ktrym musiaem pracowa, a zaczem od zgbiania tajemnic notatek zrobionych podczas wita czaszek. Kad stron notatnika mgbym zajmowa si kilka dni, dociekajc, co takiego widziaem, czy da si to porwna z podobnymi uroczystociami w naszej wsi, jakie wnioski o kulturze mona wysnu. Na przykad: mczyzna, ktry trzyma czaszki podczas taca, nie mg by nikim innym, tylko dusze zmarego. By zrozumie, co to sowo oznacza, naleao rozpracowa wszystkie okrelenia zwizane z pokrewiestwem. Prba zrobienia tego, nawet pobienie, za porednictwem francuskich odpowiednikw, okazaa si chybiona, cho bdy, ktre Dowayowie popeniaj mwic po francusku, byy mi bardzo pomocne. Dowayowie nie odrniaj na przykad bratanka od wujka ani dziadka od wnuka. Sugeruje to, e uywaj dla tych osb jednakowych okrele, co si rzeczywicie potwierdzio. Terminologia ma silne cechy wzajemnoci. Jeli nazywajc kogo, uywam jakiego okrelenia, on take uywa tego okrelenia wobec mnie. Opracowanie tego wszystkiego zajo mi duo czasu. W kocu zabraem trzy ostatnie butelki piwa poniewa w Poli piwa zabrako, po nastpne trzeba by pojecha ponad trzysta kilometrw i wynajem klas z tablic. Mczyni wysiadujcy na rozdroach byli bardzo zadowoleni, e mogli przyj i w zamian za piwo pogada ze szczodrym szalecem. Natychmiast chwycili zasady sporzdzania wykresu zalenoci rodzinnych i odbylimy bardzo pouczajc sesj. Wiele napisano o umiejtnoci i braku umiejtnoci radzenia sobie z pytaniami hipotetycznymi wrd ludw prymitywnych. Ja osobicie nigdy nie byem pewien, czy moje trudnoci s trudnociami natury czysto jzykowej, czy skadaj si na nie take inne przyczyny. - Jeli masz siostr - zaczynaem - i ona wychodzi za m, jak nazywasz... - Nie mam siostry. 102 ~ 103 - A gdyby mia siostr... - Ale ja nie mam siostry. Mam czterech braci. Po kilku daremnych prbach odzywa si Matthieu. - Trzeba tak. Mczyzna ma siostr. Inny mczyzna j bierze. Ona jest jego

on. Jak mczyzna nazywa jej ma? Otrzymywa odpowied. Przyjem ten sposb i nie miaem wicej kopotw - pki nie doszlimy do terminu duuse. - Kim jest twj duuse? prbowaem. - artujemy z nim. - Skd wiesz, e on jest twoim duuse? - Wiemy o tym od dziecka. artujemy z nim. - Gdzie on mieszka? - Gdziekolwiek. - Jeli on jest twoim duuse, jak nazywa go twj ojciec? Cisza. - Bdzie go nazywa dziadkiem. - A jak bdzie go nazywa twj syn? - Mj syn nazywa go dziadkiem. Olnio mnie. - Czy ty te nazywasz go dziadkiem? - Tak. W kraju Dowayw wszyscy starzy mczyni nazywani s przez modych dziadkami. Sowo to nie oznacza nic poza rnic wieku. Wiksz cz poprzedniego popoudnia spdziem na wychwyceniu tej kwestii. Sprbowaem z innej beczki. - Czy duuse naley do twojej rodziny, czy sta si krewnym poprzez maestwo? - Do mojej rodziny - powiada jeden. - Poprzez maestwo - powiada drugi. - On jest jak dziadek. Jem si jeszcze innego sposobu. - Ilu masz duuse? - Skd mog wiedzie? i Pomylaem, e sowo to moe odnosi si do innych zwizkw ze wiatem ni pokrewiestwo biologiczne, e moe by okreleniem zupenie innego rodzaju. Prbowaem wszystkiego: miejsca pobytu, zwizku z domem czaszek, relacji z handlem wymiennym, ale wci wydawao mi si, e nie wiem, o co chodzi. Posuyem si jeszcze innym kruczkiem - na koniem ludzi do przedstawienia mi swoich duuse. Siedzielimy i z mozoem ustalalimy relacje pokrewiestwa midzy nimi. W kocu stworzyem sobie pewien obraz dotyczcy duuse. Moim duuse by kto, z kim czyo mnie zwyke pokrewiestwo ze strony pradziadka albo jeszcze odleglejsze, pod warunkiem przynajmniej jednego rodzinnego powizania po kdzieli. Innymi sowy, by to kto taki jak dziadek matki, dla ktrego nie istniao inne okrelenie, kto nalea do innego domu czaszek ni ja i by osob na tyle dalek, e niemoliwe byo dokadne ustalenie wizw pokrewiestwa. Dlatego nawet wtedy, gdy miem przed sob dwch duuse, czsto przedstawiali mi oni niejednakowy obraz pokrewiestwa midzy sob. Jeden mczyzna mg wic mie wielu potencjalnych duuse, spord ktrych wybiera sobie kilku, by z nimi artowa i odbywa praktyki rytualne. Podobne problemy wypyway take przy najbardziej banalnych kwestiach: pirach, ktre mczyni nosili przy rnych okazjach, liciach uywanych podczas obrzdw, zwierztach, ktre mogy lub nie mogy by zabite. Wszystko to wydawao si istotne dla ustalenia, w wiecie jakiej kultury yli Dowayowie. Na przykad leopard zajmuje w tym wiecie bardzo istotne miejsce, cho w kraju Dowayw leopardy nie pojawiay si ju od trzydziestu lat. Leopardy morduj ludzi i zwierzta i s w tym wzgldzie rwne Czowiekowi. Mczyni dokonujcy obrzezania, jako ci, ktrzy przelewaj ludzk krew, powinni wydawa pomruki jak polujce leopardy, a chopcw poddawanych zabiegowi przebiera si za~ mode leopardy. Kto, kto zabi leoparda, musi podda si tym samym obrzdom jak ten, kto zabi czowieka. Zabjcw ludzi nazywa si "leopardami" i pozwala si im nosi pazury leoparda przy kapeluszu. Mwic o swoich obrzdach grzebalnych, Dowayowie chlubi si faktem, e leopard podobnie jak oni umieszcza czaszki na drzewach - odnosi si to do leopardziego zwyczaju wcigania zdobyczy na drzewo w celu zjedzenia jej. Dowayowie wierz, e potni i niebezpieczni ludzie, na przykad zaklinacze deszczu, mog zamieni si w leoparda. Wszystkie te postawy s spjne i "maj sens", jeli traktuje si je jako sposb mylenia o dzikiej i skonnej do gwatu czci natury ludzkiej. 104 ~ 105

Ale nawet tak prosta i oczywista - dla antropologa - dziedzina bada zaja mi tygodnie nieprzerwanych docieka. Ludzie niechtnie mwili o zaklinaczach deszczu i leopardach. Spor wiedz na ten temat zyskaem dopiero podczas pogawdki z chopcem, na ktrego natknem si w trakcie jednej z moich pitkowo-pocztowych wypraw. Deszcz unieruchomi nas pod drzewem i rozmowa naturaln kolej rzeczy zesza na zaklinaczy. Chopiec wskaza na gr zawsze skryt w chmurach. - Tam mieszka jeden z nich - rzek. - Domboulko. Nawet w porze suchej tam zawsze jest woda. Ale najlepszy jest mj ojciec z Kpan. Kiedy umrze, kupi tajemnic deszczu, jak tylko on zamieni si w leoparda. Nadstawiem uszu i zaczem czerpa z owej yy zota, jako e chopak opowiada bez adnych oporw dokadnie o tym, co najbardziej mnie interesowao. Nim doszlimy do Poli, wiedziaem, jak wane s niektre gry i jaskinie, wiedziaem o istnieniu kamieni, ktre rodz deszcz, o mocy zabijania byskawicami, ktr ma zaklinacz deszczu (i o tym, e ma sztuczne zby). A skoro ju to wszystko wiedziaem, nie miaem kopotu z potwierdzeniem wiadomoci u ludzi z mojej wsi. Ten fragment ukadanki o leopardach i specjalistach od deszczu spad mi z nieba przez czysty przypadek. Gdybym nie znalaz si by na owej konkretnej drodze o owej konkretnej porze dnia, mgbym nie dowiedzie si tego wszystkiego nigdy, albo dowiedzie si nie wiadomo kiedy. W gruncie rzeczy, nawet w przypadku tak wanego zwierzcia jak leopard miaem problemy z informatorami. Zwyczajowo przypisuje si Afrykanom wasn, przekazywan z pokolenia na pokolenie wiedz o wiecie fauny i flory. Uwaa si, e s ekspertami w rozpoznawaniu rolin - zarodnikw, woni, znakw na drzewach. e potrafi drobiazgowo przeanalizowa, do jakiej roliny naley dany li, owoc, kawaek kory. Jedynym ich nieszczciem jest za to, e ludzie Zachodu wci si do tego wtrcaj, majc do upieczenia przy afrykaskim ogniu wasn piecze. W czasach, kiedy uznawano prymat kultury Zachodu, byo intuicyjnie oczywiste, e Afrykanie myl si w wielu sprawach i s po prostu niezbyt rozgarnici. Tote przyjmowano bez zdziwienia, e ich umysy 106 nigdy nie rozwijay si bardziej ni ich brzuchy. Antropolog nieuchronnie obsadzany by w roli osoby wykazujcej bdy takiego postrzegania czowieka prymitywnego i szuka sposobu, by dowie, e jest jaki sens, jaka logika w postpowaniu tubylcw, a ich umysy posiadaj mdro, ktra usza uwagi obserwatora z Zachodu. W dobie Nowego Romantyzmu etyczny antropolog stwierdza ze zdziwieniem, e oto znajduje si w zgoa innym pooeniu. Dzi czowiek prymitywny wykorzystywany jest przez Zachd, tak samo jak wykorzystywany by przez Rousseau czy Montaigne'a, jako dowd na tezy o spoeczestwie zachodnim i argument przeciwko tym jego cechom, ktre uwaa si za nieatrakcyjne. Dzisiejsi "myliciele" rwnie mao przejmuj si faktami i wywaonymi osdami, co ich przodkowie. Przykadem tego stanu rzeczy, ktry wyda mi si szczeglnie jaskrawy, jeszcze zanim przybyem do kraju Dowayw, bya wystawa wyrobw Indian. Pokazano na niej drewniane canoe. "Drewniane canoe - objaniano - harmonizuje z otoczeniem i nie powoduje jego skaenia". Obok widniao zdjcie przedstawiajce proces wytwarzania canoe, podczas ktrego Indianie wypalaj ogromne obszary lene, by wykorzysta cz odpowiedniego drewna, porzucajc ca reszt, by zgnia. "Szlachetny dzikus" wsta z grobu i ma si dobrze w centrum Londynu, podobnie jak kilka wydziaw antropologii. Prawda jest taka, e moi Dowayowie wiedzieli o afrykaskich zwierztach yjcych w buszu mniej ode mnie. Jeli idzie o lady, potrafili odrni lady motocykla od ladw stp ludzkich i by to szczyt ich umiejtnoci. Jak wikszo Afrykanw wierzyli, e kameleony wydzielaj trucizn. Zapewniali mnie, e kobry s nieszkodliwe. Nie mieli pojcia, e gsienice przeobraaj si w motyle. Nie rozrniali ptakw, nie mona te byo na nich polega, jeli chodzi o rozpoznawanie gatunkw drzew. Wielu rolin w ogle nie nazywali, chocia czsto o nich mwili, co wymagao dugich objanie: "rolina, ktrej kory uywa si do

robienia farby". Wikszo zwierzyny w kraju Dowayw wykaczano za porednictwem side. Jeli chodzi o "ycie w harmonii z natur", to w przypadku Dowayw w ogle nie ma o czym mwi. Wielekro czynili mi wymwki, e nie przywiozem z kraju biaego czowieka 107 F broni, dziki ktrej mogliby ostatecznie wytpi poaowania godne stada antylop, uporczywie buszujcych po okolicy. Kiedy Dowayowie zaczli uprawia bawen dla monopolu pastwowego, udostpniono im spore iloci pestycydw. Od razu wykorzystali je na potrzeby rybowstwa. Wrzucali pestycydy do strumienia i wyawiali zatrute ryby, dryfujce po powierzchni. rodki te zastpiy kor drzew, ktrej tradycyjnie uywano do usypiania ryb. - Cudowne! - mwili. - Wrzucasz i masz zabite wszystko, mae ryby, due ryby, i to caymi kilometrami. Kadego roku Dowayowie wypalaj ogromne poacie buszu, z cakowitym rozmysem, by przyspieszy wzrost traw. Wynikajce z tego poary powoduj zagad modych zwierzt i s znacznym zagroeniem dla ludzkiego ycia. Wszystkie te czynniki zawary si w prostym temacie: leopard. Same tylko trudnoci jzykowe okazay si niemae. Dowayowie maj niezwykle adekwatne sowo okrelajce leoparda - naamyo. W przypadku lwa posuguj si wyrazem zoonym "stara-kobieta-leopard". Mniejsze spord dzikich kotw, takie jak cywety* czy serwale, nazywaj zestawieniem "syn leoparda". Nazwa sonia jest niebezpiecznie bliska nazwy Lwa i rni si tylko intonacj. Co gorsza, pierwszy z mwicych po francusku Dowayw, ktrego pytaem, zrobi zasadniczy bd i powiedzia mi, e naamyo znaczy "lew". Kiedy wic posugiwaem si zestawieniem "stara-kobietaleopard", zorientowanie si, czy rozmawiamy o lwie, czy o starej leopardzicy, czy o jednym i drugim naraz, urastao do rangi problemu. Wreszcie wpady mi w rce pocztwki przedstawiajce afrykaskie zwierzta. Miaem wic przynajmniej lwa i leoparda, by je pokaza i przekona si, czy Dowayowie potrafi wskaza rnice midzy nimi. Niestety, nie potrafili. Powd tkwi nie tyle w sposobie klasyfikacji zwierzt, ile w fakcie, e nie umieli okreli ich tosamoci na podstawie fotografii. Nam, ludziom Zachodu, nie przechodzi nawet przez myl, e ogldania fotografii trzeba si nauczy. Stykamy si z nimi od urodzenia, a zatem nie mamy adnych trudnoci w identyfikacji twarzy lub przedmiotw ukazanych pod * Gwoli cisoci: cywety nale do rodziny asz, nie kotw. 108 rnymi ktami, w rnym wietle, ani nawet podobizn robionych z uyciem soczewek znieksztacajcych. Dowayowie, pozbawieni takich tradycji kultury wizualnej, znaj jedynie szereg znakw geometrycznych. W dzisiejszych czasach dzieci Dowayw stykaj si z obrazami w podrcznikach szkolnych i w dowodach osobistych - nakazem prawa Dowayowie musz nosi dowody tosamoci ze zdjciem. Stanowio to dla mnie zawsze wielk zagadk, poniewa wielu z tych, ktrzy mieli takie dokumenty, nigdy nie odwiedzio miasta, a w Poli nie byo fotografa. Sprawdzenie dowodw wykazao, e zdjcie jednego Dowaya suyo czsto kilku osobom. Przypuszczalnie urzdnicy s niewiele lepsi w rozpoznawaniu fotografii ni sami Dowayowie. Kiedy gromadziem sownictwo w kilku podstawowych dziedzinach, takich jak nazwy czci ciaa, narysowaem szkic mczyzny i kobiety z niezbyt wyranymi zewntrznymi narzdami pciowymi, tak by mogli wskaza miejsca odnoszce si do poszczeglnych sw. Rysunek ten zosta uznany za wielk atrakcj i przez wiele miesicy ludzie przychodzili do mojej chaty i prosili, by im go pokaza. (Mczyni niepokoili si bardzo, czy nie wida na nim penisa w caej obrzezanej krasie, i prosili o niepokazywanie go kobietom). Wane jest, e nie potrafili odrni szkicu kobiety od szkicu mczyzny. Pki nie miaem fotografii lww i leopardw, skadaem to na karb mojego kiepskiego

rysowania. Starzy ludzie spogldali na pocztwki, na ktrych obrazy byy bardzo wyrane, obracali je na wszystkie strony, po czym stwierdzali co w rodzaju: "Nie znam tego czowieka". Dzieci rozpoznaway zwierzta, ale nie miay pojcia o ich obrzdowym znaczeniu. W kocu wybraem si do Garoua. Na tamtejszym rynku znajduje si kram, noszcy imponujc nazw "Konsorcjum uzdrawiaczy". Mona tam naby wiele niesamowitych i wspaniaych rzeczy: czci rolin, pazury leoparda, oczy nietoperza, odbytnice hien. Kupiem kilka pazurw leoparda, ap cywety i ogon lwa. Dziki temu wszystkiemu mogem si upewni, o jakim zwierzciu mwimy. Nie stanowio to wszake koca problemu. Dowayowie "wyjanili" zwizki midzy tymi zwierztami nastpujco: "Leopard wzi za on lwic. Mieszkali w grskiej jaskini i mieli troje dzieci. Pewnego dnia leopard zarycza. Dwoje dzieci 109 przestraszyo si i ucieko. Te dzieci stay si cywet i serwalem. Trzecie dziecko stao si leopardem. To wszystko". Narzucao si pytanie, czy zdarzyo si to tylko raz, czy te wszystkie cywety i serwale miay takie pochodzenie. Jedni twierdzili tak, drudzy - inaczej. Niektrzy utrzymywali, e takie jest pochodzenie wszystkich cywet, natomiast serwale rodz si tylko z serwali. Inni upierali si, e dotyczy to serwali, a cywety s potomkami wycznie cywet. Nie byo to zjawisko odosobnione. Odpowiedzi na najzwyklejsze pytania o ptaki, mapy, o cokolwiek, obfitoway w zatrwaajce zawioci i w adnym stopniu nie przypominay suchych stwierdze "Dowayowie wierz, e..: ', ktre znajduje si w standardowych opracowaniach. Zwyk metod zadawania pyta trudno byo ustali, w co wierz Dowayowie. Na kadym stopniu zaawansowania tematu podawano mi wszystkie moliwe interpretacje, przynajmniej jeli informator mwi to, co myla. Tak wic ycie toczyo si dalej. Jedna uroczysto dostarczya mi materiau na wiele dni bada. Naukowiec pracujcy w terenie nigdy nie powinien robi sobie nadziei na utrzymanie dobrego tempa pracy przez duszy czas. Obliczyem, e w okresie mojego pobytu w Afryce powiciem by moe jeden procent czasu na robienie tego, po co tam waciwie pojechaem. Reszt spdziem na logistyce, chorowaniu, yciu towarzyskim, aranowaniu spraw, przemieszczaniu si i przede wszystkim na czekaniu. Zlekcewayem miejscowych bogw moim nadmiernym pragnieniem dokonania czego. I szybko zostaem ukarany. Dno Kolejny okres mojego pobytu w kraju Dowayw by niewtpliwie najmniej przyjemnym okresem spord wszystkich, jakie spdziem kiedykolwiek i gdziekolwiek w moim yciu by to bowiem czas, kiedy grzeszyem utrat nadziei. Cig niepowodze rozpocza decyzja o wyjedzie do Garowa po zakupy. Decyzja ta zostaa mi zreszt narzucona: skoczyo mi si jedzenie, paliwa miaem tyle tylko, by dojecha do granic miasta, i tysic piset frankw (okoo trzech funtw) w kieszeni. Okolicznoci tego rodzaju sprzyjaj miaym poczynaniom. Przyrzekem Augustinowi, e go zabior, i umwilimy si o brzasku z dala od gwnej ulicy, liczc na to, e wydostaniemy si chykiem z Poli, e nikt nie obaduje nas po dach prosem i nie poprosz o podwiezienie andarmi. Szybko opucilimy miasteczko i koyszc si oraz trzsc, sunlimy przez najgorszy odcinek drogi, prowadzcy ku twardej nawierzchni. Nie pokonalimy go jednak. Z osiem kilometrw przed celem wziem zakrt, by si przekona, e droga po prostu znikna wskutek deszczw. Do zych zachodnich przyzwyczaje naley przypuszczenie, e skoro droga prowadzi do zakrtu, bdzie take sza za zakrtem. Z okropnym chrzstem metalu zarylimy si w gbokiej na trzydzieci centymetrw rozpadlinie idcej w poprzek trasy. Od razu wiedziaem, e co si stao z kierownic. Rzzia, pojkiwaa i zawzicie odmawiaa nadania koom odpowiedniego kierunku. yjc z pensji modszego wykadowcy, niewiele miaem do czynienia z samochodami, nie bardzo wic te wiedziaem, 111

co najlepiej w takiej sytuacji zrobi. Wyranie potrzebowalimy pomocy. Zwykle polegaem na naprawach Herberta Browna - opowiadano zdumiewajce historie o jego dokonaniach w mechanice. Z dwch wieszakw na ubrania i starego puga potrafi skleci skrzyni biegw. Jego rozwizania inynierskie nigdy nie byy eleganckie, ale czsto dziaay. Oddawa je klientowi z komentarzem: "Kupa zomu, ale tutaj i tak wszystko ma krtki ywot". Niestety, Brown by daleko. C mielimy robi, i tak musiaem dosta si do Garoua. Zepchnlimy samochd na bok i poszlimy dalej piechot, a dotarszy do dobrej drogi, zatrzymalimy takswk. Nie wziem wwczas napisu na drzwiach "Wszystko w rkach Boga" za zy omen. Dojechalimy bez kopotw, grzecznie podporzdkowujc si zaleceniom wypisanym wewntrz pojazdu; by nie plu, nie bi si, nie wymiotowa i nie tuc szyb. Poniewa nastao poudnie, Augustin zaprosi mnie do swojej ulubionej afrykaskiej restauracji. Wybr by niewielki: bierzesz, co daj, albo nie jesz. Wziem i nie zjadem. Podano mi krowi nog w duym emaliowanym naczyniu penym gorcej wody. Mwic "krowia noga", nie mam na myli czego przyrzdzonego na bazie krowiej nogi, lecz konkretny artyku w caoci z kopytem, skr i wosami. Robiem, co mogem, ale jako nie potrafiem si do tego zabra. Obwieciem niespodziewan utrat apetytu. Augustin chwyci moj porcj i obrobi wszystko a do koci z arocznoci kolonii mrwek nomadnych. Z podr t wi si dwa warte odnotowania sukcesy. Po pierwsze, wyudziem troch pienidzy od banku, ktremu tak pochopnie powierzyem swoje Finanse. Po drugie, udao nam si zaatwi powrt do Poli, i to z mechanikiem samego sousprefeta. Potraktowaem to - nierozsdnie! - jako prawdziwy ut szczcia. Po wielu godzinach krenia za interesami po rozmaitych czciach miasta zamieszkaych przez Fulanw wyruszylimy wreszcie w kierunku Poli. Droga bya bardzo wska i cakowicie opanowana przez ogromne ciarwki z przyczepami, przewoce bawen oraz paliwa w t i z powrotem pomidzy Czadem a kolej w Ngaoundere. Z przeraeniem stwierdziem, e mijajc jedn z takich bestii, kierowca, zjechawszy na sam krawd drogi i bdc koami o cen 112 centymetr od gbokiego na metr kanau melioracyjnego, po prostu zamkn oczy. Dotarlimy jednak do pozostawionego samochodu przed noc. Mechanik dokona byskawicznego przegldu. Nic takiego, wystarczy porzdnie waln. Wpez pod samochd, skd da si sysze szczk metalu o metal i co, co wziem za przeklestwo w jzyku Fulanw, po czym wyoni si, promieniejc radoci. Nie jest idealnie, ale do Poli dojad, a stamtd trzeba bdzie posa po czci. Byem szczerze uradowany. Wsiedlimy z Augustinem i ruszylimy z umiarkowan prdkoci. Kierownica wydawaa mi si troch podejrzana, ale z pewnym przyblieniem speniaa swe zadanie. Po drodze spotykalimy mnstwo sw. Siedziay na ziemi i zryway si, by zaatakowa wiata samochodu. Rzezie sw na drogach przybieraj ogromne rozmiary. Sowy przeraaj Dowayw. Uwaaj oni, e noc pod skrzydami tych ptakw kryj si ze moce. Ledwie kto usyszy sow koo swego domostwa czy w pobliu byda, natychmiast szuka stosownego lekarstwa. Znalelimy si na szczycie wysokiego wzgrza i zaczlimy zjeda w d. Nie dotarlimy jeszcze do wskiego mostka przerzuconego nad wwozem; kiedy zdaem sobie spraw, e kierownica nie dziaa. Starczyo mi jedynie czasu na zapamitanie ostrych szpicw po obu stronach mostka - tyle zostao z balustrady po wypadku, w ktrym zgin przed paru laty, dokadnie w tym miejscu, sous prefet. Uderzylimy w drzewo, odbilimy si, uderzylimy w gaz i pomknlimy ku wwozowi. Staem ju prawie na hamulcach, bez wielkiego rezultatu. Zatrzymalimy si na chwil na krawdzi i spadlimy. Wyldowalimy mikko na modym drzewku, ktre powoli amao si pod naszym ciarem. Ze spokojem wyczyem silnik, spytaem Augustina; czy nic mu nie jest, i wydostaem si z samochodu. Gdy wspilimy si na gr, co nagle pko

w nas obu, siedlimy patrzc na postrzpione skay i wybuchnlimy histerycznym miechem - naturalnie nie z radoci, lecz pod wpywem silnych emocji, na ktre zoyy si przeraenie, ulga i niedowierzanie. Podejrzewam, e siedzielimy tam dosy dugo. Wydawao nam si, e wyszlimy w miar cao. Augustin mia siniaki na klatce piersiowej. Ja uderzyem 113 gow o kierownic, ucierpiay te palce u rk i ng oraz ebra. Wdrujc do miasta, zabralimy si do dwch piw, ktre Augustin trzyma na czarn godzin. Czulimy, e nam si nale. Nastpnego dnia w peni zdaem sobie spraw z okropnoci caej sytuacji. Ogldziny wraka utwierdziy mnie w przekonaniu, e naprawa bdzie dugotrwaym i kosztownym przedsiwziciem i e mielimy duo szczcia, wychodzc z wypadku bez powaniejszych obrae. Poddalimy si badaniom u miejscowego lekarza, ktry orzek, e nic nam nie jest. Z faktu, e do tej pory moje palce ustawione s pod dziwacznym ktem oraz e mam zgrubienie na dwch ebrach, wnioskuj, i podczas bada nie wychwycono drobniejszych zama. W najgorszej kondycji bya wszak moja szczka. Dwa zby na przodzie chwiay si, a caa uchwa zacza powoli puchn, sprawiajc mi znaczny bl. Peen nadziei, e wszystko bdzie dobrze, wrciem do Kongle, by prowadzi dalsze badania nad leopardami oraz innymi dzikimi kotami, i aplikowaem sobie valium na sen przed noc. Wiele uwagi powicaem obecnie klasyfikacji chorb i w tym celu spdzaem sporo czasu z jednym z tutejszych uzdrawiaczy; ktry mia wszake t wad, e mieszka na szczycie pionowej skay powyej Kongle. Caymi godzinami szukalimy korzeni, dyskutujc o rozpoznawaniu chorb i rnicach w ich leczeniu. Jak ju wspomniaem, Dowayowie dziel choroby na zakane, czary gniedce si w gowie, dolegliwoci powodowane przez przodkw i choroby nieczystoci. Jedynie choroby zakane i mimowolne okaleczenia, ktre mog by spowodowane przez czary, daj si leczy zioami. Przypisanie konkretnej choroby do danego przypadku jest bardzo skomplikowane. Nazwy niektrych chorb odnosz si zarwno do objaww, jak i do czynnikw przyczynowych (na przykad nasze sowo "przezibienie" sugeruje pewne objawy i wirusowe pochodzenie choroby). Inne nazwy opisuj po prostu objawy (jak ;,taczka", ktra moe by spowodowana rnymi chorobami). eby powiza symptomy z chorob, stosuje si rozmaite wrby. Mona wezwa uzdrawiacza, ktry wrzuca do wody wntrznoci kurczcia, s specjalici umiejcy okreli dolegliwo czowieka, patrzc na niego przez szklan kul. Najpopularniejsz form wrb jest jednak pocieranie midzy palcami roliny zwanej zepto i wykrzykiwanie nazw rnych chorb, ktre mogy czowieka zaatakowa. Moment, kiedy zepto si zamie, wskazuje na fakt ustalenia prawidowej nazwy choroby. Wrbita przechodzi wwczas do przyczyn choroby zych mocy, przodkw i tak dalej. Nastpnie trzeba znale lekarstwo. Trzy kolejki wrb dostarczaj zwykle penej informacji. Jeli chory nie moe uda si do wrbity samodzielnie, powinien wysa mu troch somy z dachu swego spichlerza, najbardziej osobistego i nietykalnego obszaru domostwa. Jeli winnym choroby uzna si jakiego przodka, wysya si czowieka do domu czaszek, by obla czaszk naprzykrzajcego si krewnego krwi, ekskrementami lub piwem. Choroby wynikajce z nieczystoci wymagaj zwykle uwagi ekspertw - specjalisty od obrzezania, czarownika, zaklinacza deszczu. Przyczyny i skutki czasami cz si ze sob w sposb niebezporedni. Na przykad to, co my okrelilibymy jako zwichnicie, uwaane jest za bolesne z powodu glist, ktre wnikny w koczyn; glisty wi si z deszczem, dlatego tylko zaklinacz deszczu moe leczy t dolegliwo. Z kolei kontakt ze sprawami umarych wymaga leczenia przez czarownika i polega na pocieraniu ofiary ubraniami lub innymi rzeczami osobistymi zmarego. Najgorsze choroby biorce si z nieczystoci pochodz od kowala i jego on, garncarek. Czsta styczno z nimi, a zwaszcza z narzdziami

ich pracy, powoduje co; co mona jedynie okreli jako zarastanie pochwy u kobiet i wypadnicie odbytnicy w mczyzn. Miech kowalski, ktry zsya choroby na mczyzn, jest niewtpliwie przedmiotem fallicznym i fakt, e atakuje odbytnic, a nie penis, naley wiza z "oficjaln" definicj obrzezania, mwic e dotyczy ono zatkania odbytu. Zdarza si, e kto rzuca urok, powodujcy chorob nieczyst, chronic w ten sposb swoje dobra. Miaem nieze ukady z klownem Kongle. By on wacicielem jedynego drzewa pomaraczowego w okolicy i ywi do mnie przesadny wrcz sentyment od czasu, gdy kupiem od niego dwiecie pomaraczy. (Musz przyzna, e nie chciaem kupi dwustu 114 ~ 115 pomaraczy, lecz dwadziecia, i tylko moja niedoskonao w posugiwaniu si liczbami lega u podstaw tej pomyki). Aby ochroni swoje drzewo przed pustoszeniem go przez dzieci, umieci na nim rozmaite roliny i rogi kz, aby kady, kto ukradnie pomaracze, kasa jak koza i musia przyj do niego, by si tej dolegliwoci pozby. i Niektrzy Dowayowie osigaj niele dochody z posiadanych przez siebie magicznych kamieni, ktre mog spowodowa wszystkie choroby: od blu zba po czerwonk. Chorzy musz zgosi si na kuracj. Dowayowie nie widz nic zego w zarabianiu pienidzy takim sposobem. Ze moce atakujce gow przenosz si od bliskich krewnych za porednictwem orzeszkw ziemnych lub misa. Ze moce nie lubi ostrych przedmiotw, dlatego przed zymi mocami naley strzec maych chopcw, by nie wykrwawili si na mier podczas obrzezania. Noc ze moce kr po okolicy. Wygldaj podobno jak mae pisklta - to one wanie kryj si pod skrzydami sw. Wysysaj krew ludzi i byda, potrafi nawet spowodowa w ten sposb mier. Naley chroni si przed nimi, umieszczajc oset lub kolce jeozwierza na dachu chaty. Po mierci bada si czaszk, czy nie zostaa przez nie zaatakowana. Nie pojmowaem z pocztku, e ludzie umierajcy "na ze moce" nie s, oglnie rzecz ujmujc, ofiarami czarownic czy czarownikw, lecz sami byli nosicielami zych mocy, ktre zostay zranione. Kiedy ze moce zostan zranione, czowiek, w ktrym one siedz, umiera. Dowayowie tumacz w ten sposb wysoki stopie miertelnoci wrd modych mczyzn, ktrzy w porze suchej udaj si do miasta do pracy. S bardzo modzi - prawie dzieci - i nie nauczyli si jeszcze panowa nad swoimi zymi mocami. A one; szczeglnie podekscytowane widokiem misa na stoach rzenickich, kalecz si ostrymi noami, ktrych jest tam mnstwo. Gdy chory umrze, szuka si wiadectwa w postaci dwch kolcw pod grn szczk. Jeli s one czerwone lub czarne, to znak, e przyczyn mierci byy ze moce. Jeli w rodzinie potwierdzonych zostanie w ten sposb kilka zgonw, podejrzenia padaj natychmiast na konkretnego jej czonka. W czasach przedkolonialnych czarownice i czarownicy byli poddawani specjalnym prbom. Mczyni musieli wypi piwo, 116 I w ktrym zanurzono n do obrzeza. Jeli byli winni, ich odki puchy i wykrwawiali si na mier. Mogli te wypi piwo zawierajce trujcy sok z mleczka sukulenta dangoh (Euphorbia Cameroonica). Jeli nie wymiotowali, nastpowaa mier i uwaano ich za winnych zgodnie z oskareniem. Jeli wymiotowali, biae wymiociny wskazyway niewinno, czerwone - win. Winny by wwczas wieszany przez kowala. Pewna kobieta zostaa kiedy powszechnie uznana za wiedm winn przekazania zych mocy dwm crkom, ktre umary. Byem wiadkiem badania czaszki drugiej z nich. Gowa zostaa odczona od korpusu przez starca posugujcego si zakrzywionym kijem. Podziwiano jego zrczno, gdy wsun koniec kija w oczod i wycign gow, nie ronic ani jednego zba, ktry mgby wpa do odka. Trup mi ze trzy tygodnie i cuchn brzydko - rodzice dziewczyny obiecali mczynie kozi skr za t usug. Jak zwykle sporo byo spronych dowcipw.

Kobietom kazano si oddali: "Jeli si pochylimy nad gow i pucimy bka, od razu wszystkim o tym opowiecie". Wycofay si, zrzdzc, a starzec dokona ogldzin gowy. Podczas pobytu u Dowayw wielokrotnie przygldaem si czaszkom, ale nie mogem stwierdzi, czy rnica pomidzy t, u ktrej znaleziono le moce, i t, ktra bya od nich wolna, opieraa si na zauwaalnej odmiennoci morfologicznej. Starcy wszake zawsze byli jednomylni. Ogoszenie o znalezieniu zych mocy mieszkacy wioski przyjmowali nie ze zoci, lecz ze spokojn satysfakcj. Podejrzana kobieta bya moj blisk ssiadk i natychmiast zaczy kry dowcipy o tym; e tylko biay czowiek, odporny jak wszyscy biali na ze moce, mg mieszka obok niej. Oczernianie najwyraniej kobiet dranio, zaproponowaa wic, e przejdzie po czaszkach przodkw, a wtedy, jeli jest rdem zych mocy, umrze. M nie zgodzi si, by jej na to pozwolono. - A po co? - wyjania. - Umrze i bd musia kupi sobie now on. Wbrew moim przypuszczeniom Dowayowie nie przejawiali paraliujcego strachu w konfrontacji z czarami. Ca t kwesti postrzegano raczej ze sztuczn powag, traktowano j praktycznie. Dowayowie zawsze podkrelali, e istniej rne rodzaje czarw majcych siedlisko w gowie; ale tylko 117 117 jeden z nich by zy. Inny na przykad sprawia, e czowiek mia czyste zby, jeszcze inny gwarantowa powodzenie w gospodarowaniu bez krzywdzenia innych ludzi. Z niedowierzaniem przyjmowali wyjanienia, e sprawy te, jako nieznane w kraju biaego czowieka, bardzo mnie interesuj. Nie byem jeszcze wiadom rodowodu, jaki mi przypisywali - uznawali mnie przecie za kolejne wcielenie czarownika. Dowayowie nigdy nie nazwali mnie kamc, ale ich twarze przybieray szczeglny wyraz, kiedy prbowaem wcisn im jakie szczeglnie jaskrawe kamstwo, jak istnienie podziemnej kolejki albo nieistnienie opat za on w Anglii. Uzdrawiacze byli w gruncie rzeczy bardzo zadowoleni pracujc ze mn nawet za stosunkowo mae wynagrodzenie, ktre mogem im zaoferowa. Obawiali si jedynie tego, e ukradn ich remedia i sam zabior si do uzdrawiania. W spoeczestwach prymitywnych wiedza rzadko bywa atwo dostpna. Naley do konkretnych jednostek. Czowiek jest wacicielem swojej wiedzy. Zapaci za ni i byby gupcem, oddajc j bez zapaty innym, tak samo jak nie oddaje si bez zapaty crek: Jedynym rozsdnym rozwizaniem byo branie ode mnie pienidzy. Dowayowie uwiarygodniaj swoje lekarstwa ich rodowodem. Stare lekarstwo jest lepsze ni nowe, kada innowacja bywa podejrzana, poniewa nie nosi w sobie aprobaty przodkw. W konsekwencji nie usiuje si szuka nowych lekarstw. Uzdrawiacze byli bardzo podejrzliwi wobec mojej "kliniki", pki nie nabrali pewnoci, e ograniczam si do leczenia wycznie chorb zakanych korzeniami uywanymi przez biaych ludzi i nie zamierzam z nikim wspzawodniczy. Pewien przypadek wywoa szczeglne moralne i strategiczne trudnoci. Brat naczelnika, mieszkajcy o kilka chat dalej, czsto przychodzi do mnie w odwiedziny. By to przyjacielski, wysoki i chudy jak tyka, a do tego niezdarny mczyzna, majcy opini niezbyt rozgarnitego. Pewnego dnia zdaem sobie spraw, e nie widziaem go od kilku tygodni, i zapytawszy, czy dokd wyjecha, dowiedziaem si, e jest umierajcy. Cierpia na silny atak czerwonki pezakowej, wezwano wic uzdrawiacza ze skay. Z ogldzin wntrznoci kurczcia wynikao, e chorob zesa na niego duch jego nieboszczki matki, ktra domagaa si piwa. Wylano piwo na jej czaszk; lecz poprawy nie byo. Sprowadzono innego uzdrawiacza. Ten ujawni, e w istocie choroba pochodzi od innego ducha, ktry jedynie ukrywa si pod postaci ducha matki chorego. zoono ofiary, lecz mody czowiek sab nadal. Trzecia ona naczelnika, ktra opiekowaa si nim, gdy by chopcem, zamartwiaa si jego chorob, przysza wic i ja lamentowa pod moj chat, pytajc, czy nie mam korzeni, ktre by go uratoway. Nie mogem odmwi. Miaem

naturalnie silne rodki samobjcze i antybiotyki. Oznajmiem wszystkim, e nie jestem uzdrawiaczem i nie wiem, czy moje korzenie pomog, ale jeli zaycz sobie, bym sprbowa, zrobi to. Obawiaem si, e zra do siebie uzdrawiaczy, ale oni byli niele przygotowani na ewentualne ze diagnozy. Mczyzna szybko wraca do siebie. Chudy jak szkielet, w cigu paru dni sta si okazem zdrowia, z czego wszyscy si bardzo cieszyli. Uzdrawiacze wcale nie czuli si zbici z tropu. Wyjanili jedynie, e by to zoony przypadek choroby zakanej, co postanowiy wykorzysta rozmaite duchy, by powikszy cierpienia chorego. Oni uporali si z duchami, ja - z chorob. Prawdziwie wspczuem Dowayom wanie wtedy, gdy chorowali. Uzmysawiaem sobie wwczas, o ile ich ycie jest gorsze od naszego. W innych sytuacjach cieszyli si przecie wolnoci, mieli swobodny dostp do najwaniejszych w ich pojciu form zaspokajania potrzeb zmysowych - piwa i kobiet, mieli poczucie wasnej godnoci. Lecz kiedy zapadali na zdrowiu, umierali niepotrzebnie w udrce i strachu. Pastwowy szpital w Poli nie zapewnia im rzeczywistej pomocy. Wedug przepisw pacjent mia zgasza si do szpitala z notesem do zapisywania dolegliwoci. Nie umiejcy czyta i pisa mieszkaniec buszu nie potrzebowa notesu i nigdy nie mia czego takiego w rce. Notesw nie byo take w sprzeday w Poli; a pracownicy szpitala nie chcieli ich przechowywa, poniewa nie naleao to, zgodnie z przepisami, do obowizkw personelu. Pacjentw odsysano z powrotem, odmawiano im pierwszej pomocy, pki nie znajd notesu. Nieuchronnie wic staem si dobrodziejem w sprawach leczenia, podobnie jak misja, ale efekt by taki, e wielu Dowayw w ogle nie chciao fatygowa si do szpitala. Bez wtpienia spowodowao to 118 ~ 119 wiele zgonw - pene arogancji, nieludzkie postpowanie urzdnikw uwaaem za co niewybaczalnego. Poczuciem winy napawa mnie fakt, e kiedy sam potrzebowaem pomocy, tylko z powodu koloru skry mogem wej poza kolejk i otrzyma lepsz opiek, podobnie jak miejscowe tuzy. Kolejny draliwy moment przypad na czas wizyty francuskiego botanika, ktry podrowa po Kamerunie, by na potrzeby przygotowywanego atlasu botanicznego przeprowadzi badania nad rozmieszczeniem tutejszej rolinnoci. Wrciem ktrego dnia do wioski i zastaem owego dentelmena, siedzcego sobie spokojnie w szkole po szeciogodzinnym zaledwie "przegldzie" miejscowej flory. Dowayowie nie pojmowali naturalnie, e kto moe interesowa si rolinami dla samych rolin. Nie mieli wtpliwoci, e czowiek w prbuje ukra ich zioowe lekarstwa, ktre sprzeda gdzie indziej z wielkim zyskiem. Sta go byo na prowadzenie wykwintniejszego gospodarstwa ni moje - wozi wasne kurczaki, uznajc, e s lepsze od lokalnych okazw, i mia dwch udzi do zaspokajania swoich zachcianek. Zasiedlimy porodku buszu do absurdalnej kolacji, z obrusem i serwetkami, podczas gdy dzieci Dowayw kucay wok nas i patrzyy szeroko otwartymi, penymi zdziwienia oczami. Botanik uprzejmie informowa mnie, jak najlepiej pobiera prbki botaniczne do dalszej identyfikacji. W gbi Afryki rnice pomidzy francuskim botanikiem a angielskim antropologiem zdaway si minimalne, rozmawialimy wic dugo w noc. Nastpnego dnia miejscowy uzdrawiacz wyraa si wicej ni szorstko 0 oburzajcym najedzie mojego "brata". Udao mi si go w kocu przekona, e nie jestemy nawet z tego samego kraju, posikujc si faktem, e Zuuldibo zaoferowa mu piwo, a on odmwi. On by cudzoziemcem, jak choby Herbert Brown z misji protestanckiej. Rnica pomidzy tamtymi dwoma a Anglikami bya taka, jak pomidzy okropnymi Fularami i dobrymi Dowayami. Wedle naszej wiedzy lekarstwa rozdawane przez ludowych praktykw s nieefektywne lub wrcz szkodliwe. Sposoby w rodzaju pocierania piersi chorego na grulic kozimi rogami wydaj si naszemu wiatu tak obce, e nikt nawet nie zamierza si trudzi, by sprawdza ich skuteczno. Wyjania my je z atwoci oglnymi prawidami magii sympatycznej i kontagialnej, tak e

antropolog ledwie zwraca na nie uwag. A zatem ten aspekt miejscowych wierze nie robi na mnie wielkiego wraenia, pki nie zaczem pracowa z zaklinaczami deszczu, ale o tym w swoim czasie. Wikszo lekarstw Dowayw opiera si na tych samych trzech magicznych rolinach, ktre maj pomaga na wszystkie rodzaje nieszcz: od cudzostwa do blu gowy. Kad z nich dzieli si na kilka typw, ktrych laik nie rozrni, dokonujc samych tylko ogldzin. Dowayowie zachowuj si zawsze tak, jakby byli zatwardziaymi pozytywistami, nie wierz w nic, na co nie maj oczywistego dowodu. - W jaki sposb odrniacie jeden rodzaj zepto od drugiego? - pytaem. - Skd wiadomo, e ten rodzaj przeciwdziaa cudzostwu, a nie blowi gowy? Patrzyli na mnie z wielkim niedowierzaniem wobec prostoty zagadnienia. - Prbujc kadego z nich. Jake inaczej? - odpowiadali. A nastpnie rozwodzili si o kamieniach sprowadzajcych deszcz, ludziach zamieniajcych si w leopardy, nietoperzach zwracajcych ekskrementy nosem, z powodu braku odbytu gwacc niemiosiernie wszystkie swoje pozytywistyczne zasady. Nie mona byo przewidzie, w jaki sposb zareaguj na pytania tyczce tej sfery. Czasami, mniej lub bardziej rozdranieni, rzucali ktr z trzech wersji "Nie wiem". Zdarzao si, e otrzymywaem odpowied wprost, ale najczciej byo to "Nie wiem", "Nie widziaem", "Skd mog wiedzie, skoro nie widziaem?". Zaczem zdobywa sobie opini czowieka, ktry we wszystko uwierzy. W owym okresie poczuem wreszcie, e zebraem ju troch danych. Zaczem adaptowa si do wymaga ycia w Afryce i pracy w terenie. Gdzie kiedy czytaem, e grnictwo zota polega na wydobywaniu trzech ton wszelkiego miecia dla uzyskania niecaych trzydziestu gramw czystego kruszcu. Jeli taka jest prawda, to badania terenowe maj z grnictwem zota wiele wsplnego. Tymczasem jednak moja szczka nie chciaa przesta bole, a nawet bolaa coraz bardziej. Z dzise zacza mi si sczy nieprzyjemna mieszanina krwi i ropy. Naleao 120 a 121 poszuka pomocy. Zatrzymaem si w misji u Herberta Browna, ktry by zachwycony, syszc, jak Afryka krzyuje mi plany, i mogc tym samym usprawiedliwi swj wasny ponury obraz Czarnego Ldu. Podj si nareperowania mojego samochodu, nie mg jednak dokadnie powiedzie, kiedy skoczy. Gdybym wiedzia, e zajmie mu to dziewi miesicy, nie okazywabym a takiej wdzicznoci. Wtedy jednak czuem przynajmniej, e pozbyem si cho czci kopotu, i zapaem ciarwk pocztow, jadc do Garoua. Nigdy nie rozumiaem, dlaczego kierowca tego pojazdu tak si broni przed zabieraniem biaych - kadego innego bra za drobn choby opat. Kiedy chodzio o czowieka z Zachodu, odwoywa si do przepisw transportowych jak do Pisma witego i kategorycznie odmawia. Czasami wstawia si u niego za mn jaki peen dobrych chci andarm, ale caa procedura wydostawania si z Poli bez wasnego rodka lokomocji mocno pogbiaa moje frustracje zwizane z tutejszym yciem. Dojechaem w kocu do Garoua, gdzie zadekowa si dentysta, jedyny w caym Kamerunie, poza dentyst urzdujcym w stolicy. Po rozmaitych chybionych wizytach u domniemanych chiskich stomatologw, ktrzy okazywali si traktorzystami, wytropiem ostatecznie czowieka w miejscowym szpitalu. Postpujc niezmiennie jak kiepsko mylcy zachodni libera, zajem miejsce w kolejce i czekaem. Po pewnym czasie przyszed jaki francuski przedsibiorca. Przepchn si na przd kolejki i da pielgniarce piset frankw. - Czy tu przyjmuje biay dentysta? - spyta. - Nie jest biay, cho jest z Francji - zaoponowaa pielgniarka. Ekspatriant pomyla chwil i wyszed. Ja zostaem. Ledwie drzwi gabinetu si otwary, kolejka Afrykanw popchna mnie ku przodowi i znalazem si w rodku. Zobaczyem ile sztuk zdezelowanych narzdzi stomatologicznych i wielki dyplom z uniwersytetu w Lyonie, ktry nieco mnie uspokoi. Opowiedziaem o swoich

kopotach wielkiemu mczynie. Bez adnych ceregieli chwyci kleszcze i wyrwa mi dwa przednie zby. Nieoczekiwany atak osabi nieco doznania blu. Zby, stwierdzi, byy zepsute. Moe, napomkn ponuro, zawsze byy zepsute. Usun je. Byem zdrw. Mam zapaci pielgniarce po wyjciu z gabinetu. Siedziaem otpiay, krew cieka mi po koszuli. Prbowaem da mu do zrozumienia, e w tej sytuacji powinien przystpi do kolejnych czynnoci, ale nie jest atwo tumaczy co w obcym jzyku bez dwch przednich zbw, wic nie bardzo mi szo. W kocu poj, e trudny ze mnie pacjent. W porzdku, stwierdzi ze zoci, jeli nie jestem zadowolony z jego usug, pjdzie po dentyst. Znikn, pozostawiajc mnie w domysach, z kim miaem przyjemno do tej pory. Najwyraniej popeniem bd, sdzc, e osoba w biaym fartuchu urzdujca w gabinecie stomatologicznym i gotowa dokona zabiegu usunicia zba jest dentyst. Ukaza si kolejny mczyzna, take w biaym fartuchu. Prdko spytaem, czy jest dentyst. Powiedzia, e tak. Tamten jest tylko technikiem; reperuje take zegarki. Uzupenienie ubytku bdzie bardzo kosztowne. Praca jest trudna i wymaga sporych umiejtnoci. On ma te umiejtnoci. Tumaczyem, e pki nie bd mg mwi, nie bd pracowa. Pki nie bd pracowa, nie bd mg zapaci. Rozpromieni si. Kaza mi przyj po obiedzie. Zrobi mi mostek z plastyku. Jako szacowny pacjent zasuguj na rodek znieczulajcy. Wstrzykn mi w dzisa nowokain. Robienie zastrzyku po zabiegu wydao mi si cokolwiek dziwne, ale zbyt podle si czuem, by oponowa. Spdziem trudne chwile, krc po Garoua, szczerbaty, z kami rzucajcymi si w oczy jak u wilkoaka. Ludzie idcy z przeciwka przechodzili na drug stron ulicy, by omin mnie z daleka. Byem tak pokrwawiony na piersiach, e sprawiaem wraenie miertelnie rannego. Seplenic, bkaem wyjanienia wcibskim andarmom, ktrzy wyranie podejrzewali mnie o nikczemne powiartowanie jakiej ludzkiej istoty. Po poudniu wrciem do gabinetu i otrzymaem dwa plastykowe zby niepewnie trzymajce si dzise oraz butelk rowej cieczy do pukania. Policzono mi dziesiciokrotnie wicej, ni wynosia oficjalna stawka, ale wolaem zapaci. Wychodzc, dostrzegem strzykawk, ktr robiono mi zastrzyk, lec na pododze. 122 ~ 123 Nauka radzenia sobie z owym okropnym urzdzeniem zastpczym stanowia - jakbym mao mia kopotw! - dodatkow uciliwo. Dowayowie, rzecz jasna, byli zachwyceni. Wielu spiowao sobie przednie zby, eby si do mnie upodobni. Spytaem, dlaczego to zrobili. Czy dla urody? Och, nie. Czy moe po to, by - i tu antropolog folguje wyobrani - wejcie do ciaa miao taki sam ksztat, jak wejcie do wsi? Och, nie. Zrobili to, jak mnie poinformowali, eby w sytuacji, gdy szczki zacisn si czowiekowi na dobre, mona byo jako go nakarmi. Czy co takiego czsto si zdarza? Jak dotychczas nikt nie sysza, eby si zdarzyo, ale zdarzy si moe. Moja umiejtno wyjmowania zbw na yczenie, co wicej, ich skonno, czy wrcz pena gotowo do wypadania w trakcie konwersacji byy przedmiotem wielkiego zainteresowania Dowayw. Zblia si tymczasem czas zbiorw i tubylcy starali si zmieci jak najwicej uroczystoci przypisanych porze deszczowej w jej ostatnim miesicu. Po mierci odbywa si ceremonia przeniesienia uku mczyzny za dom czaszek i zwrcenia naczynia na wod kobiety jej braciom, czego dokonuje m lub syn. Te wanie obrzdy szczeglnie mnie ciekawiy. Przeanalizowanie ich rde i struktury moliwe jest tylko wtedy, gdy uczestniczy si w nich i zrobi nagrania. Matthieu, zadowolony, e moje sztuczne zby wpyny na podniesienie jego pozycji, przekaza mi krc plotk o uroczystociach na cze zmarej ony, ktr zamierza urzdzi miejscowy uzdrawiacz. Odwiedziny u niego wizay si ze wspinaczk po kruchej skale nad urwistymi zboczami, czego nie znosiem, ale co byo robi. Czowiek w wybra sobie ten niegocinny zaktek z kilku powodw. Po

pierwsze, wedle tradycji Dowayowie powinni uprawia ziemi na zboczach tak stromych, by musieli robi to na kolanach. Po drugie, sto czy dwiecie metrw wyej klimat pozwala na upraw odmian prosa bardziej cenionych przez Dowayw ni wikszo odmian uprawianych na rwninach. Teoretycznie wszystkie skadane przodkom ofiary powinny zawiera lepsze odmiany prosa, mocniejsze jest take wytwarzane z nich piwo. I wreszcie rzadziej zagraao uprawom bydo. Samo miejsce byo dla mnie stosunkowo dogodne: w wioskach grskich jest chodno, gospodarz przyjmie mnie gocin nie, odlego od mojej chaty niewielka. Sprawdziem aparat, magnetofon itd. i odbyem wstpn wizyt, by zjedna gospodarza ma apwk oraz zebra informacje o motywach, ktrymi si kierowa, organizujc uroczysto. Chciaem te zobaczy, jakie przygotowania zostay ju poczynione. Takie postpowanie dawao zawsze dobre wyniki. Podczas trwania uroczystoci cignie tak wielu pldrujcych okolic krewniakw, e nikt nie znajdzie wolnej chwili, by odpowiada na gupie pytania antropologa. Ponadto zyskiwaem czas na przeanalizowanie odpowiedzi, ktre ju otrzymaem, oraz pyta, ktre postawiem, i na zastanowienie si, czy nie naleaoby ich poprawi. Kontynuacj tej procedury bdzie jeszcze jedna wizyta, w kilka dni po zakoczeniu uroczystoci, celem wyjanienia rozmaitych problemw, ktre pojawi si w obrzdowej gorczce, oraz potwierdzenia podobiestw, sprzecznoci i rnic, wystpujcych podczas analogicznych rytuaw w innych wsiach. Wizyta taka stworzy rwnie sposobno zrobienia dobrych fotografii przyborw rytualnych, ktre nie zostay jeszcze zwrcone wacicielom, a ktre nie do dokadnie wida na zdjciach robionych podczas uroczystoci. Postanowiem przyj za zasad wysyanie nie wywoanych filmw do kraju, gdzie odbierali je przyjaciele. Wywoywanie filmw w Kamerunie byoby zarwno kosztowne, jak i niepewne, trzymanie ich natomiast przez osiemnacie miesicy w tutejszym klimacie - zbyt ryzykowne. Oznaczao to jednak, e nie obejrz ich przed powrotem do Anglii i e wiele z nich zaginie po drodze, ale i tak zdawao si to najrozsdniejszym rozwizaniem. Najwiksz niedogodno natomiast stanowi przymus czstych kontaktw z urzdnikami pocztowymi, ktrzy byli niedocigymi mistrzami nieudolnoci i nieyczliwoci, nawet jak na lokalne standardy. Ostatnie dni przed uroczystoci przyniosy zdecydowan zmian warunkw mojego ycia. Byem akurat w miasteczku po poczt, gdy pojawia si nieznana ciarwka, wyadowana pudami, skrzyniami i kuframi. Wszystkie obce pojazdy staway si zawsze rdem wielu domysw. W pojedzie znajdowaa si dwjka biaych ludzi, mczyzna i kobieta. Jako zadomowiony tu biay, uznaem za stosowne wsadzi nos w ich sprawy. Zaczlimy niezdarn konwersacj po 124 ~ 125 francusku, podczas ktrej okazao si, e wszyscy jestemy anglofobami, i moja do z dwoma zamanymi palcami poddana zostaa potnemu uciskowi. Jon i Jeannie Bergowie przyjechali jako misjonarze do protestanckiej misji Herberta Browna. Modzi Amerykanie, pierwszy raz w Afryce, nie mniej zbici z tropu caoci swoich dowiadcze jak i ja w pocztkach mojego pobytu w tym kraju. Do zada Jona naleao nauczanie Biblii w szkce misyjnej; Jeannie miaa mu pomaga. Od wszystkich nas zalatywao solidnie dyplomami wyszych uczelni. Gdy Jon i Jeannie osiedli w Poli, zawsze odwiedzaem ich podczas moich pocztowych wypraw. W ich miym towarzystwie mona byo rozmawia w jzyku przypominajcym angielski, je chleb wypieku Jeannie, sucha muzyki i dyskutowa o czym innym ni proso i bydo. Rol Jona byo przekazanie Dowayom "sensu sowa boego", tak jak moj rol byo badanie "sensu kultury Dowayw". Pomagalimy sobie wzajemnie w zrozumieniu, co moe ogranicza nasze wysiki. Jon chlubi si ponadto posiadaniem dwunastu skrzy kiczowatej literatury, ktr chtnie poycza. Przyznaj, e ksiki te, bardziej ni cokolwiek innego, trzymay mnie przy zdrowych zmysach. Nieskoczenie dugie przerwy midzy uroczystociami, potwornie nudne wieczory, kiedy po sidmej wszyscy Dowayowie

szli spa, byy o wiele mniej przygnbiajce, gdy miao si pod rk jak lektur. Tak zatem okres bada terenowych sta si okresem najbardziej skondensowanych dowiadcze literackich w moim yciu. Nigdy przedtem nie miaem tylu okazji do czytania. Czytaem odpoczywajc na skale, w poowie drogi pod gr, w strumieniu, siedzc w kucki w chacie przy wietle ksiyca, czekajc na rozdrou przy wietle naftowej lampki. Nie ruszaem si bez ktrej z ksiek Jona. Gdy zawodziy nadzieje, gdy amano dawane mi przyrzeczenia, wrzucaem bieg "badania terenowe", sigaem po ksik i przeczekiwaem Dowayw. Zyskaem pozazdroszczenia godn opini osoby nieustpliwej. Jeli kto obieca si ze mn spotka i nie zjawia si, siadaem z ksik i czekaem, pki nie przyszed. Miaem wraenie, e odniosem zwycistwo w stylu zachodnim nad miejscowym pojciem czasu. Jon i Jeannie nie tylko rozwizali moje problemy z transportem i zgosili ch przywoenia zakupw z miasta, ale zaspokajali te par innych moich potrzeb. Jon dal mi klucz do swojego biura, mogem wic z niego korzysta, kiedy on by w podry. Stao tam prawdziwe biurko, pierwsza paska powierzchnia do pisania, jak zobaczyem w kraju Dowayw, byo wiato elektryczne, by papier. Trudno naleycie doceni te luksusy komu, kto nie mieszka w grskiej wiosce w Afryce. Wchodziem do biura i na kilka nie zakconych niczym godzin zostawiaem kraj Dowayw za drzwiami. Mogem rozoy notatniki i analizowa dane, okreli obszary, w ktrych moja wiedza bya zbyt oglnikowa, wyuska partie materiau, gdzie trud dalszych docieka zostaby nagrodzony, miaem warunki do mylenia abstrakcyjnego bez przeszkd i przerw, tego najbardziej nieafrykaskiego zajcia, ktremu mogem si teraz powici. Gdy spotkaem ich po raz pierwszy, wszystko to byo spraw przyszoci, lecz bieg wydarze przecign moje oczekiwania. Jak wspomniaem, miaem zamiar utrwali "obrzd naczynia na wod". Zjawiem si umwionego dnia i stwierdziem ze zdziwieniem, e wito naprawd odbdzie si, tak jak zapowiadano. Przyznam, e wspinaczka kosztowaa mnie wicej sil, ni przypuszczaem; kiedy ju dostaem si na gr, nie mogem usta na nogach, wiat wirowa mi przed oczyma. Utrwaliem obrzdy najlepiej, jak potrafiem: przystrajanie pojemnika na wod zmarej kobiety niczym kandydata do obrzezania, pieni i tace, podczas ktrych jeden z mczyzn trzyma naczynie na gowie. Ale zdecydowanie dziao si ze mn co niedobrego: Oczy same mi si zamykay, aparat fotograficzny ciy niewyobraalnie, a "wyjanienia" Dowayw draniy mnie ponad wszelk miar. Przysiadem na murku zagrody dla byda, pracujc nad zwizkami pokrewiestwa rozmaitych uczestnikw, gdy jaki mczyzna ostrzeg mnie, ebym nie przebywa w tym konkretnym miejscu, bo zapi okropn chorob. Poprosiem mojego asystenta, by mi to wytumaczy. Chodzio, jak powiedzia, o niektre potuczone naczynia lece w rogu. W nich bowiem gromadz si gazy, mogce pozbawi mj odek witamin. Tego ju byo za wiele, poczuem, jak narasta we mnie wcieko, sam si sobie 126 ~ 127 dziwic, bo przecie nawykem do podobnych wyjanie, syszanych od tych Dowayw, ktrzy potracili pisa i czyta. Przy normalnym stanie umysu zanotowabym je jedynie jako chybion prb przeoenia tradycyjnych poj Dowayw na pseudozachodni formu. W rzeczywistoci - dowiedziaem si tego poprzez wyjtkowo mozolne i szczegowe dociekania - niebezpieczestwo tkwio w kamieniach, ktre miay zapewni podno zwierzt i ktre byy zakopane pod skorupami naczy. Oddziayway one pono take na pciowo ludzi, a zatem wolno byo zblia si do tego miejsca tylko starcom, ktrzy od dawna nie mogli zosta ojcami. Siedzc tam, gdzie siedziaem, naraaem na szwank wasne moliwoci rozrodcze. Z kocem uroczystoci trudno mi byo nawet robi notatki i popdziem z powrotem na zamanie karku, by rzuci si na moje oe z gliny. Nastpnego dnia, ledwie wstao soce, powlokem si do miasteczka, do lekarza. Zajrza mi w oczy,

obejrza mj jasnopomaraczowy mocz pod mikroskopem i stwierdzi, e mam wirusowe zapalenie wtroby. - Nikt panu nie robi ostatnio zastrzyku brudn ig? - zapyta. Przypomniaem sobie dentyst z Garoua. Teraz jedynym lekarstwem bya witamina B, odpoczynek i dobre odywianie. Biorc pod uwag warunki, w jakich yem, kuracja taka bya niemoliwa. Po dwch dniach spdzonych w ku poczuem si lepiej i poszedem z powrotem w gry, by zakoczy badania dotyczce obrzdw z naczyniem. Mylc niezbyt jasno, pracowaem przez kolejny tydzie, a przyjecha do mojej wioski Jon ze znajomym misjonarzem z Ngaoundere. Nie pamitam caej rozmowy. Ale miaa co wsplnego z seksualnym wydwikiem przypominajcego penis sodkiego ziemniaka, ktry mi przyniesiono akurat tego dnia. Spogldali po sobie znaczco i zaczli si naradza. Zaniepokoi ich chyba stan mojego zdrowia, bo chcieli podrzuci mnie do szpitala misyjnego w Ngaoundere. Nie sdziem, by konieczne byo podejmowanie a tak drastycznych krokw, ale na szczcie dla mnie uparli si, e wpadn nastpnego dnia. Rozsdne zdawao si przemylenie propozycji. Wyposaony w mydo, wybraem si do miejsca kpieli, lecz zaledwie sto metrw od wioski ogarna mnie tak wielka sabo, e nie mogem i dalej. Siadem na pobliskim kamieniu, nie mogc w ogle rusza nogami. Zaczo strasznie la, ale jakikolwiek ruch by nadal poza zakresem moich moliwoci. Przypomniaem sobie, e jest to dzie moich urodzin, i najzwyczajniej si rozpakaem. Takiego wanie zobaczy mnie Gaston, mczyzna z pobliskiej wioski. Szlochajc, powiedziaem mu, e nie mog nawet wsta, na co on wzi mnie na rce i zanis do mojej chaty. Spaem do chwili, kiedy zabrano mnie do szpitala. 12 g ~ 9 - Niewinny antropolog Ex Africa semper quid ego* Afrykaski szpital wywouje szok, jeli patrze na z punktu widzenia standardw zachodnich. W niczym nie przypomina wyciszenia i kolorytu naszych lecznic. Nieprzyjemnym i krpujcym aspektom funkcjonowania ludzkiego ciaa nie udostpnia si miejsc odosobnionych czy choby parawanu wszystko odbywa si publicznie. Kiedy chory zostaje zatrzymany w szpitalu, caa rodzina pragnie mu towarzyszy, gotujc, myjc si, pielgnujc dzieci, prowadzc normalny tryb ycia z porozumiewaniem si penym gosem zupenie jak w domu. W szpitalu graj wic radia, domokrcy oferuj baracho w tysicu odmian, w dugich kolejkach czekaj szczelnie owinite kobiety i zdeprymowani mczyni - wszyscy ciskaj w doniach jak amulety kawaki papieru. Pielgniarze przeciskaj si midzy nimi, pochonici swoimi sprawami, zobojtniali na wycigajce si rce z papierkami i paczliwe gosy. Otoczenie szpitala jest przykadem stanu ekologicznej klski. Oberwano wszystkie listki, by wytrze rce, spalono w ogniskach kad gazk, zadeptano kade dbo trawy. Ksiycowy krajobraz urozmaicaj zgrabne placki ekskrementw, ktrymi chykiem karmi si psy. Wrd tego wszystkiego urzduje lekarz, zwykle biay, nieustannie nagabywany, przepracowany, miotajcy si midzy jednym a drugim nagym przypadkiem, czcy w swoich * Fx Africa semper aliquid novi - Z Afryki zawsze co nowego. Pliniusz St., * Historia naturalna. mao wykwintnych usugach umiejtnoci tuzina szpitalnych oddziaw. Zaaplikowano mi kuracj w postaci zastrzykw z gamma-globuliny, ktre sprawiy, e nie mogem rusza nogami przez nastpne dwa dni, i po raz kolejny zostaem wspaniaomylnie zabrany z deszczu, tym razem do Nelsonw, ktrzy postanowili podda mnie intensywnemu dokarmianiu. Kopot z taczk polega na tym, e atwo moga nabra cech schorzenia chronicznego i przeladowa mnie do koca pobytu. Naleao zatem okreli, ktry z rozlicznych jej rodzajw zapaem, a mona byo tego dokona tylko w Jaunde.

Tam te miaem znale dentyst, ktry zrobiby ~ wygodniejsz protez jeszcze przed powrotem do Anglii. Zachcao mnie do tych poszukiwa wyrane zmieszanie moich pobratymcw z Zachodu, kiedy zby beztrosko wypaday mi w trakcie jedzenia, podczas rozmowy czy innych codziennych czynnoci. Na horyzoncie majaczya tymczasem tragedia finansowa. Pienidze wci nie nadchodziy. Bank nie potrafi wypenia najprostszych polece i moje zaduenie w misji zaczynao stawa si enujce. Teraz miaem przed sob wydatki na reperacj samochodu i siebie. Zrozpaczony, nadaem telegram na uczelni, by wydobyli mnie z opresji, wysyajc mi piset funtw. Gdyby przekazali pienidze telegraficznie, mgbym odebra je w ambasadzie brytyjskiej w Jaunde. Moje zaamanie fizyczne nastpio w stosunkowo dogodnym momencie. Gwny sezon witeczny run, a czas zbiorw, na ktrego obserwacji szczeglnie mi zaleao, jeszcze si nie rozpocz. Miaem okoo trzech tygodni na dojcie do stanu uywalnoci i powrt na stanowisko pracy. Przy odrobinie szczcia mogo mi si to uda. Zaciskajc sztuczne zby, wyruszyem do Jaunde. Poniewa byem w nie najlepszej kondycji, skaniaem si ku wziciu kuszetki, nie baczc na koszta. Przedzia okaza si nadspodziewanie czysty i wygodny, w stylu Przedsibiorstwa Kolei elaznych z Tierra del Fuego, okoo roku 1910. Moje nadzieje na spokojn noc zostay wszak zniweczone prb umieszczenia mnie w przedziale potnej Libanki i jej zgrabnej creczki. Konduktor wskaza mi miejsce, wic schowaem baga i ju zamierzaem szykowa si do snu, gdy lewantyska megiera ruszya do ataku. 130 t~ 131 - aden mczyzna nie bdzie spal w tym samym pomieszczeniu co moja crka, pki jej nie wydam za m - sykna. - Ona jest dziewic - poinformowaa. Obaj spojrzelimy na kobiet ze szczeglnym zainteresowaniem. Prbowaem zrzec si jakichkolwiek roszcze wobec cielesnych wdzikw jej latoroli. Dziewczynka chichotaa. Konduktor perorowa. Ja byem ignorowany. Konduktor uraczy nas dugotrwaym odczytywaniem regulaminu, nie zwaajc na przerywajc mu bez przerwy kobiet. Wymiana zda trwaa i trwaa z waciwym afrykaskim scysjom brakiem celu. - Znam dyrektora kolei. Postaram si, by pana wyrzucono. - Mj brat jest inspektorem biura imigracyjnego. Postaram si, by pani deportowano. - Dzikus! - Dziwka! Doszo do niegodnej szamotaniny w drzwiach przedziau, zakoczonej obfitym opluwaniem si. Dziewczynka i ja wymienilimy spojrzenia pene niemej sympatii. Uznaem, e przyszed czas na stanowcz decyzj, i podniosem si z trudem. Kobieta obawiaa si wida ataku na dziewcz od tyu, skoczya wic midzy nas z zacinitymi piciami. Korzystajc z chwili, konduktor chwyci j zza plecw i powlk, wyjc wniebogosy, po korytarzu. Spory tumek, gwnie bdcych w podry policjantw, przyglda si zajciu ze spokojn obojtnoci, gdy tymczasem niskie pobudki zagrzeway walczcych. Poczapaem korytarzem i widzc, e prawie wszystkie przedziay s puste, wszedem do pierwszego lepszego. Konduktor uzna to za ndzn zdrad i uraczy mnie swoj szczegow opini o Libance, pki nie daem mu apwki, po to tylko, eby sobie poszed. Przez ca noc syszaem, jak drzwi od tamtego przedziau otwieraj si co jaki czas i kobieta-wartownik, namierzywszy przechodzcego wroga, miota za nim obelgi. Kiedy nastpnego ranka dotarlimy do Jaunde, on z powiceniem przeszkadza jej w zdobyciu tragarza, ona za prbowaa obla go wod. Moich francuskich przyjaci, ktrych poznaem podczas pierwszego pobytu, spotkaem w tym samym barze, co za zwyczaj. Poopowiadalimy sobie, co u kogo sycha. Wikszo z nieobecnych podobno wpada w kopoty z powodu niezmiernie zjadliwej choroby wenerycznej, przeladujcej Afryk Zachodni, gdzie ycie towarzyskie jest tak nudne, e cudzostwo traktuje si jako gwn rozrywk. Ku mojemu przeraeniu sprzedawcy

pamitek rozpoznali we mnie czowieka, ktry nie kupi niczego poprzednio, i byli zdecydowani nie popuci mi tym razem. Tak jak wkrtce po przybyciu do Kamerunu byem pod wielkim wraeniem brzydoty i brudu Jaunde, tak teraz miasto wydawao mi si wzorem pikna i dobrego smaku, opywajcym w luksusy cywilizacji. W cigu minionych miesicy musiaa wic zaj jaka drastyczna zmiana w mojej ocenie norm. Nie poruszyo mnie take szokujce zestawienie dobrobytu i ndzy. Kiedy siedziaem w kawiarni, gwnie w towarzystwie biaych, na chodniku przystan may chopiec i, kierowany nie wiedzie jak w tak modym wieku ide radykalizmu politycznego, zacz pomstowa na cudzoziemcw. Klientela kawiarenki uznaa to za niez rozrywk i rzucaa monety, a dziecko grzebao w brudnej ziemi, by je zebra. Wkrtce znalazem schronienie w mieszkaniu przyjaci i raz jeszcze uwiadomiem sobie, jak rne s priorytety potrzeb modych ludzi z Francji i Anglii. Samotny Anglik lub Amerykanin, znalazszy si w takich okolicznociach, je albo to, co jedz miejscowi, albo ywi si puszkami, Francuz za obstaje przy swojej cuisine. ycie Francuzw, gdy nie uczyli, upywao na rajdach samochodowych po dungli, przyjciach organizowanych na terenie ambasad i przedsiwziciach turystycznych. Jeden z nich z zapaem zajmowa si wypychaniem zwierzt; specjalizujc si w uskowcach. S to bestie wyjtkowo trudne do unicestwienia i czowiek w wci prbowa nowych sposobw pozbawiania ich ycia. Nierzadko znajdywao si w jego mieszkaniu wann pen wawych uskowcw, ktre rzekomo zostay wanie utopione, albo okazywao si, e "zamroone na mier" zwierzaki wypchny wieko lodwki. Dziwnym zbiegiem okolicznoci nowy lekarz polikliniki okaza si moim znajomym by chopakiem siostry mojego starego przyjaciela i poznalimy si kiedy w barze w 132 ~ 133 La Rachelle. Mio byo stwierdzi, e wiat jest taki may i dziaa wedle afrykaskiej zasady czerpania korzyci z szeroko pojtego krewniactwa. Znajomy lekarz zaatwi mi badanie krwi, ktremu to zabiegowi poddawaem si z mieszanymi uczuciami. Wbijanie we mnie igie w ramach kuracji na ig wbit uprzednio wydao mi si bezproduktywne. Nastpnego dnia zajrzaem do ambasady, by spyta, czy jest jaki odzew na moje proby o pienidze. Okazao si ku memu zaskoczeniu, e byem obiektem intensywnych zabiegw dyplomatycznych. Z ministerstwa spraw zagranicznych w Londynie odebrano bowiem wielce przesadzone doniesienia o moim okaleczeniu i oszpeceniu. Pracownik ambasady przemyliwa nawet, czy nie uda si poza granice stolicy, by mnie odszuka. W charakterystyczny, niezwykle szczegowy sposb wyjaniono mi wszystkie powody, dla ktrych niestety ambasada nie moga mi pomc. Zatroszczono si wszake o wizyt u dentysty z pominiciem kolejki, ale zdecydowanie zaprzeczano, jakoby co wiadomo byo o pienidzach. Zostaem zmuszony spdzi w Jaunde dwa tygodnie, kiedy to przygotowywano moje zby, i czerpaem z tego pobytu pen garci, jedzc miso i chleb, a pewnego piknego dnia udao mi si nawet zje ciastko z kremem. (Po powrocie do Anglii przestrzegaem zasady jedzenia dwch ciastek dziennie, pki nie osignem swej zwykej wagi). Nie ma nic wspanialszego nad zdolno poruszania si o wasnych siach po chorobie. ycie pene byo hedonistycznych uciech. Poszedszy na kolacj z wacicielem miejscowego przedsibiorstwa tytoniowego, nie potrafiem zrozumie, skd si we mnie bierze gwatowny i wszechogarniajcy przypyw dobrego samopoczucia, pki nie zdaem sobie sprawy z faktu, e oto po raz pierwszy od czterech miesicy siedz w wycieanym fotelu. W kraju Dowayw siadywaem na kamieniach albo na kiwajcych si skadakach u naczelnika, w misji za na krzesach o twardych oparciach. W miecie byy take kina, dysponujce luksusowymi osobliwociami, jak na przykad system pozwalajcy na odbir oryginalnej cieki dwikowej z tylu sali, bez potrzeby skazywania si na tumaczenie syszalne tylko w przednich rzdach. A co najistotniejsze, dachy kin

nie byy pokryte blach falist, dziki czemu gwatowne ulewy niczego nie psuy. Euforia moja bya wszake krtkotrwaa. ycie towarzyskie biaych koncentrowao si w barach, gdzie spotykano si pod wieczr i wsplnie si nudzono, narzekajc na Jaunde. Poniewa nie mogem pi alkoholu pod grob nawrotu taczki, miejsca te byy dla mnie zdecydowanie nieatrakcyjne i w kocu wcale nie aowaem, e mam wraca. Pomijajc wszystko inne, byem pewien, e Dowayowie rozpoczn zbiory akurat w chwili mojego powrotu. Wpadem do szpitala, eby zobaczy wyniki bada krwi. Pierwszy wynik informowa mnie, e cierpiaem na "zaginicie prbki". Drugi diagnozowa "brak reagenta do analizy". Mona si byo spodziewa, e tylko strac czas. Czuem si jednak o wiele lepiej fizycznie i w nowym uzbieniu potrafiem artykuowa wikszo podstawowych dwikw jzyka angielskiego. W fatalnym stanie znajdoway si tylko moje finanse. Mino kilka miesicy, zanim ambasada odkrya, e pienidze dla mnie jednak nadeszy i leay sobie w ktrej z szuflad. Due wraenie zrobio na mnie wyczucie, z jakim zaproszono mnie na przyjcie z okazji urodzin krlowej. Wysano zawiadomienie tak, e dostaem je w tydzie po uroczystoci; z tyu znajdowa si dopisek: "Pan ambasador nie bdzie zdziwiony, jeli nie bdzie Pan mg przyby". Bez przeszkd dotarem z powrotem do Ngaoundere, gdzie byem umwiony z Jonem i Jeannie, ktrzy mieli mnie podwie do Poli. Ze Stanw przybyy tymczasem posiki w posta rodziny Blue, ktrej gowa, Walter, mia naucza w szkole misyjnej. On, Jon i ja natychmiast poczulimy si bratnimi duszami. Walter, wkrtce przechrzczony na Vulcha, gdy miejscowi utosamiali jego imi z angielskim vulture (sp), mia mani rozwizywania krzywek z Timesa i mczy si nad nimi caymi godzinami, stkajc i pohukujc radonie na przemian w rozpaczy i triumfie. By czowiekiem bardzo muzykalnym i wkrtce zdoby sobie prawo wycznoci do starego, charczcego pianina, mocno nadweronego przez wilgo i termity; dopiero duo pniej, gdy mia dostp do lepiej nastrojonego instrumentu, uwiadomiem sobie, e on naprawd potrafi gra. Jego ona, Jacqui, stanowia dla znakomite uzupenienie, biorc na siebie odpowiedzialno za sprawy 134 ~ 135 praktyczne: szya ubrania, hodowaa kury, chwytaa - gdy trzeba byo - za motek, rodzia dzieci, ktre Vulch koysa bezmylnie, zajty rozwizywaniem krzywek. Przez dom przepywa stay strumie goci - gospodarze zawsze byli im radzi. Przybywajc z buszu, nigdy si nie wiedziao, kogo si u nich Zastanie. Midzy porozkadanymi bagaami harcoway dzieci, psy, koty i kameleony, ktre niekiedy take naleay do gospodarstwa. Czuem si teraz w Kamerunie mniej wyobcowany. Sadziem, e najgorsze mam ju za sob. Znalazem przyjaci mieszkajcych w pobliu mojego stanowiska pracy. Miaem azyl w razie choroby, depresji czy poczucia wielkiego osamotnienia. Mogem rano zabra si do pracy, ktr przyjechaem wykona: Obrzdy i urzdy Nie byo mnie we wsi ponad trzy tygodnie, ale nie traciem ducha, bo proso przy drodze nie dojrzao jeszcze do zbiorw. Od czasu, gdy przeczytaem pomienne tyrady Malinowskiego przeciw antropologii uprawianej na misyjnych werandach, owe werandy bardzo mnie pocigay i wydaway mi si przyjemnym oraz wielce stosownym miejscem do rozmyla o Afryce. Tu przed oczyma miaem gwn drog wiodc do miasta, za ni stay gry owietlone blaskiem ksiyca. Ta znakomita lokalizacja pozwalaa mi by jednoczenie zajtym, jak i bezczynnym. Kiedy tak siedziaem, rozkoszujc si widokiem i tutejszym agodnym ciepem po chodach Ngaoundere, powiew wiatru przynis z gr odgosy bbnw. Jeszcze raz poczuem si jak w archetypiczny biay czowiek w ktrym z surowych, pouczajcych brytyjskich filmw z lat czterdziestych, nasuchujcy tubylcw z odlegych wzgrz i zastanawiajcy si, czy to aby nie znak zbliajcej si

rzezi, ktrej naley si obawia. Rozpoznawaem gboki dwik bbna mierci. Chowano kogo, kogo bogatego. Z powodu nioscego si po zboczach echa trudno byo powiedzie, skd dwik dochodzi. Spytaem kucharza, Rubena, czy moe on wie. Twierdzi, e dwik dobiega z Mango; dochodzi jednak z mojej wioski, wanie stamtd, gdzie go umiejscowiem. Odezwao si we mnie poczucie obowizku; dotychczas nie uczestniczyem w pochwku dorosego mczyzny. Poegnaem si z przyjacimi i ruszyem do Kongle przy wietle poyczonej latarki. 137 Ledwie znalazem si w wiosce, spotkaem mojego asystenta, ktry powita mnie ciepo i poprosi o zaliczk. mier rzeczywicie dosiga jednego z bogatych mieszkacw najodleglejszej czci Kongle; z jego domostwem utrzymywaem dobre stosunki za porednictwem czowieka imieniem Mayo. Mayo by starym przyjacielem ojca Zuuldiba i miejscowe wadze traktoway go jak naczelnika wioski, wbrew yczeniom ludzi i prawom dziedzicznoci. Ojciec Zuuldiba doszed do wniosku, e skoro podatki moe nakada administracja, moe to robi take on. Naoy tedy specjalny podatek na swoj rzecz i bardzo si zasmuci, gdy mu powiedziano, e to niedozwolone. Pomidzy sous prefetem a mieszkacami Kongle rozwina si gboka nienawi, a Mayo, ktremu zawsze zlecano wykonywanie najniewdziczniejszych zada, zosta uznany za agenta rzdu. Co dziwne, on i Zuuldibo yli w wielkiej przyjani, zreszt Mayo by postaci powszechnie lubian. Osobicie uwaaem go za najsympatyczniejszego Dowaya, z jakim kiedykolwiek miaem do czynienia. By wspaniaomylny, pomocny, peen ycia, zadawa sobie trud pomagania mi w rozmaitych przedsiwziciach. Bardzo mnie ucieszya wiadomo, e Matthieu wrci wanie z tej czci wioski, gdzie mieszka Mayo, i sporzdzi notatki o przygotowaniach do pochwku. Nastpnego dnia o brzasku ruszylimy na "miejsce mierci". Wskutek nalega Maya wyniesiono leak przykryty, jak stwierdziem, materiaem grzebalnym i ustawiono go tu przy ciele, w miejscu gdzie znacznie utrudnia czynnoci aobnikw. Ciao zostao ju owinite w skr modego wou, zarnitego na t okazj przez braci zmarego. Dookoa wsi biegay kobiety przystrojone w licie aobne, uderzajc kalebas o kalebas i zawodzc. Po jednej stronie specjalnego miejsca dla umarych pci mskiej siedziay wdowy i spoglday przed siebie kamiennym wzrokiem. Zachowaem si niedorzecznie, prbujc je pozdrowi, bo nie wolno im obyo mwi ani si poruszy. Mczyni uznali to za wietny dowcip i chichotali, owijajc zwoki. Inni bliscy, zwaszcza powinowaci, znosili skry, materiay i bandae do owinicia ciaa. Przyby zi zmarego ze swoj on. Kobieta stana w zagrodzie dla by dla, a mczyzna rzuca swoje ofiary, celujc w jej brzuch, aby wskaza na powizania pomidzy nim a rodzin zmarego. Ci, ktrzy oddali kobiety za ony mczyznom z rodziny nieboszczyka, rzucali ofiary w twarze krewnych zmarego. Jest to zwykle gest obraliwy; w tym przypadku obrazuje szacunek, ktry mczyzna winien jest rodzicom ony, oraz podkrela ich wyszo wobec mczyzny. Grupa mczyzn nieustannie artowaa. Dowiedziaem si pniej, e byli to mczyni obrzezani w tym samym czasie co zmary. Mczyni obrzezani w tym samym czasie zobowizani s do koca ycia dowcipnie si obraa, mog te korzysta wzajemnie ze swojego majtku. Nagle spada gwatowna ulewa i wszyscy znikn li. - Dokd pobiegli? - Do buszu, zaatwi si. Przypuszczaem wwczas naiwnie, e jest to jedynie przerywnik, e ludzie zajci przygotowaniami od samego rana jednomylnie zarzdzili przerw, by uda si za swoj potrzeb przed dalszym cigiem uroczystoci. Dopiero pniej dowiedziaem si, e bya to odrbna cz obrzdu - porednie odwoanie si do istoty obrzezania, potwierdzenie midzy brami, e odbyt nie jest zalepiony. Matthieu, Mayo i ja schronilimy si w chacie i zostalimy tam, pki deszcz nie przesta

pada. Mayo opowiedzia mi, co po czyjej mierci robi mczyni wczesnym rankiem na rozdrou. Mayo z wasnej woli udziela mi takich informacji, podczas gdy od innych trzeba je byo wyciga na si. "Mczyni id na rozdroe. S tam te klowni i czarownicy. S bracia obrzezacy. Siedz po dwch, twarzami do siebie. Sypi sobie na gowy traw. Jeden mwi: Daj mi dupy. Drugi odpowiada: Bierz, jak chcesz. Kopuluj. Przy pomocy kija. Ktry podpala traw. Krzycz. Przyczaj si do innych mczyzn. To wszystko". Mayo uzna t opowiastk za bardzo weso i dosownie pokada si ze miechu. Chcc by grzecznym, robiem to samo, ale w mylach prbowaem ju "nada sens" tej informacji. Uroczystoci Dowayw zawsze wprawiay mnie w stan 138 a 139 ogupienia, czuem si przygnieciony sugestywnoci, a zarazem niedefiniowalnoci ich symbolizmu. Cay czas miaem wraenie, e brakuje mi jakiego skadnika, czego wanego i oczywistego, czego nie uznali za stosowne mi powiedzie, i e w zwizku z tym widz wszystko w krzywym zwierciadle, interpretuj opacznie. Podejrzewaem ju nawet, o co chodzio - o obrzezanie ale wci nikt nie by gotowy, by o tym ze mn rozmawia. Musiaem mozoli si nad ow ukadank przez nastpne miesice. W gruncie rzeczy caa uroczysto bya po prostu skrcon wersj wydarze, majcych miejsce podczas obrzezania, i na ich bazie bya osnuta, podobnie jak i inne uroczystoci w kraju Dowayw. Wszystkie zdarzenia przeomowe w yciu, wszystkie wita kalendarzowe odnosz si do obrzezania. Oto dlaczego strj noszony podczas obrzezania pojawia si w najbardziej nieprawdopodobnych miejscach: w naczyniu na wod zmarej kobiety, wrd tkanin owijajcych ciao zmarego. Rozlegy si krzyki. Kiedy siedzielimy w rodku, wrcili mczyni i przywizali do ciaa czerwony kapelusz, taki sam, jakie nosz kandydaci do obrzezania. Poszturchiwano zwoki i straszono je obrzezaniem. Podczas pogrzebu kazano czasami oprze si nagiemu chopcu o zwoki i ucinano czerwon nitk u jego czonka, co symbolizowao odcicie napletka. Dugo w noc nagrywalimy z Mattiueu wszelkiego rodzaju piosenki i pogaduszki. Tamy miay zapewni mi zajcie na duszy czas. Ledwie wrcilimy do siebie i siedlimy do pierwszego tego dnia posiku, doszy nas suchy, e w ssiedztwie odbdzie si kolejne wito czaszek - moe jutro, moe pojutrze. Ze zwokami zmarego i tak nic nie miao si dzia przez nastpne dwa dni, poniewa je "wystawiono" - mona wic byo spokojnie o nich na jaki czas zapomnie i pj obejrze inne wielkie wydarzenie. Podczas posiku Matthieu przybra w chytry wyraz twarzy, ktry zdyem ju pozna i ktrego si baem. Zwyke tak dugo przygotowywa sobie grunt do zaatwienia jakiej sprawy, e z ulg przyjmowaem moment, gdy przechodzi do sedna. W kocu zacz. W czasie mojej nieobecnoci spdza czas odwiedzajc krewnych oraz porzdkujc rzeczy w mojej chacie. Natkn si wwczas na stary garnitur, upchnity na dnie walizki. Przywiozem go za namow kolegi: "Bdzie ci potrzebny przynajmniej jeden garnitur". Nigdy nie zrozumiaem do czego. Woziem go z sob przez te wszystkie miesice, czekajc na okazj, by go woy, a w kocu wpisaem rad mojego kolegi na dug list "idiotycznych i chybionych rad dla antropologa jadcego w teren". Matthieu by innego zdania. Prosi mnie gorco, abym ubra si w garnitur na wito czaszek. Uwaa, e to sprawi na ludziach wielkie wraenie. Kategorycznie odmwiem. Nadsa si. Mia jeszcze inn spraw. Powinienem zatrudni kucharza. To le, e gotuj sam. Co wicej, w sytuacjach takich jak dzisiejsza byoby znakomicie zasta po powrocie gotowy posiek. Matthieu ma "brata" i moe go przyprowadzi. Dla witego spokoju zgodziem si z "bratem" porozmawia, ale w duchu nie miaem najmniejszego zamiaru obcia si utrzymywaniem suby domowej. Nastpnego dnia Matthieu obudzi mnie jeszcze przed witem - cay w umiechach. Mia dla mnie niespodziank. Odnalaz kucharza, brata, o ktrym wspomina.

niadanie ju na mnie czeka. Skadao si z jelit bydlcych spalonych na wgiel, w wielkiej iloci oliwy. Nie znosiem tego zalewania wszystkiego oliw. Pojawi si kucharz, by przyj gratulacje - chopi, moe pitnastoletnie, majce po sze palcw u kadej doni, co mnie poruszyo i zainteresowao. Pomylaem, e byoby dobrze pozna okrelenia zwizane z kalectwem i deformacjami. Chopak przypisywa swoje sukcesy w gotowaniu kontaktom z biaymi, ktre mia w Garowa. Czy by tam moe kucharzem? Nie, mieciarzem. Poczuem zmczenie. Powiedziaem, e wrcimy do sprawy, gdy bd mia si lepiej. Moe wieczorem. Jeliby trzyma si wyobrae Dowayw dotyczcych czasu, wito, na ktre przybylimy, nie byo jeszcze w tej fazie, w jakiej powinno. Miao to dla mnie pewn korzy, mogem bowiem zobaczy t jego cz, o ktrej Dowayowie w ogle mi nie wspomnieli. Nie bya to, gwoli sprawiedliwoci, ich wina. Prosiem, by mi pokazali "rzucanie na czaszki", sdzc, e jest to nazwa caej uroczystoci. Rzeczywicie bya to jej nazwa, ale take, na moje nieszczcie, okrelano w ten sposb sam chwil "rzucania" na czaszki ekskrementw i krwi. 140 141 A zatem skoro upominaem si o "rzucanie na czaszki", pokazano mi ten konkretny moment. Tymczasem dookoa odbyway si najrozmaitsze ekscytujce wystpy w wykonaniu osb, o ktrych nawet nie wiedziaem, e mog uczestniczy w uroczystoci. Mczyni, na przykad, zademonstrowali narcystyczny taniec z lusterkami. Bracia obrzezacy wspili si na chaty zmarych i tarli okolic odbytu o brzeg dachu. Kobiety przedstawiay sceny ze sodkimi ziemniakami w ksztacie penisw, ktre wprawiay mnie w zakopotanie, pki nie uwiadomiem sobie, e byo to jedynie odtworzenie tego, co robi chopcy po obrzezaniu. Innymi sowy, wdowy traktowano tak, jakby wanie zostay obrzezane poprzez ostateczne odejcie ich zmarych mw. Cech wspln obu obrzdw jest to, e wdowy zostaj tym sposobem przywrcone normalnemu yciu po dugim okresie wykluczenia z niego. Ich zmarli mowie, poddani obrzdowi czaszek, te jakby zostaj obrzezani. Tu cech wspln obu obrzdw jest z kolei to, e zmarli mog wstpi do domu czaszek, co stanowi akt wieczcy rytua obrzezania. Niewiele z tego wszystkiego wwczas rozumiaem. Byem zbyt zajty samym zapisywaniem wydarze, by rozwaa, co waciwie w pocie czoa notuj. Czsto strzelaem jakim pytaniem na chybi trafi z nadziej, e znajd punkt zaczepienia do dalszych docieka. Kopot w poruszaniu si po obszarze symbolizmu polega na trudnoci okrelenia danych dla symbolicznej interpretacji. Prbuje si opisa, w jakiego rodzaju wiecie yj Dowayowie, jak go ksztatuj i jak objaniaj. Poniewa nie zna si jednak wikszoci owych danych, nie sposb o nie pyta. A Dowayo miaby jeszcze wikszy anieli my problem z odpowiedzi na pytanie: "Jaki jest wiat, w ktrym yjesz?". Pytanie to jest po prostu zbyt niejasne. Dlatego obraz wiata Dowayw trzeba skada kawaek po kawaku. By moe istotne oka si zwyczaje jzykowe, wierzenia albo struktura obrzdw. Prbuje si wobec tego poczy to wszystko w pewn cao. Na przykad: wyjaniem ju, e kowale s odseparowani od reszty Dowayw, co wyraaj reguy zobowizujce kowali do odosobnionego uprawiania roli, jedzenia, uprawiania seksu, czerpania wody. Antropolog przypuszcza, e take inne formy komunikowania si mog podkrela ow separacj: dajmy na to, wierzenia dotyczce jzyka. Stwierdziem, e od kowali oczekuje si szczeglnego akcentowania wyrazw, innego ni to, ktre sycha u pozostaych Dowayw. Izolacja seksualna moga by obciona wierzeniami o kazirodztwie lub homoseksualizmie. Ta ostatnia sprawa okazaa si szczeglnie trudnym obszarem. Okazja do poruszenia tematu nadarzya si podczas kastracji byka, ktrego jdra zostay zaatakowane przez pasoyty. Zaciekawio mnie spostrzeenie, e gdyby kastracji miao by poddanych kilka sztuk byda, zabieg odbyby si w lasku, gdzie dokonuje si obrzezania chopcw - doszed bowiem jeszcze jeden dowd na identyfikowanie byda z mczyznami. Kiedy wprowadzano bydo, by mona byo zapa chorego, dwa roczniaki prboway z sob kopulowa. Wskazaem na to z

nadziej, e podobne praktyki zostan przypisane niektrym grupom, powiedzmy jeli mi si poszczci,- kowalom. Im dalej posuwaem si w moich pytaniach, tym sytuacja stawaa si trudniejsza i bardziej enujca. Wygldao na to, e praktyki homoseksualne s w Afryce Zachodniej zgoa nieznane, wyjwszy miejsca, gdzie biali dali przykad. Dowayowie nie dowierzali, e takie rzeczy s moliwe. Tego rodzaju zachowanie u zwierzt zawsze interpretowano: "Walcz o samic". Mczyni pozwalaj sobie wprawdzie na znacznie wicej kontaktw fizycznych, anieli uznaje si za norm w naszej kulturze, ale kontakty te nie maj wydwiku seksualnego. Przyjaciele chodz trzymajc si za rce. Modzi mczyni czsto sypiaj spleceni w ucisku, ale nie odbiera si tego w kategoriach pciowoci. Dowayowie, ktrzy nie widzieli mnie przez jaki czas, siadali mi na kolanach i gaskali mnie po gowie, rozbawieni moim zaenowaniem wobec publicznego zachowania tego rodzaju. A zatem moje nadzieje na wykrycie zwizku kowali z homoseksualizmem okazay si chybione - kowale jedz wszake psy i mapy, cho wikszo Dowayw zaprzeczaa i jednemu, i drugiemu. Antropolog wyjaniby to zbytni bliskoci tych zwierzt i udzi. Jedzenie ich jest wic kulinarnym ekwiwalentem kazirodztwa i homoseksualizmu. Tak oto szuka si drogi przez gszcz danych, nieustannie popeniajc bdy i je naprawiajc. Owego dnia jednake bar 142 ~ 143 dziej, przyznaj, zajmowaa mnie sprawa kucharza i tego, jak si uwolni od jego usug wtpliwej jakoci. Na szczcie przyszo mi w kocu do gowy znakomite rozwizanie - zatrudni go przy budowie mojego nowego domu. Z pewnoci bdzie lepszy w narzucaniu botnistej zaprawy ni w gotowaniu jedzenia. Poza innymi atrakcjami nadarzya mi si podczas uroczystoci okazja do ponownej rozmowy ze Starym Czowiekiem i z Kpan, poniewa wszystko odbywao si w jego wasnym ogrodzie. Jak zwykle otaczaa go liczna wita, kto trzyma nad jego gow czerwony parasol, a on sam poi si piwem. Pragn porwna nasze protezy i stwierdziwszy, e jego sztuczne zby s urzdzeniem znacznie bardziej wyszukanym, zaprosi mnie do siebie za miesic. Obieca, e po mnie przyle. Sezon deszczowy zosta oficjalnie zakoczony i przez nastpnych pi albo sze miesicy opadw si nie spodziewano - bya to rzecz wielce dla mnie pocieszajca, poniewa nienawidziem deszczu. Kiedy wracalimy obaj z Matthieu, zapaa nas jednak okropna burza. Zacza si od niewinnego pomrukiwania, dochodzcego z gr, ktre przerodzio si w guchy ryk. Spojrzawszy w niebo, ujrzelimy ogromne chmury, gromadzce si i kbice wok szczytw. Byo pewne, i e nie zdymy do wioski, nim dopadnie nas najsilniejsze uderzenie. Nad rwnin zerwa si wiatr, targajc trawy i ogarniajc drzewa z lici. Matthieu uwaa za rzecz oczywist, e nie jest to zwyczajna burza, lecz specjalna demonstracja siy zaklinacza deszczu. Przyznaj, e gdybym nie by penym uprzedze czowiekiem Zachodu, skaniabym si do przyznania mu racji, albowiem burza okazaa si doprawdy wyjtkowa. Lao strasznie, w kilka sekund przemoklimy do suchej nitki i dygotalimy z zimna. Wiatr szarpa nami tak gwatownie, e wyrywa nam guziki u koszul. Przy drewnianym mostku musielimy przerwa wdrwk. w mostek by omszaym pniem przewrconego drzewa, ktry spina brzegi wwozu gbokiego na jakie dwanacie metrw. Zwyk niemoliwoci byo balansowanie na pniu przy takim wietrze, siedlimy zatem i czekalimy - Matthieu trzs si ze strachu, e Stary Czowiek zele piorun, by nas zabi. Powiedziaem mu, e biaego czowieka piorun nie dosignie, wic jeli bdzie trzyma si blisko mnie, nic mu si nie stanie. Uwierzy w to od razu. W Afryce Zachodniej jest bodaj najwicej wypadkw, w ktrych ludzie gin od pioruna. Pamitam, jak przemyliwaem, siedzc przy owym mostku, e skoro kady pojazd ma motorjo, czowieka, ktrego zadaniem jest umocowywanie bagau i wchodzenie na dach, by zdj rzeczy pasaerw, absurdalne sformuowanie ze starych angielskich

rozmwek dla podrnikw: "mojego pocztyliona trafi piorun" moe by tu uywane rzeczywicie czciej ni gdziekolwiek indziej na ziemi. W kocu ywio ucich i wrcilimy do domu. Opowie o burzy od razu okrya wiosk i spdziem wieczr, gawdzc otwarcie o zaklinaczach deszczu - nagle temat w sta si tematem dozwolonym. Niektrzy z Dowayw rozpoczli ju niwa - stosunkowo wczenie - najwyraniej wic powinienem by uda si na pola. Przed zbiorami trzeba przygotowa klepisko. Tworzy je pytkie wgbienie wygrzebane w ziemi, ktre oblepia si glin, bydlcymi odchodami i kleistymi rolinami, by utwardzi grunt. Klepisko musi by zabezpieczone przed zymi mocami czym ostrym: ostami, odygami prosa albo bambusu, uywa si nawet szpilek jeozwierza. Kosy citego prosa susz si zwykle na klepisku przez kilka dni, zanim zacznie si uderza w nie kijami, by wypado ziarno. Jest to bardzo cika i znienawidzona przez Dowayw praca. Plewy bolenie drani skr i nawet na zahartowanym ciele tubylcw pojawiaj si rozlege czerwone placki. Dowayowie siedz dookoa klepiska, na przemian mcc i pijc, drapi si przy tym nieprzyzwoicie z nie skrywanym zadowoleniem. Klepisko ogromnie mnie interesowao. Wszdzie na wiecie takie miejsca skupiaj jak w soczewce ca symbolik, a w kraju Dowayw przypisuje si im spory zestaw zakazw. Wiedziaem ju, e istnieje odrbna klasa "prawdziwych rolnikw", ktrzy musz przedsibra specjalne rodki ostronoci. Zaatwiem ju sobie nawet wizyt u kogo takiego - za dwa tygodnie, w czasie zbiorw na jego polu aby dowiedzie si, jak to szczegln pozycj zajmuj "prawdziwi rolnicy" w tutejszym systemie kulturowym. Postawiem sobie za cel utrzymywanie poprawnych kontaktw z miejscowymi kobietami, 145 przypuszczajc,e bd dobrym rdem informacji w tych sprawach, gdy byy skonne przyzwoli na naruszanie tabu wasnej seksualnoci, i dziki temu dowiedziaem si, e kobiecie w ciy nie wolno wchodzi na klepisko. To byo dla mnie niespodziank. W innych czciach kraju Dowayw uwaano, e seksualno ludzi i podno rolin maj na siebie korzystny wpyw. Na przykad: podczas pierwszej miesiczki dziewczyn zamyka si na trzy dni w chacie, gdzie proso cierane jest na mk. Tylko kobiety pozostajce w zwizku maeskim mog przyjmowa w darze kiekujce proso. Kowale, z ktrymi zabrania si stosunkw seksualnych, nie mog wchodzi na pole kobiety, kiedy ronie na nim proso. Innymi sowy, kultura ustanowia paralele pomidzy kolejnymi cyklami wzrostu prosa a rozwojem pciowym kobiet. Spodziewaem si wobec tego, e narodziny dziecka i mcka powinny jako si ze sob czy. Pasowaoby te do mojego modelu umieszczenie kobiety na klepisku w razie trudnego porodu. Sprawa stanowia dla mnie zagadk przez dugi czas. Skorzystaem nawet podczas nieobecnoci Jana z jego biura i siedziaem przez cay dzie nad notatkami, prbujc odgadn, gdzie popeniam bd. Jeli rozumowaem nieprawidowo, mogem rwnie dobrze wyrzuci na szmelc wszystko to, co opracowaem do tej pory, a co dotyczyo "mapy kulturowej" Dowayw. Postanowiem pogada z moj ulubion informatork, Mariyo, trzeci on naczelnika. Przyjanilimy si od chwili, gdy moje piguki wyleczyy modszego brata naczelnika, ona sama za interesowaa mnie z kilku powodw. Mieszkaa tu za moj chat i nie mogem nic poradzi, by nie sysze nieprzerwanego strumienia gonych bkw, pokasywa i oguszajcego czkania, dochodzcych z tamtego kierunku po zmierzchu. Czuem do niej ogromn sympati jako do osoby, ktrej kiszki rwnie le toleroway krain Dowayw, jak i moje. Pewnego dnia wspomniaem o owych odgosach Matthieu, ktry rykn miechem i wybieg z chaty, by obwieci Mariyo o moim kolejnym idiotyzmie. Minut pniej wybuch wesooci da si sysze w jej domostwie, a potem mona ju byo nakreli tor, po ktrym wie rozchodzia si po wsi, ledzc salwy histerycznych chichotw w kolejnych chatach. W kocu Matthieu wrci, osaby i spakany ze miechu. Zaprowadzi mnie do domostwa Mariyo i wskaza na ma chat, stojc na wprost mojej.

Trzymano w niej kozy. Nie majc adnej wiedzy o kozach, nie byem te wiadom, e potrafi wydawa ludzkie odgosy. Po tym zdarzeniu poczy mnie z Mariyo szczeglny rodzaj zayoci, dopuszczajcy wzajemne porozumiewanie si poprzez nieustanne artowanie z siebie. Relacje takie s wrd Dowayw czste i zdarzaj si zarwno wrd udzi w specyficzny sposb ze sob spokrewnionych, jak i wrd osobnikw, ktrzy po prostu darz si sympati. Dowayowie potrafi by czasami niesamowicie zabawni, czasami za s niewyobraalnie nudni, poniewa nie bior pod uwag cudzego nastroju. W wyniku naszej artobliwej zayoci Mariyo staa si bardzo chtn informatork i przystaa na moj propozycj cisego rozdzielenia artw od "pyta o pewne rzeczy". Bya jedyn spord Dowayw, ktra zdawaa si pojmowa, o co mi waciwie chodzi. Spytaem j kiedy o szczeglny rodzaj strzyenia wosw w ksztat gwiazdy, ktry widziaem u kobiet - spokrewnionych ze zmar podczas ceremonii naczynia na wod. Czy nosio si tak fryzur take przy innych okazjach? Odpowiedziaa przeczco, jak zrobiby kady z Dowayw, ale, czego nie zrobiliby inni, dodaa: "Czasami nosz takie fryzury take mczyni" i zacza wylicza, w jakich okolicznociach mczyni strzyg wosy we wspomniany sposb. Poniewa wikszo rytuaw kobiecych mona zrozumie tylko wtedy, gdy zaoy si, e pochodz one od rytuaw mskich, dao mi to podstaw do ich interpretacji i otworzyo now ciek docieka, prowadzc od rysunkw na ciaach ludzkich do dekoracji na naczyniach i do ludowej koncepcji patrzenia na kobiet jak na bardziej lub mniej uszkodzone naczynie. Zebraem ju wiadomoci dotyczce kobiet ciarnych i klepiska od innych informatorek, byem wic ciekaw, co powie mi Mariyo. Staraem si wyjania t spraw stopniowo. Jak si przygotowuje klepisko? Co si na nim dzieje? Czy jest co, czego nie wolno robi na klepisku? Czy komu nie wolno na nie wchodzi? Potwierdzia, e na klepisko nie wolno wchodzi kobiecie w ciy, a przynajmniej, dodaa, "pki dziecko nie jest jeszcze cakowicie uksztatowane i gotowe do porodu". 146 To postawio ca spraw w zupenie innym wietle. Wyjania mi, e jeli brzemienna kobieta znajdzie si na klepisku, moe nastpi przedwczesny pord. A zatem moje czenie cyklu wzrostu prosa z podnoci kobiety odpowiadao rzeczywistoci. Trudno wytumaczy laikowi gbok satysfakcj pochodzc z tak prostego fragmentu informacji jak ta. Tymczasem suy ona za usprawiedliwienie wielu lat uczenia si banaw, miesicy chorb, samotnoci i nudy, caych godzin stawiania gupich pyta. W antropologii chwile potwierdze nale do rzadkoci, ta chwila zostaa mi dana jako bardzo potrzebne pokrzepienie moralne. Lecz jak to zwykle w Afryce, tuziny drobnych problemw uniemoliwiaj dugotrwa metodyczn prac. Musiaem wzi dzie wolnego, by stoczy bj z rozmaitymi formami ycia zwierzcego, ktre opanoway moj chat. Mogem od biedy wspy z jaszczurkami. Biegay po dachu, przenoszc si byskawicznie z belki na belk. Jedyn ich wad byo to, e zwyky oddawa stolec na cudz gow. Kozy byy przeklestwem i naleao umie si przed nimi broni. Prowadziem nieustann wojn z pewnym starym capem, ktremu nic nie sprawiao wikszej przyjemnoci ni zakradanie si do mojego obejcia o drugiej nad ranem i skakanie po naczyniach do gotowania. Przegoniony, dawa spokj co najwyej na godzin, po czym wraca i na bis traktowa butl gazow tylnymi kopytami. Najgorszy by jednak buchajcy od niego smrd. Zapach kz Dowayw jest tak intensywny, e wdrujc przez busz, mona stwierdzi, i w cigu ostatnich dziesiciu minut przemierza t sam tras kozi samiec - polegajc wycznie na wasnym nosie. Pokonaem capa definitywnie, kupujc sobie wzgldy psa naczelnika, Burse'a, ktry popad w beznadziejne uzalenienie od czekolady. Kawaek tabliczki kadego wieczora gwarantowa, e pies bdzie spa przed moj chat i odpdza kozy. Pniej Burse wprowadzi do interesu on i dzieci, znacznie uszczuplajc stan moich zapasw. Dowayw niezmiernie bawia moja psia

wita, ktra towarzyszya mi w kilometrowych wdrwkach przez busz, i czasami nazywali mnie "wielkim myliwym". Staym zagroeniem dla papieru byy termity. Miay chytry zwyczaj wnikania do ksiek od rodka i poerania ich w taki sposb, e z zewntrz wyglday cakowicie w porzdku, podczas gdy skaday si ju tylko z cienkiej jak opatek okadki. Wystarczy krtki atak rodkami chemicznymi, by je rozgromi. Bardziej jednak denerwoway mnie myszy. Twardo ignoroway moje poywienie. Jak wszystko, co yje w kraju Dowayw, przepaday za prosem, natomiast jedyn z moich rzeczy, ktra im rzeczywicie smakowaa, by plastyk. W od filtra do wody zeary w cigu jednej nocy. Przypuszczay zmasowane ataki na aparat fotograficzny. Najbardziej nienawidziem ich niezrcznoci, gdy spaday z oskotem z jednej czci sprztu na drug. Ich Los zosta przesdzony pewnej przeraajcej nocy, kiedy zbudziem si w ciemnoci i poczuem drcy ksztat na swojej piersi. Leaem bez ruchu, przekonany, e to miercionona zielona mamba zwina si dokadnie na moim sercu. Prbowaem oszacowa jej rozmiary. Co miaem robi? Lee i czeka, a odejdzie? pi niestety bardzo niespokojnie i mogem, zasnwszy na powrt, obrci si i przygnie j do podoa z fatalnymi dla siebie skutkami. Uznaem, e najlepiej bdzie odliczy do trzech i zerwa si szybkim ruchem, strcajc zwierz. Policzyem, wrzasnem potnie i rzuciem si na bok, zostawiajc cz kolana na wystajcym brzegu ka. Z nieomyln precyzj, ktra wywara na mnie w tamtej chwili spore wraenie, signem po latark i skierowaem snop wiata na agresora. Przyszpilona nag jasnoci, dygotaa ze strachu najmniejsza mysz, jak kiedykolwiek widziaem. Byo mi nawet troch wstyd, pki nie odkryem o wicie, e prbowaa zje moje sztuczne zby. Serce me stwardniao i przeszedem si po wiosce, zbierajc wszystkie dostpne apki na myszy. W cigu jednej nocy zabiem dziesi sztuk, ktre zostay nastpnie zjedzone przez dzieci. Najgorsze byy wszake cykady. Dziesi milionw cykad rozproszonych po wzgrzach krainy Dowayw wytwarza w przyjemny szum, bdcy symbolem wieczorw w strefie tropikalnej. Ale pojedyncza cykada, ktra dostanie si do twojej chaty, moe przyprawi ci o obd. Cykady maj przedziwn zdolno chowania si w najmniejsze szpary i niezmiernie trudno jest ustali kierunek, z ktrego dochodzi ich gos. Przy 148 `~ 149 wietle s cakowicie nieme. W ciemnociach wydaj najprzeraliwsze, ostre i zgrzytliwe skrzeki. Jedynym sposobem na ich wykrycie byo skrupulatne posypanie wszystkiego dookoa zawartoci puszki ze rodkiem owadobjczym - na nalepce przedstawiono optymistyczne wizerunki duszcych si karaluchw, konajcych much, spadajcych korkocigiem moskitw i tak dalej. Cykada opuszczaa wwczas sw kryjwk i biega w oszoomieniu po pododze, gdzie wystarczyo j dobi dziesicioma uderzeniami jakiego cikiego przedmiotu. Po kilku bezsennych nocach wcieko i dza czynw gwatownych, potrzebne do tego przedsiwzicia, przychodziy w sposb naturalny. Do wypowiedzenia wojny totalnej sprowokowao mnie odkrycie gniazda skorpionw w rogu chaty, gdzie trzymaem zapasowe buty. Unisszy je, z pen niewiadomoci, w gr, przeraziem si strasznie, gdy ogromny wawy skorpion ruszy w moim kierunku. Wrzeszczc nieludzko, umknem w stron drzwi, gdzie stao dziecko, moe szecioletnie, i przygldao mi si pytajco. Stres zuboy moj zdolno mylenia i nie mogem znale sowa na okrelenie skorpiona. - Tam jest gorcy potwr - krzyczaem wielkim gosem. Dziecko zajrzao do chaty i z wyrazem pogardy zadeptao skorpiona bos stop. (Gwoli cisoci pozwol sobie wyjani, e skorpiony rzadko dl miertelnie, ale ich ukucie moe spowodowa silny bl. Naley wwczas zanurzy ukszone miejsce w zimnej wodzie i zay tabletki antyhistaminowe, ktre s zwyke okrelane jako rodki na katar sienny).

Dowayowie zawsze mi si dziwili, e uwaam we i skorpiony za przeraajce - bo tak w istocie byo - a jednoczenie syn z tego, e nie uciekam przed najokropniejszymi z ptakw, przed sowami. Pewnego razu widziano, jak wziem w rk i wsadziem na drzewo kameleona, nad ktrym pastwiy si dzieciaki, a poniewa ugryzienie tego zwierzcia uwaano za miertelne, potraktowano to jak akt wielkiej odwagi z mojej strony. Jednak za najbardziej poyteczne spord moich szalestw Dowayowie uznali fakt, e dotykam bez lku pazurw mrwkojada. aden Dowayo nigdy by tego nie zrobi, bo wwczas jego penis na zawsze pozostaby wiotki. Pazurami mrwkojada mona zabi czowieka, jeli wbije si je w owoc baobabu i wypowie imi ofiary. Kiedy owoc spadnie, ofiara umrze. Dowayowie, ktrzy zabili mrwkojada, przyzywali mnie i publicznie przekazywaa mi pazury w dowd swych pokojowych intencji wobec wspplemiecw. Miaem je zanie wysoko w gry i zakopa z dala od uczszczanych miejsc. Rola osoby kontrolujcej skaenie moralne we Wszechwiecie, ktr przyszo mi peni, bya wysoko ceniona. Dowiedziaem si od podrnych, e proso mojego "prawdziwego rolnika" nie dojrzao jeszcze do cia, mogem wic spokojnie czeka i obserwowa kolejn z rozrywek - wybory w Kongle. Sous prefet zwoa wszystkich mieszkacw wsi 0 okrelonej porze w jedno miejsce, by przemwi do nich na temat wyborw i nie zaatwionej sprawy naczelnikowania. Nie pojawi si jednak, a oni siedzieli pod drzewem i czekali przez cae dwa dni, zanim udali si z powrotem na poa. Wkrtce potem przyby do wioski goumier. Ci niesympatyczni ludzie s byymi onierzami, ktrych rzd centralny wykorzystuje do zapewnienia sobie posuszestwa wrd krnbrnych wieniakw tam, gdzie andarmi nie mog wszystkiego dopilnowa. Goumiers osiedlaj si na duszy czas, yj z dbr swoich gospodarzy i zmuszaj ich do wykonywania swoich polece. Na obszarach, gdzie ludzie nie wiedz, jakie s ich prawa, albo te .moe wiedz, jak niewiele znacz one w praktyce, goumiers uciekaj si do prawdziwej tyranii. W tym konkretnym przypadku chodzio o upewnienie si, czy zostay przygotowane lokale wyborcze. Dowayowie wykazywali zdecydowany brak zainteresowania sprawami polityki; ich entuzjazm wymaga wic stymulacji. Wszyscy Dowayowie, mczyni i kobiety, mieli zameldowa si okrelonego dnia i odda glos. Odpowiedni frekwencj powinien by zapewni naczelnik. Mayo pokornie wzi wic spraw na siebie, podczas gdy Zuuldibo siedzia w cieniu, wykrzykujc polecenia do tych, ktrzy pracowali. Siadem obok niego i odbylimy dug dyskusj o najwspanialszych stronach cudzostwa. - We Mariyo - rzek. - Ludzie zawsze mi mwili, e sypia z moim modszym bratem, ale sam widziae, jak si zdenerwowaa, kiedy zachorowa. wiadczy to o tym, e nic midzy nimi nie byo. 150 '~ 151 Dla Dowayw seks i uczucie tak bardzo nie miay ze sob nic wsplnego, e wrcz jedno wykluczao drugie. Pokiwaem ze zrozumieniem gow. Nie byo sensu mu wyjania, e mona na to spojrze inaczej. W lokalach wyborczych demokracja w peni rozwina skrzyda. Jednego z mczyzn skarcono, e nie przyprowadzi wszystkich on. - Nie przyjd. - Powiniene spuci im baty. Spytaem kilku Dowayw, za czym gosuj. Patrzyli, nie rozumiejc, o co mi chodzi. Bierzesz dowd osobisty, wyjaniali, dajesz urzdnikowi, ktry go stempluje, i w ten sposb oddajesz gos. Tak, ale jaki jest cel gosowania? Spogldali jeszcze bezmylniej. Przecie ju mwili, bierzesz dowd osobisty... Nikt nie wiedzia, o co w wyborach chodzi. Gosw negatywnych nie przyjmowano. Po caodziennej procedurze wyborczej stwierdzono, e nie do gosw zebrano, i wszyscy przystpili do gosowania po raz drugi. W tygodniu ogaszania wynikw byem akurat w kinie i dowiedziaem si, e dziewidziesit dziewi procent wyborcw gosowao na jedynego kandydata wyonionego z szeregw jedynej partii.

Uznaem za dobry znak, e publiczno, bezpiecznie anonimowa w ciemnociach, wybuchn la urgliwym miechem. We wsi jednake wszyscy podchodzili do gosowania z wielk powag, jak nakazyway przepisy. Dowody tosamoci byy drobiazgowo sprawdzane, starano si bardzo, eby stempel zosta przystawiony na odpowiednim miejscu, procent gosujcych wieniakw wyliczono skrupulatnie, rejestry przekazywano od urzdnika do urzdnika za pokwitowaniem. Nikt zdawa si nie zauwaa rozdwiku pomidzy pieczoowitym przestrzeganiem szczegw a racym lekcewaeniem pryncypiw demokracji. To samo dziao si w szkoach. Obciono je niewyobraalnym aparatem biurokratycznym wycznie dla okrelenia, ktrego z uczniw naley wydali, ktrego promowa, a ktrego zostawi na drugi rok. Czas spdzany na zawiym obliczaniu "redniej" wedle tajemnego przepisu jest co najmniej rwny czasowi spdzanemu w klasie. A na koniec caej procedury dyrektor szkoy arbitralnie orzeka, e stopnie wygldaj na zbyt niskie, i podwysza je wszystkim bez wyjtku albo bierze apwki od rodzicw i po prostu zmienia oceny. Take rzd, uznajc, e nie potrzeba a tylu studentw, moe uniewani egzaminy. Egzaminy bywaj czasami czyst fars. Nie mona si nie mia na widok pyta egzaminacyjnych strzeonych przez andarmw z pistoletami maszynowymi, kiedy koperta, w ktrej si one znajduj, zostaa otwarta, a zawarto sprzedana przed kilku dniami osobie oferujcej najwiksz stawk. Po "wyborczej" przerwie trzeba byo wyruszy do mojego "prawdziwego rolnika" na niwa. Oznaczao to pokonanie okoo trzydziestu kilometrw przy rosncych z dnia na dzie temperaturach. Naleao postanowi, czy wdrowa noc, gdy jest chodniej, czy liczy na podwiezienie i wyruszy w cigu dnia. W kocu zdecydowaem si na drugie rozwizanie i miaem szczcie natkn si na jednego z francuskich misjonarzy katolickich, dojedajcego z jednej misji do drugiej. Zabra nas chtnie i odbylimy bardzo sympatyczn podr; w czasie ktrej przedstawi mi swoj teori kultury Dowayw. Zmierzaa ona do koncepcji tumienia seksualnego. Wszystko wizao si z seksem. Drewniane widelce ustawiane przy zabitym symbolizuj jedn stron penis, drug - pochw; szczeglne znaczenie obrzezania odzwierciedla kompleks kastracyjny; kamstwa dotyczce obrzezania, a mwice o zatkaniu odbytu, s widomym znakiem, e Dowayowie, jako plemi, maj obsesje analne. Czytywa nie tylko podrczniki do psychologii, ale take ksiki antropologiczne. Uwaga ta oznaczaa, jak si okazao wskutek moich docieka, e przeczyta co nieco o Dogonach, najbardziej rezolutnym i autoanalitycznym plemieniu z Mali. Ze smutkiem kiwa gow nad Dowayami. Mimo e spdzi wrd nich tyle lat, nie powiedzieli mu jeszcze niczego ani o swoich mitach, ani o pierwotnym jaju. Przeczytawszy, e Dogoni nie s cakiem tacy sami jak Francuzi, nie mg pogodzi si z myl, e Dowayowie nie s cakiem tacy sami jak Dogoni. Trudno nie zaakceptowa pogldu, e wszechobecna seksualno, przynajmniej w swej czci, nie miaa nic wsplnego z domaganiem si wstrzemiliwoci seksualnej w afrykaskim klimacie kulturowym. Zapewne ufno pokadana w Biblii kae czowiekowi sdzi, e ca prawd mona 152 153 znale w jednej ksidze. Relatywizm kulturowy wydaje si, rzecz jasna, szczeglnie trudny dla ludzi o wykrystalizowanej wierze, czy to bd misjonarze, czy zadowoleni z siebie osadnicy, czy niemiecki wolontariusz, ktry zdobyt podczas trzyletniego pobytu w Kamerunie prawd o Afryce potrafi uj w jednym zdaniu: "jeszli tubylec nie moe czego zje ani uy seksualnie, ani sprzeda pia1emu, to nie jest tym zainteresowany". Celem naszej wyprawy bya odludna wioska u stp nagich, granitowych gr. Zakrawao na cud, e cokolwiek ronie na cienkiej warstwie spieczonej gleby. Rnica temperatur pomidzy tamtym miejscem a tym, ktre zaczem ju nazywa "moim" zaktkiem krainy Dowayw, bya znaczna i zarwno Matthieu jak i ja

chtnie siedlimy w cieniu, gdy szukano gospodarza. Okaza si maym pomarszczonym czowieczkiem, ubranym w achmany. By cakiem pijany, cho nie mina jeszcze dziesita rano. Odbylimy zwykle powitania, przyniesiono maty, bymy na nich usiedli. I jak si obawiaem, postanowiono przygotowa jedzenie. Znosiem jako tako osobliwe potrawy z pochrzynu, orzeszkw ziemnych czy prosa, ale niestety, kiedy pojawiem si w obcej wiosce, na znak szacunku uwaano za stosowne poczstowa mnie misem. Poniewa nikomu nie chciao si bi wou po to tylko, by mi zaimponowa, koczyo si zwykle na misie wdzonym, czyli tym, ktre wisiao nad rozpalanym sporadycznie ogniem do gotowania przez bliej nieokrelony czas. Polewano je sosem, ktry agodzi smrd, majcy potne dziaanie wymiotne. Na szczcie, niegrzecznie jest przyglda si jedzcym gociom, oddalalimy si wic z Matthieu na czas posiku do osobnej chaty. Tam mogem zrzec si wszelkich roszcze wobec podanego jedzenia, nikogo nie uraajc. Matthieu jad za nas obu, a ja, przycupnwszy w kcie, prbowaem myle zupenie o czym innym. Kiedy czyniono przygotowania do uczty, zaczem rozmawia z gospodarzem o rozmaitych bahych sprawach, proszc na przykad o informacje na znane mi ju tematy. Jak si obawiaem, odpowiedzi byy wymijajce i obficie zmieszane z pprawdami. Co wicej, wygldao na to, e wcale nie jest pewne, czy czas niw rzeczywicie si zblia. Moe uda si 154 rozpocz zbiory jutro, a moe nie. Pracujc w terenie, nikt nie chce, rzecz jasna, mie do czynienia z informatorami tego rodzaju. Kady pragnie ograniczy si do informatorw o grzecznym, uprzejmym i wspaniaomylnym usposobieniu, dla ktrych odpowiadanie na uporczywe i nie majce sensu pytania dociekliwego antropologa jest zabawnym i wartym trudu zajciem. Tacy ludzie nale niestety do wyjtkw. Wikszo woli zajmowa si innymi rzeczami, atwo si nudzi i irytuje gupot rozmwcy, albo te bardziej zaley jej na przedstawieniu siebie w korzystnym wietle anieli przedstawieniu prawdy. W takich przypadkach najlepsz taktyk jest danie apwki. Niewielka kwota pienidzy przeksztaca antropologiczn wypytywank w opacalny interes i otwiera drzwi, ktre w innych okolicznociach pozostawayby zamknite. Take w tym przypadku apwka zrobia swoje. May prezencik zapewni rozpoczcie niw z moliwie najmniejszym opnieniem oraz zagwarantowa mi uczestnictwo w caym wydarzeniu od pocztku do koca - gospodarz mia zaraz wszystko zorganizowa. Kiedy, koyszc si jak kaczka, odszed, pojawia si jedna z jego on z przeogromnym talerzem wdzonki. Ledwie przeknity zosta ostatni ks cierpkiego misa, day si sysze cicia maczet; rozpoczto niwa. Matthieu zdradzi mi na ucho powd, dla ktrego nasz gospodarz tak ochoczo zgodzi si mnie zadowoli. Ot powinien uici pogwne. Posuy si moim prezentem, by opaci podatek, a jednoczenie nie bdzie musia dzieli si nim z krewnymi, gdy znajd si w potrzebie. Praca sza na caego, a ja siedziaem na polu, rozpaczliwie prbujc nawiza rozmow ze niwiarzami. Nie moglimy si jednak zrozumie prawie wcale - oto przykry dowd na to, jak bardzo umiejscowiona bya moja znajomo jzyka. Milczenie bywao dugie i kopotliwe, nie pomaga zwyczaj Dowayw, ktrzy wykrzykuj do cichego gocia: "Powiedz co!", co niezawodnie paraliuje proces mylenia u rozmwcy. Mczyni i kobiety pracowali cay dzie, pot spywa im strumyczkami po twarzach i piersiach, kiedy pochyleni li proso, przewracajce si z suchym szelestem - rnokolorowe wiechy paday na ziemi z wysokoci ponad trzech metrw. Od czasu do czasu robili przerw, by tykn wody albo i zapali ze mn papierosa. Nikogo, nawet w najmniejszym i- stopniu, nie dranio, e przygldam si ich pracy, wykazy wali natomiast wiele troski, czy soce, zmieniajce sw pozycj, nie wadzi mi i nie sprawia, e jest mi zbyt gorco. Snuto rozmaite przypuszczenia co do iloci plonw. Kto gotw pomyle, e skoro zbiory leay przed nimi, widoczne jak na doni, dokadne ich oszacowanie nie nastrczao trudnoci - nic bardziej

mylnego. Z tego, co mwili, wynikao, e rzeczywisty moment oceny plonu jest spraw do odleg i nieosigalne s dane, z ktrych mona by cokolwiek wywnioskowa. Sposb, w jaki zboe pada, wiadczy dobrze albo le; to, czy kosy sigaj kostek niwiarzy, przepowiada to lub owo. Wieniacy byli w strachu, e ze moce w kadej chwili mog pozbawi ich plonu albo wycign z niego "to, co dobre", a wtedy czowiek, cho zje duo, nada bdzie godny. Dlatego te pole i klepisko, gdzie leay w stosach owoce natury, byy dobrze s zabezpieczone cierniami i szpikulcami, ktre miay zrani grasujce ze moce. Nie wzito, co dziwne, za zy omen, e dwch i ecw stpno na ostrze z bambusa i si skaleczyo. Kilku braci "prawdziwego rolnika" krztao si dookoa ognia, mruczc jeden do drugiego, jak mniemaem, tajemne zaklcia. Posaem do nich Matthieu z tytoniem i poleciem mu zgbi temat ich rozmowy. Ot zastanawiali si, czym si posuyem, by uczyni moje wosy prostymi i jasnymi. Czy takie wosy podobaj si kobietom? Dlaczego my, biali, nie damy sobie spokoju i nie wygldamy naturalnie, jak nas Bg stworzy, z czarnymi krconymi wosami? Si dziesiciu czy pitnastu robotnikw - wszyscy byli brami lub synami organizatora - prac zakoczono w cigu jednego dnia i ludzie odeszli, by zje i odpocz. Ja tymczasem, idc za odgosami pieww, zabrnem par kilometrw w stron gr, eby rzuci okiem na pogrzeb kobiety, ktrej ciao, owinite w skry i tkaniny, niesiono z wioski ma do wioski ojca. Poniewa droga wioda strom ciek, a Dowayowie, jak to oni, bali si ciemnoci, pochd wyruszy jeszcze za dnia. Upewniwszy si, e nic nie bdzie si dziao na polach a do witu, pozwoliem Matthieu, wobec jego rodzinnych powiza, pj z aobnikami. Wspaniae czerwone soce 156 chylio si ku zachodowi, gdy z brzuchem pustym od rana i burczcym zowieszczo patrzyem; jak oddalali si w chmurze kurzu, piewajc i plsajc, niosc ciao na skleconych naprdce noszach. W dolinie byo ju ciemno, gdy dotarli na wzgrze jeszcze skpane w blasku soca i zniknli po drugiej stronie grzbietu. Wwczas to na polach buchny gone piewy. Co si tam odbywao. Nigdy si nie dowiedziaem, czy wykluczenie mnie z uczestnictwa w widowisku byo wynikiem podstpu, czy nieporozumienia, i jak rol odegra w tym Matthieu. Bya to jedna z tych sytuacji, kiedy im wicej zadajesz pyta, tym mniej odpowiedzi otrzymujesz. Jak si jednak przekonaem podczas innych niw, w ktrych braem udzia, przed moim przybyciem nie zdarzyo si nic godnego uwagi. Wszyscy mczyni zgromadzili si na klepisku, kobiety i dzieci byy nieobecne. Na stosie kosw prosa uoono rozmaite remedia rolinne, po czym piewano pieni na obrzd obrzezania, ktrych nie wolno sucha kobietom. Nikt nie przejmowa si moj obecnoci. Rozpoczto mck. Mczyni, niektrzy rozebrani do naga, z tykwami na penisach, wykonywali podczas mcenia powolny taniec. Kij wznoszono praw rk ponad gow, chwytano lew rk i opuszczano na proso. Wszyscy robili krok w bok i powtarzano operacj. Trwao to wiele godzin, brzmia monotonny piew, za nim szo guche unisono uderze. Wzeszed ksiyc i wspi si wysoko, a wci sycha byo rytmiczne razy; w powietrze wzbijay si uski i przyklejay do spoconych cia. Nawet o tej porze nocy byo okropnie duszno, ziemia promieniowaa ciepem. Kolejny fragment rzeczywistoci, ktry pamitam, to wschd soca. Mczyni nada pracowali i piewali, podtrzymywani na duchu wielkimi ilociami piwa. Spoczywaem na skale nie bez szkody dla zadka, wspierajc si o ciernisty krzew. Uczucie totalnego przepicia przypominao kaca po nocnej przeprawie przez kana La Manche. Najwyraniej obudzia mnie dua koza, ktra w zamyleniu ua moje notatki, posiliwszy si uprzednio autobiografi kapitana odzi podwodnej, z ktr si ostatnio nie rozstawaem. Na szczcie, zdyem ju przej dobry nawyk Dowayw wieszania swoich rzeczy na drzewie; szybki rzut oka upewni mnie, e jedyn poza no 157

tatkami strat byo nadgryzione sznurowado. Stanowczo odprawiwszy koz, wrciem do mczyzn, ktrzy rozpoczynali akurat kolejny etap pracy - wianie, czyli oczyszczanie ziaren z plew. Z rodzaju dowcipw, w ktrych si przecigano, wynikao, e niektrzy z mczyzn nie byli jedynie krewnymi, lecz naleeli te do grupy rwnoczenie obrzezanych. - Nie ma wiatru! - woa jeden z nich. - Jak mamy wia? Musimy wszyscy puszcza wiatry. Sypa ziarno sponad gowy do kosza, tak by oddzieliy si plewy. Jego uwaga wywoaa fal histerycznego miechu, ktrym i ja si zaraziem. Wianie szo sprawnie. Odcito gow trzymanemu nad ziarnem kurczakowi, a ze wszystkich stron spada na stos zboa ugotowany dziki pochrzyn, zwany "poywieniem skorpionw". Sprowadzono ze wsi odwitnie ubranego gospodarza; usypa ziarno w koszyku, do ktrego przytroczy czerwony fulaski kapelusz, i pomkn z wielk prdkoci ku wsi. Kiedy pierwsze ziarna zostan zoone w wysokim cylindrycznym spichrzu, zbiory s wreszcie bezpieczne, ze moce nie maj do nich dostpu. Nie potrafi powiedzie, kiedy spostrzegem, e analizowane przeze mnie dane cz si ze sob, ale krok po kroku zaczynaem wszystko rozumie. Nie wtpiem, e to, czego byem wiadkiem, moe by zrozumiane jedynie w odniesieniu do obrzdu obrzezania. Syszaem dostatecznie duo o tej ceremonii, by wiedzie, i mcka stanowia jak form przedstawienia zatytuowanego: Umiercenie starej Fulanki. "Stara kobieta z plemienia Fulanw miaa syna. Syn by chory. Bieg po trawie silkoh i si zrani. Penis mu spuch i by peen ropy. Kobieta wzita n i ucia tak, e dziecko wyzdrowiao. Penis sta si pikny. Obcia te drugiemu synowi. Pewnego dnia sza spacerem przez wiosk Dowayw i Dowayowie zobaczyli, e to dobrze. Dowayowie przejli obrzezanie i zatukli j na mier. Tak to si zaczo, bo Dowayowie nie znali obrzezania. Zabronili kobietom patrze na nie. A komety Fulanw mog patrze. To wszystko". Bicie na mier jest odtwarzane przy kilku okazjach, zwaszcza podczas obrzezania chopcw. Odbywa si wwczas krtkie przedstawienie, kiedy to stara kobieta, lamentujc i narzekajc, idzie drog, gdzie le zaczajeni Dowayowie. Przechodzi midzy nimi dwukrotnie. Za trzecim razem Dowayowie wyskakuj i bij ziemi kijami, obrywajc licie, ktre kobieta ma na sobie. Na usypanym stosie kamieni wisi koszyk i czerwony kapelusz kobiety. piewa si piosenk na obrzezanie. Kobiety i dzieci nie mog by przy tym obecne. "Poywienie skorpionw" odnosi si do czego innego. Syszaem o kultach podnoci, podtrzymywanych midzy innymi przez zaklinaczy deszczu. A mianowicie, zanim jakiekolwiek plony zostan wprowadzone do wioski po raz pierwszy w danym roku, naley odprawi okrelone rytuay, aby skorpiony nie opanoway chat i nie zaatakoway ludzi. Nikt dotychczas mi nie wspomnia, e skorpiony, ktre wtargny do mojej chaty, zostay potraktowane jako znak, i nierozsdnie zamaem zwyczaj, przywoc ywno z zewntrz. Rzucanie "poywienia skorpionw" na zbiory wprowadza skorpiony w bd. Pozostaj one dziki temu w buszu. Podobnie rzucanie odchodw grskiego jeozwierza podczas wita czaszek trzyma niebezpiecznych przodkw z dala od wioski. Dopiero duo pniej dowiedziaem si, e "poywienie skorpionw" dotyczy take ludzi: dziewczynek podczas pierwszej miesiczki oraz chopcw po obrzezaniu. To wanie potwierdzio moje wczeniejsze przypuszczenie, e modzi ludzie, na progu dojrzaoci, traktowani s jak roliny gotowe do zbioru. Dowayowie staraj si tak zorganizowa zakoczenie obrzdu obrzezania, by powrt chopcw do wioski zbieg si w czasie ze znoszeniem plonw z pl. Obie uroczystoci odbywaj si wedle tego samego modelu. Spdziem w wiosce jeszcze jedn noc, by nabra pewnoci, e nic innego ju si nie kroi, i przywitaem mojego krnbrnego asystenta, ktry wrci o zmierzchu szczerze skruszony. eby wynagrodzi mi swoj nieobecno, pokaza mi, w wielkim sekrecie, magiczny kamie do wywoywania poronienia u ciarnej kobiety. Aby

pord by szczliwy, naleao przyj do waciciela kamienia i zoy mu datek pieniny. Rodzina mojego asystenta czerpaa stae zyski z owego, majcego tak wielk moc, kawaka skay, cho nie a tak wielkie jak pewni ludzie mieszkajcy przy drodze, w ktrych posiadaniu by 158 ~ 159 kamie wywoujcy czerwonk. Istnienie kamieni trzymano w tajemnicy przed misjonarzami. Najwidoczniej to oni ponosili a odpowiedzialno za wysiki byego francuskiego sous prefeta, by owe kamienie zniszczy. Dowayowie byli przekonani, i e chodzio mu w rzeczywistoci o odebranie im kamieni i zdobycie dziki nim bogactwa dla siebie. ', Nastpnego dnia powdrowalimy do Kongle. Spotkaa nas ' tylko jedna przygoda podczas tego dugiego i bardzo nudnego marszu: przechodzc przez rzek, straciem grunt pod nogami i zanurzyem si po szyj w gbokim oczku, moczc wszystkie bony fotograficzne ze zdjciami robionymi w czasie zbiorw i kompletnie je niszczc. Przygnbio mnie to niewymownie. Z punktu widzenia zebranych materiaw wyprawa nie bya wic znaczcym sukcesem, wracaem bez notatek i zdj. S one wszake, lub powinny by, jedynie katalizatorem pewnych pomysw, a na kilka pomysw z pewnoci wpadem. W ramach odpoczynku zajrzelimy do misji i zatrzymalimy si tam a do dnia pocztowego. Po kilku dobach bez mycia, po spaniu na ziemi i skpym jedzeniu cudown rzecz jest pooy si w prawdziwym ku, wzi prysznic i dobrze v' zje, a przede wszystkim mie z kim pogada. Byy te nowiny, pojcie prawie zupenie obce w krainie Dowayw, na pozr nie poddanej wpywowi czasu. Sous prefet zbiera si do wyjazdu. Wygldao na to, e po czternastu atach w Poli ustpowa miejsca komu innemu. W Kongle panowao z powodu tej wiadomoci wielkie poruszenie. Czuo si atmosfer zabawy karnawaowej. Mczyni zebrali si, by pi bez pamici i witowa odejcie czowieka, ktrego przez dugi czas uwaali za wroga. Bya to znakomita okazja do posuchania plotek, a znalazo si wielu chtnych do opowiedzenia mi o dawnych krzywdach. Co pewien czas ekspediowano do miasteczka posacw po najnowsze wieci. Zuuldibo chtnie pomgby staremu sous-prefetowi opuci Poli. By wrcz skonny nie jego meble na wasnych plecach do rozdroa. Powiedziano mi, e usyszawszy o przeniesieniu na inn placwk, sous prefet zwrci si do Dowayw z prob, by uyli swych tajemnych mocy dla zmiany rozkazu. Umiechnli si do niego sodko i odpowiedzieli z alem, e wszystkie roliny zwidy, nie mog mu wic pomc. Kolejny mczyzna przyby z miasteczka. Rozmawia ze sucym sous prefeta przez okno sypialni. Pracodawca da jasno do zrozumienia, e w stary suga nie dostanie na odchodne adnego prezentu. Co wicej, sous-prefet kaza pewnemu czowiekowi, ktrego jedynym majtkiem bya koszulina, co j mia na grzbiecie, spali wszystkie swoje ubrania, ktrych nie zamierza bra z sob. Wzbudzio to oglny gniew. Uwiadomiem sobie, e i ja bd musia speni rozmaite oczekiwania, kiedy nadejdzie czas mojego wyjazdu. Strumie goci przepywa nieustannie i kady dokada swoje ziarenko do wsplnego zasobu wiedzy. Na koniec przyszed Gaston, ktrego naczelnik wyprawi na swoim rowerze do miasteczka po piwo i nowiny. Wyglda na wyczerpanego. Dowayowie lubi opowiada, wic i Gaston zabra gos. Wszyscy usiedli znowu dookoa ogniska, od ktrego ja odsuwaem si jak najdalej. Wikszo mieszkacw Poli bya pijana (Zuuldibo wydawa si zazdrosny). Nikt nie wiedzia niczego wicej. Widziano tylko, jak sous-prefet si pakuje. Gaston wybra si nawet na bazar z nadziej zdobycia nowych informacji. Zasta tam mnstwo winiw. Poli byo tak zapad dziur, e winiowie nie mieliby dokd uciec, wic pozwalano im wychodzi na ryby albo na drinka. Dwch z nich napastowao wanie dziewczyn Dowayo, gdy Gaston niewinnie wjecha rowerem w rodek sceny.

- Teraz dostaniecie za swoje - wykrzykna dziewczyna. Przyjecha mj m! Wwczas opryszkowie zostawili dziewczyn i rzucili si na nieszczsnego Gastona, kobieta za ucieka ze miechem. Wszyscy inni take uznali historyjk za zabawn. Gaston tarza si po ziemi z uciechy nad wasn krzywd. Wieczr zakoczy si radosnymi rykami. Tylko Zuuldibo by zy; winiowie ukradli Gastonowi piwo. 161 Mokre i suche Pora sucha nastaa na dobre i okolica zmienia si w pustkowie pokryte zeschymi trawami. Dowayowie przestawili si na zupenie inny tryb ycia - z wyjtkiem obszarw wysokogrskich, gdzie moliwe byo nawadnianie, upraw roli odoyli do pierwszego deszczu. Mczyni oddawali si piciu, j` tkactwu i najzwyklejszemu nicnierobieniu, albo przypadkowym owom. Kobiety apay ryby albo robiy kosze i garnki. Modzi mczyni udawali si do miast w poszukiwaniu pracy i zepsucia. Miaem w zapasie kilka pomysw, ale trzeba byo z nimi poczeka w zwizku ze zbliajcym si Boym Narodzeniem. A za dobrze wiedziaem, jak okropnie byoby siedzie samemu w kraju Dowayw podczas tego najbardziej przygnbiajcego z kalendarzowych rytuaw, i umwiem si z Jonem i Jeannie, e docz do nich w misji w Ngaoundere. Tam wanie urzdzilimy bardzo skromne, ale pokrzepiajce wita - bardziej religijne ni ktrekolwiek z poprzednich w moim yciu tchnce, na przemian, spokojem i szalestwem. Walter, jak w obdzie, witowa z energi godn lepszej sprawy. Kaca mielimy na zmian i jako udao nam si zapomnie, e na zewntrz nie ma gbokiego, chrzszczcego i gadkiego niegu. Byy naturalnie momenty, ktre chwytay za serce. Pewien zatwardziay ekspatriant zala si zami, gdy podano lody domowej roboty, inny by wyranie wzruszony widokiem ciasta boonarodzeniowego z suszonymi owocami mango i bananami. Ja, nie wiadomo dlaczego, dostaem ataku malarii na widok migoccych gwiazdkowych wiateek, ale wrciem do wsi po tygodniu, odywiony i oywiony, by dopilnowa budowy mojego domu. Byo to wyjtkowo uciliwe zadanie. Raz ziemia okazywaa si za mokra, innym razem, po tygodniu, za sucha: Brakowao beczki na wod. Trawa na dach nie bya gotowa. Czowiek kierujcy pracami albo chorowa, albo wanie udawa si z wizyt, albo chcia wicej pienidzy. Kontrakt renegocjowalimy z przesadn teatralnoci trzykrotnie. Gdybym nie dopaci, ponosibym odpowiedzialno za godujce dzieci, szlochajce ony i nieszczliwych mczyzn. Po kilku tygodniach postpiem tak, jak postpiliby Dowayowie, to znaczy poprosiem naczelnika o zwoanie sdu, ktry by rozsdzi moj spraw. Sdy Dowayw dostpne s dla kadego, chocia kobiety i chopcw naley przedtem szczegowo pouczy, by wiedzieli, jak si zachowa wobec znaczniejszych od siebie. Wszyscy zbieraj si pod drzewem na publicznym placu przed wsi i rozpoczyna si palabre. Swoje ale przedstawia si w stylu efektownej retoryki, wiadkowie s powoywani i przesuchiwani przez kadego, kto tego chce. Naczelnik nie ma prawa narzuca wyroku, ale obie strony, zapoznawszy si z opini ogu, czsto akceptuj jego mediacj. Innym rozwizaniem byo przedstawienie sprawy w Poli, gdzie decydowaliby o niej obcy i gdzie istniao ryzyko otrzymania kary wizienia za niepokojenie administracji. Nie majc rozeznania w subtelnociach jzyka i procedury, dokonaem jedynie wprowadzenia do problemu w mowie, ktr przewiczylimy z Matthieu. Koczya si sowami: "Jestem pomidzy Dowayami niby dzieci. Oddaj swoj spraw w rce Mayo, by j wyjani". Poszo niele i Mayo mg pozwoli sobie na okrelenie moich adwersarzy jako bezdusznych nikczemnikw, ktry oszukuj mnie, wykorzystujc moj przyzwoit natur oraz fakt, e nie mam na miejscu krewnych. Paday liczne argumenty za i przeciw, a ja tylko koysaem si na pitach i w regularnych odstpach czasu mamrotaem: "Ano wanie", "Tak, dobrze". W kocu zgodziem si zapaci podwjn stawk za robot i wszyscy byli zadowoleni.

Musz w tym miejscu zaznaczy, e przystajc na t kwot, wcale nie daem 163 si oszuka. Bogaci pac droej za wszystko; byoby nieuczciwe, gdyby si temu sprzeciwiali. Majc to na wzgldzie, po wikszo zakupw wysyaem Matthieu. Niewtpliwie korzysta ze sposobnoci i dolicza sobie prowizj, ale i tak lepiej na tym wychodziem. W rezultacie mj wspaniay dom z ogrodem i cienistym patio kosztowa mnie czternacie funtw. Kolejna sprawa tego dnia bya typowa dla tutejszego sdu. Chodzio o spr pomidzy pewnym starcem a modym czowiekiem o worek prosa. Starzec utrzymywa, e chopak ukrad proso z jego spichlerza, tamten zaprzecza. Starzec wdar si do chaty chopaka, by obejrze jego zapasy, i znalaz worek, ktry rozpozna jako swj. Obaj zaczli wzajemnie si obraa. Na to tylko czekaa publiczno. Radonie wczano si do dyskusji, wykrzykujc coraz gupsze impertynencje: "Masz spiczast dup", "Cipa twojej ony cuchnie star ryb". W kocu wszyscy pkali ze miechu, nie wyczajc spierajcych si stron. Jaki mczyzna twierdzi podobno, e widzia, jak chopak wchodzi do spichlerza starca, ale zabrako go akurat wrd zebranych. Sprawa zostaa odroczona, by mona byo usysze jego zeznania. Na nastpnej sesji obecny by i chopak, i wiadek, ale nie stawi si starzec. wiadek za niczego nie widzia. Podczas kolejnej sesji zaproponowano przeprowadzenie prby. Chopak wyjmie kamie z wrzcej wody, rka zostanie zabandaowana. Jeli po tygodniu bdzie zdrowa, mody czowiek zostanie uniewinniony i otrzyma od oskaryciela rekompensat. Starzec nie zgodzi si na prb. Chopak zada odszkodowania za zniszczone drzwi swojej chaty. Starzec przeczy, by mia je zniszczy - chopak sam to zrobi, eby mu dokuczy. Powoano wiadkw i spraw ponownie odroczono. Podczas kolejnej sesji pojawili si wiadkowie, lecz nie byo skconych stron. Sprawa umara mierci naturaln. Strony zdaway si nie ywi do siebie urazy. Dowayowie uwaali sprawy sdowe za popularn rozrywk i nie wahali si zgasza najbanalniejszych problemw. Jeszcze raz uczestniczyem w rozprawie jako strona - jeden z mieszkacw wioski wnis oskarenie przeciwko mnie. Prace antropologw pene s opisw, jak to badaczowi nie udaje si "zyska akceptacji", pki sam nie chwyci za motyk i nie zacznie kopa we wasnym ogrdku. Wwczas dopiero, niejako automatycznie, otwieraj si przed nim wszystkie drzwi, a miejscowi zaczynaj zalicza go do "swoich". Z Dowayami jest inaczej. Zawsze okazywali przeraenie, ilekro usiowaem wykona najlejsz prac fizyczn. Chciaem przynie sobie wody, a ju jakie starsze panie nalegay, e przydwigaj mi wypeniony po brzegi pojemnik. Kiedy prbowaem urzdzi sobie ogrdek, Zuuldibo dozna wstrzsu. Dlaczego chc robi takie rzeczy? On sam nigdy nie tkn motyki; znajdzie czowieka, ktry to za mnie zrobi. Zyskaem wic ogrodnika. Czowiek w mia ogrd w pobliu rzeki, mg zatem uprawia warzywa take w porze suchej. Odmwi ustalenia zapaty z gry. Miaem zadecydowa pniej, czy robota zostaa dobrze wykonana, i okreli wysoko wynagrodzenia. Dowayowie czsto posugiwali si t technik, by skoni "patrona" do hojnoci. Daem mu przysane przez przyjaci nasiona pomidorw, ogrkw, cebuli i saaty. Mia posia wszystkiego po trochu i zobaczy, co wzejdzie. Zapomniaem zupenie o tej sprawie, a tu nagle z kocem stycznia dostaem wiadomo, e mj ogrd jest gotowy i powinienem pj go zobaczy. Panowa okropny upa, nawet jak na t por roku - powietrze drgao od gorca. Ziemia bya tak spalona socem, e miaa barw ciemnobrzow i gbokie pknicia. Ale jakie trzy kilometry w gb buszu znajdowaa si enklawa jasnej zieleni. W miar zbliania si do owego miejsca spostrzeglimy, e s to tarasy zbudowane na brzegu rzeki. Z pewnoci kosztoway wykonawc wiele trudu. Podczas pory deszczowej znikn bez ladu i w nastpnym roku trzeba bdzie zacz cae przedsiwzicie od pocztku. Pojawi si ogrodnik i j podlewa uprawy z wielkim wydatkiem energii, czsto ocierajc czoo, by przypadkiem nie usza

mojej uwagi ilo woonej przez niego pracy, i to przy takiej pogodzie. Wyjani mi, jak zbiera czarn ziemi i kozie bobki i transportowa je na swoj dziak, z jakim oddaniem podlewa kiekujce roliny trzy razy dziennie i chroni je przed zwierztami. Wprawdzie marchew zostaa zjedzona przez szaracz, a cebula pada ofiar byda wdrownych Fulanw, ale udao mu si uchroni saat. Oto i ona: trzy tysice gwek saaty. Wszystkie zasiane tego samego dnia i majce dojrze za 164 165 ~. ~:` niecay tydzie, wszystkie - stwierdzi, wykonujc obszerny ~' - gest moje! Musz przyzna, e byem zaskoczony nagym . x przeistoczeniem si w saatowego krla pnocnego Kamerunu. Nie miaem pojcia, co pocz z takim zalewem zieleniny. Tym bardziej, e nie miaem choby kropli octu winnego. a ~ W cigu nastpnych kilku tygodni zjadem zdecydowanie wicej saaty, ni powinienem. Zaopatrzyem w ni misj; '~~ ucztowali wszyscy urzdnicy w Poli; obdarowywani przeze mnie Dowayowie gupieli i skarmiali saat kozy, uwaajc j za produkt niejadalny dla ludzi. Usiowaem namwi ogrodnika, by sprzeda j w miecie, lecz efekt by mizerny. W kocu pornilimy si o kwot, ktr miaem mu zapaci. Popie- '~ wa w moim pierwotnym zamyle ogrd mia by rdem oszczdnoci oraz urozmaicenia diety, byem bardziej ni niezadowolony. Zaproponowaem ogrodnikowi pi tysicy frankw za cz zbiorw, ktr zjadem. Reszt mg zatrzyma i spieniy w miecie. On upiera si przy dwudziestu tysicach i nie chcia spuci z ceny ani o grosz. i, Sprawa znalaza si w sdzie, saata rosa, posza w nasiona i zgnia. Idc za rad Mayo wzgldem poprawnoci procedury, zaopatrzyem naczelnika w sze butelek piwa, by pomogy mu one w rozmylaniach; mj przeciwnik zrobi to samo. !~ Sprawa zostaa rozpatrzona szczegowo pod centralnym drzewem. Obstawaem przy swoim, e cay zbir by mi niepotrzebny, e nigdy nie prosiem ogrodnika, by wyhodowa trzy tysice gwek saaty, a jedynie by sprbowa wysia po odrobinie nasion z kadej torebeczki. Mj oponent upiera si, e niezalenie od wszystkiego powinien zosta nagrodzony za trud, jaki woy w uprawy. Powtarzalimy swoje do utraty tchu. W kocu wtrci si naczelnik: mam zapaci dziesi tysicy frankw. Nauczony dowiadczeniem, e nie naley zgadza si na nic zbyt pochopnie, jczaem i mamrotaem, a wreszcie przystaem na propozycj, twierdzc, e nie chciabym sprawia ogrodnikowi przykroci. Ogrodnik przyj kwot z pewnymi oporami, oznajmiajc, e nie chciaby ' mi sprawia przykroci i e zwrci mi poow tej sumy, by da wyraz swemu zadowoleniu ze szczodroci, jak mu ostatecznie okazaem. Zadowoli si wic zapat, ktr od samego pocztku oferowaem. Honor zosta uratowany, wszyscy ~I, ' 166 wygldali na usatysfakcjonowanych, ale nie byem pewien, czy zrozumiaem, co si waciwie stao, i nikt nie potrafi mi tego wyjani. Zaangaowanie w sprawy sdowe podsuno mi myl, e sprawozdania z ich przebiegu mogyby mi posuy za to historyczne. Czytaem kilka takich sprawozda w starych kolonialnych periodykach, jeszcze bdc w Anglii, i okazay si one bardzo pouczajce. Podobne materiay miaem szans znale jedynie w sous prefecture w Poli. Ciekaw byem nowego sous prefeta, wypadao te mu si przedstawi. Powdrowaem do miasta w towarzystwie dyrektora wiejskiej szkoy. Mczyzna w by modym Bamileke, czonkiem dynamicznego i przedsibiorczego plemienia z poudniowo-zachodniej czci kraju, ktre czasami nazywano "ydami Kamerunu": znajdywao si ich wszdzie tam, gdzie by przemys, zysk i handel. Stanowili dominujc wikszo w wielu zawodach i tworzyli gwny trzon nauczycielstwa na Pnocy - wysyano ich tam w ramach pomocy pastwa dla gorzej rozwinitych regionw. Nauczyciel mia zwyczaj wpadania do mnie w rodku dnia na filiank kawy - podczas przerwy w zajciach szkolnych. To, co mwi, obracao

si zwykle wok jednego tematu - przeraajcego prymitywizmu Pnocy. - Ci ludzie s jak dzieci - wyjania. - Myjesz ich, ubierasz, uczysz, co dobre, a co ze i, naturalnie, wszystko to wydaje im si bardzo trudne. Pacz. Ale potem sami lepiej si czuj. Oto co my, ludzie Poudnia, robimy dla Pnocy. Rozwodzi si caymi godzinami nad koniecznoci uczenia tubylcw logicznego mylenia, do czego naturalnie potrzebna bya znajomo francuskiego. Czasami opowiada mi o walkach, ktre toczono na Poudniu przeciw Francuzom, i ze spokojem przywoywa na pami, jak to pomaga swoim krewnym w zamordowaniu biaego nauczyciela - wszystko to, gdy siedzielimy sobie, sczc kaw. Nowy sous prefet by niskim, fertycznym czowieczkiem, ubranym w fulaskie suknie, i mia gbokie ozdobne szramy na policzkach. Dowayowie nazwali go buuwiilo, "Czarny Biay Czowiek". W miasteczku wida ju byo zmiany. Poddano remontowi budynek administracji, zasiedlono nowy paac. Na targowisku handlarze zaczli posugiwa si wagami, wy 167 stawiono ceny. A co najdziwniejsze, nareperowano drog i uruchomiono regularn komunikacj autobusow z innymi miastami. Sous prefet ostro zabra si do porzdkw. Czarny Biay Czowiek powita mnie z radoci i odbylimy dug pogawdk o jego planach dotyczcych okolicy. ; Mwi wspaniae po francusku, swego czasu sporo podrowa po Europie. Zamierza ucywilizowa Dowayw, czyli zamieni ich w Francuzw - podobnie jak on sam zamieni si w Francuza. Zasugujcy na uwag by fakt, e kiedy Fulanie przerywali nam, przychodzc z jak spraw, on, jakby dalej rozmawia ze mn, mwi do nich po francusku. Z przyjemnoci zleci komu przejrzenie sprawozda sdowych; mog je ; nawet ze sob zabra, jeli chc. Byem zaskoczony. Nigdy przedtem, i nigdy potem, nie spotkaem si z tak chci wsppracy ze strony urzdnika pastwowego. Rozstalimy si w jak najlepszych stosunkach. Sous prefet obieca przyjecha i odszuka mnie w mojej wiosce, poniewa postawi sobie za punkt honoru odwiedzi kady zaktek tej ziemi i osobicie sprawdzi, jak si sprawy maj. Nie wziem tego na serio. Nie oczekiwaem, by jakikolwiek urzdnik zaryzykowa oddalenie si od komfortu wasnej rezydencji. Myliem si jednak. On rzeczywicie mnie odwiedzi i kry po wiosce, zadajc wiele inteligentnych pyta. Dowayowie byli przeraeni. Obecno fuaskiego urzdnika witano podobnie jak wizyty jego poprzednika. Na odjezdne wskaza wiosk z wyrazem radosnego optymizmu: - Prosz tylko pomyle: za kilka at wszystko tu bdzie gotowe, by da drog postpowi. Ju teraz posuwamy si do przodu. Kupiem dzi na bazarze saat. A zatem kto zacz j uprawia! W odpowiedzi udao mi si bkn co wymijajco. Wstyd byoby zniszczy tak rzadki rozkwit uczu, tak wiar w przyszo. Czowieka z Zachodu zaskakuje fakt, e wiele postaw Afrykanw to postawy, ktre zostay ju przez Zachd odrzucone. Kady z kolonialnych administratorw w latach czterdziestych zgodziby si z opiniami nauczyciela Bamileke czy fulaskiego sous-profeta, cho obaj Afrykanie bez wtpienia protestowaliby przeciw takim porwnaniom. Tymczasem wiara w to le zdefiniowane pojcie - w "postp", przekonanie, e tubylcw charakteryzuje zacito i ignorancja i e powinno si pcha ich w teraniejszo dla ich wasnego dobra, obu ich czynia podobnymi do tamtych gorliwych imperialistw. Pokutuj wci nie tylko "dobre", ale i "ze" strony imperializmu. Wyzysk ekonomiczny w imi "rozwoju" oraz karygodny rasizm i brutalno to typowe skadniki rzeczywistoci. Bez wtpienia s one jak najbardziej miejscowe, afrykaskie. Nie trzeba akceptowa romantycznego pogldu liberaw, e wszystko, co w Afryce dobre, pochodzi z rodzimych tradycji, a wszystko, co ze, jest spucizn imperializmu. Nawet wyksztaceni Afrykanie nie potrafi przyj do wiadomoci, e mona by rwnoczenie czarnym i rasist, cho wci posiadaj, rzec by, niewolnikw i spluwaj na podog, by oczyci usta, gdy wymknie im si

sowo "Dowayo". w podwjny standard prezentowa z powodzeniem pewien student, z ktrym dyskutowalimy o masakrze biaych w Zairze. Dobrze im tak, twierdzi, byli rasistami. Mona powiedzie, e byli rasistami, poniewa byli biali. A czy on wobec tego wziby sobie za on kobiet z plemienia Dowayw? Spojrza na mnie jak na idiot. Mczyzna z plemienia Fulanw nie moe polubi kobiety Dowayo. Dowayowie to psy, po prostu zwierzta. Co ma do tego rasizm? Fulanie pragnli odci si od otaczajcych ich ludw negroidalnych. Syszeli o ludziach z Ameryki Poudniowej zwanych Bororo; czyli t nazw z powszechnie stosowan nazw dla Fulanw-koczownikw, Mbororo, i traktowali jako oczywisty dowd na to, e Fulanie s przybyszami z Ameryki Poudniowej, ktrzy skolonizowali podrzdniejsze plemiona. Teori t, godn Thora Heyerdaha, sprzedawao mi paru modych ludzi. Wyjaniaa ona ich jasn skr i dugie, nie pokrcone wosy, ich proste nosy i wskie wargi. Dokadali wszelkich stara, by mi wykaza, e odkryte czci mojego ciaa, brzowe od soca, s tego samego koloru co ich, blade od zuycia. Wydarzeniem, ktre w okresie pory suchej najbardziej ucieszyo Dowayw, byo sprowadzenie mojej lodwki. Od dawna chciaem kupi chodziark naftow i tsknym wzrokiem popatrywaem na nie w miejskich sklepach, ceny wszake 168 169 przekraczay moje moliwoci finansowe, a perspektywa kopotw z transportem sprawiaa, e w ogle nie byo o czym mwi. Urzdzenie takie stao jednak w opuszczonym domu holenderskich lingwistw, ktrzy pracowali nad jzykiem Dowayw. Pewnego dnia miaem szczcie natkn si na nich w Ngaoundere. Zaproponowali, e mi je poycz. Nie mogem uwierzy swemu szczciu - bd mia zimn wod i wiee miso. Uzalenienie od ywnoci z puszek zostanie ' znacznie ograniczone, mog te zmniejszy si moje trudnoci finansowe. Ustawiem chodziark przed nowym domem - koczono wanie dach. Budowniczowie uznali za dobry art, kiedy spylaem, dlaczego nie umiecili na dachu szpikulcw, ktre chroni przed zymi mocami. Kady wie, e biay nie moe by zaatakowany przez ze moce, tak samo jak kady wie, e biay musi mieszka w prostoktnym domu, a nie w okrgym. Mj dom zbudowano wic na planie kwadratu; a zamiast remediw na ze moce umieszczono na dachu butelk po piwie. Na oblewanie przybyli Jon i Jeannie i pilimy zimne piwo w towarzystwie penego entuzjazmu Zuuldiba. Mj "zimny spichlerz" sta si rdem powszechnego podziwu. Kadego zdumiewao - mnie take - jak ogie mojego "spichlerza" czyni go tak zimnym. Nie mogem oprze si pokusie, by pokaza im ld, z ktrym nikt, poza najbardziej obytymi, dotychczas si nie zetkn. Byli przeraeni. Nie dowiadczywszy nigdy tak wielkiej rnicy temperatur, Dowayowie skonni byli si upiera, e ld jest "gorcy" i jeli go dotkn, poparz si. Nie udao mi si ich przekona, e jest to jedynie inna posta wody. Obserwujc, jak topi si w socu, mwili: ;,To; co stae, odeszo. Zostaa tylko woda, ktra bya w rodku". Nawet Stary Czowiek z Kpan, bdcy znawc spraw tajemnych, poczu si w obowizku przyj i obejrze to cudo. Odnowiy si dziki temu nasze kontakty i mogem przypomnie mu o obietnicy, e mnie zaprosi. Zaplanowalimy wizyt na nastpny tydzie. Powiedzia, e przyle syna, ktry wskae nam drog. Ku mojemu zdziwieniu chopiec rzeczywicie pojawi si umwionego dnia. Zuuldibo koniecznie chcia nam towarzyszy. Kiedy dotarlimy do gronie wygldajcych gr, wdrwka nabraa kolorw - dziki spotkaniom z ich mieszkacami. Z rozbawieniem stwierdziem, e tutejsze kobiety pozdrawiaj mnie jako swego "kochanka". Wyjaniono mi, e jest to miejscowa osobliwo, bdca obiektem wielu artw. Pokonawszy wielk gorc rwnin, upstrzon lizawkami, gdzie dzikie bestie eb w eb z bydem szukay niezbdnych skadnikw odywczych, rozpoczlimy wspinaczk. O tej porze roku temperatura przekraczaa w poudnie 40C i obaj z Matthieu wkrtce zaczlimy spywa potem. Miaem z sob wod do picia, ale on z koniecznoci za ni dzikowa; nie mogc zarazem napi si z

jedynego napotkanego przez nas strumienia, bo - jak ju wspomniaem - Dowayom z nizin nie wolno pi wody z grskich strumieni, pki nie zostan ni poczstowani przez tubylcw. Syn Starego Czowieka okaza si jakim krewnym Matthieu, wobec czego nie mg zaproponowa poczstunku. cieka wznosia si nieustannie wrd rosncych tu i wdzie drzew. Niezalenie od pory roku przechodzenie tdy nioso z sob powane zagroenie dla ycia. W porze deszczowej podczas wspinaczki po skale mona byo trzyma si rolin, ale na ziemi pokrytej traw noga atwo zelizgiwaa si w pust przestrze, kiedy szlak stawa si na cianie prawie niewidoczny. W porze suchej lepiej si widziao, gdzie postawi stop, ale nie byo si czego chwyci, by skorygowa ewentualny bd. Dzielilimy t ciek z gadatliwymi pawianami, ktre zsyay na nas kaskady sypkiego upku. Pod nami, u stp pionowej stumetrowej ciany, wia si pomidzy granitowymi gazami rwca rzeka. Wybuchnlimy nerwowym miechem, gdy Zuuldibo wyzna, e nie chciaby spa, bo nie umie pywa. Po kilku godzinach grskiej przeprawy wyszlimy na paskowy, skd rozcigay si fantastyczne widoki na ca krain Dowayw, hen, a po Nigeri. Ledwie pomylaem, e teraz pjdzie o wiele atwiej, stok okaza si poprzerzynany gbokimi szczelinami. Pokonanie go oznaczao po prostu przeskakiwanie ponad otchaniami i przywieranie do ziemi po drugiej stronie, by odzyska rwnowag. W kocu dotarlimy do chodnej zielonej doliny, wspaniale nawodnionej przez strumyk, ktry zdawa si pyn z samych szczytw. W gbi rozoone byo stosunkowo due 170 ~ 171 domostwo zaklinacza deszczu. Powitao nas kilka modych kobiet, on Starego Czowieka, ktre cmokay i nadskakiway nam, jak mogy. Czy usidziemy w rodku, czy na zewntrz? Czy mamy ochot co zje? Czy napijemy si wody lub piwa? Bdziemy pi zimne jak biali, czy ciepe jak Dowayowie? Stary Czowiek by na odlegym polu, leczy chor kobiet - ale zaraz po niego pol. Siedzielimy jak godzin, gawdzc F i drzemic, a powiedziano nam, e kiedy pasaniec dotar na miejsce, by oznajmi o naszym przybyciu, Stary Czowiek wyruszy ju inn drog do Poli. Byem przekonany, e to ukartowano, Ale musiaem robi dobr min do zej gry. W grach ani Matthieu, ani ja nie mielimy szans nawet z gralem w podeszym wieku, pocig by zatem wykluczony. Zuuldibo, ocknwszy si z drzemki, obwieci, e nio mu si, i jedna z jego krw jest chora, musi wobec tego wraca, by si przekona, czy to prawda, czy te duchy przodkw pataj mu figle. Wracalimy w d t sam drog. Taki oto by pocztek mojej akcji pozyskiwania zaklinaczy deszczu i namawiania ich, by zdradzili mi swoje tajemnice. Wszyscy "eksperci" - misjonarze, urzdnicy i im podobni przekonywali mnie, e ze wzgldu na niedorzeczny upr Dowayw na pewno niczego od nich nie wydobd. Przyznaj, sam te tak sdziem. Zaczem jednak stosowa polityk polegajc na skadaniu im, wszystkim po kolei, wizyt i zachcaniu do odwiedzenia mnie, gdyby przechodzili przez Kongle, oraz na bezwstydnym wykorzystywaniu jednych przeciw drugim. Udawaem przed zaklinaczem-mistrzem z Mango, e przyszedem do niego tylko po to, by si dowiedzie czego o prawdziwym mistrzu, zaklinaczu z Kpan. Kiedy nastpnym razem spotkaem Starego Czowieka z Kpan, przyznaem si mu, e kiedy bdnie uwaaem go za zaklinacza-mistrza, ale dowiedziaem si, e on niewiele si na tym zna. Moe mi jednak powie, jak jest z t spraw w Mango? A poniewa ci dwaj byli wielkimi rywalami, trafiem w dziesitk. Kiedy pewnego razu Stary Czowiek przechodzi przez Kongle; powiedziano mu, e wybraem si na dwa dni do Mango. Zaama si wwczas; pozwoli mi ;. .. ~ si odwiedza. Ju za pierwszym razem zdradzi mi, e to jego ojciec by zaklinaczem-mistrzem, on sam za, wypytawszy w moim imieniu wiele osb w okolicy, uzyska kilka oglnych informacji dotyczcych niektrych technik. Staraem si by wylewny w podzikowaniach i

szczodrze go nagrodzi, chocia znw znajdowaem si w strasznych tarapatach finansowych. W cigu nastpnych szeciu tygodni wdrowaem w gry ze sze albo i siedem razy. Za kadym razem co stawao na przeszkodzie spenieniu jego obietnic, ale mwi coraz wicej. Najdrobniejszy zdradzony mi przez niego szczeg mogem wykorzysta w rozmowie z ludmi w mojej wsi, ktrzy przypuszczajc, e wiem wicej, ni wiedziaem, wyjawiali mi kolejne szczegy. Niebywa okazj staa si dla mnie nienawi, ktr zapaa do Starego Czowieka Mayo z powodu nie spaconej nalenoci za oblubienic. Mayo zacz gorliwie demaskowa zaklinacza i jego postpki, wyliczajc minione przewinienia, mordowanie ludzi piorunami, niszczenie pl za porednictwem jeozwierzy i tak dalej. Mayo nie ba si Starego Czowieka, nawet gdyby ten spowodowa susz. Wymieni mi gry majce zwizek ze sprowadzaniem deszczu i objani, dlaczego s wane; powiedzia, jakie rodzaje deszczu mona wywoa za spraw rozmaitych kamieni. Zanim Mayo i Stary Czowiek doszli do zgody, ja miaem ju nieze pojcie o caoci zagadnienia. Niezwykle istotne byo wszake potwierdzenie wszystkich informacji i podjcie prby zobaczenia na wasne oczy dokonywanych przez zaklinacza czynnoci, gdy skupiay one kilka obszarw symbolizmu, zwizanych z seksualnoci i mierci. Par spraw pomogo nam bardziej zbliy si do siebie. Sugerowano, e mistrzzaklinacz posiada magiczn rolin, zepto, ktra leczy impotencj. Sugestiom tym nie przeszkadzaa w adnym stopniu jego wasna niedomoga, na ktr skaryo si, jak niosa wie gminna, jego trzynacie on i co potwierdzi osobistymi dociekaniami mj przyjaciel Augustin podczas kontaktw z nie usatysfakcjonowanymi damami kraju Dowayw. Stary Czowiek z Kpan spyta mnie, czy biali ludzie nie znaj przypadkiem korzeni leczcych impotencj. Odrzekem, e syszaem o czym takim, cho nie potrafi powiedzie, czy ich dziaanie jest skuteczne. Odpowied ta wielce go uradowaa i wyrobia mi opini "czowieka prostolinijnego". 172 , 173 Z londyskiego sex-shopu sprowadziem wycig z korzeni e-szenia w butelce z jaskrawym obrazkiem i daem mu go, zaznaczajc, e tylko to mog zrobi. Jedynym rezultatem by rozstrj odka, ale Stary Czowiek nie mia mi tego za ze. Przyzna e nawet najlepsze lekarstwa wywouj czasami przykre skutki. Kiwa gow, jak przystao na mdrca: - Nie ma sposobu, by stare pole zamieni w nowe - rzek. Kolejn spraw, ktra scementowaa nasz solidarno, bya nadzwyczajna wizyta w wiosce nowego sous prefeta, majca miejsce nieco pniej tego samego roku. Sous prefet przyby, by ogosi, e w ramach unowoczeniania Dowayw powinno si pooy kres zabijaniu byda na ofiary, a wykonywanie zabiegu obrzezania naley ograniczy do okresu wakacji szkolnych. Z Poli cignli flotyll samochodw rozmaici oficjele i biurokraci i rozsiedli si pod wielkim drzewem. Jeden po drugim wygaszali pomienne mowy, zabraniajce tego lub owego. Dowayowie z powag kiwali gowami i ukradkiem umiechali si do siebie. Nauczyciel, Bamileke, zawczasu przygotowa si do wizyty, najwyraniej przez kogo o niej uprzedzony. Wykorzysta okazj, by oskary ludzi z wioski o lenistwo i barbarzyskie postpowanie. Od at obiecywali mu budow nowej szkoy, lecz podjcie prac stale odraczano. Ilekro wraca do wioski po wakacjach, brakowao czci mebli, a nawet budynku. Poruszyem si niespokojnie na to stwierdzenie, wiedzc, e niektre elementy mojego nowego domu stanowiy uprzednio zapadajcy si dach pomieszczenia klasowego. Stary Czowiek z Kpan, siedzcy w kucki z dala od innych, zacz sa mi wymowne spojrzenia i pokazywa gow w stron gr. Koczya si wanie pora sucha, ale cho zbieray si chmury, nie spada jeszcze ani jedna kropla deszczu. Jednake w grach, ze dwanacie - pitnacie kilometrw dalej, ju padao. Sous-prefet rozpocz dug mow o znaczeniu edukacji, o tym, e tutejsi mieszkacy take powinni docenia jej warto i korzysta z uprzywilejowanego

statusu, jaki maj obszary sabo rozwinite. Deszcz by coraz bliej. Dyrektor szkoy, zachcony odgrnie, przedstawi list rodzicw, ktrzy nie posyaj dzieci na lekcje. Druga lista nazwisk dotyczya rodzicw, ktrzy nie daj dzieciom do szkoy adnego innego poywienia poza tradycyjnym posikiem poudniowym, czyli piwem. W rezultacie czego dzieci s pijane przez cae popoudnie. W momencie przekazywania listy spada na zgromadzonych potna ulewa. Zorzeczc i przeklinajc, przybysze zniknli w samochodach i ruszyli w stron miasta. My pomknlimy do chat. Mistrz-zaklinacz i dyrektor szkoy wyldowali u mnie. Wypilimy na rozgrzewk kaw. - Widzielicie? - wyrzeka Bamileke. - Co za ludzie! Maj tu zaklinaczy deszczu. Kto umylnie sprowadzi) burz, by mi przeszkodzi. Tym ludziom nie da si pomc. Matthieu tumaczy jego sowa na jzyk Dowayw wprost do ucha zaklinacza. Ten zareagowa zduszonym miechem, ja take. Odbyem dugi spr z dyrektorem, podajc w wtpliwo czyjekolwiek umiejtnoci sprowadzania deszczu, istnienie zaklinaczy i moliwoci tajemnych si. On broni tego wszystkiego z jak najwikszym przejciem. Mistrz-zaklinacz chichota coraz mielej i mielej, a wreszcie jego twarz zrobia si czerwona jak burak. Kiedy dyrektor sobie poszed, spytaem Starego Czowieka, czy to on sprowadzi deszcz. Spojrza na mnie wzrokiem sposzonej sarny,; - Ale tylko Bg potrafi sprowadzi deszcz! - wybuchn miechem, najwyraniej zadowolony ze swoich dokona. Ale jeli przyjdziesz do mnie za tydzie, poka ci, jak pomagam Bogu. Ju wtedy wiedziaem od zaklinacza wikszo z tego, czego w ogle miaem si dowiedzie o sprowadzaniu deszczu. Wszystko zaleao od specjalnych kamieni, takich jak te, ktre podtrzymuj podno u byda czy sprzyjaj wzrostowi rolin. Mino wiele miesicy, zanim zobaczyem te kamienie w tajemnej grskiej jaskini, wysoko, pod wodospadem. Za kadym razem obiecywano mi, e stanie si to przy nastpnej wizycie. I za kadym razem okazywao si to niemoliwe, poniewa wci trwaa pora sucha i zblienie si do kamieni mogo spowodowa powd, lub te nastaa wanie pora deszczowa i mogyby nas dosign pioruny, albo ktra z kobiet miaa akurat miesiczk, co byo niebezpieczne dla kamieni. Z trzynastoma kobietami w domu trudno o moment, gdy adna nie miesiczkuje. 174 175 Tymczasem wic mistrz pokaza mi swj podrczny zestaw do wywoywania deszczu. Kiedy ju rozpocz sezon - dziki specjalnym kamieniom z gr - mg wywoywa lokalne opady dziki zawartoci wydronego rogu kozy. Zabra mnie do buszu, gdzie przycupnlimy za skal, przesadnie rozgldajc si dokoa a po horyzont. W rogu tkwi czop baraniej weny - "na chmury", jak mi wyjani. Potem wyj elazny piercie, ktry z kolei suy do zlokalizowania deszczu. Jeli na przykad zaklinacz bra udzia w wicie czaszek, mg spowodowa, e lao na sam wiosk, pki ludzie nie przynieli mu piwa. Nastpnie doszlimy do przedmiotu o najwikszej mocy. Bya to wielka tajemnica, ktrej nikomu nie pokazywa. Poda ciao ku przodowi i z przejciem nachyli rg. Powoli wytoczya si na jego do dziecica niebieska szklana kulka, jak mona wszdzie kupi. Chciaem wzi j w pace. Przeraony cofn rk. - Mogaby ci zabi. Zaczem wic pyta. Czy to nie kulka ze wiata biaych ludzi? Oczywicie, e nie; naleaa do przodkw od tysicy lat. W jaki sposb kulka sprowadza deszcz? Pociera si j baranim tuszczem. Zainteresowao mnie to, bo czaszki, przed pozostawieniem w buszu, take powinny by natarte tuszczem. Zaczem podejrzewa, e czaszki, naczynia i kamienie tworzyy wspln grup. Okazao si, e rzeczywicie tak byo, a mistrzowie-zaklinacze stanowili punkt czcy jeden obszar z drugim. Czaszki mistrzw sprowadzaj deszcz i podczas wit s czsto zastpowane naczyniami na wod, gra za, gdzie przechowuje si deszczowe kamienie, nazywa si "koron chopicej gowy". Innymi sowy gry traktowane s

tak, jakby byy "czaszkami ziemi". Po raz kolejny pojedynczy model, skonstruowany wok kamieni i czaszek, zosta wykorzystany do uksztatowania wielu obszarw i powizania opadw deszczu z podnoci czowieka. Podzikowaem Staremu Czowiekowi i wynagrodziem go, po czym zamyleni i cisi zeszlimy z Matthieu z gr. Po powrocie do wioski stwierdziem, e moja znakomita chodziarka przestaa dziaa, marnujc zapas misa na kilka tygodni. Od tego czasu nigdy ju nie pracowaa prawidowo, jakby wiedziaa, kiedy mnie nie ma, czyli kiedy nie mog nad ni czuwa. Z chwil gdy si odwracaem, wyczaa si samoistnie i gotowaa zawarto godzinami, a do zaawansowanego rozkadu. Kilkakrotnie zastawaem Dowayw przed "zimnym spichlerzem" dosownie lejcych zy nad zmarnowanym jedzeniem, nie potraficych uruchomi urzdzenia i zarazem deklarujcych, e nie mog tkn ywnoci, ktra nie do nich przecie naley. Wkrtce zdegradowaem chodziark do roli pospolitej szafki. - Afryka Zachodnia znowu zwycia - triumfowa Herbert Brown. Bdc w grach u mistrza-zaklinacza, obmyliem pewien plan. A poniewa Jon i Jeannie zaoferowali mi podwiezienie po zakupy do Ngaoundere nastpnego dnia, mogem go natychmiast zrealizowa. Pozbyem si zepsutego misa, zmieniem koszul i wyruszyem w drog do misji. Posuywszy si subteln kombinacj wyudzenia i przekupstwa, zdobyem od dzieci Waltera jedn niebiesk szklan kulk i triumfalnie zabraem j ze sob. Trzy dni pniej byem znw w wiosce mistrza. - Pamitasz kamie, ktry mi pokazae? - Tak. - Spytaem ci, czy ten kamie pochodzi z kraju biaego czowieka. - Tak. - Czy jest taki jak ten? Wrczyem mu kulk, a on z zapartym tchem oglda j pod wiato. - Taki sam. Chmury s w nim ciemniejsze. - Czy ten kamie sprowadzi deszcz? Spojrza na mnie ze zdziwieniem. - Skd mam wiedzie? Musiabym go wyprbowa. Sprawdzi, czy dziaa. Potrzsn gow, wyranie zaskoczony, e oczekuj od niego stwierdze nie potwierdzonych dowiadczeniem. Nie wczeniej ni ostatniego tygodnia mojego pobytu w krainie Dowayw pozwolono mi wstpi na magiczn gr. Kiedy zostao mi ju niewiele czasu, uznaem, e musz podj ostateczn - wszystko albo nic - prb odsonicia tajemnicy. Obwieciem, e odwiedz zaklinacza pewnego konkretnego Niewinny antropolog 17% dnia, by si z nim poegna - zadowolony, e odbd ow ryzykown wypraw po raz ostatni. Kiedy dotarlimy do wsi, panowaa tam kompletna cisza. Kobietom kazano si oddali. Rozmawialimy krtk chwil. Czy proso bdzie ju posiane'. przez moje ony, kiedy wrc do swojej wsi? Czy mj ojciec ma duo byda? Czy pora deszczowa ju si zacza? Przysza moja kolej. Matthieu szczegowo przygotowa mnie do :< wygoszenia krtkiej mowy, w ktrej podzikowania przeplatay si z gorzkimi wyrzutami. Byem wdziczny, e zaklinacz ze mn rozmawia, lecz moje serce si smucio, e wrc do kraju biaego czowieka, nie zobaczywszy deszczowych-i kamieni. Musiao to by powiedziane w bardziej kwiecistym stylu, by zostao przez Dowayw dobrze przyjte. - To tak jak z maym chopcem, wyruszajcym w drog ze , swoim ojcem improwizowaem. - Ojciec rzek do chopca: "Nie zmczysz si. Kiedy dotrzemy do gr, wezm ci na ba-`~ rana". Ale gdy dotarli do gr, ojciec nie dotrzyma sowa. "Nie bd smutny - mwi ojciec - wezm ci na barana w poowie drogi". Ale gdy uszli poow drogi, ojciec nie dotrzyma sowa... Stary Czowiek zrozumia, o co mi chodzi, i nagrodzi oklaskami moje mae przedstawienie. Wiedzia, e bdzie mi przy-, kro, i postanowi mi zaufa, liczc, e nie wygadam gupio '` przed kobietami tego, czego si dowiem. Pjdziemy do kamieni. Matthieu zacz przewraca oczami i baga, ebym . nie szed, bo zgin. Przypomniaem mu, e biaego czowieka

pioruny si nie imaj. Stary Czowiek poleci mi zdj ubranie i sam zrobi to samo. u jakie ziele. Rozpoznaem aromatyczny zapach geelyo, kiedy oplu mnie caego owym zielem i wtar mi je w piersi. Musiaem osoni penis tykw, ale czynic ustpstwo na rzecz mojej "mikkiej skry", pozwoli mi zosta w butach. Ostrzeg, e nie wolno mi mwi, wykonywa gwatownych ruchw i niczego dotyka. Wyruszylimy. i Stok by bardzo stromy, lizgalimy si na kruchej skale. Stary Czowiek chichota, najwyraniej wietnie si bawi: Ja byem nieco mniej zrelaksowany, pilnujc aparatu i cierpic od cierni, ktrymi zbocze byo upstrzone. W kocu dotarlimy do -' miejsca tu pod szczytem, na wysoko dwch tysicy metrw. '' Byo okropnie zimno. Z gry spadaa ciana wody, poniej 178 Lodowatej mgy kropelek widniaa dziura w skale. We wntrzu stay wielkie, nieforemne gliniane naczynia, podobne do naczy na wod, a w rodku znajdoway si rnobarwne kamienie mskich i eskich deszczy. Stary Czowiek opryska je tymi samymi remediami, ktrymi uprzednio oplu mnie, i wycign kamienie, ebym mg im si przyjrze. I jeszcze co. Przeszlimy przez wod ku ogromnej biaej skale. Stanowia ostateczn bro Dowayw. Gdyby zaklinacz ow ska usun, cay wiat zostaby zatopiony, wszystko musiaoby zgin. Wracalimy z zawrotn prdkoci, radzi wzgldnie ciepej dolinie, po czym umylimy si i ubrali. Stary Czowiek zasiad z powrotem w swojej chacie. To wszystko, co mia do pokazania. Opowiedzia o rozmaitych rodzajach deszczu, wyjani, jak wywoa tcz, pocierajc czerwon ochr sierp, i jak odgadn miejsce opadw. Czy byem zadowolony? Byem bardzo zadowolony i nagrodziem go za odkrycie przede mn tych tajemnic. Nigdy jednak waciwie nie widziaem, jak sprowadza deszcz. Czy mgby to zrobi teraz? Umiechn si pobaliwie. Czy nie zauwayem, jak opryskiwa kamienie? Bdzie padao midzy miejscem, w ktrym si znajdujemy, a Poli. A w ogle, powinnimy ju wraca, zej z gr, zanim si ciemni. On, rzecz wiadoma, ciemnoci si nie boi - pi do plotek o tym, e potrafi przemieni si w nocnego leoparda. Burza zapaa nas na najgorszym odcinku drogi, akurat gdy skakalimy niczym kozice ponad przepastnymi szczelinami. Wilgotny granit staje si bardzo liski. W pewnym momencie zmuszony byem peza na czterech apach. Stary Czowiek chichota i wskazywa na niebo. Widz teraz? Przekrzykiwalimy burz, by si sysze. - Wystarczy - woaem. - Moesz to ju zatrzyma. Spojrza na mnie z radosn iskr w oku. - Mczyzna nie eni si z kobiet, by si rozwie tego samego dnia - odpar. Matthieu i mistrz byli uradowani z powodu burzy. Ja naturalnie nigdy nie uwierzybym w co tak sprzecznego z duchem mojej kultury bez dowodw wikszej wagi. Ja - podobnie jak oni - widz to, co chc zobaczy. Antropolog pracujcy w terenie rzadko ma kopoty z "faszywymi" wierzeniami 179 otaczajcych go ludzi. Antropolog takie wierzenia grupuje, potem` sprawdza, czy wzajemnie do siebie pasuj i, dzie po dniu; uczy si z nimi y. Mariyo zachwycaa si nasz opakan kondycj, gdy wrcilimy do Kongle. Powszechnie wiadoma impotencja mistrza oraz liczba jego on skonia j do wysnucia pewnych wnioskw na temat mojej gotowoci do wspinania si pod gr zwaszcza e Stary Czowiek podczas moich wizyt tak czsto by nieobecny. Zacza nawet nazywa mnie na wzr gralek swoim "kochankiem". Alternatywnym sposobem na rozadowanie moich niszych instynktw miaa by, wedle wymysu Mariyo, tusta Fulanka z kkiem w nosie, ktr trzymaem w Garowa. Owa kobieta miaa naturalnie stosowne wymiary bya tak tga, e trzeba j byo wozi ciarwk, nie mogem chodzi bez pomocy sucych, a w porze suchej ja i moi krewni moglimy odpoczywa w jej cieniu. Zemciem si, wypytujc o starca z plemienia Koma, ktrego obdarzaa wzgldami.

Kade plemi ma jakie inne plemi, ktre lekceway. W przypadku Dowayw t konieczn rol penili Koma, yjcy jakie pidziesit kilometrw z rzek. Dowayowie przypisywali im podlejsz form jzyka; mieli ich za dzikusw, bytujcych w niesamowitej ndzy, za ludzi przeraajco prymitywnych. Ich brzydota bya wrd Dowayw staym tematem artw. Ilekro dawaem Mariyo jaki prezent, udawaem, e zostawi go dla niej w leciwy Koma, z ktrym potrafiem si wietnie dogada, chocia wypady mu ju ze staroci wszystkie zby, i ktry da mi do zrozumienia, e upominek jest zapat za usugi seksualne. Opisywaem w szczegach ubranie z materiau grzebalnego, ktre mu sprawia. Poniewa by tak bliski mierci, nie trzeba bdzie owija jego ciaa, pochowa si go od razu w tym ubraniu. Kiedy zapaem patyczaka i trzymaem go dla niej, niby to sdzc, i to jej zasuszony Koma przyszed j odwiedzi. Kade jej zmczenie przypisywaem wysikom kochanka, kiedy to rzekomo chodzia po wod - oboje wiedzielimy, e to zwyky wykrt, e chodzi da buszu na randki. arciki tego rodzaju przeciwdziaay nudzie wiejskiego ycia i stanowiy gwny czynnik w zyskiwaniu "akceptacji", jak obdarzali mnie Dowayowie. Dowayowie, sami bdc bardzo aktywni seksualnie, dziwili si mojej powcigliwoci i mczyni czsto mnie o to nagabywali. Jak ja to robi? Jak to jest, e nie choruj? W Afryce obowizuj dwa podstawowe modele relacji seksualnych. Wedle pierwszego, kobiety osabiaj mczyzn i okradajc go z istoty jego mskoci, s dla niego niebezpieczne. Wedle drugiego, seksualno mczyzny karmi si kobietami - im wicej mczyzna wspyje, tym staje si silniejszy. Ku mojemu zdziwieniu - wobec de do mskiej "odrbnoci" w praktykach obrzezania - Dowayowie optowali za modelem numer dwa. Moj umiejtno ycia bez kobiety uwaali za wysoce zagadkow i porwnywali j do zwyczajw katolickich duchownych, ktrzy yli powcigliwie, acz w towarzystwie mniszek. Ksia susznie nalegali, by nie nazywa mniszek "siostrami", co w jzyku Dowayw oznaczao kad kobiet w podobnym wieku, lecz "matkami", z ktrymi stosunki seksualne nie byy dozwolone. Szybko powstay plotki o moich niezmiernie erotycznych wyprawach do miasta, ktre czyniy wiarygodnymi arty Mariyo. Poniewa jednym z gwnych celw tych wypraw byo poszukiwanie czci zamiennych do rozmaitych urzdze, ktre paday ofiar nieubaganej afrykaskiej entropii, zwrot "Jad po czci" natychmiast zdoby lubieny wydwik w zwizku ze mn i Jonem. Niestety moje podre w niczym nie przypominay owych orgii z powszechnych wyobrae Dowayw. Kontakty seksualne w Afryce s tak nieromantyczne i zwierzce; e bardziej przyczyniaj si do pogbienia alienacji badacza ni do jej zagodzenia i najchtniej si ich unika. Wiem jednak z moich rozmw z kolegami, e nie zawsze tak si dzieje. Sytuacja badacza, jeli o seks chodzi, ulega gruntownej rewizji wraz ze zmianami seksualnego morale na Zachodzie. Podczas gdy w czasach kolonialnych stosunki z przedstawicielami innych ras nie byy dozwolone - podobnie jak z przedstawicielami innych klas czy religii - w dzisiejszych czasach linie podziau nie s tak klarowne. Zadziwiajce, jak wiele kobiet mogo porusza si samotnie wrd "dzikusw" i nie byy w aden sposb nagabywane. Dziao si tak zwaszcza dlatego, e take w odczuciu tubylcw kobiety te nie figuroway na ich mapie seksualnej. Dzisiaj wszystko si zmienio i samotna 180 ~ 181 kobieta wrcz powinna wchodzi w relacje seksualne w swoim '"' otoczeniu, w ramach nowego pojmowania "bycia akceptowan". Kada samotna kobieta, ktra powraca z terenu bez tego rodzaju dowiadcze, wywouje zdziwienie, a nawet pene wyrzutu komentarze ze strony kolegw. Zaniedbana bowiem ' zostaa okazja do przeprowadzenia obserwacji naukowej. Mczyznom naturalnie nadarzaj si okazje, i to czsto nie tak okropne, jak te oparte na zasadach komercyjnych. Wszystko to - podobnie jak asystent - nieobecne jest w literaturze

antropologicznej, lecz nie w dowiadczeniu antropologa. Badacz moe doj do wniosku, e lepiej unika tematu wobec sporych komplikacji, jakie moe on wywoa w yciu domowym i osobistym, problem jednake musi zaistnie w przypadku wszystkich przebywajcych samotnie przez duszy czas w obcej kulturze. W moim przypadku fakt, e mska cz Dowayw postrzegaa mnie jako istot nieobecn seksualnie na terenie wioski, by prawdziwym bogosawiestwem. Miaem dziki temu rozmaite swobody, na ktre nie pozwolono by adnemu mczynie Dowayw. Przebywanie z kobiet sam na sam w chacie jest jawnym dowodem na cudzostwo, ale pomys, e ja mgbym cudzooy z panienk Dowayw by, szczerze mwic, mieszny - i cieszyo mnie niezmiernie, e tak sdzono. Problem mojej akuratnej natury oraz mojego statusu niepokoi take policj. Sprawa wypyna z kocem pory suchej. Ale najpierw miao miejsce wydarzenie z helikopterem. Szwajcarska organizacja misyjna, zasobna w fundusze, uznaa w swej mdroci, e pogascy grale dadz si atwiej nawrci pastorowi przybywajcemu do ich odosobnionych siedlisk prosto z nieba, czyli helikopterem. Efekty musiay by rzecz jasna opakane. Pewnego dnia, kiedy byem w misji, maszyna opada z wysokich przestworzy i krya nisko, warczc potnie - wyranie przyzywajc kogo na miejscowe ldowisko. Poniewa byem w pobliu jedyn osob, ktra potrafia prowadzi, poyczyem samochd i pojechaem. Helikopter mieci w sobie dwch ogupiaych duchownych z Ngaoundere, poszukujcych Herberta Browna, ktry tymczasem wyruszy do Ngaoundere szos. Postanowili namierzy jego samochd ', ,= z powietrza. Unieli si w tumanach kurzu i odfrunli dokadnie w tym momencie, gdy pojawia si ciarwka pena uzbrojonych po zby andarmw, zamierzajcych aresztowa "przemytnikw z Nigerii", ktrzy wanie wyldowali. Zostaem wywleczony z samochodu. Pozwolenie na ldowanie, plan lotu, licencja pilota? Zapewnienia o mojej kompletnej niewiedzy nie robiy adnego wraenia. Nie potrafiem dokadnie okreli, kto by na pokadzie i co robi, nie potrafiem te poda rejestracji helikoptera. Brak gotowoci do zoenia przysigi, e maszyna ta nigdy nie zbliya si do granicy na odlego mniejsz ni pitnacie kilometrw, zosta przyjty za bezsporny dowd na dziaalno przemytnicz. Mino troch czasu, nim si uwolniem, odnawiajc swj status nieszkodliwego idioty. Ledwie sprawa ucicha, popadem w nowe kopoty. Pewnego wieczora wyruszyem do miejscowego szpitala odwiedzi czowieka z mojej wsi, ktrego uksi w. Poniewa zepsua mi si latarka, zagubiem si w labiryncie cieek okalajcych miasteczko i byem szczliwy, gdy po pgodzinnym kreniu po omacku w kompletnych ciemnociach ujrzaem wiato. Udaem si w jego kierunku i ze zdziwieniem stwierdziem, e znalazem si na tyach domu asystenta sous prefeta. Zatrzymaem si i wyjaniwszy napotkanemu u bramy modziecowi, co zaszo, ruszyem ku gwnej ulicy. W dwa dni pniej, gdy pracowaem z garncarzami, pojawili si w Kongle Jon i Jeannie, od ktrych si dowiedziaem, ze wypytywali o mnie andarmi. Wygldajcy bardzo oficjalnie dokument wzywa mnie na policj dla sprawdzenia tosamoci. Upewniem si, e wypalanie naczy nie rozpocznie si przed nastpnym dniem, i ruszyem z Jonem i Jeannie do miasteczka. Komendant ze szpilk w zbach wzi mnie do swojego gabinetu, gdzie przez p godziny mozolilimy nad ustaleniem, kim waciwie jestem i co robi w Poli. Towarzyszyo temu mnstwo krtkich a wymownych ypni spode ba oraz penych wyrazu badawczych spojrze. Zaczem si niepokoi. Wygldao na to, e oskarono mnie o fotografowanie tylnej ciany domu, w ktrym mieszka asystent sous-prefeta. Bya to "informacja strategiczna". Znaleli si wiadkowie, ktrzy widzieli, e trzymaem w rce aparat fotograficzny 182 ~ 183 w chwili, gdy nakryto mnie skradajcego si pod domem. Jak czsto bywam w Nigerii? Moje zaprzeczenia zostay pominite - byli wiadkowie. Czy wiem, e

przekraczanie granicy jest przestpstwem? Widziano mnie. Cign t rol przez pewien czas, a w kocu pozwoli mi odej z samym ostrzeeniem, e bd obserwowany. Obsesja krajw Trzeciego wiata tyczca szpiegowania stanowi dla badaczy nieustanne zagroenie, czciowo tylko usprawiedliwione faktycznymi przypadkami penetracji draliwych stref, finansowanej przez zainteresowane krgi. Prawdziwy problem tkwi ~'~' niemonoci wytumaczenia komu, kto nie mia pojcia o czystej formie bada naukowych, dlaczego obcy rzd miaby si interesowa jakim odosobnionym plemieniem grskich degeneratw. Dla szefa policji jedynym rozsdnym wyjanieniem bya blisko nigeryjskiej granicy. Byem wic albo przemytnikiem, albo szpiegiem przygotowujcym szlak na wypadek inwazji. Jakie znaczenie dla sprawy miayby fotografie tylnej ciany domu asystenta sous profeta, nie wiem do dzi. Dopiero duo pniej, kiedy lepiej go poznaem sous prefet powiedzia mi, e trzyma rk na pulsie i obroniby mnie przed swymi nadgorliwymi andarmami; ca spraw traktowa1 jak niezy art. Moja reakcja naleaa niestety do tych z gatunku drczcego niepokoju, pogbianej Jeszcze faktem, e policjanci zaczli znienacka wpada do wsi i sprawdza, gdzie jestem. Wydarzenie to powizao si takie - Przez przypadek lub rozmylnie - z zagubieniem paczki filmw, ktre nadaem na poczcie w Poli. Jon, jak zwykle by mi wiern podpor w kopotach zabra mnie do misji i wlewa we mnie piwo, pki nie poczuem si lepiej. PIERWSZE I Ostatnie OWOCE Ju od roku byem poza Angli i cho nie mog powiedzie, e czuem si w kraju Dowayw jak w domu, osignem rodzaj stanu przejciowego, kiedy to wikszo spraw wydawaa mi si zwodniczo naturalna. Przysza pora, by uporzdkowa notatki i zabra si do dziedzin, ktre odoyem na czas wikszej sprawnoci jzykowej, liczc na to, e osobiste kontakty uatwi dociekania. Tak szczeglnie wan sfer byy obrzdy dotyczce urodzajw. Skupiay si one czciowo wok Starego Czowieka z Kpan, a czciowo wok jego krewnych, ktrych poznaem w odlegej czci kraju Dowayw przy okazji pierwszego wita czaszek, w jakim uczestniczyem. Podczas obrzdw magiczne kamienie zapewniajce urodzaj traktowano rozmaitymi remediami. W Kpan czono to z wywoywaniem deszczu i uwaano, e remedia "naprawiaj ziemi", padajc na ni wraz z deszczem. W innym zaktku Dowayowie ukadali kamienie w linii prostej w poprzek obu kracw doliny jako "barier dla godu". Rozpoczem tedy seri krtkich wypraw na tamte obszary, by rozmawia ze znawcami tajemnic urodzaju, Panami Ziemi. I znw, poniewa mj samochd nadal by niesprawny, korzystaem ze wspaniaomylnoci Jona i Jeannie. Dziki nim mogem czsto odwiedza odlege tereny, nie przemierzajc na piechot wicej ni pitnacie kilometrw i nie tracc kontaktu ze Starym Czowiekiem z Kpan, Ku mojemu zdziwieniu miejscowi chtnie pokazywali mi przybory, ktrych uywano podczas ceremonii, pod jednym wszake warunkiem - e n~' ~;~"189 a .,~~,~. powiem niczego kobietom. Teraz, kiedy wszyscy wiedzieli, e wsppracuj ze Starym Czowiekiem, darzono mnie duym zaufaniem, zwaszcza wobec krcych pogosek, e jestem skonny pokry wszelkie koszty. Przez kilka tygodni kursowaem pomidzy jaskini, grami i domem czaszek, wracajc co jaki czas do Kpan, by wydoby kolejne informacje od Starego Czowieka. W tym samym czasie inny zaklinacz hm deszczu, z Mango, przysa wiadomo, e on take rozpoczyna por deszczow, a wic mam przerwa swoje zajcia i popieszy w jego gry. Tutaj grale zastosowali wobec nas znan sztuczk: kazali nam kry po okolicy przez cay dzie, sdzc, e si zmczymy i odejdziemy. Strategia ta okazywaa si poyteczna od czasu, gdy w Poli zaoono pierwszy rzdowy posterunek. Matthieu i ja, uodpornieni na metody Dowayw, opacilimy jednego z miejscowych,

by zosta naszym ' przewodnikiem, i za nic nie chcielimy si zgodzi, by nas opuci, nim dotrzemy do zaklinacza deszczu. Zarczalimy, i e bdziemy spa przed jego chat i chodzi za nim przez cay nastpny dzie, jeli zajdzie potrzeba. Zaklinacz zosta wic wkrtce odnaleziony, cakiem niedaleko, i przywita nas z wielkim zadowoleniem. Naleao wic przypuszcza, e technika "wodzenia po grach" bya jedynie staym punktem programu wobec wszystkich obcych. O dziwo, zaklinacz w sysza o moich kopotach z szefem policji, co wzbudzio jego sympati do mnie; tak si zoyo, e on take mia z nim na pieku. Zaklinacz by bystrym, wesoym modym czowiekiem, ktry bez problemu rozpoczby sezon deszczowy, zabijajc czarn koz i mac jej krwi naczynia deszczowe schowane w domu czaszek. Jednak jego doradca, starzec o wygldzie pirata podajcy si za jego wuja, nie pozwoli na to. Skd pewno, e nie miaem kontaktu z miesiczkujc kobiet? Co z Dowayami, ktrzy nie spodziewaj si deszczu jeszcze przez kilka nastpnych tygodni? Kiedy jednak uzna za nierozsdne dopuszczenie nie obrzezanego mczyzny do naczy deszczowych, zdaem sobie spraw, e zaley mu na stwarzaniu trudnoci. Obcy nie musz by obrzezani, by uczestniczy w rytuaach Dowayw; toleruje si nawet obce kobiety. Zaczlimy rozmawia o pienidzach. Powiciem ca godziny. h P na krcenie gow i robienie przeraonej miny, kiedy on wymienia kwoty. W kocu ustalilimy cen. Za najwikszy sekret kraju Dowayw zapaciem - i nie czuem si oszukany okoo omiu funtw, zyskujc te prawo do poowy kozy. Spraw zaatwiono szybko i wcale nie w atmosferze grozy, towarzyszcej wydarzeniom w Kpan. Umiercenie zwierzcia byo niewiele bardziej dramatyczne ni zwyky ubj. Koz przewrcono na bok i duszono j, naciskajc stop gardo. Gdy stracia przytomno, gardo rozpatano, a krew zebrano do tykwy. Ruszylimy do buszu, do stojcego u stp wzgrza domu czaszek, gdzie znajdoway si naczynia - takie same, jakie pniej widziaem w Kpan. W okolicy nie wolno byo przebywa obcym, musielimy wic czoga si na brzuchach wrd ostw, by dotrze do zaronitej mrocznej polany, gdzie sta dom czaszek. Po pobienym opryskaniu wszystkiego wokoo wrcilimy do wioski, gdzie rozpocza si kilkugodzinna rozmowa. Tam wanie zdobyem najistotniejsze dane do interpretacji symbolizmu w kulturze Dowayw. Poprzednie informacje o zaklinaczach kojarzyy podno czowieka z opadami deszczu. niwa u "prawdziwego rolnika" powizay urodzajno rolin z obrzezaniem poprzez "bicie na mier starej Fulanki". Tu dowiedziaem si o wspzalenociach midzy deszczem, obrzezaniem i urodzajami. Okazao si, e dzie, kiedy kamienie wycierane s do czysta na rozpoczcie pory suchej, by dniem, kiedy gra, "korona chopicej gowy", zostaa po raz pierwszy spalona (to znaczy "wysuszona"), oraz dniem, kiedy wnoszono do wioski pierwsze pody zebrane w danym roku i kiedy chopcy wracali do wioski po obrzezaniu: Oni take, jak pniej ustaliem, przechodzili zmian z "mokrego" w "suche". Dowayowie gardz bowiem napletkiem jako tym, co czyni chopca mokrym i brzydko pachncym niczym zwyczajna kobieta, obrzezany penis jest natomiast czysty i suchy. Kiedy chopcy opuszczaj wiosk, udajc si na obrzeza- ; nie, s "wilgotni" i musz klcze w rzece przez trzy dni. Kiedy zostan obrzezani, zaczyna pada. Grupkami opuszczaj obozowisko nad rzek i ruszaj w stron gr. Do wioski mog ~:'~ wrci tylko podczas pory suchej. Ustawia si ich przy sanktuarium, gdzie le bydlce czaszki. Tego samego dnia rozrzuca 189

f si w tym miejscu pierwsze zbiory z pl. Innymi sowy rozmaite sfery podnoci nale do jednego systemu, a zmiana' pory wilgotnej w such czy si ze zmian z wilgotnego nie v obrzezanego chopca w suchego obrzezanego mczyzn. Trzeba byo wielu miesicy bada i wnikliwych analiz, ju po powrocie do domu, zanim udao mi si opracowa szczegy systemu, ale same podstawy - wydarzenia, ktrych byem wiadkiem i ktre tak skrupulatnie spisywaem, pracujc w terenie - zespoliy si i "nabray sensu" w jednej chwili. Moment olnienia, gdy woamy: "Eureka!", jest zawsze wspaniay. A to, e chwila ta przysza do mnie zupenie nieoczekiwanie, wysoko w grach, e czowiek, ktry udziela mi informacji, ; nie mia pojcia, jak s dla mnie wane, zwielokrotnio jeszcze przyjemno wychwytywania caej prostoty owej struktury, ktra krya si pod rytuaami. Matthieu musiaa dziwi moja beztroska, gdy schodzilimy w d. W uniesieniu piem zimn wod pync wprost z gr, nie dbajc o chlorowanie i gotowanie. Nigdy si nie dowiem, czy zostaem ukarany za nadmiar entuzjazmu, czy te wirus utajony w mojej wtrobie czeka okazji. Jakkolwiek byo, znw zapadem na taczk. Przeywaem stan najsilniejszego kryzysu, gdy zaszczycili mnie wizyt Augustin i jego aktualna przyjacika. Naradzali si nade mn ponuro; wiedzieli, co mi dolega. - Najlepiej byoby zwymiotowa - stwierdzi Augustin zdecydowanie. - Musisz jak najwicej wymiotowa. Jego towarzyszka inaczej zapatrywaa si na t spraw: - Musi wzi na przeczyszczenie. Tylko przeczyszczenie moe usun chorob. W mojej wiosce wielu ludzi umiera z jej powodu. - Przeczyszczenie nie jest dobre. Musi wymiotowa. - Wcale nie. Trzeba bra na przeczyszczenie, a bdzie wida krew. Podawano argumenty za i przeciw. Podzikowaem im i zanotowaem nazwy rozmaitych substancji na przeczyszczenie i na wymioty, by ich zadowoli. Jaka dobra dusza z misji w Ngaoundere zdradzia mi sekret leczenia taczki wywar z lici gujawy. To mi mogo pomc bardziej ni cokolwiek innego. Pniej dowiedziaem si, e pewien niemiecki koncern farmaceutyczny testowa lekarstwo otrzymane z tego wywaru. Wyprawiem wic Matthieu po licie gujawy, ktre nieatwo byo znale tak daleko na pnocy. Matthieu twierdzi jednak, e zna miejsce w lasku nad rzek, z osiem kilometrw od wioski, gdzie ronie poszukiwane przez nas drzewo. Mogem co najwyej mie pobone yczenie, e rozmawiamy o tym samym gatunku drzewa, i wrcz byem zdziwiony, gdy powrci po kilku godzinach z torb pen czego, co w istocie okazao si limi gujawy. Stan mojego zdrowia powoli si poprawia. Dowayowie byli pod takim wraeniem, e zaczli stosowa ten sam rodek. A zatem kady antropolog zmienia nieco ludzi, ktrymi si zajmuje. Inny wiadomy mi skutek mojej dziaalnoci dotyczy nazewnictwa geograficznego. Miejsce, gdzie mj ogrd sta si dowodem na stosowno klimatu do uprawy saaty, jeszcze wiele lat pniej zwane byo Saatowym Polem. Spady tymczasem pierwsze tegoroczne deszcze. Nieznone upay pnego okresu pory suchej ustpiy wraz z pierwszymi ulewami ku oglnemu zadowoleniu. Ja osobicie byem nastawiony nieco mniej entuzjastycznie, albowiem przez dach mojej nowej chaty cieko ca noc jak przez sito. Musiaem przycupn w kcie, trzsc si z zimna, chowajc si przed deszczem pod walizk wspart o wystp w cianie i ciskajc kurczowo w rce notatki. Nastpnego ranka strzecharz poinformowa mnie sucho, e mj dach dzieli los wszystkich nowych dachw i e za kilka dni przestanie przecieka samoistnie. Nie twierdz, e mu uwierzyem. Po prostu brakowao mi koniecznego dowiadczenia, by podway jego stanowisko. Ale to, co powiedzia, brzmiao rwnie niebezpiecznie jak zapewnienia wacicieli dziurawych odzi, e drewno wkrtce namoknie i nie bdzie przepuszczao wody, albo przysigi kameruskiego dentysty, e moje dzisa skurcz si i dopasuj do

chwiejcej mi si w ustach protezy. Po tygodniu nieustannego zalewania uznaem, e nadszed czas odwoa si do gwarancji - rozpoczto napraw. Ku mojemu zdziwieniu polegaa ona na uderzaniu dachu kawakiem drewna; zdziwiem si jeszcze bardziej, stwierdziwszy, e pomogo. W owym czasie, bdc w stanie nerwowego niepokoju, waciwego czowiekowi koczcemu badania w terenie, wyniosem 189 notatki do misji, aby uchroni je przed wilgoci, termita a mi, kozami, maymi chopcami i innymi zagroeniami, ktre wyczarowywaa moja wyobrania. Byem akurat w misji sam, Jon i Jeannie wyjechali w swoich sprawach, kiedy wezway mnie do drzwi gone krzyki:` Sta za nimi spawacz, potny go bawicy si przednio imieniem, ktre sam sobie nada: Czarny Tryk. - Suchaj no, Biay Czowieku - krzycza - twj samochd' o mao mnie nie zabi. Okazao si, e spawa cz samochodu, o ktrego istnieniu usilnie staraem si zapomnie, i cz owa wymskna si i spada wprost na niego. Najwyraniej sdzi, e wydarzyo si to za spraw mojej do niego niechci. - Czy nic si nie stao? - wypytywaem. - Nie stao? Popatrz tylko' Wycign ze spodni ogromny penis i macha mi nim Oskarycielsko przed nosem. Zasadno owego obnaenia omal nie usza mej uwagi. Dopiero przy bardziej wnikliwych ogldzinach ukazaa si moim oczom niewielka ranka, w zwizku z ktr da "natychmiastowej pierwszej pomocy". Przyznaj, byem w kopocie. Nie bardzo wiedziaem, skd wzi lekarstwo. Pobiene poszukiwania zakoczyy si znalezieniem skoncentrowanej bielinki. Uznawszy, e nie byoby to najlepsze rozwizanie, zachciem poszkodowanego, by skorzysta z porady Herberta Browna, ktry, o ile mi wiadomo, ma odpowiednie leki. Czarny Tryk szurn spod moich drzwi rozwcieczony. Nie zdyem nawet Wrci do porzdkowania notatek, kiedy uwiadomiem sobie, e Herberta Browna nie ma w misji, bo pojecha reperowa ciarwk, jest natomiast w domu jego ona, cokolwiek nerwowa kobieta. Wyobraziem sobie Czarnego Tryka dopadajcego drzwi i pokazujcego jej, co si stao. Moe powinienem biec za nim i interweniowa? W kocu jednak uznaem, e lepsza rozwaga ni odwaga. Poniewa nie byo sycha przenikliwych krzykw, pomylaem, e Czarny Tryk zachowa w tajemnicy lokalizacj rany. Wykurowawszy si na tyle, by podj trud nastpnej wyprawy, odbyem z Matthieu ostatni wypad na zachodnie krace kraju Dowayw, by obejrze niwa palm borassa. Drzewa te daway okrge, podobne do kokosw orzechy, ktre traktowano jak ludzkie czaszki i umieszczano na bydlcym sanktuarium, eby skorpiony nie zaatakoway wioski. Nigdy przedtem nie widziaem tych owocw i bardzo chciaem ich posmakowa . Kiedy dotarlimy do wioski, zastalimy Pana Ziemi siedzcego wrd tyche owocw i z ukontentowaniem chrupicego ich misz. Mona je je na dwa sposoby: zanurzy w wodzie, by zakiekoway, i je mode pdy, ktre smakuj podobnie jak seler, albo spoywa je takimi, jakie s. Misz o pomaraczowej barwie jest wknisty, zapachem przypomina brzoskwini, w dotyku - wycieraczk spod drzwi. ujc go dzielnie przez pewien czas, nabraem w tym pewnej sprawnoci i nawet zaczo mi si podoba. Uprzejma starsza kobieta, zauwaywszy widocznie, e owoc sprawia mi jednak pewien kopot, przyniosa kalebas miszu pozbawionego wkien. Ten by o wiele delikatniejszy. Zwrciem na to uwag Matthieu. - Naturalnie - odpar - ona ju go dla ciebie przeua. Teraz, kiedy czas mojego pobytu w kraju Dowayw dobiega koca, zaczy skada mi wizyty rozmaite osoby, ktre rozglday si po mojej posesji, nadmieniajc, jak bardzo przydaby im si koc, albo zachwycay si urod mojego rondla. Naczelnik powiedzia, e bdzie mu mnie brakowao, e bdzie wspomina to, co razem przeylimy, i e byy to przyjemne chwile, cho czasami przysparzay mu sporo kopotu. Matthieu zacz

opowiada mi w roztargnieniu o problemach, jakich mu nastrcza zakup ony. - Trzeba tak kupi, kiedy jest moda - wyjania - i wychowa wedle wasnego uznania. Jego wybranka miaa dwanacie lat. - Ale kiedy s mode, daj pienidzy na szko. Westchn. Czy zna kogo, kto mgby mu da tyle pienidzy, eby ona moga chodzi do szkoy? Jedna Mariyo zdawaa si nie myle o mnie jak o rdle finansowych korzyci. Kiedy rozmawialimy o moim wyjedzie, chlipaa i mwia, e bdzie tsknia do naszych rozmw. Miasteczko krztao si przed nadchodzcym witem narodowym. Przygotowywano rozmaite atrakcje i Dowayowie 190 ~ 191 mieli wystawi tancerzy, by pokazali taniec wykonywany pod czas obrzezania. Bardzo mnie to zainteresowao, gdy nie byem wiadkiem ceremonii obrzezania. Lata w kraju Dowayw v dziel si na mskie i eskie. Obrzezanie moe mie miejsc wycznie w roku mskim. Ja przyjechaem w roku eskim Poza tym nawet w mskich latach nie starczao prosa, by wyywi chopcw podczas ich dugiego pobytu w buszu: Ceremonii nie odprawiano ju od piciu lat i sytuacja zaczynaa zakrawa na skandal. Musiaem wic polega na opisach informatorw, ktrzy sami przeszli obrzezanie, na sprawozdaniach z ich . organizowania, a take czerpa z materiaw fotograficznych# jakie znajdoway si w archiwach i u misjonarzy mieszkajcych wrd Dowayw wiele lat. Brak tego najwaniejszego elementu symbolizmu Dowayw w moich osobistych dowiadczeniach nie by zbyt dokuczliwy, poniewa wikszo innych obrzdw "przytaczaa" fragmenty ceremonii obrzezania, odtwarzajc dokadnie to, co si podczas niej dziao. Niemniej bardzo byem rad, e na wasne oczy ujrz taniec nie obrzezanych chopcw. Ubiera si ich w tkaniny grzeba-. skry leopardw, rogi zwierzt, cikie szaty i materiay dekoracyjne. Tego niewygodnego i wrcz upokarzajcego zadania musieli podj si dwaj obrzezani ju chopcy, poniewa nie starczyo czasu na przyuczenie modszych. Obaj byli, oburzeni pomysem i za nic nie chcieli mie z nim nic wsplnego. Zuuldibo obiecywa im piwo i pienidze; a wreszcie, z oporami, zgodzili si. Nastpnego dnia Zuuldibo pojawi si w mojej chacie, proszc, bym zwrci mu poniesione koszty, bo ca uroczysto zorganizowano przecie dla mnie. Tymczasem jego gorliwe pobaanie wasnemu lenistwu zostao zagroone dekretem sous prefeta, ktry nakazywa wszystkim mieszkacom uprawianie ogrdkw. Zuuldibo owiadczy; e uprawianie ogrdka nie ma sensu, dopki ogrdek nie zostanie otoczony solidnym potem z kaktusw, ktry powstrzyma wasajce si zwierzta. Utrzymywa, e dopiero po roku' mona stwierdzi, czy kaktusy si ukorzeniy. Pniej uzna za bezsensown upraw poletka, pki nie ma si w pobliu chaty; w ktrej mona czstowa robotnikw piwem. Niestety, nie bya to stosowna pora na budowanie, a zatem i ta sprawa potrzebowaa roku. Zuuldibo przypuszcza, e pierwsza skiba ziemi zostanie ruszona mniej wicej za trzy lata; kadego ranka oznajmia ponuro, e "idzie na pole", siada pod drzewem, nierzadko w moim towarzystwie, i gada, co mu lina na jzyk przyniosa. Czasami czuem si jak nie opacany psychiatra, kiedy przechodzi z tematu swoich snw na temat znajomych kobiet i ciarw swego urzdu. W dniu wita narodowego wybitni mieszkacy stawili si na boisku futbolowym. Skorzystaem ze sposobnoci, by podokucza Staremu Czowiekowi z Kpan, ktry pojawi si w fulaskim stroju z mieczem. Inne plemiona take przysay

tancerzy, ktrzy tupali i powrzaskiwali w duszcym pyle. Wszyscy wielcy urzdnicy naoyli najlepsze ubrania; sous-prefet wyglda podejrzanie niczym steward Air France. Podnoszono i cigano flagi, andarmi stpali ciko, uzbrojeni po zby, suby porzdkowe korzystay z okazji, by bi ludzi. Odpiewano hymn pastwowy. Z powag ustawiono na krzele radio i salutowano podczas przemwienia prezydenta, ktre wydobywao si z odbiornika przy akompaniamencie silnych zakce. Dzieci naladoway maszerujcych andarmw i bawiy si. Pki by obecny sous prefet, nikt nie mg opuci miejsca i wszyscy widlimy w oczach na skwarze. Sporo dzieciakw, ktrym towarzyszyy mamusie, zaczo wrzeszcze, zmuszajc rodzicielki do wczeniejszego odejcia. Mwiono, e kobiety umylnie dzieciom dokuczay. Wrd garstki biaych toczya si rozmowa na temat zamordowania i okaleczenia dwch misjonarzy na Pnocy. Amerykanie byli zdenerwowani, Francuzi z przesadn dokadnoci pokazywali, co zrobiono z ciaami, radonie rozbudzajc swj niepokj. Mnie, jako jedynemu Anglikowi, przypado w udziale zachowanie niewzruszonego spokoju; niezalenie od tego, e w starych filmach taki bohater nieuchronnie ginie ju w poowie drugiej szpuli. Cae piwo i wszystkie napoje bezalkoholowe zostay zarekwirowane przez sous prefeta, powlokem si wic do misji, by z Jonem i Jeannie czeka na wieczorne rozrywki, a wrd nich - na konkurs piknoci. Tego szczeglnego wieczora Poli nastawio si na przesad. Oczekiwano, e ludzie na ulicach w sposb nie pozbawiony histerii dadz wyraz swemu zadowoleniu z niepodlegoci 193 192 Istniao pewne subtelne rozgraniczenie pomidzy zaproszonymi i nie zaproszonymi na przyjcie do sous profeta policja uwydatnia je, pobierajc opaty od widzw i bijc si , od czasu do czasu. i Na gwnej ulicy masa ludzka piewaa, taczya i wykrzykiwaa serdecznoci. Wielu, jeli nie wikszo, byo kompletnie zalanych. Moe to bya ta okazja, na ktr powinienem mie garnitur; jeli tak, to rozpucibym si z gorca. Poniewa przyjcie miao charakter oficjalny, wszystko odbyway si zgodnie z protokoem. Twarde i bardzo niewygodne krzesa ustawiono zwartymi szeregami. Musia istnie jaki tajemny system ich rozmieszczenia, zgodny ze sztywnymi reguami hierarchii, nie potrafiem go wszak zrozumie. Wrd goci by doktor ze swoj wielk on. Byli urzdnicy. Naczelnik policji przyglda mi si wymownie. Poczmistrz lodowato mnie ignorowa - niewtpliwie wskutek moich docieka, dla~; czego wszystkie przesyki z Poli dochodz do Anglii bez znaczkw. Pojawia si te spora liczba krewnych czowieka sprawdzajcego przy wejciu zaproszenia. Konkurs piknoci zosta zorganizowany w bardzo prosty sposb. Wysano oficjalne listy do wszystkich naczelnikw, by.~' okrelonego dnia przysali do miasteczka okrelon liczb" modych kobiet. Ciarki mnie przechodz na sam myl, co si r dziao w zwizku z tym na wzgrzach. W dawniejszych czasach Fulanie mieli zwyczaj werbowania spord mieszkacw tyche okolic niewolnikw i konkubin; obawiano si wic' prawdopodobnie powrotu tamtego systemu. Niezalenie od interpretacji polecenia wszystkie kobiety wyglday na zgnbione. Niewtpliwie wiele z nich odbyo dalek drog i byy najzwyczajniej brudne po podry. Fulanie uwaali oczywicie za uwaczajce pokazywanie swoich kobiet w takim stanie, ale z radoci przygldali si kobietom z innych plemion. Panie miay chodzi, czy raczej - w wikszoci przypadkw - sun ociale obok widzw stojcych szerokim koem. Wyglday jak zalkniony towar na rynku niewolnikw; oczyma penymi ez patrzyy w ziemi albo spoglday nienawistnie v i syczay na drczycieli. Widzowie stanli na wysokoci zadania w sposb godny podziwu - przemiewcze pogwizdywania '; mieszay si z entuzjastycznymi ofertami rozmaitego rodzaju zwizkw z wyjtkiem maestwa. Wywizaa si niezbyt elegancka dyskusja

pomidzy zaproszonymi a napierajc na nich cib. Niektrzy wspili si na drzewa, by lepiej widzie, lecz suby porzdkowe zajy si spraw i trzsy pniami, pki tamci nie pospadali ku uciesze tumu. Po krtkiej naradzie ogoszono Miss Poli, Wice miss Poli oraz Miss Pocieszenia. Wydelegowano modego asystenta sous profeta, by wrczy nagrody, ucisn skromnie laureatki i zataczy ze zwyci czyni. Zwyci czyni musiaa pochodzi z odlegych wzgrz, bo bya bardzo przeraona. Cofna si ze strachem, kiedy asystent chcia j niewinnie przygarn. Namawiana do taca, zacisna pici i z paczem odmwia. Pene zaenowania umiechy ustpiy miejsca szeptanym pogrkom. Wtedy tupna nog odzian w nowe niebieskie plastykowe buty. Dopadli jej dwaj andarmi i j wyrzucili. Tum wrzeszcza. Trafnie nazwana Miss Pocieszenia wzia na siebie obowizki pierwszej. Zaczo si przyjcie. Muzyk stanowia mieszanka najnowszych przebojw zachodnich i niesychanie rozbudowanych kawakw produkcji nigeryjskiej. Miaem wyjtkowego pecha, e zobligowano mnie do odtaczenia jednego z owych kawakw z on doktora - utwr trwa chyba ze dwadziecia minut. Krylimy po parkiecie bez maa samotnie, gdy inni albo nie wytrzymywali upau, albo osupiali przygldali si naszym wdzicznym ruchom. ona doktora bya ogromn kobiet i po jakich dziesiciu minutach zacza przejawia wyczerpanie, wpadajc na krzesa i potykajc si o wasne nogi. adne z nas nie chciao wszake obrazi drugiego, rezygnujc z taca, sanialimy si wic do koca, ociekajc potem i dyszc ciko, pki jaka dobra dusza nie wrczya nam dwch piw. Nie jest atwo pi z butelki, gdy si taczy; ale wywizalimy si z zadania pierwszorzdnie, za co tum nagrodzi nas owacj. Uznaem swj wkad w obchody wita za wystarczajcy i siadem spokojnie w kcie, namawiany do picia przez doktora, ktry powinien by wiedzie, co jest dla mnie dobre. Uroczystoci trway - suto podlewane trunkami przy obfitoci jada w rodzaju przypalonych jelit bydlcych. Okoo pnocy dostaem si w towarzystwo dwch modych nauczycieli z buszu, Patrice'a i Huberta. Osobliwoci Patrice'a byo to, e 194 - l95 dokdkolwiek si udawa, bra ze sob skadane krzeso. Zdaje si, e spdzi rok wrd plemienia Voko cakowicie po ~, " zbawiony mebli. Warunki te wprawiy go w stan takiego przygnbienia, e wybra si z przyjacielem do Garoua, naby skadane krzeso i poprzysig, e nigdy si z nim nie rozstanie: Taczy nawet z owym krzesem, dopki nie upomnia go kuzyn andarma, ktry zapewni mu wstp. Tymczasem piwo zaczo si koczy i wiele osb przerzucio si na czerwone wino. Wiedziaem z dowiadczenia, e nie jest to najlepszy pomys, i byem nawet rad, e troch zwolni tempo. Inni jednake dali alkoholu. Pozostao, jak si zdaje, jedyne rdo: melina na odlegym kracu miasteczka, prowadzona przez prawowiernego muzumanina. Wysano tam wesoego pielgniarza, ktry by ju kompletnie pijany, na jego motorynce: Przeniesiono go i posadzono na siodeko, bo trudno mu byo' v chodzi o wasnych siach. Ruszy w ciemno. Nie mogem r sobie wyobrazi, jak on zatrzyma skuter, nie mwic ju o przywiezieniu piwa. A jednak zaledwie po piciu minutach jego maszyna zajechaa z warkotem na posesj. Przeniesiony raz jeszcze - tym razem ze skutera na miejsce - z powrotem przy `;: stpi do picia, w roli bohatera. Patrice, krzeso i ja oddalilimy si, by posucha Dowayw piewajcych na zewntrz weso piosenk o cudzostwie. Patrice askawie uyczy mi krzesa. Radosne pienia zakci niebawem stranik wizienny; ktry postanowi nagra je na magnetofon. Byem skonsternowany sposobem, w jaki go potraktowano, gdy zaniedba uiszczenia niewielkiej opaty za nagrywanie. Mczyni zaatakowali z pasj - nie przerywajc piewania - kobiety deptay magnetofon, mali chopcy gryli stranika w ydki i prbowali wepchn mu patyki do uszu. Patrice zaniepokoi si o swoje krzeso. Ja rozmylaem, ile

to razy moje zachowanie przypominao zachowanie stranika. Postanowiem nastpnego v ~~~ dnia porozmawia z Zuuldibem i dowiedzie si, co chronio 5 mnie przed podobnym zachowaniem Dowayw. W Afryce Zachodniej nie jest rozsdnie by wiadkiem przestpstwa. Metody policji polegaj w duej mierze na gromadzeniu wiadkw, przyjaci poszkodowanego, i biciu ich, pki ktry nie ; wemie winy na siebie. Jest to zadziwiajco skuteczny sposb. Patrice, krzeso i ja odeszlimy na stron. Wrcilimy na przyjcie opanowane ju w caoci przez taczcych ze sob policjantw. Po jednym niemiaym kawaku z sierantem doszedem do wniosku, e pora koczy, i koo pitej nad ranem powlokem si do misji, gdzie Jon powita mnie zduszonym chichotem, nie chcc da wiary, e tej nocy nie przydarzyo mi si nic gorszego. Majc ju prawie na ukoczeniu powane badania, postanowiem zaj si rzeczami bardziej przyziemnymi. Powiedziano mi, e opuszczenie Kamerunu stanowi wysiek znacznie przekraczajcy przybycie na lotnisko z wanym biletem. Wygldao na to, e powinienem mie pozwolenie na wyjazd. Pki go nie miaem, byem winiem tego kraju. Uznaem to za oburzajce. Co dokadnie naleao zrobi, wyjaniono mi w misji. I raz jeszcze odniosem wraenie, e to idiotyczne, by jakakolwiek procedura urzdowa, tak uciliwa i bezsensowna, moga by traktowana powanie. Przekonaem si, e byo inaczej. Pierwsze strzay tej bitwy pady w Ngaoundere. Nieszczliwym zbiegiem okolicznoci prosiem o wiz wyjazdow w momencie, w ktrym koczya si moja wiza pobytowa. Nikt w biurze rzdowym nie mg zrozumie, dlaczego chc jednej i drugiej wizy naraz: albo zostaj, albo wyjedam. Wiedziaem z dowiadczenia, e da si przyapa bez wanej wizy podczas ktrej z licznych kontroli, przerywajcych nieustannie kad podr, to aden interes, tylko strata czasu i pienidzy. Kazali mi przyj za trzy dni. Nastpny etap stanowio biuro podatkowe. Tu te powsta problem. Nie byo jasne, czy powinienem uda si do stosownego urzdu w Ngaoundere, czy gdzie indziej. Moje pozwolenie na badania zostao wydane w stolicy, Jaunde. Obszar, gdzie pracowaem, znajdowali si na Pnocy, a zatem administrowany by przez urzdy w Garoua, ale moja ostatnia wiza pobytowa pochodzia z Ngaoundere. Tam wic powinni rozpatrzy moj spraw. Dano mi do wypenienia formularz podatkowy, zawierajcy pytanie: "Liczba dzieci. Czy ktre z nich jeszcze yje?" - smutne odzwierciedlenie wskanika miertelnoci potomstwa. Spdziem kilka dni, krc po urzdzie w poszukiwaniu inspektora. W kocu zostaem dopuszczony. Zgodzi si zaj moj spraw. Fakt, e przez cay rok 196 ~ 197 paciem brytyjski podatek dochodowy, okaza si kolejn kod rzucon mi pod nogi. Zapyta, czy istnieje porozumienie podatkowe pomidzy Kamerunem a Wielk Brytani. Przyznaem, e nie wiem. Zamkn teczk z dokumentami ruchem stanowczym. Wobec tego powinienem dostarczy pismo z mojej ambasady, wyjaniajce przepisy podatkowe. Powtpiewaem, czy uda mi si nakoni ambasad do zoenia w tej - a sprawie jakiegokolwiek owiadczenia, a co wicej, nie umiechao mi si jecha do Jaunde, zaczlimy wic si spiera: Ale on by twardy. Wasaem si przez kilka nastpnych dni, czekajc z nadziej na wiz pobytow. Po tyche paru dniach powiedziano mi, e zepsuo si radio. To znaczy: jest zepsute od miesica: Nie ma mowy o wydaniu wiz bez porozumienia si ze stolic: Nastpny miesic spdziem midzy Garoua, Ngaoundere i Jaunde, nadwerajc znacznie moje finanse i zdrowie. Po miesicu wiedziaem na pewno, e nie ma sposobu na legalne wydostanie si z tego kraju, w przypadku gdy kto, tak jak ja, przynaley do trzech okrgw administracyjnych. Przedyskutowaem spraw z moimi francuskimi przyjacimi z Jaunde. Obywatele francuscy mieli o wiele mniej kopotw - mogli podrowa wedle yczenia bez maa ze zwykym

'~' dowodem tosamoci. Skontaktowali mnie ze specjalist od dokumentw z francuskiego urzdu skarbowego, ktry ze smutkiem wysucha opowieci o moich rozlicznych bolczkach. Nie ma sprawy, powiedzia z umiechem, i radzi skorzysta z prostego wybiegu, z ktrego korzystaj oni wszyscy. Powiem po prostu, e przez cacy czas mieszkaem w stolicy. Musz poda jaki adres, na przykad adres moich "~ przyjaci. Poniewa jestem biay, musiaem mie sucych. .. ~' Skoro miaem sucych, musz mie dokument potwierdzajcy, e paciem im wynagrodzenie, przynajmniej w wysokoci minimum rzdowego, i skadki na ubezpieczenie spoeczne. Taki dokument poycz od przyjaci. Poniewa mieszkalimy razem, wszystkie papiery, dla uatwienia, wystawiane byy na jedno nazwisko - oto dlaczego moje nazwisko nie figuruje na rachunkach. Do powyszego sposobu uciekay si regularnie rozmaite organizacje, by omin tutejsz horrendaln biurokracj. Jedyne niebezpieczestwo tkwio w tym, e 198 urzdnicy mogli odwiedzi moje domostwo. Ryzyko byo niewielkie, naleao jedynie przekupi sucych, by mwili, co trzeba. Plan zosta uruchomiony. Ze spokojem przez kilka nastpnych tygodni jedziem w t i we w t, eby zebra dziewi koniecznych, odpowiednio ostemplowanych dokumentw. Wymagao to wielu zabiegw przypominajcych te, ktre musiaem cierpie zaraz po przyjedzie, ale nie dziwiy mnie ju one tak bardzo ani nie draniy. Poyczone dokumenty speniay swoj rol znakomicie. Inspektor Bezpieczestwa Publicznego rzeczywicie postanowi zoy mi wizyt, ale szybko zarzuci pomys, dowiedziawszy si, e nie mam samochodu; by go do siebie zawie. Bya to pora deszczowa, nie chciao mu si wic nigdzie chodzi. Dostaem stempel i dalej robiem swoje. Na koniec trafiem do komendantury policji, gdzie wydawano wizy. Jak zwykle rozpoczem dzie od wdrwki z pokoju do pokoju, jakby w caym urzdzie nikt nigdy nie sysza o wydawaniu wiz, Wystartowaem o dziewitej rano. Ju o trzeciej po poudniu dotarem do biura szefa policji. Tylko on mg postanowi, jak naley postpi, poniewa nie miem ani wizy na pobyt, ani wizy na wyjazd. Sucha mojej opowieci ze znudzon wyszoci. - Dajcie mu wiz! - rzuci podwadnemu. Nikt nie prosi o dokumenty, ktre w takich blach, za takie pienidze i z udziaem tuzinw ludzi zbieraem przez siedem tygodni. Opuciem jego gabinet, zataczajc si z oszoomienia i niedowierzania. Tak musia czu si Mojesz, gdy Bg wrczy mu kamienne tablice. Rozpoczem stopniowe wycofywanie si z Poli, raz jeszcze korzystajc z pomocy misji, by przewie cay ekwipunek do Ngaoundere, gdzie wieci o moich laokoonowych zmaganiach z biurokracj nabray tymczasem charakteru obiegowego dowcipu. Po przyjciu u sous-profeta postanowiem, w duej mierze pod presj Matthieu, wyda wasne przyjcie poegnalne w wiosce. Udao si nam zdoby na ten cel, rozmaitymi sposobami, czterdzieci butelek piwa, a Mariyo zgodzia si uwarzy pewn ilo piwa z prosa. Powsta w zwizku z tym 199 problemem w prawdziwie Dowayowym stylu. Pienidze za proci' poszy do czowieka, ktrego brat uwaa, e Zuuldibo jest' mu winien krow. Mczyzna wzi pienidze, ale jego bratu`: winni byli proso rodzice jego ony, ktrzy mieli je wzi od: v~ wuja kobiety, ktra... i tak dalej. W rezultacie proso przyniesiono i piwo zaczto warzy w ostatniej chwili. Przez dwa dni ~` ` ~ w wiosce wrzao od przygotowa. Zuuldibo powyciga maty; do siedzenia dla goci. Sycha byo, jak Mariyo piewa piosenki na mielenie prosa. Dzieci biegay tam i z powrotem, poyczajc kalebasy i naczynia, przede

wszystkim za pltay si pod nogami. Zabieray z radoci wszystko, co wyrzucaem z chaty. Pojemniki po aerozolu suyy za instrumenty muzyczne, pudeka od zapaek staway si szkatukami na fajne przedmioty, nalepki odklejano ostronie i wykorzystywano jako bibuk do papierosw. Puste puszki miay szczeglnie wzicie przeznaczano je na naczynia do gotowania. i Nadmiar lekarstw musiaem wynie do buszu i zakopa, eby dzieci nie grzebay w nich i ich nie jady. Mczyni wpadali, by popatrze na piwo i zamieni par sw. '~, Razem wziwszy, przyjcie udao si nadzwyczajnie. Matthieu by niepocieszony, bo odmwiem wygoszenia mowy a przecie sous prefet wygosi mow na swoim przyjciu ,:;,. ~! i zarazem szczliwy, bo powierzyem mu zadanie rozdzielania piwa. Kaza wszystkim ustawi si w ogonku i poleci swemu asystentowi, powoanemu na t okoliczno, by wrczy kademu mieszkacowi wioski jedn butelk piwa, informujc go w szczegach, od kogo j dostaje i dlaczego. Chyba tylko ja jeden czuem si zaenowany t procedur. Wkrtce cala ;wie bya radonie pijana. Pojawiy si instrumenty muzyczne, jaki starzec zacz szura nogami, kto inny podj rytm. i Chtnych do taca byo coraz wicej. Zapada noc, nowi ludzie wci nadcigali od strony pl, a zapasw w jaki tajemniczy sposb nie ubywao. Dwie spord on naczelnika przycupny u moich ng i zaczy chlipa. Bbni sta przyklkn przede mn i w migotliwym blasku ogniska wybija rytm coraz natarczywiej. Tancerze otoczyli nas koem, klaszczc i przytupujc. Odniosem wraenie, e czekaj na jaki gest z mojej strony. Nie mogem wygosi mowy, nie mogem te si ruszy pod naporem ciby, wykluczone wic byo przyczenie si do taca 200 Jakim cudem pojawi si nagle za mn Matthieu z garci stufrankowych monet. - Przy kademu monet do czoa - zasycza. Zrobiem, co kaza. Poddawszy si w nastrojowi, wygaszaem bogosawiestwo: "Oby twoje czoo nie byo gadkie" na znak sprzyjajcej fortuny. Chyba o to chodzio. Dowayowie, usatysfakcjonowani tradycyjnym bogosawiestwem, taczc ruszyli w stron piwa. Matthieu i ja udalimy si do chaty, gdzie siedzia Zuuldibo z innymi tuzami, i w kocu wydukaem krtk mow poegnalno-dzikczynn. Pniej musielimy siedzie i pi przez kilka godzin, chocia rozpaczliwie pragnem twardej samotnoci mojego oa. Spostrzegem ze zdziwieniem, e w subie u mnie Matthieu przemieni si z cakowitego abstynenta w niezego pijaka, podczas gdy ja staem si prawdziwie niepijcy dziki taczce. Na zewntrz trwaa zabawa, a my w rodku ucichlimy i suchalimy muzyki. Gocie zaczli wymyka si jeden po drugim. Wkrtce zostaem sam i z rozkosz wycignem si na ku. Zaczo pada. Dach znowu przecieka. Nastpnego dnia dowiedziaem si znienacka, e samochd, o ktrym wielkim wysikiem woli zdoaem ju zapomnie, jest "prawie gotowy". Wstpne rozeznanie potwierdzio, e prace posuny si naprzd. Sta na wszystkich czterech koach, acz filuternie przechylony na jedn stron. W rzeczy samej odstawienie go zaledwie do wioski wymagao a trzech prb. Za pierwszym i drugim razem psu si silnik. Za trzecim - samochd stan w pomieniach, gdy wczyem wiata. To wszystko jednake byo niczym wobec problemu zdobycia paliwa, ktre ostatecznie kupiem za spraw Augustina od pracownika zajmujcego si samochodami sous prefeta. Wolaem nie wnika, skd pochodzio. Byem gotw do odjazdu. Rozsdek nakazywa nie wycza raz uruchomionego silnika - wobec stanu, w jakim znajdowa si rozrusznik. Pojawia si grupka Dowayw, ktrzy chcieli mnie odprowadzi. Umiechali si zagadkowo i szurali nogami, pies Barney macha ogonem, Jon i Jeannie prbowali si nie mia, szacujc moje szanse na dotarcie do Ngaoundere. Ostatnie poegnanie, zgrzyt w

skrzyni biegw i opuciem 201 gry, gdzie spdziem tyle miesicy, wykonujc tak dziwne zajcia. Kade rozstanie pozostawia po sobie uczucie pustki i jest jak municie kosmicznej samotnoci. Natychmiast te zaczyna si zapomina, e badania terenowe to w duej mierze dotkliwa nuda, tsknota oraz intelektualne i fizyczne! 'a~ ` odosobnienie. Opada zota mgieka, dzicy ludzie staj si bardziej szlachetni, rytuay bardziej poruszajce, przeszo przetwarza si, wiodc nieubaganie ku wielkim celom teraniejszoci. I tylko dziki dziennikowi, ktry prowadziem, wiem,' e czuem wwczas przede wszystkim histeryczn rado, i zrywam z krain Dowayw. Ale podr jeszcze si nie skoczya. Mj samochd mia te-' raz now waciwo, t mianowicie, e zebrana na karoserii woda deszczowa przedostawaa si do przewodw wentylacyjnych, a nastpnie rozpylana bya na pasaerw. Dotarem jednak szczliwie do Ngaoundere, gdzie powiciem dwa nastpne tygodnie na prb wysania statkiem kufra penego naczy. Nie byo dla mnie zaskoczeniem, e mj pomys zosta potraktowany jako wyjtkowy afront dla kameruskiej dumy narodowej i jako wydarzenie wymagajce bezporedniej interwencji siedmiu niezalenych zespow urzdniczych. Przyszed jednak taki dzie, kiedy pomachaem na do widzenia moim przyjacioom z misji, bez ktrych pomocy nie zrobibym tego wszystkiego, co zrobiem, kiedy Matthieu po ;3` prosi mnie o ostatni "poyczk" .i kiedy wszedem na pokad samolotu. ' Kameruczycy rzucili na st jeszcze jedn kart. Musiaem spdzi noc w Duali, gdzie zjedzenie jednego posiku wystarczyo, by dosta ataku niepowstrzymanych wymiotw ' ~- i biegunki, z czego owo miasto synie. Na szczcie miaem do dyspozycji zarwno misk klozetow, jak i bidet, dziki czemu uniknem rozpaczliwych wyborw narzucanych przez azienki w Anglii. Nastpnego ranka dosownie niesiono mnie do samolotu. . , Obcy swj Wikszo powietrznych wojay jest okropna, nieludzka i zbyt duga. Ostatni etap mojej wyprawy odbieraem tym gorzej, e musiaem siedzie prosto i sztywno, popijajc z butelki wod Vichy jak stara ciotka, skupiajc ca uwag na swoich mdociach, podczas gdy w samolocie pokazywano gupawe francuskie komedie w angielskim stylu, z gosem na cay regulator, rzekomo dla mojej przyjemnoci. W dole umykaa nam Sahara. Wtedy wanie wpadem na znakomity pomys zatrzymania si w Rzymie, gdzie miaem przesiadk. Roztaczaa si przede mn boga wizja cichego, chodnego pokoju ze wie, lekko nakrochmalon pociel. Cie liciastego drzewa padajcy na ko... moe kojcy szmer fontanny. Po wyldowaniu okazao si, e nie mog duej nosi swoich bagay i musz zostawi je w przechowalni. Patrzyem, jak moje drogocenne notatki i aparat fotograficzny znikaj w przepastnych magazynach, nie mogc uwierzy ani w to, e stamtd powrc, ani w swoj gupot, e si z nimi rozstaem. ciskaem w rce przybrudzon trudami podry garderob. Spodnie podarowane mi fez on misjonarza przycigay spojrzenia eleganckich Rzymian. Mj nieprzytomny wzrok i ndzny wygld sprawiay, e wodzili za mn oczyma carabinieri. Znalazem pokj. By gorcy i gony, lampy wydaway charakterystyczne brzczenie, cena bya nieprzyzwoicie wysoka. Wszystko wskazywao na prawidow zaleno midzy pragnieniami a osigniciami. Pooyem si spa. 203 Jedn z najmniej docenianych rnic midzy afrykask ,, wiosk a europejskim miastem jest upyw czasu. Dla kogo przyzwyczajonego do regularnoci wiejskiego ycia, gdzie myli si porami roku, a dni nie maj nazw,

mieszkacy obszarw miejskich zdaj si przemyka obok w szale prnych. wysikw. Przemierzaem ulice Rzymu niczym czarownik Dowayw, ktrego nieziemska powolno wyrnia jego rytualn rol od codziennych zaj. Menu w kafejkach oferoway tak wiele moliwoci, e nie dawaem sobie z tym fantem rady. Brak wyboru w kraju Dowayw sprawi, e byem nie` ~` zdolny do podjcia decyzji. W Afryce marzyem nieustannie o wielkim arciu; tu yem kanapkami z szynk. Poniewa cige mnie ostrzegano, e nieuchronnie zostan napadnity, okradziony i pobity na ulicy, staraem si nie mie przy' sobie wicej pienidzy, ni potrzeba na kanapki. Nie powinienem by wic si dziwi, gdy po powrocie do brzczcego pokoju hotelowego zastaem drzwi wyjte z zawiasw. Wyniesiono wszystkie moje rzeczy: bilet lotniczy, paszport, pienidze - nawet resztki afrykaskiej garderoby znikny bez ladu. Dyrekcja twardo nie ponosia odpowiedzialnoci. Moj zachodnioafrykask umiejtno wciekania si i wrzeszczenia podziwiano stosownie do jej poziomu, nie wpyno to jednak na zmian sytuacji. Szybki przegld jedynej nienaruszonej kieszeni uwiadomi mi, e zosta mi wszystkiego jeden funt. A z jednym funtem mona zrobi tylko jedno - poszedem do kawiarni i obywajc si bez kanapek z szynk, zamwiem piwo. Zaczem rozmyla o swoim pooeniu. Waciciel by wielki i wesoy. Wkrtce ustali moj narodowo, zawd, stan cywilny. Pokaza mi dobrze sfatygowan fotografi swojej licznej i bardzo kochanej dzieciarni. Zdradzi mi te, e podczas wojny wiziono go w Walii. Tamtejsze dziewczyny, zarcza wstydliwie, byy bardzo namitne. Wkrtce wszystko mu opowiedziaem. ,~g~ _ ~,~ ,~ n ~; - A zatem - skwitowa z osobliwym romasko-celtyckim akcentem - nie ma pan ani pienidzy, ani biletu, ani dowodu . - j tosamoci. Przytaknem. - Wobec tego poyczam panu dziesi tysicy lirw. Rzuci banknoty na lad. Zamwiem kanapki z szynk. Ogupiay, uznaem t niesamowit szczodro za co rwnie niedorzecznego jak katastrofa, ktra j poprzedzia. Wrzuciem bieg: badania terenowe. Mj dobrodziej zadzwoni do ambasady brytyjskiej, cho ja wzdragaem si przed takim posuniciem, wyobraajc sobie nie koczce si rajdy po Rzymie w pogoni za ostemplowanymi dokumentami, ktre i tak zostan mi wyrwane przez ragazzi, zanim wsid do samolotu. Wszystko zostao uzgodnione. Najpierw musz i na policj i zoy owiadczenie, a nastpnie ambasada postara si dla mnie o repatriacj. Zabrzmiao, jakby mnie chcieli odesa w acuchach. Na posterunku policji zgromadzia si rzesza rozsierdzonych, zrozpaczonych i stroskanych turystw wszystkich narodowoci, ktrzy dowiadczyli, zdaje si, uprzejmoci rzymskiej modziey. Brytyjczycy byli z jakich powodw wyawiani z tumu przez znudzonych i obojtnych policjantw i sadzani w jednym pomieszczeniu z Niemcami. Francuzom przydzielono, co spostrzeglimy z wciekoci, pokj wikszy i chodniejszy. Mczyzna o silnym akcencie z Bradford obwieci, zwracajc si do zebranych: - al mi Beryl. Mojej ony - wskaza skromn matron w tweedowej sukni. - Nie moga wyjecha z kempingu, a oni myleli, e czeka na. okazj. Mczyni podjedali do niej, trbic klaksonami. Musiaa obrzuci jednego typa liwkami. Wszyscy bacznie przygldalimy si kobiecie. - Potem tych dwch gwniarzy podjechao do nas na skuterach, wybili tyln szyb motkiem i wycignli nasze walizki z baganika, jakby nas nie byo w samochodzie. Niemcy domagali si tumacza, sdzc, e ukrywamy przed nimi co wanego. Podjem prb wyjanienia, o co idzie, ale daem spokj, bo bya to najwyraniej grupa z tej czci Tyrolu, gdzie nie uywa si samogosek. Nasycony kanapkami z szynk, znw poczuem si jak w terenie. Poprowadzono mnie wreszcie do pokoju gboko w podziemiach, gdzie odbyem rozmow z policjantem.

- Okradziono pana na stacji kolejowej? - Nie, w hotelu. Odchrzkn i zanotowa. - Co panu zgino? Wyliczyem straty. 204 s~ 205 - Ile byo w gotwce? - Okoo stu funtw. Wyszed, powczc nogami. Pojawi si inny oficer i, bez wyjanie, posadzi na krzele naprzeciwko mnie zakutego w kajdanki, nieprawdopodobnie wochatego mczyzn o dzikim spojrzeniu, po czym wyszed. Mczyzna pochyli si do przodu i wbi we mnie szalony wzrok. Obaj wiedzielimy, e jeli tylko spuszcz go z oczu, skoczy mi do garda. Przyglda mi si. Ja przygldaem si jemu. aden z nas nic nie mwi. Mina wieczno, nim powrci mj policjant i nie zwracajc uwagi na wochatego w kajdanach, wrczy mi moje owiadczenie do podpisania. Wykwintny woski nie by trudny do zrozumienia. Byo wyranie napisane, e ukradziono mi tysic funtw na stacji kolejowej. Uznawszy, e nie takie szwindle mam na sumieniu, radonie podpisaem. Byem gotw przypuci atak na ambasad. Tu znw zastaem grup ogooconych turystw, obsugiwanych przez urzdniczk konsulatu - surow kobiet o zacinitych ustach. Udzielaa wanie nagany bardzo modej i brudnej dziewczynie w wytartych dinsach. - Ju trzeci raz okradziono ci na stacji kolejowej. Nie moemy wci wydawa ci nowych paszportw. Zatelefonuj do rodzicw. Maa rozpustnica pocigna nosem. - To ich nie obchodzi, tak? Urzdniczka zacia usta z efektown dezaprobat. - Kto to by tym razem? - Poznaymy tych chopakw w... Nie pochwalajca takiego zachowania dama przerwaa dziewczynie, machnwszy rk. - Jestem zmuszona zatelefonowa do twoich rodzicw. Prosz zaczeka. Wysza, zostawiajc nas wszystkich z mieszanymi uczuciami: sympatii, zaenowania i zdziwienia. Dziewczyna patrzya na nas wyzywajco. Mczyzna siedzcy z przodu powiedzia co do niej, a ona si rozemiaa. Podeszli do okna i usiedli razem, podczas gdy ja popadem znowu w stan wyczekujcego odrtwienia. W kocu surowa urzdniczka wrcia. - Podejd tutaj. Uzgodniam z twoimi rodzicami, e zaoymy za ciebie pienidze na powrt do Anglii, ale nie mog pozwoli ci tu duej zosta. Jutro wyjedziesz. Zdrtwielimy wszyscy, czujc, e dziewczyna nie jest na tyle potulna, by biernie przyj podobne traktowanie, tymczasem ku naszemu zdumieniu umiechna si sodko. - W porzdku, najdrosza. Ten facio - wskazaa na mczyzn, z ktrym przed chwil rozmawiaa - zaprasza mnie na swj jacht. Wyszli razem zdecydowanym krokiem, przy gorcym, cho bezgonym aplauzie nas wszystkich. Moja sprawa naleaa do bardziej zwyczajnych. Zaatwienie podry trwao nie duej ni pene niesmaku spojrzenie na moje spodnie i pogardliwe wydcie ust. Powziem rodki ostronoci, by dopasowa swoj wersj wydarze do tej, ktra bya w owiadczeniu. I tak, w osiemnacie miesicy po wyjedzie, powrciem do Anglii, majc przy sobie par wytartych spodni, osiem pomazanych i poplamionych zeszytw z notatkami o Afryce Zachodniej, aparat fotograficzny peen piasku i owiadczenie w jzyku woskim. Straciem dwadziecia kilogramw, byem przypieczony na ciemnobrzowo, a moje gaki oczne nabray jaskrawotej barwy. Stanem przed kontrolerem paszportw. - Paszport? - Niestety, skradziono mi paszport - wrczyem mu owiadczenie po wosku. Zmruy oczy. - Ale pan jest Anglikiem? - Jaaa... hmm... Tak. - Zechce pan zoy w tej sprawie owiadczenie? - Naturalnie. - W porzdku. Prosz przej.

To nie mogo by takie atwe. Podejrzewaem zasadzk. Spojrzaem chytrze. - To znaczy, e nie musz krzycze, straszy pana ani da apwki? - Bdzie pan uprzejmy przej. Paradoks, ktry najywiej zajmuje matematykw, to astronauta Einsteina. Po kilkumiesicznej podry odbywanej z 206 ,~ 207 wielk prdkoci w przestrzeni kosmicznej podrnik wraca na Ziemi, by stwierdzi, e upyny cae dziesiciolecia. Antropolog jest dokadnie w odwrotnej sytuacji. Wyjeda, zdawa by si mogo, na niezmiernie dugo do innego wiata, gdzie rozwaa problemy uniwersum i starzeje si znacznie. Po czym wraca i spostrzega, e mino zaledwie kilka miesicy. Zasadzona przez niego od nie staa si jeszcze wielkim drzewem, zdya jedynie wypuci delikatne pdy. Dzieci nie osigny penoletnoci i tylko najblisi przyjaciele zauwayli, e go w ogle nie byo. To wrcz oburzajce, e wiat funkcjonuje bez nas tak dobrze. Pod nieobecno badacza, ktry gdzie daleko podaje w wtpliwo najoczywistsze z prawd, ycie toczy si po staremu. Przyjaciele nadal kolekcjonuj francuskie rondle. Akacja nadal piknie si rozwija. Antropolog powracajcy z terenu nie oczekuje powita nalenych bohaterowi, lecz obojtno niektrych wydaje si przesadna. W godzin po moim powrocie zatelefonowa jeden ze znajomych i powiedzia krtko: - Suchaj, nie wiem, gdzie si podziewae, ale zostawie u mnie sweter, ju chyba ze dwa ata temu. Kiedy przyjdziesz go odebra? Daremnie czuje czowiek, e takie sprawy nie zasuguj na uwag powracajcego wieszcza. Ogarnia ci ponadto uczucie dziwnej obcoci, nie dlatego, e co si zmienio, ale dlatego, e nie patrzysz ju na pewne rzeczy jako na "naturalne" lub "normalne". "By Anglikiem" to taka sama poza co "by Dowayem". Stwierdzasz nagle, e dyskutujesz z przyjacimi o sprawach, ktre zdaj si dla nich wane, z t sam obojtn powag, z jak dyskutowae kwestie zych mocy z twoimi wieniakami. Rezultatem owego braku dopasowania si jest gbokie poczucie braku bezpieczestwa, wzmagane wielk liczb pdzcych biaych ludzi, ktrych si wszdzie spotyka. Wszystko, co ma zwizek z zakupami, wydaje si niewyobraalnie trudne. Widok plek supermarketw, uginajcych si pod superobfitoci produktw spoywczych, wywouje albo obrzydzenie, ktre przyprawia o mdoci, albo rozpaczliw niemono zdecydowania si na cokolwiek. Zdarzao mi si obej trzykrotnie sklep dookoa i wyj z niczym, bo nie potrafiem dokona wyboru, albo kupowaem ogromne iloci najbardziej luksusowych produktw i umieraem ze strachu, e kto mi je odbierze. Po miesicach izolacji uprzejma rozmowa jest czym nadzwyczajnie obciajcym. Dugie milczenie odbierane jest jako wyraz niezadowolenia, natomiast na ulicach ludzie nie najlepiej reaguj na czowieka gono mwicego do samego siebie. Przystosowanie si do zasad wzajemnych kontaktw take przysparza wielu trudnoci. Kiedy pewnego dnia mleczarz zostawi mi przed domem nie zamwione mleko, zareagowaem pogoni za nim z wrzaskiem i wciekoci na zachodnioafrykask mod. Chyba nawet schwyciem go za konierz. Nieszczsny czowiek by cakiem zbity z tropu. Wedle norm zachodnioafrykaskich byem jedynie stanowczy, wedle angielskich - nieokrzesany. Ujrzenie siebie samego w takim wietle moe by poniajcym dowiadczeniem. Niektre drobiazgi sprawiaj czowiekowi ogromn przyjemno. Ja uzaleniem si od ciastek z kremem; przyjaciel nabawi si beznadziejnej namitnoci do truskawek. Bieca woda i wiato elektryczne to po prostu co nadzwyczajnego. Jednoczenie prezentowaem osobliwe maniery. Kopotao mnie wyrzucanie pustych butelek i papierowych toreb w Afryce miay tak warto! Najpikniejsz chwil dnia by poranek - po przebudzeniu rozlewaa si po moim wntrzu ciepa fala

uczucia ulgi, e nie jestem ju w Afryce. Notatki leay nie tknite na biurku; gboka niech, by je choby wzi do rki, trwaa przez wiele miesicy. Jedno z najdziwniejszych dowiadcze psychicznych zostao wywoane pojawieniem si kufra z naczyniami, ktry wyekspediowaem, zdawa by si mogo, bardzo dawno temu. Dokadnie owinem naczynia w tkaniny Dowayw i umieciem w metalowym kufrze, oklejonym nalepkami informujcymi w czterech jzykach, e zawarto atwo si tucze. Zuuldibo by zatrwoony takim skpstwem. Dlaczego nie rozdam ich wszystkich wieniakom? Wiedziano, e jestem rwnie bogaty jak kobieta, ktra naczynia wyrabiaa, wic mgbym sobie kupi wystawny emaliowany komplet z Nigerii. Moje ony z pewnoci nie bd zachwycone, gdy wrcz im wiejskie garnki. 208 - 209 x' Poczuem si nieswojo, zobaczywszy kufer, ktry sta nie-: gdy w mojej chacie, a teraz lea w wilgotnej, zimnej szopie w Londynie. Jego wygld uleg cakowitej zmianie. Gdy go' wysyaem, mia ksztat prostopadocianu, teraz by prawie - ~ okrgy. Wielkie lady butw na wieku wskazyway na czynnik bdcy przyczyn tego cudu. Trzeba byo podway wieko lewarkiem samochodowym. Zawsze to dziwne otrzyma w. przesyk od samego siebie. Rzecz zakrawa na rozdwojenie ~` r jani, zwaszcza kiedy osoba, ktra rzecz wysya, tak gwatownie staje si obca osobie, ktra j otrzymuje. Wszyscy moi przyjaciele, bez wyjtku, podziwiali eleganck prostot na~~,, czy. Jaka szkoda, e zniszczyy si nieco w uyciu! Dlaczego nie kupiem sobie garnkw z importu, ktre przecie nie kosztuj drogo, a tych, ktre s zbyt adne na codzienny uytek, nie oszczdziem? Mio byoby przedstawi moich przyjaci Zuuldibowi i pozwoli im si w tej materii pospiera. Badacz powracajcy z terenu akceptuje oba pogldy, z adnym si nie utosamia. Niemoliwe, rzecz jasna, nie prbowa w takich chwilach bilansowania zyskw i strat. Na pewno wiele si dowiedziaem ~'` o niewiele znaczcych ludziach z Afryki Zachodniej. Zakoczenie bada terenowych to zwykle kwestia umowna, a nie rzeczywisty akt. Mona by spdzi pi nastpnych at w kraju Dowayw, aczkolwiek z coraz mniej istotnymi rezultatami, i nie wyczerpa zakresu prac, majcych na celu "zrozumienie" ludzi tak bardzo odmiennych od nas samych. Ale oglna znajomo rzeczy nigdy nie dorwnuje szczegowej. Od tamtego czasu monografie, tworzce antropologi jako t~, przedmiot, ukazyway mi si w zupenie innym wietle. Potrafiem wyczu, ktre fragmenty pisano umylnie w sposb niejasny, wymijajcy, sztuczny i w ktrym miejscu dane byy ~; i nieprawdziwe lub bahe, czego nie dostrzegaem przed pobytem w terenie. A zatem prace innych antropologw rozumiaem teraz lepiej anieli przedtem. Odniosem te wraenie, e prbujc ogarn sposb, w jaki Dowayowie postrzegali wiat, ~_~` przetestowaem trafno pewnych oglnych modeli interpretacyjnych i modeli symbolizmu kulturowego. Generalnie rzecz biorc, wypady nie najgorzej, co przyjem z duym zadowoleniem. Jeli chodzi o mnie samego, take nastpiy due zmiany. podobnie jak inni badacze pracujcy w terenie, podupadem na zdrowiu. Moja nieokrelona wiara w ostateczne kulturalne i ekonomiczne zbawienie Trzeciego wiata otrzymaa silny cios. Wspln cech powracajcych z terenu badaczy - bdzcych po wasnej kulturze z niezdarnoci wieo przybyego z kosmosu astronauty - jest prosta, bezkrytyczna wdziczno losowi za fakt przynaleenia do spoecznoci Zachodu, za moliwo uczestniczenia w kulturze, ktra wydaje si nagle bardzo wartociowa i wysublimowana. Nie byem wyjtkiem. Ale jest te w pracy terenowej co, co podstpnie naraa czowieka na popadanie w nawyki. Kac etnograficzny nie jest skuteczniejszym sposobem obrzydzenia naogu ni jakikolwiek inny rodzaj kaca. W par tygodni po powrocie zatelefonowaem do przyjaciela, za ktrego

spraw wyjechaem w teren. - Wrcie! - Tak. - Nudno byo? - Tak. - Bardzo chorowae? - Tak. - Przywioze notatki, ktrych nie moesz zrozumie? Zapomniae zada najwaniejsze pytania? - Tak. - Kiedy jedziesz z powrotem? Kiepski art. A jednak w sze miesicy pniej wrciem do kraju Dowayw. 210 .. . ,. Dotychczas w serii ukazay si: Spis treci Dlaczego by nie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Pena gotowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 W gry.....................................................21 Honi soit qui Malinowski. . . . . , . , , . , . . 31 Zaprowadcie mnie do waszego wodza . . . . . . . . . . . . . , 41 '', Czy niebo jest dla ciebie czyste? . . , . . . . . . , , , , , . , , , , , 57 "Kamerunie, kolebko naszych ojcw" . . . . . , . , . , , , , , , 77 ; Dno.......................................... Ex Africa semper quid zego . . . . . . . . . . . . , , . . . . , . . . 130 Obrzdy i urzdy ...............................137 Mokre i suche .................................162 Pierwsze i ostatnie owoce . . . , . . . , . . . . . , . , . , , , , , . , 185 Obcy swj ....................................203

Jan Dugosz KOMIN POKUTMKW Teresa Howka DELICJE CIOTKI DEE Farley Mowat NIE TAKI STRASZNY WILK Farley Mowat ZWARIOWANA DKA Tadeusz Perkitny ORRMY WIAT RAZ JESZCZE Andrzej Wilczkowski KADEMU WEDUG MARZE Robyn Davidson NA ZACHD OD ALICE SPRINGS Alan Rabinowitz JAGUAR Thor Heyerdahl WYPRAWA KON-TIKI Peter Mayle ROK W PROWANSJI Michael Asher PUSTYNNA MIO Marcin Kydryski CHWILA PRZED ZMIERZCHEM Mike Stroud CIENIE NA PUSTKOWIU Jim Lovell, Jeffrey Kluger APOLLO 13. UTRACONY KSIYC John Roskelley OPOWIECI ZE CIANY Redmond O'Hanlon W SERCU BORNEO Farley Mowat WIRUNGA Joe Kane Z NURTEM AMAZONKI SERIA PODRINICZA MARCII`I KYDRYI`ISKI CHWILA PRZED ZMIERZCI~IEM Zapis afrykaskiej podry. Refleksyjna, a zarazem anegdotyczna proza unosi czytelnika niczym ~" rzeki. y ~,~.:~.. Jest taki gest, ktry czsto mona spostrzec w tych stronach:; Gest palcw

jednej doni: spotykaj si, jak patki kwiatu, zwrcone koniuszkami w stron twarzy gestykulujcego. Ten znak mwi: poczekaj, nie spiesz si. Odpr swoje ciao i zapanuj nad` nerwami. Nic nie jest tak wane i nie cierpice zwinki, jak si z pocztku wydaje. Myl, e filozofia tego znaku rodzi si z pikna afrykaskiego krajobrazu. Z urody pustyni i pysznej grzywy dungli. W bezruchu, w obserwacji mijajcego czasu tkwi cz prawdy o Afryce. Bycie jest czsto jedynym zajciem jej mieszkacw. Na kontemplacji swego fachu spdzaj tedy kolejne fazy drogi soca. Trudno mie o to pretensje. Ludzie, ktrzy yj patrzc na czas, na wdrwk piasku, na ogromniejc nad Nilem w porze deszczu ziele, na malachitowy chd oceanu, wydaj si tym ywi. Sprawiaj wraenie szczliwych. SERIA PODRNICZA FARLEY MOWAT WIRUI~GA Biografia Dian Fossey, ktra przez blisko dwadziecia lat czuwaa nad losem goryli grskich, zamieszkujcych zbocza wulkanw w Zairze i Ruandzie. Przygotowywaa si do ostatecznej obrony. W poowie sierpnia napisaa kilka listw do przyjaci, wszystkie w podobnym duchu: "Przedmiotem caej tej rozgrywki s grupy goryli przyzwyczajone do widoku ludzi, wyszkoleni afrykascy pracownicy i siedem umeblowanych chat. Nie mog wyrwa goryli z rk tych, ktrzy chc je przeznaczy dla turystw, za to moi Afrykanie mwi, e odejd, jeli zostan std odesana. Mam teraz kilka duych kanistrw z naft i mnstwo zapaek. Moi pracownicy s przestraszeni - co jest niesprawiedliwe, gdy to bardzo porzdni ludzie - ale mwi, e mi pomog, jeli bd musiaa spali wszystkie siedem chat razem z ich zawartoci. Ta groba jest prawdopodobnie jedynym sposobem na ocalenie wynikw pracy caego mojego ycia". SLRIA PODRNICZA