T.C.

GEBZE YKSEK TEKNOLOJ ENSTTS MHENDSLK VE FEN BLMLER ENSTTS

PEM YAKIT PL N BUHAR REFORMASYONUYLA HDROJEN RETEN SSTEMN MODELLENMES VE ENERJ GER KAZANIMI

Kemal LER YKSEK LSANS TEZ ENERJ SSTEMLER ANABLM DALI

GEBZE 2008

T.C. GEBZE YKSEK TEKNOLOJ ENSTTS MHENDSLK VE FEN BLMLER ENSTTS

PEM YAKIT PL N BUHAR REFORMASYONUYLA HDROJEN RETEN SSTEMN MODELLENMES VE ENERJ GER KAZANIMI

Kemal LER YKSEK LSANS TEZ ENERJ SSTEMLER ANABLM DALI

DANIMAN Do. Dr. Alp Er KONUKMAN

GEBZE 2008

iv

ZET

TEZN BALII

: PEM YAKIT PL N BUHAR REFORMASYONUYLA HDROJEN RETEN SSTEMN MODELLENMES VE ENERJ GER KAZANIMI

YAZAR ADI

: Kemal LER

Hidrojenin gnmzde kullanlabilir hale gelmesi iin hidrojen retim maliyetinin drlmesi gerekmektedir. Bu almada PEM yakt pili iin buhar reformasyonuyla hidrojen reten bir sistem CHEMCAD kullanlarak modellenmektedir. Is deitirici says ve utilite yk en az olan entegrasyonlu sistem dizayn iin Darboaz Teknolojisi kullanlmaktadr. Bylece s deitirici a, yeni s deitiriciler ve s motoru entegrasyonuyla iyiletirilmektedir. Bu deiiklikler iin ek yatrm maliyeti gerekmesine ramen yllk utilite maliyeti azalmaktadr. Bylece hidrojen retim maliyeti azalmaktadr. zerinde allan entegrasyonlu sistem iin yatrmn geri dnme sresi yaklak olarak iki yl olmaktadr.

Entegrasyonlu yeni sistem zerinde buhar/karbon oran, reformer scakl, alma basnc ve deiik besleme gazlarnn kullanlmas parametrelerinin etkileri aratrlmtr. Entegrasyonlu sistemin alma esneklii bu parametreler iin azalmtr. Ayrca belirtilen parametreler iin enerji ve maliyet analizleri yaplmtr. Entegrasyonlu ve entegrasyonsuz sistemlerin yllk toplam maliyetleri buhar/karbon oran, reformer scakl, alma basnc parametrelerine bal olarak karlatrlmaktadr. Tm parametreler iin entegrasyonlu sistemin yllk toplam maliyetinin, entegrasyonsuz sistemin yllk toplam maliyetinden daha az olduu tespit edilmitir. allan aralkta buhar/karbon oran ve reformer scakl artna bal olarak toplam yllk maliyetin azald, alma basncnn artmasna bal olarak ise artt grlmektedir.

SUMMARY

TITLE

MODELLING OF THE HYDROGEN PRODUCTION SYSTEM BY STEAM REFORMING FOR PEM FUEL CELL AND ENERGY RECOVERY

AUTHOR :

Kemal LER

Nowadays, hydrogen production cost should be reduced in order for hydrogen to be utilizable widely. In this study, a hydrogen production system by steam reforming for PEM Fuel Cell is modeled using CHEMCAD. The Pinch Technology is used for integrated system design to achieve an optimum design by minimizing the number of heat exchangers and utility load. Thereby heat exchanger network is retrofitted with new heat exchangers and heat engine integration. Although these modifications require additional investment cost, the annual utility cost is reduced. Thus hydrogen production cost is reduced. The pay-back time period for this integrated system is approximately two years.

The effects of steam/carbon ratio, reformer temperature, operating pressure, and usage of various feed gases on the new integrated system are investigated. The operating flexibility of integrated system is decreased. In addition, energy and cost analysis are performed in the parameters stated before. Annual total costs of integrated and non-integrated systems are compared in terms of steam/carbon ratio, reformer temperature and operating pressure. Annual total cost of integrated system, taking all parameters into consideration, are determined to be less than that of nonintegrated system. Annual total cost at the studied ranges of parameters decreases depending on the increase in steam/carbon ratio and reformer temperature, and also increases in terms of the increase in the operating pressure.

vi

TEEKKR

Yksek Lisans Eitimim boyunca gerek seminerler aamasnda gerekse tezimin hazrlanmas aamasnda desteini esirgemeyen deerli hocam Do. Dr. Alp Er KONUKMANa, eitimim boyunca bana her trl kolayl salayan, beni tevik eden Bayndrlk ve skn Mdrlnde grevli kymetli Mdrlerime, tez aamasnda fikir al veriinde bulunduum arkadam Aratrma Grevlisi Ersan EYLERe, beni bytp-yetitiren, okutan deerli anneme ve babama, manevi desteklerini ve sabrlarn esirgemeyen sevgili eim Nadire LERe ve kzm Ahsene teekkr ederim.

vii

NDEKLER DZN
Sayfa ZET SUMMARY TEEKKR NDEKLER DZN SMGELER ve KISALTMALAR DZN EKLLER DZN TABLOLAR DZN 1. GR 2. GENEL BLGLER ve YAPILAN ALIMALAR 2.1 Doal Gaz 2.2 Hidrojen 2.2.1 Hidrojenin Elde Edilmesi 2.2.1.1 Fosil Yaktlardan Buhar Reformasyonu (dntrme) ile Hidrojen retim Yntemi 2.2.1.2 Atk Gaz Saflatrma ile Hidrojen retim Yntemi 2.2.1.3 Suyun Elektrolizi ile Hidrojen retim Yntemi 2.2.1.4 Gne Enerjisi ile Hidrojen retim Yntemi 2.2.1.4.1 Foto-Elektrokimyasal Yntemler 2.2.1.4.2 Termokimyasal Yntemler 2.2.1.5 Rzgr Enerjisi ile Hidrojen retim Yntemi 2.2.1.6 Biyoktleden Hidrojen retim Yntemi 2.2.1.7 Biyolojik ve Foto Biyolojik Yolla Hidrojen retim Yntemi 2.2.1.8 Magmaliz ile Hidrojen retim Yntemi 2.2.1.9 Radyoliz ile Hidrojen retim Yntemi 2.3 Yakt Pilleri 2.3.1 Yakt Pillerinin Tarihi Sreci 2.3.2 Yakt Pili Tipleri 2.3.2.1 Fosforik Asit Yakt Pilleri (PAFC) 14 15 15 15 16 17 19 8 9 9 11 11 12 13 13 iv v vi vii x xi xv 1 4 4 6 7

viii 2.3.2.2 Alkali Yakt Pilleri (AFC) 2.3.2.3 Erimi Karbonat Yakt Pilleri (MCFC) 2.3.2.4 Kat Oksit Yakt Pilleri (SOFC) 2.3.2.5 PEM Yakt Pilleri (PEMFC) 2.4 Dar-Boaz (Pinch) Teknolojisi 2.5 Konuyla lgili Daha nce Yaplan almalar 3. PEM YAKIT PL N BUHAR REFORMASYONU LE HDROJEN RETLMES 3.1 Yakt retim Blm 3.1.1 Buhar Dntrc (SR) 3.1.2 HTS ve LTS Reaktrleri 3.1.3 Tercihli (Preferential) Oksidasyon Reaktr (PROX) 3.2 PEM Yakt Pili 3.3 Yanma Blm 4. BUHAR REFORMASYONU LE HDROJEN RETMNN MODELLENMES ve MODELDEN ELDE EDLEN VERLER 4.1 Blmlerin Modellenmesi 4.1.1 Buhar Dntrcs (Steam Reformer) Blm 4.1.2 Temizleme Blm (HTS, LTS, PROX) 4.1.3 PEM Yakt Pili Blm 4.1.4 Yakc Blm (Combustor) 4.2 CHEMCADde Oluturulan Modelden Elde edilen Veriler 5. HDROJEN RETEN SSTEME DARBOAZ TEKNOLOJS UYGULANMASI LE ENERJ GER KAZANIMI 5.1 Darboaz Teknolojisi Uygulanmas ile Enerji Geri Kazanm 5.2 Maliyet Karlatrmas 5.3 Verim Karlatrmas 6. BAZI PARAMETRELERN SSTEM ZERNE ETKLERNN ANALZ 6.1 Parametrelere Gre Yaplan Analiz 6.1.1 Buhar/Karbon Oran Gre Analiz 6.1.2 Reformer Scaklna Gre Analiz 54 54 57 62 42 49 52 42 34 34 34 35 37 38 39 27 27 28 29 30 31 33 19 19 20 20 21 22

ix

6.1.3 alma Basncna Gre Analiz 6.1.4 Yakt Bileenlerinin Deiimine Gre Analiz 6.2 Entegrasyonsuz ve Entegrasyonlu Modeller in Maliyetlerin Karlatrmas 7. SONULAR KAYNAKLAR ZGEM

67 72 82 88 91 95

SMGELER ve KISALTMALAR DZN

ATR HCF HTS LHV LNG LTS MO(ind) MO(oks) NG PEFC PEM POX Ppem fc Ps motoru PKompresr PROX PTA Qutilite S/C TSMR SR SREF Tcell Tgiri Tk U WGS comb sys T Auto-Thermal Reformer (Oto-termal Dntrc) Heat Capacity Flowrate (Is Sas Debisi) High Temperature Shift (Yksek Scaklk Dnm) Low Heat Value (Alt Isl Deer) Liquefied Natural Gas (Svlatrlm Doal Gaz) Low Temperature Shift (Dk Scaklk Dnm) ndirgenmi metal oksitleri Oksidize edilmi metal oksitler Natural Gas (Doal Gaz) Polimer Elektrolit Yakt Pili Polymer Electrolyte Membrane, (Polimer Elektrolit Membran) Partial Oxidation Reactor (Ksmi Oksidasyon Reaktr) PEM Yakt Pilinden elde edilen elektrik Is Motoru Elektrik eldesi Kompresr harcanan elektrik Preferantial Oxidation (Tercihli Oksidasyon) Problem Tablo Algoritmas Is deitiricilere verilen utilite miktar (kW) Steam/Carbon Ratio (Buhar/Karbon oran) Buhar Metan Reformeri Scakl Steam Reformer (Buhar Dntrc) Steam Reforming (Buhar Dntrme) PEM Yakt Pili Scakl (C) Akm Giri Scakl (C) Akm k Scakl (C) Is Transfer Katsays (W/ m2.K) Water Gas Shift (Su Gaz Dnm) PEMde Yakt Kullanm Sistem verimi Akm karlamalar iin minimum yaklam scakl (K)

xi

EKLLER DZN

ekil 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 4.1 4.2 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 Doal gaz arama almas Hidrojenin retim kaynaklar Foto-elektrokimyasal pilin yaps Yakt Pillerinin alma Prensibi PEM Yakt Pili Yakt retim Blm Ana Elemanlar Buhar Dntrc Karbon monoksitin temizlendii Temizleme Blm HTS ve LTS Reaktrlerinde CO orannn azaltlmas PROX Reaktrnde karbon monoksitin orannn azaltlmas PEM Yakt Pili ve Reaksiyonlar Gzenekli Elektrotlu Polimer Elektrolit Plaka PEM Yakt Pili Yanma Blm Akmlarn baz scaklk deerleri CHEMCADde oluturulan model Scak ve souk akmlarn kaydrlm s skalalar Problem iin Byk Bileik Eri Darboaz Teknolojisi kullanm sonras Izgara A Diyagram CHEMCADde oluturulan entegrasyonlu yeni model Chemical Engineering Dergisinde yaynlanan 2007 indeksleri CHEMCAD maliyet indekslerini gncelleme mens Reaktrlerin kndaki akm bileimleri Reaktrlerin kndaki akmn Hidrojen mol yzdesi Reaktrlerin kndaki akmn Hidrojen miktarlar Buhar/Karbon oranna bal olarak reformer knda akm ierisindeki bileenlerin molar yzdesi Buhar/Karbon oranna gre reformerin s ihtiyac Buhar/Karbon oranna gre dardan verilmesi gereken souk utilite miktar

Sayfa 5 8 12 16 20 27 28 29 29 30 31 32 32 33 36 41 43 44 45 48 49 50 55 56 56 57 58 59

xii 6.7 6.8 6.9 6.10 6.11 6.12 6.13 6.14 6.15 6.16 6.17 6.18 6.19 6.20 6.21 6.22 6.23 6.24 6.25 Buhar/Karbon oranna bal olarak modelde kullanlan baz ekipmanlarn g deiimleri Buhar/Karbon oranna bal olarak 1 kWh elde etmek iin kullanlmas gereken utilite miktar Buhar/Karbon oranna gre model iin kullanlmas gereken s deitiricilerin toplam alanlar deiimi Buhar/Karbon oranna bal olarak kullanlmas gereken ekipmanlarn maliyetleri Reformer scaklna bal olarak reformer kndaki akm ierisindeki bileiklerin molar yzdesi Reformer Scaklna bal olarak reformere verilmesi gereken s gleri Reformer Scaklna gre kullanlmas gereken toplam souk utilite miktar Reformer Scaklna gre Yakt Pili, Is Motoru ve Kompresrn G Deiimleri Reformer Scaklna bal olarak 1 kWh elektrik elde etmek iin kullanlmas gereken utilite miktar Reformer scaklna bal olarak entegrasyonlu model iin gereken s deitiricilerin toplam alanlar deiimi Reformer Scaklna bal olarak kullanlmas gereke ekipmanlarn maliyetleri Reformer scaklna bal olarak reformer kndaki akmn ierisindeki bileiklerin molar yzdesi Basnca olarak reformera verilmesi gerekli s ihtiyac alma basncna bal olarak souk utilite gereksinimi alma basncna bal olarak yakt pili g deiimi alma basncna bal olarak Yakt Pili, Is Motoru ve Kompresr Gcnn Deiimi alma basncna bal olarak 1 kWh elektrik elde etmek iin kullanlmas gereken utilite miktar alma basncna gre entegrasyonlu model iin gereken s deitiricilerin toplam alanlar deiimi Basnca bal olarak ekipmanlarn maliyetleri 71 72 71 70 67 68 68 69 66 66 65 64 64 63 63 61 61 60 59

xiii 6.26 6.27 6.28 6.29 6.30 6.31 6.32 6.33 6.34 6.35 6.36 6.37 6.38 6.39 6.40 6.41 Farkl bileimlerde doal gaz kullanlmasna bal olarak reformerde oluan akm bileenleri Farkl bileimlerde LPG kullanlmasna bal olarak reformerde oluan akm bileenleri Farkl bileimlerde doal gaz kullanlmasna bal olarak reformere verilmesi gereken scak utilite deerleri Farkl bileimlerde LPG kullanlmasna bal olarak reformere verilmesi gereken scak utilite deerleri Farkl bileimlerde doal gaz kullanlmasna bal olarak souk utilite ihtiyac Farkl bileimlerde LPG kullanlmasna bal olarak souk utilite ihtiyac Farkl bileimlerde doal gaz kullanlmasna bal olarak Yakt Pili, Is Motoru ve Kompresr G Deiimleri Farkl bileimlerde LPG kullanlmasna bal olarak Yakt Pili, Is Motoru ve Kompresr G Deiimleri Doal Gaz bileenlerine bal olarak 1 kWh elektrik elde etmek iin kullanlmas gereken utilite miktar LPG bileenlerine bal olarak 1 kWh elektrik elde etmek iin kullanlmas gereken utilite miktar Doal Gaz Bileenlerine bal olarak kullanlmas gereken s deitiricilerin toplam alanlar deiimi LPG bileenlerine bal olarak kullanlmas gereken s deitiricilerin toplam alanlar deiimi Doal gaz bileenlerine bal olarak kullanlan ekipmanlarn maliyetleri LPG bileenlerine bal olarak kullanlan ekipmanlarn maliyetleri Buhar/Karbon oranna bal olarak ilk entegrasyonsuz model iin yllk maliyet deiimleri Buhar/Karbon oranna gre entegrasyonlu model iin yllk maliyet deiimleri 84 84 81 80 80 79 79 78 78 77 77 76 76 75 75 74

xiv 6.42 6.43 6.44 6.45 Reformer scaklna bal olarak ilk entegrasyonsuz model iin yllk maliyet deiimleri Reformer scaklna gre entegrasyonlu model iin yllk maliyet deiimleri alma basncna bal olarak ilk entegrasyonsuz model iin yllk maliyet deiimleri alma basncna bal olarak entegrasyonlu model iin yllk maliyet deiimleri 86 86 85 85

xv

TABLOLAR DZN
Tablo 2.1 2.2 2.3 4.1 4.2 4.3 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 Hidrojen, benzin ve metann yakt zellikleri Yakt Pillerinin baz zellikleri Yakt Pillerinin kimyasal reaksiyonlar Oluturulan modelin alma artlar Doal gaz bileenlerinin molar yzdesi Modelin altrlmas ile elde edilen veriler Scak ve souk akmlarn s sas debisi, giri ve k scaklklar Darboaz Teknolojisi uygulanmadan nce modeldeki akmlarn scak utilite ihtiyac Darboaz Teknolojisi uygulanmadan nce modeldeki akmlarn souk utilite ihtiyac Darboaz Teknolojisi uygulandktan sonra modeldeki akmlarn souk utilite ihtiyac Darboaz Teknolojisi uygulandktan ve s motoru eklendikten sonra modelin enerji ihtiyac Darboaz Teknolojisi uygulanmadan nce modelde kullanlan s deitirici alanlar ve maliyetleri Darboaz Teknolojisi uygulandktan ve s motoru eklendikten sonra modelde kullanlan s deitirici alanlar ve ekipman maliyetleri Trkiyede ve baz lkelerde kullanlan LPG bileimleri Kullanlacak doal gazlarn molar bileen yzdeler Kullanlacak LPGlerin molar yzdeleri LPG ve Doal gaz ierisindeki bileenlerin molar yzdeleri LPG ve Doal gaz kullanlmasyla elde edilen veriler 52 73 73 74 81 82 51 47 47 47 46 43 Sayfa 7 18 19 38 39 40

1.GR
Hidrojen evrende en yaygn bulunan elementtir. Atom yapsnda tek proton ve tek elektron ierdiinden en basit element olarak kabul edilir. Genellikle dier elementlerle bileik halinde bulunur [eere.energy.gov, 2003], [Ulusoy, 2005]. Hidrojen birok farkl yntemle deiik kaynaklardan retilmektedir. Bunlarn banda, suyun elektrolizi ve hidrokarbon yaktlarn reformasyonu gelir. Hidrojen tanmas ve depolanmas zor bir yakttr. Hidrojenin tanmas ve depolanmas kolay olan yaktlardan kullanlaca yerde retilmesi kullanmn kolaylatracaktr. Hidrojen retiminde kullanlacak olan yaktlar herhangi bir hidrokarbon olabilir. LPG ya da doal gaz bol miktarda hidrojen ierdiinden hidrojen retiminde kullanlabilmektedirler.

Gnmz koullarnda hidrojen dier yaktlardan daha pahaldr. Bu durum yaygn olarak hidrojen kullanmnn, hidrojen retiminde maliyet drc teknolojik gelimelere bal olacan gstermektedir. Sonu olarak hidrojen retiminde maliyetlerin drlmesi gerekmektedir. Bu almada doal gazdan buhar yardmyla hidrojen reten bir sisteme s ve g entegrasyonu yaplarak retim maliyeti drlm olacaktr.

Doal gazdan buhar yardmyla hidrojen retimi iki admdan olumaktadr. Birinci admda doal gaz buhar reformasyon (dntrc) reaktr ierisinde yksek scaklkta buhara tabi tutularak hidrojen, karbonmonoksit ve karbondioksit elde edilmektedir. kinci admda ise karbonmonoksit birinci reaktrde yksek scaklkta ikinci reaktrde dk scaklkta buhara tabi tutularak ilave hidrojen ve karbondioksit elde edilmektedir. Karbonmonoksit seviyesinin milyonda partikller (ppm) seviyesine indirilebilmesi iin nc reaktrde hava ile reaksiyonu gerekletirilerek; karbonmonoksitten karbondioksit olumas salanmaktadr. kinci adm karbonmonoksiti neredeyse sfra yaklatrd iin bu blme temizleme blm ad da verilir. Karbonmonoksit PEM (Proton Geirgen Zarl) Yakt Pillerine (Proton Exchange Membrane Fuel Cell) zarar verdii iin karbonmonoksit

2 seviyesinin drlmesi gerekmektedir. Bu reaktr karbonmonoksit seviyesini drmek amacyla kullanlmaktadr.

PEM Yakt Pili dier yakt pilleri gibi hidrojenden elektrokimyasal yntemle elektrik retmektedir. Anot zerinden hidrojen, katot zerinden hava ak salanmaktadr. Hidrojen ve oksijenin reaksiyonu ile elektrik elde edilmekte, su ve s aa kmaktadr. Anot zerinde akan hidrojenin bir ksm reaksiyona girmeyerek anottan dar kmaktadr. Bu artan hidrojen reformerden gelen metan ve dier yanc gazlara ek yakt ve hava ilavesi yaplarak yakcda (combustor) dorudan yaklmaktadr ve aa kan s, buhar elde edilmesinde kullanlmaktadr.

Bu almada doal gazdan buhar reformasyonu yntemiyle hidrojen reten bir sistem CHEMCAD programyla modellenmekte ve incelenmektedir. retilen hidrojen PEM yakt pilinde kullanlmaktadr. Bu tezin ikinci blmnde; sistemde kullanlan doal gaz, hidrojen, yakt pilleri, Darboaz Teknolojisi hakknda genel bilgiler verilmekte ve konuyla ilgili yaplan aratrmalar zetlenmektedir. nc blmde; buhar reformasyonuyla hidrojen retimi yapan ve bu hidrojeni PEM yakt pilinde kullanarak elektrik reten sistem incelenmekte ve bu sistemin almas kendisini oluturan blmler baznda anlatlmaktadr. Drdnc blmde; nc blmde anlatlan sistem CHEMCADde modellenmekte, modelde kullanlan ekipmanlarn alma artlar ve zellikleri tantlmakta modelin altrlmasyla elde edilen veriler sunulmaktadr. Beinci blmde; modelden elde edilen verilerle souk ve scak akmlarn zellikleri tespit edilmektedir. Bu modelde souk ve scak akmlar iin THEN program yardmyla Darboaz (Pinch) Teknolojisi uygulanmakta minimum stmasoutma ykleri hesaplanarak, gerekli s deitiriciler eklenmekte ve uygun karlamalar yaplmaktadr. Daha sonra sisteme s motoru (trbin) eklenerek scak akmdan elektrik elde edilmekte ayn zamanda bu akmn soutulmas iin

3 harcanacak souk utilite miktar azaltlm olmaktadr. Yeni sentezlenen

entegrasyonlu bu yap CHEMCAD programyla tekrar modellenmektedir. Daha sonra entegrasyonsuz sistemle entegrasyonlu sistem arasnda enerji, maliyet ve alan analizleri yaplmaktadr.

Altnc blmde; Darboaz Teknolojisi uygulandktan sonra yeniden oluturulan entegrasyonlu model kullanlarak tm sistem zerinde drt parametrenin etkisi aratrlmaktadr. Bu parametreler; Buhar/Karbon oran, reformer scakl, alma basnc ve farkl bileenlerde doalgaz ve LPG gazlarn kullanlmasdr. Bu parametrelere bal olarak ortaya kan sonular ile entegrasyonlu sistemde bu parametreler iin baz kstlamalarn olup olmad irdelenmekte; sistemin bu parametrelere bal olarak alma esneklii de tespit edilmi olmaktadr. Entegrasyonsuz sistem ile Darboaz Teknolojisi uygulandktan sonra yeniden oluturulan entegrasyonlu sistem arasnda yukarda anlatlan parametrelere bal olarak maliyet deerleri karlatrmas yaplmaktadr. Yedinci blmde; yaplan almadan elde edilen sonular verilmektedir.

2. GENEL BLGLER ve YAPILAN ALIMALAR

Bu blmde sistemde kullanlan doal gaz, hidrojen, yakt pilleri, Darboaz Teknolojisi hakknda genel bilgiler verilmekte ve konuyla ilgili daha nce yaplm almalar hakknda bilgiler verilmektedir.

2.1 Doal gaz

Doal gazn birok tanm yaplmaktadr. En basit tanmyla doal gaz; milyonlarca yl nce hayvan ve bitki artklarnn toprak altnda kalmas sonucunda basn ve s etkisiyle olumu fosil bir yakttr. Karmak ve geni anlamyla ise, tek hcreli deniz hayvanlaryla yosunlarn (alg) kalntlar, deniz dibine kp amurla kartktan ve oksijensiz ortamda ryerek bozulduktan sonra, stlerinde biriken kaln tortul katmanlarnn altnda, uzun sreli basn ve s etkilerine maruz kalp, yapsal dnme uramlardr. Derinlikle birlikte artan scaklk, petrol oluturan hidrokarbonlarn daha kk molekllere paralanmasna ksmen veya tmyle doal gaza dnmesine yol amtr. Bugn retilen doal gazn yaklak %40 kadar petrol ile ayn yataklardan, %60 kadar ise petroln bulunmad yataklardan salanmaktadr [Altn, 2006], [http://atlas.cc.itu.edu.tr/~pdgmb/question/faq_t.html#5,
2008].

Doal gazn enerji alannda kullanm ok eskilere dayanmaktadr. Yaklak olarak bundan 3000 yl nce inde kamlarn ucuna taklan andrc paralarla alan petrol kuyularndan kan doal gaz, kaynandan kullanm yerine yine kamlardan nakledilmekteydi. O zamanlar doal gaz deniz suyunun buharlatrlmasyla tuz ve saf su elde edilmesinde kullanlmaktayd. Ancak, doal gaz yakalayp tamak zor olduundan kullanm yaygnlaamad. Bundan sonra 18.yzyl ngilteresinde, deniz fenerleriyle, sokak lambalarnda kullanld grlyor. 1885 ylnda Robert Bunsenin kendi adyla anlan ve gazn havayla

5 uygun oranda karp temiz mavi bir alevle yanmasn salayan ocak baln kefiyle birlikte, gaz konutlara da girmitir [Altn, 2006]. Doal gaz karlmasna ksaca deinecek olursak; gnmzde en etkin arama arac, yerkabuuna gnderilen ses dalgalarnn geri dnen yansmalarndan oluan titreim kaytlardr. Sesin deiik kaya trlerindeki seyahat hzlar bilindiinden, farkl katmanlarn buluma yzeylerinden yansyan dalgalarn gidi dn srelerinden hareketle yola klmaktadr [Altn, 2006].Deniz aramalarnda ekil 2.1de grld gibi ses dalgalar hava tabancas ile yerkabuuna gnderilmektedir. Ses dalgalarnn yerkabuunda yansmalar, birka kilometre uzunluundaki yzer kabloya su alt kulakl tarafndan toplanp kaydedilmektedir. Daha sonra veriler iki ve boyutlu incelenmekte ve tahminler yaplmaktadr. Tahminlerin tutma olasl olduka dktr [Altn, 2006].

ekil 2.1 Doal gaz arama almas [Altn, 2006].

Doal gaz bata, metan (CH4) ve etan (C2H6) olmak zere eitli hidrokarbonlardan oluan yanc bir gaz karmdr. LNG ise svlatrlm doalgazdr. Doal gaz atmosferik artlarda 164 C nin altnda soutulduu zaman svlamakta ve hacmi 600 kere daha klmektedir. Svlatrlan doal gaz zel tanklarda depolanabilmekte ve tanabilmektedir. lkemiz iin da baml bir yakt olan doal gazn hemen hemen tamam yurtdndan ithal edilmektedir. thal edilen doalgaz Rusya ve randan, LNG olarak da Cezayir ve Nijeryadan gelmektedir
[http://www.igdas.com.tr/ugetam/tr/detay.asp?detay=60, 2008].

2.2 Hidrojen
Hidrojen elementini ilk olarak 16. yzylda svireli kimyac Paracelsus, asitlerin baz metaller zerindeki etkisini aratrrken elde etmitir. 1766da ngiliz kimyac Henry Cavendish ise hidrojenin br yanc gazlardan ayr bir gaz olduunu belirlemi ve belirli miktardaki asitleri ve metalleri tepkimeye sokarak oluan hidrojen miktarn ve younluunu lmtr. Hidrojenin yanmasyla su oluumu 1776da gzlenmi, hidrojen ad ise 1781de Fransz kimyac Antoine-Laurent Lavoisier tarafndan nerilmitir [Yumurtac ve ark., 2002].

Hidrojen doal bir yakt olmayp, birincil enerji kaynaklarndan yararlanlarak su, fosil yaktlar ve bioktle gibi deiik hammaddelerden retilebilen sentetik bir yakttr. Buhar reformasyonu, atk gazlarn saflatrlmas, elektroliz, foto sreler, termokimyasal sreler, radyoliz gibi alternatif birok hidrojen retim teknolojileri mevcuttur. Hidrojen dier yaktlara gre pahal olmasna ramen uzun dnemde teknolojik ilerlemelerle enerji kullanmnda nemli rol oynayacaktr. Renksiz, kokusuz bir gaz olan hidrojen 2.016 molekler arl ile en hafif elementtir. Younluu havann younluundan 14 kat kktr; standart scaklk ve basnta 0.08376 kg/m3tr [etinkaya ve Karaosmanolu, 2002]. Hidrojen 20.3 Knin (atmosferik basnta) altndaki scaklklarda sv eklindedir. Hidrojen birim ktle bana en yksek enerji younluuna sahiptir [Kadrgan, 2003].

7 Hidrojen gaznn sl deeri, metre kp bana yaklak 12 Mega Joule olarak verilmitir. Sv hidrojenin sl deeri ise, metre kp bana 8400 Mega Joule veya kg basna 120 Mega Joule olarak belirlenmitir. Hidrojenin oksijenle yanmas sonucunda yaklak 2600 C lik bir scaklk ortam ortaya kar. Hidrojen molekllerinin bir elektrik ark ya da akkor bir tungsten teli yardmyla ayrtrlmas sonucunda oluan hidrojen atomlarnn yeniden birlemesiyle de 3400 C nin zerinde scaklklar elde edilebilir. Hidrojenin yakt olarak baz zellikleri benzin, metan gibi yaktlarla karslatrmal olarak Tablo 2.1de gsterilmitir [Yumurtac ve ark., 2002]. Tablo 2.1 Hidrojen, benzin ve metann yakt zellikleri [Yumurtac ve ark., 2002].

2.2.1 Hidrojenin Elde Edilmesi

Hidrojen doada fosil yaktlar ya da su gibi serbest olarak bulunmamaktadr. Ancak suda ve fosil yaktlar ierisinde bol miktarda hidrojen bulunmaktadr. Hidrojenin retim kaynaklar aada sralanm, ekil 2.2 de gsterilmitir: Fosil Yaktlar (Buhar Dntrme) Su (Elektroliz) Biyoktle (Piroliz)

ekil 2.2 Hidrojenin retim kaynaklar [http://hydrogen.cankaya.edu.tr/sunum/sunum7.ppt, 2008].

Bu kaynaklardan deiik birok yntemle hidrojen retimi salanmaktadr. Hidrojen fosil yaktlara gelecekte alternatif olarak dnlse de gnmzde retim maliyetleri nedeniyle en fazla hidrojen retimi, ierisinde bol miktarda hidrojen bulunan fosil yaktlardan yaplmaktadr. Maliyetlerin drlmesi ancak sudan hidrojen elde edilmesiyle mmkn olabilecektir. Hidrojen retiminde birok yntem vardr.

2.2.1.1 Fosil Yaktlardan Buhar Reformasyonu (Dntrme) ile Hidrojen retim Yntemi
Bu yntem fosil yaktlar olarak bilinen doal gaz, LPG, kmr gibi kaynaklardan deiik kimyasal ilemlerle hidrojen retimini kapsamaktadr. En

9 yaygn olarak kullanlan yntem doal gazdan buhar yardmyla hidrojen retilmesidir. Bu yntemle hidrojen retiminde ilk nce doal gaz su buharyla yksek scaklkta reaksiyona girerek hidrojen oluturur. Bu srada aa kan karbonmonoksit gaz sonraki safhalarda temizlenir. %7580 gibi yksek oranlarda hidrojen elde edilir.

2.2.1.2 Atk Gaz Saflatrma ile Hidrojen retim Yntemi

Petrol rafineleri ve baz kimyasal tesislerin atk gazlarnda yksek miktarda bulunan hidrojen saflatrlr. Elde edilen hidrojen endstride kullanlmaktadr. Ancak yaygn kullanmda talebi karlayacak yeterlilikte deildir [mal, 2003]. Ar petrol kalntlar yakt olarak kullanld zaman kirletici etkisi yksektir. Bu maddenin ksmi oksidasyonuyla hidrojen retilerek evreye verdii zarar nlendii gibi temiz yakt olan hidrojen retimi salanm olur [mal, 2003], [Ulusoy, 2005].

2.2.1.3 Suyun Elektrolizi ile Hidrojen retim Yntemi

Hidrojen retmenin baka bir yolu, suyu doru akm ile hidrojene ve oksijene ayrmaktr. Bu ilem elektroliz olarak adlandrlr. Elektroliz iin temel eleman vardr; bunlar iki elektrolit ve bir ayrcdr. Elektrotlar, elektrolit ierisinden akm geiren ve elektrolitte duran metal paralardr. Elektrot olarak genelde metal plaka veya karbon plakalar kullanlr. Elektrolit olarak tuz, baz veya potasyum hidroksit kullanlr. Elektrolit iletkenlii arttrr ve reaksiyonu hzlandrr. Ayrc ise, elektrotlar birbirinden fiziksel olarak ayrmasna ramen akmn gemesine izin veren bir bariyerdir [Potter and Newell, 1992], [Sarta, 2004].

Elektrolitte %30 potasyum hidroksit (KOH) zeltisi olduunda elektroliz olay Denklem 2.1deki gibi oluur. Baka bir elektrolit maddesi kullanldnda ayn sonu meydana gelir, fakat elektroliz srelerinin reaksiyonlar farkldr [Potter and Newell, 1992], [Sarta, 2004]. Elektrotlara doru akm verildiinde, zelti

10 ierisinden (H2O ve KOH) akm geerek suyun kimyasal balarn koparr. Elektronlar, negatif elektrot olan katot zerinden elektrolite akar. 4 su (H2O) molekl ilk nce 8 pozitif hidrojen iyonu (H+) ile 4 negatif oksijen iyonuna (O-) ayrlrlar. Oksijen iyonlar kararsz olduu iin hidrojen iyonuyla birleerek 4 hidroksil iyonu (OH-) 1992], [Sarta, 2004]. olutururlar. Geriye kalan 4 hidrojen iyonu, katotta 4 elektronla birleerek iki molekl hidrojen gaz (H2) olutururlar [Potter and Newell,

4 H2O(s) + 4 e- 4 OH-(S) + 2 H2(g)

(2.1)

Bu reaksiyon sonucu oluan 4 hidroksil iyonu pozitif elektrot olan anot tarafna doru srklenir. Elektrolit hidroksil iyonun iletimini arttrr. Hidroksil iyonlar anotta elektronlarn vererek oksijen ve su molekllerine dnr Bu reaksiyon kimyasal formu Denklem 2.2deki gibidir. [Potter and Newell, 1992], [Sarta, 2004].

4 OH-(s) O2(g) + 2 H2O(s)+ 4 e-

(2.2)

Drt su moleklyle balayan reaksiyon iki su molekl, bir oksijen molekl ve iki hidrojen moleklnn oluumuyla sonulanr. Sonu olarak toplam reaksiyon Denklem 2.3deki gibi olur [Potter and Newell, 1992], [Sarta, 2004]. 2 H2O(s) 2 H2(g) + O2(g) Grld gibi katotta hidrojen oluumu salanm olur. Geleneksel elektrolizden farkl olarak buhar elektroliz yntemi vardr. Bu yntemde suyun paralanmas iin elektrik yerine s kullanlr. Bu yntem, elektrik kullanlan yntemlerden daha verimlidir. Yaklak 2500 C de su, hidrojen ve oksijene ayrlr. Bu s, bir gne enerjisi toplayan dzeneklerle salanabilir [http://www.dynein.com/Hydrogen/hydrogen.htm, 2002], [Sarta, 2004]. (2.3)

11 Termokimyasal olarak suyun ayrlmasnda snn yardmyla bromin veya iyodin gibi kimyasallar kullanlr. Bu srecin yaplabilmesi iin birka adm gerekletirilmesi gerekir [http://www.dynein.com/Hydrogen/hydrogen.htm, 2002], [Sarta, 2004].

2.2.1.4 Gne Enerjisi ile Hidrojen retim Yntemi

Gne-hidrojen enerji sistemlerinde, gne enerjisi dorudan (k) ve dolayl olarak elektrik retiminde kullanlr ve retilen elektrikle su ve dier kaynaklardan hidrojen elde edilir. Elektroliz olaynda ortaya kan oksijen atmosfere braklr ya da yakt pillerinde elektrik retme amal depolanr [Vezirolu et al., 1991], [Vezirolu and Barbir, 1998], [Ulusoy, 2005]. Gne-hidrojen sistemlerinde kullanlan yntemler, foto-elektrokimyasal ve termokimyasal yntemler olarak iki grupta incelenebilmektedir. 2.2.1.4.1 Foto-Elektrokimyasal Yntemler En basit anlamda foto-elektrokimyasal su ayrtrma yntemi sv elektrolit iine daldrlm, yar iletken malzemeden yaplm, biri absorplayan iki elektrot ieren bir sistemdir [Bak et al., 2002]. ekil 2.3te foto-elektrokimyasal pilin yaps grlmektedir. Bu yntemde hidrojen retmek iin iki elektrokimyasal sistem kullanlr. Bunlardan birisi katalizr olarak znebilir metal bileikleri kullanrken dieri yar iletken yzeylerden faydalanr. znebilir metal bileiinin zlmesi srasnda bileik, gne enerjisini sourarak bir elektrik arj oluturur ve su molekllerinin paralanmasn salar. Bu proses fotosentez olay gibi iler. Dier yntemde ise yar iletken elektrotlar bir fotokimyasal pil ierisinde optik enerjiyi kimyasal enerjiye evirirler. Burada yar iletken yzey, iki olay birden gerekletirir. Bir taraftan gne enerjisini soururken dier taraftan elektrot olarak alr [http://www.taek .gov.tr/ taek/td/html/hidro.htm, 2004], [Ulusoy, 2005].

12

ekil 2.3 Foto-elektrokimyasal pilin yaps [Bak ve ark., 2002]. 2.2.1.4.2 Termokimyasal Yntemler Gne sl enerjisi kullanlarak suyun yksek scaklkta tek aamada veya birden fazla aamada ayrtrlmas ile hidrojen elde edilebilir. lk olarak Nakamura tarafndan sunulan bu evrim demir oksitlerin kullanm esasna dayanmaktayd. Fakat bu evrim iin 2500 K scaklk gerekmesi malzeme problemlerine yol amtr. Bu evrim iki admdan olumaktadr. Birinci adm metal oksitten aktivasyon ve oksijenin serbestletirilmesi ve ikinci adm da suyun ayrmasdr. [mal, 2003] MO(oks) + enerji MO(ind) + O2 MO(ind) + H2O MO(oks) + H2 (g) MO(ind) indirgenmi, [mal, 2003], [Ulusoy, 2005]: (2.4) (2.5)

MO(oks) ise oksidize edilmi metal oksitleri

gstermektedir. Net sitokiyometrik reaksiyon ise Denklem 2.6daki gibi gsterilir

H2O + enerji H2 + O2

(2.6)

13

2.2.1.5 Rzgr Enerjisi ile Hidrojen retim Yntemi

Rzgar enerjisi yenilenebilir bir enerji tr olduundan rzgar-hidrojen enerji sistemi de gnmzde arlkl olarak aratrlan sistemler arasndadr. Sistemde rzgar enerjisinden retilen elektriin ihtiya fazlas olan ksm hidrojen retimi iin suyun elektrolizinde kullanlr. Rzgar enerjisi ile hidrojen reterek farkl zamanlarda rzgardan elde edilebilecek enerji hidrojen olarak depolanm olmaktadr. Hidrojen olarak depolanm olan bu enerji gerektiinde kullanlabilecektir. Bu sistemin tercih edilmesinde iki nemli etken daha bulunmaktadr. Birincisi evresel etkenler, karbondioksit emisyonu, global snma gibi zararl etkilerinin bulunmamasdr. Ekonomik sebepler ise yerel bir enerji kayna olmas ve buna bal olarak kullanld yreyi ekonomik adan bamsz klabilmesidir [Altmann et al., 2005], [Ulusoy, 2005].

2.2.1.6 Biyoktleden Hidrojen retim Yntemi

Yapsnda genel olarak karbon hidrat bileikleri bulunan tm bitkisel ve hayvansal materyallere biyoktle ad verilmektedir. Biyoktlenin yksek scaklkta gazifikasyonu ve dk scaklkta pirolizi ile hidrojen retilir. Modern biyoktle kaynaklar; Enerji ormancl rnleri ile orman ve aa endstrisi atklar, Enerji tarm rnleri, Tarm kesiminin bitkisel ve hayvansal atklar, Kentsel atklar, Tarmda endstri atklar,

eklinde sralanabilir [Mara, 2003].

Hayvansal ve bitkisel kat atklarn ve lam pisliinin gazlatrlmas ve hava veya oksijenle sentezlenmesiyle oluan gazdan hidrojen retilmesi yntemidir. Bu yntemle hem kentlerde rahatszlk veren atklardan kurtulunmu olur hem de temiz yakt olan hidrojenin retilmesi salanm olur. ki yntem zerinde durulabilir.

14 Birincisi evrim prosesidir ve bu proseste Texaco gazlatrma ile gaz temizleme ve hidrojen ayrtrma birletirilerek gerekletirilir. kincisi ise lam pislii ve amurun rettii metan, karbondioksit ve baz ikincil gazlara elektrotlar boyunca elektrik arj edilmesiyle metann uzaklatrlmas ve yerine hidrojen gaz retilmesi yntemidir [mal, 2003], [Ulusoy, 2005].

2.2.1.7 Biyolojik ve Foto Biyolojik Yolla Hidrojen retim Yntemi

Bu yntemde hidrojen retmek iin algler ve bakterilerden yararlanlr. Belirli koullarda, alglerin baz tiplerinin pigmentleri gne enerjisini sourur. Bu hcrenin enzim salglamasn salayarak, su molekllerinin ayrlmas iin bir katalizr grevi yapar. Baz bakteriler de hidrojen retmede yeteneklidir, fakat alglerden farkl olarak bymesi iin subsistrat gereklidir. Bu organizmalar sadece hidrojen retmez, yksek kirlilie sahip ortamlar da temizleyebilirler [http://www.dynein.com/Hydrogen/hydrogen.htm, 2002], [Sarta, 2004].

Bu konudaki gelimeler, ABD Enerji Departman Fonuyla, alglerden hidrojenin nemli miktardan retilmesi iin bir mekanizmann kefiyle balad. Alglerin ufak miktarda hidrojen retebildii bilim adamlarnn 1940l yllardan buyana bildii bir olayd. Fakat bu alglerin hidrojen retimini arttracak bir metot bulunamamt. California ve Berkeley niversitesi bilim adamlar ABD Enerji Departman Fonunun Doal Yenilenebilir Enerji Laboratuarlarnda zm buldular. Normal artlar altnda alg kltrnn bymesine izin verdikten sonra, aratrma ekibince oksijen ve slfrden yoksun braklan alg kltrnn dalgal metabolizma deiimi nedeniyle ortamda hidrojen meydana gelmitir [http://www.dynein.com/Hydrogen/hydrogen.htm, 2002], [Sarta, 2004]. Ayrca hidrojen elde edilebilen metan ve metanol de bakteriler retebilirler. Biyogazn bir eleman olan metan (CH4) anaeorobik bakteriler tarafndan retilir. Anaeorobik bakterilerin reme alan genitir. Bu bakteriler oksijen bulunamad durumlarda organik materyalleri bozarlar ve bir artk rn olarak biyogaz retmi olurlar. Biyogaz retmek iin hayvan artklar, toprak dolgular ve kanalizasyon

15 atklarndan yararlanlr. Bu ekilde artklar temizlenerek bir yakt elde edilmi olur [http://www.dynein.com/Hydrogen/hydrogen.htm, 2002], [Sarta, 2004].

2.2.1.8 Magmaliz ile Hidrojen retim Yntemi

Bu yntemde bir tp yardmyla, bir volkana veya yeryzne yakn bir magmaya su buhar enjekte edilir. Magmada meydana gelen reaksiyon sonucu hidrojen elde edilir. Bir volkanda bulunan lav % 10 FeO ve % 12 FeO1,5 ierir. Bu bileenler magma ierisinde erimi olarak bulunmaktadr [mal, 2003], [Ulusoy, 2005 ].

2FeO + H2O 2FeO1,5 + H2

(2.7)

2.2.1.9 Radyoliz ile Hidrojen retim Yntemi

Nkleer reaktrlerde su molekllerinin retilen yksek enerjili partikllerle arpmas sonucunda su ayrtrlr. Fakat bu yntemde ayrm olan hidrojen ve oksijen atomlar hemen birleerek yeniden suya dnr, bu sebeple verim yzde %1 civarndadr [mal, 2003], [Ulusoy, 2005].

2.3 Yakt Pilleri

Yakt pilleri kimyasal enerjiyi elektrokimyasal bir yntemle elektrik enerjisine dntren sistemlerdir. Yakt pilleri anot, katot ve elektrolit olarak geirgen bir zardan meydana gelmektedirler. Anot ve katotta gerekleen reaksiyonlar sonucu arada oluan potansiyel fark sayesinde elektrik enerjisi retilmektedir. Is ve su aa kmaktadr. Yakt pillerinin genel alma prensibi ekil 2.4te grlmektedir.

16

Scaklk

Hidrojen Oksijen Yakt Pili DC Elektrik

Su

ekil 2.4 Yakt pillerinin alma prensibi.

Hidrojen havadaki oksijenle yakt pili ierisinde yanarak su oluturur. Tepkime ekzotermik olup s aa kar. Oluan s ok yksek deerde olmadnda su ile yakt pili dna atlr. Ancak yksek s reten yakt pillerinde ise ayrca soutma ihtiyac duyulabilir.

2.3.1 Yakt Pillerinin Tarihi Sreci

Yakt pili, ilk olarak 1839 ylnda suyun elektrolizi konusunda almalar yapan Sir William Grove tarafndan elektrokimyasal bir tepkime olarak nitelendirilmi ve gerekletirilmitir. lk baarl yakt pili ise 1932 ylnda Francis Baconun almalar sonucu ortaya karlmtr. Bacon, Mond ve Langer 1959 ylnda bir kaynak makinesine g reten 5 kW lk pratik bir sistem kurmay baarmlardr. Baconun yakt pili daha sonra dzenlenerek Amerikan uzay almalarnda kullanlmtr [Hoffmann , 1981].

17 1950lerin sonunda NASA insanl uzay almalarnda mekiklere g salamak zere aratrmalar yapmtr. Pillerin ve aklerin ok ar ve ksa mrl olmalar nedeniyle NASA enerji retici olarak yakt pillerine nem vermitir. Yaplan almalar sonunda Yakt Pilleri Apollo ve Gemini uzay mekiklerinde gvenli olarak elektrik ve su salamtr [Kaya, 2002].

2.3.2 Yakt Pili Tipleri

ok eitli tipte yakt pilleri gelitirilmitir. Kulland yaktn cinsine, kullanm amacna, basn ve scaklk farkllklarna, kullanlan elektrolite gre pek ok eitte yakt pilleri gelitirilmitir. Tablo 2.2de bu yakt pillerinin zellikleri grlmektedir. Yakt pillerinin kullandklar elektrolite gre 5 gruba ayrabiliriz: 1. Fosforik asit yakt pilleri 2. Alkali elektrolitli yakt pilleri 3. Erimi karbonatl yakt pilleri 4. Kat oksitli yakt pilleri 5. PEM yakt pilleri [Vezirolu and Barbir, 1998]. 2.3.2.1 Fosforik Asit Yakt Pilleri (PAFC)

Elektrolit olarak %100 fosforik asit kullanlr. alma scakl 150-220 C dir. Katalizr olarak anot ve katotta Pt (Platin) veya Pd (Paladyum) kullanlmaktadr [Ouz, 2006]. 2.3.2.2 Alkali Yakt Pilleri (AFC)

Elektrolit olarak % 85 konsantrasyonunda KOH ( Potasyum Hidroksit) kullanlr. alma scakl 250 Cdir. %3550 konsantrasyonda KOH kullanldnda alma scakl 120 Cnin altna der. Katalizr olarak Ni (Nikel), Ag (Gm), metal oksitler veya zel baz metaller kullanlr [Ouz, 2006].

18

Tablo 2.2 Yakt Pillerinin baz zellikleri [Vezirolu and Barbir, 1998].
Fosforik * Asit Yakt Pili Erimi Karbonat Yakt Pili

Alkali Yakt Pili

Kat Oksit Yakt Pili

PEM Yakt Pili

inko Elektrolit Fosforik Asit Potasyum Hidroksit zerine Karbonat tutturulmu Yitrium (YSZ) Fosforik Asit Yakt Pili

alma Scakl (C)

200

100-250

600-700

650-1000

50-80

Yk Taycs

H+

OH-

CO3-2

O2-2

H+

Hcre Malzemesi

Nikel, Karbon Karbon Seramik Paslanmaz elik Karbon

G Younluu (W/kg) Nikel, Gm 120-180 35-105 30-40 15-20 350-1500

Katalizr

Platin

Nikel

Zirkonyum

Platin

19

Tablo 2.3 Yakt Pillerinin kimyasal reaksiyonlar [Vezirolu and Barbir, 1998].

Yakt Pili Tipi

Anot Tepkimesi H2 + 2 (OH)- 2 H2O + 2eH2 H2 2 H+ + 2e2 H+ + 2e-

Katot Tepkimesi O2 + H2O + 2e- 2 (OH) O2 + 2 H+ + 2e- O2 + 2 H+ + 2e- H2O H2O CO3-2

Alkali PEM Fosforik Asit Erimi Karbonat Kat Oksit

H2 + CO3-2 H2O + CO2 + 2e- O2 + CO2 + 2e- H2 + O2- H2O + 2e O2 + 2e- O2-

2.3.2.3 Erimi Karbonat Yakt Pilleri (MCFC)

Elektrolit olarak Li (lityum), Na (sodyum), K (potasyum) gibi alkali karbonatlarnn LiAlO2 eklindeki seramikleri kullanlr. alma scakl 600700 Cdir. Katalizr olarak anotta Ni (nikel) katotta ise nikel oksitler kullanlmaktadr [Ouz, 2006].

2.3.2.4 Kat Oksit Yakt Pilleri (SOFC)

Elektrolit olarak kat, gzeneksiz metal oksitler genellikle Y2O3 ile desteklenmi ZrO2 kullanlr. alma scakl 6501000 C dir. Katalizr olarak anotta Co-ZrO2 veya Ni-ZrO2 katotta ise Sr ile desteklenmi LaMnO3 kullanlr [Vora, 2004], [Ouz, 2006].

20 2.3.2.5 PEM Yakt Pilleri (PEMFC)

Elektrolit olarak yapsnda flor bulunduran ve sulfonik asit polimerleri gibi iyon deitirebilen ok ince polimer zar kullanlr (ekil 2.5). 1220 mikron seviyesinde kalnlklar vardr. Zar inceldike verimlilii artar. Katalizr olarak anot ve katotta Pt (platin) veya Pd (paladyum) gibi metaller kullanlmaktadr. alma scakl genellikle 100 Cnin altnda olup tipik alma scakl 6080 C dir [Ouz, 2006].

ekil 2.5 PEM Yakt Pili [Appleby and Foulkes, 1989] , [Ouz, 2006].

PEM yakt pillerinde anot tarafna hidrojen gaz, katot tarafna ise oksijen gaz veya oksijen ieren bir gaz verilmektedir. Bu tip yakt pillerinde net reaksiyon ile anotta ve katotta gerekleen reaksiyonlar aadaki gibidir [Barbir, 2005]:

Anot Reaksiyonu : Katot Reaksiyonu : Net Reaksiyon :

H2 2H + + 2e
2 H + + 1 O2 + 2e H 2 O 2 H 2 + 1 O2 H 2 O 2

(2.8) (2.9) (2.10)

21 PEM yakt pilinden elde edilecek gerilim ideal olarak 1,229 Vtur (1 atm, 25 C). Ancak uygulamada bu deer ortalama 0,6 V a kadar dmektedir. stenilen gerilim ve akm deerine ulamak iin PEM yakt pilleri seri ve paralel olarak balanr.

2.4 Darboaz (Pinch) Teknolojisi

Endstriyel proseslerde kullanlan enerji miktarnn artmas insanlar evreye kar daha duyarl olmaya zorlam, evreye en az zararl olan ve enerji tasarrufunu salayan yeni yntemlerin gelitirilmesini tevik etmitir. Proseslerin enerji optimizasyonuna ynelik aratrmalar Gundersan tarafndan yaplan kapsaml bir almada yeniden gzden geirilmitir. Bunlar arasnda, Darboaz Teknolojisi olarak adlandrlan gl yntem son 15 yl boyunca Linnhoff ve arkadalarnn byk katklar ile gelitirilmitir [Staine and Favrat, 1995].

Linnhoff ve arkadalar tarafndan s deitirici alarn sentezi iin Darboaz Teknolojisi gelitirilmitir. Bu teknolojide en az stma ve en az soutma ihtiyacnn hesaplanmas hedeflenmitir. Bu hesaplamalar herhangi bir s a tasarlamadan yaplmakta, ayrca en az stma ve en az soutma ihtiyacn salayan minimum sayda s deitirici says da hesaplanabilmektedir.

Sistemdeki souk ve scak akmlar belirlenmekte, bu akmlar scak akmlar bir tarafta souk akmlar dier tarafta olacak ekilde yerletirilmektedir. Minimum yaklam scakl belirlenerek bu scaklk farkna gre oluturulan iki farkl scaklk cetveli zerine akmlar yerletirilmektedir. Scak ve souk akmlar arasndaki s alverilerinde termodinamiin birinci ve ikinci kanun analizleri yaplmaktadr. elale diyagramlar oluturularak darboaz scaklk noktas bulunmaktadr. Darboaz noktasndan cetvel ikiye ayrlmaktadr. Darboaz noktas zerinde sistem stcdan gerekli sy almakta darboaz noktas altnda ise fazla sy soutucuya vermektedir. Elde edilen verilerle entalpi-scaklk diyagramlar oluturulmaktadr. Bylece en az stma ve en az soutma gereksinimi olan, minimum sayda s deitirici kullanlan s deitirici alar oluturulmaktadr.

22

Is ve g integrasyonunda sisteme s motoru ya da s pompas eklenmesi iin genel kural yle zetlenebilir: Is motorlar krlmann altnda ve stnde olduu durumlarda sisteme yerletirilir, s pompalar ise krlmay kesecek ekilde yerletirilir. Baka bir deyile s a dar boaz noktasnn altnda ya da stnde alyorsa s motoru eklenebilir. Darboaz noktas arada kalyorsa sisteme s pompas eklemek uygun olmaktadr [Douglas, 2005].

2.5 Konuyla lgili Daha nce Yaplan almalar

Wallmark ve Alvfors, 2002de yaptklar almada Polimer Elektrolit (PEFC/Polymer Electrolyte Fuel Cell) kullanarak oluturulan sistem Sistemini ve Darboaz Teknolojisi s ve g verimini konfigrasyonlarnn

incelemilerdir. Ayrca svete bir binaya s ve g salayan, simlasyonu yaplm PEFC rneini incelemilerdir. Is deitirici a scak su deposuna s transferi yapmakta, bylece binann stlmas salanmaktadr. Yakt olarak doal gaz kullanlmakta basnlandrlm sistemde hidrojence zengin bir gaz reformasyonla elde edilmektedir. Buhar reformasyonunu, yksek ve dk scaklk dnm reaktrleri (HTS ve LTS) ve Tercihli Oksidasyon (PROX) adl reaktr takip etmektedir. Sistem yardmc ya da zayf g talepleri iin elektrik ebekesine ve binann scak su ihtiyacn karlamak iin scak su deposuna balanmaktadr. Kojenerasyonlu sistemin prosedrleri belirtilmi ayrca kojenerasyonlu bir yakt pili sisteminin bir yl boyunca svete spesifik bir bina iin simlasyonu yaplmtr. Yaplan alma sonucu gstermitir ki bir yakc ve scak su deposu kullanarak, sistemde retilen sy da bu su deposuna aktarmak suretiyle bir binann s ihtiyac karlanabilmektedir. Bu almada: PE Yakt Pili Sisteminin paralarnn modellenmesi; Is deitirici a tasarm; PE yakt pili ve sistemin paralarnn verimi; svete spesifik bir binann s ve g ihtiyac; svete spesifik bir binada Yakt Pili Sisteminin kullanm;

23 konular tartlmtr. sveteki doal gaz elektrik fiyatlar kullanlarak maliyet hesaplamalar yaplm ve spesifik bina iin daha nceden elde edilen s ve g ihtiyac verilerine bal olarak bu PEFC sisteminin bu talebi karlayabilirlii analiz edilmi gnmz artlarna gre byle bir sistemin pahal olaca vurgulanmtr.

Godat ve Marechal, 2003te yaptklar almada ALSTOM BALLARD sistemi [Keitel, 1996] olarak adlandrlan bir PEM yakt pili ve onun yakt ilemcisini ieren sistem modelini gelitirmilerdir. Sistemde hidrojen retiminde metan kullanld kabul edilmektedir. Bu model Buhar Metan Reformeri, WGS, PROX, PEM Yakt Pili ve COMBUSTOR nitesi iermektedir. Model ticari bir kimyasal iletim simlasyon yazlm (Belsim-VALI III, Versiyon 10) ile gelitirilmitir. Enerji ve madde aklar sistemin bileik erisi (Composite Curve) hesaplanarak elde edilmitir. Gelitirilen model zerinde duyarllk (sensitivity) analizi yaplmaktadr. Optimal iletme koullarnn saptanabilmesi iin sistem zerinde:

Buhar/Karbon oran(S/C). Buhar Metan Reformeri Scakl (TSMR). PEM Yakt Pili Scakl(Tcell). PEM de Yakt Kullanm (comb) parametrelerinin etkisi allmtr. almada amalanan tm sistemin dengesi gz nnde bulundurularak en iyi s deitirme seeneklerini salamaktr. Ayrca reformasyon sisteminin tanmlanan optimal iletme koullarn kullanarak sistemden en iyi verimi elde etmektir. Sisteme enerji entegrasyonu yaplarak ve sistemin iletme koullar optimizasyonu salanarak sistem veriminin % 35den % 49a karlabilecei belirtilmektedir. Ratnamala ve ark., 2005 ylnda yaptklar alma ile 5 kWlk bir PEM Yakt Piline hidrojen reten ve retilen hidrojeni PEM yakt pilinde elektrie dntren bir sistemi incelemilerdir. almada hidrojen retiminde kullanlmak zere yakt olarak LPG seilmitir. LPG ev uygulamalarnda Hindistan blgesinde kullanlabilen hidrojence zengin bir yakt olduundan tercih edilmitir. Yakt retim

24 blmnn sistemleri anlatlm reformer iin farkl seenekten bahsedilmitir. Bunlar: 1. Buhar Reformeri (SR/ Steam Reformer), 2. Ksmi Oksidasyon Reaktr (POX/ Partial Oxidation Reactor), 3. Oto Termal Reformer (ATR/ Autothermal Reformer). Bu almada Buhar Reformeri kullanlmtr nk daha yksek younlukta Hidrojen ve daha fazla enerji verimi sunmakta olduu belirlenmitir. PEM Yakt Pili iin LPG yakt kullanlarak be adet reaktr ve eitli s deitiriciler ile hidrojen retilmektedir. Uygun scaklklarda altrlan sistemde maksimum younlukta hidrojen ve minimum younlukta karbonmonoksit retilmektedir. Hidrojen oran % 74, karbonmonoksit oran milyonda lerden daha az seviyededir. Sistemin almas ksaca u ekildedir: Deslfrizerde (desulfurizer) slfr oran milyonda partikller mertebesine azaltlr. SRde hidrojen retilmekte ayrca istenmeyen rn karbonmonoksit aa kmaktadr. Karbonmonoksit PEM yakt piline zarar veren bir bileik olduu iin milyonda partikller mertebesine indirilmelidir. HTS de ve LTS de karbonmonoksit oran drlmekte ve en son PROX ta hava ilavesi ile karbonmonoksitin oksijenle reaksiyonu salanarak seviyesi milyonda partikllere indirilir. Hidrojence zenginletirilen ve karbonmonoksit oran drlen yakt, yakt pili anoduna gnderilir. Katoda da hava gnderilir. Hidrojenle oksijen reaksiyona girmekte su ve az miktarda s aa kmaktadr. Yakt pilinde scaklk etkisi ihmal edilebilir olduundan yakt pili soutmas yaplmamtr. Hidrojenin % 15lik ksm reaksiyona girmeyerek dar kmaktadr. Verimsiz gaz (lean gas) ad verilen bu hidrojenli gazlara LPG ilavesi yaplarak ve hava ile de beslenerek yakcda (combustor) yaklmaktadr.

ncelenen bu sistemde scak ve souk akmlar tanmlanmtr. Tm tanmlanan scak ve souk akmlarn enerji gereksinimi hesaplanmtr. Darboaz Teknolojisi uygulanarak minimum sayda eanjr ve s yk ile bir s deitirici a tasarlanmtr. Is deitirici a yap analizi ile sistemin verimlilii artrlm, s deitirici says 22den 13e drlmtr. Darboaz noktasnn Bileik Eri (Composite Curve) Metodu ile ya da Problem Tablo Algoritmas (PTA/ Problem

25 Table Algorithm) ile hesaplanabildii belirtilmi ve bu almada PTA metodu kullanlarak ve Tmin= 20 C alnarak hesaplanmtr. Is deitiriciler alan hedef metoduna (area target method) gre hesaplanmtr.

Ersz ve ark., 2006 da yaptklar almada 100 kWlk PEM Yakt Pili Sistemi simlasyonuyla ana yakt reformasyon teknolojisini karlatrmaktadrlar. Bunlar; Buhar Reformasyonu (SREF/ Steam Reforming), Ksmi Oksidasyon (POX/ Partial Oxidation) ve Oto-termal Reformasyon (ATR/ Autothermal Reforming) teknolojileridir. Hidrojen retimi iin yakt olarak doal gaz, benzin ve mazot kullanlmakta ve bunlarn da karlatrmalar yaplmaktadr. Aratrmada arzulanan bu reformasyon teknolojilerine ve yaktlarn cinsine bal olarak hidrojen retimiyle PEM Yakt Pili veriminin nasl deitiinin aratrlmasdr.

Aratrmada simlasyon iin Aspen-HYSYS 3.1 yazlm kullanlmaktadr. almann sonular gstermitir ki yakt zellikleri, iletme parametreleri ve PEM Yakt Pili zellikleri komple sistem verimi zerinde etkili olmaktadr. Buhar Reformasyonu Teknolojisinin hidrojen elde etmede en verimli reformasyon teknolojisi olduu ortaya kmaktadr. Doal gazdan buhar reformasyonu yaplarak yakt pili sisteminden en yksek verim elde edilmitir. almada yksek bir verim iin iyi bir s integrasyonunun gerekli olduu vurgulanmtr. alma sonucunda reformasyon teknolojilerinin verimlii

karlatrlmaktadr. Teknolojilerin verimlilikleri Buhar Reformasyonu (SREF), Oto-termal Reformasyon (ATR), Ksmi Oksidasyon eklinde srayla azalmaktr. Gelecekte en parlak yntemin SREF olduu belirtilmektedir. Benzin ya da mazot seiminin verim konusunda ok az etki ettii tespit edilmektedir. Sv yaktlara gre doal gazdan daha fazla yakt retim verimi alnd ve daha yksek sistem verimine ulald belirtilmektedir.

Bu almada sistem modellemesi buhar reformasyonu ve doal gaz seilerek yaplmaktadr. Modellenen sistemde en yksek younlukta hidrojen retimi ve kabul edilebilir oranda karbonmonoksit olmas gz nnde bulundurularak iletme parametreleri uygulanmaktadr. Buhar/Karbon oran 2 ile 4 arasnda ve reformasyon

26 scakl 500 C ila 850 C arasnda deitirilerek verimler grafikle sunulmaktadr. Bu grafikten en iyi parametrelerin Buhar/Karbon oran 3.5 ve reformer scaklnn 800 C olduu grlmektedir. Ayrca Buhar/Karbon oran 3.5 alnarak, reformer scakl 500850 C arasnda deitirilerek buhar reformeri kndaki akm bileenlerinin mol yzdeleri ve HTS, LTS, PROX klarndaki akma ait bileenlerin mol yzdeleri reformer scakl 800 C, alnarak grafikle sunulmaktadr. Buhar/Karbon oran 3.5

Yaplan bu almalarn bazlarnda reformasyonla hidrojen retimi zerinde durulurken bazlarnda ise sadece s entegrasyonu uygulamas yaplmtr. Bu sistemler zerinde parametre analizleri ok snrl kalmtr. Ayrca yaplan almalarda entegrasyonsuz sistem modellenmi s ve g entegrasyonlu sistem modellemesi yaplmamtr. Entegrasyonlu sistem ile entegrasyonsuz sistemler arasnda maliyet hesaplamalar ve karlatrmalar da nceki almalarda snrl kalmtr.

27

3. PEM YAKIT PL N BUHAR REFORMASYONUYLA HDROJEN RETLMES

Buhar reformasyonuyla hidrojen retimi yaplmas ve bu hidrojenin PEM yakt pilinde kullanlarak g reten sistem blmden olumaktadr: 1. Yakt retim Blm 2. 3. PEM Yakt Pili Blm Yanma Blm

3.1 Yakt retim Blm

Ana elemanlar ekil 3.1 de grld gibi srasyla Buhar Dntrc (SR/ Steam Reformer), Yksek Scaklk Dntrcs (HTS/ High Temperature Shift), Dk Scaklk Dntrcs (LTS/ Low Temperature Shift) ve Preferensiyal Oksidasyon Reaktr (PROX) reaktrleridir.

ekil 3.1 Yakt retim Blm Ana Elemanlar.

28

3.1.1 Buhar Dntrc (SR)

Bu reaktrde yakt stlmakta, buharlatrlmakta ve buhar yardmyla hidrojene dntrlmektedir. 400 850 C scaklk aralnda alan reaktre su buhar ve doal gaz girmekte ve ortam artlarna bal olarak deiik oranlarda H2, CO, CO2 , CH4 ve H2O rnleri elde edilmektedir. Ortam artlar Buhar/Karbon oran, reformer scakl olarak deitirilebilir. Reformer knda yksek oranda hidrojen elde edilmesi hedeflenmektedir. Buhar Dntrcsnde (ekil3.2) gerekleen reaksiyonlar aadaki gibidir:

CH4 CH4

H2 O

3H2 + CO 4H2 + CO2

(3.1) (3.2)

+ 2H2 O

ekil 3.2 Yakt retim Blm Ana Elemanlarndan Buhar Dntrc.

PEM Yakt Pili iin istenen hidrojenin maksimum oranda, karbonmonoksitin ise yok denecek kadar az, milyonda partikller seviyesinde, olmas arzulanmaktadr. nk karbonmonoksit yakt piline zarar veren bir bileiktir. Bu aamadan sonra retilen hidrojenin ierisinde oluan karbonmonoksit gaznn temizlenmesi aamas gelmektedir. Bu aama (clean-up) temizleme aamas olarak da adlandrlr (ekil 3.3).

29

ekil 3.3 Karbonmonoksitin temizlendii Temizleme Blm.

3.1.2 HTS ve LTS Reaktrleri

Buhar reformasyonuyla oluan karbonmonoksit gaz PEM yakt pillerine zarar verdii iin istenmeyen gazdr ve milyonda partikller seviyelerine kadar azaltlmalar gerekmektedir. Karbonmonoksit buharla reaksiyona girmekte; hidrojen ve karbondioksit olumaktadr. Bylece hem karbonmonoksit oran azaltlm olmakta hem de reformasyonla oluan hidrojene ek olarak yeni hidrojen oluumu gereklemektedir. HTS (yksek scaklk) ve LTS (dk scaklk) olmak zere iki reaktr kullanlmaktadr (ekil 3.4). Bu reaktrlerde gerekleen reaksiyon denklemi aadaki gibidir. Reaktrlerde kademe kademe karbonmonoksit oran azaltlmakta ve buna paralel olarak da hidrojen miktar artmaktadr. Azalan karbonmonoksitin yerini karbondioksit almaktadr. CO + H2 O
CO2 +

H2

(3.3)

ekil 3.4 HTS ve LTS Reaktrlerinde karbonmonoksitin orannn azaltlmas.

30

3.1.3 Tercihli (Preferential) Oksidasyon Reaktr (PROX)

Bu reaktrde HTS ve LTS reaktrlerinde giderilemeyen karbonmonoksit gaz reaktre alnan havadaki oksijenle reaksiyona girerek karbondioksite dntrlr, binler mertebesinde bulunan karbonmonoksit oran milyonda yirmilerin altna drlr (ekil 3.5). Reaksiyon denklemi aadaki gibidir:

CO

+ ( ) O2

CO2

(3.4)

Bu reaktrde istenmeyen reaksiyon aada denklemi verilen hidrojenin oksijenle reaksiyona girmesi olaydr. Bu reaksiyon kullanlan katalizrlerle nlenmeye allmaktadr.

H2 + ( ) O2

H2

(3.5)

Karbonmonoksit sadece katalizre deil ayrca membrana da zarar veren bir bileiktir[Ratnamala et al., 2005]. Bu sebeple PEM Yakt Piline zarar vermemesi iin mutlaka karbonmonoksit seviyesinin drlmesi gerekmektedir.

ekil 3.5 PROX Reaktrnde karbonmonoksitin orannn azaltlmas.

31

3.2 PEM Yakt Pili Blm

retilen hidrojen, HTS, LTS ve PROX ta karbonmonoksit seviyesi drlerek hazr hale getirildikten sonra PEM yakt piline gnderilmektedir (ekil 3.6). Elektrokimyasal bir yakt dntrcs olan yakt pili hidrojenin kimyasal enerjisini dorudan elektrie dntrmektedir. PEM Yakt Pilleri 60-100 C arasnda, dk scaklk aralklarnda almaktadrlar. Yksek g younluuna sahiptir ve g k istenilen g talepleri iin hzl deiebilir. Elektrolit olarak ok iyi bir proton ileticisi olan iyon deiimli polimer zar (ekil 3.7) kullanlr [Ratnamala et al., 2005]. retilen hidrojen ve dier gazlar (CO, CH4, vs.) anottan akar. Katota ise hava gnderilerek hidrojen ve oksijenin reaksiyona girmesi salanr.

H2 + ( ) O2

H2 O

(3.6)

ekil 3.6 PEM Yakt Pili ve reaksiyonlar.

32

ekil 3.7 Gzenekli Elektrotlu Polimer Elektrolit Plaka [Thomas and Zalbowitz], [enol ve ark., 2006].

Yakt pilinde doru akm retilmekte daha sonra alternatif akma dntrlmektedir. Tatlarda, evsel uygulamalarda, askeri uygulamalarda ve kk lekli alanlarda PEM yakt pilleri kullanlmaktadr (ekil 3.8).

ekil 3.8 PEM Yakt Pili [Thomas and Zalbowitz], [enol ve ark., 2006].

33

3.3 Yanma Blm

Yakt Pilinde yzde 520 civarnda hidrojen reaksiyona girmeyerek dier gazlarla birlikte (CO2, CH4, vs) anottan dar atlmaktadr. Bu artan gazlara doal gaz da ilave edilerek bir yakcda yaklmaktadr (ekil 3.9). Bu yanma sonunda ok yksek scaklkta ss olan akm elde edilmektedir. Bu akm gerekletirilecek reformasyonda suya s salamakta kullanlacaktr. Combustora (yakc) anottan artan gazlarn yetersiz olmas sebebiyle ek yakt ve bunlarn yanmas iin hava ilavesi yaplmaktadr. Yanma Blmnde meydana gelen dorudan yanma reaksiyon denklemleri aadaki gibidir:

CH4

2O2

CO2 + 2H2O

(3.7)

C2H6

+ 7 O2 2 + 5O2

2CO2 + 3H2O

(3.8)

C3H8

3CO2 + 4H2O

(3.9)

C4H10 + 13 O2 2 1 O2 2

4CO2 + 5H2O

(3.10)

H2

H2O

(3.11)

ekil 3.9 Yanma Blm.

34

4. BUHAR REFORMASYONU LE HDROJEN RETMNN MODELLENMES ve MODELDEN ELDE EDLEN VERLER

Bu blmde, hidrokarbonlardan (doal gaz, LPG) hidrojen retimi yapan ve retilen hidrojeni PEM Yakt Pilinde kullanarak g reten bir sistem CHEMCAD programyla modellenmektedir. Modelin altrlmasyla sistemdeki termal zelikler, akmlardaki bileenler ve bu bileenlerin oranlar elde edilebilmektedir.

4.1 Blmlerin Modellenmesi

Blmlerin modellenmesi reaktrlerin alma artlar, yaplan kabuller, reaktr tipleri ve bunlarn almas sonras elde edilen verileri kapsamaktadr. Hidrojen reten bu modelde alt reaktr kullanlmaktadr.

4.1.1 Buhar Dntrc (Steam Reformer) Blm

Su pompasnn % 75 verimle alt ve 30 C, 1 bar basntaki suyu 3 bar basnca ulatrmakta olduu kabul edilmektedir. Yakcda yaklan baca gazlaryla bir s deitiricide karlatrlan souk su 750 C de buhar haline getirilmektedir. Doal gaz scak utilite ile 400 Cye kadar stlarak, buharla birlikte Buhar Dntrcye (Steam Reformer) beslenir. Su buhar ile reaktrde reaksiyona sokularak hidrojen oluumu salanr. Hidrojenle birlikte karbonmonoksit ve karbondioksit oluumu da gerekleir. Buhar Reaktr olarak CHEMCADde Gibbs Reaktr modeli seilmekte ve izotermal olarak 750 Cde alt kabul edilmektedir. Gibbs Reaktr modeli s ve ktle dengesini salayan reaktrleri modellemek iin kullanlr. Bu reaktr Minimum Gibbs Serbest Enerjisini temel alarak; reaksiyonlarn sitokiyometrik oranlarn girmeye gerek kalmadan termal artlar, rn oranlarn, rn kompozisyonlarn hesaplayabilen bir reaktr modelidir.

35

Buhar Dntrcde yksek oranda hidrojen (su buhar hari % 7080) ve PEM Yakt Pili iin zararl olacak derecede karbonmonoksit (% 1015) kompozisyonu ieren bir akm oluturulmaktadr. Akmdaki karbonmonoksit seviyesinin drlmemesi halinde, yakt piline ulaacak olan karbonmonoksitin, PEM Yakt Pillerinin hem katalizrlerine hem de membranlarna zarar verecei nceki blmde belirtilmekteydi.

4.1.2 Temizleme Blm (HTS, LTS, PROX)

Buhar Dntrcsnden kan akmn scakl, s deitiricide souk utilite kullanlarak 750 Cden 350 Cye drlmektedir. Akm buradan Temizleme Blmnn ilk reaktr olan ve adyabatik olarak alt kabul edilen HTS, yksek scaklk reaktrne girer. Akm bileiminde karbondioksit ve hidrojen seviyesi ykselirken, seviyesini drmeyi hedeflediimiz karbonmonoksit oran % 1015 ler mertebesinden % 36lar mertebesine dmektedir.

HTS Reaktrnden kan akm s deitiriciye gnderilmekte ve scakl 200 Cye drlmektedir. Scakl drlen akm adyabatik olarak alt varsaylan LTS, dk scaklk, reaktrne gnderilmektedir. Bu reaktrde de karbonmonoksit ayn HTS reaktrnde olduu gibi su buhar ile reaksiyona girmekte karbondioksit ve hidrojen aa kmaktadr. Bu blmde bir miktar daha azaltlan karbonmonoksit oran artk % 0.30.7ler mertebesine kadar drlmtr, ancak yakt pili iin bu oranda kabul edilebilir deildir. Kabul edilebilir deerde olmas iin karbonmonoksit gerekmektedir. seviyesinin milyonda yirmiler oranna kadar drlmesi

Temizleme blmnn son aamas olan PROX reaktrne gelmeden nce akm scakl souk utilite kullanlmak suretiyle 100 Cye kadar drlr. PROX reaktrne gnderilen akma hava kompresryle basnc 3 bara karlm hava ilavesi yaplr. Havann bu basnca karlmasyla scakl yaklak olarak 178 Cye ulamaktadr. PROX reaktrnde hava ierisindeki oksijenle kompozisyon ierisinde

36 az miktarda bulunan karbonmonoksit tepkimeye sokulmakta ve karbonmonoksit akm ierisinde istenen seviyeye getirilmektedir. PROX Reaktrne % 100 fazla hava gnderilmektedir. Bu reaktrn de adyabatik olarak alt kabul edilmektedir. PROX reaktr knda karbonmonoksit temizleme ilemi tamamlanan akmn ayrca hidrojence de zenginlemesi salanmtr. PROX reaktrnde hidrojenin oksijenle reaksiyona girmesi istenmeyen bir durumdur. Yaplan modellemede de bu reaksiyon gereklememi kabul edilmektedir. PROXta hazr hale gelen yakt, s deitiriciye gnderip souk utilite kullanlarak yakt pili alma scaklna drlmektedir. Modelimizde bu scaklk 70 C olarak alnmtr. Modeldeki akmlarn baz scaklklar ekil 4.1de grlmektedir.

ekil 4.1 Akmlarn baz scaklk deerleri.

Temizleme Blmnde kullanlan reaktrlerden HTS ve LTSde Gibbs Reaktr modeli seilmitir. PROXta ise Stokiyometrik Reaktr modeli seilmitir. Stokiyometrik tek bir reaktr tipinde tepkime olmasn istediimiz Gibbs reaksiyonlarn Reaktr ve sitokiyometrik oranlar girilerek reaksiyon olumas salanmaktadr. Bu tip reaktrde reaksiyon gereklemesi salanabilmektedir. Stokiyometrik Reaktrler farkl biimde almaktadr:

37

a. Adyabatik b. zotermal c. Is Ykl Adyabatik biimde s alverii yoktur ve reaksiyon sonras scaklk program tarafndan hesaplanmaktadr. zotermal biimde scaklk sabit alnarak, bu tip seildiinde scaklk program kullancs tarafndan belirtilerek reaktr altrlmakta reaksiyonun s yk (kW) program tarafndan hesaplanmaktadr. Is ykl biiminde kullanc tarafndan reaksiyonun s yk girilmekte reaktr altrldnda scaklk program tarafndan hesaplanmaktadr. Bizim kullandmz reaktrlerden buhar dntrcs izotermal; 750 Cde ve HTS, LTS ve PROX Reaktrleri ise adyabatik seilerek altrlmaktadr.

4.1.3 PEM Yakt Pili Blm

PROX reaktrnden kan akm s deitiricide 70 C scakla drldkten sonra PEM Yakt Piline gnderilmektedir. PEM Yakt Pili de Sitokiyometrik Reaktr olarak modellenmi, izotermal olarak 70 Cde, 3 bar basn altnda alacak ekilde tasarlanmtr. Reaktre ayrca hava kompresr tarafndan 3 bar basnta hava gnderilmektedir. Reaktre % 50 fazla hava verilmektedir. Reaktrde meydana gelen reaksiyon hidrojenle oksijenin kimyasal reaksiyonuyla su oluturmasdr. Bu esnada elektrik enerjisi retilecek ayrca s enerjisi aa kacaktr.

PEM yakt pilinin verimi % 40 olarak kabul edilmektedir. Modelde PEM reaktr olarak kullanlan Stokiyometrik Reaktrn dnm katsays 0.90 olarak kabul edilmektedir. Bylelikle retilen hidrojenin % 10a yakn ksm reaksiyona girmeyerek dier artk gazlarla birlikte yakt pilinden kmaktadr. Bu yanc gazlar ieren artk gaz bir sonraki aamadan yaklmak ve enerjisinden faydalanlmak zere Yakc Blmne gnderilmektedir.

38

4.1.4 Yakc Blm (Combustor)

Artan hidrojen ve doal gazn ierisinde yer alan ve hidrojene dnm mmkn olamayan metan, etan gibi yanc gazlar PEM Yakt Pilinden 70 Cde ktktan sonra s deitiricide scak utilite kullanlarak 450 Cye kadar stlmaktadr. Daha sonra Combustora gelmekte ve buhar retiminde kullanlmak zere yaklmaktadr. Ancak bu gazlarn miktar yeterli gelmediinden yakcya ayrca ek doal gaz ilavesi yaplmaktadr. 30 C scaklktaki doal gaz nce s deitiricide scak utilite kullanlarak 450 Cye kadar stlmakta sonra yakcya beslenmektedir. Yanmann gerekleebilmesi iin hava kompresr ile yakcya hava gnderilmektedir. 30 C scaklk, 1 bar basntaki hava 3 bara sktrlmakta scakl 178 C civarnda olan hava s deitiricide de scak utilite kullanlarak 450 Cye stlmakta ve yakcya gnderilmektedir. Gnderilen fazla hava yzdesi % 10 dur. Modelin alma artlar Tablo 4.1de grlmektedir. Reaktrn adyabatik olarak alt kabul edilmektedir.

Tablo 4.1 Oluturulan modelin alma artlar.

Yakt Miktar(Doal Gaz) Buhar-Karbon(S/C) oran PROX fazla hava miktar Yakt Pili fazla hava miktar Yakc(Combustor) yakt miktar(Doal Gaz) Yakc(Combustor) fazla hava miktar Yakt Pili scakl Buhar Dntrc scakl Yakt Pili Verimi Basn

913 mol / h 3 % 100 % 50 178 mol /h % 10 70 C 750 C % 40 3 bar

Oluturulan modelde Yakc reaktr olarak CHEMCADin Denge (Equilibrium) Reaktr kullanlmaktadr. Bu reaktr oklu reaksiyonu gerekletirebilen bir reaktr tipidir. Reaktr, denge denklemlerinin ktle ve enerji

39 eitliini kullanarak reaksiyonun termal zelliklerini ve rn oran ve bileenlerini hesaplayabilmektedir. Bu reaktrde Stokiyometrik Reaktr gibi adyabatik, izotermal ve s yk seeneklerinde alabilmektedir. Modellenen reaktre hidrojenin ve doal gaz iersinde bulunan metan, etan, propan, btann yanma denklemleri tanmlanmakta ve dnm oran 1.00 (% 100) olarak alnmaktadr. Yanan gazlarn scakl 1500 Cnin zerine kmakta ve bu scaklktaki akm s deitiricide kullanlarak su buhar elde edilmesinde kullanlmaktadr. Is ve scaklnn bir blmn s deitiricide kaybeden yanm baca gazlar yeni bir s deitiricide souk utilite ile 60 Cye kadar soutularak atmosfere verilmektedir.

4.2 CHEMCADde Oluturulan Modelden Elde Edilen Veriler

CHEMCADde oluturulan model baz parametreler iin esnek aralklarda alabilmektedir. Bu parametreler Buhar/Karbon oran, alma basnc, buhar dntrc (steam reformer) scakl, PEM Yakt Pili alma scakl, fazla hava oranlar ve hidrokarbon ya da doal gaz ieriinde bulunan gazlarn molar oran olarak saylabilir. Reaktrlerin her birinin alma scaklklar da phesiz sistemin almasn etkileyecektir.

Oluturulan modelde Tablo 4.1de ve Tablo 4.2de verilen deerler kullanlm olup bu deerlere bal olarak da modelden elde edilen veriler Tablo 4.3te sunulmutur. Tablo 4.2 Doal gaz bileenlerinin molar yzdesi.

Metan Etan Propan Btan Azot Karbondioksit

93.9 3.2 0.7 0.4 0.8 1.0

40

Tablo 4.3 Modelin altrlmas ile elde edilen veriler.

retilen Hidrojen Miktar retilen Hidrojen Miktar Reformer Hidrojen Oran Reformer Metan Oran Reformer Karbondioksit Oran Reformer CO Oran HTS k CO Oran LTS k CO Oran PROX k CO Oran PROX k Hidrojen Oran Atk Gazin Reformer sonras k scakl Yakt Pilinde retilen Elektrik

1.9566 g/s 84052 LPH % 75.5 % 1.43 % 9.27 % 13.57 % 4.44 % 0.55 5.34 ppm % 76.6 770 C

100 kW

Doal gaz bileenleri olarak lkemizde kullanlan doal gazn bileenlerini kullanlmak istendiyse de doal gaz ithalatna ilikin BOTAn taraf olduu Doal Gaz / LNG Alm Satm Anlamalar gizlilik hkm iermekte olup, sz konusu anlamalarn hkmleri arasnda yer alan doal gazn kimyasal zellikleri de bu nedenle aklanamamaktadr. Bu sebeple yaplan almada lkemizdeki doal bileenleri kullanlamamakta bileen yzdeleri Tablo 4.2deki gibi kabul edilerek model altrlmaktadr. Ayrca bileenleri farkl olan 4 farkl doal gazn sistem zerindeki etkileri aratrlmaktadr. CHEMCADde oluturulan model ekil 4.2de grlmektedir.

41

ekil 4.2 CHEMCADde oluturulan model.

42

5. HDROJEN RETEN SSTEME DARBOAZ TEKNOLOJS UYGULANMASI LE ENERJ GER KAZANIMI

Hidrojenin yaygn olarak kullanlr hale gelebilmesi iin hidrojenin retimi srasnda harcanan enerjinin drlmesi baka bir deyile maliyetinin azaltlmas gerekmektedir. Hidrojen retiminde gnmzde en fazla kullanlan yntemlerden biri olan ve drdnc blmde modellenen sisteme bu blmde Darboaz Teknolojisi uygulanmaktadr. Bylece scak ve souk akmlarn birbiriyle karlamas en uygun ekilde yaplarak; hidrojen retim sistemine dardan verilen enerji miktarlarnn azaltlmas ve maliyetlerin drlmesi amalanmaktadr. Ayrca yeni oluturulacak entegrasyonlu sisteme s pompas ya da s motoru eklenmesi durumu deerlendirilmektedir. Daha sonra oluturulan yeni entegrasyonlu sistemle ilk modellenen entegrasyonsuz sistem arasnda maliyet ve verim karlatrmalar yaplmaktadr.

5.1 Darboaz Teknolojisi Uygulanmas ile Enerji Geri Kazanm

lk nce mevcut hidrojen reten sistemde karlamalar yaplabilecek scak ve souk akmlara karar verilmekte ve bunlarn s sas debisi (HCF) ile scaklk aralklar belirlenmektedir. Akm karlamalar iin minimum yaklam scakl (T) 10 K alnarak scak akmlar sa tarafta, souk akmlar sol tarafta olmak zere kaydrlm s skalalar ekil 5.1de sunulmaktadr. Bylelikle s deitirici a yaps ortaya konulmakta, bu a iin en az stma ve soutma yk hesaplamasna geilmektedir. Bu hesaplama ayrca bir s deitirici a oluturmaya gerek kalmakszn minimum enerji ihtiyac ve minimum s deitirici says kullanlmas hedeflenerek yaplmaktadr. Karlamas dnlen akmlar be scak, drt souk akm olarak belirlenmitir. Bu akmlarn s sas debisi olarak CHEMCADden alnan bilgiler dorultusunda hesaplanan yaklak ortalama deerler kullanlmaktadr. Bu deerler ve akmlarn giri-k scaklklar Tablo 5.1de grlmektedir.

43

ekil 5.1 Scak ve souk akmlarn kaydrlm s skalalar.

Tablo 5.1 Scak ve souk akmlar iin s sas debisi, giri ve k scaklklar.

Scak Akmlar:
Akm Ad h1 h2 h3 h4 h5 HCF(kW/K) 96 53 51 50 145 Tgiri (C) 770 750 421 236 139 Tk (C) 60 350 200 100 70

Souk Akmlar:
Akm Ad c1 c2 c3 c4 HCF(kW/K) 12 2 29 69 Tgiri (C) 30 30 178 70 Tk (C) 400 450 450 450

lk olarak ele alnan buhar reformasyonuyla hidrojen reten sistemde bu akmlarn stlmas ve soutulmas iin scak ve souk utiliteler kullanlmakta ve

44 hidrojen reten sistem tamamen dardan enerji kullanmaktadr. Bu sisteme Darboaz Teknolojisi uygulayarak karlamas uygun scak ve souk akmlar birbirleriyle karlatrlmakta ve bylece mmkn olduu kadar az enerji dardan verilmekte; yeni bir s deitirici a yaps sentezlenerek enerji geri kazanm yaplmaktadr. Darboaz Teknolojisi hesaplamalarnda THEN yazlm kullanlmaktadr. THEN bir s a sentezi programdr. Louisiana State niversitesinden Prof. F.C.Knopf tarafndan gelitirilmitir. THEN optimum s deitirici a tasarm salamak iin Darboaz Analiz yntemini kullanmaktadr. Programa akmlarla ilgili Tablo 5.1deki veriler, minimum yaklam scakl (T=10 K) ve tm s transfer katsaylar (U) girildikten sonra program altrlmaktadr. Program, Byk Bileik Eriye (Grand Composite Curve) ait grafik, A Izgara Diyagram (Network Grid Diagram) ve k verileri olmak zere seenekli kt sunmaktadr [www.mpri.lsu.edu/thenindex.html, 2008].

Bu ktlardan Byk Bileik Eri ekil 5.2de, Darboaz Teknolojisi uyguladktan sonraki karlamalarn gsterildii A Izgara Diyagram ekil 5.3de sunulmaktadr.

ekil 5.2 Problem iin Byk Bileik Eri.

45

ekil 5.3 Darboaz Teknolojisi kullanm sonras Izgara A Diyagram.

THEN

yazlm

yardmyla

Darboaz

Teknolojisine

gre

yaplan

karlamalar ekil 5.3te grld gibi yaplmakta, karlamalarn darboaz alt karlamas olduklar anlalmaktadr. Karlamalar sonras setiimiz be scak, drt souk akm iin dardan scak utilite kullanmaya gerek kalmamakta; sadece souk utilite ile soutma gereksiniminin olduu grlmektedir.

Is deitirici a kurmak zere modelden setiimiz drt souk akmn scak utilite gereksimi balangta, Darboaz Teknolojisi uygulamadan nce, 39.6 kW iken Darboaz Teknolojisi uygulandktan sonra stma yaplmas iin scak utilite ihtiyac kalmamaktadr. Model ierisindeki karlamalarla bu stma gereksinimi karlanmaktadr. Setiimiz be scak akm iin souk utilite gereksinimi ise ilk durumda 117.4 kW iken Darboaz Teknolojisi uygulandktan sonra 77.8 kWa dmektedir.

Modelde scak utilite olarak 500 Cde buhar, souk utilite olarak 20 Cde su kullanlmaktadr. Is deitiricilerin s transfer katsays kabul edilebilir bir deer olan 300 W/m2-K kabul edilmektedir. Karlamalardan sonra oluan a yeniden CHEMCADde modellenmektedir.

46 Sistemde yksek scaklkta olan ve buhar elde edilmesinde kullanlan baca gaz akm vardr ve bu akmn scaklnn drlerek atmosfere verilmesi gerekmektedir. Sistemde setiimiz akmlarn a yaps bir darboaz (pinch) alt problemi olduundan, genel bir kural olarak ikinci blmde de belirttiimiz gibi akma bir s motoru eklemek uygun olmaktadr. Bylece akm basnc 1 bara, akm scakl da 60 Cye drlmekte bylelikle 9.7 kWlk elektrik retilmektedir. Ayrca s motorundan kan akmn soumas sebebiyle dardan verilecek souk utilite miktar azaltlm olmakta; 77.8 kW olan soutma gereksinimi de 59.7 kWa drlmektedir. Enerji bilano tablolar Tablo 5.2, Tablo 5.3, Tablo 5.4, Tablo 5.5te grlmektedir. Darboaz Teknolojisi uygulandktan ve s motoru eklendikten sonra CHEMCADde oluturulan yeni entegrasyonlu model ekil 5.4te grlmektedir. Darboaz (Pinch) alt karlamalar yaplan s deitirici amzn bir darboaz alt problemi olduu grldnden s pompas uygulamas uygun olmamakta, ikinci blmde anlatld gibi darboaz alt karlamalarnda sisteme s motoru eklenmesi uygun olmaktadr. CHEMCADde s motoru modellemesine expander olarak adlandrlan bir model kullanlmakta ve %75 verimle alt kabul edilmektedir.

Tablo 5.2 Darboaz Teknolojisi uygulanmadan nce modeldeki akmlarn scak utilite ihtiyac.

Ekipman No.

Ekipman smi

Scak Utilite (kW)

15 23 24 27 Toplam

Is Deitirici Is Deitirici Is Deitirici Is Deitirici

4.5 1.0 7.9 26.2 39.6

47 Tablo 5.3 Darboaz Teknolojisi uygulanmadan nce modeldeki akmlarn souk utilite ihtiyac.

Ekipman No.
1 2 6 9 26

Ekipman smi
Is Deitirici Is Deitirici Is Deitirici Is Deitirici Is Deitirici

Souk Utilite (kW)

21.2 11.3 6.8 10.0 68.1

Toplam

117.4

Tablo 5.4 Darboaz Teknolojisi uygulandktan sonra modeldeki akmlarn souk utilite ihtiyac.

Ekipman No.
2 9 19 20

Ekipman smi
Is Deitirici Is Deitirici Is Deitirici Is Deitirici

Souk Utilite (kW)

1.1 10.1 7.6 40.9

Toplam

59.7

Tablo 5.5 Darboaz Teknolojisi uygulandktan ve s motoru eklendikten sonra modelin enerji ihtiyac.

Istma

0 kW

integrasyonlu durumdan elektrik retimi sonras

soutma

59.7 kW

elektrik retimi

9.7 kW

48

ekil 5.4 CHEMCADde oluturulan entegrasyonlu yeni model.

49

5.2 Maliyet Karlatrmas

Bu blmde entegrasyonsuz sistemle (ekil 4.2), bu sisteme Darboaz Teknolojisi uygulanmas ve s motoru eklenmesiyle oluturulan entegrasyonlu sistem (ekil 5.4) arasnda maliyet karlatrmas yaplmaktadr. Maliyetleri karlatrmak iin sistemde kullanlan s deitiriciler arasndaki maliyet farklar ve sisteme eklenen s motoru maliyeti ile iletme maliyetleri gz nne alnmaktadr. letme maliyetleri scak ve souk utilite kullanlmas nedeniyle ortaya kacak olan enerji harcamalarnn oluturaca maliyetlerdir. Ayrca retilen ya da harcanan elektrik maliyetleri de gz nnde bulundurulmaktadr. Yatrm maliyetleri CHEMCAD programyla hesaplanmaktadr. Programda yllara gre gncellenebilen fiyat indeksleri kullanlmaktadr. Kullanlan indeksler, yaygn olarak kullanlan Chemical Engineering indeksleridir. Bu indeksler McGrawHill tarafndan aylk olarak yaynlanan Chemical Engineering Dergisinde (ekil 5.5) gncel olarak bulunabilmektedir. Deerler programa maliyet indeksi (cost index) mensnden (ekil 5.6) girildiinde o dneme ait yatrm maliyeti, ekipman maliyeti ve kurulu maliyet olarak program tarafndan otomatik olarak hesaplanmaktadr.

ekil 5.5 Chemical Engineering Dergisinde yaynlanan 2007 indeksleri [Chemical Engineering Dergisi, 2008].

50

ekil 5.6 CHEMCAD maliyet indekslerini gncelleme mens.

Maliyet hesaplamalarnda scak utilite, 500 C scaklkta buhar iin, birim maliyet 105 $/(kW.yl) alnmaktadr. Souk utilite, 20 C scaklkta su iin, birim maliyet 20 $/(kW.yl) ve elektrik sat birim fiyat 380 $/(kW.yl) kabul edilerek hesaplamalar yaplmaktadr. Birinci sistemimizde tm enerjinin dardan saland durumda s deitirici says on olmakta ve bu s deitiriciler iin toplam yatrm maliyeti CHEMCADden alnan deerlere gre 59.898 $ olmaktadr. 39.6 kW stma iin utilite maliyeti 4,158 $/yl, 117.4 kW soutma iin utilite maliyeti 2,348 $/yl, toplam iletme maliyeti 6,506 $/yl olmaktadr.

51

Toplam Yllk Maliyet = Yllk Yatrm Maliyeti + Yllk letme Maliyeti

(5.1)

olarak formlize edilir ve yllk maliyet faktr (annualization factor) ekipmanlarn 7 yl kullanlaca ve yllk faizin % 5 olduu kabul edilerek 0.173 bulunur. Yatrm maliyeti bu faktrle arplarak yllk yatrm maliyeti bulunur [Smith, 2005]. lk sistem iin toplam yllk maliyet 16,868 $/yl olmaktadr. Darboaz Teknolojisi uygulandktan sonra akm karlamalar yaplan ve s motoru eklenen ikinci sistem iin maliyet hesaplar yaplacak olursa CHEMCADden alnan verilere gre ikinci durum yatrm maliyeti yaklak olarak 79.018 $ olmaktadr. Is deitirici alan ve maliyetleri Tablo 5.6 ve Tablo 5.7de grlmektedir. 59.7 kWlk soutma iin toplam utilite maliyeti 1,194 $/yl olmaktadr. retilen 9.7 kW elektrik satndan 3,686 $/yl kar elde edilmektedir. Elektrik retimi toplam yllk maliyeti azaltc ynde (negatif) etki etmekte ve toplam iletme maliyeti -2,492 $/yl ve toplam yllk maliyet 11,178 $/yl olmaktadr.

Tablo 5. 6 Darboaz Teknolojisi uygulanmadan nce modelde kullanlan s deitirici alanlar ve maliyetleri.

Is Deitirici No. 1 2 6 9 26 15 23 24 27 13

Alan (m) 0.1423 0.1411 0.1766 0.4630 0.9540 0.0625 0.0182 0.1804 0.4942 0.2472

Kurulu Maliyet ($) 5,601 5,606 5,501 5,474 5,914 6,347 9,049 5,493 5,497 5,415

Toplam

2.8795

59,898

52

Tablo 5.7 Darboaz Teknolojisi uygulandktan ve s motoru eklendikten sonra modelde kullanlan s deitirici alanlar ve ekipman maliyetleri.

Is Deitirici No. 2 9 19 20 1 6 15 13 23 24 Toplam Is Motoru Maliyeti Toplam

Alan (m) 0.0462 0.4631 0.1057 0.8007 0.2368 0.2151 0.1175 0.2474 0.0092 0.0670 2.3087

Kurulu Maliyet ($) 6,794 5,474 5,800 5,767 5,422 5,441 5,721 5,415 12,003 6,259 64,096 14,922 79,018

lk durumda yatrm maliyeti 59,898 $ iken ikinci durumda 79,018 $ olmaktadr; yani 19,120 $ fazla yatrm gerekmektedir. Buna karn iletme maliyeti ilk durumda 6,506 $/yl iken ikinci durumda -2,492 $/yl olmakta; yani iletme maliyetinde 8,998 $/yl tasarruf edilmektedir. Bu durumda yaplan yatrmn geri dnme sresi 2.1 yl olmaktadr.

5.3 Verim Karlatrmas

Sistem verimi aadaki denklemle tanmlanabilir:

sys

Ppem fc + Ps motoru Pkompresr + f ng x LHV ng + Q utilite

( 5 .2 )

53 lk modellenen entegrasyonsuz sistemin reformer scak utilite ihtiyac 57.6 kW olmaktadr. Is deitiriciler iin scak ve souk utilite ihtiyalar Tablo 5.2, ve Tablo 5.3te verildii gibi srasyla 39.6 kW ve 117.4 kW olmaktadr. Kompresr elektrik harcamas 19.3 kW ve kullanlan doal gaz yakt LHVsi de 250 kW olmaktadr. Tm bu deerler CHEMCADden elde edilmektedir. Verilen denklemle sistem veriminin % 20.7 olduu hesaplanmaktadr.

Entegrasyonlu sistem iin kompresr elektrik harcamas, reformer utilite ihtiyac ve doal gaz LHVsi ayn olmakta, utilite ihtiyalar karlamalar sonucu scak utilite sfr olmakta ve souk utilite ise Tablo 5.4 ve Tablo 5.5 te belirtildii gibi 59.7 kWa dmektedir. Ayrca sisteme eklenen s motorundan da 9.7 kW ilave elektrik elde edilmektedir. Yaplan hesaplamalara gre entegrasyonlu sistem verimi % 28.4 olmaktadr.

54

6. BAZI PARAMETRELERN SSTEM ZERNE ETKLERNN ANALZ

Bu blmde Darboaz Teknolojisi uygulandktan sonra yeniden oluturulan entegrasyonlu model kullanlarak sistem zerinde drt parametrenin etkisi aratrlmaktadr. Bu parametreler; Buhar/Karbon oran, reformer scakl, alma basnc ve farkl bileenlerde gazlarn kullanlmasdr. Bu parametrelere bal olarak ortaya kan sonular ile entegrasyonlu sistemde bu parametreler iin baz kstlamalarn olup olmad irdelenmektedir.

Ayrca, entegrasyonsuz sistem ile Darboaz Teknolojisi uygulandktan sonra yeniden oluturulan entegrasyonlu sistem arasnda yukarda anlatlan parametrelere bal olarak maliyet deerleri karlatrmas yaplmaktadr.

6.1 Parametrelere Gre Yaplan Analiz

Buhar/Karbon oran 3, basn 3 bar ve reformer scakl 750 C olarak sabitlendiinde ve dier alma koullar Tablo 4.1de grld gibi alnarak model altrldnda Reformer (Buhar Dntrc), HTS, LTS ve PROX reaktrlerinden kan akmlarn bileenleri ekil 6.1de sunulduu gibi olmaktadr. Hidrojen oran artmakta, temizleme blm reaktrlerinde (HTS, LTS, PROX) ise karbonmonoksit oran azalmakta dolaysyla karbondioksite dnmekte ve bylece karbondioksit oran artm olmaktadr. Doal gaz bileenleri olarak daha nce Tablo 4.2de verilen bileen oranlar kullanlmaktadr. Hidrojen retimi reformerde buhar reformasyonuyla yapldktan sonra HTS ve LTS reaktrlerinde hidrojenin az da olsa retildii grlmektedir. PROXta hidrojen mol orann azalmasnn sebebi ise PROXa oksijen beslenmesinden dolaydr. PEM Yakt Pili iin ok yksek seviyede olan karbonmonoksit oran temizleme niteleri olan HTS ve LTS reaktrlerinde kademe kademe drlmekte ve en son PROXta oksijenle reaksiyonu gerekletirilerek istenen orana getirilmektedir.

55

80
Buhar/Karbon Oran = 3 Tref=750 C, P= 3 bar PROX fazla hava %100

H2

H2O

CO

CO2

CH4

60

40 Bileim (% mol) 20 0

Reformer k

HTS k

LTS k

PROX k

ekil 6.1 Reaktrlerin kndaki akm bileimleri.

ekil 6.2de grld gibi retilen hidrojenin mol yzdesi Buhar/Karbon oran arttka azalmaktadr, bunun nedeni sisteme giren buhar orannn artmasdr. Ancak retilen hidrojenin miktarnn azald anlamna gelmemektedir, Buhar/Karbon oran arttka retilen hidrojen miktarnn artmakta olduu ekil 6.3te grlmektedir.

56

80 750 C, B/K=3.5 750 C, B/K=3.0 750 C, B/K=2.5

PROX fazla hava = %100 P = 3 bar

800 C, B/K=3.5 800 C, B/K=3.0 800 C, B/K=2.5

850 C, B/K=3.5 850 C, B/K=3.0 850 C, B/K=2.5

Hidrojen Kompozisyonu (%mol)

70

60

50 Reformer k

HTS k

LTS k

PROX k

ekil 6.2 Reaktrlerin kndaki akmn Hidrojen mol yzdesi.

4,000 750 C, B/K=3.5 750 C, B/K=3.0 750 C, B/K=2.5 3,800

PROX fazla hava = % 100 P = 3 bar

800 C, B/K=3.5 800 C, B/K=3.0 800 C, B/K=2.5

850 C, B/K=3.5 850 C, B/K=3.0 850 C, B/K=2.5

3,600

Hidrojen Miktar (mol/h)

3,400

3,200

3,000

2,800 Reformer k HTS k LTS k PROX k

ekil 6.3 Reaktrlerin kndaki akmn Hidrojen miktarlar.

57

6.1.1 Buhar/Karbon Oranna Gre Analiz

Reformera gnderilen doal gaz miktar sabitlenmekte, dier parametreler de yukarda, Tablo 6.1de verildii gibi alnmaktadr. Bylelikle Buhar/Karbon orannn sistem zerine etkisi gzlenmektedir. Buhar/Karbon oran deitirilerek reformerden kan rnlerin su buhar hari molar yzdeleri karlatrlmaktadr. Buhar/ Karbon orannn artmasyla ekil 6.4te grld gibi hidrojen oran artmakta ve karbonmonoksit oran azalmaktadr. Metan dnm arttndan kan akmdaki metan oran azalmaktadr.

H2
80

CO

CO2

CH4

Reformer k Akm Bileenleri Oran (%)

70 60 50 40 30 20 10 0 2.5 3 3.5

Buhar/Karbon Oran

ekil 6.4 Buhar/Karbon oranna bal olarak reformer knda akm ierisindeki bileenlerin molar yzdesi (P= 3 bar, T= 750 C). lk sisteme Darboaz Teknolojisi uygulanp akm karlamalar yapldktan sonra yeniden oluturulan ikinci sistemde Buhar/Karbon orann 2.5in altnda dmesi ve 3.5in stne kmas mmkn olmamaktadr. Sistemin almas bu deerler arasnda snrlanmaktadr. Buhar/Karbon orann 2.5in altna dmesi durumunda 2 no.lu akmda (reformera giden doal gaz iin n stma salayan akm)

58 scaklk 400 C nin altna dmekte ve s deitiricide s transferi mmkn olmamaktadr. Yine Buhar/Karbon orannn 3.5in zerine kmas durumunda 38 no.lu akm (yakcya giden hava ve doal gaz iin n stma salayan akm) scakl 450 Cnin altna dtnden s transferi gerekleememektedir.

ekil.6.5te Buhar/Karbon oranna bal olarak reformere verilmesi gereken scak utilitenin kW olarak deiimi grlmektedir. Buhar/Karbon orann 2.5 ile 3.5 arasnda artmasyla birlikte reformera verilmesi gereken scak utilite 56.5 kW ile 58.3 kW arasnda deimektedir. Entegrasyonlu sisteme dardan verilmesi gereken souk utilite miktar ise Buhar/Karbon oran artrldnda ekil 6.6da grld gibi 64.8 kWtan 56.9 kWa azalmaktadr.

58.5

Reformerin Scak Utilite htiyac (kW)

58

57.5

57

56.5

56

2.5

3.5

Buhar/Karbon Oran

ekil 6.5 Buhar/Karbon oranna gre reformerin s ihtiyac (P= 3bar, T= 750 C). Yakt pili, kompresr ve s motoru g deiimleri ekil 6.7de verilmektedir. Yakt Pili gc 96.1 kWtan balayarak 101.8 kWa artmakta, s motoru gc 12.2 kWtan 7.5 kWa azalmaktadr. Kompresr gc ise dier ekipmanlara gre ok deimemekte 19.1 kWtan 19.4 kWa ykselmektedir.

59

Gerekli Toplam Souk Utilite (kW)

67

65

63

61

59

57

55 2 2.5 3 3.5 4

Buhar/Karbon Oran

ekil 6.6 Buhar/Karbon oranna gre dardan verilmesi gereken souk utilite miktar (P= 3 bar, T= 750 C).

ekil 6.7 Buhar/Karbon oranna bal olarak modelde kullanlan baz ekipmanlarn g deiimleri (P= 3 bar, T= 750 C).

60 Yaplan analizlerde modelin deiik Buhar/Karbon oranlarnda alabilmesi iin gerekli utilite deiimleri ekil 6.8de grlmektedir. Buhar/Karbon orannn artmasyla hidrojen miktar arttndan yakt pilinden elde edilecek olan elektrik miktar da artmakta ancak bununla birlikte kompresrde harcanan elektrik artmaktadr. Is motorundan elde edilen elektrikte ise azalma olmaktadr. Entegrasyonlu modelde Buhar/Karbon orann artmasyla birim kWh elektrik bana harcanan utilite miktar azalmaktadr. Buhar/Karbon oran arttka modelde kullanlmas gerekecek olan s deitirici toplam alannn artt grlmektedir (ekil 6.9).

Scak Utilite 1.4

Souk Utilite

Toplam Utilite

1 k W h E le k trik E ld e s i i in H a rc a n a n U tilite (k W h )

1.3 1.2 1.1 1 0.9 0.8 0.7 0.6 2.5 3 3.5

Buhar/Karbon Oran

ekil 6.8 Buhar/Karbon oranna bal olarak 1 kWh elde etmek iin kullanlmas gereken utilite miktar (P= 3 bar, T= 750 C).

61

2.8

Is Deitirici Toplam Alan (m2)

2.7 2.6 2.5 2.4 2.3 2.2 2.1 2.0 2.5 3 3.5

Buhar/Karbon Oran

ekil 6.9 Buhar/Karbon oranna gre model iin kullanlmas gereken s deitiricilerin toplam alanlar deiimi (P= 3 bar, T= 750 C).

Bu parametreye bal olarak kullanlan ekipmanlarn maliyetlerinin deiimleri ise ekil 6.10da grlmektedir. Is deitirici ve s motoru maliyeti azalrken, kompresr maliyeti artmakta ama toplam maliyet bu ekipman iin azalmaktadr.

Is Deitiriciler 250,000 200,000

Is Motoru

Kompresr

Toplam

Maliyet ($)

150,000 100,000 50,000 0 2.5 3 3.5

Buhar/Karbon Oran

ekil 6.10 Buhar/Karbon oranna bal olarak kullanlmas gereken ekipmanlarn maliyetleri (P= 3 bar, T= 750 C).

62

6.1.2 Reformer Scaklna Gre Analiz

Hidrokarbonlarn buhar reformasyonuyla hidrojene dntrlmesinde reformer scaklnn etkisi bu blmde aratrlmaktadr. Scakla bal olarak hidrojen, karbonmonoksit, karbondioksit ve metann akm ierisindeki molar yzdeleri ekil 6.11de grlmektedir. Reformer scakl artrlmakta buna bal olarak hidrojen yzdesi, scaklk 750800 Cye kadar ykseldike artmakta ve bu scaklk deerinden sonra deimeyerek sabit kalmaktadr.

Karlamalar sonunda yaplan analizde ise reformer scaklnn 706 Cnin altna dmesi halinde ve 875 Cnin stne kmas durumunda s deitiricilerde s transferi olmamaktadr. Scakln 706 Cnin altna dmesi durumunda 2 no.lu akmda (reformera giden doal gaz iin n stma salayan akm) scaklk 400 Cnin altna dmekte ve s deitiricide s transferi mmkn olmamaktadr. Is transferi olabilmesi iin scakln 400 Cnin zerinde olmas gerekmektedir. Reformer scaklnn 875 Cnin zerine kmas durumunda 30 no.lu akm (yakcya giden doal gaz iin n stma salayan akm) scakl 450 Cnin altna dtnden s transferi olmamaktadr. Bu s deitiricide s transferi salanabilmesi iin scakln 450 Cnin zerinde olmas gereklidir. Grld gibi reformer scakl parametresi karlamalar yapldktan sonra sentezlenen yeni model 706 C ile 875 C arasnda snrlanm olmaktadr.

Reformer scaklna bal olarak reformer iin gereken scak utilite ihtiyac ekil 6.12de ve toplam souk utilite ihtiyac ise ekil 6.13te grlmektedir. Reformer scakl artna bal olarak reformera verilmesi gereken utilite miktar artmakta souk utilite miktar ise azalmaktadr.

63

H2
80

CO

CO2

CH4

REFORMER IKII AKIM BLEENLER ORANI (%)

70

60

50

40

30

20

10

0 700

750

800

850

900

REFORMER SICAKLII (C)

ekil 6.11 Reformer scaklna bal olarak reformer kndaki akm ierisindeki bileiklerin molar yzdesi (P= 3 bar, B/K= 3).

66 Reformer Scak Utilite htiyac(kW) 64 62 60 58 56 54 52 50 650 700 750 800 850 900 Reformer Scakl (C)

ekil 6.12 Reformer Scaklna bal olarak reformere verilmesi gereken s gleri (P= 3 bar, B/K= 3).

64
75

Gerekli Toplam Souk Utilite (kW)

70

65

60

55

50 650

700

750

800

850

900

Reformer Scakl(C)

ekil 6.13 Reformer Scaklna gre kullanlmas gereken toplam souk utilite miktar (P= 3 bar, B/K=3). Modeldeki yakt pili, kompresr ve s motoru gc deiimleri ekil 6.14te verilmektedir. Yakt Pilinden elde ettiimiz g artarken, s motoru gc azalmaktadr.

ekil 6.14 Reformer Scaklna gre Yakt Pili, Is Motoru ve Kompresrn G Deiimleri (P= 3 bar, B/K= 3).

65 Is motorundan elde edilen elektrik yakcda yanan gazlardan salanmaktadr. Ayrca bu gazlarn ss, s motoruna girmeden nce reformer nndeki s deitiricide buhar retimi iin kullanlmaktadr. Reformer scaklnn artmasyla bu akmdan daha fazla enerji ekilmesi gerekeceinden doal olarak s motorunda elde edilecek elektrik miktarnda da azalma meydana gelecektir. Kompresr gcndeki deiim dier ekipmanlara gre daha az olmaktadr.

Yaplan analizlerde modelin deiik reformer scaklklarnda alabilmesi iin kWh elektrik bana utilite ihtiyac deiimleri ekil 6.15te grlmektedir. Toplam utilite gereksinimi 750800 C arasnda minimum vermektedir. Alanlarn deiimi ekil 6.16da, kullanlan ekipmanlarn maliyetlerinin deiimleri ekil 6.17de grlmektedir. Alan toplam scakln 775 C olduu yerde minimum deere dtkten sonra reformer scakl arttka artmaktadr. Verilen ekipmanlarn maliyetleri toplam ise scakln artmasyla azalmaktadr.

Scak Utilite 1.5

Souk Utilite

Toplam Utilite

1 kWh Elektrik Eldesi iin Harcanan Utilite (kWh)

1.4 1.3 1.2 1.1 1 0.9 0.8 0.7 0.6 0.5 700

750

800

850

Reformer Scakl C

ekil 6.15 Reformer Scaklna bal olarak 1 kWh elektrik elde etmek iin kullanlmas gereken utilite miktar (P= 3 bar, B/K= 3).

66

2.8

Is Deitirici Toplam Alan (m2)

2.7 2.6 2.5 2.4 2.3 2.2 700 750 800 850

Reformer Scakl C

ekil 6.16 Reformer scaklna bal olarak entegrasyonlu model iin gereken s deitiricilerin toplam alanlar deiimi (P= 3 bar, B/K= 3).

Is Deitiriciler 250,000

Is Motoru

Kompresr

Toplam

200,000

Maliyet ($)

150,000

100,000

50,000

0 700 750 Reformer Scakl C 800 850

ekil 6.17 Reformer Scaklna bal olarak kullanlmas gereken ekipmanlarn maliyetleri (P= 3 bar, B/K= 3).

67

6.1.3 alma Basncna Gre Analiz

Entegrasyonlu sistem zerine basn etkisi dier parametreler sabitlenerek (Tablo 4.1 ve Tablo 4.2de belirtilen) ve alma basnc artrlarak aratrlmaktadr. Reformer knda akm bileenlerinin basnca bal olarak molar yzde deiimleri ekil 6.18de grlmektedir. Basncn artna bal olarak reformerde retilen hidrojen orann azald tespit edilmektedir. Darboaz Teknolojisi uygulanm ve s motoru eklenmi entegrasyonlu modelde basncn 2.8 barn altnda olmas durumunda 2 no.lu akmda (reformera giden doal gaz iin n stma salayan akm) scaklk 400 Cnin altna dmekte ve s deitiricide s transferi mmkn olmamaktadr. Is transferi olabilmesi iin scakln 400 Cnin zerinde olmas gerekmektedir. Yine basncn 8.3 bar amas durumunda da modelde 3 no.lu akmdaki (LTS reaktrnden kan akm) scaklk dmesi verilmesi gerekli s transferi olmamaktadr. Grld gibi karlamalar yapldktan sonra oluturulan modelin alma aral 2.8 bar ile 8.3 bar arasna snrlandrlm olmaktadr.
H2
80

CO

CO2

CH4

Reformer k Akm Bileenleri Oran (%)

70 60 50 40 30 20 10 0 2 3 4 5 6 7 8 9

Basn (bar)

ekil 6.18 Reformer scaklna bal olarak reformer kndaki akmn ierisindeki bileiklerin molar yzdesi (T=750C, B/C= 3).

68 Farkl basnlarda modelden elde edilen sonular aadaki grafiklerde grlmektedir. Bu parametrede dier iki parametrenin aksi gereklemektedir. Reformerin scak utilite miktar ekil 6.19de grld gibi azalrken, kullanlmas gereken toplam souk utilite miktar ekil 6.20de grld gibi artmaktadr.

59

R eform Scak Utilite htiyac (kW er )

57

55

53

51

49

47

45 2 3 4 5 6 7 8 9

Basn (bar)

ekil 6.19 alma basncna bal olarak reformera verilmesi gerekli s ihtiyac (T=750C, B/C= 3).

90

Toplamsouk utilite ihtiyac (kW )

85 80 75 70 65 60 55 50 2 3 4 5 6 7 8 9

Basn (bar)

ekil 6.20 alma basncna bal olarak souk utilite gereksinimi (T=750C, B/C=3).

69 Kullanlan ekipmanlardan yakt pili, kompresr ve s motoruna ait g deerlerinin deiimleri irdelenmektedir. Bunlara ait g deerleri ekil 6.21 ve ekil 6.22de grlmektedir. Basncn 3 bara kadar artmasyla birlikte yakt pilinde g de artmakta ve 3 barda en yksek seviyeye geldikten sonra azalmaya balamaktadr.

ekil 6.21 alma basncna bal olarak yakt pili g deiimi (T=750C, B/C=3).

Grld gibi hidrojen retiminin azalmasna paralel olarak yakt pilinde elde edilen g azalmaktadr. Modelimize hava basan kompresrn gcnn basncn artmasyla birlikte artt grlmektedir (ekil 6.22). Yksek basnla s motoruna giren akmdan daha fazla elektrik elde edilecei de beklenen bir sonutur.

70

ekil 6.22 alma basncna bal olarak Yakt Pili, Is Motoru ve Kompresr Gcnn Deiimi (T=750C, B/C=3).

Yaplan analizlerde entegrasyonlu modelin deiik reformer scaklklarnda alabilmesi iin kWh elektrik bana kullanlmas gerekli olan utilitelerin deiimleri ekil 6.23te, toplam s deitiricilerin alanlar deiimi ekil 6.24te, bu parametrelere bal olarak modelde kullanlan ekipmanlarn maliyetlerinin deiimleri ekil 6.25te grlmektedir. Scak utilite miktar ok fazla deimezken souk utilite gereksiniminin artt tespit edilmektedir. Alanlar toplam 3-4 bar aralnda azalmakta 4 barda minimum yaparak ykselmeye balamaktadr. Basncn artmasyla yksek basnta altrlacak kompresr maliyetlerinin ok ykseldii ekil 6.25te grlmektedir.

71
Scak Utilite Souk Utilite Toplam Utilite

1 kWh Elektrik Eldesi iin Harcanan Utilite (kWh)

1.9 1.7

1.5 1.3

1.1 0.9

0.7 0.5 2 3 4 5 6 7 8 9

Basn (bar)

ekil 6.23 alma basncna bal olarak 1 kWh elektrik elde etmek iin kullanlmas gereken utilite miktar (T=750C, B/C=3).

3.0 2.9

Is Deitirici Toplam Alan (m2)

2.8 2.7 2.6 2.5 2.4 2.3 2.2 2.1 2.0 2 3 4 5 6 7 8 9

Basn (bar)

ekil 6.24 alma basncna gre entegrasyonlu model iin gereken s deitiricilerin toplam alanlar deiimi (T=750C, B/C=3).

72

Is Deitiriciler 350,000 300,000 250,000

Is Motoru

Kompresr

Toplam

Maliyet ($)

200,000 150,000 100,000 50,000 0 2 3 4 5 6 7 8 9

Basn (bar)

ekil 6.25 Basnca bal olarak ekipmanlarn maliyetleri (T=750C,

B/C=3).

6.1.4 Yakt Bileenlerinin Deiimine Gre Analiz

Doal gazn bileenleri karld yere gre ve kullanld lkelere gre deiiklikler gstermektedir; metan oran baz yerlerde % 90n stde iken baz yerlerde bu oran % 90n altna inebilmektedir. lkemizdeki doal gazn bileenleri satn alma szlemesinde bu hususun gizli olduu belirtildii iin BOTA tarafndan aklanamamaktadr. LPG ise kullanld lkeye ve mevsim artlarna bal olarak deiik oranlarda propan-btan bileimlerine sahip olan bir gazdr. Baz lkelerde mevsimlere bal olarak kullanlan LPG bileimleri Tablo 6.1de verilmitir.

73 Tablo 6.1 Trkiyede ve baz lkelerde kullanlan LPG bileimleri [http://www.obitet.gazi.edu.tr/obitet/lpg/lpg3.htm, 2008].

lke Ad Trkiye Almanya Danimarka ngiltere Avusturya Hollanda sve svire

Propan/Btan Oranlar (%) Yaz 30/70 Propan 30/70 Propan 20/80 30/70 Propan Propan

Propan/Btan Oranlar (%) K 50/50 Propan 70/30 Propan 80/20 70/30 50/50 Propan

Yakt deiimlerine bal olarak ortaya kacak farkllklar analiz edebilmek iin drt farkl bileimde doal gaz ve farkl bileimde LPG kullanlmaktadr. Metan ve doal gaz ierisinde bulunan dier bileenler iin deiik oranlar kabul edilmekte ve birbirinden farkl bileimdeki bu gazlar buhar reformerinde kullanlarak sonular irdelenmektedir. Doal gaz iin metan oran srasyla %95, %90, %85 ve %80 alnarak reformer altrlmaktadr. Gazlardaki dier bileen oranlar doal gaz iin Tablo 6.2de, LPG iin Tablo 6.3de verilmektedir. Tablo 6.2 Kullanlacak doal gazlarn molar bileen yzdeleri.

Doal Gaz A Metan Etan Propan Btan Azot Karbondioksit TOPLAM 95.0 2.0 0.1 0.1 1.8 1.0 100.0

Doal Gaz B 90.0 3.3 0.5 0.3 4.9 1.0 100.0

Doal Gaz C 85.0 4.7 1.0 0.4 7.9 1.0 100.0

Doal Gaz D 80.0 6.0 1.5 0.5 11.0 1.0 100.0

74 Tablo 6.3 Kullanlacak LPGnin molar yzdeleri.

LPG A Propan Btan TOPLAM 50 50 100.0

LPG B 40 60 100.0

LPG C 30 70 100.0

Entegrasyonlu modelde Tablo 4.1de verilen parametreler ve Tablo 4.2de verilen doal gaz bileenleri, referans parametreler olarak alnmakta idi. Bu blmdeki almada gaz bileenleri olarak Tablo 6.2 ve Tablo 6.3te verilen gazlar kullanlmakta, Tablo 4.1de ki parametreler sabitlenerek program altrlmaktadr. Kullanlan gaz LPG olmas durumunda kullanlacak gaz miktar reformerde 323 mol/h ve yakcda 86 mol/h alnmaktadr. Bylelikle deiik gaz bileimlerinin model zerine etkisi aratrlmaktadr. Doal gazn 4 farkl bileende beslenmesi durumunda ekil 6.26da grld gibi akm bileenleri olumaktadr. Farkl bileende LPG beslenmesi durumunda ise ekil 6.27te grld gibi akm bileenleri olumaktadr. retilen hidrojen orannda gazn cinsine bal olarak ok farkllklar olumad grlmektedir. Doal gaz iin bu oran %75lerde iken LPGde %72lerde olmaktadr.
Reformer k Akm Bileenleri Oran (%)

80 75 70 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0

H2 CO CO2 CH4

Doal Gaz Referans

Doal Gaz A

Doal Gaz B

Doal Gaz C

Doal Gaz D

ekil 6.26 Farkl bileimlerde doal gaz kullanlmasna bal olarak reformerde oluan akm bileenleri (T=750C, B/C=3, P=3bar ).

75

Reformer k Akm Bileenleri Oran (%)

80 75 70 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0

H2 CO CO2 CH4

LPG A

LPG B

LPG C

ekil 6.27 Farkl bileimlerde LPG kullanlmasna bal olarak reformerde oluan akm bileenleri (T=750C, B/C=3, P=3bar ). Reformerin s gc ihtiyalar ekil 6.25 ve ekil 6.26da, dardan salanmas gereken souk utilite miktar ekil 6.27 ve ekil 6.28de sunulmaktadr.
58.0

Reform Scak Utilite htiyac (kW er )

57.0

56.0

55.0

54.0

53.0

52.0 Doal Gaz Referans Doal Gaz A Doal Gaz B Doal Gaz C Doal Gaz D

ekil 6.28 Farkl bileimlerde doal gaz kullanlmasna bal olarak reformere verilmesi gereken scak utilite deerleri (T=750C, B/C=3, P=3bar ).

76

57.5

Reformer Scak Utilite htiyac(kW)

57.0 56.5 56.0 55.5 55.0 54.5 54.0 53.5 53.0 52.5 LPG A LPG B LPG C

ekil 6.29 Farkl bileimlerde LPG kullanlmasna bal olarak reformere verilmesi gereken scak utilite deerleri (T=750C, B/C=3, P=3bar ).

61 60

Toplam Souk Utilite htiyac (kW)

59 58 57 56 55 54 53 52 Doal Gaz Referans Doal Gaz A Doal Gaz B Doal Gaz C Doal Gaz D

ekil 6.30 Farkl bileimlerde doal gaz kullanlmasna bal olarak souk utilite ihtiyac (T=750C, B/C=3, P=3bar ).

77

69.0 68.5

Toplam Souk Utilite (kW)

68.0 67.5 67.0 66.5 66.0 65.5 65.0 64.5 64.0 63.5
LPG A LPG B LPG C

ekil 6.31 Farkl bileimlerde LPG kullanlmasna bal olarak souk utilite ihtiyac (T=750C, B/C=3, P=3bar ). Yakt pili, kompresr ve s motoruna ait g deiimleri de ekil 6.32 ve ekil 6.33de verilmektedir.

ekil 6.32 Farkl bileimlerde doal gaz kullanlmasna bal olarak Yakt Pili, Is Motoru ve Kompresr G Deiimleri (T=750C, B/C=3, P=3bar ).

78

ekil 6.33 Farkl bileimlerde LPG kullanlmasna bal olarak Yakt Pili, Is Motoru ve Kompresr G Deiimleri (T=750C, B/C=3, P=3bar ).

Modelin deiik Doal gaz ve LPG bileen oranlarnda alabilmesi iin kullanlmas gereken utilite deiimleri ekil 6.34 ve ekil 6.35de grlmektedir.

1 kWh Elektrik Eldesi iin Harcanan Utilite (kWh)

Scak Utilite
1.4 1.3 1.2 1.1 1.0 0.9 0.8 0.7 0.6 0.5

Souk Utilite

Toplam Utilite

Doal Gaz A

Doal Gaz B

Doal Gaz C

Doal Gaz D

ekil 6.34 Doal Gaz bileenlerine bal olarak 1 kWh elektrik elde etmek iin kullanlmas gereken utilite miktar (T=750C, B/C=3, P=3bar ).

79
Scak Utilite Souk Utilite Toplam Utilite

1 kWh Elektrik Eldesi iin Harcanan Utilite (kWh)

1.4 1.3 1.2 1.1 1.0 0.9 0.8 0.7 0.6 0.5

LPG A

LPG B

LPG C

ekil 6.35 LPG bileenlerine bal olarak 1 kWh elektrik elde etmek iin kullanlmas gereken utilite miktar (T=750C, B/C=3, P=3bar ). Bu parametrelere bal olarak kullanlmas gerekli s deitiricilerin toplam alanlarnn nasl deitii ekil 6.36 ve ekil 6.37de verilmektedir.

2.3
Is Deitirici Toplam Alan (m2)

2.2 2.2 2.1 2.1 2.0 Doal Gaz A Doal Gaz B Doal Gaz C Doal Gaz D

ekil 6.36 Doal Gaz Bileenlerine bal olarak kullanlmas gereken s deitiricilerin toplam alanlar deiimi (T=750C, B/C=3, P=3bar ).

80

2.7

Is Deitirici Toplam Alan (m2)

2.6 2.5 2.4 2.3 2.2 2.1 2.0 LPG A LPG B LPG C

ekil 6.37 LPG bileenlerine bal olarak kullanlmas gereken s deitiricilerin toplam alanlar deiimi (T=750C, B/C=3, P=3bar ). Bu parametrelere bal olarak kullanlmas gerekli ekipmanlarn

maliyetlerinin nasl deitii ekil 6.38 ve ekil 6.39da grlmektedir.

Is Deitiriciler 250,000

Is Motoru

Kompresr

Toplam

200,000

Maliyet ($)

150,000

100,000

50,000

0 Doal Gaz A Doal Gaz B Doal Gaz C Doal Gaz D

ekil 6.38 Doal gaz bileenlerine bal olarak kullanlan ekipmanlarn maliyetleri (T=750C, B/C=3, P=3bar ).

81
Is Deitiriciler 250,000 Is Motoru Kompresr Toplam

200,000

Maliyet ($)

150,000

100,000

50,000

0 LPG A LPG B LPG C

ekil 6.39 LPG bileenlerine bal olarak kullanlan ekipmanlarn maliyetleri (T=750C, B/C=3, P=3bar ). Doal gaz ve LPG yaktlar Tablo 6.4te belirtilen bileime sahip olduu kabul edilerek, modelde kullanlmakta ve yakt pilinin 100 kW gc ulamas salanmaktadr. Bunun iin gereken mol saylar ve bu gazlarn modelde kullanlmasyla elde edilen veriler Tablo 6.5da grlmektedir. Yakt Pilinin 100 kW gce ulamas iin reformer ve yakcda toplam olarak 1091 mol/saat doal gaz kullanlmas gerekirken bu miktar LPGde 409 mol/saat olmaktadr.

Tablo 6.4 LPG ve Doal gaz ierisindeki bileenlerin molar yzdeleri.

BLEENLER Metan Etan Propan Btan Azot Karbondioksit

LPG 0.0 0.0 50.0 50.0 0.0 0.0

DOAL GAZ 93.9 3.2 0.7 0.4 0.8 1.0

82

Tablo 6.5 LPG ve Doal gaz kullanlmasyla elde edilen veriler(T=750C, B/C=3, P=3 bar ).
LPG Hidrojen retimi iin kullanlan yakt Yakcda dorudan yaklan yakt Reformer Hidrojen Oran Reformer Metan Oran Reformer Karbondioksit Oran Reformer CO Oran HTS k CO Oran LTS k CO Oran PROX k CO Oran PROX k Hidrojen Oran Atk Gazn Reformer sonras k scakl 323 86 72.1 1.15 11.85 14.88 5.81 0.65 6.34 73.5 767 Doal Gaz 913 178 75.5 1.43 9.27 13.57 4.84 0.58 5.65 76.4 770 mol/h mol/h % % % % % % ppm % C

6.2 Entegrasyonsuz ve Entegrasyonlu Sistemler iin Maliyetlerin Karlatrmas

Bu blmde, ilk entegrasyonsuz sistem ile ikinci entegrasyonlu sistem iin yllk iletme maliyeti, yllk yatrm maliyeti ve bunlarn toplamndan oluan toplam yllk maliyet her bir parametrenin alma aral iin model araclyla irdelenmektedir. Tm hesaplamalar yakt pilinden ortalama olarak 100 kWh enerji elde edilmesi tabannda yaplmaktadr. Yatrm maliyeti hesaplar iin sadece s deitirici maliyetleri ve s motoru maliyeti kullanlmtr. Reaktr maliyetleri, pompa ve kompresr, vs. maliyetleri her iki modelde de ayn artlarda alan ekipmanlar olup, fiyatlar da ayn olacandan ve yaplan alma iki modeli karlatrma amac tadndan hesaba dahil edilmemitir. Souk ve scak utilite maliyetleri, kompresrde harcanan elektrik maliyeti, toplam yllk iletme maliyetlerini oluturmaktadr. Is motorunda retilen elektrik iletme maliyetini azaltc maliyet olarak hesaba katlmaktadr.

83 Souk utilite birim maliyeti 20 $/(kW.yl), scak utilite birim maliyeti

105 $/(kW.yl) ve elektrik birim maliyeti 380 $/(kW.yl) olarak kabul edilmektedir. Modellerde Tablo 4.1deki parametre deerleri ve Tablo 4.2deki doal gaz bileenleri kullanlmaktadr. Her iki model iin yllk maliyetlerin, Buhar/Karbon oran, reformer scakl ve alma basncna bal olarak deiimleri srasyla ekil 6.37, 6.38, ekil 6.39,6.40 ve ekil 6.41, 6.42 de verilmektedir. Buhar/Karbon orannn artmasna bal olarak toplam yllk maliyet entegrasyonsuz ilk modelde 31,429 $dan balayp 29,597 $a dmektedir. Entegrasyonlu ikinci model iin ise toplam maliyet yllk olarak 24,793 $dan balayp 23,936 $a dmektedir. Entegrasyonlu modelin entegrasyonsuza gre yllk toplam maliyette 6-7 bin $ arasnda kazan salad grlmektedir. Entegrasyonsuz model irdelendiinde Buhar/Karbon orannn artmasna bal olarak yllk iletme maliyeti ve yllk yatrm maliyeti azalmaktadr. Entegrasyonlu ikinci model iin Buhar/Karbon orannn artmasna bal olarak yatrm maliyeti azalmakta ancak iletme maliyeti artmaktadr.

Reformer scaklna ve alma basncna bal olarak da entegrasyonlu modelin entegrasyonsuz modelden daha ucuza mal olduu grlmektedir. Reformer scaklnn artmasna bal olarak entegrasyonsuz modelde iletme maliyeti azalmakta ancak yatrm maliyeti artmaktadr. letme maliyetindeki azalma daha byk oranda olduundan toplam yllk maliyette reformer scaklnn artmasna bal olarak azalmaktadr. Entegrasyonlu modelde iletme maliyeti artmaktadr, ancak yatrm maliyeti byk oranda azalmakta ve toplam yllk maliyette bu sebeple azalmaktadr. alma basncnn artmasna bal olarak entegrasyonsuz modelde iletme maliyeti byk oranda artmakta, yatrm maliyeti az da olsa azalmaktadr; toplam yllk maliyet de bu duruma paralel olarak artmaktadr. Entegrasyonlu modelde hem iletme maliyeti artmakta hem de yatrm maliyeti artmaktadr. Sonu olarak dier iki parametrede olduu gibi entegrasyonlu modelin toplam yllk maliyeti entegrasyonsuz modelinkinden daha az olmaktadr.

84
letme Maliyeti 35,000 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 2.5 3 Buhar/Karbon Oran 3.5 Yatrm Maliyeti Toplam Maliyet

ekil 6.40 Buhar/Karbon oranna bal olarak ilk entegrasyonsuz model iin yllk maliyet deiimleri (P= 3 bar, T= 750 C).
letme Maliyeti 30,000 Yatrm Maliyeti Toplam Maliyet

Maliyet ($/yl)
Maliyet ($/yl)

25,000

20,000

15,000

10,000

5,000 2.5 3 Buhar/Karbon Oran 3.5

ekil 6.41 Buhar/Karbon oranna gre entegrasyonlu model iin yllk maliyet deiimleri (P= 3 bar, T= 750 C).

85
letme Maliyeti 35,000 30,000 25,000 Maliyet ($/yl) 20,000 15,000 10,000 5,000 0 700 Yatrm Maliyeti Toplam Maliyet

750 Reformer Scakl (C)

800

850

ekil 6.42 Reformer scaklna bal olarak ilk entegrasyonsuz model iin yllk maliyet deiimleri (P= 3 bar, B/K= 3).

letme Maliyeti 30,000

Yatrm Maliyeti

Toplam Maliyet

25,000

20,000 Maliyet ($/yl)

15,000

10,000

5,000

0 700

750 Reformer Scakl (C)

800

850

ekil 6.43 Reformer scaklna gre entegrasyonlu model iin yllk maliyet deiimleri (P= 3 bar, B/K= 3).

86
letme Maliyeti 45,000 40,000 35,000 30,000 Maliyet ($/yl) 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 0 2 3 4 5 6 7 8 9 Basn (bar) Yatrm Maliyeti Toplam Maliyet

ekil 6.44 alma basncna bal olarak ilk entegrasyonsuz model iin yllk maliyet deiimleri (T=750C, B/C=3).

letme Maliyeti 35,000 30,000 25,000 Maliyet ($/yl) 20,000 15,000 10,000 5,000 0 2 3 4 5

Yatrm Maliyeti

Toplam Maliyet

Basn (bar)

ekil 6.45 alma basncna bal olarak entegrasyonlu model iin yllk maliyet deiimleri (T=750C, B/C=3).

87

Bu blmde yaplan alma ile entegrasyonlu sistemin alma esnekliinin entegrasyonsuz sisteme gre daha snrl olduu grlmtr. Entegrasyonlu modelin buhar/karbon oran iin sistemin alma aral 2.5 ile 3.5, reformer scakl iin alma aral 706 C ile 875 C ve alma basnc iin sistemin alma aral 2.8 bar ile 8.3 bar arasnda olmaktadr. Farkl bileen oranlarndan oluan besleme gazlarn etkisini tespit etmek iin drt farkl bileende doal gaz ve farkl bileende LPG kullanlmtr. Doal gazlar kendi aralarnda LPGler kendi aralarnda karlatrlmaktadr. retilen hidrojen orannda gazn cinsine bal olarak ok byk farkllklar olumad grlmtr. Entegrasyonlu ve entegrasyonsuz sistemlerin yllk toplam maliyetleri, buhar/karbon oran, reformer scakl, alma basnc parametrelerine bal olarak karlatrlm; tm parametreler iin entegrasyonlu sistemin yllk toplam maliyetinin, entegrasyonsuz sistemin yllk toplam maliyetinden daha az olduu tespit edilmitir. Buhar/Karbon oran ve reformer scakl artna bal olarak toplam yllk maliyetinin azald, alma basncnn artmasna bal olarak ise artt grlmtr.

88

7. SONULAR
Bu almada, hidrojen retiminde gnmzde en fazla kullanlan yntemlerden biri olan buhar reformasyonuyla hidrojen retimi yapan bir sistem incelenmitir. Hidrojen retimi yapan ve retilen hidrojeni PEM yakt pilinde kullanarak elektrik enerjisi reten bu sistem CHEMCAD programyla bilgisayarda modellenmitir. Model kullanlarak sistemdeki ekipmanlarn ve akmlarn termal zelikleri, akmlardaki bileenler ve bu bileenlerin oranlar kolaylkla elde edilebilmektedir. Ayrca deiik alma artlarnn retime etkileri gerek sistem zerinde denemeye gerek kalmakszn bu model yardmyla incelenebilmekte, sistem iin en uygun artlar tasarlanabilmektedir.

Hidrojenin gnmz koullarnda yaygn olarak kullanlr hale gelebilmesi iin hidrojen retim maliyetinin drlmesi gerekmektedir. Hidrojen retimi srasnda harcanan enerjinin drlmesi de bu amaca hizmet edecek bir yntem olarak grlmektedir. Hidrojen retimi yapan byle bir sistemdeki scak ve souk akmlarn birbirleriyle uygun olarak karlatrlmas halinde stma ve soutma iin dardan salanacak enerji azalacak; bylece enerji geri kazanm yaplm olacaktr. almada scak ve souk akmlarn en uygun ekilde karlamas iin; minimum enerji kullanm ve minimum s deitirici says hedeflendii iin Darboaz Teknolojisi kullanlmtr. Darboaz Teknolojisi hesaplamalarnda THEN yazlmndan yararlanlmtr. Yaplan hesaplamalar sonucunda sistemin bir darboaz alt (pinch alt) problemi olduu tespit edilmi ve sisteme s motoru (trbin) eklemenin uygun olaca grlmtr. Hesaplamalar neticesinde akm karlamalar yaplmas iin gerekli s deitiriciler eklenmitir. Ayrca yanm gazlarn dar atlaca yksek scaklktaki akmdan yararlanmak iin de s motoru eklenmitir. Yaplan uygulamayla seilen be scak ve drt souk akm iin dardan scak utilite kullanmaya gerek kalmamtr. Souk utilite gereksiniminin de neredeyse yar yarya azald grlmtr. Maliyet karlatrmas sonucunda yeniden oluturulacak entegrasyonlu sistemin yatrm maliyetinin daha fazla olduu ancak iletme maliyetinden yaplacak tasarrufla 2.1 ylda bu yatrmn kendini geri deyecei hesaplanmtr. Verim karlatrmasnda entegrasyonsuz sitemin verimi % 20.7, entegrasyonlu sistemin verimi ise % 28.4 olmaktadr.

89

Bu almada Darboaz Teknolojisi uygulamas yaplarak en uygun akm karlamalar yaplm ve s motoru eklenmi olan entegrasyonlu yeni sistem de CHEMCAD programyla modellenmitir. Bu entegrasyonlu model yardmyla Buhar/Karbon oran, reformer scakl, alma basnc ve farkl bileenlerde gazlarn kullanlmas parametrelerinin sistem zerine etkileri irdelenmitir. Entegrasyonlu modelin alma esneklii tespit edilmi, bu parametreler iin alma snrlar belirlenmitir. Ayrca ilk modelle, entegrasyonlu ikinci model arasnda yllk maliyetlerin bu parametrelere gre karlatrmas yaplmtr.

Buhar/Karbon oran iin entegrasyonlu modelin alma aral 2.5 ile 3.5 arasnda snrlanmaktadr. Buhar/Karbon oran 2.5ten 3.5e doru arttka retilen hidrojen miktar artmakta ancak hidrojenin akm iindeki mol yzdesi azalmaktadr. Bu azalmann sebebi de akm ierisindeki buhar orannn artmasndan kaynaklanmaktadr. Buhar/Karbon oran arttka kullanlmas gereken toplam utilite miktarnn azald grlmtr.

Reformer scaklk aral entegrasyonlu modelde 706 C ile 875 C arasnda snrlanmaktadr. Reformer scakl artrldka buna bal olarak hidrojen yzdesi, 750800 Clere kadar artm ve bu scaklk deerinden sonra deimeyerek sabit kalmtr. Kullanlmas gereken toplam utilite de yine 750800 C arasnda minimum vermitir.

Entegrasyonlu modelin alma basncnn 2.8 bar ile 8.3 bar aralnda snrlanm olduu tespit edilmitir. Basncn bu aralkta artna bal olarak reformerde retilen hidrojen orann azald tespit edilmektedir. Basncn artmasna paralel olarak scak utilite ihtiyac ok fazla deimezken souk utilite ihtiyacnn artt grlmektedir. Yakt pilinden elde edilen gcn, basn 3 bar olduunda maksimuma ulat sonra azalmaya balad grlmtr. Basncn artmasna bal olarak s motorundan elde edilen gte bir art olsa da, yksek alma basncnda kompresr iletme ve yatrm maliyetleri ok ykselmektedir.

90 Farkl bileen oranlarndan oluan besleme gazlarnn etkisini tespit etmek iin drt farkl bileende doal gaz ve farkl bileende LPG kullanlmtr. Doal gazlar kendi aralarnda LPGler kendi aralarnda karlatrlmaktadr. retilen hidrojen orannda gazn cinsine bal olarak ok farkllklar olumad grlmektedir. Doal gaz iin reformer k akmndaki su buhar hari hidrojen oran % 75lerde iken LPGde % 72lerde olmaktadr. Entegrasyonlu ve entegrasyonsuz sistemlerin yllk toplam maliyetleri, s deitirici maliyetleri ve s motoru maliyetleri baz alnarak irdelenmitir. Modeller kullanlarak buhar/karbon oran, reformer scakl, alma basnc parametrelerine bal olarak maliyet farklar karlatrlmaktadr. Bu parametrelerin entegrasyonlu sistem iin snrlanan aralklarda altrlmasyla buhar/karbon oran ve reformer scakl artna bal olarak toplam yllk maliyetinin azald, alma basncn artmasna bal olarak ise artt grlmektedir. Fakat tm parametreler iin entegrasyonlu sistemin yllk toplam maliyetinin, entegrasyonsuz sistemin yllk toplam maliyetinden daha az olduu tespit edilmitir. Gnmzde enerji maliyetlerinin giderek ykselmesi ve enerjiye olan ihtiyacn giderek artmas nedeniyle enerjiyi retmenin yannda, retilen enerjiyi geri kazanmann da gerekli olaca grlmektedir. Bu almada stma ve soutma gerektiren bir sistem modellenerek, s ve g entegrasyonu yaplmakta ve nemli lde enerji kazanm salanmaktadr. lkemizde stma ve soutma gerektiren tm byk tesislerde bu tip uygulamalarn yaplmas, enerji harcamalarn azaltarak hem tesislerin iletme maliyetlerini azaltacak hem de enerjide da baml olan lkemize byk yararlar salayacaktr. Hidrojen enerjisi gelecein enerjisi olarak grlmektedir. Bu almada dk scaklkta alan PEM yakt pili ve bu yakt piline hidrojen reten bir sistem irdelenmitir. Sistemde hem enerji retilmi hem de enerji geri kazanm salanmtr. Gelecekte tm hidrojen retim tesislerine ve yakt pillerine s ve g entegrasyonu yaplmak suretiyle retim maliyetleri drlebilecek; yakt pillerinden g elde edilmesi yannda zellikle evsel uygulamalarda aa kan sdan da stmada faydalanlabilecektir.

91

KAYNAKLAR
Altn, V., (2006). "Dnyann gazn almak", Bilim ve Teknik, 467: 92, 93. Altmann, M., P. Niebauer, E. Pschorr-Schoberer,W. Zittel, (2005).

"WHySE Wind-Hydrogen Supply of Electricity Market-Technology- Economics", www.hyweb.de/Wissen/pdf/windpw00.pdf. Appleby, A.J., F.R. Foulkes, (1989). "Fuel Cell Handbook", Van Nostrand Reinhold, New York, 428-454. Bak, T., J. Nowotny, M. Rekas, C.C. Sorrel, (2002). "Photo-Electrochemical Hydrogen Generation from Water using Solar Energy. Meterials-Realated Aspects", International Journal of Hydrogen Energy, 27, 991-1022. Barbir, F., (2005). "PEM Fuel Cells: Theory and Practice", Elsevier Academic Press, New York. Chemical Engineering, Jan, (2008). 60, www.che.com. etinkaya, M. V. Karaosmanolu, (2002). "Yakt Pillerinde Hidrojen Kullanm", 3e Electrotech, Bileim Yaynclk A., 100, s. 90- 94, stanbul. Douglas, James M., (2005), "Kimyasal Proseslerin Kavramsal Tasarm" eviren: smail Boz, Literatr Yaynlar, stanbul. Ersoz, A., H. Olgun, S. Ozdogan, (2006). "Reforming Options for Hydrogen Production from Fossil Fuels for PEM Fuel Cells", Journal of Power Sources, 154, 6773. Godat, J., F. Marechal, (2003). "Optimization of a Fuel Cell System using Process Integration Techniques", Journal of Power Sources, 118, 411423. Hoffmann, P., (1981). "The Forever Fuel: The Story of Hydrogen", Westview Pres, Boulder, Col., USA.

92

mal, Z., (2003). "Hidrojen Enerjili Sistemlerde Ekserji Analizi", Marmara niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, stanbul. Kadrgan, F., (2003). "Hidrojenli Yakt Hcreleri Teknolojilerinde Son Gelimeler", Bileim Yaynclk A.., stanbul. Keitel, R., (1996). "Application with Proton Exchange Membrane (PEM) Fuel Cells for Deregulated Market Place", ALSTOM BALLARD, Frankfurt, Germany. Kaya, E., (2002). "Hidrojen Enerjisi ve Yakt Hcreleri", Dumlupnar niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, Ktahya. Mara, D., (2003). "Hidrojenin Elektroliz Ve Gazifikasyon Yntemiyle retiminin ncelenmesi", Zonguldak Karaelmas niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Bilim Uzmanl Tezi, Karabk. Ouz, A. E., (2006). "Hidrojen Yakt Pilleri ve PEM Yakt Pilinin Analizi", Gazi niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, Ankara. Potter, A., M. Newell, (1992). "Hydrogen Basics", Home Power, 32, 42-45. Ratnamala, G. M., N. Shah, V. Mehta, P. V. Rao, (2005). "Integrated Fuel Cell Processor for a 5-kW Proton-Exchange Membrane Fuel Cell", Ind. Eng. Chem. Res., 44, 1535-1541. Sarta, F., (2004). "Hidrojenin Alternatif Enerji Kayna Olarak Gelecekteki nemi, Uygulama Alanlar ve Yakt Hcrelerinde Kullanm", Osmangazi niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, Eskiehir. Smith, R., (2005). "Chemical Process Design and Integration", John Wiley & Soons, Ltd., Chichester, England. Staine, F., D. Favrat, (1995). "Energy Integration of Industrial Processes Based on the Pinch Analysis Method Extended to Include Exergy Factors", Applied Thermal Engineering, 16, 497-507, Switzerland.

93

enol, R., . gl, M. Acar, (2006). Yakt Pili Teknolojisindeki Gelimeler ve Tatlara Uygulanabilirliinin ncelenmesi , http://www.mmo.org.tr/muhendismakina /arsiv/2006/aralik/08_yakitpilleri.pdf. Thomas, S., M. Zalbowitz, "Fuel Cells Green Power", Los Alamos National Laboratory in Los Alamos, New Mexico. Ulusoy, I., (2005). "Hidrojen Enerjisi Teknolojilerinin Bugn", Gebze Yksek Teknoloji Enstits, Mhendislik ve Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, Kocaeli. Vezirolu, T. N., J.OM. Bockris, D. Smith, (1991). "Solar Hydrogen Energy", Macdonald Optima, London. Vezirolu, T. N., F. Barbir, (1998). "Hydrogen Energy Techonologies", Emerging Tecnology Series, A1400, UNIDO, Vienna, Austria. Vora, S., (2004). "Power Enhancment in Seal-Less SOFC", Fuel Cell Seminar, San Antonio TEXAS, 285-297. Wallmark C., P. Alvfors, (2002). "Design of Stationary PEFC System Configurations to Meet Heat and Power Demands", Journal of Power Sources, 106, 8392. Yumurtac, Z., N. Bekiroglu, E. Akaryldz, (2002). "Hidrojen Enerjisi Kullanmnda Temel Kriterler", http://www.mmoistanbul.org/yayin/tesisat/72/4/ .

http://atlas.cc.itu.edu.tr/~pdgmb/question/faq_t.html#5, 01.07.2008, 14:25. http://hydrogen.cankaya.edu.tr/sunum/sunum7.ppt, 11.07.2008, 16:32. http://www.dynein.com/Hydrogen/hydrogen.htm, 2002. http://www.igdas.com.tr/ugetam/tr/detay.asp?detay=60, 05.05.2008, 13:00

94 http://www.mpri.lsu.edu/thenindex.html, 2008, 11.07.2008, 16:35. http://www.obitet.gazi.edu.tr/obitet/lpg/lpg3.htm, 2008, 11.07.2008, 16:40 http://www.taek .gov.tr/ taek/td/html/hidro.htm, 2004. http://www.eere.energy.gov, 2003

95

ZGEM

1979 ylnda Konyada doan Kemal LER, 1998 ylnda Dokuz Eyll niversitesi, Makine Mhendislii Blmnde balad lisans eitimini 2003 ylnda tamamlad. Ayn yl, Almanyann Augsburg ehrinde Almanca Dil Eitimi ald. 2005 ylnda Bayndrlk ve skn Bakanl personeli olarak greve balad. Gebze Yksek Teknoloji Enstits, Enerji Sistemleri Mhendislii Anabilim dalnda Yksek Lisansa ve Kocaeli Bayndrlk ve skn Mdrlnde grevine devam etmektedir.