Umut Yildiz Ankara Universitesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri

May 2003

KISM TREVL DENKLEMLER (ZET)

Keyfi Fonksiyonlarn Yok edilmesi u = u( x, y, z ), v = v(x, y, z ) ; x, y, z deikenlerinin bamsz fonksiyonlar olsunlar. (u, v ) = 0 ...(*) denklemi ile tanmlanan tm yzeyler tarafndan salanan en dk mertebeden KTDy bulalm.znin x, ylere bal olduunu gznnde tutarak (*)dan srasyla x ve yye gre KTler alnrsa
u (u x + u z p ) + v (v x + v z p ) = 0 u (u y + u z q ) + v (v y + v z q ) = 0

ux + uz p vx + vz p uy + uzq v y + vz q

=0

Birinci Basamaktan Lineer Denklemler

A( x, y )z x + B ( x, y )z y + C ( x, y )z = G ( x, y )

eklinde genel forml verilen KTDlerde

A0

ve

B0

(,) 0 eklinde tanmlanan bir karakteristik denklem elde edilir. Buradan (x, y) z (x, y ) = z ( , ); = x, = c ile dnm uygulanrsa ve x , y , x , y KTleri bulunup

ise dy = B , dx A

z x = z x + z x ve z y = z y + z y formlnde yerine yazlrsa ve z x , z y deerleri de verilen denklemde

yerine yazlrsa gerekli integraller alnarak ( z , , ) ya bal denklem elde edilir, buradan yerine x, y cinsinden deerleri yazlarak zm elde edilir.

deerleri

Birinci Basamaktan Yar Lineer Ksmi Trevli Denklemler P (x , y , z )z x + Q (x, y , z )z y = R (x, y , z ) eklindeki denklemlerin zmlerinde Lagrange Metodu kullanlr. Burada dx = dy = dz Lagrange Sistemi ile
P Q R

dy Q , = dx P

dz R den u ( x, y, z ) = c , v( x, y, z ) = c lerden herbiri = 1 2 dx P

yardmc sistemin bir ilk integralidir. Bulunan ifadelerin lineer bamsz olmas dolaysyla Jaqobienlerin 0dan farkl olmas gerekir.
(u , v ) , (u , v ) , (u, v ) 0 ( x , y ) ( x , z ) ( y, z )

ux vx

u y ux , v y vx

uz u y , vz v y

uz uz

Genel zm c1 ve c2 keyfi sabitler olmak zere y = y (x, c1 , c2 ) , z = z (x, c1 , c2 ) eklindedir. Bu denklemler c1 ve lineer bamsz olmaldr. (u, v ) = 0 genel zmdr. c2 ye gre zlrlerse Lagrange sisteminin zm u ( x, y, z ) = c1 ,

v( x, y , z ) = c2 . Buradan u ve v fark

Birinci Basmaktan Lineer ve Yar Lineer Ksmi Trevli Denklemler iin Cauchy Problemi Birinci Basmaktan Yar Lineer KTDnin genel zmnn : x = x (t ) , y = y (t ) , z = z (t ) parametrik denklemleriyle nceden verilmi bir erisinden geen integral yzeyinin belirlenmesinde kullanl; Lagrange sisteminden (u , v ) = 0 bulunduktan sonra deki deerler u ve vde yerlerine konur, tye bal c1 ve c2 eitlikleri elde edilir. Lineer Olmayan Birinci Basamaktan Ksmi Trevli Denklemler Badaabilir Sistemler Birinci basamaktan F ( x , y , z , p , q ) = 0 , G ( x, y , z , p , q ) = 0 ;

[F , G ] = (F , G ) + (F , G ) + p (F , G ) + q (F , G ) ( x, p ) ( y , q ) (z, p ) (z, q )

ve [F , G ] ye F ile Gnin KROEsi denir. [F , G ] = 0 ise F

p = p ( x, y , z ) ,

q = q (x, y , z )

ise

ile G badaabilirdir. Ortak zm dz = pdx + qdy tam integraline bulunan p ve q deerlerinin konulmasyla bulunur.

Umut Yildiz Ankara Universitesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri

May 2003

Charpit Metodu Birinci Basmaktan F (x, y, z , p, q ) = 0 KTDsi iin Lagrange Sistemi; dx dy dz dp dq , sadece bir tane ilk integral bulunur. Buradan bulunan = = = =
Fp {
1

Fq {
2

pFp + qF 14 4 q 2 3
3

Fx + pF 1 24z 4 3
4

Fy + qF 1 24z 4 3
5

deerleri dz = p ( x, y , z , a )dx + q ( x, y , z , a )dy da yerine konursa tam integrali elde edilir. Singuler integral iin; tam integral ifadesinin aya ve bye gre trevleri alnr ve bulunan a ve b deerleri tam integralde yerlerine yerletirilir.

p ve q

Birinci Basamaktan zel Tip Denklemler A) Sadece p ve qyu ieren denklemler F ( p, q ) = 0 eklindeki denklemlerde dp = 0 dan p = a ilk integrali elde edilir. G = p a = 0 olup

F (a, q ) dan

z = ax + Q(a ) y + b olarak elde edilir.

q = Q(a )

yazlp

dz = pdx + qdy dz = adx + Q (a )dy ifadesinin integrali alnrsa

dq = 0 dan da zme gidilebilir.

B) Bamsz deikenleri iermeyen denklemler F ( z, p, q ) = 0 eklindeki denklemlere karlk gelen Charpit yardmc sistemi dp = dq olup
p q

p = aq

ilk

integrali elde edilir. C) Deikenlerine Ayrlabilir Denklemler Birinci Basamaktan bir KTD f ( x, p ) = g ( y , q ) eklinde yazlabiliyorsa ona deikenlerine ayrlabilir denklemler denir. Lagrange sistemi { } ile {4}zlrse f (x, p )a , 1 bulunur. z = p( x, a )dx + q ( y, q )dy + b ile genel zm bulunur.

{2}ile {5}

zlnce g ( y , q ) = a

D) Clairaut Denklemi Birinci basamaktan bir KTD z = px + qy + f ( p, q ) ile ifade edilebiliyorsa ona Clairaut Denklemi denir.

Charpit yardmc sisteminden dp = 0 p = a , dq = 0 q = b yazlabilir ve denklemde yerine konursa z = ax + by + f (a , b ) tam integrali elde edilir.

ve

q nun bu deerleri

zel Tip Denklemlere Dntrlebilen Denklemler I) m ve n herhangi sabitler olmak zere; F (x m p, y n q) = 0 ... (1) tipindeki denklemler;

m 1 iin x 1 = x 1 m dnm uygulanrsa; p = z = z dx1 = 1 m p x m p = (1 m ) p 1 1 m

x x1 dx {
p1

m = 1 iin x1 = ln ( x ) dnm uygulanrsa; p = z = z dx1 xp = p 1

x x1 dx {
p1

n 1 iin y1 = y dnm uygulanrsa; y q = (1 n)q1 n = 1iin y1 = ln y dnm uygulanrsa; yq = q 1 Bylece m ve n lerin herbir durumunda (1) denk.i daima F1 ( p1, q1 ) = 0 zel ekline dntrlebilir.
1 n
n
k k

II) k herhangi bir sabit olmak zere; F (z p, z q ) = 0 ...(2) tipindeki denklemler; k 1 iin z1 = z k +1 dnm uygulanrsa;

Umut Yildiz Ankara Universitesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri

May 2003

p=

z z1 dz = x x { dz1
p1

p = (k + 1)z k p1

q=

k z z1 dz = q = (k + 1)z q1 y { dz1 y
q1

k = 1 iin z1 = ln z dnm uygulanrsa; p = zp1 z z1 dz z z1 dz

p= x = x { dz1
p1

q=

y { dz1
q1

q = zq1

k nn her durumunda (2) denklemi

F ( p1 , q1 ) = 0 zel ekline dnyor.

III) m, n ve k herhangi reel sabitler olmak zere; F x z p, y z q = 0 ... (3) tipindeki denklemler; z z dz1 dx1 z1 dz dx1 ve z z dz1 dy1 z1 dz dy1 = = = = p= q= x x dz1 dx1 x1 dz1 dx y y dz1 dy1 y1 dz1 dy { {
m k n k
p1 q1

Bu tip denklemleri zmek iin I ve IIde verilen dnmler ardarda uygulanr. Yani trevleri hesaplanp (3)de yerine yazlr ve denklem F ( p1 , q1 ) = 0 ekline dnr.
IV) F z , x m p, y n q = 0 tipindeki denklemler; Bunlara Ideki dnmler uygulanrsa F ( z , p1 , q1 ) = 0 olur. Bu denklem bamsz deikenleri iermeyen denklemlere dnr. p1 = aq1 dnm ile zme gidilir. V) f x, z k p = g y, z k q tipindeki denklemler; Bunlara IIdeki dnmler uygulanrsa f1 ( x, p1 ) = g1 ( y, q1 ) deikenlerine ayrlabilen zel tipden denklemlere dnr. Yukardaki C zm ile sonuca gidilir. Yksek Basamaktan Lineer Ksmi Trevli Denklemler kinci Basamaktan Lineer KTD: A( x, y )u xx + B( x, y )u xy + C ( x, y )u yy + D( x, y )u x + E (x, y )u y + Fu = G { { { { {
Dx 2 Dx D y Dy 2 Dx Dy

) (

Bu tr denklemlerin baz zel durumlar dnda genel zmn elde etmek zordur. sabitler olmak zere; L = aDx 2 + bDx D y + cDy 2 + dDx + eDy + f olsun.

a, b, c, d , e, f

ler

Eer L = L1 L2 = L2 L1 eklinde yazlabiliyorsa; L1 = a1 D x + b1 D y + c1 ve L2 = a2 Dx + b2 Dy + c2 eklinde arpanlarna ayrrz. Burada L1u = 0 n zm u1 ve L2 u = 0 n zm u2 olsun. Buradan Lu = 0 denklemin genel zmdr. Genel zm u = u1 + u 2 ise
u = e a1 f1 (b1 x a1 y ) + e a2 f 2 (b2 x a2 y ); a1 , a2 0 1442443 144 244 3 4 4
x x u1 u2 c1 c2

u=e f (x ) + e f ( x ); a , a = 0 , 1 21 3 1 22 3 1 2 4 4 4 4
u1 u2

c1 y b1

c2 x b2

f1 , f 2 c 2

kinci Basamaktan Lineer Denklemleri Snflandrma, Kanonik Formlar

A( x, y )z xx + B( x, y )z xy + C ( x, y )z yy + D(x, y )z x + E(x, y )z y + F (x, y )z = G(x, y ) ... (1)

II basamaktan lineer KTDde buras belirler.

A(x, y )z xx + B (x, y )z xy + C (x, y )z yy terimine (1) denkleminin esas ksm denir ve denklemin tipini

Umut Yildiz Ankara Universitesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri

May 2003

= B 2 ( x, y ) 4 A( x, y ) C ( x, y ) olsun. > 0 ise (1) denklemi hiperbolik = 0 ise (1) denklemi parabolik < 0 ise (1) denklemi eliptik
Buradan

dy dy A B + C = 0 dx dx
zm

eklinde ile

karakteristik

denklemi elde erileri elde

edilir.

Bu

denklemin Jaqobien

dy B m B 2 4 AC = dx 2A

( , ) x y = 0 olmaldr. ( x, y ) x y

= (x, y ) = c1 = ( x, y ) = c 2

edilir.

Burada

z x = z x + z x
v u

ve

z y = z y + z y
v u

z x = z x + z x ve z y = z y + z y { { { {

z xx = (v x + v x ) x + z xx + (u x + u x ) x + z xx
z xx = z x + z x x + z xx + z x x + z x + z xx
2 2

z xy = (v y + v y ) x + z xy + (u y + u y ) x + z xy
z xy = z x y + z y x + z xy + z y x + z x y + z xy

z yy = (v y + v y ) y + z yy + (u y + u y ) y + z yy
z xx = z y + z y y + z yy + z y y + z y + z yy
2 2

Bulunan deerler verilen denklemde yerine konulunca sadece ve ieren Kanonik Forma indirgenmi denklem bulunur. Bu denklemin de integrali alnrsa z = ... , f , g c 2 eklinde zm bulunur. ntegralde eklenen c sabitleri f ( ) eklindedir. Burada ve larn yerine x ve y deerleri konularak genel zm bulunur.

Is Denklemi

U t kU xx = 0 eklinde tanmlanan denkleme s denklemi denir.

U ( x,0 ) = f ( x ),0 x L
n =1

U (0, t ) = 0, u(L, t ) = 0, t 0

U (x, t ) = bn e knt sin

L

nx L

2 nx bn = f ( x ) sin dx L0 L

n 2 2 n = 2 L