E

Ece Ayhan ve anarist tersinleme taktii

SREYYYA EVREN

Bu yazda ele almaya alacam apai olarak Melahattelik vurgusunu, Ece Ayhann politik pusulasn anarist etik olarak okuyan, bu erevede Ece Ayhan yazsn1 deerlendiren daha geni bir alma tasavvuru ierisinde bir dm olarak dnebiliriz. Hem sanat hem politika iinde, ya da bu ikisini ayrmadan sylersek devletformuna odakl siyaset kavramlatrmasndan taan daha ufuklu bir politika kavray iinde, modern anarizm tarihinde okca bavurulmu, Patricia Leightenn deyimiyle anarist tersinleme (inversion)2 taktiinin Apailerden Afrikanizme oradan Ece Ayhann apal kars, asi isas veya bir karan (gayr)resm tarih ikonu olan anakkaleli Melahat imgesinin politik (politiko-kltrel) bir alet olarak ilevine uzanan servenine ksaca bakmaya alacam. Bunun iin, detayna girmeyi ilerideki vesilelere brakarak, Ayhan ile
1 Ece Ayhann iirleriyle dzyazlarn birbirinden ayr deerlendiren, iki ayr ve farkl gvde olarak ele alan yaklamdan ayrtm gstermek iin bu ifadeyi, Ece Ayhan yazsn kullanyor, tm Ece Ayhan metinlerinin iie gemi bir gvde, bir yaz olarak okunmas anlayn koruyorum. zellikle Picasso ve evresi ile anarist anti-kolonyalizmi ve Afrikanizmi tartrken anarist tersinleme terimine ska bavurduu u makalesine baklabilir: Leighten, P. (1990) The White Peril and LArt negre: Picasso, Primitivism, and Anticolonialism, The Art Bulletin, cilt 72, No:4, s. 609-630. Ayrca bknz. Leighten, P. (1989) Re-ordering The Universe, Picasso and Anarchism 1897-1914 (Princeton University Press: Princeton)

anarizm arasnda kurduum rabtann belli bal iaretlerini ksaca grnrletirmeye de yeltenmek niyetindeyim. Anarist tersinleme rnekleri olarak Apailik ve Afrikanizmi biraz amay ve Ayhann Melahat kavramlatrmasna balayarak rettii Melahattelikin anlamna bir yorum nermeyi deneyeceim. Anarizmin anarist tersinleme stratejisi anarizm isminin seilmesinden balar. Kropotkin bu ismin anaristlerce seilmesini bir sulamann sahiplenilmesi olarak yorumlar.3 Bir tekiletirmenin tersinlenmesidir iktidara kar giriilen. Anaristlik, tam da bir sulama olduu iin anaristler tarafndan sahiplenilerek yeniden anlamlandrlmtr. te yandan, Melahate kadar ektiim Apailikin tarihine ksaca bakmak bu anarist stretejinin ileyilerine bizi daha fazla yaknlatrabilir. Apailik gnmz Trkiyesinde kendinden memnun semi-pop bir magandalk hali olarak istihza ile kullanlyor. Aslnda bu kullanmn kkenlerinde de bizi 1920lerin, 1930larn Apai danslarna gtren, dahas 1910daki bir olaya aran bir hat var. 8 Ocak 1910da, Parisli ayakkab tamircisi Jean Jacques Liabeuf bir polisi ldrmek ve alt ki3 Bkz. 21. Yzyla Girerken nc Anarist Canlanma, Sreyyya Evren, Varlk, Ekim 1998.

86

iyi yaralamaktan giyotinle lme mahkum edilir. Olay gn Liabeuf, elinde bir silah ve ayakkab tamircilerine zg bir bak ve ivili bileklerle silahlanmtr. Olay zamannda, Liabeuf iin Fransz ve dier dnya basnnda kullanlan Apai szcne, yer yer iddet edimlerine karan alt snftan kanund kiileri tarif etmek iin o yllarda ska bavurulmaktayd. Fransz imgeleminde, bu sokak belallar, efsanevi isimlerinin gnderme yapt Amerikann gneybatsndaki yerli Apai kzlderilileri kadar kontrol edilemez, ehvet dkn ve ilkeldiler. Dolaysyla, Liabeufn servenlerini aktaran gnn New York Times gazetesi, sokak eteleri kuran ve kendi sua dayal altkltrlerini oluturan Apai genliin ahlaken km durumundan Franszlarn duyduklar kaygya balyorlard hikayeyi.4 u notu da araya dmek gerek, Fransada, Jean Graven dergilerinin ban ektii bir grup anarist derginin de katklaryla sanat evreleriyle anarist hareketin rabtalar hayli glyd. Sanat formlarndaki radikallik ve zgrlk form aray sosyal hayat formlarndaki radikallik ve zgrlk form aray ile st ste geiyordu: anarist dergilerde sanatlar yazyor, iziyorlar, akmlar birbirine karyor, Neo-empresyonistlerden Jarrylere Mirbeaulara anarist sanatlar, yazarlar, yeni formlarla yeni deneylere giriiyorlard. Bu sanatla politikann iie getii anarist dergilerden La Guerre sociale, bu tr stereotiplere polisin ahlakn sorgulayarak ve Liabeuf polis basksnn bir kurban olarak lanse ederek kar kyordu. Tutuklanmasnn ardndan La Guerre sociale ve Les Hommes du jour dergileri 1 Temmuzdaki idama dek okurlarnda Liabeufa sempati uyandracak ekilde konuyu ilediler. Anarist yazar Gustave Herve, 10 Ocak 1910 tarihli dergisinde Apai rnei balkl bir yaz yaymlad. Herve yazsnda Liabeufn eylemini daha nce bana gelenlerin intikam olarak yorumlad. Polise ynelik saldrdan drt ay nce, Liabeuf pezevenk olmaktan dolay ay hapis cezasna arptrlmt. Herve, Liabeufn pezevenk olmadn,
4 Bknz. Antliff, M. (2010) Henri Gaudier-Brezeskas Guerre sociale: Art, Anarchism and Anti-Militarism in Paris and London, 1910-1915, Modernism/modernity, cilt 17, No 1, Ocak 2010, s. 140.

tek suunun bir orospuya ak olmak olduunu ne sryor, bu ak anlayamayan polislerin ilikiye ekonomik bir anlam bierek Liabeuf yaraladklarn dile getiriyordu. Herve daha sonra polislere bu nedenle ahlakn Apaileri diyecekti. Liabeuf bu cezann hem kendi onurunu hem de kz arkadann onurunu ayaklar altna aldna hkmetmi ve bu intikam eylemini gerekletirmiti. Herve, Liabeufn eylemlerinin belirli bir gzellie, belirli bir grkeme sahip olduunu sylyordu. Ayrca Liabeuf gibi Apailerin toplumsal ve ekonomik eitsizlik dolaysyla iddete srklendiklerini iddia ediyordu.5 Hkmet hi beklemedi. Herveyi cinayeti tevik etmek ve bir kriminal edimi desteklemekten mahkum etti. 7 Marta gelindiinde, Herve drt ay hapis cezas ve 1000 frank para cezasna arptrlmt bile. Les Hommes du jour dergisinde, bir baka anarist kalem Victor Meric, Liabeuf ve Herveyi savunan Apailerin Tarihi adl makaleyi yaymlad. Meric, Hervenin Liabeuf gibi szde Apailerin enerjilerine ve alnganlklarna duyduu hayranl ve polisin sadece bir baka tr Apai olduu vurgusuna dikkat ekti. Buna gre polis misyonunu ordunun Apaileri ve hukukun Apailerinden ve dahas hkmetin ve ekonominin Apailerinden ald destekle tamamlamt. Dolaysyla Liabeuf ve Herve pltokratik iktidarn kurbanlarydlar ve eylemleri imdi destans direni iaretleri olarak sembolik nem kazanmt. Liabeufn idamna kadar giden srete La Guerre sociale hukuk sisteminin Apailerine kar bir kampanya balatt. Liabeufn dava savunmalarn ve Fransada fahieliin tarihlerini yaymlad. Liabeuf giyotine gnderemezsiniz! diyen zel saylar hazrland. Liabeufn idam edilecei cezaevinin nnde kitlesel protesto ars yapld ve Liabeufn idam kararn tayndaki gzellikten bahsedildi. Bu kampanyalar, Mark Antliffin deyimiyle Liabeufn kriminal eyleminin anaristlerce sylencesel bir dnme uratlmas ile ve eylemle propaganda mertebesine ykseltilmesiyle sonuland. Ece Ayhann da, buradan bakarak sylersek,
5 Antliff, a.g.e. s.140-141.

87

Hervenin Liabeufn motivasyonlarn yorumlamasnda grlen bir dier e de cinsel trelerin politizasyonu ve fahielere uygulanan zulmdr. La Guerre sociale fahielerin kapitalist smrsne aktan cephe ald ve devamnda genel cinsellik eitimini ve prokreasyonu rzaya dayal cinsellikten ayrmaya yarayacak gebelikten korunma yntemlerini gndeme getirdi. Bylece, La Guerre sociale cinsel zgrlk, devlet basks ve anarist isyan temalarn iie geirip eritti ve Liabeufn kiiliinde kompakt bir anlatya evirdi.6

88

anakkaleli Melahat figrn sylencesel bir dnme uratndan sz edilebilir. Ayhann yeniden anlamlandrmasnn ardndan Melahattelik bir utalk kriterine ve bir protest utalk alanna dnr, ift kapl alan bir genelevin ift kapl almas neredeyse bize sistemi rlplak gsteren bir eylemle propaganda deeri kazanr bu dntrme sonucunda. Melahatlik deil Melahattelik dememin tek sebebi bu kavramlatrmann bizzat bir utalk deilse de bir utalk kriteri nermesi deil, ama ayn zamanda veya daha ok Ayhann iktidarn-yerine yapt srarl vurguyu karlayan bir yer olmas Melahatliin. Ve dolaysyla, bir Melahattelikten sz edebilmemiz. 1910a dnelim. Anarist dergiler La Guerre social ve Les Homes du jour devletin sahte ahlakna kar uygun bir cevap olarak niteledikleri Liabeufn eylemini ayn zamanda estetize de ederler. Yukarda da hatrlattmz gibi, Liabeuf (ayn Ayhandaki anakkaleli Melahat gibi) hem hakl hem de ayn zamanda gzeldir.

Bu argman Liabeufn lmnden sonra daha da gelitirildi. 3 Temmuz tarihli derginin kapa tamamen Liabeufe ayrlmt ve son szleri olan ben pezevenk deilim! kapaktan verilmiti. Liabeuf zel saysnn 20.000 kopyas Pariste cretsiz datlmt. Bu anarist dergilerin edebi ve sanatsal avangard iinde karlklar vard ve Picassonun yakn arkada Andre Salmon, eletirmen Leon Werth, yazar Paul Adam ve Migul Almereyda da protestolara katlanlar arasndaydlar. 9 Temmuz sayl dergide anarist yazar Charles Malato, kahraman Liabeuf savunmak iin o gece toplanan sanatlara, yazarlara ve proleterlere vgler dzyordu. Henri Gaudier-Brezeska da gstericilerden biriydi ki sonra Londraya geerek Vortisizm iinde Ezra Pound ile birlikte nemli bir rol alacakt. Gaudier-Brezeskann kendisini daha sonra bizzat bir apaiye dnrken grrz. Salt bir fahieyi sevmekle toplumsal ahlak karsna alm bir Apainin destans iddeti Gaudier-Brezeska zerinde byk etki brakmt. Bir dier Vortisist olan Wyndham Lewis zerinde de Apai imgesinin byk etkisi olmutu. Apai yaam tarz sahiplenilen bir damara dnmt bile. Anarizm tarihinde politikann alan devlet-formunun tesinde tasavvur edildiinden ok erken bir tarihten itibaren anarizmde cinsellie dair tutumlar politik pozisyonunun asal eleri saylagelmi, bu alanda ok youn bir tartma yrmtr. Anarist psikanalist ve bir nevi erken
6 Antliff, age. s.142.

seksolog diyebileceimiz Otto Grossdan yaylan serbest ak yanll ile anarist dnr Gustave Landauerden yaylan cinsellikte form aray yzyl boyunca sren tartmalarda kendini gsteregelmitir. (Landauer ihtiyacmz olan formsuzluk deil bir baka form diyordu. Landauer ayrca devletin ancak baka trl birbirimizle iliki kurmakla yklabilecek bir varlk olduunu sylemesiyle de nldr. Buna gre devlet zaten yklamaz nk o bir ilikiler btndr. Ancak baka tr bir ilikiler btn ile yerinden edilebilir.) Cinsel normativite karsnda ise iki anarist reaksiyon bu tarihe damga vurmutur: biri kapitalist erkek kodlarn Apaice datt varsaylan agresif bir erkeklik vurgusudur (Gaudier-Brezeskann mehur fallik Ezra Poundun ba heykelindeki gibi) ve Apaideki sistemin tekiletirdii kabasabal sahiplenmeye dayanr; dieri ise cinsel kimliklerin eridii, bugn ucu queer anarizmine uzanan, LGBTT hareketlerini iine alan, cinsel kimliklerin snrtanmazlat, her trl normun hie sayld benzersiz bir akkanlk yakalama abasna dayanr (gnmz anarizminde grece daha nde tutulan yaklam bu olmakla beraber anarko-punk erkek tiplemesinde veya isyankar anarist ekolnden bir erkek tiplemesinde grebildiimiz gibi metroseksel burjuva erkeklik modeline Apailikle kar k da tmden terkedilmemitir). Ece Ayhann takipileri Ayhann anarist tersinleme tekniini ne kadar sk kullandn hatrlayacaklardr. Bunlar sylemekle Ece Ayhann aslnda anarist metinleri okuyup onlarn etkisinde anarist bir etik ortaya koyduunu elbette iddia etmiyorum. Anarizm zaten byle almaz: teorinin pratie gre bir dominasyonu yoktur. David Graeberin son kreselleme kart hareketlerdeki anarizmin karakterini izerken bir kez daha belirttii gibi anarizmin ideolojisi formudur: rgtlenme formu, sanat formu, iliki formu, sosyal formu.7 Anarist tersinleme, anarist deneyciliin (sosyal ve sanatsal formlar an7 Bknz. Kreselleme Hareketi, David Graeber, Baka Bir Dnya Mmkn iinde, haz. Sreyyya Evren-Rahmi G. dl, Stdyo mge, 2002, s.106-116.

lamnda) nemli, temel bir stratejisidir.8 Ve de genel olarak ana argmanmn Ayhann Trkiye edebiyatna ve kltrne anarist etiki pusula edinmi bir tazyik, bir mdahale denemesi olduunu, ve deerlerin yeniden deerlendirilmesi fikrine dayandn dnecek olursak anarist Apailik de haliyle tm estetizasyonlar ve politizasyonlaryla Ayhandaki yerini alr, Ayhanca sylersek, almtr. Anarist Apailik, Apai olarak sulananlarn tam da sulanan deerlerinin estetize edilmesi, sahiplenilmesi, yeniden anlamlandrlmas ile ve ona elik eden bir ekilde bir hakaret olarak Apainin yer deitirmesi ile, ahlakn Apaileri denilen sistem kurumlarna (ve sistem katmanlarna) ynlendirilmesiyle sonulanr. Bu tersinleme tekniinin sonucunda, toplumsal katmanlamada en altta konumlananlara yneltilen ahlaki aalamalar bir etik pusula darbesi ile tersine evrilir ve ayn aalamalar artk zincirsiz padiaha, ahlaken en dipte olduklar binbir meselle, anekdotlar, rnekle, kavramla
8 Anarizmin temelde (sosyal, politik, sanatsal, ekonomik, rgtsel) formlar hakknda liberter ve deneyci bir anlay oluuna dair taze bir alma iin bkz. Anarchism and Its Aspirations, Cindy Milstein, AK Press/The Institute for Anarchist Studies, 2010.

89

90

yinelenen iktidar sahiplerine ve iktidara baml, iktidarca dnenlere, iktidar danmanlarna ilitirilir. Artk egemenlerin Apai dedikleri Liabeuf ve anakkaleli Melahat kahraman ve gzel olan, onlar mahkum eden, smren sonunda da haritadan silen sistemin tm yarglar, kurucular ve sahipleri dm, tehlikeli, kontrol edilemez ve irkin olandrlar. Bu tersinlemenin Ayhana bir olas tannn izi istenirse Ayhann 20. yzyln avangard radikalizminden ald youn etkilere balanabilir. Mesela Apollinairelere, Jarrylere. Patricia Leighten, 20. yzyl sanatndaki nl Afrikanizm akmnn tarihilerince (Ayhanca sylersek sarn tarihlerince) es geilen politik ynsemeyi detiinde Birinci Dnya Sava ncesinde, zellikle Pariste grlen anarist avangardizmde bulur kendini. Leightenn Picassonun bu dnemlerde nce Barcelonada sonra Pariste anarist evrelerle nasl ili dl yaad, nasl ayn dergilere izip ayn konular dert edinip ayn kahvelerde buluup ayn mahallelerde oturduklarna dair uzun incelemeleri de bulunuyor. Leighten, Picasso ile birlikte Alfred Jarrynin ve Apollinairein anarist balarn da amlar. Burada konumuzu ilgilendiren ynne bakacak olursak, Afrikanizm dlanan ve smrlen Afrikalnn ilkel deerlerini sahiplenerek sadece Bat toplumsal sistemini deil ama giderek Bat sanat geleneklerini de altst etmeyi hedeflemi bir hareketti. Leighten, tandk bir anarist strateji olan tersinlemenin Afrikanizm iinde kullanlndan bahseder. Fransz kolonyalizminin Afrikallar gemite kalm iyi ve gzel Asil Afrikallar ve bugnk bitik, vahi, ilkel ve smrlerek ancak rehabilite edilebilecek Dejenere Afrikallar olarak blmleyen yapsna bu akmn cevab tam da dejenere denilenlerin zelliklerini kucaklamak olmutur. Afrikanizm, gene Ayhanca sylersek, karan bir tersinlemedir, zenciliin avangardizmle birleerek bir toplum, kltr ve siyaset eletirisine dnmesidir. Etik, anarist siyasette hep merkez bir yer tutmutur, akcas anarizmin tanmlayc fark etie bu vurgudur, Jesse Cohnun hatrlatt gibi, tarihsel anarist hareket politik dnm iin sos-

yalizmin reformist ve Marksist eitlerinden etie ncelikle vurgusuyla ayran bir toplumcu program sunmutur, bu etik u iki maddede toplanr:
1. her, ama her tr tahakkme ve hiyerariye kar ahlaki muhalefet ve 2. amalarla aralarn tutarllna dair zel bir dikkat.9

Anarizmde etiin oynad bu rol gznnde bulundurursak anarist tarihyazmnn da anarist etii yanstan bir kltrel sylem olmas gerektiini ve anarist etii anarist gemie enjekte etmeyi amalayacan sylemeliyiz. Bu enjekte etme ezilenlerin hikayelerini ve onlara direnenleri anlatmakla yetinmez ama dahas piramidal olmayan, indirgemeciliklere direnli, ebeke biimli bir siyaset kavrayndan tm tahakkm ve hiyerari formlarna kar ahlaki muhalefetleri birbirine balar. Dolaysyla politika tm siyasi edimlerin piramidal merkezi saylan siyasi iktidar ele geirmek iin yaplan mcadeleler olarak tanmlanmaz ama onun yerine gndelik hayatn, kltrn, sanatlarn, mcadelelerin tmn ieren daha geni bir politika kavrayna dayanr. Bu haliyle de anarizmin bir tr devlet-kartlna indirgenmesine direnir nk bu indirgemenin kendisi de sonuta devlet-formu odakl bir dnmedir. Ayrca teorinin pratik zerindeki szde tahakkm reddedilir ve yerini teori ve pratikle ayn anda zdeleen bir anarizm kavrayna brakr. Tarihyazmna metodik bir muhalefet gemiin temsilinin gemi zerindeki tahakkmne direnir, devamnda da gemiin kendi adna konuabilecei deneysel gemii anlatma formlar denenir. Bunun mmkn olmad yerde de gemiin temsili, yani tarih, en effaf ekilde yazlr, yani yazan saklanmaz, sarn m karan m dertleri var ortadadr. Ece Ayhann deyimiyle tarih yeniden yeniden yeniden yazlabilir.10 Yeniden, dikkat ekici biimde, bu cmlede kere yineleniyor. Yani aslnda sonsuza dek yeniden yazlabilir demektir bu. Bylece Ayhan kendini tarihin gemiin bir rekonstrksiyonu olduunu savlayan kla9 Cohn, J. (2006) Anarchism and the Crisis of Representation: Hermeneutics, Aesthetics, Politics (Selingsgrove, Susquehanna University Press), s.14. 10 Dipyazlar, Ece Ayhan, Yap Kredi, stanbul 1996, s. 9.

sik tarihilerden de, (ki doru bilimsel yntemle orada bizi bekleyen tarihsel hakikati bulmaktan bahsederler), tarihi gemiin bir konstrksiyonu olarak gren tarihilerden de (doru politik kavramlarla gidildiinde orada bir yerde bizi bekleyen tek hakikatin bulunabileceini varsayarlar) uzaklar ve (Alun Munslowun Tarihin Yapskm11 adyla Trkeye de evrilen kitabndaki ve daha sonraki Narrative and History ve The Nature of History12 gibi kitaplarnda gelitirdii, Hayden White, Ankersmit, Keith Jenkinsleri izlerken netletirdii kavramlatrmay kullanacak olursak) dekonstrktivist tarihiler arasndaki yerini alr (hakikatin srekli yeniden ve yeniden yapld tarihin yeniden ve yeniden yazlabilirlii iklimine bal tarihiler). Tarih sonsuza dek yeniden yeniden yeniden yazlabilir nk orada bizi bekleyen bir tek hakikat yoktur. Her tarih bir tarihtir. Ayhan, gemiteki gereklerden bahsettiinde bunlar etik gereklerdir; belirli bir etik pusulann gerekleri (ben bunu birebir anarist etik olarak grmeyi neriyorum). Nitekim tam da bu yzden Ayhan tarih yeniden yeniden yeniden yazlabilir demekle kalmaz. Tarih yeniden yeniden yeniden yazlmaldr da der.13 Sonsuza dek yeniden yazlabileceini rendiimiz tarihi yeniden yeniden yeniden yazmamz gerektirecek ey ne olabilir? Neden yazmaldr? Byle bir dev nereden gelmektedir? Bu da akca bir etik devdir. Sonsuza dek yazma iinde etik pusulann gerektirdiini yapmalyzdr. Btn haliyle dndmde Ayhan yazsn bu devi ortaya koyan bir byk bnye olarak okuyorum. Ayhann deyimiyle, btnlediimde amacm unu gstermek olacak: Ece Ayhan temelde anarist etiin byk bir kitabn yazmt ve bunu saysz anarist stratejiyi kullanarak yapt. Anarist bir teorinin, tekrar syleyelim, ezbere uygulaycs olarak deil. Avangard sanat ile etik konumlan zerinden anarist tutumu adn koymadan benimseyen bir
11 Tarihin Yapskm, ev. Abdullah Ylmaz, Ayrnt, stanbul 2000. 12 Narrative and History, Alun Munslow, Palgrave Macmillan, New York 2007; The Nature of History, Alun Munslow, Palgrave Macmillan, New York 2010. 13 Ayhan, a.g.e., s.11.

sanat-yazar olarak. Ece Ayhan yazsn Trkiye edebiyat iin biricik klan, Trkiye edebiyatnda olabildiince gl karlk bulmas arzusunu bizde uyandran yan da budur: btn kltre bir etki yapar bu yaz ve bu zgrlk (liberter) veya isterseniz anarizan veya anarist deyin, bir klavuz etkidir. Bunu sylemekteki maksat, Ece Ayhandaki anarizmin altn izerek bir listeye yazdrma ilemi gerekletirmek, bir adam saflarmza tarihten de olsa katmak, edebiyatmzn belli bal bir figrn anarist emsiye altna ekerek anarizmin gcn szde bytmek kukusuz deil. Yine, Munslowlarn ve dier dekonstruktivist tarihilerin dedii gibi, her tarihyazm bir edimdir, politik bir edimdir, ve de etik bir edimdir. Ece Ayhann her tarihyazmna girimesi gibi, bizim bir Ece Ayhan tarihi yazmaya girimemiz de politik bir edimdir, etik bir edimdir. Ben burada politik etii anarist prensipler iinden belirlemekle Ece Ayhann edimine kendiliinden eklemlenen bir ie giritiim varsaymndan hareket ediyorum. Btn bu abalarn bir apai olarak Melahate gemek, iktidarnyerine kar bir baka yerler rejimi aramak olduu da sanrm sylenebilir.

91