25.03.

2010

Srnme(Snme)Deneyi (DIN50118,DIN50119,TS279,EN10291)

25.03.2010

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

Srnme(Snme)Deneyi (DIN50118,DIN50119,TS279,EN10291)
Srnme: Snme: Srekli uzama (Creep) Metalsel malzemelerin yksek scaklklardaki dayanmlarn, davranlarn ve kopmadan nce farkl zamanlardaki kalc uzama miktarn saptamak iin uygulanr. Deney numuneleri, statik ekme deneyinde kullanlan numune ile ayndr.
Deneysresi;ksasrelit<100h uzunsrelit> 100h Enerji santralleri, petrol tesisleri, kimya sanayinde yksek scaklk altnda alan paralarn davranlarn belirlemek amacyla genellikle uygulanr (Buhar trbininde 500C, trbin kanatlarnda 600C). Srnme ve gerilme gevemesi, sl aktive olaylardr. Bu nedenledir ki deney scaklnn mutlaka verilmesi gerekir. Gerilme gevemesi daha ok plastikler iin nem kazanr.
25.03.2010 Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

Deneyscakl

Td 0,4.Te ( K )

Srnme(Snme)Deneyi
Ykn(gerilmenin)sabittutulduuve ekildeiimininzamanlaartnn llddeneydir. Srnme;zamanabal,yksekscaklkta kalcdeformasyondur.Sabitykve gerilimdeoluur Bakabirdeyilesrnme,sabityk altnda,zamanabalolarakilerleyen plastikekildeitirmedir. Gerilmegevemesi(rlaksasyon)ise,ekil Gerilme gevemesi (rlaksasyon) ise ekil deitirmeninsabittutulmashalinde, gerilmeninzamanabalolarakddr. Metalselmalzemelerdesrnmedeneyleri ounluklaekmezorlamalaraltndayaplr. Basma,emegibidierzorlamalarsz konusuisebudurumzelindislerlemutlaka verilmelidir.

stc

= sabit
Td = sabit

pl = f (t )

25.03.2010

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

25.03.2010

Srnmedeneyindenumuneyksek scaklktauygulanansabitgerilmealtnda frnayerletirilir. Srnmedeneyisrasnda,gerinimveya uzama,zamannbirfonksiyonuolarakllr vesrnmeerisieldeetmekiinizilir. Srnmeerisinindzenliksmnneimi srnmehznverir. Yksekscaklklarmetaldedislokasyonlarn trmanmasnsalar. Dislokasyondzensizliktenuzaa trmandktansonrakaymayadevamederek, uygulananendkgerilmelerdebile numuneninekildeitirmesinisalar.

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

25.03.2010

Srnme h z : =

d = sabit dt

0 Ykn uygulanmasyla birim uzamas oluur ve birinci blge ya da birincil srnme balar. Srnme hz srekli olarak azalr. Bunun nedeni, dislokasyonlarn birbirini keserek hareketlerini engellemeleri ve peklemenin meydana gelmesidir. 0 Ancak srnme hz azalmakla birlikte devam da eder. Bunun da nedeni, toparlanma mekanizmalarnn devreye girmesidir. Birincil srnme dk gerilmelerde ve 0.4 T (K) scakl civarnda malzeme davrann tek bana karakterize edebilecek ekilde uzun srer.

I.Srnme(BirincilSrnme
25.03.2010

= a. ln t

(a=sabit)(logaritmiksrnme))
7

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

Srnme h z : =

d = sabit dt

TeknikuygulamalardakararlsrnmeyaniII.blgeyadaikincilsrnmenemlidir.nk ngrleniletmekoullarvesresinegre,I.blgedekalnmasekonomikadan,III.blgeye girilmesiisekrlmayakargvenliiazaltacandanistenmez. kincilsrnmedepeklemeiletoparlanmaarasndadengeolutuundan,srnmehzsabittir. III.blgedeisesrnmehzgiderekartarvekrlmameydanagelir.

Arrheniusbantsnagresrnmehzart

d = A.e ( B / T ) dt

25.03.2010

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

III.Blgedemeydanagelen,krlma tolerans,dierbirdeyilesrnme krlmasdr.

T e : E dayanm scakl: Tane ve tane snrnn ayn dayanma sahip olduu scaklk deeri

Scaklkartncelikle,enerjisifazlaolanbykal tanesnrlarndayaynmaykolaylatrr. Tanesnrlarndaboyeryounluuartar.Bunabal olarakDislokasyonlarntrmanmaeilimiartarve srnmeiinuygunkoullarsalanmolur. Srnmekrlmastanesnryadataneleraras krlmadr. Yksekscaklklardamalzemeiyapsndave zelliklerindegrlenbazdeiikliklerunlardr: Boyeryounluununartmasyaynmay kolaylatrr. Dislokasyonlarn trmanmas ve apraz kaymas gibi Dislokasyonlarntrmanmasveaprazkaymasgibi yenikaymasistemleriortayakar. Tanesnrlarekildeitirebilir,ekildeitirme gittikebasitleir. Yapnnkararllazalr;rneinsoukekil deitirmimalzemeyenidenkristalleiryada kelmesertlemesineurammalzemear yalanr. Parayzeyiortamladahakolayreaksiyonagirer, korozyonvetufalsorunuortayakar.

25.03.2010

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

25.03.2010

Srnmeerisineuygulanangerilmeve scaklnetkisi

Resultsfromaseriesofcreeptests.(a)Stressrupturecurvesforanironchromium nickelalloyand(b)theLarsonMillerparameterforductilecastiron

Dislokasyonlartrmanabilir(a)atomdislokasyonizgisiniarayeroluturmakveyaboluklar doldurmakayrldnda(b)yadaatombolukoluturarakveyaarayerlerielimineederek dislokasyonizgisineeklenirlervetrmanmagerekleir.

25.03.2010

Kopmamr Gerilmeerisi kullanlarakscaklkvezaman kombineedilerekbirparann beklenenmrtahminedilebilir.

100saatve1000saattekopmaygsteren eri.

stenitikpaslanmazeliklerdetanesnrlarnda oluansrnmeboluklar.(x500).(FromASM Handbook,Vol.7,(1972)ASMInternational, MaterialsPark,OH44073.)

Gerimekorozyon(gerilmelikorozyon) atlamasnngereklemesimuhtemel numune,biroktanelerarasatlak iermektedir.(x200).(FromASM Handbook,Vol.7,(1972)ASM International,MaterialsPark,OH44073.)

SrnmeOlaynaEtkiyenFaktrler
1.Taneboyutu: Srnmedayanmnnyksekolmasiintane boyutubykolmaldr.

2.Alamlama: Alamelementiilavesiilesrnmedayanmiyileir.

3.Metalinanaktlesi: AnaktleMo,Ta,W,Nbesaslisesrnmedayanmfazladr.

25.03.2010

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

15

25.03.2010

DeneySonularnnVerilmesi
1.SrnmeDayanm:Belirlibirscaklktavebelirlibirsresonundamalzemenin kopmasnanedenolangerilmedir
( RmT/tC ) veya (TtC ) /

T:Scaklk(C) t:Sre(h)

Rm :

:ekmedayanm(N/mm2)

( Rm500C ) = (500C ) = 150 N / mm 2 *10000 / 10000

25.03.2010

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

16

DeneySonularnnVerilmesi
2.Snme(srekliuzama)snr: Belirlibirscaklktavebelirlibirsresonunda, belirlibirkalcuzamaoluturangerilmedir. Srnmesnrlarounlukla%0,2veya%1likkalcbirimuzamalariinverilir.

( R pT/ t C ) veya (T /C ) pl t

pl

:Kalcuzama

Srnme hznn giderek sfr deerine kadar azalabildii en byk gerilmeye srnme duru snr ad verilir. d d ili Srnmenin hibir zaman kopma ile sonulanmad en byk gerilme ise sonsuz mrl srnme dayanm ismini alr.

R p : pl :Kalcuzamaoluturangerilme

R1(/500C ) = 1(/500C ) = 130 N / mm 2 10000 10000

25.03.2010

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

17

DeneySonularnnVerilmesi
3. Kopmadan sonraki uzama:
( Au(T tC ) veya uT/ tC ) /

uzun ubuk ksa ubuk

Ak(T/ tC ) veya k(T/ tC )

k = 5, u = 10

A5( 500C ) = k( 500C ) = %20 / 100 /t

A : : %Uzama = %20
t : Zaman = 100 h

25.03.2010

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

18

25.03.2010

DeneySonularnnVerilmesi
4. Kopma bzlmesi:

Z t(T C ) veya t(T C )

( 500 ( 500 Z 100 C ) = 100 C ) = %45

Z : = %45
t : Zaman = 100 h

25.03.2010

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

19

Yorulma Deneyi (DIN 50100, TS 1487)

25.03.2010

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

20

Yorulma Deneyi (DIN 50100, TS 1487)

Statikzorlamalaraltndaalanmakineparalarnaokenderrastlanr.nkmakine paralarna,genelliklebyklveyndzenliveyadzensizolaraksreklideien kuvvetlerileemeveburmamomentlerietkieder. Butrzorlamalaraltndakrlma,szkonusumalzemeninakmasnrnnokaltnda oluabilir(yorulmahasar). Malzemelerinyorulmadayanm,sonsuzsaydatekrarlanmasnaramen,krlmaya nedenolmayanenyksekgerilmegenliidir. Ykkamyonlarndameydanagelenakskrlmalar,dinamikzorlamalaraltndakiyorulma sonucundaolumaktadr.Yorulmailemikroatlakoluurvezamanlaatlakilerleyerek sonucunda olumaktadr Yorulma ile mikro atlak oluur ve zamanla atlak ilerleyerek parakrlr.Ancakheryorulmasonucundaparakrlacakdiyebirdurumyoktur. Enyksekdeeristatikkrlmabyklklerineulamayan,ancakzamanladeienve tekrarlananbirzorlamann,malzemedekrlmayakadargidenolumsuzetkilerineyorulma denir. Yorulma; akmamukavemetininaltndaveyastndetekraredengerilmelernedeniyle malzemeninhasargrmesiveyamukavemetininazalmasdr. Tekrarlananzorlamalarmalzemedehasarbrakpbrakmadnabaklmaksznyorulma zorlamalarolarakisimlendirilir.
25.03.2010 Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

25.03.2010

Yorulmadeneyi,birparannnekadarsreyledayanabileceiniveyakopmaolmakszn uygulanabilecekmaksimumyklemeleribelirler. Birmalzemeninakmadayanmnnaltndatekrarlanangerilmeye(dnme, eilme,titreimsonucuolabilir)maruzkalmassonucukopmasnayorulma denir.

L:ubuunboyu,F:Yk,d:ap

Yorulmaolay,18501860yllararasndaWhlertarafndanincelenmitir. Otomotivveuakendstrisindekiparalar,kompresr,pompa,trbin,dililergibi makineparalarndagrlenmekanikhasarlarn%90nnyorulmasonucundaolduu saptanmtr. Yorulmaolayna,parayasadecedardanuygulananmekanikkuvvetlerdeil,sl genlemebzlmelerindendoalslgerilmelerdenedenolmaktadr. Yorulmadaatlakoluumu,genellikleyzeydekibirprzde,birentikte,birizikte, birmikroatlaktaveyaanikesitdeiimlerininolduuyerdebalar. atlakoluumuiingenelliklefaktrgereklidir. Yeterikadarmaksimumekmegerilmesi Uygulanangerilmeninoldukagenideiimivedalm Uygulanangerilmeninyeterikadartekrarlanmasays Bununyansra;korozyon,scaklk,kalcigerilmeler,mikroyap(taneboyutu,faz dalmgibi)yorulmadayanmnetkiler.

25.03.2010

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

23

Dnendesteklikiriyorulmatestdzenei

Dnenkrirneinin ematikgsterimi.

25.03.2010

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

25.03.2010

Deneylerde
f 10000 evrim / dak
2 2 g = veya g = Rm 3 3

olmak zere, sabit bir frekans ayarlanarak, yksek bir gerilme genliinden

balanr.

DahasonragerilmegenliikltlrvehergerilmegenliiiinykdeiimsaysNmakineden okunur.

Whler erileri g = f (N )

izilir.

Whlererileri,tekkademeli zorlamaileeldeedilen erilerdir.

ort = 0 y
ort > 0 y= ort + g
ort < 0 y= ort g

25.03.2010

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

25

: st gerilme (gerilmenin en byk deeri) : Alt gerilme (gerilmenin en kk deeri)

g
T
N
f = 1/ T

: Gerilme genlii (titreimli zorlama) : Titreim periyodu : evrim says (yk deiim says) : Titreim frekans (yk deiim frekans)

ort = m : Ortalama gerilme

25.03.2010

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

26

Gerilme zamandiyagram

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

25.03.2010

Gerilmeevrimerilerine rnekler.(a)Eitekmevebasma gerilmesi.(b)basma gerilmesindenyksekekme gerilmesi(c)tmekme gerilmesi

Titreimli zorlama, iddeti ve yn deiken bir zorlamadr. Zorlama ekli ekme ( ) , basma ( gb ), eme ( ge ) ve burulma
g

( ) olabilir.
a

R=

Gerilme oran

-1<R<+1 R<0 ise deiken blgedeki zorlama R=-1 ise R=0 ise

ort : m = 0

A = (0 arasndadeiir. )

R=1 ise statik zorlama

25.03.2010

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

29

SNerisi(Whlererileri); Yorulmadevirsaylarnn fonksiyonuolarakmukavemetigsterengrafiktir.

25.03.2010

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

30

10

25.03.2010

Yorulma dayanm: Belirlenen bir snr evrim saysna kadar, malzemenin krlmadan tayabilecei en byk gerilme genliidir (ortalama gerilme ile birlikte).
y = g veya y= ort g

SnrevrimsaysNs : Deney srelerinin snrlandrlmas iin gerekli olan evrim says olup, malzemeye baldr. Dk genliklerde yorulma mr ok uzun olabileceinden, belirli bir evrim saysna ulaldnda, parann krlmas beklenmeden deney durdurulur

25.03.2010

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

31

TakmeliivealminyumiinS/Nerileri

elikvealminyumiinS/Nerileri

11

25.03.2010

Yorulma mrnn snr evrim saysndan daha ksa olduu gerilme genliklerine sreli yorulma dayanm ad verilir ve y (10 4 ) olarak gsterilir. Sreli yorulma dayanm blgesi, genellikle 106 gerilme genliinde sona erer . Ksa sreli yorulma Ns < 104 .

25.03.2010

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

34

YorulmaKrlmas
Duraklamaizgileri, iletmeyknndeiimiyada makinenindurmasgibidurumlarda,atlakilerleme hzlarnndeimesivedolaysylaatlakucundaki oksidasyonunfarklolmasnedeniylemeydanagelir. Titreimli zorlamada, yorulma mrnn yaklak %10 sresinde yzeyde atlak oluur ve geriye kalan %90 sresinde ise atlak ilerler ve para aniden krlr. elikvedkmedemiriin
y 0,5

Demird metal ve alamlar (rnein Cu ve Cu alamlar, Al ve Al alamlar, Ni ve Ni alamlar) iin 1

y
3

25.03.2010

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

35

elikafttayorulma,krkyzeyinin lik ftt l k k i i ematikgsterimi. Balang,ilerlemeveatlakuzunluu belirlibirdeeriatndaoluan katastrofikkrlma

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

12

25.03.2010

YorulmaDayanmnaEtkiyenFaktrler
Gerilmelerinyounlamas(rneinkesitzerindeentikler,delikler,keskin kelerinolmas)yorulmadayanmnazaltr. Yzeyprzllfazlaiseyorulmadayanmazalr. Paraierisindeigerilmelervarsayorulmadayanmazalr. Segregasyon,cruf,kalntvarsayorulmadayanmazalr. evrekoullarkorozyonoluturmayaelveriliiseyorulmadayanmazalr. Parannyzeyinekarbrleme,nitrrlemegibiyzeysertletirmeilemi y y , g y y uygulanmsayorulmadayanmiyileir. Scaklkyksekse;DayanmAzalr,YorulmamrveYorulmaSnrazalr. Malzemeninyzeyindeekmedayanmartarsayorulmayakardirendeartar

Prof.Dr.AyeglAKDOANEKER

YorulmaDayanmnaEtkiyenFaktrler
Gerilmelerinyounlamas(rneinkesitzerindeentikler,delikler,keskin kelerinolmas)yorulmadayanmnazaltr. Yzeyprzllfazlaiseyorulmadayanmazalr. Paraierisindeigerilmelervarsayorulmadayanmazalr. Segregasyon,cruf,kalntvarsayorulmadayanmazalr. evrekoullarkorozyonoluturmayaelveriliiseyorulmadayanmazalr. Parannyzeyinekarbrleme,nitrrlemegibiyzeysertletirmeilemi y y , g y y uygulanmsayorulmadayanmiyileir. Scaklkyksekse;DayanmAzalr,YorulmamrveYorulmaSnrazalr. Malzemeninyzeyindeekmedayanmartarsayorulmayakardirendeartar

Gerilmeyemaruzmalzemede yorulmaatlaklar,gerilmeninen yksekolduuyzeydebalar.

Yzeydekiherhangibirtasarm veyaretimhatasgerilmeleri younlatrrveyorulma atlaklarnnolumasn kolaylatrr.

13