BLM 1 Blm 1: Pasif devre elemanlar "Direnler, kondansatrler, bobinler" PASF DEVRE ELEMANLARI

"DRENLER, KONDANSATRLER, BOBNLER"

Elektrik ve elektronikle ilgili temel kavramlar
1- Elektrik Grek dilinde kehribar aacnn ad "elektrik"tir. Ad geen toplumun bilginleri, bu aacn kurumu dallarnn sa kllarna srtlmesinden sonra saman plerini ektiini belirleyince, bu tip zellik gsteren tm dier cisimlere "elektrik" adn vermilerdir. ok eski alarda ortaya konan elektrik kavramnn kapsad alan statik (durgun) elektriktir. 16. Yzyldan itibaren hzlanan bilimsel aratrmalarn sonucunda ise "durgun elektrik" kavramnn tesine geilerek, bugn yaantmzn her alannda yararlandmz elektrikli ve elektronik sistemler gelitirilmitir. 2- Elektronik leriki blmlerde ayrntl olarak ilenecek olan "madde" konusunda da grlecei gibi doada bulunan 105 elementten bazlarnn atomlarnn son yrngelerinde (valans yrnge) bulunan eksi (-) ykl elektronlarn hareketlerinden (davranlarndan) yararlanarak eitli donanmlar yapma bilimine elektronik denir. Baka bir tanm ise u ekildedir: Elektronik, serbest elektron hareketinin denetimini 20. Yzyl elektronik teknolojisinin atlma getii a olmutur. 21. Yzyl ise yaantmzn her diliminin elektronik dzeneklerle donand bir asr olacaktr. Elektronik bilim dal hemen-hemen btn bilim dallaryla iie gemi durumdadr. 1930'lu yllarda uygulamaya girmeye balayan ilk elektronik devreler lambalyd. (Lambal devre eleman: Havas boaltlm elektron lambasdr). 1950'li yllardan itibaren ise transistrl devreler kullanlmaya baland. 1960'l yllarn ortalarndan sonra ise, transistrlerin yerine kk ama ok ilevli devre elemanlar, yani entegreler n plana kt. Entegre (tmleik devre, yonga, chip) olarak adlandrdmz elemanlar, devrelerin yapsn basitletirmekte, alma hzn arttrmakta ve doru almay salamaktadr. Gnmzde elektronik, ok eitli dallara (grnt sistemleri, bilgisayar, tp elektronii, endstriyel elektronik, dijital elektronik, seslendirme, iletiim, gvenlik...) ayrlabilecek duruma gelmitir. Ancak temel olarak elektronik, iki ksmda incelenebilir I- Analog elektronik. II- Dijital (saysal) elektronik. Analog esasl devrelerde sinyallerin kontrolu ve deiimi kk zaman aralklarnda yaplmaktadr. Her "an", sinyalin deerleri farkldr ve sonsuz sayda ara deerler sz konusudur. rnein sinsoidal biimli iaret (dalga), analog sinyale iyi bir rnek olarak
1

konu edinen bilim daldr.

Analog sinyal

(a)

1 0

(b)

Dijital sinyal

ekil 1.1: Analog ve dijital sinyaller

ekil 1.2: Dijital elektronik temelli devrelere sahip eitli aygtlar

verilebilir. (ekil 1.1-a'ya baknz.) Dijital zellikli devrelerde, gerilimin yava deimesi, ona bal olarak devre akmnn yava deimesi sz konusu olamaz. Dijital temelli devrelerde iki durum sz konusudur. Yani, devreden akm "gemekte" ya da "gememektedir". Anlatmlarda akmn geme an "1" ile, gememe an ise "0" ile ifade edilir. (ekil 1.1-b'ye baknz.) Sonu olarak dijital devreler "sayar", analog devreler "ler ve rnekler".
zetlersek, dijital devrelerde sadece "kare dalga"lar kullanlr. Bu zelliiyle dijital elektronik dzenekler analog esasl sistemlerden ayrlr.

3- Elektrik akm (akm iddeti) letkenden (ya da alcdan) birim zamanda geen elektrik yk (elektron) miktarna akm denir. Akm, elektronlarn hareketiyle ortaya kar. Ancak eskiden akmn art (+) ykl oyuklar tarafndan tand sanldndan, bugn de eski (klasik) teorem kabul edilmektedir. Baka bir deyile, bir pilde akm, art (+) utan eksi (-) uca doru gider deriz. Ancak gerekte akm eksi (-) utan art (+) uca doru akmaktadr. ekil 1.3'de iletken iindeki art (+) ve eksi (-) ykl paracklarn hareket ynleri gsterilmitir. ekil 1.4'de ise pilin eksi (-) ucundan kan elektronlarn art (+) uca doru hareketi grlmektedir.
Elektron akmnn yn

letken
Art yk Eksi yk

letken

Elektrik akmnn yn U ekil 1.3: Art (+) ve eksi (-) yklerin iletken iindeki hareketi 2 ekil 1.4: Elektrik akmnn iletkenden geiinin basit olarak gsterilii

Akm, ampermetreyle llr ve "I" ile gsterilir. Akmn birimi Amper (A), denklemi: I = U/R [A] eklinde yazlr. ekil 1.5'de ampermetrenin devreye balan grlmektedir.

Analog ampermetre

Ry Alc

Pil

ekil 1.5: Ampermetrenin Akmn ast katlar devreye balan Piko amper (pA), nano amper (nA), mikro amper (mA), mili amper (mA). Akmn st katlar Kilo amper (kA), mega amper (MA), giga amper (GA)'dir.

Not 1: Mega amper (MA) ve giga amper (GA) uygulamada pek kullanlmamaktadr. Not 2: Akmn ast ve st katlar biner-biner byr ve klr.

rnekler -100 mA ka Amper'dir? : 0,1 A. -220 pA ka nano Amper'dir? : 0,22 nA. -1 kA ka Amper'dir? : 1000 A. 4- Gerilim (elektromotor kuvvet, emk, potansiyel fark) Bir retecin iki ucu arasndaki potansiyel farka gerilim denir. Gerilim, voltmetreyle llr ve "U", "E", "V" ya da "e" ile gsterilir. Birimi Volt (V), denklemi: U = I.R [V] eklinde yazlr. Gerilimin ast katlar: pV, nV, mV, mV. Gerilimin st katlar: kV, MV, GVdur. Gerilimin ast ve st katlar biner-biner byr ve klr. Not: Mega volt (MV) ve giga volt (GV) uygulamada kullanlmamaktadr. rnekler -200 mV ka Volt'tur? : 0,2 V. -1 kV ka Volt'tur? : 1000 V. 5- Ohm yasas 1828 ylnda George Simon Ohm tarafndan ortaya konan denkleme gre, bir alcya uygulanan gerilim arttka, devreden geen akm da artmaktadr. Alcnn direnci arttrldnda ise geen akm azalmaktadr. Baka bir deyile, 1 Ohm: 1 V uygulanm devreden 1 A'lik akm gemesine izin veren diren miktardr. Ohm yasasnda ortaya konan deikenlerin birbiriyle ilikisi "ohm geniyle" zetlenebilmektedir. Bu gene gre, hesaplanmak istenen deerin zeri "parmak ile" kapatlarak denklem kolayca karlabilir. Bu anlatma gre, U = I.R [V], I = U/R [A], R = U/I [W ] eitlikleri karmza kar. ekil 1.6'ya baknz.
3

U U II R R I R

U R I

ekil 1.6: Ohm yasasnn "deikenlerinin" gen iinde gsterilii

6- Elektronik devre elemanlarnn fonksiyon (ilev) asndan snflandrlmas a- Pasif devre elemanlar Enerji kayna ya da etkin elektromotor kuvvetleri olmayan, ancak gerilim uygulandnda geen akmn sonucu olarak, enerji harcayan ya da depolayan elemanlardr. yleki: Direnler akm snrlamas yaparken "s" ve "k" eklinde enerji harcarlar. Kondansatrler elektrik enerjisini, elektrik yk eklinde, bobinler ise manyetik alan olarak depolarlar. b- Aktif devre elemanlar Kendileri enerji reten ya da enerji seviyesini ykselten elemanlardr. Pil, dinamo, enerji reten, amplifikatr, enerji "seviyesini" ykselten aktif eleman rnei olarak verilebilir. PASF DEVRE ELEMANLARINA GR A- Direnler (rezistans, resistance) Bir elektrik devresine gerilim uygulandnda, alcdan Yeni sembol akm gemektedir. Geen akm snrlayan etken ise devre direncidir. Bu yaklama gre, elektrik akmnn geiine kar ekil 1.7: Sabit diren zorluk gsteren elemanlara diren denir. Elektrik enerjisi sembolleri diren zerinde "sya dnerek" kaybolur. Diren seiminde iki noktaya dikkat edilir. Bunlar, "Ohm" olarak diren deeri ve "Watt" olarak g deeridir. Direncin gc fiziksel boyutlara baldr. Diren deeri ise retimde kullanlan malzemelerin karm oranlar ile deiir. Direnlerin sembol "R" ya da "r", denklemi, R = U/I, birimi ise W (Ohm)'dur. ekil 1.7'de sabit diren sembolleri grlmektedir. Diren birimlerinin ast katlar: Piko ohm (pW ), nano ohm (nW ), mikro ohm (m W), mili ohm (mW ). Not: Piko ohm (pW ), nano ohm (nW ), mikro ohm (mW ), mili ohm (mW ) gibi birimlere
Eski sembol

sahip direnler uygulamada kullanlmamaktadr.

Diren birimlerinin st katlar: Kilo ohm (kW ), mega ohm (MW ), giga ohm (GW )'dur.
Not: Giga ohm'luk deere sahip direnler uygulamada kullanlmamaktadr.
4

Direnlerin ilevleri (fonksiyonlar)

I- Devreden geen akm snrlayarak ayn deerde tutmak. II- Devrenin besleme gerilimini blerek, yani klterek baka elemanlarn almasna yardmc olmak. III- Hassas yapl devre elemanlarnn ar akma kar korunmasn salamak. IV- Yk (alc) grevi yapmak. V- Scaklk (s) elde etmek vb.

Direnlerin "retim ekline gre" snflandrlmas a- Sabit deerli direnler Diren deerleri sabit olan, yani deitirilemeyen elemanlardr. Bu elemanlar, zerlerinden geen akm ve gerilimin deerine gre farkl diren gstermezler. Ayrca, dardan yaplan etkiyle (mekanik ya da elektronik) direnleri deitirilemez. ekil 1.8: eitli sabit direnler Sabit deerli direnler 0,1 W 'dan 22 MW 'a kadar deiik deerlerde ve eitli glerde retilirler. Ancak bu, her deerde diren retilir anlamna gelmez. Piyasada standart deerlere sahip direnler bulunur. Eer standart d bir deerde dirence gerek duyulursa seri, paralel balama yaplr. Ya da ayarl diren kullanlr. b- Ayarl (deiken) direnler Diren deerleri, hareket ettirilebilen orta ular (a) (b) sayesinde deitirilebilen elemanlardr. Bu elemanlar, "yksek direnli tel sarml" ya da "karbondan" yaplrlar. Karbon tip ayarl direnler, metal bir gvde iinde karbon karml disk biiminde yaplr. Diren (c) (d) grevini, sktrlm kat ya da disk eklindeki karbon zerine ince bir tabaka eklinde kaplanm ekil 1.9: eitli ayarl direnler karbon karm yapar. (ekil 1.9-a'da bulunan ayarl dirence baknz.) Karbon diskin "kesilerek" elde edilmi iki ucuna balant terminalleri taklr. nc u, esnek gezer kontak biiminde olup, disk zerine srtnerek dner ve istenilen diren deerinin elde edilmesini salar. Baz tiplerde gezer u, "dorusal kaymal" ekilde de olabilir. (ekil 1.9-d'de bulunan ayarl dirence baknz.) Ayarl direnlerin byk gvdeli, yksek akm ve gerilimlere dayankl olanlarna ise reosta denir. Reostalar, devrede akm-gerilim ayar yapmak iin kullanlan ayarl direnlerdir. Bu elemanlar genellikle tel sarml olarak retilirler. ekil 1.10'da eitli reostalar grlmektedir. Reosta kullanrken dikkat edilecek en nemli husus, elemann "maksimum akma" uygun
5

Hareketli srg

Diren teli

Hareketli srg ekil 1.10: Reostalar

olup-olmadnn belirlenmesidir. Yani, etiketinde 5 Amper yazan bir reostadan 10 Amper'lik akmn geirilmesi arzaya neden olabilir. zetlersek, dk gl ayarl direnlerde, zerinde bir gezici kontan hareket edebildii karbondan yaplm bir ray vardr. Yksek gl ayarl (deiken) direnler ise tel sarmldr. Erimi metal/camdan (seramik ve metalin birleimi olan karm yani cermet) yaplan diren yollarnn hem karbona, hem de tel direnlere gre pek ok stnl vardr. O nedenle, cermet tabanl direnler uygulamada daha ok kullanlmaya balamtr. Direnlerin yapld maddeye gre snflandrlmas
a- Karbon karml direnler

En basit yapl ve ucuz diren eididir. Ana ham maddeleri toz halindeki karbondur. ekil 1.11-a ve d'de grld gibi toz halindeki karbonun, dolgu maddesi ve reineli tutkal ile karmndan "diren eleman" elde edilir. Yaplmak istenilen diren, dolgu maddesi ve karbon oran ayarlanarak retilir. Bu tip ham maddeli direnlerin hata oranlar (tolerans) yksektir ve kullanldka (eskidike) diren deerleri de deiir. Deiim zaman iinde % 20lere kadar ykselebilir. Karbon direnler yankeski ile kesildiinde gvde kesiti kurun kalem ii gibi grnr. ok salam olan bu direnlerin ii, karbon ar kzacak kadar sndnda bozulur ve s nedeniyle gvde yzeyinde kararma olur.

Gvde Karbon karml diren maddesi

(b)

(c)

(a)

Karbon karml diren maddesi ekil 1.11: Karbon direnlerin yaps 6

(d)

Karbon direnler ucuz ve kk boyutlu olduu iin, radyo, teyp, tv, telefon, video, bilgisayar vb. gibi cihazlarn elektronik devrelerinde, yaygn olarak kullanlmaktadr. Karbon direnlerin uygulamada, 0,125 Watt'tan 5 Watt'a, bir ka ohm'dan 1 mega ohm'a kadar olan modelleri yaygndr. b- Film (yzey svamal, ince tabakal, thin-film resistor) direnler Seramik bir ubuun zerinin elektrik akmna kar diren gsteren Metal film diren Seramik Metal film diren madde ile kaplanmasyla elde edilen direnlerdir. ekil 1.12'de verilen Seramik gvde ekillerde film ekil 1.12: Film (ince tabakal) direnlerin yaps direnlerin yaps gsterilmitir.
Uygulamada be eit film diren kullanlmaktadr: I- Karbon film direnler. II- Metal oksit film direnler. III- Metal cam karm film direnler. IV- Cermet (ceramic-metal) film direnler. V- Metal film direnler.

Film tip direnlerin hata oranlar % 0,1-2 gibi ok kk deerlere kadar indirilebilmektedir. Ayrca bu tip direnlerin yk altndaki kararllklar da ok iyidir. O nedenle hassas yapl elektronik aygtlarda yaygn olarak kullanlrlar. Film tip direnlerde yzeye srlen diren tabakas ok ince olduundan eleman kk bir akm artnda bozulabilir. Bozulan elemann gvde yzeyinde hi bir deiiklik olmadndan arza olup-olmad gz muayenesiyle anlalamayabilir. O nedenle uygulamada, bu tip direnlerin arzas, eleman devreden sklp avometreyle lm yaplarak belirlenir. c- Tel sarml (ta) direnler Krom-nikel, nikel-gm, konstantan, tungsten, manganin gibi maddelerden retilmi tellerin sya dayankl olan "porselen, bakalit, amyant" benzeri sya dayankl maddeler zerine sarlmasyla yaplan direnlerdir. ekil 1.13'te eitli ta diren rneklerine yer verilmitir. Yksek direnli metaller kullanlarak retilen ta direnlerin zerinden yksek akm geirilebilir. Yani, bu direnler yksek gl elemanlardr. Ta direnlerin byk gl olmas bu elemanlarn etrafa yayd snn artmasna yol aar. te bu nedenle, scaktan etkilenen elektrolitik kondansatr, diyot, transistr, entegre gibi elemanlar ta direnlerin yaknna monte edilmez. Tel direnlerin hata (tolerans) oranlar % 0,1 dolaynda olup ok kktr. Bu elemanlarn deerleri zamanla deimez. Uygulamada kullanlan baz tel direnlerde ar akm geii durumunda dier devrelerin zarar grmesini engellemek amacyla yaplm termik dzenekler vardr. ekil 1.14'de grld gibi direncin gvdesi zerindeki "basit yapl termikte", ar akm gemesi
7

(a)

(d)

(g)

(b)

22 W , % 10 toleransl ta diren

(e)

Istc olarak kullanlan ta diren

(h)

(c)

(f)
ekil 1.13: eitli ta direnler

()

durumunda oluan yksek scaklk balanty salayan lehimi eritir, diren gvdesindeki iki u birbirinden ayrlr ve akm geii durur. Sigortann atmas (lehimin erimesi) direnten ar akm geii olduunu gsterir. Onarm yaplrken ayrlan ksm "tel" kullanarak birbirine balamak ok sakncaldr. Bu yapld zaman koruma dzenei bir daha grev yapamayarak devrenin baka ksmlarnn bozulmasna yol aar.

Diren snnca lehimli balant erir ve kontaklar birbirinden ayrlr

10 W

5W

ekil 1.14: Termik dzenekli ta direnler

Karbon ve tel sarml direnlerin teknik zellikler bakmndan karlatrlmas a- Karbon direnler -Byk deerli diren yapmaya uygundur. -Kk akml devrelerde kullanlr. -Diren deeri renk koduyla belirtilir. -Gleri 1/10 W-5 W arasnda deiir. b- Tel sarml (ta) direnler -Kk deerli direnleri yapmaya uygundur. -Byk akml devrelerde kullanlr. -Diren deeri gvde zerinde yazldr. -Gleri 2 W-225 Watt arasndadr.

Uygulamada yaygn olarak kullanlan direnlerin omaj (W ) deerleri W

0,1 W 0,47 W 1W 1,2 W 1,5 W 1,8 W 2,2 W 2,7 W 3,3 W 3,9 W 4,7 W 5,6 W 6,8 W 8,2 W 10 W 12 W 15 W 18 W 22 W 27 W 33 W 39 W 47 W 56 W 68 W 82 W 100 W 120 W 150 W 180 W 220 W 270 W 330 W 390 W 470 W 560 W 680 W 820 W 1 KW 1,2 KW 1,5 KW 1,8 KW 2,2 KW 2,7 KW 3,3 KW 3,9 KW 4,7 KW 5,6 KW 6,8 KW 8,2 KW 10 KW 12 KW 15 KW 18 KW 22 KW 27 KW 33 KW 39 KW 47 KW 56 KW 68 KW 82 KW 100 KW 120 KW 150 KW 180 KW 220 KW 270 KW 330 KW 390 KW 470 KW 560 KW 680 KW 820 KW 1 MW 1,2 MW 1,8 MW 2,2 MW 3,3 MW 3,9 MW 4,7 MW 5,6 MW 6,8 MW 8,2 MW 10 MW 12 W 15 W 22 MW

Ayarl diren eitleri a- Potansiyometreler (pot) Diren deerleri, dairesel olarak dnen bir mil ya da srg kolu araclyla deitirilebilen elemanlardr. Bu elemanlar kullanm yerine gre eitli modellerde yaplmaktadr. ekil 1.15'de ekil 1.15: Popotansiyometre sembol grlmektedir. tansiyometre sembol b- Anahtarl potansiyometreler Radyo, oto radyo-teyp, dimmer vb. gibi aygtlarda ama kapama (on-off) anahtaryla potansiyometre bir gvdede birletirilip daha ilevsel (fonksiyonel) bir eleman elde edilmektedir. Bunlarn ama kapama kontaklar tek ya da ifttir. ift kontakl
Diren maddesi Hareketli u

Potansiyometrelerin i yaps

Telli potansiyometre

Srgl potansiyometreler

ekil 1.16: eitli potansiyometreler 9

olanlar ayn anda iki ayr devreyi kumanda edebilir. Anahtarl tip potlarn on-off kontak ular ohmmetreyle lerek ya da gvdeye baklarak anlalabilir. ekil 1.17'de anahtarl potansiyometre rnekleri grlmektedir.

Ayarl diren ular

Ayarl diren ular

Anahtar ular

ekil 1.17: Anahtarl potansiyometreler

ekil 1.18: Stereo potansiyometreler

c- Stereo (steryo) potansiyometreler (tandem potansiyometre) ki potansiyometrenin bir gvde iinde birletirilmesiyle yaplm olup, stereo (steryo, iki yollu, iki kl) ses devrelerinde kullanlan elemanlardr. ekil 1.18'de stereo potansiyometre rnekleri grlmektedir. d- Oto radyo-teyp potansiyometreleri Aralardaki radyo-teyplerde kullanlan potlar "oklu" yapdadr. Yani bir mil zerine bir ka adet (2-6) pot ve on-off anahtar monte edilerek retilmilerdir. Bu potlar, "ses, balans, fader (n-arka)" fonksiyonlarn yerine getirirler. Balans (sa-sol) ve ses kontrolu yapan potlar anfi giriine baldr. Fader (n-arka) ayar yapan potlar ise k katna baldr. e- Trimpotlar (trim, trimer diren) Diren deerinin ara sra deimesinin gerektii devrelerde kullanlan elemandr. Yap olarak potansiyometrelere benzerler. Diren deerleri dz ya da yldz ulu tornavidayla deitirilebilir. Trimpotlar radyo, teyp, tv, video, kamera vb. gibi aygtlarn i devrelerinde ok karmza kar. Bunun yannda, bir devreye standart diren deerlerinin dnda kalan diren gerektiinde trimpotlar kullanlabilir. ekil 1.20'de eitli trimpotlar grlmektedir.

ekil 1.19: Trimpot sembolleri

f- Vidal tip (ok turlu) ayarl potansiyometreler Sonsuz dili zellikli vida zerinde hareket eden bir trnak, kaln film yntemiyle oluturulmu direncin zerinde konum deitirerek diren ayarnn yaplmasn salamaktadr. Hareketli olan trnak potansiyometrenin orta ucudur. Bu tip ayarl direnlerle ok hassas diren ayar yapmak mmkn olmaktadr. ekil 1.21'de vidal tip ayarl direnler grlmekedir.
10

(a)

Trimpotlarn i yaps

(b)

(c)

(d)

(e)

(f)

(g)

(h)

()

ekil 1.20: eitli trimpotlar

ekil 1.21: Vidal tip ayarl direnler

Ayarl direnlerin "diren deiim" karakteristikleri Ayarl direnler, kullanlacaklar devreye gre ayr zellikte retilirler. a- Diren deerleri lineer (dorusal) olarak deien ayarl direnler Diren deerleri sfrdan itibaren dorusal (eit adm-eit diren) olarak artar. Gvdelerinde LIN szc bulunur. LIN yazl direnlerde deiim dzgn olmaktadr. Lineer potansiyometrelerde direncin deiim eklini anlayabilmek iin ekil 1.22 W ve 1.23'e baknz. ekil 1.22: Lineer potansiyometrelerde Lineer potansiyometreler, g kayna, direncin deiim aralklar zamanlayc vb. devrelerinde kullanlrlar. rnek: Pot gvdesinde bulunan 220 K LIN yazsnn anlam nedir? zm: 220 KW lineer tip potansiyometre.
11

b- Diren deerleri ykselen eksponansiyel (logaritmik, poz.log) olarak deien ayarl direnler R (W ) Diren deerleri sfrdan itibaren logaritmik (erisel) olarak artar. Ayar milinin ileri hareketiyle Negatif direncin deiiminin logaritmik olabilmesi iin log. karbon maddesinin younluu da logaritmik olarak Lineer deiecek ekilde ayarlanmtr. nsan kula logaritmik yapda olduundan sesle ilgili elektronik devrelerde (radyo, tv, anfi vb.) bu tip direnler kullanlr. Gvdelerinde "LOG" ya da "POZ. Pozitif LOG" szc bulunur. Bu tiplerde diren deiimi log. 1'den 10'a kadar olan saylarn logaritmalarna benzer. Volm (ses) kontrolunda lineer bir pot kullanlrsa, alma alan ses yava-yava alrken, nceleri hi artmyormu gibi olur. Potun son blmesinde ise ses birden artar. ekil 1.23: Ayarl direnlerin deiim Bunun nedeni insan kulann logaritmik bir organ ekillerini gsteren eriler olmasdr. Aslnda ses lineer bir potta eit olarak artmaktadr. Fakat insan kula zayf seslere kar hassas, kuvvetli seslere kar giderek daha az duyduundan alglama hatas olmaktadr. Logaritmik bir potta ise W elemann yava yava al srasnda ekil 1.24: Logaritmik potansiyometrelerde sesin yava-yava arttn hissederiz. direncin deiim aralklar Gerekte ise ba ksmlarda artma yava, sona doru hzl olmaktadr. c- Diren deerleri den eksponansiyel (logaritmik, neg.log) olarak deien ayarl direnler Diren deerleri sfrdan maksimum (en yksek) deere doru logaritmik (erisel) olarak artar. Poz. log. zellikli direnlere ok benzerler. Sadece direncin deiim ekli sfrdan itibaren biraz daha hzldr. Gvdelerinde "LOG" ya da "NEG. LOG" szc yer alr. Logaritmik potansiyometrelerde direncin deiim eklini anlayabilmek iin ekil 1.23 ve 1.24'e baknz. rnek: Pot gvdesinde bulunan 10 K LOG yazsnn anlam nedir? zm: 10 KW logaritmik tip potansiyometre. Ayarl direnlerin kullanm alanlar a- Akm ayarlayc (snrlayc) olarak kullanma Ayarl direnler kullanlarak herhangi bir devreden geen akmn deeri ayarlanabilmektedir. ekil 1.25'de grlen balant yaplp, potun orta ucu hareket ettirilirse alcdan geen akmn deerinin deitii grlr. b- Gerilim ayarlayc olarak kullanma Ayarl direnler kullanlarak herhangi bir devreye uygulanan gerilimin deeri
12

C A Ugiri P B Ryk Uk A, B: Sabit ular C: Gezici u

A Ugiri B C Uk

ekil 1.25: Ayarl direnlerin akm ayarlayc olarak kullanlmas

ekil 1.26: Ayarl direnlerin gerilim ayarlayc olarak kullanlmas

ayarlanabilmektedir. ekil 1.26'da grlen balant yapldktan sonra, ayarl direncin orta ucu hareket ettirilirse, alcya uygulanan gerilimin deerinin deitii grlr. Ayarl direnlerin salamlk testi Ohmmetrenin proplar ekil 1.27-a'da grld gibi ilk nce ayarl direncin kenar ularna dokundurularak eleman zerinde yazl diren deerinin doru olupolmadna baklr. Daha sonra, ekil 1.27-b'de grld gibi proplarndan birisi ayarl direncin hareketli ucuna, dieri de srayla kenarlarda bulunan sabit ulara dedirilir. Orta ve kenar ulara proplar dedirilirken ayarl direncin mili evrildiinde (ya da srgs hareket ettirildiinde) diren deerinde deiim grlrse eleman salamdr.

W W
(a) (b)

ekil 1.27: Ayarl direnlerin salamlk testinin yapl

Kademeli direnler Bir gvde iine yerletirilmi direnten ok u karlarak yaplan direnlerdir. Uygulamada iki tip kademeli diren kullanlmaktadr. ekil 1.28'de kademeli diren sembolleri, ekil 1.29'da sekiz ulu kademeli diren rnei, ekil 1.30'da ise uygulamada kullanlan kademeli diren rneklerine yer verilmitir. Kademeli diren eitleri a- ok ayakl kademeli direnler ekil 1.28: Kademeli ekil 1.29: Kademeli Bir gvde iine yerletirilmi diren sembolleri direnlerin yaps birka adet direnten oluurlar. ok ayakl olup, bir ka farkl deerde diren elde etmeye yararlar. Bu tip direnler eitli elektronik devrelerde gerilim blc olarak, frnst aspiratrlerde kullanlan motorlarn devir ayarn yapmada vb. kullanlr. b- Diren kutular Kalibrasyon (ayar) ilerinde ve deney yapmada kullanlan elemanlardr. Bir kutu
13

iine yerletirilmi olan direnlerin deeri ayar dmeleriyle deitirilerek istenilen deerde diren elde edilebilmektedir. rnein 10'lu diren kutularnda herbiri 1-10 arasnda admlandrlm 5 kademe komtatr ekil 1.30: eitli kademeli direnler vardr. Komtatrlerin admlar, eit deerlikli direnleri, sral olarak devreye alr ya da kartr. Komtatrn kontrol ettii 10'lu diren gruplar da birbirine seri baldr. Diren kutusu zerinde bulunan komtatrlerin her biri "bir diren deerini" ifade eder. yleki: Birinci komtatrde direnler birer-birer artar. Yani 6 W elde etmek iin komtatr 6. konuma getirilir. kinci komtatrde ise kademeler 10'ar 10'ar ykselir. 30 W elde etmek iin bu komtatr 3. kademeye getirmek gerekir. Bu sisteme gre 33257 W 'luk diren elde etmek iin komtatrler u kademelere getirilir: 5. Komtatr: 3x10.000 4. Komtatr: 3x1000 3. Komtatr: 2x100 2. Komtatr: 5x10 1. Komtatr: 7x1 ekil 1.31'de kademeli diren rnekleri grlmektedir.

ekil 1.31: Diren kutular

Entegre tipi direnler ok karmak devrelerde bir ok diren bir gvde iinde toplanarak montaj kolayl salayan diren modlleri kullanlr. Bu tip direnlerin balantsn doru yapabilmek iin retici firmalarn kataloglarna bakmak gerekir. ekil 1.32'de entegre tipi diren rneklerine yer verilmitir.
14

SMD tip (chip, surface mounted device, yzeye monte edilmi eleman) direnler

Diren eleman
(d)

SMT (surface mount technology, yzey montaj (a) teknolojisi) yntemiyle retilmi kk boyutlu (e) elemanlardr. Bu elemanlarn g (1/8 W) ve akm deerleri ok kk (f) olduundan dk akm eken devrelerde (osilatr, tuner, kumanda (b) devreleri) kullanlmaya uygundurlar. (g) SMD tip direnler yksek teknolojiyle retilmi cihazlarda (bilgisayar, tv, video, (h) (c) kamera, CD alar vb.) kullanlrlar. Bu tip ekil 1.32: eitli entegre tipi direnler direnleri skp takmak iin hassas almak ve ince ulu kaliteli havyalar kullanmak gerekir. ekil 1.33'de SMD diren rnekleri verilmitir. SMD tipi direnlerinin deerinin belirtilii: Bu elemanlarn diren deeri rakamlarla belirtilir. Gvde zerinde en sadaki rakam "arpandr". ekil 1.33-c'ye baknz. rnekler: 180 = 18 W 332 = 3300 W 471 = 470 W
Balant ucu

Cam kaplama

kinci elektrot

(b)

Seramik taban Diren maddesi

elektrot

471
(c) (d)

(a)

ekil 1.33: SMD (chip) direnler 15

R1

R2

Rn

R1 R2 R3

R1

R2

RT
ekil 1.34: Direnlerin seri balanmas

R3 RT RT
ekil 1.36: Direnlerin kark balanmas

ekil 1.35: Direnlerin paralel balanmas

Direnlerin balant ekilleri Elektronik devrelerde kullanlan direnler, seri, paralel ya da kark olarak balanarak eitli deerlerde direnler elde edilebilir. a- Direnlerin seri (ard arda) balanmas Direnler seri balandnda toplam diren artar. stenilen deerde diren yoksa seri balant yaplr. rnein, iki adet 220 W 'luk diren seri balanarak 440 W 'luk diren elde edilir. ekil 1.34'de direnlerin seri balants verilmitir. Bu tip balantda toplam direncin bulunmasnda kullanlan denklem: RT = R1 + R2 + R3 + ... + Rn [W ] eklindedir. rnek: Deerleri R1 = 12 W ve R2 = 10 W olan iki diren birbirine seri olarak balanmtr. Devrenin toplam diren (edeer diren) deerini bulunuz. zm: RT = R1 + R2 = 12 + 10 = 22 W . b- Direnlerin paralel balanmas Paralel balantda toplam diren azalr. Ancak, daha yksek akm geirebilen gl bir diren elde edilir. rnein, 1500 W 'luk ve 1/4 Watt'lk iki diren paralel balanacak olursa, 750 W ve 1/2 W'lk diren elde edilir. ekil 1.35'de direnlerin paralel balants verilmitir. Paralel balamada toplam direncin bulunmasnda kullanlan denklem: 1/RT = (1/R1)+(1/R2)+(1/R3) + ... + (1/Rn) [W ] eklindedir. W rnek: Deerleri R1 = 6 W ve R2 = 4 W olan iki diren birbirine paralel olarak balanmtr. Devrenin toplam diren deerini bulunuz. zm: 1/RT = 1/R1+1/R2 = 1/6+1/4 = 2,4 W . c- Direnlerin kark (seri-paralel) balanmas Kark balantda direnler seri ve paralel durum arz ederler. ekil 1.36'da direnlerin kark balantsna rnek devre verilmitir. Kark bal diren devrelerinde toplam (edeer) diren bulunurken, devrenin paralel ve seri ksmlar ayr-ayr hesaplanarak sadeletirme yaplr. Sadeletirme yapldka devre "seri" hale gelir. rnek: Deerleri R1 = 2 W , R2 = 5 W , R3 = 5 W olan diren kark olarak balanmtr. (ekil 1.37). Devrenin toplam direncini (edeer diren) bulunuz.
16

zm: 1/RT1 = 1/R2+1/R3 = 1/5+1/5 = 2/5 RT1 = 5/2 = 2,5 W . RT = R1 + RT1 = 2 + 2,5 = 4,5 W . Seri, paralel ve kark bal direnli devrelerde yaplan hesaplamalarda kullanlan denklemlerin incelenmesi

R1=2 W

R2=5 W

R3=5 W RT=?
ekil 1.37: Direnlerin kark balanmas

Yukarda verilen denklemlerle, direnli devrelerin toplam deeri hesaplanabilir. Kirchoff tarafndan ortaya konan denklemler kullanlarak ise, seri, paralel ve kark bal devrelerin akm, gerilim deerleri belirlenebilir. a- Kirchoff (Kirof)'un gerilim yasas Seri olarak balanm direnlerin zerine den gerilimlerin deerlerinin toplam, devreye uygulanan gerilime eittir. Yani, UT = U1 + U2 +...+ Un [V] 'dur. R1 U = I.R olduundan, 2V 1W UT = I.R1 + I.R2 +...+ I.Rn eklinde de yazlabilir. rnek: ekil 1.39'da verilen birbirine seri olarak balanm direncin zerinde den gerilimler, UR1 = 32 V, UR2 = 28 V, UR3 = 40 V olarak llmtr. Buna gre devreye uygulanan gerilimin toplam deeri nedir? zm: UT = UR1 + UR2 + UR3 = 32 + 28 + 40 = 100 V. rnek: ekil 1.39'da verilen devrede R1 = 8 W , R2 = 7 W, R3 = 10 W olduuna gre, a) Devrenin toplam direncini bulunuz. b) Devreden geen toplam akm bulunuz. zm: a) RT = R1 + R2 + R3 = 8 + 7 + 10 = 25 W . b) IT = UT/RT = 100/25 = 4 A.
V 32 V
U R2 UT 12 V
+ -

R2 2W R3 3W

4V

6V

ekil 1.38: Kirchoff'un gerilim yasasnn isbatnn yapl

U R1

28 V
U R1

40 V

R1= 8 W

R2 = 7 W

V +

100 V -

R3= 10 W

ekil 1.39: Kirchoff'un gerilim yasasyla ilgili devre rnei

UT = 100 V

b- Kirchoff'un akm yasas Paralel olarak balanm direnlerin zerinden geen akmlarn toplam, devreden geen toplam akma eittir. Yani, IT = I1 + I2 +...+ In [A] 'dir. I = U/R olduundan,
17

IT = U/R1+U/R2+...+U/Rn eklinde de yazlabilir. Not: Direnler paralel balyken hepsinin zerinde de ayn deerde gerilim dm olur. rnek: ekil 1.41'de verilen birbirine paralel balanm iki direncin zerinden geen akmlar llm ve I1 = 5 A, I2 = 8 A olarak belirlenmitir. Buna gre devreden geen akmn toplam deeri nedir? zm: IT = I1+I2 = 5+8 = 13 A.

13 A
+ -

UT 12 V

R1 4W
3A

R2 3W
4A

R3 2W
6A

ekil 1.40: Kirchoff'un akm yasasnn isbatnn yapl

I1 = 5 A

R1 = 4 W

rnek: ekil 1.41'de verilen devrede birbirine paralel bal iki direncin deerleri R1 = 4 W , R2 = 6 W , devreden geen toplam akm 13 A olduuna gre, a) Devrenin toplam direncini bulunuz. b) Devreye uygulanan gerilimin deerini bulunuz. zm: a) 1/RT = 1/R1 + 1/R2 = 1/4 + 1/6 = (6 + 4)/24 = 24/10 = 2,4 W . b) UT = IT.RT = 13.2,4 = 31,2 V.

R2 = 6 W I2 = 8 A IT = ? RT = ? UT = ?

ekil 1.41: Kirchoff'un akm yasasyla ilgili devre rnei

Elektrikte g DC (doru akm) ile alan alclarda akm ile gerilimin arpm gc vermektedir. Baka bir deyile g, birim zamanda yaplan i olarak tanmlanr. G denklemleri: P = U.I = I2.R = U2/R [Watt] 'dr. a- Elektronik devrelerde kullanlan direnlerde g (P, power) Standart omaj deerlerindeki direnler eitli glerde retilmektedirler. Devrelerde ka watt'lk diren kullanlaca verilen emalarda "ekil" ya da "yaz" ile belirtilmektedir. ekil 1.42'de direnlerin g deerinin ekillerle gsteriliine ilikin rnekler verilmitir. Elektronik cihazlarda ounlukla (tv, radyo, video, mzik seti vb.) 1/6 W ve 1/4 1/20 W 1/10 W 1/8 W 1/4 W Watt'lk (eyrek watt) sabit direnler kullanlmaktadr. 2 1 Sabit direnlerin standart g 1/3 W 1/2 W 3/4 W 1W 2W deerleri: 1/20-1/10-1/8-1/6-1/4 ekil 1.42: Direnlerin g (eyrek Watt)-1/3-1/2 (yarm Watt) deerinin sekillerle belirtilmesi -3/4-1-2-3-4-5-6-9-10-11-17-2050-100 Watt...
18

Ayarl direnlerin (pot, trimpot) standart g deerleri: 0,1 (1/10) - 0,125 - 0,15 - 0,20 (1/5) - 0,25 - 0,3 - 4 - 20 - 40 - 60 - 100 - 225 Watt. Kk gl elektronik cihazlarda kullanlan direnlere watt'sz diren de denir. Bunlar dk akml olduklarndan boyutlar da kktr. Elektronik devrelerde rastgele diren kullanlamaz. Diren seiminde omaj (W ) deerinin yannda, g deerinin uygunluuna da dikkat edilmelidir. Mini radyo, walkman (volkmen) gibi az akm ekerek alan aygtlarda minik boyutlu, yani kk gl ayarl direnler kullanlrken, mzik seti, dimmer, ak arj cihaz vb. gibi aygtlarda byk boyutlu direnler kullanlr. te bu nedenle, dk gl bir ayarl direnci yksek akml bir devreye balayamayz. Balama yapldnda eleman bozulur. ekil 1.43'de direnlerin g deerinin yazyla gsteriliine ilikin rnekler verilmitir.

6.5 W
10 W

14 W
15 W

8.2 W 100 W
22 W 5W

1.1 W 2 W

ekil 1.43: Direnlerin g deerinin yazl olarak belirtilmesi

Direnlerin omaj (W ) deerinin belirtilmesi W Uygulamada kullanlan yzlerce deiik modeldeki direnlerin omaj deeri eitli biimlerde belirtilmektedir. Bunlardan "rakam" ve "renk" bandlaryla yaplan kodlama ok yaygndr.
Direnlerin renk kodlamas EIA (Electronics Industries Assocation, Elektronik Endstrisi Birlii) tarafndan standartlatrlmtr.

Direnlerde omaj deerini belirtme yntemleri a- Direnlerin deerinin "yazl" olarak belirtilmesi Direnlerin omaj deeri baz modellerin zerinde rakam olarak yazldr. Bu yntemde, -1000 W 'dan kk deerli direnlerde "R" harfi, ondalkl saylardaki virgl gibi kullanlr. -1 kW 'dan 999 kW 'a kadar olan direnlerde "K" harfi kullanlr. -1 MW 'dan 999 MW 'a kadar olan direnlerde "M" harfi kullanlr.
Yani, R: Ohm, K: Kilo ohm, M: Mega ohm anlamna gelir.

19

rnekler R10 = 0,10 W . R33 = 0,33 W . R47 = 0,47 W 1R33 = 1,33 W . 100R = 100 W K91 = 0,91 KW . 1K = 1 KW 1K0 = 1 KW 2K7 = 2,7 KW . 10 K = 10 KW . 47 K = 47 KW . 10M = 10 MW .
1 MW

50 MW

220R %10

5W

1.1 W 2 W

ekil 1.44: Direnlerin omaj (W ) deerinin yazyla belirtilmesi

Deeri rakam ve harflerle belirtilen direnlerin tolerans deerleri ise u harflerle belirtilir B: % 0,1 C: % 0,25 D: % 0,5 F: % 1 G: % 2 J: % 5 K: % 10 M: % 20 N: % 30. Tolerans deerli rakamsal kodlama rnekleri R33M R47J 6K8F 10R5D 330F : 0,33 W % 20. : 0,47 W % 5. : 6,8 W % 1. : 10,5 W % 0,5. : 330 W % 1. 2200J 2K6J 6R8M 57KK : 2200 W % 5. : 2,6 KW % 5. : 6,8 W % 20. : 57 KW % 10.

b- Direnlerin deerinin "renk bandlaryla" belirtilmesi Karbon ve metal filmden yaplm direnlerin ounda renk halkalaryla yaplm kodlama kullanlr. Bu yntemde diren devreye nasl taklrsa taklsn kodlama renk halkalaryla yapldndan deer kolayca belirlenebilir. Kodlamada 3, 4, 5 ve 6 renk halkas kullanlr. Hassas direnlerde kararllk faktrnn belirtilmesi renk bandlaryla yapldndan bunlarda 6. renk band da bulunur. Bu blmde, "az karlald iin" 6 renk halkal kodlama zerinde durulmayacaktr.
20

DRENLERDE RENK KODLAMASI TABLOSU Renk Siyah Kahve Krmz Turuncu Sar Yeil Mavi Mor Gri Beyaz Altn Gm Renksiz Say 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Tolerans % 1 % 2 % 0.5 % 0.25 % 0.1 % 0.05 % 5 % 10 % 20 arpan
0 00 000 0000 00000 000000 0000000 00000000 000000000 0,1 0,01 -

Renk kodlarn kolayca

(100) (101) 2 (10 ) (103) (104) (105) (106) (107) 8 (10 ) (109) (10-1) (10-2) -

renebilmek iin kullanlan ifre "S o K a K T a S a Y a M a M G i B i" dir. Burada byk harflerin herbiri bir rengi ifade etmektedir. yleki, S: Siyah. K: Kahverengi. K: Krmz. T: Turuncu. S: Sar. Y: Yeil. M: Mavi. M: Mor. G: Gri. B: Beyaz.

Direnlerde kullanlan renk bandlarnn ngilizce karlklar 0: Black 1: Brown 2: Red 3: Orange 4: Yellow 5: Green 6: Blue 7: Violet 8: Gray 9: White Silver: Gm Gold: Altn

Rakamlar

arpan

Tolerans

ekil 1.45: Direnlerin renk bandlaryla kodlanmasnda renklerin saysal karlklar

ekil 1.46: renk halkal kodlama

Direnlerde renk kodlamas eitleri 1- renk halkal (bandl) kodlama Eski tip sabit direnlerde kullanlan kodlamadr. Uygulamada nadiren karlalr. Renk bandlarnn anlamlar 1. Band: Say. 2. Band: Say. 3. Band: arpan (eklenecek sfr saysdr). Diren zerinde drdnc renk band olmadndan (renksiz), tolerans % 20 olarak kabul edilir. Not: Renk bandlar direncin gvdesinin hangi kenarna yaknsa, o taraf birinci banddr. rnek 1: Yeil, mavi, siyah, renksiz : 56 W % 20. Direncin toleranssz (hatasz) deeri : 56 W. Direncin hata pay : 56.0,20 = 11,2 + Toleransl diren deeri : 56+11,2 = 67,2 W. - Toleransl diren deeri : 56-11,2 = 44,8 W.
21

rnek olarak verilen 56 W 'luk direncin gerek deeri tolerans ile birlikte dnldnde 44,8-67,2 W arasnda bir deer olabilir. rnek 2: Gri, krmz, kahverengi, renksiz : 820 W % 20. rnek 3: Kahve, siyah, krmz, renksiz : 1000 W % 20. rnek 4: Krmz, mor, turuncu, renksiz : 27 000 W : 27 KW % 20. rnek 5: Kahve, yeil, sar, renksiz : 150 000 W : 150 KW % 20. rnek 6: Krmz, mor, sar renksiz : 270 000 W : 270 KW % 20. 2- Drt renk halkal (bandl) kodlama Renk bandlarnn anlamlar 1. Band: Say. 2. Band: Say. 3. Band: arpan. 4. Band: Tolerans. rnek 1: Kahverengi, yeil, altn, gm: 1,5 W % 10. rnek 2: Kahverengi, gri, altn, altn: 1,8 % 5. rnek 3: Kahve, siyah, siyah, altn: 10 W % 5. rnek 4: Gri, krmz, siyah, gm rnek 5: Beyaz, kahverengi, siyah, gm rnek 6: Krmz, mor, kahverengi, altn rnek 7: Yeil, mavi, kahve, altn

ekil 1.47: Drt renk halkal kodlama

: 82 W % 10. : 91 W % 10. : 270 W % 5. : 560 W % 5.

3- Be renk halkal (bandl) kodlama Renk bandlarnn anlamlar 1. Band: Say. 2. Band: Say. 3. Band: Say. 4. Band: arpan. 5. Band: Tolerans. rnek 1: Kahverengi, krmz, yeil, gm, kahverengi: 1,25 W % 1. rnek 2: Krmz, yeil, turuncu, gm, kahverengi: 2,53 W % 1. rnek 3: Krmz, mor, yeil, altn, gm rnek 4: Sar, mor, yeil, altn, altn rnek 5: Krmz, sar, beyaz, siyah, altn

ekil 1.48: Be renk halkal kodlama

: 27,5 W % 10. : 47,5 W % 5. : 249 W % 5.

Direnlerde tolerans (hata oran) stenilen deerde diren yaplmas olduka gtr. O nedenle pratikte kullanlan direnler, zerlerinde belirtilen deerden biraz farkldr. Yani 100 W olarak bilinen bir direncin deeri tam olarak 100 W olamamaktadr. te bu durum retici firmalar tarafndan direncin zerinde belirtilir.
22

Tolerans kavram, direncin retim hatasnn yzdesel olarak ifade edilmesi olarak tanmlanabilir. Direnlerde hata oran % 0,05-20 arasnda deimektedir. Pratikte yaygn olarak kullanlan diren eitleri ise % 5-10 toleransldr. Deeri belli olan herhangi bir direncin gerekte ka ohm olduu hassas bir ohmmetreyle (analog ya da dijital tip) llecek olursa tolerans deeri tam olarak bulunabilir. rnein bir direncin zerinde "krmz, mor, krmz, gm" renkleri bulunsun. Buna gre direncin deeri 2700 W , tolerans ise % 10'dur. Yaplan lmde direncin deeri 2160 W olarak bulunursa direncin deerinin % 20 orannda deiiklik gstermi olduu anlalr. Yani, % 10 dolaynda olmas gereken tolerans % 20'ler dzeyine ykselmitir. Bir direncin tolerans deerinin yksek olmas (ya da ykselmesi) istenmeyen bir durumdur. Dk toleransl direnlerle yaplan devrelerin kararl iyi olacandan, bu tip eleman kullanlarak yaplan cihazlarn mrleri de uzun olmaktadr. O nedenle tolerans deeri yksek olan kalitesiz direnlerle hassas devre retmekten kanlmaldr. Ayarl direnlerin bakm "Nem, toz, ar akm ve anma" zamanla ayarl direncin zelliklerinin bozulmasna yol aar ve devre arzalanr. Bu durumdaki ayarl direnler, kontak temizleme spreyi ya da baka bir maddeyle (alkol, ispirto vb.) temizlenir. Hareketli ayaklar kvrlarak direnli ksma iyice temas etmesi salanr. Dzelme olmazsa, eleman deitirilir. zellikle tv, radyo, ve teyp gibi cihazlarda kullanlan ayarl direnler ypranmadan dolay sk-sk arzaya neden olurlar. Ayarl diren balklar Uygulamada kullanlan potansiyometrelerin kolayca kumanda edilebilmesi iin eitli modellerde pot balklar retilmektedir. Potun miline kumanda eden ubuk eklindeki ksma geirilerek kullanlan balklarn kimisi sadece gemeli kimisi ise vida ile sktrmal tiptedir.

ekil 1.49: Ayarl diren balklar

Diren retim serileri Direnler, zel retimler hari, "standart" deerlerde retilirler. Bu durumda, yaplan bir elektronik devrede kullanlacak diren, "standart deerlerin" dndaysa piyasada bulmamz mmkn deildir. Ancak, baz retici firmalar, gelitirdikleri devrenin ok kararl almasn istediklerinde standart d deere sahip diren imal ettirerek cihazlarnda kullanrlar. Uygulama yaparken piyasada bulunmayan bir dirence gereksinim duyarsanz bir ka adet direnci seri ya da paralel balayarak amacnz gerekletirebilirsiniz. IEC: International Electrotechinical Comission standartlarna gre retim serileri E6 serisi: 1,0-1,5-2,2-3,3-4,7-6,8. Tolerans deerleri % 20dir. E-6 serisinin anlam: 1-10-100-1000-10.000-100.000-1000.000 W ve 1,5-15-150-1500 15.000-150.000-1500.000 W eklinde deere sahip direnler retilmektedir. E-12 serisi: 1,0-1,2-1,5-1,8-2,2-2,7-3,3-3,9-4,7-5,6-6,8-8,2-9,1. Toleranslar % 10dur.
23

E-24 serisi: 1,0-1,1-1,2-1,3-1,5-1,6-1,8-2,0-2,2-2,4-2,7-3,0-3,3-3,6-3,9-4,3-4,7-5,1-5,6 6,2-6,8-7,5-8,2-9,1. Toleranslar % 5tir. Not: Yukarda verilen standart retim serileri kondansatrler iin de geerlidir. Arzal direncin belirlenmesi Gzle bakldnda karbondan yaplm bir direncin orta ksm kararmsa diren ar akma maruz kalarak tahrip olmu demektir. Gzle bir ey anlalamazsa ohmmetreyle lm yaplr ve hi deer okunamazsa diren iinden kopmutur. Eer "0 W " okunuyorsa diren iinden ksa devre olmutur. (Film direnlerin gvdesi kararmad halde yine de arzalanm olabilir).

Snrlama ve denetleme (kontrol) direnleri "zel direnler" Elektronik devrelerde sabit ve ayarl direnlerin yan sra k, s, gerilim, manyetik alan, basn vb. gibi unsurlara gre deerleri deien direnler de kullanlmaktadr. Bu blmde a, sya ve gerilime duyarl direnler hakknda temel bilgiler verilecektir. a- Ia duyarl direnler (LDR, Light dependent resistance, foto diren, foto rezistans) Ikta az diren, karanlkta yksek diren gsteren devre R (W ) elemanlarna LDR denir. Baka bir 1 MW deyile aydnlkta LDR'lerin 10 KW zerinden geen akm artar, 100 W Ik karanlkta ise azalr. iddeti LDRlerin karanlktaki direnleri bir ka MW (yaklak 1 M W ), 1 10 100 ekil 1.51: LDR'lerin direncinin aydnlktaki direnleri ise 100 W -5 ekil 1.50: LDR n iddetine gre deiim erisi KW dzeyindedir. ekil 1.51'de sembolleri LDR'lerin direncinin a gre deiimine ilikin eri verilmitir. LDR'ler, CdS (kadmiyum slfr), CdSe Cam pencere Gvde (kadmiyum selinr), selenyum, germanyum Ia ve silisyum (silikon) vb. gibi a kar ok duyarl duyarl maddelerden retilmektedir. ekil madde 1.52'de LDR'lerin i yaps verilmitir. LDR yapmnda kullanlan madde, alglaycnn hassasiyetini ve alglama Birinci kinci sresini belirlemekte, oluturulan yar iletken elektrot elektrot tabakann ekli de alglaycnn duyarlln Taban etkilemektedir. LDR'ye gelen n ekil 1.52: LDR'lerin yaps odaklamasn salamak iin st ksm cam ya da effaf plastikle kaplanmaktadr. LDR'ler eitli boyutlarda retilmekte olup, gvde boyutlar bydke g deeri
24

ekil 1.53: eitli LDR'ler

ykselmekte ve geirebilecekleri akm da artmaktadr.

Uygulamada yaygn olarak kullanlan LDR tipleri: LDR03, LDR05, LDR07, OPR60...

LDR'ler, endstriyel kumanda sistemlerinde, otomatik gece lambalarnda, dijital sayclarda, brlrlerde, kann renk younluunu belirleyen tbbi cihazlarda, flal fotoraf makinalarnda, hareket dedektrlerinde, zil butonlarnda vb. kullanlrlar. LDRlerin salamlk testi: Ohmmetre kullanlarak ekil 1.54'de verilen balant ile yaplan lmde, LDR, aydnlkta az diren, karanlkta yksek diren gstermelidir.

LDR

W
ekil 1.54: LDR'lerin salamlk testinin yapl

b- Isya duyarl direnler (termistr, th, termo eleman, termistans)

Ortam scaklna bal olarak diren deerleri deien elemanlara termistr ad verilir. Termistrler, nikel oksit, kobalt, strontium, manganez oksitleri, bakr, demir, baryum titanit vb. maddelerden yaplm elemanlar olup, boncuk, disk, rondela vb. eklinde retilirler. Uygulamada kullanlan termistrler eitli diren deerlerinde retilmektedir. rnein: 10 W 100 W , 500 W , 1000 W , 3000 W, 5 KW 10 KW , 20 KW gibi. ,

10 KW NTC -55 C...+125C

ekil 1.55: Uygulamada kullanlan eitli PTC ve NTC'ler 25

1- PTC (positive R (W ) temperature confient) Scaklk arttka diren PTC NTC deerleri artan ve zerinden geirdikleri akm azaltan elemanlara PTC denir. T (C) PTC'ler, otomatik s kontrol cihazlarnda, scaklk lme aletlerinde, renkli tv'lerin ekil 1.57: PTC ve NTC'lerin ekil 1.56: PTC ve tplerinde, d manyetik diren deerlerinin scakla NTC sembolleri alanlardan dolay ortaya kan gre deiim erileri renk karmalarnn nlenmesinde vb. kullanlrlar. PTC'nin salamlk testi: Ohmmetreyle yaplan lmde soukta dk diren, stldnda ise yksek diren deeri okunmaldr. 2- NTC (negative temperature confient) Yap olarak PTC'ye benzer. Isndka direnci azalr ve zerinden geirebildii akm artar. NTC'nin salamlk testi: Ohmmetreyle yaplan lmde soukta yksek diren, stldnda ise dk diren deeri okunmaldr. PTC ve NTC'lerin kullanm alanlar -Isya duyarl devre yapm. -Akm darbelerinde koruyucu. -Demanyetizasyon (televizyon ekranlarnda grnt bozulmasnn nlenmesi) ilemi. -Scaklk lm. -Transistrl devrelerde scaklk dengeleme. -l aletlerinin korunmas. -Buzdolaplarnda scaklk kontrolu. -Zaman geciktirme. -Elektrikli motorlarn (zellikle yksek gl) korunmas. PTC ve NTClerin diren deerinin renk halkalaryla belirtilmesi
1. Band: 1. Say. 3. Band: arpan. 2. Band: 2. Say. 4.Band: Tolerans. 4. 3. 2. 1. Band: Tolerans. Band: arpan. Band: 2. Say. Band: 1. Say.

ekil 1.58'de diren deeri renk bandlaryla belirtilmi termistr rnekleri verilmitir.

rnek: Gvdesi zerinde turuncu, beyaz, turuncu renkleri bulunan termistrn deerini bulunuz.

ekil 1.58: Isya duyarl direnlerin renk bandlaryla kodlan

zm: Turuncu: 3. Beyaz: 9. Turuncu: 3. Termistrn diren deeri: 3900 W = 3,9 kW

26

c- Gerilime duyarl direnler (VDR, varistr, thyrit, voltage dependent resistor) Gerilim ykselince direnci hzla azalarak geirdii akm artan elemanlardr. Baka bir deyile, gerilim dkken VDR'nin direnci ok yksektir. Gerilim deeri ykseldiinde ise direnci hzla azalr. zellikle imal edildikleri gerilim deerinin zerinde bir gerilimle kar karya kaldklarnda direnleri hzla klerek zerlerinden ekil 1.59: VDR geirdikleri akm arttrrlar. te bu zellikleri sayesinde sembolleri balandklar devreyi ar gerilimden korurlar.

ekil 1.60: eitli VDR'ler

VDR'ler yksek scaklkta sktrlm silisyum karpit tozlarndan yaplrlar. Gvdeleri genellikle disk biimlidir. Bobinleri, rleleri, trafolar, transistr, tristr, anahtar vb. gibi elemanlar ani gerilim artlarnn getirdii zararl etkilere kar korumak iin, ad geen elemanlara paralel balanarak kullanlr. VDR'lerin kullanm alanlarna ilikin rnekler I-AC ve DC ebeke gerilimindeki ani darbe gerilimlerini bastrmak. II-Rle, bobin gibi elemanlarn bobinlerini ar gerilimlere kar korumak. III-Yar iletken esasl devre elemanlarn (diyot, transistr vb.) ar gerilimlere kar korumak.
Transformatr

VDR ekil 1.61: VDR ile trafonun yksek gerilime kar korunmas

Baz varistrlerin teknik zellikleri SO5K130: AC'de iletime geme deeri: 130 V, DC'de iletime geme deeri: 170 V. SO5K275: AC'de iletime geme deeri: 275 V, DC'de iletime geme deeri: 350 V. S10K460: AC'de iletime geme deeri: 460 V, DC'de iletime geme deeri: 615 V. (KAPASTR, KAPASTANS, MEKSEFE, SIGA, CAPACITY) Elektrik yklerini ksa sreliine depo etmeye yarayan elemanlara kondansatr denir. Kondansatrn sembol "C", birimi Farattr. a- Kondansatrlerin yaps ki iletken levha (plaka) arasna konulmu bir yaltkandan oluur. Yaltkana elektrii geirmeyen anlamnda dielektrik ad verilir. Gnmzde eitli yaltkan (mika, seramik,
27

B- KONDANSATRLER

kat, polyester, styrofleks, elektrolitik, tantal, hava, ya...) ve iletkenler kullanlarak deiik yapda kondansatrler retilmektedir. ekil 1.63'de kondansatrlerin yapsna ilikin ekiller verilmitir.
Kutupsuz Kutuplu

Elektrolitik ve tantal tip kondansatrlerde (+) ve (-) ular belirtilmitir. Yani Yaltkan Yaltkan bunlar kutupludur. O (dielektrik) (dielektrik) nedenle bu elemanlar sadece DC ile alan devrelerde kullanlrlar. Kutupsuz (polaritesiz) tip kondansatrler ise DC ve AC ile alabilirler. Son yllarda kutupsuz tip (bipolar) elektrolitik kondansatrler de ekil 1.63: Kondansatrlerin yaps retilmeye balanmtr. Yksek deerli kondansatrler iletken levha ve yaltkann stste katmanlar halinde yerletirilmesiyle retilirler. Ayrca levhalar arasndaki boluun ok az olmas da kapasitenin yksek olmasn salayan nemli bir unsurdur.
letken plaka

ekil 1.62: Kutupsuz (polaritesiz) ve kutuplu (polariteli) kondansatr sembolleri

b- Kondansatrlerin elektrik enerjisini depolama kapasitesi I- Plakalarn yzey alanna. II- Plakalarn birbirine yaknlna. III- Araya konan yaltkann cinsine gre deiir. letken levha arasndaki dielektrik maddenin kalite durumuna gre, kondansatr herhangi bir devreye ya da alcya bal olmasa dahi zamanla boalr. Yani bu elemanlar pil gibi elektrik yklerini uzun sre depolayamazlar. c- Kondansatrlerin arj (dolmas) arj, kondansatr plakalarnn yk bakmndan farkl duruma gelerek yklenmesi ya da levhalar arasnda potansiyel farknn meydana gelmesi demektir. Bo bir kondansatrde iki levha eit miktarda elektrona sahiptir. Bu esnada kondansatr ularna bir pil balanrsa, pilin art (+) ucunun baland levhadaki elektronlar pilin art (+) ucuna doru gitmeye balarlar (+ ile - yk birbirini eker). Bunun sonucunda elektronlarn kaybeden levha pozitif ykl hale geer. Bu levhann pozitif yklenmesi, pilin eksi (-) ucunun bal olduu levhaya gelen elektronlarn saysn arttrr. Sonu olarak pilin art (+) ucuna balanan levha pozitif yklenirken, eksi (-) uca balanan levha negatif olarak yklenir. ki levha arasndaki dielektrik malzeme yaltkan olduundan pil srekli bir akm dolamn balatamaz. Kondansatrde biriken yklerin gerilimi pil
28

letken

letken plaka

letken

Yaltkan Oyuk Elektron

C A
Plakalar arjsz kondansatr

arjl kondansatr

ekil 1.64: Kondansatrlerin arj

(rete, batarya) gerilimine eit olduunda geen akm sfra iner. Pil ile kondansatr birbirinden ayrldktan sonra depolanan enerji "ksa sreliine" levhalarda kalr. ekil 1.64'e baknz. Kondansatrler DC enerji kaynana balandnda ilk anda "arj" olur. DC akm kesildikten sonra ise "belli bir sre" bu durumda kalr. AC enerji kaynana balandnda ise alternans deitike srekli olarak dolup boalr. Yani, pozitif alternans ykselirken kondansatr arj olmaya balar. Akm maksimum deerden sfra doru inerken C boalr. Alternans negatif ynde ykselirken C bu kez ters ynl olarak dolmaya balar. Akm negatif maksimum deerden sfra doru inerken C yine boalr. Sonu olarak, kondansatr AC ile beslendiinde devreye seri bal bir ampermetreyle gzlem yaplacak olursa kondansatrden bir akm geii olduu grlr.

ekil 1.65: eitli kondansatrler

Kondansatr eitleri

"Kullanlan dielektriin tipine gre snflandrma"

a- Elektrolitik kondansatrler Dielektrik (yaltkan) olarak asit borik eriyii gibi boraksl elektrolitler, iletken olarak alminyum ya da tantalyumdan plakalar kullanlarak yaplm kondansatr tipidir.
29

Pozitif elektrot (alminyum)

ekil 1.66: Elektrolitik kondansatrlerin yaps

Elektrolitik kondansatrler kutupsuz (polaritesiz) ya da kutuplu olarak retilirler. Kutuplu tiplerin DC ile alan devrelerdeki balants zen gstererek yaplmaldr. Art (+) ve eksi (-) u belirlenmeden rastgele yaplan balant, anotta bulunan oksit tabakasnn metal yzeyi ksa devre edip yksek s oluturmasna ve elemann patlamasna neden olmaktadr. Elektrolitik kondansatrler "kullanlan malzemeye" gre iki tipte yaplrlar I- Svl tip elektrolitik kondansatrler: Yalnzca DC akml devrelerde kullanlrlar. Pozitif levha olarak alminyum kullanlmtr. Kondansatre DC uygulandnda pozitif levha zerinde yaltkan bir oksit tabakas oluur. Bu tabaka dielektrik maddesi gibi davranr. Oluan oksit tabakas ok "ince" olduundan, kondansatrn kapasitesi de byk olur. ekil 1.66'ya baknz. II- Kuru tip elektrolitik kondansatrler Bu tiplerde elektrolitik sv yerine boraks eriyii emdirilmi kat ya da bez kullanlr. Elektrolitik kondansatrlerin piyasada yaygn olarak bulunan eitleri: 1-2,2-3,3-

4,7-10-22-33-47-100-220-330-470-1000-2200-4700-10.000-22.000-38.000 mF... mevcuttur.)

Elektrolitik kondansatrlerin alma gerilimleri: 3-6-10-12-16-25-35-40-50-63-100 250-350- 450 Volt'tur. (Bu voltaj deerlerinin dndaki gerilimlere sahip kondansatrler de piyasada

ekil 1.67: eitli elektrolitik kondansatrler 30

Oksit tabakas

Oksit kapl alminyum yaprak

Alminyum yaprak Kat Bakalit disk Alminyum levhalara bal ayaklar

Negatif elektrot

Elektrolitik yapl kondansatrlerde scakln nemi Bu kondansatrlerin iindeki elektrolitik svs ar scaktan tr zamanla kurumaya baladndan elemannn kapasite deeri der. Bu da hassas devrelerin alma sisteminde arzalara yol aar. zellikle tvlerde kk kapasiteli (2,2-3,3-4,7-10-47-100...mF) kondansatrlerin elektrolitinin kurumas nedeniyle bir ok arza (ekrann zerinde izgi oluumu, grnt daralmas vb.) ortaya kmaktadr. Televizyonlarda, ta direnler, besleme trafosu, g transistrleri ve yksek gerilim trafosu s yaydndan bunlarn yaknnda bulunan elektrolitik kondansatrler abuk bozulur. te bu nedenle yksek scakln sz konusu olduu yerlerde 85 C'lik ya da 105 C'lik iyi kalite elektrolitik kondansatrler kullanlmaldr.

b- Katl kondansatrler Yaltkanlk kalitesini arttrmak iin parafin maddesi emdirilmi 0,01 mm kalnlndaki kadn iki yzne 0,008 mm kalnlndaki kalay ya da alminyum plakalar yaptrlarak retilmi elemanlardr. ekil 1.68'e baknz.

Alminyum

Kat
ekil 1.68: Katl kondansatrler

Uygulamada, kuru katl, yal katl, metalize katl vb gibi modelleri bulunan katl kondansatrler uygulamada yaygn olarak karmza kmamaktadr. Kapasite deerleri genellikle 1 nF ila 20 mF arasnda deien katl kondansatrlerin alma gerilimleri ise, 100 Volt ila 700 Volt'tur. Bu elemanlar, ses frekans ykseltelerinde, DC g kaynaklarnda vb. kullanlrlar.

Metal yapraklar c- Metal-katl kondansatrler ekil 1.69'da grld gibi dielektrik Yaltkan (yaltkan) olarak kat kullanlm ve bu madde zerine basn yoluyla ince alminyum veya inko tabakas kaplanmtr. Bylelikle daha kk ekil 1.69: Metal-katl boyutlu ama katlya oranla yksek kapasiteli kondansatrler kondansatr yaplmtr. Metal-katl kondansatrler kendi kendilerini onarabilme zelliine sahiptir. yleki, yzeyin bir blmnde krlma olduunda ark oluur ve bu ksmda ince bir metal yzey basnc oluarak metalsiz bir yzey meydana gelir. Bu da ksa devreyi nler.

d- Plastik kondansatrler ekil 1.70'de grld gibi yaltkan madde olarak polypropylen, polyester, polykarbonat kullanlr. Film plastik kondansatrlerin metal ksmlar alminyum levhadr. Bu kondansatrler de kendi kendilerini onarabilirler. Kapasite deerleri ok kararldr ve izolasyon (yaltkanlk) direnleri yksektir.
31

e- Tantal kondansatrler ekil 1.71'de Metal verilen resimde Plastik grld gibi anot Metal Plastik olarak grev yapan oksitlendirilmi bir tantal yaprak katot ekil 1.70: Plastik ve sargy tutan kondansatrler gzenekli tutucudan oluur. Kapasite deerleri 0,1 mF - 68 mF arasndadr.

Kat

Gzenekli tutucu

ekil 1.71: Tantal kondansatrler

f- Seramik kondansatrler ekil 1.72'de grld gibi dielektrik maddesi olarak seramik kullanlmtr. ki iletken levha arasna seramik maddesi olarak baryum titanat ya da titanyum dioksit gibi maddeler konulur. Disk eklinde olan seramik kondansatrler uygulamada, "mercimek kondansatr" olarak da adlandrlmaktadr. Seramik kondansatrlerin kapasite deerleri kktr. Toleranslar % 20 dolayndadr. Kapasiteleri scaklk ve nemden etkilenir. Enerji kayplar ok az olduundan daha ok yksek frekansl devrelerde kullanlrlar.

letken Seramik yaltkan

ekil 1.72: Seramik kondansatrler

Seramik kondansatrlerin piyasada bulunan eitleri: 1-1,2-1,5-1,8-2,2-2,7-3,3-3,94,7-5,6-6,8-8,2-10-12-15-18-22-27-33-39-47-56-68-82-100-120-150-180-220-330-470-6801000-1500-2200 pF-3,3-4,7-10-22-47-68-100-220 nF.

g- Mika (mikal) kondansatrler ekil 1.73'de grld gibi dielektrik maddesi yaltkanlk dzeyi ok yksek olan mikadandr. ok ince metal folyolar arasna ince mika konularak yaplan bu elemanlarn kapasiteleri 1 pF - 0,1 mF, gerilimleri 100 2500 V, toleranslar % 2 - % 20 arasnda deiir.
32

ekil 1.73: Mika kondansatrler

h- SMD (surface mounted device) kondansatrler Kk boyutlu bask devrelerin zerine monte edilmeye uygun kondansatr eididir. Gvde boyutlar ok kk olduundan bakrl plaket zerine lehimlenmesi zordur. Daha ok tv, video, kamera, cep telefonu, bilgisayar vb. gibi cihazlarda karmza kar. ekil 1.74'de SMD kondansatr rnekleri verilmitir. - Polyester kondansatrler letken olan iki levha arasna konulmu polyesterden olumutur. Kapasite deerleri 220 pF - 0,33 mF arasnda deiir. ekil 1.75'de polyester kondansatr rnei verilmitir. Kondansatrlerin kapasite deerinin llmesi Ohmmetre ile kondansatrn salam olup olmad anlalabilir. Ancak kapasite belirlenemez. Bu nedenle bir kapasite lere gerek vardr. Analog ya da dijital yapl bir kapasitemetreyle kondansatrlerin deeri ok kolayca belirlenebilir. (Kondansatrn kapasite deeri llrken doru sonucu bulmak iin kondansatrn ular birbirine dedirilerek tamamen boalmas salanr. Bu yaplmazsa kapasitemetre tam doru deeri gsteremez.)
ekil 1.75: Polyester kondansatrler ekil 1.74: SMD kondansatrler

Kondansatrlerin kapasite asndan snflandrlmas a- Sabit kapasiteli kondansatrler Kapasite deerleri deitirilemeyen kondansatr eididir. b- Deiken kapasiteli (ayarl) kondansatrler Biri sabit, dieri hareket edebilen iki plakalar vardr. Dielektrik, hava ya da plastik tr bir maddeden yaplr. Uygulamada bir, iki ya da gankl (blmeli) ayarl kondansatrler kullanlmaktadr. ki gankl kondansatr iki ayr kondansatrn bir gvde iinde birletirilmesiyle elde edilir. ekil 1.76-c'ye baknz. Deiken kapasiteli kondansatr eitleri 1- Kapasite deeri elle deitirilebilen (varyabl, mil ayarl) kondansatrler Mil dndrldke levhalar birbirinin zerine gelir. Bunun sonucunda kar karya
33

gelen levhalarn boyutu byr ve kapasite artmaya balar. Levhalar arasna plastik konduu gibi baz eski modellerde ise dielektrik olarak hava vardr. Yani levhalar arasndaki arala giren "hava" dielektrik grevi yapmaktadr. ekil 1.77'de eitli ayarl kondansatr tipleri, ekil 1.78'de ise ayarl (varyabl) kondansatrlerin yaps, verilmitir.

(a)

(b)

(c)

ekil 1.76: Ayarl kondansatr sembolleri: a) Elle ayarl b) Trimer c) ki gankl

ekil 1.77: Elle ayarl kondansatr eitleri

Hareketli 2- Kapasite deeri tornavida ile levhalar Hareketli deitirilebilen (trimer, peddir) levhalarn balant ucu kondansatrler evirme Trimer kondansatrlerde ayar vidasna ubuu bal, 360 dnebilen plakalarla yzey Pirin mil Sabit levhalarn alan deitirilerek kapasite azaltlp balant ucu Sabit levhalar oaltlabilir. ekil 1.78: Ayarl kondansatrlerin yaps Bu elemanlarn boyutlar ve kapasite deerleri ok kktr. Trimer kondansatrler FM verici ve alc devrelerinde vb. kullanlr.

Gvde

ekil 1.79: Tornavida ile ayarlanan (trimer) kondansatrlerin yaps ve eitli trimer kondansatrler

34

Trimer kondansatrlerin uygulamada kullanlan tiplerinin kapasite deerleri 1,2 - 6 pF, 1,4-10 pF, 1,6-15 pF, 2-30 pF, 2,5-25 pF, 4,5-70 pF, 5-90 pF, 1,7-6,5 pF, 2,1-13,3 pF, 2,5-21 pF. Kondansatr birimlerinin birbirine dntrlmesi "Farat" ok byk bir kapasite deeri olduundan uygulamada Farat'n askatlar kullanlr. Bunlar: Piko Farat (pF), nano Farat (nF), mikro Farat (mF), mili Farat (mF) eklindedir. Birimler 1000'er 1000'er byr ve 1000'er 1000'er klr. Byk birim kk birime evrilirken deer 1000 ile arplr. Kk birim byk birime evrilirken ise deer 1000'e blnr.
Kondansatr birimlerinin birbirine dntrlmesinde izlenen kurallar aadaki tabloda verilmitir.

1F 6 10 mF 9 10 nF 12 10 pF 1 pF 10-3 nF -6 10 mF 10 12 F Kondansatr birimlerinin birbirine dntrlmesine ilikin rnekler -100 nF ka mF'dr? : 0,1 mF. -220 nF ka mFdr? : 0,22 mF. -560 nF ka pFdr? : 560.000 pF. -33 mF ka pFdr? : 33.000.000 pF. Kondansatrlerde gerilim (alma voltaj) Kondansatrlerin kapasitesinin yannda alma voltajlar da ok nemlidir. Uygulamada kullanlan kondansatrler standart voltaj deerlerinde retilirler. 12 Volt'ta alan bir elektronik devrede 3 Volt'luk kondansatr kullanmak doru deildir. zellikle elektrolitik tip kondansatrler ar gerilime maruz kaldklarnda snarak patlarlar.
Kondansatrlerin standart voltaj deerleri: 3 - 6,3 - 10 - 16 - 25 - 35 - 50 - 63 - 100 - 160 250 - 350 - 400 - 450 - 630 - 1000...V.

AC alma gerilimi belli bir devreye balanacak kondansatrn alma voltaj: UC = Uetkin.1,41 denklemiyle bulunur. (Uetkin = Uebeke = Uefektif ) rnek: 12 V kl bir dorultma devresinde kullanlacak filtre kondansatrnn alma gerilimi ka Volt olmaldr? zm: UC = Uetkin.1,41 = 12.1,41 = 16,92 V.
35

Buna gre kondansatrn alma gerilimi en az 16 - 25 Volt'luk olmaldr.

Baz kondansatrlerin maksimum alma voltaj DC cinsinden, bazlarnnki ise AC cinsinden belirtilir. 250 V DC, 400 V AC gibi. Bu noktadan hareketle, zerinde 250 V DC yazan bir kondansatr 220 V AC devrede kullanamayz.

Zira, 220 Volt'luk ACnin maksimum gerilim deeri: Umaks = Uet.1,41 = 220.1,41 = 310,2 Volt'tur. Bu nedenle AC 220 Volt'luk devreye balanacak kondansatr en az 350 - 450 Volt'luk olmaldr. Baz kondansatrlerin zerinde 250 V deerinin yannda "~" iareti bulunur. Bu iaret kondansatrn 220 Volt'luk alternatif akma dayanabileceini belirtir. Baka bir husus ise udur: zerinde 100 V DC- (ya da =) yazan bir kondansatr ise en fazla 63 Volt'luk AC gerilime dayanabilir. Ek bilgi: Etkin (efektif, RMS) deer nedir?
Sinsoidal zellikli olan AC, sfr (0) ekseninin iki yannda "pozitif" ve "negatif" deerler almakta ve bunlara pozitif ve negatif alternanslar denir. AC'nin deeri her an deimektedir. Teknik anlatmlarda akm ve gerilimin herhangi bir andaki deerine "ani deer" denilir. Pozitif ya da negatif alternansn ani deerlerinin toplam maksimum deerin 0,707'sine eit olmaktadr. te bu deere, etkin, efektif ya da RMS (Root Mean Square) deer ad verilir. Baka bir anlatmla, AC zellikli bir sinyalin DC'ye eit olan deerine "etkin" deer denir. l aletleri elektriin etkin deerini lerler. 220 Volt'luk elektriin maksimum deeri 310,2 Volt'tur. Kullandmz l aleti etkin deeri (yani 310,2 Volt'luk gerilimin DC'ye eit olan deerini) ltnden biz skalada 220 Volt' grrz. Kondansatrler ise AC'nin maksimum deerine dolarlar. Yani 220 Volt'luk ebekeye balanan bir kondansatr 310,2 Volt'a arj olur. te bu nedenle kondansatr seimi yaplrken AC besleme geriliminin maksimum deeri hesaplanarak "C" seimi yaplr.

Kondansatrlerin kapasite deerinin "rakam", "harf" ve "renk bandlaryla" belirtilmesi Kondansatrlerin kapasite deeri ve alma gerilimi arttka gvde boyutlar da byr. Byk gvdeli kondansatrlerin zerinde kapasite deeri ve alma voltaj saysal olarak belirtilmitir. a- Rakamlarla yaplan kodlama Kk gvdeli kondansatrlerin zerinde yaz iin fazla yer olmadndan baz ksaltmalar kullanlr. rnein "0" yerine sadece "." konur. Toleransl rakamsal kodlamada harflerin tolerans karlklar B: % 0,1 C: % 0,25 D: % 0,5 G: % 2 J: % 5 K: % 10 N: % 30. Toleransl rakamsal kodlama rnekleri P15B kodu varsa C: 0,15 pF % 0,1 tolerans.
36

F: % 1 M: % 20

100J kodu varsa 123Jkodu varsa 104K kodu varsa 0,001(K) kodu varsa 473M kodu varsa 33n3N kodu varsa

C: 100 pF C: 12000 pF C: 100000 pF C: 0,001 mF C: 47000 pF C: 33,3 nF

% 5 tolerans. % 5 tolerans. % 10 tolerans. % 10 tolerans. % 20 tolerans. % 30 tolerans.

1n5 kodu varsa 5n6 kodu varsa 6n8 kodu varsa 33n kodu varsa ,039 kodu varsa ,05 kodu varsa 0,5 kodu varsa 0,1 kodu varsa 0,022 kodu varsa 0,068 kodu varsa 0,1 kodu varsa m47 kodu varsa 1m0 kodu varsa C: 1,5 nF. C: 5,6 nF. C: 6,8 nF. C: 33 nF. C: 0,039 mF. C: 0,05 mF. C: 0,5 mF. C: 0,1 mF. C: 0,022 mF. C: 0,068 mF C: 0,1 mF. C: 0,47 mF. C: 1 mF.

Kk gvdeli bir kondansatrde, p68 kodu varsa C: 0,68 pF. 6p8 kodu varsa C: 6,8 pF. 15 kodu varsa C: 15 pF. 470 kodu varsa C: 47 pF. 152 kodu varsa C: 1500 pF. 222 kodu varsa C: 2200 pF. 472 kodu varsa C: 4700 pF. 103 kodu varsa C: 10.000 pF. 473 kodu varsa C: 47.000 pF. 104 kodu varsa C: 100.000 pF. 1n kodu varsa C: 1 nF. 1n2 kodu varsa C: 1,2 nF.

1,5 nF

1100 pF

1.8 nF

ekil 1.80: Kondansatrlerin rakam ve harflerle kodlanmasna ilikin rnekler

b- Renk bandlaryla yaplan kodlama Kondansatrlerin zerindeki renk bandlarna baklarak, kapasite, tolerans ve voltaj deerleri saptanabilmektedir. Ancak, kondansatrlerin zelliklerini renk bandlaryla belirtme direnlerde olduu gibi tam bir standardizasyonda olmad iin karmaa sz konusudur. Yani ok deiik ekillerde kodlanm kondansatrler karmza kabilmektedir. Kondansatrlerin renk kodlamasnda bulunan deer pF
37

ekil 1.81: Renk bandlaryla kodlanm kondansatr rnekleri

Kondansatrlerde renk kodlamasnda renklerin saysal karlklar

Renkler Siyah Kahve Krmz Turuncu Sar Yeil Mavi Mor Gri Beyaz Krmz/mor Altn Gm Say 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 arpan Tolerans 0 00 000 104 5 10 6 10 107 8 10 9 10 -1 10 -2 10 % 20 %1 %2 %3 %4 %5 %6 %7 %8 %9 %5 % 10 alma gerilimi (V) 10 V 100 V 200 V 300 V 400 V 500 V 630 V 700 V 800 V 900 V Scaklk katsays -6 0.10 /C -6 +33.10 /C -6 -75.10 /C -6 -150.10 /C -6 -220.10 /C -6 -330.10 /C -6 -470.10 /C -750.10 /C. -6 +100.10 /C. -6

ekil 1.82: Kondansatrlerin renk bandlaryla kodlanmasnda renk bandlarnn gvde zerindeki grnleri

cinsindendir. Renklerin saysal karl bulunurken gvdede bulunan renkler stten aaya ya da soldan saa doru okunarak kapasite deeri bulunur. renk bandyla yaplan kodlama 1. Band (A): Say. 2. Band (B): Say. 3. Band (C): arpan. Drt renk bandyla yaplan kodlama 1. Band (A): Say. 2. Band (B): Say. 3. Band (C): arpan. 4. Band (D): Tolerans. rnek 1: Mavi, gri, sar, kahverengi: 680.000 pF % 1 (Bu deer 680 nF ya da 0,68 mF olarak da yazlabilir). rnek 2: Sar, mor, turuncu, krmz: 47.000 pF % 2 = 47 nF % 2.

38

Be renk bandyla yaplan kodlama 1. Band (A): Say. 2. Band (B): Say. 3. Band (C): arpan. 4. Band (D): Tolerans. 5. Band (E): alma gerilimi. rnek 1: Kahve, siyah, sar, siyah, krmz: 100 000 pF = 100 nF = 0,1 mF % 20/200 V. rnek 2: Turuncu, beyaz, kahve, altn, kahve: 390 pF % 5/100 V. rnek 3: Sar, mor, turuncu, krmz, kahve: 47 000 pF % 2/100 V. Alt renk bandyla yaplan kodlama 1. Band (A): Say. 2. Band (B): Say. 3. Band (C): arpan. 4. Band (D): Tolerans. 5. Band (E): alma gerilimi. 6. Band (F): Scaklk katsays. rnek: zerinde, turuncu, siyah, turuncu, kahverengi, krmz, mor renkleri bulunan kondansatrn kapasitesini bulunuz. -6 -Turuncu: 3. Siyah: 0. Turuncu: 3. Kahverengi: % 1. Krmz: 200 Volt. Mor: -750.10 /C. Kondansatr: 30.000 pF = 30 nF % 1 / 200 V -6 Elemann scakla gre kapasite deitirme katsays: -750.10 /C. Kondansatr balantlar a- Seri balama: Seri balantda toplam kapasite azalr, alma gerilimi ykselir. yleki: 10 mF ve 16 Volt'luk iki kondansatr seri balandnda toplam kapasite 5 mF olurken, alma gerilimi 32 Volt olur.

Seri balantda toplam hesaplamada kullanlan denklem:

kapasiteyi
ekil 1.83: Kondansatrlerin seri balanmas

1/CT = 1/C1 + 1/C2 +...+ 1/Cn . rnek: C1 = 10 mF, C2 = 10 mF CT =? zm: 1/CT = 1/C1 + 1/C2 = 5 mF. b- Paralel balama: Paralel balantda toplam kapasite artar, alma gerilimi ayn kalr. Toplam kapasiteyi hesaplamada kullanlan denklem: CT = C1+C2+ ... +Cn. C2 = 47 mF rnek: C1 = 22 mF, zm: CT = C1 + C2 = 69 mF. CT = ?

ekil 1.84: Kondansatrlerin paralel balanmas

c- Kark balama: Hesaplama yaplrken paralel bal olan ksmlar seri hale "indirgenir". Daha sonra seri devrenin toplam kapasitesi bulunur.
39

rnek: ekil 1.85'te verilen devrede C1 = 20 mF, C2 = 10 mF, C3 = 10 mF'dr. Toplam kapasiteyi (CT) bulunuz. zm: lk nce paralel bal C 2 ve C 3 kondansatrleri seri hale indirgenir. CT1 = C2 + C3 = 20 mF. 1/CT = 1/C1 + 1/C2 = 1/20 +1/20 = 2/20 = 10 mF.

ekil 1.85: Kondansatrlerin kark balanmas

Kondansatrlerin kullanm alanlarna ilikin rnekler I- Kondansatrler DCyi geirmeyen, ACyi ise geiren bir eleman olduundan ykseltelerde kuplaj eleman (DC sinyalleri engelleyip AC sinyalleri geirici) olarak kullanlr. II- ACnin dorultulmasnda diyotlar kullanlr. Ancak diyotlar ACyi tam doru akm haline getiremezler. Diyotun kna balanan uygun deerli kondansatr, k sinyalini filtre eder (szer). Yani arj ve dearj olarak alcya giden akm dzgnletirir. III- Rlelerin kontaklarnn alp kapanmas srasnda kontak ularnda Bimetal ark olutuundan, birbirine deen C ksmlar abuk ypranmaktadr. Bu C nedenle rlelerin kontaklarna paralel Platin C olarak yaklak 0,1 mFlk bir kondansatr balanr. Rle a) Rle konta b) Platin c) Starter enerjilendiinde kontaklar kapanrken kondansatr ani arj olarak ark nler ekil 1.86: Kondansatrlerin kullanm alanlarna ilikin rnekler (azaltr, sndrr). ekil 1.86-a'ya baknz. Benzinli motorlarn ateleme sisteminde bulunan platinde, meksefe ad verilen kondansatr ve floresant (flresan) lamba starterlerinde bimetale paralel bal olan kondansatr, rlelerde olduu gibi ark sndrc olarak alr. ekil 1.86-b ve c'ye baknz. Kondansatrlerin salamlk testi a- Kk kapasiteli kondansatrlerin (1 pF-1 mF) salamlk testi Kondansatr boaltldktan sonra yaplan lmde ohmmetre ibresi ok az kprdarsa ya da hi oynamazsa llen kondansatr salamdr. (lmlerde ohmmetre komtatr X1K, X10K ya da X100K konumunda olmaldr).
40

ekil 1.87: Kondansatrlerin salamlk testinin yapl

b- Byk kapasiteli kondansatrlerin (1-38000 mF) salamlk testi lme komtatr X10, X100 kademesine alnr. Ohmmetre ibresi nce kk bir diren deeri gsterir sonra yava-yava byk deere doru ykselirse kondansatr salamdr. Byk kapasiteli kondansatrleri pratik olarak u ekilde de test edebiliriz: Kondansatr nce DC ya da AC ile arj edilir. Sonra ular birbirine dedirilir. Kvlcm (ark) grlyorsa kondansatr salamdr. Fakat bu yntem kondansatr asndan sakncaldr. Zira, kondansatrn hzlca doldurulmas ve boaltlmas plakalarn tahrip olmasna yol aabilir. En salkl test kapasitemetreyle yaplr. lm yaplmadan nce kondansatrn ayaklar ksa devre edilerek zerindeki elektrik yk iyice boaltlr. Bu yaplmazsa lm tam doru olmaz. Kondansatr arzalar a- Ksa devre: letken levhalar arasndaki yaltkan (dielektrik) madde eitli nedenlerle delinir ve kondansatr zelliini kaybeder. Bu durum ohmmetre ya da kapasitemetreyle kolayca anlalabilir. b- Devre kopukluu: Levhalar d devreye balayan iletken ayaklar kopabilir. Bu durumda eleman deitirilir.

ekil 1.88: eitli bobinler

C- BOBNLER (ENDKTR, SELF, COIL)

letken tellerin yan yana veya st ste sarlmasyla elde edilen devre elemanlarna bobin denir. Bobinlerin sembol L, birimi Henry (H)dir. Bobinler DC ile beslenen bir devrede alrken akma sadece omik diren gsterirler. Yani, bobinin yapld "metalin" akma kar gsterdii zorluk sz konusudur. AC ile beslenen bir devrede ise, bobinin akma gsterdii diren artar. Artn sebebi bobin etrafnda oluan deiken manyetik alann akma kar ilave bir kar koyma (diren)
41

Bobinlerin sarld ksma karkas, mandren ya da makara, iletkenin karkas zerinde bir tur yapmasna ise sipir, tur ya da sarm ad verilir. Bobinlerde ounlukla d yzeyi izoleli (vernikli) bakr tel kullanlr.

Manyetik alan

etkisi oluturmasdr. AC sinyalin frekans ykseldike oluan manyetik alann deiim hz da artacandan bobinin akma gsterdii diren de ykselir. Bu nedenle bobinler, direnleri frekansla birlikte ykselen eleman olarak nitelendirilebilir.

Akm

S
ekil 1.89: Bobinlerde oluan manyetik alan

1 Henry'den byk endktansl bobinler DC g kaynaklarnda k akmnn dzgnletirilmesinde (filtreleme, szme) kullanlr. Bu bobinlere "ok", "tkayc", "L filtre" gibi adlar verilir. Filtreleme ileminde kullanlan bobinlerin nveleri ise ince elik saclardan yaplr. Bobinlerle ilgili temel kavramlar 1- Endktans Bir bobinin kendi kendini etkileme derecesine endktans denir. Baka bir deyile, bobinden geen 1 Amper'lik AC akmn 1 saniyedeki deiimi, 1 Volt'luk zt emk oluturuyorsa bu bobinin endktans 1 Henrydir. Henry birimi, Joseph Henry (1797-1878) adl bilginin soyadndan alnmtr. Henry ok byk bir birimdir. Uygulamada Henry'nin ast katlar (mili Henry, mikro Henry) daha ok karmza kar. Bobinlerin birimlerinin birbirine dnmnn basitce gsterilii yledir: 1 H = 103 mH = 106 mH. 1 mH = 10-3 mH = 10-6 H. Bobinlerin AC sinyallere gsterdii reaktans, XL = w.L = 2.p.f.L [W ] denklemiyle bulunur. (p = 3,14. f = Frekans. w = Omega) 2- Reaktif devre eleman olarak bobinler Bobinler de kondansatrler gibi elektrik enerjisini harcamayan reaktif devre elemandr. Bu elemanlar elektrik enerjisini manyetik alan olarak depo ederler (ok ksa sre). Kondansatrler devreye balyken gerilimi geri brakrken (faz fark), bobinler, gerilimi ileri kaydrrlar. Bu zellikleriyle bobin ve kondansatr birbirinin tamamen ztt durumundadr. Bobin ve kondansatrlerin akm ile gerilim arasnda faz fark yaratmas uygulamada eitli ekillerde fayda ya da zarara neden olur. 3- Bobinlerde zt elektromotor kuvvet (zt emk) Bir bobine AC zellikli sinyal uyguland zaman, deiken akm bobinin etrafnda deiken manyetik alanlarn olumasn salar. te bobin evresinde oluan manyetik
42

alan, bobin zerinde iki etkide bulunur: I- Bobinlerin oluturduu manyetik alann birinci etkisi: Uygulanan alternatif akm sfr deerinden maksimum deere doru ykselirken, bobinin manyetik alan kendisini oluturan kuvvete kar koyarak akmn artn azaltmaya alr. II- Bobinlerin oluturduu manyetik alann ikinci etkisi: Uygulanan alternatif akm maksimum deerinden sfr deerine doru azalrken, bobinin manyetik alan kendi zerinde gerilim endkleyerek (oluturarak) geen akmn azalmasn yavalatmaya alr. te bobinin oluturduu manyetik alann kendi zerinde oluturduu bu gerilime zt emk denir. Zt emk nedeniyle, bobinler akmn geiini geciktirirler. Yani AC zellikli akmlarn 90 geri kalmasna neden olurlar. 4- Bobinlerin endktans deerinin deimesine yol aan etkenler
Uygulamada kullanlan bir bobinin endktans eitli faktrlere gre azalmakta ya da artmaktadr. Bunlar: a) Sarm says. b) Nvenin cinsi. c) Sarmlar aras aralk. d) Tel kesiti. e) Bobinin biimi. f) Sarg kat says. g) Bobinin ap. h) Sarg tipi. ) Uygulanan AC gerilimin frekans.

a) Sarm says

b) Nve olarak kullanlan maddenin tr

c) Sarmlar aras aralk

d) Tel kesiti

e) Bobinin biimi

f) Sarg kat says

g) Bobinin ap

h) Sarg tipi

ekil 1.90: Bobinlerde endktansn deimesine yol aan etkenler

5- Bobinlerin DC ve AC akmlara kar davran Bir bobine DC akm uygulandnda geen akm bobin etrafnda sabit (donuk, deimeyen) bir manyetik alan oluturur. Bu alana yaklatrlan "demir, nikel, kobalt" gibi Z cisimler bobin tarafndan ekilir. Bobin iine nve konmaz ise ekim gc az olur. Nve olarak demir, elik, nikel gibi ekil 1.91: Bobinlerin AC metaller yerletirilirse bobinin mknatsiyeti artar. sinyallere kar gsterdii Bobine DC uygulannca endktif (indktif) bir etki omik ve endktif direncin grlmez. Devreden geen akma yalnzca bobinin omik (R) elektriksel edeeri direnci kar koyar. Ancak, bobine deiken gerilim (AC) uygulandnda, sarm etrafnda oluan deiken manyetik alan, akmn dolamna engel olucu nitelikte ikinci bir etki dourur. Tamamen bobinin endktansna bal olarak deien kar koyma iddeti endktif reaktans (XL) olarak
43

adlandrlr. Bobinin AC akma kar gsterdii iki zorlua empedans ad verilir. Empedans deeri, Z = R2 + XL2 [W ] ile bulunur. rnek: Endktans 20 mH (0,02 H), omik direnci 6 W olan bobinin empedansn bulunuz. (Frekans 50 Hz'dir). zm: XL = 2.p.f.L = 2.3,14.50.0,02 = 6,28 W

Bobin eitleri Bobinler kullanm yerlerine gre eitli modellerde retilirler. Bu blmde yaygn olan modeller hakknda temel bilgiler verilecektir. Sabit endktansl bobin eitleri a- Hava nveli bobinler Az sipirli olup yksek frekansl sistemlerde kullanlrlar. (FM radyo alclar, telsiz, tv ve anten ykselteci devreleri vb.) Devreye bal olan bu tip bir (a) (b) bobinin pozisyonunun el srerek dahi deitirilmesi ekil 1.92: a) Hava nveli bobin sembolleri sakncaldr. nk, bobinin b) Hava nveli bobin rnekleri endktans deeri deierek devrenin almasn olumsuz etkiler. Bu sebeple baz cihazlarda kullanlan hava nveli bobinlerin st ksm, mekanik zorlanmalardan etkilenmemesi iin silikon benzeri yaptrc maddelerle kaplanr. b- Ferrit (ferit) nveli bobinler Bu tip nveli bobinler radyo frekans ve yksek frekansl devrelerde kullanlr. Nve, demir, nikel, kobalt, alminyum, bakr ve baz katk maddelerinin bir araya getirilmesiyle retilmitir. Ferrit nveli radyo frekans bobinleri ounlukla petek eklinde sarlr. Petek sarg (a) (b) bobin sipirleri arasndaki ekil 1.93: a) Ferrit nveli bobin sembolleri b) Ferrit nveli bobin rnekleri kaak kapasiteyi azaltr. Ferrit nveler yksek deerli bobinler retilmesini salar. Bu nvelerin bir baka yarar ise, az bir iletkenle istenilen deerde bobin yaplabilmesini salamasdr. Ferrit nveler endktans arttrc etki yaparken, manyetik kuvvet izgilerine kar yksek diren gsteren pirin ve alminyumdan yaplm nveler endktans drrler. letken
44

olan bu tip nvelerin zerinden manyetik alandan dolay yksek deerli ksa devre akmlar (i akmlar) dolar. zellikle MHz dzeyindeki frekanslara sahip devrelerde bobin nveleri ksa devre (a) akmlarnn az dolamasn (c) (b) salayacak malzemelerden ekil 1.94: a) Demir nveli bobin sembolleri b) eitli bobin yaplr. nveleri c) Demir nveli bobin rnekleri c- Demir nveli bobinler Bu tip bobinlere ok bobini de denir. Uygulamada filtreleme ve ses frekans devrelerinde kullanlrlar. ekil 1.94'de demir nveli bobin rnekleri verilmitir. d- Sac (laminate) nveli bobinler Transformatr, balast, AC ile alan motorlar, kontaktr vb. gibi yerlerde fuko akmlarnn etkisini azaltmak iin birer yzleri yaltlm saclardan yaplm nveli bobinlerdir. ekil 1.95'de sac nveli bobin rnekleri verilmitir. Ayarl bobinler sac nveli bobin rnekleri Elektronik devrelerde sabit deerli bobinlerin yannda endktans deeri deitirilebilen bobinler de yaygn olarak kullanlmaktadr.
Hareket edebilen nve

ekil 1.95: Sac nveli bobin sembol ve

(a)

Bobin ular

(b)

(c)
ekil 1.96: eitli ayarl bobinler

(d)

(e)

a- Nvesi hareketli bobinler ekil 1.96-a-b-c'de grld gibi bobinlerin iindeki nve hareketlidir. Nvenin hareket ettirilmesiyle birlikte bobinin manyetik alan deierek endktans deimektedir. b- Sarg ayarl bobinler (varyometre) Bobinin zerine srtnen trnak eklindeki bir u araclyla bobinin deeri ayarlanabilir. ekil 1.97-d'de sarg ayarl bobin sembol grlmektedir.
45

a) Ferrit nveli tornavida ayarl (trimer) tip ayarl bobin sembol

b) Ferrit nveli elle ayarl bobin sembolleri

c) Demir nveli elle ayarl bobin sembol

d) Sarg ayarl bobin sembolleri

e) Kademeli ayarl bobin sembol

ekil 1.97: Ayarl bobin sembolleri

c- ok ulu (kademeli) ayarl bobinler Bobinden alnan ular ok konumlu bir anahtara (komtatr) balanarak farkl endktanslar elde edilebilir. ekil 1.97-e'de kademeli ayarl bobin sembol grlmektedir. Bobinlerin deerinin renk kodlaryla belirtilmesi Baz firmalar rettikleri bobinlerin ka mikro Henry olduunu renk kodlaryla belirtmektedir. Bu yntem direnlerin kodlanmasna benzemektedir. rnekler -Kahve, siyah, siyah -Krmz, krmz, altn

: 10 mH. : 0,22 mH.

ekil 1.98: Renk kodlu bobin

Not: Yksek frekansl devrelerde (tv, video, tv anten ykselteci, FM radyo, FM verici vb.) kullanlan "bobinler", bakrl plaket zerine izilmi dz bir izgi ya da zikzakl bir izgi ile de elde edilebilmektedir.

Bobinlerin endktans deerinin belirlenmesi Endktansmetre ile yaplan lmde bobinlerin endktans deeri Henry cinsinden belirlenebilir.

Bobinlerin salamlk testi Ohmmetre ya da endktansmetre ile yaplabilir. Ohmmetreyle yaplan lmde bobinin sadece DC zellikli akmlara kar gsterdii omik diren deeri ve kullanlan telin kopuk olup-olmad llm olur. Endktansmetre ile yaplan lmde ise hem bobinin deeri, hem de salam olup olmad anlalabilir.

46

Bobinlerin uygulamadaki kullanm alanlar I- Rleler. II- Kontaktrler. III- AC ve DC Motorlar. IV- Otomatik sigortalar. V- breli (analog) l aletleri. VI- Zil, numaratr ve kap otomatikleri. VII- Dinamik tip mikrofonlar. VIII- Dinamik tip hoparlrler. IX- Dorultma filtreleri. X- Transformatrler. XI- Teyp ve videolarn kayt, okuma sistemleri. XII- Balastlar.

a) Rle

b) Kontaktr bobini

c) AC ve DC motor kutuplar

Bobin d) Otomatik sigorta bobini e) breli (analog) l aleti

Sorular
f) Zil, numaratr ve 1- Diren nedir? Tanmlaynz. h) Hoparlr kap otomatii bobini g) Mikrofon 2- 47000 KW % 10 toleransl ekil 1.84: Bobinlerin kullanm direncin renklerini bulunuz. alanlarna ilikin rnekler 3- Drt renkli diren kodlamas hakknda bilgi veriniz. 4- Be renkli diren kodlamas hakknda bilgi veriniz. 5- Turuncu, beyaz, krmz, gm renk bandlar olan direncin deerini bulunuz. 6- Direnlerin seri, paralel ve kark balanmasnda ortaya kan durumlar aklaynz ve denklemleri yaznz. 7- Ohm yasasnn tanmn yapnz. 8- 22 KW 'luk bir dirence uygulanan gerilim 220 V olduuna gre, elemandan geen akm Amper cinsinden bulunuz. 9- Kondansatrlerin bozulma nedenlerini yaznz. 10- Hava nveli bobinler hakknda bilgi veriniz. 11- 330 nF ka pFdr? 12- Ayarl kondansatrler hakknda bilgi veriniz. 13- Bobinler DC ve AC zellikli akmlara kar nasl davranrlar? Aklaynz.

47

nite I: Pasif devre elemanlar. A-Direnler. 1-Sabit direnler. a) Yaps ve eitleri. b) Renk kodlar. 2-Ayarl direnler. a)Yaps. b) eitleri. B-Kondansatrler. 1-Sabit kondansatrler. a)Yaps ve eitleri. b) Renk kodlar. 2-Ayarl kondansatrler. a) Yaps. b) eitleri. C-Bobinler. 1-Sabit bobinler ve yaplar. nite II: Yar iletkenler. A-letken, yaltkan ve yar iletkenin tanm. B-Enerji seviyeleri ve band yaplar. C-Saf germanyumun/silisyumun kristal yaps ve kovalent ba. D-Saf olmayan (katkl) germanyumun/sislisyumun kristal yaps. 1-N tipi yar iletken. 2-P tipi yar iletken. E-N ve P tipi yar iletkenlerde elektron ve oyuklarn hareketi. nite III: Diodlar. A-Diodun temel yaps. 1-Polarmasz (gerilimsiz) P-N birleimi. 2-Polarmal (gerilim uygulanm) P-N birleimi. a) Doru polarma. b) Ters polarma. B-Diod eitleri ve yaplar. 1-Dorultma diodun ve dz-ters elektriksel karakteristik erisi. 2-Zener diod ve elektriksel karakteristii. 3-Tnel diod ve elektriksel karakteristii. 4-Led diodlar. 5-Foto diodlar. 6-Varikap diodlar. 7-Dier diodlar. nite IV: Transistrler. A-NPN ve PNP transistrlerin 1-Yaps ve almas.

2-Polarmalandrlmas. a) Doru polarma. b) Ters polarma. 3-Akm ve gerilim ynleri. 4-Salamlk testinin yapl. B-Transistrlerle ykseltme ileminin yapl. 1-Alfa ve beta akm kazanlarnn bulunmas. 2-Alfa ve beta akm kazanlarnn birbirine dntrlmesi. C-Transistrlerin anahtarlama eleman olarak altrlmas. D-Transistrlerin ykselte olarak altrlmas. E-Transistrlerin alma kararlln etkileyen unsurlar. F-Transistrlerin alma noktasnn kararl (stabil) hale getirilebilmesi iin kullanlan yntemler. G-Transistrlerin katalog bilgileri. 1-Transistr kodlamalar. 2-Katalog kullanm ve karlklarn bulunuu. nite V: G kaynaklar. A-Transformatrler. 1-Yaps ve eitleri. 2-alma prensibi. 3-Trafo seimi. B-Dorultma ve szge devreleri. 1-Yarm dalga dorultma devre. 2-Tam dalga dorultma devreleri. a) ki diodlu. b) Kpr tipi. 3-Szge devreleri. a) Kondansatrl. b) Bobinli. c) CLC tipi. C-Regle devreleri. 1-Zener diodun reglatr olarak kullanlmas. 2-Seri reglatr devresi. 3-nt reglatr devresi. 4-Entegre reglatrler. a) Pozitif kl reglatrler. b) Negatif kl reglatrler. c)Ayarl kl reglatrler. D-Gerilim katlayclar. 1-kileyici. 2-leyici. 3-nleyici. nite VI: Transistrl ykselteler.

A-Polarma yntemleri. 1-Basit (sabit) polarma. 2-Otomatik polarma (kollektr-beyz polarmas). 3-deal (tam kararl) polarma. B-Temel ykselte devreleri. 1-Emiteri ortak (ase) bal ykselteler. 2-Beyzi ortak bal ykselteler. 3-Kollektr ortak bal ykselteler. C-Transistrlerin drt blge karakteristik erileri. 1-I. Blge (IC-UCE) karakteristii ve yk dorusunun izimi. 2-II. Blge (IB-IC) karakteristii. 3-III. Blge (UBE-IB) karakteristii. 4-IV. Blge (UBE-UCE) karakteristii. D-Ykseltelerin alma snflar. 1-A snf gerilim ykselteci. 2-Faz tersleyiciler. 3-G ykselte tipleri. a) Push-pull ykselteler. b) Simetrik ykselteler. 4-Ykseltelerde ses, ton ve balans kontrol devreleri. 5-Darlington balant. 6-HI-FI stereo ykselteler ve dzenler. nite VII: Mikrofonlar ve hoparlrler. 1-Mikrofonlarn yaps, eitleri ve almas. a) Dinamik (manyetik, bobinli) mikrofonlar. b) Kapasitif mikrofonlar. c) Kristal mikrofonlar. 2-Mikrofonlarn zellikleri ve empedans kavram. B-Elektriin sese evrilmesi. 1-Dinamik hoparlrn yaps ve almas. 2-Hoparlrlerde empedans. 3-Hoparlrlerin seri ve paralel balants.