KLAUS MANN

MEFISTO
Tytu o ry gina u MEP HISTO

Przeoya Jadwiga Dmochowska

(ji14)

SPIS RZECZY

I II III IV V VI VII IX X

Hamburski Teatr Artystyczny.....................................................................20 Lekcja taca.................................................................................................42 Knorke.........................................................................................................58 Barbara........................................................................................................78 Maonek...................................................................................................101 Na to po prostu nie ma sw.....................................................................130 Pakt z diabem...........................................................................................160 W wielu miastach......................................................................................207 Groba.......................................................................................................231

VIII Po trupach..................................................................................................186

Posowie..............................................................................................................275

-2-

A rt y s t c e d ra ma t y c zn e j Te re s i e G i e hse po w i c am

-3-

Przebaczam aktorowi wszystkie bdy czowieka. Nie przebaczam czowiekowi adnego bdu aktora
Goethe Wilhelm Meister

PRELUDIUM
1936

W jednym z orodkw przemysowych Niemiec zachodnich skazano podobno ponad omiuset robotnikw, wszystkich na dugoletnie wizienie i to w wyniku jednego tylko procesu. Zgodnie z moimi informacjami robotnikw tych byo nie wicej ni piciuset; natomiast stu innych wcale nawet nie sdzono, tylko zgadzono potajemnie ze wzgldu na ich przekonania. Czy pace s naprawd tak strasznie niskie? Ndzne. W dodatku stale je obniaj, a ceny rosn. Dekoracja gmachu Opery na dzisiejszy wieczr kosztowaa jakoby szedziesit tysicy marek. Do tego dochodzi jeszcze co najmniej czterdzieci tysicy marek innych kosztw, nie liczc strat porednich, jakie ponis skarb pastwa, w zwizku bowiem z przygotowaniami do balu gmach Opery by przez pi dni zamknity. Maa uroczysto urodzinowa. A wstrt, bierze, e trzeba bra udzia w tej komedii. Dwaj modzi dyplomaci cudzoziemscy skonili si z najuprzejmiejszym umiechem przed oficerem w galowym mundurze, ktry rzuci im nieufne spojrzenie zza monokla. Caa generalicja si tu zebraa podjli rozmow po chwili, kiedy ju byli pewni, e galowy mundur oddali si dostatecznie. Ale wszyscy s entuzjastami sprawy pokoju doda zoliwie drugi. Jak dugo to jeszcze potrwa? zapyta pierwszy z wesoym umiechem,

-4-

kaniajc si malekiej i uroczej damie z poselstwa japoskiego, ktra wkraczaa na sal; wsparta ramieniem olbrzymiego oficera marynarki. Musimy by na wszystko przygotowani. Urzdnik Ministerstwa Spraw Zagranicznych przyczy si do dwch modych attachs poselstw cudzoziemskich. Obaj zaczli od razu chwali wystawn i pikn dekoracj sal. Tak, pan prezes ministrw lubuje si w tych rzeczach odrzek z pewnym zakopotaniem urzdnik Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Ale wszystko jest w najlepszym gucie zapewnili go obaj modzi dyplomaci niemal rwnoczenie. Oczywicie potwierdzi z przymusem przedstawiciel Wilhelmstrasse. Tak wspaniaej imprezy towarzyskiej nie mona sobie wyobrazi nigdzie poza Berlinem doda jeden z cudzoziemcw. Urzdnik Ministerstwa Spraw Zagranicznych zawaha si sekund, zanim zdecydowa si na uprzejmy umiech. Nastpia krtka przerwa w rozmowie. Trzej panowie rozgldali si dokoa i przysuchiwali balowej wrzawie. Imponujce szepn w kocu jeden z cudzoziemcw, tym razem bez przymieszki sarkazmu, niemal zalkniony, pod wraeniem przytaczajcego przepychu, jaki go otacza. Powietrze przesycone wiatem i zapachem perfum mienio si tak silnie, e razio oczy. Mruy je przed tym migotliwym blaskiem z szacunkiem, ale zarazem nieufnie. Gdzie ja si waciwie znalazem? myla w modzian rodem z jednego z pastw skandynawskich. Miejsce to jest niewtpliwie bardzo pikne i efektownie urzdzone, ale rwnoczenie przejmuje groz. Ci wystrojeni ludzie okazuj wesoo, ktra nie wzbudza zbyt wielkiego zaufania. Poruszaj si jak marionetki, tak dziwnie podryguj, tacy s sztywni. W renicach ich co si czai, nie patrzy im dobrze z oczu, jest w nich rwnie duo okruciestwa jak lku. U nas w kraju ludzie spogldaj inaczej, z wiksz yczliwoci i swobod. miej si te inaczej, tam u nas na Pnocy. Tutaj w miechu brzmi zarazem szyderstwo i rozpacz; jest w nim co bezczelnego, wyzywajcego, a przy tym jaka beznadziejno, przeraliwy smutek. Tak nie mieje si nikt, kto si dobrze czuje we wasnej skrze. Tak si nie miej mczyni i kobiety, ktrzy wiod uczciwe, stateczne ycie... Wielki bal z okazji czterdziestych trzecich urodzin prezesa Rady Ministrw
-5-

odbywa si we wszystkich salach i pomieszczeniach gmachu Opery. Strojny tum porusza si po obszernych foyers, korytarzach i przedsionkach. Korki szampana strzelay w loach, ktrych wycieane porcze ozdobione byy kosztownymi draperiami; taczono na widowni, skd usunito rzdy krzese. Orkiestra umieszczona na uprztnitej scenie bya tak liczna, jak gdyby miaa wykona co najmniej symfoni Ryszarda Straussa. Graa jednake w zuchwaym bezadzie na przemian marsze wojskowe i utwory jazzowe. Wprawdzie jazz ze wzgldu na swoj murzysk nieprzystojno by na terenie Rzeszy zakazany, jednak wysoki dygnitarz nie mg si bez niego obej w dniu swego wita. Zgromadzili si tu wszyscy, kto tylko odgrywa jak rol w kraju, nie brakowao nikogo, z wyjtkiem samego dyktatora (kaza si usprawiedliwi silnym blem garda i wyczerpaniem nerwowym), a take kilku wybitnych czonkw partii gminnego pochodzenia tych nie zaproszono. Natomiast zauwaono wrd obecnych kilku czonkw rodziny cesarskiej, wielu ksit panujcych i prawie ca arystokracj, generalicj Wehrmachtu w komplecie, wielu wpywowych przedstawicieli finansjery i cikiego przemysu, rnych czonkw korpusu dyplomatycznego, przewanie reprezentujcych mniejsze lub te bardzo odlege kraje, kilku ministrw, kilku wybitnych aktorw wyrana sabo jubilata do teatru bya powszechnie znana a nawet jednego literata o wygldzie wielce dekoracyjnym, cieszcego si ponadto osobist przyjani dyktatora. Rozesano ponad dwa tysice zaprosze, w tym okoo tysica honorowych kart wstpu, upowaniajcych do bezpatnego uczestniczenia w zabawie. Odbiorcy pozostaych tysica zaprosze musieli zapaci po pidziesit marek od osoby: w ten sposb zwrci si cz olbrzymich wydatkw. Reszta spadnie na tych podatnikw, ktrzy nie nale do najbliszego otoczenia premiera, a wic do elity nowego towarzystwa niemieckiego. Czy to nie pikna uroczysto? mwia korpulentna maonka jednego z fabrykantw broni z Nadrenii do ony poudniowoamerykaskiego dyplomaty. Bawi si po prostu znakomicie! Jestem w wietnym humorze i pragnabym, eby wszyscy ludzie w Niemczech i na caym wiecie cieszyli si rwnie wietnym humorem! ona poudniowoamerykaskiego dyplomaty, ktra mao rozumiaa po niemiecku i ktr ta zabawa nudzia, umiechna si do kwano. Wesoa maonka fabrykanta, zawiedziona takim brakiem entuzjazmu, postanowia ruszy w dalsz drog.
-6-

 Przepraszam drog pani powiedziaa z dystynkcj, zgarniajc poyskujcy tren. Musz przywita moj star przyjacik z Kolonii, matk naszego intendenta Teatru Pastwowego, wie pani, wielkiego Hendrika Hfgena. Tu Amerykanka otworzya po raz pierwszy usta i zapytaa: Who is Henrik Hopfgen? Na co ona fabrykanta wykrzykna pgosem: Jak to?! Pani nie zna Hfgena? Hfgen, droga pani, nie Hopfgen! I H e n d r i k , nie Henrik on przywizuje wielk wag do tej literki. To mwic popieszya, powita dostojn matron, ktra Wsparta na ramieniu znanego literata i przyjaciela fhrera z godnoci kroczya przez sal. Kochana pani Bello! Nie widziaymy si od wiekw! Jake si pani miewa, najmilsza? Czy tskni pani czasem za nasz Koloni? Chocia zajmuje pani tutaj tak wietn pozycj! A jak si miewa panna Josy, to kochane dziecko? Ale przede wszystkim: co porabia Hendrik pani sawny syn! Mj Boe, jake on wysoko zaszed! Przecie on prawie tyle znaczy co minister! Tak, tak, najdrosza pani Bello, wszyscy w Kolonii tsknimy za pani i jej czarujcymi dziemi! Prawd powiedziawszy, ona milionera nie troszczya si ani troch o pani Bell Hfgen wwczas, kiedy ta mieszkaa jeszcze w Kolonii i zanim syn jej zrobi wielk karier. Damy znay si tylko przelotnie i pani Bella nigdy nie bywaa zapraszana do willi fabrykanta. Teraz wszake wesoa i pena humoru milionerka po prostu nie chciaa wypuci ze swej doni rki tej kobiety, ktrej syna zaliczono do najbliszych przyjaci prezesa Rady Ministrw. Pani Bella umiechaa si askawie. Ubrana bya skromnie, ale nie bez pewnej subtelnej kokieterii: na jej czarnej, w mikkich fadach spywajcej jedwabnej toalecie janiaa biaa orchidea. Siwe, gadko zaczesane wosy tworzyy ciekawy kontrast z do jeszcze mod, starannie, lecz dyskretnie uszminkowan twarz. Due, zielonkawo-bkitne oczy patrzyy z powcigliw, uwan yczliwoci na rozszczebiotan pani, ktra cudown koli, dugie kolczyki, parysk toalet i cay olniewajcy blask swej postaci zawdziczaa gorczkowym przygotowaniom Niemiec do wojny. Dzikuj, miewamy si wszyscy doskonale odrzeka pani Hfgen z nie pozbawion dumy skromnoci. Josy zarczya si z modym hrabi Donnersbergiem. Hendrik jest troch przepracowany, ma szalenie duo roboty... atwo to sobie wyobrazi odrzeka ona przemysowca z szacunkiem.

-7-

 Pozwoli pani, e jej przedstawi naszego przyjaciela Cezara von Mucka? rzeka pani Bella. Literat skoni si nisko nad strojn w piercienie rk bogatej pani, ktra od razu zacza dalej papla: Jakie to interesujce spotkanie! Doprawdy, ciesz si, zaraz pana poznaam z fotografii. Podziwiaam w Kolonii paski dramat Tannenberg, bardzo dobrze wystawiony. Nie s to, oczywicie, te niedocige kreacje jak u was w Berlinie, ale naprawd cakiem przyzwoity spektakl, niewtpliwie zasuguje na uznanie. A pan odby tymczasem tak wspaniay woja, cay wiat mwi o paskich dziennikach z podry, musz si o nie jak najprdzej postara. Widziaem na obczynie duo rzeczy piknych i duo rzeczy brzydkich odrzek literat z prostot. Zjedziem jednake wszystkie te kraje nie tylko jako obserwator, nie tylko jako konsument, ale jako dziaacz, jako propagator i mam wraenie, e udao mi si zdoby tam, za granic, nowych przyjaci dla naszych nowych Niemiec. Stalowobkitnymi oczyma, ktrych przenikliw i pomienn czysto sawiono w licznych felietonach, taksowa fenomenaln biuteri cry Nadrenii. Mgbym zamieszka u niej podczas nastpnej bytnoci w Kolonii, kiedy bd tam mia odczyt albo premier myla, gono za powiedzia: Nasza prostolinijna mentalno nie jest w stanie poj, ile kamstw kry o naszym pastwie tam, po wiecie, jak nas le rozumiej, jak zoliwie faszuj prawd. Natura tak uksztatowaa jego twarz, e kady reporter porwnywa j do rzeby w drzewie: czoo poorane bruzdami, stalowe oczy pod powymi brwiami, zacite usta. Mwi z lekka saksoskim akcentem. ona fabrykanta broni bya pod silnym wraeniem zarwno jego powierzchownoci, jak szlachetnej mowy. Spojrzaa na niego z uwielbieniem: Ach, jeeli pan kiedy przyjedzie do Kolonii, musi nas pan koniecznie odwiedzi! Radca stanu Cezar von Muck, prezes Akademii Literatury i autor granego na wszystkich scenach dramatu Tannenberg, skoni si z rycersk godnoci. Bdzie to dla mnie prawdziwym szczciem, askawa pani. To mwic przyoy nawet rk do serca. ona przemysowca bya nim zachwycona.

-8-

 Jaka to bdzie uczta duchowa mc sucha pana przez cay wieczr, panie radco! powiedziaa gono. Ile pan musia przey! Czy si nie myl, e by pan kiedy intendentem Teatru Pastwowego? Pytanie to wydao si nietaktowne zarwno dystyngowanej pani Belli, jak autorowi tragedii Tannenberg. Von Muck odpowiedzia do szorstko: Tak jest. Milionerka z Kolonii nie wyczua tego. Co gorsza, perorowaa z cakowicie niewaciwym szelmowskim umiechem. A czy nie jest pan odrobin zazdrosny o naszego Hendrika, swego nastpc, panie radco? Do tego jeszcze pogrozia mu palcem. Pani Bella nie wiedziaa, gdzie oczy podzia. Cezar von Muck wszake dowid, e jest czowiekiem wiatowym, o umyle wyszym, zdolnym do wspaniaomylnoci. Przez jego rzebione rysy przemkn umiech, ktry zrazu wydawa si nieco gorzki, stopniowo jednak agodnia, nabiera dobroci i wyraa gbok mdro. Z chci, ze szczer chci odstpiem to cikie brzemi memu przyjacielowi; nikt nie jest bardziej powoany do dwigania go ni Hfgen. Mwi drcym gosem, do gbi wzruszony wasn wielkodusznoci i wzniosoci uczu. Pani Bella, matka intendenta, suchaa z przejciem, a towarzyszk ycia krla armat tak poruszya szlachetna i godna postawa synnego dramatopisarza, e bya bliska paczu. Opanowaa si jednak dzielnie, pokna zy, otara ukradkiem oczy jedwabn chusteczk i z widocznym wysikiem przemoga uroczysty nastrj. Zwyciya w niej waciwa mieszkacom Nadrenii pogoda; rozpromienia si znw i zapytaa radonie: Jakie wspaniae przyjcie, prawda?! Przyjcie byo istotnie wspaniae, nie mogo by co do tego adnych wtpliwoci. Jak wszystko lnio, pachniao, szumiao! Trudno byo stwierdzi, co rozsiewa silniejszy blask: klejnoty czy gwiazdy orderw. Rozrzutne wiato yrandoli igrao i taczyo na obnaonych biaych plecach i piknym makijau pa, na tustych karkach, wykrochmalonych gorsach albo wygalonowanych mundurach otyych panw; na spoconych twarzach lokai krccych si dokoa z chodzcymi napojami. Pachniay kwiaty piknie dekorujce cay gmach; pachniay paryskie perfumy uywane przez niemieckie kobiety; pachniay cygara przemysowcw i
-9-

wypomadowane wosy smukych modziecw w obcisych, podkrelajcych urod mundurach esesmanw; pachnieli ksita i ksiniczki, szefowie gestapo, mistrzowie felietonu, gwiazdy filmowe, profesorowie uniwersytetu wykadajcy nauk o rasach albo wiedz wojskow, a take nieliczni bankierzy ydowscy, ktrych fortuna i stosunki midzynarodowe byy tak potne, e dopuszczono ich nawet na t elitarn zabaw. Rozsiewano opary sztucznych pachnide, jakby chcc zatuszowa inn wo mdo i sodkawo cuchncej krwi; bya to wprawdzie mia wo, cay kraj by ni przepojony, ale w tak wytwornym otoczeniu i w obecnoci dyplomatw cudzoziemskich wstydzono si jej troch. Niesychane! powiedzia pewien wyszy oficer Reichswehry do drugiego. Na co sobie ten grubas pozwala! Pki to wszystko tolerujemy odrzek w drugi. Obaj zrobili przyjemny wyraz twarzy, gdy wanie ich fotografowano. Suknia Lotty kosztowaa podobno trzy tysice marek opowiadaa artystka filmowa ksiciu Hohenzollern, z ktrym taczya. Lotta bya to lubna maonka wszechpotnego, wielokrotnie utytuowanego, ktry kaza obchodzi swoje czterdzieste trzecie urodziny niczym krlewicz z bajki. Lotta bya prowincjonaln aktork i uchodzia za prawdziwie niemiecka kobiet, skromn, o zotym sercu. W dniu swego lubu krlewicz z bajki kaza straci dwch proletariuszy. Potomek Hohenzollernw odrzek: Moja rodzina nigdy nie pochwalaa takich zbytkw. Mwic nawiasem, kiedy dostojna para wreszcie si pojawi? Widocznie chodzi o to, eby niecierpliwo z jak j oczekujemy, doprowadzi do zenitu! Lotka to potrafi zauwaya rzeczowo dawna koleanka nowego wzoru dla niemieckich kobiet. Niewtpliwie, wspaniaa uroczysto: wszyscy obecni zdawali si ni w najwyszym stopniu rozkoszowa, zarwno ci, ktrzy otrzymali honorowe karty wstpu, jak i ci, ktrzy musieli zapaci pidziesit marek za prawo uczestnictwa. Ludzie taczyli, paplali, flirtowali; podziwiali samych siebie, pozostaych goci, ale najbardziej potg mogc sobie pozwoli na tak wspaniae imprezy. W loach i korytarzach Opery, przy kuszcych bufetach toczyy si oywione rozmowy. Wymieniano uwagi o toaletach pa, dyskutowano nad sum majtku panw, nad fantami, ktrymi moga obdarzy przeznaczona na dobroczynny cel tombola: jako najbardziej wartociowy obiekt wymieniano brylantow swastyk. Klejnot bardzo
- 10 -

adny i kosztowny, mona go nosi jako broszk albo jako wisiorek przy naszyjniku. Wtajemniczeni twierdzili, e bd take bardzo zabawne nagrody pocieszenia, na przykad: wierne naladownictwo czogw i karabinw maszynowych z marcepanu, owej specjalnoci Lubeki. Niektre rozbawione panie twierdziy, e wolayby wygra narzdzie miercionone sporzdzone z tak sodkiego surowca ni ow kosztown swastyk. miano si gono i serdecznie. Przytumionym gosem wymieniano komentarze o politycznych kulisach dzisiejszej uroczystoci. Zwracao uwag, e dyktator odmwi udziau, a wiele wanych osobistoci z NSDAP nie zostao zaproszonych, natomiast nader licznie stawili si przedstawiciele arystokracji. W zwizku z tym chodziy pene niedomwie suchy, ktre podawano dalej szeptem. Powtarzano sobie take pogoski o zym stanie zdrowia dyktatora; komentowano je cicho i namitnie zarwno w koach przedstawicieli prasy zagranicznej i dyplomatw, jak wrd panw z Reichswehry i cikiego przemysu. Zdaje si, e to jednak rak informowa paryskiego koleg pewien angielski dziennikarz zza osaniajcej usta chusteczki. le trafi. Francuz, do ktrego si zwrci, nazwiskiem Pierre Larue, o wygldzie uomnego, zoliwego kara, wielbi bohaterstwo i piknie umundurowanych chopcw nowych Niemiec. Zreszt nie by to dziennikarz, tylko czowiek bogaty, autor plotkarskich ksiek o yciu towarzyskim, literackim i politycznym stolic europejskich; treci jego ycia byo kolekcjonowanie znajomoci z wybitnymi i sawnymi osobistociami. Ten zarwno groteskowy jak podejrzany koboldzik o spiczastej twarzyczce i jkliwym falsecie, przypominajcym gos chorowitej starszej pani, pogardza demokracj swojej ojczyzny i owiadcza kademu, kto go chcia sucha, e uwaa Clmenceau za ajdaka, a Brianda za idiot, natomiast kady wyszy urzdnik gestapo by dla niego pbogiem, gra za rzdu nowych Niemiec kompletem nieskazitelnych bstw. C to za niegodziwe plotki pan szerzy! Pierre Larue spojrza na Anglika z grob w oku; gos jego szeleci jak opade, zesche licie. Fhrer cieszy si najlepszym zdrowiem. Jest tylko troch zazibiony. Ten may potworek zdolny by pj i zadenuncjowa. Korespondent angielski, zaniepokojony, nerwowo usiowa si usprawiedliwi: Napomkn mi co o tym w zaufaniu jeden z kolegw, Woch... Lecz wty wielbiciel penych tyzny mundurw przerwa mu surowo w p sowa:
- 11 -

 Do tego, mj panie! Nie chc wicej o tym sysze! To nieodpowiedzialna gadanina! Przepraszam doda ju troch agodniej. Musz zoy uszanowanie eks-krlowi Bugarii. Rozmawia z nim ksina heska Miaem zaszczyt pozna jej wysoko na dworze jej ojca w Rzymie. I oddali si z popiechem, zoywszy na piersiach blade spiczaste rczki, w postawie i z wyrazem twarzy labusia-intryganta. Anglik mrukn za nim: Przeklty snob! Na sali nastpio poruszenie, rozleg si wyrany szmer: wszed minister propagandy. Nie spodziewano si go dzi wieczr, powszechnie byy znane napite stosunki panujce midzy nim a tustym solenizantem, ktry wci jeszcze kaza na siebie czeka; jego przybycie miao by clou wieczoru. Minister propagandy, wadajcy yciem intelektualnym wielomilionowego narodu, kutyka wrd wietnego tumu, ktry chyli przed nim gowy. Lodowaty powiew zdawa si cign za nim. Rzekby, e jakie zoliwe, niebezpieczne, samotne i okrutne bstwo zstpio w ten pospolity tum dnych uciech, tchrzliwych i ndznych miertelnikw. Przez par sekund cae towarzystwo byo jakby sparaliowane strachem. Taczce pary zastygy we wdzicznych pozach, utkwiwszy niemiay wzrok zarazem z pokor i nienawici w budzcym lk karle. On za usiowa szarmanckim umiechem, rozszerzajcym od ucha do ucha wskie, zacinite usta, zagodzi wraenie grozy, ktre od niego promieniowao; stara si oczarowa ludzi, zjedna ich sobie, a gboko osadzonym, przebiegym oczom nada przyjazny wyraz. Ruchem penym gracji cignc za sob wykrzywion nog, spieszy zwinnie przez sal i pokazywa temu towarzystwu zoonemu z dwch tysicy niewolnikw, poplecznikw, oszustw, oszukanych i gupcw swj profil drapienika. Z obudnym umiechem mija grupy milionerw, posw, dowdcw dywizji i gwiazd filmowych. Zatrzyma si dopiero przed intendentem teatru Hendrikiem Hfgenem, radc stanu i senatorem. Jeszcze jedna sensacja! Intendent Hfgen nalea do zdecydowanych faworytw premiera i szefa lotnictwa, ktry przeforsowa jego nominacj na naczelnego kierownika Teatru Pastwowego wbrew woli ministra propagandy. Po dugiej i gwatownej walce minister by zmuszony powici swego protegowanego, dramatopisarza Cezara von Mucka, i wyprawi go w dalek podr. Teraz wszake demonstracyjnie zaszczyci ulubieca swego wroga uprzejmym powitaniem i rozmow. Czy przebiegy mistrz propagandy chcia w ten sposb oznajmi elicie midzynarodowego towarzystwa, e na szczytach reimu
- 12 -

niemieckiego nie ma nawet cienia nieporozumie ani intryg i e istniejca rzekomo rywalizacja pomidzy nim, szefem reklamy, a generaem lotnictwa jest tylko wrog plotk? A moe Hendrik Hfgen jedna z postaci, o ktrych najwicej mwiono w miecie by z natury tak przebiegy, e potrafi utrzyma rwnie zaye stosunki z ministrem propagandy jak z szefem lotnictwa i premierem? Czyby wygrywajc jednego potentata przeciwko drugiemu osign to, e go obaj wielcy rywale protegowali? Jego legendarna zrczno pozwalaa na wysnuwanie podobnych wnioskw... Wszystko to byo niesychanie ciekawe! Pierre Larue pozostawi eks-krla Bugarii swoim losom i podrepta przez sal ciekawo gnaa go jak pirko unoszone wiatrem by si temu sensacyjnemu spotkaniu przyjrze zupenie z bliska. Stalowe oczy Cezara von Mucka zmruyy si podejrzliwie, milionerka z Kolonii a jkna z rozkoszy, e jest wiadkiem tak wymienitej sceny; za pani Bella Hfgen, matka wielkiego czowieka, umiechaa si askawie i zachcajco do wszystkich, ktrzy stali blisko niej, jak gdyby chciaa im powiedzie: Mj Hendrik jest wielki, a ja jestem jego dystyngowan matk. Mimo to nie naley pada przed nami na kolana. Zarwno on jak ja jestemy tylko ludmi z krwi i koci, chocia zostalimy tak wyrnieni. Jak si pan miewa, mj drogi Hfgen? zapyta minister propagandy umiechajc si mile do intendenta. Intendent umiechn si take, ale powcigliwie, z godnoci niemal bolesn: Dzikuj, panie ministrze! Mwi cicho, nieco piewnie, silnie przy tym akcentujc sowa. Minister wci jeszcze nie wypuszcza jego rki. Czy wolno zapyta, jak zdrowie maonki pana ministra? powiedzia intendent. Jego dostojny rozmwca zrobi wreszcie powan min. Jest dzi troch niedysponowana. To mwic uwolni do senatora i radcy stanu. Hendrik wyrazi ubolewanie: Jake mi przykro. Wiedzia oczywicie wiadome to byo wszystkim na sali e on ministra propagandy zera doszcztnie zazdro o maonk premiera. Poniewa dyktator pozosta w stanie bezennym, ona szefa reklamy bya pierwsz dam w
- 13 -

pastwie i penia swoje przez Boga naoone obowizki z godnoci i dostojestwem; nawet jej miertelny wrg nie mg temu zaprzeczy. A nagle zjawia si ta Lotta Lindenthal, przecitna aktorka, nawet ju niemoda, i skonia rozkochanego w przepychu grubasa, by j polubi. ona ministra propagandy cierpiaa nie do opisania mki. Zaprzeczano jej praw do rangi pierwszej damy! Inna przepychaa si naprzd! Ta komediantka staa si przedmiotem takich hodw, jak gdyby zmartwychwstaa krlowa Luiza! Ilekro urzdzano jak imprez ku czci Lotty, pani ministrowa irytowaa si tak strasznie, e dostawaa migreny. Tego wieczora rwnie nie wstaa z ka. Nie wtpi, e maonka pana ministra zabawiaby si tu znakomicie. Hfgen zachowywa wci min uroczyst. W sowach jego nie mona byo si dopatrzy ani cienia ironii. Jestem niepocieszony, e fhrer nie mg przyj zaproszenia. Ambasadorom angielskiemu i francuskiemu take co stano na przeszkodzie. Przez samo stwierdzenie tych faktw, cho to uczyni w jak najagodniejszym tonie, dopuci si zdrady wobec swego prawdziwego przyjaciela i dobroczycy, premiera, ku uciesze zazdrosnego ministra propagandy. Chcia sobie jednak na wszelki wypadek zachowa w rezerwie tego potworka. Przebiegy kuternoga zapyta tonem poufnym, z pewn ironi: A jaki dzi nastrj? Intendent Teatru Pastwowego odrzek powcigliwie: Sdz., e si dobrze bawi. Obaj dostojnicy prowadzili rozmow pgosem; dokoa nich bowiem toczyli si ciekawi, zbliyo si kilku fotografw. ona fabrykanta armat szepna wanie do monsieur Larue, ktry w zachwycie zaciera na piersiach kociste rczki: Nasz intendent i nasz minister, czy to nie zachwycajca para? Obaj tacy wspaniali! Obaj tacy pikni! Przycisna sw strojn posta o bujnych ksztatach do uomnej cielesnej powoki zoliwego kara. Subtelny galijski wielbiciel germaskiego heroizmu, dziarskich chopcw i wietnych arystokratycznych nazwisk czu obaw przed dyszc bliskoci takiej masy kobiecego ciaa. Usiowa si nieco odsun, wierkajc przy tym: Cudowne! Czarujce! Nieporwnane! Nasz Hfgen to mczyzna w caym znaczeniu tego sowa, powiadam panu!
- 14 -

Geniusz, nie znajdzie si takiego ani w Paryu, ani w Hollywood! I taki prawdziwie niemiecki, taki prawy, prosty i uczciwy! Znaam go przecie, kiedy by jeszcze tyci! I wycignit rk wskazywaa, jaki by Hendrik, kiedy to ona, milionerka, konsekwentnie ignorowaa jego matk na imprezach dobroczynnych w Kolonii. Przeliczny chopiec! dodaa jeszcze i oczy jej przybray wyraz tak zmysowy, e Larue uciek zdjty panicznym strachem. Hendrik Hfgen mg uchodzi za mczyzn okoo pidziesitki, skoczy jednak zaledwie trzydzieci dziewi lat by niebywale mody na tak wysokie stanowisko. Na jego wyblakej twarzy malowa si w kamienny spokj, do jakiego potrafi si zmusi bardzo nerwowi i bardzo prni ludzie, kiedy wiedz, e obserwuje ich wiele oczu. Wygolona czaszka miaa ksztat szlachetny. W nalanej szarobiaej twarzy zwraca uwag bolesny grymas przebiegajcy od wysoko podniesionych powych brwi a do zapadnitych skroni. Uderzaa poza tym charakterystyczna budowa mocno zarysowanej dolnej szczki; e za gow nosi dumnie wzniesion, wic wytworna i pikna linia czca ucho z podbrdkiem zaznaczaa si miao i wadczo. Do szerokich, bladych warg przylgn zastygy, enigmatyczny umiech, zarazem szyderczy i jakby proszcy o lito. Za duymi, lnicymi jak lustra szkami okularw oczy byy tylko chwilami widoczne i tylko chwilami dziaay na patrzcego: wwczas dostrzegao si z pewnym lkiem, e pomimo caej pozornej mikkoci byy zimne jak ld, a pomimo spojrzenia penego melancholii bardzo okrutne. Te szarozielone, mienice si oczy przypominay drogie kamienie, kosztowne, ale przynoszce nieszczcie a rwnoczenie chciwe oczy zej i niebezpiecznej ryby. Wszystkie panie i wikszo panw byli zdania, e Hendrik Hfgen jest nie tylko wybitnym i niezmiernie zrcznym, ale rwnie wyjtkowo piknym mczyzn. By wiadom swego czaru, a obliczona na efekt, z chci wywarcia jak najlepszego wraenia a sztywna postawa oraz kosztowny frak tuszoway zbytni otyo widoczn zwaszcza w okolicach bioder i poladka. Musz panu pogratulowa paskiego Hamleta, mj drogi cign dalej minister propagandy. Niezwyka kreacja. Scena niemiecka moe by z pana dumna. Hfgen skoni lekko gow, opuszczajc pikny podbrdek; ponad wysokim, olniewajco biaym konierzem utworzyy si liczne fady. Kto zawiedzie w roli Hamleta, nie zasuguje na miano aktora. Gos jego by tak peen skromnoci, e a brzmiaa w nim skarga. Minister
- 15 -

zdy jeszcze tylko skonstatowa: Odczu pan ca tragedi kiedy na sali zrobi si nagle ruch. Genera lotnictwa i jego maonka, dawna aktorka Lotta Lindenthal, weszli przez wielkie drzwi rodkowe: powitay ich huraganowe oklaski i gone okrzyki. Dostojna para kroczya wrd radosnego szpaleru ludzi. aden cesarz nie mgby si poszczyci tak tryumfalnym wejciem. Zapanowa, zda si, niebyway entuzjazm; wszyscy ci wybrani, przedstawiciele wielkiego wiata, a byo ich dwa tysice, chcieli dowie sobie nawzajem, a take premierowi, moliwie najgoniejszym krzykiem i klaskaniem w donie, z jakim zapaem bior udzia w uroczystoci czterdziestych, trzecich urodzin wysokiego dygnitarza i jak gorco popieraj narodowosocjalistyczne pastwo. Woano: Niech yj!, Cze! i Winszujemy! Rzucano kwiaty, ktre pani Lotta przyjmowaa z gracj pen godnoci. Orkiestra graa tusz. Twarz ministra propagandy skurczya si z nienawici, ale na to nie zwraca uwagi nikt moe poza Hendrikiem Hfgenem. Intendent sta bez ruchu: czeka na swego dobroczyc w wypronej, wdzicznej, a zarazem sztywnej pozie. Robiono zakady, w jakim fantazyjnym mundurze pojawi si tego wieczoru grubas. Tym razem, przez jak ascetyczn kokieteri, chcia oszoomi towarzystwo jak najskromniejszym przebraniem. Ciemnozielona kurtka mundurowa, ktr mia na sobie, robia niemal wraenie wietnie skrojonej bonurki. Na piersiach poyskiwaa tylko jedna maa srebrna gwiazdka orderowa. Szare spodnie podkrelay grubo ng, zazwyczaj ukrywanych pod poami dugich paszczy: byy to dwa supy, na ktrych si powoli porusza. Kolosalne rozmiary i tusza postaci wydaway si stworzone na to, by sia dokoa strach i zmusza do pokory trudno byo natomiast doszuka si w niej miesznoci; najodwaniejszemu miech zamiera na wargach, gdy zway w myli, ile krwi ju popyno na skinienie tej olbrzymiej gry sada i misa i jak niezmierzona moc krwi popynie jeszcze na jego cze. Masywna gowa na krtkiej, rozdtej szyi bya jakby napczniaa czerwon posok gowa Cezara, z ktrej zdarto skr. Twarz ta nie miaa w sobie nic ludzkiego: bezksztatna brya surowego misa. Poprzez wietne grono zebranych premier majestatycznie przepycha brzuch tworzcy z piersiami jedno olbrzymie sklepienie. Szczerzy zby w zdawkowym umiechu. Jego ona Lotta darzya obecnych umiechem promiennym krlowa Luiza w kadym calu. Nawet jej toaleta, ktrej cena stanowia temat rozmw wszystkich

- 16 -

pa, bya skromna pomimo swej wspaniaoci: lnica srebrna tkanina, zakoczona dugim, krlewskim trenem, spywaa w gadkich fadach. Jednake diadem z brylantw nad jasnymi jak ytnie kosy splotami oraz pery i szmaragdy na szyi przewyszay zarwno pod wzgldem wartoci, jak blasku wszystko, co podziwiano dotd w tym wietnym gronie. Fenomenalna biuteria prowincjonalnej aktorki warta bya miliony; zawdziczaa j galanterii maonka ktry w oficjalnych mowach chtnie pitnowa dz zbytku i przekupstwo republikaskich mw stanu oraz wiernoci kilku dobrze sytuowanych poddanych, cieszcych si askami grubasa. Pani Lotta przyjmowaa dary nawet tak wielkiej wartoci z pogod i prostot, ktre wyrobiy jej opini naiwnej, macierzyskiej, godnej uwielbienia kobiety. Uchodzia za bezinteresown, nieposzlakowan. Staa si ideaem kobiet niemieckich. Miaa due, okrge, nieco wyupiaste krowie oczy, wilgotne i promienicie bkitne; pikne jasne wosy i nienobiay biust. I ona zreszt bya ju troch za tga w paacu prezesa ministrw jadao si smacznie i obficie. Opowiadano o niej z podziwem, e stawaa czasem wobec ma w obronie ydw nalecych do dobrego towarzystwa ydzi szli mimo to do obozw koncentracyjnych. Nazywano j dobrym duchem premiera; tymczasem grony nie zagodnia, odkd ona staa si jego doradc. Jedn z jej najsynniejszych rl bya rola Lady Milford w Intrydze i mioci Schillera: owej kochanki wadcy, ktra nie moe znie blasku klejnotw ani bliskoci swego pana, odkd si dowiedziaa, czym pacono za drogie kamienie. Kiedy po raz ostatni wystpowaa na scenie teatru pastwowego, graa Minn von Barnhelm: zanim wic przeniosa si do paacu szefa lotnictwa, zadeklamowaa raz jeszcze strofy poety, ktrego jej m i jego towarzysze broni szczuliby i przeladowali, gdyby y w dzisiejszych czasach. W jej obecnoci omawiano przeraliwe tajemnice totalitarnego pastwa: umiechaa si macierzysko. Rano, kiedy przekomarzajc si z mem zagldaa mu przez rami, widziaa, jak podpisuje wyroki mierci na renesansowym biurku; wieczorem ukazywaa swj nienobiay biust i jasne jak kosy, kunsztownie ufryzowane pukle na premierach w Operze albo przy piknie udekorowanych stoach wybracw, ktrych uznano za godnych obcowania z ni. Bya nietykalna, wysza ponad brutaln prawd ycia nie domylaa si bowiem niczego i zachowaa wrodzon sentymentalno. Wyobraaa sobie, e otacza j mio ludu, dlatego e dwa tysice ambitnych, przekupnych chciwcw i snobw wznosio okrzyki na jej cze. Sza otoczona blaskiem i rozdawaa umiechy, nic poza tym. Wierzya z ca powag, e Pan Bg jest jej yczliwy, poniewa zezwoli na to, by obsypano j takim mnstwem klejnotw. Brak fantazji i inteligencji chroniy j przed myl o
- 17 -

przyszoci, ktra moe niewiele bdzie miaa wsplnego z pikn teraniejszoci. Kiedy tak kroczya z podniesion gow, skpana w wietle i powszechnym podziwie, serce jej nie wtpio ani na chwil, e czar ten bdzie trway. Nigdy sdzia z ufnoci ten blask nie opuci jej nigdy; mczennicy nie zemszcz si nigdy, nigdy nie dosign jej czarne skrzyda ciemnoci. Wci jeszcze brzmiay takty tuszu, gone i przecige, nie milky hodownicze okrzyki. Lotta i jej grubas dotarli tymczasem do ministra propagandy i Hfgena. Wszyscy trzej panowie podnieli lekko rce, markujc od niechcenia ceremoni powitaln. Po czym Hendrik pochyli si z powanym, tkliwym umiechem nad doni wielkiej damy, ktr tak czsto wolno mu byo bra w objcia na scenie. Oto stali wystawieni na ponce ciekawoci spojrzenia doborowej publicznoci cztery potgi w tym kraju, czterej wadcy, czterej komedianci: szef propagandy, specjalista od wyrokw mierci i bombowcw, sentymentalna oblubienica i powowosy intrygant. Doborowa publiczno zauwaya, jak grubas trzepn pana intendenta po ramieniu i zapyta z rechoczcym miechem: Jak si masz, Mefisto? Z punktu widzenia estetyki Hfgen znajdowa si w korzystnej dla siebie sytuacji: obok zaywnej pary maeskiej wydawa si smuky, w zestawieniu za ze zwinnym, lecz uomnym karem reklamy robi wraenie rosego i postawnego mczyzny. Zreszt nawet jego twarz o nerwowo pulsujcych skroniach i silnie zarysowanej dolnej szczce, cho tak blada i zowieszcza, tworzya przyjemny kontrast z otaczajcymi go trzema twarzami; byo to jednak oblicze czowieka, ktry y i cierpia; natomiast twarz jego korpulentnego protektora bya zapynit tuszczem mask, twarz sentymentalnej oblubienicy gupi larw, za twarz szefa propagandy kiepsk karykatur. Sentymentalna oblubienica obrzucia wymownym spojrzeniem intendenta, dla ktrego ywia w sercu skryt, nie nazbyt jednak skryt sabo: Jeszcze panu nie powiedziaam, Hendriku, jak zachwycio mnie paskie ujcie Hamleta. Ucisn jej do w milczeniu, zbliajc si o krok i usiujc naladowa to gbokie spojrzenie, jakim tylko ona umiaa darzy. Prba wszake nie moga si uda: jego byszczce jak klejnoty, rybie oczy nie potrafiy promieniowa odpowiednio agodnym ciepem. Nada wic twarzy wyraz powany, niemal gniewny i oficjalny i szepn: Musz powiedzie kilka sw.
- 18 -

Podnis gos. Gos ten by jasny, dobrze wyszkolony, metaliczny; dotar do najodleglejszych zaktkw wielkiej sali i podziaa magicznie na suchaczy. Panie premierze zacz ekscelencje, panie i panowie! Jestemy dumni tak, dumni i szczliwi, e wolno nam wici dzisiejsz uroczysto w tym gmachu, z panem, panie premierze, i jego pikn maonk... Od pierwszego sowa Hfgena zamilky oywione rozmowy zgromadzonych tu dwch tysicy osb. W zupenej ciszy i nabonym bezruchu suchano dugiej, patetycznej i paskiej mowy gratulacyjnej, ktr intendent, senator i radca stanu wygasza na cze premiera. Wszystkie oczy byy zwrcone na Hendrika Hfgena. Wszyscy go podziwiali. Stanowi czstk potgi. Dzieli z ni blask, pki blask ten trwa. By jednym z najsubtelniejszych i najzrczniejszych jej przedstawicieli. Z racji czterdziestych trzecich urodzin swego pana nadawa gosowi zdumiewajco radosne tony. Podnis gow. Wysun silnie zarysowan szczk, oczy mu lniy, ruchy byy miae, oszczdne i pynne. Unika starannie wypowiedzenia choby jednego sowa prawdy. Oskalpowany Cezar, szef reklamy i krowiooka oblubienica zdawali si czuwa nad tym, aby same kamstwa, nic, tylko kamstwa wypyway z jego ust; wymagaa tego konwencja obowizujca zarwno w tej sali, jak w caym kraju. A kiedy Hendrik w brawurowo wzrastajcym tempie dobiega koca swego przemwienia, adna kobietka o wygldzie dziecka, ona znanego reysera filmowego, zajmujca skromne miejsce w samym kocu sali, szepna do swojej ssiadki: Jak skoczy, musz podej i ucisn mu rk. Czy to nie kapitalne? Znam go od tak dawna wystpowalimy razem w Hamburgu. mieszne! Jak ten czowiek zrobi karier!

- 19 -

H A M B U R S K I T E AT R A RT Y S T Y C Z N Y

Ku kocowi wojny wiatowej i w pierwszych latach po rewolucji listopadowej teatr literacki w Niemczech przeywa okres wielkiej koniunktury. Dyrektorowi Oskarowi Krogemu powodzio si wwczas wietnie, na przekr trudnym warunkom gospodarczym. By kierownikiem sceny kameralnej we Frankfurcie nad Menem. Gdy wystawiano w nowej inscenizacji sztuk Wedekinda albo Strindberga, prapremier Georga Kaisera, Sternheima, Fritza von Unruha, Hasenoleyera czy te Tollera w ciasnej, nastrojowej, zacisznej piwnicy gromadzio si intelektualne towarzystwo miejscowe, ale przede wszystkim podniecona, wzburzona toczcymi si wypadkami, gotowa do dyskusji i zachwytu modzie. Oskar Kroge, ktry sam pisywa eseje i wiersze w formie hymnw, traktowa teatr jako instytucj moraln; scena miaa wychowa nowe pokolenie, przygotowa je do przyjcia nowych ideaw, dla ktrych, jak wwczas sdzono, wybia godzina, ideaw wolnoci, sprawiedliwoci, pokoju. Oskar Kroge by patetyczny, ufny i naiwny. W niedziel przed poudniem, poprzedzajc wystawienie sztuki Tostoja albo Rabindranatha Tagore, miewa przemwienie do swojej gminy. Sowo ludzko powtarzao si czsto; modzie toczc si na miejscach stojcych nawoywa wielkim gosem: Miejcie odwag by sob, bracia!, i zbiera huczne oklaski, kiedy koczy sowami Schillera: Niech ten ucisk wiat obleci! Oskar Kroge cieszy, si sympati i szacunkiem we Frankfurcie nad Menem i wszdzie tam, gdzie brano ywy udzia w miaych eksperymentach teatru intelektualnego. Jego wyrazist twarz o wysokim, przeoranym gbokimi bruzdami czole, rzadkiej, siwej czuprynie i dobrodusznych, rozumnych oczach za szkami okularw w cienkiej zotej oprawie widywao si czsto w maych, awangardowych przegldach literackich, czasem nawet w pismach ilustrowanych. Nalea do najaktywniejszych i odnoszcych najwiksze sukcesy pionierw dramatycznego ekspresjonizmu. Popeni niewtpliwie wielki bd porzucajc swj may, nastrojowy teatrzyk we Frankfurcie mia si o tym a nazbyt prdko przekona. Hamburski Teatr Artystyczny by co prawda wikszy, dlatego te, gdy w roku 1923 zaproponowano
- 20 -

mu tam stanowisko dyrektora, przyj propozycj. Okazao si jednak, e publiczno hamburska stanowia znacznie mniej podatny grunt dla miaego, stawiajcego wielkie wymagania eksperymentu ni owo wyrobione, ale skonne do entuzjazmu grono, ktre dochowao wiernoci przedstawieniom kameralnym we Frankfurcie. W Hamburskim Teatrze Artystycznym musia Kroge, poza programowymi, literackimi sztukami, wystawia nadal Porwanie Sabinek i Pensjonat pani Schller. Cierpia z tego powodu. Co pitek, kiedy ukadano plan przedstawie na nastpny tydzie, stacza ma bitw z panem Schmitzem, kierownikiem finansowym teatru. Schmitz chcia wstawia do repertuaru operetki i farsy, one to bowiem robiy kas; Kroge wszake upiera si przy repertuarze literackim. Schmitz, ktry ywi zreszt dla Krogego serdeczn przyja i podziw, przewanie w kocu ustpowa. Teatr Artystyczny zachowa charakter literacki, co byo ze szkod dla jego dochodw. Kroge skary si na obojtno modziey hamburskiej, zwaszcza jednak na brak polotu szerokiej publicznoci, obcej wszystkiemu, co wzniose. Jak to prdko poszo stwierdza z gorycz. W roku tysic dziewiset dziewitnastym ludzie biegli jeszcze na Strindberga i Wedekinda; w roku tysic dziewiset dwudziestym szstym chc ju tylko operetek. Oskar Kroge by wymagajcy, a poza tym nie obdarzony duchem proroczym. Czy byby si ali na rok 1926, gdyby przewidzia, jak bdzie wyglda rok 1936? adna lepsza sztuka nie przyciga ju publicznoci zyma si. Nawet na Tkaczach poowa sali bya pusta. Jednake, z bied wprawdzie, ale wychodzimy jako na swoje. Dyrektor Schmitz stara si pocieszy przyjaciela; bruzdy na poczciwej, nieco dziecinnej, nieco starczej, o kocim wyrazie twarzy Krogego sprawiay mu bl, chocia sam mia wszelkie powody do zmartwie i niejedna zmarszczka znaczya jego pulchne, rowe oblicze. Gdzie tam! Kroge by niepocieszony. Gdzie my tam wychodzimy na swoje! Musimy zaprasza wielkie sawy z Berlina na gocinne wystpy, tak jak dzisiaj, eby hamburczycy przyszli do teatru. Hedda von Herzfeld, stara wsppracowniczka i przyjacika Krogego, ktra ju we Frankfurcie reyserowaa i wystpowaa w jego teatrze, zauwaya: Znowu widzisz wszystko w czarnych barwach, Oskarze! Ostatecznie to nie wstyd zaprosi na gocinny wystp Dor Martin jest cudowna. Zreszt nasi hamburczycy przychodz take, kiedy gra Hfgen.
- 21 -

Wymawiajc nazwisko Hfgena pani von Herzfeld umiechaa si mdrze i tkliwie. Jej szerok, mocno upudrowan twarz o misistym nosie i duych zotobrzowych oczach, rozumnych i penych smutku, rozwietli delikatny pomie. Kroge burkn: Przepacamy tego Hfgena. Dor Martin take doda Schmitz. Pomimo caego jej czaru i atrakcyjnoci; ale tysic marek za wieczr to chyba jednak szalestwo. Wymagania berliskich gwiazd odpara Hedda drwico. Nie wystpowaa w Berlinie i twierdzia, e gardzi obyczajami stolicy. Tysic marek miesicznie dla Hfgena to take przesada owiadczy Kroge, nagle zirytowany. Odkd to waciwie Hendrik dostaje tysic? zagadn Schmitza wyzywajcym tonem. Dotychczas pacilimy mu osiemset, i to byo a nadto. Co miaem robi? usprawiedliwia si Schmitz. Wpad do mnie do gabinetu i usiad mi na kolanach. Pani von Herzfeld stwierdzia ubawiona, e Schmitz, opowiadajc o tym, lekko si zaczerwieni. echta mnie pod brod i powtarza w kko: Musz dosta tysic marek! Tysic, dyrektorku! To taka adna, okrga suma! No i co miaem zrobi, Kroge? Niech pan sam powie! By to zwyky podstp Hfgena: kiedy chcia dosta zaliczk albo podwyk gay, wpada jak burza do gabinetu Schmitza. W takich wypadkach gra rol kaprynego lekkoducha, wiedzia bowiem, e niezgrabny, gruby Schmitz cakiem gow traci, kiedy mu zwichrzy wosy albo da prztyczka w brzuch. e za chodzio tym razem o ga tysicmarkow, siad mu nawet na kolanach. Schmitz przyzna si do tego cay w psach. Co za niedorzeczne wybryki! Kroge gniewnie krci zatroskan gow. W ogle ten Hfgen to z gruntu gupi czowiek. Wszystko jest w nim nieszczere od jego gustw literackich a do tak zwanego komunizmu. To nie artysta, to komediant! C ty masz przeciwko naszemu Hendrikowi? pani von Herzfeld silia si na ton ironiczny; w rzeczywistoci jednak nie przychodzio jej atwo mwi z ironi o Hfgenie, na ktrego wystudiowany wdzik bya a nazbyt wraliwa. To nasz najsilniejszy atut. Bdziemy mogli sobie powinszowa, jeeli nam go Berlin nie sprztnie.

- 22 -

 Ja tam nie jestem tak szczeglnie z niego dumny powiedzia Kroge. To nic wicej, tylko rutynowany aktor prowincjonalny, on sam zreszt dobrze o tym wie. Schmitz zapyta: Gdzie on si dzi podziewa? Na co pani von Herzfeld parskna cichutkim miechem: Schowa si w swojej garderobie za parawanem, powiedzia mi to ten may Bck. Hendrik jest zawsze strasznie podniecony i zazdrosny, kiedy przyjedaj gocie z Berlina. Powiada w takich razach, e nigdy w yciu nie osignie tego co oni, i chowa si za parawan, po prostu histeria! Zwaszcza Dora Martin wyprowadza go z rwnowagi, to u niego co niby mio, niby nienawi. Dzi wieczr dosta ju podobno spazmw. Widzicie, ma kompleks niszoci! wykrzykn Kroge i rozejrza si z tryumfem dokoa. A raczej odzywa si w nim podwiadomie suszna ocena samego siebie. Siedzieli we troje w knajpce teatralnej Hamburskiego Teatru Artystycznego; stoy nakryte wyplamionymi obrusami, a nad nimi galeria zakurzonych portretw fotografie tych wszystkich, ktrzy w cigu kilkudziesiciu lat si tu produkowali. W trakcie rozmowy pani von Herzfeld umiechaa si nieraz patrzc w gr na podobizny aktorek w rolach naiwnych, sentymentalnych albo charakterystyczno-komicznych czy te lwic salonowych oraz na szlachetnych ojcw, modocianych amantw, czarnych charakterw. Schmitz i Kroge nawet nie rzucili na nie okiem. Tymczasem w teatrze, Dora Martin, ktrej schrypnity gos, uwodzicielsko szczupe ciao efeba i tragiczne, szeroko otwarte, dziecice, niezgbione, oczy urzekay publiczno wielkich miast niemieckich, koczya gra jedn z kasowych sztuk. Obaj dyrektorzy i pani von Herzfeld opucili lo po drugim akcie. Pozostali czonkowie zespou Teatru Artystycznego zostali na widowni, by przyjrze si do koca podziwianej i znienawidzonej zarazem koleance z Berlina. Ale zesp, ktry z sob przywioza, jest naprawd niej wszelkiej krytyki skonstatowa Kroge z pogard. Czego pan chce? odrzek Schmitz. Jakeby moga zarobi co wieczr swoje tysic marek, gdyby zabieraa z sob w podr drogo opacanych, aktorw? Ale ona sama gra coraz lepiej powiedziaa mdra pani Herzfeld. Moe

- 23 -

sobie pozwoli na kad manier. Moe mwi jak niedorozwinite dziecko, mimo wszystko zniewala. Niedorozwinite dziecko, to si pani udao mia si Kroge. Zdaje si, e tam na dole ju skoczyli doda spojrzawszy w okno. Ludzie szli koo knajpki brukowanym chodnikiem wiodcym do bramy, a stamtd na ulic. Knajpka zapeniaa si stopniowo. Aktorzy kaniali si z demonstracyjn serdecznoci w stron dyrektorskiego stolika i rzucali arciki gospodarzowi. By to przysadzisty, krzepki starzec z bia, rozoyst brod i sinoczerwonym nosem. Dziadzi Hansemanna, waciciela knajpki, uwaano w zespole za osobisto niemal rwnie znaczn jak Schmitz, dyrektor finansowy. Schmitz dawa czasem zaliczk, jeeli si trafio na dobry humor, Hansemanna natomiast trzeba byo prosi, eby zapisa na kredk, kiedy w drugiej poowie miesica ga si ju przejado, a zaliczki nie udzielono. Wszystkim dawa na kredyt; twierdzono, e Hfgen winien mu jest ponad sto marek. Hansemann nie czu si wic bynajmniej w obowizku odpowiadania na dowcipy niesolidnych klientw; z twarz niewzruszon i gron powag na czole podawa koniak, piwo i zimne misa, za ktre nikt nie paci. Wszyscy mwili o Dorze Martin, kady mia swj pogld na klas jej kreacji; wszyscy zgadzali si tylko w jednym punkcie, e za duo zarabia. Hilda Motz owiadczya: Te gwiazdy doprowadz teatr niemiecki do ruiny. Jej przyjaciel Petersen ponuro kiwn gow. Petersen gra role szlachetnych ojcw z pretensjami do bohaterskiego gestu; upodoba sobie zwaszcza role krlw albo starych zabijakw w sztukach historycznych. Niestety by troch za niski i za gruby do takich rl, co stara si nadrobi prn i bojow postaw. Do jego twarzy, na ktrej malowa si wyraz faszywej dobrodusznoci, pasowaaby siwa broda wilka morskiego; wobec jej braku oblicze jego byo jakby wyleniae, z dug, wygolon grn warg i mocno bkitnymi, byszczcymi wyrazicie, zbyt maymi oczkami. Hilda Motz kochaa go bardziej ni on j; wszyscy o tym wiedzieli. Poniewa kiwn gow potakujco, zwrcia si wprost do niego mwic poufaym i znaczcym tonem: Prawda, Petersen, o tej fatalnej gospodarce mwilimy ju nieraz midzy sob. Potwierdzi lojalnie: Oczywicie, moja droga! i mrugn do Racheli Mohrenwitz,
- 24 -

ucharakteryzowanej na perwersyjn i demoniczn dziewczyn, z czarn grzywk a do wygolonych, cienkich brwi i duym monoklem w czarnej oprawie; twarz miaa zreszt dziecinn, pyzat, rysy cakiem jeszcze nie uksztatowane. Na berliczykw dziaaj wida sztuczki tej Dory Martin cigna dalej Hilda Motz rezolutnie ale nas nie nabierze, ostatecznie wszyscymy stare teatralne wygi. Rozejrzaa si dokoa szukajc uznania. Zwykle grywaa role charakterystyczne, czasem powierzano jej rol wytrawnej salonowej lwicy. miaa si chtnie, czsto i gono, przy czym tworzyy si jej gbokie bruzdy dokoa ust, w ktrych poyskiwao zoto. W tej chwili wszake robia min pen godnoci, niemal gniewn. Rachela Mohrenwitz powiedziaa bawic si wyniole dug cygarniczk: Ostatecznie nikt nie moe zaprzeczy, e Dora Martin jest fenomenalnie siln indywidualnoci. Cokolwiek robi na scenie, zawsze nad wyraz intensywnie manifestuje: Oto jestem! Rozumiecie, co chc powiedzie... Wszyscy zrozumieli, Hilda Motz jednake krcia gow z dezaprobat, podczas gdy maa Angelika Siebert oznajmia swym wysokim, zalknionym gosikiem: Podziwiam Dor Martin. Uwaam, e bije od niej jaka czarodziejska moc... Zaczerwienia si przeraona dugim i miaym zdaniem, jakie wypowiedziaa. Wszyscy patrzyli na ni z pewnym wzruszeniem. Bya urocza. Jej gwka o krtko obcitych, jasnych wosach z przedziakiem z lewej strony przypominaa gow trzynastoletniego chopca. Niewinne, jasne oczy zachoway cay swj urok, pomimo krtkiego wzroku; niektrzy twierdzili, e sposb, w jaki Angelika mruy oczy, gdy si, czemu przyglda, dodaje jej szczeglnego wdziku. Nasza maa znw znalaza przedmiot uwielbienia rzek pikny Rolf Bonetti i rozemia si troch za gono. On to ze wszystkich czonkw zespou dostawa najwicej listw miosnych od publicznoci: std jego dumny, zmczony wyraz twarzy, tak zblazowany, e a peen obrzydzenia. Wobec maej Angeliki wystpowa jednak w roli starajcego i od do dawna zabiega o jej wzgldy. Na scenie czsto bra j w objcia, to wypywao z roli. Poza tym jednak bya nieprzystpna. Ze szczeglnym uporem ofiarowywaa swoj mio tam, gdzie nie byo najmniejszej nadziei na wzajemno; gdzie sobie tej mioci nawet nie yczono. Chwytajca za serce i pontna zdawaa si stworzona na to, aby j bardzo kochano i psuto. Dziwny upr jej serca sprawia, e przyjmowaa chodno burzliwe
- 25 -

hody Rolfa Bonettiego, nawet troch z nich drwia, przelewaa za gorzkie zy nad lodowatym lekcewaeniem, jakie jej okazywa Hendrik Hfgen. Rolf Bonetii wyrokowa z min znawcy: Dora Martin, jaka tam z niej kobieta; to jaki niesamowity obojniak z pewnoci ma rybi krew w yach. Ja uwaam, e jest pikna powiedziaa Angelika cicho, ale stanowczo. Najpikniejsza ze wszystkich kobiet, moim zdaniem. Miaa przy tym oczy pene ez. Angelika pakaa czsto, nawet bez specjalnego powodu. Dodaa jeszcze marzco: Dziwna rzecz, wyczuwam jakie tajemnicze podobiestwo midzy Dor Martin a Hendrikiem... Ta uwaga wzbudzia powszechne zdumienie. Dora Martin jest ydwk odezwa si nagle mody Hans Miklas. Wszyscy spojrzeli na niego zaskoczeni i z pewn niechci. Miklas jest nieoceniony! przerwaa Hilda Motz kopotliwe milczenie i sprbowaa si rozemia. Kroge zmarszczy brwi, zdziwiony i zgorszony, za pani von Herzfeld krcia tylko gow, ale zblada przy tym wyranie. Mody Miklas, blady i przekorny, sta oparty o lad; milczenie przecigao si, ciyo wszystkim; przerwa je w kocu dyrektor Kroge, pytajc do ostrym tonem: Co to ma znaczy? Zrobi przy tym min tak gron, na jak go tylko byo sta. Inny mody aktor, ktry rozmawia dotychczas po cichu ze starym Hansemannem, rzek dobrodusznie i pojednawczo: Trafie kul w pot! Nie szkodzi, Miklas, takie rzeczy si zdarzaj, poza tym dobry z ciebie chopak! To mwic poklepa zoczyc po ramieniu i mia si tak serdecznie, e wszyscy mu zawtrowali; nawet Kroge zdoby si na wesoo, troch wprawdzie nerwow; klepa si domi po udach i pochyla tuw ku przodowi, jakby nagle czym ubawiony. Miklas wszake zachowa powag, odwrci blad, kamienn twarz o gniewnie zacinitych ustach. A jednak to ydwka. Mwi tak cicho, e prawie nikt nie mg go usysze; tylko Otto Ulrichs, ktry

- 26 -

przed chwil dziki swej prostodusznoci uratowa sytuacj, usysza go i skarci powanym spojrzeniem. Dyrektor Kroge rozgosiwszy szeroko swoim niepohamowanym miechem, e bierze lapsus modego Miklasa z humorystycznej strony, kiwn na Ulrichsa. Niech no pan, prosz, przyjdzie tu na chwil! Ulrichs usiad przy dyrektorze i pani von Herzfeld. Nie chc si wtrca do paskich spraw osobistych, doprawdy Kroge da pozna po sobie, e caa ta kwestia jest mu bardzo przykra. Ale zdarza si ostatnio coraz czciej, e pan zabiera gos na zebraniach komunistycznych. Wczoraj wzi pan znowu udzia w takim zebraniu. To panu szkodzi, Ulrichs, i nam take szkodzi. Kroge zniy gos. Pan wie, jakie s te mieszczaskie pisma mwi z naciskiem. I tak wydajemy si tym ludziom podejrzani. Jeeli jeden z czonkw naszego zespou zacznie si teraz angaowa pod wzgldem politycznym, moe to mie dla nas fatalne skutki, niech mi pan wierzy. Kroge wychyli duszkiem kieliszek koniaku, poczerwienia nawet troch. Ulrichs odpowiedzia spokojnie: Bardzo jestem rad, panie dyrektorze, e pan zacz mwi ze mn o tych sprawach. Naturalnie, i ja ju nad nimi rozmylaem. Moe bdzie lepiej, jeeli si rozstaniemy, panie dyrektorze. Prosz mi wierzy, e nie atwo mi wystpi z podobna propozycj. Jednake nie mog zrezygnowa z mojej dziaalnoci politycznej. Gotw jestem powici nawet engagement, a to byaby ofiara, gdy chtnie tu przebywam. Mwi przyjemnym, gbokim, ciepym gosem. Kroge suchajc go przyglda si z ojcowsk sympati jego inteligentnej, energicznej twarzy. Otto Ulrichs mia mi powierzchowno. Wysokie, jasne czoo, z ktrego czarne wosy zdaway si cofa coraz dalej, wskie, ciemnobrzowe, mdre i wesoe oczy budziy zaufanie. Kroge bardzo go lubi. Dlatego teraz niemal si rozzoci. Ale o tym nie moe by nawet mowy, Ulrichs! wykrzykn. Przecie pan wie doskonale, e nigdy bym pana nie puci! Nie moemy si obej bez pana! doda Schmitz; ten otyy czowiek zdumiewa chwilami niezwykle wibrujcym, czystym, adnym gosem. Pani von Herzfeld potwierdzia jego sowa powanym skinieniem gowy. Prosz pana tylko o troch powcigliwoci zapewnia Kroge. Ulrichs odrzek serdecznie:
- 27 -

 Jestecie wszyscy bardzo dla mnie mili, naprawd, bardzo mili, i bd si stara nie zanadto was kompromitowa. Pani von Herzfeld umiechna si do niego i szepna poufnie: Chyba zdaje pan sobie spraw, e w sprawach polityki w znacznej mierze z panem sympatyzujemy. Czowiek, ktrego polubia we Frankfurcie i ktrego nazwisko nosia, by komunist. By o wiele od niej modszy i porzuci j. Pracowa swego czasu w Moskwie jako reyser filmowy. W znacznej mierze! podkreli Kroge i pouczajco podnis w gr wskazujcy palec. Chocia niecakowicie, nie w stu procentach. Nie wszystkie nasze marzenia speniy si w Moskwie. Czy marzenia, dania, nadzieje intelektualistw mog si speni pod rzdami dyktatury? Ulrichs odpowiedzia z powag, przy czym jego wskie oczy jeszcze bardziej si zwziy, a spojrzenie stao si niemal grone: Nie tylko intelektualici czy te ci, ktrzy si tak zw, maj nadzieje i dania. Jeszcze pilniejsze s dania proletariatu. A w takim wiecie, jaki jest obecnie, moe je zaspokoi tylko dyktatura. Dyrektor Schmitz zrobi zdumion min. Ulrichs, chcc nada troch lejszy ton rozmowie, powiedzia z umiechem: Zreszt niewiele brakowao, a na wczorajszym zebraniu Teatr Artystyczny byby reprezentowany przez swego najwybitniejszego czonka. Hendrik chcia zabra gos, ale w ostatniej chwili co mu niestety stano na przeszkodzie. Hfgenowi zawsze co w ostatniej chwili staje na przeszkodzie, jeli zachodz okolicznoci, ktre mogyby zachwia jego karier. Mwic to Kroge pogardliwie wykrzywi usta. Hedda von Herzfeld popatrzya na niego bagalnie, z wyrazem troski w oczach. Kiedy jednak Otto Ulrichs owiadczy z przekonaniem: Hendrik naley do nas umiechna si z ulg. Hendrik naley do nas powtrzy Ulrichs. I dowiedzie tego czynem. Czynem za jego bdzie Teatr Rewolucyjny. W tym miesicu nastpi otwarcie. Ale jeszcze nie nastpio. Kroge umiechn si zoliwie. Na razie jest tylko papier listowy z piknym nagwkiem: Teatr Rewolucyjny. Przypumy nawet, e dojdzie do otwarcia: czy myli pan, e Hfgen zaryzykuje wystawienie sztuki naprawd rewolucyjnej?
- 28 -

Ulrichs odpowiedzia do porywczo: Jestem o tym najmocniej przekonany! Zreszt sztuka zostaa ju wybrana, mona miao powiedzie, e jest rewolucyjna. Kroge zrobi min i gest wyraajcy lekcewace powtpiewanie: Zobaczymy. Hedda von Herzfeld widzc, e Ulrichs zaczerwieni si ze zoci, uwaaa za waciwe zmieni temat rozmowy. Co miaa znaczy waciwie ta fantastyczna wypowied Miklasa? Czyby to bya prawda, e ten chopiec jest antysemit i ma co wsplnego z narodowymi socjalistami? Wymawiajc sowa narodowi socjalici wykrzywia si z obrzydzeniem, jakby dotkna zdechego szczura. Schmitz rozemia si pogardliwie. Kroge za powiedzia: Tego nam tylko brakowao! Ulrichs spojrza z ukosa, chcc sprawdzi, czy Miklas nie sucha, zanim wyjani przytumionym gosem: Hans to w gruncie rzeczy dobry chopak wiem o tym, bo czsto z nim rozmawiaem. Takim chopcem trzeba si zaj serdecznie, traktowa go wyrozumiale moe udaoby si jeszcze pozyska go dla dobrej sprawy. Nie sdz, eby by cakiem dla nas stracony. On po prostu tylko obra niewaciwy kierunek z caym swoim niezadowoleniem, ca swoj buntownicz postaw rozumiej pastwo, co mam na myli? Pani Hedda kiwna gow, Ulrichs szepn skwapliwie: W tych modych mzgach wszystko si pogmatwao, istny mtlik. Miliony takich jak Miklas lata po wiecie; przede wszystkim rozsadza ich nienawi, i to zdrowa nienawi, bo skierowana przeciwko istniejcemu stanowi rzeczy. No i mia chopiec pecha, wpad w rce kusicieli i ci pacz jego zdrow nienawi. Opowiadaj mu, e wszystkiemu winni s ydzi i traktat wersalski, a on wierzy w te bzdury i zapomina, kto jest winien wszystkiemu tu i wszdzie. Na tym wanie polega w synny manewr dywersyjny i udaje si zawsze z tymi, co maj mtlik w gowie, nic nie wiedz i nie potrafi logicznie rozumowa. A potem siedzi takie ptora nieszczcia i pozwala sobie wymyla od narodowych socjalistw. Wszyscy czworo spojrzeli na Hansa Miklasa, ktry usiad przy stoliczku w najodleglejszym kcie sali koo grubej, starej suflerki, panny Efeu; siedzia tam
- 29 -

take Willi Bck, chopiec obsugujcy garderob aktorw, i portier teatralny, pan Knurr. Powiadano, e pan Knurr nosi swastyk pod klap marynarki i e w jego mieszkaniu peno jest fotografii narodowosocjalistycznego fhrera; nie mie ich jeszcze zawiesi w portierni. Pan Knurr miewa gwatowne dyskusje i utarczki sowne z mechanikami-komunistami, ktrzy nie bywali w knajpce teatralnej, tylko mieli wasny st w piwiarni naprzeciwko, gdzie ich czasem odwiedza Ulrichs. Hfgen nie odwaa si niemal nigdy zbliy do stou mechanikw w obawie, e wymiej jego monokl. A rwnoczenie narzeka, e knajpka teatralna jest wrcz nieznona wskutek obecnoci tego narodowego socjalisty Knurra. Przeklty drobnomieszczanin mwi o nim Hfgen czeka na swego fhrera i zbawc jak dziewica na chopca, ktry ma jej zrobi dziecko. Zimny dreszcz mnie przeszywa, kiedy przechodz koo portierni i pomyl o swastyce pod klap jego marynarki... Oczywicie, mia trudne dziecistwo powiedzia Otto Ulrichs, wci jeszcze mylc o Hansie Miklasie. Opowiada mi kiedy o tym. Wychowa si w jakiej zapadej dziurze w Dolnej Bawarii. Ojciec zgin na wojnie, matka, zdaje si, to osoba niezrwnowaona i nierozsdna. Robia straszne awantury, kiedy chopiec powiedzia, e chce pj na scen; mona to sobie atwo wyobrazi. Hans jest ambitny, pracowity i zdolny; wkuwa wicej ni kady z nas. Z pocztku chcia by muzykiem, uczy si kontrapunktu, umie gra na fortepianie, robi sztuki akrobatyczne, stepowa i gra na harmonii, i w ogle wszystko. Pracuje cay dzie, a przy tym pewnie jest chory, paskudnie kaszle. Uwaa, naturalnie, e go odsuwaj od wszystkiego, e nie ma do powodzenia, e mu daj ze role. Wyobraa sobie, e wszyscy si przeciw niemu sprzysigli z powodu jego tak zwanych przekona politycznych. Ulrichs patrzy wci bacznie i z powag na modego Miklasa. Dziewidziesit pi marek miesicznie powiedzia nagle i spojrza gronie na dyrektora Schmitza, ktry od razu pocz niespokojnie krci si na krzele. Trudno w tych warunkach by uczciwym czowiekiem. Teraz z kolei zacza si uwanie przyglda Miklasowi pani von Herzfeld. Hans Miklas przysiada si zawsze do Willi Bcka, do suflerki, panny Efeu, i do pana Knurra, kiedy si czu pokrzywdzony przez dyrekcj Teatru Artystycznego, ktr wobec swoich przyjaci politycznych okrela jako ,,zaydzon i marksistowsk. Nade wszystko nienawidzi Hfgena, tego obrzydliwego salonowego komunisty. Jeeli wierzy Miklasowi, Hfgen by zazdrosny i prny,

- 30 -

mia mani wielkoci i chcia gra wszystko, a zwaszcza Miklasowi sprzta sprzed nosa kad rol. To nikczemno, e mi nie da gra Moritza Stiefla zwierza si rozgoryczony. Jeeli ju reyseruje Przebudzenie wiosny, dlaczego bierze sobie jeszcze najlepsz rol?! A dla takich jak ja nic nie zostaje. To nikczemno i tyle! W ogle jest za gruby i za stary na Moritza. Bdzie miesznie wyglda w krtkich portkach. Miklas popatrzy ze zoci na swoje wasne chude i ylaste nogi. Bck, gupi chopak o wodnistych oczach i bardzo jasnych, bardzo sztywnych wosach ostrzyonych na jea, parskn miechem nad szklank piwa. Nikt nie wiedzia, czy z Hendrika Hfgena, ktry bdzie miesznie wyglda w stroju gimnazisty, czy z bezsilnej zoci modego Hansa Miklasa. Natomiast panna Efeu gono objawiaa oburzenie, przyznajc Miklasowi, e to nikczemno. Ten chopiec budzi w tgiej, starej kobiecie macierzyskie zainteresowanie, wyraajce si dla niego w korzyciach praktycznych. Zreszt sympatyzowaa z nim take pod wzgldem politycznym. Cerowaa mu skarpetki, zapraszaa na kolacj, obdarzaa kiebas, szynk i konfiturami. eby troch uty, chopcze mawiaa patrzc na niego tkliwie. Tymczasem podobaa jej si wanie chudo jego wysokiej, gitkiej, smukej postaci. Jeli gste, ciemnoblond wosy chopca zbyt krnbrnie sterczay na czubku gowy, panna Efeu mwia: Wygldasz jak ulicznik i wyjmowaa grzebie z torebki. Hans Miklas wyglda rzeczywicie jak ulicznik, i to taki, ktremu niezbyt dobrze si powodzi, ale ktry z uporem waczy z przeciwnociami losu. Prowadzi wyczerpujcy tryb ycia: trenowa przez cay dzie, wiele wymaga od swego wtego ciaa; w tym leaa prawdopodobnie przyczyna i jego draliwoci, i ponurego, gniewnego wyrazu modej twarzy. Koloryt tej twarzy by niepokojcy: pod wydatnymi uchwami zapadnite policzki tworzyy dwa czarne doy. Cienie dokoa jasnych oczu miay take prawie czarn barw. Natomiast czyste, dziecice czoo promieniao jak blad, subteln jasnoci, usta take wieciy niezdrowym, zbyt czerwonym blaskiem; w pogardliwie wydtych wargach zdawaa si skupia wszystka krew, ktra jakby ucieka mu z twarzy. Pene, kuszce wargi panna Efeu czsto nie moga oderwa od nich oczu kontrastoway zaskakujco ze zbyt krtkim podbrdkiem. Dzi rano na prbie znowu wygldae okropnie mwia suflerka z
- 31 -

trosk w gosie. Takie masz gbokie czarne doy w policzkach. I ten kaszel. Taki guchy, a przykro byo sucha. Miklas nie znosi, kiedy si nad nim litowano; jedynie dary, w ktre owa lito si obracaa, przyjmowa chtnie, cho bez sowa. Uda po prostu, e nie syszy jkliwej gadaniny panny Efeu. Natomiast zapyta Bcka: Czy to prawda, e Hfgen chowa si dzi przez cay wieczr w garderobie, za parawanem? Czy to prawda, e Hfgen chowa si dzi przez cay wieczr w garderobie, za parawanem? Bck nie mg temu zaprzeczy. Zachowanie Hfgena wydao si Miklasowi tak niedorzeczne, e go pobudzio do wesooci. Mwiem przecie, to zupeny gupiec. Rozemia si przy tym z tryumfem. I to wszystko przez ydwk, ktra t a k chowa gow w ramionach. Zgarbi si demonstrujc, jak wyglda Dora Martin; panna Efeu ubawia si setnie. I takie co chciaoby by gwiazd. Ten szyderczy okrzyk mg by rwnie dobrze skierowany pod adresem Dory Martin, jak Hfgena. Oboje naleeli, jego zdaniem, do tej samej uprzywilejowanej, obcej, gboko pogardzanej kliki. Dora Martin! mwi dalej oparszy z, zbola, pen wdziku mod twarz na chudych, niezbyt czystych rkach, Bdzie dalej mcia te salonowo komunistyczne frazesy po tysic marek za wieczr. C to za banda. Ale si z nimi zrobi porzdek, Hfgen si o tym przekona. Hans nie rzuca zazwyczaj tak niebezpiecznych sw w knajpce, zwaszcza jeli Kroge by w pobliu. Dzi jednak puci sobie wodze nie do tego stopnia wprawdzie, eby mwi zbyt gono. Ograniczy si do namitnego szeptu. Panna Efeu i Knurr kiwali gow z uznaniem; Bck patrzy wodnistymi oczami. Ten dzie nadejdzie powiedzia Miklas cicho, ale bardzo namitnie, a jego jasne oczy byszczay gorczkowo spord czarnych obwdek. Nagle porwa go straszliwy kaszel. Panna Efeu zacza go trzepa po plecach i ramionach. Paskudnie guchy ten kaszel powiedziaa z niepokojem jak gdyby tkwi gdzie gboko w piersiach. Ciasny lokal by peen dymu. Powietrze tu takie gste, e noem mona kraja skarya si Hilda Motz. Tego nie wytrzyma najsilniejszy chop. A mj biedny gos. Jutro bd znw siedziaa u laryngologa, zobaczycie.
- 32 -

Ale nikt nie mia ochoty zobaczy jej u laryngologa, a Rachela Mohrenwitz rzucia nawet z ironi: Och, nasza piewaczka koloraturowa! Hilda Motz spiorunowaa j spojrzeniem. Miaa pretensj do Racheli, Petersen wiedzia o co. Nie dalej jak wczoraj widziano go w garderobie demonicznej dziewczyny i Hilda Motz a si popakaa. Dzisiaj jednak postanowia, e nie pozwoli zepsu sobie humoru; przecie Rachela to gupia g, ktrej monokl i mieszne uczesanie cakiem przewrciy w gowie. Tote Hilda Motz zoya rce na podoku i udajc pogodny nastrj powiedziaa serdecznie: Ale tu mio, prawda, dziadziu Hansemann? Mrugna okiem do gospodarza (bya mu winna dwadziecia siedem marek, wic nie odpowiedzia jej mrugniciem) i zaraz przestraszya si, gdy Petersen kaza sobie poda befsztyk, w dodatku z jajkiem. Jakby mu nie wystarczya porcja parwek! zy stany jej w oczach ze zoci. Pomidzy Hild Motz i Petersenem byway wieczne sprzeczki i niesnaski, odtwrca bowiem rl szlachetnych ojcw mia, zdaniem przyjaciki, zbyt szeroki gest. Zawsze zamawia sobie najdrosze potrawy, a napiwki, ktrymi szafowa, byy take zbyt wysokie. Naturalnie, befsztyk z jajkiem! lamentowaa Hilda Motz. Petersen burkn, e mczyzna musi si przecie przyzwoicie odywia. Hilda wszake, tracc cakowicie panowanie nad sob, zapytaa nagle Rachel Mohrenwitz z gniewn ironi, czy Petersen nie zaproponowa jej czasem butelki szampana. Veuve Cliquot, gatunek ekstra! krzykna Hilda, wymawiajc mark szampana, pomimo trawicej j nienawici, z finezj, ktra pasowaa j na dam. Rachela Mohrenwitz poczua si tym powanie dotknita. Wypraszam sobie! krzykna przeszywajcym gosem. Czy to mia by dowcip? Monokl wypad jej z oka. Pucoowata, czerwona ze zoci twarz stracia od razu demoniczny wygld. Kroge podnis oczy zdziwiony; pani von Herzfeld umiechna si ironicznie. Ale pikny Bonetti poklepa pani Motz po ramieniu, jak rwnie Rachel Mohrenwitz, ktra przysuna si bliej, gotowa do walki. Nie kcie si, dzieci! zawoa, a dokoa ust zarysowa mu si grymas znuenia i wstrtu. Nic wam z tego nie przyjdzie. Zagrajmy lepiej w karty..
- 33 -

W tej samej chwili rozlegy si przytumione gosy, okrzyki, wszystkie oczy obrciy si ku drzwiom. W progu stana Dora Martin. Za ni, niczym orszak krlowej na scenie, toczy si zesp, z ktrym podrowaa. Dora Martin rozemiaa si i kiwajc gow wszystkim czonkom Hamburskiego Teatru Artystycznego, zawoaa zachrypnitym gosem w w synny sposb, ktry tysice modych aktorek w caym kraju staray si naladowa, przecigajc po kilka sw w kadym zdaniu. Wyobracie sobie, zapraszaj nas na b e z n a d z i e j n i e nudny bankiet, s t r a s z n a szkoda, ale m u s i m y pj! Zdawaa si pariodowa swj wasny styl mowy, tak kaprynie przecigaa sylaby. Jednake gos jej mile wpada w ucho wszystkim, nawet tym, ktrzy nie znosili Dory Martin, na przykad modemu Miklasowi. Nie mona byo temu zaprzeczy, Dora wywara wielkie wraenie. Jej szeroko otwarte, dziecice i zagadkowo gbokie oczy pod wysokim i mdrym czoem zdumieway i czaroway wszystkich, nawet stary Hansemann umiecha si z zachwytem i troch gupkowato. Pani von Herzfeld, ktra bya kiedy w przyjani z artystk, wykrzykna: Ale to istna rozpacz, Dorciu. Czy nie moesz chocia chwilk z nami posiedzie? Oglny szacunek dla Heddy wzrs: bya z Dor Martin po imieniu. Artystka pokrcia gow przeczco, jej umiechnita twarz nikna prawie w podniesionym konierzu brzowego futra. Wznosia bowiem wysoko ramiona. S t r a s z n a szkoda! zagruchaa. Kiedy tak krcia gow, rozwiewaa si rudawa grzywa puszystych, nie osonitych kapeluszem wosw. Ju i tak spnimy si o k r o p n i e . Ale w tej samej chwili kto zacz si ku niej przeciska poprzez orszak. To ukaza si znienacka Hendrik Hfgen. Mia na sobie smoking, ktry nosi na scenie w rolach wiatowca, a ktry z bliska wydawa si bardzo znoszony i wyplamiony. Na ramiona zarzuci biay jedwabny szal. Oddycha gono; na policzkach wystpiy niezdrowe rumiece, nawet czoo mia czerwone. Z nienaturalnym popiechem, owiany wstg jedwabnego szala, schyla si w gbokim ukonie nad doni gwiazdy; wstrzsa nim nerwowy miech, w ktrym zdawaa si brzmie nuta jakiej niedorzecznej serdecznoci. Wszystko to robio niepokojce wraenie. Przepraszam pani powiedzia z twarz wci jeszcze pochylon nad jej rk, a cho wstrzsa nim nadal gwatowny miech, monokl zdumiewajco silnie
- 34 -

tkwi w oczodole. To przecie fantastyczne... spniem si strasznie... co pani sobie o mnie pomyli... to fantastyczna historia... Pokada si ze miechu, twarz jego stawaa si coraz czerwiesza. Nie chciaem jednak, aby pani std wysza tu nareszcie si wyprostowa zanim jej powiem, jak rozkosz by dla mnie dzisiejszy wieczr, jakie to byo cudowne. Twarz jego spowaniaa, jak gdyby to, co go tak rozbawio, przestao nagle istnie. Teraz z kolei Dora Martin rozemiaa si lekko, a jej miech z lekk chrypk by czarujcy. Oszust! wykrzykna przecigajc zgosk tak dugo, jakby si z ni nie moga rozsta. Nie by pan wcale w teatrze. Pan si przecie schowa. Trzepna go lekko t rkawiczk ze wiskiej skry. Ale to nic nie szkodzi dodaa z promiennym umiechem. Pan jest podobno taki zdolny. Tak zdumiewajce stwierdzenie przestraszyo Hfgena; silny rumieniec na jego twarzy ustpi miejsca ziemistej bladoci. Po chwili jednak powiedzia omdlewajcym gosem: Ja? Zdolny? To s cakiem bezpodstawne pogoski... On take umia przeciga sylaby, nie tylko Dora Martin to potrafia. Kokieteri jego wymowy cechowa pewien odrbny styl, on miaby kogo naladowa! Dora Martin znw szczebiotaa, on za mwi ze piewn manier. Ukaza przy tym w umiech, ktry zwyk demonstrowa na prbach paniom, kiedy miay odegra draliw scen; umiech ten obnaa zby, by do ordynarny. Nazywa to draskim umiechem. Draski, rozumiesz, moja droga, draski! upomina na prbach Rachel Mohrenwitz albo Angelik Siebert i pokazywa, jak si to robi. Dora Martin take pokazywaa zby, ale podczas gdy szczebiotaa jak dziecko, a gow chowaa kokieteryjnie w wysoko podniesionych ramionach, jej due, mdre, smutne, nie dajce si oszuka oczy przenikay twarz Hfgena. Pan jeszcze dowiedzie, e ma talent! powiedziaa cicho i przez sekund nie tylko wzrok jej, ale twarz staa si powana. Z twarz powan, niemal gron, kiwna mu gow. Hfgen, ktry zaledwie przed p godzin chowa si za parawanem, wytrzyma jej spojrzenie. Wwczas artystka rozemiaa si i zawierkaa: S t r a s z n i e si spnimy! pokiwaa gow i znikna ze wit. Hfgen wszed do knajpki.
- 35 -

Spotkanie z Dor Martin wprawio go w zdumiewajco dobry humor; zdawa si teraz w radosnym nastroju. Oblicze jego rozsiewao askawy blask. Wszyscy patrzyli na niego jak urzeczeni, tak patrzyli poprzednio na berlisk gwiazd. Hfgen, zanim przywita si z dyrektorem Kroge i pani , von Herzfeld, podszed do Bcka. Suchaj, may rzek piewnie i stan przed nim w uwodzicielskiej pozie: rce wetkn gboko w kieszenie, wysoko podnis ramiona, na ustach mia w draski umiech. Musisz mi poyczy c o n a j m n i e j siedem marek pidziesit. Chc zje porzdn kolacj, a mam przeczucie, e dziadzio Hansemann zada dzi zapaty gotwk. Lnice jak klejnoty oczy rzuciy z ukosa nieufne spojrzenie na Hansemanna, ktry siedzia za lad nieruchomo, z sinoczerwonym nosem. Bck zerwa si na rwne nogi; jego wodniste oczy jak gdyby jeszcze bardziej wyblaky, na policzkach wystpiy silne rumiece ze strachu przed zaszczytnym, ale zarazem gronym daniem Hfgena. Podczas gdy Bck bez sowa szpera nerwowo po kieszeniach, a Hans Miklas przyglda si tej scenie z nienawici, podesza do nich z popiechem maa Angelika. Ale, Hendriku! powiedziaa szybko i lkliwie. Jeli ci potrzeba pienidzy, mog ci przecie poyczy pidziesit marek do pierwszego. Oczy Hfgena stay si od razu lodowato-zimne, rybie. Rzuci dumnie przez rami: Nie wtrcaj si do nie swoich rzeczy, to s nasze, mskie sprawy, moja maa. Bck mi chtnie poyczy. Willy kiwn gow podniecony, Angelika Siebert za cofna si ze zami w oczach. Hfgen wzi od Bcka srebrne monety i bez podzikowania wsun je niedbale do kieszeni. Miklas, Knurr i panna Efeu patrzyli za nim ponuro, kiedy kroczy przez salk swoim koyszcym si krokiem, wci jeszcze z biaym jedwabnym szalem na ramionach. Papa Schmitz kae mi godowa wytumaczy zwracajc w stron dyrektorskiego stou zwycisko umiechnit twarz. Przyjto go wesoymi okrzykami; nawet Kroge sili si na nieco haaliw i niezbyt szczer serdeczno. No, jak si masz, stary grzeszniku? Dobrze pan znis ten wieczr? Dokoa ust zarysoway mu si bruzdy prawie tak gbokie jak u Hildy Motz, za
- 36 -

szkami okularw oczy byszczay faszywie; stao si nage oczywiste, e Kroge nie tylko pisuje eseje na tematy kulturalne i polityczne oraz liryczne hymny, ale e od przeszo trzydziestu lat ma do czynienia z teatrem. Hfgen i Otto Ulrichs ciskali sobie rce w milczeniu, dugo, przyjanie. Dyrektor Schmitz powita go jakim bahym arcikiem, gos jego brzmia zaskakujco mikko i przyjemnie; pani von Herzfeld natomiast, nie wiadomo dlaczego, umiechna si z ironi, przy czym utkwia w nim zotobrzowe oczy, wilgotne ze wzruszenia, niemal bagalne. Pozwoli askawie, aby mu doradzia w doborze potraw, skorzystaa z tego i przysuna swj ciko dyszcy biust. Draski umieszek Hfgena zdawa si jej nie odstrasza: nawyka do niego, podoba jej si nawet. Kiedy dziadzio Hansemann przyj ju zamwienie, Hfgen pocz mwi o swojej inscenizacji Przebudzenia wiosny. Sdz, e to bdzie przyzwoite przedstawienie rzek z powag, mierzc sal i aktorw badawczym spojrzeniem niczym marszaek polny swoje wojska. Angelika Siebert nie moe zepsu Wendli; Bonetti nie jest idealnym Melchiorem Gaborem, ale da sobie rad; nasza demoniczna Rachela Mohrenwitz pokae nam Ilz pierwszej klasy. Nieczsto zdarzao mu si mwi bez efektw, z ca powag, jak w tej chwili. Kroge sucha go z szacunkiem i lekkim zdziwieniem. Pani von Herzfeld wszake znowu popsua nastrj; przysuna du twarz pokryt grub warstw pudru do blisko twarzy Hendrika i powiedziaa tonem sarkastycznym, a zarazem przypochlebnym: No, jeli chodzi o Moritza Stiefla, to osoba najbardziej kompetentna, a mianowicie Dora, stwierdzia, e mody aktor, ktremu powierzylimy t rol, nie jest cakiem pozbawiony talentu... Kroge zmarszczy brwi z dezaprobat, Hfgen za zdawa si nie sysze owego artu. No, a jak to tam bdzie z rol pani Gabor, moja droga? zapyta j wrcz. Byo to wyrane i okrutne szyderstwo. Wiedziano powszechnie, e pani Hedda jest aktork pozbawion talentu i e nad tym cierpi. Wykpiwano t rozumn kobiet, e nie potrafi wyrzec si sceny, choby miaa wystpowa w najskromniejszych rolach matron. Staraa si zby impertynencj Hendrika obojtnym wzruszeniem ramion, jednake purpurowy, mienicy si fioletem rumieniec powlk jej niemod twarz. Dostrzeg to Kroge i serce cisno mu si wspczuciem prawie tkliwym. Mia przed wielu laty romans z pani von Herzfeld.
- 37 -

Chcc zmieni temat rozmowy, a zarazem poruszy ten jedyny, ktry go naprawd interesowa, Ulrichs zacz od razu mwi o Teatrze Rewolucyjnym. Planowano cykl niedzielnych przedstawie popoudniowych pod kierunkiem Hendrika Hfgena, a pod protektoratem organizacji komunistycznej to wanie mia by Teatr Rewolucyjny. Ulrichs, dla ktrego scena bya przede wszystkim narzdziem polityki, trzyma si tego projektu uporczywie, z namitnoci. Sztuka wybrana na przedstawienie inauguracyjne nadawaa si, jego zdaniem, wspaniale, przepracowa j jeszcze raz dokadnie. W partii interesuj si bardzo powanie nasz spraw oznajmi i obrzuci Hfgena znaczcym spojrzeniem konspiratora, omijajc wzrokiem Krogego, Schmitza i pani von Herzfeld, dumny jednak, e usysz te sowa i e zrobi na nich wraenie. C z tego, partia nie wypaci mi odszkodowania, jeli poczciwi hamburczycy zbojkotuj potem mj teatr burkn Kroge; myl o Teatrze Rewolucyjnym zawsze nastrajaa go sceptycznie i wprawiaa w zy humor. Tak doda jeszcze w roku tysic dziewiset osiemnastym mona byo sobie pozwala na podobne eksperymenty, ale dzi... Hfgen i Ulrichs wymienili spojrzenia, wyraajce dumn i potajemn jedno myli, jak rwnie pogard dla drobnomieszczaskich zastrzee dyrektora. Wymiana spojrze trwaa do dugo. Pani von Herzfeld dostrzega je i cierpiaa. Hfgen zwrci si wreszcie do Krogego i Schmitza tonem pobaliwym i ojcowskim: Teatr Rewolucyjny nam nie zaszkodzi, z pewnoci, prosz mi wierzy, panie Schmitz. To, co naprawd dobre, nigdy nikogo nie kompromituje. A Teatr Rewolucyjny bdzie dobry, bdzie wietny. Kryje si za nim rzetelna wiara, szczery entuzjazm, wic przekona wszystkich nawet wrogowie nasi umilkn wobec naszego gorcego zaangaowania. Oczy jego lniy, zezoway leciutko i zdaway si wpatrywa z zachwytem w dal, gdzie zapadaj wakie decyzje. Dumnie podnis w gr podbrdek, jego podana w ty, blada, wyrazista twarz promieniaa blaskiem wiary w zwycistwo. To jest prawdziwe przejcie pomylaa Hedda von Herzfeld. Tego nie potrafiby udawa, cho ma taki talent. Spojrzaa z tryumfem na Krogego, ktry nie mg ukry pewnego wzruszenia. Ulrichs zrobi uroczyst min. Wszyscy siedzieli jeszcze jak urzeczeni pod wraeniem jego wzruszajcego
- 38 -

entuzjazmu, a ju Hendrik zmieni nagle postaw i wyraz. Wybuchn niespodzianie miechem i wskaza fotografi szlachetnego ojca, wiszc na cianie nad stoem: gronie skrzyowane na piersiach rce, poczciwe wejrzenie spod chmurnych brwi, szeroka broda starannie rozpostarta na fantazyjnym myliwskim kaftanie. Hendrik nie mg si uspokoi, taki mu si ten stary wyda mieszny. Kiedy ju umia si dostatecznie, kiedy Hedda trzepna go doni w plecy, grozio bowiem, e si zakrztusi saat, powiedzia wreszcie, e i on wyglda podobnie, prawie tak samo, kiedy grywa role szlachetnych ojcw na scenie teatru objazdowego w Niemczech pnocnych. Byem jeszcze cakiem modym chopcem mia si Hendrik a tak fantastycznie staro wygldaem. Na scenie chodziem stale zgarbiony ze zmieszania. W Zbjcach kazano mi gra starego Moora. Byem wietnym starym Moorem. Kady z moich synw by o dwadziecia lat ode mnie starszy. Syszc, e Hendrik mieje si tak gono i opowiada o teatrze objazdowym w Niemczech pnocnych, koledzy zerwali si od stolikw i zgromadzili dokoa niego. Wiedzieli, e zaraz posypi si anegdoty, i to nie jakie stare, z brod, tylko nowe i prawdopodobnie do dobre Hendrik bowiem rzadko si powtarza. Hilda Motz z zadowoleniem zacieraa rce i byskajc zotem, ktrego miaa pene usta, stwierdzia z uciech: Teraz si ubawimy. I natychmiast zgromia Petersena karccym spojrzeniem, gdy usyszaa, e zamwi duy kieliszek koniaku. Rachela Mohrenwitz, Angelika Siebert i pikny Bonetti siedzieli wpatrzeni w wymowne wargi Hendrika. Nawet Miklas, chcia czy nie chcia, musia sucha: wyrafinowane arty znienawidzonego wroga wywoyway warkliwe, przekorne, krtkie wybuchy miechu. Nawet gruba panna Efeu poweselaa widzc, e jej pospny ulubieniec dobrze si bawi. Sapic ciko postawia swoje krzeso tu przy krzele Hendrika i bknwszy: Jeli pastwo nie maj nic przeciwko temu... opucia zaczt poczoch i druty na kolana, praw rk za, zwinit w trbk, przyoya do ucha, eby pomimo przytpionego suchu nie uroni ani sowa. By to uroczy wieczr. Hfgen, w wietnej formie, olniewa, czarowa, brylowa. Tak jak gdyby mia przed sob licznie zgromadzon publiczno, nie za tych kilku podrzdnych aktorw wielkodusznie, po junacku hojnie szafowa dowcipem, wdzikiem, skarbami anegdot. Co te si nie dziao w tym teatrze

- 39 -

objazdowym, gdzie grywa role szlachetnych ojcw! Hilda Motz nie moga tchu zapa ze miechu. Zlitujcie si, ju nie mam siy! krzyczaa, a e Bonetti z komiczn galanteri pocz j wachlowa chustk do nosa, nie dostrzega, e Petersen znw sobie zamwi wdk. Kiedy za Hfgen zacz naladowa mod aktoreczk grywajc role sentymentalnych dziewczt w teatrze objazdowym, przy czym mwi falsetem, trzepota rkoma z afektacj strzelajc oczami, rozchmurzy si nawet dziadzio Hansemann, a pan Knurr a zasoni chustk rozemian twarz. Nie mona byo odnie wikszego tryumfu w tych warunkach. Hfgen urwa nagle. Hilda Motz take spowaniaa widzc, e si Petersen urn. Kroge da haso do odwrotu. Bya ju druga nad ranem. Rachela Mohrenwitz, ktra miewaa zawsze oryginalne pomysy, ofiarowaa Hendrikowi swoj dug cygarniczk do efektown, ale bez wartoci: Za to, e by taki zabawny, Hendriku. Monokl jej bysn porozumiewawczo w stron jego monokla. Nos Angeliki Siebert, ktra staa obok Bonettiego, a zbiela z zazdroci wszyscy to spostrzegli a w oczach jej zabysy nie tylko zy, ale take zoliwe iskry. Pani von Herzfeld poprosia Hendrika, eby wypi z ni jeszcze filiank kawy. Dziadzio Hansemann zacz ju gasi lampy w opustoszaym lokalu. Ten pmrok by dla Heddy korzystny: jej dua, mikka twarz o agodnych, rozumnie patrzcych oczach zdawaa si teraz modsza albo raczej bez wieku. Nie byo to ju zaspione oblicze starzejcej si intelektualistki. Policzki straciy chropawo, wydaway si gadkie. Umiech potwartych ust, leniwy, wschodni umiech, nie by ju ironiczny, sta si niemal uwodzicielski. Pani von Herzfeld patrzya na Hendrika Hfgena tkliwie, bez sowa. Nie mylaa o tym, e sama wyglda wdziczniej ni zwykle, widziaa tylko, e blada twarz Hendrika o pulsujcych cierpieniem skroniach i szlachetnej linii podbrdka rysuje si wyranie w zmierzchajcym wietle widziaa to i napawaa si tym widokiem. Hendrik opar okcie o st i zoy wycignite rce, tak e czubki palcw si stykay. Pozwala sobie na t pretensjonaln poz jak kto, kto ma niezwykle pikne, gotycko strzeliste donie. Donie Hfgena nie byy bynajmniej gotyckie; przeciwnie brzydkie, prostackie, usioway jakby zniweczy cierpitniczy wyraz skroni. Grzbiet doni by szeroki i pokryty rudawym wosem, do dugie palce grube i zakoczone prostoktnymi, niezbyt czystymi paznokciami. Te paznokcie wida sprawiay, e rce jego byy nieszlachetne, niemal odraajce. Zdaway si
- 40 -

zrobione z lichego tworzywa: kruche, szorstkie, pozbawione blasku, paskie, bezksztatne. Jednake sprzyjajcy pmrok kry owe usterki i braki. Dodawa natomiast czaru lnieniu zielonkawych, rozmarzonych zagadkowych oczu. O czym pan myli, Hendriku? zapytaa pani von Herzfeld po dugim milczeniu, przytumionym ze wzruszenia gosem. Hfgen odpowiedzia jej rwnie cicho: Myl o tym, e Dora Martin nie ma racji... Hedda nie przerywaa mu, o nic nie pytajc ani nie przeczc, mwi wic dalej ponad zoonymi rkami, przed siebie, w mrok: Nigdy nie zdobd sawy skary si ciemnociom. Nie stworz nic nowego. Nigdy nie bd aktorem wielkiej klasy, Jestem prowincjuszem. Zamilk, zacisn mocno wargi, jak gdyby si przerazi stwierdze i wyzna, do ktrych skonia go ta osobliwa chwila. I to wszystko? zapytaa pani von Herzfeld z agodn wymwk. O niczym wicej pan nie myli? Tylko wci o tym? A e Hendrik milcza, pomylaa: Tak, to wida jedyne, co go naprawd zajmuje. Teatr polityczny, o ktrym przedtem mwi, i cay entuzjazm dla rewolucji to tylko komedia. Poczua zawd, ale zarazem jakie dziwne zadowolenie. Oczy Hendrika zamigotay tajemniczym blaskiem, nie odpowiedzia jednak ani sowa. Czy pan naprawd nie widzi, jak pan drczy t ma Angelik? zapytaa znw siedzca przy nim kobieta. Czy pan nie czuje, jak inni cierpi przez pana? Kiedy bdzie pan musia za to zapaci, tak czy inaczej. Nie spuszczaa z niego aosnego, badawczego spojrzenia. Odpokutuje pan za to kiedy i pokocha. Teraz zrobio si jej przykro; aowaa swoich sw. To byo stanowczo za duo, daa si unie uczuciu. Odsuna czym prdzej twarz od jego twarzy. Ku jej zdumieniu Hendrik nie ukara jej ani zoliwym umiechem, ani szyderczym sowem. Przeciwnie, spojrzenie jego lnicych, migotliwych oczu byo nadal utkwione nieruchomo w ciemno jak gdyby szuka tam odpowiedzi na drczce go pytanie, jak gdyby szuka ukojenia zwtpie, obrazu przyszoci, ktrej jedyny waciwy sens lea w tym, by go uczyni wielkim.

- 41 -

II

L E K C J A TA C A

Hendrik wyznaczy prb nazajutrz o wp do dziesitej. Zesp w takim skadzie, jakiego wymagao Przebudzenie wiosny, zebra si punktualnie, czciowo na scenie penej przecigw, czciowo w skpo owietlonych krzesach parteru. Przeczekawszy jakie pitnacie minut, pani von Herzfeld zdecydowaa si pj po Hfgena do gabinetu dyrekcji, gdzie konferowa od dziewitej rano z dyrektorami Schmitzem i Krogem. Z chwil gdy si ukaza, wszyscy spostrzegli od razu, e Hendrik jest dzi w jak najgorszym humorze; nie mona w nim byo pozna olniewajcego gawdziarza, ktry wczoraj wieczorem czarowa wszystkich rozmow. Z wysoko podniesionymi ramionami i rkami wtoczonymi w kieszenie spodni mija nerwowym, szybkim krokiem rzdy krzese parteru i poprosi gosem tak podranionym, e niemal bezdwicznym, o egzemplarz tekstu sztuki. Zapomniaem wzi ze sob. Mwi tonem obraonym, z gorycz, jakby wyrzuca wszystkim obecnym swoje roztargnienie, swj brak pamici w chwili, gdy wychodzi z domu. A wic, czy mog poprosi o tekst? udao mu si powiedzie to gosem przytumionym, ale zarazem bardzo ostrym. Czyby nie byo zbywajcego egzemplarza? Maa Angelika podaa mu swj zeszyt. Mnie jest ju niepotrzebny powiedziaa czerwienic si. Umiem swoj rol na pami. Hendrik zamiast podzikowania rzuci jej krtkie: No, spodziewam si! i odwrci si. Jego twarz wydawaa si jeszcze bledsza w zestawieniu z czerwonym szalem, ktry zastpowa mu koszul czy te zakrywa koszul, jeeli w ogle j mia na sobie. Jedno oko spogldao pogardliwie i gniewnie spod na wp przymknitej powieki, w drugim poyskiwa monokl. Wszyscy drgnli, kiedy nagle

- 42 -

zakomenderowa wysokim, przeszywajcym i wibrujcym gosem: Zaczynajcie, moi pastwo! Na scenie rozpocza si prba, on za przebiega szybkim krokiem widowni. Miklasowi, ktremu wasna rola zabieraa mao czasu, kaza markowa kwestie Moritza Stiefla; t rol zarezerwowa sobie. Mona si byo w tym dopatrzy szczeglnej zoliwoci, gdy biedny Miklas byby tak chtnie zagra Moritza. Hfgen chcia jak gdyby z wyzywajc but dowie przez to kolegom, e jemu niepotrzebne s adne prby ani przygotowania. By reyserem, sta ponad wszystkimi, rutyna, jakiej nabra, rwnaa si wrodzonemu geniuszowi. Wasn rol opanuje mimochodem; dopiero na prbie generalnej zobacz i usysz, jak naley uj i zagra Moritza Stiefla, ponurego gimnazist, zrozpaczonego kochanka, samobjc. Natomiast ju dzi wskazywa aktorom, co mona zrobi z roli modziutkiej Wendli, tego smarkacza Melchiora i macierzyskiej pani Gabor. Ze zdumiewajc zrcznoci wskoczy na scen i w istocie wciela si kolejno w tkliw dziewczyn wychodzc o wicie do ogrodu i pragnc ucisn cay wiat z myl o ukochanym, to znw w godnego ycia, dumnego chopca, to w rozumn, troskliw matk. W gosie jego brzmiaa na przemian tkliwo, zuchwalstwo i zaduma. Potrafi w jednej chwili przybra wygld modzieczy, niemal dziecicy, i w mgnieniu oka przemieni si w sdziwego starca. By wietnym aktorem. Kiedy ju zademonstrowa w sposb sugestywny zarwno piknemu Bonettiemu, ktry podnosi wysoko brwi, na p gniewnie, na p z szacunkiem, jak pokornej, z trudem poykajcej zy Angelice, co waciwie naleao zrobi z ich rl, o ile si miao w sobie odpowiedni materia skrzywi si ze znueniem i pogard, wcisn monokl w oko i zszed z powrotem na widowni. Stamtd objania, dyrygowa i krytykowa dalej. Nie oszczdza nikogo, kademu dostao si jakie szydercze, uwaczajce sowo. Nawet pani von Herzfeld paln kazanie, ktre przyja z ironicznym umiechem; maa Angelika ucieka par razy za kulisy, tonc we zach; na czole Bonettiego zarysoway si wezbrane gniewem yy; najgbiej jednak i najzawziciej zoci si Hans Miklas. Twarz mu zapada, w policzkach wyobiy si czarne doy. Hendrik widzc, e wszyscy cierpi, wpad od razu w lepszy humor. W czasie przerwy obiadowej w knajpce teatralnej prowadzi yw dyskusj z pani von Herzfeld. O wp do trzeciej zapdzi znw cay zesp do roboty. Byo ju blisko

- 43 -

wp do czwartej, kiedy pikny Bonetti wsun rce w kieszenie i z grymasem obrzydzenia, krzywic si jak rozkapryszone dziecko powiedzia: Kiedy bdzie koniec tym mkom? Hfgen zgromi go druzgoccym spojrzeniem swoich lodowatych oczu: To wycznie ode mnie zaley! i podnis pikny podbrdek wyej ni zwykle. Po czym ukaza wystraszonemu zespoowi oblicze szlachetnego i nerwowego tyrana, ktre jednak przypominao zarazem blad twarz starzejcej si, zirytowanej guwernantki. Wszyscy bali si go, zwaszcza maa Angelika: czua, jak przebiegaj jej po krzyu gwatowne i rozkoszne dreszcze. Przez kilka sekund wszyscy trwali w kornym bezruchu; sycha byo gony oddech przeraonego zespou, ktry czeka, a zwolni ich gest pana i wadcy. Hendrik wszake raczy klasn w donie i odrzuci w ty gow z askaw dobrodusznoci. Dalej, moi pastwo! wykrzykn, przy czym gos jego nabra metalicznego dwiku, ktremu nikt prawie oprze si nie mg. Na czym stanlimy? Rozpoczto prb nastpnej sceny, ledwo jednak j zakoczono, Hendrik rzuci okiem na zegarek w bransoletce: za kwadrans czwarta! Skonstatowa to i przerazi si tak bardzo, a go brzuch rozbola. Przypomnia sobie nagle, e umwi si z Juliett na czwart u siebie w mieszkaniu. Z nieco wymuszonym umiechem oznajmi zespoowi w paru spiesznych i uprzejmych sowach, e czas zakoczy prb. Szybkim ruchem rki odprawi modego Miklasa, ktry z ponur min zblia si do niego chcc mu zada jakie pytanie. Przebieg ciemn widowni kierujc si ku wyjciu, pdem pokona pochy przestrze wiodc z bramy teatru do knajpki, bez tchu wpad tam, zerwa z wieszaka brzowy paszcz skrzany i mikki szary kapelusz i ju go nie byo. Okrycie wcign dopiero na ulicy. Rozmyla przy tym: Jeeli pjd piechot, spni si o par minut, ebym nie wiem jak si pieszy. Julietta zrobi mi straszn scen. Takswk zdybym w por, tramwajem take, od biedy. Ale mam tylko pi marek w kieszeni, czyli minimum tego, co mog Julietcie ofiarowa. O takswce wic nie ma nawet co marzy, o tramwaju waciwie te; zostaoby mi zaledwie cztery marki osiemdziesit pi fenigw. To za mao dla Julietty, i w dodatku drobnymi, co sobie raz na zawsze wyprosia. Rozwaajc w ten sposb, pdzi dalej. W gruncie rzeczy nie myla ani przez
- 44 -

chwil, by pozwoli sobie na takswk, a nawet tramwaj. Przyjacika rozzociaby si naprawd o te napoczte pi marek, za jej gwatowny na pozr gniew za niewielkie spnienie nalea waciwie do niezmiennego rytuau ich spotka. Zimowy dzie by jasny i bardzo mrony; Hendrik marz w lekkim, skrzanym paszczu, ktry w dodatku zapomnia zapi. Mrz ksa go zwaszcza w rce i nogi: nie mia rkawiczek, a podobne do sandaw, zapite na klamerki pantofle nie byy bynajmniej odpowiednie na t por roku. Chcc si rozgrza i zyska na czasie, szed wielkimi krokami, ktre niekiedy przemieniay si w jakie dziwne podrygiwania i skoki. Wielu przechodniw przygldao si osobliwemu modziecowi z umiechem bd te z dezaprobat: w swoim lekkim i oryginalnym obuwiu porusza si z na poy bazesk, na poy bosk zwinnoci. Ponadto, nie do, e skaka i podrygiwa, ale piewa przy tym, i to na przemian melodie Mozarta i przeboje operetkowe. Te skoki i susy uzupenia rnymi niecodziennymi gestami. W tej chwili na przykad bawi si bukiecikiem fiokw jak pik. Znalaz w bukiecik w butonierce paszcza, musia to by prezent od wielbicielki z zespou, prawdopodobnie zoya mu w dyskretny podarunek maa Angelika. Hendrik myla o tym agodnym stworzeniu, o jej zmruonych oczach krtkowidza, kiedy tak bieg ulic skaczc i piewajc ku pomiewisku i zgorszeniu przechodniw. Nie widzia nawet, jak mieszczki trcaj si okciami szepczc jedna drugiej: To pewnie kto z teatru! Na co ta druga zachichotaa: Naturalnie, to ten, co wystpuje w Teatrze Artystycznym, Hfgen. Czy widzisz, moja kochana, jakie ma pocieszne ruchy i jak wci co paple do siebie pod nosem! Rozemiay si obie, a po przeciwnej stronie ulicy zawtrowao im dwch wyrostkw. Hendrik wszake, chocia zwyk przez prno i z przyzwyczajenia zawodowego dostrzega i notowa w pamici, jak ludzie reaguj na kady jego gest, nie zauway tym razem ani owych pa, ani gimnazistw. Mrz i radosna myl o spotkaniu z Juliett pobudzay go do szybkiego biegu i wprawiay w stan lekkiego odurzenia. Jak rzadko dane mu byo teraz odczuwa podobny entuzjazm! Dawniej, tak, dawniej bywa czsto, niemal zawsze taki: uskrzydlony, niepomny siebie. Kiedy jako dwudziestolatek grywa w teatrze objazdowym szlachetnych ojcw i dojrzaych bohaterw, przeywa wesoe dni; wwczas to jego temperament i
- 45 -

rozdokazywanie byy silniejsze ni ambicja. Dawne to czasy, cho moe nie tak nieskoczenie dawne, jak mu si teraz zdawao. Czy naprawd si tak zmieni? Czy nie pozosta nadal rozdokazywanym modziecem? Teraz take w radosnym nastroju puci ambicj w niepami. Gdyby mu oto przyszy do gowy pojcia takie jak ambicja, jak wielka kariera, rozemiaby si tylko. W tej chwli obchodzio go jedynie, e powietrze jest wiee i przesycone socem, e on sam jest mody, e biegnie szybko, e jego szal furkocze na wietrze i e wkrtce znajdzie si przy ukochanej. Dobry nastrj usposabia go yczliwie do Angeliki, ktr tak czsto upokarza i rani. Teraz myla o niej niemal tkliwie. To mie dziecko, to bardzo mie dziecko, musz jej dzi wieczorem co ofiarowa, niech i ona si cho raz ucieszy. A eby tak zej si z Angelik? Tak, to byoby atwe wspycie, znacznie atwiejsze ni z Juliett. Pomimo niezwykle yczliwego nastroju, w jakim by w tej chwili, zachichota jednak szyderczo, e mg porwna Angelik z Juliett biedn, ma Angelik Siebert ze wspania Juliett; przecie to ona w swj straszliwy a tak doskonay sposb jest mu niezbdna. Przeprosi Juliett w myli za podobne blunierstwo w chwili, gdy stan przed drzwiami swego domu. Staromodna willa, gdzie wynajmowa pokj na parterze, staa przy zacisznej ulicy, ktra przed trzydziestu laty naleaa do najwytworniejszych w miecie. Inflacja zuboya wikszo mieszkacw eleganckiej dzielnicy; wille o licznych wieyczkach i wykuszach miay wygld ju do podupady, zaniedbane tak jak i otaczajce je rozlege ogrody. Pani konsulowa Mnkeberg, ktrej Hendrik paci czterdzieci marek miesicznie za duy pokj, znajdowaa si w trudnych warunkach materialnych. Niemniej pozostaa nienagannie ubran starsz dam, z godnoci nosia swoje dziwaczne stroje: suto marszczone rkawy i koronkowe starowieckie szale. Na jej gadko uczesanej gowie, z przedziakiem porodku, nie odway si nigdy zbuntowa ani jeden krnbrny wosek, a dokoa wskich ust zarysoway si drobne zmarszczki ironii, ale bynajmniej nie goryczy. Wdowa po konsulu Mnkebergu bya zbyt na to rozsdna, aby gorszy si ekscentrycznoci i wybrykami swego lokatora, przeciwnie, staraa si bra je z komicznej strony. W kku przyjaciek starszych dam rwnie wytwornych, rwnie ubogich i o niemal identycznym wygldzie opowiadaa zazwyczaj z do kostycznym humorem o jego ekscentrycznoci. Czasem skacze po schodach na jednej nodze mwia umiechajc si niemal ze smutkiem. A kiedy idzie na spacer, siada nieraz nagle na chodniku,

- 46 -

prosz sobie wyobrazi: na zaboconych flizach bo si boi, e si potknie i przewrci. Podczas gdy wszystkie starsze damy kiway siwymi gowami i na wp zgorszone, na wp rozbawione szeleciy jedwabnymi mantylkami, konsulowa dodawaa pojednawczym tonem: C chcecie, moje drogie! Artysta... moe nawet wybitny artysta to mwic stara patrycjuszka gadzia wychudzonymi biaymi palcami, na ktrych ju od dziesiciu lat nie nosia piercionkw, wyblak, koronkow serwet lec na stole nakrytym do herbaty. Hendrik czu si nieswojo w obecnoci pani Mnkeberg, jej arystokratyczne pochodzenie i przeszo oniemielay go. Tote spotkanie w przedpokoju z dystyngowan staruszk w chwili, gdy z takim haasem zatrzasn za sob drzwi wejciowe, byo mu bardzo niemie. Na widok jej imponujcej postawy wzi i on si troch w karby: poprawi rozwiany czerwony szal i wcisn monokl w oko. Dobry wieczr, askawa pani, jak zdrowie? zacz piewnie, nie podnoszc gosu ku kocowi uprzejmej formuki, przez co jeszcze silniej akcentowa konwencjonalny i czczy charakter tego zdania. Grzecznemu powitaniu towarzyszy lekki ukon, ktry pomimo wytwornej niedbaoci cechowa niemal dworski styl. Wdowa po konsulu Mnkebergu nie umiechna si; jedynie zmarszczki pobaliwej ironii pogbiy si nieco dokoa oczu i wskich warg, kiedy odpowiedziaa: Niech si pan pieszy, drogi panie Hfgen! Nauczycielka czeka na pana ju od kwadransa. Krtka, zoliwa pauza, ktr pani Mnkeberg poprzedzia nauczycielka, napdzia gorc fal krwi na policzki Hendrika. sowo

Pewno si zaczerwieniem pomyla zy i zawstydzony. Ale nie zauwaya tego chyba w pmroku uspokaja sam siebie cofajc si z wyszukan uprzejmoci hiszpaskiego granda. Dzikuj, askawa pani rzek otwierajc drzwi do swego pokoju. Panowa tam rowawy pmrok. Palia si tylko osonita kolorow jedwabn chustk lampa na niskim stoliczku przy tapczanie. Hendrik Hfgen rzuci cichym, pokornym, nieco drcym gosem pytanie w w barwny zmierzch: Gdzie jeste, ksiniczko Tebab?
- 47 -

Z ciemnego kata odpowiedzia mu niski, gniewny gos: Tutaj, ty winio, a gdziebym miaa by? Dzikuj szepn Hendrik bardzo cicho, stojc przy drzwiach z nisko spuszczon gow. Tak, teraz ci widz... Ciesz si, e ci widz... Ktra godzina? wrzasna kobieta z kta. Hendrik bkn drwico: Okoo czwartej... zdaje mi si. Okoo czwartej! Okoo czwartej! szydzia zonica wci ukryta w cieniu. To bardzo zabawne! To doskonae! mwia z silnym pnocnoniemieckim akcentem. Gos miaa zdarty jak gos marynarza, ktry duo pije, pali i klnie. Jest ju kwadrans po czwartej stwierdzia raptem przeraliwie cicho. Tym samym nienaturalnie stumionym gosem, ktry nie zwiastowa nic dobrego, przywoaa go do siebie: Moe by tak podszed do mnie bliej, Heinz, odrobineczk bliej! Ale zapal wpierw wiato! Na dwik imienia Heinz Hendrik drgn; by to pierwszy cios. Nie pozwala nikomu, nawet matce, tak mwi do siebie, jedynie Julietta moga si na to odway. Poza ni nie wiedzia nikt w tym miecie, e mia waciwie na imi Heinz ach, w jakieje to sodkiej chwili saboci zwierzy si z tym Julietcie? Heinz tak nazywali go wszyscy do osiemnastego roku ycia. Dopiero kiedy zrozumia, e chce by aktorem, i to sawnym aktorem, wybra sobie owo rzadsze imi Hendrik. Jake trudno byo narzuci je rodzinie, zmusi, by si przyzwyczajono i traktowano serio tego dziwacznego, pretensjonalnego Hendrika! Ile listw, ktre zaczynay si od sw: Mj drogi Heinz, pozostawi bez odpowiedzi, zanim wreszcie matka, Bella, i siostra, Josy, nauczyy si nowego imienia. Z przyjacimi modoci, ktrzy uparcie obstawali przy Heinzu, zerwa wszelkie stosunki; nie przywizywa zreszt najmniejszej wagi do obcowania z kolegami, lubujcymi si w wyciganiu paskich i niemiych anegdot z przeszoci, ryczc ze miechu z cakowicie pozbawionym taktu humorem. Heinz umar Hendrik mia si sta wielki. Mody aktor Hfgen toczy zacit walk z agencjami, dyrektorami teatrw i redakcjami felietonw, eby jego szacowne, przybrane imi pisano we waciwy sposb. Dra ze zoci i urazy, jeeli zobaczy w programie lub recenzji imi Henrik. Literka d porodku wybranego przez siebie imienia bya dla niego znakiem o niezwykym, magicznym znaczeniu. Kiedy osignie wreszcie,
- 48 -

e cay wiat, bez wyjtku, uzna go za Hendrika wwczas dopnie celu, wwczas kariera jego bdzie zapewniona. W ambitnych mylach Hendrika Hfgena imi to, ktre byo nie tylko okreleniem osoby, lecz rwnie zadaniem i zobowizaniem, odgrywao dominujc rol. Mimo to znosi teraz cierpliwie, e Julietta ze swego ciemnego kta nazywaa go tym porzuconym i znienawidzonym imieniem Heinz. Usucha jej rozkazw: przekrci wycznik jaskrawe wiato olepio go nagle i ze schylonym czoem zbliy si o kilka krokw do Julietty. Zatrzyma si od niej o metr, ale i na to mu nie pozwolono. Mrukna ochryple, z niepokojc uprzejmoci, przez zacinite zby: Chode bliej, mj chopcze! A gdy nie rusza si z miejsca, pocza go wabi jak psa, ktrego si przyzywa do nogi pieszczotliwymi sowy po to, by go tym okrutniej ukara. Jeszcze bliej, mj liczny! Cakiem blisko! Nie bj si! Sta wci jeszcze bez ruchu, wci jeszcze z pochylon gow. Ramiona i rce zwisay mu bezwadnie ku przodowi, dokoa brwi i skroni ukaza si bolesny rys, rozdte nozdrza wcigay przenikliw wo pospolitych perfum, pomieszan z innym, bardziej dzikim, drczcym i podniecajcym zarazem, bynajmniej nie sodkim zapachem: z odorem ludzkiego ciaa. Dziewczyn znudzia jego cierpitnicza i szlachetna postawa trwao to ju za dugo. Nagle rozleg si jej gniewny gos niby ochrypy ryk dolatujcy z dungli: Nie stje tak, jak gdyby w portki narobi! Gowa do gry, czowieku! I ju majestatyczniej dodaa: Spjrz mi w oczy! Podnis powoli gow bolesne bruzdy dokoa skroni pogbiy si jeszcze. Zielonkawobkitne oczy w pobladej twarzy rozszerzyy si z rozkoszy czy te ze strachu. Oniemiay wpatrywa si w ksiniczk Tebab, swoj czarn Wenus. Bya Murzynk tylko przez matk ojciec jej by inynierem, mieszka w Hamburgu jednake ciemna rasa okazaa si silniejsza od biaej: Julietta nie wygldaa na Mulatk, lecz prawie na penej krwi Murzynk. Barwa szorstkiej, miejscami lekko popkanej skry bya ciemnobrzowa, gdzieniegdzie, na przykad na niskim, sklepionym czole i na grzbiecie wskich, nerwowych doni, prawie czarna. Natura zabarwia tylko janiej muszl doni, Julietta sama za, za pomoc szminki, zmienia kolor grnej czci policzkw: nad silnymi, brutalnie uksztatowanymi szczkami leay sztuczne, jaskrawoczerwone plamy niby niezdrowe wypieki trawicej j gorczki. Oprawa oczu podlegaa rwnie zabiegom
- 49 -

kosmetycznym: brwi wygolone i zastpione wskimi, narysowanymi wglem kreskami, rzsy sztucznie przeduone, cienie na grnej powiece a do wskich brwi pogbione wpadajcym w fiolet bkitem. Obrzmiaym wargom natomiast pozostawia naturaln barw. Ponad rzdami olniewajcych zbw, ktre odsaniaa zarwno miejc si, jak klnc, wydaway si szorstkie tak jak skra rk i szyi i ciemnofioletowe; zdrowa czerwie dzise i jzyka silnie kontrastowaa z ich zmconym odcieniem. Patrzc na jej twarz, w ktrej uderzay rozbiegane, okrutne, mdre oczy i lnice zby, nie dostrzegao si zrazu nosa; dopiero przyjrzawszy si dokadniej, wida byo, e jest paski i jakby wgnieciony. W istocie nos ten zdawa si nieobecny, nie stanowi wypukoci porodku paskiej i w jaki przewrotny sposb pocigajcej maski, lecz raczej wgbienie. Gow Julietty, w najwyszym stopniu barbarzysk, chciaoby si oglda na tle krajobrazu dziewiczych lasw, nie za w tym mieszczaskim pokoju, wrd pluszowych mebli, bibelotw i jedwabnych abaurw. Zawd sprawiao nie tylko otoczenie, z ktrego wychylaa si ta gowa, ale rwnie jej ukoronowanie: wosy. Nie bya to kdzierzawa, czarna szopa harmonizujca z tym czoem, z tymi wargami, przeciwnie, zdumieway sw gadkoci i matowopow barw. Uczesanie byo bardzo proste, z przedziakiem porodku. Ciemna dama twierdzia z luboci, e wosy jej byy zawsze takie, nie zrobia nigdy nic, aby je zmieni: kolor i gatunek ich odziedziczya po ojcu, inynierze Martensie z Hamburga. Zdawao si rzecz pewn, e czowiek tego nazwiska i zawodu by jej ojcem, nikt temu w kadym razie nie przeczy. Zreszt inynier Martens nie y od dawna. Lata cikiej pracy w Afryce rodkowej nie poszy mu na zdrowie. Wycieczony malari, z sercem zniszczonym zastrzykami chininy i naduyciem alkoholu, powrci do Hamburga, aby tam wkrtce i niepostrzeenie ycie zakoczy. Dziewczyn murzysk, swoj kochank, pozostawi w Kongo, jak rwnie mae ciemnoskre stworzonko, ktrego mg by ojcem. Wiadomo o mierci inyniera nie dotara do Afryki. Niedugo potem Julietta stracia matk; wwczas postanowia wyruszy do odlegych, z pewnoci niezwykle ciekawych Niemiec. Miaa nadziej, e Martens otoczy j tam opiek. Tymczasem nikt nie potrafi nawet wskaza grobu inyniera: zwoki jej biednego ojca zniky bez ladu, jak znika pami o nim. Modociana Julietta umiaa na szczcie do dobrze taczy stepa: nauczyli j tego ziomkowie. Tote udao jej si niebawem dosta do jednego z najlepszych lokali nocnych dzielnicy St. Pauli. Byaby si tam zapewne utrzymaa i moe nawet t roztropn i energiczn osob czekaa zaszczytna kariera, gdyby nie spatay jej
- 50 -

najfatalniejszego figla gwatowny temperament i nieposkromiony pocig do napoi wyskokowych. Nie potrafia odmwi sobie tej przyjemnoci, lubia rzuca si z batem w rku na znajomych i kolegw, ktrzy byli odmiennego zdania lub w innym nastroju ni ona. W pewnych koach St. Pauli zachwycano si pocztkowo tym zabawnym i milutkim kaprysem, jednake na dusz met kaprys w stawa si, zbyt oryginalny i nawet uciliwy. Julietta zostaa zwolniona i przeya w zawrotnym tempie to, co nazywano powszechnie staczaniem si coraz niej, innymi sowy: musiaa swj talent taneczny demonstrowa w coraz to mniejszych, cieszcych si najgorsz fam spelunkach. Dochody, ktre przynosiy jej te wystpy, staway si stopniowo tak mizerne, e bya wkrtce zmuszona szuka ubocznych zarobkw. A jakie moga znale inne zajcie ni wieczorne spacery po Reeperbahn i ssiednich ulicach? Jej pikne, ciemne ciao, proste jak trzcina, sunce dumnym, niemal dystyngowanym krokiem po chodniku, nie byo doprawdy najgorszym obiektem na tym olbrzymim jarmarku cia kobiecych, oferowanych tutaj co noc przejezdnym marynarzom, tudzie zarwno ubogim, jak i czcigodnym mom miasta Hamburga. | Aktor Hfgen zreszt pozna swoj czarn Wenus nie na ulicy, lecz w ciasnej, penej tytoniowego dymu i wrzasku pijanych marynarzy knajpie, gdzie Julietta pokazywaa co wieczr za trzy marki gay ciemne, gadkie ciao i kunsztownie wybijanego stepa. W programie podejrzanego kabaretu figurowaa czarna tancerka Julietta Martens pod pseudonimem Ksiniczka Tebab. Waciwie wolno jej byo nosi to imi wycznie jako artystce, rocia sobie jednake prawo do niego i w yciu prywatnym. Jeeli mona byo wierzy jej zapewnieniom, w yach jej matki, porzuconej kochanki hamburskiego inyniera, pyna najczystsza krew krlewska: ojcem jej by autentyczny, niezmiernie bogaty i wielkoduszny krl murzyski; niestety, zgin przedwczenie, skonsumowany przez wrogw. Jeeli chodzi o Hendrika Hfgena, by on nie tyle pod wraeniem jej tytuu chocia i ten mu si niezwykle podoba ile jej rozbieganych, okrutnych oczu, jak rwnie muskularnych ng. Po skoczonym numerze ksiniczki Tebab zgosi si do garderoby artystki i wyrazi troch moe dziwnie brzmice yczenie pobierania u niej lekcji taca. Aktor w dzisiejszych czasach powinien by wytrenowany jak akrobata doda Hendrik w formie objanienia, ksiniczka wszake nie bya ciekawa jego wynurze. Nie okazujc zbytniego zdziwienia umwia si o cen i ustalia dat pierwszej lekcji.

- 51 -

Tak to zadzierzgna si wi pomidzy Hendrikiem Hfgenem a Juliett Martens. Czarna dziewczyna bya nauczycielk, a wic pani; stojcy przed ni blady mczyzna by jej uczniem, tym, ktry sucha, ponia si, ktry przyjmuje czste kary z t sam pokor co zdarzajc si rzadko skp pochwa. Spjrz na mnie! zadaa ksiniczka Tebab gronie przewracajc oczami, Hendrik za wpatrywa si zarazem ze strachem i podaniem w twarz swojej wadczyni. Jaka ty dzi pikna! powiedzia wreszcie, z trudem zda si nakazujc wargom posuszestwo. Ofukna go: Daj spokj tym gupstwom! Nie jestem dzi pikniejsza ni co dzie! Mimo to dumnym ruchem pogaskaa piersi i obcigna ciasn, plisowan, ledwo sigajc kolan spdnic. Wida byo tylko wski pasek czarnej jedwabnej poczochy, gdy zielone lakierowane buty z cholewami sigay wyej ydek. Do tych wspaniaych butw i krtkiej spdnicy woya ksiniczka szary futrzany akiecik z wysokim, zachodzcym na szyj konierzem. Na przegubach ciemnych, znaczonych bkitnymi yami rk dzwoniy szerokie bransolety z ordynarnej zotej blachy. Najbardziej eleganckim szczegem jej stroju bya szpicruta pleciona z jaskrawo-czerwonej skry prezent Hendrika. Julietta uderzaa ni o zielone buty, markujc krtki, twardy, grony rytm. Znowu spnie si o kwadrans powiedziaa po dugiej przerwie i bruzdy gniewu wyobiy si pomidzy niewielkimi guzami wypukego czoa. Ile razy mam ci ostrzega, mj najmilszy? zapytaa zdradzieckim szeptem, po czym zaraz wybuchna zoci: Do tego! Mam ju tego potd! Daj no te twoje apy! Hendrik podnis powoli obie rce odwrcone domi ku grze. Nie spuszcza przy tym swoich zahipnotyzowanych, szeroko otwartych oczu z zawzitej, budzcej lk, bestialskiej maski ukochanej. Dononym, wrzaskliwym gosem liczya: Raz, dwa, trzy zamierzajc si szpicrut. Pleciony, elegancki pejcz spad z okrutnym wistem na wycignite donie, na ktrych wystpiy od razu grube czerwone prgi. Hendrik poczu tak gwatowny bl, e zy stany mu w oczach. Wykrzywi wargi; po pierwszym uderzeniu krzykn lekko, potem opanowa si i sta z poblad, skamienia twarz. Dosy, jak na pocztek powiedziaa Julietta. Znuony umiech pojawi si nagle na jej ustach; sprzeciwiao si to cakowicie reguom gry. W umiechu tym
- 52 -

nie byo ani troch zwierzcego okruciestwa, lecz dobroduszna drwina zabarwiona odrobin wspczucia. Opucia szpicrut, odwrcia gow i staa tak, ukazujc twarz z profilu, w piknej, smutnej pozie. Przebierz si dodaa cicho popracujemy. W pokoju nie byo parawanu, za ktrym Hfgen mgby si ukry zmieniajc ubranie. Julietta obserwowaa kady jego ruch spod na pprzymknitych powiek, cakowicie zreszt obojtnym spojrzeniem. Musia zdj z siebie wszystko i pokaza jasne, nieco ju za tuste ciao pokryte rudawym wosem, zanim wcign biao i niebiesko prkowan koszulk i czarne spodenki. Stan wreszcie przed ni w upokarzajcym stroju, ktry nazywa kostiumem gimnastycznym, w dziecicym i miesznym przebraniu skadajcym si z pytkich czarnych pbucikw, biaych skarpetek kokieteryjnie zawinitych powyej kostek, krtkich spodenek z byszczcej czarnej satyny, jakie nosz mali chopcy na lekcje gimnastyki, i prkowanej koszulki obnaajcej szyj i ramiona. Zmierzya go krytycznym, zimnym wzrokiem. Utye jeszcze troch od zeszego tygodnia, mj najmilszy skonstatowaa trzaskajc szyderczo szpicrut po zielonych lakierowanych butach. Wybacz mi prosi cicho. Jego biaa twarz o surowej linii podbrdka, nerwowo pulsujcych skroniach i piknie wykrojonych, aosnych oczach, zachowaa cakowit powag i jak niemal tragiczn dostojno w zestawieniu z groteskowo odzian postaci. Murzynka pocza co majstrowa przy gramofonie. Poprzez melodi jazzow, ktrej rytmiczny zgiek rozleg si nagle, powiedziaa szorstko: Zaczynaj! Wyszczerzya przy tym oba rzdy zbyt biaych zbw i gronie potoczya oczami: bya to wanie ta gra fizjonomii, ktrej teraz oczekiwa i ktrej pragn. Twarz jej ciemniaa przed nim niby przeraajca maska jakiego obcego boka. Boek ten krlowa w gbi dziewiczego lasu, w zatajonym uroczysku, a bysk jego zbw i ypice biakami oczy day ofiar ludzkich. Przynosz mu te ofiary, skadaj u jego stp, krew tryska, on za wciga w nozdrza spaszczonego nosa znajomy, sodkawy zapach, z lekka koysze majestatyczny tuw w rytm dziko drgajcego tam-tamu. Poddani w upojeniu tacz dokoa boka taniec radoci. Wyrzucaj rce i nogi, podskakuj, zataczaj si, wiruj. Ryk ich przemienia si w jk rozkoszy, w rzenie. Po chwili chyl si, padaj do stp czarnego boka,

- 53 -

ktrego wielbi, ktrego podziwiaj bez zastrzee; ludzie potrafi tak kocha i podziwia tylko tego, komu zoyli najcenniejsz danin: krew. Hendrik zacz powoli taczy. Gdzie si jednak podziaa tryumfalna lekko, ktr czarowa publiczno i kolegw? Znikna bez ladu, poruszanie nogami byo, zda si, dla niego mk mk, a zarazem rozkosz; umiech bladych, zacinitych warg i nieprzytomny wzrok zdradzay cakowite zapamitanie. Julietta ze swej strony ani mylaa taczy: niech si ucze sam mczy. Podniecaa go tylko klaskaniem w donie, szorstkim krzykiem i rytmicznym koysaniem ciaa. Prdzej! prdzej! daa z wciekoci. C ty masz za koci? I to ma by mczyzna?! Chcesz by aktorem, pokazywa si za pienidze? Takie ptora nieszczcia? miechu warte... Szpicruta chostaa go po ydkach i ramionach. Teraz jednak zy nie napyway mu ju do suchych, rozarzonych oczu. Tylko zacinite wargi dray. Ksiniczka Tebab smagna go znowu. Pracowa bez przerwy przez p godziny, jak gdyby chodzio naprawd o powany trening, nie za o perwersyjn rozrywk. W kocu pocz ciko dysze. Zatoczy si. Twarz jego bya mokra od potu. Wybekota z trudem: W gowie mi si krci. Czy mog przesta? Rzucia okiem na zegarek i odpara krtko i rzeczowo: Musisz jeszcze poskaka co najmniej kwadrans. Znowu zagrzmiaa muzyka, Julietta pocza frenetycznie klaska w donie. Hendrik sprbowa jeszcze raz wykona skomplikowanego stepa. Jednake obolae nogi w kokieteryjnych pbucikach i skarpetkach odmwiy mu posuszestwa, zachwia si na mgnienie oka, potem stan bez ruchu, drc rk ocierajc pot z czoa. C to za arty? burkna gronie. Przerywasz lekcj bez mego pozwolenia? To co cakiem nowego. adne rzeczy! Wycelowaa czerwon szpicrut prosto w twarz Hendrika; schyli si w por, by unikn gronego ciosu. Przyj wieczorem do teatru z krwaw prg od czoa do brody to byoby jednak za wiele. Pomimo stanu oszoomienia, w jakim si znajdowa, zrozumia, e nie moe sobie na to pozwoli, pod adnym pozorem. Daj spokj! odrzek krtko. I odwracajc si od niej doda: Dosy na dzisiaj.
- 54 -

Zrozumiaa, e to nie arty. Nic nie odpowiedziaa i z lekkim westchnieniem ulgi patrzya, jak Hendrik otula si grubo wywatowanym, czerwonym jedwabnym, zreszt w kilku miejscach podartym szlafrokiem i wyciga na tapczanie. Tapczan, ktry w nocy suy za ko, na dzie nakryty by kap i kolorowymi poduszkami. Przy nim staa lampa na niskim, okrgym stoliczku z przyborami do palenia. Zga to race wiato prosi Hendrik piewnym, aosnym i melodyjnym gosem. I chod do mnie, Julietto! Sza ku niemu w rowym pmroku. Kiedy ju stana przy nim, westchn cicho: Jak dobrze! Przyjemnie ci byo? zapytaa do sucho. Zapalia papierosa i podaa mu ogie; Hendrik uywa do palenia dugiej pospolitej cygarniczki podarunek Racheli Mohrenwitz. Jestem cakowicie wykoczony powiedzia. Julietta cigna potne usta w dobroduszny, wyrozumiay umiech. Tak by powinno rzeka i pochylia si nad nim. Opar szerokie, blade, pokryte rudawymi wosami donie na jej rasowych okrytych lnicym czarnym jedwabiem kolanach. Mwi rozmarzony: Jak brzydko wygldaj moje pospolite rce na twoich wspaniaych nogach, najdrosza! Wszystko jest w tobie brzydkie, mj prosiaczku: gowa, nogi, wszystko! zapewnia go z burkliw tkliwoci. Osuna si przy nim na tapczan. Zdja szary futrzany akiecik: miaa na sobie ciasn bluzk, uszyt koszulowym krojem z lnicego jedwabiu w czarn i czerwon krat. Bd ci zawsze kocha powiedzia wyczerpany. Jeste silna. Jeste czysta. Patrzy przy tym spod przymknitych powiek na jej jdrne, spiczaste piersi rysujce si wyranie pod ciasno przylegajc cienk tkanin. Ach, to tylko takie gadanie odrzeka z powag i lekk pogard. Wmawiasz sobie. S ludzie, ktrzy zawsze musz sobie co wmawia. Inaczej le si czuj. Szuka po omacku jej dugich, lakierowanych butw.
- 55 -

 Ale ja wiem, e zawsze ci bd kocha szepn z zamknitymi oczami. Nigdy nie znajd takiej kobiety jak ty. Jeste k o b i e t m e g o y c i a , ksiniczko Tebab. Jej ciemna, powana twarz zakoysaa si lekko nad jego bladym, znuonym obliczem. A jednak nie pozwalasz mi nawet przyj do teatru, kiedy grasz powiedziaa z przeksem. Szepn gosem cichszym ni westchnienie: Mimo to gram tylko dla ciebie, tylko dla ciebie, moja Julietto. Z ciebie czerpi siy. Ale ja nie dam sobie rozkazywa odpara przekornie. Pjd do teatru, czy mi pozwolisz, czy nie. Sid ktrego dnia w krzesach i rozemiej si na cay gos, gdy wyjdziesz na scen, mapo zielona! Rzuci szybko: Prosz ci, bez takich dowcipw! Przeraony otworzy oczy i unis si na okciu. Widok czarnej Wenus zdawa si go uspokaja. Umiechn si i zacz deklamowa:
Viens-tu du ciel profond ou sors-tu de labme o Beaut?*

C to za bzdury? zapytaa niecierpliwie. To z tej cudownej ksiki wytumaczy jej i wskaza lecy na stoliku przy lampie tomik w tej okadce. Les fleurs du mal Beaudelairea. Nie rozumiem powiedziaa Julietta ze zoci. On jednak nie dajc sobie przerwa ekstazy, mwi:
Tu marches sur des morts, Beaut, dont tu te moques... De tes bijoux lHorreur nest pas le moins charmant, Et le Meurtre, parmi tes plus chres breloques, Sur ton ventre orgueilleux danse amoureusement.**

* Piknoci, czy ty z piekie, czy te z niebios rodem? ** Twe stopy depcz trupy nie zbaczajc z drogi, rd pont twych Okropno ma czar niepoledni, Mord, klejnot w gotowalni twej nad inne drogi, Na twym si pysznym onie buja wisior przedni.
(Przekad Bohdana Wydgi)

- 56 -

 e te ty moesz tak bezczelnie kama powiedziaa kadc smuky, ciemny palec na jego poruszajcych si wargach. On jednak mwi tym samym melancholijnie piewnym tonem: Nigdy mi nie opowiadasz, jak ya dawniej, ksiniczko Tebab. To znaczy: na twoim ldzie... Ju nic nie pamitam odpara krtko. Po czym pocaowaa go, moe tylko dlatego, eby przerwa dalsze niedyskretne i poetyczne pytania. Jej szeroko otwarte, zwierzce usta o ciemnych, spkanych wargach i czerwonym jak krew jzyku zbliay si powoli do jego zaknionych, bladych ust. A gdy oderwaa ju twarz od jego twarzy, mwi dalej: Nie wiem, czy mnie zrozumiaa poprzednio, kiedy ci powiedziaem, e gram tylko dla ciebie i tylko dziki tobie. Kiedy tak mwi mikko i marzco, przesuwaa wprawne palce przez jego rzadkie, jedwabiste wosy, z ktrych powej barwy wiato lampy wyczarowywao zotawe byski. Dotykaa jego wosw bez tkliwoci, lecz powanie i rzeczowo, jak gdyby je chciaa uczesa. Powiedziaem to w znaczeniu dosownym rzek po chwili. Jeeli si ludziom troch podobam, jeeli mam powodzenie tobie to zawdziczam. Widzie ci, dotyka ciebie, ksiniczko Tebab, to dla mnie czarodziejska kuracja... co cudownego, niezrwnane odnowienie caej istoty... e te ty tak moesz wci papla i kama odrzeka macierzyskim tonem. Najmieszniejsze z ciebie gwienko, jakie w yciu widziaam. Chcc go zmusi do milczenia, zasonia mu twarz rkami; szerokie bransoletki dzwoniy o jego brod, na policzkach spoczyway jasne muszle jej doni. Umilk wreszcie. Sennym ruchem poprawi gow na poduszce i oplt ramionami ciao czarnej dziewczyny, jakby szukajc u niej obrony. Leaa cicho w jego objciach nie zdejmujc doni z jego twarzy; moe chciaa ukry przed nim tkliwy i szyderczy umiech, z jakim teraz na niego patrzya.

- 57 -

III

KNORKE

Sezon w, jak si okazao, wcale nie by zy dla Hamburskiego Teatru Artystycznego. Oskar Kroge stanowczo nie mia racji mwic, e Hfgena przepacano: tysic marek miesicznej gay! Nie poradzono by sobie w aden sposb bez tego aktora i reysera, dokonywa cudw, by rwnie pomysowy jak niezmordowany. Gra wszystko: role modziecw i starcw. Nie tylko Miklas mg mu pozazdroci, ale i Petersen, a nawet Otto Ulrichs, gdyby nie by pochonity waniejszymi sprawami i nie lekceway poczyna teatru buruazyjnego. Hfgen zdoby sobie serca dziecice jako dowcipny i pikny ksi w Bajce wigilijnej, za we francuskich sztukach salonowych i komediach Oskara Wildea podbija swym urokiem wszystkie panie. Interesujce si literatur koa publicznoci hamburskiej ywo dyskutoway o jego kreacjach w Przebudzeniu wiosny, w roli adwokata w sztuce Strindberga Gra snw, w roli Leoncea w Leonce i Lena Bchnera. Umia by wytworny, ale potrafi take by tragiczny. Mia wprawdzie ten swj draski umiech, ale byo te co bolesnego w jego nerwowo pulsujcych skroniach. Czarowa zuchwaym dowcipem, imponowa wadczym zarysem wzniesionego w gr podbrdka, urywanym, rozkazujcym tonem i nerwow, dumn gestykulacj. Wzrusza pokor, bezradnie bdzcym spojrzeniem, troszk nieprzytomnym, jakby nie z tej ziemi. Bywa dobroduszny i pospolity, wyniosy i tkliwy, butny i zamany yciem zalenie od wymaga repertuaru. W Intrydze i mioci Schillera gra na przemian majora Ferdynanda i sekretarza Wurma, egzaltowanego kochanka i niecnego intryganta; jego zdolnoci transformatorskie cieszyy si tak saw, e kokieteria, z jak w talent podkrela, bya cakowicie zbdna. Przed obiadem mia prb Hamleta, po poudniu prb farsy Dziewczyna, do wszystkiego. Fars wystawiono w wieczr sylwestrowy, cieszya si wielkim powodzeniem. Schmitz by zadowolony: Kroge wpad we wcieko i na generalnej prbie Hamleta chcia odwoa przedstawienie. Takiego wistwa nigdy w swoim teatrze nie tolerowaem! oburza si stary pionier teatru literackiego. Hamleta nie odrabia si mimochodem, od niechcenia, jak pierwsz lepsz sztuk kasow!
- 58 -

Hfgen jednake pokona go; wywar silne wraenie w swoim czarnym, zapitym pod sam szyj stroju; oczy jego lniy zagadkowo, na bladej twarzy wyryte byo cierpienie. Nazajutrz rano prasa hamburska zapewnia jednogonie, e kreacja bya moe nie do opracowana, grzeszya nieco improwizacj, lecz miaa momenty porywajce. Rol Ofelii pozwolono zagra Angelice Siebert, ktra tona we zach na kadej prbie. Na premierze rozszlochaa si tak, e zachodzia obawa, czy bdzie moga ukaza si na scenie. Mwic nawiasem, niektrzy znawcy uwaali, e jej kreacja bya najlepsza w caej tej budzcej zastrzeenia inscenizacji. Hfgen pracowa po szesnacie godzin na dob i co najmniej raz na tydzie miewa atak nerwowy. Ataki byy bardzo silne i objawiay si w rnorodny sposb. Czasem pada na ziemi i lea w milczeniu, wstrzsany drgawkami, to znw trzyma si wprawdzie na nogach, ale krzycza straszliwie przez pi minut bez przerwy; to znw, ku przeraeniu wszystkich, owiadcza na prbie, e nie moe nagle rozewrze szczk, e schwyci go kurcz: to okropne! Mg zaledwie szepta. Przed wieczornym przedstawieniem, w garderobie, kaza Bckowi, ktremu w dalszym cigu by winien siedem marek pidziesit, masowa sobie doln szczk, jcza przy tym i mrucza z zacinitymi zbami. W kwadrans potem, na scenie, odzyskiwa mow cakowicie, wada ni z wielk zrcznoci i swad, promienia i mia powodzenie. W dniu, w ktrym ksiniczka Tebab nie przysza na schadzk, paka, krzycza i dra rwnoczenie. By to straszliwy atak; zesp, cho przey ju z nim niejedno, sta dokoa niego oniemielony i struchlay; pani von Herzfeld oblaa w kocu szalejcego Hendrika zimn wod. Zreszt Julietta rzadko dawaa kochankowi powd do takiej rozpaczy, na og przychodzia punktualnie o umwionej godzinie i speniaa wszystko to, czego pragn. Z tych wyczerpujcych seansw popoudniowych wychodzi Hfgen silny, rzeki, peen pomysw, bardziej ni kiedykolwiek dny wadzy i zawzity. Mwi Julietcie, e j kocha, e ona jest treci jego ycia. Czasem wierzy w to, co mwi. Czy przy czarnej Wenus nie odpokutowywa za swoj pych, czy nie upokarza przed ni swojej prnoci? Czy naprawd jej nie kocha? Zdarzao si czasem, e rozmyla o tym wracajc noc do domu z knajpki przy teatrze. Wwczas powtarza sobie: Kocham j, to rzecz pewna. Na to odzywa si w nim jeszcze gbszy gos: Dlaczego oszukujesz sam siebie? Ale udawao mu si zmusi w gos do milczenia. w gbszy gos zamilk wreszcie. Hendrik mg zatem wierzy, e jest zdolny do mioci. Maa Angelika cierpiaa, Hfgen nic sobie z tego nie robi. Pani von Herzfeld cierpiaa zbywa j intelektualn konwersacj. Rolf Bonetti cierpia, gdy maa
- 59 -

Angelika bya nieubagana, cho tak gorliwie zabiega o jej wzgldy. Musia si wic pikny, mody wielbiciel pociesza Rachel Mohrenwitz. Czyni to niechtnie, a z twarzy jego nie ustpowa wyraz obrzydzenia. Hans Miklas nienawidzi i godowa, jeeli mu panna Efeu nie daa paru kanapek, w gronie przyjaci wymyla na marksistw, ydw i ydowskich pachokw; pracowa zapamitale, cho dawano mu tylko mae role, doy w policzkach staway si coraz czarniejsze. Otto Ulrichs utrzymywa cisy kontakt ze swymi towarzyszami partyjnymi. Byo mu niezmiernie przykro wobec nich, e otwarcie Teatru Rewolucyjnego ulegao cigej zwoce. Hfgen wynajdywa co tydzie jak now wymwk. Zdarzao si czsto, e Ulrichs po prbie bra na stron przyjaciela pytajc bagalnie: Kiedy zaczynamy, Hendriku? Wwczas Hfgen odpowiada namitnie i ze swad, potpia kapitalizm, nazywa teatr narzdziem polityki, mwi o koniecznoci silnej, dobrze przemylanej akcji polityczno-artystycznej i obiecywa solennie zaraz po premierze farsy rozpocz prby Teatru Rewolucyjnego. Jednake mina pena humoru premiera sylwestrowa, nastpio po niej wiele innych premier, sezon dobiega koca, min ju prawie, a projekt Teatru Rewolucyjnego pozostawa nadal tylko na piknym papierze listowym, na ktrym Hfgen prowadzi szeroko rozgazion, we wzniosym tonie utrzyman korespondencj z wybitnymi autorami o przekonaniach socjalistycznych. Kiedy Otto Ulrichs znowu pocz prosi i nalega, owiadczy mu Hendrik z gorzkim ubolewaniem, e wskutek fatalnego zbiegu okolicznoci jest to w tym sezonie niemoliwe: trzeba bdzie, niestety, zaczeka do przyszej jesieni. Tym razem Ulrichs spospnia; Hendrik wwczas obj ramieniem przyjaciela i towarzysza perswadujc mu gosem, ktremu nikt oprze si nie potrafi. Gos ten zrazu piewa i wibrowa, potem sta si gwatowny i ostry, Hfgen bowiem chosta moralny upadek buruazji, wychwalajc midzynarodow solidarno proletariatu. Ulrichs da si udobrucha. Poegnali si dugim uciskiem doni. Przygotowywano w tym czasie ostatni nowo sezonu. Hendrik Hfgen mia gra gwn rol w komedii Teofila Mardera Knorke. Sztuki Mardera pitnujce wspczesne spoeczestwo cieszyy si wielk saw; wszyscy znawcy cenili ich niezwykle oryginaln form, niezawodn sceniczno i bezlitosn, inteligentn zoliwo. Na prapremier komedii Knorke mieli zjecha krytycy z Berlina. Ponadto oczekiwano z bijcym sercem przybycia autora, gdy jego wysokie

- 60 -

mniemanie o sobie byo rwnie dobrze znane, jak straszliwa arogancja tudzie skonno do wywoywania o byle gupstwo gwatownych i dugotrwaych sporw. Hfgen jednak pomimo lku cieszy si na przybycie synnego dramatopisarza; nie wtpi, e w dowiadczony i dalekowzroczny czowiek oceni naleycie jego kreacj. Musz dobrze zagra w Knorkem przysig sobie Hendrik. Chcc si cakowicie powici swojej roli, powierzy tym razem obowizki reysera dyrektorowi Krogemu, ktry by wytrawnym specjalist od komedii Teofila Mardera. Knorke nalea do cyklu sztuk satyrycznych charakteryzujcych i wyszydzajcych buruazj niemieck za panowania Wilhelma II. Bohaterem komedii by dorobkiewicz-cynik, ktry nieuczciwie zarobionymi pienidzmi, prostack energi i pozbawionym skrupuw, pospolitym sprytem zdoby sobie wadz i wpywy w najwyszych koach. Knorke by mieszny, ale imponujcy. Reprezentowa typ buruja pncego si w gr, penego ycia, cakowicie obcego sprawom ducha. Hfgen zapowiada si w tej roli wspaniale. By chwilami okrutny, ostry jak n, to znw niemal wzruszajcy swoj bezradnoci. Wnis w t rol wszystko, na co go byo sta; chwilami jakby niemia, chwilami olniewajc grandezz postawy i gestu, prostack, przeraajco zrczn elokwencj tego, ktry gotw jest powici wszystkich, byle samemu wynie si w gr, blade, kamienne, niemal bohaterskie oblicze czowieka optanego przez ambicj, trwone spojrzenie rzucane na wasn zawrotn karier, ktra moga si skoczy kadej chwili. Nie ulegao wtpliwoci: Hfgen w tej sztuce wzbudzi sensacj. Partnerk Hendrika w tej oryginalnej komedii, grajc rol towarzyszki ycia Knorkego, nie mniej ni on pozbawionej skrupuw, sabszej tylko przez to, e kocha e kocha Knorkego bya moda dziewczyna, z naciskiem polecana przez Teofila Mardera w energicznych, niemal gniewnych listach. Nicoletta von Niebuhr miaa jeszcze mao dowiadczenia scenicznego rzadko dotd wystpowaa i tylko w mniejszych miastach ale bya tak pewna siebie, e oniemielaa wszystkich. Marder w ordynarnych zwrotach zagrozi Oskarowi Krogemu najstraszniejszym skandalem, jeeli dyrekcja nie zaangauje panny von Niebuhr na warunkach rutynowanej aktorki. Kroge, ktry wi si ze strachu przed gron postaw dramaturga, zgodzi si zaangaowa Nicolett tytuem prby na wystpy gocinne. Przyjechaa przywoc mnstwo czerwonych lakierowanych walizek. Miaa na sobie jaskrawoczerwony paszcz nieprzemakalny i mski czarny kapelusz z szerokim rondem, ocieniajcy duy, orli nos i byszczce, kocie oczy pod

- 61 -

piknym, wysokim czoem. Wszyscy zauwayli od razu, e bya to silna indywidualno. Hilda Motz skonstatowaa to pierwsza wzruszonym gosem w knajpce nikt jej nie zaprzeczy, nawet Rachela Mohrenwitz, chocia gniewao j przybycie nowej koleanki. Nicoletta bya bowiem niewtpliwie demoniczn mod osob, niepotrzebny jej by ani monokl, ani duga cygarniczka, by dowie tego wiatu. Rolf Bonetti i Petersen dyskutowali, czy Nicolett mona nazwa pikn. Skory do entuzjazmu Petersen owiadczy, e jest po prostu olniewajca; ostrony Bonetti orzek powcigliwie, e jest tylko interesujca. O piknoci nie ma nawet mowy z takim nosem! powiedzia z pogard. Oczy ma cudowne mwi Petersen rozmarzony, ogldajc si, czy Hildy Motz nie ma w pobliu. A co za postawa! Mona by niemal powiedzie majestatyczna! Za oknem przesza Nicoletta pod rk z Hfgenem, co zwrcio uwag wszystkich. Gowa jej o miao zarysowanym nosie, promiennym spojrzeniu i wysokim czole przypominaa gow pacholcia z epoki Odrodzenia. Stwierdzia to z bolesn trzewoci pani von Herzfeld, ktra odprowadzaa mod par zazdrosnym spojrzeniem. Nicoletta trzymaa si bardzo prosto. Jaskrawo wymalowane, wskie wargi ksztatoway sowa z niezwyk precyzj. Kade sowo wymawiaa z przesadn dokadnoci, samogoski wyrzucaa daleko przed siebie, brzmiay czysto i pasko; nie zatara ani jednej spgoski, bardziej potoczne zwroty staway si tryumfem dykcji. Nicoletta podkrelaa z demoniczn szczeroci, e jest ambitna, a w razie potrzeby potrafi by intrygantk: Ale naturalnie, najmilszy! rzucia Hfgenowi, ktrego znaa zaledwie od paru godzin: Wszyscy chcemy si wybi. Trzeba si rozpycha okciami. Hendrik, przygldajc jej si z boku ciekawie, zastanawia si, czy Nicoletta jest w tej chwili szczera, czy te pozuje. Trudno mu byo rozstrzygn. Moe ten zdecydowany cynizm to tylko maska kryjca cakiem odmienne oblicze. Kto wie jednak, czy to odmienne, ukryte oblicze miao rwnie miao zarysowany nos i rwnie zacite usta, jak to, ktre tak dumnie ukazywaa wiatu. Hendrik nie mg przed sob zatai, e ta kobieta zrobia na nim wraenie. Niewtpliwie, odkd pozna Juliett bya pierwsz, na ktr spojrza ciepym, zaciekawionym wzrokiem. Wyspowiada si jeszcze tego samego dnia czarnej Wenus i dosta za to straszliwe cigi. Nie by to tym razem zwyky, przewidziany programem rytua; bia go z niekaman pasj. Ksiniczka Tebab zocia si nie na
- 62 -

arty. Hendrik cierpia, jcza, rozkoszowa si i w kocu zapewni swoj ksiniczk, e ona jedna pozostanie na zawsze jego pani i kochank. Ale kiedy zobaczy Nicolett, zafascynoway go znowu jej sposb mwienia, jasny przenikliwy wzrok i dumnie opanowana postawa. Nogi jej nie byy waciwie pikne, raczej za grube, prezentowaa je wszake w czarnych jedwabnych poczochach w sposb tak tryumfalny, e wyklucza kategorycznie wszelkie wtpliwoci co do ich urody. Hendrik umia tak samo ukada swoje plebejuszowskie rce, jak gdyby byy strzeliste, wskie i gotyckie. Nicoletta zakadaa nog na nog, spogldaa dokoa promiennym wzrokiem, umiechaa si zagadkowo, podcigajc spdnic powyej kolan. Hendrik przejrza naturalnie ca jej gr, ale wanie dlatego dziewczyna tak go zachwycia. Zreszt wyobraa sobie doskonale te nogi (na ktre zwrci uwag nawet znawca Bonetti) w zielonych butach z cholewami, i ta okoliczno czynia Nicolett jeszcze bardziej pocigajc. Hendrik przechyli w ty blad twarz, a jego oczy lnice jak klejnoty patrzyy podliwie. Nie ma co, Nicoletta mu si podobaa. Hendrikowi spodobao si take to, co mu Nicoletta w zwizych i precyzyjnych sowach powiedziaa o swoim pochodzeniu i przeszoci. Imponowao mu wszystko, co ekscentryczne, awanturnicze, dwuznaczne, poniewa sam wyrs w rodowisku na wskro mieszczaskim. Nicoletta mwia mu, e rodzicw w ogle nie miaa: Mj ojciec by aferzyst stwierdzia z podniesion gow, wesoo i dumnie. Matka taczya w balecie Opery paryskiej; bya, jak powiadaj, bardzo gupia, ale miaa podobno bajeczne nogi. Spojrzaa wyzywajco na wasne nogi, jakby chcc da do zrozumienia, e i one s bajeczne. Ojciec by genialny. Umia zawsze y na bardzo szerokiej stopie. Umar w Chinach, gdzie pozostawi siedemnacie herbaciarni i olbrzymie dugi. Jedyna pamitka, jak mam po nim, to fajka do palenia opium. Pokazaa Hendrikowi t relikwi w swoim pokoju hotelowym. Z ca poprawnoci, za ktr mona byo wyczu szatask przebiego, zapytaa go, czy chce herbaty, czy kawy. Zamwienie daa kelnerowi przez telefon tak gronym tonem, jak gdyby ferowaa bezlitosny wyrok mierci. Po czym opowiedziaa obszernie dzieje swojej modoci. Nigdy si duo nie uczyam owiadczya. Ale umiem chodzi na rkach, biega po toczcej si kuli i krzycze jak sowa. Elementarz zastpio jej godne polecenia pismo La vie parisienne. Wychowaa si czciowo we
- 63 -

francuskich internatach, skd j za okropne sprawowanie po krtkim czasie usuwano, czciowo w domu tajnego radcy Brucknera, przyjaciela lat dziecicych jej ojca. Hendrik sysza ju o tajnym radcy Brucknerze. Dziea historyka cieszyy si szerok saw, Hendrik ich zreszt nie czyta. Wiedzia natomiast, e tajny radca zajmowa rwnie wybitn jak niezwyk pozycj towarzysk. Badacz i myliciel by nie tylko jedn z postaci najbardziej na widoku, przedmiotem najgortszych dyskusji w wiecie naukowym i literackim zarwno w Niemczech, jak w caej Europie; mwiono te, e cz go cise wizy z koami politycznymi i e posiada tam niemae wpywy. Jego przyja z jednym z ministrw, socjaldemokrat, bya powszechnie znana. Z drugiej strony mia pewne koneksje z Reichswehr: jego zmara ona bya crk generaa. Komentowano szeroko tourne odczytowe tajnego radcy po Rosji Radzieckiej. Prasa nacjonalistyczna rozptaa wwczas przeciwko niemu wielk kampani. Odtd stwierdzano z gorycz, e w pogldach Brucknera na histori przejawiaj si wpywy marksizmu. Pewnego razu studenci urzdzili haaliw demonstracj, gdy ukaza si na katedrze. Jego wiatowa sawa i spokojne, wyniose zachowanie poskromiy jednak wzburzone umysy. Tajny radca wyszed zwycisko z tych skandalicznych awantur. Nic go si nie imao. Ten stary jest nadzwyczajny! mwia Nicoletta o radcy. Zna si przy tym na ludziach; do ojca, na przykad, by bardzo przywizany. Tote mnie pozwala na wszystko, a i ja znosiam cierpliwie jego wytworne nudziarstwa. Najlepsz przyjacik Nicoletty, siostr prawie, bya Barbara, crka Brucknera. Takie pikne stworzenie i taka dobra! Wzrok Nicoletty zagodnia, kiedy to mwia, nie potrafia jednak wyrzec si dwicznej, precyzyjnej dykcji. Na premier Knorkego spodziewany by nie tylko przyjazd Teofila Mardera, ale i Barbary. Ciekawa jestem, czy ci si spodoba zwrcia si Nicoletta do Hendrika. Moe nie jest specjalnie w twoim typie. Ale bd dla niej miy, zrb to dla mnie. Jest troch niemiaa stwierdzia przecigajc samogoski. Barbara Bruckner przyjechaa w dniu wielkiej premiery. Marder zjawi si dopiero wieczorem, przyby pocigiem popiesznym z Berlina. Hfgen pozna Barbar w knajpce; wpad przed rozpoczciem przedstawienia na kieliszek koniaku. Nicoletta powiedziaa gono, wzorow dykcj: To moja najdrosza przyjacika Barbara Bruckner! przy czym uczynia
- 64 -

rk ceremonialny gest pod czarn, sztywno plisowan peleryn. Hendrik by zanadto podniecony, aby przyjrze si dokadnie modej dziewczynie. Wychyli kieliszek duszkiem i wyszed. W garderobie zasta dwa due bukiety, biay bez od Angeliki Siebert i bladote herbaciane re od pani von Herzfeld. Chcc dobrym uczynkiem zapewni sobie ask niebios, wrczy Hfgen wspaniaomylnie pi marek maemu Bckowi, ktry przed kad premier miewa paczliw min; ale dug jego wynoszcy siedem marek pidziesit nie by przez to jeszcze cakowicie wyrwnany. Prapremiera komedii Knorke wypada wspaniale; zjadliwe puenty marderowskich dowcipw strzelay jak rakiety, ywy dialog wywoywa wrd publicznoci na wp przeraone, na wp uradowane wybuchy miechu. Przede wszystkim jednak wzbudza zachwyt duet aktorski Hfgena z now, zaangaowan na gocinne wystpy si, Nicolett von Niebuhr. Po drugim akcie para gwnych bohaterw musiaa si kilkakrotnie pokazywa, wzywana hucznymi oklaskami. W czasie antraktu odwiedzi Hendrika Teofil Marder. Towarzyszya mu Nicoletta. Niespokojny, ale przenikliwy wzrok Mardera zlustrowa wszystkie przedmioty znajdujce si w garderobie, po czym zatrzyma si na Hendriku, ktry siedzia przed lustrem, do cna wyczerpany. Nicoletta stana przy drzwiach, milczc z szacunkiem. Po dugiej chwili Marder odezwa si gosem dononym i wadczym: Ale z pana numer! Nie spuszcza okrutnego, przeszywajcego wzroku z uszminkowanej twarzy Hendrika. Zadowolony pan ze mnie? Hfgen stara si oczarowa satyryka oczyma o blasku klejnotw i melancholijnym umiechem. Teofil wszake odpowiedzia tylko: No, tak... i doda bezczelnie: No tak, panie... jake si pan nazywa? Hendrik poczu si dotknity, mimo to wymieni swoje imi piewnym, urzekajcym gosem. Hendrik, Hendrik zabawne imi. Trzeba przyzna, bardzo zabawne. Byo to powiedziane tonem tak szyderczym, e Hendrikowi przebieg po krzyu lodowaty dreszcz. Dramatopisarz wykrzykn nagle z niepokojc wesooci: Hendrik! Jak to Hendrik? Przecie pan waciwie nazywa si Heinz. Nazywa si Heinz, a przybra imi Hendrik. Cha, cha, cha, a to dobre!
- 65 -

mia si dononie, serdecznie, przecigle. Hfgen, przeraony takim ogromem zoliwej intuicji, zblad pod row mask szminki i zacz dygota. Nicoletta, nie rozumiejc, o co chodzi, przygldaa si, rozbawiona, byszczcymi, kocimi oczami to jednemu, to drugiemu. Teofil odzyska powag. Zdawa si co rozwaa, przy czym jego sinawe usta pod czarnym wsem poruszay si bez przerwy. To nerwowe drganie warg przypominao w niepokojcy sposb chciwe macki rolin misoernych albo szybko dyszce rybie pyszczki. Marder rzuci zamykajc dalsz dyskusj: Ale z pana numer! Wielki talent zwchaem to od razu, ja mam nosa. Zobaczymy si jeszcze. Zjemy razem kolacj po teatrze. Chod, dziecko. To mwic wzi Nicolett pod rk i wyszed z garderoby, zostawiajc Hfgena w stanie cakowitej konsternacji. Odzyska pewno siebie dopiero, kiedy stan na scenie w wietle kinkietw, ale odzyska j wwczas cakowicie. W trzecim akcie przeszed sam siebie w brawurowej pasji gry. Gdy kurtyna zapada, widowni ogarn po prostu sza. Nicoletta z rkami penymi kwiatw rzucia si Hfgenowi na szyj, mwic: Teofil znowu utrafi w samo sedno. Z ciebie to naprawd numer! Zbliy si Kroge mamroczc sowa uznania. Zapewni pann von Niebuhr, e bdzie mu niezmiernie mio nadal z ni pracowa; moe zechce si jutro rano pofatygowa do jego gabinetu, by omwi warunki. Nicoletta zrobia od razu ceremonialn, powcigliw min, zoya uroczysty ukon i wyrazia w kilku citych sowach zadowolenie, i dyrekcja powzia tak decyzj. Teofil Marder zaprosi obie panie i aktora Hfgena do bardzo drogiego, ale raczej solidnie mieszczaskiego ni szykownego lokalu. Hendrik nigdy tam dotd nie by i Marder skorzysta z tego, aby stwierdzi tonem nie znoszcym sprzeciwu, e jest to jedyna dziura w Hamburgu, gdzie mona przyzwoicie zje: smaczna kuchnia w dawnym, dobrym stylu. W innych restauracjach sma na zjeczaym tuszczu albo podaj mierdzc piecze, tutaj wszake bywaj starsi panowie znajcy si na rzeczy, tote i piwnica jest starannie zaopatrzona. Istotnie, w wyoonej brzow boazeri sali, ktr zdobiy pikne dywany na cianach i obrazy przedstawiajce sceny myliwskie, siedzieli tylko sdziwi panowie o wygldzie milionerw. Jeszcze dostojniej od nich jednak wyglda starszy kelner; pena szacunku postawa, z jak przyjmowa zamwienie Teofila, zdradzaa odrobin ironii. Marder zaproponowa na pocztek langust:

- 66 -

 Co pan na to, drogi Hendriku? zapyta Hfgena z t powcigliw uprzejmoci, ktrej Nicoletta nauczya si wida od niego. Hendrik nie mia zastrzee. Czu si zreszt do niepewnie i nieswojo w tym wielkopaskim lokalu. Zdawao mu si, e starszy kelner zlustrowa z lekcewaeniem jego wyplamiony i miejscami wywiecony smoking. Pod taksujcym spojrzeniem wytrawnego kelnera wrcia Hendrikowi przelotnie, ale z wielk si, wiadomo wywrotowych pogldw, ktre wyznawa. Ten lokal kapitalistycznych wyzyskiwaczy to nie miejsce dla mnie myla ze zoci, patrzc, jak mu nalewaj biae wino do kieliszka. aowa teraz, e tak zwleka z otwarciem Teatru Rewolucyjnego. Marder zawid jego oczekiwania. Ten bezlitosny, nieomylny sdzia, grony krytyk spoeczestwa buruazyjnego, by, jak si okazao, kiedy tak siedzieli naprzeciwko siebie jak zwykli miertelnicy, jegomociem o podejrzanie reakcyjnych upodobaniach. Mwi chrapliwym, rozkazujcym gosem, patrzy spode ba, ubranie jego byo zbyt dobrze skrojone, krawat zbyt starannie dobrany, a spord podanych langust wybra ze znawstwem najpikniejsz. Czy, nie mia w istocie wielu cech wsplnych z postaciami, ktre w swoich sztukach wyszydza? Wychwala dawne, dobre czasy, kiedy by mody; nie mona z nimi porwna dzisiejszego, lekkomylnego, schykowego pokolenia. Nie spuszcza przy tym niespokojnych, podliwych oczu z Nicoletty, ktrej grymas warg towarzyszy wowym ruchom caej postaci w migotliwie byszczcej wieczorowej sukni. Barbara siedziaa przy nich w milczeniu. Hendrik, w ktrym wyzywajcy flirt Nicoletty z Marderem budzi obrzydzenie, a moe tylko zazdro, zwrci wreszcie uwag na Barbar. Wwczas dopiero spostrzeg jej badawczy, utkwiony w niego wzrok. Hendrik Hfgen przestraszy si. Przestraszy si do gbi serca, stwierdzi bowiem, e Barbara Bruckner obdarzona jest wdzikiem, jakiego nie spotka dotd w adnej kobiecie. Zna wiele kobiet w yciu, ale adnej takiej jak ona. Kiedy na ni patrzy, przypomniay mu si w szybkim, ale dokadnym zestawieniu, tak jak gdyby mia postawi kresk pod dug kolumn zabazgranej przeszoci wszystkie istoty rodzaju eskiego, z ktrymi mia kiedykolwiek do czynienia: krzepkie, wesoe cry Nadrenii, co bez wielkich ceremonii i bez wielkiego wyrafinowania wyjawiy mu rubaszn prawd o mioci; dojrzalsze, ale jeszcze pene wigoru damy, przyjaciki jego matki Belli; mode, ale bynajmniej nie naiwne przyjaciki siostry Josy. Wspomina dowiadczone ulicznice Berlina i nie mniej od nich wytrawne dziewki prowincjonalnych miast, gotowe do owych szczeglnych usug, ktrych pragn i ktre mu cakowicie odebray gust do mniej wyrafinowanych rozkoszy. Wspomina
- 67 -

kunsztownie uszminkowane, rutynowane i atwe koleanki; obdarza je wprawdzie tylko w wyjtkowych, bardzo rzadkich wypadkach swoimi wzgldami, musiay si raczej zadowala jego kapryn, czasem okrutn, czasem uwodzicielsko zalotn koleesk sympati. Wspomina wreszcie rzesze wielbicielek: niemiae i dziewicze, patetyczne i pospne albo ironiczne i mdre. Defiloway przed nim raz jeszcze, raz jeszcze stroiy miny, ukazyway sylwetki po to, by zaraz si cofn, rozproszy, znikn w mroku, w obliczu nagle odkrytego, niezwykego zjawiska, jakim bya dla niego Barbara. Nawet Nicoletta, interesujca crka awanturnika, fascynujca sw precyzyjn dykcj, odpada, wydaa mu si niemal komiczna z t swoj dystynkcj i przewrotnoci. Hendrik powici j, przesta si ni interesowa. Ale czeg to on nie powici jeszcze w tej stanowicej o jego losach, rozstrzygajcej sodkiej chwili? Czy patrzc na Barbar nie dopuci si pierwszej zdrady wobec Julietty, ponurej kochanki; a przecie nazwa j treci swego ycia, rdem, w ktrym jego siy znajdoway odpoczynek i odnowienie? Z Nicolett, ktr mona by sobie wyobrazi w dugich zielonych butach, nie byby nigdy naprawd zdradzi Julietty; moga by w najlepszym wypadku namiastk czarnej Wenus, ale nie rywalk. Rywalka siedziaa teraz przy nim. Przygldaa si Hendrikowi badawczo ju wwczas, gdy zajmowa si wycznie Marderem i Nicolett. Ale kiedy i on z kolei zacz si w ni wpatrywa nie z uwodzicielsko migotliwym, zagadkowo lnicym byskiem oczu, ale z prawdziwym, bezradnym wzruszeniem wwczas dopiero spucia powieki i skonia lekko gow w bok. Jej skromna czarna suknia, z biaym, sztywnym, pensjonarskim konierzem (znawca poznaby od razu, e bya uszyta w domu), odsaniaa szyj i chude ramiona. Twarz o subtelnym, piknie wykrojonym owalu bya blada; ramiona i szyja miay ton brzowawy, o zocistych odbyskach, przypominay delikatne barwy bardzo szlachetnych jabek, ktre w cigu dugich letnich dni nabray niezwykego aromatu. Hendrik myla z wysikiem, co mu przypomina w wspaniay koloryt; zrobi na nim wiksze wraenie ni twarz Barbary. Stany mu w pamici postacie kobiece Leonarda i poczu wzruszenie, e oto siedzi tu milczc, i podczas gdy Marder chepi si znajomoci starych francuskich przepisw kulinarnych, on oddaje si tak subtelnym rozwaaniom. Tak, ta nasycona, a jednoczenie dziewiczo delikatna barwa skry przywodzia na myl take inne obrazy Leonarda, jego modziecw wychylajcych z mroku zaokrglone, pikne rami. Tak piknoci janieli modziecy i Madonny starych mistrzw. Barbara kierowaa myl zachwyconego Hendrika ku Madonnom i efebom. Dugie, szczupe koczyny przypominay ksztatem idealnie zbudowanego chopca;
- 68 -

natomiast twarz tak mieway tylko Madonny. Owe Madonny otwieray oczy tak, jak to w tej chwili uczynia Barbara: oczy ocienione czarnymi, nieco sztywnymi, lecz cakowicie naturalnymi rzsami, oczy nasyconej, ciemnobkitnej, mienicej si czerni barwy. Takie wanie oczy miaa Barbara Bruckner; patrzyy powanie i badawczo, z yczliw ciekawoci, chwilami niemal figlarnie. W ogle ta szlachetna twarz Madonny nie bya pozbawiona pewnej figlarnoci; nie byo to oblicze ani paczliwe, ani wadcze, ale raczej przebiege. Do due, wilgotne usta umiechay si marzycielsko, ale zarazem dowcipnie. Tej rozmarzonej gwce kobiecej dodawa troch zadzierzystoci z lekka przekrzywiony suty wze popielatoblond wosw, upity nisko na karku. Natomiast przedziaek by rozczesany rwno i starannie porodku gowy. Dlaczego mi si pan tak przyglda? zapytaa w kocu Barbara widzc, e Hendrik, zachwycony, nie odrywa od niej oczu. Nie wolno? odpowiedzia po cichu. Odpara, maskujc zakopotanie nieco rubaszna kokieteri: Jeeli to panu sprawia przyjemno. Gos jej by dla uszu Hendrika tak sam rozkosz, jak kolor jej skry dla oczu. Zdawa si jakby przepojony dojrzaym, subtelnym brzmieniem, lni wspaniaym, bezcennym, przymionym blaskiem. Hendrik sucha z takim samym zapamitaniem, z jakim poprzednio si wpatrywa. Stawia pytania po to tylko, aby Barbara mwia dalej. Chcia si dowiedzie, jak dugo zamierza zosta w Hamburgu. Odrzeka palc papierosa z niezrcznoci zdradzajc brak przyzwyczajenia: Tak dugo jak Nicoletta tu pozostanie. To zaley, czy Knorke bdzie mia powodzenie. Ciesz si w takim razie, e publiczno tak dugo dzisiaj klaskaa odrzek Hendrik. Sdz, e i krytyki bd dobre. Dopytywa si o jej studia, Nicoletta wspominaa mu, e Barbara uczszcza na uniwersytet. Zacza mwi o wykadach socjologii, historii. Chodz jednak na to wszystko tak nieregularnie... powiedziaa w zamyleniu, troch drwico. Opara przy tym okcie o st i uja twarz w wskie, brzowe donie. Mniej yczliwemu obserwatorowi ni Hendrik w tej chwili, ruchy jej, w ktrych widzia tylko wzruszajce oniemielenie, wydayby si niezrczne, moe nawet wrcz niezgrabne. Sztywna postawa zdradzaa mieszkank prowincji, niezbyt wyrobion crk profesora, i dziwnie kontrastowaa z rozumnym,
- 69 -

pogodnym i szczerym spojrzeniem. Miaa w sobie niepewno czowieka, ktry w okrelonym, ciasnym kku jest bardzo kochany i psuty, lecz poza obrbem tego kka atwo ulega kompleksowi niszoci. Barbara zdawaa si przyzwyczajona do odgrywania podrzdnej roli, zwaszcza przy Nicoletcie. Tote cieszyo j, a nawet mieszyo, e ten znakomity aktor Hendrik Hfgen zajmuje si wycznie ni, i to w sposb tak ostentacyjny; chtnie z nim dalej rozmawiaa. Robi tyle rnych rzeczy powiedziaa z namysem. Waciwie najwicej rysuj... zajmowaam si duo dekoracjami teatralnymi. Sowa te byy bodcem dla Hendrika; rozmowa potoczya si odtd jeszcze ywiej. Z uskrzydlonym zapaem i wypiekami na policzkach mwi o przemianach, jakim ulega styl dekoracji, o wszystkich nowych odkryciach w tej dziedzinie, o nawrocie do niektrych dawnych form, o ulepszeniach. Barbara suchaa, odpowiadaa, patrzya badawczo, umiechaa si, wzruszajco niezgrabnie gestykulowaa, z szelmowsk bd powan nut w gosie wypowiadaa rozumne, przemylane sdy. Hendrik i Barbara gawdzili cicho, z oywieniem, niemal serdecznie. Nicoletta i Marder tymczasem olniewali si nawzajem, uwodzili. Oboje uywali caego swego kunsztu. Pikne oczy Nicoletty, oczy drapienika, lniy jeszcze silniejszym blaskiem; precyzja jej wymowy wicia tryumfy. Kiedy miaa si lub mwia, mae, ostre zbki poyskiway spord jaskrawo uszminkowanych warg. Marder za sypa fajerwerkami intelektu. Jego ruchliwe, drgajce usta o chorobliwej sinawej barwie mwiy prawie bez przerwy. Poza tym Marder mia zwyczaj powtarzania z najwikszym naciskiem wci tych samych zda. Przede wszystkim, twierdzi z namitnym uporem, czasy dzisiejsze uwaa si za za najbaczniejszego i najbardziej powoanego ich sdziego s najgorsz, najnikczemniejsz i najbardziej beznadziejn ze wszystkich epok. Nie byo w tej epoce ruchu umysowego ani oglnych de, ani poszczeglnych czynw, ktre wedug jego przeraajcych kryteriw byyby co warte. Przede wszystkim brak w tej epoce jego zdaniem indywidualnoci; jedyn indywidualnoci, jak okiem sign, jest on i jego wanie zapoznano. Najwikszy jednak zamt w gowie suchacza budzio to, e w obserwator i sdzia procesu rozkadowego Europy nie przeciwstawia tej beznadziejnej teraniejszoci obrazu jakiego jutra, ktre mona by kocha i w imi ktrego mona by nienawidzi tego, co jest obecnie. Przeciwnie, chcc pokaza w najgorszym wietle dzie dzisiejszy, wychwala przeszo, ktr sam przejrza na wskro, wyszydzi i skrytykowa raz na zawsze. Gorczkowo podniecona Nicoletta nie bya zdolna niczemu si dziwi; w
- 70 -

przeciwnym razie zaskoczyoby j chyba, e wanie w czowiek, klasyczny satyryk mieszczaskiej epoki jak siebie chtnie nazywa idealizuje postacie oficerw dawnej armii niemieckiej i przemysowcw z Nadrenii, rzekomo czce w sobie elazn dyscyplin ze mia indywidualnoci. Stary kpiarz, ktrego warcholski, ale pozbawiony kierunku radykalizm zelizn si w stron reakcji i cakowicie wypaczy, piewa teraz hymny pochwalne na cze fizycznych i moralnych zalet pruskich generaw i zirytowanym gosem feldfebla pitnowa mazgajstwo i zniewieciao dzisiejszego pokolenia. Nie ma karnoci! Nie ma dyscypliny! krzycza tak gono i gniewnie, e starsi panowie siedzcy przy szklance czerwonego wina ze zdziwieniem odwracali gowy. Kobiety take wyzbyy si wszelkich rygorw twierdzi oburzony Marder. Nie wiedz, co to mio, oddanie si traktuj jak interes, stay si rwnie powierzchowne i wulgarne jak mczyni. Nicoletta rozemiaa si na to tak wyzywajco, e Marder doda z galanteri: Naturalnie, bywaj wyjtki! I zacz znowu wymyla na czym wiat stoi. Jego zdaniem, ludzie w Niemczech zatracili poczucie adu i obowizku, z chwil gdy zniesiono powszechn sub wojskow. Dzisiaj, w tej ajdackiej demokracji, wszystko jest tandet, faszem, rozdtym przez reklam oszustwem. Gdyby byo inaczej pyta z gorycz Marder czy to nie j a powinienem by pierwszym mem stanu w pastwie? Czy olbrzymia sia i kompetencja mojego umysu nie jest powoana do rozstrzygania o najistotniejszych zagadnieniach ycia publicznego? Tymczasem dzi, kiedy zagin instynkt rangi i wszelkie poczucie hierarchii, gos mj jest tylko puszczanym mimo uszu gosem sumienia publicznego! Oczy Mardera pony, jego chuda twarz, ktrej blado kontrastowaa z czerni wsw, staa si szpetna. Nicoletta, chcc go ugaska, przypomniaa mu, e sztuki adnego z yjcych autorw nie s tak czsto wystawiane, jak jego. Umiechn si: prno zostaa na chwil zaspokojona. Ale ju w par sekund potem zaspi si znowu. Nagle zagadn gono Hendrika Hfgena zatopionego w poufnej rozmowie z Barbar: Czy pan suy w wojsku, mj panie? Hendrik, zaskoczony i troch wystraszony tym gronym zapytaniem, obrci ku niemu zmieszan twarz. Marder jednak nalega: Prosz o odpowied!
- 71 -

Hendrik z trudem odpar umiechajc si blado: Nie, oczywicie, e nie... Dziki Bogu... Na co Marder rozemia si z tryumfem: Oto nowy dowd! Nie ma dyscypliny! Nie ma indywidualnoci! A moe pan znasz rygor, mj panie? Moe jeste pan siln indywidualnoci? Wszystko tandeta, wszystko namiastka. Gdziekolwiek oczy obrci, wszdzie prostactwo! Bya to impertynencja. Hendrik nie wiedzia, jak na ni zareagowa. Czu, e wzbiera w nim zo, z uwagi jednak na obecno pa, a take dlatego, e sawa Mardera bardzo mu imponowaa, postanowi unikn skandalu. Ponadto uwaa pisarza za neurastenika. Tymczasem w Marderze zachodzia jaka zdumiewajca, wstrzsajca zmiana; gos stumiony groz, prorocze spojrzenie: To wszystko skoczy si okropnie! szepta. W jak odleg dal albo w jak przepaciste gbie zapuszcza teraz wzrok peen nagle tak przeraajco przenikliwej mocy? Stanie si to, co najgorsze, a kiedy to nastpi, wspomnijcie, moi drodzy, e ja to przewidziaem i przepowiedziaem. Obecne czasy to zgnilizna, czuj, jak cuchn. Pamitajcie, e ja to wyczuem. Mnie nikt nie oszuka. Przeczuwam zbliajc si katastrof. Bdzie bezprzykadna. Pochonie wszystkich i nikogo nie warto aowa, oprcz mnie jednego. Wszystko, co trzyma si jeszcze, w proch si rozsypie. Wszystko jest zmurszae. Dotknem, wyprbowaem, potpiem. Kiedy si to rozpadnie, pogrzebie nas wszystkich w swoich gruzach. al mi was, moje dzieci, bo nie dane wam bdzie y wasnym yciem. Ja natomiast miaem pikny ywot! Teofil Marder skoczy ju pidziesit lat. By trzy razy onaty. Mia wrogw, szydzono z niego; zdoby powodzenie i saw, zazna take bogactwa. Poniewa milcza i tylko ciko dysza, ci, ktrzy siedzieli z nim przy stole, nie mwili rwnie ani sowa; Nicoletta, Barbara i Hendrik wszyscy spucili oczy. Tymczasem Marder zmieni nagle nastrj. Dolewa gociom czerwonego wina, sta si czarujcy. Hfgena, ktrego przed chwil obrazi, komplementowa teraz za natchnion gr. Wiem o tym rzek protekcjonalnie e rola jest olniewajca, dialog mj obfituje w nieporwnane puenty. Jednake aosne postacie, ktre si dzi mieni aktorami, potrafi nawet w moich sztukach by nudne i bez polotu. Ale pan, panie Hfgen, ma jednak pojcie o tym, czym jest teatr. Wrd tej zgrai lepcw wydaje mi si pan cyklopem. Paskie zdrowie! To mwic podnis w gr
- 72 -

kieliszek czerwonego wina. Wyglda na to, e si niele bawicie z Barbar doda z przeksem. Barbara odpowiedziaa powanym spojrzeniem na jego uszczypliwy umieszek. Hendrik zawaha si, zanim trci kieliszkiem o kieliszek Teofila. Obcesowe zachowanie dramatopisarza wobec tej cudownej dziewczyny wydao mu si niewaciwe. Marder, cho chepi si nie tylko znawstwem win i sosw, ale take niezawodnym instynktem, jeli chodzi o warto kobiety, zdawa si w ogle nie dostrzega Barbary. Mia oczy tylko dla Nicoletty, ktra unikaa starannie czuego i zatroskanego wzroku przyjaciki: nie odpowiedziaa jej nawet przelotnym spojrzeniem. Marder zamwi szampana do deseru, ktry podawa wanie wytworny kelner. Byo ju po pnocy; solidny lokal byby ju od dawna zamkn podwoje: opucili go ju wszyscy gocie z wyjtkiem tych czworga dziwacznych klientw; Marder da wszake kelnerom do zrozumienia, e otrzymaj sute napiwki, jeli troch duej ni zwykle pozostan na posterunku. Wielki satyryk, czujne sumienie chylcej si do upadku cywilizacji, zabysn teraz nowym talentem: potrafi stworzy nastrj swobodny i wesoy. Sypa anegdotkami, czerpic je zarwno z repertuaru oficerw pruskich, jak i ydw ze wschodu. Spoglda raz po raz na Nicolett i konstatowa: Wspaniaa dziewczyna! Zdyscyplinowana! Rzadka rzecz w dzisiejszych czasach! To znw patrzy na Hfgena i wykrzykiwa wesoo: Ten tak zwany Hendrik to numer! Fenomenalnie pocieszny. Bawi mnie, sowo daj. Musz to sobie zanotowa. Hendrik pozwala mu chepi si, mwi, byszcze. Nie zazdroci mu dzisiejszego tryumfu. Nie mia najmniejszej ochoty z nim rywalizowa. Niech sobie Marder krluje przy tym stole: Hendrik mia si wesoo z jego dowcipw. Rozkosz, jak Hendrik znajdowa w tej sytuacji, bya niezwykej i subtelnej natury; w zestawieniu z rubaszn wesooci Teofila czu, e nabiera szlachetnoci i dystynkcji, co mu si rzadko zdarzao. Takim musia si rwnie wydawa Barbarze, ktrej nie podobaa si z pewnoci haaliwa jowialno Mardera. Hendrik czu skierowany na siebie badawczy wzrok Barbary, peen sympatii i zainteresowania. Mia wraenie, e si podoba tej dziewczynie. Najpikniejsze nadzieje przepeniay mu wzruszone serce. Poegnano si pno i w jak najlepszym nastroju. Hendrik wraca pieszo do domu. Nie mg oderwa myli od Barbary. Platoniczne uczucie byo dla niego
- 73 -

czym zupenie nowym, spotgowanym w tej chwili w nader przyjemny sposb przez mocne i doborowe trunki. Zdaje si, e cay sekret polega na jej bezwzgldnej uczciwoci. To najuczciwsza istota, jak kiedykolwiek w yciu spotkaem. A take i najnaturalniejsza. Mogaby si sta moim dobrym anioem. Stan porodku ulicy; mrok nocny by ciepy i pachncy. Zbliao si lato. Nie zauway nawet, e wiosna mina, a teraz jest ju prawie lato. Serce jego poczuo lk przed niesychanym szczciem, o ktrym nigdy dotd nie marzy, a na ktre nie by przygotowany. Barbara bdzie moim dobrym anioem. Hendrik ba si nazajutrz panicznie spotkania z ksiniczk Tebab. Musia poprosi tancerk, by zaniechaa na razie swoich wizyt u niego; na decyzj t wpyno nowe, wielkie uczucie do Barbary. Ale ju drczya go myl, e przestanie widywa Juliett, truchla przed wybuchem jej gniewu. Usiowa spokojnie wytumaczy zmienion sytuacj, gos dra mu jednak, znik zwyky draski umieszek, przeciwnie, Hfgen blad i czerwieni si na przemian, wielkie krople potu wystpoway mu na czole. Julietta szalaa, krzyczaa, e nie pozwoli si odprawi jak pierwsza lepsza, e wydrapie oczy tej pannie Nicoletcie, przez ktr j spotyka co podobnego. Hendrik, przygotowany, e Julietta zaraz puci w ruch czerwon szpicrut, prosi, by si mitygowaa, i owiadczy z naciskiem, e panna von Niebuhr nie ma nic wsplnego z t ca spraw. Mwie, e jestem treci twojego ycia i tym podobne bzdury! wrzeszczaa ksiniczka Tebab. Hendrik zagryz poblade wargi i prbowa si tumaczy. Kamae! krzyczaa krlewska cra. Wiedziaam od dawna, e sam siebie okamujesz, tymczasem ty mnie okamywa. Jacy nikczemni s mczyni! Jej grzmicy gos, jej twarz wyraay niekamane oburzenie i gorzkie rozczarowanie. Ale ja za tob lata nie bd zakoczya dumnie. Nie jestem taka, eby za kimkolwiek lata. Jeli sobie teraz znajdziesz inn, co ci potrafi chosta tak jak ja, to prosz bardzo! Hendrik cieszy si, e Julietta nie ma zamiaru za nim lata. Wrczy jej troch pienidzy, ktre przyja burkliwie. Jednake ju w progu odwrcia si z tryumfujcym umiechem: Nie myl tylko, e z nami koniec powiedziaa energicznie kiwnwszy gow. Jak bd znowu potrzebna, wiesz, gdzie mnie szuka! Teofil Marder wyjecha po burzliwej rozprawie z Oskarem Krogem. Autor
- 74 -

Knorkego chcia zmusi dyrektora, aby mu zagwarantowa rejentalnie co najmniej pidziesit przedstawie jego sztuki. Kroge broni si, rzecz prosta, na co Marder z pocztku zagrozi mu prokuratorem, a w kocu, kiedy to nie wywoao wraenia, nawymyla kierownikowi Hamburskiego Teatru Artystycznego, nazwa go kompletnym zerem pozbawionym indywidualnoci i zdyscyplinowania, oszustem, ordynusem, ignorantem, pataachem, typowym reprezentantem tej cuchncej, skazanej na zagad epoki. Nawet zgodny na og Kroge nie mg puci pazem tylu chrapliwym gosem wyrzuconych obelg i zareagowa na nie gorzkimi sowy. Ktnia trwaa godzin, po czym Marder, w najlepszym humorze, wsiad do ekspresu berliskiego.

Hendrik, Nicoletta i Barbara spotykali si co dzie. Zdarzao si czasem, e Hendrik widywa Barbar i bez Nicoletty. Chodzili na spacery, pywali dk po Alsterze, siadywali na tarasach, zwiedzali galerie. Rozmawiali, poznawali si coraz lepiej. Barbara dowiedziaa si o Hendriku wszystkiego, w co chcia j wtajemniczy: w patetycznych sowach gosi swoje pogldy, nadzieje pokadane w rewolucji wiatowej, wiar w posannictwo Teatru Rewolucyjnego. W udramatyzowanej, ozdobnej formie opowiedzia jej histori swojego dziecistwa, nakreli stosunki domowe, scharakteryzowa ojca Kbesa, matk Bell i siostr Josy. Barbara mwia mu rwnie o swoim dziecistwie. Hendrik rozumia teraz, jakie postacie odgryway dotychczas gwn rol w jej yciu: ukochany ojciec i Nicoletta, budzca niepokj przyjacika, do ktrej ywia serdeczn tkliwo. Nieokieznana, dna przygd dziewczyna bya ju nieraz przyczyn powanych trosk; najbardziej jednak niepokoia Barbar wieo nawizana znajomo z Marderem. Barbara miaa do niego wstrt. Hendrik zaraz si tego domyli. Z przelotnych, ironicznych napomknie mona byo z atwoci wywnioskowa, e Teofil, zanim pozna Nicolett, stara si natarczywie o wzgldy Barbary. Ona jednak przyjmowaa jego nadskakiwania z obraliw obojtnoci std nienawi Teofila do niej. Tym bardziej uszczliwiaa go przyja z Nicolett. Panna von Niebuhr, cyzelujc sowa, tumaczya kademu, kto tylko chcia sucha, e Teofil Marder jest jedynym penowartociowym, jedynym w Europie wybitnym czowiekiem, ktrego w tej chwili mona traktowa powanie. Co dzie prawie prowadzia z nim przez telefon dugie rozmowy, chocia Barbara nie ukrywaa, jak gboko i bolenie j to dotyka i jak jest temu przeciwna. Nicoletta natomiast
- 75 -

obserwowaa trzewym i yczliwym okiem zayo rosnc midzy Barbar i Hendrikiem. Byo jej na rk, e Barbara, ktrej przyjazne i mentorskie zainteresowanie zaczynao jej ciy, sama zapltywaa si w sentymentaln przygod. Nicoletta staraa si ze swej strony w miar si popiera t przyja. Powiedziaa kiedy, wchodzc do garderoby Hendrika: Ciesz si, e dochodzicie do porozumienia z Barbar. Pobierzcie si. Ta dziewczyna i tak nie wie, co z sob zrobi. Hendrik wyprosi sobie podobne uwagi, dra jednak cay z radoci, pytajc: Czy sdzisz, e Barbara naprawd o tym myli? Nicoletta rozemiaa si dwicznie. Naturalnie, e o tym myli. Czy nie zauwaye, jak si zmienia? Nie daj si na to nabra, mj skarbie, e ona ci tylko wspczuje. Znam j przecie, naley do tych kobiet, dla ktrych mio czy si zawsze ze wspczuciem. Oe si z ni! Tak bdzie stanowczo najpraktyczniej dla was obojga. Zreszt byoby to korzystne dla twojej kariery: stary Bruckner ma wpywy. Hendrik rwnie o tym myla. Upojenie uczuciem, ktre zdawao si trwae chcia w to przynajmniej wierzy nie byo zdolne cakowicie przekreli trzewiejszych rachub. Tajny radca Bruckner by czowiekiem wybitnym, a w dodatku nie biednym; zwizek z jego crk mg oprcz szczcia przynie pewne korzyci. Czyby cyniczne i miae sowa Nicoletty byy jednak suszne? Czy Barbara bierze istotnie pod uwag moliwo zwizania si z Hendrikiem Hfgenem? Czy jest nim naprawd powanie zajta? A moe to z jej strony tylko powierzchowne zainteresowanie, po prostu zabawa? Jej twarz Madonny, ktr rozwietla chwilami obuzerski bysk jest nieprzenikniona; gboki, dwiczny gos o tonie szczerego zota nie zdradza nic zgoa. C jednak mwi jej tak czsto utkwione w niego badawcze oczy, patrzce ciekawie, ze wspczuciem, przyjani, a moe nawet tkliwoci? Chcc si o tym przekona, trzeba si spieszy; sezon dobiega ju koca, zbliaj si ostatnie przedstawienia Knorkego. Barbara i Nicoletta wkrtce wyjad. Hendrik zdoby si wreszcie na odwag. Nicoletta zapowiedziaa ostentacyjnie, e wybiera si na daleki spacer z Rolfem Bonettim. Barbara bya wic sama. Hendrik poszed do niej. Rozmowa przecigna si dugo, a koniec jej by taki, e Hendrik pad na kolana i rozpaka si. Z paczem prosi Barbar o lito. Jeste mi potrzebna ka z czoem opartym o jej kolana. Bez ciebie
- 76 -

stocz si na dno. Tyle jest we mnie za. Sam nie znajd do si, aby to zo zwalczy, ty wzmocnisz we mnie to, co lepsze. Rozpacz dyktowaa mu te patetyczne i bolesne sowa. Zmieszany bowiem wzrok Barbary powiedzia mu wyranie, e to, co mu z tak pewnoci siebie wmawiaa Nicoletta, byo pomyk albo bezczelnym podstpem: Barbarze nigdy przez myl nie przeszo, by moga zwiza ycie z aktorem Hfgenem. Hendrik unis powoli zalan zami twarz znad jej kolan. Blade usta dray; zmtnia blask oczu lnicych zwykle jak klejnoty, oczy te byy teraz olepe z alu. Nie chcesz mnie szlocha. Jestem niczym, nic ze mnie nigdy nie bdzie, nie chcesz mnie, koniec ze mn... Nie mg mwi dalej. To, co chcia jeszcze powiedzie, przeszo w niewyrany bekot. Barbara przygldaa si jego wosom spod przymknitych powiek. Wosy te byy rzadkie. Starannie zaczesane pasma miay przykry niewielk ysink. Pasma te byy teraz w strasznym nieadzie. Moe to widok tych wtych, ndznych wosw wzruszy Barbar. Nie dotykajc domi mokrej od ez twarzy, ktr ku niej wyciga, i nie podnoszc powiek rzeka powoli: Jeeli tego tak bardzo chcesz, Hendriku... Moemy przecie sprbowa... Z ust Hendrika wydar si cichy, ochrypy szloch, ktry zabrzmia jak stumiony, tryumfalny krzyk. Takie byy ich zarczyny.

- 77 -

IV

BARBARA

Barbara nie przestawaa si dziwi tej niespodzianej przygodzie, na ktr nie byy przygotowane ani jej serce, ani myli, a ktra moga pocign za sob nieprzewidziane konsekwencje. Dokd zabrna? Co jej si stao? Jaki ciar wzia na siebie? Czy ten skomplikowany, zrczny, utalentowany czowiek, chwilami tak wzruszajcy, a chwilami niemal przejmujcy odraz, ten komediant Hendrik Hfgen mg wzbudzi w niej choby cie gbszego uczucia? Barbar trudno byo uwie, zachowywaa niewzruszony chd nawet wobec najbardziej wyrafinowanych chwytw. Tym silniej jednak przemwio w niej wspczucie oraz instynkt opiekuczy. Hendrik, dowiadczony i przebiegy, wyczu to od razu. Poczynajc od pierwszego wieczoru, kiedy w efektownym przeciwiestwie do haaliwego i brawurowego stylu Teofila stara si by dyskretny i subtelny, zrezygnowa w stosunku do Barbary ze wszystkich swoich olniewajcych sztuczek; bya to z jego strony rozumna powcigliwo. Rozmawiali tylko o rzeczach powanych i wzruszajcych: o jego pogldach etycznych i politycznych, o samotnym dziecistwie, o trudnociach i urokach jego zawodu; a kiedy nadesza rozstrzygajca chwila, Hfgen ukaza dziewczynie twarz zalan zami, olep od duchowej mki i to, co byby mg jej jeszcze powiedzie, utono w niezrozumiaym bekocie. Barbara przywyka, e przyjaciele zwracali si do niej w chwilach smutku i zwtpienia. Nie tylko Nicoletta odbywaa przed ni nieraz sw zawi spowied, ale czsto modzi ludzie, a nawet starsi, przyjaciele jej ojca, przychodzili do niej, jeli potrzebna im bya pocieszycielka. Wiedzc tak wiele o cierpieniach innych, od wczesnej modoci nie pozwalaa sobie na to, aby wasne cierpienia i wasn bezradno bra powanie i o nich mwi. Dlatego sdzono, e nic nie jest w stanie zachwia jej rwnowagi. W oczach przyjaci Barbara uchodzia za istot o charakterze rwnym, za energiczn, rozumn, wszechstronnie uzdolnion, dojrza, agodn i pewn. Spord wszystkich, ktrzy j otaczali, tylko jeden czowiek wiedzia o nkajcych j wtpliwociach, o braku wiary we wasne siy, o tsknym

- 78 -

umiowaniu przeszoci i lku przed przyszoci: stary Bruckner zna swoje ukochane dziecko. Tote list, ktry napisa po otrzymaniu wiadomoci o jej zarczynach, wyraa nie tylko smutek, e zamierza opuci jego dom, ale take serdeczn trosk. Ojciec zapytywa, czy Barbara wszystko dobrze przemylaa i postanowia nieodwoalnie? Barbar przestraszyo ostrzeenie zawarte w tym powanym pytaniu. Czy naprawd dobrze to sobie przemylaa i nieodwoalnie postanowia? Kada rada, ktr dawaa przyjacioom, bya wynikiem starannych rozwaa, dugich namysw, gbokiego zastanowienia. We wasnym yciu natomiast z niefrasobliw beztrosk poddawaa si biegowi wypadkw. Chwilami baa si troch, nigdy jednak do silnie, by si przed nimi uchyla albo broni; nie pozwalay jej na to zarwno ciekawo, jak duma. Sceptyczna, miao umiechnita, nigdy zbyt wiele sobie osobicie nie obiecujc, oczekiwaa tego, co byo jej sdzone. Z umiechem przygldaa si swojemu dziwnemu Hendrikowi, ktry z tak penym temperamentu krasomwstwem da od niej, by staa si jego dobrym anioem. Moe warto byo to zrobi, moe byo to jej obowizkiem, moe tkwio w nim jakie zagroone ziarno, nad ktrym naleao czuwa i to na niej, wanie na niej ciy w obowizek. Gdyby tak by miao, Barbara nie bdzie si opiera. Wicej ni o wasny los troszczya si o Nicolett, ktra na swoj zgub zwizaa ycie z Marderem. Wypadki potoczyy si zreszt szybko. Hendrik nalega, eby ich lub odby si jeszcze w lecie. Nicoletta popieraa go z wielk energi. Jeeli si ju chcecie pobra, moi drodzy mwia tak, jakby miao si sta co, czego im usilnie odradzaa, ale z czym si teraz, skoro rzecz zdawaa si nieunikniona, godzia rozsdnie i z godnoci kiedy tak by musi cigna, akcentujc starannie sowa to ju lepiej zaraz, nie zwlekajc. Dugie narzeczestwo jest mieszne. Wyznaczono dat lubu w poow lipca. Barbara pojechaa do domu: trzeba byo zaatwi wiele spraw, wiele rzeczy przygotowa. Nicoletta i Hendrik objedali tymczasem miejscowoci kpielowe nad Batykiem z komedi, w ktrej byy tylko dwie role. Barbara przeprowadzia z Hendrikiem liczne i kosztowne rozmowy telefoniczne, zanim doprowadzia do tego, e jej przysa papiery niezbdne dla Urzdu Stanu Cywilnego. Na dwa dni przed dat lubu przyjechaa Nicoletta niezwyke zjawisko dla maego miasteczka uniwersyteckiego na poudniu Niemiec,
- 79 -

gdzie mieszkali Brucknerowie. Hendrik przyby nastpnego dnia, musia si zatrzyma po drodze w Hamburgu, aby odebra nowy frak. Powiedzia Barbarze od razu na peronie, e frak jest wprawdzie olniewajco pikny, ale niestety nie zapacony. mia si czsto i nerwowo, by opalony, mia na sobie bardzo jasne letnie ubranie, row koszul i mikki srebrzystoszary filcowy kapelusz. Im bliej byo do willi Brucknerw, tym miech jego stawa si bardziej nerwowy. Barbara miaa wraenie, e Hendrik lka si spotkania z jej ojcem. Radca czeka na mod par przed domem w ogrodzie. Przywita Hendrika tak gbokim i uroczystym ukonem, e mona go byo posdzi o ironi. Nie umiecha si jednak, twarz mia powan. Jego gowa bya tak szlachetna i tak rasowa, e budzia lk. Poorane bruzdami czoo, dugi orli nos, policzki, wszystko zdawao si wyrzebione z kosztownej, tawej, pociemniaej przez wiek koci soniowej. Odlego pomidzy nosem i ustami bya dua, zakryway j siwe wsy. Moe to wanie owa nieproporcjonalnie dua odlego dzielca grn warg od nasady nosa sprawiaa, e twarz wydawaa si przerysowana, znieksztacona, podobna do odbicia w specjalnym lustrze albo do wizerunkw mskich twarzy na obrazach prymitywnych mistrzw. Uderzajco wyduony by rwnie podbrdek, take zaronity. Na pierwszy rzut oka, miao si wraenie, e radca nosi hiszpank; w rzeczywistoci jednak siwy zarost wystawa tylko nieznacznie poza lini dolnej szczki. Wraenie wynikao jedynie z niezwykej dugoci podbrdka. W twarzy tej, ktrej delikatne rysy, wyraz uduchowienia i wiek nadaway dostojno budzc zarazem oniemielenie i wspczucie, zdumieway oczy: by w nich gboki, aksamitny, mienicy si czerni bkit, dobrze Hendrikowi znany takie oczy miaa Barbara. Co prawda agodnie marzycielski wzrok ojca kryy cikie, najczciej opuszczone powieki, a spojrzenie jego przesaniaa mga, oczy za crki byy otwarte i patrzyy szczerze na wiat. Ciesz si, e pana poznaj, drogi panie Hfgen powiedzia tajny radca. Mam nadziej, e mia pan dobr podr. Mwi nadzwyczaj wyranie akcentujc sowa, cho nie z tak demoniczn precyzj, w jakiej wiczya si Nicoletta. Tajny radca cyzelowa kady wyraz tak, jak gdyby wrodzona sprawiedliwo nie pozwalaa mu zlekceway albo pomin ani jednej zgoski; nawet najmniej wane kocwki, ktre wszyscy zazwyczaj poykaj, traktowa z najwiksz pieczoowitoci i dokadnoci. Hendrik by bardzo zmieszany. Zanim zdecydowa si na przybranie uroczystej miny, mia si jeszcze przez chwil bezmylnie, trzsc si cay jak wwczas,
- 80 -

kiedy wita si z Dor Martin w knajpce teatralnej. Barbara patrzya na niego zaniepokojona, radca wszake zdawa si nie dostrzega podobnie dziwnego zachowania. By nadal idealnie poprawny, a przy tym yczliwy. Z przyjazn dobrodusznoci zaprasza oboje modych, by weszli pod dach. Barbarze, ktra usuna si ustpujc mu miejsca w progu, powiedzia: Id naprzd, dziecko, i wska twemu przyjacielowi, gdzie moe pooy swj pikny kapelusz. W hallu panowa chodny pmrok. Hendrik z szacunkiem wcign w nozdrza zapach tego wntrza. Wo kwiatw rozstawionych na stoach i gzymsie kominka mieszaa si z penym powagi i godnoci aromatem ksiek: pki biblioteczne pokryway wszystkie ciany sigajc niemal sufitu. Przeprowadzono Hendrika przez kilka pokoi. Plt co nerwowo, chcc dowie, e nie jest bynajmniej przytoczony okazaoci wntrza. Mao zreszt widzia z tego, co go otaczao, rzucay mu si w oczy przypadkowo jakie pojedyncze szczegy. Wielki pies o do gronym wygldzie wsta warczc na jego widok; Barbara pogaskaa go i odszed z godnoci, koyszcym si krokiem. To znw portret nieboszczki matki spojrza na nich yczliwie spod starowieckiej, wysokiej fryzury. Wreszcie sdziwa pokojwka czy te gospodyni, niziutka, dobroduszna i gadatliwa, dygna przed narzeczonym swojej pani, dugo i serdecznie potrzsaa jego rk, po czym wszcza zaraz dug rozmow z Barbar o sprawach gospodarskich. Hendrik by zdumiony, jakimi szczegami gospodarstwa zajmuje si Barbara, jak obeznana jest ze wszystkim, co dotyczy kuchni i ogrodu. Dziwio go ponadto, e stara suca tytuuje j wprawdzie janie panienk, ale mwi do niej ty. A wic taki by dom Barbary; tu, w tych wielkopaskich pokojach, wrd piknych dywanw, pociemniaych obrazw, brzw, tykajcych zegarw i aksamitnych mebli, spdzia swoj modo. Czytaa te ksiki, przyjmowaa przyjaci w tym ogrodzie. Nad jej dziecistwem czuwao baczne oko i tkliwa mio takiego ojca, dziewczce lata byy czyste, oywione zabawami, ktrych tajemnicze reguy znaa tylko ona. Obok wzruszenia graniczcego ze czci, do serca Hendrika cho sam przed sob nie chcia si do tego przyzna wkrada si zazdro. Drczya go myl, e bdzie musia wprowadzi do tego domu i przedstawi temu ojcu swoj matk Bell i swoj siostr Josy. Jake wstydzi si ju teraz ich niefrasobliwie drobnomieszczaskich manier. Cae szczcie, e co stano na przeszkodzie ojcu Kbesowi, tak e nie mg im towarzyszy.

- 81 -

Obiad podano na tarasie. Hendrik wychwala pikno ogrodu, ktrego klomby kwiatowe, grupy drzew i alejki tworzyy zachwycajcy widok. Radca wskaza mu posg Hermesa; wdziczna, modzieczo smuka i jakby gotowa do lotu posta przegldaa poprzez puszyste korony brzz. To klasyczne dzieo sztuki zdawao si napawa pana domu szczegln dum. Tak, tak, adny jest ten mj Hermes powiedzia z dobrodusznym umiechem. Co dzie ciesz si na nowo, e go mam i e si tak piknie prezentuje wrd moich brzz. Cieszyo go take z pewnoci, e wina i napoje byy tak dobre, raczy si nimi bez przesadnego umiaru i chwali wysoki gatunek wszystkiego, co mu podawano. Maliny stwierdzi z satysfakcj, kiedy ju byli przy deserze. To dobrze: odpowiada obecnej porze roku i rozsiewa pikny zapach. Nastrj za, ktry rozsiewa radca, stanowi szczegln mieszanin: skaday si na uroczysta dostojno i prostota, nieprzystpny chd i dobroduszno. Przyszy zi zrobi na nim, jak si zdawao, nienajgorsze wraenie. Radca okazywa mu yczliwo zaprawion niejako szczypt ironii. Umiech jego mwi jak gdyby: ,,I takie typy jak ty, mj drogi, musz przecie istnie na wiecie. Obserwowa je to rzecz nawet do zabawna, przynajmniej si czowiek nie nudzi. Co prawda, nie wrono mi i nigdy sobie nie yczyem, aby tego rodzaju figura miaa zasi przy moim stole i to w charakterze przyszego zicia. Jestem wszake skonny przyj rzeczy takimi, jakimi s wszelkie zjawiska naley bra z najlepszej i najzabawniejszej strony, zreszt moja Barbara musiaa mie jakie rozsdne powody, jeeli postanowia wyj za ciebie,.. Hendrikowi zdawao si, e ma pewne szanse odniesienia tu sukcesu. Stara si wic wszystkim przypodoba. Nie mg ju duej odmwi sobie tej przyjemnoci zamigota uwodzicielskimi oczami. Odrzuci gow w ty ze znaczcym i urzekajcym umiechem i pocz rzuca spojrzenia pene blasku; radca nie pozosta nieczuy na ich czar. Starszy pan sucha uwanie, a z twarzy jego nie znika dobroduszny wyraz nawet wwczas, kiedy przyszy zi zacz w efektownych i wystudiowanych sowach wyuszcza swoje pogldy, przy czym ostro pitnowa cynizm buruazyjnych wyzyskiwaczy i zbrodniczy obd nacjonalizmu. Radca pozwoli mu marzy i deklamowa, raz tylko podnis szczup pikn do, aby wtrci: Mwi pan z tak pogard o buruazji, drogi panie Hfgen, a przecie i ja si

- 82 -

do niej zaliczam. Co prawda, nie jestem nacjonalist ani te, pochlebiam sobie, wyzyskiwaczem doda uprzejmie. Hendrik z twarz zaczerwienion winem i rozmow co podkrela jeszcze silniej odblask rowej koszuli wyjka, e istniej wrd wielkiej buruazji wyjtki, grujce nad typem przecitnego mieszczucha, dla ktrych sympatycy komunizmu ywi szczery szacunek; e wielkie dziedzictwo rewolucji buruazyjnych i liberalizmu yje nadal w idei bolszewizmu, na zakoczenie doda jeszcze kilka podobnych frazesw utrzymanych w pojednawczym duchu. Radca lekkim skinieniem i umiechem pokwitowa ten potok sw. Po czym jednak tak jak gdyby mu zaleao na tym, aby przekona Hfgena o swojej bezstronnoci politycznej opowiedzia we waciwy sobie rozwany sposb, z namysem, a przy tym troch drwico, zawile i sugestywnie, o gbokim wraeniu, jakie wywara na nim podr po Rosji Radzieckiej. Kady obiektywny obserwator musi to stwierdzi, my za wszyscy powinnimy przyzwyczai si do tej myli, e powstaje tam nowa forma spoecznoci ludzkiej powiedzia powoli, patrzc w dal bkitnymi oczami, jak gdyby widzia rozgrywajce si tam wielkie, wstrzsajce wypadki. I doda surowo; Ten stan rzeczy neguj tylko gupcy albo kamcy. Nagle zmieni ton, poprosi, eby mu podano salaterk z malinami i nabierajc je na talerz, rzek z twarz nieco przechylon i umiechnit: Nie chciabym, by mnie pan le zrozumia, drogi panie Hfgen; oczywicie, wiat ten jest dla mnie obcy, obawiam si, e a nadto obcy. Ale czy to znaczy, e nie mam zrozumienia dla jego przyszej wielkoci? To mwic kiwn gow Barbarze, ktra mu podsuwaa mietank. Hendrik rad by, e moe si znw odezwa. Przykady z ycia Rosji Radzieckiej nie zdaway si go zbytnio interesowa, zacz natomiast z wielkim temperamentem mwi o Teatrze Rewolucyjnym w Hamburgu i o przeladowaniach, na jakie by naraony ze strony tamtejszej reakcji. Ton jego stawa si coraz bardziej gwatowny. Faszystw nazywa na przemian zwierztami, diabami idiotami i w najostrzejszych sowach wyadowywa zo na intelektualistw, ktrzy przez najpospolitszy oportunizm sympatyzowali z wojujcym nacjonalizmem. Tych naleaoby wszystkich powiesi! wykrzykn Hendrik, przy czym uderzy nawet pici w st. Radca odpar uspokajajcym tonem: Tak, tak, i mnie spotkay nieprzyjemnoci.
- 83 -

Mwic to mia na myli gone i skandaliczne wypadki: koci muzyk, ktr mu zgotowali studenci-nacjonalici, oraz ordynarne napaci skierowane pod jego adresem w prasie reakcyjnej. Po obiedzie starszy pan poprosi aktora Hfgena o zademonstrowanie swego kunsztu dramatycznego. Hendrik, ktry nie by bynajmniej na to przygotowany, broni si dugo. Radca wszake mia ogromn ochot troch si zabawi: skoro ju jego rodzone dziecko bierze sobie za ma komedianta, ktry ubiera si w row koszul i nosi monokl, nieche chocia ojciec ma z tego rozrywk. Hendrik musia wic deklamowa w hallu wiersze Rilkego; nawet stara gospodyni i wielki pies przyszli posucha. Po chwili do maego audytorium przyczya si jeszcze Nicoletta; nie braa udziau w obiedzie i radca powita j teraz uroczycie, cho z lekk ironi. Hendrik dooy wszelkich stara, uy najbardziej wyrafinowanych sposobw, wywiza si z zadania znakomicie i zyska szczery aplauz. Kiedy zakoczy fragment z Korneta, radca ucisn mu do ze wzruszeniem, za panna von Niebuhr, sama z precyzj wymawiajc sowa, chwalia jego olniewajc dykcj. Nazajutrz miay przyjecha obie panie Hfgen: matka i crka. Hendrik powiedzia Barbarze, z ktr czeka na peronie: Zobaczysz, Jose rzuci mi si na szyj i opowie, e si znowu zarczya. To okropne, zarcza si co najmniej co p roku i z jakimi typami! Cieszymy si zawsze, kiedy nastpuje zerwanie. Ostatnim razem mj biedny ojciec o mao tego yciem nie przypaci. Narzeczony by zaartym automobilist, uczestniczy w rajdach samochodowych, zabra ojca do swego wozu i caa wyprawa zakoczya si w rowie. Automobilista zabi si, ojciec, dziki Bogu, zama sobie tylko nog, ale oczywicie bardzo jest zmartwiony, e nie moe by dzisiaj z nami. Stao si tak, jak Hendrik przepowiada: siostra Josy, w jaskrawotej letniej sukni haftowanej w czerwone kwiaty, wyskoczya zgrabnie z pocigu matka tymczasem poraa si jeszcze w przedziale z walizkami rzucia si bratu na szyj i zadaa, by jej zoy yczenia: chodzio tym razem o pewnego pana zajmujcego powane stanowisko w rozgoni koloskiej. Bd piewaa przed mikrofonem! radowaa si Josy. On uwaa, e mam wielkie zdolnoci, pobierzemy si jesieni; jeste szczliwy, Heini? Hendriku? poprawia si szybko, zawstydzona. Czy jeste te taki szczliwy? Hfgen opdza si od niej jak od natrtnego pieska; pobieg pomc matce, ktra przez okno przedziau woaa tragarza.
- 84 -

Josy tymczasem caowaa Barbar w oba policzki. Tak si ciesz, e ci poznaj paplaa. Naturalnie musimy sobie mwi ty. Pani to byoby za sztywno pomidzy szwagierkami. Taka jestem rada, e Hendrik si nareszcie eni, dotychczas to ja zawsze si zarczaam, Hendrik opowiedzia ci z pewnoci, jak si wszystko ostatnim razem le skoczyo: noga ojca wci jeszcze tkwi w gipsie, ale Konstanty ma naprawd dobr posad w radio, pobierzemy si w padzierniku. Wygldasz wspaniale, Barbaro! Skd masz t sukni? To z pewnoci oryginalny model paryski. Hendrik tymczasem przyprowadzi matk; twarz jej promieniaa, wycigna obie rce do Barbary. Moje drogie, drogie dziecko mwia pani Hfgen, przy czym oczy jej nieco zwilgotniay. Hendrik umiecha si z tkliwoci i dum. Kocha matk. Barbara wyczua to od razu i to j ucieszyo. Wprawdzie czasem troch si wstydzi pani Belli, uwaa, e nie jest do dystyngowana, raziy go jej drobnomieszczaskie cechy. Ale jednak j kocha: zdradzao to radosne, ywe spojrzenie i sposb, w jaki przyciska jej rami. Jake byli do siebie podobni, matka i syn! Hendrik odziedziczy po pani Belli dugi, prosty, nieco zbyt misisty nos o ruchliwych nozdrzach, szerokie, mikkie, zmysowe usta, mocny, szlachetny zarys podbrdka z wyranym dokiem porodku, due szarozielone oczy, wysoko zakrelone uki jasnych brwi, od ktrych biego ku skroniom subtelne pulsowanie. Jednake oblicze statecznej, zacnej damy cechowaa wiksza bezpretensjonalno i skromno ni twarz syna: nie byo w niej waciwego Hendrikowi pikna i tragizmu i demonicznoci. Oczy jej nie lniy migotliwie, przez wargi nie przewija si draski i uwodzicielski umiech, zagadkowy, a zarazem dajcy litoci. Pani Bella bya to energiczna, dobroduszna, wspaniale zakonserwowana kobieta okoo pidziesitki, o wieych rumiecach na sympatycznej, szczerej twarzy, o mile zaokrglonym biucie, lekkim nalocie piegw na nosie i jasnych zaondulowanych wosach kunsztownie uoonych pod somkowym kapeluszem przybranym kwiatami. Nie miaa powodu zalicza si do starszych pa i cakowicie rezygnowa z wszelkich urokw ycia. Czowiek chce si przecie od czasu do czasu rozerwa tumaczya rezolutnie; po czym zmieszaa si troch, ze zmieszania rozszczebiotaa i zacza opowiada skomplikowan histori o jakiej imprezie dobroczynnej, na ktrej si bardzo wesoo bawiono: panie z towarzystwa koloskiego urzdziy kiermasz na
- 85 -

rzecz biednych sierot, w kioskach sprzedawano napoje chodzce, kwiaty i artystyczne drobiazgi. Wzicie udziau w imprezie przynosio zaszczyt, tote pani Hfgen zgodzia si bez zastrzee na objcie kiosku z szampanem. Za kieliszek szampana daa wprawdzie pi marek, troch drogo, ale przecie wszystko szo dla biednych dzieci. Wywoao to jednak potem najgorsze plotki: podli ludzie bezczelnie twierdzili, e pani Bella zachcaa do picia nie ze wzgldw humanitarnych, przeciwnie, e robia to za pienidze, jako przedstawicielka dostawcy szampana, nie do na tym, mwiono, e pozwalaa si caowa, prosz sobie tylko wyobrazi: pozwalaa si caowa, i to jeszcze w dekolt. Pani Hfgen opowiadaa o tym ze szczerym oburzeniem jechali wanie otwartym samochodem przez skpane w letnim socu miasto spsowiaa z gniewu, a musiaa sobie ociera pot z czoa. To przecie jest bezgraniczna nikczemno! Oddaam wszystko co do grosza, a utargowaam wicej ni wszystkie panie, zarzd ochronki specjalnie mi podzikowa, a kiedy jeden z panw chcia mnie tylko w rk pocaowa, powiedziaam mu od razu: Daj pan spokj, gupcze jeden! Byabym go nawet spoliczkowaa, gdyby mnie zaraz nie przeprosi. Ludzie s tacy zoliwi, gdyby nawet zachowa si jak angielska lady, jeszcze gotowi s czowiekowi atk przypi. Ale teraz odechce im si tej zoliwej gadaniny, teraz zatkasz im gb, prawda, Hendriku? To mwic pani Bella rzucia dumne spojrzenie najpierw na syna, potem na Barbar. Hendrik cierpia nad dezynwoltur i brakiem taktu matki. Zaczerwieni si, zagryz wargi i zacz wreszcie, z rozpaczy, rozprawia o piknie ulic, przez ktre przejedali. Radca przywita panie w bramie ogrodu tak samo pogodnie i uroczycie jak wczoraj przyj Hendrika. Barbara zaprowadzia Bell i Josy na gr, gdzie obie panie szybko umyy rce i upudroway nosy. W godzin potem jechali ju dwoma samochodami do Urzdu Stanu Cywilnego: do wozu Brucknerw oprcz modej pary wsiedli pani Hfgen i radca; za nimi, w takswce, ulokowali si Nicoletta, Josy, stara gospodyni i przyjaciel lat dziecicych Barbary, Sebastian, ktrego obecno zdziwia troch Hendrika. Ceremonia urzdowa trwaa krtko. wiadkami lubu byli Nicoletta i tajny radca: wszyscy byli wzruszeni; pani Bella i gospodyni rozpakay si, Josy za wybuchna nerwowym miechem. Hendrik odpowiada na pytania urzdnika stanu cywilnego stumionym gosem, oczy mia utkwione w jeden punkt i lekko zezowa; Barbara skierowaa swj agodny, badawczy wzrok na mczyzn, ktry sta tu

- 86 -

przy niej, a ktry mia, o dziwo, sta si jej mem. Nastpiy yczenia szczcia i uciski. Ku oglnemu zdziwieniu Nicoletta poprosia dononym gosem pani Hfgen, by pozwolia mwi do siebie ciociu Bello, a kiedy ta wyrazia zgod, Nicoletta z diaboliczn poprawnoci pocaowaa j w rk. Niezwyka dziewczyna olniewaa tego ranka urod i strojem; bya we wspaniaej formie, wesoa i szczebioczco pogodna. Trzymaa si bardzo prosto w biaej, sztywnej jak pancerz pciennej sukni, przepasanej w biodrach jaskrawoczerwonym lakierowanym paskiem. Zwrcia si do Barbary: Ciesz si, moja droga, e si wszystko tak dobrze udao. Bya to uwaga troch pozbawiona sensu, ale wypowiedziana z idealn precyzj. Pikne, kocie oczy Nicoletty lniy. Wzia pann Josy na stron, aby jej wskaza naprawd niezawodny rodek przeciwko piegom, ktry to rodek, jak ni z tego, ni z owego skamaa, wynalaz jej ojciec i rozpowszechni na caym Dalekim Wschodzie. Powinna by go pani uywa, droga panno Josy! Te piegi szpec pani nosek mwia Nicoletta z gron min. Wiedziona jakim dziwnym kaprysem, wolaa mwi po imieniu pani Belli, a nie Josy. Zmierzya surowym spojrzeniem siodeko rudawych plamek, ktre obsiado nie tylko czupurnie zadarty nosek Josy, ale pokryo rwnie czciowo policzki i czoo, cho tu plamki wystpoway ju mniej zwarcie, tak jak pewne mgawice kosmiczne albo mleczna droga s na obrzeach rzadsze, a tym samym bardziej przezroczyste. Tak, wiem o tym przyznaa Josy zawstydzona. W lecie mam ich zawsze najwicej. Ale Konstantemu si to podoba dodaa ju znowu pocieszona i zacza opowiada, jakie dobre stanowisko zajmuje jej narzeczony w koloskim radio. Babka Barbary, generaowa, przybya dopiero na niadanie. Starsza pani z zasady nie uywaa samochodu: dziesi kilometrw dzielce jej posiado od willi Brucknerw przebywaa w wielkiej, staromodnej kolasie i spniaa si zawsze na wszystkie uroczystoci rodzinne. Piknym gosem o penym brzmieniu, sigajcym od najniszych basowych tonw a do dyszkantu, wyrazia ubolewanie, e omino j widowisko w Urzdzie Stanu Cywilnego. No, nieche zobacz, jak si prezentuje mj najnowszy wnuk! powiedziaa babka z humorem, przygldajc si bacznie Hendrikowi przez lorgnon zawieszone na dugim srebrnym acuszku ozdobionym bkitnawymi kamieniami.
- 87 -

Hendrik zaczerwieni si i nie wiedzia, gdzie oczy podzia. Lustracja trwaa dugo, nie wypada zreszt, jak si zdawao, zbyt niekorzystnie. Kiedy generaowa opucia wreszcie lorgnon, rozemiaa si srebrzycie perlistym miechem: Wcale niele! stwierdzia biorc si pod boki. Kiwna mu gow przyjanie. Pikne, ruchliwe oczy, przezroczyste, chocia ciemne, spogldajc z upudrowanej twarzy przemawiay mdrzej i bardziej wymownie ni usta, ktre odzyway si gosem o niezwykle rozlegej skali. Hendrik w yciu swoim nie spotka tak wspanialej starszej pani. Generaowa imponowaa mu niezmiernie. Miaa wygld arystokratki z osiemnastego stulecia: jej dumn, mdr, weso a zarazem surow twarz okalay siwe wosy zwinite nad uszami w sztywne loki. Oko szukao mimo woli harcapa na karku i doznawao zawodu, e go nie byo. Wdowa po generale, prosta jak wieca, miaa icie wojskow postaw w swym perowym letnim kostiumie, przybranym przy szyi i mankietach riuszami z koronki. Szeroki naszyjnik zaczynajcy si nad koronkow riusz, a koczcy pod sam brod klejnot piknej, antycznej roboty z matowego srebra i bkitnych kamieni, takich samych jak na dzwonicym acuszku od lorgnon przypomina wysoki, sztywny, barwnie haftowany konierz munduru. W jakimkolwiek towarzystwie znalaza si generaowa, zawsze w nim krlowaa: bya do tego przyzwyczajona. U schyku dziewitnastego wieku uchodzia za jedn z najpikniejszych kobiet w niemieckich wyszych sferach, a nawet jeszcze w pierwszym dwudziestoleciu wieku obecnego odbieraa liczne hody. Portretowali j wszyscy wielcy malarze owej epoki. W salonie jej spotykali si ksita i generaowie z poetami, kompozytorami i malarzami. Przez dugie lata mwiono w Berlinie i Monachium o rozumie i ekscentrycznoci generaowej tyle niemal co o jej urodzie. Poniewa jej zmary przed kilku laty m cieszy si sympati najwyszych sfer, a ponadto by bardzo bogaty, wybaczano jej pogldy, sympatie i maniery, ktre u kogo innego uznano by za zbyt oryginalne, moe nawet gorszce. Tote wolno jej byo ju w 1900 roku domaga si praw wyborczych dla kobiet. Umiaa na pami Zaratustr i ku przykremu zdziwieniu swoich arystokratycznych goci deklamowaa od czasu do czasu cae fragmenty tego, ich zdaniem, socjalistycznego dziea. Znaa osobicie Liszta i Ryszarda Wagnera, korespondowaa z Ibsenem i Bjrnsternem-Bjrnsonem. Prawdopodobnie bya przeciwniczk kary mierci. Trzeba byo wszystko wybaczy jej imponujcej postaci, czcej w sobie zuchwa beztrosk z wyrafinowan godnoci.

- 88 -

Generaowa zrobia na Hendriku znacznie silniejsze wraenie ni tajny radca. Teraz dopiero zrozumia, do jak wietnego rodowiska si dosta. Jego poczciwa matka, pani Bella, miaa racj, tylko nie powinna bya czyni tak nietaktownych aluzji: Wobec takich paranteli mieszczki w Kolonii przestan rozsiewa bezczelne plotki o rzekomo podupadej rodzinie Hfgenw. Rwnie Barbara urosa jeszcze w oczach Hendrika, kiedy si przekona, w jak poufaym tonie rozmawia z t olniewajc babuni. Spdzaa stale wakacje, a poza tym prawie kad niedziel na wsi u generaowej; Hendrik przypomnia sobie, e Barbara ju mu kiedy o tym mwia. Ta niezwyka starsza dama czytaa wnuczce Dickensa albo Tostoja gone czytanie byo namitnoci generaowej i czynia to z wielk swad. Albo te odbyway wsplnie dalekie spacery konno po okolicy, ktr Hendrik wyobraa sobie wytworn niby angielski park, a zarazem romantyczn, len, falist, poprzecinan srebrzystymi rzekami, z nieskoczonym bogactwem wodospadw, dolin i zachwycajcych widokw. I znw wkrada si do serca Hendrika zazdro, kiedy pomyla o piknym dziecistwie Barbary. Czy jej beztroska modo nie upyna w atmosferze najdoskonalszej kultury i najpeniejszej swobody? Dni powszednie w ojcowskiej willi, dni witeczne ktre w swym regularnym nastpstwie staway si niemal powszednioci w rezydencji tej majestatycznej starszej damy: czy mg Hendrik oprze si uczuciu pewnej goryczy, kiedy porwnywa takie dziecistwo z wasnym? W Kolonii bowiem, u jego ojca, ktry teraz lea ze zaman nog, nie byo ani parku, ani wysanych dywanami salonw, bibliotek ani obrazw; w dusznych pokoikach Bella i Josy szczebiotay wesoo, eleganckie i strojne, jeli przyszli gocie. W gronie rodzinnym jednak chodziy niechlujnie ubrane, od razu wpaday w zy humor. Ojciec by stale w dugach i skary si na ludzk nikczemno, jeli gnbili go wierzyciele. Jeszcze przykrzejszy jednak od zych humorw bywa nastrj dobrodusznoci, ktremu ulega w dni uroczystych wit albo czasem nagle, bez adnego powodu. Przyrzdzano wwczas lekki kruszon i ojciec da, aby rodzina piewaa z nim kanony. Hendrik uchyla si od tego obowizku, siedzia w kcie blady i zacity. Jedyn jego myl byo zawsze: Musz si wyrwa z tego rodowiska, musz uciec std jak najdalej... ,,Barbarze wszystko szo jak z patka myla Hendrik prowadzc konwersacj z generaow. Wszystkie drogi miaa utorowane, jest to typowe dziecko wielkiej buruazji. Zdziwi si, kiedy si przekona, tak jak ja, e ycie potrafi by twarde. To, do czego dojd i do czego ju doszedem, zawdziczam wycznie sobie. Tote z pewn pretensj powiedzia do

- 89 -

swej modej ony, ktra zaprowadzia go do stou, gdzie leay depesze gratulacyjne i podarunki lubne: Depesze s oczywicie tylko do ciebie. Do mnie nikt nie zatelegrafuje. Barbara rozemiaa si, zdaniem Hendrika, kpico i z wyszoci: Przeciwnie, Hendriku. Duo osb przysao yczenia tylko pod twoim adresem, na przykad Marder. Z wysokiego stosu listw, kart i depesz wyszukaa te, przeznaczone wycznie dla Hendrika. Oprcz Teofila Mardera, ktry wyrazi gratulacje w paru dwuznacznych, cho poprawnych, prawdopodobnie zaprawionych ironi zwrotach, przysali mu yczenia: maa Angelika Siebert, dyrektorzy Schmitz i Kroge, Hedda von Herzfeld i ku jego przeraeniu Julietta. Skd znaa adres i dat? Hendrik poblad i zgnit w rku arkusik papieru. Chcc odwrci uwag, podziwia z nieco przesadnym zachwytem upominki, ktre otrzymaa Barbara: porcelan i srebro, krysztay, ksiki, biuteri mnstwo potrzebnych i zbytkownych przedmiotw, wybranych przez krewnych i przyjaci z serdeczn pieczoowitoci. Gdzie my podziejemy te wszystkie liczne rzeczy? zapytaa Barbara patrzc bezradnie na pitrzce si prezenty. Hendrik pomyla, e te eleganckie drobiazgi wygldayby bardzo adnie w jego pokoju w Hamburgu, nie wypowiedzia jednak tego gono, tylko rozemia si i wzruszy pogardliwie ramionami. Podszed do nich modzieniec zwany Sebastianem, ktrego obecno zaniepokoia troch Hendrika. Rozmawia z Barbar szybkim, trudnym do zrozumienia, obfitujcym w osobiste aluzje argonem, za ktrego tokiem Hendrik z wysikiem tylko mg nady. Hfgen stwierdzi w skrytoci ducha, e w czowiek by mu wyranie antypatyczny. Barbara nazywaa go swoim najlepszym przyjacielem modoci, pisa podobno pikne wiersze i rozumne artykuy. Jest zarozumiay i nieznony! myla Hendrik, czujc si nieswojo w towarzystwie Sebastiana, chocia ten by wobec niego bardzo uprzejmy. Ale wanie ta troch ironiczna uprzejmo krya w sobie co obraliwego. Sebastian mia bujne popielatoblond wosy, ktrych szeroki kosmyk opada mu na czoo, nieco znuon twarz o delikatnych rysach, dugi, sterczcy nos i szare, zamglone oczy. Ojciec jego jest pewnie take profesorem albo czym podobnym zawyrokowa Hendrik z gorycz. Obcowanie z tym rozpieszczonym, przemdrzaym chopakiem mogo mie jak najgorszy wpyw na Barbar.
- 90 -

Po obiedzie zasiedli, wszyscy razem w hallu, gdy na tarasie zrobio si za gorco. Pani Bella czua si w obowizku mwi o literaturze. Opowiadaa, e przeczytaa w pocigu co niezwykle adnego, po prostu pasjonujcego, nie pamita tylko, kto by autorem. No, ten nasz Rosjanin, najwybitniejszy! woaa biedaczka w udrce. Jake ja mogam zapomnie jego nazwiska, przecie to mj ukochany pisarz! Nicoletta popieszya na ratunek zapytujc, czy nie chodzi czasem o Tostoja. Ach, tak, wanie Tostoj! potwierdzia pani Bella z ulg. Powiedziaam przecie: najwybitniejszy i to bya rzecz cakiem nowa. Okazao si jednak, e to krtka nowelka Dostojewskiego sprawia mamie Hfgen tyle radoci. Twarz Hendrika zala krwisty rumieniec. Chcc zmieni temat rozmowy, a take dowie temu aroganckiemu towarzystwu, e nie opuci matki w opresji, zacz demonstracyjnie rozmawia z pani Bell, przypominajc jej ze miechem rne zabawne zdarzenia z ubiegych lat. Tak, to byo bardzo pocieszne, jak w zapusty we dwoje z matk urzdzili maskarad i nastraszyli pap! Pani Bella przebraa si za pasz, may Hendrik, ktrego nazywano wwczas Heinzem, ale teraz nawet o tym nie wspomniano za bajader. Cae mieszkanie wywrcono do gry nogami, papa Kbes nie wierzy wasnym oczom, kiedy wrci do domu. Mama pierwsza zrozumiaa, e powinienem wstpi do teatru owiadczy Hendrik patrzc z mioci na matk. Ojciec dugo o tym nie chcia sysze. Po czym opowiedzia dzieje swojej kariery teatralnej. Byo to jeszcze podczas wojny w 1917 roku; Hendrik, jako zaledwie osiemnastoletni modzieniec, znalaz na kawaku podartej gazety ogoszenie, e teatr na froncie, na okupowanym terenie Belgii, poszukuje modego aktora. Ale gdzie znalazem ten strzpek papieru, ktry mia rozstrzygn o moim losie doda Hendrik tego nie mog powiedzie. A e wszyscy wybuchnli miechem, uda, e si bardzo wstydzi i wykrztusi tylko spoza zoonych doni, ktrymi zakry twarz: Tak, tak, obawiam si, e pastwo zgadli!... W klozecie! ucieszya si bezwstydnie generaowa, a jej gony miech przebieg ca skal od najgbszego basu do srebrzystych wyyn koloratury... Nastrj stawa si coraz weselszy i bardziej oywiony, tote Hendrik przeszed stopniowo do opowiadania anegdot o teatrze objazdowym, w ktrym grywa role
- 91 -

szlachetnych ojcw: mg teraz z animuszem i bez enady wyciga wszystkie swoje oklepane kaway i ukaza je w nowym blasku, gdy w tym towarzystwie byy jeszcze nie znane. Jedynie Barbara syszaa ju niektre z nich, dlatego te obserwowaa opowiadajcego ze zdziwieniem, a nawet z lekkim niesmakiem. Wieczorem przyszo jeszcze kilka osb spord przyjaci i Hendrik mg woy nie zapacony frak wyglda w nim wspaniale. St by piknie przybrany kwiatami; po pieczystym tajny radca zadzwoni w kieliszek szampana i wygosi mow. Powita obecnych, przede wszystkim matk i siostr Hendrika, przy czym nazwa pani Bell z artobliw kurtuazj drug mod pani Hfgen, z kolei przeszed na temat maestwa w ogle, za na temat osoby i zasug artystycznych swego nowego zicia w szczeglnoci. Dobierajc sowa starannie, z upodobaniem i zrcznoci, uczyni z aktora Hfgena prawie ksicia z bajki, co wieczr w sposb magiczny przybierajcego inn posta. Oto siedzi wrd nas! wykrzykn Bruckner wskazujc dugim, szczupym palcem Hendrika, ktry lekko si zarumieni. Oto siedzi wrd nas. Przyjrzyjmy mu si! Na pozr jest to smuky modzieniec; wspaniale si prezentuje w swoim dobrze skrojonym fraku, ale nie wyglda znw tak frapujco. Nie wyglda frapujco, jeeli go porwnamy z barwn, czarown postaci, w ktr przeksztaca si wieczorem, na scenie, w wietle kinkietw. Tam zaczyna promieniowa, wwczas urok jego staje si nieodparty! Uczony, porwany swoim tematem, porwna aktora Hfgena cho go nigdy nie widzia na scenie, a zna tylko jako recytatora wierszy Rilkego do witojaskiego robaczka; w dzie wskutek swej skromnoci uchodzi ludzkiej uwagi, a dopiero w nocy poczyna lni uwodzicielsko. Tu Nicoletta wybuchna gonym miechem, za na piersiach generaowej zadzwoni srebrny acuch od lorgnon. Radca zakoczy toast wznoszc zdrowie nowoecw. Hendrik ucaowa rk Barbary. Jak piknie wygldasz! powiedzia i umiechn si do niej serdecznie. Barbara miaa na sobie sukni z cikiego jedwabiu koloru herbacianej ry. Nicoletta skrytykowaa j, mwic, ze jest niemodna; to jaki fantazyjny strj, od razu wida, e jest uszyty przez domow szwaczk. Nikt jednak nie mg zaprzeczy, e Barbarze byo w nim bardzo do twarzy. Znad szerokiego konierza ze starych koronek jeden z prezentw lubnych generaowej wychylaa si jej wzruszajco smuka, smaga szyja. Umiech, jakim odpowiedziaa Hendrikowi, by
- 92 -

nieco roztargniony. Badawcze spojrzenie jej agodnych ciemnoszafirowych oczu zdawao si wybiega ponad Hendrika stojcego naprzeciw niej. Do kogo zwrcone byo to spojrzenie, zatroskane, ale zarazem troch kpice? Hendrik odwrci si pod wpywem nagego rozdranienia. Ujrza Sebastiana, przyjaciela Barbary: sta o par krokw od nich w zwykej sobie, niedbaej postawie, z obwisymi ramionami i gow podan naprzd. Na twarzy jego by smutek i wyraz wytonego nasuchiwania, jak gdyby usiowa co zowi uchem. Porusza przy tym w dziwny sposb palcami obu rk, rzekby, e w powietrzu gra na fortepianie. Co to miao znaczy? Czy dawa Barbarze znaki, ktrych ukryty sens ona jedna rozumiaa? Czego nasuchiwa ten znienawidzony modzian? I skd taki smutek na jego twarzy? Czy kocha Barbar? Z pewnoci kocha. Prawdopodobnie chcia si z ni oeni, moe, przed laty, byli z sob po dziecicemu zarczeni. ,,No, a ja mu teraz popsuem szyki! pomyla Hendrik na wp z tryumfem, na wp z przeraeniem. Jake musz mu by nienawistny! Odwrci oczy od Sebastiana i popatrzy na pozostaych goci przyjaci tego znakomitego domu. Zdawao mu si, e wszyscy maj zasmucone twarze. Mczyni o twarzach zmczonych prac umysow, penych charakteru Hendrik nie dosysza ich nazwisk przy prezentacji, lecz prawdopodobnie byli to profesorowie, goni lekarze, literaci; byo te kilku modych ludzi, nieprzyjemnie przypominajcych mu Sebastiana; dziewczta wyglday jak przebrane w swoich wieczorowych sukniach, tak jak gdyby na co dzie chodziy w szarych flanelowych spodniach, paszczach laboratoryjnych albo zielonych ogrodniczych fartuchach. Hendrik mia wraenie, e w zwrconych na niego spojrzeniach miesza si szyderstwo z zawici. Czyby wszyscy kochali Barbar? Czyby im wszystkim j zabiera? Czyby by dla nich natrtem, podejrzan, niepowan figur, z ktr niechtnie zasiadali przy jednym stole, czynic to tylko przez wzgld na zagadkowy i zapewne przelotny kaprys Barbary? W rzeczywistoci wszyscy ci ludzie mwili o stu obojtnych przedmiotach: o nowej ksice, o przedstawieniu teatralnym albo o sytuacji politycznej, ktra wszystkich napeniaa trosk. Hendrik wyobraa sobie jednak, e zajmuj si wycznie nim; e mwi, miej si, kpi tylko z niego. Byby si zaszy w mysi dziur, tak mu si nagle wstyd zrobio. A moe i radca chcia sobie z niego zadrwi wygaszajc t szumn mow. W przecigu paru sekund wszystko, co dzi przey, wydao mu si straszne, upokarzajce. Pobaliwa i pogodna, nieco ironiczna yczliwo radcy, z ktrej tak niedawno jeszcze by dumny, czy w gruncie rzeczy nie jest stokro bardziej poniajca ni najsurowsza, wyranie zamanifestowana wynioso? Teraz dopiero pocz sobie Hendrik zdawa
- 93 -

spraw, ile ubliajcej ironii krya w sobie rubaszna wesoo generaowej. Trzeba przyzna, e bya to imponujca posta grande dame i wygldaa bardzo piknie, kiedy teraz oto, wyprostowana, miarowym krokiem, z wielkopask nonszalancj podzwaniajc lorgnon, zbliaa si do modej pary. Ubrana biao od stp do gw, miaa na szyi potrjny acuch matowo poyskujcych pere. Jeeli w poudnie, w swoim jasnopopielatym kostiumie przypominaa markiza z osiemnastego wieku, to teraz, w biaej szacie i kosztownych klejnotach, miaa w sobie niemal pontyfikaln dostojno. Swobodny, peen ycia sposb mwienia stanowi wspaniay kontrast z grandezz jej postawy. Musz si przecie trci kieliszkiem z moim robaczkiem witojaskim i z moj ma Barbark! woaa dononym gosem, wznoszc wysoko kieliszek szampana. Z drugiej strony zbliaa si Nicoletta, rwnie z kieliszkiem w rku. Oczy jej sypay iskry, jaskrawo umalowane usta byy lekko skrzywione. Zdrowie pastwa modych! wykrzykna generaowa. Niech yj! zawtrowaa Nicoletta. Hendrik trci si kieliszkiem najpierw z krlewsk babuni, potem z Nicolett, ktra, tak samo jak on, dostaa si do tego rodowiska niezwykym zrzdzeniem losu. Jej oryginalna posta nie razia nikogo: tolerowano jej obecno, tajny radca przez nie pozbawion ciekawoci pobaliwo, generaowa przez godn pewno siebie; przede wszystkim jednak chronia j mio Barbary. W tej samej chwili uwiadomi sobie Hendrik ze szczegln wyrazistoci i si czc ich wi, poczu bratersk sympati do Nicoletty. Zrozumia: naleaa do tego samego co on gatunku, mimo e ywotno i cyniczna inteligencja jej ojca, literata i awanturnika, fascynowaa cyganeri na przeomie dwch wiekw, podczas gdy drobnomieszczaska niesolidno papy Kbesa niezdolna bya nikogo zafascynowa, co najwyej gniewaa tylko jego wierzycieli. Tutaj jednak, pord tych ludzi o wysokim wyksztaceniu i wielkim majtku cho wikszo obecnych nie bya zbyt bogata, Hendrik wszake uwaa ich bez wyjtku za magnatw tutaj wrd tych ludzi pewnych siebie, ironicznych i rozsdnych, w ktrych krgu Barbara obracaa si z tak dranic swobod, tutaj odgrywali oboje, Hendrik i Nicoletta, t sam rol niby dwa egzotyczne ptaki o pstrym upierzeniu. Oboje w gbi serca powzili mocne postanowienie, e zgromadzonego tutaj towarzystwa, w ktrym czuli si intruzami, uyj jako dwigni majcej ich wywindowa w gr; bd niczym zemsta.
- 94 -

 Zdrowie wszystkich obecnych! zawoa Hendrik, przy czym kieliszek, ktrym trci si z Nicoletta, lekko zadwicza. Tymczasem Barbara gawdzc i miejc si okrya st, dotara wreszcie do ojca. W milczeniu obja go rkami za szyj i pocaowaa.

Nicoletta, towarzyszca modej parze w krtkiej podry polubnej, doradzia im pikny hotel pooony nad jeziorem w Grnej Bawarii. Barbara czua si tam bardzo szczliwa: podoba si jej ten krajobraz z falistymi czkami, lasami i rzekami, cho jeszcze pozbawiony patosu ale zawierajcy ju w sobie moliwoci i pierwiastki bohaterstwa i mstwa. Kiedy wia wiatr poudniowy, gry podchodziy, rzekby, cakiem blisko. Zachodzce soce barwio krwawo zbate szczyty i niene stoki. Ale jeszcze pikniejsze wydaway si one Barbarze, kiedy na krtko przed zapadniciem zmroku stay w swej dumnej bladoci i lodowatym spokoju, jak gdyby uksztatowane z jakiej obcej, kruchej, niezmiernie kosztownej i pomimo niezwykej twardoci, bardzo delikatnej substancji, ktra nie bya ani szkem, ani metalem, ani kamieniem, a raczej jakim niezmiernie rzadkim i cakowicie nie znanym tworzywem. Hendrik by niewraliwy na urok i majestat krajobrazu. To atmosfera eleganckiego hotelu niepokoia go i podniecaa. Wobec kelnerw zachowywa si z nieufnoci, irytowali go; twierdzi, e traktuj go znacznie gorzej ni pozostaych goci, i robi wyrzuty Barbarze, e zmusza go ju teraz do ycia nad stan. Skdind podobao mu si to wytworne otoczenie. Poza nami s tu niemal wycznie Anglicy skonstatowa z zadowoleniem. Pomimo zdenerwowania Hendrika, modzi przeywali razem przyjemne godziny. Przed obiadem leeli we trjk na drewnianym molo biegncym het, w bkitn wod, do ktrego w poudnie przybija biay, zabawnie przystrojony zotymi ozdobami stateczek. Nicoletta gimnastykowaa si i trenowaa, skakaa przez sznur, chodzia na rkach, przeginaa si w ty, a czoo jej dotykao ziemi, Barbara za leniwie wylegiwaa si w socu. Pniej jednak, w kpieli, ona to braa gr nad gorliw Nicolett: pywaa szybciej i wytrwalej. Jeli chodzi o Hendrika, nie robi nikomu konkurencji w sporcie: krzycza, zaledwie dotkn palcami ng zimnej wody; Barbara namawiaa go dugo, nie szczdzc drwin, zanim udao si jej nakoni Hendrika, by sprbowa wykona kilka ruchw pywackich. Baczc lkliwie, by nie zapuci si na gbsze wody, z twarz cignit lkiem, zmaga
- 95 -

si Hendrik z niebezpiecznym ywioem. Barbara obserwowaa go, rozbawiona. Nagle zawoaa: Jaki ty miesznie podobny do matki, a najbardziej, kiedy pywasz. Mj Boe, przecie to kubek w kubek ta sama twarz! Hendrik tak si rozchichota, e nie mg porusza ramionami, nayka si wody i o mao nie uton. Za to by niedocigy wieczorem, w tacu. Wszyscy gocie hotelowi, a nawet kelnerzy, zachwycali si, jak zrcznie prowadzi Nicolett albo Barbar w rytmie tanga. aden z panw nie potrafi si porusza z takim wdzikiem i tak dystynkcj. Hendrik dawa istne przedstawienia; po skoczonym tacu wszyscy bili brawo. Kania si z umiechem, zupenie jak na scenie. Gdy on z kolei by publicznoci, takim samym czowiekiem jak wszyscy, czu si zaenowany, czsto nawet stropiony; dopiero kiedy mg ukaza si w jaskrawym wietle i zabysn, wracaa mu zwyciska pewno siebie. Naprawd bezpieczny czu si dopiero na podwyszeniu, majc przed sob tum, ktry po to tylko istnia, by mu skada hody, podziwia go i oklaskiwa. Okazao si pewnego dnia, e Teofil Marder posiada will nad tym samym wanie jeziorem, ktrego uroki Nicoletta tak gorliwie zachwalaa. Barbara dowiedziawszy si o tym zamilka, a oczy jej stay si a czarne z zamylenia. Bronia si z pocztku, nie chciaa odwiedzi satyryka, w kocu jednak udao si Nicoletcie namwi j na t wycieczk. Biaym, ozdobionym zoceniami stateczkiem, ktry tak czsto obserwowali z przystani, pojechali na przeciwleg stron jeziora. Pogoda bya pikna, lekki, orzewiajcy wietrzyk marszczy wod rwnie bkitn jak rozarzone socem niebo. Im weselsza bya Nicoletta, tym bardziej milczca stawaa si jej przyjacika Barbara. Teofil Marder oczekiwa goci na brzegu. Mia na sobie sportowe ubranie w wielk krat, szerokie spodnie i biay hem tropikalny, co razem do dziwacznie wygldao. Nie wypuszcza z ust krtkiej, angielskiej fajki nawet podczas rozmowy. Kiedy Nicoletta zapytaa go, od jak dawna pali fajk, odpowiedzia umiechajc si z roztargnieniem: Nowy czowiek nabiera nowych przyzwyczaje. Przeistaczam si. Co dzie przeraam si sam siebie. Kiedy si budz, jestem ju innym czowiekiem ni ten, ktry zasn z wieczora. Duch mj nabra przez noc zdumiewajcej wielkoci i mocy. Najbardziej rewelacyjne objawienia przychodz mi zawsze we nie. Dlatego tyle sypiam, co najmniej czternacie godzin na dob.
- 96 -

Temu owiadczeniu, ktre nie mogo bynajmniej zagodzi niepokojcego wraenia, jakie wywoa jego hem tropikalny, towarzyszy serdeczny, rubaszny miech. Po czym Teofil sta si znw wiatowcem. Wobec Hendrika i Nicoletty sili si na najbardziej wyszukane uprzejmoci, Barbary zdawa si nie dostrzega. Po obiedzie, ktry zjedli w duej, jasnej, eleganckiej jadalni wyoonej naturalnej barwy drzewem, Teofil obj Hendrika ramieniem i odprowadzi go na stron. No wic, mwic midzy nami dramaturg bysn pomiennym okiem i mlaskajc sinawymi wargami pod ciemnym wsem, zapyta: Zadowolony pan ze swego eksperymentu? Z jakiego eksperymentu? odpowiedzia Hendrik pytaniem na pytanie. Teofil rozemia si gono i pocz jeszcze mocniej porusza akomymi wargami. No, jak to? Mam oczywicie na myli paskie maestwo! szepn ochryple. Numer z pana! Wda si w co podobnego! Nieatwo doj do adu z t pann. Prbowaem przecie przyzna si, a oczy jego zabysy gniewem. Niewiele pan z ni uyje, mj drogi. To kulawe kacztko prosz wierzy najwytrawniejszemu fachowcowi naszego wieku: to kulawe kacztko. Hendrik by tak zaskoczony tym okreleniem, e wypuci monokl z oka. Marder tymczasem rozemia si wesoo i szturchn go w brzuch. Prosz mi nie bra tego za ze! wykrzykn wpadajc nagle w znakomity humor. Moe panu si; uda, nigdy nie wiadomo! Z pana to numer! Przez cae popoudnie skary si na cakowity brak dyscypliny, ktry w tak smutny sposb cechuje obecn epok. Powtarza przy tym niezmordowanie, niezliczon ilo razy te same tezy i hasa. Zapewnia bez koca: Cakowity brak indywidualnoci! Tylko ja jeden istniej! Cho rozgldam si tak starannie na wszystkie strony, znajduj zawsze tylko s i e b i e ! To powiedziawszy porwna siebie z kilkoma wielkimi ludmi przeszoci, i to zarwno z Hlderlinem, jak z Aleksandrem Wielkim; potem z rozdranieniem wychwala dawne dobre czasy, kiedy by jeszcze mody, w zwizku z czym zacz mwi o radcy Brucknerze. Fenomenalnie nudny starszy pan. Ale to jednak solidna, stara szkoa, nie aden szarlatan. Niewtpliwie facet godny szacunku. Ci, co po nim przyjd, bd duo gorsi. W dzisiejszych czasach rodz si tylko kretyni albo kryminalici.
- 97 -

Po czym zaprowadzi Nicolett, Barbar i Hendrika do swojej biblioteki liczcej kilka tysicy tomw i zachca, aby nie zwlekajc zabrali si do nauki. Wy wszyscy przecie nic nie umiecie! hukn na nich niespodzianie. Powszechne nieuctwo i gupota woaj o pomst do nieba! Cakowicie skarlae pokolenie. Katastrofa europejska jest wic nieunikniona, a z wyszego punktu widzenia usprawiedliwiona! Kiedy jednak pocz egzaminowa Hendrika z odmiany nieregularnych czasownikw greckich, Barbara uznaa za waciwe si poegna. W drodze powrotnej na parowcu Nicoletta prbowaa dowie, e jej ojciec, w brat ata, by z pewnoci zupenie podobny do Teofila. Nie mam ani jednej fotografii papy powiedziaa patrzc w zamyleniu na wod, na ktrej nie grao ju wiato soneczne; nieruchoma szara tafla, podobna do perowej masy, leaa cicha w mroku zapadajcego wieczoru. Ani jednej fotografii, tylko t fajk do palenia opium. Ale jestem pewna, e mia wiele wsplnego z Teofilem. Czuj to. I dlatego czy mnie z Marderem tak gbokie pokrewiestwo duchowe. Barbara odezwaa si po krtkim milczeniu: Twj ojciec by z pewnoci znacznie sympatyczniejszy. Marder wcale nie jest sympatyczny. Nicoletta patrzya przekornie swoimi zielonymi, kocimi oczami, rozbawiona, wstrzsana cichym, wewntrznym miechem. Odtd przeprawiaa si niemal co dzie statkiem na przeciwlegy brzeg jeziora, gdzie staa willa Mardera. Wybieraa si w poudnie, a wracaa zwykle pn noc. Barbara stawaa si coraz bardziej milczca i zamylona, zwaszcza w cigu rzadkich godzin, ktre Nicoletta spdzaa przy jej boku. Zreszt w nierozsdny, uparty flirt Nicoletty z Teofilem nie by jedyn trosk Barbary. Kiedy leaa noc sama w ku leaa bowiem sama nasuchiwaa gosu serca, chcc si dowiedzie, czy dziwaczne i troch kompromitujce zachowanie Hendrika, ktre mona chyba nazwa dezercj, byo dla niej ulg czy zawodem? Tak, byo dla niej ulg, ale niemniej take pewnym zawodem... Pokoje Barbary i Hendrika czyy drzwi wewntrzne. Hfgen wchodzi nieraz do ony o pnej godzinie, malowniczo otulony w strojny, podniszczony szlafrok. Z gow odrzucon w ty, przysaniajc na p powiekami migotliwie lnice oczy, pieszy przez pokj, by piewnym gosem zapewni Barbar, jaki jest szczliwy i jaki wdziczny, e zgodzia si zosta na zawsze treci jego ycia. Obejmowa j,
- 98 -

ale tylko przelotnie, a kiedy j trzyma w ramionach, blad jak ptno. Cierpia, dra, pot wystpowa mu na czoo. zy wstydu i gniewu napeniay mu oczy. Nie by przygotowany na to fiasko. Sdzi, e kocha Barbar i kocha j naprawd. Czyby przyja z ksiniczk Tebab tak go zdeprawowaa? Ach, nie mg sobie wyobrazi piknych ng Barbary w zielonych butach z cholewami... aosne i daremne uciski stay si dla niego udrk. Zdawao mu si, e w oczach Barbary, ktre wyraay tylko nieco zdziwione pytanie, czyta drwin i wymwk. Szukajc wyjcia z tej okropnej sytuacji, plt, co mu tylko przyszo do gowy; nagle oywia si i wstrzsany nerwowym miechem biega po pokoju. Czy i ty miewasz takie w s t r t n e wspomnienia, jak ja? zapyta Barbar, ktra leaa bez ruchu w ku i obserwowaa go. Wiesz, takie wspomnienia, od ktrych czowiekowi robi si zimno i gorco, kiedy si o nich pomyli, a czsto musi si o nich myle... Stan oparty o ko Barbary; z gorczkowym popiechem i niezdrowymi wypiekami na policzkach, wci jeszcze miejc si zacz opowiada: Miaem moe jedenacie czy dwanacie lat, kiedy pozwolono mi piewa w chrze chopcw w naszym gimnazjum. Cieszyem si z tego ogromnie i wyobraaem sobie, e piewam adniej ni wszyscy chopcy. Teraz nastpi to diabelskie wspomnienie; uwaaj, na pozr nie bdzie brzmiao zbyt gronie, kiedy ci je opowiem. Nasz chr mia z racji jakiego lubu wzi udzia w uroczystoci kocielnej. To nie bagatela, rozumiesz, tote bylimy do silnie podnieceni. Mnie jednak diabe podkusi; chciaem wyrni si czym nadzwyczajnym. Kiedy nasz chr zaintonowa pie pobon, strzelia mi o b r z y d l i w a myl do gowy, eby zapiewa o ca oktaw wyej ni oni. Miaem bardzo wygrowane pojcie o swoim sopranie i wyobraaem sobie, jaki to bdzie czarujcy efekt, kiedy mj falset zabrzmi pod sklepieniem kocioa. Staem dumny i nadty i piewaem co si w pucach; nagle spojrza na mnie nauczyciel muzyki, ktry dyrygowa chrem, a spojrzenie to byo bardziej pogardliwe ni karcce, po czym powiedzia: C i c h o b d ! Rozumiesz, Barbaro! wykrzykn Hendrik i zakry domi rozpalon twarz. Rozumiesz, jakie to byo piekielne? Tak cakiem sucho, prawie szeptem, powiedzia mi: Cicho bd! A ja sobie wyobraaem, e jestem tryumfujcym archanioem... Hendrik zamilk. Po dugiej przerwie doda: Takie wspomnienia s jak mae pieka, do ktrych musimy czasem

- 99 -

zstpowa. I z nieufnym wyrazem twarzy zapyta: Ty pewnie nie masz tego rodzaju wspomnie, Barbaro? Nie, Barbara nie miaa takich wspomnie. Hendrika to zirytowao, rozzocio niemal. No wanie! wykrzykn nienawistnie, a oczy jego zalniy zowrogo. No wanie! Ty si jeszcze nigdy w yciu naprawd nie wstydzia... Mnie si to czsto potem zdarzao, wtedy by to pierwszy raz. Wstydz si nieraz tak strasznie, wstydz si tak do gbi... Czy rozumiesz, co chc powiedzie, Barbaro? Czy moesz mnie zrozumie?

- 100 -

MAONEK

W kocu sierpnia udali si modzi pastwo Hfgenowie z Nicolett von Niebuhr do Hamburga. Hendrik wynaj w willi pani konsulowej Mnkeberg cae mieszkanie na parterze, skadajce si z trzech pokoi, maej kuchni i azienki. Urzdzenie duych, wygodnych pokoi uzupeniono nowo nabytymi sprztami; zwizane z tym do wysokie koszty pokry radca Bruckner. Nicoletta wolaa zamieszka w hotelu. Nie mog znie filisterskiej atmosfery w domu tej pani Mnkeberg owiadczya wyniole i niecierpliwie. Barbara odpara pojednawczo, e pani konsulowa jest na swj sposb bardzo zacn i reprezentacyjnie wygldajc osob. Ja w kadym razie doskonale z ni dochodz do adu stwierdzia. Pani Mnkeberg podarowaa jej na powitanie dwa mae kotki: jednego czarnego, drugiego biaego, i w ogle okazywaa jej wszelkie moliwe wzgldy. Rada jestem, moje dziecko, mie pani w swoim domu zapewnia starsza dama now lokatork. Naleymy przecie do tej samej sfery. Pani konsulowa, ktrej ojciec by profesorem uniwersytetu, znaa w modoci Brucknera, kiedy by jeszcze docentem w Heidelbergu. Zaprosia Barbar do siebie na herbat, pokazaa jej fotografie rodzinne i przedstawia swoim przyjacikom. Nicoletta irytowaa si i szydzia z Barbary, e przyjmuje podobne zaproszenia. Ona natomiast podejmowaa w swoim pokoju hotelowym akrobatw z Varit, fordanserw i kokoty. Hendrik dra na myl, e w tym oryginalnym kku moga, drog niefortunnego, ale do prawdopodobnego przypadku, znale si kiedy Julietta, zwana Ksiniczk Tebab. Z jak przyjemnoci przyjaby panna von Niebuhr u siebie czarn Wenus! Gotowa bya zrobi wszystko, aby zaspokoi swj snobizm, podkreli ekscentryczno i brak przesdw. Ludzie, ktrych ojciec nie waha si nazywa swoimi przyjacimi, mnie rwnie ujmy nie przynios zapewniaa z dumnie podniesion gow kadego, kto chcia sucha.
- 101 -

Zreszt Nicoletta bya wwczas niezaprzeczenie w olniewajcej formie. Wszystko w niej zdawao si napite do ostatecznoci, wszystko lnio, uwodzio, trzaskao jak naadowane elektrycznoci. Bardziej ni kiedykolwiek pewna zwycistwa, nosia wysoko mia gwk pacholcia o wypukym czole, duym orlim nosie i jaskrawo umalowanych wargach, spomidzy ktrych byskay biae zby. Wikszo kolegw z zespou Teatru Artystycznego bya w niej ju po uszy zakochana; Hilda Motz narzekaa i szlochaa, gdy Petersen cakiem straci gow i popenia szalestwa: zaprosi Nicolett na bardzo drog kolacj do hotelu Atlantic. Rachela Mohrenwitz miaa rwnie powody do rozgoryczenia: przyzwyczaia si ju, e suy piknemu Bonettiemu za namiastk nieugitej Angeliki, a teraz widziaa, e jej demoniczne wdziki ustpoway przed pikantniejszym, naturalniejszym i silniejszym urokiem Nicoletty. Na c si zdao ambitnej Racheli szminkowa wargi na kolor czarniawo-fioletowy, goli brwi tak, e nie pozostawao po nich niemal ladu, i pali dugie cygara virginia, cho j przyprawiay o mdoci? Wystarczyo, by Nicoletta bysna swymi kocimi oczami, a ju zawarta w nich hipnotyczna sia wpajaa wszystkim przekonanie, e panna von Niebuhr ma przeliczne nogi; podobnie jak owi sugestywni bajarze hinduscy, ktrzy doprowadzaj oczarowan publiczno do takiej ekstazy, e widzi rosnce palmy i skaczce mapy tam, gdzie jest tylko powietrze i bkit nieba. Chocia Oskar Kroge w gruncie rzeczy nie cierpia panny von Niebuhr, uleg jednak natarczywym radom swego przyjaciela Schmitza, ktry twierdzi, e ludzie chc zobaczy co takiego, i powierzy jej gwn rol w nowej sztuce rozpoczynajcej sezon jesienny. Nicoletta graa we francuskiej sensacyjnej sztuce rol tragicznej damy z pwiatka, ktr na zakoczenie trzeciego aktu kochanek morduje przy podniesionej kurtynie. Modego morderc mia odegra Bonetti; jego zblazowanie, pyszakowato i zmanierowana mimika doskonale nadaway si do tej roli. Protektorem damy z pwiatka (na pozr wielki pan, w istocie ajdak i gbur) by Hfgen, reyseri za obja pani von Herzfeld, ktra sztuk przetumaczya i opracowaa. W tej szmirze bdzie pani miaa jeszcze wiksze powodzenie ni w Knorkem przepowiadaa Nicoletcie; okazywaa jej teraz macierzysk troskliwo, odkd zazdro o Hendrika skoncentrowaa na innym obiekcie. Ja rwnie jestem tego zdania odpara ostro i chodno Nicoletta. Takiej sztuki, jakiej jutro tu dokonam, nie widziano chyba jeszcze w Hamburgu. Na psa urok, tfu, tfu, tfu, zdaje mi si jednak, e bdziemy mogli da t

- 102 -

sztuk co najmniej trzydzieci razy pod rzd mwi Schmitz z umiechem zadowolenia, stukajc przesdnie palcem w st. Kurtyna spada, sala trzsa si od oklaskw. Wywoywano wci pann von Niebuhr, domagajc si, by powtrzya scen zabjstwa. Krzyki i gesty Nicoletty, w chwili gdy Rolf wycelowa w ni luf rewolweru, byy istotnie wstrzsajce. Hukn strza; tragiczna kurtyzana pada na ziemi, rce i nogi wykrca miertelny skurcz; aktorka wyje, po czym konajc wygasza dug tyrad, w ktrej zasypuje gorzkimi wyrzutami zazdrosnego kochanka w szczeglnoci, a wszystkich mczyzn w ogle, modli si, znw wyje, wreszcie umiera. Krytycy nazajutrz zgodnym chrem wyraali swoje zachwyty. Wszystkie gazety orzeky jednomylnie, e Nicoletta daa kreacj niezwykej klasy. Nicoletta von Niebuhr wkracza na drog wielkiej kariery gosi nagwek na pierwszej stronie najpoczytniejszej gazety popoudniowej. W tym samym duchu poszy depesze do prasy berliskiej. Przed kas Teatru Artystycznego stay ju dugie kolejki, co si od wielu lat nie zdarzyo. Na pi nastpnych przedstawie efektownego dramatu kurtyzany bilety byy z gry wyprzedane. Nicoletta tymczasem otrzymaa w poudnie nazajutrz po premierze nastpujcy telegram od Teofila Mardera: dam aby natychmiast do mnie przyjechaa stop zabraniam ci duej prostytuowa si jako aktorka stop mskie poczucie honoru protestuje we mnie przeciwko twojemu ponieniu stop zdyscyplinowana kobieta winna by bezwzgldnie posuszna genialnemu mczynie ktry j chce wznie ku sobie stop oczekuj ci jutro rano na dworcu stop jeeli w tym rozstrzygajcym momencie odmwisz i pod jakimkolwiek pozorem odoysz przyjazd porzuc ci na zawsze ja sumienie wiata Teofil. Nicoletta rozkazujcym tonem wyprosia z pokoju kilka baletnic i fordanserw, ktrzy przyszli jej powinszowa sukcesu. Zatelefonowaa do Hfgena i owiadczya mu szorstko, e zamierza wyjecha za kilka godzin na poudnie Niemiec. Hendrik zapyta j, czy artuje, czy te zwariowaa. Odpara sucho: ani jedno, ani drugie. Nie do na tym, rezygnuje ze swego engagement i w ogle z kariery scenicznej. Rol we francuskiej szmirze mona bdzie bez trudu obsadzi: Rachela Mohrenwitz z pewnoci si ju do niej przygotowaa. Dla Nicoletty jedno jest teraz wane na wiecie: mio Teofila Mardera. Miejsce zdyscyplinowanej kobiety jest bezwzgldnie przy boku genialnego mczyzny, ktry chce j wznie ku sobie owiadczya panna von Niebuhr przez telefon ku zdumieniu Hfgena.
- 103 -

Hendrikowi z przeraenia gosu zabrako; mrukn tylko. Jeste chora. Wsiadam w takswk i jad do ciebie W dziesi minut potem byli ju oboje z Barbar w hotelu; Nicoletta pakowaa kufry. Szlachetna i subtelna twarz Barbary bya blada jak ciana, o ktr si opieraa plecami. Barbara milczaa, Nicoletta milczaa, Hendrik mwi. Szydzi zrazu, potem zacz baga, wreszcie grozi i szale. Podpisaa kontrakt! Istniej kary za zerwanie umowy! Nicoletta odpowiedziaa cicho, ale z najwiksz precyzj wymawiajc sowa: Wtpi, aby pan Kroge chcia si procesowa z Teofilem Marderem o moj osob. Hendrik przemawia jej do rozumu: Zrujnujesz sobie karier. aden teatr na wiecie nigdy ci ju nie zaangauje. A Nicoletta na to: Powiedziaam ci ju, e z najwiksz radoci rezygnuj z tej kariery. To, co otrzymuj w zamian, jest nieporwnanie cenniejsze, istotniejsze i pikniejsze. Gos jej straci ostro, brzmia powstrzymywan radoci. Hendrik z trudem ukrywa, jak jest wstrznity. Ta dziewczyna zaczynaa by dla niego zagadk. A wic istniay namitnoci zdolne tak silnie zawadn czowiekiem, e porzuca piknie zapowiadajc si karier? Fantazja Hendrika nie bya w stanie wyobrazi sobie uczu, do ktrych serce jego nie doroso. Namitnoci, na ktre sobie pozwala, mieway zazwyczaj konsekwencje raczej korzystne dla jego kariery; nie daby im nigdy zagrozi jej, a c dopiero zrujnowa. I wszystko dla tego pyskatego proroka powiedzia wreszcie. Nicoletta wyprostowaa si na to jak struna, podniosa gow i zasyczaa: Zabraniam mwi w ten sposb o moim narzeczonym, najwikszym spord yjcych ludzi! Hendrik umiechn si wyczerpany i otar pot z czoa. C bkn bd to musia powiedzie biednemu Ottonowi. Podczas gdy Hendrik telefonowa do Teatru Artystycznego, odezwaa si po raz pierwszy Barbara gosem jakby zawoalowanym smutkiem: Chcesz go wic polubi? zapytaa. Jeli on mnie zechce! odpara Nicoletta z wesooci budzc dreszcz, unikajc przy tym wzroku przyjaciki.
- 104 -

 Jest o trzydzieci lat od ciebie starszy powiedziaa Barbara. Mgby by twoim ojcem. To prawda odrzeka Nicoletta, a w jej piknych oczach zapali si pomie szalestwa. Jest taki jak mj ojciec. Odnalazam w nim tego, kogo straciam. Stara wi odnawia si w cudowny sposb. Barbara zaklinaa j: To chory czowiek. Zalepiona dziewczyna powtarzaa jednak z podniesion gow: Moe, ale jest w nim co wikszego ni zdrowie geniusz. Barbara jkna tylko: Mj Boe, mj Boe! i zakrya twarz rkami. Kiedy w kwadrans potem przybyli Oskar Kroge, dyrektor Schmitz i pani von Herzfeld, Nicoletta zapakowawszy ju swoje liczne kufry, staa w hallu hotelowym oczekujc na samochd, ktry mia j zawie na dworzec. Gos Schmitza nagle straci zwyk mikko; dyrektor krzycza, grozi policj i wizieniem. Oskar Kroge prycha jak stary kocur, Nicoletta bronia si niczym drapieny ptak. Pani von Herzfeld prbowaa przemwi jej do rozsdku, umilka wszake wobec niemiosiernego szyderstwa i lodowatego patosu Nicoletty. Wszyscy krzyczeli jedno przez drugie: Schmitz biada nad wyprzedan sal, Kroge rozwodzi si nad brakiem poczucia odpowiedzialnoci artystycznej i ludzkiej przyzwoitoci, pani Herzfeld za nazywaa postpowanie Nicoletty wybrykiem spnionej i obrzydliwej histerii wieku dojrzewania. Barbara tymczasem wymkna si niepostrzeenie z hotelu. Nicoletta wyjechaa nie poegnawszy si z przyjacik.

Nagy wyjazd Nicoletty bolenie dotkn Barbar, ale przynis jej jak gdyby ulg. Wiadomo o cichym lubie Nicoletty i Teofila Mardera przyja bez wikszego wzruszenia. Biedna Nicoletta to byo waciwie wszystko, co pomylaa. Serce jej zaczynao ju rezygnowa z problematycznych rozkoszy przyjani, ktra j przez tyle lat absorbowaa, bdc zarazem szczciem i udrk. Barbara przestaa ju myle o przyszoci wsplnej z Nicolett, lubia natomiast wspomina wspln przeszo i opowiada samej sobie histori przyjani, zawizanej w tak fantastycznych i smutnych okolicznociach, a rozwijajcej si wedug tak przedziwnych praw. Willy von Niebuhr, ojciec, mia bardzo burzliwe ycie cho moe nie tak
- 105 -

pene przygd, jak to zwyka opowiada jego crka i nigdy nie troszczy si zbytnio o Nicolett. Dziewczynka skoczya zaledwie trzynacie lat, kiedy umar w Chinach. Stao si to wkrtce po wydaleniu z wielkim hukiem Nicoletty z internatu w Lozannie. Niebuhr, ktry wiedzia, e ju niedugo pocignie, napisa z Szanghaju do Brucknera, przyjaciela z lat studenckich: Zajmij si moim dzieckiem! Radca postanowi wzi dziewczynk na kilka tygodni do siebie, dopki nie znajdzie si odpowiedni pensjonat albo jaki inny sposb jej ulokowania. Tak to pojawia si Nicoletta w domu Brucknerw: powane, skupione, mdre i uparte stworzenie o duym orlim nosie, byszczcych, kocich oczach, chudej, gitkiej postaci i dumnie, zwycisko podniesionej gowie. Wszystko wydawao si radcy niesamowite w jego modym gociu: spojrzenie wabice i grone, zbyt wyrana, ostra, precyzyjna wymowa, diablo poprawne zachowanie. Byo co przykuwajcego, ale zarazem przykrego w bliskim obcowaniu z t osobliw crk interesujcego przyjaciela; obserwowa j caymi dniami. Zdziwio go, e Barbara powzia dla Nicoletty tak gorc przyja. Co pocigao crk do tej obcej, szorstkiej, dziwacznej dziewczyny? Ojciec rozmyla nad tym z serdeczn trosk. Mia wraenie, e Barbara szuka w Nicoletcie istoty kracowo od siebie rnej. Ta przyja jednak wydawaa mu si na tyle niebezpieczna, e stara si usun Nicolett ze swego domu. Umieszczono j w internacie na Riwierze Francuskiej, ale i tam wybuch skandal Nicoletta wrcia do willi Brucknerw. Oddalano j i znw powracaa; zabawa ta powtarzaa si wielokrotnie. Po licznych przygodach, jakie nioso z sob jej mode, do barwne, a zarazem lekkomylnie pdzone ycie, odpoczywaa przy boku Barbary. Barbara zawsze na ni czekaa, otwieraa drzwi, ilekro Nicoletta do nich zapukaa. Radca widzia to, dziwi si, gniewa moe, ale nie zabrania. Zreszt mg stwierdzi, e jego pikna i rozumna crka, cho braa tak ywy udzia w dziwacznej egzystencji przyjaciki, nie zaniedbywaa przez to wasnego ycia. Z natury skonna do refleksji, cho wesoego usposobienia, zajmowaa si tysicem spraw: miaa przyjaci, ktrych kaprysy znosia cierpliwie i wspczua ich troskom; bya lekkomylna, a zarazem rozwana, dzielna jak amazonka, a rwnoczenie czua jak siostra, chodna, a jednak dobrotliwa, bardzo nieprzystpna, ale zawsze gotowa do okazania czuoci, ktra wszake nigdy nie przekraczaa pewnych, cile okrelonych granic. Tak ya Barbara i moe wanie ta okoliczno, e czekaa na Nicolett, e o kadej godzinie przygotowana bya na niespodziewany jej przyjazd, nadawaa jej yciu pewien tajemniczy sens, stanowia ow zagadkow tre, ktrej mu byo potrzeba.
- 106 -

Nicoletta zawsze powracaa. Barbara czua i wiedziaa, e tym razem nie powrci. Teraz stao si co definitywnego, rozstrzygajcego. Nicoletta wierzya, e w Teofilu Marderze znalaza ma podobnego i dorwnujcego ojcu czy te legendarnej postaci, ktr z ojca uczynia. Barbara bya jej ju niepotrzebna. Odnalezionemu ojcu nowemu kochankowi powierzya cae swoje ycie z dramatycznym patosem waciwym wszelkim jej poczynaniom. Nicoletta, ktra wprawdzie nosia gow bardzo wysoko, lubia jednak, gdy jej rozkazywano poddaa si jego chorobliwie despotycznej woli. Czego moga spodziewa si Barbara? Zbyt dumna, eby si narzuca, zbyt ambitna, eby si cho tylko poskary, zamilka i zachowaa nieprzeniknione, pogodne oblicze. Biedna Nicoletto pomylaa musisz teraz sama radzi sobie z yciem. A nie bdzie ono atwe, biedna Nicoletto! Barbara nie miaa zreszt wiele czasu, by rozmyla nad losem przyjaciki; jej wasny los, nowy dzie powszedni w obcym miecie, przy boku obcego czowieka, pochaniay j cakowicie. Musiaa nawykn do wspycia z Hendrikiem Hfgenem. Czy potrafi z czasem pokocha tego czowieka, ktrego patetycznym zaklciom ulega troch przez ciekawo, a troch przez wspczucie? Zanim Barbara postawia sobie to pytanie, usiowaa odpowiedzie na inne, jej zdaniem rozstrzygajce, a mianowicie: czy Hendrik cigle jeszcze j kocha i czy j w ogle kiedykolwiek kocha? Barbara, skonna do sceptycyzmu dziki wrodzonej mdroci i nabytemu dowiadczeniu w wielu ludzkich sprawach, zaczynaa wtpi, czy namitno, ktr jej Hendrik w pierwszych tygodniach znajomoci okazywa albo przed ni odgrywa, bya kiedykolwiek szczera. Oszukano mnie mylaa teraz czsto. Daam si oszuka komediantowi. Maestwo ze mn wydawao mu si korzystne dla kariery, a poza tym chcia mie przy sobie yw ludzk dusz. Ale nigdy mnie nie kocha. Prawdopodobnie nie jest w ogle zdolny do mioci... Duma, dobre wychowanie i lito nie pozwalay jej wypowiedzie gono swojej urazy, okaza rozczarowania. Hendrik wszake by do wraliwy, by wyczu to, co przed nim raczej przez dum ni przez dobro ukrywaa. Cho tak rozumna, nie dostrzegaa, e i on cierpi. Cierpia dotkliwie nad porak swoich uczu do Barbary, jak rwnie nad swoj fizyczn porak, ktra si coraz czciej powtarzaa w sposb haniebny i mieszny zarazem. Bola nad tym, gdy poryw jego uczucia, rozpomienienie jego

- 107 -

serca byo szczere albo prawie szczerew najwyszym, dostpnym dla niego stopniu. Nie doznam ju nigdy silniejszego i czystszego uczucia ni to, ktre przeyem w owe wiosenne dni po premierze Knorkego myla Hendrik. Jeeli tym razem przegram, bdzie to ostateczna klska. Wwczas byoby pewne, e przez cae ycie skazany bd na takie kobiety jak Julietta... Poniewa jednak samooskarenie choby nawet najuczciwsze i najgortsze zamienia si prawie u wszystkich w pewnym momencie w samousprawiedliwienie, pocz Hendrik w gbi serca gromadzi argumenty, ktre mg obrci przeciwko Barbarze, a siebie samego oczyci. Jeeli si tak gbiej zastanowi: czy to nie Barbara zawioda, czy jej arogancki chd nie zmrozi jego porywu? Czy Barbara nie szczycia si zbytnio zarwno szlachetnym urodzeniem, jak subteln inteligencj? Czy na dnie jej oczu, ktrych badawcze spojrzenie tak czsto na niego kierowaa, nie czaio si zimne szyderstwo, pycha i wysokie o sobie mniemanie? Hendrik pocz ba si tych oczu, ktre tak niedawno jeszcze zdaway si najpikniejsze na wiecie. Jego zraniona mio wasna doszukiwaa si w kadej najobojtniejszej, najbardziej marginesowej uwadze Barbary upokarzajcego dla siebie sensu, nadawaa jej sowom jakie ukryte lub uboczne znaczenie. Drobne przyzwyczajenia Barbary i niezmcony spokj, z jakim pozostaa im wierna, denerwoway go i obraay w najwyszym stopniu, cho sam w chwilach rozwagi musia przyzna, jak bardzo jest niesprawiedliwy. Barbara jedzia konno przed niadaniem, a kiedy ukazywaa si okoo dziewitej w jadalnym pokoju, wnosia z sob zapach i powiew wieego poranka. Hendrik tymczasem siedzia z twarz wspart na rkach, zmczony i markotny w swoim coraz bardziej wywiechtanym szlafroku, blady i mizerny. O tej porze nie potrafi si nawet zdoby na swj draski umieszek ani na uwodzicielsko lnice spojrzenia. Hendrik ziewa. Jeszcze si chyba cakiem nie obudzi powiedziaa Barbara z humorem, wlewajc zawarto jajka na mikko do szklanego kieliszka. W taki sposb jadaa zawsze jajka na niadanie: w kieliszku, mocno przyprawione sol, pieprzem, ostrym angielskim sosem, sokiem z pomidorw i odrobin oliwy. Hendrik odpar uraony: Przeciwnie, wcale nie jestem picy i nawet ju troch pracowaem. Zatelefonowaem na przykad do kupca kolonialnego, ktrego zaczyna niecierpliwi nasz wzrastajcy rachunek. Wybacz, e od samego rana nie prezentuj si do
- 108 -

odwitnie i wieo. Gdybym co dzie rano odbywa przejadk konn, tak jak ty, wygldabym prawdopodobnie bardziej pontnie. Obawiam si jednak, e nawet ty nie zdoasz mi zaszczepi zwyczajw eleganckiego wiata. Jestem za stary, eby si zmienia, a pochodz ze rodowiska, w ktrym ten szlachetny sport nie jest uprawiany. Barbara, nie chcc sobie zepsu dobrego nastroju, wolaa potraktowa jego sowa jak dowcip. Doskonale podchwycie waciwy ton rozemiaa si. Mona by prawie uwierzy, e mwisz serio. Hendrik milcza gniewnie; a chcc reprezentacyjny, wsadzi monokl w oko. nada sobie wygld bardziej

Zreszt Barbara zaraz znw go urazia, cho z pewnoci nieumylnie. Z apetytem wyjadajc yeczk korzennie przyprawione jajko, powiedziaa: Powiniene kiedy przyrzdzi sobie jajka w taki sposb. Uwaam, e tak prosto ze skorupki, bez ostrych przypraw, maj strasznie nudny smak... Po chwili Hendrik spyta silc si na grzeczno, gosem drcym z irytacji: Czy wolno mi zwrci ci na co uwag, moja droga? Odpowiedziaa z penymi ustami: Ale oczywicie. Hendrik zabbni palcami po blacie stou, podnis gow i zagryz wargi, co nadawao mu wygld surowej guwernantki. Twoja naiwna i pretensjonalna maniera cedzi wolno wydziwiania albo wymiewania si, jeeli ktokolwiek robi cokolwiek inaczej, ni byo we zwyczaju w domu twego ojca czy twojej babki, mogaby kogo, kto ci mniej zna ni ja, zdziwi, a nawet zrazi. Oczy Barbary, przed chwil jeszcze janiejce radoci, zachmurzyy si, a wzrok sta si badawczy. Po krtkim milczeniu zapytaa cicho: Dlaczego to wanie teraz zauwaye? Odpowiedzia surowo, bbnic dalej palcami po stole: Jest rzecz powszechnie przyjt je jajka na mikko ze skorupki i tylko z sol. W waszym domu jada si je w kieliszku i z szecioma korzennymi przyprawami. To jest niewtpliwie bardzo oryginalny sposb. Ale nie widz powodu wymiewania si z kogo, kto nie nawyk do podobnych oryginalnoci. Barbara zamilka, pokrcia gow zdziwiona i wstaa od stou. Wodzi za ni
- 109 -

oczami, kiedy poruszaa si po pokoju zwykym swoim niedbaym krokiem, szurajc z lekka nogami. Nagle strzelia mu myl do gowy: Dziwna rzecz, ma teraz buty z cholewami, ktre mi si tak podobaj, ale na jej nogach nie dziaaj na mnie tak jakbym sobie tego yczy i jak mi to jest potrzebne. Na niej to po prostu poprawny szczeg sportowego stroju. Jeeli je woy Julietta, nabieraj od razu innego znaczenia... Powtarza w myli imi Julietty w obecnoci Barbary by to pewien zoliwy tryumf, zadouczynienie za niejedn ran zadan mioci wasnej. A niech sobie jedzi konno myla szyderczo niech sobie robi cocktaile z jajka na mikko! Nie dowie si nigdy, z kim si spotykam dzi po poudniu przed prb! Podczas gdy Barbara, wyniosa i milczca, opuszczaa pokj, Hendrik rozkoszowa si pospolit zemst ma, ktry zdradza on i dumny jest, e si jej nie da przyapa. Ju w dwa tygodnie po powrocie do Hamburga spotka znw czarn Wenus. Czyhaa na niego, kiedy szed wieczorem do teatru. Jaki go przebieg dreszcz przeraenia i rozkoszy, kiedy z ciemnoci bramy dolecia go jej ochrypy, dobrze znany gos: Heinz! To imi, ktrego si wstydzi i ktre odrzuci, wymwione stumionym gosem Murzynki, sprawiao mu przyjemno jak okrutna pieszczota. Mimo to zmusi si do krzyku: Na co ty sobie pozwalasz?! Szpiegujesz mnie? W odpowiedzi machna mu przekornie pikn, siln, nerwow rk: Daj spokj, mj zoty! Jak bdziesz niegrzeczny, pjd do teatru, narobi haasu i bdzie skandal! Chcesz mnie szantaowa? sykn przez zby, ale to nic nie pomogo. Jakby zgad! zamiaa si yskajc zbami i biakami oczu. W jej szerokim miechu bya trywialno, ktra wydaa mu si straszna, ale zarazem pena nieodpartego uroku. Wepchn Juliett w otwr bramy, dra bowiem, e kto nadejdzie i zobaczy go w tak podejrzanym towarzystwie. Istotnie, ksiniczka Tebab wygldaa bardzo obskurnie. May filcowy, wcinity na czoo kapelusik i znoszony, ciasny akiecik by tej samej jaskrawozielonej barwy co wysokie lakierowane buty. Dookoa szyi miaa boa z brudnych, potarganych biaych
- 110 -

pirek. Nad tym smtnym strojem widniaa ciemna plama szerokiej twarzy z wywinitymi, popkanymi wargami i spaszczonym nosem. Chcesz pienidzy? Ile? zapyta prdko. Jestem sam chwilowo w do trudnej sytuacji... Odpowiedziaa niemal figlarnie: Pienidzmi si nie wykrcisz, moja mapeczko z cukru. Musisz mnie odwiedzi.. Co ci przyszo do gowy? wymamrota drcymi wargami. Jestem onaty... Ona jednak przerwaa mu surowo: Nie ple gupstw, ole jeden. Twoja szanowna maonka nie moe ci da tego, czego ci potrzeba. Przyjrzaam si przecie dokadnie tej twojej Barbarze. Skd Julietta zna jej imi? Ten niewinny szczeg, e Julietta zna imi Barbary, napeni Hendrika osobliwym lkiem. Przecie ona nie ma szpiku w kociach dodaa ksiniczka Tebab i dziko ypna oczami. Hendrik, ktremu ze strachu pot wystpi na czoo, spodziewa si, e Murzynka nazwie jego Barbar, crk profesora Brucknera, kulawym kacztkiem. Tymczasem Julietta nie bya skonna prowadzi dalej abstrakcyjnej rozmowy. Z pogrk w gosie, tonem dajcym szybkiej i dokadnej odpowiedzi, zapytaa: Wic kiedy przyjdziesz do mnie? W pokoiku na poddaszu o szarych, nagich cianach (wiszca nad kiem reprodukcja Madonny Rafaela nie tylko nie zdobia, lecz raczej podkrelaa ich brzydot) rozpoczy si makabryczne wiczenia, ktrym niegdy suy za to mieszczaski pokj konsulowej Mnkeberg. Tu poczu znw mody maonek w obcy, dziki, a tak dobrze znany zapach, rzekby, mieszanina najtaszych perfum i aromatu dungli. Tu by znw posuszny szorstkiemu, szczekajcemu gosowi, klaskaniu w donie, rytmicznemu tupaniu swojej pani. Tu deklamowa znw francuskie wiersze, kiedy jczc z wyczerpania pada na twardy tapczan sucy crze krlewskiej za posanie. Hfgen, tak jak dawniej, pozwala sobie na owe ponure obrzdy dwa razy na tydzie teraz wszake osigay one pewien ohydny punkt szczytowy, ktrego im dawniej brakowao. Kiedy ju byo po wszystkim i panna Julietta dawaa swemu zaspokojonemu i zmczonemu uczniowi odpocz,
- 111 -

wwczas zaczyna Hendrik w tym pokoju i wobec tej kobiety mwi o swojej onie Barbarze. To, co ukry przed dyskretn, badawcz i zazdrosn ciekawoci swojej przyjaciki Heddy von Herzfeld, przed koleeskim zainteresowaniem towarzysza Ottona Ulrichsa, to wyzna czarnej Wenus, ktrej wolno byo nazywa go Heinzem; jej to wyspowiada si, jak cierpi z powodu Barbary. Jedynie i wycznie wobec niej zmusza si do szczeroci. Nie zatai nic, nawet wasnej haby. Kiedy panna Martens dowiedziaa si o jego fizycznej porace, o maeskim blamau, miaa si ochryple, dugo, serdecznie. Hendrik wi si, miech ten by ciszy do zniesienia ni najostrzejsze cigi. Cra krlewska patrzya na niego z szyderczym grymasem. No, jeeli tak, mj zociutki, jeli tak si rzeczy maj, to nie moesz si spodziewa, eby twoja licznotka traktowaa ci z szacunkiem. Opowiedzia Julietcie o rannych przejadkach Barbary, na ktre reagowa jak na sta prowokacj; skary si na jej wszystkie wymysy i ekstrawagancje: Z jajek na mikko przyrzdza sobie cocktaile z dziesicioma ostrymi sosami i patrzy na mnie z gry, dlatego e jem jajko ze skorupki, jak kady zwyky miertelnik! Wszystko w moim mieszkaniu musi wyglda tak samo jak w domu jej ojca i babki. Dlatego nie pozwolia, ebym przyj maego Bcka za sucego; to bardzo poczciwy chopak, szczerze mi oddany, z nim nie udaoby si jej zawrze przymierza przeciwko mnie. Ale nie zniosaby w naszym domu czowieka, ktry byby do mnie przywizany. Wynajduje rne wykrty: twierdzi, e may Bck nie potrafiby utrzyma mieszkania w czystoci. W dodatku wcale go nie zna, a on przecie od roku usuguje mi w garderobie i mog przysic, e to uosobienie adu i porzdku. Zamiast niego mamy wic jak niesympatyczn starsz osob, ktra bya przez dwadziecia lat pokojwk na wsi u generaowej: byleby si nic nie zmienio w trybie ycia janie pani. Czarna Wenus wysuchiwaa tego wszystkiego cierpliwie. Przyja take do wiadomoci, e Barbara bywa w najlepszych domach w Hamburgu. U radcw i dyrektorw banku mwi Hendrik z nienawici; jego, aktora Hfgena, w ogle si nie zaprasza albo w pogardliwy, zmuszajcy do odmowy sposb doprasza. Barbara bywaa w rnych miejscach, ktre jemu wydaway si obce i wrogie: w audytoriach uniwersyteckich czy te salonach. Nawet jej rozlega, szeroko rozgaziona korespondencja przyprawiaa go o irytacj. Wci pisaa albo dostawaa listy, Hendrik nie wiedzia nawet, kim byli ci ludzie, z ktrymi
- 112 -

utrzymywaa tak zaye stosunki; skary si na to przed czarn Wenus. Czy Julietta nie jest take zdania, e dugie epistoy, ktre Barbara wysya do ojca, do generaowej albo do nieszczsnego przyjaciela modoci, Sebastiana, zawieraj przede wszystkim wiadomoci poniajce jego, Hendrika? Ksiniczka Tebab nie moga i nie chciaa zaprzeczy podobnej moliwoci. Z pewnoci kpi sobie ze mnie w listach! wykrzykn Hendrik podniecony. Gdyby miaa czyste sumienie, byaby mi na pewno cho raz pokazaa jedn z tylu odpowiedzi, ktre odbiera, ale nigdy mi nawet nie da zajrze. Ta okoliczno wydawaa si Hendrikowi dlatego tak przykra i zastanawiajca, e on ze swej strony czsto pokazywa Barbarze listy, ktre odbiera od matki. Ale nigdy ju tego nie zrobi owiadczy stanowczo ciemnolicej crze krlewskiej. Dlaczego mam jej okazywa zaufanie, jeeli ona ze wszystkim si przede mn kryje? W dodatku jest tak bezczelna, e wymiewa si z listw mojej matki. Rzeczywicie, Barbara ubawia si serdecznie, kiedy Hendrik pokaza jej list, w ktrym pani Hfgen donosia mu o zerwaniu ostatnich zarczyn Josy. Naturalnie, bardzo si wszyscy cieszymy, e si ta caa sprawa tak dobrze skoczya pisaa biedna mama. To zdanie wanie rozmieszyo Barbar, zreszt Hendrik take szczerze dzieli jej wesoo; wtedy w ustp listu wyda mu si rwnie mieszny jak Barbarze. Pniej dopiero ogarn go gniew, ktry teraz wylewa przed czarn Wenus z irytacj i skarg w gosie. Jeli chodzi o jej rodzin, wszystko jest wite! wykrzykn. O pani generaowej i jej lorgnon nie wolno sowa powiedzie. Ale z mojej matki si mieje. Takimi to opowiadaniami i lamentami koczyy si wizyty w mrocznym pokoiku Julietty, na poddaszu. Hendrik, zanim pooy pi marek na stoliku, powiedzia swojej ksiniczce, e kocha j znacznie, znacznie bardziej ni Barbar. To nieprawda odpowiedziaa Julietta spokojnym gosem. Znowu kamiesz. Hendrik umiechn si na to wymownym, marzycielskim umiechem. bolesnym, szyderczym,

Kami? zapyta cicho. I zaraz potem, z gow podniesion w gr, powiedzia dononym gosem: No, musz ju i do teatru. Prby nowej inscenizacji Snu nocy letniej, w ktrej Hendrik gra krla elfw Oberona, oraz przygotowania do wielkiej rewii byy waniejsze i bardziej
- 113 -

podniecajce od skomplikowanego, a zarazem jaowego problematu, ktr wicej kocha: Barbar czy Juliett. My, artyci, nie moemy sobie na to pozwoli, aby sprawy osobiste odwodziy nas od naszej pracy, nie mamy do tego prawa tumaczy swej przyjacice Heddzie. Ostatecznie, jestemy przede wszystkim artystami zawyrokowa, a twarz jego wyraaa rwnoczenie dum, pewno zwycistwa i cierpienie. Barbara, ktra spdzaa dni na sportach, lekturze, nad rysunkami, korespondencj lub w aulach uniwersyteckich, przychodzia czasem pod wieczr do teatru po Hendrika. Niekiedy zatrzymywaa si godzink w garderobie albo w knajpce teatralnej, na co zreszt Hendrik patrzy niezbyt chtnym okiem. Poniewa podejrzewa on, e usiuje podjudzi przeciwko niemu kolegw, nie chcia za adn cen dopuci do zacienienia kontaktw pomidzy ni a zespoem Teatru Artystycznego. Na prno staraa si Barbara, by jej powierzono dekoracje chociaby jednej z wielu nowych inscenizacji, jakie w cigu zimy wystawiano. Hendrik przyrzeka stale, e postara si u dyrekcji o zamwienie dla niej, i stale powraca z odpowiedzi, e dyrektorzy Schmitz i Kroge nie mieliby nic przeciwko temu, wszystko jednak rozbija si o opr pani von Herzfeld. To twierdzenie nie byo cakowicie wyssane z palca. Istotnie, Hedda bya zawsze w opozycji, skoro zaczynano mwi o Barbarze. Rozalenie i zazdro sprawiay, e ta mdra kobieta stawaa si za i niesprawiedliwa. Nie moga darowa Barbarze, e Hendrik si z ni oeni. Pani von Herzfeld nie bya z pewnoci nigdy tak szalona, aby ywi jakie nadzieje na zwizek z Hendrikiem. Znaa specyficzne gusta ukochanego, ponury i upokarzajcy stosunek, czcy go z ksiniczk Tebab nie by dla niej tajemnic. Rola, ktr musiaa si zadowoli i ktr si przez dugie lata zadowalaa, bya to rola siostrzanej przyjaciki i powiernicy. I t wanie rol, chciaa jej odebra Barbara. Hedda tryumfowaa, e rywalka nie potrafia tej godnej pozazdroszczenia roli wypeni w sposb zadowalajcy. Wprawdzie Hendrik nie powiedzia tego otwarcie, ale wysubtelnionym instynktem zazdrosnej kobiety odgada, jak si rzeczy maj. Pani von Herzfeld wiedziaa, jaka bya tego przyczyna: crka radcy miaa zbyt wielkie wymagania. Trzeba byo zrezygnowa z wasnych ambicji, jeli si chciao y w zgodzie z Hendrikiem Hfgenem. Bo taki czowiek jak on myla przede wszystkim o sobie. Barbara natomiast wymagaa, spodziewaa si czego od niego. Miaa pretensje do szczcia. Tu pani von Herzfeld rozemiaa si szyderczo. Czy ta arogantka tego nie rozumie? Jedynym

- 114 -

szczciem, jakie zapewni mog mczyni typu Hendrika Hfgena, jest ich podniecajca obecno, ich czarujca blisko... Podobnych uczu doznawaa Angelika Siebert. Ale to wdziczne i subtelne stworzenie umiao, jeli chodzio o Hendrika, zdoby si na jeszcze wicej rezygnacji ni starzejca si pani von Herzfeld. Maonk Hfgena, Barbar, traktowaa z niemiaym szacunkiem. Kiedy ta godna zazdroci istota upuszczaa chusteczk do nosa, Angelika schylaa si szybko, aby j podnie. Barbara dzikowaa jej wwczas nieco zdziwiona, maa Angelika za rumienia si, umiechaa bezradnie i mruya lkliwie swoje oczy krtkowidza. Jeeli stosunki Barbary z pani von Herzfeld i Angelik, obu beznadziejnie zakochanymi w Hendriku kobietami, byy skomplikowane i uciliwe, to tym atwiej i serdeczniej ukaday si one, jeli chodzio o pozostae panie z zespou. Z Hild Motz rozprawiaa zawsze dugo na temat cen artykuw ywnociowych, krawcowych i wad mczyzn w ogle, za aktora charakterystycznego Petersena w szczeglnoci. Barbara umiaa tak cierpliwie sucha wynurze zacnej i penej temperamentu kobiety, e Hilda Motz dosza do wniosku, ktremu chtnie dawaa gony wyraz, e moda pani Hfgen to klasa. Rachela Mohrenwitz podzielaa cakowicie jej zdanie: Barbara nie uywaa nawet szminki ani nie miaa pretensji, aby wyglda demonicznie, nie moga wic stanowi nigdy konkurencji dla perwersyjnej Racheli. Zarwno Petersen jak Rolf Bonetti mwili o modej onie Hendrika, e to morowa baba; stary Hansemann ywi dla niej mrukliw yczliwo, poniewa pacia regularnie rachunki; portier Knurr salutowa jej po wojskowemu, gdy wiedzia, e jest crk tajnego radcy; dyrektorzy Schmitz i Kroge chtnie z ni rozmawiali. Schmitz zadowala si zrazu arcikami dobrodusznego wujaszka, zaprawionymi odrobin kokieterii, wkrtce jednak pomiarkowa, e Barbara sucha z rozumnym zainteresowaniem, gdy wspomina o kopotach finansowych teatru, tote pocz j wciga w dugie rozmowy na ten temat, zawsze aktualny, zawsze przysparzajcy tyle trosk. Oskar Kroge ze swej strony zwierza si jej, e boleje nad wtpliwej wartoci repertuarem Teatru Artystycznego. Stary bojownik o teatr intelektualny patrzy ze zgroz, jak na jego scenie farsy i operetki wypieraj powane sztuki. Za tak poaowania godny stan rzeczy ponosi odpowiedzialno nie tylko Schmitz, ktry przy doborze sztuk musia si kierowa ich przypuszczaln kasowoci; odpowiedzialno za obnienie poziomu literackiego ponosi take Hfgen, cho to brzmi moe paradoksalnie. Prawi o Teatrze Rewolucyjnym, a reyserowa gupie sztuki salonowe. Teatr Rewolucyjny, ktry dotd nie zosta
- 115 -

otwarty, suy mu jako pretekst do wystawiania sztuk kasowych. Kroge, pomimo zasadniczych uprzedze do komunizmu, teraz ju gorco pragn otwarcia projektowanego studia, miao bowiem ono wnie do teatru nie tylko rewolucyjnego, lecz i literackiego ducha. Hendrik jednak twierdzi z podziwu godn elokwencj, e Teatr Artystyczny winien koniecznie przez widowiska lejsze i przypadajce do gustu szerokich k sta si ulubiecem prasy i publicznoci, zanim odway si wystpi z Teatrem Rewolucyjnym. Otto Ulrichs cierpliwy i skonny do entuzjazmu wierzy moe tym argumentom swego najlepszego przyjaciela. Barbara natomiast bya bardziej sceptyczna i mniej pobaliwa. Lubia rozmawia z Ulrichsem; imponowaa jej bezkompromisowo i prostota jego rozumowania. Ona sama bya nadal skonna do powtpiewania, zreszt zastrzegaa zawsze, e nie zna si ani troch na polityce, co Hendrik drwico potwierdza. Nie masz najmniejszego pojcia, nie domylasz si nawet doniosoci tych spraw mawia robic przy tym charakterystyczn min surowej guwernantki. Wszystko traktujesz jak zabawk, z chodnym zaciekawieniem. Wiara rewolucyjna jest dla ciebie ciekawym zjawiskiem psychologicznym. Dla nas za jest ona najwitsz treci ycia. Tak mwi Hendrik. Otto Ulrichs, ktry poow swego czasu i dochodu powica robocie politycznej, zdawa si znacznie mniej surowy. Przemawia do Barbary tonem nieco ojcowskim, pouczajcym, ale penym sympatii. I pani znajdzie drog do nas, Barbaro, na pewno mwi przyjanie i z ufnoci. Ju dzi wie pani przecie, e po naszej stronie jest prawda, e do nas naley przyszo. Pani si tylko troszk boi do tego przyzna i wycign z tego naleyte wnioski. Moe to i prawda, e si troszk boj umiechaa si Barbara. Nie moga si jednake nadziwi cierpliwej dobrodusznoci, z jak Ulrichs pozwala Hfgenowi odwleka otwarcie Teatru Rewolucyjnego. Ona za staraa si wywrze presj, do czego miaa swj osobisty, egoistyczny powd: chciaa naszkicowa projekt dekoracji do pierwszej sztuki z cyklu rewolucyjnego. To nie moja sprawa powtarzaa prawie co dzie Hendrikowi i nie nale do tych, dla ktrych wiara w rewolucj wiatow jest treci ycia. Ale wstyd mi za ciebie, Hendriku. Jeeli wkrtce nie wemiesz si do rzeczy omieszysz si. Twarz Hendrika stawaa si blada, zamknita na cztery spusty. Tylko oczy
- 116 -

pony nie przez kokieteri, lecz z gniewu. Odpowiada z niebywa wyniosoci: To s dyletanckie rozwaania. Jeste kompletn ignorantk w zagadnieniach taktyki rewolucyjnej. Jego za taktyka rewolucyjna polegaa na tym, e co dzie wynajdywa nowe wybiegi, eby nie rozpoczyna prb Teatru Rewolucyjnego. Jednake, chcc uczyni co dla dobra rewolucji wiatowej, zdecydowa si nagle wygosi odczyt O teatrze wspczesnym i jego obowizkach moralnych. Oskara Kroge temat ten zawsze jednakowo entuzjazmowa, odda wic Hfgenowi do dyspozycji Teatr Artystyczny ktrej niedzieli przed poudniem. Odczyt Hendrika by to bardzo zrczny zlepek zaczerpnity czciowo ze sownictwa jego dyrektora-entuzjasty, czciowo ze skarbnicy Ottona Ulrichsa. Powstao z tego patetyczne i nie zobowizujce przemwienie, w ktrym zarwno liberalnie nastrojeni suchacze, jak i marksistowsko-rewolucyjna modzie zasiadajca w krzesach parterowych odnajdywali swoje ulubione slogany. Na zakoczenie wszyscy klaskali i prawie wszyscy byli przekonani o rzetelnej dobrej woli Hendrika tak w dziedzinie polityki, jak i sztuki; zostao to nazajutrz obszernie skomentowane i potwierdzone przez krytykw prasowych. Hendrik Hfgen czeka wanie na to potwierdzenie. Teraz sytuacja dojrzaa, moemy zacz dziaa skonstatowa i zamieni konspiratorskie spojrzenia z Ulrichsem. Ustalono termin pierwszej prby Teatru Rewolucyjnego. Co prawda, nie rozpoczto pracy nad ow radykaln sztuk, ktr wyszukano w zeszym roku. Hendrik zdecydowa si w ostatniej chwili i ze wzgldw taktycznych na tragedi wojenn, ktrej trzy ponure akty przedstawiay zim 1917 roku i jej niedole w jednym z wielkich miast niemieckich; charakter sztuki by raczej oglnie pacyfistyczny i nie zdradza bynajmniej tendencji wyranie socjalistycznych. Barbara zrobia projekt dekoracji: ciemny pokj, szara ulica, rzd kobiet stojcych w kolejce po chleb. Otto Ulrichs i Hedda von Herzfeld mieli gra gwne role. Hfgen, reyser, wykaza wielki rozmach podczas pierwszej prby. Kiedy z opanowanym, dyskretnym patosem zadeklamowa mow oskarycielsk, ktr pani von Herzfeld miaa wygosi pod koniec trzeciego aktu w roli tragicznej matki, Otto Ulrichs ociera oczy ukradkiem, a nawet Barbara bya pod silnym wraeniem. Na drugiej prbie wszake schwycia Hendrika nerwowa chrypka, na trzeci przyszed kulejc. Prawe kolano mu raptem zesztywniao, skary si, nie moe go wcale
- 117 -

zgina. Na czwartej ukaza si z twarz poblad i tak wciek, e wszyscy si go przestraszyli, nie bezpodstawnie, jak si potem okazao. By w strasznym humorze, powiedzia pani von Herzfeld, e jest gupia g i zagrozi suflerce, pannie Efeu, e j zwolni bez odszkodowania. Pani sabotuje nasz prac! krzycza. Myli pani, e nie wiem dlaczego? Prawdopodobnie zachcili pani do tego przyjaciele partyjni pana Miklasa. Ale my was ukrcimy: pani, tego pani Miklasa, tego ajdaka Knurra i ca t przeklt band, zapamitajcie to sobie! Biednej pannie Efeu nie pomogy zy ani zapewnienia o swojej niewinnoci. Po tej prbie, ktra wszystkim uczestnikom pozostawia bardzo przykre wspomnienie, Hfgen pooy si do ka i dosta taczki. Przez dwa tygodnie nie przestpi progu teatru. Ulrichs, Bonetti i Hans Miklas dzielili si jego popisowymi rolami. Po powrocie do zdrowia wyglda nadal bardzo mizernie, by wyczerpany, a jego oczy, lnice zazwyczaj jak klejnoty, powleka tawa mgieka. Otwarcie Teatru Rewolucyjnego zostao odoone na czas nieograniczony: lekarz zabroni kategorycznie panu Hfgenowi zajmowania si jakkolwiek prac poza sprawami biecymi i nie cierpicymi zwoki. W zespole Teatru Artystycznego znalaz si przynajmniej jeden czowiek, ktry by uradowany z takiego obrotu rzeczy: Hans Miklas promienia i tryumfowa. Wiedziaem z gry, e caa historia z tym tak zwanym Teatrem Rewolucyjnym to ordynarny szwindel! owiadczy gono w knajpce teatralnej i nawet karcce spojrzenia pani von Herzfeld nie mogy go powstrzyma od kilkakrotnego powtrzenia tego zdania. Jego przekorna twarz zdawaa si janie niezwyk radoci, jak mu sprawiao fiasko Teatru Rewolucyjnego; przez cay dzie by w wietnym humorze, gwizda i nuci, zniky czarne doy w policzkach, nie kasa i zaprosi nawet pann Efeu na wdk. Poczciwa kobiecina powiedziaa: Chopcze, tobie si dzi naprawd w gowie pomieszao! Ten pomylny incydent tylko przelotnie wprawi Miklasa w tak dobry humor; poprawa nie bya trwaa. Ju nazajutrz mia twarz z i zawzit, czarne doy w policzkach wystpiy znowu, a kaszel brzmia zatrwaajco. Jak on nas wszystkich nienawidzi! mylaa Barbara, ktra go obserwowaa. Potrafia oceni ponury wdzik le wychowanego chopca. Jego twarz o jasnym czole ocienionym gst szop niesfornych wosw, ciemnych obwdkach dokoa przekornych oczu i odpychajco wywinitych, lnicych
- 118 -

niezdrow czerwieni wargach budzia w niej ywsz sympati ni znuona wasn prnoci mina piknego Rolfa Bonettiego. W szczupej, sprystej postaci modego Miklasa, w jego wytrenowanym, gitkim, dumnym ciele byo co, co wzruszao Barbar. Tote staraa si niekiedy wcign modzieca w rozmow. Zrazu traktowa j on znienawidzonego szefa z zacit nieufnoci. Stopniowo jednak udao si Barbarze usposobi go yczliwiej dla siebie, zdoby jego zaufanie. Zapraszaa go czasem na piwo i kanapki do knajpki teatralnej bya to atencja, ktr Miklas bardzo sobie ceni. Zwaszcza kiedy Barbara gniewaa si o co na Hendrika, sprawiaa jej przyjemno rozmowa z tym zoliwym chopcem. Moe pozwolimy sobie znw na buntowniczy wieczr? proponowaa mu wwczas, on za chtnie przyjmowa zaproszenie. By zawsze gotw na spdzenie buntowniczego wieczoru, zwaszcza jeeli mu w dodatku fundowano piwo i kawaek misa. Z zainteresowaniem pomieszanym z trwog suchaa Barbara, kiedy Hans Miklas opowiada jej o tym, co kocha, i o tym, czego nienawidzi. Nigdy jeszcze nie siedziaa przy jednym stole z czowiekiem, ktry by przyznawa si do podobnych pogldw i poj, jakie ten chopiec z fanatyzmem wygasza. Zrozumiaa, e pogardza i brzydzi si wszystkim, co jej samej, jej ojcu lub jej przyjacioom jest drogie i niezbdne. Co on ma na myli, kiedy oskara gwatownie przeklty liberalizm albo wyszydza pewne ydowskie i zaydzone koa, przez ktre, jego zdaniem, niemiecka kultura schodzi na psy, Przecie on ma na myli wszystko to, co zawsze kochaam, w co wierzyam; kiedy mwi to ydostwo, ma na myli ducha i wolno. Przestraszya si do gbi. Jednak ciekawo zmuszaa j do prowadzenia dalej rozmowy, mimo e w jej pojciu bya to czysta fantazja. Miaa wraenie, e z cywilizowanej sfery, do ktrej nawyka, przeniesiono j w cakiem odmienn, obc i barbarzysk... Czym entuzjazmowa si Hans Miklas, to zagadkowe stworzenie? Jakie to idee, jakie ideay rozpalay w nim tak agresywny zapa? Marzy o jakiej wolnej od ydw kulturze niemieckiej. Barbara kiwaa gow, zdziwiona. Kiedy osobliwy rozmwca wyuszcza kolejno, e haniebny traktat wersalski trzeba podrze na strzpy, e nard niemiecki musi by zdolny do obrony, oczy mu pony i nawet od jego czoa bi blask. Nasz fhrer przywrci honor narodowi niemieckiemu! wykrzykiwa. Gos mu ochryp; potrzsa czupryn, pewien zwycistwa. Nie zniesiemy duej
- 119 -

tej haniebnej republiki, ktr zagranica pogardza. Chcemy odzyska honor, kady uczciwy Niemiec tego da, a uczciwi Niemcy s wszdzie, nawet tu, w tym bolszewickim teatrze. Gdyby pani syszaa, co mwi pan Knurr, kiedy si nie boi, e go kto podsuchuje. Straci trzech synw na wojnie, ale powiada, e to nie jest jeszcze najgorsze, gorzej, e Niemcy straciy honor, i wanie w honor moe nam zwrci fhrer, tylko fhrer! Barbara mylaa w duchu: Dlaczego on si tak zaperza, kiedy mwi o honorze Niemiec? Co waciwie rozumie pod tym niecisym okreleniem? Czy to dla niego naprawd takie strasznie wane, eby Niemcy miay znw czogi i odzie podwodne? Powinien si najpierw pozby tego okropnego kaszlu, zdoby sobie powodzenie w jakiej adnej roli, troch lepiej zarabia, eby mc si co dzie naje do syta. Z pewnoci jada za mao, a za duo pracuje jest niewtpliwie bardzo wyczerpany. Zapytaa, czy chciaby jeszcze zje buk z szynk; kiwn gow przelotnie i marzy dalej: Przyjdzie w dzie! Nasz ruch musi zwyciy! Podobne sowa pene entuzjastycznej ufnoci syszaa Barbara niedawno z ust Ottona Ulrichsa. Temu nie odwaya si zaprzeczy jej rozum zarwno jak uczucie byy niemal cakowicie przekonane o susznoci jego mdrej i pomiennej wiary; natomiast Hansowi odpowiedziaa: Gdyby Niemcy miay naprawd sta si takie, jak pan i pascy przyjaciele tego pragn, wwczas wolaabym nie mie nic wsplnego z moj ojczyzn. Wwczas wyjechaabym std owiadczya Barbara umiechajc si do Miklasa w zamyleniu, ale bez niechci. On jednak rozpromieni si: Pewnie! Rni pastwo sobie std wyjad, to znaczy, o ile im na to pozwolimy i nie wsadzimy pierwej do paki! Wtedy my bdziemy u wadzy! Wtedy wreszcie Niemcy bd mieli znowu co do powiedzenia w Niemczech! Z grzyw rozwichrzonych wosw i byszczcymi oczami wyglda teraz na egzaltowanego szesnastolatka. Barbara nie moga zaprzeczy, e jej si ten chopiec podoba, chocia kade jego sowo byo dla niej obce i odpychajce. Z elokwencj, chwilami nieco zagmatwan, lecz mimo to sugestywn, tumaczy jej, e wiara, o ktr walczy, jest w gruncie rzeczy wiar r e w o l u c y j n . Kiedy nadejdzie w dzie i nasz fhrer obejmie ca wadz, wwczas koniec z kapitalizmem i rzdami bonzw; wyzysk zostanie zniesiony, wielkie banki
- 120 -

i giedy, ktre dzi wysysaj soki z gospodarki narodowej, mog zamkn bud; nikt po nich paka nie bdzie! Barbara zapytaa, dlaczego Miklas nie przyczy si do komunistw, skoro jest przeciwko kapitalizmowi. Miklas objani skwapliwie, jak dziecko wydajce wyuczon na pami lekcj: Dlatego e komunici nie uznaj mioci ojczyzny, bo s internacjonalistami zalenymi od ydw rosyjskich. Nie maj te pojcia o idealizmie, wszyscy marksici myl, e w yciu chodzi tylko o pienidze. My chcemy naszej wasnej rewolucji, naszej niemieckiej, idealistycznej rewolucji, nie tej, ktr rzdz masoni i mdrcy Syjonu! Tu zwrcia Barbara uwag rozgorczkowanemu chopcu, e jego fhrer, ktry chce zniweczy kapitalizm, dostaje bardzo duo pienidzy od cikiego przemysu i obszarnikw, na co Miklas si rozgniewa i odpar ostro, e podobne insynuacje to typowo ydowskie szczucie. Dyskutowali w ten sposb do pna w noc i Barbara przysuchiwaa si przekornemu chopcu ironicznie, agodnie i z zaciekawieniem, starajc si przemwi mu do rozsdku. On jednak z dziecicym uporem trwa przy swojej krwioerczej wierze w wit nauk o rasizmie, o zniesieniu wyzysku i o rewolucji idealistycznej. Suflerka, panna Efeu, ktra obserwowaa zatopion w rozmowie par zazdrosnym okiem, szepna Knurrowi do ucha: Pani Hfgen zagia parol na mego chopca tego mi tylko brakowao. Pani Hfgen chce mi zabra mego chopca... Tej samej nocy zrobia panna Efeu straszn scen Hansowi, Barbara natomiast miaa bardzo przykre przejcie z mem; Hendrik wcieka si nie przez drobnomieszczask zazdro mowsk jak nie omieszka zaznaczy ale raczej ze wzgldw politycznych. Kt to widzia siedzie z takim ajdakiem, narodowym socjalist, cay wieczr przy stoliku! krzycza trzsc si ze zoci. Barbara zaprotestowaa; jej zdaniem Hans Miklas wcale nie jest ajdakiem. Hendrik odpar ostro: Wszyscy narodowi socjalici to ajdaki. Czowiek si kala, kiedy si z ktrym z nich zadaje. Przykro mi, e nie masz do rozsdku, aby to zrozumie. Zepsuy ci tradycje liberalizmu pokutujce w twoim domu. Nie masz adnych okrelonych pogldw, tylko jak niezdrow ciekawo. Sta wyprostowany na rodku pokoju, towarzyszyy nerwowe, kanciaste ruchy ramion.
- 121 -

cile odmierzonym sowom

Barbara odrzeka cicho: Przyznaj, e al mi tego chopca i e mnie troch, interesuje. Jest chory i ambitny, i nie dojada. Ty i twoja przyjacika pani von Herzfeld, w ogle wy wszyscy bardzo go le traktujecie. Ten chopiec szuka czego, czego by mg si uchwyci i stan na nogi. W ten sposb popad w obd, ktry z tak dum nazywa ide... Hendrik parskn szyderczym miechem. Ile ty masz zrozumienia dla tego obuza! le go traktujemy! To znakomite! A posucha mio! Czy ty sobie wcale nie zdajesz sprawy, jakby on i jego przyjaciele nas traktowali, gdyby ta zgraja dosza do wadzy? Hendrik pochyli tors ku przodowi, podpar si pod boki; stawia pytania natarczywie i z wciekoci. Barbara odpowiedziaa powoli, nie patrzc na niego: Niech nas Pan Bg broni, eby ci szalecy mieli kiedykolwiek doj do wadzy. Nie chciaabym wwczas mieszka w tym kraju. Wzdrygna si, jak gdyby poczua ju ohydne dotknicie brutalnoci i kamstwa, ktre zapanowayby w Niemczech, gdyby narodowi socjalici doszli do wadzy. To pieko... powiedzia trzsc si ze zgrozy. To pieko siga po wadz... A ty zasiadasz z nim przy stoliku i gawdzisz sobie w najlepsze. Hendrik chodzi wielkimi krokami po pokoju z min tryumfatora. Oto do czego doprowadza szlachetna tolerancja mieszczaska. Chc mie zawsze subtelne zrozumienie miertelnego wroga, to znaczy tego, co dzi jeszcze nazywamy miertelnym wrogiem. Jeli o ciebie chodzi, moja droga, spodziewam si, eby z tym piekem bya w doskonaej komitywie, gdyby kiedy miao przyj do wadzy: byaby zdolna znale cechy interesujce nawet w terrorze faszystowskim. Wasz liberalizm doszedby wkrtce do adu z dyktatur narodow. Tylko my, wojujcy rewolucjonici, jestemy jej miertelnymi wrogami i tylko my zdoamy przeszkodzi jej zwycistwu. Przechadza si po pokoju, zadzierzysty jak kogut, oczy jego lniy ekstaz, broda sterczaa dumnie w gr. Barbara natomiast staa bez ruchu. Gdyby Hendrik spojrza na on w tej chwili, przestraszyby si powagi zastygej na jej twarzy. A wic mylisz, ebym posza na kompromis powiedziaa gosem niemal
- 122 -

bezdwicznym. Sdzisz, ebym si pogodzia pogodzia ze miertelnym wrogiem?

W kilka dni potem doszo pomidzy Hendrikiem i Miklasem do scysji; skoczyo si na tym, e Hfgen przeforsowa w dyrekcji Teatru Artystycznego niezwoczne zwolnienie modego aktora. Powd katastrofy, ktra bya tryumfem dla Hendrika, dla Hansa Miklasa natomiast okazaa si fatalna i druzgocca zdawa si na pozr bahy. Hendrik by tego wieczoru w zotym humorze, jaki chochlik w niego wstpi, tryska icie nadresk wesooci i zadziwia rozbawionych, a zarazem penych podziwu kolegw coraz to nowymi artami i dowcipami. Poniewa w gazetach czytywa gruntownie tylko wiadomoci teatralne, interesowa si ywo tylko sprawami dotyczcymi teatru, zna wic na wyrywki zespoy wszystkich niemieckich scen komediowych, operowych, operetkowych; jego wywiczona pami potrafia zapamita nazwisko drugiej piewaczki kontraltowej w Krlewcu, jak rwnie zasuonej weteranki grywajcej role salonowe w Halle nad Saal. Wiele byo zabawy i miechu, kiedy Hendrik zachci kolegw do przeegzaminowania go z tej osobliwej wiedzy. Odpowiada natychmiast na pytanie: Kto gra role modych lekkoduchw w Halberstadcie? Nie zawaha si ani chwili, gdy kto si zainteresowa: Gdzie te zostaa chwilowo zaangaowana pani Trkheim-Gvernitz? Do Heidelbergu, do rl charakterystycznych odpowiada z punktu, jak gdyby to rozumiao si samo przez si. Starcie z Miklasem wywoao pytanie kogo z obecnych: Prosz mi powiedzie, kto jest pierwsz naiwn w Teatrze Miejskim w Jenie Hendrik odrzek bez namysu: Jaka gupia krowa. Nazywa si Lotta Lindenthal. Na to wtrci si Miklas, ktry trzyma si na uboczu i nie mia si wraz z innymi: Dlaczego, zdaniem pana, Lotta Lindenthal jest gupi krow? Hfgen odpar lodowatym tonem: Nie wiem dlaczego, ale tak jest. Miklas powiedzia ochrypym, przyciszonym gosem: Ale ja za to wiem i mog panu powiedzie, panie Hfgen, dlaczego pan t wanie pani chce obrazi: bo pan dobrze wie, e jest ona przyjacik jednego z
- 123 -

naszych przywdcw bohaterskiego lotnika...

narodowosocjalistycznych,

mianowicie

naszego

Tu przerwa mu Hfgen bbnic gono palcami o st; twarz jego a skamieniaa z buty. Nazwisko i tytu gacha panny Lindenthal mao mnie interesuj rzek nie zaszczyciwszy Miklasa ani jednym spojrzeniem. Zreszt usyszelibymy chyba dug list. Panna Lindenthal zabawia si nie tylko z tym oficerem lotnictwa. Miklas z zacinitymi piciami i wysunit naprzd gow sta w postawie gotowej do walki niby ulicznik, ktry lada chwila wemie si za bary z przeciwnikiem. Spod pochylonego czoa jasne oczy zdaway si olepe ze zoci. Wara! rykn i wszyscy na sali przerazili si tego zuchwalstwa. Nie cierpi, by obraano publicznie kobiet tylko dlatego, e naley do NSDAP i e jest przyjacik niemieckiego bohatera. Nie cierpi!!! zazgrzyta zbami i gronie postpi naprzd o kilka krokw. Nie cierpi pan! powtrzy Hendrik i umiechn si szatasko. Eje! doda szyderczo. Miklas tym razem ju naprawd chcia rzuci si na niego. Ale powstrzyma go Otto Ulrichs, ktry mocno zapa go za ramiona. Urne si chyba! krzycza Ulrichs potrzsajc Miklasem. Chopak wykrztusi: Nie jestem urnity, przeciwnie! Ale moe ja jeden w tej budzie mam jeszcze jakie resztki honoru w sercu! Nikt w tym zaydzonym rodowisku nie widzi nic zego, kiedy l kobiet w jego obecnoci... Do!!! Ten metalicznie brzmicy okrzyk wydar si z ust Hfgena, ktry sta wyprostowany jak struna. Wszyscy patrzyli na niego. Mwi z przeraajc powolnoci: Jestem gotw uwierzy, mj drogi, e pan teraz nie jest urnity. Nie bdzie si pan mg powoywa na okolicznoci agodzce. Ale prosz mi wierzy, niedugo ju bdzie pan zmuszony znosi to zaydzone rodowisko. I Hfgen opuci knajpk drobnym, sztywnym krokiem. A mrz czowiekowi przebiega po krzyu szepna Hilda Motz wrd penej szacunku ciszy. Ale z jakiego to kta dolatywa teraz cichy pacz? Suflerka, panna Efeu, opara si ciko o st, a spomidzy jej grubych palcw pyny zy.
- 124 -

Kroge, ktry nie by wiadkiem skandalicznego zajcia w knajpce teatralnej, nie od razu uleg yczeniu Hfgena, by oddali niezwocznie modego aktora. Pani von Herzfeld i Hendrik uyli caej swej elokwencji, by rozproszy jego prawne, polityczne i czysto ludzkie wtpliwoci. Dyrektor krci gow zatroskany, marszczy czoo, chodzi nerwowo po pokoju mruczc: Moe i macie racj, przyznaj, ten chopak zachowa si niedopuszczalnie. Ale mimo to, wszystko si we mnie zyma na myl, e mam pozbawionego rodkw do ycia, chorego czowieka wyrzuci na bruk... Hendrik i Hedda z zapaem poczli go przekonywa, e ta niezdecydowana postawa, ta kompromisowo s diablo podobne do niedonego, tchrzliwego stanowiska, jakie partie rzdzce republiki weimarskiej zajmuj wobec bezczelnego terroru narodowych socjalistw. Musimy pokaza tej zgrai mordercw, e nie wolno im sobie na wszystko pozwala. To powiedziawszy Hendrik uderzy pici w st. Argumenty dwch najbliszych wsppracownikw przekonay ju niemal Krogego, kiedy, ku zdumieniu wszystkich obecnych, Miklas znalaz nowego rzecznika: by nim Otto Ulrichs, ktry nagle kaza si zameldowa proszc, by pozwolono mu wzi udzia w konferencji. Zaklinam was, nie rbcie tego! nalega. Wydaje mi si, e ten chopiec bdzie ju i tak dostatecznie ukarany, jeeli nie dostanie engagement na nastpny sezon. Guptas nie zastanowi si z pewnoci nad tym, co tu wczoraj naplt. Kademu moe si zdarzy, e go nerwy ponios... Dziwi mnie powiedzia Hendrik i obrzuci swego przyjaciela Ottona karccym spojrzeniem przez monokl. Bardzo mnie dziwi, e ty, wanie ty, mwisz w ten sposb. Ulrichs gniewnie machn rk. Dobrze powiedzia zostawmy wic humanitarne wzgldy na stronie. Przyznaj, e al mi tego biedaka z tym jego kaszlem i ciemnymi doami w policzkach. Jednake z tak czysto osobistych pobudek nie bybym si nigdy za nim ujmowa znasz mnie chyba do dobrze, Hendriku, by w to nie wtpi. O mojej postawie decyduj, jak zawsze, wzgldy polityczne. Nie naley tworzy mczennikw. W obecnej sytuacji politycznej byoby to wielkim bdem... Hendrik wsta z krzesa.

- 125 -

 Przepraszam, e ci przerywam powiedzia z druzgocc uprzejmoci. Jednake dalsze prowadzenie tej niewtpliwie nader interesujcej dysputy wydaje mi si bezcelowe. Sprawa jest prosta. Macie do wyboru: mnie albo pana Hansa Miklasa. Jeeli on zostanie w tym teatrze ja std ustpi. Powiedzia to z tak uroczyst prostot, e nie mona byo ani na chwil wtpi w powag jego sw. Sta przy stole opierajc ciar tuowia na rkach. Oczy mia spuszczone, wpatrywa si w rozczapierzone palce, jak gdyby przez wrodzon skromno nie chcia wpywa na decyzj obecnych nieodpart si swego wzroku. Wszyscy drgnli, kiedy te straszne sowa pady z ust Hendrika. Kroge zagryz wargi; pani von Herzfeld nie moga si opanowa i przycisna doni bijce serce; dyrektor Schmitz zblad: zrobio mu si niedobrze na myl o tym, e po ucieczce efektownej Nicoletty von Niebuhr Teatr Artystyczny mgby jeszcze utraci Hfgena, niezastpionego Hfgena. Niech pan nie gada gupstw szepn dyrektor ocierajc pot z czoa. I doda swym zadziwiajco mikkim i przyjemnym gosem: Prosz si uspokoi. Ten chopak wyleci.

Miklas wylecia. Kroge zdoa tylko przeforsowa z wielkim trudem, i to dziki gorliwemu poparciu Ulrichsa, by odprawiony mody aktor otrzyma dwumiesiczn ga. Nikt nie wiedzia, dokd Miklas jedzie, nawet biedna panna Efeu nie zobaczya go ju wicej; od owego przykrego zajcia noga Hansa nie postaa w Teatrze Artystycznym wycofa si peen gniewu i znik bez ladu. Wyjecha wic Miklas, ofiara dziecinnej przekory i rwnie pomiennych, jak nie przemylanych przekona. Hendrik Hfgen rozprawi si z wichrzycielem, usun krnbrnego chopca. Tryumf jego by zupeny, cay zesp Teatru Artystycznego, poczynajc od Hildy Motz, a koczc na Bcku, podziwia go wicej ni kiedykolwiek. Maszynici teatralni, komunici, wychwalali jego energiczn postaw, gdy si schodzili w swojej piwiarni. Portier Knurr snu si pospny, ze zowieszcz min, nie mia jednak powiedzie ani sowa i jeszcze staranniej chowa swastyk pod klap surduta. Kiedy jednak Hfgen pokazywa si w teatrze, z mrokw dyurki przeszyway go grone spojrzenia, z ktrych mona byo atwo wyczyta pogrk: Czekaj, ty przeklty bolszewiku, zrobimy z tob porzdek. Nasz fhrer i zbawca jest ju w drodze. Dzie jego nadejcia si zblia.

- 126 -

Hendrikiem wstrzsn dreszcz, twarz mu kamieniaa tworzc pen pychy, nieprzeniknion mask mija go bez ukonu. Nikt ju nie wtpi, e Hfgen zajmuje dominujce stanowisko: rej wodzi w knajpce teatralnej, w gabinecie dyrekcji, na scenie. Podniesiono mu ga do tysica piciuset marek. Nie zadawa sobie teraz trudu: zamiast wpa jak burza do gabinetu dyrektora Schmitza i dugo si z nim droczy, aby osign swj cel, zada podwyki w paru krtkich sowach. Krogego i pani von Herzfeld traktowa niemal jak podwadnych, Angeliki Siebert zdawa si w ogle nie dostrzega, gdy za przemawia do Ottona Ulrichsa, do koleeskiego tonu wkradaa si protekcjonalna, prawie pogardliwa nuta. W jego otoczeniu znajdowaa si tylko jedna osoba, ktr musia jeszcze przekona, zjedna sobie, uwie. Nieufno, z jak Barbara patrzya na Hendrika, pogbia si i zaostrzya od czasu zajcia z Miklasem. Hendrik wszake nie znosi, by w jego bliskoci przebywa kto, kto go nie podziwia i w niego nie wierzy. Obco, jaka wkrada si pomidzy niego i Barbar, wzmoga si tej zimy. Hendrik rozpocz wic na nowo zabiegi, by zdoby on. Czy tylko prno skaniaa go do rozwinicia na nowo tak energicznych zalotw? A moe inne uczucie zmuszao go do wyprbowania na Barbarze swej uwodzicielskiej siy? Nazwa j kiedy swoim dobrym anioem. Tymczasem w dobry anio sta si wyrzutem sumienia. Cicha dezaprobata Barbary rzucaa cie na jego tryumfy. Cie w naleao usun za wszelk cen, aby Hendrik mg bez przeszkd rozkoszowa si swoimi sukcesami. Stara si zjedna sobie Barbar z rwnym niemal zapaem jak w pierwszych tygodniach znajomoci. Nigdy nie traci przy niej panowania nad sob, zawsze mia w pogotowiu jaki art albo powan rozmow. Chcc, aby Barbara widziaa go w chwilach najintensywniejszej pracy, w najbardziej olniewajcych kreacjach, zachca j, by czciej przychodzia na waniejsze prby do teatru. Jestem pewien, e dasz mi niejedn cenn rad powiedzia tonem tak skromnym, e a aosnym, i zakry powiekami oczy pene blasku. Pewnego razu, kiedy Hendrik prowadzi prb kostiumow operetki Offenbacha w nowym opracowaniu, Barbara wesza cicho na widowni i zasiada w ostatnim rzdzie mrocznego parteru. Na scenie stay girlsy wyrzucajc wysoko nogi i wykrzykujc refren piosenki. Przed tym idealnie wycignitym frontem podskakiwaa Angelika Siebert w przebraniu Amora ze miesznymi skrzydekami

- 127 -

przypitymi do obnaonych ramion, z zawieszonym na szyi ukiem i koczanem i czerwono wymalowanym noskiem w bladej, zalknionej, adnej twarzyczce. Jak niekorzystn mask Hendrik jej narzuca mylaa Barbara. Melancholijny Amor. Ukryta w swym ciemnym kcie poczua co niby sympati dla biednej Angeliki, ktra tam na scenie skakaa i podrygiwaa. Moe Barbara zrozumiaa w tej chwili, e Hendrik by przyczyn aosnego i lkliwego wyrazu Angeliki. Hfgen sta po prawej stronie sceny wyprostowany i sztywny niczym tyran, z szeroko rozpostartymi ramionami, i panowa nad wszystkimi. Tupa nog w rytm orkiestry, jego blada twarz fascynowaa wyrazem bezgranicznej stanowczoci. Stop! stop! stop! wrzeszcza. Orkiestra nagle urwaa, Barbara za przestraszya si prawie tak bardzo jak girlsy, ktre stay bezradnie, i jak maa Angelika, Amor ze zmarznitym noskiem, walczca ze zami. Tymczasem reyser wyskoczy na rodek sceny. Macie ow w nogach! krzycza na girlsy, ktre smutnie zwiesiy gowy jak kwiaty cite mronym wiatrem. Nie taczycie przecie marsza pogrzebowego, tylko Offenbacha. Skin rozkazujco orkiestrze, a gdy znw zagraa, zacz taczy sam. Patrzc na niego zapominao si, e to taczy ju prawie ysy pan w szarym, troch znoszonym ubraniu spacerowym. Jaka bezwstydna, jaka podniecajca przemiana w biay dzie! Czy nie by podobny do Dionizosa, boga pijastwa, kiedy tak w ekstazie wymachiwa rkami i nogami! Widok ten zrobi na Barbarze wstrzsajce wraenie. Przed chwil by Hendrik Hfgen wodzem, ktry gniewny, dumny, nieubagany sta przed frontem swoich wojsk-chrzystek. Nagle, bez przejcia, wpad w bachiczne szalestwo. Jego blad twarz wykrzywiay drgawki, lnice oczy przewracay si w orbitach w ekstazie, z na p otwartych warg rway si ochrype wrzaski podania. Taczy zreszt wspaniale, girlsy patrzyy z szacunkiem na niebywa technik, z jak porusza si w zapamitaniu ich reyser. Ksiniczka Tebab byaby dumna ze swego ucznia. Gdzie on si tego nauczy? mylaa Barbara. I co on w tej chwili czuje? Czy on w ogle teraz co odczuwa? Pokazuje girlsom, jak maj fika nogami. To s jego ekstazy... W tym samym momencie Hendrik przerwa swoje frenetyczne wiczenia. Mody urzdnik dyrekcji przeszed na palcach przez widowni i wdrapa si na scen. Dotkn delikatnie ramienia upojonego reysera, szepczc: Prosz, mi darowa, e panu przeszkadzam, panie Hfgen. Dyrektor
- 128 -

Schmitz prosi, eby pan zaakceptowa projekt plakatu zapowiadajcego premier operetki trzeba go niezwocznie odesa do drukarni. Hendrik da znak orkiestrze, stan w niedbaej pozie i woy monokl w oko. Patrzc na tego czowieka, ktry teraz z min surowego krytyka oglda arkusz papieru, nikt nie byby si domyli, e jeszcze przed paru minutami czonkami jego wstrzsa dionizyjski trans. Po chwili zgnit afisz w doni i krzykn gniewnym skrzeczcym gosem: Trzeba to wszystko zoy na nowo! Niesychane! Znowu bd w moim imieniu! Czy naprawd nawet tu, w tej budzie, nie mona nauczy ludzi, eby prawidowo pisali moje imi? Nie nazywam si Henrik! To mwic cisn ze zoci afisz na ziemi. Nazywam si Hendrik zapamitajcie to wreszcie: Hendrik Hfgen. Modzieniec z dyrekcji schyli gow i wymamrota co o nowym zecerze, ktry przez niewiadomo dopuci si tego niewybaczalnego bdu. Z szeregu girls dolecia leciutki chichot, zabrzmia srebrzycie, jak gdyby kto poruszy delikatnie sznur dzwoneczkw. Hendrik wyprostowa si, a jego piorunujcy wzrok zmusi dzwoneczki do milczenia.

- 129 -

VI

NA TO PO PROSTU NIE MA SW

Hendrik Hfgen cierpia czytajc berliskie gazety; serce mu si ciskao z zazdroci. Sukces, tryumf Dory Martin! W Teatrze Pastwowym nowa inscenizacja Hamleta, w teatrze przy Schiffbauerdamm sensacyjna premiera... A on siedzi na prowincji! Stolica obchodzi si bez niego! Przedsibiorstwa filmowe, wielkie teatry nie dobijaj si o niego. Nikt go nie wzywa. Nazwisko jego byo w Berlinie nie znane. A jeeli je czasem wymieni korespondent jakiej berliskiej gazety, to z pewnoci przekrci: W roli antypatycznego intryganta wystpowa niejaki pan Henrik Hpfgen... Niejaki pan Henrik Hpfgen! Pochyli nisko czoo. Pragnienie sawy wielkiej, prawdziwej sawy, sawy w stolicy, dryo go niczym fizyczne cierpienie. Hendrik schwyci si za policzek, jak gdyby go zb zabola. By pierwszym w Hamburgu to mi dopiero sztuka! skary si pani von Herzfeld, ktra go zapytaa ze wspczuciem, czemu tak le wyglda, a teraz staraa si go uspokoi zrcznym pochlebstwem. By ulubiecem prowincjonalnej publicznoci piknie dzikuj. Wol zacz w Berlinie jeszcze raz od pocztku ni drepta dalej w tym maomiasteczkowym kieracie. Pani von Herzfeld przestraszya si nie na arty. Naprawd chciaby pan std wyjecha, Hendriku? zapytaa otwierajc przy tym aonie zotobrzowe, agodne oczy, a przez jej szerok, mikk twarz pokryt, niby puchem, grub warstw pudru, przebiegay leciutkie drgawki. To jeszcze nic pewnego Hendrik zmierzy srogim spojrzeniem pani von Herzfeld i wzruszy nerwowo ramionami. Na razie pojad na gocinne wystpy do Wiednia. Powiedzia to niedbale, jak gdyby wspomnia o fakcie od dawna Heddzie wiadomym. W rzeczywistoci Hedda nie domylaa si nawet, tak jak nikt zreszt w teatrze, ani Kroge, ani Ulrichs, ani nawet Barbara, e Hendrik wybiera si na gocinne wystpy do Wiednia. Otrzymaem propozycj od profesora owiadczy przecierajc monokl jedwabn chustk do nosa. Cakiem przyjemna rola. Chciaem waciwie
- 130 -

odmwi ze wzgldu na nieodpowiedni sezon. Kto siedzi jeszcze w Wiedniu w poowie czerwca? W kocu jednak zdecydowaem si j przyj. Nigdy nie wiadomo, jakie nastpstwa moe mie taki gocinny wystp u profesora... Zreszt Dora Martin bdzie moj partnerk doda wsadzajc znowu monokl w oko. ,,Profesor by to reyser i dyrektor teatrw cieszcy si legendarn saw i olbrzymim uznaniem na caym wiecie, rzdzi niepodzielnie kilkoma teatrami w Berlinie i Wiedniu. W rzeczywistoci sekretariat profesora zaproponowa Hfgenowi drugorzdn rol w starowiedeskiej farsie, ktr zamierzano wystawi w cigu letniego sezonu w jednym z teatrw wiedeskich, z udziaem Dory Martin. Jednake propozycja ta nie wypyna bynajmniej samorzutnie: Hfgen znalaz sobie protektora w osobie Teofila Mardera, ktry rzecz doprowadzi do skutku. Wprawdzie Marder by pokcony z profesorem, tak jak w ogle z caym wiatem, synny reyser zachowa jednak dla satyryka, ktrego sztuki wystawia niegdy z duym powodzeniem, yczliwo zaprawion w rwnym stopniu ironi co szacunkiem. Bywao niekiedy, e Marder w rozdranionym, gronym tonie poleca dyrekcjom teatrw jak mod aktork, ktr si interesowa, nie zdarzyo si jednak prawie nigdy, eby przemawia za mczyzn. Tote sowa polecajce Hfgena zrobiy wraenie na profesorze, chocia byy waciwie dla niego obraliwe. Na teatrze zna si pan rwnie mao jak na literaturze pisa Teofil Marder do potentata. Przepowiadam, e skoczy pan jako dyrektor cyrku pche w Argentynie, prosz wspomnie moje sowa, kiedy do tego dojdzie. Tymczasem bajeczne szczcie, jakie przeywam z cakowicie mi uleg mod on, usposabia mnie agodnie nawet wobec pana, ktry przez podo i gupot od lat caych bojkotuje moje genialne sztuki. A wie pan przecie, e w tych ndznych czasach ja jeden zachowaem niezawodne oko w rozpoznawaniu prawdziwych wartoci artystycznych. Skonny jestem w swej wspaniaomylnoci wzbogaci marny zesp paskiego, jak sysz, le prosperujcego zakadu rozrywkowego artyst, ktremu nie mona odmwi cech pewnej oryginalnoci. Aktor Hendrik Hfgen wsawi si w Hamburgu gr w mojej klasycznej komedii Knorke. Nie ma dwch zda, e pan Hfgen wart jest wicej ni wszyscy pozostali pascy komedianci, co nie jest znw tak wielk sztuk. Profesor rozemia si, zamyli, przez kilka minut wypycha jzykiem policzki, wreszcie zadzwoni i poleci sekretarce, by si poczya telefonicznie z Hfgenem.

- 131 -

 Ostatecznie mona sprbowa powiedzia powoli, skrzeczcym gosem. Hendrik nie przyzna si nikomu, nawet Barbarze, i t zaszczytn ofert zawdzicza Teofilowi; nikt nie wiedzia, e Hfgen utrzymuje stosunki z mem Nicoletty. Hendrik traktowa swoje gocinne wystpy w Wiedniu, ktre sobie tak energicznie i przebiegle przygotowa, ze zblazowan niedbaoci. Musz pojecha do Wiednia na gocinne wystpy u profesora wspomina mimochodem, umiechajc si swoim draskim umieszkiem, i obstalowa sobie letnie ubranie u najlepszego krawca. Mia ju i tak tyle dugw, u pani konsulowej Mnkeberg, u dziadzi Hansemanna, w sklepie kolonialnym i w skadzie win; co znaczy te czterysta marek wicej czy mniej? Nagy wyjazd Hendrika wywoa w poczciwym Hamburgu wielkie zdziwienie i niepokj; jego wdzik podbi niejedno serce. Jeszcze bardziej zaniepokojony ni pani von Herzfeld i Angelika Siebert by dyrektor Schmitz, Hendrik bowiem, uywajc licznych, kokieteryjnych wybiegw, uchyli si od przeduenia swego kontraktu z Teatrem Artystycznym na nastpny sezon. Rowa twarz Schmitza poka, grube worki wystpiy pod oczami, kiedy Hendrik z uporem, okrutnie, cho krygujc si, powtarza: Nie m o g si wiza, papcio Schmitz... Mam w s t r t do wszelkich wizw, moje nerwy tego nie znosz... Moe wrc, a moe nie... Sam jeszcze nie wiem. Musz by wolny, papcio Schmitz, zrozum to, p r o s z . Hendrik wyruszy do Wiednia, Barbara tymczasem pojechaa do ojca i na wie, do generaowej. Hfgen uczyni z poegnania z mod maonk pikn, wzruszajc scen. Spotkamy si na jesieni, moje kochanie powtarza stojc przed Barbar z pochylon gow w postawie zarazem dumnej i pokornej. Spotkamy si i bd wwczas zupenie inny ni dawniej. Musz si wybi, musz... A ty wiesz przecie, moje kochanie, dla kogo mam te ambicje... dla kogo chciabym zdoby saw... Gos jego brzmia zarazem zwycisko i aonie. Zamilk. Hendrik pochyli wzruszon, blad twarz nad smag rk Barbary. Czy scena ta bya tylko komedi, czy te tkwia w niej cho odrobina prawdy? Barbara zastanawiaa si nad tym podczas rannych spacerw konnych lub po poudniu, w ogrodzie, kiedy cika ksika opadaa jej na kolana. Gdzie w tym czowieku zaczyna si fasz, a gdzie si koczy? Barbara rozwaaa to, rozmawiaa te o tym z ojcem, z generaow i ze swoim mdrym i oddanym przyjacielem Sebastianem. Zdaje mi si, e go przejrzaem powiedzia Sebastian. Kamie zawsze
- 132 -

i nie kamie nigdy. Fasz jest jego prawd, to brzmi zawile, ale jest bardzo proste. Wierzy we wszystko i w nic nie wierzy. To aktor. Ale ty go sobie jeszcze z gowy nie wybia. Jeste nim zajta, zaciekawia ci w dalszym cigu. Musisz wic na razie przy nim pozosta, Barbaro. Publiczno wiedeska bya zachwycona Dor Martin, ktra w synnej farsie ukazywaa si na przemian w postaci subtelnej panienki i czeladnika szewskiego. Uwodzia zagadkowymi, szeroko otwartymi oczyma dziecka, gruchajcym to znw ochrypym gosem. Przecigaa samogoski wedle wasnego widzimisi, chowaa gow w ramionach i poruszaa si w sposb zarazem zadziwiajco lekki i skrpowany. Podobna ni to do chudego, kanciastego trzynastolatka, ni to do uroczo pochliwego elfa, skakaa i fruwaa, polatywaa nad scen lub snua si po niej. Sukces jej by tak ogromny, e zamiewa wszystkich, ktrzy znajdowali si w jej krgu. Krytycy prasowi, obok dugich hymnw pochwalnych opiewajcych jej geniusz, przelotnie tylko wspominali partnerw. Hendrik natomiast, ktry gra rol groteskowego trzpiota, zasuy sobie nawet na nagan: zarzucano mu, e szaruje i jest zmanierowany. Wpade, mj drogi! gruchaa Dora powiewajc zoliwie wycinkami z gazet. To prawdziwe fiasko. A co gorsze, nazywaj ci wszdzie Henrykiem, co ci zawsze tak bardzo gniewa. J a k e mi przykro! usiowaa zrobi smutn min, ale jej pikne oczy umiechay si spod wysokiego, powanie zmarszczonego czoa. Naprawd, tak mi przykro. Ale trzeba przyzna, e jeste fatalny w tej roli powiedziaa niemal tkliwie. Ze zdenerwowania podrygujesz na scenie jak pajac; s t r a s z n i e mi przykro. Naturalnie, doskonale zdaj sobie spraw, e masz wielki talent. Powiem profesorowi, eby ci zaangaowa do Berlina. Zaraz nazajutrz wezwano Hfgena przed oblicze profesora. Wielki czowiek przyglda mu si swoimi blisko osadzonymi, zamylonymi, ale zarazem bystrymi oczami, wypycha jzykiem policzki, chodzi wielkimi krokami po pokoju, skrzyowawszy rce na plecach; wyrzuca od czasu do czasu jakie zgrzytliwe dwiki, ktre brzmiay mniej wicej tak: Aha, wic to jest ten Hfgen... Powiedzia wreszcie stojc przed biurkiem w postawie napoleoskiej, ze spuszczon gow: Pan ma przyjaci, panie Hfgen. Pewni ludzie, ktrzy znaj si troch, na teatrze, zwrcili mi uwag na pana Taki na przykad Marder... Tu parskn krtkim, skrzeczcym miechem. Tak, ten Marder powtrzy tym razem ju
- 133 -

powanie, po czym doda z szacunkiem, wysoko podnoszc brwi: Paski te, radca, wspomina mi take o panu, kiedymy si niedawno spotkali u ministra kultury. A teraz jeszcze Dora Martin... Profesor zatopi si znw w milczeniu, przerywanym tylko od czasu do czasu chrzkaniem. Hfgen blad i czerwienia na przemian; umiech na jego twarzy gas z kad sekund. Trudno byo znie mylcy i zimny, daleki, a zarazem przeszywajcy wzrok tego niskiego, korpulentnego jegomocia. Hendrik zrozumia raptem, dlaczego wielbiciele przezwali profesora Magiem: taka potga bya we wzroku tego czowieka. Wreszcie Hendrik przerwa w przykry, niemy egzamin owiadczajc swoim piewnym, przypochlebnym gosem: W yciu jestem niepozorny, panie profesorze. Ale na scenie... Wyprostowa si, nagle szeroko rozpostar ramiona i nadajc gosowi metalicznie lnice brzmienie rzek: Na scenie potrafi by zabawny... Sowom tym towarzyszy draski umieszek. Po chwili doda z uroczyst min: T zdolno metamorfozy scharakteryzowa kiedy mj te w bardzo adnych sowach. Na wzmiank o starym Brucknerze profesor podnis brwi z szacunkiem. Gos jego wszake brzmia chodno, gdy odezwa si po paru sekundach znaczcego milczenia: No, mona by ostatecznie z panem sprbowa... Hfgen wyprostowa si radonie, ale profesor otrzewi go natychmiast. Niech pan sobie zbyt wiele nie obiecuje powiedzia z powag, mierzc wci Hendrika zimnym spojrzeniem. Nie zaproponuj panu adnego wielkiego engagement. W roli, ktr pan tu teraz grywa, nie jest pan zabawny, powiedziabym nawet marny. Hendrik drgn, profesor za umiechn si do niego yczliwie. Do marny powtrzy bezlitonie. Ale to nic nie szkodzi. Mimo to moemy sprbowa. A jeeli chodzi o ga... Umiech profesora sta si prawie szelmowski, a jzyk porusza si w ustach ze zdwojon energi. Prawdopodobnie przywyk pan w Hamburgu do stosunkowo przyzwoitych dochodw. U nas bdzie si pan musia na pocztek zadowoli skromniejszym wynagrodzeniem. Czy ma pan due wymagania?
- 134 -

Profesor powiedzia to takim tonem, jak gdyby to byo pytanie czysto teoretyczne. Hendrik zapewni go skwapliwie. Nie zaley mi wcale na pienidzach. Naprawd powtrzy, starajc si intonacj doda wiarygodnoci sowom, widzia bowiem, e twarz profesora wykrzywi sceptyczny grymas. Nie jestem rozpieszczony. Potrzebna mi jest tylko co dzie wiea koszula i butelka wody koloskiej na nocnym stoliku. Profesor zamia si raz jeszcze krtko, po czym rzek: Szczegy bdzie pan mg omwi z Katzem. Dam mu instrukcje. Audiencja bya skoczona. Profesor poegna Hfgena niedbaym ruchem rki. Prosz, niech pan pozdrowi ode mnie tecia powiedzia i zacz znw chodzi po grubym dywanie wycieajcym pokj, z rkami skrzyowanymi na plecach, niski i skulony, w napoleoskiej postawie. Pan Katz by generalnym sekretarzem profesora; kierowa interesami teatrw mistrza, mia gos rwnie skrzeczcy jak on i tak jak on wypycha jzykiem to jeden, to drugi policzek. Rozmowa pomidzy nim a aktorem Hfgenem odbya si jeszcze tego samego dnia. Hendrik bez wahania przyj kontrakt, ktry byby cisn w twarz dyrektorowi Schmitzowi: marne siedemset marek miesicznie, od ktrych bd jeszcze potrcone podatki, bez zagwarantowania okrelonych rl. Czy Hendrik by zmuszony przyj takie warunki? Tak, skoro chcia si dosta do Berlina, a w Berlinie nie by znany. Znowu by debiutantem! Nieatwa to rzecz, ale trzeba zby zaci i wytrzyma. Naley ponie ofiary, jeli si chce wydosta na szczyty. Hendrik posa Dorze Martin duy bukiet tych r. Do piknych kwiatw, za ktre kaza zapaci portierowi w hotelu, doczy bilecik. Napisa na nim wielkimi, patetycznie kanciastymi literami jedno tylko sowo: Dzikuj! Rwnoczenie wystosowa list do dyrektorw Schmitza i Krogego: krtko, oschle donis tym ludziom, ktrym tyle zawdzicza, e ku swemu ubolewaniu nie moe odnowi kontraktu z Teatrem Artystycznym, gdy profesor zaproponowa mu wietne warunki. Wsuwajc list do koperty wyobrazi sobie przez sekund zaskoczone miny zarzdu teatru w Hamburgu. Na myl o zawym spojrzeniu pani von Herzfeld zachichota z cicha. Pojecha do teatru w nastroju wielkiego podniecenia. Zameldowa si w garderobie Dory Martin, ale pokojwka odpowiedziaa mu, e jej pani przyjmuje w tej chwili wizyt profesora. Postpiem zgodnie z pani osobliwym yczeniem powiedzia profesor
- 135 -

patrzc podliwie na ramiona Dory Martin, ktrych chudo przykrywa peniuar. Zaangaowaem tego... tego, jake si on nazywa? Hfgen rozemiaa si Dora. Hendrik Hfgen. Zapamita pan sobie jeszcze to imi, mj drogi. Profesor wzruszy wyniole ramionami i pocz wypycha jzykiem policzki, wydajc przy tym skrzeczce dwiki. Nie podoba mi si ten czowiek powiedzia w kocu. To komediant. A odkd to ma pan co przeciwko komediantom? Dora pokazaa zby w umiechu. Tylko przeciwko zym komediantom profesor zdawa si zagniewany. Przeciwko prowincjonalnym komediantom doda zoliwie. Dora Martin nagle spowaniaa, oczy jej pociemniay. Ten czowiek mnie interesuje szepna. Jest cakowicie pozbawiony sumienia umiechna si tkliwie czowiek zy do szpiku koci. Przecigna si niemal lubienie, przechylajc w ty dziecic, mdr gow. Moe nam sprawi niejedn niespodziank powiedziaa marzco, patrzc w sufit. W par sekund potem zerwaa si raptownie i trzepoczcymi ruchami rk, niby skrzydami, pocza zagania profesora ku drzwiom. Najwyszy czas! miaa si. Precz! Precz std czym prdzej! Musz naoy peruk! Profesor, ju prawie wypchnity za prg, zapyta jeszcze: Czy nie wolno mi popatrze, jak pani nakada peruk? Nie wolno mi nawet tego? powtrzy, a oczy jego zalniy podliwie. Nie, nie, to wykluczone! Dora a zatrzsa si z przeraenia. O tym nie ma mowy! Peniuar mgby mi si zelizn z ramion... To mwic otulaa si jeszcze szczelniej kolorowym szalem. Gos profesora brzmia bardzo smutno, kiedy powiedzia: Szkoda! Synny czarnoksinik, ktrego wszystkie prawie kobiety jego otoczenia znudziy swoj zbytni przystpnoci, opuszcza garderob z uczuciem, e z chwil gdy Dora Martin zostanie sama, moe si za jego plecami przeistoczy w rusak, kobolda albo jak inn istot, tak dziwn i obc, e nikt nawet nie zna jej imienia. Wyrafinowana i osobliwa wstydliwo wielkiej aktorki wprawia profesora w tak zadum, e nie pozna przebranego birbanta, ktry uchyli przed nim strojnego
- 136 -

w barwne piro kapelusza. Pniej dopiero uprzytomni sobie, e to ten Hfgen przywita go z tak union kokieteri. Nowa niespodziewana sytuacja odmadza Hendrika Hfgena. Prowincjonaln saw, w ktrej tak wygodnie y, ma za sob. Jest na nowo debiutantem, musi raz jeszcze i przebojem. Aby wspi si w gr, tym razem na sam szczyt trzeba wyty wszystkie siy. Stwierdza z zadowoleniem: nie wyczerpa ich, s gotowe do startu. Ciao jego si pry, tuszcz znik prawie bez ladu; ruchy s taneczne, a zarazem zaczepne. Ten, kto si tak umiecha, czyje oczy rozsiewaj takie blaski, musi zdoby powodzenie. Ju w gosie jego brzmi rado z tryumfu, ktry w rzeczywistoci jeszcze si nie zacz, ale niedugo ju da na siebie czeka. Barbara obserwuje ten nowy zryw swego maonka z najwyszym zainteresowaniem, w ktrym szczera sympatia czy si z chodn i obojtn ciekawoci. Na p kpico, na p z podziwem patrzy na Hendrika, ktry w wiatrem podszytym skrzanym paszczu i lekkich sandaach zdaje si nieustannie dziaa i by bliskim wielkich i rozstrzygni. Barbara wrcia do Hendrika, tak jak to Sebastian przepowiada. Nie auje tego. Zmieniony, yjcy w cigym napiciu Hendrik, z ktrym zajmuj teraz dwa skromne, umeblowane pokoiki, lepiej si jej podoba ni ulubieniec prowincjonalnej publicznoci, ktry zaczyna ju ty, gromadzi dookoa siebie cercle towarzyski w knajpce teatralnej, za w przytulnym mieszkaniu pani konsulowej Mnkeberg prbowa gra rol mieszczaskiego maonka. Barbara nie czuje si wcale nieszczliwa w dwch ciemnych pokoikach, ktre teraz dzieli z Hendrikiem. Lubi spotyka si z nim wieczorem, po przedstawieniu, w marnej kawiarence, gdzie elektryczne pianino skary si w pmroku, gdzie ciastka wygldaj, jakby byy ulepione z kleju i papier mach, i gdzie ich nikt nie zna. Sucha, zafascynowana, relacji rozdygotanego, podnieconego Hendrika o postpach jego kariery. Wierzy w takich chwilach w jego szczero. W tej ponurej, przesyconej podejrzanymi zapachami cukierence blada twarz Hendrika zdaje si fosforyzowa jak prchno w ciemn noc. Chciwe usta o penych, piknie wygitych wargach umiechaj si i mwi. Silnie zarysowana dolna szczka z gbokim dokiem porodku podbrdka wysuwa si naprzd wadczym ruchem. W oku byszczy monokl. Szerokie, poronite rudawym wosem rce, ktre moc jakiego tajemniczego wysiku woli wydaj si pikne, bawi si nerwowo obrusem, zapakami, wszystkim, co znajdzie si w ich zasigu. Hendrik, peen gorczkowego zapau, roztacza swoje nadzieje, plany, rachuby.

- 137 -

Barbara bierze w nich ywy udzia, nie zamyka si przed nimi z rezerw to wzmaga jego siy yciowe, daje bodca ambicji. Tak Barbara przyczynia si aktywnie do utorowania mu drogi yciowej. Nie na prno ma t wysublimowan twarz Madonny. Jest przebiega; ubiera si w czarn jedwabn sukni i skada wizyt profesorowi, przynoszc mu pozdrowienia od ojca, radcy Brucknera. Wszechpotny wadca wszystkich teatrw na Kurfrstendamm przyjmuje askawie on modego aktora, jest to przecie crka tajnego radcy, ktrego nazwisko czyta si tak czsto w gazetach i ktrego niedawno spotka u ministra. Paac profesora mgby miao suy za rezydencj panujcemu. Waciciel tych wszystkich barokowych mebli, gobelinw, pcien starych mistrzw patrzy z upodobaniem na zotawe ramiona i chytrze melancholijn twarzyczk swego gocia. No, wic wysza pani za tego Hfgena powiedzia skrzeczcym gosem na zakoczenie dugiej lustracji, podczas ktrej ze szczegln dokadnoci wypycha jzykiem policzki. Musi w nim jednak co by... Wszystko to dzieje si oczywicie z wielk korzyci dla Hendrika; z pozostaymi dyktatorami scen Kurfrstendammu, panem Katzem i pann Bernhard, jest zreszt i tak w jak najlepszych stosunkach. Z panem Katzem, kierownikiem administracyjnym, grywa Hfgen w karty pan Katz nie bywa stale tak napoleoski, za jakiego czasem chciaby uchodzi. Wobec panny Bernhard, wpywowej i energicznej sekretarki, krpej brunetki, osbki o murzyskich wargach, z binoklami na nosie zachowuje si z tak kokieteri jak dawniej wobec dyrektora Schmitza. Czyby kto, kto niebacznie otworzy bez pukania drzwi do gabinetu ujrz go siedzcego u niej na kolanach? Tak czy inaczej, kady o tym wie, e Hendrik Hfgen, ktry zaledwie od dwch tygodni jest w teatrze, mwi do surowej panny Bernhard: Ro! Pikny pocztek kariery w Berlinie szepcz sobie na ucho koledzy. Jego adna ona odwiedza profesora, on z Katzem grywa w karty, a pann Bernhard gaszcze pod brod. Bd z niego ludzie! Tak, bd ludzie. I to ju niedugo. Z pocztku jest to tylko maa rola, ale go zauwaono: gazety wymieniaj ju utalentowanego pana Hendrika Hfgena, a przecie w sztuce rosyjskiej pozwolono mu zaledwie zagra pijanego chopa, ktry si zatacza po scenie, bekocze co, a wreszcie zaczyna taczy. Ale jak bekocze, a przede wszystkim jak taczy! Pojtny ucze ksiniczki Tebab zdoby szturmem publiczno berlisk: kiedy koczy, zrywa si burza oklaskw. Ten chopak wymachuje koczynami jak
- 138 -

optany! Cay wiat rozpywa si w zachwytach nad ekstatycznym wyrazem, jaki przybiera jego twarz podczas taca. Ra Bernhard, stojc przy bufecie w otoczeniu panw z prasy i pa z towarzystwa, konstatuje: Ten czowiek ma w sobie co bachicznego. Publiczno zaabsorbowana tysicem trosk i rozrywek zapomina wkrtce nazwiska szalonego tancerza. Natomiast wtajemniczeni, ci, o ktrych chodzi, notuj sobie w pamici w pierwszy sukces Hendrika w Berlinie. A ju o drugim sukcesie mwi caa stolica. W sensacyjnej sztuce o fenomenalnej inscenizacji udao si Hfgenowi skupi na sobie lwi cz zainteresowania prasy i publicznoci. O jego kreacji mwiono jeszcze wicej ni o autorze podniecajcego dramatu Wina, owym tajemniczym nieznajomym, ktrego zagadkowa posta stanowia od pewnego czasu ulubiony temat dyskusji w kawiarniach, kancelariach teatralnych, salonach i gabinetach redakcji Kto jest owym autorem, co kryje si pod pseudonimem Ryszard Loser, ktry przedstawi w swojej tragedii tak otcha grzechu, nieszczcia, ndzy i zbkania? Gdzie znale tego wybraca bogw, ktry nas prowadzi poprzez labirynt brudnych komplikacji, ktry zna i ukazuje tyle zbocze, tyle zgubnych namitnoci, tyle udrki i rozpaczy? Niewtpliwie: autor tego wstrzsajcego i pasjonujcego dramatu, czcego w sposb miay i sugestywny pierwiastki dwch rnorodnych stylw symbolizmu i naturalizmu musi by dziki; jaki samotnik trzymajcy si z dala od giedy literackiej. Literaci, zawsze nieufni wobec swego wasnego zawodu, przysigaj: to nie jest literat. Nie ma adnej rutyny, wszystko w nim jest genialne, ywioowe. Nigdy jeszcze dotd nie napisa ani jednego wiersza. To mody lekarz neurolog twierdz niektrzy wtajemniczeni mieszka stale w Hiszpanii. Nie odpowiada na listy, mona si z nim porozumiewa jedynie przez kilku porednikw. Wszystko to jest niezmiernie interesujce, gorczkowo komentowane w koach elity intelektualnej. Mody lekarz neurolog, mieszka w Hiszpanii: wersja bardzo prawdopodobna, tote ludzie w ni wierz, przyjmuj jako pewnik. Tylko lekarz chorb nerwowych moe by tak obeznany z wypaczeniami ludzkiej duszy, wiodcymi do okrutnych zbrodni. Ten si na tym zna! W jego dramatach wystpuj wszystkie grzechy gwne. To spoeczno potpiecw, ktra yje i cierpi. Kada z osb wystpujcych zdaje si nosi ciemne pitno na czole; panie z Grunewaldu i Kurfrstendamm s tym oczarowane. A ze wszystkich potpionych najbardziej potpiony jest Hendrik Hfgen,

- 139 -

dlatego te cieszy si najwikszym powodzeniem. Jego blada, szataska twarz, jego ochrypy i znuony gos zdradzaj, e wszystkie wystpki s mu dobrze znane, a nawet cignie z nich materialne zyski. Na pozr jest to szantaysta w wielkim stylu; z draskim umiechem, bez cienia skrupuw wtrca modych ludzi w najgorsze nieszczcia; jeden z nich popenia samobjstwo przy podniesionej kurtynie; Hendrik z papierosem w ustach, rkami w kieszeniach i monoklem w oku przechadza si dokoa trupa. Publiczno przeszywa dreszcz zgrozy: ten czowiek to wcielenie Za. Jest tak na wskro, tak skoczenie zy, jak si to rzadko zdarza. Chwilami, rzekby, i jego ogarnia przeraenie swoim absolutnym zepsuciem; wwczas twarz jego blednie i nieruchomieje; zimne, podobne do szlachetnych kamieni oczy lni beznadziejnie smutnym blaskiem, na nerwowo pulsujcych skroniach pogbia si cierpienie. Hfgen daje zamonej publicznoci Berlina obraz kracowego zwyrodnienia i wzbudza sensacj. Upodlenie czowieka podane jako przysmak bogaczom Hfgen odnosi w tej roli sukces. I to jaki sukces! Podziwiaj jego znuon, a zarazem pen napicia gr fizjonomii, jeszcze bardziej podziwiaj jego niedbae mikkie, wdziczne, skradajce si ruchy. Rusza si jak kot! zachwyca si panna Bernhard, ktra pozwala, by mwi do niej Ro. Jak zy kot! Ach, on jest taki bosko zy! Koledzy z pomniejszych scen naladuj ju jego sposb mwienia: ochrypy szept przechodzcy chwilami w czarujcy zapiew. A co, nie miaam racji? Co jednak tkwi w tym czowieku mwi Dora Martin do profesora, ktry nie moe ju duej przeczy. No, tak... odzywa si skrzeczcym gosem i w zadumie porusza jzykiem w ustach. W gruncie rzeczy nie bierze on tego Hfgena wci jeszcze serio, tak samo jak niegdy Oskar Kroge. To komediant myli profesor tak samo jak w. Fascynujcy komediant tego zdania s krytycy, tego zdania s bogate damy, tego zdania jest rwnie panna Bernhard, nawet koledzy nie mog temu zaprzeczy. Dramat Wina zawdzicza swoje niezwyke powodzenie w znacznej mierze kreacji Hfgena. Idzie sto razy z rzdu, profesor zarabia gry zota. Staje si rzecz niewiarygodna: podnosi ga Hendrikowi w rodku sezonu, do czego nie zobowizuje go aden kontrakt panna Bernhard i pan Katz przeforsowali to u swego szefa. Sztuka byaby moe grana sto pidziesit albo dwiecie razy z rzdu, stopniowo wszake zaczynaj kry o autorze suchy, ktre dziaaj druzgocco.
- 140 -

Podobno nie jest to aden dziwak neurolog zamieszkay w Hiszpanii. Nie jest to bynajmniej laik w dziedzinie literatury, obeznany tylko z otchaniami ludzkiej duszy, lecz nie znajcy si na banalnych tajemnicach brany. Nie jest to w ogle aden szlachetny nieznajomy, tylko po prostu pan Katz, na ktrego si kady niemao ju nazoci. Rozczarowanie jest powszechne. To pan Katz, rutynowany biznesmen, napisa dramat Wina! Wszyscy stwierdzaj nagle, e sztuka jest nagromadzeniem wulgarnych, okropnoci, rwnie pospolita jak niesmaczna. Ludzie si irytuj, uwaaj, e ich nabrano, i s zdania, e caa ta historia to bezczelno ze strony pana Katza. Czy pan Katz jest Dostojewskim? Odkd to? Pytania te powtarzane s powszechnie w koach nadajcych ton opinii. Pan Katz jest doradc finansowym profesora zreszt stanowisko godne pozazdroszczenia. Nikt nie przyznaje mu jednak prawa podawania si za hiszpaskiego neurologa i zstpowania do otchani ludzkich dusz. Dramat Wina musi zej z afisza. Kapryna publiczno odwraca si od Katza; Hfgen jednak potrafi si utrzyma i sw zdumiewajc przewrotnoci podbi wszystkie serca. Ku kocowi pierwszego berliskiego sezonu moe by zadowolony i dobrej myli. Nazywaj go powszechnie przysz saw, wschodzc gwiazd, nadziej sceny. Jego kontrakt na sezon nastpny 1929/30 wyglda cakiem inaczej ni poprzedni: gaa zostaa niemal potrojona, profesor mruczc i stkajc musia si na to zgodzi, gdy konkurencja zaczynaa si ubiega o Hfgena. No, teraz, moe pan sobie nie aowa czystych koszul i wody lawendowej powiedzia profesor swojej nowej gwiedzie. Na co Hendrik odpowiedzia z ujmujcym umiechem: Wody koloskiej, panie profesorze! Uywam tylko wody koloskiej! Nadeszo lato. Hendrik porzuca dwa ciemne pokoiki, wynajmuje soneczne mieszkanie w nowoczesnej dzielnicy zachodniej przy Reichskanzlerplatz, kupuje sobie koszul bez liku, te buty i ubrania w pastelowych tonach; uczy si prowadzi samochd i pertraktuje z kilkoma firmami o kupno eleganckiego kabrioletu; chciaby go naby po cenie reklamowej. Barbara wyjeda na wie do babki. M stojcy u szczytu powodzenia interesuje j mniej ni w walczcy, zerany niezaspokojon ambicj debiutant. Pani von Herzfeld przybywa w odwiedziny, by pomc Hendrikowi w urzdzeniu nowego mieszkania; wybiera metalowe meble, a ciany ozdabia reprodukcjami van Gogha i Picassa. Pokoje s puste, nagie, nosz na sobie pitno pretensjonalnej elegancji. Hendrik rozkoszuje si uwielbieniem pani von Herzfeld, mio jej, ktra przybraa chyba jeszcze na sile,
- 141 -

przyjmuje jako zasuony hod. Hedda porzucia ironiczn mask, jak zwyka bya wobec niego przywdziewa. Jej agodne, zotobrzowe oczy wpatruj si w okrutny przedmiot uwielbienia z melancholijnym podaniem i penym rezygnacji blem. Biedna Angelika Siebert a poblada z tsknoty za panem oznajmia, przemilcza za, e sama posuna si tak daleko, e pakaa kiedy razem z Angelik dugo i gorzko za utraconym, ktry nigdy do niej nie nalea. Hfgen pozwala pani von Herzfeld towarzyszy sobie do atelier filmowych, wystpuje bowiem tego lata po raz pierwszy w filmie. W scenariuszu kryminalnym apa zodzieja! gra gwn rol nieznanego i tajemniczego zoczycy, ktry ukazuje si przewanie w czarnej masce zasaniajcej twarz. Ubrany jest od stp do gw czarno, nie wyczajc koszuli: barwa odziey jest wykadnikiem jego mrocznej duszy. Nazywaj go Czarnym Szatanem, jest szefem bandy faszerzy pienidzy, ktrzy zajmuj si rwnie handlem narkotykami, dokonuj niekiedy napadw na banki i maj niejedno morderstwo na sumieniu. Czarny Szatan popenia tak wiele zbrodni nie tylko przez chciwo czy te dz przygd, ale z zasady. Ponure przeycia, jakie mia niegdy z pewn mod dziewczyn, uczyniy z niego wroga ludzkoci. Wyrzdzanie szkd i krzywd stao si dla niego potrzeb serca jest zoczyc z przekonania. Wyznaje to, na krtko przed aresztowaniem, swoim kamratom, ktrzy dziwi si i boj, oni bowiem kradli z mniej skomplikowanych przyczyn. Penym czci szeptem wyraaj zdumienie, kiedy si dowiaduj, jakie dziwne s losy ich szefa, Czarnego Szatana; zanim sta si przestpc, by oficerem huzarw. W cigu tej dramatycznej sceny zoczyca zdejmuje mask; twarz jego pomidzy sztywnym czarnym kapeluszem i wysoko zapit ciemn koszul jest przeraliwie blada, zreszt pomimo caego upodlenia wci jeszcze arystokratyczna i nie pozbawiona tragicznego pitna. Miarodajni panowie z wielkiego towarzystwa filmowego s pod silnym wraeniem tej gronej i bolesnej postaci. Hfgen jest zaskakujcy, oryginalny i bdzie z pewnoci robi kas zarwno w stolicy, jak na prowincji; tak mwi sobie miarodajni panowie, tote propozycje, jakie Hendrik otrzymuje, przekraczaj jego najmielsze marzenia. Niektre z nich musi odrzuci jest zwizany kontraktem z profesorem. Poniewa si ceni, potentaci filmowi zaczynaj traci gow. Telefonuj do pana Katza i panny Bernhard, proponuj olbrzymie odszkodowania, jeeli zarzd teatru zgodzi si odstpi im pana Hfgena na kilka tygodni podczas sezonu. Nastpuje oywiona wymiana listw, rozmw telefonicznych, tocz si pertraktacje. Panna Bernhard i Katz s nieugici, nawet za grube pienidze nie chc

- 142 -

zrezygnowa ze swego ulubieca. Hfgen jest rozrywany. Wszyscy si o niego dobijaj. On za siedzi w swoim goym, wytwornym mieszkaniu z metalowymi meblami, umiecha si draskim umiechem i peen wyszoci komentuje z ironi walki toczce si pomidzy scen i filmem o jego drogocenn osob. To si nazywa kariera! Sen przemienia si w rzeczywisto. Wystarczy tylko szczerze pragn myli Hendrik a miae yczenie stanie si rzeczywistoci. Ach, rzeczywisto jest wspanialsza, ni Hendrik kiedykolwiek mia marzy! W kadej gazecie, ktr otworzy, znajduje teraz swoje nazwisko dowiadczona panna Bernhard dba o tego rodzaju reklam i to zawsze prawidowo wydrukowane prawie tak tustymi czcionkami jak nazwiska owych od dawna popularnych gwiazd, o ktrych sukcesach czytywali nieraz z zazdroci w knajpce teatralnej na prowincji. Jedno z czoowych pism ilustrowanych daje podobizn Hendrika na karcie tytuowej. Jak Kroge zrobi min, kiedy to zobaczy! A pani konsulowa Mnkeberg? A radca Bruckner? Wszyscy ci, ktrzy zachowywali si wobec Hendrika sceptycznie, a nawet troch wyniole, zadr peni szacunku, oszoomieni jego zawrotn karier. W kocu sezonu teatralnego 1929/30 stoi Hendrik nieskoczenie wyej ni na pocztku. Wszystko mu si szczci, kade przedsiwzicie staje si tryumfem. W teatrach profesora ma ju niemal wicej do powiedzenia ni szef, ktry zreszt rzadko przebywa w Berlinie; przewanie w Londynie, Hollywood albo w Wiedniu. Hfgen rzdzi panem Katzem i pann Bernhard, moe sobie z nimi pozwala na takie samo nieskrpowanie jak niegdy ze Schmitzem i pani von Herzfeld. Hfgen decyduje, ktre sztuki naley przyj, a ktre odrzuci; razem z pann Bernhard rozdziela role aktorom. Autorzy, ktrzy chc, by wystawiono ich sztuki, schlebiaj mu, aktorzy, ktrzy chc wystpowa, schlebiaj mu, towarzystwo, a raczej nadajcy sobie to miano klan bogatych snobw, schlebia mu: jest on bowiem bohaterem dnia. Wszystko jest znowu tak, jak byo w Hamburgu, tylko w wikszym stylu, w wikszych wymiarach. Szesnacie godzin pracy na dob i od czasu do czasu interesujce ataki nerwowe. W eleganckim lokalu nocnym Pod Szalonym Jedcem, gdzie Hendrik niekiedy od pierwszej do trzeciej w nocy gromadzi dokoa siebie grono wielbicieli, zdarza si czasem, e wzdycha i nie wypuszczajc z rki kieliszka cocktailu, osuwa si z wysokiego barowego stoka. To tylko chwilowe omdlenie, nic strasznego, do jednak straszne, aby wszystkie panie podniosy krzyk; panna Bernhard jest pod rk z solami trzewicymi, zawsze znajdzie si w pobliu jaka oddana kobieca dusza, kiedy aktor Hfgen dostaje ataku. Pozwala
- 143 -

sobie teraz do czsto na te mae histeryczne zaamania, ktre objawiaj nie lekkim febrycznym dreszczykiem, cichym omdleniem, kocz jednak niekiedy spazmatycznym krzykiem poczonym z konwulsyjnymi drgawkami, su za Hendrikowi znakomicie: budzi si z nich odwieony jak po kpieli leczniczej, peen nowych si do wytonego, mczcego, penego uciech ycia, jakie prowadzi. Zreszt rzadziej teraz szuka ucieczki w uzdrawiajcych atakach, odkd ma znowu w pobliu ksiniczk Tebab. Przez ca pierwsz zim w Berlinie pozostawia bez odpowiedzi listy czarnej krlewny, pene pogrek, pisane dziwacznym stylem, rojce si od bdw ortograficznych. Teraz jednak Barbara odsuna si od niego prawie cakowicie; nie znosi wiru, jaki si dokoa jej wytwornego maonka wytwarza, coraz rzadziej przyjeda do Berlina. Jej pokj w luksusowym apartamencie przy Reichskanzlerplatz jest prawie stale nie zamieszkany, Barbara woli cichsze wntrze domu tajnego radcy lub willi generaowej. Po jej wyjedzie Hendrik powzi decyzj: wysa Julietcie pienidze na podr. ycie bez niej pozbawione jest wszelkiego smaku, nie potrafiy mu jej zastpi damy, ktre spaceruj noc po Tauentzienstrasse, mimo e spogldaj gronie i nosz buty z cholewami. Ksiniczka Tebab nie kae si dugo prosi. Przyjeda. Hendrik wynajmuje dla niej pokj w odlegej dzielnicy. Odwiedza j tam co najmniej raz na tydzie; jak przestpca zmierzajcy do miejsca zbrodni, z szyj okrcon szalem a pod brod i kapeluszem gboko wcinitym na czoo, skrada si do ukochanej. Gdyby mnie tak kto przyapa w tym przebraniu! szepcze wcigajc gimnastyczne spodenki. Bybym zgubiony! Koniec! Ksiniczk Tebab bawi to, e Hendrik a trzsie si ze strachu; mieje si ochryple, z caego serca. Dla przyjemnoci patrzenia, jak dygocze, a take chcc wycign z niego wicej pienidzy, zapowiada mu po raz setny, e przyjdzie do teatru i zacznie si drze jak dzika kotka, z chwil gdy Hendrik ukae si na scenie. Uwaaj, chopczyku! drani go okrutnie kiedy zrobi to naprawd, na przykad podczas wielkiej premiery w przyszym tygodniu. Wo jaskraw jedwabn sukni i sid w pierwszym rzdzie. Dopiero bdzie skandal! Czarna pannica zaciera rce rozbawiona. Potem da, eby jej zapaci sto pidziesit marek, zanim zacznie z nim wiczy nowe taneczne pas. Im bardziej Hendrik idzie w gr, tym wiksze staj si jej wymagania. Uywa teraz kosztownych perfum, kupuje sobie cae stosy kolorowych jedwabnych chustek,
- 144 -

brzczce bransoletki i owoce w cukrze, ktre lubi asowa wycigajc je z duych tutek szorstkimi, zgrabnymi palcami. Kiedy uje sodycze, szczerzc zby w umiechu i drapic si beztrosko w gow, podobna jest udzco do ogromnej mapy. Hendrik musi wic paci i paci chtnie. Sprawia mu to szczegln przyjemno, e tak si daje wyzyskiwa czarnej Wenus. Kocham ci jak pierwszego dnia zapewnia j. Kocham ci nawet wicej ni pierwszego dnia. Kiedy ci nie ma, wtedy dopiero rozumiem, czym dla mnie jeste. Srogie damy z Tauentzienstrasse s nieznonie nudne. A twoja ona? dopytuje si dziewczyna z dungli, chichocc zoliwie. A twoja Barbara? Ach, ona... odpowiada Hendrik z alem i pogard i chowa w cieniu poblad twarz. Barbara coraz rzadziej przyjeda do Berlina; nawet tajny radca nie pokazuje si ju prawie w stolicy, cho niegdy bywa tu kilka razy w cigu zimy, aby wygosi par odczytw i wzi udzia w oficjalnym yciu towarzyskim. Radca powiada: Nie lubi ju jedzi do Berlina. Zaczynam si ba tego miasta. Gotuj si tam rzeczy, ktre mnie napeniaj przeraeniem, a najokropniejsze, e ludzie, z ktrymi mam do czynienia, jakby nie zdawali sobie sprawy z niebezpieczestwa. S dotknici lepot. Bawi si, spieraj, bior si nawzajem na serio, a tymczasem niebo przesaniaj ciemne chmury; ale oni nie widz zbliajcej si, wiszcej nad nimi burzy. Nie, nie lubi jedzi do Berlina. Unikam go moe dlatego, by nim nie pogardza... Tajny radca przybywa tam jeszcze raz, nie po to wszake, aby wzi udzia w oficjalnym yciu towarzyskim ani mie wykad w uniwersytecie; przybywa, aby wygosi wielkie przemwienie w sprawie kultury i aktualnej polityki. Przemwienie nosi tytu: Groba barbarzystwa. Tajny radca chce po raz ostatni ostrzec inteligencj przed tym, co dochodzi do gosu, a co jest rwnoznaczne z panowaniem ciemnoty i wstecznictwa, chocia ma czelno nazywa siebie Przebudzeniem i Rewolucj narodow. Stary radca przemawia ptorej godziny przed publicznoci, ktra czciowo gono wyraa swoj aprobat, czciowo rwnie gono swj sprzeciw. Podczas ostatniego pobytu w stolicy Bruckner, ktry na skutek swojej wizyty w Zwizku Radzieckim narazi si na nienawi prawicy i nieufno demokratw, rozmawia z wieloma przyjacimi politykami, pisarzami, profesorami.
- 145 -

Wszystkie te rozmowy doprowadziy do najgwatowniejszej rnicy zda. Przyjaciele zapytuj szyderczo: Gdzie si podziaa paska tolerancja, panie radco? Co si stao z paskimi demokratycznymi zasadami? Pozna pana nie moemy. Mwi pan jak radyka i politykier, nie jak kulturalny, rozsdny czowiek. Wszyscy ludzie kulturalni powinni by zgodni pod jednym wzgldem, e wobec narodowych socjalistw mona stosowa jedyn metod: metod wychowawcz. Musimy si stara poskromi tych ludzi w sposb demokratyczny. Musimy ich sobie zjedna zamiast ich zwalcza. Musimy t modzie nawrci na wiar republikask. Zreszt dodawali panowie socjaldemokraci czy liberaowie poufnie znionym gosem i z powanym spojrzeniem zreszt, drogi panie radco: wrg nasz stoi po lewicy. Wiele musia si Bruckner nasucha o zdrowych siach dcych do odbudowy, ktre mimo wszystko tkwi w narodowym socjalizmie, jak rwnie o szlachetnym patosie narodowym modziey, wobec ktrego nam, starszym nie wolno duej pozosta guchymi i opornymi. Nasucha si te o instynkcie politycznym narodu niemieckiego, o jego zdrowym rozsdku, ktry zawsze potrafi uchroni przed najgorszym (Niemcy to przecie nie Wochy). Rozgoryczony i zawiedziony odjecha z mocnym postanowieniem w sercu, e tu nigdy nie wrci. Tajny radca Bruckner usun si ze spoecznoci, w ktrej Hendrik Hfgen wici tryumfy. W salonach berliskich mile widziany jest kady, kto ma pienidze albo czyje nazwisko czsto figuruje w prasie. Na parkietach willi w okolicach Tiergartenu albo Grunewaldu spotykaj si spekulanci z dokejami, bokserami i synnymi aktorami. Wielki bankier jest dumny, e przyjmuje u siebie Hendrika Hfgena; chtniej jeszcze widziaby w swoim domu Dor Martin, ale Dora Martin nie przychodzi, nie przyjmuje zaprosze albo zjawia si najwyej na dziesi minut. Oczywicie Hfgen take nie ukazuje si przed pnoc. Po wieczornym przedstawieniu wystpuje jeszcze w music-hallu, gdzie za trzysta marek piewa piosenk trwajc zaledwie siedem minut. Doborowe towarzystwo, ktre zaszczyca swoj obecnoci, nuci mu na powitanie refren piosenki zawdziczajcej mu saw:
Na to po prostu nie ma sw... Czyby mi przyszo zdzicze znw Mj Boe, c si ze mn stao!

Jake pikny i wytworny jest Hendrik na to po prostu nie ma sw!

- 146 -

Rozdajc ukony i umiechy eskortowany przez pana Katza i pann Bernhard, swoich wiernych trabantw, porusza si Hfgen w tym towarzystwie, zoonym z ydowskich finansistw-snobw, z pisarzy-radykaw w polityce, a impotentw w sztuce oraz ze sportowcw, ktrzy w yciu nie przeczytali ksiki i z tej racji s przedmiotem uwielbienia literatw. Czy nie wyglda jak lord? szepcz bogato wystrojone panie o wschodnim typie. Ten zdeprawowany wyraz ust, a te cudne zblazowane oczy! Frak od Kinzego, kosztowa tysic dwiecie marek! W kcie salonu twierdzi kto, e Hfgen jest kochankiem Dory Martin. Ale nie, on sypia z pann Bernhard! przeczy kto, kto chce uchodzi za bardziej wtajemniczonego. A jego ona? zapytuje jaki naiwny modzieniec, ktry wida od niedawna obraca si w berliskim towarzystwie. Odpowiada mu jedynie pogardliwy umiech. Rodziny Brucknerw nie mona ju bra na serio, odkd si ten stary radca w tak gorszcy i zreszt bezsensowny sposb narazi politycznie. Uczeni nie powinni si wtrca do rzeczy, ktrych nie rozumiej pod tym wzgldem s wszyscy zgodni poza tym wszyscy uwaaj to za niedorzeczny upr chcie pyn przeciwko prdowi. Kady nowoczesny czowiek zrozumie ruch narodowosocjalistyczny, do ktrego naley przyszo, ktry zawiera tyle pierwiastkw dodatnich, za pewnych drobnych bdw, jak na przykad antysemityzmu, niewtpliwie si z czasem pozbdzie. Liberalizm si przey i nie ma przed sob przyszoci, to jest fakt, ktry chyba nie podlega dyskusji mwili literaci, a zarwno bokserzy jak i bankierzy nie przeczyli im. Jak to mio, e znalaz pan dla nas godzink, drogi panie Hfgen wita sodziutkim gosem pani domu swego atrakcyjnego gocia, podajc mu talerzyk kawioru. Wiemy przecie, jaki pan jest zajty! Czy mog panu przedstawi dwch paskich najpomienniejszych wielbicieli? Oto pan Mller-Andre, ktrego czarujce pogawdki w Dzienniku Ciekawostek s panu z pewnoci znane. A to nasz przyjaciel, synny pisarz francuski Pierre Larue... Pan Mller-Andre jest to elegancki siwowosy mczyzna o wyupiastych, wodnistobkitnych oczach w rowej twarzy. Wszyscy wiedz, e yje wycznie dziki koneksjom ony pochodzcej z arystokratycznej rodziny. Przez ni dowiaduje si o wszystkich plotkach krcych w towarzystwie berliskim, z
- 147 -

ktrych kompiluje artykuliki do Dziennika Ciekawostek. W tym cieszcym si z saw sensacyjnym wistku prowadzi pan Mller-Andre swoje tygodniowe pogawdki pod tytuem: Czycie si tego domylali? Tym to wanie zabawnym artykulikom zawdzicza Dziennik Ciekawostek swoj popularno; dowiadujemy si, e maonka przemysowca X wybraa si na krtk wycieczk do Biarritz z tenorem lirycznym Y i e hrabina Z ukazuje si codziennie na popoudniowym dansingu w hotelu Adlon nie tyle z uwagi na dobr orkiestr, ile na pewnego gigolo... Pan Mller-Andre potrafi podobnymi rewelacjami przyku uwag czytelnikw, jak rwnie ich pouczy. Jednake koszta na do szerokiej stopie prowadzonego domu pokrywa on nie tyle z ogoszonych drukiem artykuw, ile z sum, ktre kae sobie paci za nieopublikowanie ploteczek. Niejedna pani przekazaa ju powane sumy na konto pana Mllera-Andre, aby jej nazwisko nie ukazywao si w rubryce Czycie si tego domylali? Pan Mller-Andre jest ordynarnym szantayst, nikt temu nie przeczy nawet on sam, ale nikt si tym zbytnio nie przejmuje. Drugi pomienny wielbiciel aktora Hfgena, monsieur Larue, jest to niziutki czowieczek. Podaje Hendrikowi bia, spiczast do i mwi aosnym sopranem: Jake rad jestem, e poznaj tak interesujcego czowieka, drogi panie Hfgen! Czy mog sobie zanotowa paski adres? To mwic wprawnym ruchem wyciga z kieszeni gruby notes. Mam nadziej, e zechce pan wkrtce zje ze mn obiad w Esplanadzie wykrzykuje swym paczliwym, ale niczym piew syreny kuszcym gosikiem. W staropanieskiej, spiczastej, niezliczon iloci zmarszczek pooranej twarzy monsieur Larue tkwi para dziwnie kujcych i przenikliwych oczu; byszczy w nich niemal ekstatyczny pomie bezgranicznej ciekawoci; lni podaniem nowych ludzi, nazwisk, adresw jest to gwny motor, jedyna istotna tre jego ycia. Monsieur Larue umarby, usnby smtnie jak rybka wyjta z wody, w dniu, w ktrym nie dano by mu zawrze adnej nowej znajomoci. Jednake ta poaowania godna ewentualno zostanie maemu zbieraczowi ludzi oszczdzona, w kadym razie dopty, dopki przebywa w Berlinie. Cudzoziemcy maj bowiem jedwabne ycie w berliskich salonach: go, ktry mwi po niemiecku zym akcentem, cieszy si w towarzystwie takim samym uznaniem, jak bokser, hrabina albo aktor filmowy, a c dopiero cudzoziemiec, ktry ma pienidze, wydaje interesujce obiady w hotelu Esplanade, by przedstawiony wielu koronowanym gowom i nawet zna ksicia Walii. Wszystkie drzwi s otwarte przed monsieur Larue, nawet stary, czcigodny prezydent Rzeszy raczy go przyj. Jest staym gociem
- 148 -

najbardziej reakcyjnych i ekskluzywnych rodzin w Poczdamie, skdind jednak widuje si go w towarzystwie skrajnie radykalnych modziecw, ktrych przedstawia jako mes jeunes camarades communistes i chtnie wprowadza do domw wielkiej finansjery. Podziwiaem pana wczoraj w Wintergartenie owiadcza Pierre Larue zanotowawszy skrztnie numer telefonu Hfgena i powtarza artobliwie, ale aosnym tonem, popularny refren: Na to po prostu nie ma sw... Po czym wybucha miechem podobnym do szelestu zeschych jesiennych lici. Cha, cha, cha! mieje si monsieur Larue, zaciera blade, kociste rczki zoone na piersiach i chowa gboko twarz w fadach czarnego wenianego szala, ktrym pomimo wysokiej temperatury salonw okrci sobie szyj, zasaniajc konierz smokinga. Na to po prostu nie ma sw tego wiat jeszcze nie widzia to si moe zdarzy tylko raz, to si ju nigdy nie powtrzy! W Niemczech wszystko idzie wspaniale, lepiej by nie moe, tylko y beztrosko i by dobrej myli. Kryzys? Walki polityczne? Republika, ktrej brak nie tylko poczucia honoru, ale nawet instynktu samozachowawczego, ktra pozwala w oczach caego wiata szydzi z siebie swemu najbardziej zuchwaemu i zaciekemu wrogowi? A wroga tego popieraj i faworyzuj bogacze, lkajcy si tylko jednego, e znajdzie si rzd, ktremu przyjdzie do gowy odebra im troch pienidzy. Czy to prawda, e zdarzaj si w Berlinie bjki w lokalach partyjnych i nocne walki uliczne? Czy to prawda, e wre ju wojna domowa, ktra niemal co dzie da nowych ofiar? Czy to prawda, e chopcy w brunatnych mundurach depcz ju po twarzach robotnikw i podrzynaj im garda, a wielki uwodziciel narodu, przywdca ywiow dcych do odbudowy, ulubieniec przedstawicieli cikiego przemysu i generaw ogasza bezwstydnie swj telegram gratulacyjny adresowany do bestialskich mordercw? Czy to prawda, e ten sam podegacz, ktry da nocy dugich noy i ktry publicznie zapowiedzia, e potocz si gowy, przysiga teraz, e chce tylko legaln drog doj do wadzy. Czy moe ju sobie na to pozwoli? Czy wolno mu bezkarnie wykrzykiwa co dzie na cay wiat swoim szczekajcym gosem tyle pogrek i potwarzy? Na to po prostu nie ma sw! Gabinety ministrw padaj, powstaj troch mdrzejsze od poprzednich. Czy kraj ma zdzicze cakowicie? czcigodnego generaa-feldmarszaka obszarnicy knuj spisek przeciwko posadach republice. Demokraci przysigaj, e wrg jest po lewicy. nowe, ani W paacu drcej w Szefowie

- 149 -

policji, ktrzy zw si socjalistami, ka strzela do robotnikw. A szczekajcemu gosowi wolno co dzie bez przeszkd wry systemowi sd i krwawy koniec. wiat nie widzia jeszcze nic podobnego! Czy nie widzi tego suto opacany trefni systemu, systemu, pod ktrego adresem w szczekajcy gos ciska nieustanne pogrki? Czy Hendrikowi Hfgenowi nigdy nie przyjdzie do gowy, e widowiska, ktrych jest wtpliwym bohaterem, s w gruncie rzeczy makabryczne i e taniec, ktrego jest jednym z najzapamitalszych wykonawcw, z zawrotn szybkoci wiedzie ku przepaci. Hendrik Hfgen, specjalista od rl eleganckich ajdakw, mordercw we fraku, intrygantw historycznych, nic nie widzi, nic nie syszy, nic nie spostrzega. Nie mieszka waciwie w Berlinie, tak jak swego czasu nie mieszka w Hamburgu zna tylko sceny, studia filmowe, garderoby teatralne, kilka nocnych lokali, kilka sal, gdzie odbywaj si wielkie uroczystoci, i kilka snobistycznych salonw. Czy odczuwa, e zmieniaj si pory roku? Czy zdaje sobie spraw, e lata mijaj, ostatnie lata tej z tak nadziej witanej, teraz tak aonie gincej republiki weimarskiej? Lata 1930, 1931, 1932? Hfgen yje od premiery do premiery, od filmu do filmu; liczy dni prb i dni zdj, ale nie dostrzega prawie, e nieg topnieje, e drzewa i krzewy pokrywaj si pkami lub limi, e wiatr niesie z sob zapach pl, e istniej na wiecie kwiaty i szemrzce wody. Zamknity we wasnej pysze jak w wizieniu, nienasycony i niezmordowany, wiecznie w stanie histerycznego napicia nerww, Hfgen uywa ycia, lecz zarazem znosi los, ktry jemu wydaje si niezwyky, a ktry w istocie jest tylko pospolit, byszczc arabesk na krawdzi skazanej na zagad, obcej wszelkiemu duchowi, zdajcej ku niechybnej katastrofie aktywnoci. Na to nie ma sw, to si w ogle nie da zliczy, czego on nie wyprawia, jak rnorodnymi pomysami i niespodziankami potrafi cign na siebie uwag publicznoci. Ku bezgranicznej rozpaczy panny Bernhard rozwiza kontrakt z teatrem profesora; chce by wolny, aby korzysta z tych wszystkich kuszcych okazji, ktre mu si same narzucaj. Gra wic teraz i reyseruje to tu, to tam, jeli intratna praca w filmie pozostawi mu troch czasu dla sceny. Na ekranie czy te na scenie widzimy go w awantaowym stroju apasza czerwony krawat, czarna koszula; to znw w blond peruce z opadajcymi na czoo lokami, co nadaje mu wygld jeszcze bardziej podejrzany; to w haftowanym kostiumie wytwornego ksicia z epoki rokoka; w strojnych szatach wschodniego despoty, w todze rzymskiej czy w biedermeierowskim surducie, w postaci krla pruskiego czy zdegenerowanego lorda angielskiego; w stroju do golfa, w pidamie, we fraku albo
- 150 -

w mundurze huzarskim. W wielkich operetkach piewa bzdury, sprytnie akcentujc puenty, a gupcy myl, e to bardzo dowcipne. W dramatach klasycznych porusza si z tak wytworn nonszalancj, e dziea Schillera czy Szekspira robi wraenie lekkich sztuk salonowych. Z modnych fars, skleconych w Paryu albo Budapeszcie wedle tanich recept, wyczarowuje subtelne efekciki, ktre pozwalaj zapomnie o braku wartoci artystycznej utworu. Ten Hfgen wszystko potrafi! Jego olniewajca, niezawodna zdolno metamorfozy ma w sobie znamiona geniuszu. Gdybymy si przyjrzeli kadej jego poszczeglnej kreacji, doszlibymy zapewne do wniosku, e adna z nich nie jest najwyszej klasy. Jako reyser nie dorwna nigdy profesorowi, jako aktor nie wytrzymuje porwnania ze sw wielk rywalk Dor Martin. Pozostanie ona gwiazd pierwszej rangi na niebie, po ktrym on przesuwa si zaledwie niby lnica kometa. Wszechstronno kreacji tworzy jego saw i wci j na nowo odradza. Publiczno woa jednogonie: To fenomenalne, czeg ten czowiek nie potrafi! Prasa powtarza to samo zdanie w bardziej wyszukanej formie. Hendrik jest ulubiecem lewicowo-buruazyjnych i lewicowych pism, tak samo jak by i jest nadal faworytem wielkich ydowskich salonw. I wanie ta okoliczno, e nie jest ydem, czyni go tym cenniejszym w tych koach, ydowska bowiem elita w Berlinie uwielbia blondynw. Gazety radykalnej prawicy, gniewnie propagujce co dzie odnowienie niemieckiej kultury przez nawrt do rdzennej ludowoci, do krwi i ziemi, traktuj Hfgena niechtnie i podejrzliwie: uchodzi za bolszewika w dziedzinie kultury. Ju samo to, e ydowscy redaktorzy felietonw ceni go tak wysoko, czyni go podejrzanym w rwnym stopniu, jak jego upodobanie do sztuk francuskich oraz ekscentryczny, nic z ludowoci nie majcy wsplnego wygld wiatowca. Ponadto, nacjonalistyczni dramatopisarze nienawidz go i przeladuj, gdy stale odrzuca ich sztuki. Taki na przykad Cezar von Muck, reprezentacyjny pisarz pncego si w gr ruchu narodowosocjalistycznego, w ktrego dramatach zaduszeni ydzi i rozstrzelani Francuzi zastpuj brakujce puenty dialogu. Ot Cezar von Muck, najwysza wyrocznia w sprawach kultury w obozie zdecydowanych jej wrogw, tak pisze o nowej inscenizacji jednej z oper wagnerowskich, ktr Hfgen zrobi ostatnio sensacj: Jest to sztuka brukowa w najgorszym stylu, rozkadowy eksperyment pod wyranym wpywem ydowskim, bezczelne pohabienie niemieckich dbr kulturalnych. Cynizm pana Hfgena nie zna granic. Chcc dostarczy nowej rozrywki publicznoci z Kurfrstendamm, way si tkn najczcigodniejszego, najwikszego z niemieckich mistrzw Ryszarda Wagnera.
- 151 -

Hendrik wraz z paru radykalnymi literatami umia si serdecznie z tych wypowiedzi skryby, propagatora krwi i ziemi. Hfgen nie wyrzek si bynajmniej stosunkw z komunistycznymi albo komunizujcymi koami; podejmuje niekiedy w swoim mieszkaniu przy Reichskanzlerplatz modych pisarzy albo funkcjonariuszy partyjnych, ktrych w coraz to nowych i zawsze efektownych zwrotach zapewnia o swojej nieprzejednanej nienawici do kapitalizmu i pomiennej wierze w rewolucj wiatow. Stosunki z rewolucjonistami podtrzymuje nie tylko dlatego, e sdzi, i dojd kiedykolwiek do wadzy, a wwczas wszystkie te obiady opaciyby mu si stokrotnie, ale take dla spokoju wasnego sumienia. Jest ambitny, chciaby by czym wicej ni dobrze zarabiajcym komediantem; czowiek nie chce pogry si cakiem w yciu, ktrym rzekomo pogardza, wwczas gdy w istocie jest pod jego urokiem. Hendrik pochlebia sobie, e w jego yciu istniej treci i problematy, ktrymi koledzy nie mog si poszczyci. Dora Martin na przykad, ta niezwyka Dora Martin, wci jeszcze o jeden decydujcy niuans synniejsza od niego: c moe si dzia w jej duszy? Zasypia z myl o swojej gay, a budzi si z nadziej nowych kontraktw filmowych. Tak myli Hendrik, ktry nic nie wie o Dorze Martin. Natomiast w jego duszy dziej si najoryginalniejsze rzeczy. Zwizek z Juliett, tym okrutnym dzieckiem natury, to co wicej ni sprawa seksualna, to rzecz skomplikowana i tajemnicza: Hendrik przywizuje wag do tego ciekawego szczegu. Czasami zdaje mu si, e jego zwizek z Barbar z t Barbar, ktr nazywa swoim dobrym anioem nie jest bynajmniej zerwany i skoczony, przeciwnie, mog zaj jeszcze cuda, zagadki i niespodzianki. Kiedy sam dla siebie robi przegld tego, co w jego yciu wewntrznym najwaniejsze, nie zapomina nigdy wymieni Barbary, z ktr w istocie coraz bardziej traci kontakt. Najwaniejszym jednak punktem na licie niezwykych wewntrznych przey Hendrika pozostaj zawsze jego przekonania rewolucyjne. Nie chciaby za adn cen wyrzec si tej rzadkiej i cennej osobliwoci, ktra go tak pochlebnie wyrnia spord reszty koryfeuszw berliskiego ycia teatralnego. Z tego wzgldu zrcznie i gorliwie podtrzymuje przyja z Ottonem Ulrichsem, ktry porzuci Teatr Artystyczny w Hamburgu i prowadzi kabaret polityczny w pnocnej dzielnicy Berlina. Trzeba teraz wszystkie siy powici robocie politycznej tumaczy Otto Ulrichs. Nie mamy czasu do stracenia. Rozstrzygajcy dzie si zblia. W jego kabarecie noszcym nazw Zwiastun Burzy i budzcym sensacj
- 152 -

nie tylko w dzielnicy zamieszkaej przez proletariat zarwno odwag, jak wysok wartoci artystyczn spektakli, wystpowali modzi robotnicy obok synnych autorw i aktorw. Hendrik sdzi, e moe sobie pozwoli na ukazanie si na ciasnej scence Zwiastuna Burzy. W zwizku z uroczystoci organizowan przez Ulrichsa z okazji odwiedzin autorw rosyjskich zapowiedziano publicznoci jako szczegln atrakcj wystp synnego Hfgena z Teatru Pastwowego. Ulrichs wszake nie dokoczy jeszcze zapowiedzi, kiedy zza kulis wyskoczy sprycie Hendrik; woy tego dnia najskromniejsze szare ubranie i nie przyjecha, jak zwykle, wasnym mercedesem, tylko takswk. Ani sawny, ani z Teatru Pastwowego! wykrzykuje metalicznym, dwicznym gosem i piknym gestem otwiera ramiona. Jestem wasz towarzysz Hfgen! Publiczno robi mu owacj. Nazajutrz owiadcza surowy krytyk marksistowski dr Radig w Neues Brsenblatt, e Hendrik Hfgen wstpnym bojem zdoby sobie serca robotnikw berliskich. Tak wzruszajce przeycia w dzielnicach proletariackich uspokajay sumienie, ktre w przeciwnym razie mogoby si buntowa, e w zachodnich dzielnicach Berlina reyserujemy i wystawiamy wycznie modne bzdury. Naleymy przecie do awangardy: mwio o tym nie tylko wasne sumienie, potwierdzali to literaci, ktrzy przecie co wiedzie musz, na przykad Radig; napaci takich miesznych figur jak Cezar von Muck byy rwnie bardzo znamienne. Wszak jestemy duchowym puklerzem, stra przedni! Nowa inscenizacja oper wagnerowskich jest miaym eksperymentem, nic wic dziwnego, e doprowadza do pasji wiecznych wstecznikw. Ponadto Hendrik znw zaczyna mwi o stworzeniu studia literackiego; miaaby to by seria najbardziej nowoczesnych przedstawie kameralnych. Wprawdzie realizuje w pikny plan podobnie jak realizowa Teatr Rewolucyjny w Hamburgu, jednake mwi o tym czsto i kuszco, tak e wielu modych aktorw i pisarzy przez cae lata cieszy si na t imprez. Naleymy do elity rewolucyjnej, to pociga za sob oczywicie pewne koszty. Za porednictwem Ottona Ulrichsa wpaca Hfgen sumy, wprawdzie niezbyt wielkie, ale przyjmowane z radoci, pewnym komrkom partii komunistycznej. Kto miaby twierdzi, e Hendrik yje beztrosko i pocho, z dnia na dzie? Jego intensywne zainteresowanie wielkimi celami i zagadnieniami epoki jest rzecz
- 153 -

dowiedzion. Tote susznie patrzy Hendrik z pogard peen radosnej wiadomoci, e jego radykalnym przekonaniom nic nie mona zarzuci na tak niezdecydowane natury, jak na przykad Barbara. Barbara, ktra w domu tajnego radcy lub na wsi u generaowej wiedzie prniacze i egoistyczne ycie, omotana sieci bahych rozrywek i trosk intelektualnych. Ale c Hendrik wie o troskach lub rozrywkach Barbary? Co Hendrik wie o ludziach? Czy jeeli chodzi o ich losy, nie ma o nich tak samo bladego pojcia jak o sprawach ycia publicznego? Czy zajmowa si kiedy powanie i serdecznie tymi, ktrych nazywa treci swojego ycia? Wyjtek stanowi chyba tylko may Bck jest on teraz naprawd jego sucym i monsieur Pierre Larue, ktry daje w hotelu Esplanade wykwintne kolacje dla mes jeunes camarades communistes. Czy Hendrik troszczy si moe o ycie wewntrzne swojej przyjaciki Julietty? Wymaga od niej stale, aby bya okrutna i pogodna. Dostaje sporo pienidzy i wolno jej wymachiwa batem: czy nie powinna by zadowolona? Hfgen nie zastanawia si nigdy nad tym, co znacz ponure spojrzenia, ktre rzuca mu teraz tak czsto czarna dziewczyna. Czy to dziecko obcej krainy tskni moe do tych malowniczych wybrzey, z ktrych kapryny los przerzuci j do bardzo wtpliwej cywilizacji? Czy w swoim zagadkowym sercu zaczyna kocha powowosego, dnego cierpie przyjaciela, czy te zaczyna go nienawidzi? Hendrik nic o tym nie wie. Ksiniczka Tebab uwodzi go swoim barbarzystwem, jest piknym, dzikim stworzeniem, a jej niewyczerpane siy odradzaj go, kiedy si przed ni ponia. Jeli chodzi o Juliett, wie o niej rwnie mao jak o Barbarze albo o swojej matce. Pobienie tylko czyta Hendrik listy od biednej mamy, ktrej maonek Kbes i crka Josy dwie wesoe i zatrwaajco lekkomylne istoty przyczyniaj wiele trosk. Stary Kbes jest ju kompletnie zrujnowany. Kryzys! lamentuje w listach pani Bella Twj zacny ojciec jest jedn z licznych ofiar kryzysu. Cay ich dobytek zosta opiecztowany i wielki wstyd byby spad na rodzin Hfgenw, gdyby Hendrik w ostatniej chwili nie przekaza telegraficznie do powanej sumy. Josy zarcza si co najmniej raz na p roku; pani Bella oddycha z ulg, ilekro crka zrywa owe wizy, zawsze jako dziwnie nieszczliwe. Pewnego razu zjawia si w Berlinie Nicoletta, wkrtce jednak odjechaa, wezwana penym pogrek i skarg telegramem ma, Teofila Mardera. Jestem z nim bardzo szczliwa owiadcza Nicoletta, starajc si
- 154 -

przywrci swoim piknym oczom dawny blask. Okazuje si jednak, e Marder od dwch lat przebywa w sanatorium: Nicoletta spdza ycie na pielgnowaniu go; umiecha si tkliwie i serdecznie, kiedy mwi o dziecicej wdzicznoci, jak jej okazuje ten genialny czowiek. Miewa si ju znacznie lepiej mwi pena najlepszych nadziei. Bdziemy mogli wkrtce pojecha na Poudnie, potrzeba mu soca... Ow tre ycia, ktr Hendrik tak si chepi, Nicoletta, kochajca Nicoletta, znalaza naprawd. S jeszcze inni, ktrzy mieliby prawo twierdzi, e j znaleli: na przykad Ulrichs; ten cierpliwie i mnie czeka na w dzie. Dzie ten przyjdzie! obiecuje, natchniony wiar, sobie i wierzcym jak on przyjacioom. Dzie ten przyjdzie! podpowiada take modemu Hansowi Miklasowi wewntrzny gos. Dla niego bdzie pikny w dzie, kiedy fhrer wreszcie dojdzie do wadzy, a wszyscy jego wrogowie bd unicestwieni. Unicestwiony wic bdzie przede wszystkim najgorszy i najwstrtniejszy wrg Hfgen. Upadek znienawidzonego Hfgena (Miklas zymajc si z bezsilnej zoci ledzi z daleka bieg jego kariery) bdzie najszczliwszym wydarzeniem w owym wielkim dniu, jego czciowym uzasadnieniem. Hans Miklas, tak jak Otto Ulrichs, jego wrg polityczny, jest aktorem w subie wielkiej sprawy, wielkiego celu. Od dawna ju nie pracuje w teatrze, tylko w organizacjach modzieowych ruchu narodowosocjalistycznego. Dziaalno jego sprowadza si do szkolenia modziey swego fhrera, reyserowania sztuk propagandowych przeznaczonych do grania pod goym niebem i w lokalach partyjnych; podobna praca zaspokaja jego serce, naiwne i pene entuzjazmu. W deklamacji chralnej chopcy rycz, e pobij Francuzw i zawsze dochowaj wiernoci fhrerowi. Wywiczyli si w tym pod batut Miklasa, ktry wyglda teraz o wiele zdrowiej i bardziej wieo ni za hamburskich czasw, czarne doy w policzkach prawie zniky. Dzie w si zblia! Myli i marzenia zawadny Hansem Miklasem i Ottonem Ulrichsem, tak jak milionami innych modych ludzi, napeniaj im serca entuzjazmem. Na jaki jednak dzie czeka Hendrik Hfgen? Czeka zawsze tylko na now rol. Jego wielka rola w sezonie 1932/1933 to Mefisto; Hendrik gra j bdzie w nowej inscenizacji Fausta, z ktr Teatr Pastwowy wystpuje w setn rocznic mierci Goethego. Mefistofeles, przedziwny syn Chaosu, to wielka rola aktora Hfgena, w
- 155 -

adn nie woy jeszcze tyle zapau. Mefisto ma by jego arcydzieem. Ju sama maska jest sensacyjna: Hendrik robi z ksicia piekie bazna, owego bazna, za jakiego Pan Niebios w swej niezmierzonej dobroci uwaa diaba diaba obdarzonego przywilejem przebywania w Jego obecnoci, poniewa jest Mu najmniej niemiy ze wszystkich duchw, ktre przecz. Hendrik gra go jak tragicznego klowna, jak szataskiego pierrota. Gadko ogolona czaszka jest upudrowana na biao, tak samo jak twarz; brwi s groteskowo wzniesione w gr, wyduone, czerwone jak krew usta zastygy w umiechu. Szeroka przestrze pomidzy oczami a sztucznie podniesionymi brwiami mieni si stubarwnie; fachowcy maj mono podziwiania kreacji kosmetycznej najwyszej klasy. Wszystkie odcienie tczy zlewaj si z sob na powiekach Mefista i pod ukami brwi. Czer przechodzi w czerwie, czerwie w barw pomaraczow, w fiolet, w bkit; pomidzy nimi przewiecaj srebrzyste punkty, rozprowadzono te mdrze i z wyczuciem troch zota. C za ruchomy krajobraz barw nad kuszcymi, lnicymi jak drogie kamienie oczami tego szatana! Z wdzikiem tancerza sunie Hendrik-Mefisto po scenie, w ciasno przylegajcym, czarnym jedwabnym kostiumie; ze zdumiewajc i porywajc precyzj pyn z tych krwawych, wiecznie umiechnitych ust sowa gbokiej mdroci, dialektyczne arty. Kt wtpi, e ten przeraajco wytworny trefni moe przemieni si w pudla, wyczarowa wino z drewnianego stou i na rozpostartym paszczu szybowa w powietrzu, kiedy tylko mu na to przyjdzie ochota? Ten Mefisto zdolny jest do wszystkiego. Publiczno na sali czua: jest silny, silniejszy od Pana Boga, ktrego od czasu do czasu chtnie widuje, traktujc go z nieco pogardliw kurtuazj. Czy nie ma podstaw, by patrze na Niego troch z gry? Jest o wiele dowcipniejszy, o wiele wicej wie, a w kadym razie jest o wiele bardziej nieszczliwy ni Tamten i moe wanie dlatego jest silniejszy, e jest bardziej nieszczliwy. Ogromny optymizm dostojnego Starca, ktry kae anioom w pompatycznych pieniach wychwala na wycigi sw osob i pikno swego dziea, dobroduszno Wszechmocnego wydaj si niemal naiwne i dostojnie zdziecinniae wobec straszliwej melancholii, lodowatego smutku, w jaki chwilami wrd caej swojej wtpliwej wesooci, zapada, w niegdy ulubiony anio zamieniony w Szatana, przeklty i w otcha piekieln strcony. Jaki dreszcz przeszywa audytorium teatru, kiedy Hfgen-Mefistofeles krwawymi wargami wymawia te sowa:

- 156 -

...bo wszystko, co powstaje, susznie si pastw zatracenia staje; wic lepiej, eby nic nie powstawao...*

Teraz w a nazbyt zwinny arlekin przestaje si rusza. Stoi, jak gdyby wrs w ziemi. Czyby skamienia z blu? Pod barwnym krajobrazem szminki, w oczach jego tkwi wyraz rozpaczy. Niech sobie anioy piewaj radonie dokoa tronu Stwrcy, nie rozumiej ludzi. Diabe zna ludzi, jest wtajemniczony w ich najgorsze sekrety, czonki mu omdlewaj, tak boleje nad nimi, a rysy kamieniej, przybieraj wyraz beznadziejnego smutku. Po premierze Fausta, zakoczonej owacj, Hfgen zamyka si w swojej garderobie nie chce nikogo widzie. Jednego tylko gocia nie mie may Bck odprawi. Rzadko si zdarza, by Dora Martin przychodzia na przedstawienie, w ktrym sama nie bierze udziau. Jej obecno w teatrze tego wieczoru wywouje sensacj. May Bck kania si nisko i otwiera przed ni drzwi do sanktuarium do garderoby Hendrika Hfgena. Oboje wydaj si znueni, zarwno Hfgen, jak jego koleanka i rywalka. Jego porway i wyczerpay uniesienia gry, ktre ju ma za sob; j nie znane Hfgenowi troski. Dobrze byo mwi Dora Martin cicho i rzeczowo; siada, zanim zdy jej podsun krzeso. Kuli si na wskim krzeseku, twarz o wysokim czole i wielkich, zamylonych, dziecicych oczach ginie w wysokim konierzu z brzowego futra. Dobrze byo, Hendriku. Wiedziaam, e to potrafisz. Mefisto to twoja najwiksza rola. Hfgen, ktry siedzi przed toalet zwrcony do niej plecami, umiecha si w lustrze: Mwisz to z pewn zoliwoci, Doro. Odpowiada wci tym samym spokojnym, rzeczowym tonem: Mylisz si, Hendriku. Nie mam nikomu za ze, e jest taki, jaki jest. Teraz Hendrik zwraca ku niej twarz, z ktrej usun ju diabelskie brwi i przepych barw na powiekach.

* Cytowane w powieci fragmenty Fausta Goethego przeoy Emil Zegadowicz - 157 -

 Dzikuj, e dzi przysza mwi mikko, a jego oczy zaczynaj migotliwie lni. Ona jednak macha rk niemal pogardliwie, jak gdyby chciaa powiedzie: ,,Dajmy spokj tym artom! On udaje, e tego nie widzi, i zapytuje agodnie: Jakie s twoje najblisze plany, Doro? Ucz si angielskiego. Hendrik robi zdziwion min: Angielskiego? Jak to? Dlaczego wanie angielskiego? Bo chc gra w Ameryce odpowiada Dora Martin nie spuszczajc z niego spokojnych, badawczych oczu. A e Hfgen wci jeszcze udaje, e nie rozumie, i dopytuje si dalej: Jak to? Dlaczego wanie w Ameryce? odpowiada z lekkim zniecierpliwieniem: Bo tu si skoczyo, mj drogi. Czy tego nie zauway? Hendrik obruszy si: Ale co te ty mwisz, Doro! Dla ciebie nic si nie zmieni! Twoja pozycja jest niezachwiana! Ciebie kochaj tysice, naprawd kochaj! Nikt z nas wiesz o tym doskonale nie wzbudza tyle mioci co ty! Umiech Dory staje si tak smutny i szyderczy, e Hendrik milknie. Mio wielu tysicy! rzuca Dora z pogard, gosem niemal bezdwicznym. Po czym wzrusza ramionami. I po krtkim milczeniu mwi, ponad gow Hendrika, w prni: Znajd sobie innych ulubiecw. Hendrik paple dalej podniecony: Teatry bd zawsze robiy dobre interesy! Teatr zawsze ludzi interesuje, cokolwiek si w Niemczech stanie. Cokolwiek si w Niemczech stanie powtarza Dora Martin szeptem i nagle wstaje. ycz ci wic wszystkiego dobrego, Hendriku mwi z popiechem. Nieprdko si zobaczymy. Wyjedam ju w tych dniach. Ju w tych dniach? zapytuje Hfgen zmieszany. Ona za odpowiada utkwiwszy w dal pociemniay wzrok: Nie ma sensu czeka duej. Nic tu po mnie a po chwili milczenia
- 158 -

dodaje: Ale tobie bdzie si dobrze wiodo, Hendriku cokolwiek si w Niemczech stanie. Pod rudaw, cik koron wosw, na jej twarzy, nieco za duej do szczupej i drobnej postaci, maluje si wyraz dumy i blu. Dora Martin zmierza powoli ku drzwiom i opuszcza garderob Hendrika Hfgena.

- 159 -

VII

PA K T Z D I A B E M

Biada, niebo nad tym krajem pociemniao. Bg odwrci twarz swoj od tego kraju, strumie krwi i ez pynie ulicami jego miast. Biada, kraj ten jest splamiony i nikt nie wie, kiedy dane mu bdzie si oczyci za cen jakiej pokuty i jak potnej ofiary dla szczcia ludzkoci bdzie mg zmaza z siebie t straszliw hab. Wraz z krwi i zami tryska boto ze wszystkich ulic wszystkich jego miast. Co byo pikne, zostao splugawione, co byo prawd, zostao zakrzyczane przez kamstwo. Brudne kamstwo objo wadz nad tym krajem. Drze si na salach zebra, przez goniki, panoszy si na szpaltach dziennikw, na ekranie filmu. Otwiera mord, a z jego paszczy bluzga smrd gangreny i zarazy. Kamstwo skania wielu ludzi do ucieczki z tego kraju, jeeli jednak zmuszeni s tam pozosta, wwczas kraj ten staje si dla nich wizieniem, cuchncym wizieniem. Biada, jedcy Apokalipsy s w drodze; tu zatrzymali si na postj i wystawili swj obmierzy hufiec. Std chc zawojowa cay wiat: takie bowiem jest ich zamierzenie. Chc panowa nad ldami, a take i nad morzami. Wszdzie ma by czczona i uwielbiana ich potworna posta. Ich szpetota ma by podziwiana jako nowe pikno. Tam, gdzie dzi jeszcze budz tylko miech, tam jutro padnie si przed nimi na twarz. Postanowili napa na wiat, zawojowa go, by upokorzy go i zdeprawowa, tak jak dzi upokarzaj i deprawuj kraj, ktry opanowali. To nad nasz ojczyzn niebo pociemniao, to od naszej ojczyzny Bg w gniewie odwrci swoje oblicze. Noc panuje nad nasz ojczyzn. li wadcy przemierzaj kraj w wielkich samochodach, samolotach albo pocigach specjalnych. Podruj gorliwie. Wrzeszcz na wszystkich rynkach, goszc swoje kamstwa. Gdziekolwiek poka si oni lub ich nikczemni sudzy, tam wszdzie ganie wiato rozsdku i zapada mrok.

Hendrik Hfgen by w Hiszpanii, kiedy na skutek intryg w paacu czcigodnego prezydenta Rzeszy i generaa-feldmarszaka czowiek w, ktrego Hans Miklas, a z
- 160 -

nim wielka rzesza niewiadomych lub zrozpaczonych ludzi nazwaa swoim fhrerem, zosta kanclerzem Rzeszy. Hendrik Hfgen gra rol eleganckiego oszusta w filmie detektywistycznym, do ktrego zdjcia w plenerze nakrcano pod Madrytem. Po wyczerpujcym dniu wrci do hotelu, kupi sobie gazety u portiera i przestraszy si. Jak to, ten gadatliwy facet, z ktrego sobie tak czsto pokpiwano w kku dowcipnych i postpowych kolegw, ten facet mia sta si nagle najpotniejszym czowiekiem w pastwie?! To okropne! myla Hfgen. To okropna niespodzianka! A ja byem najmocniej przekonany, e tych narodowych socjalistw nie trzeba wcale bra na serio! A to wpadem! Sta w swoim piknym beowym ubraniu wiosennym w hallu hotelu Ritz, gdzie midzynarodowa publiczno omawiaa zowieszcze wypadki w Niemczech oraz reakcje giedy. Biednemu Hendrikowi robio si zimno i gorco, kiedy pomyla, co go czeka. Mnstwo osb, ktrym zawsze tylko zo wywiadcza, miao teraz sposobno si na nim zemci. Na przykad Cezar von Muck. Ach, gdyby by lepiej troch traktowa piewc krwi i ziemi, zamiast odrzuca wszystkie jego sztuki! Ile czowiek narobi bdw nie do darowania, a zrozumia to dopiero wtedy, kiedy byo za pno. Teraz byo ju za pno, Hendrik mia wrd narodowych socjalistw samych nieprzejednanych wrogw. By tak poruszony, e przypomnia sobie nawet maego Hansa Miklasa c by da za to, gdyby mona byo cofn owo niefortunne zajcie w Hamburskim Teatrze Artystycznym! I jaka bagatelka staa si wwczas powodem ktni, ktra przybraa tak poaowania godny obrt! Aktorka nazwiskiem Lotta Lindenthal. Bardzo moliwe, e i ona wyrosa teraz na wielk figur mogc w najwyszym stopniu pomc albo zaszkodzi... Hendrik wszed do windy kolana si pod nim uginay. Odwoa umwione na wieczr spotkanie z kolegami. Kaza sobie obiad poda do pokoju. Po wypiciu p butelki szampana nastrj jego nieco si poprawi. Trzeba zachowa spokj i zimn krew, strzec si przed panik. A wic ten tak zwany fhrer zosta kanclerzem Rzeszy, to le, bardzo le, ale nie jest przecie jeszcze dyktatorem i prawdopodobnie nigdy nim nie zostanie. Ludzie, ktrzy mu dali wadz, ci nacjonalici niemieccy, bd ju nad tym czuwali, eby ich zanadto nie wzi za eb myla Hendrik. Potem przypomniay mu si wielkie stronnictwa opozycyjne, ktre ostatecznie nie przestay istnie. Socjaldemokraci i komunici bd stawiali opr moe nawet zbrojny opr tak wnioskowa z rozkosznym dreszczykiem Hendrik Hfgen w swoim pokoju hotelowym po

- 161 -

oprnionej do poowy butelce szampana. Nie, do dyktatury narodowosocjalistycznej jest jeszcze daleko! Sytuacja moe nawet w zdumiewajco szybki sposb si odwrci; prba wydania narodu niemieckiego w apy faszyzmu moe si skoczy rewolucj socjalistyczn. To bardzo moliwe, a wwczas okazaoby si, e Hfgen spekulowa bardzo chytrze i na dug met. Powiedzmy jednak, e narodowi socjalici pozostan przy wadzy: czego miaby si waciwie Hfgen obawia z ich strony? Nie naley do adnej partii, nie jest ydem. Przede wszystkim ta okoliczno, e nie jest ydem, wydaa si nagle Hendrikowi niezmiernie pocieszajca i doniosa. Jaki to niespodziewany, a jak wany przywilej czowiek si nigdy nad tym powanie nie zastanawia! Nie jest ydem, a wic mona mu wszystko przebaczy, nawet to, e robiono mu owacje w kabarecie Zwiastuna Burzy jako towarzyszowi. Jest jasnowosym Nadreczykiem. Ojciec Kbes by take jasnowosym Nadreczykiem, zanim osiwia skutkiem finansowych trosk i zgryzot. Matka, pani Bella, jak rwnie siostra Josy s niezaprzeczenie jasnowosymi crami Nadrenii. Jestem jasnowosym Nadreczykiem nuci Hendrik Hfgen rozweselony szampanem oraz wynikiem swoich rozwaa i pooy si spa w dobrej myli. Nazajutrz rano co prawda poczu si znowu bardzo nieswojo. Jak go potraktuj koledzy, ktrzy nigdy nie wystpowali w Zwiastunie Burzy i ktrych poeta Muck nigdy nie nazwa bolszewikami w dziedzinie kultury? Zdawao mu si, e przywitali go do ozible, wyruszajc razem na zdjcia w plenerze. Tylko komik yd wda si z nim w dusz rozmow, co byo jednak raczej objawem niepokojcym. Hendrik poczu si osamotniony i wchodzc ju w rol mczennika, sta si przekorny i nieopanowany. Wobec komika wyrazi pogld, e narodowi socjalici si tylko omiesz i e z nimi bardzo prdko zrobi porzdek. Komik wszake odrzek lkliwie: Ach, nie, jeeli ju doszli do wadzy, to dugo si przy niej utrzymaj. Daby Bg, eby nabrali troch rozsdku i lepiej nas traktowali. Jeeli czowiek bdzie siedzia cicho jak mysz pod miot, to mu si chyba nic nie stanie westchn. Hendrik, cho zbyt dumny, aby to okaza, westchn w duchu z nim razem. Niepogoda przeszkadzaa niemieckiej grupie aktorw w zdjciach plenerowych; trzeba byo do koca lutego pozosta w Madrycie. Wiadomoci nadchodzce z kraju byy sprzeczne i podniecajce. Zdawao si nie ulega wtpliwoci, e Berlin szala z entuzjazmu dla narodowosocjalistycznego kanclerza. Inaczej natomiast stay sprawy jeli mona wierzy wiadomociom z gazet oraz

- 162 -

informacjom prywatnym na poudniu Niemiec, a zwaszcza w Monachium. Twierdzono, e naley si spodziewa oderwania Bawarii od Rzeszy i przywrcenia monarchii pod berem Wittelsbachw. Byy to jednak moe bezpodstawne plotki albo te tendencyjna przesada. Lepiej w kadym razie nie ufa zbytnio tym pogoskom i ostentacyjnie podkrela swoje sympatie dla nowej wadzy. Tak te uczynili niemieccy aktorzy zgromadzeni w Madrycie w celu nakrcenia filmu detektywistycznego. Mody amant przystojny mczyzna noszcy dugie nazwisko o sowiaskim brzmieniu zacz si nagle chepi, e jest ju od wielu lat czonkiem NSDAP, co dotychczas konsekwentnie przemilcza; jego partnerka, ktrej agodne ciemne oczy i lekko garbaty nos nasuway wtpliwoci, czy naley do czystej rasy germaskiej, dawaa do zrozumienia, e jest prawie zarczona z wysokim funkcjonariuszem teje partii; komik natomiast by z kadym dniem bardziej przybity. Hendrik ze swej strony wybra najprostsz i najskuteczniejsz taktyk: zachowa tajemnicze milczenie. Nikt nie powinien si nawet domyla, ile trosk ukrywa przed wiatem. Wiadomoci bowiem, ktre odbiera od panny Bernhard i innych oddanych mu osb w Berlinie, byy druzgocce. Ra pisaa, e trzeba si przygotowa na najgorsze, robia ponure aluzje do jakich czarnych list, prowadzonych przez narodowych socjalistw ju od wielu lat, na ktrych nie brakowao ani tajnego radcy Brucknera, ani profesora, ani Hendrika Hfgena. Profesor by w Londynie i nie myla chwilowo o powrocie do Berlina. Panna Ra dawaa swemu Hendrikowi do zrozumienia, eby i on trzyma si na razie z daleka od stolicy Niemiec zimny dreszcz przebieg mu po krzyu, kiedy czyta te sowa. Tak niedawno by jednym z wybranych, a tu ma si nagle sta wygnacem! Nieatwo mu przyszo zachowa mask obojtnoci wobec podejrzliwych kolegw, za w czasie zdj by pochym i zimnym draniem, jak si tego po nim spodziewano. Kiedy grupa pocza zbiera si do powrotu i nawet komik yd z zatroskan min pakowa walizki, Hendrik owiadczy, e powane pertraktacje w sprawach filmowych wzywaj go do Parya. Myla przy tym: Musz zyska na czasie. Nie jest chyba rzecz wskazan teraz wanie pokazywa si w Berlinie. Za kilka tygodni wszystko si prawdopodobnie uspokoi. Ale czekay go dopiero piorunujce niespodzianki. Pierwsz wiadomoci, jak odebra po przyjedzie do Parya, by komunikat o poarze niemieckiego Reichstagu. Hendrik, ktry przez dugoletnie wystpy w rolach ajdakw nabra wprawy w odgadywaniu zbrodniczych powiza, a z natury obdarzony by
- 163 -

instynktem wyczuwania brudnych machinacji wiata przestpcw, zrozumia od razu, kto wymyli i wykona ow prowokacyjn zbrodni. Niegodziwa, a zarazem infantylna przebiego narodowych socjalistw ksztacia si przecie i rozpalaa na tych filmach i sztukach scenicznych, w ktrych Hendrik grywa czoowe role. Hendrik nie mg zatai przed sob, e oprcz zgrozy, ktra go ogarna na wie o brutalnym chwycie, jakim byo owo podpalenie, poczu dziwn bogo, niemal zmysow rozkosz. Zdeprawowana wyobrania awanturnikw odwaya si na to zuchwae, atwe do przejrzenia oszustwo, ktre tylko dlatego mogo si uda, e w samych Niemczech nikt ju si nie omieli podnie gosu protestu, a take dlatego, e cay wiat wicej dba o wasny spokj ni o dobre obyczaje w Europie i nie zdawa si skonny wtrca w ciemne afery tej w najwyszym stopniu podejrzanej Rzeszy. Jak wielka jest potga Za! myla Hfgen z dreszczem podziwu. Na co moe sobie bezkarnie pozwala! Na wiecie dzieje si naprawd tak jak w filmach i sztukach, ktrych tak czsto bywaem bohaterem. To bya w tej chwili najmielsza myl, na jak potrafi si zdoby. Podwiadomie jednak, nie chcc si przyzna do tego sam przed sob, poczu po raz pierwszy tajemniczy zwizek pomidzy wasn osob a t osawion, zdeprawowan sfer, w ktrej mog zrodzi si i doj do skutku podobnie ordynarne ajdactwa, jak owo podpalenie. Na razie jednak nie by Hendrik skonny dugo si zastanawia nad psychologi niemieckich zoczycw, jak rwnie nad tym, co go waciwie czy z tymi typami ze wiata przestpcw najblisza przyszo nie bez powodu napeniaa go powan trosk. Po podpaleniu Reichstagu zaaresztowano kilka osb, z ktrymi czyy go zaye stosunki, midzy innymi Ottona Ulrichsa. Ra Bernhard porzucia stanowisko w zarzdzie teatrw i na eb na szyj wyjechaa do Wiednia. Stamtd zaklinaa listownie swego przyjaciela Hfgena, eby pod adnym pozorem nie wraca do Niemiec. ycie twoje byoby w niebezpieczestwie! Tak alarmujco pisaa Ra z hotelu Bristol w Wiedniu. Hendrik sdzi, e naley to zoy na karb romantycznej przesady. Mimo to by zaniepokojony. Z dnia na dzie odkada wyjazd. Bezczynny i zdenerwowany wczy si po ulicach Parya. Nie zna miasta, ale nie by bynajmniej usposobiony, by cieszy si jego urokiem; po prostu go nie dostrzega. Byy to cikie tygodnie, najcisze moe, jakie kiedykolwiek przeywa. Nie widywa nikogo. Wiedzia wprawdzie, e par osb znajomych przyjechao do Parya, ale nie mia odwagi nawiza z nimi kontaktu. O czyme mogliby z sob

- 164 -

mwi? Denerwowaliby go tylko patetycznymi wybuchami oburzenia z powodu wypadkw w Niemczech, ktre istotnie staway si coraz bardziej szalecze coraz bardziej budzce groz. Ludzie ci z pewnoci spalili za sob wszystkie mosty wiodce do ojczyzny, do ktrej tyranw ponli tak nieubagan nienawici. Byli ju emigrantami. Czy i ja nim jestem? z przeraeniem zadawa sobie Hendrik to pytanie. Ale wszystko w nim bronio si przed przyznaniem si do tego. Jednak w cigu tych dugich, samotnych godzin spdzanych w pokoju hotelowym, na mostach, ulicach, w kawiarniach Parya, pocz si w nim budzi guchy protest szlachetny protest, najlepsze uczucie, jakie w nim kiedykolwiek zakiekowao. Miabym wic ebra o przebaczenie te bestie, tych mordercw? myla wtedy. Czy jestem od nich zaleny? Czy moje nazwisko nie ma ju midzynarodowego rozgosu? Wszdzie mgbym si wybi, nie byoby to moe cakiem atwe, ale w kocu by si udao. Jaka by to bya ulga, jakie wyzwolenie: dumnie i dobrowolnie usun si z kraju, gdzie powietrze jest zaraone; wielkim gosem oznajmi swoj solidarno z tymi, ktrzy chc walczy ze splamionym krwi reymem! Jaki bym si poczu czysty, gdybym mg si zdoby na tak decyzj! Jakiego nowego sensu, nowej godnoci nabraoby moje ycie! Wraz z tymi nastrojami, ktre wystpoway gwatownie i sprawiay mu ponur rozkosz, ale nigdy nie byy trwae, powracao stale pragnienie zobaczenia Barbary, dugiej z ni rozmowy, Barbary, ktr nazywa swoim dobrym anioem. Jak bardzo bya mu teraz potrzebna! Ale od tak dawna miesice cae nie mia wiadomoci od niej, nie wiedzia nawet, gdzie si znajduje. Prawdopodobnie siedzi na wsi u generaowej i nie troszczy si o nic! myla z gorycz. Przepowiadaem jej to przecie, e potrafi znale interesujce strony nawet w terrorze faszystowskim. Tak si musiao sta: ja jestem mczennikiem, bdz po ulicach obcego miasta, a ona moe wanie gawdzi sobie z jednym z tych mordercw i katw, tak jak kiedy gawdzia z Hansem Miklasem. A e samotno stawaa si ju nie do zniesienia, rozmyla nad tym, eby sprowadzi ksiniczk Tebab z Berlina do Parya. Jakim odwieeniem, jak podpor byby jej grzmicy miech, dotknicie jej mocnej rki, ktrej skra sw szorstkoci przypominaa kor drzewn! Odwrci si od Niemiec i rozpocz nowe, szalone ycie z ksiniczk Tebab. Ach, jakie by to byo pikne i waciwe! Czyby tak by nie mogo? Czy nie byo to moliwe? Wystarczyoby zatelegrafowa do Berlina, a czarna Wenus zjawiaby si tu nazajutrz z

- 165 -

zielonymi butami i czerwonym batem w walizce. Hendrik miewa sodkie, buntownicze sny, ktrych gwn postaci bya ksiniczka Tebab. W jaskrawych, podniecajcych barwach malowa sobie ycie, ktre wiedliby razem. Mona by zacz od tego, aby jako para tancerzy zarabia na chleb w Paryu Londynie albo Nowym Jorku; Hendrik i Julietta, najlepsi tancerze stepa na wiecie. Ale prawdopodobnie nie skoczyoby si na tacu. Hendrik snu mielsze marzenia. Z pary tancerzy mogaby wyrosn para niebieskich ptakw. Jakby to byo zabawnie odegra naprawd rol wielkowiatowych przestpcw, ktre tak czsto grywao si w teatrze, ze wszystkimi niebezpieczestwami i konsekwencjami! Rka w rk z t pierwotn kobiet oszukiwa i brutalizowa znienawidzone spoeczestwo, ktre dopiero w faszyzmie ukazywao swoje prawdziwe, straszne oblicze c to za wspaniaa wizja! Opanowaa ona Hendrika z tak sil, e przez kilka dni chodzi jak nieprzytomny. Moe byby naprawd uczyni pierwszy krok do jej urzeczywistnienia i zadepeszowa do czarnej cry krlewskiej, gdyby nie bya go dosiga pewna wiadomo, ktra z punktu zmienia cakowicie jego sytuacj. w waki list napisaa maa Angelika Siebert kto by pomyla, e wanie ona, ktrej Hendrik tak wyniole i okrutnie zdawa si nigdy nie dostrzega, odegra kiedy rozstrzygajc rol w jego yciu! Od jak dawna o niej nawet nie pomyla, a kiedy teraz prbowa przypomnie sobie jej twarz, t mi, wylknion twarzyczk trzynastoletniego chopca o przymruonych jasnych oczach krtkowidza, wydao mu si, e widzia j zawsze zalan zami. Bo czy maa Angelika nie pakaa prawie bezustannie? I czy nie dawa jej a zbyt czsto powodu do ez? Hendrik pamita, jak niegodziwie z ni najczciej postpowa. Ale jej uparte, tkliwe serce mimo wszystko pozostao mu wierne. I to dziwio Hendrika. Majc ku temu powane powody sdzi bowiem innych wedug siebie by zawsze przygotowany na samolubn nikczemno swoich blinich. Uczciwe postpowanie, zacny, z serca pyncy czyn zdumieway go, wytrcay z rwnowagi. W zimnym pokoju hotelowym, ktrego ciany i meble zna ju tak dobrze, e zaczynay budzi w nim lk i nienawi, rozpaka si nad listem Angeliki. I dziwna rzecz, to nie tylko stargane nerwy skaniay go do szlochu, szczere wzruszenie wycisno mu z oczy zy. Jak niebiask radoci, jakim zadouczynieniem dla maej Angeliki byoby, gdyby moga zobaczy, jak ten, przez ktrego tyle ez wylaa, sam teraz pacze i e to jednak jej mio sprawia, e te najdrosze, niebezpieczne i zimne oczy napeniy si sonymi kroplami. Angelika donosia w licie, e jest w Berlinie, grywa troch w filmie i powodzi jej si nie najgorzej. Mody, obiecujcy reyser chce si koniecznie z ni oeni.
- 166 -

Ale ja naturalnie wcale o tym nie myl pisaa i Hendrik umiechn si czytajc te sowa. Tak, taka wanie bya oporna i nieczua na zaloty i propozycje, choby najbardziej kuszce; uparcie gonica za tym, co niedocigle, i stale trwonica uczucia, gdzie ich nie dostrzegano i gdzie je lekcewaono. W czasie zdj do wielkiej komedii filmowej z epoki biedermeier poznaa aktork Lindenthal, t sam, ktra grywaa kiedy w Jenie role sentymentalnych dziewcztek, a rwnoczenie bya przyjacik jednego z oficerw lotnictwa narodowego socjalisty. Hendrik, ktry chciwie i z nienawici ledzi w gazetach bieg wypadkw w Niemczech, wiedzia, e w oficer lotnictwa naley do najwikszych potentatw nowej Rzeszy. A wic i Lotta Lindenthal staa si osob wpywow. U niej to szukaa Angelika Siebert poparcia dla Hendrika i osigna cakowity sukces. Tonem penym uwielbienia opisywaa w licie nieprzeparty urok, rozum, mikko charakteru i wielk godno osobist Lotty Lindenthal. Zdaniem Angeliki, mona byo mie cakowit pewno, e ta liczna pani o zotym sercu bdzie miaa na swego potnego przyjaciela jak najlepszy wpyw. Dawaa tego dowody ju teraz, zwaszcza we wszystkim, co dotyczyo teatru. Wielki czowiek okazywa zainteresowanie i przychylno dla sztuki scenicznej, operetki i opery. Jego kochankami czy te damami, ktre darzy szczeglnym uwielbieniem, byway przewanie aktorki o bujnych ksztatach i sentymentalnym usposobieniu. Wywiadcza im chtnie rone przysugi, pki nie chodzio o sprawy powane, tylko o takie drobiazgi, jak na przykad kariera jakiego aktora. Angelika Siebert opowiedziaa Lotcie Lindenthal, e Hendrik Hfgen siedzi w Paryu i nie ma odwagi wrci do Niemiec. Faworyta wszechpotnego umiechna si na to dobrodusznie. Czego si ten czowiek boi? zapytaa otwierajc naiwnie oczy. Hfgen nie jest przecie ydem, przeciwnie, jasnowosym Nadreczykiem, i nigdy nie nalea do adnej partii. Poza tym jest to wybitny artysta panna Lindenthal widziaa go w roli Mefistofelesa. Tacy ludzie s nam bardzo, ale to bardzo potrzebni powiedziaa ta nieoceniona kobieta i obiecaa zaraz tego samego dnia pomwi o tej sprawie z potnym przyjacielem. Hermann jest przecie czowiekiem na wskro liberalnym zapewniaa aktorka grajca w Jenie role sentymentalnych dziewcztek. Wszystkich obecnych przeszed dreszcz podziwu syszc, jak mwi w tak poufay sposb o gronym olbrzymie. Nie jest take ani troch zawzity. Jeli nawet ten Hfgen pozwala sobie dawniej na jakie ekstrawagancje, a nawet niewinne gupstwa, Hermann takie rzeczy rozumie, zwaszcza jeeli chodzi o aktora wysokiej klasy. Najwaniejsza
- 167 -

rzecz przecie to dobre, zdrowe ziarno mwia Lotta troch wprawdzie bez sensu, ale w serdecznym tonie. I zrobia to, co obiecaa. Kiedy wszechpotny zoy jej codzienn wieczorn wizyt, zacza go baga. Hermannie, bd dobry! Wbia sobie w gow, e w komedii, ktr ma zadebiutowa na scenie Berliskiego Teatru Pastwowego, partnerem jej musi by koniecznie Hendrik Hfgen. Nikt si lepiej nie nadaje do tej roli szczebiotaa pierwsza naiwna. Ostatecznie i tobie chyba na tym zaley, ebym miaa miego partnera, kiedy po raz pierwszy zagram w Berlinie! Genera zapyta, czy Hfgen jest ydem. A skoro si dowiedzia, e wrcz przeciwnie, chodzi tu o najczystszej krwi jasnowosego Nadreczyka, obieca, e temu chopcu nic si nie stanie, choby nawet dawniej nie wiem co wyprawia. Lotta Lindenthal powiadomia natychmiast swoj koleank Angelik Siebert o pomylnym przebiegu pertraktacji, ta za nie moga si doczeka chwili, kiedy doniesie Hendrikowi o tak wietnym wyniku swoich stara. A wic skoczy si okres mczarni w Paryu! Nie bdzie ju samotnych spacerw wzdu bulwaru St. Michel, nad brzegami Sekwany lub przez Champs Elyses, na ktrych pikno Hendrik by dotd lepy. Czy Hfgen oddawa si kiedykolwiek miaym i buntowniczym snom w zimnym pokoju hotelowym? Czy kiedykolwiek odczuwa potrzeb oczyszczenia si, wyzwolenia, ucieczki w nowe, wolne ycie? Nie pamita ju tego, zdy o tym zapomnie, zanim zapakowa kufry. Nucc wesoo i z trudem opanowujc pokus mia ochot skaka z radoci pospieszy do biura podry Cooka przy Place de la Madeleine, by zamwi miejsce sypialne do Berlina. W drodze powrotnej do hotelu, pooonego w pobliu bulwaru Montparnasse, przechodzi Hendrik koo Caf du Dme. Dzie by ciepy, duo osb siedziao na powietrzu, stoliki i krzesa pod lekk pcienn markiz sigay a do poowy chodnika. Hendrik, rozgrzany szybkim spacerem, mia ochot usi tu na kwadrans i wypi szklank soku pomaraczowego. Przystan, ale w miar jak obejmowa wyniosym spojrzeniem rozgadany tum, zmieni zamiar. Pomyla sobie: Kto wie, na kogo mgbym si natkn. Moe s tu jacy starzy znajomi, ktrych wolabym unikn. Caf du Dme to przecie miejsce spotka wszystkich emigrantw. Nie, nie, lepiej pj dalej. Ju mia si odwrci, kiedy wzrok jego zatrzyma si na grupie osb siedzcych w milczeniu dokoa okrgego stolika. Hendrik drgn. Przestraszy si

- 168 -

tak bardzo, e a zakuo go w okolicy doka i przez kilka sekund nie mg si poruszy. Najpierw pozna pani von Herzfeld, potem dopiero zauway, e przy niej siedzi Barbara. Barbara w Paryu! Przez cay czas, kiedy tak za ni tskni, kiedy bya mu potrzebna, jak nigdy dotd, znajdowaa si blisko niego, mieszkaa w tym samym miecie, w tej samej dzielnicy, oddalona moe zaledwie o par domw! Barbara opucia Niemcy i oto siedzi na tarasie Caf du Dme obok Heddy von Herzfeld, z ktr w Hamburgu nigdy nie ya w przyjani. Teraz wszake wyjtkowo trudne i cikie warunki zbliyy do siebie te kobiety... Siedziay przy jednym stoliku. Obie milczay, obie miay podobny smtny, zamylony, gboki wzrok, ktry zdawa si patrze w dal, ponad otaczajcymi je przedmiotami. Jake blada Jest Barbara! myla Hendrik, ktry mia wraenie, jak gdyby osoby siedzce naprzeciw niego nie byy rzeczywistoci, tylko wytworem jego podnieconego mzgu, jak gdyby istniay tylko w jego wyobrani, byy jedynie wizj. Jeeli yj, dlaczeg si nie ruszaj? Dlaczego siedz nieme i bez ruchu i maj takie smutne oczy? Barbara oparta na doni szczup, blad twarz. Pomidzy jej ciemnymi, cignitymi brwiami wystpi rys, ktrego Hendrik nigdy dotd nie zauway; moe powsta z intensywnych, gorzkich rozmyla i nadawa jej twarzy wyraz gbokiej zadumy, bez maa gniewny. Miaa na sobie szary paszcz nieprzemakalny, a spod wysoko podniesionego konierza wyglda jaskrawoczerwony szal. Strj ten, jak rwnie bolesny, zdradzajcy silne nerwowe napicie wyraz twarzy, nadaway jej wygld niepokojcy, niemal grony. Pani von Herzfeld rwnie bya blada, ale na jej szerokiej i mikkiej twarzy brak byo owego gronego rysu, malowa si na niej tylko agodny smutek. Oprcz Barbary i Heddy siedziaa przy stole dziewczyna, ktrej Hendrik nigdy dotd nie widzia, i dwch modych ludzi: jeden z nich by to Sebastian. Hfgen pozna go po charakterystycznym pochyleniu gowy, po zamglonych, agodnych i mylcych oczach, po pamie popielatoblond wosw opadajcym na czoo. Hendrik chcia zawoa, ukoni si; spontanicznym odruchem, potrzeb serca byoby obj Barbar, pomwi z ni, pomwi o wszystkim, jak tego tak czsto pragn, jak sobie to wyobraa w dniach samotnoci. W gowie jego poczy wirowa sprzeczne myli: Jak oni mnie przyjm. Bd mi stawia pytania co mgbym na nie odpowiedzie? Tu, w kieszeni na piersiach, mam bilet sypialny do Berlina, za porednictwem dwch jasnowosych, yczliwych mi kobiet zawarem
- 169 -

ju niemal zgod z reymem, od ktrego ci ludzie tutaj uciekli, a ktremu ja tak czsto wobec Barbary przysigaem nieprzejednan nienawi. Z jak pogardliwym umiechem popatrzyby na mnie ten Sebastian! I jak mgbym znie spojrzenie Barbary, pociemniae, drwice, bezlitosne spojrzenie?... Musz ucieka, nikt z nich mnie chyba jeszcze nie zauway, wszyscy tak jako dziwnie patrz w prni. Trzeba std odej jak najprdzej, to spotkanie przerasta moje siy... Towarzystwo przy stoiku nie poruszao si w dalszym cigu; wszyscy zdawali si nie dostrzega Hendrika, jak gdyby by przezroczysty. Siedzieli bez ruchu, zda si, skamieniali w wielkim blu, podczas gdy Hendrik odchodzi drobnymi, sztywnymi krokami, jak kto, kto w wielkiej trwodze oddala si od niebezpieczestwa, chciaby jednak ukry przed wszystkimi, e ucieka.

Po pierwszej prbie Lotta Lindenthal powiedziaa Hfgenowi: Jaka szkoda, e genera jest wanie teraz tak bardzo zajty. Gdyby to byo moliwe, przyszedby z pewnoci na prb i przyjrza si nam troszk przy pracy. Nie wyobraa pan sobie, jakie wietne rady daje czasem nam, aktorom. Mam wraenie, e zna si na teatrze tak jak na lotnictwie, a to co znaczy! Hendrik by o tym przekonany i skin gow z szacunkiem. Po czym zapyta pann Lindenthal, czy pozwoli, aby j odwiz do domu swoim wozem? Zgodzia si z askawym umiechem. Podajc jej rami rzek znionym gosem: Jest to dla mnie wielk, nieopisanie wielk radoci, e wolno mi gra z pani. Cierpiaem dotd zbyt gboko nad zmanierowaniem moich partnerek. Dora Martin daa niemieckim aktorkom zy przykad swego nienaturalnego stylu to ju nie bya gra, to jakie histeryczne piski. A teraz sysz pani, jej szczery, prosty, peen uczucia ciepy ton! Popatrzya na niego z wdzicznoci swymi troch wyupiastymi, fiokowymi, gupimi oczami. Tak si ciesz, e mi pan to mwi szepna przyciskajc nieco mocniej jego rami. Bo jestem pewna, ze to nie pochlebstwa. Czowiek, ktry z tak powag jak pan traktuje swj zawd, nie schlebia w sprawach sztuki. Hendrik przerazi si na sam myl, e mgby komu schlebia. Ale, prosz pani! tu pooy rk na sercu. Ja i pochlebstwo! Moi przyjaciele zawsze mi wyrzucaj, e chtnie mwi ludziom w oczy przykre prawdy.
- 170 -

Pann Lindenthal ucieszyo to serdecznie. Lubi szczerych ludzi powiedziaa z prostot. Szkoda, e ju jestemy na miejscu rzek Hendrik zatrzymujc wz przed zaciszn, eleganck will przy Tiergartenstrasse tu mieszkaa Lotta Lindenthal. Pochyli si, by ucaowa jej rk, przy czym odwin lekko szar zamszow rkawiczk, chcc dotkn wargami jej mlecznobiaej skry. Zdawaa si nie dostrzega tej niewinnej poufaoci, a w kadym razie nie wzia jej za ze, gdy z ust jej nie znikn promienny umiech. Dzikuj stokrotnie, e wolno mi byo pani odprowadzi! powiedzia wci jeszcze pochylony nad jej doni. Aktorka zmierzaa w stron drzwi swego domu, Hendrik pomyla: Jeeli si jeszcze raz odwrci, to znaczy, e wszystko pjdzie gadko, a jeeli w dodatku kiwnie mi rk, to bdzie tryumf, a ja ju potrafi go wykorzysta! Wyprostowana sza przez ulic, a kiedy stana przed drzwiami, odwrcia gow pokazujc rozjanion twarz i, o radoci, podniosa rk kiwajc ni na poegnanie. Hendrik zadra ze szczcia, gdy Lotta Lindenthal zawoaa figlarnie: ,,Pa, pa! To byo wicej, ni mia oczekiwa. Z gbokim westchnieniem ulgi opar si o skrzane poduszki swojego mercedesa. Hendrik wiedzia o tym, zanim jeszcze przyjecha do Berlina: bez protekcji Lotty Lindenthal byby zgubiony. Maa Angelika, ktra przysza po niego na dworzec, moga mu bya o tym nie napomyka i tak zdawa sobie jasno spraw z sytuacji. Mia straszliwych wrogw, a wrd nich osobistoci tak wpywowe jak Cezar von Muck minister propagandy mianowa go intendentem Teatru Pastwowego. Dramatopisarz, ktrego sztuki Hfgen stale odrzuca, zgotowa mu lodowate przyjcie. Twarz o stalowych oczach i zacitych ustach miaa wyraz nieprzejednanej surowoci i godnoci, kiedy mwi: Nie wiem, czy pan si zdoa zy z nami, panie Hfgen. Teraz panuje tu inny duch, nie ten, do ktrego pan przywyk w tych cianach. Koniec z bolszewizmem w kulturze. Autor dramatu Tannenberg wyprostowa si gronie. Nie bdzie ju pan mia sposobnoci wystpowania w sztukach paskiego przyjaciela Mardera ani te w paskich ulubionych farsach francuskich. Teraz nie bdziemy tu uprawia ani sztuki semickiej, ani galijskiej, lecz wycznie niemieck. Musi pan dowie, panie Hfgen, e potrafi pan pomc nam w tak szczytnej pracy. Szczerze mwic, nie widziaem powodu cigania pana tu z Parya. Przy sowie
- 171 -

Pary oczy Cezara von Mucka zabysy srogo. Ale panna Lindenthal yczya sobie, aby pan by jej partnerem w komedii, ktr ma tu zadebiutowa. Muck powiedzia to do pogardliwym tonem. Nie chciaem odmawia probie kobiety doda z faszyw dobrodusznoci, zakoczy za wyniole: Zreszt jestem przekonany, e rola eleganckiego przyjaciela domu i uwodziciela nie nastrczy panu adnych trudnoci. Intendent zakoczy rozmow krtkim, po oniersku oszczdnym gestem. By to zastraszajcy pocztek, tym bardziej zastraszajcy, kiedy si Hendrik zastanowi, e za mciwym poet, ktry teraz doszed do wadzy, sta minister propagandy we wasnej osobie. Ten za by w sprawach kultury niemal wszechmocny i byby nim nawet cakowicie, gdyby oficer lotnictwa, ktry awansowa na premiera Prus, nie wbi sobie do gowy, e i on ma co do powiedzenia, jeeli chodzi o teatry pastwowe. Grubas interesowa si tymi sprawami bardzo ywo, chociaby ze wzgldu na Lott. Doszo do sporw kompetencyjnych midzy dwoma mocarzami tym od propagandy i tym od lotnictwa. Hendrik nie ujrza jeszcze na oczy adnego z tych pbogw, ale wiedzia, e bdzie mg wytrzyma wrogo jednego tylko wwczas, jeeli sobie zapewni protekcj drugiego. Droga do prezesa Rady Ministrw wioda przez aktork. Hendrik musia zdoby Lott Lindenthal. W cigu pierwszych tygodni swego pobytu w Berlinie mia tylko jedn myl w gowie: Lotta Lindenthal musi mnie pokocha. Oczom jak klejnoty i draskiemu umieszkowi adna si jeszcze nie opara, a ostatecznie i ona jest tylko czowiekiem. Teraz id na caego, puszcz w gr wszystkie moje talenty, musz Lott zdoby jak twierdz. Niech sobie ma zbyt wydatny biust i krowie oczy, niech wyglda jeszcze bardziej prowincjonalnie ta banalna blondyna z podwjnym podbrdkiem i trwa ondulacj. Dla mnie jest bardziej godna podania ni bogini. Hendrik walczy. By guchy i lepy na wszystko, co si dziao dokoa niego, jego wola, jego inteligencja skoncentroway si na jednym celu: wzicie w jasyr zotowosej Lotty. Oczy mia tylko na ni zwrcone, nikogo nie widzia poza ni. Maa Angelika mylia si liczc, e Hfgen przez wdziczno bdzie j darzy pewnymi wzgldami. Tylko pierwszych kilka godzin po przyjedzie by dla niej miy. Z chwil jednak, kiedy go przedstawia pannie Lindenthal, Angelika przestaa jak gdyby dla niego istnie. Wypakiwaa gorzkie zy na ramieniu swego reysera filmowego, Hendrik udawa, e tego nie widzi: szed konsekwentnie do celu, a celem tym bya Lotta.
- 172 -

Czy zauway cho, jak zmieniy si ulice Berlina? Czy widzia brzowe i czarne mundury, sztandary ze swastyk, maszerujc modzie? Czy sysza wojownicze pieni rozbrzmiewajce na ulicach, z gonikw, z ekranw filmowych? Czy sysza mowy fhrera, jego pogrki i przechwaki? Czy czyta pisma, ktre cho wiele rzeczy staray si upikszy, wiele pomijay milczeniem lub pokryway kamstwem, a jednak zdradzay i tak do okropnoci? Czy troszczy si o los ludzi, ktrych niegdy nazywa swymi przyjacimi? Nie wiedzia nawet, gdzie si znajduj. Moe siedzieli przy stolikach jakiej kawiarni w Pradze, Zurychu albo Paryu, moe wysano ich do obozu koncentracyjnego, moe ukrywali si w Berlinie, gdzie na poddaszu albo w piwnicy. Hendrikowi nie zaleao ani troch na wiadomoci o ich losie. I tak nie mog im nic pomc bya to formuka, ktr odpdza od siebie wszelk myl o cierpicych. Sam jestem w cigym niebezpieczestwie, kto wie, czy Cezar von Muck jutro nie przeforsuje mego aresztowania. Dopiero kiedy stan mocno na nogach, bd mg by uytecznym innym. Niechtnie i jednym uchem sucha Hendrik, gdy mu powtarzano suchy krce o losie Ottona Ulrichsa. Aktor komunista i agitator zosta aresztowany natychmiast po podpaleniu Reichstagu, przeszed przez liczne, straszliwe procedury, ktre nazywano przesuchaniami, a ktre w istocie byy bezlitosnymi torturami. Mwi mi to kto, kto siedzia w wizieniu w ssiedniej celi. Tak opowiada Hendrikowi trwonie znionym gosem krytyk teatralny Radig, ktry a do 30 stycznia 1933 roku nalea do radykalnej lewicy i by gorliwym propagatorem literatury cile marksistowskiej, sucej jedynie walce klasowej. Teraz by w trakcie zawierania pokoju z nowym reymem. Jake dreli niegdy przed dr. Radigiem pisarze posdzeni o przekonania buruazyjno-liberalne albo nacjonalistyczne! On, ten najczujniejszy, najbardziej nieprzejednany kapan ortodoksyjnego marksizmu, rzuca na nich kltwy, wyklina ich i unicestwia, denuncjujc jako estetyzujcych odakw kapitalizmu. Czerwony papie literatury nie by skonny do szukania niuansw i do subtelnych rozrnie, jego pogld wyraa si, jak nastpuje: kto nie jest ze mn, jest przeciwko mnie, kto nie pisze wedug recept, ktre ja zaaprobowaem, ten jest krwiopijc, wrogiem proletariatu, faszyst, a jeeli jeszcze o tym nie wie, to si dowie ode mnie, autora felietonw w Neues Brsenblatt. Wszyscy, ktrzy si zaliczali do lewicowej awangardy, uwaali dr. Radiga za wyroczni, chocia jego kategoryczne sdy ukazyway si w pimie kapitalistycznym. Gazety giedowe lubiy bowiem, jak
- 173 -

wiat wiatem, pozwala sobie na taki art, jak zamieszczanie felietonu marksistowskiego; dodawao to pismu pikanterii, a nie mogo nikomu zaszkodzi. Sprawy dotyczce ywotnych interesw krloway niepodzielnie w dziale handlowym. Niechaj czerwony papie wyadowuje swoj furi w felietonie aden powany czowiek interesu i tak nigdy tam nie zaglda. Dr Radig wyadowywa swoj furi przez dugie lata i sta si jedn z rozstrzygajcych instancji w sprawach marksistowskiego pogldu na sztuk. Z chwil gdy narodowi socjalici doszli do wadzy, redaktor naczelny Neues Brsenblatt, ktry by ydem, zoy swoj rezygnacj. Dr Radig jednak pozosta, poniewa mg udowodni, e wszyscy jego przodkowie zarwno ze strony ojca, jak ze strony matki byli aryjczykami i e aden z nich nigdy nie nalea do jednej z partii socjalistycznych. Bez wahania zobowiza si redagowa odtd felieton Neues Brsenblatt w duchu cile narodowym, zapeniajcym teraz szpalty dziau politycznego, wkradajcym si nawet a do Wiadomoci ze wiata. I tak byem zawsze przeciwnikiem buruazji i demokratw mwi przebiegle dr Radig. Istotnie mg, tak jak poprzednio, nadal piorunowa przeciwko reakcyjnemu liberalizmowi, jedynie punkty wyjcia jego antyliberalnych przekona ulegy zmianie. Okropna jest ta historia z Ottonem rzek zacny dr Radig z min zatroskan. W licznych artykuach nazywa rewolucyjny kabaret Zwiastun Burzy jedynym majcym przyszo i w ogle godnym uwagi przedsibiorstwem teatralnym w stolicy. Ulrichs nalea do kka najzaylszych przyjaci synnego krytyka. Okropne, okropne! mamrota doktor i nerwowym ruchem zdj okulary w rogowej oprawie, by przetrze szka. Hfgen rwnie podziela jego zdanie, e to okropne. Poza tym ci dwaj panowie niewiele mieli sobie do powiedzenia. Nie czuli si dobrze w swoim towarzystwie. Jako miejsce spotkania wybrali odleg, mao uczszczan kawiarni. Obaj mieli za sob kompromitujc przeszo, obaj mogli by nadal posdzeni o przekonania opozycyjne; gdyby ich razem spotkano, wygldaoby to moe na jaki spisek. Milczeli i zamyleni patrzyli w przestrze, jeden przez rogowe okulary, drugi przez monokl. Oczywicie, nie mog chwilowo nic zrobi dla tego biedaka odezwa si wreszcie Hfgen. Radig, ktry chcia to samo powiedzie, kiwn gow, po czym obaj zapadli
- 174 -

znowu w milczenie. Hfgen bawi si ustnikiem papierosa, Radig chrzka. Moe wstydzili si jeden drugiego. Jeden wiedzia, co myli drugi. Hfgen myla to samo o Radigu co Radig o Hfgenie: Tak, tak, mj drogi, taki sam z ciebie gagan jak ja. Myl t odgadywali sobie z oczu nawzajem. I dlatego si wstydzili. Milczenie stawao si nieznone, Hfgen wsta. Trzeba wytrwa powiedzia cicho, ukazujc krytykowi rewolucyjnemu blad twarz surowej guwernantki. To nie jest atwe, ale trzeba by wytrwaym. Bywaj zdrw, drogi przyjacielu!

Hendrik mia wszelkie powody do zadowolenia: umiech Lotty Lindenthal stawa si coraz sodszy, coraz bardziej obiecujcy. Kiedy podczas prb powtarzali czue sceny a komedia Serce skadaa si niemal wycznie z czuych scen pomidzy on wielkiego finansisty, ktrej rol graa panna Lindenthal, a zalotnym przyjacielem domu, ktrego odtwarza Hendrik przyciskaa nieraz falujc pier do swego partnera, rzucajc mu wilgotne spojrzenia. Hfgen za zachowywa powcigliwo pen melancholii i hartu ducha; pod t powok zdawao si jednak kry gorczkowe podanie. Traktowa pann Lindenthal z rozmylnie podkrelan rezerw, mwi do niej najczciej askawa pani, w rzadkich tylko chwilach pani Lotto, a jedynie podczas pracy, w zapale wsplnych prb pozwoli sobie raz jeden na koleesko poufae ty. Jego oczy wszake zdaway si zawsze mwi: Ach, gdybym mg, jakebym pragn, jakebym ci wzi w objcia, moja najsodsza! Jakebym ci ucisn, ty cudna! Musz jednak zadawa sobie gwat, panowa nad sob przez lojalno wobec bohatera niemieckiego, do ktrego naleysz... Takie to namitne, lecz msk wol tumione myli zdradzay pikne oczy Hendrika Hfgena. W duchu jednak mwi sobie: D l a c z e g o , na mio bosk, dlaczego premier, ktry mg mie kad kobiet, wybra sobie j wanie? To moe bardzo zacna osoba, doskonaa gospodyni, ale jest strasznie gruba, a przy tym tak miesznie afektowana. A w dodatku to bardzo za aktorka... Na prbach mia czasem ochot ofukn pann Lindenthal. Kadej z koleanek powiedziaby prosto w oczy: To, co pani robi, moja droga, trci najgorszym teatrem prowincjonalnym. Gra pani wielk dam, ale to jeszcze nie powd, by mwi wysokim, nienaturalnym gosem i w tak mieszny sposb zakrzywia may paluszek, jak pani to robi. Wielkie damy wcale nie maj podobnych przyzwyczaje. I gdzie pani widziaa, eby ona wielkiego finansisty flirtujc z przyjacielem domu
- 175 -

rozstawiaa tak szeroko okcie, jak gdyby oblaa sobie bluzk jakim cuchncym pynem i baa si dotkn jej rkawami? Nieche pani da spokj tym bzdurom! Rzecz prosta, Hendrik nie omieliby si w ten sposb przemawia do Lotty. Ona za, cho nie usyszaa tych zasuonych zreszt, grubiaskich uwag, widocznie zdawaa sobie spraw, e si na prbach blamuje. Czuj si jeszcze tak niepewnie narzekaa robic dziecinn mink. To berliskie rodowisko wyprowadza mnie cakiem z rwnowagi. Ach, z pewnoci si skompromituj i bd miaa fataln pras! Udawaa modziutk debiutantk, ktra naprawd boi si berliskich krytykw. Ach, prosz, niech mi pan powie, Hendriku to mwic skadaa podniesione w gr rczki jak mae bobo czy obejd si ze mn bardzo okrutnie? Czy wygwid mnie, rozszarpi na kawaki? Hendrik mg miao odpowiedzie tonem najgbszego przekonania, e uwaa to za zupenie wykluczone. Odbywa jeszcze prby komedii Serce z Lott Lindenthal, kiedy zapada decyzja, e Faust powrci do repertuaru Teatru Pastwowego. Hendrik dowiedzia si ku swemu przeraeniu, e Cezar von Muck z pewnoci w porozumieniu z ministrem propagandy postanowi powierzy rol Mefista aktorowi, ktry od wielu lat by czonkiem partii narodowosocjalistycznej i ktrego przed kilku tygodniami wezwano do Berlina. Bya to zemsta autora Tannenbergu nad Hfgenem za to, e stale odrzuca jego sztuki. Hendrik zrozumia: Jeeli Muck przeprowadzi swj niegodziwy plan koniec ze mn. Mefisto to moja rola popisowa. Jeeli nie pozwol mi go zagra, bdzie to dowd, e jestem w nieasce. Wtedy okae si: albo Lotta Lindenthal nie staraa si uy dla mnie swego wpywu na prezesa Rady Ministrw, albo wpyw, ktry jej przypisuj, nie jest w istocie tak wielki. W tym wypadku nie pozostawaoby mi nic innego, tylko spakowa kufry i wraca do Parya, skd moe nie powinienem by w ogle wyjeda; bo tu jest w gruncie rzeczy okropnie. Moja pozycja jest smtna, zwaszcza jeeli si porwna z t, ktr miaem kiedy. Wszyscy patrz na mnie podejrzliwie. Wiadomo, e intendent Teatru Pastwowego i minister propagandy nienawidz mnie z caej duszy, a nie ma jeszcze najmniejszych na to dowodw, e ciesz si naprawd wzgldami generaa lotnictwa. Znalazem si w adnym pooeniu! Mefisto mgby mnie uratowa, od niego teraz wszystko zaley. Pewnego razu, przed rozpoczciem prby, podszed Hendrik do Lotty

- 176 -

Lindenthal stanowczym krokiem i drcym ze wzruszenia, bynajmniej nie sztucznym tonem powiedzia: Mam do pani wielk, wielk prob, pani Lotto. Umiechna si troch przestraszona. Chtnie zawsze pomagam moim kolegom i przyjacioom, jeli tylko mog. Wwczas zacz mwi zatapiajc w jej oczach hipnotyczny wzrok: Musz zagra Mefista. Czy pani mnie rozumie, Lotto? Musz. Przerazia j gboka powaga, z jak do niej mwi, ponadto podniecaa j blisko Hfgena: od dawna ju nie by jej obojtny. Lekko zarumieniona, ze spuszczonymi oczami, jak mode dziewcz, ktre poproszono o rk i ktre odpowiada, e zapyta rodzicw, szepna: Sprbuj, zrobi, co bd moga. Dzi jeszcze z n i m pomwi. Hendrik westchn z ulg. Nazajutrz rano sekretariat intendentury Teatru Pastwowego zakomunikowa mu telefonicznie, e prosi si go po poudniu na prb czytan nowej inscenizacji Fausta. Prezes Rady Ministrw interweniowa w jego sprawie. Jestem uratowany pomyla Hendrik Hfgen. Posa Lotcie Lindenthal ogromny bukiet tych r; do piknych kwiatw doczy karteczk, na ktrej wielkimi, patetycznie kanciastymi literami napisa jedno tylko sowo: Dzikuj! Wydao mu si ju teraz rzecz naturaln, e intendent Cezar von Muck poprosi go przed rozpoczciem prby do swego gabinetu. Poeta narodowy okaza mu niezwyk serdeczno by to wyczyn aktorski o wiele bardziej godny podziwu ni nacechowana dystynkcj powcigliwo Hfgena. Ciesz si, e pana zobacz w roli Mefista zacz dramatopisarz ciskajc z msk szczeroci obie rce tego, ktrego chcia unicestwi, przy czym jego stalowobkitne oczy rzucay ciepe blaski. Ciesz si jak dziecko, e pana zobacz w tej niemiertelnej, na wskro niemieckiej roli. Byo to wyrane: z chwil gdy prezes Rady Ministrw interweniowa na rzecz tego aktora, intendent postanowi z miejsca cakowicie zmieni swj stosunek do Hfgena. Oczywicie Cezar von Muck nie poniecha poprzedniego zamiaru: nie pozwoli temu przekltemu kabotynowi wyrosn zbyt wysoko i przy pierwszej sposobnoci, moliwie jak najprdzej, usunie go z Teatru Pastwowego. Uwaa jednak za wskazane prowadzi na przyszo walk ze starym wrogiem w sposb
- 177 -

mniej jawny i bardziej przebiegy. Pan von Muck nie pragn bynajmniej zrazi sobie z powodu Hendrika prezesa Rady Ministrw albo pann Lindenthal. Intendent Pruskiego Teatru Pastwowego winien stara si w rwnym stopniu o zaskarbienie sobie wzgldw prezesa Rady Ministrw, jak ministra propagandy. Mwic midzy nami cign dalej intendent z koleesk poufaoci mnie pan zawdzicza, e bdzie pan znowu gra rol Mefista. W wymowie jego brzmia dzi ze szczegln si akcent saksoski; chcia moe w ten sposb podkreli swoj szczer dobroduszno. Byy pewne zastrzeenia zniy gos i zrobi ubolewajc min pewne zastrzeenia w koach ministerialnych, rozumie pan, drogi panie Hfgen... obawiano si, e mgby pan wnie ducha poprzedniej inscenizacji Fausta, ducha nieco bolszewickiego, jak si wyraono, do naszej nowej koncepcji. No, ale udao mi si te obawy rozproszy i przemc! zakoczy intendent wesoo i serdecznie poklepa aktora po ramieniu. W tym tak pomylnym dniu najad si jednak Hendrik niemao strachu. Przy wejciu na scen, na ktrej odbywaa si prba, natkn si na jakiego modego czowieka by to Hans Miklas. Hendrik nie myla o nim ju od wielu tygodni. Naturalnie, Miklas y, zosta nawet zaangaowany do Teatru Pastwowego i mia gra ucznia w nowej inscenizacji Fausta. Hendrik nie by przygotowany na to spotkanie; wobec emocji, jakie przeywa, nie troszczy si dotd jeszcze o obsad pomniejszych rl. Teraz rozwaa byskawicznie: Jak mam si zachowa? Ten uparty chopak nienawidzi mnie; nawet gdyby to nie byo zrozumiae samo przez si, ze spojrzenie bladych oczu, jakim mnie teraz obrzuci, musiaoby mi to zdradzi. Nienawidzi mnie, o niczym nie zapomnia i moe mi szkodzi jeli bdzie mia ochot. C go powstrzyma od opowiedzenia Lotcie Lindenthal, dlaczego doszo wtedy midzy nami do scysji. Gdyby mu to strzelio do gowy, bybym zgubiony. Ale on si na to nie odway, nie posunie si chyba tak daleko. Hendrik postanowi: Zlekcewa go, oniemiel pewnoci siebie. Pomyli, e jestem u szczytu, e mam wszystkie atuty w rku, e nic mi ju nie moe zaszkodzi. Wsadzi monokl w oko, zrobi drwic min i powiedzia przez nos: Kogo ja widz? Pan Miklas! e te pan si jeszcze tua po wiecie! Mwic to przyglda si swoim paznokciom, umiecha si draskim umieszkiem, kaszln i nonszalanckim krokiem ruszy dalej. Hans Miklas zaci zby i milcza. Twarz mu skamieniaa, ale kiedy Hendrik tego ju nie mg zobaczy, wykrzywi j skurcz blu i nienawici. Nikt nie
- 178 -

troszczy si o przekornego chopca, ktry sta samotnie, oparty o kulisy. Nikt nie widzia, e zaciska pici i e jego jasne oczy napeniy si zami. Hans Miklas dra na caym ciele, smuky, chudy, podobny do niedoywionego ulicznika, a zarazem do przetrenowanego akrobaty. Dlaczego Hans Miklas dra? I dlaczego paka? Czy zaczyna rozumie, e zosta oszukany, oszukany w sposb straszliwy, i e to si ju nigdy nie da naprawi? Nie nadesza jeszcze chwila, kiedy to zrozumie. Jednake zaczynay w nim ju si budzi pierwsze podejrzenia. A byy one takie, e rce jego zaciskay si w pici, a oczy napeniay si zami. W pierwszych tygodniach po objciu wadzy przez narodowych socjalistw i ich fhrera modzieniec czu si jak w niebie. Pikny i wielki dzie, dzie spenienia, na ktry tak dugo i z tak tsknot czekano, nadszed wreszcie. Co za rado! Mody Miklas szlocha i taczy ze szczcia. Twarz jego promieniaa wwczas szczerym entuzjazmem, czoo janiao blaskiem i blask bi z jego oczu. Kiedy na cze kanclerza Rzeszy, fhrera, zbawcy, urzdzono pochd z pochodniami, Miklas rycza na ulicy, wymachiwa rkami i nogami jak optany, porwa go wir, w ktry rzucio si milionowe miasto, w ktry rzuci si cay nard. Teraz wszystkie obietnice zamieni si w czyn. Niewtpliwie to brzask zotego wieku. Niemcy odzyskay swj honor, wkrtce cae spoeczestwo zmieni si w prawdziw spoeczno ludow, odrodzi si w cudowny sposb. Tak bowiem obiecywa fhrer po stokro, za mczennicy ruchu narodowosocjalistycznego krwi przypiecztowali jego obietnic. Czternacie lat haby skoczyo si, mino. Wszystko dotychczas byo walk i przygotowaniem, teraz zaczyna si ycie. Teraz wreszcie mona bdzie pracowa, bra udzia w odbudowie zjednoczonej, potnej ojczyzny. Hans Miklas dosta le patne engagement do Teatru Pastwowego: sprokurowa mu je wyszy funkcjonariusz partyjny. Hfgen siedzia w Paryu, Hfgen by emigrantem, a Miklas zajmowa stanowisko w Pruskim Teatrze Pastwowym; magiczny czar tego stanowiska by tak potny, e przesania chopcu wszystko to, co moe byoby dla niego rozczarowaniem. Czy wiat, w ktrym si obraca, by naprawd nowym, lepszym wiatem? Czy nie byo w nim wielu tych samych brakw i bdw starego wiata, ktrych tak gorzko nienawidzi, i w dodatku wielu nowych, dotychczas nie znanych wad? Ale Hans Miklas nie mia jeszcze odwagi wyzna tego wobec siebie. Jego moda, zmizerowana, blada twarz o zbyt czerwonych wargach i ciemnych obwdkach dokoa jasnych oczu miewaa znowu waciwy jej niegdy, bolesny wyraz przekory. Dumnie i ze zoci odwraca krnbrny chopiec gow, kiedy widzia, jak obsypuj
- 179 -

pochlebstwami intendenta Cezara von Mucka jeszcze bezwstydniej, ni czyniono to dawniej w stosunku do profesora. I jak Cezar von Muck nisko si kania i omal si nie rozpywa z unionej sualczoci, kiedy minister propagandy wkracza do teatru. By to niezmiernie przykry widok. Owa sytuacja, ktr agitatorzynacjonalici chtnie nazywali panowaniem bonzw, nie przestaa istnie, przyja tylko jeszcze gorsze, jeszcze bardziej wybujae formy. Wrd aktorw nie brak byo nadal Olimpijczykw, patrzcych z gry na mniejszych od siebie; zajedali potnymi limuzynami przed wejcie dla artystw, odziani w kosztowne futra. Wielka gwiazda nie nazywaa si teraz Dora Martin, tylko Lotta Lindenthal; nie bya to ju dobra aktorka, tylko za, ale cieszya si askami potnego czowieka. Miklas o mao si nie bi o jej cze czy tak dawno? i straci przez to posad. Ale ona nic nie wie, on za jest zbyt dumny, by o tym teraz wspomnie. Wydyma przekornie wargi, mia odpychajc min, tote wielka dama nie raczya nawet na niego spojrze. Niemcy odzyskay utracony honor: wszak komunici i pacyfici siedzieli w obozach koncentracyjnych, a czciowo byli ju wymordowani; wiat zaczyna si lka narodu, ktry wybra sobie tak niepokojcego fhrera. Natomiast odrodzenie ycia spoecznego wci nie nadchodzio; o socjalizmie w ogle jeszcze nie byo mowy. Nie mona stworzy wszystkiego na raz myleli modzi ludzie pokroju Hansa Miklasa, ktry zbyt szczerze wierzy, by ju uzna, e go spotkao rozczarowanie. Nawet mj fhrer nie jest w stanie tego dokona. Musimy by cierpliwi. Niemcy musz wpierw przyj do siebie po tych dugich latach haby. Chopiec ten wci jeszcze by peen ufnoci. Dozna wszake gbokiego wstrzsu, kiedy przeczyta na afiszu roboczym, e Hendrik Hfgen bdzie gra Mefista. A wic ten stary, sprytny wrg, cakowicie wyzuty z sumienia, by tu znowu, cynik, ktry zawsze potrafi spa na cztery apy, pozyska sobie wzgldy wszystkich: Hfgen odwieczny przeciwnik! Kobieta, o ktr omal si kiedy nie pobili, wezwaa go tu sama, gdy by jej potrzebny jako partner w komedii salonowej. A teraz wywalczya dla niego jeszcze t klasyczn rol, a wraz z ni moliwo wielkiej wygranej sukces... Czy Miklas nie mg pj do Lotty Lindenthal i powtrzy jej, co Hfgen wygadywa na ni w knajpce teatralnej? Kt mu tego broni? Ale czy to warto? Czy mu uwierz? Czy si tym nie omieszy? I czy Hfgen tak bardzo niesusznie nazwa t pann Lindenthal gupi krow? Czy ni w istocie nie jest? Miklas milcza, zaciska pici i odwraca gow w cie, aby nikt nie zobaczy, e ma zy w oczach.
- 180 -

W godzin potem mia prb sceny z Hfgenem-Mefistofelesem. W postawie penej pokory musia si zbliy do uczonego, ktry waciwie by diabem, i wypowiedzie te sowa:
Niedawno tu przybyem; wraz kieruj kroki, mistrzu sawny, do ciebie, peen czci gbokiej.

Gos ucznia brzmia ochryple, przechodzi w jk, kiedy modzieniec odpowiada na wszystkie oszaamiajce go mdroci, na szydercze sofizmaty zamaskowanego szatana:
Do cna zgupiaem to to straszna praca koo si myskie w mej gowie obraca.

Premier i genera lotnictwa w towarzystwie swojej przyjaciki Lotty Lindenthal by obecny na premierze Fausta w Teatrze Pastwowym. Przedstawienie rozpoczo si z pitnastominutowym opnieniem, poniewa wielki czowiek kaza na siebie czeka. Telefonowano z jego paacu, e zatrzymuje go konferencja z ministrem Reichswehry. Aktorzy w swoich garderobach szeptali jednak z ironi, e jak zawsze nie moe wydy na czas z toalet. Przebiera si zawsze co najmniej godzin chichotaa aktorka grajca rol Magorzaty; bya tak jasn blondynk, e moga sobie pozwoli na niewinne wybryki. Wejcie dostojnej pary odbyo si zreszt z rozmylnie zaakcentowan dyskrecj. Prezes Rady Ministrw pozosta w gbi loy i przebywa tam, pki nie zgasy wiata. Jedynie publiczno z pierwszych rzdw krzese zauwaya go i przygldaa si z szacunkiem jego strojnemu mundurowi z purpurowym konierzem i szerokimi srebrnymi mankietami, jak rwnie brylantowemu diademowi jego przyjaciki o bujnym biucie i wosach jasnych jak yto. Dopiero z podniesieniem kurtyny minister usiad z cichym stkniciem byo bowiem rzecz trudn uplasowa zway tuszczu, pokrywajce jego ciao, na stosunkowo wskim fotelu. Podczas prologu w niebie dostojny suchacz stara si nada swemu obliczu wyraz przepisowego wzruszenia. Nastpne sceny tragedii, jej przebieg a do chwili kiedy Mefistofeles w postaci pudla wlizguje si do pracowni Fausta, zdaway si go nudzi; w czasie dugiego monologu Fausta ziewa kilkakrotnie, nawet scena przed bram miejsk wyranie go nie bawia; szepn co na ucho pannie Lindenthal, prawdopodobnie w do nieyczliwym sensie.

- 181 -

Natomiast wszechpotny oywi si, z chwil gdy Hfgen-Mefisto wszed na scen. Kiedy doktor Faust zawoa:
Wic tu-mi, bracie zmiana taka! miast psa mam wdrownego aka!

wysoki dostojnik rozemia si i to tak gono i serdecznie, e wszyscy go usyszeli. Nie przestajc si mia ociay czowiek pochyli si do przodu, opar si oburcz o wycieany czerwonym aksamitem parapet loy i odtd ledzi ju z rozbawion uwag akcj, cile mwic, tanecznie zwinn, pen wdziku i temperamentu, perwersyjnie urocz gr Hendrika Hfgena. Lotta Lindenthal, ktra znaa swego Hermanna, zrozumiaa w lot: To jest mio od pierwszego wejrzenia. Hfgen oczarowa mego grubasa nic dziwnego zreszt. Ten czowiek jest naprawd czarujcy, a w swoim czarnym kostiumie z diabelsk mask pierrota dziaa silniej ni kiedykolwiek, oprze mu si po prostu nie mona. Tak, Hfgen by zarazem zabawny i wymowny, wykonywa przepikne skoki niczym tancerz, chwilami wszake oczy jego staway si grone, gbokie, straszliwie pomienne, wtedy na przykad, kiedy recytowa:
A wszystko to, co wy zbyt miao zowiecie grzechem, zem, przekltem moim jest wanie elementem.

W tym miejscu prezes Rady Ministrw znaczco kiwn gow. Potem, podczas sceny z uczniem w ktrej Miklas by dziwnie sztywny i zakopotany wielki czowiek zdawa si bawi jak na najmieszniejszej farsie. Jego dobry humor wzrs jeszcze w czasie pociesznych wydarze w piwnicy Auerbacha w Lipsku, gdzie Hfgen ze zoliwym junactwem odpiewa piosenk o krlu i pchle, a nastpnie, wywierciwszy otwr w stole napeni szklanice pijanych kumpli sodkim tokajem i musujcym szampanem. A kiedy w ciemnociach kuchni czarownic odezwa si Hfgen przeszywajcym, wibrujcym gosem ksicia piekie, grubas po prostu nie posiada si z radoci:
Poznaa ju, wiedmo i jdzo, swego pana i mistrza? Zawal dom ostan zgliszcza, a wiatry koty twe rozpdz!

- 182 -

Gdzie respekt twj przed t czerwieni Kogucie pira spjrz no blisko! jak si w tym ogniu lni i mieni c? moe poda mam nazwisko?

Sowa te skierowane byy do czarownicy, tego potwora w kobiecej postaci, ktra a skulia si ze strachu. Genera lotnictwa bi si po udach z uciechy, tak go bawia bezgraniczna zarozumiao zego ducha, buta, jak napenia Szatana jego obmierzy urzd. Rechoczcemu miechowi generaa towarzyszy srebrzysty miech panny Lindenthal. Po scenie w kuchni czarownic nastpi wielki antrakt. Premier kaza poprosi aktora Hfgena do swojej loy. Hendrik zblad jak kreda i zamkn oczy na par sekund, kiedy mu may Bck przekaza to wane wezwanie. Stanie przed pbogiem, spojrzy mu oko w oko... Angelika, ktra bya wanie w tej chwili u niego w garderobie, przyniosa mu szklank wody. Wypi j jednym haustem i by ju zdolny zdoby si na swj draski umiech. By nawet w stanie powiedzie: Wszystko zgodnie z yczeniem i wedle programu! jak gdyby artowa sobie z rozstrzygajcego wydarzenia, ale wargi mu poblady, kiedy wymawia te ironiczne sowa. W chwili gdy Hendrik wchodzi do loy wysokiego dygnitarza, grubas siedzia na przedzie, a jego misiste palce igray po czerwonym aksamicie bariery. Hendrik stan przy drzwiach. Jakie to mieszne, e mi serce tak mocno bije! pomyla i przez par sekund nie odezwa si ani sowem. Lotta Lindenthal zauwaya niemal zaraz jego obecno. Powiedziaa sodkim gosem: Hermannie, pozwl, e ci przedstawi mego znakomitego koleg Hendrika Hfgena. Olbrzym obrci si. Hendrik usysza jego rechoczcy, a zarazem ostry gos: Aha, nasz Mefistofeles... powiedzia, po czym wybuchn miechem. Jeszcze nigdy w yciu nie czu si Hendrik tak zmieszany; wstydzi si swego zdenerwowania, co jeszcze je wzmagao. Oczy zaszy mu mg, nawet Lotta Lindenthal wydaa mu si zupenie inna ni zazwyczaj. Czy sprawia to olniewajca biuteria, ktra nadawaa jej majestatyczny wygld, czy to, e wystpia oficjalnie jako osoba tak zayle bliska swemu potnemu panu i protektorowi? Tak czy inaczej, Hendrikowi wydaa si wrk i to wdziczn, agodn, ale mogc si sta niebezpieczn. Jej umiech, dobroduszny zazwyczaj i troch gupkowaty, wyda mu si nagle tajemniczy i podstpny. Hendrik by tak wystraszony i nerwy mia tak napite, e prawie nie widzia
- 183 -

tustego olbrzyma w kolorowym mundurze, pompatycznego pboga. Cik posta wszechpotnego zdawaa si kry zasona, owa mistyczna mga, od wiek wiekw kryjca przed oczami zwykych miertelnikw obraz bogw i mocarzy, od ktrych zale ludzkie losy. Jedynie gwiazda orderu migotaa przez ten gsty opar, rysoway si take napeniajce lkiem kontury tustego karku, a nastpnie odezwa si znw rechoccy, a zarazem ostry gos wodza: Nieche pan podejdzie bliej, panie Hfgen. Publiczno, ktra gawdzc pozostaa na parterze, pocza si interesowa grup w loy prezesa Rady Ministrw. Szeptano, wykrcano szyje. Ani jeden ruch wszechpotnego nie uszed uwagi gapiw toczcych si w krzesach. Stwierdzono, e wyraz twarzy generaa lotnictwa by coraz yczliwszy, coraz bardziej rozbawiony. Teraz mia si publiczno na parterze skonstatowaa to ze wzruszeniem i szacunkiem wielki czowiek mia si gono, serdecznie, szeroko otwierajc usta. Lotta Lindenthal take rozsypaa koloraturow gam perlistego miechu, za na ustach Hfgena, udrapowanego nadzwyczaj dekoracyjnie w czarn peleryn ukaza si lekki umiech, ktry na ponurej masce Mefistofelesa przypomina raczej tryumfujcy, a zarazem bolesny grymas. Rozmowa pomidzy wszechpotnym a Hendrikiem stawaa si coraz bardziej oywiona. Nie ulegao wtpliwoci: premier si bawi. Jakie niezwyke anegdoty opowiada Hfgen, jeeli osign to, e genera lotnictwa wydawa si wrcz upojony? Publiczno na parterze usiowaa uchwyci cho par sw z krwawo umalowanych, sztucznie wyduonych warg Hendrika. Ale Mefisto mwi cicho, tylko wszechpotny sysza jego subtelne arty. Hfgen piknym ruchem rozpostar szeroko ramiona pod peleryn, zdawao si, e mu wyrosy czarne skrzyda. Wszechpotny poklepa go po ramieniu; nie uszo to bacznych oczu publicznoci na parterze, pocz wzmaga si szmer peen szacunku. Jednake szmer w ucich jak muzyka w cyrku przed najniebezpieczniejszymi numerami w obliczu niezwykej sceny, ktra si tu rozgrywaa. Premier podnis si; sta teraz w caej okazaoci swej imponujcej tuszy i poda rk komediantowi. Czy winszowa mu piknej kreacji? Wygldao to raczej, jak gdyby wszechpotny zawar jaki pakt z komediantem. Publiczno na parterze szeroko otwieraa oczy i usta. Chona ruchy tych trojga ludzi tam, w loy, jak najniezwyklejsze widowisko, jak czarodziejsk pantomim, ktrej tytu brzmi: Aktor uwodzi Wadz. Nigdy jeszcze nie by Hendrik przedmiotem tak gwatownej zazdroci. Jake musia czu si szczliwy!
- 184 -

Czy ktokolwiek z ciekawych odgad, co si naprawd dziao w sercu Hendrika w chwili, gdy pochyla si nad tust i owosion rk wszechpotnego? Czy dreszcz, ktry nim wstrzsn, by tylko dreszczem szczcia i dumy? A moe czu jeszcze co ku swemu wasnemu zdziwieniu? I co to byo takiego? Moe strach? Byo to niemal obrzydzenie... Teraz si splugawiem pomyla Hendrik przeraony Mam teraz plam na rku, plam, ktrej si nie pozbd... Teraz si zaprzedaem... Teraz jestem napitnowany!...

- 185 -

VIII

P O T R U PA C H

Nazajutrz rano cae miasto wiedziao: prezes Rady Ministrw przyj w swojej loy aktora Hfgena i gawdzi z nim przez dwadziecia pi minut. Przedstawienie rozpoczo si po pierwszym antrakcie ze znacznym opnieniem, publiczno czekaa czekaa zreszt z przyjemnoci. Scena, ktra rozgrywaa si przed ni w loy premiera, bya stokro ciekawsza ni Faust. Hendrik Hfgen, ktry w Zwiastunie Burzy wystpowa jako towarzysz, na ktrym ju prawie postawiono krzyyk, uwaano go za wyrzutka spoeczestwa, zaliczono do emigrantw, siedzia teraz na oczach wszystkich rami przy ramieniu z potnym grubasem, a grubas by, jak si zdawao, w niezwykle oywionym nastroju. Mefistofeles flirtowa i artowa z wszechpotnym, ten poklepa go kilkakrotnie po ramieniu, a egnajc si dugo nie wypuszcza jego rki ze swojej. Audytorium Teatru Pastwowego szeptao, przejte podobnym widowiskiem. Ju tej samej nocy w kawiarniach, salonach i redakcjach namitnie omawiano i komentowano owo sensacyjne zdarzenie. Nazwisko Hfgena, ktre od wielu miesicy wymawiano sceptycznie, ze zoliwym umiechem albo z politowaniem wzruszajc ramionami dzi budzio powszechny szacunek. Pad na niego promie niebywaego blasku, jaki otacza potg. Potny oficer lotnictwa, niedawno mianowany generaem, by u szczytu wadzy despotycznego i totalnego pastwa Nad nim sta ju tylko fhrer, ktrego nie mona byo chyba zaliczy do zwykych miertelnikw. Tak jak Pan Niebios jest otoczony archanioami, tak dyktatora otaczali paladyni. Po jego prawicy sta ruchliwy czowieczek o twarzy drapienika, kaleki prorok, pochlebca, zausznik i podegacz o rozdwojonym jzyku mii, ktry co minuta wymyla nowe kamstwa. Po lewicy za dyktatora obra sobie miejsce synny grubas: sta szeroko w rozkroku, wsparty na mieczu katowskim. Byo to zjawisko monstrualne, poyskujce orderami, wstgami i acuchami, co dzie odziane w odmienne, wspaniae przebranie. Podczas gdy czowieczek po prawej stronie tronu koncypowa kamstwa, grubas obmyla co dzie nowe niespodzianki ku rozrywce wasnej i ludu: uroczystoci, egzekucje lub nowe paradne stroje. Zbiera gwiazdy orderowe,
- 186 -

fantastyczn garderob i fantastyczne tytuy. Naturalnie zbiera take pienidze. Wybucha bogim, rechoczcym miechem, kiedy mu powtarzano liczne dowcipy krce pord ludu na temat jego zamiowania do zbytku. Czasem, kiedy by w zym humorze, kaza zamkn i wychosta kogo, kto si odezwa zbyt zuchwale. Najczciej jednak umiecha si jowialnie. To, e by przedmiotem publicznej uciechy, wydawao mu si oznak popularnoci, a o t mu wanie chodzio. Nie umia papla tak fascynujco jak jego rywal, demon reklamy, musia wic robi j sobie na swj sposb, za pomoc niezgrabnych i bardzo kosztownych ekstrawagancji. Cieszy si yciem i saw. Stroi swoje opase ciao, jedzi na polowania, ar i chla. Kaza wykrada obrazy z muzew i zawiesza je na cianach swego paacu. Obcowa z bogatymi i dystyngowanymi ludmi, przyjmowa przy swoim stole ksit i wielkie damy. Nie tak dawno jeszcze by biedny i nikomu nie znany; tym intensywniej wic radowa si, e ma teraz tyle pienidzy i tyle piknych rzeczy, ile dusza zapragnie. Czy moje ycie nie jest jak bajka? myla czsto. Mia skonno do romantyzmu. Dlatego te lubi teatr, z rozkosz wciga w nozdrza powietrze za kulisami i z przyjemnoci zasiada w swojej aksamitnej loy, gdzie by przedmiotem podziwu publicznoci, zanim jemu pokazano co adnego na scenie. ycie takie, jakie wid obecnie, wydawao mu si przyjemne, ale naprawd pikne, odpowiadajce jego awanturniczym i wynaturzonym gustom bdzie dopiero wtedy, kiedy zacznie si wojna. Wojna tak sdzi grubas bya rozrywk bardziej intensywn ni wszystkie rozkosze, na jakie sobie teraz pozwala. Cieszy si na wojn, tak jak dziecko cieszy si na gwiazdk, uwaa za swj najistotniejszy obowizek przygotowywa j z roztropn przebiegoci. Niech sobie ten karze od reklamy robi swoje, niech kupuje za granic pisma na tuziny, niech wydaje miliony na przekupstwo, niech organizuje sie szpiegw i prowokatorw w piciu czciach wiata, niech napenia eter bezczelnymi pogrkami albo jeszcze bardziej bezczelnymi zapowiedziami o zamiarach pokojowych: on grubas, troszczy si tylko o samoloty. Niemcy bowiem musz mie przede wszystkim lotnictwo. Ostatecznie, zatruwanie wiata pomwieniami byo jedynie zabaw, przygotowaniem. Przyjdzie dzie grubas marzy, aby dzie ten nie by zbyt odlegy kiedy powietrze miast europejskich bdzie zatruwane nie tylko w sensie przenonym: o to si ju postara genera lotnictwa, ktry bynajmniej nie trawi swoich dni wycznie na siedzeniu w teatrze lub przebieraniu si w coraz to inny strj. Stoi na swoich grubych nogach jak na supach, wypina olbrzymi brzuch i promienieje. Na niego, tak jak i na gorliwego szefa reklamy, pada tyle samo wiata
- 187 -

co na fhrera, ktry stoi midzy nimi. Ten za zdaje si nic nie widzie, oczy jego nie patrz i s pozbawione wyrazu jak oczy lepca. Czyby patrzy w gb siebie? Nasuchiwa, co si w nim dzieje? I co te tam syszy? Czy gosy mwice i piewajce w jego sercu powtarzaj mu tylko i wci to samo, co minister propagandy oraz wszystkie pisma pod jego batut twierdz niezmordowanie: e jest wysacem Boga, e winien zawsze i za swoj gwiazd, by Niemcy, a z nimi cay wiat, osigny szczcie pod jego przewodem? Czy syszy to naprawd? Czy istotnie temu wierzy? Jego twarz, nalana twarz drobnomieszczanina z wyrazem zadowolenia z siebie graniczcego z ekstaz, zdaje si zdradza, e naprawd syszy te sowa, e naprawd w nie wierzy. Ale zostawmy go jego rozkoszom czy zwtpieniom. Ta twarz nie kryje adnych tajemnic, ktre mogyby nas na duej oczarowa i przyku. Nie ma w sobie godnoci, jak daje duch, ani szlachetnoci, jak daje cierpienie. Odwrmy si od niej. Niech sobie stoi, ten wielki czowiek, porodku swego w najwyszym stopniu podejrzanego Olimpu. Kt to si tam dokoa niego toczy? A to dopiero pikne zgromadzenie bogw! Urocza grupa groteskowych i niebezpiecznych typw, przed ktrymi opuszczony przez Boga lud wije si w delirium uwielbienia. Ukochany fhrer skrzyowa ramiona, schyli zoliwie czoo, a jego lepy, okrutny, otpiay wzrok biegnie ponad tumami, ktre klczc u jego stp szepcz pacierze. Szef propagandy kracze, a minister lotnictwa szczerzy zby w szyderczym umiechu. Co go tak wesoo usposabia, co sprawia, e ma tak pogodn min? Czy myli o wyrokach mierci, czy te podniecona wyobrania podszeptuje mu nowe, nie znane dotd metody zagady? Widzicie, wznosi powoli w gr cikie rami. Oko wszechpotnego spoczo na jednym z tumu. Czy ten nieszcznik zostanie zaraz wzity na tortury i stracony? Przeciwnie: spywa na niego aska, zostanie wywyszony. Kt to taki? Aktor? Wiadomo, e wielcy panowie maj sabo do komediantw. Stpa skromnie, ale stanowczymi krokami ku przednim szeregom. Musicie przyzna: niele wyglda w tym towarzystwie, ma tak sam faszyw godno, tak sam histeryczn energi, taki sam bije z niego prny cynizm i tania demoniczno. Aktor podnosi gow, wysuwa szczk, oczy jego lnice jak klejnoty rzucaj iskry. I oto grubas wyciga ku niemu obie rce niemal z mioci. Aktor jest ju cakiem blisko grupy bogw. Ju wolno mu si pawi w ich blasku. On za z wdzikiem dwornego kawalera schyla gow i kolano przed tustym olbrzymem. W mieszkaniu Hendrika przy Reichskanzlerplatz telefon nie przestawa dzwoni. Willy Bck siedzia przy aparacie z notatnikiem w rku, zapisujc
- 188 -

nazwiska tych, ktrzy telefonowali. Byli to dyrektorzy teatrw i towarzystw filmowych, aktorzy, krytycy, krawcy, firmy automobilowe i zbieraczki autografw. Hfgen nie chcia z nikim mwi. Lea w ku i przeywa histeri szczcia. Prezes Rady Ministrw zaprosi go do paacu na obiad w maym gronie: Bdzie tylko paru przyjaci powiedzia. Tylko paru przyjaci! Hendrik zalicza si wic do grona zaufanych! Podskakiwa i wydawa okrzyki radoci, tarzajc si wrd jedwabnych poduszek i koder; skrapla si perfumami, stuk may wazonik, cisn pantoflem o cian. Nie posiada si z radoci: Na to po prostu nie ma sw! Teraz dopiero bd naprawd wielki! Grubas zrobi ze mnie wielkiego, wielkiego czowieka! Nagle spospnia i przywoa do siebie Bcka. Willy, suchaj, mj may! mwi rozcigajc sylaby i patrzc na niego z ukosa. Czy jestem bardzo wielkim ajdakiem? Bck patrzy nierozumiejcymi, wodnistoniebieskimi oczami. Jak to... ajdakiem? zapyta. Dlaczego ajdakiem, prosz pana? Przecie pan ma tylko ogromne powodzenie. Mam tylko ogromne powodzenie powtrzy Hendrik i spojrza w sufit byszczcymi oczami. Przecign si lubienie. Tylko ogromne powodzenie... Postaram si je waciwie wykorzysta. Bd robi duo dobrego, czy wierzysz mi, Willy? I Willy mu uwierzy.

Hendrik wznis si wic w gr, po raz trzeci w yciu. Pierwsze wywyszenie byo najsolidniejsze i najbardziej zasuone, w Hamburgu bowiem Hendrik pracowa rzetelnie, publiczno zawdziczaa mu niejeden pikny wieczr. Drugi okres koniunktury w Berlinie za czasw systemu mia ju przesadne, gorczkowe tempo i wiele chorobliwych objaww. Ale ta trzecia koniunktura miaa charakter awansu wojskowego, zastosowanego uderzeniowo, jak wszelkie posunicia rzdu narodowosocjalistycznego. Niedawno by Hendrik Hfgen emigrantem, wczoraj jeszcze na p podejrzan figur, z ktr niechtnie pokazywano si publicznie; dosownie w cigu jednej nocy wyrs na wielkiego czowieka jedno skinienie grubego ministra dokonao tego cudu. Intendent Teatru Pastwowego wystpi od razu z powanymi propozycjami. Moe nie byo to u niego cakiem spontaniczne, moe dzisiaj na rozkaz z gry, w
- 189 -

kadym razie nadrabia min, na powitanie wycign do artysty obie rce i na dowd serdecznoci mwi z silnym akcentem saksoskim. To wspaniale, e bdzie pan teraz nalea ju cakiem do naszego grona, mj drogi panie Hfgen. Szczerze pragn panu powiedzie, jak bardzo podziwiam paski rozwj. Z nieco pochego lekkoducha wyrs pan na powanego, penowartociowego czowieka. Cezar von Muck wiedzia dobrze, dlaczego z takim zrozumieniem i tak yczliwie sdzi o wszelkiego rodzaju krzywych rozwoju, ktre przed chwil tak eufemistycznie opisa. On sam przeby podobn ewolucj; jednake jego poch, to znaczy politycznie godn potpienia przeszo dzielio od niego znacznie wicej czasu ni stosunkowo wiee grzechy Hfgena. Zanim Cezar von Muck wyrs na przyjaciela fhrera i literack gwiazd narodowego socjalizmu, zdoby ju sobie saw jako autor dramatw penych pacyfistyczno-rewolucyjnego patosu. Kto wie, moe dramatopisarz, ktry potrafi przej tak ewolucj porzuciwszy pierwotne karygodne przekonania zdoa sobie wytworzy bohaterski wiatopogld i zdoby stanowisko intendenta teatru moe wspomnia literackie grzechy swojej marzycielskiej modoci teraz, kiedy ze szczeglnym szacunkiem mwi o krzywej rozwoju Hendrika Hfgena. Doda jeszcze z ciepym spojrzeniem: Bd mia zreszt sposobno wieczorem przedstawi pana ministrowi propagandy. Zapowiedzia dzi swoj wizyt w teatrze. Hendrik poznawa wic kolejno pbogw i przekona si, e mona z nimi rwnie atwo doj do adu, jak na przykad z takim Oskarem Krogem, a ju nieporwnanie atwiej ni ze wzbudzajcym nabony lk profesorem. Wcale nie s tacy groni pomyla Hendrik i zrobio mu si lej na sercu. A wic to ten may, ruchliwy jegomo kierowa olbrzymim aparatem reklamy Trzeciej Rzeszy; ten, co przemawiajc do robotnikw chtnie mwi o sobie: wasz stary doktor; swoj energi i wymow zdoa przy pomocy uzbrojonych band zdoby dla narodowego socjalizmu sceptyczny, trzewy Berlin, ktry nie tak atwo dawa si otumani. A wic to on by najtsz gow w partii, on to wszystko obmyla: kiedy ma si odby pochd z pochodniami, kiedy trzeba wymyla na ydw, a kiedy na katolikw. Tak jak intendent uywa gwary saksoskiej, tak minister propagandy mwi z akcentem nadreskim, przez co Hendrik poczu si zaraz swojsko w jego towarzystwie. Zreszt w tym elastycznym czowieczku o wystrzpionych bezustannym paplaniem ustach tkwio peno ciekawych i nowoczesnych idei. Mwi o dynamice rewolucyjnej, o rasie i jej mistycznym
- 190 -

prawie yciowym, a potem po prostu o balu prasy, na ktrym Hfgen mia si produkowa. Na tej reprezentacyjnej imprezie Hendrik po raz pierwszy ukaza si w krgu pbogw. Przypad mu zaszczytny obowizek wprowadzenia na sal panny Lindenthal, poniewa prezes Rady Ministrw i tym razem si spni. Lotta przywdziaa cudown sukni utkan z nitek purpurowych i srebrnych; Hendrik by tak wytworny i peen godnoci, e wydawa si niemal chory. W cigu wieczoru fotografowano go kilkakrotnie nie tylko z generaem lotnictwa, ale take w rozmowie z ministrem propagandy, ktry sam do tego zachci ukazujc na fotografii swj uroczy, synny umiech; darzy nim nawet tych, ktrzy w kilka miesicy pniej mieli pa ofiar reymu. Nie mg natomiast zgasi zoliwych byskw w oczach. Nienawidzi bowiem Hfgena, tego faworyta swego rywala prezesa Rady Ministrw. Jednake minister propagandy nie nalea do ludzi, ktrzy ulegaliby uczuciom i pozwolili im wpywa na swoje postpowanie. Przeciwnie zachowa do zimnej krwi i rozwagi, aby pomyle: Jeeli ten aktor ma sta si jedn z wielkoci artystycznych Trzeciej Rzeszy, byoby bdem taktycznym pozostawi grubasowi ca chwa tego odkrycia. Trzeba zaci zby i stan z umiechem przed obiektywem. Jak atwo wszystko szo! Jak szczliwie si wszystko ukadao: Hendrik poczu, e jest dzieckiem szczcia. Wszystkie te wielkie aski myla sobie spady mi po prostu jak z nieba. Czy mogem odrzuci tak wietn przyszo? Nikt na moim miejscu nie byby tego zrobi, a jeeli kto owiadczy, e postpiby inaczej, nazw go kamc i obudnikiem. Mieszka w Paryu jako emigrant, nie, ja si do tego nie nadaj, po prostu si nie nadaj stwierdzi przekornie. Wrd yciowego zgieku, w jakim si znw znalaz, myla czasem przelotnie, ale z wielkim obrzydzeniem, o samotnych, jake smtnych spacerach po paryskich ulicach i placach. Dziki Bogu! Teraz znowu otaczaj go ludzie. Jake si te nazywa ten elegancki siwy pan z wyupiastymi niebieskimi oczami, co z takim zapaem do niego gada? Prawda, to Mller-Andre, synny gawdziarz z Dziennika Ciekawostek. Czy te nadal zarabia tyle pienidzy rewelacyjnymi artykuami: Czycie si tego domylali? Nie, Dziennik Ciekawostek przesta istnie. Natomiast pan Mller-Andre yje, jest ju znowu na wozie, patrzy, skd wiatr wieje, chytra sztuka! Ju w 1931 roku wyda ksik Wierni fhrerowi co prawda wwczas pod pseudonimem. Teraz wszake przyzna si do swego dziea i najwysze czynniki zwrciy na niego uwag. Pan Mller-Andre wietnie sobie radzi, nie al mu Dziennika Ciekawostek,
- 191 -

ministerstwo propagandy lepiej paci, a wesoy staruszek pracuje teraz w ministerstwie propagandy. Serdecznie ciska do Hfgena: a tomy si spotkali! Czasy si zmieniaj, ale my obaj mamy szczcie; pan Mller-Andre by przecie zawsze wielbicielem talentu Hfgena. A tam, ten niski czowieczek wymachujcy notesem jak sztandarem to Pierre Larue. Tylko e teraz nie ma przy jego boku adnych jeunes camarades communistes, tylko zgrabni, dzielni chopcy w uwodzicielskich, a zarazem budzcych groz mundurach esesmanw. Monsieur Larue czu si jeszcze lepiej na zabawach i przyjciach u wysokich funkcjonariuszy narodowosocjalistycznych ni na obiadach u ydowskich bankierw. Rozkwit po prostu, poznawa tylu ciekawych ludzi: bardzo miych mordercw, zajmujcych teraz wysokie stanowiska w gestapo; nauczyciela szk rednich, niedawno wypuszczonego z domu wariatw, ktry jest obecnie ministrem kultury; prawnikw, ktrzy uwaali prawo za przesd liberaw, lekarzy, ktrzy mieli medycyn za ydowski szwindel, filozofw, dla ktrych rasa bya jedyn obiektywn prawd. Cae to wietne grono zaprasza Pierre Larue na kolacj do Esplanady. Tak, narodowi socjalici potrafili oceni jego gocinno i wytworne maniery. Pozwolili mu nawet troszk dla siebie pointrygowa w poselstwach zagranicznych, a w nagrod za to zgodzili si, by przemawia w Paacu Sportowym. Ludzie miali si, kiedy ta ndzna wizka kosteczek wesza na podium i zacza co popiskiwa o gbokim zrozumieniu prawdziwej Francji dla Trzeciej Rzeszy; ale zaraz spowanieli, gdy ich stary doktor, minister propagandy we wasnej osobie, przywoa ich gniewnie do porzdku. Pierre Larue mg wic bez przeszkd deklamowa co w rodzaju miosnego hymnu do Horsta Wessela, sutenera, ktry zgin w burdzie ulicznej, mczennika nowych Niemiec; nazywa go rkojmi wiecznego pokoju pomidzy obu wielkimi narodami: Niemcami i Francj. Monsieur Larue omal nie rzuci si na szyj Hfgenowi, tak bardzo ucieszy si, e go znw spotyka. Oh, oh, mon trs cher ami! Enchant, charm de vous voir! Uciski rk, najserdeczniejszy miech. Czy to nie szczcie y w takich Niemczech? Czy mj nowy ulubieniec nie wyglda adniej w swoim twarzowym mundurze esesmana, ni kiedykolwiek wyglda ktrykolwiek z tych zasmolonych komunistw? Bon soir, mon cher, je suis tout fait ravi, niech yje fhrer, jeszcze dzi wieczorem poinformuj Pary, jaki wesoy i pokojowy nastrj panuje w Berlinie, nikt nie ma adnych zych zamiarw, jake piknie wyglda panna Lindenthal, ach, idzie do nas doktor Radig, witamy, witamy! Nowe uciski doni, gdy dr Radig istotnie przyczy si do nich. On rwnie wydawa si w wietnym humorze, mia ku temu wszelkie powody: jego stosunki z
- 192 -

reymem narodowosocjalistycznym, z pocztku tak napite, poprawiay si z kadym dniem. Serwus, Radig, jak si masz, stary druhu! Hfgen i Radig mieli si do siebie jak dwaj poczciwcy. Teraz mogli si znw bez enady pokazywa razem publicznie ani si nawzajem nie kompromitujc, ani jeden drugiego nie wstydzc; sukces, najwysze, nieodwoalne usprawiedliwienie kadej podoci, sprawi, e obaj zatracili wszelki wstyd. Rozpromienieni skonili si wszyscy czterej: monsieur Larue, panowie Radig, Mller-Andre i Hfgen, gdy prezes Rady Ministrw, koyszc si w takt walca z Lott Lindenthal, kiwn im doni w przelocie.

Stosunki pomidzy Hendrikiem i Lott Lindenthal staway si coraz cieplejsze, coraz bardziej zaye. Oboje zbierali laury w komedii Serce. Obawy Lotty przed surowoci prasy berliskiej okazay si bezpodstawne. Przeciwnie, wszyscy krytycy rozpywali si w pochwaach nad jej kobiecym wdzikiem, wytrawn prostot oraz icie niemieck szczeroci gry. Nikt nie postawi jej draliwego pytania, dlaczego zawsze w tak mieszny sposb zakrzywia may paluszek. Natomiast dr Radig w swj obszernej recenzji wyrazi zdanie, e Lotta Lindenthal jest prawdziwie reprezentacyjn odtwrczyni ludzi nowych Niemiec. Widzi pan, Hendriku, to ju w gwnej mierze panu zawdziczam mwia dobrodusznie zotowosa. Gdyby pan nie pracowa ze mn tak energicznie i po koleesku, nigdy nie przypadby mi w udziale rwnie wspaniay sukces! Hendrik pomyla, e Lotta zawdzicza w wspaniay sukces raczej generaowi lotnictwa ni jemu, ale tego nie wypowiedzia gono. Grywa razem z Lott Lindenthal komedi Serce w kilku wikszych miastach, w Hamburgu, Kolonii, Frankfurcie i Monachium. W caym kraju wystpowa jako partner reprezentacyjnej odtwrczyni ludzi nowego pastwa. W rozmowach, jakimi go zaszczycaa w cigu dugich podry kolej, pozwolia mu dostojna pani zajrze gbiej w swoje ycie prywatne, ni to byo na og w jej zwyczaju. Mwia mu nie tylko o swoim szczciu, ale take o swoich troskach. Grubas bywa czsto taki gwatowny. Pan nie ma pojcia, ile czasem musz wycierpie powiedziaa Lotta, ale zapewnia, e to w gruncie rzeczy jednak bardzo dobry czowiek. Cokolwiek mwi o nim jego wrogowie to w gruncie rzeczy uosobienie dobroci! I taki romantyczny! Lotta miaa zy w oczach opowiadajc, jak niekiedy o pnocy jej premier odziany w skr niedwiedzi, z obnaonym
- 193 -

mieczem odprawia krtkie naboestwo aobne przed portretem swej zmarej maonki. Bya przecie Szwedk powiedziaa panna Lindenthal, jak gdyby to wszystko tumaczyo. Naleaa do rasy nordyckiej i wioza Hermanna przez cae Wochy, kiedy zosta ranny podczas monachijskiego puczu. Naturalnie, rozumiem, jest do niej tak przywizany wielki z niego romantyk. Ale ostatecznie ma przecie teraz mnie dodaa jednak troch uraona. Hfgenowi pozwolono bra udzia w yciu prywatnym bogw. Kiedy wieczorem, po przedstawieniu siadywa u Lotty w jej piknym domu przy Tiergartenstrasse grajc z ni w karty albo w szachy, zdarzao si czasem, e prezes Rady Ministrw wchodzi niespodziewanie do pokoju, tupic gono. Czy nie robi wraenia, e jest najdobroduszniejszym czowiekiem na wiecie? Czy wida byo po nim, jak mroce krew sprawy mia ju za sob, a jakie planowa na jutro? artowa z Lott, pi powoli kieliszek czerwonego wina, wyciga przed siebie olbrzymie nogi. Z Hfgenem rozmawia o rzeczach powanych, najczciej o Mefistofelesie. Dziki panu dopiero zrozumiaem dobrze tego faceta, mj drogi powiedzia genera. To przecie szalona paa! I czy w kadym z nas nie tkwi jaka jego czstka? Czy w kadym prawdziwym Niemcu nie tkwi jaki kawaek Mefistofelesa, kawa nicponia i niecnoty? To mam na myli. Co prawa gdyby w nas nic wicej nie byo oprcz tej faustowskiej duszy, adnie bymy wygldali! To by nawet byo na rk naszym licznym wrogom! Nie, nie, Mefisto to jeden z naszych bohaterw narodowych. Tylko nie mona tego ludziom mwi zakoczy minister lotnictwa i zarechota z luboci. Poufne godziny wieczorne spdzane w domu panny Lindenthal wykorzystywa Hendrik na to, by od swego dobrodzieja, protektora sztuk piknych i eskadr bombowcw, uzyska wszystko, na czym mu zaley. Wbi sobie na przykad w gow, by wystpi na scenie Teatru Pastwowego jako Fryderyk Wielki, krl pruski, ot taki mia kaprys. Nie chc zawsze tylko grywa dandysw i przestpcw owiadczy nadsany. Publiczno zacznie mnie w kocu identyfikowa z tymi typami, jeeli wiecznie je bd odtwarza. Potrzeba mi wielkiej roli patriotycznej. Ta marna sztuka o starym Frycu, ktr przyj nasz przyjaciel Muck, bardzo mi odpowiada. To byoby co dla mnie. Na prno genera tumaczy, e Hfgen ani troch nie jest podobny do

- 194 -

synnego przedstawiciela rodu Hohenzollernw, Hendrik upiera si przy swoim patriotycznym kaprysie, w czym mu Lotta Lindenthal dzielnie sekundowaa. Przecie mog si ucharakteryzowa na starego Fryca! zawoa w kocu. Robiem w yciu trudniejsze sztuki! Grubas ufa cakowicie sztuce metamorfozy swego protegowanego. Da rozkaz, by Hfgen gra starego Fryca. Cezar von Muck, ktry zarzdzi ju inn obsad rl, zagryz wargi, ale zaraz potem ucisn Hendrikowi obie rce i z rozrzewnienia pocz mwi saksoskim akcentem. Hendrik dosta wic swego krla pruskiego, przylepi sobie sztuczny nos, chodzi o kuli i mwi skrzeczcym gosem. Doktor Radig napisa, e talent jego wci si rozwija, e staje si reprezentacyjnym aktorem nowego pastwa. Pierre Larue poinformowa pewne faszystowskie pismo ilustrowane w Paryu, e teatr berliski osign teraz tak doskonao, o jakiej si przez czternacie lat haby i polityki kompromisu nawet nie nio. Hendrik potrafi uzyska znacznie wicej od swego potnego protektora ni takie oto bahostki. Pewnego szczeglnie intymnego wieczoru Lotta przyrzdzia kruszon, a grubas opowiada swoje wspomnienia wojenne postanowi Hfgen zdoby si na cakowit szczero i zacz mwi o swojej karygodnej przeszoci. Bya to duga spowied i wszechpotny przyj j askawie. Jestem artyst! wykrzykn Hendrik z poncymi oczami i pocz jak burza biega po pokoju. I tak jak kady artysta popeniem wiele gupstw. Stan, przechyli gow w ty, rozpostar lekko ramiona i owiadczy patetycznie: Moe mnie pan zniweczy, panie premierze. Teraz wyznam wszystko! Wyzna wic, e nie pozosta nieczuy na rozkadowe prdy bolszewickie i e kokietowa lewic. By to kaprys artysty tumaczy z bolesn min. Albo szalestwo artysty, jeeli pastwo chc to tak nazwa. Rzecz prosta, grubas wiedzia od dawna to wszystko i jeszcze znacznie wicej, ale mao si tym przejmowa. W kraju musi panowa elazny rygor i jak najwicej ludzi winno otrzyma wyrok mierci. Natomiast jeeli chodzio o jego blisze otoczenie wielki czowiek by liberalny. No tak powiedzia tylko kady moe si zapdzi i zrobi gupstwo. Takie to byy ze, przewrotne czasy. Ale Hendrik jeszcze nie skoczy. Zacz teraz wyuszcza generaowi, e inni zasueni artyci rwnie popenili podobne gupstwa jak on:
- 195 -

 Ci wszake pokutuj jeszcze za grzechy, ktre mnie tak wspaniaomylnie zostay odpuszczone. Widzi pan, panie premierze, to mnie wanie drczy. Prosz o pewnego czowieka, o koleg. Mog zapewni, e si poprawi. Panie premierze, prosz o wolno dla Ottona Ulrichsa. Mwiono, e ju umar. Ale on yje. I zasuguje na to, by y w wolnoci! To mwic nieopisanie piknym gestem podnis na wysoko twarzy zoone, wycignite rce, ktre robiy wraenie, e s strzeliste i gotyckie. Lotta Lindenthal drgna. Premier warkn: Otto Ulrichs?... co to za jeden? Po czym przypomniao mu si, e by to kierownik kabaretu komunistycznego Zwiastun Burzy. Ale ten to naprawd wredny typ powiedzia zgryliwie. Ach nie, nic podobnego! Hendrik zaklina generaa, by w to nie wierzy. Moe troch lekkomylny, to musz przyzna, troch by nieopatrzny, ten mj przyjaciel Otto. Ale to nie jest wredny typ, a przy tym zupenie si zmieni. Sta si nowym czowiekiem twierdzi Hendrik, ktry od wielu miesicy nie mia adnego kontaktu z Ulrichsem. Poniewa Lotta Lindenthal nawet w tej draliwej sprawie uyczya Hendrikowi poparcia, udao si w kocu uzyska od grubasa to niewiarygodne ustpstwo: Ulrichsowi zwrcono wolno, a nawet zaproponowano mu mae engagement w Teatrze Pastwowym. Tak wic Hendrik i Lotta wsplnymi siami potrafili przeprowadzi rzecz najmielsz i najbardziej nieprawdopodobn. Ulrichs jednak powiedzia: Nie wiem, czy mog si na to zgodzi. Brzydz si wszelkiej aski z rk tych mordercw, nie chc odgrywa roli skruszonego grzesznika, wszystko to mnie mierzi! Czy Hendrik musi uczy swego starego przyjaciela taktyki rewolucyjnej? Ale, Ottonie! wykrzykn chyba ci si rozum pomiesza! Jake chcesz sobie dzisiaj da rad w yciu bez podstpu i udawania? Bierz przykad ze mnie! Ja wiem rzek Ulrichs dobrodusznie, szczerze zatroskany. Ty jeste sprytniejszy. Ale mnie to tak piekielnie ciko przychodzi... Hendrik odpar z emfaz: Trzeba si przeama. Ja te si przeamaem. I zacz poucza przyjaciela, jak go to przezwycienie samego siebie drogo kosztowao, jak trudno
- 196 -

byo kraka razem z wronami, co teraz, niestety, czyni. Musimy si jednak wlizn do jaskini lwa tumaczy. Jeeli zostaniemy na zewntrz, moemy tylko kl, ale nic nie osigniemy. Ja stoj przy wielkim otarzu i dlatego mog co nieco zrobi. Bya to lekka aluzja, e przecie nikt inny, tylko Hendrik przeprowadzi zwolnienie Ulrichsa. Jeli ci zaangauj do Teatru Pastwowego, moesz znowu nawiza dawne kontakty i prowadzi robot polityczn cakiem inaczej ni wystpujc w jakiej obskurnej norze. Ten argument trafi Ulrichsowi do przekonania, kiwn gow. A poza tym perswadowa dalej Hendrik z czego bdziesz y, jeeli nie dostaniesz engagement? Zamierzasz na nowo otworzy Zwiastuna Burzy? zapyta szyderczo. Czy chcesz zdechn z godu? Dziao si to w mieszkaniu Hendrika przy Reichskanzlerplatz. Hendrik wynaj dla przyjaciela, ktry zaledwie przed paru dniami odzyska wolno, may pokoik w ssiedztwie. Byaby to wielka nieostrono, gdyby u mnie zamieszka powiedzia mu. Mogoby to nam obu zaszkodzi. Ulrichs zgadza si na wszystko. Wiem, e ty ju tak postpisz, jak jest najwaciwiej. Wzrok jego by smutny i roztargniony, twarz wychuda. Poza tym skary si czsto na ble w krzyu. To nerki. Wzito mnie ostro w obroty. Ale kiedy Hendrik z nieco lubien ciekawoci zacz dopytywa si o blisze szczegy, Otto machn rk i zamilk. Niechtnie mwi o tym, co przeszed w obozie koncentracyjnym. Jeeli przypadkiem wspomnia o jakim szczegle, zdawa si zaraz wstydzi i aowa, e to powiedzia. Pewnego razu, kiedy spacerowali z Hendrikiem w Grunewaldzie, wskaza rk drzewo mwic: Tak wygldao drzewo, na ktre musiaem si wdrapa. Byo do trudno si dosta. A jak ju siedziaem na grze, zaczli rzuca we mnie kamieniami. Jeden trafi mnie w czoo o, tu mam jeszcze blizn. Kazano mi woa z gry: Jestem wstrtna komunistyczna winia. A kiedy mi wreszcie pozwolono zle z drzewa, czekali ju na dole z batami. Czy to ze zmczenia, czy przez apati do e Otto Ulrichs da si przekona argumentom Hendrika i przyj engagement do Teatru Pastwowego. Hfgen by bardzo zadowolony. Uratowaem czowieka myla z dum. To
- 197 -

jest dobry uczynek. Takimi rozwaaniami uspokaja sumienie, ktre w nim jeszcze nie cakiem zamaro, wbrew wszystkiemu, co mu przypisywano. Zreszt, nie tylko sumienie odzywao si czasem, lecz take zupenie inne uczucie: strach. Czy ten cay pd, w ktrym i on bierze tak czynny udzia, bdzie trwa wiecznie? Czy nie moe przyj dzie wielkich zmian i wielkiej zemsty? Na wszelki wypadek byo rozsdne, a nawet konieczne asekurowa si na przyszo. Dobry uczynek ratujcy Ulrichsa by szczeglnie cenn asekuracj. Hendrik bardzo si z tego cieszy. Wszystko szo wietnie, Hendrik mia wszelkie powody do zadowolenia. Niestety, byo co, co mu przysparzao wiele troski. Nie wiedzia, jak si pozby Julietty. W gruncie rzeczy nie chcia jej si wcale pozbywa i gdyby mg postpowa wedle swoich ycze, byby j na zawsze przy sobie zatrzyma, bo jeszcze j kocha. Moe nigdy dotd nie tskni za ni tak silnie, jak wanie teraz. Rozumia, e adna inna kobieta nie bdzie moga mu jej cakowicie zastpi. Ale nie mia jej ju odwiedza. Ryzyko byo zbyt wielkie. Musia si liczy z tym, e pan von Muck i minister propagandy otoczyli go szpiegami byo to cakiem moliwe, pomimo e intendent w przypywie serdecznoci mwi z nim najczciej saksosk gwar, a minister kaza si z nim fotografowa. Jeeli si dowiedz, e ma stosunek z Murzynk, a w dodatku kae si przez ni chosta, byby zgubiony. Murzynka to co najmniej tak le jak ydwka. To wanie nazywano teraz powszechnie pohabieniem rasy i uwaano za rzecz w najwyszym stopniu karygodn. Niemiec winien podzi dzieci z jasnowos kobiet fhrer potrzebuje onierzy. Pod adnym pozorem nie mg bra lekcji taca od ksiniczki Tebab, lekcji taca, ktre byy waciwie wyuzdanymi zabawami. aden szanujcy si narodowy socjalista nie robi nic podobnego. Hendrik nie mg ju teraz sobie na to pozwoli. Przez pewien czas ywi niedorzeczn nadziej, e Julietta nie dowie si o jego powrocie do Berlina. Ale, rzecz prosta, dowiedziaa si o tym zaraz w dniu jego przyjazdu. Cierpliwie czekaa jego wizyty. Poniewa milcza, ona ze swej strony przesza do ataku. Zatelefonowaa do niego. Hendrik kaza jej powiedzie przez Bcka, e go nie ma w domu. Julietta szalaa, zatelefonowaa jeszcze raz, grozia, e przyjdzie do niego. Co Hendrik mia pocz, na mio bosk? Napisa do niej? Nie wydawao mu si to wskazane, moga go szantaowa listem. Postanowi wreszcie naznaczy jej spotkanie w tej samej cichej kawiarence, gdzie niegdy da sobie rendez-vous z krytykiem Radigiem. Julietta nie miaa ju na sobie ani zielonych lakierowanych butw, ani

- 198 -

krtkiego akiecika, przeciwnie, kiedy o oznaczonej godzinie wesza do kawiarni, ubrana bya w skromn szar sukni. Oczy miaa czerwone i zapuchnite. Widocznie pakaa. Ksiniczka Tebab, crka krlewska z Kongo, przelewaa zy z powodu niewiernego biaego przyjaciela. Jej niskie czoo, na ktrym wznosiy si dwa wypuke wzgrki, byo powane i grone. Pakaa ze zoci pomyla Hendrik; nie wierzy bowiem, aby Julietta doznawaa innych uczu poza gniewem, chciwoci, akomstwem albo erotycznym podnieceniem. A wic wypdzasz mnie powiedziaa czarna dziewczyna zakrywajc powiekami ruchliwe i mdre oczy. Hendrik usiowa wytumaczy jej sytuacj w sposb ostrony, ale przekonywajcy. Stara si by ojcowski, troszczy si o jej przyszo i agodnym gosem radzi, by jak najprdzej wyjechaa do Parya. Tam znajdzie z pewnoci prac jako tancerka. Poza tym obieca jej posya co miesic troch pienidzy. Umiechajc si kuszco, pooy przed ni na stole duy banknot. Ale kiedy ja nie chc jecha do Parya upieraa si ksiniczka Tebab. Mj ojciec by Niemcem. Ja czuj si Niemk. Mam jasne wosy, naprawd nie s farbowane. I w ogle nie umiem ani sowa po francusku. Co ja poczn w Paryu? Hendrika rozmieszy ten patriotyzm, co rozgniewao Juliett. Otworzya szeroko dzikie oczy i pocza przewraca nimi gronie. . Jeszcze ci si odechce mia! krzykna na niego. Podniosa ciemne, szorstkie rce, wycigna je ku niemu, jak gdyby chciaa pokaza jasne wntrze doni. Hendrik obejrza si przeraony za kelnerk, gdy Julietta zacza robi mu wyrzuty i skary si gosem dononym, zawodzcym, wyjcym niemal. Ty nigdy nic nie bra na serio twierdzia z blem i zoci. Nic, nic, nic na wiecie, poza swoj przeklt karier! Mnie nie brae na serio ani twojej polityki, o ktrej mi tyle zawsze opowiadae! Gdyby by naprawd nalea do komunistw, czy mgby teraz y w zgodzie z ludmi, ktrzy zamierzaj rozstrzela wszystkich komunistw? Hendrik zblad jak ptno. Wsta zza stou. Do tego! powiedzia cicho. Ona jednak wybuchna szyderczym miechem, ktry rozleg si w caej kawiarni na szczcie nie byo tam nikogo oprcz nich. Do tego!! mapowaa go szczerzc zby. Do tego, tobie atwo powiedzie: do! Lata cae musiaam udawa dzik kobiet, chocia wcale na to nie miaam ochoty, a teraz ci si nagle zachciewa by silnym mczyzn! Do,
- 199 -

do! Tak, jestem ci ju niepotrzebna, moe dlatego, e teraz w caym kraju peno takich, co bij ile wlezie? Wic dasz sobie rad i beze mnie?... ajdak z ciebie! Ordynarny ajdak! zasonia twarz rkami, kaa. Rozumiem teraz, e twoja ona, e ta Barbara nie moga z tob wytrzyma szlochaa poprzez mokre od ez palce. Dobrze jej si przyjrzaam. Szkoda jej byo dla ciebie... Hendrik znalaz si ju przy drzwiach. Banknot zosta na stole, przed Julietta. Ach nie, nie tak atwo pozby si ksiniczki Tebab, nie odejdzie z wasnej woli. Jeeli tym razem ustpi rozumiaa to doskonale straci go na zawsze, straci swego Hendrika, swego biaego Murzyna, swego pana, swego Heinza, a nie miaa nikogo poza nim na wiecie Wtedy, kiedy si oeni z t Barbar, t mieszczank, Julietta bya pewna siebie, nie baa si ani troch: wiedziaa, e wrci do niej, do swojej czarnej Wenus. Teraz sprawy stay inaczej. Teraz dra o swoj karier. Wysya j do Parya. Ale ona nazywa si przecie Martens i jej ojciec byby dzi bardzo szanowanym narodowym socjalist, gdyby nie by przywiz sobie malarii z Kongo... Julietta nie chciaa ustpi. Ale Hendrik by od niej silniejszy. Zawar pakt z wadz. Biedna dziewczyna niepokoia go jeszcze przez pewien czas listami i telefonami. Potem czyhaa na niego przed teatrem. Pewnego razu wychodzc z gmachu teatru po przedstawieniu szczliwym zbiegiem okolicznoci by sam zobaczy j: staa w zielonych lakierowanych butach, krtkiej spdniczce, z wypit piersi i niesamowicie byskajcymi zbami. Hendrik zdjty panik pocz macha rk, jak gdyby si opdza od ducha. W kilku wielkich susach dopad swego mercedesa. Julietta wybuchna gonym miechem za jego plecami. Wrc tu jeszcze! krzyczaa za nim, kiedy ju siedzia w samochodzie. Od dzi bd przychodzia co wieczr zapowiedziaa z jadowitym miechem. Moe zwariowaa z blu i zawodu, e j opuci? A moe bya tylko pijana? Miaa w rku czerwony pejcz, symbol jej zwizku z Hendrikiem Hfgenem. To okropne zajcie nie powinno si pod adnym pozorem powtrzy. Hendrikowi nie pozostawao nic innego, musia i w tym, tak przykrym wypadku, uciec si do swego grubego dobroczycy, premiera. On jeden mg mu pomc. Bya to co prawda ryzykowna gra: wszechpotny mg si zniecierpliwi i cofn mu swoje poparcie. Jednake naleao powzi jak radykaln decyzj, w przeciwnym razie nie da si unikn publicznego skandalu. Hfgen poprosi o audiencj i zoy znowu obszern spowied. General
- 200 -

zreszt okaza zdumiewajce i nawet jakby nieco rozbawione zrozumienie dla erotycznych wybrykw, ktre cigny na jego faworyta tyle gronych i niemiych konsekwencji. aden z nas nie jest przecie niewinnym aniokiem powiedzia grubas; Hendrik by tym razem szczerze wzruszony jego dobroci. Murzynka czyha na pana przed Teatrem Pastwowym z pejczem w rku! Premier mia si serdecznie. A to adna historia! Co my zrobimy?... Jedno jest pewne, t dziewczyn trzeba usun... Hendrik, ktry przecie nie chcia, aby ksiniczk Tebab zgadzono, prosi szeptem: Ale niech si jej tylko adna krzywda nie stanie! M stanu zacz si przekomarza: No, no powiedzia groc palcem zdaje si, e ta czarna pikno nie jest panu jeszcze obojtna. Ju niech pan mi zaufa! doda uspokajajco, po ojcowsku. Tego samego dnia zjawili si u nieszczsnej cry krlewskiej dwaj panowie, ktrzy zakomunikowali jej dyskretnie, ale nieubaganie, e jest aresztowana. Ksiniczka Tebab krzykna: Dlaczego?!... Ale dwaj panowie powiedzieli rwnoczenie cichym i twardym gosem nie znoszcym najlejszego sprzeciwu: Prosz i z nami! Wwczas zaszlochaa: Przecie ja nic zego nie zrobiam... Przed domem sta zamknity samochd; z budzc lk uprzejmoci poprosili panowie Juliett, by wsiada. Podczas drogi, ktra trwaa do dugo, czarna dziewczyna szlochaa, paplaa na przemian, stawiaa pytania, daa, by jej powiedziano, dokd j wioz. A e nie otrzymaa odpowiedzi, zacza krzycze. Zamilka jednak natychmiast, kiedy poczua na ramieniu tward jak elazo do jednego z towarzyszcych jej mczyzn. Zrozumiaa: wszelkie sowa, wszelkie skargi nie miay sensu, a krzyk moga nawet yciem przypaci. A moe i tak nie ujdzie z yciem? Hendrik wezwa przeciwko niej wadz. Hendrik posuguje si nieubagan wadz, aby j, bezbronn dziewczyn, usun z drogi... Patrzya przed siebie rozszerzonymi ze strachu, niemal olepymi oczami. Nastpiy teraz dla niej dni milczenia czy byo ich dziesi, czternacie czy te tylko sze? Wprowadzono j do pciemnej celi, nie wiedziaa, w jakim domu znajduje si owa cela. Nikt jej nie poinformowa, ani gdzie bya, ani dlaczego i jak dugo bdzie musiaa tam pozosta. Przestaa si pyta. Trzy razy dziennie niema kobieta w bkitnym fartuchu stawiaa przed ni jakie jedzenie. Julietta pakaa
- 201 -

czasem, najczciej jednak siedziaa bez ruchu i wpatrywaa si w cian. Czekaa, a drzwi si otworz i ukae si w nich kto, kto poprowadzi j w ostatni drog, ku niezrozumiaej, bolesnej, ale jednak wyzwalajcej mierci. Kiedy ktrej nocy zbudzono j z cikiego, pozbawionego marze snu, pomylaa od razu niemal z ulg: A wic to ju! Przed ni sta wszake nie w czowiek w mundurze, ktry mia polecenie j zabi, ale Hendrik. Twarz jego bya blada, a skronie pulsoway nerwowo. Julietta patrzya na niego, jakby ujrzaa widmo. Cieszysz si, e mnie widzisz? zapyta cicho. Ksiniczka Tebab nie odpowiedziaa ani sowa. Patrzya na niego. Milczysz stwierdzi zatroskany. I zbolaym, piewnym gosem doda, darzc j czarujcym spojrzeniem byszczcych oczu: Ja, moja droga, cieszyem si na t chwil. Jeste wolna powiedzia, przy czym zrobi pikny gest ramieniem. Ksiniczka Tebab siedziaa wci bez ruchu i tylko patrzya, on za tymczasem tumaczy jej, e musi natychmiast wyjecha do Parya... Wszystko zostao zaatwione: paszport jej opatrzony jest francusk wiz, baga czeka na dworcu. W Paryu bdzie moga co miesic podj okrelon sum pod wskazanym adresem. Jeden tylko warunek przywizany jest do tej niezwykej aski mwi Hfgen, ktry przynis jej wolno, a jego sodkie oczy stay si nagle surowe. Musisz milcze! Jeeli nie potrafisz trzyma jzyka za zbami powiedzia zmienionym, grubiaskim tonem wtedy czeka ci mier. Nie unikniesz swego losu nawet w Paryu. Obiecujesz mi, moja droga, e bdziesz milczaa? Gos jego sta si teraz bagalny, pochyli si tkliwie nad swoj ofiar. Julietta nie zaprzeczya. Upr jej zosta zamany w cigu owych dugich dni w pciemnej celi. Milczc kiwaa gow. Nabraa rozumu, jak widz stwierdzi Hendrik i umiechn si z ulg. Myla przy tym: To surowe traktowanie poskromio j. Z jej strony nic mi ju nie grozi. Ale jaka szkoda, jaka straszna szkoda, e musz j straci... Ksiniczka Tebab wyjechaa. Hendrik odetchn, ciemna chmura ustpia z nieba jego szczliwoci. Nie budziy go ze snu grone dzwonki telefoniczne. Czy aby tylko ulg odczuwa z tego powodu? Julietta znika z jego ycia. Barbara znika z jego ycia, obu im przyrzek, e
- 202 -

bdzie je kocha wiecznie. Czy nie nazywa Barbary swoim dobrym anioem? Szkoda jej byo dla ciebie powiedziaa ksiniczka Tebab. Co ta dzika Murzynka wie o mnie i skomplikowanych procesach mojej duszy? Hendrik usiowa tak myle, ale nie zawsze pozwalao mu serce na tak tanie wykrty. Czasem wstydzi si moe sam przed sob, moe przed Juliett, ktrej wzrok utkwiony w niego w pciemnej celi by tak aosny; w oczach jej kry si wyrzut, ale zarazem i pogrka. Teraz kiedy j straci, usun i zdradzi, Hendrik chcc nie chcc wraca czasem myl do swojej czarnej Wenus. Bya z, niewyczerpan, bezduszn si, w ktrej odnawiaa i odwieaa si jego energia. Zrobi z niej pogaskiego boka, ktrego wielbi:
Viens-tu du ciel profond ou sors-tu de labme, o Beaut?

woa do niej w ekstazie.

Tu marches sur des morts, dont tu te moques...

A moe Julietta nie bya demonem ani istot, ktra kroczya do celu po trupach? Moe to wcale nie leao w jej naturze? Odjechaa teraz, paczc gorzko, sama jedna do obcego miasta. Dlaczego? Czy to dlatego, e kto inny gotw by i po trupach do swego celu?... Ten idzie po trupach w taki to pogardliwy sposb mawia mody Hans Miklas o swoim sawnym koledze, aktorze Teatru Pastwowego Hendriku Hfgenie. Krnbrny chopak nie zwaa na to, e jego stary, miertelny wrg cieszy si szczeglna opiek prezesa Rady Ministrw i wielkiej Lotty Lindenthal. Miklas bywa bardzo nieostrony: wymyla nie tylko na koleg Hfgena, ale rwnie na panw, ktrzy stali znacznie wyej od niego. Czy nie wiedzia, na co si naraa tak zuchwa, lekkomyln gadanin? A moe wiedzia, tylko nic sobie z tego nie robi? Moe zamierza postawi wszystko na jedn kart? Moe mu byo wszystko jedno? Patrzc na niego atwo go byo posdzi o podobne, w duszy powzite postanowienia. Nigdy, nawet w Hamburgu, nie patrzy tak gniewnie i z tak straszn przekor jak teraz wanie. Wtedy mia jeszcze w sercu nadziej i wielk wiar. Teraz nic mu nie pozostao. Chodzi dokoa i mwi: To wszystko gwno. Oszukano nas tak mwi. Fhrer chcia tylko wadzy i nic wicej. Czy si co w Niemczech poprawio od czasu, jak j obj? Bogacze zrobili si jeszcze gorsi.

- 203 -

Plot tylko patriotyczne bzdury i dalej robi interesy to jedyna rnica. Intryganci s nadal na wierzchu. Miklas przypomnia sobie Hfgena. Porzdny Niemiec moe zdechn i nikt si o niego nie zatroszczy twierdzi z gorycz i zoci. Ale bonzom, tym dzieje si lepiej ni kiedykolwiek. Popatrzcie na grubasa, jak rozbija si swoj luksusow limuzyn, w kapicym od zota mundurze! A i sam fhrer nie lepszy jest od niego, przekonalimy si o tym! Bo czyby to wszystko tolerowa, gdyby byo inaczej? Te straszliwe niesprawiedliwoci? Mymy walczyli o ide, kiedy jeszcze bya niczym, a teraz chc nas wykiwa. Ale taki stary bolszewik jak Hfgen, ten jest znw wielk figur... Takie to szalone i zbrodnicze sowa rozpowiada mody Miklas wszem wobec. Nie dziw, e czonkowie zespou Teatru Pastwowego zaczli go unika. Intendent wezwa go kiedy do siebie i ostrzeg: Wiem, jest pan od lat w partii powiedzia Cezar von Muck. Dlatego wanie powinien si pan by nauczy dyscypliny; mamy prawo wymaga od pana szczeglnie wysokiego stopnia uwiadomienia politycznego. Miklas upar si niczym kozio. Pochyli przekornie czoo, wyd zbyt jaskrawe, chorobliwie czerwone wargi i powiedzia cichym, ochrypym gosem: Wystpi z partii. Czyby chcia doprowadzi do ostatecznoci? Muck, oburzony, odwrci si plecami do modego aktora, Miklasa za porwa atak kaszlu. Kaszel wstrzsa jego chudym ciaem, od ktrego przez dugie lata zbyt wiele wymaga. Nie przestajc kasa opuci gabinet intendenta. Twarz mia szar, pod uchwami czarne doy. Pomidzy podwjn smug szaroczarnych cieni oczy pony jasnym, zym blaskiem. Gniewnie, lecz z pewnym zdziwieniem nie pozbawionym wspczucia patrzy intendent za odchodzcym modziecem. Ten jest zgubiony! pomyla Cezar von Muck. Jeste zgubiony, biedny, mody Hansie! Po tylu wysikach, po tak gbokiej, zmarnowanej wierze, c ci teraz pozostao? Tylko nienawi, tylko smutek i dzika ch przyspieszenia wasnej zguby. Ach, zguba przyjdzie i tak do prdko, tej jednej moesz by pewien, nie bdziesz dugo nienawidzi, nie bdziesz ju dugo cierpia. miesz powstawa przeciwko tym potgom i osobom, ktrych dojcia do wadzy tak gorco pragne. Ale jeste saby, Hans, i nie masz obrocw. Potga, ktr ukochae, jest okrutna. Nie toleruje adnej krytyki, a kto si buntuje, zostanie zmiadony. Zmiad ci, chopcze, zmiad ci bogowie, do
- 204 -

ktrych si tak serdecznie modlie. Padniesz, z maej ranki pocieknie troch krwi na traw i ju twoje wargi bd rwnie biae jak twoje jasne czoo. Czy nikt nie zapacze nad twoim upadkiem, nad takim zakoczeniem wielkiej, pomiennej i tak gorzko zawiedzionej nadziei? Kt by mia zapaka? Bye prawie zawsze sam. Do matki nie pisywae ju od wielu lat, polubia obcego czowieka, twj ojciec dawno nie yje, przecie poleg na wojnie. Kt by wic paka? Kt miaby zasoni oblicze nad twoj tak aonie zmarnowan modoci, nad twoj aosn, aosn mierci? Zamkniemy ci wic powieki, eby twoje oczy ju duej nie byy otwarte i przestay patrze w niebo z milczc skarg, z niewymownym wyrzutem. Czy bdziesz bardziej pobaliwy w mierci, moje biedne dziecko, ni bywae w yciu to twarde ycie nie pozwalao ci na pobaliwo. A jeeli tak, to moe nam przebaczysz, e my, twoi wrogowie, e my jedynie pochylamy si nad twoim trupem. Twj los bowiem si wypeni, prdko poszo. Sprowokowae swj koniec, przywoae go. Czyby inaczej zgromadzi dokoa siebie kilku chopcw, jeszcze bardziej niewiadomych, jeszcze modszych od siebie, by zabawi si z nimi w spisek? Na czyje ycie chcielicie dokona zamachu? Na waszego fhrera czy na jednego z jego satrapw? Twierdzilicie, e wszystko si cakiem odmieni to byo przecie wasze najgortsze pragnienie. Rewolucja narodowa, tak wam si zdawao, prawdziwa, szczera, bezkompromisowa rewolucja tak was haniebnie oszukano powinna teraz wreszcie wybuchn. Czy nie wysalicie nawet listu do pewnego czowieka na emigracji, ktry by niegdy przyjacielem waszego fhrera i tak si na nim zawid, jak wycie si zawiedli? Wszystko si wydao, oczywicie, wszystko si wydao i pewnego rana przyszy po ciebie umundurowane draby miae ju z nimi do czynienia, to byli starzy znajomi kazali ci wsi do samochodu, ktry czeka na dole. Niedugo si opierae. Wywieziono ci par kilometrw za miasto, do lasku. Ranek by chodny, marze, ale aden z dawnych kolegw nie da ci koca albo paszcza. Wz stan i kazano ci przej si kilka krokw. Przeszede tych kilka krokw. Poczue raz jeszcze zapach trawy i wietrzyk poranny dotkn twego czoa. Trzymae si prosto. Moe tamci w samochodzie zlkliby si niewypowiedzianie dumnego wyrazu twojej twarzy; ale oni nie widzieli twojej twarzy, widzieli tylko twoje plecy. Potem hukn strza. Teatr Pastwowy, na ktrego scenie nie wolno ci ju byo od kilku tygodni wystpowa, otrzyma wiadomo, ze pade ofiar wypadku samochodowego.

- 205 -

Przyjto wiadomo spokojnie, nie zdradzajc najmniejszej chci jej sprawdzania. Panna Lindenthal powiedziaa: To straszne, taki mody chopak! Zreszt nigdy nie miaam do niego szczeglnej sympatii. Wyglda jako niepokojco, czy nie uwaa pan tego, Hendriku? Mia takie ze oczy... Tym razem Hendrik nie odpowiedzia swej wpywowej przyjacice ani sowa. Lka si wywoa w pamici twarz Hansa Miklasa. Ukazywaa mu si jednak, czy chcia, czy nie chcia. Stana mu przed oczami cakiem wyranie w pmroku korytarza. Oczy byy zamknite, czoo byszczao. Przekornie wydte wargi poruszay si. Co te mwiy? Hendrik odwrci si i uciek szukajc ratunku w zgieku dnia, nie chcc przyj wieci, ktr mu to surowe oblicze przekazywao.

- 206 -

IX

W W I E L U M I A S TA C H

Miesice mijaj, min rok 1933, wielki rok, o ile wolno wierzy dziennikarzom, ktrym ministerstwo propagandy dyktuje pogldy i przekonania. Rok spenienia, tryumfu, zwycistwa; rok chway, w ktrym nard niemiecki zbudzi si, w ktrym odnalaz siebie i swego fhrera. Jedno jest pewne, dla Hfgena by to rok wietny, radosny. Rozpocz si od trosk, ale zakoczy wrd samych pomylnoci. Hendrik, tak gitki i obrotny, mg z ufnoci i w najlepszym nastroju zacz rok 1934. Jest pewien wzgldw elity. Cieszy si wtpliwie askami premiera. Wielki czowiek osania go sw szerok, opiekucz doni. Dla niego Hfgen-Mefistofeles to bazen nadworny, dowcipny sowizdrza, mieszna zabawka. Od dawna przebaczy aktorowi jego podejrzan przeszo, uwaajc j za kaprys artysty. Pomg mu pozby si Murzynki i jej pejcza. Hfgen wystpuje w wielu piknych rolach; gra w filmach i zarabia szalone pienidze. Jest czstym gociem premiera. Z tak sam swobod jak niegdy do gabinetu dyrektora Schmitza albo panny Bernhard wchodzi teraz zarwno do urzdowego gmachu, jak do apartamentw prywatnych generaa.
A wic trudno! Zostaj! za gocinno w darze rne sztuki diabelskie chtnie ci poka

wita Hendrik wszechpotnego miaym cytatem z Fausta. Dla wszechpotnego za nie ma milszego odpoczynku po krwawych i penych chway trudach, ni poartowa z dowcipnym baznem. Panna Lindenthal miaaby niemal prawo by zazdrosna. Ale znamy przecie jej dobroduszno, a przy tym i ona ma sabo do Hendrika Hfgena. Jakim szacunkiem, jakim nimbem otacza aktora w szerokich koach jego powszechnie znana i przez wszystkich komentowana przyja z budzcym postrach grubasem.
Zaledwie mapy albo dzieci odnajd wiedz w tej iskierce...

- 207 -

Sowa te wspomina Hendrik raz po raz, zbierajc pochlebstwa i przesadne uprzejmoci, ktrymi racz go teraz koledzy, pisarze, damy z nowego towarzystwa, a nawet politycy. Czy sodki jak lukier szept niemieckiego nacjonalisty monsieur Larue istotnie dogadza jego podniebieniu? Czy delektuje si naprawd penymi literackich puent komplementami doktora Radiga, wiatowymi grzecznociami pana Mller-Andre? Przed starym przyjacielem Ottonem Ulrichsem wyraa si z pogard o tej caej przekltej bandzie. Ale czy nie echc go jednak mile te zapewnienia szczerego oddania, te nie koczce si atencje? Czy nie smakuje mu szampan przy stole monsieur Larue w hotelu Esplanade, ktrym raczy si w wietnym gronie efektownych modziecw z SS? Hendrik mia wielu przyjaci; nie brakowao wrd nich do pociesznych figur. Taki na przykad poeta Pelz, ktrego wysoce pretensjonaln, niezrozumia, a jednak w jaki tajemniczy sposb porywajc liryk zachwycali si do nieprzytomnoci modzi ludzie, dzi przewanie siedzcy na wygnaniu. Beniamin Pelz, niski, krpy czowiek o agodnych, bkitnych, zimnych oczach, obwisych policzkach i grubych, okrutnie lubienych ustach, tumaczy w poufnych rozmowach, e kocha narodowy socjalizm za to, e cakowicie zniweczy cywilizacj, ktrej mechaniczny porzdek jest nie do zniesienia; za to, e wiedzie w przepa, e wieje od niego wo mierci, e rozsieje niezmierzone cierpienia po caej kuli ziemskiej, ktra jest na najlepszej drodze do zwyrodnienia, stajc si w poowie idealnie zorganizowan fabryk, w poowie sanatorium dla cherlakw. ycie w demokracjach przestao by niebezpieczne mwi z nagan poeta Pelz. W naszej egzystencji zanika coraz bardziej patos bohaterski. Widowisko, ktre nam dzi wolno oglda, to narodziny nowego typu czowieka, a raczej odrodzenie prastarego, archaicznie, magicznie wojowniczego typu. Jakie to zapierajce dech, pikne widowisko! Jaki pasjonujcy proces! Niech pan bdzie dumny, drogi panie Hfgen, e dane jest panu bra w nim czynny udzia! To mwic patrzy serdecznie na Hendrika swymi agodnymi, lodowatymi oczami... ycie nabiera rytmu i uroku, budzi si z odrtwienia, wkrtce nabierze znowu, jak w piknych, zaginionych epokach, porywistego, tanecznego ruchu. Na ludzi, ktrzy nie umiej patrze i sucha, moe w nowy ruch dziaa jak wyuczony rytm marsza wojskowego. Gupcw zwodzi pozorna sztywno archaicznie onierskiego stylu ycia. Jaki to bd! W istocie nie maszerujemy teraz ale gnamy naprzd. Nasz ukochany fhrer porywa nas w ciemno i nico. Jake moglibymy, my, poeci, ktrzy mamy szczeglny stosunek do ciemnoci i do przepaci, jake moglibymy go za to nie podziwia? Nie jest, zaiste, przesad nazwa naszego fhrera boskim.
- 208 -

Jest podziemnym bstwem, ktre wszystkie wtajemniczone w wiedz magiczn narody czciy jako najwiksz wito. Podziwiam go bezgranicznie, gdy bezgranicznie nienawidz jaowej tyranii rozsdku i mieszczaskiego fetysza zwanego postpem. Wszyscy poeci godni tego miana s urodzonymi i zaprzysionymi wrogami postpu. Twrczo poetycka jest sama przez si nawrotem do witych, wczesnych, poprzedzajcych cywilizacj stanw ludzkoci. Poezja i mier, krew i pieni, morderstwo i hymny harmonizuj ze sob. Wszystko z sob harmonizuje, co siga poza cywilizacj i zstpuje gboko w d ziemi, w tajemnicze, niebezpieczne warstwy. Kocham katastrof mwi Pelz pochylajc do przodu twarz o melancholijnie obwisych policzkach i umiecha si przy tym, jak gdyby jego grube wargi delektoway si akociami albo pocaunkami. Podam karkoomnych przygd, podam przepaci, przey, kracowych sytuacji przenoszcych czowieka poza nawias cywilizowanego wiata, w ow dziedzin, gdzie adne towarzystwa ubezpiecze, adna policja, aden komfortowy szpital nie broni go ju przed niemiosiernym natarciem ywiow i drapienego jak dzikie zwierz wroga. Przeyjemy to wszystko, moe mi pan zaufa, dowiadczymy rzeczy strasznych dla mnie nic nigdy nie bdzie do straszne. Jestemy wci zbyt agodni nasz wielki fhrer nie moe jeszcze tak postpowa, jakby chcia. Gdzie s publiczne kanie? Palenie na stosach humanitarnych gaduw i racjonalistycznych zakutych gw? To mwic stuka Pelz niecierpliwie yeczk o filiank od czarnej kawy, jak gdyby przywoywa kelnera, ktry mu zbyt dugo kae czeka na autodafe. Na co wci ta zbdna dyskrecja, ten faszywy wstyd, ktre kryj w uroczysty akt tortur za murami obozw koncentracyjnych? zapyta surowo. I, o ile wiem, palono dotychczas tylko ksiki to nic nie jest. Ale nasz fhrer dostarczy nam jeszcze innych wrae, ufam mu cakowicie. uny na horyzoncie, rzeki krwi na wszystkich drogach i optany taniec dokoa trupw, taniec tych, co przeyli, tych, ktrych jeszcze oszczdzono! Poet ogarna radosna ufno, i najblisza przyszo przyniesie upragnione okropiestwa. Z wyszukan uprzejmoci, zoywszy nabonym gestem rce na piersiach, zapewnia Hendrika: Pan za, mj drogi panie Hfgen, bdzie nalea do tych, co z najwiksz gracj potrafi skaka przez trupy. Pan na to wyglda, zaraz to po panu poznaem. Jest pan uroczym synem podziemi i to na pewno nie przypadek, e nasz premier tak pana wyrnia. Posiada pan prawdziwy, produktywny cynizm radykalnego geniuszu. Niezwykle pana ceni, mj drogi panie Hfgen.
- 209 -

Podobnie dziwnych i wtpliwych komplementw wysuchiwa Hendrik z draskim umiechem i zagadkowym byskiem oczu. Nie kady mia rwnie gbokie i wyrafinowane powody, jak poeta Pelz, by odkry w sobie mio do narodowego socjalizmu. Inni owiadczali po prostu: Jestem i pozostan niemieckim artyst i niemieckim patriot, ktokolwiek bdzie rzdzi w mojej ojczynie. W Berlinie powodzi mi si lepiej ni gdziekolwiek na wiecie i nie mam najmniejszej ochoty std wyjeda. Zreszt nigdzie indziej nie mgbym nawet w przyblieniu zarobi tyle, ile zarabiam tutaj. Tak owiadczy wieczorem przy stoliku w piwiarni gruby Joachim, aktor charakterystyczny. Z nim przynajmniej wiadomo byo, czego si trzyma. Byby wyemigrowa i sta si penym temperamentu antyfaszyst, gdyby mu zaofiarowano sut ga w Hollywood. Niestety, podobna oferta nie przysza. Joachim, ktry nalea niegdy do najznakomitszych aktorw niemieckich, nie by ju dzi cakiem na poziomie. Dlatego te owiadczy z min poczciwca w gronie kolegw: Czy jest gdzie tak dobre piwo jak tu, w naszej Staroniemieckiej Piwnicy? Moe mi to kto powie? i Rozglda si wyzywajco i nieco zoliwie dokoa. Jego dua, wyrazista twarz o gbczastych policzkach i maych, podejrzliwych oczkach miaa obudn dobroduszno niedwiedzia, co to wyglda tak miesznie i gapowato, a jest jednak najokrutniejszy z dzikich zwierzt. Pochlebcy zapewniali Joachima o jego wybitnym podobiestwie do pana prezesa Rady Ministrw. Wwczas aktor umiecha si wdzicznie; wpad natomiast w straszny gniew, kiedy dochodziy do jego uszu krce o nim pogoski, jakoby by pkrwi ydem. Niech no ten ajdak si tu pokae! krzycza Joachim, cay purpurowy. Chciabym wiedzie, czy si odway powtrzy mi w oczy to bezczelne kamstwo! Co za podo! Tak ubliy Niemcowi! Jednake straszliwa plotka o aktorze charakterystycznym nie chciaa ani rusz umilkn. Szeptano sobie cigle: Z jedn z jego babek byo co nie w porzdku. Joachim ustali przy pomocy detektyww, kim byli niegodziwi oszczercy. Kilka osb znalazo si w obozie koncentracyjnym za to, e rzucio podejrzenie na babk artysty. U nas nie wolno ju rzuca oszczerstw bezkarnie owiadczy Joachim z satysfakcj. Odwiedzi swoich najbardziej wpywowych przyjaci i kolegw, by ich

- 210 -

stanowczo, po msku, zapewni, e moe gwarantowa za czysto rasy swoich przodkw. Z rk na sercu powiedzia Joachim Hfgenowi, ktremu zoy uroczyst wizyt pewnej niedzieli przed obiadem. W mojej rodzinie wszystko jest w porzdku. Wszystko tak, jak by powinno, nie mam sobie nic do wyrzucenia. Patrzy spode ba oczami wiernego psa, jak zwyk czyni, kiedy gra role surowych ojcw o zotym sercu, ktrzy zaczynali od strasznej ktni z synami, by si potem, wrd potokw ez, z nimi pojedna. Kadego, kto way si twierdzi, e jest inaczej, bd musia, niestety, kaza zamkn powiedzia miodowym tonem, na zakoczenie, zniewaony Niemiec. yjemy przecie w praworzdnym pastwie. Hendrik Hfgen cakowicie solidaryzowa si z t opini. Poczstowa koleg z tak chwalebnym zapaem bronicego swojej czci cygarami i znakomitym starym koniakiem. Godzina, ktr dwaj aktorzy spdzili z sob przed obiadem, upyna wesoo w atmosferze wzajemnego zaufania. Na poegnanie obj Joachim koleg Hfgena niezdarnym ruchem niedwiedzia, ktry miady przeciwnika w ucisku, i poprosi, aby Hendrik przekaza pannie Lindenthal serdeczne pozdrowienia. Takich przyjaci mia Hfgen teraz byli to czciowo ludzie ciekawi, jak Pelz, czciowo o zotym sercu, jak Joachim. Gdzie jednak si podzieli ci, ktrych niegdy nazywa przyjacimi? Co si z nimi stao? Barbara napisaa mu z Parya, e chciaaby si rozwie. Formalnoci prawne bd w nieobecnoci obojga maonkw przeprowadzone szybko i atwo. Nie potrzeba adnych specjalnych powodw do rozwodu: sdziowie zrozumiej, e czowiek na takim stanowisku, jak Hfgen, i z jego pogldami wybitny artysta Pruskiego Teatru Pastwowego i osobisty przyjaciel prezesa Rady Ministrw nie moe pozostawa w zwizkach maeskich z osob, ktra mieszka za granic jako emigrantka, nie ukrywa swoich przekona wrogich dla pastwa, a ktra zreszt, jak si niedawno okazao, nie naley do czystej rasy. Jej ojcu, tajnemu radcy, cho ciko skompromitowanemu politycznie, nie omieliliby si przypisa ydowskiej krwi nawet zawodowi kamcy prasy narodowosocjalistycznej. Jednake to, co mu zarzucano, byo, o ile to moliwe, jeszcze gorsze i bardziej niewybaczalne; dopuci si pohabienia rasy: jego ona, crka generaa, nie bya czyst aryjk. Nie bez powodu dziadek Barbary, wyszy oficer, o ktrego zasugach militarnych wszyscy nagle zapomnieli, hodowa zawsze podejrzanie liberalnym przekonaniom. Rwnie niespokojny umys generaowej, przekraczajcy przyjte i dopuszczalne w koach

- 211 -

wojskowych granice, znajdowa teraz najprostsze, ale i niezwykle przykre wytumaczenie. Genera nie nalea do narodu niemieckiego, by czowiekiem niszego rzdu i semit. Wilhelm II przymyka na to oko przez yczliwo, jednake norymberska gazeta antysemicka wycigna spraw na wiato dzienne. Generaowa bya take pkrwi semitk: ydoerczy wistek mg tego dowie. C znaczy jej wielka i wietna przeszo, jej wspaniaa uroda i godno? Marnemu niedomytemu pismakowi, ktry nigdy w yciu nie napisa jednego zdania poprawn niemczyzn, wolno stwierdzi, e generaowa nie naley do spoecznoci niemieckiej. Barbara miaa wic z gr trzydzieci procent niedobrej krwi w yach: ju ta jedna okoliczno wystarczyaby niemieckiemu sdowi jako powd do rozwodu. Jasnowosi Nadreczycy mogli wymaga maonki nienagannej pod wzgldem rasy. Ale takiej ony jak Barbara Hendrik i tak musiaby si wyprze nawet gdyby bya gwarantowan aryjk. Wstyd doprawdy, po prostu skandal, co ta kobieta wyprawia. Nie opucia Parya od stycznia 1933, kiedy to tam przyjechaa. Kady, kto j zna dawniej, mg stwierdzi, e si zmienia. Znikno wszelkie rozmarzenie, nie zdawaa si skonna ani do sentymentalnych, ani do wesoych artw. Na twarzy jej ukaza si rys stanowczoci: utkwi midzy brwiami, panowa nad caym czoem. Nawet jej chd powczya niegdy troch nogami zdradza teraz now energi. Tak rusza si kto, kto ma przed sob cel i nie spocznie, pki go nie osignie. Barbara, ktra dotychczas zabijaa czas drobnymi rysunkami i powan lektur, atwymi rozrywkami i smutnymi mylami, staa si teraz czynna. Pracowaa w komitecie opieki nad uchodcami politycznymi z Niemiec. Poza tym zajmowaa si wsplnie ze swoim przyjacielem Sebastianem i pani von Herzfeld wydawaniem czasopisma powiconego sprawom przygotowa wojennych, tpienia kultury i bezprawia; czasopismo informowao wiat o brudach i niebezpieczestwie niemieckiego faszyzmu. Sebastian i pani von Herzfeld byli odpowiedzialni za redakcj, Barbara zajmowaa si administracyjn stron wydawnictwa. Ku jej wasnemu zdziwieniu okazao si, e nie bya pozbawiona zdolnoci i zrcznoci w sprawach finansowych. Czasopismo musiao by samowystarczalne, nie otrzymywao adnych subsydiw. Ukazywao si co tydzie w dwch jzykach: niemieckim i francuskim. Miao zrazu szczupe grono abonentw i nie byo nawet drukowane, lecz powielane. W p roku pniej z cienkiej broszurki wyroso spore

- 212 -

czasopismo, ktre miao przyjaci we wszystkich miastach europejskich, poza Niemcami. W Sztokholmie czyta nas pidziesit osb, w Madrycie trzydzieci pi, w Tel-Awiwie sto dziesi stwierdzaa Barbara. Z Holandii i Czechosowacji jestem zadowolona. W Szwajcarii musi si poprawi. Gdybymy tylko mieli zrcznego przedstawiciela w Ameryce! To wszystko jeszcze o wiele za mao. Setki tysicy powinny si dowiedzie o tym, co mamy do powiedzenia. Jestemy tacy biedni mwia podczas konferencji redakcyjnej, ktra odbywaa si u niej, w maym pokoiku hotelowym. Nasi wrogowie wydaj miliony na to, eby ich kamstwa docieray do ludzi, a my nie wiemy, skd wzi pienidze na znaczki pocztowe. Zacisna wskie, smage rce. Oczy jej stay si grone jak zawsze, kiedy mwia o znienawidzonych wrogach. Zmieni si rwnie Sebastian, ktrego dawniej interesoway tylko najbardziej wyrafinowane i zawie zagadnienia. Teraz stara si myle po prostu i pisa po prostu. Walka ma inne prawa ni trudna gra, jak jest sztuka mwi. Prawo walki da od nas, abymy zrezygnowali z tysicy niuansw i skoncentrowali si cakowicie na jednym temacie. Moje zadanie polega teraz nie na rozpoznawaniu lub ksztatowaniu pikna, ale na dziaaniu w miar si. Jest to najcisza ofiara, ktr skadam. Niekiedy ogarniao go zmczenie wwczas mwi: Brzydz si tym. To nie ma najmniejszego sensu. Tamci s przecie o wiele od nas silniejsi, oni maj wszystkie szanse. To przykre i na dusz met mieszne gra rol Don Kichota. Tskni do wyspy tak odlegej, e wszystko, co nas drczy, znajduje tam rozwizanie i przestaje by rzeczywistoci... Ale takiej wyspy nie ma przerwaa mu Barbara. Nie ma jej i by nie powinno, Sebastianie! Zreszt nasi wrogowie nie s znw tak strasznie mocni. Nawet si nas troch boj, bo kade sowo, kada prawda wypowiedziana przeciwko nim, boli ich troszeczk i odrobin przyspiesza, chocia odrobin, ich upadek, ktry wreszcie musi nastpi. Tyle byo w niej ufnoci, albo tyle jej potrafia okaza w chwilach, kiedy jej przyjaciela ogarniao zmczenie. Wyobra sobie opowiadaa mu mamy dwch nowych abonentw z Argentyny, to przecie wspaniale, przysali nawet pienidze.
- 213 -

Barbara trawia p dnia na pisaniu monitw do ksigarni i central dystrybucyjnych w Sofii czy Kopenhadze, w Tokio czy w Budapeszcie w sprawie drobnych sum, z ktrymi zalegay. Pomidzy Barbar i Hedd von Herzfeld wytworzyo si co, czego nie mona byo nazwa przyjani, byo to jednak co wicej ni stosunki czce dwch ludzi, ktrzy razem pracuj. Barbara ywia szacunek dla pani von Herzfeld: okazaa si bowiem energiczna i dzielna. Bya zupenie samotna, miaa tylko swoj prac. Do czasopisma, redagowanego wsplnie z Sebastianem, przywizaa si jak matka do dziecka. Kiedy zeszyt ukaza si po raz pierwszy drukiem i w nieco lepszej szacie, Hedda rozpakaa si niemal z radoci. Obja Barbar ramieniem i powiedziaa jej szeptem na ucho, chocia nikogo oprcz nich nie byo w pokoju, jak bardzo wdziczna jej jest za wszystko. Barbara wpatrywaa si dugo w du, mikk, grubo pudrem przysypan twarz pani von Herzfeld i skonstatowaa, e rysy jej si zaostrzyy, a wyraz pogbi. Ta zmiana pozwalaa wnioskowa, e w cigu tego roku, ktry razem spdziy, Hedda stoczya wiele walk wewntrznych i miaa wiele gwatownych i gorzkich przey. W pierwszych tygodniach pobytu na emigracji spotkaa pewnego razu czowieka, ktry przed wielu laty by jej mem. Moe wizaa z tym spotkaniem pewne nadzieje. Okazao si jednak, e czowiek w yje w Moskwie z jak dziewczyn. Rzecz cakiem naturalna. Hedda bya do rozsdna, by to zrozumie. A jednak wiadomo ta dotkna j jak co nieoczekiwanego, zawiody j nadzieje, do ktrych nawet przed sob si nie przyznaa. Czy mylaa jeszcze czasem o Hendriku? Tylko raz, jeden jedyny raz, wspomniaa przy Barbarze jego imi. Ciekawam, jak mu si tam powodzi? zapytaa cicho; bya ju pna noc, dugo razem pracoway. Czy mu dogadza ten tryb ycia? Czy cieszy go nowa sawa. O kim mwisz? odpowiedziaa Barbara pytaniem na pytanie, nie podnoszc oczu. Pani von Herzfeld spsowiaa, usiujc umiechn si ironicznie: No, a o kime? O twoim dawnym maonku... Barbara odrzeka sucho: Czy on jeszcze yje? Zapomniaam nawet, e istnieje. Dla mnie umar ju dawno. Nie lubi widm przeszoci w ogle, a zwaszcza tak podejrzanych. Odtd nigdy ju o nim nie mwiy.
- 214 -

Barbara odwiedzaa czasem ojca, ktry mieszka samotnie na poudniu Francji, nad Morzem rdziemnym. Opuci Niemcy natychmiast po poarze Reichstagu, ku wciekoci i rozczarowaniu hordy narodowosocjalistycznych studentw, ktrzy zastali dom jego pusty, kiedy wpadli tam, by pokaza czerwonemu radcy, co prawdziwa niemiecka modzie o nim myli. Prawdziwie niemiecka modzie bya gotowa wychosta starszego pana, uczonego wiatowej sawy, wpakowa go do samochodu i odwie do najbliszego obozu koncentracyjnego. Banda szalaa z wciekoci, kiedy zastaa w willi tylko trzsc si ze strachu gospodyni. Chcc jednak co uczyni dla sprawy narodowego socjalizmu i nada jaki sens nocnej wyprawie, poturbowali troch biedn kobiet i zamknli j w piwnicy, podczas gdy sami zabawiali si w bibliotece. Prawdziwie niemiecka modzie deptaa dziea Goethego i Kanta, Woltera i Schopenhauera, Szekspira i Nietzschego. To wszystko marksizm owiadczyli bezapelacyjnie modziecy w mundurach. Wrzuciwszy pisma Lenina i Freuda do ognia rozpalonego na kominku odtaczyli dokoa taniec radoci. W drodze powrotnej modzi ludzie mogli miao skonstatowa, e koniec kocw spdzili bardzo miy wieczr w domu tajnego radcy. Ale gdybymy byli jeszcze nakryli tego starego wintucha wykrzykiwali weseli chopcy to by dopiero bya heca! Tajnemu radcy udao si zabra z sob w kufrach najwaniejsze papiery i niewielk cz szczeglnie umiowanych ksiek. Po kilkumiesicznym pobycie w Szwajcarii i Czechosowacji osiad na poudniu Francji. Wynaj may domek; w ogrdku byo kilka palm i pikne kwitnce krzewy, mia te widok na morze. Starszy pan bardzo rzadko oddala si z domu i by prawie zawsze sam. Caymi godzinami spacerowa po ogrdku, albo siedzia przed domem, nie mogc si napatrze do syta zmiennym barwom morza. To taka dla mnie pociecha powiedzia Barbarze tak mi dobrze, e mam przed sob t pikn wod. Przez te wszystkie lata, kiedy tu nie byem, zupenie zapomniaem, jak bkitne potrafi by Morze rdziemne... Wszyscy Niemcy godni tego miana tsknili za nim, czcili je jako wit kolebk naszej cywilizacji. A teraz ta kolebka ma by znienawidzona w naszym kraju. Niemcy chc si przemoc wyzwoli spod jej agodnej wadzy i jej wielkich ask; myl, e potrafi si obej bez jej piknej przezroczystej tafli, krzycz, e im obrzyda. Ale w takim razie twierdz, e obrzyda im wasna cywilizacja. Czy chc wyprze si wszystkich wielkich wartoci, ktre sami podarowali wiatu? Tak by si zdawao... Ach, ci Niemcy! Ile bd musieli jeszcze przecierpie, a ile inni przez nich wycierpi!

- 215 -

Rzd narodowosocjalistyczny zasekwestrowa zarwno dom, jak majtek tajnego radcy; ogosi, e profesor straci obywatelstwo niemieckie. Bruckner dowiedzia si z notatki we francuskiej gazecie, e przesta by Niemcem. W kilka dni po przeczytaniu tej wzmianki wzi si na nowo do pracy. Bdzie to dua ksika pisa do Barbary nazw j Niemcy. Ujm w niej wszystko, co o nich wiem, czego si dla nich obawiam, czego si po nich spodziewam. A wiem o nich wiele, wielu rzeczy si dla nich obawiam, ale wci jeszcze wiele si po nich spodziewam. Cierpic i rozmylajc pdzi dni na obcym i ukochanym wybrzeu. Mijay czasem tygodnie, a nie mwi ani sowa poza kilku francuskimi zdaniami zamienianymi z dziewczyn, ktra zajmowaa si jego domem. Dostawa mnstwo listw. Ludzie, ktrzy byli niegdy jego uczniami, a teraz przebywali na emigracji, albo zrozpaczeni tkwili w Niemczech, zwracali si do niego o sowo pociechy czy te dobrej rady. Nazwisko pana pozostao dla nas symbolem innych, lepszych Niemiec odway si napisa jaki korespondent z prowincjonalnego miasteczka w Bawarii, co prawda zmienionym pismem i bez podania adresu nadawcy. Tego rodzaju wyznania i zapewnienia czyta radca ze wzruszeniem zaprawionym gorycz. Myla przy tym: Wszyscy ci, ktrzy tak czuj i pisz, tolerowali, przyczynili si do tego, by kraj nasz sta si tym, czym jest dzisiaj. Odkada listy i otwiera rkopis, ktry powoli rs i wzbogaca si mioci i poznaniem, nienawici i buntem, gbokim zwtpieniem i mocn, chocia tysicem zastrzee obwarowan nadziej. Bruckner wiedzia, e w maym miasteczku na poudniu Francji, oddalonym od miejsca jego zamieszkania najwyej o pidziesit kilometrw, osiad Teofil Marder z Nicolett. Obaj panowie spotkali si kiedy na spacerze i przywitali, nie umwili si wszake na nastpne spotkanie i wicej si nie widzieli. Marder by rwnie mao usposobiony jak Bruckner do rozmowy i towarzystwa. Satyryk wyzby si nadmiernej, agresywnej arogancji. Oniemia z przeraenia wobec katastrofy Niemiec. Tak jak Bruckner, przesiadywa godzinami w ogrdku, w ktrym rosy palmy i kwitnce krzewy, wpatrzony w morze. Jednake w oczach Mardera nie byo ciszy ani zamylenia; byy niespokojne, pony, bdziy bezradnie i smutno po migoccej, szerokiej powierzchni morza. Jego sinawo zabarwione wargi poruszay si jak zawsze, ni to ssc, ni to mlaskajc; nie tworzyy ju jednak sw, wychodzia z nich jedynie bezgona skarga. Teofil, ktry zwykle tak wysoko nosi gow, siedzia teraz skulony. Oowianej
- 216 -

barwy rce leay na chudych kolanach z wyrazem takiego zmczenia, jak gdyby ich nie mia ju nigdy poruszy. Tkwi bez ruchu, tylko jego oczy bdziy, a wargi wiody sw aonie niem rozmow. Chwilami wstrzsa nim dreszcz, jak gdyby przerazi si widoku czyjej zbyt strasznej twarzy. Prostowa si wwczas z trudem i krzycza gosem ju nie chrapliwym, ale skrzeczcym, jak starzec: Nicoletto! Chod! Prosz ci, przyjd zaraz! da Teofil lamentujc i groc zarazem. Nicoletta przybiega z domu. Twarz jej miaa wyraz zmczenia i melancholijnej cierpliwoci, nie licujcej ze miao zarysowanym orlim nosem, zacitymi ustami i wypukym czoem. Policzki jej zaokrgliy si i nabray mikkoci, pikne, szeroko otwarte oczy straciy dawny wyzywajcy blask, ktry niegdy tak fascynowa i niepokoi. Nicoletta przestaa by samowoln i dumn dziewczyn, robia wraenie kobiety, ktra duo kochaa i duo cierpiaa. Powicia swoj modo. Optana uczuciem czcym w sobie nieco chorobliw histeri z prawdziw namitnoci i szczerym porywem serca, darowaa swoj modo czowiekowi, ktry lea przed ni, zgnbiony, w fotelu. Co ci jest, Teofilu? pytaa; zachowaa wzorow dykcj, cho tyle waciwych sobie cech stracia w cigu tych lat. Mog ci w czym pomc, mj drogi? On jednak jcza tylko, jakby nie obudzony ze zego snu: Nicoletto, Nicoletto, moje dziecko... To straszne... To zbyt straszne... Sysz krzyki tych, ktrych w Niemczech torturuj... Sysz je wyranie, wiatr je niesie przez morze... Pachokowie katowscy graj na gramofonie podczas tej piekielnej procedury, to pospolity trik, zatykaj usta ofiar poduszkami, eby zdusi krzyki... Ale ja je sysz... Musz wszystko sysze... Bg mnie pokara obdarzajc czulszym uchem ni wszystkich miertelnikw... Jestem sumieniem wiata, sysz wszystko! Nicoletto, dziecko moje! Czepia si jej kurczowo. Umczone oczy bdziy po rdziemnomorskim krajobrazie, ktrego cisz zakcay teraz przeraajce widma. Nicoletta pooya mu do na gorcym i mokrym czole. Wiem o tym, Teofilu mwia z agodn precyzj. Syszysz wszystko i wzrok twj wszystko przenika. Musisz zoy wiatu rachunek ze swojej wiedzy; byoby to z wielk korzyci dla ciebie i dla wiata. Powiniene pisa, Teofilu! Musisz pisa! Od roku bagaa go, eby zacz pracowa. Bolao j to jego odrtwienie, nie
- 217 -

moga znie tej rozpaczliwej, aosnej bezczynnoci. Podziwiaa go, uwaaa za najwikszego czowieka spord yjcych, nie chciaa go widzie na marginesie wypadkw, ale w ich sercu: chciaa, by dziaa, interweniowa, wzywa wiat do opamitania, bi na trwog. On jednak odpowiada: Co mam jeszcze napisa? Wszystko ju powiedziaem. Z gry wiedziaem wszystko. Zdemaskowaem cae to oszustwo. Wywchaem zgnilizn. Nie masz pojcia, moje dziecko, jak to ciko mie zawsze racj, tak straszliwie jasno widzie wszystko. O moich ksikach tak zapomniano, jak gdybym ich nie by nigdy napisa. Zbiorowe wydanie moich dzie spalono. Moje przepowiednie przebrzmiay jakby bez echa a jednak to wszystko, co si dzisiaj dzieje, ta caa nieopisana niedola, jest zaledwie skromnym posowiem satyrycznym do mojego proroczego dziea. W moim dziele jest ju wszystko napisane, wszystko zostao przewidziane z gry, nawet to, co jeszcze nastpi, to najgorsze, kocowa katastrofa. Ja ju to przecierpiaem, ju temu nadaem form. C wic mam jeszcze pisa? Dwigam na barkach cay bl wiata. W moim sercu rozgrywaj si wszystkie klski, zarwno obecne, jak przysze. Ja ja ja... Na tych dwch literach, na tym ja, w ktrym jego zmcony umys zatrzaskiwa si niby w puapce, na tych dwch literach umilk. Gowa, ktr przebyte cierpienia obdarzyy nowym piknem, zdawaa si teraz mie szlachetniejszy, subtelniejszy i surowszy ksztat, by precyzyjniej wycyzelowan ni niegdy gowa ta pochylia si na piersi. Teofil zasn nagle. Nicoletta wesza z powrotem do domu. Zatrzymaa si w chodnej sieni. Powoli podniosa ramiona i zasonia twarz rkami. Chciaaby si rozszlocha, ale zy nie napyway jej do oczu; za wiele ich wypakaa. Nicoletta szeptaa w zoone donie: Nie mog ju. Nie mog. Musz std wyjecha. Nie wytrzymam tu duej.

Rozproszeni po rnych krajach, w wielu miastach mieszkali ludzie, ktrych Hendrik nazywa kiedy swymi przyjacimi. Jednym powodzio si niele; taki na przykad profesor nie mg si skary: szeroka, wiatowa sawa, jak zdoa sobie wyrobi, nie zuywa si nigdy. Mg liczy na to, e do koca ycia bdzie mieszka w paacach z barokowymi meblami i gobelinami albo w ksicych apartamentach pierwszorzdnych hoteli midzynarodowych. Nie chc, by
- 218 -

reyserowa w Berlinie, bo jest ydem? Doskonale albo raczej tym gorzej dla berliczykw. Profesor poruszy majestatycznie jzykiem, wypychajc to prawy, to lewy policzek przez kilka dni chrzka i mrucza zagniewany, doszed wszake do przekonania, e i tak, i tak w ostatnich czasach mia a za duo roboty. Niech wic berliczycy sami sobie radz ze swoim teatrem, niechaj ten Hfgen gra komedi dla swego fhrera, profesor ma w tym sezonie do wyreyserowania jedn wielk operetk w Paryu, dwie komedie szekspirowskie w Rzymie i Wenecji i co w rodzaju religijnego widowiska w Londynie. Poza tym czeka go jeszcze tourne z Intryg i mioci Schillera i Zemst nietoperza po caej Holandii i Pwyspie Skandynawskim, a na wiosn musi by w Hollywood, gdy podpisa kontrakt na wyreyserowanie wielkiego filmu. Panna Bernhard i pan Katz administruj obu jego teatrami w Wiedniu, o nich moe by spokojny, ci sobie poradz. Pan Katz wspomina ze smtkiem wesoe czasy, kiedy to nabra berliczykw na ten swj dramat z ycia mtw spoecznych, Wina, podajc si za hiszpaskiego neurologa. To byy kaway wysokiej klasy! mwi wypychajc jzykiem policzki niemal rwnie majestatycznie jak jego szef i mistrz. Nie pora teraz na t ca dostojewszczyzn. Pan Katz zosta definitywnie skazany na obracanie si w sferze przyziemnych interesw. Panna Bernhard take wpadaa w melancholi na myl o Kurfrstendammie, a szczeglnie o Hfgenie. Jakie on ma cudowne, ze oczy! wspominaa z rozmarzeniem. Najtrudniej mi darowa narodowym socjalistom, e zdobyli mojego Hendrika, nie zasuguj na co tak piknego. Mwic nawiasem, pozwalaa teraz, by mody wiedeczyk, wielki bon vivant wprawdzie nie tak demoniczny jak Hendrik, ale za to peen galanterii i mniej wymagajcy, mwi do niej Ro i gaska j pod brod. Dora Martin rozpoczynaa w Londynie i Nowym Jorku powtrny start; wicia tryumfy, wobec ktrych blady wszystkie jej berliskie sukcesy. Uczya si angielskiego z zapaem ambitnej uczennicy albo awanturnika, ktry chce podbi obcy kraj. Moga ju teraz pozwala sobie w obcym jzyku na podobne samowolne ekstrawagancje, jakimi niegdy zdumiewaa i czarowaa Berlin. Przecigaa samogoski, gruchaa, zawodzia, chichotaa, wydawaa radosne okrzyki, piewaa. Ruchy miaa niemiae niczym trzynastoletni chopiec, a przy tym lekka bya jak pirko, jak elf. Zdawaa si improwizowa niedbale i kaprynie, w istocie za jej wielka inteligencja obliczaa z gry kady najsubtelniejszy odcie drobnych, ale
- 219 -

starannie obmylanych efektw, ktrymi pobudzaa oczarowan publiczno do umiechu lub do szlochw. Sprytem wyczua, co podoba si Anglosasom. Bya rozmylnie o jeden ton bardziej sentymentalna, o wos bardziej kobieca i agodna ni w Niemczech. Rzadziej sobie pozwalaa na szorstki, ochrypy gos, natomiast czciej wzruszaa niewinnym, dziecico bezradnym spojrzeniem szeroko otwartych oczu. Zmieniam troszeczk swj typ stwierdzaa chowajc kokieteryjnie gow w ramionach. Tylko tyle, ile potrzeba, eby si podoba Anglikom i Amerykanom. Kursowaa midzy Londynem i Nowym Jorkiem, tam i z powrotem; w obu miastach grywaa t sam sztuk setki razy z rzdu. W dzie krcia filmy. Zdumiewaa wytrzymaoci i odpornoci fizyczn. Jej szczupe dziecice ciao zdawao si niezmordowane, jak gdyby optane demoniczn si. Amerykaskie i angielskie gazety wychwalay j, nazywajc najwiksz aktork wiata. Kiedy po przedstawieniu wstpowaa na kwadrans do hotelu Savoy, orkiestra graa tusz i wszyscy obecni wstawali na jej cze. Towarzystwo obu stolic anglosaskich skadao hod ydowskiej aktorce wygnanej z Berlina. Krlowa angielska udzielaa jej audiencji, ksi Walii przysya jej bukiety r do garderoby, modzi amerykascy autorzy pisywali dla niej sztuki. Dziennikarze, ktrzy przybywali czasem z Wiednia albo Budapesztu na wywiad z ni, zapytywali, czy nie miaaby ochoty zagra jeszcze kiedy po niemiecku? Odpowiedziaa: Nie, nie mam wcale na to ochoty. Nie jestem ju niemieck aktork. Zastanawiaa si jednak czasem: Co te mwi w Berlinie o moich nowych sukcesach? Czy te o nich wiedz? Naturalnie, e tak. Mam nadziej, e si troch zoszcz. Bo nikt si tam nie bdzie cieszy z moich zwycistw. Ten stutysiczny tum, ktry udawa, e mnie kocha pomienn mioci, niech si chocia przeze mnie zoci, eby cakiem o mnie nie zapomnia. Wywietlano w Berlinie synny angielski film, w ktrym Dora graa gwn rol. Trwao to jednak tylko par dni, po czym wybucha awantura. Minister propagandy nakaza spontaniczne oburzenie. Wysano do kina esesmanw przebranych po cywilnemu. Z chwil gdy twarz Dory Martin ukazaa si w zblieniu na ekranie, banda ta, rozproszona po caej sali, zacza gwizda, syka i rzuca bomby cuchnce. Nie chcemy oglda przekltych ydwek w niemieckim kinie ryczeli przebrani pakarze.

- 220 -

Trzeba byo owietli sal i przerwa przedstawienie. Ciekawscy i miakowie, ktrzy znaleli si na tym podejrzanym seansie, opucili kino w panicznym strachu. Jeli kto z uciekajcych wyglda na yda a do wielu ydw przyszo zobaczy Dor Martin zatrzymywano go i wymierzano baty. Ministerstwo propagandy polecio szerzy w Londynie pogosk, e liberalny rzd przepuci ten film, ale publiczno berliska nie znosi ju podobnych obrazw, reakcja jej bya natychmiastowa, gwatowna i ostatecznie bardzo zrozumiaa. Odtd wszystkie filmy, w ktrych wystpuje Dora Martin, bd zakazane. Kiedy Dora Martin dowiedziaa si, e z jej powodu, a raczej z powodu jej ruchomego cienia na ekranie, maltretowano ydw, skulia si z obrzydzenia, jak gdyby zdjy j mdoci po spoyciu zatrutej potrawy. ajdaki! mruczaa, a oczy jej ciskay czarne pomienie gniewu. Pode, nikczemne ajdaki! A kiedy tak wygraaa piciami, z rozwian dokoa twarzy rudaw grzyw, podobna bya do bohaterskich postaci kobiecych swego plemienia, nawoujcych do zemsty. W wielu miastach mieszkali, w wielu krajach szukali schronienia: Oskar Kroge, na przykad, osiad chwilowo w Pradze. Nie by ani ydem, ani komunist, ale starym bojownikiem postpowej literatury; wierzy, e teatr winien by instytucj moraln, wierzy w odwieczne ideay sprawiedliwoci i wolnoci; wbrew licznym rozczarowaniom nie chcia si wyrzec naiwnego i penego ufnoci patosu nie byo dla niego miejsca w nowych Niemczech. Postanowi wskrzesi szlachetne tradycje dobrych frankfurckich czasw i nie zwlekajc pocz szuka w Pradze ludzi, ktrzy by okazali zrozumienie dla jego entuzjazmu i dali mu do dyspozycji kilka tysicy koron czeskich; zamierza bowiem w jednej z piwnic na przedmieciu zaoy teatr literacki. Znalaz ofiarodawcw co prawda nie nazbyt hojnych znalaz piwnic, paru modych aktorw i sztuk, w ktrej duo si mwio o ludzkoci i jutrzence lepszych czasw. Pracowa z modymi aktorami i sztuka ujrzaa deski sceniczne. Schmitz dochowa mu wiernie przyjani mia si troszczy o stron finansow, podczas gdy Kroge, uparty idealista, marzcy o tym, co najwysze i najpikniejsze, wola buja w obokach, pozosta w czystej sferze sztuki. Niestety, Schmitz by czasem zmuszony ciga go z tych wyyn. Brakowao rzeczy najpotrzebniejszych; Kroge, stary mieszczaski Cygan, ktry miewa trudnoci pienine, ale nigdy nie zazna prawdziwej biedy, nie uwierzyby, e mona za tak miesznie mae sumy utrzyma nawet najskromniejszy teatr. Szo im jako tako, przynajmniej na razie, chocia do kopotw finansowych przypltay si trudnoci natury politycznej: poselstwo niemieckie w Pradze intrygowao u
- 221 -

miejscowych wadz przeciwko przebywajcemu na emigracji dyrektorowi Teatru Hamburskiego, gdy jego pacyfistyczne zapdy byy im nie na rk. Kroge i Schmitz bronili si wytrwale, nie ustpowali. Spadli przy tym obaj z ciaa i bardzo si postarzeli. Schmitz straci row cer, a na zatroskanym czole Krogego i dokoa ust rysoway si coraz gbsze bruzdy. W wielu miastach i w wielu krajach... Julietta Martens, zwana ksiniczk Tebab, cra krlewska z Kongo, znalaza zatrudnienie w jednym z maych kabaretw Montmartreu: pomidzy dwunast a drug w nocy wolno jej byo demonstrowa pikne ciao i kunsztowne stepowanie Amerykanom coraz rzadszym w Paryu, odkd dolar zacz spada paru onatym Francuzom z prowincji i kilku sutenerom. Wystpowaa prawie nago, odziana tylko w wski biustonosz z zielonych paciorkw, ciasne, trjktne majteczki z zielonego atasu, przybrane na poladku ogromnym pkiem zielonych pir strusich. Robic aluzj do upierzonej wspaniaoci swego stroju Julietta twierdzia, e jest ptaszkiem. Powtarzaa to kilkakrotnie: Jestem ptaszkiem. Przyfrunam zza oceanu, eby sobie tu na Montmartrze uwi gniazdko. W istocie nie bya wcale podobna do ptaszka, tak jak jej ponury pokj na rues des Martyrs nie by ani troch podobny do gniazdka, ciemny, z oknem wychodzcym na ciasne, brudne podwrko. Jedyn ozdob nagich, poplamionych cian stanowia fotografia Hendrika Hfgena. Julietta podara j kiedy w przystpie zoci i blu, ale potem starannie pozlepiaa strzpki. Usta Hendrika byy troch wykrzywione, co nadawao mu zoliwy wyraz; kreska kleju przecinaa skonie czoo, niby blizna; poza tym jednak uroda jego przywrcona zostaa niemal bez skazy. Pierwszego kadego miesica odbieraa Julietta od portiera pewnego domu nazwiska waciciela nie znaa niewielk sum pienidzy, ktre jej nadsya Hfgen. Gaa w kabarecie i zasiek z Berlina wynosiy tyle, e Julietta moga z tego y, nie szukajc zarobkw na ulicy. Widywaa mao ludzi, nie miaa kochanka. O swoich przygodach berliskich nie opowiadaa nikomu, czciowo z obawy, e mogaby straci ycie, a w kadym razie skromn zapomog miesiczn, czciowo, by nie narazi Hendrika na nieprzyjemnoci. Serce jej bowiem o nim nie zapomniao. Julietta nic nie zapomniaa i niczego nie przebaczya. Co najmniej raz na dzie wspominaa z nienawici i groz mroczna cel i przebyte tam cierpienia. Nosia si z myl zemsty, ale miaa to by zemsta sodka i w wielkim stylu, nigdy za ndzna i maostkowa. Ksiniczka Tebab spdzaa dugie godziny dugich dni wycignita

- 222 -

na brudnym ku i marzya. Wrci do Afryki, zgromadzi dokoa siebie wszystkich czarnych, bdzie krlow i wojownicz wadczyni Murzynw. Wtedy podburzy swj lud do powstania, powiedzie go na wielk wojn z Europ. Ld zamieszkay przez biaych ludzi chyli si do upadku: Julietta bya tego cakowicie pewna, odkd odwiedzili j funkcjonariusze berliskiego gestapo. Ld zamieszkay przez biaych musi zgin; ksiniczka Tebab postanowia na czele swoich ciemnoskrych braci przej w zwyciskim pochodzie przez stolice Europy. Nie majca rwnej w historii krwawa rze zmyje hab, jak okry si ld zamieszkay przez biaych. Zuchwali panowie stan si niewolnikami. Rozmarzona cra krlewska widziaa u swoich stp Hendrika, niewolnika i kochanka. Ach, jake go bdzie drczya! Ach, jake go bdzie rozpieszczaa! Pozbawione wosw czoo uwieczy kwiatami, ale bdzie musia swj wieniec obnosi na klczkach. Upokorzony i strojny ten nikczemny, ten ukochany bdzie kroczy w jej orszaku on, jej najcenniejszy up. Tak marzya czarna Wenus, a jej silne, szorstkie palce bawiy si czerwon skrzan szpicrut. Pewnego razu, w czasie wieczornego spaceru, w strumieniu ludzkim dcym od kocioa Madeleine do Place de la Concorde, zobaczya Julietta przechodzc Barbar. ona Hendrika, ktra tak dugo bya obiektem zazdroci bd te wspczujcych rozwaa Julietty, sza teraz szybko, pogrona w mylach. Julietta dotkna leciutko czubkami palcw jej rkawa i powiedziaa swym gbokim, szorstkim gosem: Bon soir, madame, przy czym pochylia troch gow. Kiedy zaczepiona podniosa zdziwiony wzrok, Murzynki ju przy niej nie byo. Barbara zobaczya tylko jej szerokie plecy, ale i te przesoniy wkrtce inne plecy, inne ciaa. W wielu miastach i wielu krajach... Jedni osiedli w Danii, drudzy w Holandii, inni znw w Londynie, w Barcelonie albo we Florencji. Jeszcze innych losy zagnay do Argentyny bd do Chin. Nicoletta von Niebuhr, a raczej Nicoletta Marder, znalaza si ktrego dnia w Berlinie. Z czerwonymi, cho ju odrapanymi i podniszczonymi pudami na kapelusze zjawia si w mieszkaniu Hendrika Hfgena przy Reichskanzlerplatz. Oto jestem powiedziaa starajc si nada oczom jak najbardziej wyzywajcy blask. Nie mogam ju wytrzyma tam, na Poudniu. Teofil to cudowny czowiek, to geniusz, kocham go wicej ni kiedykolwiek. Ale wyczy si poza nawias czasu i wymaga rzeczywistoci. Sta si marzycielem, Parsifalem nie mog znie tego. Czy rozumiesz, Hendriku, e nie mog tego znie?
- 223 -

Hendrik zrozumia. By zdecydowanym przeciwnikiem marzycieli i zachowa tak konieczny kontakt z czasem i jego wymogami. Ta caa emigracja to dobre dla niedogw owiadczy surowo. Tym ludziom, co siedz w miejscowociach kpielowych na poudniu Francji, wydaje si, e s mczennikami, tymczasem s tylko dezerterami. My tu stoimy na froncie, tamci dekuj si na tyach. Chc koniecznie wrci na scen powiedziaa Nicoletta. Hendrik sdzi, e to si da zrobi bez wielkich trudnoci. W Teatrze Pastwowym mog przeprowadzi mniej wicej wszystko, co mi si podoba. Cezar von Muck no tak, on jest jeszcze intendentem. Ale premier go nie lubi, a minister propagandy osania go ju tylko ze wzgldw prestiowych. Wszyscy uwaaj, e Cezar jest marnym kierownikiem teatru. Repertuar daje nudny, najchtniej wystawiaby tylko wasne sztuki. Na aktorach si nie zna. Jedno, co potrafi, to robi olbrzymie deficyty. Nicoletta, powrciwszy z emigracji do kraju, moga liczy, e otrzyma engagement do Teatru Pastwowego. Najpierw jednak chcia Hendrik wystpi z ni w Hamburgu i to w tej sztuce, z ktr robili swego czasu tourne po miejscowociach kpielowych nad Batykiem, bezporednio przed lubem Hfgena z Barbar Bruckner. Teatr Artystyczny w Hamburgu by dumny, e moe goci u siebie dawnego czonka swego zespou, ktry tymczasem zdoby saw i cieszy si przyjani wadzy. Obecny kierownik teatru, nastpca Krogego, pewien pan nazwiskiem Baldur von Totenbach, oczekiwa na dworcu Hfgena i jego towarzyszk. Pan von Totenbach by oficerem armii czynnej, mia twarz pocit bliznami i stalowobkitne oczy, takie jak pan von Muck i tak samo jak on mwi saksoskim akcentem. Wykrzykn: Witajcie, kolego Hfgen! jak gdyby Hendrik mia za sob chwalebn przeszo oficera, nie za mocno podejrzan przeszo bolszewika w sprawach kultury. Witajcie! zawoao jeszcze kilka osb, ktre razem z panem von Totenbach pospieszyy na kolej powita koleg Hfgena. Bya midzy nimi Hilda Motz, uciskaa Hendrika ze zami szczerego wzruszenia. Ile to czasu upyno! wykrzykiwaa dzielna kobieta poyskujc zotem, ktrego miaa pene usta. I jak wiele wszyscy przeylimy! Nicoletta i Hendrik dowiedzieli si zaraz, e Hilda ma dziecko, dziewczynk,

- 224 -

spniony i nieco ju zadziwiajcy owoc dugoletniego stosunku z Petersenem, specjalist od rl szlachetnych ojcw. Typowo niemiecka dziewuszka powiedziaa Hilda. Nazwalimy j Walpurga. Petersen nie zmieni si ani troch. Twarz jego zdawaa si naga jak zawsze, bo mu brakowao brody wilka morskiego. Jego wesoy, peen fantazji sposb bycia zdradza, e si bynajmniej nie odzwyczai od trwonienia ciko zarobionych pienidzy i latania za modymi dziewcztami. Prawdopodobnie Hilda Motz kochaa go w dalszym cigu wicej ni on j. Pikny Bonetti pojawi si w czarnym mundurze esesmana, wyglda olniewajco. Da do zrozumienia, e dostaje teraz jeszcze wicej listw miosnych od publicznoci ni dawniej. Rachela Mohrenwitz nie naleaa ju do zespou. Ma przecie ydowsk krew sykna Hilda zasaniajc usta doni, po czym zacz ni wstrzsa obleny miech, jak gdyby powiedziaa co nieprzyzwoitego. Rolf Bonetti skrzywi si z obrzydzeniem moe dlatego, e sobie przypomnia, jak niegdy pohabi ras z t Rachel. Demoniczne dziewcz jak poinformowano Hendrika usiowao popeni samobjstwo, kiedy prawda o nieczystoci jej krwi staa si powszechnie wiadoma, w kocu jednak wysza za m za fabrykanta obuwia, Czecha. Pod wzgldem materialnym powodzi jej si pewno bardzo dobrze, tam, za granic... powiedziaa pani Motz z akcentem gbokiej pogardy, wskazujc kciukiem w ty, przez rami, ow zagranic lec w jakim nieprzystojnym oddaleniu. Nowi czonkowie zespou jasnowose, troch z gruba ciosane dziewczta i chopcy, dziarsko czcy nieco prostack wesoo z surow dyscyplin wojskow kazali si przedstawi wielkiemu Hfgenowi, starajc si na wszelkie moliwe sposoby okaza mu swoje oddanie. By dla nich ksiciem z bajki, piknym, zaczarowanym krlewiczem wzbudzajcym zazdro, przyjmujcym podziw niby naleny mu haracz. Tak, zstpi na krtk chwil ze swoich szczytw, powrci do przyziemnych stref, z ktrych wyszed. Zreszt okaza si bardzo ludzki, posun si nawet tak daleko, e obj Hild Motz za szyj. Ach, ty si nic a nic nie zmieni! mwia rozmarzona ciskajc jego rk.

- 225 -

Petersen odezwa si z kta: Hendrik by zawsze dobrym koleg na co pan von Totenbach odrzek do surowo, zamykajc dyskusj: W nowych Niemczech wszyscy s kolegami, bez wzgldu na to, jakie stanowisko zajmuj. Hendrik chcia take przywita si z panem Knurrem, portierem teatralnym, ktry od tak dawna nosi swastyk, starannie ukryt wwczas, gdy Hfgen bolszewik niechtnie i z nieczystym sumieniem przemyka si przed portierni. Czy stary czonek partii nie zadry z radoci, mogc teraz ucisn do przyjaciela i faworyta pana prezesa Rady Ministrw? Ku zdziwieniu Hfgena pan Knurr przyj go do chodno. W portierni nie byo portretu fhrera, chocia miaby teraz prawo tam wisie, byoby to nawet podane. Kiedy Hendrik zapyta pana Knurra o zdrowie, ten burkn co przez zby, co zabrzmiao do nieuprzejmie, a spojrzenie skierowane na Hfgena byo pene jadu. Nie ulegao wtpliwoci: pan Knurr zawid si gboko na swoim fhrerze i zbawcy, jak rwnie zrazi do caego wspaniaego ruchu narodowosocjalistycznego. Wszystkie jego nadzieje, tak jak wielu innych, podobnych mu ludzi zostay gorzko zawiedzione. Hfgen zatem, przyjaciel generaa lotnictwa, z przykroci przechodzi nadal przed portierni: stosunki jego z panem Knurrem nie poprawiy si ani troch. Hendrik odetchn z ulg, kiedy si przekona, e w teatrze nie byo ju ani jednego spord maszynistw, komunistw, ktrych niegdy chtnie wita zacinit pici i pozdrowieniem Rotfront. Nie mia odwagi zapyta si, gdzie byli obecnie? Moe zabici, moe uwizieni, moe na emigracji... Wieczorem teatr by wyprzedany: hamburczycy radowali si widokiem swego ulubieca, ktry zrobi w Berlinie tak fenomenaln karier, najpierw przy profesorze, a teraz przy grubym prezesie Rady Ministrw. Nicoletta natomiast rozczarowaa. Uwaano, e jest sztywna, nienaturalna i nawet troch niesamowita. Istotnie, odwyka od sceny. Ruchy miaa sztywne, a gos dziwnie jej si zmieni: brzmiaa w nim jakby gucha skarga. Zdawao si, e co w niej zamaro i zarazem si zamao. W dodatku publiczno razi jej duy nos. Czy ona nie ma czasem troch krwi ydowskiej? szeptano w krzesach parteru. Ale nie odpowiaday inne gosy. Gdyby tak byo, Hfgen nie pokazywaby si z ni publicznie. Nazajutrz rano strzelia Hendrikowi dziwna myl do gowy; postanowi zoy wizyt pani konsulowej Mnkeberg. Niech i ona zobaczy go w caym blasku,
- 226 -

wanie ona, ktra przez tyle lat upokarzaa go swymi patrycjuszowskimi manierami. Barbar, crk tajnego radcy, zaprosia od razu na herbat. Dla niego za miaa tylko subtelny, ironiczny umiech. Pojedzie teraz do starszej pani swoim mercedesem. Ku wielkiemu rozczarowaniu dowiedzia si od nowego waciciela willi, e pani konsulowa Mnkeberg umara. To byo do niej podobne! Ratowaa si ucieczk przed spotkaniem, ktre mogo by dla niej niemie. Ci wielcy mieszczanie w wytwornym dawnym stylu, ci patrycjusze bez pienidzy, ale ze szlachetn przeszoci, o delikatnych, uduchowionych twarzach czy pozostan zawsze nieprzystpni, czy nigdy nie bdzie mona ich dosign? Czy drobny mieszczanin, ktry sta si Mefistofelesem, ktry zawar pakt z krwaw potg, nigdy nie zazna rozkoszy tryumfu nad nimi? Hendrik by zy. Nie udao mu si posunicie, po ktrym obiecywa sobie wiele uciechy. Poza tym by do zadowolony ze swego pobytu w Hamburgu. Pan von Totenbach powiedzia mu na poegnanie: Pan i cay zesp jestemy dumni, emy pana gocili u siebie, kolego Hfgen! Hilda Motz podaa mu ma Walpurg, proszc na wszystko, by pobogosawi to rozkrzyczane stworzenie. Pobogosaw j, Hendriku daa Hilda. Wtedy bd z niej ludzie. Pobogosaw moj Walpurg! Petersen rwnie popiera jej prob.

Kiedy Hendrik wrci z wycieczki, oznajmia mu Lotta Lindenthal, e o jego osobie tocz si w najwyszych koach gwatowne dysputy. Prezes Rady Ministrw mj przyszy mwia ju o nim Lotta by niezadowolony z Cezara von Mucka; wszyscy o tym wiedzieli. Ale nie orientowano si jeszcze, kogo genera lotnictwa upatrzy na nastpc intendenta Pruskiego Teatru Pastwowego: by to Hendrik Hfgen. Przeciwstawia si temu minister propagandy, a z nim razem wszyscy wysocy dostojnicy partii o radykalnych przekonaniach, stuprocentowi narodowi socjalici, nieubaganie wrodzy wszelkim kompromisom, zwaszcza w dziedzinie kultury. To nie uchodzi, aby tak wybitne, reprezentacyjne stanowisko powierzy

- 227 -

czowiekowi, ktry nie naley do partii, a na polu kultury ma za sob najgorsz bolszewick przeszo owiadczy minister propagandy. Dla mnie jest rzecz obojtn, czy artysta naley do partii, czy nie. Najwaniejsze, eby co umia odpar prezes Rady Ministrw, ktry przy caej swojej potdze i wspaniaoci nieraz pozwala sobie na liberalne kaprysy. Pod kierunkiem Hfgena Pruski Teatr Pastwowy bdzie robi kas. Intendentura pana von Mucka jest zbyt kosztowna dla naszych podatnikw. Jeeli chodzio o karier swoich protegowanych i ulubiecw, przypomina sobie pan genera nawet podatnikw, co w ogle rzadko si zdarzao. Minister propagandy wtrci, e Cezar von Muck jest przyjacielem fhrera, wyprbowanym wspbojownikiem, me mona go tak po prostu wyrzuci za drzwi. Genera lotnictwa zaproponowa z humorem, eby mianowa autora dramatu Tannenberg prezesem Akademii Literatury nie bdzie tam nikomu przeszkadza a nastpnie wyprawi w jak pikn podr. Minister propagandy zada przez telefon od fhrera, ktry zaywa wywczasw w Grach Bawarskich, by nie dopuci do oddania najwyszego stanowiska w teatrach pastwowych Hfgenowi: nie mona mu wprawdzie odmwi talentu i rutyny, ale to komediant, nie posiadajcy moralnych, ideowych kwalifikacji po temu. Pan prezes Rady Ministrw wszake wyprawi ju przed dwoma dniami kuriera do Alp Bawarskich. Fhrer, ktry chtnie unika rozstrzygni, kaza odpowiedzie ministrowi, e ta kwestia go nie interesuje, ma znacznie powaniejsze i doniolejsze sprawy na gowie. Panowie koledzy zechc askawie zaatwi to pomidzy sob. Bogowie kcili si. Sprawa ta staa si zagadnieniem prestiowym pomidzy ministrem propagandy i prezesem Rady Ministrw, pomidzy kuternog i grubasem. Hendrik zaj pozycj wyczekujc, nie wiedzia sam, jakiego wyniku tej sprzeczki bogw sobie yczy. Z jednej strony perspektywa objcia stanowiska intendenta echtaa silnie jego prno i ch dziaania, z drugiej strony jednak ogarniay go wtpliwoci. Jeeli obejmie wysokie stanowisko oficjalne w tym pastwie, wwczas osoba jego bdzie raz na zawsze utosamiona z reymem: wiza wasny los z losami splamionych krwi awanturnikw na dol i niedol. Czy chcia tego? Czy to byo jego zamiarem? Czy nie sysza gosw w swoim sercu, ktre przed tym krokiem ostrzegay? Gosy nieczystego sumienia, a wraz z nimi gos strachu?... Bogowie walczyli, decyzja zapada: grubas zwyciy. Wezwa Hfgena do
- 228 -

siebie i zaproponowa, cakiem oficjalnie, stanowisko intendenta Teatru Pastwowego. e za aktor zdawa si bardziej zmieszany ni zachwycony i okazywa raczej zdumienie ni entuzjazm, prezes Rady Ministrw wpad w gniew. Uyem dla pana wszystkich moich wpyww! Czowieku, nieche pan teraz nie robi ceregieli! Zreszt fhrer yczy sobie, eby pan zosta intendentem kama genera. Hendrik waha si jeszcze, czciowo z uwagi na gosy wewntrzne, ktre nie chciay w nim zamilkn, czciowo dlatego, e sprawiao mu rozkosz kaza si prosi temu splamionemu krwi potentatowi. Jestem im potrzebny! radowao si w nim wszystko. Byem ju prawie emigrantem, a teraz wszechpotny baga, bym mu ratowa teatry przed bankructwem! Poprosi o dwadziecia cztery godziny do namysu. Grubas poegna go mruczc gniewnie. Noc naradza si Hendrik z Nicolett: Nie wiem skary si wysyajc spod pprzymknitych powiek kokieteryjne, lnice spojrzenie w przestrze. Powinienem czy nie powinienem?... To wszystko jest takie strasznie trudne... Przechyli gow w ty i wznis szlachetn, przemczon twarz ku grze. Ale naturalnie, e powiniene! mwia Nicoletta wysokim, ostrym i sodkim gosem. Wiesz przecie sam najlepiej, e powiniene, e musisz. To jest twoje zwycistwo, najmilszy gruchaa, przy czym nie tylko usta jej, ale cae ciao wio si jak w. To tryumf! Zawsze wiedziaam, e taka chwila nadejdzie. Zapyta j, nie odrywajc zimnych, lnicych oczu od sufitu: Pomoesz mi, Nicoletto? Usiada przed nim, skulona, pomidzy poduszkami oa. Patrzc na niego promiennie piknymi, szeroko otwartymi kocimi oczami, odpowiedziaa cyzelujc kad sylab: Bd z ciebie dumna, Hendriku.

Nazajutrz bya jasna, pikna pogoda; Hendrik postanowi pj pieszo do paacu premiera. Niezwyky ewenement, jakim by tak daleki spacer, mia podkrela uroczysty, witeczny charakter tego dnia. Bo czy dzie, w ktrym Hendrik oddawa cakowicie do dyspozycji splamionej krwi potgi swj talent, swoje nazwisko i swoj osob, nie by dniem witecznym, uroczystym?
- 229 -

Nicoletta towarzyszya przyjacielowi. By to bardzo miy spacer. Nastrj obojga by zarazem podniosy i wesoy; niestety zamio go troch spotkanie, ktre czekao Hendrika i Nicolett po drodze. W pobliu Tiergartenu przechadzaa si starsza dama, imponujca wynios postaw i pikn, bia, dumn twarz. Miaa na sobie perowy kostium nieco starowieckiego, lecz wytwornego kroju i trjktny kapelusz z czarnego, byszczcego jedwabiu. Spod kapelusza, na skroniach, wyglday biae, okrge, ciasno zwinite loki. Gowa starszej damy przypominaa gow arystokratki z osiemnastego wieku. Starsza dama sza bardzo wolno, drobnym, ale pewnym krokiem. Jej kruch, delikatn, a jednak wysikiem woli wyprostowan posta zdawaa si otacza aureola zaginionych epok; wwczas ludzie wymagali od siebie nawzajem pikniejszej i surowszej postawy anieli w naszych nerwowych, lecz nieco jaowych i kiepskich czasach, niebezpiecznie dcych do kompletnej utraty godnoci. To generaowa powiedziaa Nicoletta, z szacunkiem zniajc gos. Zaczerwienia si troch. Hendrik take zaczerwieni si zdejmujc lekki szary kapelusz i skadajc niski ukon. Generaowa podniosa do oczu lorgnon wiszce na dugim acuszku z pszlachetnych bkitnych kamieni. Przez szka, nie krpujc si ani troch, zlustrowaa szczegowo mod par, oddalon od niej zaledwie o kilka krokw. Twarz piknej staruszki pozostaa niewzruszona. Nie odpowiedziaa na ukon aktora Hfgena i jego towarzyszki. Czy wiedziaa, dokd id, jaki kontrakt podpisze za godzin Hendrik, ktry by kiedy mem Barbary? Moe si tego domylaa, albo domylaa si czego w tym rodzaju. Zdawaa sobie dobrze spraw, co ma sdzi o Hendriku i Nicoletcie. Bya konsekwentna i postanowia nie mie z t par nic wsplnego. Lorgnon generaowej osuno si podzwaniajc lekko. Starsza dama odwrcia si plecami do Hendrika i Nicoletty. Oddalia si od nich drobnymi, z pewnym trudem stawianymi kroczkami, ktrym energia i dumna wewntrzna postawa staruszki nadawaa rwnowag, a nawet pewien wigor.

- 230 -

GROBA

Intendent by ysy. Ostatnie, mikkie jak pela pasma wosw, ktre mu natura pozostawia, kaza sobie zgoli. Nie wstydzi si szlachetnie sklepionej czaszki. Z dum i pewnoci siebie nosi mefistofelesowsk gow; zapatrzy si w ni pan prezes Rady Ministrw. W bladej, nieco nalanej twarzy chodne oczy podobne do klejnotw lniy uwodzicielsko, jak zawsze. Nerwowo pulsujce skronie budziy szacunek i wspczucie. Policzki zaczynay ju troch wiotcze, natomiast podbrdek z wyranym dokiem porodku zachowa cae swoje arystokratyczne pikno; kiedy intendent, jak to byo w jego zwyczaju, wysoko podnosi gow, wyglda zarazem imponujco i uroczo; natomiast jeeli j schyla, tworzyy si fady na szyi i okazywao si, e ma waciwie podwjny podbrdek. Intendent by pikny. Jedynie osoby, patrzce tak przenikliwie jak stara generaowa przez lorgnon, mogy zawyrokowa, e jego uroda nie jest cakiem prawdziwa, nie cakowicie wrodzona i jest raczej wynikiem silnej woli ni naturalnym darem przyrody. Z twarz swoj wyprawia to samo co z rkami twierdzili ci zoliwi, przesadnie surowi krytycy. Rce ma szerokie i brzydkie, ale umie je tak zaprezentowa, jak gdyby byy strzeliste i gotyckie. Intendent nosi si bardzo godnie. Monokl zastpi rogowymi okularami w szerokiej oprawie. Trzyma si prosto, postaw mia zwart w sobie, niemal sztywn. Uroku jego indywidualnoci nie kala nadmiar tuszczu, ktry zaczyna ju osadza si na miniach. Mwi przewanie gosem cichym, matowym, a jednak piewnym, czcym w sobie dyskretne tony na przemian rozkazujce, kokieteryjnie aosne i zmysowo uwodzicielskie; jedynie w chwilach szczeglnie uroczystych gos ten zdumiewa metaliczn barw brzmienia. Intendent potrafi rwnie by pogodny. W repertuarze rodkw, ktrymi rozporzdza i uwodzi, powane miejsce zajmowaa waciwa Nadreczykom wesoo, zaprawiona nieco zuchwaym, swoistym wdzikiem. Jak ten intendent potrafi artowa, kiedy chcia sobie zjedna zirytowanych maszynistw, opornych
- 231 -

aktorw albo tak nieprzystpnych reprezentantw wadzy! Wnosi promienie soca na sale zebra; wrodzon i przez dugie lata rutyny doprowadzon do perfekcji krotochwilnoci rozjania ponure prby teatralne. Intendent by lubiany. Cieszy si sympati wszystkich niemal, ktrzy go znali; chwalono go, e jest ludzki, uwaano za porzdnego chopa. Nawet opozycja polityczna, ktra moga wypowiada swoje zdanie wycznie na tajnych spotkaniach, przy starannie zamknitych drzwiach, zdawaa si do niego usposobiona do yczliwie. To prawdziwe szczcie mniemali przeciwnicy reymu e tak wane stanowisko zostao powierzone Hfgenowi, ktry, jak wiadomo, nie jest narodowym socjalist. W tych zakonspirowanych koach twierdzono, e dyrektor Teatru Pastwowego na wiele sobie wobec ministrw pozwala i wiele od nich potrafi uzyska. Wprowadzi Ottona Ulrichsa na prusk scen posunicie rwnie ryzykowne jak chwalebne. Ostatnio zaangaowa osobistego sekretarza yda czy te pkrwi yda. Modzieniec w nazywa si Johannes Lehmann, mia agodne, zotobrzowe oczy, troch jakby skpane w oliwie, i by oddany intendentowi jak wierny pies. Lehmann przyj wiar protestanck i by bardzo pobony. Oprcz germanistyki i historii teatru studiowa take teologi. Polityk nie interesowa si wcale. Hendrik Hfgen to wielki czowiek zwyk powtarza i krzewi gorliwie to przekonanie w koach ydowskich, z ktrymi mia kontakt dziki stosunkom rodzinnym, i w koach religijnych opozycyjnych, z ktrymi czya go jego pobono. Hendrik pokrywa pobory wiernego Johannesa z wasnej kieszeni; chtnie ponosi pewne koszty, by mie na usugi czowieka z rasy pariasw i w ten sposb imponowa przeciwnikom reymu. Koszty osobistego sekretarza aryjczyka byby pokry Teatr Pastwowy, lecz intendent nie mg da, aby kasa instytucji uytecznoci publicznej wypacaa pobory niearyjczykowi. Prezes Rady Ministrw byby moe wybaczy mu nawet ten kaprys, Hendrikowi jednak zaleao na tym, by ponie ofiar finansow. Dwiecie marek miesicznie, ktre wydawa, a ktre w jego budecie gray minimaln, znikom rol, sowicie mu si opacay. One to bowiem nadaway dobremu uczynkowi szczegln wag i znacznie zwikszay jego efekt. Johannes Lehmann stanowi powan pozycj po stronie aktyww w bilansie owej reasekuracji, na ktr mg sobie Hendrik bez wielkiego ryzyka pozwoli. Bya mu ona potrzebna, bez niej z trudem znisby swoj sytuacj; nieczyste sumienie zakcaoby mu szczcie, a to sumienie nie chciao, o dziwo, cakowicie zamilkn, ono to sprawiao, e lk przed przyszoci przeladowa wielkiego czowieka nawet we nie.
- 232 -

W teatrze natomiast, gdzie wystpowa jako wysoki urzdnik pastwowy, nie wydawao mu si wskazane zbytnio si naraa: minister propagandy i jego prasa patrzyli mu na rce. Intendent by rad, jeeli udao mu si unikn ostatecznego blamau artystycznego, nie dopuci do wystawienia cakowicie dyletanckich sztuk albo do zaangaowania absolutnie pozbawionych talentu aktorw ktrych jedyn zalet byy blond wosy. Oczywicie teatr zosta cakowicie odydzony poczynajc od maszynistw, inspicjentw i portierw a do gwiazd scenicznych. Rzecz jasna, e przyjcie jakiej sztuki nie wchodzio w rachub, jeeli genealogia autora nie bya a do czwartego i pitego pokolenia bez zarzutu. Sztuk, w ktrych mona by si, dopatrzy tendencji sprzecznej z pogldami reymu, w ogle nie brano pod uwag. W tych warunkach zestawienie repertuaru nastrczao due trudnoci; nie mona byo bowiem polega nawet na klasykach. W Hamburgu doszo do demonstracji i niemal buntowniczego aplauzu podczas przedstawienia Don Carlosa, w chwili gdy markiz Poza da od krla Filipa wolnoci myli. W Monachium przedstawienie Zbjcw w nowej inscenizacji odbywao si dopty przy wyprzedanej do ostatniego miejsca sali, a rzd zabroni dalszego wystawiania sztuki. Modziecze dzieo Schillera podziaao niczym aktualny dramat rewolucyjny i porwao ludzi. Tote intendent Hfgen nie odway si na wystawienie Don Carlosa ani Zbjcw, cho byby bardzo chtnie zagra zarwno markiza Poz, jak Franciszka Moora. Prawie wszystkie sztuki wspczesne, ktre a do stycznia 1933 roku naleay do repertuaru kadej ambitnej sceny niemieckiej wczesne, wci jeszcze potne dziea Gerharta Hauptmanna, dramaty Wedekinda, Strindberga, Georga Kaisera, Sternheima zostay, z uwagi na ich rozkadowego, bolszewickiego ducha, z oburzeniem odrzucone; intendent Hfgen nie mg wic sobie pozwoli na wystawienie ktrejkolwiek z tych sztuk. Modsi, utalentowani dramatopisarze byli prawie bez wyjtku na emigracji, albo yli w Niemczech jak na wygnaniu. C wic mia gra intendent Hfgen w swoim piknym teatrze? Pisarze narodowosocjalistyczni, dzielne chopaki w czarnych albo brunatnych mundurach, pisali rzeczy, od ktrych kady, kto mia jakie takie pojcie o teatrze, odwraca si ze zgroz. Intendent Hfgen dawa zamwienia tym spord dziaaczy narodowosocjalistycznych, w ktrych wyczuwa choby iskr talentu; piciu z nich kaza wypaci po par tysicy marek zaliczki, zanim jeszcze przystpili do pracy, chcc wreszcie doczeka si jakiej sztuki. Rezultaty okazay si opakane. Dostarczono mu tragedie patriotyczne przypominajce wypracowanie gimnazistyhisteryka.
- 233 -

 To doprawdy nie bagatela prowadzi w dzisiejszych Niemczech teatr na jakim takim poziomie wypowiedzia si Hendrik w poufnym kku i opar na rkach blad, przemczon twarz, na ktrej malowa si wyraz lekkiego obrzydzenia. Sytuacja bya bardzo cika, ale intendent Hfgen dawa sobie rad. Z braku nowych fars wznawia stare krotochwile i wici wielkie sukcesy; teatr bywa wyprzedany przez cae miesice, cho wystawiono tracc myszk francusk komedi, ktra bawia niegdy naszych dziadw. Sam gra gwn rol, ukazywa si publicznoci w przedziwnie haftowanym kostiumie rokoko; jego wspaniale uszminkowana twarz z czarn muszk na brodzie miaa w sobie tyle pikanterii, e wszystkie kobiety w krzesach parterowych chichotay z zachwytu, jakby je kto poechta; ruchy jego byy tak uskrzydlone, konwersacj prowadzi z tak werw, e w nieco rubaszny, starowiecki art sceniczny dziaa jak olniewajca aktualnym dowcipem sztuka wspczesna. Poniewa Schiller ze swymi wiecznymi peanami na cze wolnoci by nieco podejrzany, intendent zatem dawa pierwszestwo Szekspirowi, ktrego prasa miarodajna proklamowaa jako wielkiego Germanina, jako geniusza ludowego par excellence. Lotta Lindenthal, faworyta pboga, reprezentacyjna aktorka nowych Niemiec, moga si odway na wystpienie w roli Minny von Barnhelm, a wic w komedii, ktrej autor by rwnie niemile widziany z powodu swojej yczliwoci dla ydw, jak i za swoje zupenie dzi nie na czasie, przesadne umiowanie rozsdku. Poniewa Lotta Lindenthal sypiaa z generaem lotnictwa, przebaczono Gottholdowi Efraimowi Lessingowi Natana mdrca. Minna von Barnhelm okazaa si take sztuk kasow. Dochody teatru, tak ndzne za dyrekcji Cezara von Mucka, rosy w oczach dziki zrcznoci nowego intendenta. Cezar von Muck, ktry na specjalne danie fhrera uda si z cyklem odczytw propagandowych na tourne po Europie, miaby powody do irytacji, gdyby by wiadkiem tryumfw swego nastpcy. Irytowa si istotnie, nie pokazywa tego jednak po sobie, przeciwnie, wysya karty z widokami Palermo albo Kopenhagi do swego przyjaciela Hendrika. Powtarza w nich niezmordowanie, jak to piknie i rozkosznie buja na swobodzie poprzez obce kraje. My, literaci, jestemy przecie wczgami pisa z Grand Hotelu w Sztokholmie. Wyposaono go bogato w dewizy. W swych po czci lirycznych, po czci bojowo nastrojonych felietonach, ktre nakazano publikowa we wszystkich pismach, rozwodzi si nad luksusowymi restauracjami, loami zarezerwowanymi w teatrach i przyjciami w ambasadach. Twrca dramatu Tannenberg odkry w sobie wielkowiatowe gusta. Z drugiej strony traktowa swoj wycieczk
- 234 -

rozrywkow jako szczytn misj moraln. w agent propagujcy za granic niemieck dyktatur, zarazem wiatowiec i literat nazywa chtnie swoj podejrzan dziaalno duszpasterstwem, podkrelajc, e nie chce apwkami werbowa Trzeciej Rzeszy zwolennikw, jak to czyni jego szef kuternoga, lecz tkliwymi piosenkami miosnymi. Wszdzie miewa przygody rwnie pene wdziku jak znamienne. W Oslo, na przykad, zadzwoniono do niego z najodleglejszej kabiny telefonicznej w Europie. Zatroskany gos z krgu polarnego zapyta go: Jak tam w Niemczech? Z gbokim namysem usiowa duszpasterz skleci par zda, ktre zakwityby tam, w ciemnociach polarnych, niby przygar pierwiosnkw, sasanek i pierwszych fiokw. Wszdzie byo bardzo mio, jedynie w Paryu piewca bitwy w mazurskich botach poczu si troch nieswojo. Drani go tam duch militarno-wojowniczy, ktry by mu obcy i ktrego nie znosi. Pary jest niebezpieczny raportowa autor do kraju, mylc z gbokim wzruszeniem o uroczystym spokoju panujcym w Poczdamie. Wrd wszystkich silnych przey, jakich mu dostarczaa podr, Cezar von Muck tylko marginesowo i mimochodem intrygowa zarwno listownie, jak telefonicznie przeciwko swemu przyjacielowi Hfgenowi. Pisarz niemiecki odkry w Paryu przy pomocy jakich szpiegw, agentw gestapo czy te czonkw poselstwa niemieckiego, e mieszka tam pewna Murzynka, z ktr czyy Hfgena niedozwolone, brudne stosunki, a ktr jeszcze dzi utrzymuje. Cezar przezwyciy wrodzony mu wstrt do wszelkiej romaskiej niemoralnoci i uda si do podejrzanego zakadu na Montmartrze, gdzie ksiniczka Tebab wystpowaa w charakterze ptaszka. Zamwi szampana dla siebie i czarnej damy; Julietta jednak, z chwil gdy pomiarkowaa, e w nieznajomy przyby z Berlina i chce si czego dowiedzie o przeszoci erotycznej Hendrika Hfgena, powiedziaa kilka pogardliwych i ordynarnych sw, po czym wstaa, odwrcia si i wypia pikny, strojny w zielone pirka poladek. Temu nieprzystojnemu gestowi towarzyszy odgos, ktry wydaway jej cignite w ciup wargi, co wywoywao najfatalniejsze skojarzenia. Cay lokal bawi si znakomicie. Niemiecki bard zosta omieszony zblamowa si doszcztnie. Przewraca gronie stalowymi oczami, wali pici w st, wyrazi swoje oburzenie silnie saksoskim akcentem i opuci lokal. Jeszcze tej samej nocy poinformowa telefonicznie ministra propagandy, e z yciem erotycznym nowego intendenta co jednak nie jest w porzdku. Nie ulega wtpliwoci, w tym tkwi jaka mtna tajemnica, ulubieniec prezesa Rady Ministrw ma swoj pit Achillesa. Minister propagandy ywo dzikowa swemu przyjacielowi, poecie za ciekawe informacje. Ale jake byo teraz trudno zaszkodzi czowiekowi stojcemu na czele Teatru
- 235 -

Pastwowego, ulubiecowi wadcw i publicznoci. Hendrik, powszechnie ceniony, mocno siedzia w siodle. Jego ycie osobiste sprawiao rwnie jak najlepsze wraenie. Mody pan intendent potrafi we waciwy sobie oryginalny sposb wnie do swego domu atmosfer patriarchaln. Sprowadzi z Kolonii do Berlina rodzicw i siostr Josy. Zajmowa z nimi du paacow will w Grunewaldzie. W apartamencie przy Reichskanzlerplatz (komorne Hendrik zapaci za kilka miesicy z gry) mieszkaa chwilowo Nicoletta. Willa z parkiem, kortem tenisowym, piknymi tarasami i obszernym garaem odpowiednio ustawiaa modego intendenta, stwarzaa wielkopaskie to, ktre mu byo potrzebne, ktrego teraz chcia. Jeszcze tak niedawno, zda si, w lekkich sandaach i rozwianym skrzanym paszczu z monoklem w oku rzucajca si w oczy, niemal humorystyczna posta bieg przez ulice miasta. Jeszcze przy Reichskanzlerplatz zachowa cechy Cygana, co prawda Cygana o zbytkownym stylu ycia. W Grunewaldzie dopiero sta si wielkim panem. Pienidze nie odgryway adnej roli: jeli chodzio o faworytw, pieko nie byo skpe, pieko pacio; Hfgen, ktry nic wicej od ycia nie wymaga oprcz czystej koszuli i butelki wody koloskiej na stoliczku nocnym, mg sobie teraz pozwoli na konie wycigowe, liczny poczet suby i cay park samochodowy. Nikt albo prawie nikt nie mia mu za ze tej caej pompy. We wszystkich pismach ilustrowanych mona byo podziwia pikne wntrze, gdzie pan intendent odpoczywa po wytonej pracy. Hendrik Hfgen w ogrodzie swojej posiadoci karmi synnego rasowego psa Hoppi, Hendrik Hfgen przy niadaniu z matk w renesansowej jadalni. Ludzie byli przewanie zdania, e jest rzecz suszn i sprawiedliw, aby czowiek tak zasuony dla ojczyzny mia odpowiednio wysokie zarobki. Zreszt otaczajcy intendenta zbytek wydawa si znikomy i skromny w porwnaniu z bajecznym, wyzywajcym przepychem, na ktry sobie pozwala jego pan i przyjaciel, genera lotnictwa, i ktrym chepi si przed caym narodem. Willa w Grunewaldzie staa si wasnoci modego intendenta; nazwa j Hendrik-Hall, kupi za za stosunkowo nisk cen od dyrektora banku, yda, ktry wyemigrowa do Londynu. W Hendrik-Hall wszystko byo bardzo wytworne i z pewnoci nie mniej wspaniae ni niegdy w paacu profesora. Lokaje mieli czarne liberie ze srebrnymi wypustkami, jedynie maemu Bckowi pozwalano nosi si do niedbale. Najczciej chodzi w brudnej kurtce w biae i niebieskie paski, od czasu do czasu w brunatnym mundurze SA. Gupi chopak o wodnistych oczach i sztywnych wosach, sterczcych na gowie jak szczotka, zajmowa w Hendrik-Hall szczeglne i uprzywilejowane stanowisko. Waciciel
- 236 -

paacu zachowa go niby skromn pamitk minionych lat. Willy Bck zosta w gruncie rzeczy przyjty tylko po to, aby si dziwowa i zachwyca cudown przemian swego pana. Wywizywa si z tego zadania i co najmniej raz na dzie mwi: Ale jestemy teraz pikni i bogaci. Na to po prostu nie ma sw. Jak sobie pomyl, emy kiedy musieli poycza siedem marek pidziesit na kolacj. May Bck chichota ze czci i wzruszeniem na samo wspomnienie. Poczciwa dusza mwi Hendrik o nim. By mi wierny nawet w najgorszych czasach. W podkrelaniu yczliwoci, z jak Hfgen mwi o maym Bcku, zdawaa si tkwi nuta przekory. Pod czyim adresem, do kogo j kierowa? Przecie to Barbara nie chciaa si zgodzi, by przyj tego tak sobie oddanego chopca. W mieszkaniu ich w Hamburgu tolerowano tylko pokojwk, ktra suya dziesi lat na wsi u generaowej; eby si nic nie zmienio w yciu janie pani, crki tajnego radcy. Hendrik w caym blasku chway nie by w stanie zapomnie najmniejszych poraek przeszoci. Teraz j a jestem panem we wasnym domu powiedzia. By teraz panem we wasnym domu, ktrego prg przekraczali jedynie ludzie patrzcy na niego z podziwem i czci. Rodzinie pozwala dzieli z sob uroczyste pikno swego ycia, lecz zarazem dawa jej odczu swoje kaprysy. Organizowa niekiedy zaciszne wieczory przy kominku albo urocze poranki niedzielne w ogrodzie. Czciej jednak zdarzao si, e obnosi blad twarz obraonej guwernantki, zamyka si w swoich pokojach i gosem penym wyrzutu twierdzi, e ma siln migren. Bo musz tak strasznie ciko pracowa, eby wam, nierobom, dostarczy pienidzy. Nie mwi wprawdzie tego, ale manifestowa w sposb ostentacyjny zbola min i rozdranienie. Nie troszczcie si o mnie! prosi swoich bliskich, mia im jednak bardzo za ze, jeeli przez par godzin do niego nie zajrzeli. Najszybciej dochodzia z nim do adu matka, pani Bella. Traktowaa swego duego chopca bardzo agodnie, ale z pewn serdeczn stanowczoci. Wobec niej rzadko traci panowanie nad sob. Zreszt by do niej szczerze przywizany i dumny ze swej dystyngowanej mamy. Pani Bella zmienia si bardzo na korzy i na kadym kroku dawaa dowody, e dorosa do nowej, odpowiedzialnej pozycji. Prowadzia duy dom swego sawnego syna z niezwykym taktem i wielkim praktycznym dowiadczeniem. Kt by si domyli patrzc na t wytworn matron, e niegdy, gdy dyurowaa w kiosku z szampanem, bya przedmiotem
- 237 -

zoliwych plotek? Byo to ju bardzo dawno, nikt nie pamita tych gupich, starych historii. Pani Bella jest teraz dyskretnie trzymajc si na uboczu, ale wybitn postaci berliskiego towarzystwa. Zostaa przedstawiona panu premierowi i bywa w najznakomitszych domach. Pod piknymi siwymi wosami, na ktrych zna fale trwaej ondulacji, inteligentna, pogodna jej twarz, tak podobna do sawnego syna, zachowaa jeszcze wiey koloryt. Pani Bella ubiera si skromnie, ale starannie. Ma predylekcj do ciemnoszarych jedwabi w zimie, do perowych podczas letnich upaw. Kostium, ktry pani Bella podziwiaa na piknej babce swojej synowej, by perowej barwy. Pani Hfgen szczerze ubolewaa, e generaowa nie bywa w willi w Grunewaldzie. Chtnie przyjabym t pani w naszym domu owiadczya chocia ma podobno troch krwi ydowskiej. Moglibymy przej nad tym do porzdku dziennego, prawda, Hendriku? Ale nie zadaa sobie nawet tyle trudu, eby zostawi nam bilet wizytowy. Czy cigle jeszcze nie jestemy dla niej do wytworni? W dodatku mam wraenie, e si u niej nie przelewa zakoczya pani Bella i pokrcia gow troch ze wspczuciem, a troch z uraz. Powinna by si cieszy, e przyzwoita rodzina chce z ni utrzymywa stosunki. Niestety, Kbes Hfgen nie by tak reprezentacyjny jak pani Bella. Zdziwacza, chodzi stale w starej flanelowej bonurce, interesoway go gwnie rozkady jazdy, ktre wertowa caymi dniami, i may zbir kaktusw hodowa je na parapecie okiennym. Goli si zbyt rzadko i chowa si przed gomi. Opuci go cakowicie waciwy Nadreczykom dowcip. Milcza przewanie i patrzy bezmylnie przed siebie. Tskni za Koloni, chocia tam komornik nie wychodzi prawie z jego mieszkania, a wszystkie interesy handlowe zawsze koczyy si fatalnie. Jednake walka o byt, ktr lekkomylnie, lecz uparcie musia toczy, lepiej mu suya ni bezczynno przy ognisku syna zajmujcego dzi tak wybitne stanowisko. Sawa i wietno Hendrika byy przedmiotem nieustannego zdziwienia, a nawet zgryzoty staruszka. Nie rozumiem, jak to si mogo sta! mamrota, jak gdyby zdarzyo si jakie nieszczcie. Co rano przyglda si zdumiony stosom listw, ktre nadeszy do jego potnej i powszechnie uwielbianej latoroli. Kiedy Johannes Lehmann by zbyt przeciony prac, prosi czasem starego, by mu w tym lub owym drobiazgu dopomg. Tote staruszek spdza nieraz cay ranek na podpisywaniu fotografii syna, umia bowiem lepiej naladowa pismo Hendrika ni sekretarz. Jeli intendent by w szczeglnie askawym nastroju, zdarzao si czasem, e zapyta ojca:

- 238 -

 Jak si miewasz, papo? Czsto wydajesz si taki przygnbiony. Brak ci czego? Chyba si nie nudzisz w moim domu? Ale nie, nie burcza stary Hfgen czerwienic si pod nieogolon szczecin. Mam przecie moje kaktusy, no i psy duo mi radoci sprawiaj. Tylko on karmi psy, nie dopuszcza do nich nikogo ze suby. Co dzie odbywa duy spacer z piknymi chartami, z ktrymi Hendrik dawa si tylko fotografowa. Psy lubiy starego, ale od Hendrika trzymay si z daleka, oniemielone; wyczuway wida, e si ich boi. To ze psy twierdzi i cho ojciec gorco temu przeczy, upiera si przy swoim. Zwaszcza Hoppi jest zy. Na pewno mnie kiedy okropnie pogryzie. Josy miaa wasny, kokieteryjnie urzdzony apartamencik na pierwszym pitrze willi. Duo jednak podrowaa i pokoje stay pustk. Odkd brat jej doszed do wadzy, wci zapraszano pann Hfgen do wystpw w radio. piewaa lekkie piosenki w gwarze nadreskiej, mi jej twarzyczk widywao si we wszystkich pismach radiowych. Miaa sposobno do coraz to nowych zarczyn i korzystaa z niej oczywicie. Teraz nie mg ju pierwszy lepszy pretendowa do jej rki, musiaa to by partia odpowiednia do jej obecnego stanowiska w wiecie; pierwszestwo mieli modzi panowie w mundurach esesmanw, ich efektowne postacie oywiay Hendrik-Hall. Hrabiego Donnersberga polubi z ca pewnoci oznajmia Josy. Brat jej wyrazi sceptyczne powtpiewanie. Josy si rozpakaa. Zawsze sobie ze mnie drwisz skarya si wrd ka. Pani Bella zacza j pociesza, Hendrikowi take przykro byo patrze na jej zy; wszyscy zapewniali Josy, e tak ostatnio wyadniaa. Istotnie wygldaa teraz znacznie bardziej pocigajco ni wtedy, kiedy Barbara j poznaa na dworcu miasta uniwersyteckiego na poudniu Niemiec. Moe to dlatego, e sta j byo teraz na drogie suknie. Siodeko piegw na zadartym nosku dao si usun prawie bez ladu dziki kopotliwym zabiegom kosmetycznym. Dagobert zagrozi mi, e ze mn zerwie, jeeli te piegi nie znikn powiedziaa. Mody Dagobert von Donnersberg miewa take swoje humory, nie tylko Hendrikowi wolno byo sobie na nie pozwala. Hfgen pozna hrabiego u panny Lindenthal, ktra lubia otacza si arystokracj. Dagobert rwnie przystojny jak bez grosza, rwnie gupi jak rozpieszczony otrzyma zaraz zaproszenie do Hendrik-Hall. Panna Josy zaproponowaa mu wspln przejadk konn. Pikne
- 239 -

wierzchowce Hendrika miay za mao ruchu: czas jego by na to zbyt drogi, poza tym konna jazda nie sprawiaa mu przyjemnoci. Nauczy si jej z trudem do zdj filmowych i wiedzia, e le siedzi w siodle. Konie trzyma waciwie tylko dlatego, e tak piknie wyglday na fotografiach w pismach ilustrowanych; nigdy by si do tego nie przyzna, ale konie wierzchowe tak jak may Bck bya to spniona, rozpaczliwa i niedorzeczna zemsta nad Barbar, ktrej ranne przejadki tak go niegdy zociy. Barbara tymczasem bya daleko, nie mylaa wcale o koniach, zajmowaa si w Paryu politycznymi uchodcami i maym, bojowym czasopismem, zdobywaa nowych prenumeratorw na Bakanach, na Pwyspie Skandynawskim, w Ameryce Poudniowej i na Dalekim Wschodzie... Panna Josy i jej Dagobert pojechali do parku. Mody hrabia zadurzy si troch w wesoej dziewczynie. Poniewa wiedzia, e jej na tym zaley, zarczy si z ni nawet, co mu nie przeszkadzao oczywicie, rozglda si za paniami, ktre mogy mu wicej zapaci za jego tytu. Na razie jednak niepilno mu byo zrywa z pann Hfgen, nie uwaa rwnie za wskazane zraa do siebie rodziny cieszcej si wzgldami premiera. Zreszt Dagobert bawi si dobrze w Hendrik-Hall. Intendent stara si utrzyma dom w angielskim stylu. Whisky i demy sprowadzaa pani Bella wprost z Londynu. Jadano bardzo duo grzanek, siadywano chtnie przy kominku, grywano w tenisa albo krokieta w ogrodzie. W niedziel, jeeli pan domu nie wystpowa, gocie przyjedali ju na poudniowy lunch i zostawali a do pnego wieczora. Po obiedzie taczono w hallu. Hendrik wkada smoking twierdzc, e najlepiej si czuje w tym stroju. Josy i Nicoletta take zmieniay wieczorem toalety. Niekiedy przychodziy tej kompanii szalone pomysy do gowy: jechano przed wieczorem trzema samochodami do Hamburga na bumblerk w dzielnicy St. Pauli. Samochodw tu nie brak powiedzia hrabia Donnersberg z lekkim odcieniem goryczy; gniewao go chwilami, e ten komediant opywa w dostatki, wwczas gdy on, arystokrata, ma ptno w kieszeni. Intendent posiada trzy due wozy i kilka mniejszych. Najpikniejszy samochd olbrzymi mercedes ze lnic srebrzyst karoseri by to prezent pana premiera; grubemu ofiarodawcy przysza adna myl, by podarowa wspaniay wehiku w chwili, gdy Hendrik wprowadza si do nowej siedziby. Intendent wydawa niechtnie i bardzo rzadko wielkie przyjcia; lubi wszake przyjmowa goci bez ceremonii w Hendrik-Hall. Nicoletta naleaa ju teraz cakiem do rodziny. Zjawiaa si, nie zapowiadajc si, na posiki, radzia si

- 240 -

Hendrika w sprawach zawodowych, na weekendy za przyjedaa z walizk. Walizka bya do dua, za dua waciwie, by pomieci sukni wieczorow, pidam i kosmetyczk. Josy, drczona ciekawoci, zajrzaa kiedy po kryjomu, co si w niej jeszcze mieci. Ku wielkiemu zdziwieniu zobaczya par czerwonych lakierowanych butw z cholewami. Nicoletta zamierzaa rozwie si z Teofilem Marderem. Jestem znowu aktork pisaa do niego. Kocham Ci zawsze, cae ycie nie przestan Ci uwielbia. Ale jestem szczliwa, e mog znw pracowa. W naszych nowych Niemczech panuje oglny pd, entuzjastyczna ch pracy, ktrej nie moesz sobie nawet wyobrazi w Twojej pustelni. Jedn z pierwszych czynnoci urzdowych Hfgena byo zaangaowanie Nicoletty do Teatru Pastwowego. Nie odniosa jeszcze dotd sukcesu, ktry dalby si porwna z wczesnym tryumfem w Hamburgu. Powoli jednak zacza si otrzsa z odrtwienia; gos i ruchy nabieray mikkoci i ycia. Uwaaj, uczysz si na nowo gry scenicznej! zapowiedzia Hendrik. Waciwie nie powinno si ciebie wpuci na adn scen, ty wariatko! Ten twj wybryk w Hamburgu by naprawd skandaliczny, nie mwi ju, e w stosunku do tego biedaka, Krogego, ale w stosunku do samej siebie. Mwic nawiasem, gdyby nawet Nicoletta okazaa si najgorsz aktork, zarwno koledzy, jak prasa traktowaliby j z najwyszym szacunkiem, uchodzia bowiem za przyjacik intendenta. Wiedziano, e ma wpyw na wielkiego czowieka. Wystpowaa przy jego boku na oficjalnych uroczystociach. Chrzszczc metalowym pancerzem wieczorowej toalety towarzyszya mu na bal prasy. Co to bya za para: Hendrik i Nicoletta, oboje obdarzeni nieco perwersyjnym wdzikiem, dwa niebezpieczne i przeraliwie czarujce bstwa podziemnego wiata. Poeta Beniamin Pelz wpad na pomys nazwania ich Oberon i Titania. Prowadzicie korowd taneczny monarchw podziemia rozmarza si poeta liryczny, dla ktrego dyktatura rasistowskiego faszyzmu zdawaa si jakim krwawym i fantastycznym snem nocy letniej. Zaczarowalicie nas waszym umiechem, waszym przedziwnym spojrzeniem. Jake chtnie powierzymy wam nasze losy! Wprowadzicie nas pod ziemi, w najgbsze jej warstwy, do magicznego pieka, gdzie krew spywa po cianach, gdzie wrogowie z sob si parz, za kochankowie morduj si nawzajem, gdzie mio, mier i krew cz si w orgiastycznej komunii... Tak brzmiay balowe szepty nowych Niemiec w najsubtelniejszej, najbardziej
- 241 -

wyszukanej formie. Poeta Beniamin Pelz uchwyci w styl. By niegdy troch odludkiem, ale teraz stawa si coraz bardziej towarzyski i gitki. Nawyk szybko do wielkiego wiata, do ktrego ekskluzywnych k zapewnio mu wstp jego na wskro nowoczesne zamiowanie do najgbszych warstw podziemia, do magicznego pieka i sodkiego zapachu zgnilizny. Kierowa sprawami Akademii Literatury jako jej wiceprezes, prezes bowiem, Cezar von Muck, swoje obowizki duszpasterskie spenia chwilowo za granic. Beniamin by mile widzianym gociem w Hendrik-Hall. Wraz z panami Mller-Andre, doktorem Radigiem i monsieur Larue nalea do staych bywalcw willi w Grunewaldzie. Wszyscy panowie uwaali sobie za wielki zaszczyt i przyjemno, jeli mogli ucaowa do dystyngowanej pani Belli i zapewni pann Josy, e licznie wyglda. Pierre Larue flirtowa troch z maym Bckiem, na co patrzano z pobaliw yczliwoci. Wesoo zwaszcza bywao, kiedy zajeda aktor charakterystyczny Joachim ze swoj zabawn on; kaza sobie podawa piwo litrami, marszczy tust twarz w wyraziste fady i powtarza niezmordowanie: Mwcie, co chcecie, dzieci! Nigdzie, na caym wiecie nie jest tak piknie jak w Grunewaldzie! Od czasu do czasu wciga Joachim kogo do kta, aby go zapewni, e z rk na sercu! wszystko jest z nim w najwikszym porzdku. Przed kilku dniami musiaem znw kogo wsadzi pod klucz, kto twierdzi, e jest przeciwnie tumaczy aktor charakterystyczny mruc chytre oczki. Niekiedy pojawiaa si Angelika Siebert; nosia teraz inne nazwisko, gdy polubia swego reysera filmowego. Mody maonek by to pikny mczyzna; mia gste, kasztanowate wosy i szafirowe, due, powane oczy. On jeden w tym troch zdegenerowanym towarzystwie wyglda tak, jak naiwne serca wyobraaj sobie niemieckiego bohatera, modego rycerza bez trwogi i zmazy. Rzecz dziwna, e on jeden zdradza skonnoci do opozycji. Jego umys, zarazem dziecicy i dociekliwy, nie zgadza si ze wszystkim, co si w Niemczech dziao. Entuzjazmowa si pierwotnie narodowym socjalizmem, tym wiksze byo teraz jego rozczarowanie. Zwraca si do Hendrika, dla ktrego talentu i wiedzy aktorskiej mia szczery podziw, z powanymi, natarczywymi pytaniami. Pan przecie ma pewien wpyw na czynniki miarodajne mwi modzieniec. Czy istotnie nie moe pan powstrzyma najbardziej barbarzyskich okruciestw? Obowizkiem pana jest poinformowa prezesa Rady Ministrw o tym, co si dzieje w obozach koncentracyjnych... Jasna, poczciwa twarz rycerza bez trwogi i zmazy czerwienia si z zapau.

- 242 -

Hendrik jednak krci gow, zdenerwowany. Czego pan chce, mj mody przyjacielu odrzek ze zniecierpliwieniem. Czego pan ode mnie da? ebym parasolem powstrzyma wodospad Niagary? Czy sdzi pan, e byoby to przedsiwzicie majce widoki powodzenia? No, wic! zakoczy butnie, jak gdyby raz na zawsze pokona przeciwnika i przecign go na swoj stron. No, wic! I umiechn si swoim szelmowskim umiechem. Czasem podobao si intendentowi cakowicie zmieni taktyk. Z cynicznym zuchwalstwem rezygnowa nagle ze wszelkich upiksza i usprawiedliwia; biega po pokoju z twarz pokryt nerwowym rumiecem nie by to jednak rumieniec wstydu wstrzsany miechem, wykrzykujc raz po raz na wp ze skarg, na wp z tryumfem: A co, czy nie a j d a k ze mnie? Czy nie cakiem n i e p r a w d o p o d o b n y ajdak?! Kko przyjaci bawio si znakomicie, Josy a klaskaa w donie z radoci. Tylko twarz modego rycerza bez trwogi i zmazy bya surowa i pena niechci, podczas gdy Johannes Lehmann, ktrego oczy miay tusty poysk oliwy, umiecha si melancholijnie, za Angelika patrzya na przyjaciela, przez ktrego wylaa tyle ez, smutna i zaniepokojona. Oczywicie, jeeli byli gocie pozostajcy w zayych stosunkach z wadz albo nawet stanowicy jej czstk, Hendrik nie mwi ani o wodospadzie Niagary, ani te o swoim nieprawdopodobnym ajdactwie. Ju w obecnoci hrabiego Donnersberga wystrzega si nieostronych sw. Najwysz za ostrono, ktr umia czy z promienn wesooci, zachowywa, kiedy Lotta Lindenthal zaszczycaa go swoj wizyt. A zdarzao si nierzadko, e jasnowosa, pena macierzyskiego wdziku Lotta zjawiaa si w Hendrik-Hall, aby zagra w ping-ponga albo potaczy troch z panem domu. Jakie to byo zawsze wito! Pani Bella kazaa podawa wszystko, co miaa najlepszego w spiarni i piwnicach, Nicoletta rozpywaa si w przesadnych komplementach na temat fiokowych oczu wysoko usytuowanej pani, Pierre Larue przestawa si interesowa maym Bckiem, a nawet stary Hfgen rzuca przez szpar w drzwiach ciekawe spojrzenia na dam z wielkim biustem, ktra wypeniaa pokoje willi srebrzystym dziewczcym miechem. Kt to jednak wysiad z gigantycznej limuzyny, ktra w tej samej chwili z gronym szumem, niczym samolot, zatrzymaa si przed podjazdem HendrikHall? Przed kim otwary si skrzyda drzwi wejciowych? Kt wszed z tak gonym brzkiem szabli do przedpokoju? Kto wsun swj olbrzymi brzuch
- 243 -

koyszcy si na grubych jak supy nogach, swoj majestatycznie sklepion, migocc orderami pier do pokoju i stan przed skamieniaym z podziwu zgromadzeniem? To on, grubas, ktry z mieczem w rku peni wart przy boskim tronie. Przyjecha po swoj Lott, chcia przy tym swemu Mefistofelesowi yczy dobrej nocy. Panna Lindenthal rzucia mu si na szyj. Pani Bella za, ktra o mao nie zemdlaa z dumy i podniecenia, zdoaa zaledwie wyszepta, a szept ten brzmia jak jk: Ekscelencjo... panie premierze, czym mog pana poczstowa? Jaki napj orzewiajcy? Moe kieliszek szampana?... Duo ludzi bywao w Hendrik-Hall, przycigaa ich tam sawa i uprzejmo pana domu, wykwintna kuchnia, piwnica, korty tenisowe, dobr najlepszych pyt gramofonowych, cay imponujcy luksus tego otoczenia. Rne osobistoci spdzay tu najprzyjemniejsze godziny poudniowe, popoudniowe i wieczorne: aktorzy i generaowie, lirycy i wysocy dygnitarze, dziennikarze i egzotyczni dyplomaci, metresy i komediantki. Natomiast par osb, ktre niegdy czyy z Hendrikiem Hfgenem bardzo zaye stosunki, nie bray udziau w tym wesoym, zbytkownym trybie ycia. Generaowa nie pokazaa si nigdy w Hendrik-Hall, pani Bella na prno oczekiwaa jej biletu. Starsza pani bya zmuszona sprzeda swoj posiado, zajmowaa teraz mae mieszkanko niedaleko Tiergartenu. Coraz bardziej tracia kontakt z towarzystwem berliskim, w ktrym niegdy odgrywaa tak wielk rol. Nie zaley mi wcale na bywaniu w domach, gdzie jestem naraona na spotykanie mordercw, ludzi obraajcych moralno publiczn albo obkanych owiadczya dumnie i lekko dzwonic acuszkiem opucia lorgnon, przez ktre przypatrywaa si bacznie swemu rozmwcy. Moe przypuszczaa, e nawet w Hendrik-Hall byaby naraona na spotkanie typw zbrodniczych albo patologicznych; podejrzenie nie tylko bezpodstawne, ale wrcz karygodne, poniewa dotyczyo domu, w ktrym bywali codziennie czonkowie rzdu. Oprcz generaowej kto jeszcze trzyma si z daleka od posiadoci intendenta mianowicie Otto Ulrichs. Nie zapraszano go, ale gdyby nawet otrzyma zaproszenie, nie byby go przyj. By bardzo zajty, i to w sposb, ktry wymaga zarwno kracowego wytenia si fizycznych, jak i psychicznych. Zreszt Ulrichs pocz stopniowo poddawa rewizji obraz kolegi Hfgena, ktry sobie wytworzy przed laty i zachowywa dotd wiernie i cierpliwie. Ulrichs by czowiekiem bardzo
- 244 -

dobrodusznym, a nawet mikkim, pomimo rewolucyjnego rozmachu. Do Hfgena mia niegdy wielkie, niewzruszone zaufanie. Hendrik jest nasz! odpowiada ciepym, przekonywajcym gosem kademu, kto gono podawa w wtpliwo, czy Hendrik zasuguje na zaufanie zarwno pod wzgldem moralnym, jak politycznym. Hendrik jest nasz! Czy Ulrichs wierzy w to dzi jeszcze? Wyrzek si wielu zudze, midzy innymi i tych, ktre dotyczyy Hendrika Hfgena. Straci dawn dobroduszno, straci zwaszcza dawn mikko. Wzrok jego mia wyraz gronej, przyczajonej powagi, tak mu niegdy obcy. Jego oczy wyzbyy si sympatycznej szczeroci, promienioway teraz rozwan, przenikliw, spokojn i skupion si. Twarz Ottona Ulrichsa miaa napity, czujny wyraz, ruchy jego byy ostrone i miae, gotowe do skoku i do ucieczki, ruchy czowieka, ktry musi mie si stale na bacznoci. A musia naprawd mie si na bacznoci o kadej godzinie cikiego i niebezpiecznego dnia. Otto Ulrichs bowiem gra ryzykown gr. Pozosta czonkiem zespou Teatru Pastwowego tylko po to, aby pj za rad, ktrej udzieli mu sam Hendrik, prawdopodobnie nie biorc tego zbyt na serio: uywa swego stanowiska przy instytucji rzdowej jako rodzaj zabezpieczenia tyw chronio go przed zbyt dokadnym nadzorem i kontrol funkcjonariuszy gestapo. Takie byy przynajmniej jego nadzieje i rachuby. Moe si udzi. Moe obserwowano go od pocztku i pozwolono mu dziaa tylko czas jaki, aby pniej tym pewniej schwyci go za konierz i znale przy nim moliwie jak najobfitszy materia obciajcy. Ulrichs nie sdzi, eby ju byli na jego tropie. Czonkowie zespou, ktrzy zrazu okrali go nieufnie, teraz witali go z koleesk serdecznoci. Udao mu si zjedna ich sobie prostym, naturalnym i pogodnym obejciem. Nauczy si bowiem sztuki maskowania si. Jego fanatyczna, do jednego celu zdajca, do kadej ofiary gotowa, pomienna wola nauczya go przebiegoci. By zdolny artowa nawet z Lott Lindenthal. Zapewnia aktora charakterystycznego Joachima, e nie wtpi nigdy ani na chwil o czystoci jego rasy. Ostentacyjnie wita si z maszynistami przepisow formuk: Heil!, po ktrej nastpowao znienawidzone nazwisko dyktatora. Kiedy prezes Rady Ministrw zasiada w swojej loy, Ulrichs twierdzi, e dostaje bicia serca ze wzruszenia, i wolno mu gra przed tak wielkim czowiekiem. Serce bio mu naprawd, ale pod wpywem silnego dreszczu, mieszaniny tryumfu i strachu, gdy maszynista podnoszcy kurtyn, z ktrym by w zmowie, szepn mu w chwili, gdy schodzi ze sceny, co w zwizku z projektowanym nielegalnym zebraniem. Niemal na oczach strasznego grubasa, kata obwieszonego najwyszymi odznaczeniami, ten mizerny
- 245 -

aktor, mimo e dobrze pozna groz izby tortur i obozw koncentracyjnych, mia odwag prowadzi dalej swoj buntownicz, wywrotow robot przeciwko wadzy. Bezporednie zetknicie z tymi okropnociami na krtko tylko odebrao mu siy. Pierwsze tygodnie po opuszczeniu tego pieka by w stanie zupenego odrtwienia. Oczy jego widziay to, na co oko ludzkie nie moe patrze i nie olepn z nadmiernej boleci: nag, rozptan, z najwiksz pedanteri zorganizowan nikczemno; bezwzgldn i totaln podo, ktra nie do, e torturuje bezbronnych, ale jeszcze siebie sam wychwala i gloryfikuje swoje zbrodnie jako czyn patriotyczny, jako system wychowawczy stosowany wobec ,,destrukcyjnych, wrogich ludowi ywiow, jako niezbdn i sprawiedliw sub przebudzonej ojczynie. Chciaoby si wymaza tych ludzi z pamici, jeli si ich cho raz takimi widziao mwi Ulrichs. Kocha przecie ludzi i stosunek do nich opiera si na niewzruszonej wierze, e z nich kiedy moe jednak co rozsdnego wyronie. Przezwycia swoj ponur apati. Jeeli czowiek by wiadkiem tego, co najgorsze mawia wtedy ma do wyboru: odebra sobie ycie, albo z jeszcze wiksz pasj ni przedtem prowadzi dalej robot. By czowiekiem prostym i dzielnym. Silne nerwy odpoczy po przebytym wstrzsie. Pracowa dalej. Nawizanie kontaktw z nielegalnymi koami opozycji nie sprawio mu adnej trudnoci. Mia wielu przyjaci pord robotnikw i inteligencji, ktrych nienawi do faszyzmu bya tak gboko przemylana i tak namitna, e uchowaa si nawet w nadzwyczaj niebezpiecznych i jak si zdawao, niemal beznadziejnych warunkach owej doby. Aktor pruskiego teatru pastwowego przyczy si do podziemnej akcji przeciwrzdowej. Tajne zebrania, druk i kolporta zakazanych ulotek, pism i broszurek, sabota w fabrykach, podczas oficjalnych uroczystoci dyktatury, przy transmisjach radiowych lub seansach filmowych Otto Ulrichs zawsze bra czynny udzia w przygotowaniach i nalea do tych, ktrzy w akcji ryzykowali ycie. Wszystkie te demonstracje antyfaszystowskiego ruchu oporu traktowa bardzo powanie i w peni docenia ich wpyw na psychik zalknionego, obezwadnionego ze strachu spoeczestwa. Niepokoimy rzd, dowodzimy milionom, ktre pozostay wrogie dyktaturze, ale nie maj odwagi same przed sob si do tego przyzna, e pragnienie wolnoci jeszcze nie wygaso i mimo nadzoru caej armii szpiclw nadal yje...
- 246 -

Tak myla, mwi i pisa Otto Ulrichs. Nie zapomnia przy tym nigdy, e pomniejsze akcje nie s najwaniejsze, e to waciwie tylko rodek wiodcy do celu. Celem za, wielk nadziej pozostaje nadal: zjednoczenie rozproszonych si oporu, pogodzenie sprzecznych interesw tak rnorodnej pod wzgldem spoecznym i niejednolitej pod wzgldem przekona opozycji, stworzenie wsplnego frontu, rozbudowanie go; uaktywnienie frontu ludowego przeciwko dyktaturze. O to tylko chodzi, tylko o to konstatowa Ulrichs. Tote uprawia konspiracj nie tylko z towarzyszami partyjnymi i ludmi podobnych co on przekona. Wicej jeszcze zaleao mu na nawizaniu kontaktu z opozycyjnymi katolikami, byymi socjaldemokratami albo bezpartyjnymi republikanami. Komunista natkn si zrazu na nieufno k mieszczaskoliberalnych. Dziki gorcej i szczerej elokwencji udawao mu si zazwyczaj przezwyciy uprzedzenia. Ale wy, tak samo jak narodowi socjalici, nie chcecie wolnoci! zarzucali mu demokraci. Odpowiada: Chcemy jej! Chcemy wyzwolenia. A w sprawie przyszego ustroju to ju si pogodzimy. Nie macie mioci ojczyzny mwili mu republikanie-patrioci. Gdybymy nie kochali ojczyzny odpowiada Otto Ulrichs czy moglibymy tak nienawidzi tych, ktrzy j poniaj i niszcz? I czy naraalibymy co dzie ycie, eby t nasz ojczyzn wyzwoli? W pierwszych tygodniach swojej nielegalnej roboty sprbowa Ulrichs pewnego razu wprowadzi w te sprawy Hendrika Hfgena. Intendent wszake przestraszy si, zdenerwowa i nawet rozgniewa. Nie chc nic wiedzie o tym wszystkim powiedzia prdko. Nie wolno mi o tym wiedzie, rozumiesz? Zamykam oczy, nie widz tego, co robisz. Ale nie powiniene mnie w to wtajemnicza, pod adnym pozorem. Przekonawszy si, e nikt nie podsuchuje, stumionym wci gosem zapewni przyjaciela, jak ciko i przykro mu jest tak si cigle i konsekwentnie maskowa. Zdecydowaem si jednake na t taktyk, gdy uwaam j za najsuszniejsz i najskuteczniejsz szepta Hendrik i sprbowa jeszcze raz efektu konspiracyjnych spojrze, na ktre jednak Ulrichs ju nie odpowiedzia.
- 247 -

To nie jest wygodna taktyka, ale musz si jej trzyma. Znajduj si w samym sercu nieprzyjacielskiego obozu. Podkopuj jego potg od wewntrz... Ale Otto Ulrichs prawie go nie sucha. Moe w tej wanie chwili stao si, e straci zudzenia i pozna, kim jest Hendrik Hfgen.

Jake mistrzowsko maskowa si intendent! Byo to w rzeczy samej osignicie godne wielkiego aktora. Mona by istotnie pomyle, e Hendrikowi Hfgenowi chodzi tylko o pienidze, wadz i saw, nie za o podkopywanie reymu narodowosocjalistycznego. W potnym cieniu prezesa Rady Ministrw czu si tak pewny, bezpieczny, e mg, jak mu si zdawao, pozwoli sobie na to, by pokokietowa niebezpieczestwo, figlarnymi arcikami prowokowa katastrof. W rozmowie telefonicznej z dyrektorem teatru w Wiedniu, od ktrego chcia wypoyczy pewnego aktora, powiedzia aosnym, piewnym gosem, bolenie przecigajc sylaby: Hm, mj drogi, za par tygodni moe i ja si u pana w Wiedniu zjawi... Nie wiem, czy utrzymam si tutaj jeszcze dwa tygodnie. Moje zdrowie rozumie mnie pan moje zdrowie jest tak s t r a s z n i e nadwerone... A przecie istniay tylko dwie ewentualnoci, ktre mogyby spowodowa jego upadek: gdyby genera lotnictwa cofn mu swoje aski albo gdyby potga generaa miaa si zachwia. Jednake grubas zdawa si dochowywa takiej wiernoci swemu Mefistofelesowi, jakiej si w koach narodowosocjalistycznych w ogle nie praktykowao i ktra wobec tego budzia zdziwienie. Poza tym gwiazda tustego olbrzyma nie osigna, jak si zdaje, jeszcze swego zenitu: zwolennik kary mierci i sentymentalnych blondynek zdobywa coraz wicej tytuw, coraz wicej skarbw, coraz wikszy wpyw na sterowanie naw pastwow. Dopki paday na Hfgena promienie aski grubasa, mg nie bra powanie podstpnych atakw kuternogi. Minister propagandy nie mia otwarcie wystpowa przeciwko intendentowi. Przeciwnie, przywizywa do tego wag, by przy odpowiednich okazjach pokazywa si z nim publicznie. Poza tym utrzymywa pewien intelektualny kontakt z Hfgenem. Jeeli Hendrik potrafi zafascynowa i zjedna sobie generaa lotnictwa swoj diaboliczn wiatowoci i cynicznym dowcipem, to umia rwnie doskonale porozumie si z szefem propagandy, starym doktorem; mwili przecie nie tylko t sam gwar nadresk, przez co
- 248 -

rozmowy ich nabieray charakteru serdecznego i poufnego, lecz uywali i naduywali tej samej radykalnej terminologii. Hfgen potrafi, jeli byo potrzeba, papla o ,,dynamice rewolucyjnej, o bohaterskim instynkcie ycia i o krwawym irracjonalizmie. Spdza te niejedn godzin na oywionej pogawdce ze swoim miertelnym wrogiem, co nie przeszkadzao oczywicie kuternodze dalej niemiosiernie przeciwko niemu intrygowa. Cezar von Muck, powrciwszy ze swej przemiej podry za granic, czyni wszystko, co byo w jego mocy, aby szerzy pogoski o pewnej Murzynce, z ktr rzekomo wizay Hendrika jakie niezdrowe stosunki seksualne, a ktra w Paryu wioda na jego koszt budzcy zgorszenie, zbytkowny tryb ycia. Z t oto osob tak gosia fama spotyka si Hendrik po kryjomu nie tylko po to, aby w dalszym cigu habi ras, ale uywa jej jako cznika z ciemnymi i niebezpiecznymi koami emigracji, z tymi wanie koami mwiono dalej w ktrych jego ona (rozwd przeprowadzono tylko pro forma) odgrywa dominujc rol. W Teatrze Pastwowym nie mwiono o niczym innym, tylko o czarnej kochanicy intendenta; w redakcjach najpowaniejszych pism i w koach nadajcych ton opinii publicznej wiedziano wszystko o ciemnoskrej damie, ktra tam w Paryu roztaczaa wszystkie blaski wielkiego Babilonu. Ma u siebie trzy mapy, modego lwa, dwie dorose pantery i tuzin kulisw twierdzono. Knuje przy tym konszachty przeciwko pastwu narodowosocjalistycznemu z francuskim sztabem generalnym, Kremlem, masonami i ydowsk plutokracj. Hendrik postanowi oeni si z Nicolett, by pooy kres owym szkodliwym pogoskom. Prezes Rady Ministrw by bardzo zadowolony z decyzji przebiegego faworyta. Poleci surowo ostrzec tych wszystkich, ktrzy miej rzuca podejrzenia na intendenta. Kto wystpuje przeciwko moim przyjacioom, wystpuje przeciwko mnie podkreli grubas z pogrk. Kto wspomni jeszcze raz o istnieniu Murzynki, niech wie, e bdzie mia do czynienia ze straszn osob generaa lotnictwa i z jego tajn policj. W teatrze, na czarnej tablicy przy wejciu na scen, przymocowano obwieszczenie, na ktrym mona byo wyczyta, e kady, kto bdzie szerzy lub nawet sucha plotek o yciu prywatnym albo przeszoci pana intendenta, popeni czyn wrogi pastwu. Poza tym wszyscy dreli przed prywatnym aparatem szpiegowskim Hfgena. Byo rzecz niemoliw ukry cokolwiek przed tym niebezpiecznie chytrym czowiekiem, jeli to go dotyczyo, albo interesowao: wiedzia wszystko dziki maej armii szpiegw, ktrych utrzymywa. Wszdzie mia

- 249 -

swoje kreatury; gestapo mogo mu pozazdroci tak doskonaego systemu szpiegowskiego. Sam Cezar von Muck si zaniepokoi. Twrca dramatu Tannenberg uwaa nawet za wskazane zoy wizyt w Hendrik-Hall i pogawdzi z panem domu od serca, w saksoskiej gwarze. Nicoletta przyczya si do panw, ktrym pani Bella wasnorcznie podaa smaczn, lekk przeksk, i zacza nagle gono, zoliwie mwi o Murzynach. Pan von Muck nawet nie drgn, kiedy rozwiedziona pani Marder zapewnia go, e zarwno ona jak Hendrik maj po prostu wstrt do czarnych. Hendrik dostaje mdoci, jeli z daleka zobaczy kogo z tej obmierzej rasy owiadczya utkwiwszy w Cezara bezlitosne spojrzenie lnicych, wesoych oczu. Ju sam zapach tych ludzi jest nie do zniesienia cigna dalej wyzywajco. Tak, tak potwierdzi pan von Muck. To prawda. Murzyni mierdz.. I nagle wybuchnli wszyscy troje dugim, serdecznym miechem intendent, poeta i miaa dziewczyna. Nie, temu Hendrikowi nic nie moe zaszkodzi: zrozumia to pan von Muck, zrozumia te minister propagandy. Obaj postanowili by z nim na jak najprzyjaniejszej stopie, czekajc, a wreszcie kiedy nadarzy si sposobno, by go obali i zlikwidowa. Chwilowo by nietykalny. Grubas wyrobi mu audiencj u dyktatora, gdy nawet do tej najdostojniejszej osoby dotary suchy o ksiniczce Tebab. Posany od Boga wyrazi skrajne obrzydzenie; czarnych mia za co niewiele lepszego od ydw. Czy kto, kto obcuje z osobami niszej rasy, moe posiada dostateczn moraln dojrzao, ktrej wymaga stanowisko intendenta? wypytywa fhrer nieufnie swoje otoczenie. Hendrik mia wic przy pomocy lnicych oczu, piewnego gosu i szlachetnie biernej ukadnoci zjedna sobie najwikszego Niemca, jaki kiedykolwiek y na wiecie, i przekona go o swoich kwalifikacjach moralnych. Owe p godziny spdzone na prywatnej audiencji u Mesjasza wszystkich Germanw wyday si Hendrikowi mczce, a nawet drczce. Rozmowa toczya si do opornie: fhrer nie interesowa si zbytnio dramatem, wola opery Wagnera i filmy Ufy. Hfgen nie mia wspomina o swych inscenizacjach oper: wszak za czasw niecnego systemu rozptay tak burz, e fhrer mgby sobie przypomnie druzgocce wyroki, ktre Cezar von Muck ferowa wwczas na te
- 250 -

rozkadowe i zdradzajce silny semicki wpyw eksperymenty. Hendrik nie wiedzia w ogle, o czym powinien mwi. Dziaaa na niego obecno tego wcielenia wadzy: by zmieszany i zalkniony. Niebywaa sawa otaczajca czowieka, ktry siedzia naprzeciw, oniemielaa dnego sawy aktora. Wadza za spogldaa wzrokiem nieruchomym, jakby olepym; na pozbawione wyrazu, uciekajce w ty czoo, spada legendarny, tusty kosmyk wosw. Oblicze wadzy byo szarobiae, nalane, jakby ulepione z rzadkiej, porowatej substancji. Wadza miaa bardzo pospolity nos, prostacki nos omieli si pomyle Hendrik; podziw, ktry odczuwa, zaprawiony by buntem, a nawet szyderstwem. Aktor zauway, e wadza pozbawiona bya potylicy. Przez brunatn koszul rysowa si mikki brzuch. Wadza mwia cicho, oszczdzajc zdartego, ochrypego gosu. Uywaa trudnych sw, aby dowie, e ma wyksztacenie. Ze wzgldu na donios misj naszej nordyckiej kultury bezwarunkowo potrzebny jest wkad jednostki penej energii, wiadomej rasowo i wiadomej swego celu cedzia wadza, starajc si w miar monoci stonowa akcent poudniowoniemiecki i mwi wyszukan mow grnoniemieck, ktra w ustach wadzy brzmiaa tak, jakby to gorliwy ucze wydawa na pami wyuczon lekcj. Pot spywa ciurkiem z Hendrika, kiedy po dwudziestu piciu minutach mg wreszcie opuci paac. Mia wraenie, e by w fatalnej formie, e sobie wszystko zepsu. Jednake tego samego jeszcze wieczora dowiedzia si za porednictwem generaa lotnictwa, e wraenie, jakie po sobie zostawi, byo nie najgorsze; niemiao intendenta raczej mile zdziwia dyktatora. Fhrer nie lubi i uwaa za niestosowne zuchwalstwo, jeli kto prbowa w jego obecnoci okazywa swobod i zabysn inteligencj. W obliczu wadzy naleao zachowa pene czci milczenie. Promieniejcy Hendrik byby prawdopodobnie wzbudzi gniew Mesjasza Germanw. Ale Hendrik zmieszany i zalkniony otrzyma z ust wszechwadnego agodny wyrok. To cakiem poczciwy czowiek, ten pan Hfgen powiedziaa wadza. Prezes Rady Ministrw, ktry zbiera dla siebie tytuy, tak jak inni zbieraj znaczki pocztowe albo motyle, sdzi, e podobnymi odznaczeniami najbardziej uraduje przyjaciela. Uczyni Hfgena radc stanu, potem senatorem. Intendent mia co do powiedzenia we wszystkich instytucjach kulturalnych Trzeciej Rzeszy. Wraz z Cezarem von Muckiem i kilku umundurowanymi panami nalea do prezydium Senatu kultury. Pierwszy wieczr koleeski tego stowarzyszenia
- 251 -

odby si w Hendrik-Hall. Minister propagandy by obecny i mia si od ucha do ucha, kiedy panna Josy odpiewaa jeden z popularnych przebojw. Ni mniej, ni wicej, tylko sam Cezar von Muck akompaniowa modej piewaczce na fortepianie. Przyjcie byo rozmylnie skromne: Hendrik prosi pani Bell, by kazaa poda tylko piwo i zwyke buki z kiebas. Umundurowanych panw spotka zawd: tyle syszeli o fantastycznym zbytku, jaki panowa w willi intendenta. C im przyszo z eleganckich lokai, jeeli podawali tylko kanapki, takie same jak w domu? Senat kultury byby pogry si w gbokiej melancholii, gdyby minister propagandy swoim swobodnym sposobem bycia nie wytworzy pogodniejszego nastroju. Nie wiedziano co prawda, o czym mwi. Kultura by to temat zbyt obcy wikszoci senatorw. Umundurowani chepili si, e od lat chopicych nie przeczytali ani jednej ksiki; wolno im byo chyba si tym szczyci, skoro tak powszechnie szanowany, zmary tymczasem generafeldmarszaek i prezydent Rzeszy (fhrer zaszczyci jego pogrzeb swoj obecnoci), postpowa tak samo... Kiedy sdziwy powieciopisarz ktrego beznadziejnie nudnych ksiek w ogle nie czytano, ale oficjalnie bardzo ceniono zaproponowa, e przeczyta rozdzia ze swojej trylogii Nard zrywa wizy, powstaa lekka panika. Kilku umundurowanych czonkw senatu zerwao si z miejsca machinalnym, lecz gronym ruchem chwytajc za kabury; umiech ministra propagandy znikn; Beniamin Pelz jkn, jak gdyby otrzyma straszliwy cios w klatk piersiow. Pani Bella ucieka do kuchni, Nicoletta wybuchna przeszywajcym miechem. Katastrofaln sytuacj uratowa Hfgen. Wszyscy byliby, rzecz prosta, zachwyceni i uszczliwieni, gdyby mogli wysucha moliwie najduszego rozdziau trylogii Nard zrywa wizy zapewni piewnym, przypochlebnym gosem, z twarz rozjaniona szelmowskim umieszkiem; jednake godzina jest ju do pna, a tyle maj jeszcze naglcych, aktualnych spraw do omwienia, umysy nie s w tej chwili do skoncentrowane, by rozkoszowa si wielk literatur. Hfgen pozwala sobie zaproponowa urzdzenie specjalnego wieczoru, na ktry wszyscy przybyliby w podanym skupieniu. Senatorowie odetchnli z ulg. Stary pisarz epicki prawie paka, takiego dozna zawodu. Pan Mller-Andre zacz od razu opowiada brudne anegdoty z czasw, ktre tonem szczerego oburzenia nazwa latami zepsucia. Byy to pery wybrane z niegdy tak synnej rubryki Czycie si tego domylali? W dalszym cigu wieczoru okazao si, e aktor charakterystyczny Joachim umie bardzo zabawnie naladowa szczekanie psw, jak rwnie gdakanie kur. Lotta Lindenthal omal z krzesa nie spada, tak si umiaa. Joachim bowiem zacz z kolei naladowa papug. Zanim
- 252 -

gocie si rozeszli, Baldur von Totenbach by take senatorem i na kulturalne zebranie umylnie przyjecha z Hamburga do Berlina zaproponowa, eby stojc odpiewali pie o Horcie Wesselu i po raz setny zoyli przysig na wierno fhrerowi. Wszystkim wydao si to troch uciliwe, ale oczywicie musiao by wykonane. Prasa zamiecia obszerne wzmianki o tym poufnym, a zarazem bogatym w podniose wraenia intelektualne wieczorze koleeskim senatorw kultury w domu intendenta. W ogle gazety nie pominy adnej sposobnoci, by poinformowa czytelnikw o patriotycznych lub artystycznych poczynaniach Hendrika. Zaliczano go do najwybitniejszych i najczynniejszych krzewicieli niemieckiej kultury i fotografowano niczym ministra. Kiedy najznakomitsi obywatele stolicy kwestowali na Pomoc Zimow na ulicach i w zamknitych lokalach, intendent by nie mniej oblegany ni panowie z rzdu. Ale wwczas gdy tamtych otacza taki piercie uzbrojonych detektyww i funkcjonariuszy gestapo, e lud nioscy datki ledwo si do nich mg dotoczy, Hendrika sta byo na to, aby porusza si bez ochrony. Co prawda, wybra stref, w ktrej nie grozio mu chyba zetknicie z niebezpiecznym proletariatem: intendent zbiera na Pomoc Zimow w hallu hotelu Adlon. Nie omieszka zej te i do pomieszcze gospodarskich; kady kuchcik musia wrzuci swj grosz do puszki, do ktrej przed chwil delikatna rczka Lotty Lindenthal wsuna banknot stumarkowy. Intendent da si sfotografowa pod rk z opasym szefem kuchni. Zdjcie ukazao si nazajutrz na pierwszej stronie Berliner Illustrierte. A ju istna powd fotografii Hfgena zalaa pras z racji jego lubu. Wprowadzi Nicolett pod swj dach, wiadkami byli pan Mller-Andre i Beniamin Pelz; pan prezes Rady Ministrw przysa jako prezent lubny par czarnych abdzi miay pywa po niewielkim stawie w parku Hendrik-Hall. Para czarnych abdzi! Dziennikarze nie posiadali si z zachwytu nad oryginalnoci prezentu; jedynie kilka starszych osb, na przykad generaowa, przypomniao sobie, e pewien dostojny przyjaciel sztuk piknych ofiarowa niegdy swemu protegowanemu podobny upominek: mianowicie krl bawarski Ludwik II kompozytorowi Ryszardowi Wagnerowi. Nawet dyktator zoy telegraficznie yczenia szczcia modej parze; minister propagandy przysa kosz orchidei, ktre wyglday tak jadowicie, jak gdyby obdarowani mieli pa trupem z chwil, gdy wcign w nozdrza ich zdradliw wo; Pierre Larue wystpi z dugim francuskim wierszem, Teofil Marder przekl ich depesz, maa Angelika, ktra wanie urodzia dziecko, po raz ostatni opakaa
- 253 -

swoj stracon mio; we wszystkich redakcjach pochowano na dno najgbszych, najtajniejszych szuflad materiay dotyczce Hfgena i ksiniczki Tebab; doktor Radig za podyktowa sekretarce artyku, w ktrym wychwala Nicolett i Hendrika, nazywajc ich najpikniejsz i w najgbszym znaczeniu tego sowa n i e m i e c k par, dwojgiem modzieczo wieych, ale jednak dojrzaych ludzi, ze wszystkich si sucych nowemu spoeczestwu, ludzi czystej rasy i najszlachetniejszego gatunku. Jeden tylko jedyny dziennik, ktry czyy rzekomo bliskie stosunki z ministerstwem propagandy odway si napomkn o podejrzanej przeszoci Nicoletty: winszowano modej maonce, e porzucia emigranta, potomka semickiego plemienia, bolszewika w dziedzinie kultury, Teofila Mardera, by na nowo wzi udzia w yciu kulturalnym narodu. Bya to gorzka piguka, cho subtelnie osodzona. Nazwisko Teofila Mardera zabrzmiao jak przykry dysonans w piknym koncercie artykuw gratulacyjnych. Nicoletta przeprowadzia si z Reichskanzlerplatz do Grunewaldu przywoc z sob kufry-szafy i pudla na kapelusze. Pokojwka, ktra jej pomagaa przy wypakowywaniu, bya troch zaskoczona widokiem czerwonych lakierowanych butw z cholewami; moda janie pani wytumaczya jej dobitnie, tonem ostrym jak n, e podobnego obuwia uywa do stroju amazonki. Potrzebne mi bdzie do roli Pentezylei wykrzykna z jakim szczeglnym tryumfem. To egzotyczne imi i lnice kocie oczy jej pani tak przestraszyy pokojwk, e nie miaa stawia dalszych pyta. Wieczorem odbyo si w Hendrik-Hall wielkie przyjcie jake skromne wydawao si zebranie w domu tajnego radcy z racji pierwszego lubu Hendrika w porwnaniu z t wielce podnios uroczystoci! Oberon i Titania, promieniejcy niebezpiecznym czarem, poruszali si wrd tumu goci. Oboje trzymali si bardzo prosto: on szed z gow dumnie podniesion, ona godnym ruchem unosia byszczcy, chrzszczcy tren przetykanej metalem wieczorowej toalety, do ktrej na ramieniu i we wosach przypia fantastyczne szklane kwiaty. Twarz Nicoletty janiaa ostrymi, sztucznymi barwami; twarz Hendrika zdawaa si fosforyzowa zielonkaw bladoci. Wida byo wyranie, e umiech jest dla obojga wysikiem, a nawet mk; wygldali jak maski! Osupiay ich wzrok zdawa si przenika na wylot osoby stojce na drodze ich dumnej wdrwki, jakby to byo powietrze. C dostrzegali poza oson tych wszystkich frakw, mundurw obwieszonych byszczcymi orderami i kosztownych toalet? Na co patrzyy ich oczy, e staway si takie szklane pod na pprzymknitymi powiekami? Jakie to widma wyaniay

- 254 -

si, obdarzone tak zowrog moc, e umiech na ustach Hendrika i Nicoletty zamar i przemieni si w bolesny grymas? Moe ich oczy spotkay surowy wzrok Barbary; bya niegdy ich przyjacik, a teraz w oddaleniu, na obczynie oddzielona od tych dwojga przepaciami, przez ktre nie da si ju przerzuci mostu spenia swj powany i ciki obowizek. A moe ukazaa im si groteskowa, mczeska twarz Teofila Mardera, ni to lepca, ni to mdrca, naznaczona stygmatami tysica mk, ktrymi pokutowa za nieposkromion pych i szalecze egocentryczne zadufanie w sobie. Moe ta twarz patrzya teraz na Nicolett aonie i gniewnie wyrzucajc jej, e go opucia, a wraz z nim swj wasny, przekornie przez ni sam wybrany los. A moe nie widzieli wcale twarzy jakiego okrelonego czowieka, tylko w mglistym, przytaczajcym skrcie obraz wasnej modoci, sum tego, co z nich by mogo, a co w zuchwaej pysze zaniedbali z siebie uczyni; moe stana im przed oczami duga, haniebna historia ich zdrady, zdrady popenionej nie tylko wobec innych, ale wobec siebie samych, wobec lepszej, czystszej i szlachetniejszej czstki ich wasnej istoty, moe stana im przed oczami gorzka, niesawna, ponura kronika ich upadku, ich ponienia, ktre w oczach gupiego wiata zdawao si wywyszeniem. Stopniowe wywyszenie doprowadzio oboje do tej zwyciskiej i weselnej godziny; a wszak to ta zwyciska, weselna godzina przypiecztowaa ich wspln klsk. Naleeli teraz do siebie na zawsze, ta para olniewajcych, migoccych, umiechnitych ludzi, tak jak nale do siebie na zawsze dwaj zdrajcy, dwaj zbrodniarze. Wi, ktra skuje z sob na zawsze tych dwoje winowajcw, bdzie to nie mio, lecz nienawi. Tak wic Senat kultury organizowa poufne wieczory koleeskie; wysocy dostojnicy kraju zbierali na ubogich rodakw hojne datki, ktrymi finansowano propagand zagraniczn Trzeciej Rzeszy; witowano uroczystoci weselne, piewano pieni i wygaszano nieskoczon ilo mw reym za totalitarnej, bojowo-kapitalistycznej dyktatury kroczy tymczasem dalej swoj drog, a wzdu tej drogi pitrzyy si trupy. Cudzoziemcy, ktrzy spdzili tydzie w Berlinie i kilka dni na prowincji lordowie angielscy, wgierscy dziennikarze czy te ministrowie woscy wychwalali pod niebiosa idealn czysto i porzdek panujce w tym upodlonym kraju. Zdaniem ich, wszyscy mieli umiechnite twarze, wic stwierdzali stanowczo: Cay nard kocha i czci swego fhrera, opozycja nie istnieje. W rzeczywistoci za opozycja, nawet w samym onie partii, bya tak silna i tak
- 255 -

grona, e straszliwy triumwirat fhrer, grubas i kuternoga musieli byskawicznie interweniowa i zada jej piorunujcy cios. Ten, komu dyktator zawdzicza swoj armi przyboczn, do ktrego onegdaj minister propagandy umiecha si czarujco, a gowa pastwa wczoraj jeszcze nazywaa swoim najwierniejszym przyjacielem, zosta pewnej nocy wyrwany ze snu przez fhrera we wasnej osobie, a w par godzin pniej zastrzelony*. Zanim pad strza, pomidzy Mesjaszem wszystkich Germanw a jego najwierniejszym przyjacielem rozegraa si scena, jaka si na og nie zdarza pomidzy tak wysokimi dygnitarzami. Najwierniejszy przyjaciel rzuci Mesjaszowi w twarz: Ty jeste otrem! Zdrajca to ty! Odway si na t szczero, wiedzia bowiem, e ostatnia jego godzina wybia. Z nim razem pady setki starych czonkw partii, ktrzy stali si zbyt oporni. Rwnoczenie zgadzono kilkuset komunistw, a e zacza si ju rze w wielkim stylu, grubas, kuternoga i fhrer polecili usun tych wszystkich, do ktrych mieli jak pretensj osobist, albo tych, ktrzy wydawali im si niebezpieczni w przyszoci: generaw, literatw, emerytowanych premierw; nie robiono adnej rnicy, czasem zabijano nawet ony. Gowy si potocz tak zawsze mawia fhrer, a teraz nadszed na to czas. Bya to maa czystka ogoszono potem. Lordowie i dziennikarze zachwycali si energi fhrera: taki z niego agodny czowiek, kocha zwierzta, misa nie bierze do ust, a jednak mg patrze bez zmruenia powiek, jak gin jego najwierniejsi przyjaciele. Po tej krwawej orgii nard zdawa si kocha zesanego od Boga jeszcze gorcej ni dotychczas; ci, ktrych to oburzao i mierzio, kryli si gdzie po ktach, samotni i rozproszeni. Toczyy si gowy crek arystokratycznych rodw twierdzono, e wypaplay co, co pastwo totalitarne chciao zachowa w tajemnicy; znw spady gowy, tym razem byy to gowy dwch wytwornych dam. Toczyy si gowy mczyzn, cho nie ciya na nich adna wina z wyjtkiem tej, e nie chcieli si wyrzec przekona socjalistycznych; a wszak Mesjasz, ktry ich kaza straci, zwa siebie socjalist. Mesjasz twierdzi, e kocha pokj, a kaza pacyfistw torturowa w obozach koncentracyjnych. Zabijano ich, rodzinom wysyano popioy w zapiecztowanych urnach z wiadomoci, e ta pacyfistyczna winia powiesia si albo zostaa zabita podczas ucieczki. Uczono modzie niemieck, e sowo pacyfista to obelga; modzie niemiecka nie czytaa ju Goethego i Platona
* Mowa o tzw, nocy dugich noy" wymordowaniu 30 VI 1934 z inicjatywy Hitlera grupy jego przeciwnikw w NSDAP, przywdcw SA z E. Rhmem na czele, pod pretekstem rzekomo organizowanego przez nich zamachu stanu. - 256 -

nikt od niej tego nie wymaga uczya si strzela, rzuca bomby, rozrywk jej byy nocne wiczenia w terenie; kiedy za fhrer mwi o pokoju, rozumiaa, e to tylko art. Ta wojskowo zorganizowana, zdyscyplinowana, wymusztrowana modzie miaa tylko jeden cel, jedn perspektyw: wojn odwetow, wojn zdobywcz. Alzacja i Lotaryngia s niemieckie, Holandia jest niemiecka, Dania jest niemiecka, Czechosowacja jest niemiecka, Ukraina jest niemiecka, Austria jest ju tak dalece niemiecka, e w ogle nie ma o czym gada. Niemcy musz odzyska kolonie. Cay kraj przemienia si w jeden wielki obz wojenny, przemys zbrojeniowy kwitnie, jest to generalna mobilizacja w permanencji; zagranica za patrzy jak urzeczona na to imponujce, budzce groz widowisko niczym krlik na wa, ktry go zaraz pore. Ludzie bawi si pod rzdami dyktatury. Kraft durch Freude* to haso dnia. Urzdzane s nieustannie wita narodowe: Saara wraca do Niemiec wito narodowe. Grubas eni si wreszcie ze swoj Lott Lindenthal i kae sobie skada prezenty lubne wartoci wielu milionw wito narodowe. Niemcy wystpuj z Ligi Narodw; Niemcy odzyskuj suwerenno militarn same wita narodowe. witem narodowym staje si kade zerwanie ukadu, czy chodzi o ukad wersalski, czy ukad w Locarno, czy nieodzownie nastpujcy po tym plebiscyt. Dugim, nieskoczenie dugim witem s przeladowania ydw i publiczne stawianie pod prgierz dziewczt, ktre si z nimi dopuciy pohabienia rasy; przeladowania katolikw dopiero teraz bowiem si dowiedziano, e nigdy nie byli wiele lepsi od ydw, tote wytacza im si bazeskie procesy o przestpstwa dewizowe za jak bagatelk, wwczas gdy wodzowie narodowosocjalistyczni przekazuj olbrzymie sumy za granic; wreszcie przeladowania reakcji, cho nie wiadomo dokadnie, co to znaczy. Marksizm zosta wyrwany z korzeniami, stanowi jednak nadal niebezpieczestwo i pretekst do masowych procesw; kultura niemiecka jest odydzona, ale staa si teraz tak pusta i nudna, e nikt si ju ni nie interesuje; brak masa, ale armaty s przecie waniejsze; w dniu pierwszego maja, ktry by zawsze witem proletariatu, gldzi teraz co o radoci ycia jaki zapijaczony doktor zapuchy od szampana trup. Czy narodowi temu nie sprzykrz si wreszcie tak liczne i tak wtpliwe uroczystoci i obchody? Moe ju mu si sprzykrzyy, moe ju jczy? Jednake wrzask z megafonw i mikrofonw zagusza ten jk.

* Kraft durch Freude (Sia przez rado). Tak nazw przybraa hitlerowska organizacja propagandowa, ktra urzdzaa rne imprezy rozrywkowe. - 257 -

Reym kroczy dalej swoj straszliw drog. A wzdu tej drogi pitrz si trupy. Kto si buntowa, wiedzia, co ryzykuje. Kto mwi prawd, musia si liczy z zemst kamcw. Kto usiowa prawd krzewi i walczy o ni, temu grozia mier wraz ze wszystkimi okropnociami, jakie zazwyczaj poprzedzay mier w wizieniach Trzeciej Rzeszy. Otto Ulrichs prowadzi ryzykown gr. Jego przyjaciele polityczni zlecali mu najtrudniejsze i najniebezpieczniejsze zadania. ywiono przekonanie, a raczej nadziej, e stanowisko w teatrze pastwowym do pewnego stopnia go osania. W kadym razie by w lepszym pooeniu ni wielu jego kolegw yjcych w ukryciu pod faszywym nazwiskiem w wiecznej ucieczce przed agentami gestapo, przeladowani przez policj niczym przestpcy, szczuci niby zodzieje albo mordercy w tym kraju, ktry dosta si w rce mordercw i zodziei. Otto Ulrichs mg wic odway si na niejedno, co jego przyjacioom grozioby niechybn zagad. By zbyt odwany. Pewnego dnia zosta aresztowany. W Teatrze Pastwowym szy wwczas prby Hamleta, intendent gra rol tytuow. Otto Ulrichs mia gra Gildensterna. Hendrik przestraszy si, kiedy Otto nie przyszed na prb bez usprawiedliwienia, zrozumia bowiem, albo w kadym razie przeczuwa, co si stao. Wycofa si przed kocem prby, zesp pracowa dalej bez niego. Skoro tylko intendent dowiedzia si przez gospodyni Ottona, e trzej panowie w cywilu przyszli po Ulrichsa z samego rana, kaza si natychmiast poczy telefonicznie z paacem premiera. Grubas pofatygowa si sam do aparatu, sta si jednak od razu lakoniczny i roztargniony, gdy Hendrik go zapyta, czy wie co o aresztowaniu Ottona Ulrichsa. Genera lotnictwa owiadczy, e go o niczym nie poinformowano. A skd ja mog wiedzie! powiedzia troch nerwowo. Jeeli nasi ludzie capnli tego faceta, to na pewno co przeskroba. Ja tam od pocztku nie miaem do niego zaufania. Ten Zwiastun Burzy to musiaa by diabelnie podejrzana spelunka... A kiedy Hendrik odway si jeszcze zapyta, czy nie daoby si w jaki sposb wpyn na zagodzenie losu Ulrichsa, grubas sta si cakiem nieaskawy. Nie, nie, mj drogi, lepiej niech pan w tym palcw nie macza! rozleg si w aparacie jego ostry gos. Byoby daleko rozsdniej, gdyby pan pilnowa swoich wasnych interesw. Brzmiao to jak pogrka. Rwnie aluzja do Zwiastuna Burzy, gdzie Hfgen przecie wystpi jako towarzysz, brzmiaa do niemile. Hendrik zrozumia, e ryzykuje utracenie

- 258 -

najwyszej aski, jeeli si nie przestanie troszczy o los starego przyjaciela. Przeczekam par dni postanowi. Kiedy, jak grubas bdzie w lepszym humorze, sprbuj z ca ostronoci powrci do tej sprawy. W kocu przecie uda mi si wydoby Ottona z wizienia czy z jakiego obozu. Przez swoj gupi nieostrono, przez swoje przestarzae i dziecinne pojcie o bohaterstwie cignie na mnie najgorsze nieprzyjemnoci... Kiedy jednak upyno ju dwa dni, a Hendrikowi nie udao si zdoby adnych wiadomoci o Ulrichsie, pocz si niepokoi. Nie mia po raz drugi nagabywa prezesa Rady Ministrw. Po dugich namysach postanowi zatelefonowa do Lotty. Maonka wielkiego czowieka, kobieta o zotym sercu, powiedziaa przede wszystkim, e tak jej przyjemnie usysze znw miy gos Hendrika. Zapewnia j z pewnym popiechem, e i on zawsze odczuwa to samo syszc jej gos, tym razem wszake telefonuje z innej jeszcze przyczyny. Niepokoj si o Ulrichsa powiedzia Hfgen. Niepokoi si pan? Dlaczego? odrzeka jasnowosa ze swego buduaru w stylu rokoko. Przecie on nie yje. Bya zdziwiona, e Hendrik o tym jeszcze nie wie. Wydawao si to niemal zabawne. Nie yje... powtrzy Hendrik cicho. Ku zdziwieniu pani generaowej odoy suchawk bez poegnania. Hendrik kaza si natychmiast zawie do prezesa Rady Ministrw. Wszechpotny przyj go w swoim gabinecie. Mia na sobie fantastyczny strj domowy, przy konierzu i mankietach obszyty gronostajami. U stp jego spoczywa olbrzymi dog. Nad biurkiem, na tle czarnej draperii, byszcza szeroki, wyszczerbiony miecz. Na marmurowym cokole stao popiersie fhrera, ktrego lepe oczy utkwione byy w dwie fotografie: jedna z nich przedstawiaa Lott Lindenthal w roli Minny von Barnhelm, druga ow skandynawsk dam, ktra niegdy wioza rannego poszukiwacza przygd przez cae Wochy. Dzi nad urn z jej prochami wznosi si olbrzymi grobowiec lnica kopua z marmuru i zoconego kamienia; wdowiec chcia w ten sposb wyrazi zmarej swoj wdziczno, wwczas gdy w istocie stawia pomnik wasnej pysze. Otto Ulrichs nie yje powiedzia Hendrik od progu, gdzie si zatrzyma. Tak jest odpowiedzia grubas nie wstajc zza biurka. A widzc, e blado przebiega po twarzy Hendrika niby odblask biaego pomienia, doda: To byo, zdaje si, samobjstwo. Powiedzia te sowa bez zaczerwienienia. Hendrik sta przez sekund jak odurzony. Nieopanowanym ruchem,
- 259 -

wyraajcym a nazbyt jasno zgroz, jak przeja go ta wiadomo, zakry rk czoo. Prezes Rady Ministrw ujrza moe po raz pierwszy cakowicie szczery, nie wystylizowany gest Hfgena. Dozna zawodu przekonawszy si, e jego ulubieniec tak nie potrafi panowa nad sob. Wsta, wyprostowa w caej okazaoci sw przeraliwie wielk posta. Wraz z nim podnis si take straszny dog i zawarcza. Ju raz daem panu dobr rad powiedzia genera lotnictwa z pogrk w gosie i powtarzam j teraz, chocia nie przywykem czegokolwiek dwa razy, powtarza. Niech pan nie macza palcw w tej sprawie. To byo wyrane. Hendrik z dreszczem trwogi poczu, jak blisk jest przepa, na ktrej skraju si od dawna porusza, a w ktrej otcha mg go strci ten tusty olbrzym, kiedy tylko mu przyjdzie ochota. Prezes Rady Ministrw sta ze spuszczon gow; na jego byczym karku wystpiy trzy grube, szerokie fady. Mae oczka rzucay iskry, powieki ich byy zaczerwienione i nawet biaka oczu zabarwiy si purpur, jak gdyby fala krwi uderzya do gowy rozgniewanego tyrana i mg zasnua mu wzrok. To nieczysta sprawa mwi dalej. Ten Ulrichs by zapltany w paskudn afer, mia wszelkie powody, eby popeni samobjstwo. Intendent teatru pastwowego nie powinien si tak ywo interesowa losem notorycznego zdrajcy stanu. Genera rykn wymawiajc: zdrajca stanu. Hendrik poczu zawrt gowy, tak blisko widzia przed sob otcha. Bojc si upa, uczepi si oparcia jednego z cikich renesansowych foteli. A kiedy poprosi o pozwolenie oddalenia si, prezes Rady Ministrw odprawi go nieaskawym skinieniem gowy... Nikt w teatrze nie mia mwi o samobjstwie kolegi Ulrichsa. W jaki tajemniczy sposb dowiedzieli si wszyscy, w jakich warunkach zgin. Nie by stracony, lecz na mier zamczony. Najokrutniejszymi torturami usiowano z niego wyrwa nazwiska jego wsppracownikw i przyjaci. By nieugity. Gestapowcw ogarna wcieko, spotka ich wielki zawd, gdy i w mieszkaniu Ulrichsa nie znaleziono adnych dowodw obciajcych, nic pisanego, ani jednej notatki, ani jednej kartki z adresem. Straciwszy prawie nadziej wydobycia z niego czegokolwiek i ju tylko w chci ukarania go za upr, wzmoono tortury. Moe nawet nie wydano pachokom katowskim wyranego rozkazu zabicia go; ofiara umara w ich rkach przy trzecim przesuchaniu. Ciao Ulrichsa bya to ju krwawa, bezksztatna masa. Jego matka, zamieszkaa gdzie na prowincji, ktra na wiadomo o samobjstwie syna zdziwaczaa, nieszczsna matka nie poznaaby
- 260 -

spuchnitej, popkanej, poszarpanej, zamazanej rop, krwi i kaem twarzy, ktra niegdy bya ludzkim obliczem jej syna. Czy ci to bardzo dotkno, Hendriku? zapytaa Nicoletta ma z dziwnie chodn i rzekby, niemal szydercz ciekawoci. Martwisz si? Hendrik nie mia podnie na ni oczu. Znaem Ottona od tak dawna... powiedzia cicho, jak gdyby mia za co przeprasza. Wiedzia, co ryzykuje tumaczya Nicoletta. Kto gra, musi by przygotowany, e przegra stawk. Hendrik, dla ktrego ta rozmowa bya bolesna, mrukn jeszcze: Biedny Otto eby cokolwiek powiedzie. Odpara szorstko: Dlaczego biedny? i zaraz dodaa: Umar dla sprawy, ktr uwaa za suszn. To jest moe nawet do pozazdroszczenia. A po chwili odezwaa si znw marzco: Napisz do Mardera, opowiem mu o mierci Ottona. Marder podziwia ludzi zdolnych postawi ycie na kart dla jakiej ide fixe. Lubi upartych. Byby sam zdolny ycie powici przez upr. Moe bdzie uwaa, e ten Ulrichs to bya osobowo o wielkim zdyscyplinowaniu. Hendrik machn rk niecierpliwie. Otto nie by adn wybitn indywidualnoci. To by prosty czowiek prosty szeregowiec wielkiej sprawy... Tu zamilk, a przez jego blad twarz przebieg lekki rumieniec. Zawstydzi si tego, co powiedzia. Poczu wstyd, gdy uy sw, ktrych powag poczu gbiej ni kiedykolwiek teraz, po mierci Ottona. A e rozumia wag i godno takich sw a zrozumia to w tej jednej, jak mgnienie oka krtkiej chwili poczu, e je zbezczeci pozwalajc swoim wargom je wymwi. Poczu, e te powane sowa brzmi w jego ustach jak szyderstwo. Nikomu nie wolno byo wzi udziau w pogrzebie aktora Ottona Ulrichsa, ktry popeni samobjstwo ze strachu przed sprawiedliw kar sdu ludowego. Pastwo kazao zakopa znieksztacone zwoki jak zdechego psa. Jednake matka zmarego, pobona katoliczka, przysaa pienidze na trumn i skromny nagrobek. W licie, prawie nieczytelnym, tak wyplamionym tuszczem i zami, prosia, eby jej dziecko pochowano po chrzecijasku. Koci si jednak temu opar: za trumn samobjcy nie moe i aden ksidz. Stara kobieta w swojej ubogiej izdebce
- 261 -

modlia si za stracon dusz syna. Nie wierzy w Ciebie, dobry Boe, i wiele grzeszy. Ale nie by zy. Poszed faszyw drog nie przez zatwardziao serca, tylko dlatego e uwaa t drog za waciw. Wszystkie drogi, ktrymi czowiek kroczy w dobrej intencji, musz w kocu doprowadzi do Ciebie, dobry Boe. Ty mu przebaczysz i oszczdzisz wiecznego potpienia. Bo Ty widzisz serca, Ojcze wiekuisty, a serce mojego zbkanego syna byo czyste. Stara kobieta nie byaby w stanie zdoby pienidzy na trumn i nagrobek, nic bowiem nie posiadaa, ani grosza, ani adnej rzeczy, ktra by si daa spieniy. Utrzymywaa si z atania i cerowania podartej bielizny, bywaa nieraz godna, a teraz, kiedy Otto nie mg jej ju pomaga, bdzie jeszcze ciej. Jaki przyjaciel zmarego przesa bezimiennie z Berlina pienidze na koszta pogrzebu z dokadnymi wskazwkami, dokd naley je dalej przekaza. Prosz mi darowa, e nie wymieniam swego nazwiska pisa nieznajomy. Zrozumie pani z pewnoci i uzna za suszne powody, ktre mnie do tej ostronoci zmuszaj. Staruszka nic nie zrozumiaa. Popakaa troch, dziwowaa si, krcia gow, modlia si i wysaa pienidze otrzymane z Berlina z powrotem do stolicy. Oni tam w miastach wszyscy wida pogupieli mylaa. Po co te pienidze wdroway po caych Niemczech, skoro pochodz z Berlina i maj by wydane w Berlinie? Ale ten, co to zrobi dla mego Ottona, to z pewnoci dobry i pobony czowiek. Odtd wspominaa zawsze w pacierzu nieznanego ofiarodawc. Tak wic nagrobek i trumna zamordowanego rewolucjonisty zostay zapacone z wysokiej gay, ktr pan intendent pobiera od pastwa narodowosocjalistycznego. Byo to ostatnie i jedyne, co mg zrobi Hendrik Hfgen dla swego przyjaciela Ottona Ulrichsa bya to ostatnia obelga, jakiej si wobec niego dopuci, Hendrik wszake poczu pewn ulg po wysaniu pienidzy do matki Ulrichsa. Sumienie jego uspokoio si troch, za po stronie, po ktrej w sercu swoim ksigowa reasekuracja, pojawia si jeszcze jedna pozycja na jego dobro. Napicie nerww, w ktrym y w cigu tych ostatnich, smutnych dni, nieco ustpio. Spad ciar przytaczajcy serce. Zdoa skoncentrowa teraz ca energi na Hamlecie. Rola ta sprawiaa mu trudnoci, na ktre nie by przygotowany. Jake lekkomylnie improwizowa wwczas w Hamburgu rol duskiego ksicia. Poczciwy Kroge wcieka si i jeszcze na prbie generalnej chcia odwoa przedstawienie. Nie bd tolerowa u siebie takich wistw! rycza pionier teatru
- 262 -

intelektualnego. Hendrik przypomnia sobie t chwil i nie mg powstrzyma umiechu. Nie byo ju dzi nikogo, kto by odway si w jego obecnoci i wwczas gdy to jego dotyczyo, mwi o wistwach. Ale kiedy by sam i nikt go nie mg sysze, Hendrik jcza: Nie dam temu rady! Pracujc nad Mefistem by od pierwszej chwili pewien kadej intonacji, kadego gestu. Ksi duski by jednak oporny, broni si. Hendrik walczy o niego. Nie ustpi! krzycza aktor. A Hamlet odpowiada mu na to, odwrcony, smutny, drwicy, nieskoczenie wyniosy: Ty rwny duchem temu, kogo poj zdoasz nie mnie! Aktor krzycza do ksicia: M u s z ci zagra! Jeli przed tob skapituluj, to znaczy, e skapitulowaem na caej linii. Ty jeste prb ogniow, ktr postanowiem przej. Cae moje ycie i wszystko, w czym zgrzeszyem: moja wielka zdrada i caa ta haba w jednym tylko mog znale usprawiedliwienie, w moim artyzmie. Za artyst bd tylko wtedy, jeli potrafi by Hamletem. Nie jeste Hamletem odpowiedzia ksi. Brak ci dostojnoci, ktr czowiek zdobywa jedynie przez cierpienie i poznanie. Nie dosy cierpiae, a to, co zdoae pozna, byo dla ciebie mniej warte ni tytu i staa gaa. Brak ci dostojnoci, bo jest map mocarzy i klownem ku rozrywce mordercw. Zreszt nie jeste ani troch podobny do Hamleta. Spjrz na twoje rce czy to s rce tego, kogo uszlachetniy cierpienia i poznanie? Twoje rce s grubo ciosane, cho je skadasz tak wytwornie i gotycko. Poza tym cay jeste za gruby. Przykro mi zwraca ci na to uwag, ale Hamlet z takimi biodrami, na Boga! Tu rozemia si ksi gucho i szyderczo z mitycznej dali swej wieczystej sawy. Wiesz przecie, e na scenie wygldam jeszcze bardzo smuko krzykn aktor zirytowany i obraony. Kazaem sobie naszkicowa kostium, w ktrym nawet mj miertelny wrg nie pozna, e mam za szerokie biodra. To pode z twojej strony, e mi o tym przypominasz teraz, kiedy jestem i tak strasznie zdenerwowany! Co ci na tym zaley, eby mnie zrani? Czy mnie tak bardzo nienawidzisz? A czy ja ci nienawidz? Skd znowu! ksi wzruszy pogardliwie ramionami. Nie mam w ogle adnego stosunku do ciebie. Nie jeste mi rwny. Moge wybiera, mj drogi, pomidzy dostojnoci a karier. No i wybrae. Bd szczliwy, ale daj mi spokj! I szczupa posta zacza si rozprasza.

- 263 -

Nie puszcz ci! stkn aktor raz jeszcze i wycign do ksicia obie rce, o ktrych Cie wyrazi si tak pogardliwie; chwyci jednak prni. Ty nie Hamlet! zapewni go z oddali obcy, wadczy gos. Nie by Hamletem, a jednak zagra Hamleta uratowaa go rutyna. To bdzie wspaniae mwi mu reyser i koledzy czy to przez brak wyczucia, czy z chci schlebienia intendentowi. Od czasw wielkiego Kainza nie widziano takiej kreacji na niemieckiej scenie! Hendrik tymczasem wiedzia, e nie potrafi wydoby z wierszy ich istotnej treci, ich tajemnicy. Posta, ktr stwarza, bya cile retoryczna. Poniewa czu si niepewny i nie mia prawdziwej wizji Hamleta, robi eksperymenty. Z nerwow porywczoci zestawia niuanse, drobne niespodziewane efekty, ktrym brak byo wewntrznej wizi. Postanowi zaakcentowa mskie, energiczne cechy duskiego ksicia. Hamlet to nie czowiek saby tumaczy kolegom i reyserowi; wobec dziennikarzy wypowiada si w tym samym duchu. Nie jest bynajmniej zniewieciay. Cae pokolenia aktorw popeniay ten bd; przedstawiano go jako typ zniewieciay! Jego melancholia to nie pusty spleen, jego melancholia ma uchwytne przyczyny. Ksi wystpuje przede wszystkim jako mciciel swego ojca. Jest czowiekiem Odrodzenia arystokrat do szpiku koci i nie pozbawionym cynizmu. Zaley mi gwnie na tym, eby odj mu owe aosne, paczliwe cechy, ktrymi go obarczyy dotychczasowe konwencjonalne ujcia. Reyser, koledzy i dziennikarze uwaali, e jest to pogld bardzo nowoczesny, miay i nader interesujcy. Beniamin Pelz, z ktrym Hfgen miewa dugie rozmowy na temat Hamleta, entuzjazmowa si koncepcj Hendrika. Tylko taki, jakim geniusz paski go wyczu i zrozumia, jest ten ksi duski dla nas, ludzi dzisiejszych, cynicznych ludzi czynu, w ogle do zniesienia owiadczy Pelz. Posta, ktr Hendrik Hfgen stworzy z Hamleta, by to leutnant pruski o cechach neurastenika. Wszystkim akcentom, ktrymi chcia zamaskowa pustk swojej gry, brakowao umiaru, byy krzykliwe. Stoi oto sztywny, wyprostowany jak struna i w mgnieniu oka, z wielkim oskotem, pada zemdlony. Zamiast skary si krzycza i szala. miech jego widrowa w uszach, ruchy przypominay kurczowe drgawki. Gboka, tajemnicza melancholia, ktr mia w sobie jako Mefisto niezamierzona, nie zagrana, tylko oparta na zagadkowym, jemu samemu nie znanym prawie tej melancholii brak byo jego Hamletowi. Wielkie monologi
- 264 -

wygasza we wzorowej, wietnej formie, ale tylko je wygasza. Kiedy intonowa skarg:
O, niech to ciao, jake nieugite, Stopi si, skropli i zamieni w ros...*

nie byo w niej ani melodii, ani mocy, ani pikna, ani rozpaczy; nie wyczuwao si, co czowiek w przemyla i przecierpia, zanim sowa te wymkny si z jego warg; ani uczucie, ani poznanie nie uszlachetniy jego mowy; by to wci ten sam kokieteryjny lament, rozpywajca si, przypochlebna, maa skarga. Mimo to premiera Hamleta miaa ogromny sukces. Nowa publiczno berliska sdzia aktorw nie tyle wedle czystoci i arliwoci artystycznej kreacji, ile wedle ich stosunku do wadzy. Ponadto caa inscenizacja bya tak pomylana, aby zaimponowa publicznoci, skadajcej si z wyszych oficerw i dnych krwi profesorw ze swymi niemniej bohatersko nastrojonymi maonkami. Reyser podkreli nordycki koloryt szekspirowskiej tragedii w sposb prostacki i demonstracyjny. Akcja rozgrywaa si na tle bryowatych dekoracji odpowiednich raczej dla rycerzy Nibelungw. Na scenie pogronej w ponurym zmroku rozlegao si szczkanie mieczw i ochrype krzyki. Wrd tych prostackich odakw Hendrik porusza si z tragiczn gracj. Raz pozwoli sobie na art: przez kilka minut siedzia przy stole i ukazywa tylko swoje rce wstrznitej do gbi publicznoci. Twarz pozostawaa w cieniu; rce leay, uszminkowane, biae jak kreda, jaskrawo owietlone promieniami reflektora, na czarnym blacie stou. Intendent wystawia swoje niepikne rce na pokaz, jak klejnoty; czyni to za czciowo przez zuchwalstwo, aby si przekona, na co jeszcze moe sobie pozwoli, czciowo przez ch samoudrczenia, gdy cierpia nad t ekshibicj swych szerokich, ordynarnych palcw. Hamlet to reprezentacyjny dramat germaski owiadczy doktor Radig w swoim inspirowanym przez ministerstwo propagandy sowie wstpnym. Ksi duski to jeden z najwikszych symboli Niemca. W nim znajdujemy czstk naszej najgbszej istoty. Hlderin wszake nam wypomnia:
Przecie i wy, Niemcy, jestecie Ubodzy czynem, a bogaci myl.

Hamlet jest wic take niebezpieczestwem dla Niemca. Nosimy go w sobie

* Przekad Romana Brandstaettera. - 265 -

wszyscy i musimy go przezwyciy. Chwila bowiem wymaga od nas czynu, nie tylko myli i rozkadowo dziaajcych refleksji. Opatrzno, ktra zesaa nam fhrera, nakada na nas obowizek czynu w interesie wsplnoty narodowej, od ktrej Hamlet, ten typowy intelektualista, oddala si i odgradza w swoich medytacjach. Wszyscy na og byli zdania, e Hfgen swoim ujciem Hamleta zaznaczy wyranie w tragiczny konflikt pomidzy gotowoci do czynu i gbi myli, ktra w tak ciekawy sposb odrnia Niemcw od wszystkich pozostaych typw ludzkich. Uczyni bowiem z ksicia zawadiak obarczonego nerwowymi zahamowaniami i przedstawi go tak publicznoci majcej cakowite zrozumienie zarwno dla zawadiackich czynw, jak i dla najdziwniejszych objaww neurastenii. Intendent, ktrego kostium by istotnie tak zrcznie skrojony, e nadawa mu posta wskiego w biodrach modzieca, musia wci wraca przed ramp. Wraz z nim kaniaa si publicznoci jego moda ona, Nicoletta Hfgen, ktra w roli Ofelii bya wprawdzie nieco dziwaczna i sztywna, ale robia wielkie wraenie, zwaszcza w scenach obdu. Prezes Rady Ministrw, mienicy si purpur, zotem i srebrem, i jego Lotta agodnie promieniejca w jasnobkitnej toalecie, stali obok siebie w loy i demonstracyjnie bili brawo. Byo to pojednanie wszechpotnego ze swoim baznem nadwornym. Mefistofeles-Hendrik przyj je wdzicznym sercem. Blady i pikny w kostiumie Hamleta, kania si gboko dostojnej parze. Lotta jest znowu we mnie zakochana pomyla i rwnoczenie gestem wyraajcym znuenie, lecz piknie zaokrglonym, wskaza praw rk serce. Na wydatnych, z najwysz starannoci uszminkowanych purpurowych wargach pojawi si umiech wzruszenia; spod zaokrglonych czarnych ukw brwi oczy say uwodzicielskie, sodkie i zimne pomienie; bolesne, nerwowe pulsowanie skroni uszlachetniao jego oblicze, budzio wspczucie, wzmagajc jego przewrotny czar. ona generaa lotnictwa dawaa mu znaki jedwabn chusteczk, bkitn jak jej wspaniaa szata. Genera umiecha si szeroko. Jestem znowu w askach pomyla Hamlet z ulg. Odmwi wszystkim zaproszeniom, tumaczc si wielkim zmczeniem i kaza si odwie do domu. Ale kiedy znalaz si w swojej sypialni, pomiarkowa, e o spaniu nie ma mowy. By przygnbiony i podniecony. Gony aplauz nie pozwoli mu zapomnie, e nie stan na wysokoci zadania. Docenia, e jest rzecz dobr i wan, i odzyska ask grubasa, o ktr ju tak dra. Ale nawet ten sukces, cho

- 266 -

tak istotny i peen znaczenia, nie mg go pocieszy: jego wysze aspiracje, jego zdrowa ambicja poniosy dzi kompletn klsk. Nie potrafiem by Hamletem myla pospnie. Gazety bd zapewnia, e byem duskim ksiciem w kadym calu. Ale to kamstwo. Graem le, nieszczerze, sta mnie jeszcze na tyle samokrytyki. Kiedy sobie przypomn ten guchy ton, ktrym zadeklamowaem; By albo nie by?, wszystko si we mnie zyma... Osun si na fotel stojcy przed otwartym oknem. Sign po ksik, lecz zaraz j odoy, zdenerwowany: byy to Fleurs du mal, przypomniay mu Juliett. Przez okno wida byo ciemny ogrd, skd dolatyway pomieszane zapachy i wilgo. Hendrika przebieg dreszcz, otuli si mocniej szlafrokiem. Jaki to by miesic? Kwiecie czy pocztek maja? Poczu nag gorycz i smutek, e od tak dawna uchodzi jego uwagi zblianie si wiosny i jej pikna przemiana w lato. Ten przeklty teatr pomyla z blem i zoci to on mnie zjada, przez niego marnuj ycie. Siedzia z przymknitymi oczami, kiedy nagle usysza gruby gos: Halo! Panie intendencie. Hendrik a podskoczy. Jaki czowiek wdrapa si z ogrodu na okno wyczyn icie akrobatyczny, gdy mury byy gadkie. Gowa jego i ramiona ukazay si w ramie okiennej. Hendrik bardzo si przestraszy. Zastanawia si przez par sekund, czy to wizja, rezultat podranionych nerww. Ale nie, czowiek nie wyglda, jakby by wytworem halucynacji, bez wtpienia to yjca istota. Mia szar czapk z daszkiem i brudn bkitn bluz. Grna cz twarzy tona w gbokim cieniu. Doln cz twarzy porastaa rudawa, szczeciniasta broda. Czego pan chce?! krzykn Hendrik szukajc rk dzwonka stojcego na biurku. Nie wrzeszcz tak! powiedzia nieznajomy, ktrego gos nie by pozbawiony pewnej rubasznej dobrodusznoci. Przecie ci nic zego nie zrobi. Czego pan ode mnie chce? powtrzy Hendrik tym razem troch ciszej. Przychodz tylko, eby ci przekaza pozdrowienia powiedzia czowiek w oknie. Pozdrowienia od Ottona. Twarz Hendrika zbielaa jak jedwabny szal, ktrym mia owinit szyj. Nie wiem wcale, o jakim Ottonie pan mwi. Gos jego by guchy. W odpowiedzi rozleg si krtki miech, brzmia zatrwaajco.
- 267 -

 No, o co si zaoymy, e sobie przypomnisz? zapyta przybysz z artobliw pogrk. Zaraz jednak spowania i mwi dalej. W ostatniej kartce, ktr dostaem od Ottona, byo wyranie napisane, e mamy ci pozdrowi. Nie myl aby, e przyszedem tu dla przyjemnoci. Ale szanujemy yczenie Ottona. Hendrik zdoa tylko wyszepta: Jeeli pan zaraz std nie odejdzie, wezw policj. Nieznajomy rozemia si na to niemal serdecznie. Byby do tego zdolny, towarzyszu! krzykn wesoo. Hendrik otworzy, jak mg najdyskretniej jedn z szuflad biurka i wsun rewolwer do kieszeni. Mia nadziej, e nieproszony go w oknie nic nie zauway, ale tamten krzycza, pogardliwym ruchem zsuwajc czapk z czoa: Moge spluw zostawi w szufladzie, panie intendencie. Nie ma celu puka bdziesz mia z tego tylko nieprzyjemnoci. Czego si boisz? Powiedziaem przecie, e ci tym razem nic zego nie zrobi. Nieznajomy by znacznie modszy ni si Hendrikowi na razie wydawao. Przekona si o tym teraz, kiedy cie czapki nie pada ju na czoo. Ujrza pikn, dzik twarz o szerokich, sowiaskich kociach policzkowych i dziwnie jasnych zielonych oczach. Brwi i rzsy byy tej samej rudawej barwy co gsta i sztywna szczecina na brodzie. Zreszt i cera nieznajomego miaa jaskrawy ceglasty odcie; tak cer miewaj ludzie, ktrzy cay dzie pracuj na powietrzu albo si wyleguj na socu. Moe to wariat pomyla Hendrik i ta ewentualno, chocia waciwie otwieraa najgorsze perspektywy, troch go uspokoia, niemal pocieszya. Bardzo prawdopodobne, e to wariat. Gdyby by przy zdrowych zmysach, nie skadaby mi przecie tej szaleczej wizyty, ktr moe yciem przypaci, a z ktrej nikomu nic nie przyjdzie. aden czowiek rozsdny nie stawiaby tyle na jedn kart po to tylko, eby mnie troch nastraszy. To nie do pomylenia, eby mu Otto tak rzecz poleci. Otto nie by nigdy skonny do ekscentrycznoci. Wiedzia, e siy s nam potrzebne na powaniejsze rzeczy... Hendrik podszed bliej do okna. Przemawia teraz do tego czowieka tonem perswazji, nie wypuszcza wszake z rki rewolweru spoczywajcego w kieszeni szlafroka. Wynocie si std, czowieku! Radz wam po dobremu. Kto ze suby moe was zobaczy. Kadej chwili moe tu wej moja ona albo matka. Naraacie

- 268 -

si na najgorsze niebezpieczestwo i po co? Dla takiego gupstwa! Wynocie si wreszcie! krzycza Hendrik rozdraniony, gdy posta w oknie ani drgna. Nieznajomy, zamiast usucha yczliwej rady Hendrika, odpar gosem o znacznie gbszym brzmieniu i z cakowitym spokojem: Powtrz twoim przyjacioom z rzdu, e Otto kaza im powiedzie na godzin przed mierci: Nigdy w yciu nie byem tak wicie przekonany o naszym zwycistwie jak teraz. By ju wtedy okaleczony na caym ciele i ledwo mg mwi, bo usta mia pene krwi. Skd pan o tym wie? zapyta Hendrik dyszc ciko. Skd o tym wiem? Go wybuchn znowu krtkim, przeraajco wesoym miechem. Od jednego esesmana, ktry by przy nim do koca, a ktry waciwie jest nasz. Zapamita wszystko, co Otto powiedzia w ostatniej godzinie: Zwyciymy! powtarza co chwila. Kiedy czowiek zaszed ju tak daleko jak ja, to si nie myli powiedzia. Zwyciymy! Go oparty oburcz o parapet okna, pochyli teraz tuw naprzd i gronie wpatrywa si w pana domu byszczcymi zielonymi oczami; moe to byy oczy obkanego? Hendrik odskoczy, sparzony tym wzrokiem jak pomieniem, i wykrztusi: Po co pan mi to wszystko opowiada? Po to, eby si dowiedzieli twoi dostojni przyjaciele! wykrzykn nieznajomy, a w gosie jego zabrzmia zoliwy, cierpki tryumf. eby si te wielkie otry dowiedziay! eby si pan prezes Rady Ministrw dowiedzia! Hendrik przesta panowa nad nerwami. Chwyciy go dziwne drgawki; rce podskakiway do twarzy i znw opaday, wargi dygotay, gaki oczu wychodziy z orbit. Co to wszystko ma znaczy?! wybuchn, a na ustach pokazao si troch piany. Do czego zmierza waciwie ten teatralny art? Czy chce mnie pan szantaowa? Wyudzi ode mnie pienidze? Prosz, mam tu co. Sign bezmylnie do kieszeni jedwabnego szlafroka, gdzie znajdowa si rewolwer, bynajmniej nie pienidze. A moe chce mnie pan tylko nastraszy? To si panu nie uda. Myli pan, e dr na myl o chwili, kiedy dojdziecie do wadzy bo oczywicie, kiedy do niej dojdziecie. Intendent wyrzuca z siebie sowa, zbielae wargi drgay, biega wielkimi, podobnymi do skokw krokami. Przeciwnie! wykrzykn przeszywajcym gosem i zatrzyma si nagle na rodku pokoju. Dopiero wtedy bd wielki. Pan moe myli, e si na wszelki wypadek nie
- 269 -

zabezpieczyem? Oho! tryumfowa histerycznie intendent. Jestem w jak najlepszych stosunkach z waszymi koami. Partia komunistyczna ceni mnie, ma mi duo do zawdziczenia. Odpowiedzia na to szyderczy miech: Tak to sobie licznie uoye krzycza w straszny go w oknie. W jak najlepszych stosunkach z naszymi koami? Nie tak znw z nami atwo, mj przyjacielu, nie tak z nami atwo. Stalimy si nieprzejednani, ycie nas tego nauczyo, panie intendencie; wdrapaem si tu naumylnie, eby ci o tym powiadomi: stalimy si nieprzejednani. Mamy dobr pami, mamy nawet wietn pami, mj przyjacielu. O nikim nie zapomnimy. Wiemy, kogo trzeba najpierw powiesi. Na to Hendrik zdoa ju tylko wykrztusi: Wyno si pan do diaba... Jeli si pan za pi sekund nie wyniesie, wezw naprawd policj i wtedy zobaczymy, kto z nas pierwszy bdzie wisia. Hendrik dra z wciekoci, chcia rzuci czym w t zjaw, a nie znajdujc nic odpowiedniego, zerwa z nosa rogowe okulary. Z chrapliwym krzykiem cisn je w kierunku okna. Ale ten mizerny pocisk nie trafi w przeciwnika i roztuk si z lekkim brzkiem o cian. Straszny go znikn. Hendrik pospieszy do okna, eby jeszcze co za nim rzuci. Jestem niezbdny! krzycza intendent w ciemno ogrodu. Teatr mnie potrzebuje, a kademu rzdowi teatr jest potrzebny. aden rzd nie moe si obej beze mnie! Nie otrzyma odpowiedzi, po rudobrodym akrobacie nie byo ju ani ladu. Wchon go chyba nocny ogrd. A nocny ogrd szumia czarnymi drzewami, ciemnymi krzakami, na ktrych kwiaty bielay matowo. Ogrd sa w gr pomieszane zapachy i orzewiajce tchnienie. Hendrik otar wilgotne czoo. Schyli si, podnis okulary i stwierdzi z przykroci, e si stuky. Powoli, nieco chwiejnym krokiem przeszed przez pokj; trzyma si mebli, macajc rkami jak lepiec, oczy jego bowiem zasnuwaa jeszcze mga przeraenia, a przy tym brak mu byo okularw, do ktrych nawyk. Padajc na niski, szeroki fotel poczu, jak nieskoczenie jest zmczony. Co za wieczr! pomyla i zdja go gboka lito nad sob, kiedy sobie uprzytomni, przez co przeszed. Przecie to mogoby obali najsilniejszego tu zakry wilgotn twarz rkami. A ja nie jestem najsilniejszy. Przyjemnie byoby teraz
- 270 -

troch popaka Ale nie chcia wylewa ez, ktrych nikt nie widzi. Po tych wszystkich okropnociach, jakie mia za sob, sdzi, e naley mu si teraz pocieszajca obecno drogiej istoty. Straciem wszystko skary si w duchu. Barbar, mego dobrego anioa, i ksiniczk Tebab, ciemne rdo mojej siy, i wiern przyjacik, pani von Herzfeld, i nawet ma Angelik wszystkie postradaem. W wielkim rozaleniu zdawao mu si, e zmary Otto Ulrichs jest godzien zazdroci. Nie cierpi ju, wyzwoli si, nie grozi mu samotno w tym yciu penym goryczy. Ostatnie jego myli byy przepojone wiar i dumn nadziej. Czy nawet Miklas nie jest godzien zazdroci, Hans Miklas, ten przekorny, may nieprzyjaciel? Godni zazdroci s wszyscy ci, ktrzy wierzyli, a po dwakro godni zazdroci, ktrzy w upojeniu wiary oddali ycie... Jak znie ten wieczr? Jak przey t godzin, w ktrej czu swoj zupen bezradno, godzin pen trwogi i tsknoty, tsknoty bdzcej w pustce, rodzonej siostry rozpaczy? Hendrik poczu, e nie jest w stanie znie choby jeszcze kilku minut samotnoci. Wiedzia: nad nim, w buduarze, czeka jego ona Nicoletta. Prawdopodobnie pod lekk jedwabn sukni ma na nogach wysokie, mikkie buty z byszczcej czerwonej skry. Szpicruta ley na toalecie pomidzy soikami, tubami kremw i flakonami, jest zielonej barwy. Julietta miaa szpicrut czerwon, buty jej za byy zielone... Hendrik mg pj na gr do Nicoletty. Zacznie zaraz sznurowa usta na powitanie, otwiera jak najszerzej lnice, kocie oczy i powie co artobliwego, wzorowo akcentujc sowa. Nie, Hendrik nie tego chcia teraz, nie to byo mu tak palco potrzebne. Rce, ktrymi zasania twarz, opady. Jego zmcony wzrok stara si rozezna w mrocznym pokoju. Z trudem udao mu si odrni bibliotek, due fotografie w ramkach, dywany, brzy, wazony i obrazy. Tak, byo tu piknie i wytwornie. Zaszed wysoko, nikt mu tego nie moe zaprzeczy. Intendent, radca stanu, senator, zbiera dzi owacje w roli Hamleta, a teraz odpoczywa w komfortowym gabinecie swej wielkopaskiej rezydencji... Hendrik jkn znowu. Wtem drzwi si otworzyy. To wesza pani Bella. Jego matka. Zdawao mi si, e syszaam u ciebie gosy powiedziaa. Czy miae goci, mj drogi?
- 271 -

Powoli obrci ku niej blad twarz. Nie odrzek cicho. Nie byo tu nikogo. Umiechna si. Jak to si mona pomyli! Podesza do niego bliej. Teraz dopiero zauway, e idc nie przestawaa robi na drutach. Bya to jaka dua robota z biaej weny pewnie bdzie z tego szal albo sweter. Tak mi przykro, e nie mogam dzi by w teatrze powiedziaa nie odrywajc oczu od drutw. Ale wiesz, miaam migren, niedobrze si czuam. No, jake byo? Z pewnoci wielki sukces? Opowiedze mi troch! Odpowiedzia machinalnie, utkwiwszy w ni wzrok, ktry zdawa si patrze ponad ni, a rwnoczenie chon j z jak nieprzytomn dz: Istotnie sukces. Tak te sobie mylaam kiwna gow uspokojona. Ale mizernie wygldasz. Czy ci co dolega? Moe ci naparzy herbaty? Pokrci gow w milczeniu. Usiada przy nim na szerokim oparciu fotela. Takie masz dziwne oczy przygldaa mu si zatroskana. A gdzie podziae okulary? Stukem... Prbowa si umiechn, lecz prba si nie powioda. Pani Bella dotkna czubkami palcw jego ogolonej gowy. Mj biedaku! powiedziaa pochylona nad nim. Wtedy zacz paka. Pochyli tuw naprzd, czoo opado na kolana matki, ramionami wstrzsay spazmatyczne kania. Pani Bella nawyka do atakw nerwowych syna. Mimo to lk j ogarn. Instynktownie zrozumiaa, e te kania maj inny, gbszy i powaniejszy powd ni mae zaamania, ktrych widoku jej nie szczdzi. Ale co si stao?... co si stao... mwia. Twarz jej, tak podobna do twarzy syna, jednake bardziej niewinna, a zarazem bardziej dowiadczona, przysuna si do niego cakiem blisko. Czua jego zy na swoich rkach. Gwatownym ruchem obj j za szyj, jakby chcia si jej uczepi z caej siy. Potargay si fale trwaej ondulacji. Suchaa, jak Hendrik jczy i szlocha. Serce jej wezbrao wspczuciem. Wspczujc zrozumiaa wszystko. Zrozumiaa ca jego win, jego wielk przegran i rozpaczliw a niedoskona skruch, zrozumiaa, dlaczego tu ley i szlocha.

- 272 -

 Ale, Heinz! szeptaa... Ale, Heinz, uspokj si! Nie jest przecie tak le... Ale, Heinz... Pod wpywem jej sw, pod wpywem tego imienia z lat modoci, ktre jego ambicja i pycha odrzuciy, kania stay si jeszcze gwatowniejsze, po chwili jednak ucichy. Ramiona znieruchomiay. Twarz spoczywaa, wsparta na kolanach pani Belli. Upyny dugie minuty, zanim wyprostowa si powoli. Na rzsach wisiay mu jeszcze zy; policzki, zwyciski uk uwodzicielskich warg, szlachetna broda, ktr tak dumnie wznosi w gr w chwilach tryumfu, a ktra teraz draa tak aonie wszystko to byo zalane zami. I przechylajc nieco w ty wyczerpan, mokr od ez twarz, Hendrik zawoa, wycigajc rce przed siebie piknym, aosnym, bezradnym, szukajcym pomocy gestem: Czego ci ludzie ode mnie chc? Dlaczego mnie przeladuj? Dlaczego s tacy niemiosierni? Jestem przecie tylko zwykym aktorem!

- 273 -

Wszystkie osoby wystpujce w tej ksice s to typy ludzkie nie portrety. K. M.

- 274 -

POSOWIE
Klaus Mann urodzony w 1906 roku najstarszy syn Tomasza Manna wczenie powici si literaturze. Pisa duo i od bardzo modych lat: pierwszym dramatem pochwali si rodzicom jako chopiec dwunastoletni, pierwsze opowiadanie opublikowa w osiemnastym roku ycia, pierwsz powie w dwa lata pniej. Kiedy w 1935 roku przystpowa do pracy nad Mefistem, by autorem jedenastu wydanych ksiek, czterech dramatw oraz niezliczonych esejw, recenzji i artykuw, rozsianych po prasie niemieckiej, francuskiej i amerykaskiej. Nie zawsze byy to rzeczy o najwyszych walorach artystycznych. Mody pisarz zbyt mocno tkwi w atmosferze zotych lat dwudziestych, zbyt wiele byo w jego ksikach rozegzaltowanych nastrojw i sztucznych tragedii generacji, ktra pierwsze samodzielne kroki stawiaa w haasie nocnych lokali czasw poinflacyjnych, w synkopowym rytmie i czsto w narkotycznym rauszu. Klaus Mann, sam bdc jednym z jej przedstawicieli, poczu si te i jej bardem. Pisa skandaliczne dramaty o modych ludziach amicych wszelkie bariery obyczajowe i wywoywa nimi jak sztuk Anja und Esther, 1925 wrzaw obejmujc cae Niemcy; pisa trudne, cikie i, mwic szczerze, niezupenie zrozumiae powieci w rodzaju Der fromme Tanz (Nabony taniec, 1926), wypowiadajc w nich, poprzez szokujce intrygi miosne, rozterki i ble wasnej modoci. W ten sposb szybko zdoby saw. Gono o nim byo w caych Niemczech, tak e w 1925 roku Bertolt Brecht mg postawi na amach jednej z gazet berliskich ironiczne pytanie: Cay wiat zna Klausa Manna, syna Tomasza Manna. Tylko kto to waciwie jest ten Tomasz Mann? Oczywicie, nie cay wiat zna Klausa Manna, a i w Niemczech wikszo czytelnikw popoudniwek tylko niewyranie kojarzya z jego nazwiskiem dwie informacje: pierwsz, i jest on synem wielkiego pisarza, i drug, e prowadzi prawdziwe ycie zotego modzieca haaliwe, wesoe i nie zawsze cnotliwe. Musiao min jeszcze par lat, by zaczto przypomina sobie take tytuy jego ksiek. Bya jednak i inna publiczno: modzi ludzie, rwienicy pisarza, mwicy tym samym co on jzykiem, tak samo zmczeni kanonami tradycyjnej sztuki, tak samo lekcewacy konwenanse i nieodmiennie spragnieni sawy. Naleaa do nich aktorka Eryka Mann, starsza siostra Klausa; bya wrd nich Pamela Wedekind, crka nieyjcego wielkiego dramaturga, bya Thea Sternheim, rwnie crka literackiej wielkoci Carla Sternheima, by cay zastp modych malarzy i pisarzy, by wreszcie i pocztkujcy, bardzo zdolny i niezwykle ambitny aktor Gustaf Grndgens. Wraz z rodzestwem
- 275 -

Mannw i Pamel Wedekind wystawi on najpierw Anja und Esther, a potem rwnie i inn sztuk Klausa Revue zu Vieren (Rewia we czworo, 1926), zostajc tym samym jednym ze wspautorw gonych skandali teatralnych. Zaleao mu jednak na rozgosie. By peen energii, czuo si w nim jaki elementarny talent aktorski i mocn wol pokazania go wiatu. To ta gorczkowa, pasjonacka ch podobania si dawaa mu rozmach i rozpd, zarazem jednak poeraa go pisa pniej Klaus Mann w swoich wspomnieniach. Jake gboki musi by kompleks niszoci, jeli trzeba go zagusza takimi fajerwerkami wdziku! [...] Czowiek pewny siebie nie musiaby przybiera a takich pz. Czowiek, ktry wiedziaby, e kocha go choby jedna osoba, nie musiaby chyba bezustannie wszystkich uwodzi. Czarowi Grndgensa ulegali nie tylko widzowie teatralni, ale i jego najblisi przyjaciele. Na Klausa Manna wywiera on jako osobowo i jako fenomen artystyczny wpyw graniczcy niemal z erotyczn fascynacj. Nie inaczej byo i z Eryk, i kiedy w 1926 roku crka Tomasza Manna zdecydowaa si wyj za m za rokujcego tak wielkie nadzieje aktora, mona byo sdzi, e umocni to tylko przyja czc t grup modych ludzi. Klaus Mann od pocztku by innego zdania. Wydawao mu si, e ta para zupenie do siebie nie pasuje, ba si o siostr, naraon na wybuchy i zmiany nastrojw niespokojnego i chwilami histerycznego wrcz przyjaciela, nie myla te ani przez chwil o zrezygnowaniu choby z czci swych wasnych braterskich praw. Przywyk bowiem do tego, e Eryka osoba najblisza mu w cigu caego ycia jako siostra naleaa wycznie do niego, e w jej towarzystwie odbywa podre, czyta jej fragmenty ksiek, nad ktrymi pracowa, porozumiewa si z ni jzykiem symboli, ktrych nie rozumia ju nikt inny. Jak mona byo pogodzi to z pojawieniem si szwagra? Podobne wtpliwoci przeywa musia i wieo upieczony m, zajty wwczas bez reszty zdobywaniem nazwiska na scenach niemieckich i chyba niezbyt zadowolony z faktu, i ona bardziej przywizana jest do swego brata ni do niego. Kiedy w 1927 roku rodzestwo Mannw wpado na szalony pomys odbycia we dwoje bez adnych rodkw finansowych podry dookoa wiata, Grndgens wyrazi stanowczy sprzeciw. Eryka nie usuchaa. Do Niemiec wrcia dopiero po kilku miesicach, niedugo potem przeprowadzony zosta rozwd. Od rodziny Mannw mody aktor nie mg ju raczej spodziewa si poklasku dla swych coraz goniejszych sukcesw scenicznych. Klaus Mann pisa tymczasem kolejne ksiki i wiat literacki z wolna zaczyna liczy si z jego zdaniem. To prawda, e by pisarzem o skomplikowanej naturze i nierwnych moliwociach; prawda, e spod jego pira wychodziy czasem utwory zdecydowanie nieudane i e nie wszystkim odpowiaday pogldy, jakie gosi przy tym jednak musiaa wzbudza szacunek postawa moralna, ktrej jako pisarz dawa wyraz. Nie zwiza si z adnym obozem ani frakcj polityczn, nie zaprzysig adnej doktrynie:
- 276 -

wierzy jedynie w powoanie intelektualisty, ktry jako krytyczny analityk i rozumiejcy sdzia pozosta musia wolny od tego rodzaju uwika. Jego prawem i obowizkiem byo dostrzeganie wszelkich nieprawoci, choby i przybiera one miay gigantyczn posta systemu pastwowego, wskazywanie ich ludziom i zwalczanie ich; jego niezbywalnym przywilejem prawo do wiernoci samemu sobie. Dziaa w zgodzie z tymi zasadami. By jednym z pierwszych czonkw rodziny Mannw protestujcych otwarcie przeciwko wzbierajcej w Niemczech fali hitleryzmu. Jako pierwszy pozbawiony zosta w 1933 roku obywatelstwa niemieckiego i bardzo wczenie znalaz si na emigracji, gdzie od razu rozpocz te intensywn dziaalno literack i publicystyczn, wymierzon przeciwko Trzeciej Rzeszy. Wygnanie nie byo dla niego tym samym, czym sta si miao wkrtce dla olbrzymiej wikszoci innych niemieckich pisarzy, wrd nich i jego ojca: oderwaniem od znanego rodowiska, niechcian zmian sposobu ycia, powan i zakcajc prac skaz yciow. Klaus Mann i tak nie mia domu, a raczej mia dom wszdzie tam, gdzie w Paryu, Amsterdamie czy w Nowym Jorku rozpakowywa w pokoju hotelowym swoje walizki, rozmieszcza na stole ksiki i rkopisy, ustawia maszyn do pisania, by za chwil ju zasi do pracy. y tak ju od lat, od pocztku swej wczesnej samodzielnoci, jako emigrant nie zmieni zatem ani otoczenia, ani przyzwyczaje. Zyska natomiast bardzo wiele: odnalaz cel dalszego dziaania, ow drog, o ktr pyta w tytule swego pierwszego zbioru esejw. Celem i drog bya walka z wszelkimi postaciami faszyzmu. Mefisto, napisany w drugim i trzecim roku emigracji, a wydany w roku 1936, pocztkowo w gazecie uchodcw niemieckich Pariser Tageszeitung, pniej za nakadem amsterdamskiej oficyny Querido, tylko porednio by narzdziem w tej walce. Klaus Mann bardziej chcia napisa powie spoeczn, ni polityczn, bardziej studium postaw ludzkich, ni ostr krytyk reimu. Si wyrazu naday jego ksice okolicznoci. Napisana poza granicami Niemiec dziaa si w Niemczech; traktowaa o ludziach, ktrych autor zna blisko z niedawnych lat, a przy tym przedstawiaa ich kontakty z dostojnikami Trzeciej Rzeszy, ktrych same nazwiska wywoyway w emigrantach odruchy nienawici. Z dawnej znajomoci, przyjani nawet i owego instynktownego sprzeciwu skonstruowa Mann histori ambicji, kompleksw i zbiegw okolicznoci, ktre prowadziy ludzi do zaprzedania si reimowi. Wydawao mu si to prac potrzebn i znaczc w tych wanie czasach, gdy Niemcy podzielili si na mwicych tak, na protestujcych oraz na tych, ktrzy milczeli. W ten sposb powie teatralna zyskiwaa sens polityczny. Inaczej jednak odebraa Mefista publiczno emigracyjna i nieco innych szukaa w nim treci. Ksika zdobya sobie natychmiast duy rozgos jako tzw. powie z kluczem, a zatem utwr, ktrego ambicj jest ukazanie pod zmienionymi nazwiskami
- 277 -

 ludzi znanych tak autorowi, jak i czytelnikom. Posta jej bohatera utosamiono natychmiast z Gustafem Grndgensem, ktry istotnie obj wwczas w Niemczech urzd m.in. intendenta Preussische Staatstheater w Berlinie, placwki podlegajcej Gringowi, skadajcej si z dwu scen: operowej oraz dramatycznej; czsto te pokazywa si u boku Gringa, z ktrym czy go miaa bliska przyja. Szukano i dalszych analogii, odnajdywano w powieci histori nieudanego maestwa Eryki Mann, posta Tomasza Manna, ekscentrycznego dramaturga Carla Sternheima czy wreszcie samego autora. I powiedzie te trzeba, e poszukiwania te nie byy wcale pozbawione realnych podstaw. Mefisto jest w istocie wielk rewi mniej czy bardziej zakamuflowanych wizerunkw ludzi, ktrych Klaus Mann zna osobicie, z ktrymi czya go przyja, czasem moe i mio. Nie ma sensu zaprzecza faktom oczywistym. Take i autor nie zamierza tego czyni. Jego protest, ogoszony na amach Pariser Tageszeitung w czerwcu 1936 roku i powtrzony potem w autobiografii Der Wendepunkt (Punkt zwrotny), dotyczy nie tyle zastosowanej w powieci techniki posugiwania si yjcymi modelami, ile zasadnoci okrelenia ksiki mianem powieci z kluczem. To prawda pisa Mann e Grndgens odegra du rol przy koncypowaniu postaci Hfgena, nie znaczy to jednak, e Mefisto jest jedynie powieci o Grndgensie, e nie pragnie niczego wicej ni sensacji, e chce jedynie da czytelnikowi przyjemno szukania owego klucza. Nie chodzio przecie o przypadek pojedynczy, lecz o samo zjawisko; nie o konkretnego czowieka, ale o typ; nie o plotki towarzysko-rodzinne, ale o problem moralny. Problem, ktrego sedno stanowia kariera artystyczna, oderwana pozornie od polityki, wspierajca jednak nieludzk wadz i uwierzytelniajca j wanie przez wietno dokona teatralnych. Orodkiem zainteresowania Klausa Manna sta si czowiek, ktry widzc w owych hitlerowskich nowych czasach szans zaspokojenia swojej ogromnej ambicji i rozwinicia tumionych wczeniej talentw zapomina czy te moe nie chce wiedzie, na czyjej wystpuje scenie i jak gra na niej rol. Wmawia sobie, i suy wycznie sztuce, wszystko inne za usuwa z pola widzenia. Talent, przypadek i niemaa doza zrcznoci pozwalaj mu zaj bardzo wysoko, wysoko ta jest jednak i miar jego upadku. To nie tylko Grndgens: takich ludzi byo wielu. Ile podobnych karier widziaa Trzecia Rzesza? Ile byo ich wczeniej i potem? Po wojnie aura skandalu, otaczajca Mefista, miaa ponownie da zna o sobie. Klaus Mann spdzi lata 19391945 gwnie w Stanach Zjednoczonych, pocztkowo jako emigrant i wydawca liberalnego pisma Decision, pniej, po uzyskaniu obywatelstwa USA, w szeregach armii amerykaskiej, wraz z ktr odby du cz kampanii w Europie. Po upadku Hitlera, w atmosferze nadziei na polityczne i moralne oczyszczenie Niemiec, pragn, by jego ksiki ukazyway si jak kiedy, gwnie w rodzimych wydawnictwach. Natrafia przy tym jednak na wiele dziwnych przeszkd, szczeglnie za
- 278 -

trudne do przeprowadzenia okazao si opublikowanie w Niemczech Mefista. Wypowiedzia to ostatecznie wydawca bawarski Georg Jacobi, powoujc si na szerokie wpywy Grndgensa i wysok pozycj, jak aktor zajmowa wwczas w yciu publicznym kraju. Klaus Mann odpowiedzia mu krtkim listem, proszc o natychmiastowy zwrot egzemplarza powieci. i Byo to w poowie maja 1949 roku, i nie wiadomo, czy ksika dotara jeszcze do rk jej autora. W nocy z 21 na 22 maja niespena czterdziestotrzyletni pisarz, zmczony niepowodzeniami, zniechcony sytuacj polityczn, ktra zdawaa si zapowiada now wojn, i udrczony kopotami prywatnej natury, popeni w Cannes samobjstwo. wiat by dla niego wielce niesprawiedliwy, pokae si to jeszcze, gdy zebrane zostan jego najlepsze rzeczy napisa Tomasz Mann w kilka dni pniej. Dalsze losy Mefista wiadczyy tymczasem, e na sprawiedliwo wiata ta przynajmniej ksika dugo musiaa poczeka. Ukazao si wprawdzie w 1956 roku jej wydanie NRD-owskie, a niedugo potem kilka przekadw w RFN jednak, gdzie przygotowywano wanie zbiorow edycj pism Klausa Manna, publikacja powieci o Hfgenie w 1966 roku zakazana zostaa wyrokiem sdowym. Grndgens nie y wtedy od trzech lat, a inicjatorem procesu by jego przybrany syn, Rozpowszechnion ju cz nakadu wycofano z handlu, za werdykt sdu stwierdza autorytatywnie, i Mefisto to ...powie z kluczem, a nie dzieo artystyczne: powie, w ktrej Klaus Mann mci si na Grndgensie, poniewa sdzi, e przez maestwo z nim splamiony zosta honor jego siostry. Nie zday si na nic trwajce do 1971 roku pertraktacje i odwoania: wydanie zbiorowe ukazao si w niekompletnej postaci: Mefisto oboony zosta w RFN administracyjn ekskomunik. Formalnie sytuacja ta nie zmienia si do dzi. Ksika zdya jednak odnie na wiecie wiele sukcesw, ktre sprawiy, e wydawcy zachodnioniemieccy coraz mniej byli skonni pomija jej istnienie penym zaenowania milczeniem. Po znakomitej paryskiej inscenizacji Mefista w reyserii Ariane Mnouchkine, wobec rosncej rangi innych powieci Klausa Manna, wreszcie i w obliczu rozgosu filmu, jaki na podstawie Mefista nakrci Wgier Istvn Szab, wydawnictwo Rowohlta zdecydowao si pod koniec 1980 roku na ryzykowny krok: opublikowao Mefista wbrew zakazowi. Nakad niemiecki szybko osign wysoko trzystu tysicy egzemplarzy, powie staa si w RFN bestsellerem sezonu, wywoaa ywe reakcje w prasie ale najmniejszy nawet gos protestu nie odezwa si ze strony oficjalnych urzdw. Mefisto mg zacz swe drugie publiczne ycie. Czytamy t ksik w blisko p wieku po jej powstaniu. Wielu z marginesowych bohaterw prawie ju dzi nie dostrzegamy, cho kiedy ich postawy, prezentowane i komentowane przez Klausa Manna, budzi musiay spore emocje; wiele z tego, co w 1936
- 279 -

roku bulwersowao czytelnikw emigracyjnych, stao si tylko histori, i mniej nas ju interesuje, czy kto zachowa si w rzeczywistoci tak, jak chce tego autor. S jednak i takie treci Mefista, ktre w oderwaniu od barwnej i groteskowej wizji ycia teatralnego w Trzeciej Rzeszy do dzi zachoway aktualno i aktualne pozostan tak dugo, jak dugo istnie bdzie problem wyboru midzy zasadami moralnymi a ambicj. Gwnie za ich spraw lektura Mefista nie wymaga klucza.
Warszawa, lipiec 1982 Marek Wydmuch

- 280 -