Iwona Ku, Zofia Senda

PRAWO AUTORSKIE I PRAWA POKREWNE Poradnik przedsibiorcy

Zmiany prawa w zwizku z dostosowaniem przepisw do prawa Unii Europejskiej

Autorzy: Iwona Ku, Zofia Senda

Redakcja i korekta Ewa Skrzypkowska Recenzent Janusz Kolczyski

Copyright by Polska Agencja Rozwoju Przedsibiorczoci, 2004

Projekt serii Tadeusz Korobkow

ISBN 83-88802-85-2 Wydanie I Nakad 1000 egzemplarzy Poradnik powsta na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsibiorczoci, 2004

Druk i oprawa Zakad Poligrafii Instytutu Technologii Eksploatacji 26-600 Radom, ul. K. Puaskiego 6/10 tel. (048) 36-442-41, fax 3644765

Recenzja
Przedoony mi do recenzji utwr stanowi wyjtek na polskim rynku wydawniczym. Brak na nim bowiem wci publikacji przybliajcych w sposb prosty i przyswajalny prawo autorskie i prawa pokrewne. Wikszo tego typu pozycji to domena prawnikw, pisana dla prawnikw. Tym bardziej z zaciekawieniem przestudiowaem przekazany mi poradnik. O tym, jak wana to dziedzina dla funkcjonowania przedsibiorcy niech wiadczy fakt, e np. w rodowisku sieci Internet prawo autorskie stanowi jego integraln cz, a umowy z elementami prawa autorskiego to wikszo umw zawieranych w tym rodowisku w ogle. Autorki podjy si zatem zadania ciekawego i zarazem niebezpiecznego. Piszc bowiem poradnik autor moe czsto ulec pokusie pisania jzykiem niedostosowanym do wymogw czytelnika, w tym wypadku jzykiem przeznaczonym waciwie dla prawnikw-praktykw ni przedsibiorcw. Pisanie poradnika moe by zatem cisze ni przygotowanie pozycji naukowej. Dzieo, w kontekcie poczynionych uwag, jest raczej klasycznym podrcznikiem prawa autorskiego ni poradnikiem sensu stricto. wiadczy o tym ju choby spis treci, ktry systematyzuje poradnik wg klasycznego ukadu i dziaw prawa autorskiego. Autorki omawiaj zatem instytucje prawa autorskiego, poczwszy od definicji utworu, wyczerpania prawa autorskiego, po ochron baz danych sui genesis czy konkretne dyrektywy unijne. Przyjta konwencja jest niezmiernie ciekawa dla prawnika-praktyka, chccego w sposb szybki i usystematyzowany zapozna si z nieznan mu szerzej wiedz dotyczc praw autorskich i praw pokrewnych. Moe on to uczyni w tym wypadku niemal krok po kroku, poczynajc od pierwszych, a skoczywszy na kocowych artykuach ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Szczeglnie pocztek poradnika wyjania wiele skomplikowanych kwestii dotyczcych np. tego, czy prawo autorskie chroni tre, czy raczej wyraon form, co to jest ustalenie w prawie autorskim, wreszcie czy chroniony moe by pomys (idea). O tym, e jak wskazano przedoony mi do zrecenzowania poradnik to klasyczny podrcznik, niech wiadczy take fakt czstego przytaczania przez autorki podstaw prawnych wymienianych z numeru i treci wraz z orzecznictwem przywoywanym w tezach i sygnaturach. Jak wskazano powyej struktura omawiania konkretnych zagadnie odnosi si do struktury polskiej ustawy oraz chronologicznie przyjtych przez Uni Europejsk dyrektyw. Dodatkowo cennym rdem szybkiej wiedzy jest umieszczony na kocu poradnika sowniczek terminologiczny. Poradnik pisany jest jzykiem starannym, z dbaoci o szczeg oraz przytoczenie waciwego orzecznictwa czy przepisw. Niekiedy dywagacje autorek przyjmuj charakter naukowy, np. teoria granicznych wytworw intelektu. Jzyk zawiera rwnie wiele istotnych zwrotw typowo jurydycznych, niekoniecznie jednak jasnych dla szerszego odbiorcy, np.: przepis dyspozytywny, jednostronne owiadczenie woli, wykadnia logiczna podmiot pierwotnie uprawniony czy wykadnia a contrario. Naley uzna, e sukcesem autorek jest ujcie skomplikowanej i czsto nieostrej materii praw autorskich i pokrewnych w zdyscyplinowane i przejrzyste dla praktyka ramy merytoryczne. Janusz Kolczyski Radca prawny

Spis treci
Wstp .......................................................................................................... Rozdzia 1. ZAKRES PRZEDMIOTOWY OCHRONY .......................... 1.1. Co jest przedmiotem ochrony prawa autorskiego? .............................. 1.2. Co chroni prawa pokrewne? .............................................................. 1.3. Utwr pracowniczy ............................................................................. Rozdzia 2. PODMIOT PRAWA AUTORSKIEGO I PRAW POKREWNYCH .................................................................... 2.1. Kto moe zosta twrc? ..................................................................... 2.2. Komu su prawa pokrewne? ............................................................. Rozdzia 3. TRE PRAWA AUTORSKIEGO I PRAW POKREWNYCH 3.1. Uwagi oglne rodzaje praw i ich charakter ...................................... 3.2. Jakie uprawnienia skadaj si na tre majtkowego prawa autorskiego?.......................................................................................... 3.3. Jakie s zasady obrotu autorskimi prawami majtkowymi? ................ 3.4. Jakie uprawnienia skadaj si na tre praw pokrewnych? ................ 3.5. Co to jest wyczerpania prawa? ............................................................ 3.6. Na czym polega dozwolony uytek? ................................................... 3.7. Jak chronione s autorskie prawa majtkowe? .................................... 3.8. Jak chronione s autorskie prawa osobiste? ........................................ Rozdzia 4. PRAWA DO BAZ DANYCH ............................................... 4.1. W jaki sposb prawo autorskie chroni bazy danych? .......................... 4.2. Ochrona sui generis baz danych .......................................................... Rozdzia 5. OPATY STANOWICE REKOMPENSAT ZA KORZYSTANIE Z UTWORW W RAMACH DOZWOLONEGO UYTKU ................................................ 5.1. Opaty od urzdze i tzw. czystych nonikw ................................. 5.2. Opaty od posiadaczy urzdze reprograficznych ............................... Rozdzia 6. ORGANIZACJE ZBIOROWEGO ZARZDZANIA PRAWAMI AUTORSKIMI I PRAWAMI POKREWNYMI 6.1. Co to s organizacje zbiorowego zarzdzania ...................................... Rozdzia 7. PRAWO AUTORSKIE W UNII EUROPEJSKIEJ ............. 7.1. Dyrektywa Rady 91/250/EEC z dnia 14 maja 1991 r. o prawnej ochronie programw komputerowych ................................................. 7 9 9 15 17

22 22 25 27 27 29 33 39 40 41 46 47 50 50 55

63 63 66

68 68 71 72

7.2. Dyrektywa Rady 92/100/WE z dnia 19 listopada 1992 r. dotyczca prawa najmu i uyczenia oraz okrelonych praw pokrewnych w zakresie wasnoci intelektualnej ....................... 7.3. Dyrektywa Rady 93/83/WE z dnia 27 wrzenia 1993 r. w sprawie koordynacji okrelonych przepisw prawa autorskiego oraz praw pokrewnych w odniesieniu do przekazu satelitarnego i rozpowszechniania kablowego .......................................................... 7.4. Dyrektywa Rady 93/98 z dnia 29 padziernika 1993 r. w sprawie ujednolicenia czasu ochrony prawa autorskiego i niektrych praw pokrewnych ......................................................................................... 7.5. Dyrektywa Parlamentu i Rady 96/9 z dnia 11 marca 1996 r. o prawnej ochronie baz danych ............................................................................ 7.6. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2001/29/WE z dnia 22 maja 2001 r. o harmonizacji okrelonych aspektw prawa autorskiego i praw pokrewnych w spoeczestwie informacyjnym .... 7.7. Dyrektywa Parlamentu i Rady 2001/84/WE z dnia 27 wrzenia 2001 r. w sprawie prawa twrcy do odsprzeday oryginaw dzie sztuki ...... Rozdzia 8. DOSTOSOWANIE POLSKIEJ USTAWY O PRAWIE AUTORSKIM I PRAWACH POKREWNYCH DO PRAWA EUROPEJSKIEGO ..................................................

74

75

76 77

81 83

85

WSTP
Poradnik powicony jest problematyce prawa autorskiego i praw pokrewnych. Jakkolwiek zagadnienia prawa autorskiego zostay uregulowane w odrbnej ustawie, jako dziedzina prawa, prawo autorskie jest czci prawa cywilnego. Pierwsza polska ustawa o prawie autorskim zostaa uchwalona w dniu 29 marca 1926 r. Jak na owe czasy ustawa ta bya nowoczesna i staa si pierwowzorem innych, podobnych regulacji w pastwach europejskich. Od tego te czasu rozwija si w tym zakresie doktryna i orzecznictwo. Okres powojenny to czas obowizywania ustawy z dnia 10 lipca 1952 r. o prawie autorskim. Pod rzdami tej ustawy nie dochodzi do znaczcego rozwoju prawa autorskiego. Zgubne wrcz oddziaywanie ma powszechne przekonanie o tym, i wszystko, co w Polsce powstawao, naleao do wszystkich Polakw i w zwizku z tym mona z tego dorobku nieskrpowanie korzysta. Niestety, przekonanie to nadal funkcjonuje w wiadomoci wielu osb. Nowa polska ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych uchwalona zostaa w dniu 4 lutego 1994 r. Wspczesne prawo autorskie, funkcjonujc w paszczynie midzynarodowej musi uwzgldnia aktualne zasady ochrony przewidziane w konwencjach midzynarodowych, jak rwnie uwarunkowania wynikajce z nowych technik rejestrowania i zwielokrotniania utworw i przedmiotw praw pokrewnych, nowych technik przekazu, przechowywania i przetwarzania danych. Uyte przez nas okrelenie nowa, pomimo niespena dziesicioletniego obowizywania ustawy, nie jest ju okreleniem adekwatnym. W ostatnich czasach nastpi ogromny rozwj midzynarodowego prawa autorskiego, co musiao znale odzwierciedlenie w prawie krajowym. W latach dziewidziesitych powstao szereg dyrektyw Unii Europejskiej majcych za przedmiot zagadnienia prawa autorskiego. Midzynarodowa Organizacja Wasnoci Intelektualnej WIPO wywierajca swoim dziaaniem wpyw na rozwj prawa autorskiego przyja w 1996 r. dwa traktaty: Traktat o prawie autorskim oraz Traktat o artystycznych wykonaniach i fonogramach. Due znaczenie miao take denie Polski do przystpienia do Unii Europejskiej. Denie to byo przyczyn i konsekwencj dziaa zmierzajcych do usprawnienia oraz unowoczenienia prawa w wielu dziedzinach gospodarki i ycia spoecznego. Poradnik koncentruje si przede wszystkim na podstawowych zagadnieniach zwizanych z prawem autorskim, wyjanieniu jego istoty, a zarazem specyfiki. Pragnc przedstawi moliwie peny obraz prawa autorskiego prbowaymy, nie wdajc si w szczegowe i czasem teoretyczne dywagacje, omwi prawie wszystkie istotne dla prawa autorskiego kwestie. Zdajemy sobie spraw, e dua cz przedsibiorcw moga do tej pory nie mie z prawem autorskim do czynienia. Takie osoby na pewno znajd w Poradniku niezbdne informacje na temat podstawowych zagadnie. Sdzimy, e przedstawione przez nas kwestie zwizane z posugiwaniem si najnowszymi osigniciami techniki, tj. programami komputerowymi, sieciami komputerowymi czy bazami danych pozwol osobom ju zaznajomionym z podstawowymi zagadnieniami prawa autorskiego lepiej zrozumie specyfik korzystania z przed-

miotw chronionych prawem autorskim i prawami pokrewnymi drog elektroniczn. Internet sta si w ostatnich latach niezwykle wanym medium pozwalajcym na komunikowanie si na niespotykan dotd skal. Za pomoc Internetu moliwe jest nie tylko rozpowszechnianie dbr chronionych prawem autorskim, ale take w sposb aktywny oddziaywanie na te dobra. Std te nasze zainteresowanie t tematyk oraz wczenie do Poradnika zagadnie prawa autorskiego w relacji do Internetu. W kocowej czci Poradnika omawiamy sprawy zwizane z prawem Unii Europejskiej, przyjte przez ni dyrektywy majce za przedmiot poszczeglne zagadnienia prawa autorskiego i praw pokrewnych. Jako podsumowanie tej czci omawiamy, dokonane w 2000, 2002 i 2004 roku, zmiany w polskiej ustawie bdce rezultatem dostosowywania prawa autorskiego do prawa wsplnotowego.

Rozdzia 1 ZAKRES PRZEDMIOTOWY OCHRONY

1.1. Co jest przedmiotem ochrony prawa autorskiego?
Podstawowym zagadnieniem regulowanym przez ustaw z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych jest ochrona utworw. Przepisy tej ustawy reguluj rwnie i inne zagadnienia. W drugiej bowiem jej czci pojawiaj si tajemnicze prawa pokrewne, ktre dotycz ju innych przedmiotw chronionych prawem, a ktrych pokrewiestwo z utworami jest rzecz mniej lub bardziej umown. I tak, jak prawo autorskie jest powszechnie kojarzone z autorem, czyli w skrcie mona powiedzie, e pod pojciem prawa autorskiego rozumiemy uprawnienia przysugujce autorowi utworu, tak ju trudno mwi o powszechnych skojarzeniach z pojciem prawa pokrewne. Na pierwszy rzut oka nie wiadomo bowiem, z czym te prawa s tak naprawd spokrewnione i dlaczego mwi si o prawach pokrewnych. Pojcie prawa pokrewne obejmuje: prawa artystw wykonawcw (np. aktorw, tancerzy, wokalistw), producentw fonogramw i wideogramw, organizacji radiowych i telewizyjnych czy wydawcw. Zatem, tak jak utwr jest przedmiotem prawa autorskiego, tak rezultaty pracy twrczej pozostaych kategorii podmiotw s przedmiotami praw pokrewnych. Przedmiotem ochrony pracy artysty wykonawcy jest artystyczne wykonanie, natomiast fonogram, wideogram, nadanie programw, pierwsze wydanie oraz wydanie krytyczne czy wydanie naukowe to przedmioty pozostaych praw pokrewnych. Poszczeglne kategorie osb, ktrym przysuguje ochrona przewidziana w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych zostan omwione w nastpnym rozdziale, w tym miejscu skoncentrujemy si na podlegajcych ochronie wymienionych powyej przedmiotach.

Co to jest utwr?
Naley ju na wstpie zauway, e utwr jest pojciem szczeglnym, jeli nie najwaniejszym dla caej ustawy. Ustawodawca da temu wyraz, zamieszczajc definicj utworu w pierwszym artykule ustawy. Zgodnie z treci art. 1 utworem jest kady przejaw dziaalnoci twrczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezalenie od wartoci, przeznaczenia i sposobu wyraenia. W definicji utworu kluczowym elementem jest twrczy charakter dziaalnoci lub te twrczy charakter rezultatu tej dziaalnoci, czyli powstaego dziea. Elementy

twrcze decyduj z jednej strony o przyznaniu ochrony, a z drugiej wyznaczaj jej zakres. Naruszenie prawa autorskiego przejawia si przecie w niczym innym, jak w przejmowaniu elementw twrczych z utworu do innego wytworu pracy czowieka, czyli na kopiowaniu tych elementw. Dziaalno twrcza bywa rwnie okrelana jako praca o charakterze kreacyjnym. Rezultat pracy czowieka, aby mg by zakwalifikowany jako utwr, powinien spenia dwa kryteria kryterium oryginalnoci i indywidualnoci. Przesanka oryginalnoci zostaje speniona wwczas, gdy utwr jest przejawem dziaalnoci twrczej, czyli wtedy, gdy powstaje nowy, choby nawet tylko subiektywnie, wytwr intelektu czowieka. Nowo w sensie subiektywnym polega na tym, i dla zaistnienie oryginalnoci dziea wystarczy, aby jego twrca w momencie tworzenia by przekonany o jego nowoci. Przesanka indywidualnoci jest speniona, kiedy utwr ma osobisty charakter, co oznacza, e jest jednorazowy i niepowtarzalny. Inny sposb oceny indywidualnoci utworu moe polega na stwierdzeniu, czy wynik danej pracy jest zdeterminowany przez funkcj lub cel, czy te pozwala na dowolne ksztatowanie przebiegu pracy i jej rezultatu, a w konsekwencji, czy mona stwierdzi, e osoby o podobnych kwalifikacjach doszyby w efekcie kocowym do uzyskania zblionego wyniku. Ujmujc t kwesti w prosty sposb naley uzna, e utwr ma indywidualny charakter, gdy naznaczony jest osobistym pitnem jego autora. Od spenienia omwionych przesanek oryginalnoci oraz indywidualnego charakteru zaley, w wikszoci przypadkw, przyznanie danej pracy statusu utworu w rozumieniu przepisw ustawy, a co za tym idzie udzielenie lub odmowa udzielenia ochrony przewidzianej tymi przepisami. Przyjmuje si na przykad, i biznesplan nie stanowi przedmiotu prawa autorskiego. Na biznesplan skadaj si okrelone, fachowo opracowane wskazania, wynikajce z analizy dostpnego autorowi, majcego obiektywny charakter, stanu faktycznego. Ewentualnie chroniona moe by forma sporzdzenia biznesplanu, jeeli jest ona twrcza i indywidualnie opracowana, tzn. jeeli odbiega od standardowych schematw, wedug ktrych biznesplany s przygotowywane1. Dla atwiejszego zrozumienia zagadnienia przesanek ochrony utworu pomocne moe si okaza signicie do orzecznictwa Sdu Najwyszego. Sd ten niejednokrotnie wypowiada si na temat posiadania przez okrelony rezultat pracy czowieka cech utworu. Najstarsze orzeczenia dotyczce tej kwestii sigaj lat midzywojennych, kiedy polska ustawa prawo autorskie z 1926 r. suya za wzr wielu europejskim legislacjom. I tak, przedmiotem ochrony prawnoautorskiej zgodnie z orzecznictwem Sdu Najwyszego jest kady przejaw dziaalnoci duchowej noszcy cech osobistej dziaalnoci, kada oryginalna myl ludzka, ujta konkretnie w samodzieln form2.

1 2

Wyjanienia Ministerstwa Kultury i Sztuki z dnia 25 maja 1999 r. DP.WPA.024/145/99. Orzeczenie SN z dnia 23 czerwca 1936 r. IK 336/36, nie publikowane.

10

W innym miejscu Sd Najwyszy stwierdza, e utworem jest kade opracowanie (...), w ktrym przejawia si twrcza praca autora, a wic, gdy dziki pomysowoci i indywidualnemu ujciu dzieo uzyskao oryginaln posta3. Natomiast dla zakwalifikowania rezultatu pracy jako utworu nie bd miay znaczenia takie okolicznoci, jak jego warto poziom artystyczny lub naukowy, przydatno danego dziea, przeznaczenie utworu, okolicznoci dotyczce osoby twrcy, takie jak wiek, wyksztacenie lub przygotowanie praktyczne w danej dziedzinie twrczoci. Bez znaczenia jest te sposb wyraenia utworu, tj. czy bdzie on dokonany w formie pisemnej, czy te przedstawiony za pomoc jakiejkolwiek techniki graficznej, odrcznej lub mechanicznej, czy te utrwalony na tamie magnetofonowej lub przy uyciu techniki wideo. Istotne z punktu widzenia definicji utworu jest natomiast jego ustalenie. Ustalenie jest kolejnym pojciem, z ktrym, przygldajc si dziaalnoci chronionej prawem autorskim lub prawami pokrewnymi, bdziemy mieli do czynienia, dlatego warto, dla lepszego zrozumienia, powici mu troch uwagi. Ot ustalenie to innymi sowy uzewntrznienie utworu pod jakkolwiek postaci, ktra umoliwia jego percepcj przez inne osoby ni twrca. Oznacza ono fakt wydobycia utworu ze sfery intelektu autora i przybrania przeze formy zewntrznej, ktra moe by odebrana lub postrzeona przez inne osoby. Przekroczenie przez utwr granicy wiadomoci autora i jego uzewntrznienie jest warunkiem przyznania ochrony utworowi. Bez spenienia tego warunku, a zatem w sytuacji, gdy utwr funkcjonuje, istnieje tylko w wiadomoci twrcy nie ma podstaw do przyznania mu ochrony autorskoprawnej, gdy bez ustalenia nie mona oceni, czy zostay spenione pozostae przesanki, ktre warunkuj, e dany rezultat pracy moe by utworem. Dla lepszego zrozumienia wymogu ustalenia utworu moemy rwnie sign do dorobku Sdu Najwyszego, ktry w jednym ze swych orzecze wypowiedzia si, i przez ustalenie naley rozumie przybranie przez utwr jakiejkolwiek postaci, chociaby nietrwaej, jednake na tyle stabilnej, eby cechy i tre utworu wywieray efekt artystyczny4. Ustalenie utworu nie musi by zwizane z jego uzewntrznieniem przybierajcym form trwa. Zatem ustalenie, w odrnieniu od utrwalenia utworu na noniku materialnym, oznacza take jednostkowe wykonania przed publicznoci improwizacji muzycznej lub monologu, wygoszenie referatu przed suchaczami. W tym miejscu warto zaznaczy, e system polski uzaleniajcy przyznanie ochrony wycznie od ustalenia utworu i nie stawiajcy wymogu jego utrwalenia jest bardziej liberalny od systemw, gdzie utrwalenie jest warunkiem koniecznym powstania ochrony. Dla przykadu mona wskaza prawo amerykaskie, ktre wymaga, aby utwr zosta utrwalony na przedmiotach fizycznych, czyli na tak zwanych nonikach materialnych, ktrymi w zalenoci od potrzeby lub charakteru utworu mog by np. papier, tama magnetofonowa lub dyskietka.
3 4

Orzeczenie SN z dnia 27 marca 1965 r. ICR 39/65, nie publikowane. Orzeczenie SN z dnia 25 kwietnia 1973 r. OSN z 1974, nr 3, poz. 50.

11

Omawiajc warunki przyznania ochrony prawnoautorskiej warto podkreli, e objcie utworu ochron zaley wycznie od spenienia przesanek, o ktrych mowa w art. 1 ustawy, dla przypomnienia chodzi o rezultat pracy czowieka, oryginalno i indywidualno. Natomiast nie jest wymagane prawem, aby utwr mia posta ukoczon. Chronione s bowiem take fragmenty dzie, pod warunkiem, e dany fragment nawet bardzo niewielki, np. tytu utworu, ma charakter twrczy. Mwic o ochronie fragmentw dzie, naley na to zagadnienie spojrze take z drugiej strony. Fakt ochrony caego dziea nie bdzie automatycznie oznacza objcia ochron wszystkich elementw utworu. To wanie wystpienie cechy twrczoci (spenienie przesanki indywidualnoci i oryginalnoci) bdzie decydowa o tym, czy dany skadnik utworu bdzie mg uzyska samodzieln ochron. Ochrona przyznana prawem autorskim nie zaley rwnie od speniania jakikolwiek formalnych warunkw, np. w postaci umieszczenia tzw. noty copyright, umieszczania znaku , czy te rejestrowania utworw, ponoszenia opat. I znw polski system jest w tym przypadku mniej sformalizowany ni np. prawo amerykaskie, gdzie dla uzyskania ochrony ma znaczenie rejestracja utworu oraz zaznaczenie przynalenoci praw autorskich poprzez wskazywanie osoby uprawnionej. Zasada odformalizowania przyznania ochrony autorskiej zostaa wyraona w sposb dosowny w treci art. 1 ust. 4 Ochrona przysuguje twrcy niezalenie od spenienia jakichkolwiek formalnoci. Artyku 1 prawa autorskiego nie tylko podaje nam definicj utworu, ale rwnie wymienia katalog rezultatw twrczej dziaalnoci czowieka. Katalog ten nie ma charakteru zamknitego, co oznacza, e poza kategoriami tam wymienionymi rwnie mog powstawa inne utwory, bez koniecznoci zaszeregowywania do ktrejkolwiek z przywoanych grup. Zgodnie z tym katalogiem przedmiotem prawa autorskiego s utwory: 1) wyraone sowem, symbolami matematycznym, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe), 2) plastyczne, 3) fotograficzne, 4) lutnicze, 5) wzornictwa przemysowego, 6) architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne, 7) muzyczne i sowno-muzyczne, 8) sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne, 9) audiowizualne (w tym filmowe). Warto zaznaczy, e ochron prawnoautorsk objty jest wycznie rezultat twrczej pracy czowieka, jej wynik w postaci utworu. Natomiast sam proces twrczej pracy, metoda pozyskania utworu czy te w innych przypadkach nowo powstaa technika twrcza, styl lub maniera nie s ju objte ochron. Podkrelenia wymaga rwnie fakt, e ochron prawa autorskiego nie jest objty pomys. Jedynie realizacja pomysu, ktra przybierze twrcz posta bdzie moga uzyska ochron prawa autorskiego, wtedy bowiem bdziemy ju mieli do czynienia

12

z utworem powstaym na kanwie pomysu. Dla przykadu mona poda, i dwie rne osoby mog wpa na pomys napisania biografii znanej osoby, ale realizacja tego pomysu moe przecie przybra rn form i kada z tych prac bdzie utworem chronionym prawem autorskim. Czsto problem ten ujmuje si skrtowo, mwic, e prawo autorskie nie chroni treci, czyli mwic innymi sowy pomysu, tematu, a tylko ochron obejmuje form, przez ktr rozumie si realizacj danego pomysu. Dopiero jednoczesne przejcie z cudzego utworu zarwno pomysu, jak i sposobu jego realizacji niesie ze sob wkroczenie w cudze prawa autorskie. Orzecznictwo sdowe wypowiedziao si na ten temat w nastpujcy sposb: Ochronie podlega nie temat, a jego indywidualizacja (...). Wykorzystanie bowiem cudzego pomysu, a nawet imion z innego utworu, przy oryginalnej treci nowego dziea nie stanowi jeszcze opracowania cudzego utworu, ale wasny oryginalny utwr5. Na pocieszenie dla pomysodawcw, ktrzy obawiaj si nieuczciwego wykorzystania wasnych pomysw, po ich ujawnieniu osobom trzecim, mona jedynie wskaza, e ich oryginalne rozwizania mog by chronione na podstawie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji oraz przepisw kodeksu cywilnego. Mwic o pomyle i jego ochronie nie sposb pomin zagadnienia inspiracji cudzym utworem. Dzieo inspirowane jest utworem samodzielnym, ktry powstaje na skutek pobudki pyncej z cudzego utworu. cznikiem midzy dzieem inspirowanym, a tym, z ktrego inspiracja wypyna jest wanie ta pobudka, ktra uruchamia proces twrczy u innej osoby na skutek zapoznania si z inspirujcym dzieem. Inaczej jest natomiast z ochron utworw bdcych opracowaniami cudzych dzie. Opracowanie, uregulowane w art. 2 ustawy, jest utworem niesamodzielnym, ktry jednak podlega ochronie przewidzianej przepisami ustawy, z tym, e ochrona ta ulega pewnym modyfikacjom. Opracowanie jest definiowane jako utwr, ktry czerpie z innego utworu tre, ale take i form (przynajmniej czciowo) i jest zorientowane na poszerzenie zakresu komunikowania dziea pierwotnego bdcego przedmiotem opracowania. Przykady utworw bdcych opracowaniami zawiera art. 2 prawa autorskiego, ktry stanowi, e opracowaniem cudzego utworu jest w szczeglnoci tumaczenie, przerbka, adaptacja. Katalog ten jest zbiorem otwartym, a nauka prawa wrd rodzajw opracowa wymienia najczciej streszczenia, inscenizacj dramatu, dramatyzacj powieci czy aranacje muzyczne. Niesamodzielno utworu bdcego opracowaniem przejawia si przede wszystkim w odmiennym sposobie wykonywania praw do tego utworu. Konsekwencj braku samodzielnoci opracowania jest bowiem powstanie prawa zalenego, czyli prawa autorskiego, ktre nie jest prawem samodzielnym. Brak samodzielnoci polega na tym, e korzystanie z uprawnie przysugujcych autorowi opracowania zaley od zezwolenia twrcy utworu pierwotnego, chyba e autorskie prawa do utworu pierwotnego wygasy. Dodatkowo, prawo autorskie wprowadza obowizek wymienienia na egzemplarzach opracowania twrc i tytu utworu pierwotnego.

Wyrok Sdu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 15 wrzenia 1995 r. (I ACr 620/95 cytowane za J. Barta, R. Markiewicz, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, Warszawa 2001, s. 77).

13

Przechodzc od utworw samodzielnych przez utwory inspirowane i opracowania dojdziemy w kocu do takich wynikw pracy ludzkiej, ktre nie s samodzielne, gdy przejmuj z utworw twrcze elementy. Wykorzystanie cudzego utworu w zakresie przekraczajcym dozwolone rozmiary (np. prawo cytatu) stanowi naruszenie prawa autorskiego i nazywane jest potocznie plagiatem. Naruszenie prawa autorskiego polega w tym przypadku na skorzystaniu z cudzego utworu bez zezwolenia jego twrcy. Podsumowujc rozwaania dotyczce utworu naley wspomnie, e istnieje wiele rezultatw pracy czowieka, ktrych zakwalifikowanie jako utwory, czy te odrzucenie z powodu braku twrczego charakteru, wywouje w praktyce wiele trudnoci. Trudnoci te ilustruje orzecznictwo sdowe, ktre niejednokrotnie nie jest konsekwentne przy ocenianiu i przyznawaniu ochrony danym efektom pracy czowieka. Takie rozbienoci wywouj czsto dziea naukowe, czy te dziea z zakresu fotografii, zwaszcza fotografii dokumentalnej. Dla przykadu fotografia dziea sztuki (obrazu) nie zostaa uznana za utwr, gdy w opinii Sdu Apelacyjnego w Warszawie: istot barwnej reprodukcji fotograficznej obrazw jest oddanie konkretnego zestawu kolorystycznego fotografowanego obiektu bez adnej ingerencji w jego wewntrzn charakterystyk. Moliwo stosowania przez fotografika rnej techniki przy wykonywaniu tego rodzaju zdj moe suy osigniciu rezultatu w postaci wiernego oddania fotografowanych obrazw. Take fotografia dokumentalna, ktra z natury rzeczy ma odda dan rzeczywisto w sposb wierny, charakterystyczny dla dokumentu, pozbawiona jest cech utworu, gdy przy dokumencie brak jest miejsca na indywidualne i oryginalne przetwarzanie tej rzeczywistoci. Przykadem utworu, ktry budzi wtpliwoci jest opracowanie graficzne planu komunikacji miejskiej. W wyroku z dnia 2 padziernika 1996 r. Sd Apelacyjny w Warszawie uzna, e takie opracowanie moe by przedmiotem prawa autorskiego, poniewa jest utworem wyraonym znakiem graficznym, a za taki utwr uwaa si take opracowanie kartograficzne lub quasi-kartograficzne6. W teorii prawa stworzono pojcie tzw. granicznych kategorii wytworw intelektu7. Zaliczenie takich rezultatw pracy czowieka do utworw jest szczeglnie sporne ze wzgldu na ich niski poziom twrczoci. Do tej kategorii zalicza si np. ksiki teleadresowe, formularze, tabele, zestawienia, bilety, programy telewizyjne czy teatralne, ksiki kucharskie, katalogi, cenniki, prospekty reklamowe, slogany reklamowe. W przypadku takich wytworw mona stwierdzi jedynie, e z reguy nie bd one objte ochron prawnoautorsk. Nie mona jednak wykluczy, e wrd typowych, nietwrczych programw, katalogw czy biletw nie znajd si takie, ktrych poziom twrczy bdzie uzasadnia przyznanie im statusu utworu. Przy ocenie danego rezultatu pracy i kwalifikowaniu go jako utworu lub odmawianiu mu cech twrczoci warto pamita o zasadzie indywidualnego traktowania. Tak jak
6 7

Wyrok Sdu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 2 padziernika 1996 r. I Aca 2/96 (OSA 1997/4/28). J. Barta, R. Markiewicz, Ustawa o prawie autorskim, Warszawa 2001, s. 83.

14

kady utwr jest indywidualny, tak w celu poszukiwania cech utworu trzeba indywidualnego podejcia. Kierowanie si stereotypami nie zawsze bowiem moe da prawidowe rezultaty. Warto wspomnie o wyczeniu spod ochrony prawa autorskiego pewnych rezultatw pracy ludzkiej, ktre w wielu przypadkach z pewnoci posiadaj ewidentne znamiona twrczoci, a nie s chronione prawem autorskim. Ustawa w art. 4 przesdza, i nie stanowi przedmiotu prawa autorskiego: akty normatywne lub ich urzdowe projekty, urzdowe dokumenty, materiay, znaki i symbole, opublikowane opisy patentowe lub ochronne, proste informacje prasowe. Pozostawienie poza zakresem ochrony wymienionych prac podyktowane jest interesem publicznym polegajcym na zapewnieniu swobody dostpu do tego rodzaju materiaw. Natomiast wyczenie spod ochrony prostych informacji prasowych miao na celu zapewnienie szybkiego i atwego dostpu do informacji, z drugiej strony uwzgldnienie faktu, i w przypadku prostych notatek informacyjnych z reguy trudno dopatrywa si znamion twrczoci. Sd Najwyszy uzna w wyroku z dnia 26 wrzenia 2001 r., i wyczone s spod ochrony autorskiej pytania egzaminacyjne na prawo jazdy, ktre skadaj si na bank pyta testowych, stosowanych przy egzaminach na prawo jazdy. Zbir pyta testowych jest wynikiem pracy twrczej, a wic utworem wyraonym drukiem o charakterze naukowym, ale z uwagi na to, i s materiaem urzdowym zgodnie z art. 4 ustawy nie podlegaj ochronie8. W tym samym wyroku Sd Najwyszy zaznaczy jednak, i wyczenia ochrony wynikajce z art. 4 ustawy nie mog by utosamiane z pozostawieniem cakowitej swobody reprodukowania i rozpowszechnionych w tym przepisie materiaw. Ograniczenia bd wynika z innych przepisw, takich jak przepisy chronice dobra osobiste, tajemnic, czy przeciwdziaajce nieuczciwej konkurencji. Reprodukowanie bd rozpowszechnianie materiaw wskazanych w art. 4 moe take stanowi szkod, ktrej naprawienia mona dochodzi na zasadach oglnych (prawa cywilnego). Na koniec zaznaczy naley, e dla czterech rodzajw utworw ustawa przewiduje szczeglne regulacje w zakresie ich ochrony. Utwory te to: programy komputerowe, utwory audiowizualne, utwory architektoniczne i architektoniczno-urbanistyczne oraz bazy danych majce cechy utworw. Wyodrbnienie tych czterech kategorii zostao podyktowane szczeglnymi nakadami pracy koniecznymi do stworzenia utworw nalecych do tych grup.

1.2. Co chroni prawa pokrewne?

Artystyczne wykonanie rozpoczyna rozdzia powicony prawom pokrewnym. Zgodnie z art. 85 ustawy kade artystyczne wykonanie utworu lub dziea sztuki ludowej pozostaje pod ochron, niezalenie od jego wartoci, przeznaczenia i sposobu wyraenia.
8

Wyrok SN z dnia 26 wrzenia 2001 r. IV CKN 458/00, nie publikowany.

15

Naley zaznaczy, e przedmiotem ochrony s jedynie artystyczne wykonania utworw oraz dziea sztuki ludowej, natomiast nie jest artystycznym wykonaniem wystp artysty cyrkowego czy artysty varits. Rozgraniczenie pomidzy wykonaniem chronionym a niechronionym przeprowadza si na podstawie wskazania czy dane wykonanie polega na interpretacji utworw. Tam, gdzie interpretacji brakuje (tzw. wolne wykonanie) nie mona mwi o artystycznym wykonaniu. Fonogramem jest pierwsze utrwalenie warstwy dwikowej wykonania utworu albo innych zjawisk akustycznych. Wideogramem jest pierwsze utrwalenie sekwencji ruchomych obrazw z dwikiem lub bez, niezalenie od tego, czy stanowi ono utwr audiowizualny. Definicja ta rozstrzyga, i wideogram i utwr audiowizualny to dwa odrbne przedmioty praw, utwr audiowizualny zawsze bdzie wideogramem, natomiast nie kady wideogram jest utworem audiowizualnym. Wideogramem, ktry nie jest utrwaleniem utworu audiowizualnego bdzie np. rejestracja na tamie wideo przebiegu szkolenia pracownikw. Utworem audiowizualnym jest np. film fabularny, film dokumentalny czy film reklamowy. Nadanie stanowi przedmiot jednego z praw pokrewnych, czyli prawa do nada (programu radiowego lub telewizyjnego). Przysuguje ono organizacji radiowej lub telewizyjnej, ktra stworzya program. Pierwsze wydanie jest przedmiotem prawa pokrewnego o najkrtszej historii. Kategoria ta zostaa wprowadzona do ustawy dopiero nowelizacj z dnia 9 czerwca 2000 r., na skutek dostosowywania polskiego prawa autorskiego do standardw obowizujcych w Unii Europejskiej. Pierwsze wydanie zostao uregulowane w art. 991 ustawy. Przedmiotem prawa do pierwszego wydania jest pierwsze publiczne udostpnienie utworu, ktrego czas ochrony upyn, a jego egzemplarze nie byy za ycia twrcy publicznie udostpnione. Ochrona przysuguje wydawcy, ktry opublikowa lub w inny sposb rozpowszechni utwr. Wydanie krytyczne oraz wydanie naukowe rwnie pojawio si w ustawie o prawie autorskim na skutek jej nowelizacji z 2000 r. Przedmiotem ochrony jest w tym przypadku praca o charakterze naukowym, wykorzystujca metody naukowe, ktre su do opracowania wydania naukowego lub krytycznego tekstu lub utworu nie chronionego ju prawem autorskim. Przykadami takich prac mog by naukowe edycje starych rkopisw, zapisw nutowych, listw. Stworzenie takiego wydania krytycznego lub naukowego czstokro musi by poprzedzone kosztownymi badaniami naukowymi. W zwizku z tym nakad poniesionej pracy winien znale odzwierciedlenie w moliwoci ochrony i posiadaniu wycznoci do rezultatu tej pracy przez okrelony w ustawie czas (w tym przypadku jest to 30 lat od daty publikacji). Warto przy tej okazji zaznaczy, i w obu ostatnio omawianych przypadkach moliwa jest kumulacja ochrony, gdy pierwsze wydanie moe by jednoczenie wydaniem krytycznym lub wydaniem naukowym.

16

1.3. Utwr pracowniczy

Co to jest utwr pracowniczy?

Ustawa nie posuguje si terminem utwr pracowniczy. W praktyce termin ten stosuje si do utworw stworzonych przez pracownika w wyniku wykonywania przez niego obowizkw ze stosunku pracy. Art. 12 ustawy przewiduje w ustpie 1, e jeeli ustawa lub umowa o prac nie stanowi inaczej, pracodawca, ktrego pracownik stworzy utwr w wyniku wykonywania obowizkw ze stosunku pracy, nabywa z chwil przyjcia utworu autorskie prawa majtkowe9 w granicach wynikajcych z celu umowy o prac i zgodnego zamiaru stron. Przepis ten ma charakter wzgldnie obowizujcy, tzn. e strony stosunku pracy mog kwesti sposobu i zakresu nabycia autorskich praw majtkowych do utworu pracowniczego uoy wedle swojej woli. Moe to nastpi w drodze precyzyjnego w tym zakresie skonstruowania umowy o prac lub zawarcia innej, odrbnej umowy. Swoboda zawierania umw w tym zakresie bdzie ograniczona jedynie bezwzgldnie obowizujcymi przepisami wynikajcymi z rozdziau 5 ustawy dotyczcymi zasad przenoszenia praw oraz podstawowymi zasadami dotyczcymi stosunkw umownych. Jeeli jednak strony stosunku pracy nie ureguluj zagadnienia praw do utworu pracowniczego bd te dokonaj tego w sposb czciowy, wtedy automatycznie znajdzie zastosowanie regulacja przewidziana w art. 12 ustawy. Ustawa nie zawiera definicji terminw pracownik i pracodawca, zatem dla wyjanienia ich znaczenia i zakresu podmiotowego sign naley do przepisw prawa pracy, w szczeglnoci kodeksu pracy. Obecnie zasada nabywania przez pracodawc praw autorskich do stworzonego przez pracownika utworu dotyczy wszystkich kategorii pracodawcw, niezalenie od ich formy organizacyjnej czy te zakresu dziaalnoci. Zgodnie z treci tego artykuu przedmiotem praw nabytych przez pracodawc moe by jedynie utwr stworzony w ramach wykonywania obowizkw ze stosunku pracy. Oznacza to, e stworzenie dziea musiao nalee do zakresu zada pracownika, sprecyzowanych w tekcie samej umowy o prac, czy te wynikajcych z zakresu obowizkw przewidzianych dla danego stanowiska. W praktyce rzadkoci jest, aby obowizek pracy twrczej wynika bezporednio z zapisw umowy o prac, czciej wynika on ze wskazania w umowie takiego rodzaju pracy, z ktrym czy si konieczno twrczoci prawnoautorskiej, np. zatrudnienie fotografa, projektanta, grafika, architekta, copyrightera czy tumacza. Jeeli natomiast z umowy o prac nie wynika zobowizanie pracownika do wiadczenia pracy twrczej na rzecz pracodawcy, a pracownik posiadajc indywidualne moliwoci twrcze, wykonujc swoje podstawowe obowizki (o charakterze odtwrczym) przy okazji lub przez przypadek stwarza utwr, w znaczeniu prawa autorskiego, to dzieo to nie moe by traktowane jako utwr pracowniczy. Wwczas jest to utwr, do ktrego nie stosuje si art. 12 ustawy.
9

Pojcie autorskich praw majtkowych i osobistych omwione zostao w rozdziale III ustawy.

17

Naley wyranie podkreli, e o moliwoci nabycia przez pracodawc praw do utworu pracownika przesdza bdzie okoliczno pracowniczego charakteru tego utworu jako rezultatu wykonania zobowizania do pracy twrczej, pyncego bezporednio ze stosunku pracy. Tez t potwierdzaj rwnie orzeczenia Sdu Najwyszego, ktre pomimo wydania ich w poprzednim stanie prawnym, zachoway sw aktualno w powoanym zakresie. W orzeczeniu z dnia 15 lipca 1957 r. Sd Najwyszy zauway, e okoliczno, i pracownicy w zwizku z wykonaniem dziea naruszyli swoje obowizki subowe, nie ma wpywu na ich uprawnienia wynikajce z umowy i przepisw prawa autorskiego10. Oznacza to, i pomimo naruszenia przepisw prawa pracy pracownik, ktry stworzy utwr nie moe by pozbawiony ochrony wynikajcej z prawa autorskiego. W innym orzeczeniu z dnia 23 lipca 1971 r. Sd Najwyszy stwierdzi, e dla dochodzenia roszczenia odszkodowawczego, zwizanego z wykorzystaniem bez zgody autora instrukcji stworzonej przez niego, nie ma znaczenia fakt, e autor opracowa t instrukcj w godzinach pracy11. Doktryna prawa autorskiego podnosi rwnie, e dla stwierdzenia pracowniczego charakteru utworu nie jest wystarczajc podstaw posuenie si w procesie twrczym urzdzeniami czy materiaami nalecymi do zakadu pracy, przygotowania utworu w czasie czasu pracy, sfinansowanie pracy twrczej przez pracodawc lub udzia w procesie twrczym innych osb zatrudnionych przez pracodawc, czy nawet tolerowanie przez twrc faktu eksploatowania bez porozumienia z nim utworu przez pracodawc.

Nabycie autorskich praw majtkowych przez pracodawc

Przeniesienie praw autorskich w trybie art. 12 ustawy nastpuj w drodze jednostronnego owiadczenia woli pracodawcy o przyjciu utworu pracowniczego. Aby mogo do tego doj, koniecznym warunkiem jest take faktyczne dostarczenie przez autora utworu pracowniczego. Pracodawca nie jest bowiem wyposaony w rodki prawne, umoliwiajce mu zmuszenie autora do przekazania utworu. Pracodawca moe jedynie wystpi przeciwko pracownikowi z roszczeniami przysugujcymi mu na podstawie kodeksu pracy, w zwizku z niewykonaniem obowizkw pracowniczych. Zgodnie z tym, co zostao nadmienione powyej, pracodawca nabywa uprawnienia do utworu w momencie zoenia owiadczenia woli o przyjciu utworu. Oznacza to, e od momentu ustalenia utworu do chwili przyjcia utworu przez pracodawc, uprawnionym z tytuu praw autorskich jest wycznie pracownik (pierwotne nabycie praw). Przez przyjcie utworu naley rozumie jego zaakceptowanie przez pracodawc. Przepisy prawa autorskiego nie przewiduj dla zoenia przez pracodawc owiadczenia woli o przyjciu utworu adnej formy szczeglnej. Ju samo zaakceptowanie bez zastrzee przedstawionego przez pracownika utworu bdzie speniao rol owiadczenia o przyjciu.

10 11

Wyrok SN z dnia 15 lipca 1957 r. I CR 643/56 OSPIKA 1958, poz. 272. Wyrok SN z dnia 23 lipca 1971 r. II CR 244/71, nie publikowany.

18

Ponadto regulacja przyjcia utworu zostaa uzupeniona dodatkowym postanowieniem art. 13, w ktrym zawarte zostao domniemanie przyjcia utworu przez pracodawc. W myl tego przepisu, jeeli pracodawca nie zawiadomi twrcy w terminie szeciu miesicy od dostarczenia utworu o jego przyjciu, nieprzyjciu lub uzalenieniu przyjcia od dokonania okrelonych zmian w wyznaczonym w tym celu odpowiednim terminie uwaa si, e utwr zosta przyjty bez zastrzee. Przepis ten w zakresie terminu ma rwnie charakter dyspozytywny. Zatem strony umowy o prac mog uregulowa t kwesti wedug wasnych potrzeb, tak aby okres na przyjcie utworu by dostosowany do przeznaczenia i sposobu eksploatacji utworu. Jak ju na wstpie wspomniano, przedmiotem nabycia przez pracodawc s wycznie autorskie prawa majtkowe. Autorskie prawa osobiste, powstajce zawsze na rzecz twrcy, jako nie podlegajce zrzeczeniu si lub zbyciu, nie mog by przedmiotem nabycia.

Uprawnienia pracodawcy
Wobec dyspozytywnego charakteru przepisu art. 12 ustawy, strony umowy o prac mog w dowolny sposb okreli, jakie uprawnienia nabdzie pracodawca z chwil przyjcia utworu pracowniczego. Strony mog nie tylko decydowa o podziale uprawnie, mog take postanowi, e prawo do utworu w caoci bd przysugiwa twrcy albo zadecydowa o nieprzenoszeniu praw na pracodawc, a jedynie ustanowieniu na jego rzecz licencji na korzystanie z utworu. Przedmiotem umownego uregulowania mog by take i inne kwestie zwizane z wykonywaniem prawa autorskiego, tj. dotyczce terytorium, na ktrym utwr ma by rozpowszechniany, czasu, w trakcie ktrego pracodawca moe wykonywa swoje prawa itp. Jeeli umowa nie zawiera takich postanowie, zastosowanie bdzie mia odpowiedni przepis ustawy. Zgodnie z art. 12 ustawy pracodawca nabywa prawo do utworu w granicach wynikajcych z celu umowy o prac i zgodnego zamiaru stron. Oznacza to, e pracodawca nie nabywa prawa do korzystania z utworu na wszystkich polach eksploatacji, a jedynie na takich, ktre maj zwizek z charakterem dziaalnoci danego pracodawcy. W odniesieniu do podmiotw gospodarczych bdzie to przedmiot prowadzonej dziaalnoci. Na przykad stworzenie przez pracownika projektu graficznego opakowania produktu produkowanego przez przedsibiorc moe by wykorzystywane tylko w celu przeniesienia projektu na opakowania i w celach reklamowych. Jeeli natomiast pracodawca pragnby zarejestrowa dany projekt jako znak towarowy, a cel ten nie by objty zgodnym zamiarem stron i nie wynika z dotychczasowej praktyki przedsibiorcy, to uzna naley, i pracodawca winien uzyska zgod pracownika na tak eksploatacj utworu i zapaci dodatkowe wynagrodzenie. Uyte w ustawie pojcia: zgodny zamiar stron i cel umowy mog rodzi wtpliwoci interpretacyjne, dlatego te wymagaj dodatkowego wyjanienia i rozstrzygnicia do czego faktycznie uprawniony jest pracodawca. Jak ju wczeniej wskazano, zakres nabywanych przez pracodawc praw ograniczony jest dwoma przesan-

19

kami: celem umowy o prac i zgodnym zamiarem stron. Przy czym obie przesanki musz by spenione cznie. Pojcie cel umowy jest pojciem obiektywnym. Naley je rozpatrywa w kontekcie rodzaju prowadzonej przez pracodawc dziaalnoci, a w zwizku z tym moliwej eksploatacji utworu, jakiej naley oczekiwa po zawarciu umowy o wiadczenie pracy twrczej z tym pracodawc. W przeciwiestwie do obiektywnej przesanki celu umowy, druga przesanka warunkujca zakres nabytych praw, tj. zgodny zamiar stron ma charakter subiektywny. Jest wyrazem woli stron, akceptacji celu, jakiemu umowa o prac ma suy. Kadorazowo przy podpisywaniu umowy z pracownikiem, ktrego obowizki mog mie charakter twrczy, naley rozway, w jakim zakresie pracodawca byby zainteresowany eksploatowaniem ewentualnych utworw, ktre moe stworzy dany pracownik. Nic nie stoi na przeszkodzie, by w umowie o prac zawrze postanowienia, ktre dadz przedsibiorcy moliwo jak najszerszego wykorzystywania rezultatw pracy jego pracownikw. Zaakceptowanie utworu przez pracodawc powoduje przejcie autorskich praw majtkowych do utworu pracowniczego. Od daty przyjcia liczony jest dwuletni okres, w trakcie ktrego pracodawca powinien przystpi do rozpowszechniania utworu przeznaczonego w umowie o prac do rozpowszechniania. Uchybienie temu obowizkowi powoduje, i po stronie twrcy powstaje prawo do wyznaczenia pracodawcy na pimie odpowiedniego, dodatkowego terminu na rozpowszechnianie utworu z tym skutkiem, e po jego bezskutecznym upywie pracodawca traci prawo do utworu oraz wasno przedmiotu, na ktrym utwr utrwalono. Prawa te powracaj do twrcy, ktry od tej chwili dysponuje peni praw do stworzonego przez siebie dziea. Zgodnie z art. 12 ust. 3 ustawy, z chwil przyjcia utworu pracodawca nabywa wasno przedmiotu, na ktrym utwr utrwalono. W ustpie tym mowa jest o przedmiocie, na ktrym utrwalono utwr, podczas gdy ustawa w dalszej czci posuguje si pojciem egzemplarz utworu na okrelenie rzeczy, na ktrej przedmiot prawa autorskiego zosta utrwalony (art. 52). Jak ju wczeniej zaznaczono, art. 12 jest przepisem oglnym, zawierajcym regulacj waciw dla wszystkich utworw pracowniczych. Wyjtek stanowi programy komputerowe (art. 74 ust. 3), dla ktrych ustawodawca przewidzia odrbn regulacj.

W jaki sposb pracodawca nabywa prawa do programu komputerowego?

Kwesti praw do stworzonego przez pracownika programu komputerowego reguluje przepis art. 74 ust. 3 ustawy. Zgodnie, z tym artykuem prawa majtkowe do programu komputerowego stworzonego przez pracownika w wyniku wykonywania obowizkw ze stosunku pracy przysuguj pracodawcy, o ile umowa nie stanowi inaczej. Podstawowym warunkiem, na ktrym opiera si omawiany przepis, jest wymg, aby program komputerowy zosta stworzony w wyniku wykonywania

20

obowizkw ze stosunku pracy. W tym zakresie przepis ten nie rni si od art. 12, a wszystkie uwagi poczynione odnonie rozumienia poj pracownik i stosunek pracy odnosz si take do art. 74 ust. 3. Przepis art. 74 ust. 3 odbiega jednak od regulacji zawartej w art. 12. Najistotniejsza rnica dotyczy sposobu nabycia przez pracodawc prawa do programu komputerowego. Wedug art. 12 pracodawca nabywa prawo do utworu z chwil jego przyjcia, do czego konieczne jest zoenie jednostronnego owiadczenia woli stanowicego wyraz decyzji pracodawcy, ktry moe utwr przyj, odmwi przyjcia lub przyj warunkowo (uzaleni przyjcie od dokonania okrelonych zmian w utworze). Tymczasem nabycie prawa do programu komputerowego przysugujcego pracodawcy z mocy ustawy, ma charakter pierwotny, nie jest wic konieczne dokonywanie jakiejkolwiek czynnoci prawnej majcej na celu nabycie praw. Zgodnie z ustaw autorskie prawa majtkowe przysuguj pracodawcy. Inny jest take zakres nabywanych praw. Jak ju wczeniej zostao wyjanione, na podstawie art. 12 pracodawca nabywa prawa majtkowe w granicach wynikajcych z celu umowy o prac i zgodnego zamiaru stron, w pozostaym zakresie prawa pozostaj przy twrcy. Nabycie praw do programu komputerowego w sposb pierwotny powoduje ten skutek, e pracodawca ma prawo do korzystania i rozporzdzania prawami do programu komputerowego na wszystkich polach eksploatacji. Podobnie jak art. 12, przepis art. 74 ust. 3 jest take przepisem wzgldnie dyspozytywnym, tzn. takim, ktrego skutki mog by zmienione wol stron wyraon w umowie o prac. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych daje moliwo dowolnego uksztatowania stosunku pracy czcego twrc i pracodawc. Strony umowy mog zadecydowa o innym sposobie nabycia praw przez pracodawc, np. nabycie na zasadach okrelonych w art. 12, czyli takich, jakie obowizuj w stosunku do kadego innego utworu ni program komputerowy. Strony mog w umowie ustali, i prawa do tak stworzonego programu komputerowego nabdzie pracownik. Wreszcie mog postanowi, e prawa te bd przysugiwa im wsplnie.

21

Rozdzia 2 PODMIOT PRAWA AUTORSKIEGO I PRAW POKREWNYCH

2.1. Kto moe zosta twrc?
Zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy, prawo autorskie przysuguje twrcy, o ile ustawa nie stanowi inaczej. Z brzmienia tego przepisu wynika, i osobie, ktra stworzya dzieo, przysuguj uprawnienia do tego dziea. Prawa te powstaj na rzecz twrcy w sposb pierwotny, mog by jednak przenoszone na inne osoby w drodze umowy rozporzdzajcej i licencyjnej lub w drodze dziedziczenia. Konsekwencj takiego zapisu ustawy jest nabycie przez twrc z mocy ustawy praw do utworu z chwil jego stworzenia oraz ustalenia w jakiejkolwiek postaci. Podstaw nabycia praw nie jest czynno prawna, lecz czynno faktyczna polegajca na stworzeniu utworu. Z zwizku z tym, e stworzenie utworu nastpuje w wyniku dokonanej czynnoci faktycznej, twrc moe by kada osoba, nawet osoba maoletnia lub majca ograniczon zdolno do czynnoci prawnych. Zastrzeenie zawarte w przepisie o ile ustawa nie stanowi inaczej wskazuje na moliwo odstpstwa od zasady pierwotnego nabycia praw autorskich przez twrc. Moliwo ta musi wynika bezporednio z przepisu ustawy. Ustawa o prawie autorskim przewiduje taki wyjtek w odniesieniu do utworw zbiorowych (art. 11) i programw komputerowych (74 ust. 3). W tych przypadkach podmiotem pierwotnie uprawnionym do utworu jest inny podmiot ni twrca. O tym, e twrc utworu moe by tylko osoba fizyczna zostao wykazane w rozdziale II przy okazji omawiania przesanek warunkujcych uznanie dziea za przedmiot prawa autorskiego. Ustawa ustanawia na rzecz twrcy, w art. 8 ust. 2, domniemanie, co do faktu autorstwa. Zgodnie z ustaw domniemywa si, i twrc jest osoba, ktrej nazwisko jako twrcy uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub ktrej autorstwo podano do publicznej wiadomoci w jakikolwiek inny sposb w zwizku z rozpowszechnianiem utworu. Taki zapis ustawy pozwala twrcy w atwy sposb wykazywa fakt swojego autorstwa, a tym samym uatwia wykonywanie przysugujcych mu praw. Domniemanie to moe by obalone przez wykazanie, i twrc jest inna osoba ni wskazana na egzemplarzu utworu. Wystpowanie domniemania nie moe raz na zawsze przesdzi o tym, e osoba wskazana na egzemplarzu utworu jest jego twrc. W takim duchu wypowiedzia si w wyroku z dnia 9 maja 1969 r. Sd Najwyszy (I CR 77/69, nie publikowane) Zarwno brzmienie przepisu art. 7 2 pr. aut. (orzeczenie wydane byo pod rzdami ustawy z 1952 r. std odniesienie do przepisu tej ustawy, obecnie jest to art. 8 ust. 2), jak i wykadnia logiczna prowadz do wnio-

22

sku, e umieszczenie nazwiska okrelonej osoby na utworze jako autora nie moe przesdza sprawy autorstwa ostatecznie. Takie wic umieszczenie nazwiska stwarza jedynie domniemanie autorstwa, ktre moe by obalone. Ujawnienie autorstwa utworu zostao zakwalifikowane przez ustaw jako jedno z praw osobistych twrcy. Twrcy przysuguje prawo do oznaczania utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostpniania go anonimowo. Std te mog by udostpniane publicznoci utwory anonimowe lub oznaczone pseudonimem. W takim przypadku problematyczne mogoby by wykonywanie praw do takich utworw bezporednio przez ich twrcw. W jaki sposb mona dotrze do osoby bdcej twrc utworu anonimowego lub dziaajcego pod pseudonimem, jak zawrze z tak osob umow o korzystanie z utworu bez koniecznoci zmuszania go do ujawniania swojego autorstwa. Tego rodzaju problemy rozstrzyga art. 8 ust. 3 decydujc, i dopki twrca nie ujawni swojego autorstwa, w wykonywaniu prawa autorskiego zastpuje go producent, a w razie jego braku waciwa organizacja zbiorowego zarzdzania. W omawianym przypadku podmiotem prawa nadal jest dziaajcy anonimowo lub pod pseudonimem twrca, producent lub organizacja zbiorowego zarzdzania nie nabywa praw do utworu, zastpuje jedynie twrc w osobistym wykonywaniu jego prawa.

Czym jest dzieo wspautorskie?

Utwr moe powsta w wyniku twrczej dziaalnoci jednej osoby, ale moe te by wynikiem wspdziaania wielu osb w trakcie tworzenia konkretnego utworu. W takiej sytuacji mamy do czynienia z dzieem wspautorskim. Udzia wnoszony przez kad ze wspdziaajcych osb w powstawanie dziea nie moe by automatycznie zakwalifikowany jako wspdziaanie prowadzce do powstania utworu. Wane jest dokonanie oceny charakteru wkadu pracy wniesionej przez konkretn osob, a mianowicie, czy by to wkad o charakterze twrczym, czy tylko pomocniczym lub technicznym. Dla zobrazowania tego zagadnienia mona tutaj zacytowa fragment wyroku Sdu Najwyszego12: Wsptwrczo w rozumieniu prawa autorskiego nie zachodzi, gdy wsppraca okrelonej osoby nie ma charakteru twrczego, lecz pomocniczego, chociaby umiejtno wykonywania czynnoci pomocniczych wymagaa wysokiego stopnia wiedzy fachowej, zrcznoci i inicjatywy osobistej. W dalszej czci uzasadnienia Sd stwierdza, i wspprac kilku osb mona uzna za wsptwrczo wtedy, gdy istnieje porozumienie pomidzy osobami co do stworzenia wsplnego dziea. Porozumienie takie moe wynika z umowy albo z czynnoci dorozumianych, tj. podjcia wsppracy bez formalnej umowy. Z drugiej strony Sd Najwyszy dopuszcza moliwo powstania dziea wspautorskiego w sytuacji braku porozumienia pomidzy twrcami. Ma to miejsce, gdy

12

Wyrok SN z dnia 19 lipca 1972 r. II CR 557/71, OSN 1973, nr 4, poz. 67.

23

jedna osoba rozpocza prac nad dzieem i nastpnie od niej odstpia, po czym tak rozpoczte dzieo zostao dokoczone przez inn osob13. Przy tak rozbienych pogldach, prezentowanych przez Sd Najwyszy, kwesti wspautorstwa naley rozpatrywa w kontekcie konkretnego stanu faktycznego. Na tej podstawie mona dopiero powiedzie, czy wspprac kilku osb mona uzna za wsptwrczo. Jeeli mowa o wsptwrcach utworu, spraw o zasadniczym znaczeniu jest okrelenie, w jaki sposb bd oni wykonywa przysugujce im wsplnie prawa. Oczywicie, wsptwrcy mog zawrze umow, w ktrej dokadnie okrel wielko przysugujcych poszczeglnym osobom udziaw i sposb, w jaki bd wykonywane przysugujce im prawa. W przypadku braku takiej umowy zastosowanie ma przepis art. 9 ustawy. Zgodnie z tym przepisem wsptwrcom przysuguje prawo autorskie wsplnie. Zawarcie umowy licencyjnej na korzystanie z utworu wymaga zgody wszystkich wsptwrcw. Wielko udziaw kadego ze wsptwrcw powinna odpowiada wielkoci wkadu wniesionego w dzieo wsplne. W przypadku braku okrelenia wielkoci udziaw przez twrcw, domniemywa si, e wielkoci ich udziaw s rwne. Kady ze wsptwrcw moe jednak da okrelenia wielkoci indywidualnych udziaw przez sd na podstawie wkadw pracy twrczej. Wykonywanie prawa autorskiego do caoci utworu wymaga zgody wszystkich wsptwrcw. W przypadku braku zgody kady ze wsptwrcw moe da rozstrzygnicia tej kwestii przez sd, ktry orzeka uwzgldniajc interesy wszystkich wsptwrcw. Zgoda nie jest konieczna do indywidualnego wykonywania przez wsptwrc prawa autorskiego do, majcej samodzielne znaczenie czci przez niego stworzonej, o ile nie powoduje to uszczerbku dla praw pozostaych wsptwrcw. Wykonywanie praw autorskich czy si take z dochodzeniem roszcze w przypadku naruszenia prawa do dziea wsplnego. Z takim roszczeniem moe wystpi kady ze wsptwrcw. Uzyskane wiadczenie przypada wszystkim wsptwrcom, oczywicie w wysokoci proporcjonalnej do ich udziaw. Osobn kategori utworw stanowi utwory poczone, tzn. takie utwory, ktre powstaj w wyniku poczenia przez twrcw ich odrbnych utworw w celu wsplnego rozpowszechniania. Moe to nastpi w przypadku poczenia rnych rodzajw utworw, np. tekstu z muzyk, tekstu z utworem plastycznym, choreografii z muzyk. Powstay w ten sposb utwr moe by rozpowszechniany jedynie za zgod wszystkich twrcw, z tym e kady z nich moe da od pozostaych twrcw udzielenia zezwolenia na rozpowszechnianie tak powstaej caoci, chyba e istnieje suszna podstawa odmowy, a umowa nie stanowi inaczej. Suszn podstaw odmowy udzielenia zgody na rozpowszechnianie utworu poczonego moe by ustalenie w umowie warunkw niekorzystnych (niskie wynagrodzenie) dla niektrych twrcw.

13

Wyrok SN z dnia 21 grudnia 1979 r. I CR 434/79, OSN 1980, nr 9, poz. 171.

24

Co to s utwory zbiorowe?
Na wstpie tego rozdziau stwierdzono, i prawo autorskie przysuguje twrcy, o ile ustawa nie stanowi inaczej. Przepisem, ktry w inny sposb kreuje prawo do utworu jest art. 11. Zgodnie z tym artykuem autorskie prawa majtkowe do utworu zbiorowego, w szczeglnoci do encyklopedii lub publikacji periodycznej, przysuguj producentowi lub wydawcy, a do poszczeglnych czci majcych samodzielne znaczenie ich twrcom. Utworem zbiorowym jest utwr, ktry skada si z rnych materiaw bd utworw (w encyklopedii odrbnych hase) zebranych w jedn cao w odpowiednim ukadzie i doborze. W myl postanowienia Sdu Apelacyjnego w Warszawie14 takiemu charakterowi dziea nie sprzeciwia si opatrywanie poszczeglnych hase nazwiskami ich autorw, gdy nadal s to odrbne utwory poczone w dziele zbiorowym, dziki okrelonej (przez wydawc) koncepcji (idei przewodniej). Inne, poza encyklopedi, przykady utworw zbiorowych to sowniki encyklopedyczne, ksigi pamitkowe, kalendarze lub przewodniki encyklopedyczne. Do kategorii dzie zbiorowych zalicza si take jedno z najnowszych dzie, jakim s utwory multimedialne. Prawa producenta lub wydawcy w omawianym przypadku powstaj do caego dziea z mocy przepisu ustawy. Za przyznaniem ochrony wanie tym osobom przemawia fakt, i to oni ponosz ryzyko zwizane z produkcj lub wydaniem utworu. Encyklopedie lub publikacje periodyczne powstaj nakadem duych rodkw finansowych i organizacyjnych. Nierzadko wydawcy przyczyniaj si take w sposb twrczy do powstania utworw zbiorowych opracowujc koncepcj merytoryczn dziea. Przyznanie producentowi lub wydawcy prawa do dziea zbiorowego nie pozbawia twrcw praw autorskich do stworzonych przez nich czci lub hase.

2.2. Komu su prawa pokrewne?

Ustawa wyrnia kilka rodzajw przedmiotw praw pokrewnych. S nimi: artystyczne wykonania, fonogramy i wideogramy, nadania, pierwsze wydania oraz wydania krytyczne i naukowe. Podmioty, dziki ktrym dochodzi do ich powstania uznaje si za podmioty praw pokrewnych. Artyst wykonawc jest osoba, ktrej dziaanie prowadzi do powstania artystycznego wykonania. Dochodzi do tego w wyniku wykonania utworu lub dziea sztuki ludowej. Artystami wykonawcami s: aktorzy, recytatorzy, dyrygenci, instrumentalici, wokalici, tancerze i mimowie oraz inne osoby w sposb twrczy przyczyniajce si do powstania artystycznego wykonania. Dla powstania artystycznego wykonania nie maj znaczenia okolicznoci dotyczce osoby artysty wykonawcy, takie jak wyksztacenie lub wykonywany zawd. Istotne jest, e w wyniku pewnego zachowania dochodzi do stworzenia artystycznego wykonania. Zgodnie z art. 85

14

Wyrok SA z dnia 26 stycznia 1995 r. I ACr 1037/94, nie publikowany.

25

ochron objte jest kade artystyczne wykonanie, niezalenie od jego wartoci, przeznaczenia i sposobu wyraenia. Artystyczne wykonanie moe by stworzone przez kilka osb (zesp piosenkarzy lub muzykw). W takim przypadku ma zastosowanie domniemanie przewidziane w art. 91, w myl ktrego kierownik zespou jest wyznaczony do reprezentowania praw do zespoowego artystycznego wykonania. Domniemanie to stosuje si do czci artystycznego wykonania majcych samodzielne znaczenie. Art. 94 w ust. 3 ustanawia domniemanie, w myl ktrego producentem fonogramu lub wideogramu jest osoba, pod ktrej nazwiskiem lub firm (nazw) fonogram lub wideogram zosta po raz pierwszy sporzdzony. W nauce prawa przyjmuje si, e producent jest to osoba, ktra podejmuje inicjatyw danego przedsiwzicia (wyprodukowania pyty) i ponosi odpowiedzialno za jej wydanie. Producentowi su prawa pokrewne do fonogramu lub wideogramu. Ustawa nie zawiera definicji organizacji nadawczych. Na gruncie ustawy przyj mona, e nadawc jest podmiot, ktry stworzy program, a nastpnie go rozpowszechni. Mona te posuy si definicj stworzon na potrzeby ustawy o radiofonii i telewizji nadawc jest osoba, ktra tworzy lub zestawia programy i rozpowszechnia je lub przekazuje innym osobom w celu rozpowszechnienia w caoci i bez zmian. Najoglniej mwic, istot dziaalnoci nadawcy jest tworzenie i nadawanie programw. Podmiotem praw do pierwszych wyda jest wydawca, za podmiotem praw do wyda krytycznych i naukowych jest kada osoba, ktra po upywie czasu ochrony utworu przygotowaa wydanie krytyczne lub naukowe takiego utworu.

26

Rozdzia 3 TRE PRAWA AUTORSKIEGO I PRAW POKREWNYCH

3.1. Uwagi oglne rodzaje praw i ich charakter
Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych w rozdziale 3, noszcym tytu podobny do niniejszego rozdziau, wyrnia wrd praw autorskich prawa osobiste i prawa majtkowe. Rwnie prawa pokrewne mona podzieli na prawa o charakterze osobistym i majtkowym. W przypadku praw autorskich prawa osobiste i majtkowe maj swoj rozbudowan regulacj. Ustawa wskazuje na katalog uprawnie budujcych jeden, jak i drugi zbir. Autorskie prawo osobiste jest zdefiniowane przez ustaw (art. 16) jako wi twrcy z utworem. Wi ta, zgodnie z regulacj ustawow, jest nieograniczona w czasie, nie podlega zrzeczeniu ani wyzbyciu si przez autora. Wszelkie dziaania, majce na celu pozbawienie twrcy praw osobistych, nie wywouj zamierzonych skutkw gdy, jako stojce w sprzecznoci z przepisem ustawy, s niewane (art. 58 Kodeksu cywilnego). Zadaniem osobistych praw autorskich jest ochrona, innych ni ekonomiczne, uprawnie autora zwizanych z danym utworem. Zgodnie z art. 16, na autorskie prawo osobiste skadaj si w szczeglnoci: prawo do autorstwa utworu, do oznaczania utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostpniania go anonimowo, prawo do nienaruszalnoci treci i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, prawo do decydowania o pierwszym udostpnieniu utworu publicznoci, prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Katalog ten nie jest zbiorem zamknitym. Autorskie prawa majtkowe to uprawnienia o charakterze majtkowym. Prawa te zostay uksztatowane na wzr prawa wasnoci i charakteryzuj si nastpujcymi cechami: bezwzgldnoci i skutecznoci erga omnes (wobec wszystkich). Bezwzgldno prawa autorskiego polega na wycznym uprawnieniu twrcy do korzystania z dziea lub rozporzdzania nim. Osoby trzecie, chcc korzysta z utworu, musz uzyska zezwolenie twrcy lub jego nastpcy prawnego. Skuteczno wobec wszystkich oznacza, e uprawniony z tytuu prawa autorskiego moe da od wszystkich osb przestrzegania jego praw, a osoby te s zobowizane do powstrzymania si od jego naruszania. Z tego wzgldu uprawnienia autorskie czsto okrela si mianem monopolu autorskiego.

27

Zgodnie z treci art. 17 pr. aut. na tre prawa majtkowego skada si wyczne prawo korzystania z utworu i rozporzdzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz prawo do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Tre autorskiego prawa majtkowego zostanie omwiona w dalszej czci tego rozdziau. Sytuacja praw pokrewnych i ich podziau na prawa osobiste i majtkowe nie jest ju tak oczywista, jak w przypadku praw autorskich. Po pierwsze, przepisy ustawy odnoszce si do praw pokrewnych nie s tak rozbudowane, jak w przypadku praw autorskich. Po drugie, w stosunku od niektrych praw pokrewnych problematyczne jest samo przyznanie ich podmiotom praw osobistych. Najmniej kontrowersji w tym zakresie budz prawa artystw wykonawcw. Ich sytuacja wyrnia si na tle pozostaych praw pokrewnych. Powodem wyrnienia jest przyznanie artystom wykonawcom w sposb jednoznaczny praw osobistych. Ustawa wyranie wskazuje, w art. 86 ust. 1 pkt 1, e artystom wykonawcom przysuguje prawo do ochrony dbr osobistych dotyczcych artystycznych wykona. Generalnie rzecz ujmujc prawa artystw wykonawcw posiadaj najbardziej szczegow regulacj ze wszystkich praw pokrewnych. Takie wyrnienie powoduje, i w literaturze przedmiotu czsto mona spotka si z okreleniem prawa pokrewne, uywanym tylko w stosunku do praw artystw wykonawcw, natomiast pozostae prawa okrelane wwczas bywaj prawami ssiednimi. Taka nomenklatura jest uzasadniona tym, e pomidzy prawami twrcy i artysty wykonawcy w rzeczywistoci mona dopatrze si pewnego pokrewiestwa. Natomiast pomidzy prawami twrcy a prawami producenta fonogramu lub wideogramu, nadawcy telewizyjnego czy wydawcy wydania krytycznego poszukiwanie wizw jest ju daleko trudniejsze. Przykadem potwierdzajcym teori pokrewiestwa jest choby sposb ochrony praw osobistych artysty wykonawcy. Prawa osobiste artysty wykonawcy s chronione na podstawie przepisu ustawy znajdujcego si w czci powiconej prawu autorskiemu. Wynika to bezporednio z treci art. 93 odsyajcego wprost do przepisu art. 78 regulujcego ochron osobistych praw autorskich. Brak jednoznacznej regulacji dotyczcej praw osobistych podmiotw pozostaych praw pokrewnych (producenta fonogramu, wideogramu, nadawcy) nie oznacza, e podmiotom tym naley odmwi przyznania takich praw i ich ochrony. Prawa osobiste uprawnionych do fonogramw czy innych przedmiotw praw pokrewnych chronione s na podstawie oglnych zasad prawa cywilnego, czyli w oparciu o art. 23 i 24 Kodeksu cywilnego. Majtkowe prawa pokrewne s uksztatowane na wzr majtkowych praw autorskich. Podobnie obejmuj wyczne prawo do korzystania z przedmiotu prawa pokrewnego (np. artystycznego wykonania, fonogramu czy nadania), prawo rozporzdzania przedmiotem prawa pokrewnego oraz prawo do wynagrodzenia za korzystanie z przedmiotu objtego ochron.

28

3.2. Jakie uprawnienia skadaj si na tre majtkowego prawa autorskiego?

Zgodnie z art. 17 ustawy twrcy przysuguje wyczne prawo do korzystania z utworu i rozporzdzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystnie z utworu. Prawo do wynagrodzenia wymienione w art. 17 stanowi ekwiwalent rozporzdzenia utworem lub jego wykorzystaniem na danym polu eksploatacji. Ponadto ustawa przewiduje w pewnych przypadkach prawo do wynagrodzenia, ktre nie jest bezporednio zwizane z konkretnym rozporzdzeniem tym prawem. Do takich sytuacji zalicza si korzystanie z utworw w ramach tzw. dozwolonego uytku osobistego lub uytku publicznego. Zagadnienia te zostan omwione w dalszej czci poradnika. Taki charakter ma rwnie wynagrodzenie dla twrcy w przypadku odsprzeday oryginalnych egzemplarzy utworu plastycznego, rkopisw literackich i muzycznych. Twrcy i jego spadkobiercom przysuguje wwczas prawo do wynagrodzenia w wysokoci 5% ceny sprzeday. Zgodnie z treci art. 19 pr. aut. do zapaty tego wynagrodzenia zobowizany jest sprzedawca.

Jak dugo chronione s prawa autorskie?

Monopol autora nie jest nieograniczony w czasie. Cho istnieje staa tendencja do wyduania czasu ochrony majtkowych praw autorskich, to jednak w odrnieniu od praw osobistych, ochrona ta jest ochron czasow. Ostatnia zmiana ustawy w tym zakresie nastpia w dniu 9 czerwca 2000 r. Wwczas wyduono czas ochrony autorskich praw majtkowych do siedemdziesiciu lat. Do czasu nowelizacji okres ochrony praw autorskich wynosi lat pidziesit. Zgodnie z treci art. 36 pr. aut. czas ochrony generalnie liczy si od daty mierci twrcy utworu. Ustawa wprowadza pomocniczo take inne cezury, od ktrych liczony jest czas ochrony utworu. Kiedy autor nie jest znany, czas ochrony liczy si od daty pierwszego rozpowszechnienia, czyli od daty udostpnienia utworu publicznoci za zezwoleniem twrcy. Zdaniem przedstawicieli nauki prawa nie mona uzna, i rozpocz si bieg okresu ochrony, jeeli rozpowszechnienie nastpio bez zgody twrcy lub innego uprawnionego. W sytuacji, gdy nazwisko twrcy nie jest znane, przy obliczaniu terminu ochrony naley przyjmowa domniemanie faktyczne, e do publikacji doszo za zgod autora15. Rozpowszechnienie jest wanym terminem dla prawa autorskiego. Od rozpowszechnienie utworu naley odrni opublikowanie, ktre polega na zwielokrotnieniu utworu za zezwoleniem twrcy i udostpnieniu zwielokrotnionych egzemplarzy publicznie. Zatem rozpowszechnienie jest udostpnieniem samego utworu bez koniecznoci jego utrwalania na nonikach materialnych. Z rozpowszechnieniem bdziemy mieli do czynienia np. przy premierowym wykonaniu nowej piosenki
15

J. Barta, R. Markiewicz, Ustawa o prawie autorskim , Warszawa 2001, s. 306.

29

podczas koncertu. Opublikowanie natomiast jest zwizane z nonikami materialnymi, bo dopiero po zwielokrotnieniu nonikw nastpuje skomunikowanie utworu z publicznoci poprzez udostpnienie utworu zawartego na zwielokrotnionych egzemplarzach. W sytuacji, kiedy prawa do utworu przysuguj z mocy ustawy innej osobie ni autor, czas ochrony liczy si od daty rozpowszechnienia utworu, a gdy utwr nie zosta rozpowszechniony od daty jego ustalenia. Sytuacja ta dotyczy takich utworw, jak utwr zbiorowy, pracowniczy, program komputerowy stworzony w ramach stosunku pracy. W wymienionych przypadkach prawa autorskie z mocy ustawy przysuguj odpowiednio wydawcy (producentowi) utwory zbiorowego i pracodawcy. Odrbn regulacj czasu ochrony posiada utwr audiowizualny. W tym przypadku siedemdziesicioletni czas ochrony utworu audiowizualnego liczy si od mierci osoby najpniej zmarej spord osb uznanych za wsptwrcw utworu audiowizualnego, tj. gwnego reysera, autora scenariusza, operatora obrazu, autora dialogw, kompozytora muzyki skomponowanej do utworu audiowizualnego.

Co to s pola eksploatacji?
Tre prawa autorskiego wyznaczona jest rwnie przez pojcie pole eksploatacji. Artyku 17 pr. aut wskazuje, e twrca jest uprawniony do rozporzdzania i korzystania z utworu na wszystkich polach eksploatacji. Pole eksploatacji to nic innego, jak sposb korzystania z danego utworu. Polem eksploatacji jest np. wywietlanie, nadanie, powielanie utworu okrelon technik, np. drukarsk, wykonaniem. Pojcie pole eksploatacji pojawia si w art. 50 pr. aut., ktry porzdkuje sposoby korzystania z utworw i dzieli je na trzy kategorie: 1) utrwalanie i zwielokrotnianie utworu, 2) obrt oryginaem albo egzemplarzami, na ktrych utrwalono utwr, 3) rozpowszechnianie utworu w inny sposb ni wprowadzanie do obrotu. Pierwsza grupa pl eksploatacji to utrwalanie i zwielokrotnianie. Utrwalenie oznacza sporzdzenie pierwszego nonika materialnego zawierajcego utwr. Zwielokrotnienie natomiast oznacza wykonanie kolejnych egzemplarzy na podstawie istniejcego ju nonika i ma na celu umoliwienie potencjalnym odbiorcom zapoznanie si z utworem za pomoc zwielokrotnionych egzemplarzy. W grupie tej mieszcz si takie sposoby korzystania z utworw, jak: wytwarzanie okrelon technik egzemplarzy utworw. Obecnie przez pojcie okrelona technika mieci si technika drukarska, reprograficzna, technika zapisu magnetycznego, cyfrowego. Druga grupa, ktra dotyczy obrotu utworem lub jego egzemplarzami, obejmuje nastpujce sposoby korzystania: wprowadzanie do obrotu, uyczenie, najem oryginau albo egzemplarzy. Ostatnia, trzecia grupa okrelona w ustawie jako inne przypadki rozpowszechniania obejmuje: publiczne wykonanie, wystawienie, wywietlenie, odtworzenie, nadawa-

30

nie, reemitowanie oraz publiczne udostpnienie w taki sposb, aby kady mogo mie do niego dostp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym. Podzia pl eksploatacji na powysze kategorie jest wynikiem dokonanej w dniu 28 padziernika 2002 r. nowelizacji ustawy. Wczeniej artyku 50 wylicza pola eksploatacji nie rozrniajc zakresu ich stosowania. Przeprowadzona zmiana ma raczej charakter redakcyjny. Podobnie jak wtedy, tak i teraz wyliczenie pl zawartych w art. 50 ma charakter wyliczenia przykadowego, a katalog tych pl naley uzna za otwarty. W zwizku z przyjciem otwartego katalogu pl stwierdzi naley, i w praktyce mog wystpi inne formy korzystania z utworu. Do momentu nowelizacji prawa autorskiego, takim polem pozostajcym poza wyliczeniem zawartym w ustawie byo publiczne udostpnianie utworu w taki sposb, aby kady mg mie do niego dostp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym. Przez to rozbudowane okrelenie mieci si po prostu korzystanie z utworw za porednictwem Internetu lub innych sieci komputerowych, a w przyszoci pole to bdzie obejmowao telewizj cyfrow. Patrzc na pola eksploatacji z praktycznego punktu widzenia naley podkreli, i zawierajc umow, ktrej przedmiotem jest wykorzystanie utworu, powinno si przewidywa w umowie jak najszersze moliwoci wykorzystania utworu. W zakresie tym istnieje pena dowolno, tak wic umowa moe obejmowa pola, ktre w ogle nie s w ustawie wymienione, jeli tylko le w polu zainteresowania stron umowy. W umowach wydawniczych rozrnia si pola eksploatacji, przyjmujc za kryterium ich wydzielenia krg odbiorcw, do ktrych ma by skierowany utwr literacki. Odrbnymi polami s np: wydanie w formie kieszonkowej, w mikkiej lub w twardej oprawie, z ilustracjami lub bez. Jako odrbne pola eksploatacji traktowane s rwnie wydania w rnych wersjach jzykowych. Dla porzdku poniej pokrtce zostan omwione pola eksploatacji, z ktrymi najczciej mona spotka si w dziaalnoci gospodarczej. Zwielokrotnianie egzemplarzy utworw to rwnie pojcie zbiorcze, a kada technika zwielokrotniania to odrbne pole eksploatacji. Takimi odmiennymi technikami, z ktrymi cz si odrbne pola eksploatacji to zwielokrotnienie na tamie filmowej, na kasetach wideo, na pytach DVD, na pytach CD, na pytach analogowych, tamach magnetofonowych. Rwnie wprowadzenie do pamici komputera jest form utrwalenia i zwielokrotnienia dziea. Poprzednia wersja art. 50 (sprzed nowelizacji z dnia 9 czerwca 2000 r.) wymieniaa wrd pl eksploatacji wprowadzenie do pamici komputera. Fakt usunicia tego pola bezporednio z treci przepisu art. 50 nie oznacza, e pole to nie jest przedmiotem wykonywania uprawnie autorskich. Wprowadzenie do pamici komputera mona okreli jako pewn odmian zwielokrotnienia, gdy pojawia si nowy zapis utworu w postaci elektronicznej, sporzdzenia materialnego nonika utworu. Innym przykadem zwielokrotnienia utworu (np. plastycznego), ktre nie jest wymienione w treci art. 50, jest jego wykorzystywaniem w produkcji jako wzoru zdobni-

31

czego, czy nakadanie na towar w charakterze znaku towarowego, a take umieszczanie na bilbordach czy innych ogoszeniach w celach prowadzenia reklamy. Wprowadzenie do obrotu wie si z rozpowszechnianiem utworw dokonywanym za pomoc materialnych egzemplarzy utworu i polega na udostpnieniu oryginau lub egzemplarzy utworw drog przeniesienia ich wasnoci dokonanego przez uprawnionego lub za jego zgod. Publiczne wykonanie jest polem, na ktrym mog by eksploatowane utwory literackie, muzyczne, sowno-muzyczne, dramatyczne. Publiczne wykonanie jest tzw. wykonaniem na ywo, bez porednictwa egzemplarza utworu i czsto polega na wykorzystaniu pracy artysty wykonawcy, za pomoc ktrego wykonywany utwr jest komunikowany do publicznoci. Od publicznego wykonania naley odrni inne pole eksploatacji, tzw. publiczne odtworzenie, polegajce na udostpnianiu utworu za pomoc nonikw dwiku, obrazu lub dwiku i obrazu, na ktrych utwr zosta zapisany bd za pomoc urzdze sucych do odbioru programu radiowego lub telewizyjnego. Z publicznym odtworzeniem bdziemy mieli do czynienia na przykad w dyskotekach, klubach, restauracjach, sklepach. W praktyce tego typu wykorzystywanie chronionych utworw odbywa si za porednictwem organizacji zbiorowego zarzdzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi, ktrym uytkownicy powinni przekazywa list utworw publicznie odtwarzanych oraz zwizane z tym wynagrodzenie dla osb uprawnionych do tych utworw. Wystawienie jest polem eksploatacji waciwym dla wykorzystywania oryginalnych egzemplarzy dzie plastycznych oraz ich zwielokrotnie w postaci reprodukcji. Wywietlenie dotyczy natomiast prezentacji dzie audiowizualnych i wizualnych w miejscach dostpnych dla publicznoci. Obecnie, dla okrelenia pl eksploatacji z zakresu dziaalnoci nadawczej, ustawa posuguje si terminem nadawanie i reemitowanie. Poprzednia redakcja tego przepisu wyrniaa trzy odrbne pola eksploatacji: nadawanie przewodowe i bezprzewodowe przez stacj naziemn, nadawanie za porednictwem satelity oraz rwnoczesny i integralny przekaz utworu nadawanego przez inn organizacj radiow lub telewizyjn. Kada z tych form nadawania musiaa mie publiczny charakter, czyli nadawany sygna skierowany by do nieograniczonego krgu odbiorcw. Zamieszczenie w umowie wszystkich pl eksploatacji, ktre le w zainteresowaniu danego podmiotu, jest bardzo wane ze wzgldu na tre art. 41 ust. 2 ustawy, ktry stanowi, e umowa o przeniesienie prawa autorskiego albo umowa o korzystanie z utworu obejmuje tylko pola eksploatacji wyranie w niej wymienione. Zatem umowa rozciga si tylko na taki sposb korzystania z utworu, ktry zosta w niej wskazany. Dalej pamita naley, e umowa dotyczy tylko pl znanych w chwili jej zawarcia. Pominicie pola eksploatacji albo wskazanie go w sposb zbyt oglny moe skutkowa dla korzystajcego niezamierzonym, niekorzystnym ograniczeniem sposobw eksploatowania utworu. Wwczas moe si okaza, e dla odtworzenia intencji

32

stron umowy konieczne bdzie przy interpretacji treci umowy posikowanie si oglnymi zasadami okrelonymi w kodeksie cywilnym. Majc jednak na uwadze praktyczny punkt widzenia naley postulowa ograniczanie takich sytuacji, ktre mog powsta na tle nieprecyzyjnie skonstruowanej umowy. W zwizku z tym naley dy do tego, aby pola eksploatacji byy uregulowane w sposb szczegowy, co uchroni moe w przyszoci przed zbdnymi kosztami renegocjacji umowy lub koniecznoci rozwizywania sporw na drodze sdowej. Bezporednio z polem eksploatacji zwizany jest art. 45 ustawy, w myl ktrego twrcy naley si odrbne wynagrodzenie za korzystanie z utworu na kadym polu eksploatacji.

3.3. Jakie s zasady obrotu autorskimi prawami majtkowymi?

Autorskie prawa majtkowe s prawami zbywalnymi. Zasada ta wynika z art. 41 ustawy stanowicego, e autorskie prawa majtkowe mog przej na inne osoby w drodze dziedziczenia lub na podstawie umowy. Ponadto nabywca autorskich praw majtkowych moe je przenie na inne osoby, chyba e umowa stanowi inaczej. W art. 41 znajduje si zastrzeenie, e zasada przenoszalnoci praw majtkowych moe doznawa ogranicze wynikajcych z przepisw ustawy. Naley stwierdzi, i zastrzeenie to jest w chwili obecnej bezprzedmiotowe, gdy w przedmiotowej ustawie brak jest takich przepisw. Bardziej istotne znaczenie ma ograniczenie zawarte w art. 41 ust. 1 pkt 2, w myl ktrego, autorskie prawa majtkowe mog by dalej przenoszone przez nabywc, chyba e umowa stanowi inaczej. Moliwo wyczenia dalszego obrotu prawami autorskimi w drodze umowy stanowi wyjtek od zasady wyraonej w kodeksie cywilnym (art. 57 1). Przepis ten stanowi, e przez czynno prawn nie mona ograniczy ani wyczy uprawnienia do przeniesienia, obcienia zmiany lub zniesienia prawa, jeeli wedug ustawy prawo to jest zbywalne, a jak zaznaczyymy na wstpie autorskie prawa majtkowe s prawami zbywalnymi. W drodze umowy mona zatem wyczy moliwo dalszego przenoszenia przez nabywc nabytych przez niego autorskich praw majtkowych. Zasada ta dotyka rwnie umw licencyjnych, oznacza to, e jeeli umowa tak stanowi, licencjobiorca nie moe przenosi swych uprawnie na osoby trzecie. Podkreli naley rwnie wan regu wynikajc z art. 52 pr. aut., stanowic, i przeniesienie wasnoci egzemplarza utworu nie powoduje przejcia autorskich praw majtkowych do utworu, chyba e umowa stanowi inaczej. Taka sama regua dotyczy przeniesienia autorskich praw majtkowych, tzn. umowa przenoszca te prawa nie przenosi wasnoci egzemplarza.

Rodzaje umw zawierane przez twrc

Prawo autorskie wyrnia umowy rozporzdzajce prawami autorskimi oraz umowy licencyjne. Umowa rozporzdzajca jest umow przenoszc prawa autorskie

33

z osoby twrcy (lub innej, osoby, ktra nabya prawa autorskie majtkowe ex lege wydawca utworu zbiorowego, pracodawca, w ktrego zakadzie zosta stworzony program komputerowy w ramach umowy o prac) na osob trzeci. Druga kategoria umw to umowy o korzystanie z praw autorskich, zwane licencjami. Licencja jest umow zezwalajca na korzystanie z utworu w okrelony w umowie sposb bez przenoszenia na osob korzystajc z prawa autorskiego. Innymi sowy zawierajc umow licencyjn twrca zezwala innej osobie na skorzystanie z jego utworu, ale nie wyzbywa si swych praw. Ustawa nie zawiera wielu szczeglnych warunkw, jakim powinny odpowiada umowy rozporzdzajce. Poniej przedstawimy najwaniejsze zasady konstruowania umw, ktrych przedmiotem s autorskie prawa majtkowe. Po pierwsze, zarwno umowa przenoszca prawa, jak i umowa licencyjna powinny wyranie okrela pola eksploatacji. Konsekwencj pominicia okrelonego pola w umowie bdzie pozostawienie korzystania z utworu na danym polu eksploatacji przy jego twrcy. Zawarte w prawie autorskim zasady dotyczce zawierania umw maj na celu wzmocnienie pozycji autora lub innego dysponenta praw autorskich. Realizacja tego zadania przejawia si w nastpujcych uregulowaniach: domniemanie licencji, domniemanie odpatnoci. W razie wtpliwoci uznaje si, e autor nie rozporzdzi swoim prawem, a jedynie udzieli licencji. Drugie domniemanie dotyczy zasady odpatnoci. Przyjmuje si, e jeeli umowa nie wskazuje, i jest nieodpatna, to autorowi naley si zapata wynagrodzenia. Autorowi naley si wynagrodzenie i to oddzielnie za kade pole eksploatacji. Zawierajc umowy pamita jednak trzeba, e regulacje zawarte w prawie autorskim maj charakter instruktaowy (poza przepisami bezwzgldnie obowizujcymi). Oznacza to, e strony umw, zgodnie z zasad swobody umw wynikajc z kodeksu cywilnego, mog uoy czcy je stosunek umowny wedle wasnego upodobania, odpowiadajcego ich interesom, byleby tre tej umowy nie bya sprzeczna z ustaw, zasadami wspycia spoecznego ani nie sprzeciwiaa si naturze danego stosunku prawnego. Najwaniejszymi granicami swobody kontraktowani s wanie przepisy bezwzgldnie obowizujce, tzn. takie, ktrych strony nie mog bagatelizowa przy konstruowaniu umowy, gdy zawarcie umowy, ktra byaby sprzeczna z przepisami bezwzgldnie obowizujcymi skutkowa bdzie niewanoci tej umowy. Prawo autorskie posiada kilka takich podstawowych regu, z ktrymi kada umowa musi by w zgodzie, gdy inaczej bdzie niewana lub nie wywoa skutku zamierzonego przez strony. Po pierwsze, umowa przenoszca prawo autorskie musi by zawarta w formie pisemnej. Zawarcie umowy przenoszcej prawa autorskie bez zachowania formy pisemnej powoduje jej niewano. Po drugie, strony nie mog zawrze kontraktu, w ktrym autor podjby zobowizania w zakresie wszystkich swoich utworw lub wszystkich utworw okrelonego rodzaju, mogcych powsta w przyszoci. Wskaza naley, e dopuszczalne s umowy, dotyczce caego dotychczasowego dorobku okrelonego autora. W orzeczeniu z dnia 4 kwietnia 2001 r. Sd Apelacyjny w Poznaniu stwierdzi, e przepis art. 41 ust. 2 ustawy przewiduje sankcj niewanoci

34

umowy jedynie w czci dotyczcej wszystkich utworw lub wszystkich utworw okrelonego rodzaju tego samego twrcy majcych powsta w przyszoci. Zgodnie wic z wykadni a contrario, dopuszczalna jest umowa o przeniesienie autorskich praw majtkowych do utworw majcych powsta w przyszoci, jeeli tylko nie obejmuje ona caego przyszego dorobku twrczego autora, co w niniejszej sprawie nie zachodzio16. Nastpn wan zasad jest regua, e umowa moe dotyczy tylko pl eksploatacji utworu wyranie w umowie wymienionych i ktre znane s w chwili zawarcia umowy. W umowie przenoszcej prawa autorskie na nabywc pamita naley o prawie zezwalania na wykonywanie prawa zalenego. Zgodnie z art. 46 pr. aut., ktry stanowi, e twrca zachowuje wyczne prawo zezwalania na wykonywanie praw zalenego, mimo, e w umowie postanowiono o przeniesieniu caoci autorskich praw majtkowych. W zwizku z tym, jeeli nabywca jest zainteresowany wykonywaniem prawa zalenego, winien zapisa to w umowie, gdy samo stwierdzenie przeniesienia caoci autorskich praw majtkowych jest w tym przypadku niewystarczajce.

Egzekucja z autorskich praw majtkowych

Autorskie prawa majtkowe, mimo e przez ustaw okrelone s jako zbywalne i podlegajce dziedziczeniu, to jednak zachowuj pewn, swoist odrbno wzgldem wszystkich innych praw zbywalnych. Odmienno ta przejawia si w wikszym zwizaniu tych praw z osob autora ni z kad inn osob, ktra prawa te nabdzie w drodze umowy lub dziedziczenia. Znamienne jest, e zgodnie z art. 18 ustawy autorskie prawa majtkowe nie podlegaj egzekucji dopki su twrcy. Zatem pozycja jego jest wzmocniona wzgldem innych uczestnikw obrotu z tego wzgldu, e twrca jest tym podmiotem, ktry nie moe by wbrew swojej woli, przy pomocy przymusu pastwa, pozbawiony swych praw autorskich nawet w sytuacji, gdy prawa autorskie bd stanowi jego jedyny majtek. Zastrzeenie to nie dotyczy jednak wymaganych wierzytelnoci. Ustawa wskazuje, e wierzytelnoci pynce dla twrcy na skutek eksploatowania utworu mog by przedmiotem egzekucji. Zakaz egzekucji ma zapewni autorowi moliwo eksploatowania utworu i uzyskiwania tym sposobem korzyci majtkowych z rezultatu swej twrczej pracy. Dopuszczenie egzekucji z ogu praw autorskich uniemoliwiaoby dalsze korzystanie z utworu, czyli pozbawiaoby go moliwoci czerpania dochodw. Wymagalne wierzytelnoci s natomiast zwykymi prawami majtkowymi, do ktrych stosuje si przepisy postpowania egzekucyjnego, zawarte w kodeksie postpowania cywilnego.

16

Wyrok SA z dnia 4 kwietnia 2001 r. I ACa 72/01, OSA 2002/2/6.

35

Uprawnienia skadajce si na tre prawa do programu komputerowego?

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych po raz pierwszy reguluje ochron programw komputerowych. Ochrona ta wzorowana jest na dyrektywie Rady 91/250/EEC z dnia 14 maja 1991 r. o prawnej ochronie programw komputerowych. Przepisy ustawy odnoszce si do programw komputerowych s prawie wiernym odzwierciedleniem przepisw dyrektywy. Std te wszelkie uwagi poczynione odnonie przepisw dyrektywy maj zastosowanie do przepisw polskiej ustawy. W art. 1 ust. 2 ustawy wrd przykadowo wymienionych utworw w pkt 1, obok utworw literackich, publicystycznych, naukowych i kartograficznych, zostay wymienione take programy komputerowe. Zapis ten rozstrzyga, nie pozostawiajc ju adnych wtpliwoci, e program komputerowy jest przedmiotem prawa autorskiego. Art. 74 przesdza o tym, e programy komputerowe podlegaj ochronie jak utwory literackie, o ile przepisy rozdziau powiconego szczeglnej ochronie programw komputerowych nie stanowi inaczej. W ten sposb programy komputerowe zostay objte systemem ochrony waciwym utworom literackim. Konsekwencj wczenia programw komputerowych w system ochrony waciwy dla utworw literackich jest zastosowanie do nich przesanek warunkujcych przyznanie ochrony okrelonych w art. 1 ust. 1, przesanki to twrczy i indywidualny charakter. Innymi sowy, aby program komputerowy mg by przedmiotem ochrony prawnoautorskiej, musi by utworem w rozumieniu art. 1 ustawy. Czym jest utwr i jakie s przesanki warunkujce jego powstanie omwiono w rozdziale I Poradnika. W zwizku z tym, i programy komputerowe s to utwory o specyficznym charakterze, ustawa zawiera przepisy szczeglne odnoszce si tylko do programw komputerowych. W zakresie, w jakim przepisy oglne nie s sprzeczne z przepisami szczeglnymi, maj take zastosowanie do programw komputerowych. Ustawa nie zawiera definicji programu komputerowego. Stanowi jednak, e ochrona przyznana programowi komputerowemu obejmuje wszystkie formy jego wyraenia, w tym wszystkie formy dokumentacji projektowej, wytwrczej i uytkowej. Idee i zasady, bdce podstaw jakiegokolwiek elementu programu komputerowego, nie podlegaj ochronie. Uycie w przepisie okrelenia forma wyraenia sugeruje, e ochron s objte programy w kadej postaci. Dotyczy to zarwno formy programu (program rdowy, wynikowy czy aplikacyjny), jak i zapisu na okrelonym noniku (dyskietka, twardy dysk, papier, tama). Art. 74 ust. 2 ustawy powtarza za przepisem art. 1 ust. 2, e idee i zasady nie podlegaj ochronie prawa autorskiego. Jest to zgodne z ogln tendencj prawa autorskiego chronicego form, a nie tre utworu. W art. 74 ust. 3 zawarto wyjtek od zasady pierwotnego nabycia prawa autorskiego przez twrc. Artyku ten reguluje nabycie autorskich praw majtkowych do programu stworzonego przez pracownika w wyniku wykonywania obowizkw ze

36

stosunku pracy. Prawa te nabywa w sposb pierwotny pracodawca, o ile umowa nie stanowi inaczej. Przepis ten ustanawia wyjtek nie tylko wobec art. 8, ale take wobec regulujcego nabycie przez pracodawc praw do utworu pracowniczego, art. 12 ustawy. Rnice polegaj na tym, e: a) pracodawca nabywa prawa w sposb pierwotny (art. 12 statuuje pochodny sposb nabycia praw), b) pracodawca nabywa prawa do rozporzdzania utworem i korzystania z niego na wszystkich polach eksploatacji (wedug art. 12 pracodawca nabywa prawo do utworu w granicach wynikajcych z celu umowy o prac i zgodnego zamiaru stron), c) prawa do programu komputerowego przysuguj pracodawcy z chwil jego ustalenia (zgodnie z art. 12 prawa przysuguj z chwil przyjcia utworu). Regulacja ta odnosi si tylko do stosunkw twrca (pracownik) a pracodawca. Prawa do programu komputerowego stworzonego przez twrc nie bdcego pracownikiem powstaj na jego rzecz na zasadach oglnych. W sposb odmienny zostay uregulowane uprawnienia przysugujce twrcy programu komputerowego. Przepisy oglne prawa autorskiego zawieraj oglny przepis, na podstawie ktrego twrcy przysuguje wyczne prawo do korzystania z utworu i rozporzdzania nim na wszelkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Pod tym okreleniem mieszcz si wszelkie formy korzystania bowiem przepis ma charakter otwarty. Zakres praw majtkowych do programu komputerowego zosta natomiast okrelony w sposb wyczerpujcy. Zgodnie z art. 74 ust. 4 autorskie prawa majtkowe do programu komputerowego, z zastrzeeniem postanowie art. 75 ust. 2 i 3, obejmuj prawo do: a) trwaego lub czasowego zwielokrotnienia programu komputerowego w caoci lub w czci jakimikolwiek rodkami i w jakiejkolwiek formie; w zakresie, w ktrym dla wprowadzenia, wywietlania, stosowania, przekazywania i przechowywania programu komputerowego niezbdne jest jego zwielokrotnienie, czynnoci te wymagaj zgody uprawnionego, b) tumaczenia, przystosowania, zmiany ukadu lub jakichkolwiek innych zmian w programie komputerowym, z zachowaniem praw osoby, ktra tych zmian dokonaa, c) rozpowszechniania, w tym najmu lub uyczenia, programu komputerowego lub jego kopii. Wraz z pierwsz sprzeda egzemplarza, na ktrym program zosta utrwalony, przez uprawnionego lub za jego zezwoleniem, wyczerpuje si prawo do rozpowszechniania tego egzemplarza; nie narusza to prawa do kontroli dalszego najmu lub uyczania programu komputerowego lub jego egzemplarza.

37

Zwielokrotnieniem programu bdzie przeniesienie programu z jednego nonika na drugi nonik, np. z twardego dysku na dyskietk i odwrotnie, zainstalowanie na twardym dysku, przekazywanie z jednego komputera na drugi komputer, wywietlenie na ekranie komputera lub wprowadzenie do nietrwaej pamici RAM komputera (czasowe zwielokrotnienie). W art. 74 ust. 4 pkt 2 wymieniono prawo do opracowania (tumaczenie, przystosowanie, zmiana ukadu). W przeciwiestwie do przepisw oglnych, a konkretnie art. 2, na dokonanie opracowania konieczne jest uzyskanie zezwolenia twrcy programu komputerowego. Jeeli opracowanie programu komputerowego zostao dokonane za zgod uprawnionego podmiotu lub na warunkach okrelonych w art. 75, twrca opracowania korzysta z praw zalenych do opracowania i moe z niego korzysta za zgod twrcy utworu pierwotnego. Prawa wyczne do programu komputerowego zostay ograniczone w art. 75 ustawy, w myl ktrego, jeeli umowa nie stanowi inaczej, czynnoci zwielokrotnienia i opracowania programu nie wymagaj zgody uprawnionego, jeeli s niezbdne do korzystania z programu komputerowego zgodnie z jego przeznaczeniem, w tym do poprawiania bdw przez osob, ktra legalnie wesza w jego posiadanie. Ustawa zezwala take w art. 75 ust. 2 pkt 1 na sporzdzenie kopii zapasowej, jeeli jest to niezbdne do korzystania z programu komputerowego. Jeeli umowa nie stanowi inaczej, kopia ta moe by uywana rwnoczenie z programem komputerowym. Wydaje si, e to zastrzeenie powinno by oceniane z punktu widzenia iloci przekazywanych nonikw programu komputerowego jego legalnemu uytkownikowi. Moliwe jest w wietle ustawy obserwowanie, badanie i testowanie funkcjonowania programu komputerowego w celu poznania jego idei i zasad przez osob uprawnion na podstawie umowy do korzystania z egzemplarza programu komputerowego, jeeli bdc do tych czynnoci upowaniona dokonuje tego w trakcie wprowadzania, wywietlania, stosowania, przekazywania lub przechowywania programu komputerowego. Z uprawnienia tego moe wic skorzysta tylko osoba, ktra zawara umow na korzystanie z egzemplarza programu komputerowego. Moe dokonywa tych czynnoci w okrelonym zakresie, tj. w celu poznania idei i zasad programu komputerowego i jeeli jest upowaniona do tych czynnoci. Trzecim rodzajem czynnoci nie wymagajcych zezwolenia jest zwielokrotnianie kodu lub tumaczenie jego formy (dekompilacja), jeeli jest to niezbdne do uzyskania informacji koniecznych do osignicia wspdziaania niezalenie stworzonego programu komputerowego z innymi programami komputerowymi. Innymi sowy, chodzi o takie czynnoci przeksztacajce program komputerowy, ktre pozwol na dostanie si do informacji (idei i zasad) stanowicych o treci programu. Pozwala to na stworzenie programw komputerowych zdolnych do wspdziaania z innym programem. Istot programu komputerowego jest jego umiejtno wspdziaania nie tylko z jednym programem, ale z wieloma programami, ta wanie cecha stanowi o jego atrakcyjnoci i wartoci.

38

Dekompilacja jest dozwolona ustaw, ale pod pewnymi warunkami, a mianowicie: a) czynnoci, na ktre zezwala ustawa dokonywane s przez licencjobiorc lub inn osob uprawnion do korzystania z egzemplarza programu komputerowego bd przez inn osob dziaajc na ich rzecz, b) informacje niezbdne do osignicia wspdziaania nie byy uprzednio atwo dostpne dla licencjobiorcy lub innej osoby uprawnionej, c) czynnoci te odnosz si do tych czci oryginalnego programu komputerowego, ktre s niezbdne do osignicia wspdziaania. Ponadto, informacje uzyskane w wyniku dekompilacji programu komputerowego nie mog by wykorzystane do innych celw ni osignicie wspdziaania z niezalenie stworzonym programem komputerowym, przekazywane innym osobom, chyba e jest to konieczne do osignicia wspdziaania z innym programem oraz wykorzystywane do rozwijania, wytwarzania lub wprowadzania do obrotu programu komputerowego o istotnie podobnej formie lub do innych czynnoci naruszajcych prawa autorskie. Istotnym postanowieniem bdcym odstpstwem od zasad oglnych jest przepis art. 77 wyczajcy moliwo stosowania przepisw o dozwolonym uytku, zarwno prywatnym, jak i publicznym w odniesieniu do korzystania z programw komputerowych. Oznacza to, i tak, jak mona poyczy egzemplarz ksiki i zwielokratnia jej fragment dla wasnych prywatnych potrzeb, tak niedozwolone jest zwielokrotnienie programu komputerowego.

3.4. Jakie uprawnienia skadaj si na tre praw pokrewnych?

Artycie wykonawcy przysuguje, w granicach okrelonych w ustawie, wyczne prawo do korzystania z artystycznego wykonania i rozporzdzania prawami do niego na nastpujcych polach eksploatacji: a) w zakresie utrwalania i zwielokrotniania wytwarzania okrelon technik egzemplarzy artystycznego wykonania, w tym zapisu magnetycznego oraz technik cyfrow, b) w zakresie obrotu egzemplarzami, na ktrych artystyczne wykonanie utrwalono wprowadzania do obrotu, uyczanie lub najmu egzemplarzy, c) w zakresie rozpowszechniania artystycznego wykonania w sposb inny ni wprowadzania do obrotu nadawania, reemitowania oraz odtwarzania, chyba e s one dokonywane za pomoc wprowadzonego do obrotu egzemplarza, a take publicznego udostpnienia, utrwalenia artystycznego wykonania w taki sposb, aby kady mg mie do niego dostp w miejscu i czasie przez siebie wybranym. Prawo artysty wykonawcy nie moe by wykonywane z uszczerbkiem dla prawa autorskiego do wykonywanego utworu. Ponadto, artycie wykonawcy suy prawo do wynagrodzenia za korzystanie z artystycznego wykonania lub za rozporzdzanie prawami do takiego wykonania okrelone w umowie albo przyznane przepisami ustawy. W przypadku nadawania, re-

39

emitowania lub odtwarzania artystycznego wykonania za pomoc wprowadzonego do obrotu egzemplarza artycie wykonawcy naley si stosowne wynagrodzenie. Prawo artysty wykonawcy wygasa z upywem pidziesiciu lat nastpujcych po roku, w ktrym artystyczne wykonanie ustalono. Prawo producenta fonogramu lub wideogramu jest prawem do wycznego rozporzdzania i korzystania z fonogramu lub wideogramu w zakresie: 1) zwielokrotnienia okrelon technik, 2) wprowadzenia do obrotu, 3) najmu oraz uyczania egzemplarzy, 4) publicznego udostpniania fonogramu lub wideogramu w taki sposb, aby kady mg mie do niego dostp w miejscu i czasie przez siebie wybranym. Podobnie jak w przypadku artystycznego wykonania, w przypadku nadawania, reemitowania lub odtwarzania wprowadzonego do obrotu fonogramu lub wideogramu producentowi przysuguje stosowne wynagrodzenie. Moe by ono wykonywane bez uszczerbku dla praw twrcw i artystw wykonawcw. Prawo producenta trwa pidziesit lat i ganie z upywem tego okresu liczonego od koca roku, w ktrym fonogram lub wideogram zosta wyprodukowany. Prawo organizacji radiowej lub telewizyjnej do nada programw jest rwnie prawem, ktre moe by wykonywanie bez uszczerbku dla praw twrcw i artystw wykonawcw, producentw fonogramw osobistych wideogramw. Treci prawa do nadania programu jest wyczne uprawnienie do rozporzdzania i korzystania z nada programw w zakresie: 1) utrwalania, 2) zwielokrotnienia okrelon technik, 3) nadawania przez inn organizacj radiow lub telewizyjn, 4) reemitowania, 5) wprowadzenia do obrotu ich utrwale, 6) odtwarzania w miejscach dostpnych za opat wstpu, 7) udostpniania ich utrwale w taki sposb, aby kady mg mie do nich dostp w miejscu i czasie przez siebie wybranym. Prawo nadawcy trwa pidziesit lat i ganie z upywem okresu nastpujcego po roku pierwszego nadania programu.

3.5. Co to jest wyczerpanie prawa?

Wyczerpanie prawa to termin jzyka prawniczego, ktry w sposb obrazowy opisuje konsekwencje zgodnego z prawem wprowadzenia do obrotu, przez uprawnionego z tytuu prawa wasnoci intelektualnej, w tym prawa autorskiego, egzemplarza utworu chronionego prawem autorskim. Przez pojcie zgodnego z prawem wprowadzenia do obrotu naley rozumie wprowadzenie dokonane za zgod autora lub innego podmiotu, do ktrego w danym momencie nale prawa autorskie. Skutkiem wprowadzenia do obrotu jest co najmniej wyczenie moliwoci uprawnionego do

40

sprzeciwiania si dalszej odsprzeday tego utworu. Podmiot uprawniony traci zasadniczo kontrol nad odsprzeda egzemplarzy utworw, jeeli wczeniej wyrazi zgod na wprowadzenie do obrotu egzemplarzy tego utworu17. Dla przykadu po wprowadzeniu do obrotu egzemplarzy ksiki przez wydawc, czyli dokonaniu pierwszej sprzeday ksiek do ksigarni lub hurtowni, nie moe si on sprzeciwi dalszej sprzeday wydanych przez niego ksiek. Omawiana zasada zostaa wprowadzona w celu zapewnienia poszanowania prawa wasnoci nabytych egzemplarzy utworw oraz pewnoci obrotu tymi egzemplarzami. Wyczerpanie prawa nastpuje po spenieniu nastpujcych przesanek: musi nastpi wprowadzenie do obrotu egzemplarza utworu, przeniesienie wasnoci egzemplarza utworu oraz rozstrzygnicie przez uprawnionego (twrc lub inny podmiot skupiajcy w swym rku odpowiednie prawo) o miejscu wprowadzenia do obrotu. Regua wyczerpania prawa nie obejmuje najmu i uyczania. Oznacza to, e w tym zakresie kontrola sposobu korzystania zostaa pozostawiona twrcy.

3.6. Na czym polega dozwolony uytek?

Dozwolony uytek jest to pojecie zbiorcze, pod ktrym mieszcz si uprawnienia dla ogu uczestnikw obrotu, umoliwiajce, pod pewnymi warunkami, na korzystanie z utworw bez koniecznoci uzyskiwania odrbnego zezwolenia, czasem nawet bez koniecznoci zapaty wynagrodzenia. Dozwolony uytek obejmuje uprawnienia po stronie osb prywatnych, wtedy mamy do czynienia z dozwolonym uytkiem prywatnym, jak i uprawnienia po stronie podmiotw publicznych wwczas prawo autorskie posuguje si okreleniem dozwolonego uytku publicznego. Do kategorii podmiotw publicznych, ktrym prawo autorskie zezwala na wkraczanie w monopol autorski zalicza si szkoy, biblioteki, instytucje naukowe. Instytucja dozwolonego uytku stanowi kompromis pomidzy interesami uprawnionego podmiotu (waciciela praw autorskich) a interesami spoeczestwa. Spoeczestwo powinno mie bowiem zagwarantowan moliwo dostpu do dbr kultury, nauki i informacji. Dostp ten powinien by szybki, szeroki i w miar moliwoci bezpatny lub, jeeli musi by odpatny, to powinien by tani, tak by bariery finansowe nie utrudniay czerpania z dorobku sztuki i nauki. Z drugiej strony dostp ten nie powinien odbywa si nieuzasadnionym kosztem twrcw dbr kultury. W zwizku z tym przepisy od dozwolonym uytku powinny wywaa indywidualne interesy twrcw i oglne interesy spoeczestwa. Oceniajc, czy dane zachowanie polegajce na wykorzystywaniu cudzego utworu dla wasnych celw jest zgodne z zasadami okrelonymi w przepisach dotyczcych dozwolonego uytku, naley pamita o regule zawartej w art. 35 pr. aut. Zgodnie
17

R. Skubisz, Wyczerpanie praw wasnoci intelektualnej. Charakterystyka oglna, Materiay konferencji nt. Wyczerpanie praw wasnoci intelektualnej, zorganizowanej przez Polsk Izb Rzecznikw Patentowych, Warszawa 2002, s. 6.

41

z tym przepisem dozwolony uytek nie moe narusza normalnego korzystania z utworu lub godzi w suszne interesy twrcy. Podstawowym zadaniem tej regulacji jest ustalenie ogranicze dla korzystania z utworw w ramach dozwolonego uytku. Ograniczeniami tymi s: normalne korzystanie z utworu oraz suszne interesy twrcy. Normalne korzystanie z utworu jest to eksploatacja utworu, ktra nie uniemoliwi dalszego korzystania z utworu, a tym samym pozbawi jego twrc moliwoci czerpania dochodu, jakiego w normalnych warunkach mgby si z tego utworu spodziewa. Ograniczenie w postaci naruszenia susznych interesw twrcy jest sformuowane o tyle nieszczliwie, e przecie kade korzystanie z utworu bez zezwolenia, a co za tym idzie czsto take bez opaty narusza suszne interesy twrcy. Interpretacja tego ograniczenia winna chyba zblia si do sformuowania, jakie w tym zakresie zawiera Konwencja Berneska. Art. 9 konwencji zastrzega, e korzystanie w ramach dozwolonego uytku nie moe przynosi nieuzasadnionego uszczerbku prawowitym interesom autora18. Legalne wykorzystywanie utworw dla wasnych celw w ramach dozwolonego uytku zostao obwarowane warunkiem zawartym w art. 34 pr. aut., ktry stanowi, i korzystajcy z utworu zobowizany jest wymieni imi i nazwisko twrcy oraz rdo. Podanie twrcy i rda powinno uwzgldnia istniejce moliwoci. Art. 34 zawiera ponadto podstawow zasad, i za eksploatowanie utworu w granicach dozwolonego uytku twrcy nie naley si wynagrodzenie, chyba, e ustawa stanowi inaczej. Zatem naley pamita, e wynagrodzenie naley si tylko wtedy, gdy ustawa tak wyranie stanowi. Dla przykadu jest to wynagrodzenie dla autorw dzie plastycznych rozpowszechnianych w encyklopediach (art. 33 pkt 3 pr. aut.).

Co mona w ramach dozwolonego uytku prywatnego?

Podstawow zasad prywatnego uytku wyraa art. 23 pr. aut., ktry stanowi, e bez zezwolenia twrcy wolno nieodpatnie korzysta z ju rozpowszechnionego utworu w zakresie wasnego uytku osobistego. Warunkiem skorzystania z utworu jest jego rozpowszechnienie, czyli udostpnienie publicznoci. Przepis ten nie upowania do budowania wedug cudzego utworu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego oraz nie upowania do korzystania z elektronicznych baz danych speniajcych cechy utworu, chyba e dotyczy to wasnego uytku naukowego niezwizanego z celem zarobkowym. Zakres wasnego uytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworw przez krg osb wskazanych w ustawie. S to osoby pozostajce w zwizku osobistym, w szczeglnoci pokrewiestwa, powinowactwa czy stosunku towarzyskiego. Dla przykadu dozwolone jest poyczenie filmu na kasecie wideo bratu lub koleance w celu sporzdzenia przez t osob kopii tego filmu dla jej uytku domowego. Ale nie jest ju dozwolonym uytkiem osobistym sporzdzenie egzemplarza utworu (kopii ksiki) na potrzeby zakadu pracy.
18

Akt Paryski Konwencji Berneskiej o ochronie dzie literackich i artystycznych z dnia 24 lipca 1974 r.

42

Prywatnym dozwolonym uytkiem jest rwnie prawo cytatu uregulowane wart. 29 pr. aut. Przepis ten stanowi, i mona przytacza w utworach stanowicych samoistn cao urywki rozpowszechnionych utworw lub drobne utwory w caoci, w zakresie uzasadnionym wyjanianiem, analiz krytyczn, nauczaniem lub prawami gatunku twrczoci. Prawo cytatu rwnie moe by wykonywane nieodpatnie. Nauka prawa podaje, e cytatem jest przejcie wyniku cudzej dziaalnoci intelektualnej bez wprowadzania adnych zmian19. Wany jest rwnie cel cytatu, ktry ma przede wszystkim suy informacji.

Co obejmuje dozwolony uytek publiczny?

Przez dozwolony uytek publiczny rozumiemy korzystanie z przedmiotw objtych ochron nie w celach wasnych, ale w celach dalszego udostpniania okrelonych kategorii utworw. W ramach dozwolonego uytku publicznego wyrniamy rozpowszechnianie za pomoc anteny zbiorowej oraz sieci kablowej utworw nadawanych przez inn organizacj radiow lub telewizyjn drog satelitarn lub naziemn, jeeli to rozpowszechnianie nastpuje w ramach rwnoczesnego, integralnego i nieodpatnego rozpowszechniania oraz jest skierowane do oznaczonego grona odbiorcw w jednym budynku lub w domach jednorodzinnych obejmujcych do 50 gospodarstw. Regulacja wynikajca z tego przepisu nosi miano tzw. licencji ustawowej. Zgodnie z art. 24 ust. 1 ustawy warunkiem skorzystania z tej licencji jest, aby dalsze nadawanie byo integralne i rwnoczesne z nadaniem pierwotnym. Tumaczc powysze naley wskaza, e sygna odbierany w ramach takiej dziaalnoci moe by jedynie odbierany, wzmacniany i przesyany dalej drog kablow. Przekroczeniem zasad licencji ustawowej byoby np. gromadzenie sygnau i przesyanie go dalej w innym czasie ni by ten sygna nadawany. Ilustracj korzystania z utworw w ramach dozwolonego uytku publicznego bdzie zaoenie przez spdzielni mieszkaniow wewntrznej sieci telewizji kablowej wycznie dla czonkw spdzielni, przy zaoeniu, e spdzielnia ta nie obejmuje wicej ni 50 gospodarstw domowych. Art. 24 ust. 2 ustawy ustanawia inny przypadek dozwolonego uytku, a mianowicie stwierdza, i posiadacze urzdze sucych do odbioru programu radiowego lub telewizyjnego mog za ich pomoc odbiera nadawane utwory, choby urzdzenia te byy umieszczone w miejscu oglnie dostpnym, jeeli nie czy si z tym osiganie korzyci majtkowych. Mona zaoy, e publiczne odtwarzanie muzyki (utworw, artystycznych wykona), w tym odbir programw z radioodbiornikw czy telewizorw umieszczanych w miejscach publicznych, tj. sklep, bar czy restauracja z przeznaczeniem dla klientw sklepu, czy lokalu zwykle czy si z osiganiem korzyci majtkowych przez
19

E. Traple, (w:) J. Barta, R. Markiewicz, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, Warszawa 2001, s. 282.

43

waciciela lokalu. Umieszczenie odbiornika w takim miejscu ma na celu uprzyjemnienie klientom pobytu i moe wpywa na decyzje konsumenckie, a wic porednio czy si z osiganiem korzyci majtkowych z prowadzonej dziaalnoci. Badania marketingowe prowadzone w rnych krajach wskazuj na istnienie cisego zwizku pomidzy iloci dokonywanych zakupw a mi, odprajc atmosfer panujc w sklepie czy restauracji. Zgodnie z art. 24 ust. 2 ustawy obowizek zapaty nie powstanie wtedy, gdy odbir programw w miejscu oglnie dostpnym nie wpywa chociaby porednio na zwikszenie korzyci z prowadzonej dziaalnoci. Natomiast w przypadku, kiedy wspomniane urzdzenia odbiorcze s umieszczane w miejscach oglnie dostpnych, ale z przeznaczeniem dla posiadacza urzdzenia lub jego pracownikw, a nie dla klientw, wwczas naleaoby przychyli si do zdania, e odbir programu w takim przypadku mieci si w ramach dozwolonego uytku, bowiem nie czy si z nim osiganie korzyci majtkowych. W sprawie korzystania z utworw w ramach dozwolonego uytku wymienionego w tym artykule wypowiedzia si Sd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 4 kwietnia 2000 r. stwierdzajc, i w sytuacji, gdy suchanie muzyki jest celem ubocznym, wynikajcym z zamiaru nabycia pyty lub kasety zawierajcej poszukiwane przez klienta sklepu muzycznego nagranie bd te sprawdzenie, czy pyta lub kaseta nie jest wadliwa pod wzgldem technicznym nie mamy do czynienia z publicznym odtwarzaniem w rozumieniu przepisu art. 24 ust. 2 prawa autorskiego20. Art. 25 zezwala na rozpowszechnianie w celach informacyjnych w prasie, radiu i telewizji: ju rozpowszechnione sprawozdania o aktualnych wydarzeniach, aktualne artykuy i wypowiedzi na tematy polityczne, gospodarcze i religijne, chyba e zostao wyranie zastrzeone, e ich dalsze rozpowszechnianie jest zabronione oraz aktualne wypowiedzi i fotografie reporterskie. Prawo wolnego rozpowszechniania dotyczy rwnie krtkich wycigw ze sprawozda i artykuw, przegldw publikacji i utworw rozpowszechnionych, mw wygoszonych na publicznych zebraniach i rozprawach, krtkich streszcze rozpowszechnionych utworw. Korzystanie z czci tych utworw zwizane jest z ponoszeniem opat, dotyczy to: sprawozda o aktualnych wydarzeniach oraz aktualnych artykuach i wypowiedziach na tematy polityczne spoeczne i religijne. Dalsze zezwolenia dotycz szk, archiww, bibliotek, instytucji naukowych i owiatowych, ktre mog korzysta z rozpowszechnionych utworw w celach prowadzenia wasnych bada lub celach dydaktycznych i statutowych. Podobne zezwolenie otrzymay orodki dokumentacji technicznej, ktre mog sporzdza i rozpowszechnia wasne opracowania dokumentacyjne. Artyku 31 pr. aut. zezwala na nieodpatne publiczne wykonywanie rozpowszechnionych utworw podczas ceremonii religijnych, imprez szkolnych i akademickich lub oficjalnych uroczystoci pastwowych, jeeli nie czy si to z osiganiem po20

Wyrok Sdu Apelacyjnego z dnia 4 kwietnia 2000 r. I ACa 239/00, OSA 2001/11/58.

44

rednio lub bezporednio korzyci majtkowej i artyci wykonawcy nie otrzymuj wynagrodzenia. Nie dotyczy to imprez reklamowych, promocyjnych lub wyborczych. Swoj regulacj w ramach dozwolonego uytku posiadaj rwnie utwory plastyczne. Zgodnie z treci art. 33 wolno rozpowszechnia: 1) utwory wystawione na stae na oglnie dostpnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, jednake nie do tego samego uytku, 2) utwory wystawione w publicznie dostpnych zbiorach, takich jak muzea, galerie sale wystawione, lecz tylko w katalogach i wydawnictwach publikowanych dla promocji tych utworw, a take w sprawozdaniach o aktualnych wydarzeniach w prasie i telewizji, jednake granicach uzasadnionych celem informacji, 3) w encyklopediach i atlasach opublikowane utwory plastyczne i fotograficzne, o ile nawizanie porozumienia z twrc celem uzyskania jego zezwolenia napotyka trudne do przezwycienia bariery. Dozwolony uytek okrelony w pkt 1 tego artykuu jest z nich najszerszy. Wyczone jest bowiem tylko odtworzenie utworu do tego samego uytku, tzn. w celach wystawienniczych. Uytek ten dotyczy rozpowszechniania, a wic obejmuje odtwarzanie utworu dowoln technik i jego publiczne udostpnienie. Rozpowszechnianie moe by wykonywane nawet w celach komercyjnych. Dozwolone jest zatem zamwienie przez przedsibiorc zdj danego utworu (posgu) i dalsze ich wykorzystanie przez sprzeda, np. pocztwek, kubkw, koszulek i innych komercyjnych gadetw ze zdjciem tego utworu. Dozwolony uytek w zakresie rozpowszechniania dzie plastycznych nie umieszczonych w wolnej przestrzeniu zosta potraktowany o wiele wziej. Zgodnie z art. 33 pkt 2 dziea wystawione w muzeach czy galeriach mog by rozpowszechniane, ale tylko w ramach wydawnictw promujcych dane utwory. Ustawa z dnia 1 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, dostosowujca do dyrektywy 2001/29/WE Parlamentu i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektrych aspektw prawa autorskiego i praw pokrewnych w spoeczestwie informacyjnym, wprowadzia nowe kategorie dozwolonego uytku utworw. Przepis art. 33 wprowadza ograniczenie praw wycznych twrcy, pozwalajce na korzystanie z utworw dla dobra osb niepenosprawnych, jeeli to korzystanie odnosi si bezporednio do upoledzenia, nie ma charakteru zarobkowego i jest podejmowane w rozmiarze wynikajcym z tego upoledzenia. Przepis art. 33 wprowadza ograniczenie w postaci dozwolonego korzystania podejmowanego w celach bezpieczestwa publicznego oraz w ramach procedur sdowych, administracyjnych lub prawodawczych oraz sprawozda z tych postpowa. Art. 33 reguluje korzystanie z utworu do celu reklamy wystawy publicznej lub publicznej sprzeday utworw. Do tej pory kwestia ta bya regulowana w umowie z organizatorem przedsiwzicia i uprawnionym do utworu. Ustawa dopuszcza korzystanie z utworw w celu promocji wystawy lub sprzeday utworw wczeniej

45

rozpowszechnionych, ktrych dotyczy omawiane wydarzenie, w zakresie uzasadnionym tak promocj, z wyczeniem innego handlowego wykorzystania. Do tej pory nie byo przepisu dozwalajcego na korzystanie z utworu realizowanego w postaci obiektu budowlanego na wykorzystanie rysunkw i planw. Art. 334 zezwala na korzystanie z takich utworw w celu odbudowy lub remontu obiektu budowlanego. Natomiast art. 334 zezwala na korzystanie z utworw w zwizku z prezentacj lub napraw sprztu.

3.7. Jak chronione s autorskie prawa majtkowe?

Ustawa powica dwa rozdziay ochronie praw autorskich. Rozdzia 8 dotyczy ochrony autorskich praw osobistych, rozdzia 9 ochrony majtkowych praw autorskich. Ochrona praw osobistych zostanie omwiona w nastpnej czci Poradnika. Art. 79 pr aut. zawiera katalog roszcze, czyli inaczej mwic da, jakie przysuguj podmiotowi uprawnionemu z tytuu prawa autorskiego na wypadek naruszenia jego uprawnie majtkowych. Podstawowym roszczeniem jest roszczenie o zaniechanie naruszania praw autorskich. Roszczenie to nie jest uzalenione od winy naruszajcego. Podmiot uprawniony jest legitymowany do dania od kadej osoby, ktra wkroczya w jego autorski monopol, aby zaprzestaa dziaa naruszajcych jego prawa. Z daniem zaprzestania naruszania praw majtkowych uprawniony moe wystpi wtedy, gdy proces naruszania jest w toku lub jeeli pomimo zaprzestania tych dziaa istnieje obawa, e mog si one powtrzy lub gdy istniej dowody na to, e trwaj przygotowania do dziaa, ktre mog naruszy prawa wyczne. Kolejnym roszczeniem jest roszczenie o usunicie skutkw naruszenia. Z punktu widzenia da, z jakimi moe wystpi podmiot, ktry dozna naruszenia swych autorskich praw majtkowych istotne jest, e art. 79 pr. aut. nie wymienia bezporednio roszczenia o usunicie skutkw naruszenia. Przyjmuje si jednak, na podstawie interpretacji art. 80 ust. 36 pr. aut., e roszczenie o usunicie skutkw jest rwnie dopuszczalne w stosunku do naruszenia praw majtkowych. Ustawa, w art. 80 wskazuje, do czego uprawniony jest sd uznajc roszczenia pozwu za zasadne. I tak, sd moe orzec przepadek na rzecz Skarbu Pastwa bezprawnie wytworzonych egzemplarzy utworw. Przepadkiem na rzecz Skarbu Pastwa mog zosta dotknite rwnie przedmioty suce do bezprawnego wytworzenia egzemplarzy utworw lub przedmioty, przy ktrych uyciu dokonano naruszenia. Ustawodawca przewidujc takie rozstrzygnicia sdu da jednoczenie wyraz temu, e uprawniony moe domaga si usunicia skutku naruszenia w postaci bezprawnego wytworzenia egzemplarzy utworw, poprzez danie orzeczenia ich przepadku na rzecz Skarbu Pastwa. Porwnujc zakres roszczenia o usunicie skutkw naruszenia w stosunku do praw osobistych i majtkowych trzeba podkreli, i nie jest dopuszczalne w przypadku

46

praw majtkowych danie nakazania naruszycielowi zniszczenia lub wydania uprawnionemu bezprawnie wytworzonych egzemplarzy utworw. A orzeczenie przepadku na rzecz Skarbu Pastwa ma stanowi ekwiwalent usunicia skutkw naruszenia w postaci zniszczenia nielegalnych egzemplarzy utworw. W przypadku wyrzdzenia szkody majtkowej na skutek naruszenia majtkowych praw autorskich uprawniony moe da wyrwnania tej szkody, ale tylko wwczas, gdy dziaanie naruszyciela byo zawinione. Uprawniony do dania odszkodowania jest zobowizany udowodni przed sdem fakt, e rzeczywicie ponis szkod oraz wysoko tej szkody. Zgodnie z reguami dowodowymi ciar dowodu spoczywa na osobie, ktra z tego faktu chce wywie skutki prawne. Oznacza to, e chcc uzyska odszkodowanie trzeba wykaza fakt poniesionej szkody. Dopiero to otwiera drog do uzyskania odszkodowania. Postpowanie dowodowe nie jest atwe w przypadku dochodzeniu ochrony praw autorskich. Z praktycznego punktu widzenia naley wspomnie, i bardzo wan instytucj dla tego postpowania jest instytucja zabezpieczenia dowodw i roszcze oraz moliwo skadania wniosku o udzielenie informacji uregulowane w art. 80 ust. 1 i 2 pr. aut. Dla postpowania dowodowego najwaniejsza jest instytucja przewidziana w art. 80 ust. 1 pkt 2 pr. aut., czyli wniosek o zobowizanie naruszajcego autorskie prawa majtkowe do udzielenia informacji i udostpnienie okrelonej przez sd dokumentacji majcej znaczenia dla roszcze okrelonych w art. 79 pr. aut. Moliwo zoenia takiego wniosku jest czsto jedynym sposobem przeprowadzenia dowodu na okoliczno uzyskania przez pozwanego korzyci. Dla postpowania dowodowego wany te jest wniosek o zabezpieczenie dowodw w celu uniknicia utraty moliwoci skorzystania z dowodu w pniejszym czasie. Ze wzgldu na nagminn przewleko postpowa sdowych w naszym kraju istotn instytucj jest rwnie wniosek o zabezpieczenie roszcze, ktry moe by zoony zarwno przed wytoczeniem sprawy, jak i cznie z pozwem. Celem zabezpieczenia roszcze jest zapewnienie powodowi moliwoci wykonania wyroku w razie uwzgldnienia jego da. Z punktu widzenia interesw twrcw najwaniejsze dla nich bdzie tymczasowe rozstrzygnicie sdu, majce na celu uregulowanie stosunkw przez czas trwania procesu tak, aby unikn np. pogbiajcej si po stronie uprawnionego szkody majtkowej oraz dalszego naruszania jego praw, np. przez cige wprowadzanie do obrotu nielegalnie zwielokrotnionych egzemplarzy utworw. Niezalenie od wymienionych roszcze twrca moe wystpi z roszczeniami o charakterze represyjnym. Takim roszczeniem jest danie zapaty odpowiedniej sumy pieninej na Fundusz Promocji Twrczoci. Mona z nim wystpi jedynie przeciwko podmiotowi, ktry dokona naruszenia w ramach dziaalnoci gospodarczej prowadzonej we wasnym imieniu, choby na cudzy rachunek.

3.8. Jak chronione s autorskie prawa osobiste?

Rozdzia 8 ustawy o prawie autorskim zawiera take przepisy regulujce rodki ochrony osobistych praw autorskich przed naruszeniami ze strony osb trzecich.

47

rodkami tymi s roszczenia przysugujce autorowi, na podstawie art. 78 ustawy, wobec osb trzecich naruszajcych jego prawa. Twrca moe broni si zarwno przed zagroeniami, jakie dostrzega, jak i przed ju dokonanymi naruszeniami. Zgodnie z treci art. 78 twrca, ktrego autorskie prawa osobiste zostay zagroone cudzym dziaaniem moe da zaniechania tego dziaania. Jest to tzw. roszczenie o zaniechanie, z ktrym mona wystpi do momentu dokonania naruszenia. danie zaniechania ma na celu usunicie stanu zagraajcego prawom twrcy. Roszczenie to powinno by zatem tak ujte w pozwie, aby wskazywao konkretnie, jakie czynnoci winny by zaniechane, aby uprawniony nie czu si zagroony w swych prawach. Z chwil, kiedy naruszenie zostanie ju dokonane, po stronie twrcy zaktualizuj si kolejne roszczenia chronice go przed ju powstaym naruszeniem. Twrca bdzie wwczas mg wystpi wobec naruszyciela z roszczeniami o usunicie skutkw naruszenia. Oznacza to, e twrca bdzie mg da od osoby, ktra dopucia si naruszenia jego prawa, aby dopenia czynnoci potrzebnych do usunicia skutkw swego dziaania. danie usunicia skutkw dokonanego naruszenia moe przybiera rn tre w zalenoci od dokonanego naruszenia. Ustawa przykadowo wymienia roszczenie o zoenie publicznego owiadczenia o odpowiedniej treci i formie. Owiadczeniem takim mog by np. przeprosiny opublikowane na amach oglnopolskiego dziennika. Roszczenia te mog by realizowane rwnie w innej formie, zgodnie z daniem uprawnionego uwzgldnionym przez sd w treci wyroku sdowego. Mona np. da opublikowania wyroku, ugody sdowej, ponownego opublikowania utworu, wycofania z obrotu nakadu opublikowanego utworu, czy zniszczenia bezprawnie wytworzonych egzemplarzy utworu. Stan faktyczny danej sprawy bdzie determinowa tre roszczenia o usunicie skutkw naruszenia, gdy to wanie od konkretnego naruszenia, jego rozmiaru i skutkw zalee bdzie sposb formuowania roszczenia. Sd moe orzec wobec naruszyciela obowizek wykonania kilku czynnoci, jeeli bez nich nie mona usun skutkw naruszenia, np. nakaza ogoszenie przeproszenia twrcy (obowizek zoenia owiadczenia) i dodrukowanie suplementu do utworu. Omawiajc kwestie narusze praw osobistych pokreli naley, e odpowiedzialno z tytuu naruszenia tych praw jest odpowiedzialnoci obiektywn. Oznacza to, e odpowiedzialno ta nie zaley od winy, dobrej czy zej wiary osoby naruszajcej prawa. Natomiast, jeeli w danej sytuacji faktycznej mamy do czynienia z zawinionym dziaaniem naruszyciela praw osobistych, wwczas uprawnionemu bdzie przysugiwao dodatkowe roszczenie o zadouczynienie za doznan krzywd. Na danie twrcy sd moe w zamian zobowiza sprawc do uiszczenia odpowiedniej sumy pieninej na wskazany cel spoeczny. Zatem od woli twrcy zaley, czy domaga si on zadouczynienia pieninego na wasn rzecz, czy te wystpuje z roszczeniem zapaty sumy pieninej na wskazany cel spoeczny, ktry jest dla niego istotny. W sytuacji, kiedy na skutek naruszenia autorskich praw osobistych doszo do wyrzdzenia szkody majtkowej uprawniony moe w oparciu o zasady oglne, zawarte

48

w kodeksie cywilnym (ochrona dbr osobistych art. 24 2 kc) wystpi z roszczeniem o naprawienie szkody. Dodatkowo naley wskaza, e jako przepis szczeglny art. 78 ust. 1 zd. 3 wycza w sprawach o naruszenie autorskich praw osobistych, ktre s dobrami osobistymi, zastosowanie art. 448 k.c. Na zasadach przewidzianych w kodeksie postpowania cywilnego twrca moe rwnie wystpi z roszczeniem o ustalenie istnienia lub nieistnienie prawa lub okrelonego stosunku prawnego. W tym przypadku musi wykaza, e istnieje po jego stronie interes prawny do wystpienia z takim roszczeniem, czyli e istnieje uzasadniona niepewno prawa, ktrej usunicie moe nastpi tylko w drodze postpowania o ustalenie, przeprowadzonego na podstawie art. 189 kpc. Z powyszymi roszczeniami moe wystpi sam twrca. Po mierci twrcy, jeeli nie wyrazi on innej woli, o ochron autorskich praw osobistych zmarego moe wystpi maonek, a w jego braku kolejno zstpni, rodzice, rodzestwo i zstpni rodzestwa. Twrca ma jednak pen dowolno we wskazywaniu osb uprawnionych po jego mierci do wykonywania uprawnie z tytuu osobistych praw autorskich. Katalog osb wynikajcy z art. 78 ust. 24 pr. aut. jest tylko wskazwk ustawodawcy. Ostateczn decyzj podejmuje bowiem autor dokonujc wskazania osoby uprawnionej na wypadek jego mierci do wystpowania z roszczeniami o ochron jego praw osobistych, moe on z powodzeniem wybiera osoby spoza krgu wskazanego w ustawie.

49

Rozdzia 4 PRAWA DO BAZ DANYCH

Zagadnienie ochrony baz danych regulowane jest obecnie w dwch aktach prawnych, w ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz w ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych. Ustawa o bazach danych wprowadzia zmiany do prawa autorskiego, wyodrbniajc kategorie baz danych majcych cechy utworu. Geneza powstania nowego przedmiotu ochrony czy si z koniecznoci implementowania do polskiego porzdku prawnego regulacji prawa wsplnotowego, tj. dyrektywy Unii Europejskiej o prawnej ochronie baz danych, ktra wprowadzia now kategori prawa do bazy danych, tzw. prawo sui generis. Przyjcie ustawy o bazach danych doprowadzio do powstania sytuacji, w ktrej mamy do czynienia z dwoma kategoriami baz danych i co za tym idzie z dwoma systemami (sposobami) ich ochrony. Po pierwsze, wyrniamy bazy danych bdce utworami w rozumieniu prawa autorskiego, a po drugie istniej bazy danych, ktre nie posiadaj statusu utworu, a ktrych szczeglna pozycja jest podyktowana koniecznoci zapewnienia prawnej ochrony nakadw inwestycyjnych poniesionych w celu sporzdzenia bazy danych. W niniejszym rozdziale omwione zostan obie regulacje.

4.1. W jaki sposb prawo autorskie chroni bazy danych?

Baza danych jako utwr

Prawo autorskie w art. 3 umieszcza bazy danych speniajce cechy utworu czyli wyrniajce si twrczoci, wrd dzie okrelonych jako zbiory, antologie, wybory. Baza danych wskazana w tym przepisie jest chroniona prawem autorskim, nawet jeli zawarte w niej materiay nie podlegaj ochronie, o ile przyjty w nich dobr, ukad lub zestawienie ma twrczy charakter. Zatem dla przyznania ochrony takiej bazie danych przewidzianej prawem autorskim nie ma znaczenia, czy poszczeglne skadniki znajdujce si w bazie s utworami w rozumieniu prawa autorskiego. Wane jest natomiast, aby zestawienie tych skadnikw, ich dobr lub ukad miay twrczy charakter. Wrd wypowiedzi przedstawicieli nauki prawa znajdziemy wskazwki pozwalajce ustali, czy baza danych zostaa skomponowana w sposb twrczy. Cech utworu nie posiadaj bazy, w ktrych a) dobr informacji czy materiaw ma charakter wyczerpujcy lub jest cakowicie zdeterminowany celem zbioru, wzgldnie ma charakter oczywisty, np.: ksiki adresowe lub telefoniczne, indeksy rzeczowe czy osobowe doczane do dzie naukowych, b) zestawienie informacji lub materiaw ma

50

charakter oczywisty, standardowy, np. oparte jest na kryterium alfabetycznym, chronologicznym21. Baza danych jest wymieniona obok takich zbiorw, jak antologia czy wybr. Pamita jednak naley, e wyliczenie przedstawione w art. 3 ma charakter przykadowy, a wymienione tam kategorie utworw mog si przenika. Antologia czy wybr moe przecie przyj form bazy danych, gdy rnice midzy nimi sprowadzaj si raczej do kwestii ilociowej, a nie jakociowej. Dla przykadu warto poda, i jako baza danych mog by traktowane wypisy, dziea zbiorowe, podrczniki, sowniki, kalendarze, roczniki, zbiory utworw, takich jak bajki, melodie czy przysowia. Prawnoautorska ochrona baz danych o twrczym charakterze, tak jak kadego utworu nie jest uzaleniona od spenienia adnych dodatkowych przesanek. Na jej zakres nie bdzie mia wpyw ani nakad pracy poniesiony na stworzenie bazy, ani zainwestowany kapita czy powicony czas. Jedynym warunkiem do spenienia przez baz danych, aby moga by objta ochron, jest zakwalifikowanie jej jako utworu w rozumieniu prawa autorskiego.

Jakie s przesanki ochrony bazy danych jako utworu?

Przyznanie autorskoprawnej ochrony bazom danych nie jest wycznie rodzimym pomysem legislacyjnym. Ochrona dwutorowa, na gruncie prawa autorskiego, jak i na podstawie osobnego prawa ochrona sui generis, jest rwnie przewidziana w prawie europejskim. Zgodnie z art. 3 wymienionej na wstpie dyrektywy: bazy danych, ktre z powodu wyboru lub uporzdkowania ich zawartoci stanowi wasn intelektualn twrczo autora, jako takie podlegaj ochronie prawa autorskiego. Dla uznania bazy za utwr musi ona, podobnie jak inne rezultaty ludzkiej pracy pretendujce do miana utworu, spenia kryterium oryginalnoci i indywidualnoci. W doktrynie podkrela, si jednak, e skoro w niektrych przypadkach natura utworu limituje swobod twrcz, to w stosunku do takich utworw, jak bazy danych, gdzie swoboda twrcza jest maa, naley dla ich kwalifikacji jako utworw stosowa niszy prg oryginalnoci22. Niezalenie od tego czy orzecznictwo sdowe uzna za konieczne wzgldem baz danych obnianie progu indywidualnoci czy oryginalnoci, to baza, aby moga by zakwalifikowana jako utwr, musi wykazywa postrzegalne cechy twrczoci. Zatem uzna naley, e przesanki ochrony bazy danych na podstawie prawa autorskiego s takie same, jak kadego innego utworu. Zgodnie z art. 3 ustawy o prawie autorskim przesank udzielenia ochrony jest twrczy charakter doboru, ukadu lub zestawienia danych. Dla przyznania ochrony wystarczy zatem ujawnienie twrczoci w jednym z wymienionych aspektw. Ze wzgldu na niedugi czas obowizywania nowych przepisw w tym zakresie, trudno mwi, e zostay wypracowane reguy, wedug ktrych mona ocenia spenienie

21

22

J. Barta, R. Markiewicz, Ochrona baz danych w systemie prawa autorskiego stan obecny, perspektywy. Materiay przygotowane na konferencj Infobazy 97. Bazy danych dla nauki, Gdask 1997, s. 23. S. Stanisawska-Kloc, Ochrona baz danych, ZNUJ z. 82, Krakw 2002, s. 75.

51

przez baz danych wymogu twrczoci. Zadanie to stoi otworem przed orzecznictwem sdowym. W polskiej literaturze przedmiotu znajdujemy wskazwk, i wybr spenia cech twrczoci, o ile jest podyktowany, przynajmniej w czci osobist (indywidualn) ocen autora i jego wyobrani. Take zainteresowania, preferencje, przyjta hierarchia wartoci, lece u podoa doboru zamiar uatrakcyjnienia, uatwienia, zrozumienia, ktre maj rdo w niepowtarzalnej osobowoci twrcy mog wpywa na twrczy charakter wyboru23. Dla zilustrowania zagadnienia twrczego wyboru mona pokusi si o podanie przykadw takich baz danych. Wydaje si, e z twrczym doborem moemy mie do czynienia w przypadku zbioru cytatw, wyboru tezaurusw, publikacji przedstawiajcych kolekcje dzie sztuki wedle wasnego wyboru, np. znana pozycja z zakresu historii sztuki 1000 arcydzie malarskich wyboru Siostry Wendy. Kwesti twrczoci baz danych o wiele prociej jest analizowa z negatywnego punktu widzenia. Za pozbawione cech twrczoci naley uzna bazy, w ktrych nie dokonano wyboru zawartoci, ze wzgldu na brak swobody w wyborze (bazy zawierajce wyczerpujce dane, np. ksiki teleadresowe, wykazy wszystkich aktw prawnych, indeksy rzeczowe) czy te bazy, ktrych cel determinowa wybr, nie pozostawiajc swobody twrczej24. Oprcz wyboru, w bazie danych twrczym elementem moe by forma przedstawienia zawartoci. Forma przedstawienia to moe by sposb prezentacji, ukad, struktura bazy danych, sposb uporzdkowania danych. Dziki twrczej prezentacji danych (indywidualne i oryginalne przedstawienie danych), baza, w ktrej dobr danych ma charakter wyczerpujcy, moe zyska ochron prawnoautorsk. Tutaj rwnie atwiej jest wskaza przykady zestawienia danych pozbawione cech twrczoci, za takie naley bowiem uzna prezentacje wedug klucza chronologicznego czy alfabetycznego. Omawiajc ochron baz danych jako utworu warto zastanowi si nad rozrnieniem, ktrym posuguje si prawo autorskie, zbir oraz utwr zbiorowy oraz ich wzajemn relacj i konsekwencjami pyncymi z tego tytuu dla ochrony poszczeglnych kategorii. Baza danych zgodnie z art. 3 prawa autorskiego jest zbiorem. W dalszej czci ustawy w art. 11 pojawia si kategoria utworu zbiorowego. Ustawa nie zawiera definicji utworu zbiorowego, aby pozna jego istot, trzeba sign do orzecznictwa sdowego. Dzieo zbiorowe cytujc orzeczenie Sdu Apelacyjnego w Krakowie25 to utwr, ktry skada si z szeregu oddzielnych i odrbnych partii, ktre czy w jedn cao dziaalno redaktorska, polegajca przede wszystkim na odpowiednim wyborze oraz ukadzie tych partii. Zaoeniem dziea zbiorowego jest to, e poszczeglne jego czci s dzieami poszczeglnych
23 24

25

R. Markiewicz, Ochrona prac..., ibidem, s. 37 i 41, S. Stanisawska-Kloc, Ochrona... ibidem, s. 88. J. Barta, R. Markiewicz, Komentarz do prawa autorskiego (wyd. I), s. 78, S. Stanisawska-Kloc, Ochrona... ibidem s. 88. Wyrok S.A. w Krakowie z dnia 10 lutego 1995 r. I ACr 722/94, nie publikowany.

52

autorw. Takim dzieami s encyklopedie, sowniki, ksigi pamitkowe, kalendarze itp.. Warto podkreli, e poszczeglne partie, o ktrych wspomina Sd Apelacyjny, czyli czci dziea zbiorowego nie musz stanowi samodzielnych utworw. Analizujc tak okrelon istot dziea zbiorowego, uzna naley, i baza danych o twrczym charakterze moe by traktowana jako dzieo zbiorowe. Warunkiem takiej kwalifikacji bdzie jej przygotowywanie przez kilku autorw, pod wspln redakcj i kierunkiem wydawcy oraz akceptacji przez poszczeglnych autorw faktu uczestniczenia w dziele zbiorowym i aprobaty dla kierowniczych decyzji co do ksztatu dziea podejmowanych przez wydawc. Porwnujc tre art. 3 i art. 11 prawa autorskiego nasuwa si wniosek, i baza danych po spenieniu powyszych warunkw moe by uznana za utwr zbiorowy, ale nie kade dzieo zbiorowe bdzie baz danych. Kwalifikacja bazy danych jako utworu zbiorowego posiada doniose konsekwencje dla sposobu ochrony takiego utworu. Ochrona dzie zbiorowych charakteryzuje si bowiem pewnymi odrbnociami w stosunku do dzie samodzielnych. W przypadku utworu zbiorowego podmiotem prawa autorskiego z mocy ustawy jest producent lub wydawca takiego utworu. Ponadto, ustawodawca zastrzeg na korzy producenta (wydawcy) domniemanie, e osobom tym przysuguje prawo do tytuu utworu zbiorowego. Prawo autorskie suce producentowi (wydawcy) jest prawem do caoci utworu zbiorowego, natomiast autorskie prawa majtkowe do poszczeglnych czci, o ile maj one samodzielne znaczenie, su ich autorom. Przyznanie praw autorskich do dziea zbiorowego jego producentowi (wydawcy) nie oznacza, e zbyteczne jest zawieranie umw z autorami poszczeglnych czci utworu zbiorowego dotyczcych korzystania z praw do tych czci. Wrcz przeciwnie producent (wydawca) powinien dy do zawarcia takiej umowy i uregulowania w niej zasad wykorzystywania w utworze zbiorowym dzie skadowych. Art. 11 prawa autorskiego przyznajc producentowi (wydawcy) prawo autorskie do utworu zbiorowego, prawa autorskie do poszczeglnych czci pozostawia przy ich autorach. Zatem producent (wydawca), dla zapewnienia sobie spokojnego eksploatowania dziea zbiorowego w przyszoci, wykonywania jego reedycji, dokonywania odpowiednich zmian czy zasad wynagradzania autorw, winien kwestie te uregulowa w drodze umw z poszczeglnymi twrcami. W sytuacji, kiedy baza danych nie bdzie kwalifikowana jako utwr zbiorowy, a do jej powstania przyczynia si bdzie wielu autorw, prawa do caoci utworu, jak i poszczeglnych czci przysugiwa bd wspautorom wsplnie.

Autorskie prawa majtkowe do bazy danych

Generalnie rzecz ujmujc naley stwierdzi, i tre autorskich praw majtkowych do bazy danych zostaa uksztatowana odmiennie od zasad oglnych prawa autorskiego. Wprowadzajc w 2002 r. zmiany w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych, ustawodawca zmodyfikowa w stosunku do baz danych ogle zasady

53

okrelone w art. 2 oraz w art. 17 ustawy. Ponadto, w stosunku do baz danych, ograniczono stosowanie niektrych przepisw o dozwolonym uytku. Art. 17 prawa autorskiego stanowi, i twrcy, o ile ustawa nie stanowi inaczej, przysuguje wyczne prawo do korzystania z utworu i rozporzdzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Ustawodawca wprowadzi odmiennoci dla baz danych w zakresie moliwoci dokonywania opracowania cudzego utworu. Generalnie, zezwolenie osoby uprawnionej do utworu pierwotnego, bdcego przedmiotem opracowania, konieczne jest tylko dla dokonywania rozporzdzania i korzystania z opracowania. W przypadku baz danych zezwolenie uprawnionego do utworu pierwotnego konieczne jest ju dla samego sporzdzenia opracowania. Zatem wykonywanie prawa zalenego do opracowania zostao ograniczone w sposb znaczcy, poniewa bez zezwolenia prawo to nie powinno nawet powsta, gdy bez tego zezwolenia nie moe powsta przedmiot prawa zalenego, czyli utwr zaleny opracowanie bazy danych. Ponadto, ustawodawca wprowadzi nowy przepis art. 171 pr. aut., zgodnie z ktrym opracowanie lub zwielokrotnienie bazy danych speniajcej cechy utworu, dokonane przez legalnego uytkownika bazy danych lub jej kopii, nie wymaga zezwolenie autora bazy danych, jeeli jest ono konieczne dla dostpu do zawartoci bazy danych i normalnego korzystania z jej zawartoci. Analizujc relacj pomidzy art. 2 ust. 2 oraz art. 17 prawa autorskiego naley stwierdzi, e art. 171 stanowi wyjtek od zasady zawartej w art. 2 ust. 2. Skoro art. 2 ust. 2 ustanawia generaln regu, i dla sporzdzenia opracowania bazy danych jest konieczne zezwolenie jej autora to zastosowanie art. 171 wskazuje, e zezwolenie to nie jest konieczne dla legalnego uytkownika bazy danych, ktry dokonuje opracowania bazy w celu umoliwienia normalnego korzystania oraz uzyskania dostpu do jej zawartoci.

Na czym polega dozwolony uytek baz danych?

Tre prawa autorskiego doznaje ogranicze na rzecz dozwolonego uytku. Ustawodawca wzgldem baz danych wprowadzi pewne zmiany w tych regulacjach (zmiana art. 23 oraz nowy art. 30) i w ten sposb rozszerzy tre prawa autorskiego do baz danych w porwnaniu do uprawnie przysugujcych autorom innych utworw, gdy wyczy stosowanie art. 28, 29 ust. 2 i 3 oraz art. 30 w stosunku do baz danych speniajcych cechy utworu. Dla przykadu baz danych chronionych prawem autorskim nie mog udostpnia (wypoycza) biblioteki, archiwa i szkoy. Podobnie orodki informacji lub dokumentacji nie mog sporzdza i rozpowszechnia pojedynczych egzemplarzy baz danych. Zmiana wprowadzona do art. 23 pr. aut. przez ustaw o ochronie baz danych polega na wyczeniu moliwoci nieodpatnego korzystania w zakresie wasnego uytku osobistego, bez zezwolenia twrcy, z ju rozpowszechnionej elektronicznej bazy danych, speniajcej cechy utworu. Podkreli naley, e wprowadzone ograniczenie

54

uytku osobistego dotyczy wycznie elektronicznych baz danych. Zatem w stosunku do baz tradycyjnych (analogowych) korzystanie z prawa dozwolonego uytku osobistego nie zostao ograniczone. Wyczenia zawarte w art. 30 pr. aut. spowodoway midzy innymi pozbawienie bibliotek, archiww i szk prawa nieodpatnego udostpniania, w ramach swoich zada statutowych, opublikowanych egzemplarzy utworw (twrczych baz danych) oraz prawa sporzdzania lub zlecania sporzdzania pojedynczych egzemplarzy opublikowanych baz danych niedostpnych w handlu w celu uzupenienia, ochrony swoich zbiorw i nieodpatnego ich udostpniania. Dyrektywa o ochronie baz danych (art. 6 ust. 2 lit. c) dopucia ograniczenie praw wycznych uprawnionego do bazy danych majcej cechy utworu, w przypadku korzystania z bazy danych dla celw bezpieczestwa publicznego, postpowania administracyjnego lub sdowego. Geneza wprowadzenia takiego ograniczenia byo zapewnienie dostpu do materiaw majcych znaczenie dla wyej wymienionych celw. Dyrektywa nie precyzuje, jakie podmioty mog da umoliwienia korzystania z takich materiaw zawartych w bazach danych. Nowelizujc ustaw nie wprowadzono tego zapisu do prawa autorskiego, w zwizku z tym uzna naley, i w Polsce prawo autorskie do bazy danych majcej cechy utworu nie jest w tym zakresie ograniczone. Baza danych traktowana jako utwr korzysta z ochrony, jak prawo autorskie przewiduje dla tej kategorii utworw z modyfikacjami opisanymi powyej. Wskaza jednak naley na jej iluzoryczny charakter w porwnaniu z ochron wynikajc z ustawy o bazach danych. Ochrona prawoautorska obejmuje wybr, ukad lub zestawienie poszczeglnych elementw i dokonanie nawet nieznacznych zmian moe uniemoliwi jej dochodzenie. rodki ochronne przewidziane prawem autorskim nie zabezpieczaj przed swobodnym wykorzystywaniem zawartoci bazy, jeeli wraz z wykorzystaniem zawartoci nie s przejmowane twrcze elementy bazy.

4.2. Ochrona sui generis baz danych

Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych (Dz. U. Nr 128, poz. 1402) wprowadzia ochron baz danych, ktre nie speniaj cech utworu. Uchwalenie ustawy jest konsekwencj implementowania do polskiego porzdku prawnego przepisw dyrektywy o prawnej ochronie baz danych. Podstawowym zadaniem dyrektywy o ochronie baz danych byo ustanowienie nowego prawa, ktre chronioby bazy danych niespeniajce cechy twrczoci. Powodem wprowadzenie takiego prawa bya oglnie dostrzegana potrzeba zapewnienie producentom baz danych ochrony adekwatnej do ponoszonego przez nich ryzyka inwestycyjnego przy tworzeniu bankw danych. Ochrona przewidziana prawem autorskim bya i jest niewystarczajca dla producentw baz danych, ktre nie posiadaj cech utworu. Coraz czciej wystpujce naruszenia powodoway, i obawiano si, e przy braku innych rodkw ochronnych, pojawi si tendencje do niesuszne-

55

go rozszerzania ochrony wynikajcej z prawa autorskiego na przedmioty niespeniajce wymogu twrczoci, a tym samy dochodzioby do rozmywania granicy obowizywania prawa autorskiego. Postulowano wprowadzenie ochrony, ktra z jednej strony chroniaby interesy producentw baz danych, a z drugiej zapewniaa dostp do informacji. Ochrona interesw producentw przed nieuprawnionym wykorzystywaniem ich baz danych uzasadnia nie tylko konieczno ponoszenia ogromnych nakadw inwestycyjnych oraz ryzyka z tym zwizanego, ale take fakt, i ich praca staa si, ze wzgldu na ogromny postp techniczny, obiektem masowych, bezprawnych dziaa polegajcych na przejmowaniu wypracowanego przez producenta dorobku i wykorzystywania go przez osoby nieuprawnione. Z zaoenia ochrona sui generis jest jednoczenie ochron baz danych, ale take (porednio) ochron inwestycji na rynku informatycznym. Dyrektywa stanowia odpowied na postulaty wprowadzenia nowego prawa. W rozdziale III dyrektywy ukonstytuowano takie prawo, nazwane prawem sui generis.

Jakie s przesanki ochrony bazy danych nie bdcej utworem?

Ustawa o ochronie baz danych w art. 2 ust. 1 pkt 1 zawiera legaln definicje bazy danych, zgodnie z ktr baza danych okrelana jest jako zbir danych lub jakichkolwiek innych materiaw i elementw zgromadzonych wedug okrelonej systematyki lub metody, indywidualnie dostpnych w jakikolwiek sposb, w tym rodkami elektronicznymi, wymagajcy istotnego co do jakoci lub iloci nakadu inwestycyjnego w celu sporzdzenia, weryfikacji lub prezentacji jego zawartoci. Z definicji tej jasno wynika, e przedmiotem ochrony w przypadku tych baz danych jest interes ekonomiczny inwestora, nakad, jaki poczyni w zwizku z wyprodukowaniem bazy danych. Nakad ten nie musi si jednak ogranicza si do inwestycji poczynionych tylko w fazie powstawania bazy. Ustawa wskazuje, e nakad moe by poczyniony rwnie w zwizku z weryfikacj bazy danych lub jej prezentacj. Istotna inwestycja stanowi przesank udzielenia producentowi ochrony jego bazy danych. Istotno inwestycji moe by ilociowa, jak i jakociowa. Pojcie istotnej inwestycji ma nieostry charakter. Podobnie, jak to odbyo si wczeniej w przypadku przesanek oryginalnoci czy indywidualnoci utworu w prawie autorskim, teraz przyblienie znaczenia pojcia istotnej inwestycji wymaga bdzie dostarczenia pewnych wskazwek przez orzecznictwo sdowe. Obecnie mona powiedzie, i z pewnoci pojcia tego nie powinno si utosamia wycznie z inwestycjami pieninymi, a naley mie rwnie na uwadze np. zorganizowanie zespou badawczego lub powicenie czasu na stworzenie bazy danych. Z praktycznego punktu widzenia naley wskaza, e dla udzielenia ochrony powinno mie znaczenie, czy inwestycja ta zostaa rzeczywicie poniesiona przez producenta. Producent z pewnoci bdzie zobowizany do wykazania si odpowiednimi

56

dokumentami potwierdzajcymi poczynione nakady i to nakady na konkretn baz danych, a nie oglne wydatki zwizane z dziaalnoci gospodarcz, w wyniku, ktrej powstaa baza danych. Nakadami inwestycyjnymi na baz danych bd przykadowo koszty wynagrodzenia osb pracujcych nad baz danych, koszty zbierania danych, koszty weryfikacji i aktualizacji danych. Jednak nie mona zapomina, e wydatkowanie zasobw pieninych w celu nabycia bazy danych nie moe by traktowane jako poniesienia nakadw finansowych w zwizku ze sporzdzeniem bazy danych. Osoba nabywajca baz nie jest jej producentem, zatem w sytuacji, gdy na jej rzecz nie zostanie przeniesione prawo do bazy danych nie moe ona korzysta z tej bazy tak, jak jej producent oraz da ochrony przewidzianej przez ustaw o ochronie baz danych. Dla oceny spenienia tej przesanki wane jest rwnie, w jakim celu zostay poczynione nakady. Decydujce znaczenie dla uznania kosztw na nakad inwestycyjny na baz danych powinien mie zwizek wydatku z tworzon baz. Wydatki powinny by skierowane bezporednio na sporzdzenie, weryfikacj czy te prezentacj bazy danych. Ustawa wskazuje wyranie na wymg celowoci wydatku, posugujc si sformuowaniem w celu. Sdy krajw europejskich wymg bezporedniej celowoci inwestycji oceniaj, uzaleniajc przyznanie ochrony od tego, czy stworzenie bazy danych byo zamierzeniem bezporednim jej producenta czy tylko efektem ubocznym okrelonej dziaalnoci gospodarczej. Dla przykadu, baz danych w postaci programu telewizyjnego sd w Hadze uzna za produkt uboczny dziaalnoci telewizyjnej, natomiast sd niemiecki przyj, e sporzdzenie elektronicznej ksiki telefonicznej jest przykadem bazy danych wyprodukowanej z poniesieniem wydatkw przeznaczonych bezporednio w tym celu, gdy wymagao to nakadw innych ni te, ktre zostay poczynione w zwizku z wiadczeniem usug telekomunikacyjnych26. Dla poszukiwania wskazwek pomocnych dla oceny istotnoci inwestycji, ktrych brakuje w polskiej ustawie, mona sign do preambuy dyrektywy o ochronie baz danych, ktra w treci pkt 40 stwierdza, i inwestycja moe polega na zaangaowaniu rodkw finansowych lub powiceniu czasu, wysiku i energii. Istotna inwestycja zgodnie z ustaw moe dotyczy nie tylko sporzdzenia bazy, ale take zweryfikowania danych lub ich prezentacji. Uznanie poniesienia dalszych nakadw na rozwj czy te utrzymywanie bazy danych rwnie za znacz inwestycj ma istotne znaczenie z punktu widzenia zakresu ochrony, gdy moe wpywa na przeduanie czasu jej ochrony. Czas ochrony liczy si bowiem nie tylko od sporzdzenia bazy danych, ale rwnie od momentu poniesienia nowych istotnych nakadw, np. w zwizku z modernizacj bazy danych co do iloci lub jakoci art. 10 ust. 3 ustawy o bazach danych. Inwestycja w zakresie sporzdzenia bazy danych to przede wszystkim konieczno poniesienia kosztw na zbieranie danych. Wydatki te mog dla przykadu obejmo26

Przykady te podajemy za S. Stanisawska-Kloc, Ochrona ... ibidem, s. 229.

57

wa nabycie danych, przeprowadzenie bada, zweryfikowanie prawdziwoci danych, skorygowanie wynikw. Nakady na sporzdzenia baz danych naley odrni od wydatkw na stworzenie danych, np. zbudowanie laboratorium i jego utrzymywanie. Nakady w zakresie weryfikacji mog w wielu przypadkach by porwnywalne, a nawet przekracza koszt sporzdzenia bazy danych. Wydatki zwizane z weryfikacj bazy danych mog obejmowa na przykad koszty skorygowania danych, uaktualnienia danych, wprowadzenie nowych danych, usunicie nieaktualnych danych. W pewnych sytuacjach na skutek weryfikacji bazy danych ksztat i zawarto bazy danych moe ulec tylko nieznacznej zmianie, ale wydatki poniesione na ten proces mog rwna si sporzdzeniu bazy od pocztku. Inwestycje dotyczce prezentacji danych mog obejmowa np. koszt dygitalizacji bazy sporzdzonej w formie analogowej, czy te opracowanie nowego programu komputerowego obsugujcego elektroniczn baz danych lub udoskonalenie programu wyszukujcego dane, zmiana programu graficznego bazy, udoskonalenie indeksu.

Co jest przedmiotem ochrony?

Ju z tytuu ustawy wynika, e przedmiotem ochrony jest baza danych. Ale przedmiot ochrony na podstawie przepisw tej ustawy to nie tylko baza jako cao, ale take ochron objta jest istotna cz bazy danych. Co jest istotn czci bazy danych ocenia si nie tylko pod wzgldem iloci, ale take jakoci. Taki zakres ochrony wynika z treci art. 6 ustawy o ochronie baz danych, ktry stanowi, e producentowi bazy danych przysuguje wyczne prawo pobierania danych i ich wtrnego wykorzystania w caoci lub w istotnej czci, co do jakoci lub iloci. Pojcie istotnej czci bazy danych nie jest zdefiniowane ani na gruncie polskiej ustawy o ochronie baz danych, ani w dyrektywie. Z jednej strony brak takiej definicji rodzi bdzie wtpliwoci interpretacyjne dla osb stosujcych t ustaw, ale z drugiej strony aspekt istotnoci bazy danych powinien i tak by oceniany w oparciu o dany stan faktyczny w stosunku do konkretnej bazy danych. Stworzenie definicji oglnej z pewnoci okazaoby si nieprzystajce do wszystkich rodzajw baz danych. Istotna cz bazy danych oceniana jest zarwno wedug kryteriw jakociowych, jak i ilociowych. Powysze oznacza, i dla objcia ochron czci bazy wystarczajce jest uznanie tej czci za istotn ze wzgldu na spenienie jednego z tych kryteriw. Przesanki te maj charakter rwnorzdny. Istotno czci bazy danych w rozumieniu ustawy moe mie charakter ilociowy, jakociowy albo cznie ilociowy, jak i jakociowy. Objcie ochron czci bazy danych podyktowane byo interesem producentw baz danych. Ograniczenie prawa wycznie do caoci bazy danych powodowaoby, i przejcie przez osoby nieuprawnione wikszoci bazy z pominicie nieistotnych elementw, chronioby naruszycieli przed postawieniem im skutecznego zarzutu

58

naruszenia prawa do bazy danych. Nielegalne byoby wwczas jedynie pobranie danych w caoci. Ocenianie istotnej czci bazy pod wzgldem ilociowym bdzie w praktyce o wiele prostsze do ustalenia, gdy opiera si bdzie na obiektywnym kryterium. Przy dokonywaniu porwnania czci wykorzystanej punktem wyjcia zawsze jest przecie cao bazy danych. Przejcie powyej poowy danych moe by uznane za wykorzystanie istotnej czci bazy pod wzgldem ilociowym. W stosunku natomiast do mniejszej iloci danych problem ten musi by rozwaony w oparciu o okolicznoci danej sprawy, czsto z uwzgldnieniem jakociowego charakteru przejtych informacji. Przeprowadzenie oceny jakociowej istotnoci czci bazy danych sprawia bdzie o wiele wicej trudnoci. Jako wskazwk dla jej przeprowadzenia mona poda przede wszystkim porwnanie wartoci caoci danych zawartych w bazie i wartoci elementw przejtej czci, kosztw pozyskania okrelonych danych, ich znaczenie dla oceny wartoci caej bazy danych.

Komu przysuguje prawo sui generis?

Podmiotem prawa do bazy danych jest, zgodnie z art. 6 ustawy o ochronie baz danych, jej producent. Pojcie producenta zostao zdefiniowane w art. 2 ust. 1 pkt 4 ustawy. I tak, producentem bazy danych w rozumieniu przedmiotowej ustawy jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nie posiadajca osobowoci prawnej, ktra ponosi ryzyko nakadu inwestycyjnego przy tworzeniu bazy danych. Ponadto zgodnie ust. 2 tego artykuu z osob producenta jest zrwnany jego nastpca prawny. Z punktu widzenia przyznania prawa nie ma znaczenia forma organizacyjno-prawna producenta. W europejskiej literaturze przedmiotu podzielone s stanowiska co do moliwoci przyznania statusu producenta bazy danych instytucjom administracji publicznej. W Niemczech, jak i w Wielkiej Brytanii podmiotem prawa mog by organy administracji publicznej. Natomiast w Danii wyklucza si moliwo przyznania instytucjom rzdowym prawa do baz skadajcych si z materiaw urzdowych27. W sytuacji, kiedy baza danych jest tworzona w ramach umowy o prac, producentem jest pracodawca, gdy to on ponosi ryzyko podejmowanej dziaalnoci nakierowanej na stworzenie bazy danych oraz koszty tej dziaalnoci. W przypadkach tworzenia bazy danych w oparciu o umowy o dzieo lub zlecenia, podmiotem uprawnionym do bazy jest w tym przypadku zamawiajcy, gdy to po jego stronie ley wspomniane ryzyko inwestycyjne. Jeeli ryzyko inwestycyjne rozoone jest na rne podmioty, np. kto inny ponosi nakady na sporzdzenie bazy danych, a kto inny przyjmuje ciar czynienie nakadw na utrzymywanie bazy danych, i w zwizku z tym ponosi znaczne inwestycje, naley uzna, i na rzecz obu podmiotw powstaje prawo do bazy danych. Prawo do bazy danych moe przynalee kilku podmiotom cznie. Wwczas bdziemy mieli
27

Przykady te podaj za S. Stanisawska-Kloc, Ochrona ... ibidem, s. 251.

59

do czynienia ze wsplnym prawem do bazy danych. Jeeli kilka osb podejmuje ryzyko inwestycyjne w celu stworzenia bazy danych, to zawarta midzy nimi umowa moe regulowa szczegowo kwestie zwizane ze wsplnoci nalenego im prawa. Umowa ta moe okreli udziay we wsplnym prawie zgodnie z wol wspinwestujcych, niekoniecznie w sposb odpowiadajcy rzeczywistym udziaom w ponoszonych nakadach. Strony takiej umowy mog t kwestie uoy w sposb dowolny. Jedynie w przypadku, gdy podstaw wsppracy pomidzy kilkoma podmiotami jest umowa spki cywilnej, wwczas prawo do bazy danych powstanie na rzecz wszystkich wsplnikw i podejmowanie prb, w czasie trwania spki, w celu zmiany ukadu wsplnoci bd prawnie nieskuteczne. Z chwil stworzenia bazy danych na rzecz producenta powstaje prawo do bazy danych. W sytuacji powstania jakichkolwiek wtpliwoci, to producent zobligowany jest do wykazania faktu poniesienia nakadu inwestycyjnego lub momentu stworzenia bazy danych.

Jaki jest charakter prawa do bazy danych?

Przez okrelenie charakter prawa rozumiemy podstawowe cechy charakteryzujce dane prawo, ktre to cechy jednoczenie przesdzaj o sposobie jego wykonywania. Prawo do ochrony bazy danych nieposiadajcej cech utworu, tzw. prawo sui generis jest prawem bezwzgldnym, skutecznym erga omnes. Oznacza to, e tak jak inne prawa z zakresu prawa wasnoci intelektualnej zostao skonstruowane na wzr prawa wasnoci. Charakter tego prawa zosta okrelony w art. 6 ustawy o ochronie baz danych. Prawo producenta bazy danych jest prawem wycznym. Taka cecha rodzi po jego stronie uprawnienie do wycznego dysponowania przedmiotem swojego prawa wycznego (z wyczeniem osb trzecich), a po stronie ogu obowizek respektowania tego prawa i nie wkraczania w obszary zarezerwowane dla uprawnionego. Ponadto prawo do bazy danych jest prawem zbywalnym, co oznacza, e moe by ono przedmiotem obrotu i przechodzi na inne osoby w drodze umw lub dziedziczenia. Jeli chodzi o umowy, to moe by zarwno przedmiotem umw rozporzdzajcych, przenoszcych prawo na inn osob, np. umowa sprzeday, jak i umw licencyjnych, tzn. udzielajcych jedynie zezwolenia na korzystanie z bazy danych w okrelonym umow zakresie.

Jakie uprawnienia skadaj si na prawo sui generis?

Prawo sui generis do bazy danych, zgodnie z treci art. 6 ustawy jest prawem majtkowym, na ktre skada si wizka dwch uprawnie: prawo pobierania danych i prawo ich wtrnego wykorzystania w caoci lub w istotnej czci, co do jakoci lub iloci. Poza zakresem wycznego uprawnienia producenta bazy danych pozostaje pobieranie i powtrne wykorzystanie nieistotnej czci bazy danych. Ograniczenie to miao na celu umoliwienie ogowi dostpu do informacji zawartych w bazach danych.

60

Polska ustawa, okrelajc tre prawa sui generis, posuya si terminologi uyt w dyrektywie. W zwizku z tym wydaje, e tre obu uprawnie skadajcych si na prawo producenta baz danych moe by wyjaniana i interpretowana zgodnie z dyrektyw. Ustawodawca wprowadzi pojcia pobieranie danych oraz ich wtrne wykorzystanie do sowniczka ustawowego, w ten sposb konstruujc legaln definicj tych terminw. Pobieranie danych zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy oznacza stae lub czasowe przejcie lub przeniesienie caej lub istotnej co do jakoci lub iloci zawartoci bazy danych na inny nonik, bez wzgldu na sposb lub form tego przejcia lub przeniesienia, z zastrzeeniem art. 3. Art. 3 stanowi natomiast, e wypoyczanie baz danych nie stanowi pobierania danych ani ich wtrnego wykorzystania. Wtrne wykorzystanie danych, oznacza, zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 3, publiczne udostpnienie bazy danych w dowolnej formie, a w szczeglnoci poprzez rozpowszechnianie, bezporednie przekazywanie lub najem, z zastrzeeniem art. 3. Generalnie rzecz ujmujc mona powiedzie, e prawo pobierania danych odpowiada zwielokrotnieniu uregulowanemu w prawie autorskim i obejmuje wszelkie istniejce formy powielania, czyli przenoszenia na kady nonik z uyciem metod znanych wspczenie i mogcych powsta w przyszoci.

Jak wyglda dozwolony uytek baz danych?

Prawo przyznane producentowi bazy danych obejmujce prawo pobierania i wtrnego wykorzystania danych zawartych w bazie odnosi si (zarwno w dyrektywie, jak i polskiej ustawie) do caej bazy danych lub jej istotnej czci. Zatem mona powiedzie, i poza zakresem prawa wycznego producenta jest korzystanie z czci nieistotnej bazy danych ocenianej z punktu widzenia iloci lub jakoci wykorzystanych danych. Pobieranie czy powtrne wykorzystanie nieistotnej czci danych jest wolne i nie moe by przedmiotem zakazu ze strony producenta bazy danych. Wzorem ustawy o prawie autorskim, take w ustawie o ochronie baz danych wprowadzono instytucj dozwolonego uytku, ktra umoliwia pod pewnymi warunkami, przy niewielkim stosunkowo ograniczeniu praw podmiotu uprawnionego na korzystanie przez osoby postronne z przedmiotw chronionych prawem wycznym. Koncepcja dozwolonego uytku stanowi wywaony kompromis pomidzy interesami obu stron. Dozwolony uytek baz danych dotyczy zgodnie z art. 8 ustawy o ochronie baz danych jedynie baz ju rozpowszechnionych, czyli takich, ktre za zgod producenta lub innej uprawnionej osoby (np. nabywcy bazy danych) zostay udostpnione publicznie. Przedmiotem dozwolonego uytku moe by wycznie cz bazy danych nawet istotna pod wzgldem ilociowym, jak i jakociowym. Ustawa nie przewiduje jednak, aby dozwolony uytek dotyczy caoci bazy danych.

61

Artyku 8 precyzuje sytuacje, w ktrych osoba trzecia moe pobiera lub powtrnie wykorzystywa cz bazy danych. I tak, w zakresie wasnego uytku osobistego wolno korzysta, ale tylko z zawartoci nieelektronicznych baz danych. Dla przykadu dozwolone byoby dla wasnego uytku osobistego skopiowanie z nieelektroniczej ksiki telefonicznej wykazu abonentw jednej dzielnicy, ale skopiowanie caego wykazu abonentw w danym miecie nie miecioby si ju w dozwolonym uytku. Dalej, w celach dydaktycznych lub badawczych dozwolone jest korzystania z danych poprzez ich pobierania lub ponowne wykorzystanie, ale tylko w charakterze ilustracji. Jest to tzw. prawo cytatu. Dla skorzystania z prawa cytatu konieczne jest jeszcze, aby skorzystanie z bazy danych uzasadnione byo niekomercyjnym celem. Ponadto ustawa umoliwia skorzystanie z czci bazy danych dla celw bezpieczestwa wewntrznego, postpowania sdowego lub administracyjnego. Przypomnie naley, e ustawodawca nie wprowadzi tego sposobu korzystania do zakresu dozwolonego uytku baz danych bdcych utworami. Porwnujc zakres dozwolonego uytku bazy danych bdcej utworem w rozumieniu prawa autorskiego z dozwolonym uytkiem przewidzianym w ustawie o ochronie baz danych naley stwierdzi, e prawo autorskie traktuje dozwolony uytek bazy w sposb podobny do innych utworw i nie wprowadza wszystkich moliwoci przewidzianych w dyrektywie. Ochrona baz danych, nie bdcych utworami w rozumieniu prawa autorskiego, czyli tzw. ochrona sui generis zostaa skonstruowana jako ochrona subsydiarna wzgldem ochrony prawnoautorskiej. Zasada ta wynika z art. 1 ustawy o ochronie baz danych, ktry stanowi, e ochronie przewidzianej w tej ustawie podlegaj bazy danych, z wyczeniem baz danych speniajcych cechy utworu. Stosowanie przepisw o ochronie baz danych i ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych w przypadku naruszenia praw do baz danych ma charakter rozczny. Ustawa o ochronie baz danych moe mie zastosowanie tylko do baz danych, ktre nie speniaj cech utworu. Brak ochrony kumulatywnej, a co gorsza brak moliwoci wyboru drogi ochrony rodzi daleko idce konsekwencje niekorzystne dla osb uprawionych do ochrony baz danych na podstawie prawa autorskiego. Dopiero bowiem brak znamion utworu umoliwia signicie do zapisw ustawy o ochronie baz danych. Taka regulacja powoduje, e ochrona autorskoprawna jest jeszcze bardziej iluzoryczna ni to wynika z przepisw pr. aut. Oznacza to, e bazy danych, ktre speniaj cechy utworw, nie bd mogy by jednoczenie chronione na podstawie przepisw nowej ustawy. Zupenie inaczej kwestia ta rozwizana jest w dyrektywie. Zgodnie z treci art. 7 ust. 4 prawo sui generis stosuje si do baz danych niezalenie od tego, czy dana baza danych podlega ochronie prawnoautorskiej, czy tej ochronie nie podlega. Dyrektywa ustanawia zatem dla baz danych ochron kumulatywn, o ile baza danych bdzie spenia przesanki przewidziane dla obu systemw ochrony.

62

Rozdzia 5 OPATY STANOWICE REKOMPENSAT ZA KORZYSTANIE Z UTWORW W RAMACH DOZWOLONEGO UYTKU

5.1. Opaty od urzdze i tzw. czystych nonikw
Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych wprowadzia nieznane dotychczasowemu prawu autorskiemu uregulowanie dotyczce opat pobieranych od magnetofonw, magnetowidw i innych podobnych urzdze, czystych nonikw sucych do utrwalania przy uyciu tych urzdze utworw w zakresie wasnego uytku osobistego oraz urzdze reprograficznych. Art. 20 ustawy nakada na producentw i importerw magnetofonw, magnetowidw i innych podobnych urzdze, czystych nonikw sucych do utrwalania przy uyciu tych urzdze utworw w zakresie wasnego uytku osobistego oraz urzdze reprograficznych, uiszczania opat na rzecz twrcw, artystw wykonawcw oraz producentw fonogramw i wideogramw, w wysokoci nie wyszej ni 3% kwoty nalenej z tytuu sprzeday tych urzdze i nonikw. Nowelizacja ustawy, dokonana w dniu 28 padziernika 2002 r. wprowadzia z dniem 1 stycznia 2003 r. kilka istotnych zmian w tym artykule. Po pierwsze, ustawa precyzuje, od jakich urzdze i w jakiej wysokoci bdzie pobierana opata oraz zobowizuje Ministra Kultury do okrelenia w drodze rozporzdzenia kategorii urzdze i nonikw oraz wysoko pobieranych od nich opat. Po drugie, ustawa dokonuje pierwszego podziau opat pobieranych od okrelonych typw urzdze i nonikw pomidzy twrcw, artystw wykonawcw czy producentw. Po raz pierwszy uwzgldniono te w opatach udzia wydawcw, jako tej grupy, ktra w rwnym stopniu, co twrcy ponosi straty w zwizku z kopiowaniem utworw (za pomoc urzdze reprograficznych) dla wasnego uytku osobistego. Opaty z art. 20, powszechnie odbierane s jako quasi podatek, do zapaty, ktrego zobowizani s producenci i importerzy. Dla wielu producentw i importerw niezrozumiay jest cel zamieszczenia w ustawie tego rodzaju przepisu. Co wicej, kwestionuj oni zasadno uiszczania opaty w sytuacji, gdy tak naprawd nie dochodzi do aktu bezporedniego korzystania przez nich z objtych ochron utworw lub przedmiotw praw pokrewnych.

63

Analizujc przepis art. 20 naley stwierdzi, e zobowizanie naoone na producentw i importerw ma charakter cywilnoprawny i nie ma nic wsplnego z opacaniem dodatkowego podatku. Opaty te nie stanowi wynagrodzenia autorskiego w tradycyjnym tego sowa znaczeniu, ale s pewnego rodzaju rekompensat strat ponoszonych przez twrcw i podmioty praw pokrewnych w zwizku z dozwolonym przez ustaw kopiowaniem utworw lub przedmiotw praw pokrewnych w ramach uytku prywatnego. Ustawa w art. 23 robi wyom w wycznych prawach przyznanych twrcom i zezwala, gwarantujc w ten sposb spoeczestwu swobodny i szeroki dostp do dbr kultury, na korzystanie z utworw w ramach uytku prywatnego. Konsekwencj tego zapisu jest masowe kopiowanie przez osoby fizyczne egzemplarzy utworw. Gdyby nie byo przepisu zezwalajcego na uytek osobisty utworw, alternatyw dla tego rodzaju dziaa byoby kupienie takiego egzemplarza utworu. Ustawodawca, zdajc sobie spraw z faktu, i zagwarantowany ustaw szeroki dostp do dbr chronionych prawem autorskim nie moe odbywa si kosztem ich twrcw, jako przeciwwag wprowadzi opaty z tytuu masowego zwielokrotniania dbr chronionych prawem autorskim na uytek prywatny. Rozwizanie zawarte w art. 20 nie jest rozwizaniem nowatorskim, waciwym tylko polskiej ustawie. Tego rodzaju rozwizania funkcjonuj w wikszoci ustaw pastw europejskich. Coraz czciej mwi si o koniecznoci rekompensaty twrcom strat wynikajcych z kopiowania ich utworw w ramach uytku prywatnego. Tak tendencj mona zauway w najnowszej dyrektywie Unii Europejskiej, tzw. dyrektywie o spoeczestwie informacyjnym. Dyrektywa bdzie omawiana w dalszej czci Poradnika, ale ju tutaj naley wskaza jeden z jej zapisw, mwicy o koniecznoci zagwarantowania przez pastwa czonkowskie twrcom, ktrych utwory s zwielokrotniane na papierze lub innym podobnym noniku, prawa do godziwego wynagrodzenia. W przypadku opat od urzdze i tzw. czystych nonikw rdem zobowizania nie jest umowa czy ewentualnie fakt korzystania z utworw, rdem tym jest bezporednio przepis ustawy. Wierzycielem nie jest bezporednio twrca lub artysta wykonawca, lecz organizacja zbiorowego zarzdzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi. Dopiero za ich porednictwem twrca lub podmiot praw pokrewnych moe otrzyma nalen mu cz opat.

Komu, za co i w jaki sposb uiszcza si opaty?

Na podstawie delegacji, zawartej w art. 20 ust. 5, Minister Kultury wyda w dniu 2 czerwca 2002 r. rozporzdzenie w sprawie okrelenia kategorii urzdze i nonikw sucych do utrwalania utworw oraz opat od tych urzdze i nonikw z tytuu ich sprzeday przez producentw i importerw28.

28

Rozporzdzenie zostao opublikowane w Dzienniku Ustaw z 2003 r. Nr 105, poz. 991.

64

W zacznikach stanowicych integraln cz rozporzdzenia okrelono, jakiego rodzaju kategorie urzdze i nonikw podlegaj opacie. Wydaje si, i teraz nie powinno by wikszych problemw w ustaleniu, o jakie urzdzenia chodzi. Opaty pobierane na podstawie art. 20 pr. aut. maj na celu zrekompensowanie twrcom i podmiotom praw pokrewnych strat ponoszonych przez nich w zwizku z zwielokrotnianiem utworw i przedmiotw praw pokrewnych dokonywanym w ramach dozwolonego uytku prywatnego. Zakresem tego przepisu objte s urzdzenia i noniki mogce suy do utrwalania utworw dla wasnego uytku osobistego. Poza zakresem ustawy znajduj si urzdzenia pozwalajce tylko na odtwarzanie utworu (w opisie sprztu nie ma funkcji zapisu). I tak, np.: wymienione w zaczniku nr 1 urzdzenia nazwane odtwarzacze formatu mp3, pomimo uytego sawa odtwarzacz, sugerujcego wykonywan funkcj, jak jest odtwarzanie, nie s urzdzeniami sucymi tylko do odtwarzania utworw. Urzdzenia te maj w sobie kart pamici pozwalajc na zapisywanie utworw. Na tej podstawie wczono odtwarzacze mp3 do katalogu urzdze, od ktrych pobierana jest opata. W zacznikach do rozporzdzenia nie wymieniono dyskietek z uwagi na fakt, i dyskietka jest nonikiem, na ktrym trudno byoby, ze wzgldu na ma pojemno, zapisa np. piosenk, wideoklip lub film. Kino domowe z funkcj odczytu mp3 nieposiadajce moliwoci zapisu nie jest objte opatami. Na tle przepisw ustawy, jak i przepisw rozporzdzenia powstaje praktyczny problem dotyczcy podstawy naliczania opat. Ustawa posuguje si okreleniem kwota nalena z tytuu sprzeday. Powstaje wic pytanie, jak naley rozumie uyte w ustawie okrelenie i jakie elementy ta kwota obejmuje. Poprzednio obowizujce rozporzdzenie przesdzao wysoko tym, i wysoko opat naliczana bya od ceny sprzeday netto, tj. bez podatku VAT. Przy obecnym brzmieniu ustawy nie jest moliwe podobne wyczenie w rozporzdzeniu podatku VAT z podstawy naliczania opaty. Uznane byoby to za wykroczenie poza upowanienie wynikajce z ustawy, co w konsekwencji mogoby by podstaw do stwierdzenia przez Trybuna Konstytucyjny niezgodnoci treci rozporzdzenia z przepisami ustawy. W takiej sytuacji wydaje si, i okrelenie kwota nalena z tytuu sprzeday powinno by rozumiane jako caa kwota, jak otrzymuje producent lub importer z tytuu sprzeday urzdzenia lub nonika, cznie z podatkiem VAT. Rozporzdzenie posuguje si innym ni ustawa okreleniem, a mianowicie cen sprzeday, co w naszej ocenie jest rwnoznaczne z pojciem kwota nalena z tytuu sprzeday. Rozporzdzenie wskazuje take, komu i w jaki sposb naley uiszcza opaty. Organizacjami zbiorowego zarzdzania uprawnionymi do pobierania opat od magnetofonw, magnetowidw i innych podobnych urzdze oraz zwizanych z nimi nonikw s: a) Stowarzyszenie Autorw ZAIKS na rzecz twrcw, b) Stowarzyszenie Artystw Wykonawcw Utworw Muzycznych i Sowno-Muzycznych SAWP na rzecz artystw wykonawcw, c) Zwizek Producentw Audio-wideo na rzecz producentw fonogramw i wideogramw.

65

W celu uatwienia poboru opat wyej wymienione organizacje utworzyy wsplne biuro. Producenci i importerzy nie musz wic dzieli opat na trzy grupy uprawnionych podmiotw, mog je przekaza w caoci na wsplne konto trzech organizacji. Organizacjami zbiorowego zarzdzania uprawnionymi do pobierania opat od kserokopiarek, skanerw i innych podobnych urzdze oraz zwizanych z nimi czystych nonikw s: a) Stowarzyszenie Zbiorowego Zarzdzania Prawami Autorskimi Twrcw Dzie Naukowych i Technicznych KOPIPOL na rzecz twrcw, b) Stowarzyszenie Autorw i Wydawcw Polska Ksika na rzecz wydawcw. Organizacje pobieraj opaty za dany kwarta w terminie 14 dni po upywie tego kwartau. cznie z opat producenci i importerzy powinni przekazywa informacje stanowice podstaw do okrelenia wysokoci opaty. Tak pobrane opaty dzielone s pomidzy twrcw, wydawcw, artystw wykonawcw, producentw fonogramw i wideogramw w proporcji okrelonej bezporednio w ustawie. Organizacje pobierajce opaty nie dziel ich bezporednio pomidzy podmioty uprawnione, lecz przekazuj innym organizacjom, reprezentujcym podmioty uprawnione, nalen im cz opat w wysokoci proporcjonalnej do zakresu utrwalania dla wasnego uytku osobistego utworw, artystycznych wykona, fonogramw i wideogramw reprezentowanych przez te organizacje podmiotw uprawnionych.

5.2. Opaty od posiadaczy urzdze reprograficznych

W trakcie prac nad nowelizacj ustawy dokonan w 2002 r., dodano na etapie prac sejmowych nowy przepis art. 20. Na mocy tego przepisu posiadacze urzdze reprograficznych, ktrzy prowadz dziaalno gospodarcz w zakresie zwielokrotniania utworw dla wasnego uytku osobistego osb trzecich s zobowizani do uiszczania opat w wysokoci do 3% wpyww z tego tytuu. Powodem jego wprowadzenia bya ch zrekompensowania twrcom i wydawcom strat wynikajcych z masowego zwielokrotniania utworw dla wasnego uytku osobistego. Przepis tego artykuu dotyczy tylko takich przypadkw, w ktrych podmiot prowadzcy dziaalno gospodarcz polegajc na kopiowaniu rnego rodzaju materiaw, zwielokrotnia za pomoc posiadanych urzdze reprograficznych obok materiaw niechronionych take utwory w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Mona sobie jednak wyobrazi sytuacj, w ktrej prowadzcy dziaalno gospodarcz posiadacz urzdzenia reprograficznego nie bdzie kopiowa dzie chronionych prawem autorskim. Posiadacz taki nie bdzie objty dyspozycj art. 20 ustawy i w rezultacie nie bdzie musia uiszcza opat. Punkty kserograficzne wykonuj obok kserowania (kopiowania) materiaw take i inne usugi, takie jak bindowanie, laminowanie czy oprawianie dokumentw. W zwizku z tym, e art. 20 odwouje si do dziaalnoci gospodarczej polegajcej na zwielokrotnianiu utworw przyjmuje si, e wpywy osigane z wykonywania innego rodzaju usug nie powinny by brane pod uwag przy naliczaniu opat.

66

Kady posiadacz urzdzenia reprograficznego powinien oceni swoj sytuacj. Po pierwsze, powinien stwierdzi, czy wrd materiaw, ktre kopiuje znajduj si utwory w rozumieniu stawy, jeeli tak, to w dalszej kolejnoci powinien oszacowa, jaki jest udzia kopiowanych utworw w stosunku do wszystkich kopiowanych w punkcie reprograficznym materiaw. Od tego uzaleniona jest wysoko nalenej opaty. Wysoko opat okrela, w granicach wyznaczonych ustaw, rozporzdzenie Ministra Kultury z dnia 27 czerwca 2003 r. w sprawie opat uiszczanych przez posiadaczy urzdze reprograficznych29. Rozporzdzenie przewiduje trzy stawki opat. Najnisza opata, w wysokoci 1%, pobierana jest w przypadku, gdy w strukturze zwielokrotnianych materiaw do 25% stanowi utwory, opata w wysokoci 1,5% gdy kopiowane utwory stanowi od 26 do 70%, a 3%, gdy utwory stanowi powyej 70% kopiowanych materiaw. Wiele kontrowersji budzi kwestia podstawy naliczania opat. Czy s ni wpywy od caoci usug kserograficznych, czy tylko cz wpyww osigana z kopiowania utworw w rozumieniu ustawy o prawie autorskim. Przyjte przez rozporzdzenie rozwizanie sugeruje, i chodzi tu o wpywy od caoci usug kserograficznych. Ustanowienie trzech stawek opat zwizane byo z potrzeb zrnicowania ich wysokoci w zalenoci od proporcji udziau w zwielokrotnianych materiaach utworw zwielokrotnianych dla wasnego uytku osobistego. Rwnie kontrowersyjne jest uyte w ustawie okrelenie wpywy. Nasuwa si pytanie, czy wpywy maj by traktowane jako kwota brutto po naliczeniu podatku VAT, czy ma by to kwota netto przychodw. Wydaje si, i naley przez to rozumie cakowity wpyw posiadacza urzdzenia reprograficznego, cznie z podatkiem VAT. Rozporzdzenie wskazuje take, komu i w jaki sposb naley uiszcza opaty. Organizacjami zbiorowego zarzdzania uprawnionymi do pobierania opat od posiadaczy urzdze reprograficznych s: a) Stowarzyszenie Zbiorowego Zarzdzania Prawami Autorskimi Twrcw Dzie Naukowych i Technicznych KOPIPOL na rzecz twrcw, b) Stowarzyszenie Autorw i Wydawcw Polska Ksika na rzecz wydawcw. Organizacje pobieraj opaty za dany kwarta w terminie 14 dni po upywie tego kwartau. cznie z opat posiadacze urzdze reprograficznych powinni przekazywa informacje stanowice podstaw do okrelenia wysokoci opaty.

29

Rozporzdzenie zostao opublikowane w Dzienniku Ustaw z 2003 r. Nr 132, poz. 1232.

67

Rozdzia 6 ORGANIZACJE ZBIOROWEGO ZARZDZANIA PRAWAMI AUTORSKIMI I PRAWAMI POKREWNYMI

6.1. Co to s organizacje zbiorowego zarzdzania?
Twrcy oraz podmioty praw pokrewnych wykonuj swoje prawa w drodze indywidualnych umw zawieranych z uytkownikami praw, na mocy ktrych przenosz swoje prawa lub udzielaj licencji na korzystanie z utworw lub przedmiotw praw pokrewnych. Indywidualne wykonywanie praw autorskich i praw pokrewnych jest zasad, od ktrej przysuguj wyjtki. Takim wyjtkiem jest zbiorowe zarzdzanie prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi, wykonywane przez specjalnie powoane podmioty, zwane organizacjami zbiorowego zarzdzania. Zbiorowe zarzdzanie polega gwnie na udzielaniu globalnego zezwolenia na korzystanie z praw nalecych do danej organizacji. Zezwolenie udzielane jest na takich samych, uprzednio ustalonych warunkach. Zbiorowe zarzdzanie powszechnie uznawane jest za jedyn moliw metod waciwego wykonywania niektrych praw, dotyczy to w szczeglnoci nadawania i reemisji kablowej. Zbiorowe zarzdzanie nabrao szczeglnego znaczenia w dobie masowej eksploatacji dbr za pomoc sieci masowego przekazu oraz rnorodnych form zwielokrotniania i rozpowszechniania. W takiej sytuacji indywidualne wykonywanie praw byo utrudnione. Niektrzy uytkownicy, tacy jak nadawcy radiowi i telewizyjni, wykorzystujcy w swojej dziaalnoci na du skal dziea twrcw i artystw wykonawcw byliby zmuszeni do poszukiwania wszystkich podmiotw, ktrych dziea wykorzystuj. Uzyskanie zezwolenia bezporednio od podmiotu uprawnionego jest utrudnione, a czasami wrcz niemoliwe. Std te rola wyspecjalizowanych organizacji, posiadajcych odpowiednie rodki, organizacj i profesjonalny personel umoliwiajcy wykonywanie praw. Wzrost znaczenia organizacji zbiorowego zarzdzania nastpi jeszcze w okresie powstania globalnych sieci komputerowych oraz rozpowszechnienia technologii cyfrowej. Zwikszya si skala wykorzystywanych utworw lub przedmiotw praw pokrewnych, a tym samym zmalaa skuteczno ochrony praw przez indywidualnych twrcw. Znaczenie organizacji zbiorowego zarzdzania, niepozostajce bez wpywu na zakres praw nabywanych przez uytkownikw, zwizane jest z zawieraniem przez nie porozumie o wzajemnej reprezentacji z odpowiadajcymi im organizacjami w innych pastwach. Zawierajc umow licencyjn obejmujc cay repertuar danej

68

organizacji uytkownik uzyskuje prawo do korzystania zarwno z repertuaru krajowego, jak i reprezentowanego przez organizacje repertuaru zagranicznego. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych powica osobny rozdzia organizacjom zbiorowego zarzdzania. W myl przepisw ustawy, organizacj zbiorowego zarzdzania jest stowarzyszenie zrzeszajce twrcw, artystw wykonawcw, producentw lub organizacje radiowe i telewizyjne, ktrego statutowym zadaniem jest zbiorowe zarzdzanie i ochrona powierzonych mu praw oraz wykonywanie uprawnie wynikajcych z ustawy. Aby organizacja moga podj si dziaalnoci okrelonej w ustawie, musi uzyska zezwolenie Ministra Kultury. Minister udziela zezwolenia organizacjom, ktre daj rkojmi naleytego zarzdzania powierzonymi prawami. Zezwolenie okrela, jakiego rodzaju prawami zarzdza dana organizacja. Minister Kultury udzieli do tej pory zezwolenia 15 organizacjom zbiorowego zarzdzania. Dlatego te podmiot korzystajcy z praw autorskich lub praw pokrewnych moe mie kopoty z wybraniem organizacji, z ktr powinien zawrze umow licencyjn na korzystanie z utworw lub przedmiotw praw pokrewnych. Zapewne kady, kto korzysta lub kiedykolwiek korzysta z utworw lub przedmiotw praw pokrewnych sysza o Stowarzyszeniu Autorw ZAIKS, a w ostatnim czasie rwnie o organizacjach SAWP i STOART. Pierwsz rzecz, jak powinien uczyni uytkownik, jest stwierdzenie, z jakiego rodzaju dbr (utworw, artystycznych wykona, fonogramw lub wideogramw) bdzie korzysta. Ma to istotne znaczenie dla ustalenia, z ktr organizacj powinien zawrze umow licencyjn. Dla przykadu, korzystajc z fonogramu w zakresie publicznego odtworzenia rozumianego jako udostpnianie bd za pomoc nonikw dwiku, obrazu lub dwiku i obrazu, na ktrych utwr zosta zapisany bd za pomoc urzdze sucych do odbioru programu radiowego lub telewizyjnego, w ktrym utwr jest nadawany, tak naprawd korzystamy jednoczenie z trzech rodzajw przedmiotw, do ktrych prawa posiadaj rne osoby. Korzystamy z utworw (autor tekstu piosenki, autor muzyki)), artystycznych wykona (wokalista, zesp muzyczny) i fonogramu (producent). Wszystkim tym osobom naley si wynagrodzenie za korzystanie z ich pracy. Kada z kategorii osb uprawnionych reprezentowana jest przez inn organizacj. I tak, twrcw reprezentuje Stowarzyszenie Autorw ZAIKS, artystw wykonawcw reprezentuj dwie organizacje: Stowarzyszenie Artystw Wykonawcw Utworw Muzycznych i Sowno-Muzycznych SAWP oraz Zwizek Stowarzysze Artystw Wykonawcw, za producentw fonogramw Zwizek Producentw Audio-wideo. Kadej z wymienionych grup uprawnionych podmiotw naley si wynagrodzenie. Zakres dziaania kadej z 15 organizacji zbiorowego zarzdzania wynika z zezwolenia udzielonego przez Ministra Kultury. Wykaz udzielonych zezwole publikowany jest w Dzienniku Ustaw, znajduje si te na stronie internetowej Ministerstwa Kultury www.mk.gov.pl. Uzyskujc zezwolenie Ministra Kultury na zbiorowe zarzdzanie, organizacja zbiorowego zarzdzania moe korzysta z uprawnie wynikajcych z ustawy. Mowa tu

69

o domniemaniu z art. 105 ust. 1 roszczeniu informacyjnym czy te uprawnieniu do dochodzenia wynagrodzenia w przypadkach ustanowionego ustaw obowizkowego porednictwa organizacji zbiorowego zarzdzania. Przepis art. 105 ust. 1 ustanawia na rzecz organizacji zbiorowego zarzdzania domniemanie legitymacji prawnej. Zgodnie z tym przepisem domniemywa si, e organizacja zbiorowego zarzdzania jest uprawniona do zarzdzania i ochrony w odniesieniu do pl eksploatacji objtych zbiorowym zarzdzaniem oraz e ma legitymacj procesow w tym zakresie. Na domniemanie to nie mona si powoywa, gdy do tego samego utworu lub artystycznego wykonania roci sobie tytu wicej ni jedna organizacja zbiorowego zarzdzania. Dotyczy to sytuacji, gdy dwie organizacje twierdz, i zarzdzaj prawami do tego samego utworu. W zakresie swojej dziaalnoci organizacja moe domaga si udzielenia informacji oraz udostpniania dokumentw niezbdnych do okrelenia wysokoci dochodzonych przez ni wynagrodze i opat (roszczenie informacyjne). Organizacja zbiorowego zarzdzania nie moe bez wanych powodw odmwi zgody na korzystanie z utworw lub artystycznych wykona w granicach wykonywanego przez siebie zbiorowego zarzdu. W tym duchu wypowiedzia si Sd Ochrony Konkurencji i Konsumentw orzekajc, i Stowarzyszenie Autorw ZAiKS bezprawnie uzalenia zawarcie umw licencyjnych z producentami fonograficznymi od pokrycia przez nich kosztw wytwarzania hologramw umieszczanych na pytach i kasetach. Nie zmienia tego nawet fakt, i hologramowanie pyt i kaset odbywa si w interesie producentw i jest elementem walki z wszechobecnym piractwem. Postpujc w ten sposb Stowarzyszenie Autorw ZAiKS dopucio si niedozwolonych praktyk monopolistycznych. Dla wykonywania zbiorowego zarzdu zasadnicze znaczenie maj dwa przepisy. Pierwszy, mwicy o obowizku przedoenia Komisji Prawa Autorskiego do zatwierdzenia tabeli wynagrodze za korzystanie z utworw lub przedmiotw praw pokrewnych. Drugi, przesdzajcy o tym, i postanowienia mniej korzystne dla twrcw, ni wynikaoby to z tabel s niewane, a ich miejsce zajmuj odpowiednie postanowienia tych tabel (art. 109). Konsekwencje tego ostatniego przepisu s ogromne. Zatwierdzenie przez Komisj Prawa Autorskiego tabeli wynagrodze skutkuje bezwzgldn moc zawartych w niej stawek. Zawierajc umow z uytkownikiem organizacja zbiorowego zarzdzania nie moe ustali niszej stawki od tej wynikajcej z tabeli.

70

Rozdzia 7 PRAWO AUTORSKIE W UNII EUROPEJSKIEJ

Dlaczego Wsplnoty Europejskie przystpiy do ujednolicania prawa?
Cel istnienia i funkcjonowanie Wsplnot Europejskich okrelony zosta w traktach zaoycielskich. Zawarto w nich cztery podstawowe zasady Unii Europejskiej, takie jak: wsplny rynek, swobodny przepyw towarw, usug i osb. Realizacja tych zasad wymagaa od pastw czonkowskich ujednolicenia przepisw prawa. W poszczeglnych pastwach istniay przepisy w rny sposb regulujce zagadnienia majce wpyw na rozwj wsplnego rynku. Stwarzay bariery uniemoliwiajce swobodny przepyw kapitau i usug pomidzy pastwami czonkowskimi. Organy stanowice prawo Unii Europejskiej realizuj to zadanie poprzez tworzenie aktw prawnych regulujcych przede wszystkim te dziedziny, ktre maj istotny wpyw na rozwj wsplnego rynku. W prawie wsplnotowym wyrnia si dwie grupy przepisw, nazwane prawem pierwotnym i prawem wtrnym. Do pierwszej grupy naley zaliczy traktaty zaoycielskie Wsplnot Europejskich oraz traktaty je modyfikujce. Prawo to jest stanowione bezporednio przez pastwa czonkowskie. Prawo wtrne to: rozporzdzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie, jest ono stanowione przez organy Unii Europejskiej. Znaczenie prawa wsplnotowego wyraa si w tym, i ma ono pierwszestwo przed prawem wewntrznym pastw czonkowskich. Potwierdzone to zostao w licznych orzeczeniach Trybunau Sprawiedliwoci, ktry uzna, i pastwa czonkowskie nie mog uchwala prawa, ktre byoby sprzeczne z prawem Wsplnot. Przyjcie tej zasady wi si nierozerwalnie z obowizkiem pastw czonkowskich harmonizacji prawa wewntrznego z prawem wsplnotowym.

Czy prawo autorskie musi by ujednolicane?

Wydawa by si mogo, i prawo autorskie nie jest t dziedzin prawa, ktra w jakikolwiek sposb mogaby mie wpyw na rozwj wsplnego rynku. Prawo autorskie chroni z jednej strony wi twrcy z utworem, z drugiej strony umoliwia komercyjne wykorzystywanie tego prawa. Ostatnia z wymienionych cech staa si przyczyn, dla ktrej organy Unii Europejskiej postanowiy uregulowa take i t dziedzin prawa. Rnice w ochronie wystpujce w rnych pastwach europejskich

71

maj wpyw na obrt towarw i usug w ramach Wsplnoty. Chodzi tu o towary i usugi, ktrych przedmiotem s dobra chronione prawem autorskim. Pierwsza dyrektywa w dziedzinie prawa autorskiego powstaa dosy pno, bowiem dopiero w 1991 r. W krtkim czasie powstay jeszcze cztery inne dyrektywy, a w ostatnich latach kolejne dwie. Tak wic, dorobek prawny Unii Europejskiej w zakresie prawa autorskiego obejmuje: 1) Dyrektyw Rady 91/250/WE z dnia 14 maja 1991 r. o prawnej ochronie programw komputerowych, 2) Dyrektyw Rady 92/100/WE dotyczc prawa najmu i uyczania oraz okrelonych praw pokrewnych w zakresie wasnoci intelektualnej, 3) Dyrektyw Rady 93/83/WE z dnia 27 wrzenia 1993 r. w sprawie koordynacji okrelonych przepisw prawa autorskiego i praw pokrewnych w odniesieniu do przekazu satelitarnego i rozpowszechniania kablowego, 4) Dyrektyw Rady 93/98/WE z dnia 29 padziernika 1993 r. w sprawie ujednolicenia czasu ochrony prawa autorskiego i okrelonych praw pokrewnych, 5) Dyrektyw Parlamentu i Rady 96/9/WE z dnia 11 marca 1996 r. o prawnej ochronie baz danych, 6) Dyrektyw Parlamentu i Rady 2001/29/WE z dnia 22 maja 2001 r. o harmonizacji okrelonych aspektw prawa autorskiego i praw pokrewnych w spoeczestwie informacyjnym, 1) Dyrektyw Parlamentu i Rady 2001/84/WE z dnia 27 wrzenia 2001 r. w sprawie prawa twrcy do odsprzeday oryginaw dzie sztuki.

7.1. Dyrektywa Rady 91/250/EEC z dnia 14 maja 1991 r. o prawnej ochronie programw komputerowych
Dyrektywa, ktrej przedmiotem s programy komputerowe, jest przykadem szybkiej reakcji Komisji Europejskiej na potrzeby chwili. Brak uregulowa prawnych odnoszcych si do programw komputerowych w poszczeglnych krajach czonkowskich lub istnienie regulacji prawnych, zawierajcych rnice w poziomie ochrony, uniemoliwiao realizacj swobodnego przepywu produktw internetowych w ramach Wsplnoty. Std te wypracowanie jasnych i jednolitych przepisw stao si jednym z priorytetowych celw w dziedzinie wasnoci intelektualnej. W art. 1 dyrektywy przesdzono, w jaki sposb s chronione programy komputerowe. Postanowiono, i programy komputerowe bd chronione jak utwory literackie w rozumieniu Konwencji Berneskiej o ochronie dzie literackich i artystycznych. Okrelono, co jest przedmiotem tej ochrony, a mianowicie program komputerowy, przy czy nie zdefiniowano w dyrektywie tego pojcia. Ustalono jednak, i okrelenie program komputerowy obejmuje take materia projektowy zwizany z przygotowaniem programu, tj. opis procedur rozwizania problemu, sieci przepywu danych czy sieci dziaa. Zgodnie z dyrektyw ochronie podlegaj wszystkie formy wyraenia programu komputerowego: programy rdowe, kod programu, programy wynikowe czy te programy aplikacyjne. Jak wida, obowizujca w prawie autorskim zasada, i ochronie podlega for-

72

ma, a nie tre utworu odnosi si take do programw komputerowych. Dyrektywa wyranie wskazuje, i nie podlegaj ochronie idee i zasady lece u podstaw jakiegokolwiek elementu programu komputerowego, cznie z ideami i zasadami lecymi u podstaw interfejsw, tj. czci programu umoliwiajcych poczenie i interakcj pomidzy poszczeglnymi elementami software i hardware. Przyjcie przez dyrektyw, i programy komputerowe podlegaj ochronie nie oznacza, i tej ochronie podlega bdzie kady program. Program komputerowy jest chroniony wwczas, gdy jest dzieem indywidualnym w tym znaczeniu, e stanowi rezultat wasnej, indywidualnej twrczoci. Prawo do programu komputerowego suy osobie fizycznej lub grupie osb, ktre stworzyy program oraz jeeli dopuszczaj przepisy pastwa czonkowskiego osobie prawnej, ktra wedug tych przepisw uznawana jest za podmiot prawa. W przypadku stworzenia programu przez grup osb prawo do programu przysuguje im wsplnie. Jeeli program zosta stworzony przez pracownika przy wykonywaniu jego zada, wycznie uprawnionym do programu komputerowego jest pracodawca, o ile w umowie nie postanowiono inaczej. Do dokonania wymienionych poniej czynnoci wymagane jest uzyskanie zezwolenia twrcy programu komputerowego: a) trwaego lub czasowego, w caoci lub w czci, zwielokrotnienia programu komputerowego. Take jeeli w przypadku wprowadzania, wywietlania, wykonywania, transmitowania, przekazywania i zapisywania programu niezbdne jest jego zwielokrotnienie, b) tumaczenia, opracowania, aranacji i innych przerbek programu komputerowego, jak i zwielokrotnienia rezultatu tych czynnoci, c) publicznego rozpowszechniania programu komputerowego lub jego kopii, w tym jego najmu. Zezwolenia nie wymagaj czynnoci: a) trwaego lub czasowego, w caoci lub w czci, zwielokrotnienia programu komputerowego. Take jeeli w przypadku wprowadzania, wywietlania, wykonywania, transmitowania, przekazywania i zapisywania programu niezbdne jest jego zwielokrotnienie, b) tumaczenia, opracowania, aranacji i innych przerbek programu komputerowego, jak i zwielokrotnienia rezultatu tych czynnoci, jeeli s one konieczne do uywania programu komputerowego przez jego legalnego nabywc zgodnie z zamierzonym celem, w tym do poprawiania bdw. Nabywca programu komputerowego jest uprawniony do sporzdzenia kopii zapasowej. Uprawnienie to nie moe by wyczone w drodze umowy. Ponadto, osoba uprawniona do korzystania z programu moe bez zgody obserwowa, bada lub testowa funkcjonowanie programu po to, aby ustali lece u jego podstawy idee i zasady jakiegokolwiek elementu programu, jeeli robi to w trakcie

73

wprowadzania, wywietlania, wykonywania, przekazywania, transmitowania lub magazynowania programu. Dekompilacja to czynno umoliwiajca poznanie treci programu, tj. niechronionych ideii i zasad pozwalajcych na osignicie wspdziaania innych, niezalenie stworzonych, programw z programem dekompilowanym. Dyrektywa zezwala na dekompilacj programu komputerowego pod pewnymi ostrymi warunkami. Nie jest wymagane uzyskanie zezwolenia na zwielokrotnianie kodu lub jego tumaczenie, jeeli jest to niezbdne do otrzymania informacji koniecznych do uzyskania operatywnoci wewntrznej stworzonego programu z innym programem, jeeli spenione s nastpujce warunki: a) czynnoci podejmowane s przez licencjobiorc lub osob uprawnion do eksploatacji programu, lub osob upowanion do dziaania w ich imieniu, b) informacje te nie byy wczeniej dostpne wyej wymienionym osobom, c) czynnoci odnosz si tylko do tych czci pierwotnego programu, ktre s konieczne do uzyskania z nim operatywnoci wewntrznej.

7.2. Dyrektywa Rady 92/100/WE z dnia 19 listopada 1992 r. dotyczca prawa najmu i uyczania oraz okrelonych praw pokrewnych w zakresie wasnoci intelektualnej
Drug kwesti, jak zaja si Komisja Europejska bya ochrona utworw i przedmiotw praw pokrewnych w odniesieniu do korzystania z nich w drodze najmu i uyczania. Najem i uyczanie odgryway w tamtym okresie coraz waniejsz rol, szczeglnie w odniesieniu do twrcw, artystw wykonawcw, producentw fonogramw i wideogramw, i podobnie jak w przypadku dyrektywy o ochronie programw komputerowych, brak jednolitego ustawodawstwa regulujcego te kwestie stwarza bariery handlowe i narusza zasady konkurencji. Nie bez znaczenia bya te ch ochrony dziaa czynionych przez producentw filmw i fonogramw, ponoszcych ogromne ryzyko inwestycji zwizane z wyprodukowaniem filmu czy nagraniem pyty. Ich dziaania mogyby by zagroone z uwagi na brak odpowiedniej ochrony. Niezbdne byo, wic, aby prawo autorskie i prawa pokrewne uwzgldniay nowe formy eksploatacji utworw i przedmiotw praw pokrewnych. W celu waciwego rozumienia poj najem i uyczenie konieczne byo ich zdefiniowanie. Art. 1 dyrektywy zawiera takie definicje. Przez najem naley rozumie ograniczone czasowo przekazanie do korzystania w celach bezporednio lub porednio gospodarczych lub komercyjnych. Uyczenie to ograniczone czasowo przekazanie do korzystania nie sucego celom bezporednio lub porednio gospodarczym lub komercyjnym oraz przekazywanie dokonywane przez instytucje uytecznoci publicznej. Prawo wynajmowania i uyczania nie ulegaj wyczerpaniu przez sprzeda lub inn czynno rozpowszechniania oryginau lub kopii utworw lub przedmiotw praw pokrewnych. Prawo najmu i uyczenia przysuguje:

74

twrcy w odniesieniu do oryginau lub kopii jego utworu, artycie wykonawcy w odniesieniu do utrwalenia jego artystycznego wykonania, producentowi fonogramu w odniesieniu do jego fonogramu, producentowi wideogramu w odniesieniu do oryginau i kopii jego filmu.

Dyrektywa nie ma zastosowania do najmu i uyczenia dzie budowlanych i dzie sztuki uytkowej. Dyrektywa potwierdza, i twrcy lub artycie wykonawcy przysuguje prawo do wynagrodzenia w przypadku przeniesienia swojego prawa najmu fonogramu albo oryginau lub kopii filmu na producenta fonogramu lub producenta filmu. Wykonywanie tego prawa moe by te przeniesione na organizacj zbiorowego zarzdzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi. Dyrektywa dopuszcza, aby pastwa czonkowskie ustanowiy w odniesieniu do uyczania publicznego wyjtki od wycznego prawa uyczania, pod warunkiem otrzymania przez twrc stosownego wynagrodzenia za takie uyczenie. Dyrektywa idzie nawet dalej i zezwala pastwom czonkowskim na zwolnienie niektrych instytucji z obowizku zapaty takiego wynagrodzenia. Prawo najmu i uyczenia nie jest jedynym przedmiotem zainteresowania omawianej dyrektywy. Dyrektywa dotyczy take okrelonych praw pokrewnych: prawa utrwalania, zwielokrotnienia, nadawania, publicznego odtwarzania i wprowadzenia do obrotu i przyznaje te prawa okrelonym podmiotom praw pokrewnych. Dyrektywa w art. 9 przewiduje wyczerpania prawa w odniesieniu do wprowadzonego do obrotu egzemplarza dziea przez pierwsz sprzeda lub inne przeniesienie praw, ale tylko dokonane w ramach Wsplnot.

7.3. Dyrektywa Rady 93/83/WE z dnia 27 wrzenia 1993 r. w sprawie koordynacji okrelonych przepisw prawa autorskiego i praw pokrewnych w odniesieniu do przekazu satelitarnego i rozpowszechniania kablowego
Przyczyn powstania tej dyrektywy naley upatrywa w prbie zagwarantowania niezakconej konkurencji wewntrz Wsplnoty. Programy o zasigu przekraczajcym granice wewntrz Wsplnoty, w szczeglnoci przekazy satelitarne i kablowe, stanowi jeden z najwaniejszych rodkw sprzyjajcych realizacji tych celw. Zapewnienie jednakowych standardw ochrony twrcw i podmiotw praw pokrewnych w odniesieniu do wykorzystywania ich dzie rozpowszechnianych przez satelit i telewizj kablow umoliwia przepyw programw w ramach Wsplnoty oraz gwarantuje twrcom, ktrych utwory s wykorzystywane, prawo do stosownego wynagrodzenia. W celu osignicia wikszej spjnoci prawa dyrektywa definiuje pojcia waciwe dla rozpowszechniania satelitarnego i kablowego, takie jak: satelita, rozpowszechnianie przez satelit czy te rozpowszechnianie kablowe.

75

Dyrektywa gwarantuje twrcom wyczne prawo do rozpowszechniania utworw przez satelit, wyczajc tym samym moliwo stosowania licencji ustawowych w tym zakresie. Zezwolenie takie powinno by udzielane w drodze umowy. Podobne prawo przyznane zostao podmiotom praw pokrewnych. Obok rozpowszechniania satelitarnego dyrektywa reguluje take zagadnienia rozpowszechniania dokonywanego przez operatorw sieci kablowych. Przy czym regulacje te dotycz rozpowszechniania na terytorium jednego pastwa programw z innych pastw czonkowskich. Przez rozpowszechnianie kablowe naley rozumie rwnoczesne, niezmienione i pene rozpowszechnianie pierwotnego programu radiowego lub telewizyjnego przekazywanego z innego kraju czonkowskiego drog przewodow lub bezprzewodow, drog naziemn lub przez satelit, przeznaczone w systemie kablowym do rozpowszechniania publicznego. W myl dyrektywy rozpowszechnianie kablowe powinno odbywa si przy poszanowaniu praw autorskich i praw pokrewnych oraz na podstawie umw indywidualnych lub zbiorowych pomidzy wacicielami praw a operatorami sieci kablowych. Prawa te powinny by realizowane wycznie za porednictwem organizacji zbiorowego zarzdzania. W sytuacji, gdy uprawniony podmiot nie upowani do wykonywania swoich praw adnej organizacji zbiorowego zarzdzania, za upowanion uwaa si t organizacj, ktra wykonuje prawa tego samego typu. Jeeli jest wicej ni jedna organizacja chronica prawa tego typu, uprawniony ma prawo wyboru organizacji upowanionej do wykonywania jego praw. Przymus poredniczenia organizacji zbiorowego zarzdzania dotyczy programw reemisji programw powstaych w innych pastwach czonkowskich ni w tych, w ktrych dochodzi do reemisji programw. Wyjtkiem od tej zasady objte s stacje nadawcze.

7.4. Dyrektywa Rady 93/98 z dnia 29 padziernika 1993 r. w sprawie ujednolicenia czasu ochrony prawa autorskiego i okrelonych praw pokrewnych
Celem tej dyrektywy, jak wszystkich poprzednich, byo zniesienie rnic wystpujcych w pastwach czonkowskich, dotyczcych czasu, ochrony utworw i przedmiotw praw jako tych, ktre wypaczaj konkurencj. Czas ochrony oraz zwizany z tym dzie, od ktrego liczony jest ten czas, powinien by identyczny w caej Wsplnocie. W prawie midzynarodowym aktem prawnym wyznaczajcym minimalny czas ochrony jest Konwencja Berneska o ochronie dzie literackich i artystycznych. Zgodnie z t konwencj czas ochrony obejmowa ycie twrcy i 50 lat po jego mierci. Okres pidziesicioletni pozwala na ochron interesw twrcy oraz dwch pokole jego zstpnych. W zwizku z wydueniem okresu ycia w krajach Wsplnoty, okres ten nie obejmowa ju dwch pokole. Std te podjto decyzj o jej wydueniu.

76

Minimalny czas ochrony praw pokrewnych w prawie midzynarodowym wyznacza Midzynarodowa konwencja o ochronie artystycznych wykona, producentw fonogramw oraz organizacji nadawczych. Dyrektywa nie ogranicza si tylko do wskazania okresu ochrony poszczeglnych praw. Wskazuje take moment, od ktrego ma on by liczony. I tak: a) prawa twrcy s chronione przez okres ycia twrcy i 70 lat po jego mierci. W przypadku dziea wsplnego liczy si od mierci ostatniego z twrcw. Dotyczy to take fotografii, ktre s oryginalne w tym sensie, e stanowi wasn indywidualn twrczo, b) w przypadku utworw zbiorowych lub utworw, do ktrych prawa przysuguj osobie prawnej prawa chronione s przez 70 lat po legalnym publicznym udostpnieniu utworu, c) czas ochrony dziea filmowego lub audiowizualnego upywa po 70 latach od mierci jednej z nastpujcych osb: gwnego reysera, twrcy scenariusza, twrcy dialogw i kompozytora muzyki, d) prawa artystw wykonawcw, producentw fonogramw lub wideogramw oraz organizacji nadawczych wygasaj z upywem 50 lat od dnia wykonania artystycznego wykonania lub utrwalenia fonogramu, wideogramu lub nadania. Dyrektywa dopuszcza take, aby pastwa czonkowskie mogy utrzyma lub wprowadzi do swojego ustawodawstwa inne prawa pokrewne ni wyej wymienione. Dotyczy to utworw, ktrych czas ochrony ju upyn i ktre zostay dopiero po tym okresie po raz pierwszy opublikowane. Czas ochrony takich utworw wynosi 25 lat liczony od daty pierwszego opublikowania lub pierwszego legalnego udostpnienia publicznoci. Pastwa czonkowskie mog take chroni publikacje krytyczne lub naukowe utworw, ktre same ju nie podlegaj ochronie. Maksymalny czas ochrony takich publikacji wynosi 30 lat od daty pierwszego zgodnego z prawem opublikowania. Okresy, o ktrych mowa w dyrektywie, liczone s od dnia 1 stycznia roku nastpujcego po zdarzeniu bdcym pocztkiem biegu okresu ochrony.

7.5. Dyrektywa Parlamentu i Rady 96/9 z dnia 11 marca 1996 r. o prawnej ochronie baz danych
Celem dyrektywy bya konieczno ujednolicenia przepisw w zakresie ochrony baz danych we wszystkich pastwach Unii Europejskiej. Dyrektywa rozstrzyga wtpliwoci, co do prawa waciwego dla ochrony baz danych i potwierdza, e prawo autorskie jest waciw form ochrony wycznego prawa twrcw, ktrzy stworzyli bazy danych. Dyrektywa jest pierwszym aktem regulujcym w sposb kompleksowy prawa do baz danych, zarwno na gruncie prawa autorskiego, jak i ochrony sui generis. Prawo, nazwane w dyrektywie prawem sui generis, obejmuje ochron bazy danych, ktre nie speniaj przesanki twrczoci wymaganej przez prawo autorskie.

77

Zakresem dyrektywy objte zostay bazy danych w kadej formie, elektronicznej jak i nieelektronicznej. Elektroniczne bazy danych s to zbiory utworw, danych lub innych materiaw, ktre s uporzdkowane, przechowywane i dostpne rodkami elektronicznymi. Ochrona przyznana dyrektyw odnosi si do sposobu wyraenia bazy danych. Przez bazy danych naley rozumie zbir niezalenych utworw, danych lub innego rodzaju materiaw, uporzdkowanych w sposb systematyczny lub metodyczny, dostpnych indywidualnie za pomoc rodkw elektronicznych i innych. Zbiory innych materiaw mog obejmowa teksty, dwik, obrazy, liczby, fakty oraz dane. Zakresem dyrektywy nie jest objte zarejestrowanie utworu audiowizualnego, filmowego, literackiego lub muzycznego. Spod ochrony dyrektywy o ochronie baz danych zostay wyczone programy komputerowe uywane do sporzdzenia i obsugi baz danych. Ich ochron uregulowano w, omwionej wczeniej, dyrektywie o ochronie programw komputerowych. Std te w odniesieniu do elektronicznych baz danych, uosabiajcych dwa dobra chronione prawem autorskim, tj. program komputerowy i baz danych, naley stosowa dwa zbiene, jakkolwiek rnice si w pewnym stopniu, uregulowania. Ochronie prawa autorskiego podlegaj bazy danych, ktre z powodu wyboru lub uporzdkowania ich zawartoci, stanowi wasn intelektualn twrczo autora. Przesanka oryginalnoci stosowana w odniesieniu do bazy danych jest tak sam przesank, jak stosuje si do wszystkich innych utworw. Jej spenienie warunkuje przyznanie ochrony wynikajcej z prawa autorskiego. Ochrona przyznana bazom danych nie rozciga si na ich zawarto. Podmiotem prawa do bazy danych moe by osoba fizyczna lub grupa osb, ktra baz stworzya. Moe nim by take osoba prawna, o ile prawo pastwa czonkowskiego dopuszcza taka moliwo. Dyrektywa w sposb wyczerpujcy okrela, do jakich czynnoci wycznie uprawniony jest twrca bazy danych. S to: a) trwae lub czasowe zwielokrotnianie, w jakikolwiek sposb lub w jakiejkolwiek formie, w caoci lub w czci, b) tumaczenie, opracowanie, aranacja i jakiekolwiek inne przerbki, c) publiczne rozpowszechnianie w jakiejkolwiek formie bazy danych i jej kopii, d) kade publiczne udostpnianie, wywietlanie lub przedstawianie, a) kade zwielokrotnienie, rozpowszechnianie, udostpnianie, wywietlanie lub przedstawiania rezultatw czynnoci, o ktrych mowa w pkt b. Nie wymagaj zezwolenia twrcy bazy danych, dokonywane przez legalnego uytkownika bazy danych lub jej kopii, czynnoci, o ktrych bya mowa wyej, jeeli s one konieczne dla uzyskania dostpu do zawartoci bazy danych i normalnego korzystania z tej zawartoci przez legalnego uytkownika. Pastwa czonkowskie mog take ustanowi inne ograniczenia praw wycznych twrcy bazy danych, mog one jedynie dotyczy:

78

a) zwielokrotnienia dla uytku prywatnego innych ni elektroniczne bazy danych, b) korzystania z baz danych wycznie w celu zilustrowania nauczania lub prowadzenia bada naukowych, a) korzystania ze wzgldu na cele bezpieczestwa publicznego postpowania administracyjnego lub sdowego, b) innych wyjtkw w zakresie prawa autorskiego, tradycyjnie dopuszczanych przez prawo krajowe, bez uszczerbku jednak dla pkt a, b i c. Ograniczenie wymienione w pkt a ma ten skutek, i w odniesieniu do elektronicznej bazy danych wyczono moliwo zwielokrotniania takiej bazy danych w zakresie wasnego uytku osobistego. Stworzenie bazy danych wymaga niejednokrotnie ponoszenia duych nakadw finansowych i organizacyjnych. Przy czym wysiek ten nie jest odpowiednio chroniony. Dotyczy to w szczeglnoci tych baz danych, ktre z uwagi na brak przymiotu oryginalnoci nie mog by chronione prawem autorskim. Brak ochrony powoduje, i stworzone bazy danych nie bd przynosi korzyci osobom, ktre s uprawnione do tej bazy danych, a te z kolei nie bd inwestowa w rozwj innych baz danych. Ma to szczeglne znaczenie w dobie gospodarki elektronicznej, kiedy uatwione jest nielegalne pobieranie danych i nastpnie ich nielegalne powtrne wykorzystanie. Dyrektywa ustanawia wic na rzecz producenta bazy danych nowe, nieznane dotd prawo, nazwane prawem sui generis. Prawo to gwarantuje ochron wymagajcej jakociowej lub ilociowej inwestycji dla sporzdzenia weryfikacji lub prezentacji jej zawartoci. Prawo to zabrania nielegalnego pobierania danych i powtrnego wykorzystania caej lub istotnej czci bazy danych. Tworzenie bazy danych wymaga wysiku intelektualnego, std te postanowiono, e ochrona baz danych zbliona bdzie do ochrony wynikajcej z praw pokrewnych. W ten sposb zagwarantowane bd prawa producenta bazy danych, a z drugiej strony zabezpieczone bd prawa spoeczestwa do korzystania z dorobku intelektualnego. Ochron nie s objte wszystkie bazy danych, ale tylko takie, ktre wymagaj istotnej pod wzgldem ilociowym lub jakociowym inwestycji. Inwestycja moe polega na zaangaowaniu rodkw finansowych lub wydatkowaniu czasu wysiku i energii. Inwestycja musi dotyczy samej bazy danych a nie innej dziaalnoci danego przedsibiorcy. Prawo sui generis jest zbywalne, moe by przedmiotem umw rozporzdzajcych lub licencyjnych. Dyrektywa wyjania, na czym polegaj dwa uprawnienia skadajce si na tre prawa sui generis, przysugujce producentowi bazy danych, a nazwane pobieraniem i powtrnym wykorzystaniem. Pobieranie danych oznacza stae lub czasowe przeniesienie caej lub istotnej czci zawartoci bazy danych na inny nonik, dokonane w jakikolwiek sposb i w jakiejkolwiek formie. Powtrne wykorzystanie oznacza kad form udostpnienia caoci lub istotnej czci zawartoci bazy danych do uytku publicznego przez rozpowszechnianie kopii, wynajem, udostpnianie on-line

79

lub w innej formie. Wypoyczanie do uytku publicznego nie stanowi pobierania danych lub powtrnego wykorzystania danych. Pierwsza sprzeda kopii bazy danych na terenie Wsplnoty, dokonana przez posiadacza prawa lub za jego zgod powoduje, i producent bazy danych traci prawo kontrolowania dalszej odsprzeday takiej kopii na terenie Wsplnoty. Granice prawa przyznanego producentowi bazy danych zostay wyznaczone poprzez wskazanie, i ma on prawo zabraniania korzystania z caej lub z istotnej czci bazy danych. Z drugiej strony dyrektywa rozstrzyga take o korzystaniu z nieistotnej czci bazy danych, tj. o takim korzystaniu, ktre nie mieci si w zakresie monopolu producenta bazy danych. Dyrektywa stanowi, i niedozwolone jest powtarzajce si i systematyczne pobieranie danych i powtrne wykorzystanie nieistotnych czci zawartoci bazy danych lub w sposb nieuzasadniony naruszajce suszne interesy producenta bazy danych. Dyrektywa, dla okrelenia praw przysugujcych producentowi, posuguje si okreleniami, ktre mog w praktyce sprawia trudnoci interpretacyjne. Mowa jest o istotnej inwestycji ocenianej jakociowo lub ilociowo lub o istotnej czci bazy danych, ocenianej jakociowo lub ilociowo. Powstaje pytanie, co to jest jakociowo lub ilociowo istotna cz bazy danych. Kto to bdzie ocenia i gdzie bdzie przebiegaa granica pomidzy tym, do czego jest wycznie uprawniony producent bazy danych a tym, co jest dopuszczalne bez koniecznoci uzyskania jego zezwolenia. Dyrektywa nie daje odpowiedzi na te pytania, celowo pozostawiajc wypenienie treci tych poj orzecznictwu i doktrynie prawa. W gr moe wchodzi tak wiele rnych sytuacji, a kada z nich powinna by oceniana indywidualnie, przy przestrzeganiu zasad i wskazwek nakrelonych w dyrektywie. Ocena czci bazy danych z punktu widzenia iloci powinna stwarza mniej problemw. Wykorzystanie czci wikszej ni 50% caoci z pewnoci bdzie uznane za istotn jej cz. Kryterium jakoci jest kryterium bardziej ocennym. Jakkolwiek i w tym przypadku kryterium naley odnosi do wartoci caej bazy danych. Naley oceni, jaka jest warto wykorzystanej czci w stosunku caoci bazy danych. Moe si zdarzy, e uytkownik bazy skorzysta z niewielkiej pod wzgldem iloci czci bazy danych, ale akurat z tej czci, ktra ma du warto i znaczenie. Wtedy taka cz bazy danych, pomimo procentowo niewielkiej iloci, bdzie uznana za istotn jej cz. Czas ochrony sui generis baz danych powstaje od daty zakoczenia sporzdzenia bazy danych i trwa przez pitnacie lat nastpujcych po dniu 1 stycznia roku nastpujcego po dniu zakoczenia sporzdzania bazy danych. Kada istotna zmiana zawartoci bazy danych, oceniona z punktu widzenia jakociowego lub ilociowego, w tym kada istotna zmiana wynikajca z sukcesywnego wprowadzania uzupenie, usuni lub poprawek, w wyniku ktrych baza danych moe by uznana za istotn now inwestycj oceniona jakociowo lub ilociowo, kwalifikuje baz danych stworzon w wyniku tej inwestycji do wasnego okresu ochrony.

80

7.6. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2001/29/WE z dnia 22 maja 2001 r. o harmonizacji okrelonych aspektw prawa autorskiego i praw pokrewnych w spoeczestwie informacyjnym
Dyrektywa jest reakcj na postpujcy rozwj technologiczny, ktry sprawi, i zmieni si zakres i sposb korzystania z utworw i przedmiotw praw pokrewnych. Uycie technologii cyfrowej przy utrwalaniu i zwielokrotnianiu utworw umoliwio obnienie kosztw przy tworzeniu kopii utworw, a z drugiej strony pozwolio na podniesienie ich jakoci tak, e odrnienie oryginau od jego kopii jest bardzo utrudnione. Ponadto zapisywanie rnych utworw technik cyfrow umoliwia ich gromadzenie na jednym noniku a nastpnie ich przekazywanie w prosty sposb pomidzy osobami korzystajcymi z sieci komputerowych. Z jednej wic strony spoeczestwo uzyskao prosty i nieograniczony dostp do dbr kultury czy informacji, z drugiej za twrcy i podmioty praw pokrewnych zostali pozbawieni korzyci, jakie powinni czerpa z tytuu korzystania ze swoich dzie. Korzystanie z dzie poprzez sieci komputerowe rodzi niebezpieczestwo naruszania praw autorskich i praw pokrewnych poprzez korzystanie z nich bez zgody podmiotw uprawnionych, a take niebezpieczestwo dokonywania zmian w utworach w drodze ich modyfikowania. W ocenie Komisji Europejskiej zapewnienie jednolitej ochrony praw autorskich i praw pokrewnych miao podstawowe znaczenie dla rozwoju wsplnego rynku, tym bardziej, i sieci komputerowe maj charakter transgraniczny. Przyjcie przez pastwa czonkowskie rnych rozwiza prawnych mogo doprowadzi do powstania rnic w ochronie, a tym samym do ogranicze w zakresie swobodnego przepywu towarw i usug, ktrych integralna cz stanowi wasno intelektualn. Znaczce rnice w ochronie mog wic utrudnia dziaalno gospodarcz prowadzon na du skal w odniesieniu do nowych towarw i usug chronionych prawem autorskim i prawami pokrewnymi. Omawiana dyrektywa jest efektem wielu lat burzliwej dyskusji. W chwili obecnej pastwa czonkowskie dostosowuj ustawodawstwo wewntrzne do postanowie tej dyrektywy. Przepisy dyrektywy opieraj si na zasadach ustalonych w wydanych wczeniej dyrektywach. Niniejsza dyrektywa rozwija je i dostosowuje do potrzeb spoeczestwa informacyjnego. Zakresem dyrektywy objto te prawa autorskie, ktre dotycz najistotniejszych form korzystania z utworw lub przedmiotw praw pokrewnych w sieciach komputerowych. Artyku 2 dyrektywy zobowizuje pastwa czonkowskie do przyznania twrcom, artystom wykonawcom, producentom fonogramw i wideogramw oraz organizacjom radiowym i telewizyjnym wycznego prawa zwielokrotniania, bezporedniego lub poredniego, tymczasowego lub staego, dokonanego w jakikolwiek sposb i w jakiejkolwiek formie. Tak okrelona tre prawa do zwielokrotnienia ma bardzo szeroki zakres. Obejmuje nie tylko tradycyjne formy zwielokrotnienia, ale take

81

zwielokrotnienie dokonywane w sieciach komputerowych. Prawem tym objta jest take reprodukcja tymczasowa. Od tak uksztatowanego prawa dyrektywa przewiduje w artykule 5 ust. 1 jeden wyjtek. Prawem zwielokrotnienia nie jest objte zwielokrotnienie, ktre ma charakter przejciowy lub przypadkowy i jednoczenie stanowi integraln i zasadnicz cz procesu technologicznego, ktrego wycznym celem jest umoliwienie korzystania z utworw lub przedmiotw praw pokrewnych w sieci komputerowej, ktre to czynnoci nie maj niezalenego znaczenia ekonomicznego. Dotyczy to wic przede wszystkim tych czynnoci, ktre s czci procesu technicznego nie wykonywanego przez czowieka, lecz przez komputer. Dyrektywa odnosi si take do innego prawa, jakim jest prawo do publicznego rozpowszechniania utworw oraz prawo do publicznego udostpniania przedmiotw praw pokrewnych. Przez prawo publicznego rozpowszechniania naley rozumie rozpowszechnianie utworw za pomoc rodkw przekazu przewodowego lub bezprzewodowego, w tym publicznego udostpniania utworw w taki sposb, aby kady mg mie do nich dostp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym. Prawo to odnosi si do wszystkich sposobw rozpowszechniania lub udostpnienia utworw. Prawo publicznego udostpnia suy podmiotom praw pokrewnych i oznacza prawo publicznego udostpniania za pomoc rodkw przekazu przewodowego lub bezprzewodowego, w taki sposb, aby kady mg uzyska do nich dostp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym. Praktycznie oznacza to korzystanie z utworw i przedmiotw praw pokrewnych przez uytkownikw sieci komputerowych. Przy tak okrelonym korzystaniu nie jest konieczne wystpowanie kilku osb w jednym miejscu. Wystarczy, aby chronione przedmioty zostay wprowadzone do sieci w taki sposb, aby kady jej uytkownik mg mie do niego dostp. Prawa te nie podlegaj wyczerpaniu. Kolejnym prawem uregulowanym przez dyrektyw jest prawo wprowadzenia do obrotu (dystrybucji). Dyrektywa w art. 4 przyznaje twrcom wyczne prawo do wprowadzania do obrotu oryginaw lub kopii ich dzie w jakiejkolwiek formie, poprzez sprzeda lub w inny sposb. Z prawem dystrybucji wie si instytucja wyczerpania prawa, ktra zezwala na dalszy obrt nonikami materialnymi, jeeli zostay ju one wczeniej wprowadzone do obrotu za zezwoleniem twrcy lub innego podmiotu uprawnionego uznajc, i prawo autorskie w odniesieniu do tych konkretnych egzemplarzy si wyczerpao. Kwestia wyczerpania nie powstaje w przypadku udostpniania utworw on-line, w zwizku z tym na kad tak czynno powinno by wydawane zezwolenie. Dyrektywa potwierdza w art. 4 ust. 2 ju wyraon w innych dyrektywach zasad wyczerpania prawa dystrybucji na terytorium Wsplnoty w sytuacji, gdy pierwsza sprzeda lub inne przeniesienie prawa wasnoci konkretnego egzemplarza miay miejsce na terytorium Wsplnoty. Dyrektywa duo miejsca powica ograniczeniom praw wycznych, czy to w formie dozwolonego uytku osobistego, czy te dozwolonego uytku publicznego. Ograniczenia te maj charakter fakultatywny, tzn. e pastwa czonkowskie mog indywidualnie podejmowa decyzj, ktre z ogranicze chce wprowadzi do swoje-

82

go ustawodawstwa. Wszystkie ograniczenia praw wycznych przewidzianych w dyrektywie zostay zawarte w art. 5. Rozwj technologii cyfrowej wpyn z jednej strony na wiksz powszechno korzystania z utworw take przez osoby nieuprawnione, a z drugiej strony dao podmiotom uprawnionym moliwo lepszego zabezpieczania rozpowszechnianych utworw poprzez kontrolowanie sposobu i zakresu ich wykorzystania, w szczeglnoci w sytuacji, gdy z korzystaniem wie si obowizek zapaty wynagrodzenia. Od wielu lat prowadzone s dziaania majce na celu stworzenie takich oznacze identyfikujcych utworw pozwalajcych na dokadne stwierdzenie, kto, kiedy i w jakim zakresie korzysta z utworu. Temu powicone zostay art. 6 i 7 dyrektywy. Zgodnie z art. 6 pastwa czonkowskie powinny zapewni ochron przed obchodzeniem skutecznych, technicznych rodkw zabezpieczajcych rozumianych jako wszelkie technologie, urzdzenia lub komponenty, ktre w normalnym trybie eksploatacji s przeznaczone do ochrony praw autorskich i praw pokrewnych przez osoby, ktre dokonuj tego wiadomie lub maj uzasadnione podstawy, aby wiedzie, e celem dziaania jest obejcie takich rodkw. Pastwa czonkowskie powinny zapewni ochron take przed produkcj, importem, wprowadzeniem do obrotu, sprzeda, wynajmem, reklamowaniem w celu sprzeday lub najmu, lub posiadaniem dla celw komercyjnych urzdze, produktw, lub komponentw, lub wiadczeniem usug, ktre: a) s promowane, reklamowane lub wprowadzane na rynek w celu obejcia, lub b) maj jedynie ograniczone znaczenie komercyjne, lub przeznaczenie inne ni obejcie, lub c) zostay pierwotnie zaprojektowane, wyprodukowane, przystosowane, lub wykonane w celu umoliwienia, lub uatwienia obejcia skutecznych rodkw zabezpieczajcych. Ochrona przed usuwaniem lub zmian elektronicznych rodkw umoliwiajcych identyfikacj utworw lub przedmiotw praw pokrewnych zostaa uregulowana w art. 7 dyrektywy. Pastwa czonkowskie s zobowizane do zapewnienia ochrony tych rodkw przed osobami, ktre wiadomie podejmuj bez zezwolenia czynnoci majce na celu usuwanie lub zmian tych rodkw albo wprowadzaj do obrotu, importuj, nadaj, rozpowszechniaj lub udostpniaj publicznie utwory, lub przedmioty praw pokrewnych, z ktrych usunite zostay elektroniczne informacje o zarzdzaniu prawami.

7.7. Dyrektywa Parlamentu i Rady 2001/84/WE z dnia 27 wrzenia 2001 r. w sprawie prawa twrcy do odsprzeday oryginaw dzie sztuki
Dyrektywa ta dotyczy prawa przysugujcego twrcy dziea sztuki do udziau w korzyciach majtkowych osiganych przez osob zajmujc si odsprzeda oryginaw utworw artystycznych. Prawo to powszechnie nosi nazw droit de

83

suite. Zwizane jest ono ze specyfik korzystania z niektrych utworw. Najbardziej charakterystycznym przykadem takiego utworu bdzie utwr plastyczny. Malarz sprzedajc orygina swojego obrazu traci z nim kontakt i nie ma moliwoci czerpania korzyci ze swojej pracy w chwili, gdy jest najwicej warta. Wielokrotnie zdarzao si, e obraz niewiele warty chwili sprzeday przez twrc zyskiwa na wartoci wraz z upywem lat. Dochodzio wic do sytuacji, w ktrych to nabywca obrazu odsprzedajc go nastpnie innej osobie uzyskiwa kwot wielokrotnie wysz ni t, jak zapaci twrcy obrazu. Wydaje si uzasadnionym zagwarantowanie twrcom choby czci tych korzyci. Przewidziane dyrektyw prawo odsprzeday ma zapewni twrcom udzia w korzyciach zwizanych z majtkowym sukcesem odniesionym przez ich dziea. Prawo droit de suite znane jest ustawodawstwu wielu krajw europejskich. S jednak kraje, gdzie ono nie wystpuje. Std te powszechna tendencja, aby odsprzeday oryginaw utworw dokonywa w tych wanie krajach, ewentualnie w krajach, w ktrych obcienia z tego tytuu s najmniejsze. Skutkiem takiego postpowania jest zakcenie wolnej konkurencji tak popieranej i promowanej przez Uni Europejsk. Jak w przypadku kadej poprzednio omwionej dyrektywy, tak i w tym przypadku, motywem przewodnim dziaania Komisji Europejskiej byo zachowanie regu konkurencji. Dyrektywa gwarantuje prawo do otrzymania wynagrodzenia twrcom oryginaw utworw artystycznych. W rozumieniu dyrektywy orygina utworu artystycznego oznacza utwr graficzny i plastyczny, taki jak: obrazy, kolae, rysunki, litografie, rzeby, ceramik czy fotografie. Prawo droit de suite stosuje si do wszystkich aktw odsprzeday, wczajc w to dziaalno zawodowych sprzedawcw, takich jak galerie, domy aukcyjne czy dealerw dzie sztuki. Dyrektywa zezwala pastwom czonkowskim wyczy spod dziaania prawa odsprzeday sytuacje, w ktrych sprzedawca naby dzieo bezporednio od jego twrcy w okresie krtszym ni trzy lata przed terminem sprzeday za kwot nisz ni 10 000 euro. Pastwa czonkowskie powinny ustanowi minimaln cen sprzeday dziea, poniej ktrej prawo odsprzeday nie bdzie stosowane. Zgodnie z dyrektyw minimalna cena sprzeday nie moe by nisza ni 3 000 euro. Dyrektywa ustanawia okrelone stawki (od 4 do 0,25%) w zalenoci od ceny sprzeday utworu. Okrelona w dyrektywie cena sprzeday dziea jest cen netto i nie obejmuje podatkw. Zobowizanym do uiszczenia opaty jest sprzedawca. Tak uzyskane opaty przekazywane s twrcy dziea, a po jego mierci jego nastpcom prawnym. Pastwa czonkowskie mog w swoich ustawodawstwach przewidzie obowizkowe porednictwo organizacji zbiorowego zarzdzania przy pobieraniu opaty. W takiej sytuacji podmiotem pobierajcym od sprzedawcy opat nie bdzie twrca lub nastpca prawny, bdzie nim organizacja zbiorowego zarzdzania prawami autorskimi waciwa ze wzgldu na rodzaj utworu.

84

Rozdzia 8 DOSTOSOWANIE POLSKIEJ USTAWY O PRAWIE AUTORSKIM I PRAWACH POKREWNYCH DO PRAWA EUROPEJSKIEGO
Dla wprowadzania zmian w polskim prawie autorskim pierwszoplanowe znaczenie posiada podpisany w dniu 16 grudnia 1991 r. Ukad Europejski, ustanawiajcy Stowarzyszenie midzy Rzeczpospolit Polsk z jednej strony a Wsplnotami Europejskimi i ich pastwami czonkowskimi z drugiej strony. W art. 68 i 69 Ukadu strona polska zobowizaa si do zbliania istniejcego i przyszego ustawodawstwa do ustawodawstwa istniejcego we Wsplnotach Europejskich. Kierujc si potrzeb dostosowania przepisw krajowych do standardw europejskich, a tym samym spenienia postanowie przepisu art. 66 Ukadu Stowarzyszeniowego, w uchwalonej w dniu 4 lutego 1994 r. ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych, wyznaczono poziom ochrony dbr chronionych prawem autorskim, zbliony do istniejcego we Wsplnotach Europejskich, wczajc w to porwnywalne rodki realizacji tych praw. Przygotowujc ustaw nie tylko wzito pod uwag istniejcy w tamtym czasie dorobek prawny Wsplnot, ale i uwzgldniono w treci ustawy szereg zapisw istniejcych dyrektyw, a mianowicie: dyrektywy o ochronie programw komputerowych, dyrektywy dotyczcej najmu i uyczania oraz okrelonych praw pokrewnych w zakresie wasnoci intelektualnej, a take dyrektywy harmonizujcej czas trwania ochrony praw autorskich i niektrych praw pokrewnych. Tre ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, oraz fakt przystpienia przez Polsk do Aktu Paryskiego Konwencji Berneskiej o ochronie dzie literackich i artystycznych, a take do Midzynarodowej Konwencji o ochronie wykonawcw, producentw fonogramw i organizacji nadawczych (Konwencja Rzymska), uzasadniay generalne stwierdzenie, i Polska wypenia zobowizania naoone na ni w art. 66 Ukadu Stowarzyszeniowego, a tym samym, e nastpia daleko idca zbieno polskiego prawa autorskiego ze standardami obowizujcymi w Unii Europejskiej. Do uzyskania czonkostwa w Unii Europejskiej konieczne byo jednak dokonanie penej harmonizacji prawa. Stanowisko Komisji Europejskiej byo w tej sprawie bardzo rygorystyczne. Ramy czasowe procesu harmonizacji i implementacji prawa wsplnotowego zostay wyznaczone przez Rzd RP, na dzie 31 grudnia 2002 r., jako dat gotowoci Polski do czonkostwa w Unii Europejskiej. Jak si pniej okazao, termin ten nie zosta dotrzymany. Przystpujc do prac harmonizacyjnych

85

Rzd przyj, i dostosowanie ustawy nastpi w dwch etapach. Pierwszy etap obejmowa zmiany, ktre powinny zacz obowizywa po krtkim okresie vacatio legis, natomiast w drugim etapie dokonane zostay zmiany, ktre powodowa mogy wzrost kosztw dostpu spoecznego do informacji czy obcienie bilansu patniczego pastwa.

Ustawa z dnia 9 czerwca 2000 r. zmieniajca ustaw o prawie autorskim i prawach pokrewnych
Gwnym celem tej ustawy bya harmonizacja prawa polskiego z prawem Wsplnot Europejskich. Implementacj objto wszystkie dyrektywy obowizujce w tej dziedzinie w Unii Europejskiej, poza dyrektyw o bazach danych. Z uwagi na specyfik prawa do nietwrczych baz danych postanowiono, i ta problematyka bdzie przedmiotem odrbnej ustawy. Jedn z najwaniejszych zmian dokonanych t ustaw byo wyduenie czasu ochrony utworw z 50 do 70 lat. Przeduenie okresu ochrony majtkowej zawsze wie si z obcieniami finansowymi po stronie podmiotw korzystajcych z utworw, jednak miao ono istotne znaczenie wobec objcia ochron dorobku dwudziestolecia midzywojennego, a w nim wielu wanych pozycji w polskiej kulturze. Zmiana ta dostosowaa ustaw do dyrektywy o czasie ochrony. Wprowadzono nieznan dotd tzw. wtrn ochron w odniesieniu do tych utworw, ktre w okresie pierwotnej ochrony nie zostay legalnie opublikowane lub legalnie publicznie odtworzone. W takiej sytuacji, na rzecz osoby, ktra pierwsza taki utwr opublikuje lub publicznie odtworzy, powstaje prawo podmiotowe, o treci odpowiadajcej majtkowym uprawnieniom twrcy. Trwa ona przez okres 25 lat od daty pierwszej legalnej publikacji lub pierwszego legalnego publicznego odtworzenia. Wprowadzono ochron fonogramw i artystycznych wykona pochodzcych sprzed 1974 roku, lecz zrealizowanych nie wczeniej ni przed 50 laty od wejcia w ycie ustawy. Stosownie do przepisw polskiego prawa autorskiego nagrania i wykonania powstae przed dniem 24 maja 1974 r. nie podlegay ochronie. W ten sposb pozostaway bez ochrony popularne w latach siedemdziesitych artystyczne wykonania (i odpowiednio nagrania). Naruszao to stan rwnowagi na rynku nagra i wykona oraz godzio w interesy artystw, ktrych stosunkowo niedawny i popularny dorobek mg by wykorzystywany bez ich zgody i wypaty wynagrodzenia. Ponadto ograniczenie czasowe artystycznych wykona niezgodne byo z dyrektyw o czasie ochrony. Zniesiono tzw. amnesti komputerow uregulowan w uchylonym art. 124 ust. 3 ustawy. Ponadto dodano dwa przepisy wprowadzajce uregulowania dotyczce zobowiza w zakresie rodkw technologicznych i elektronicznego zarzdzania prawami autorskimi. Do przepisu regulujcego ochron autorskich praw majtkowych dodano moliwo korzystania ze rodkw ochrony prawem autorskim rwnie w odniesieniu do:

86

usuwania lub obchodzenia zabezpiecze technicznych przed dostpem, zwielokrotnianiem lub rozpowszechnianiem utworu oraz usuwania lub zmiany bez upowanienia jakichkolwiek informacji identyfikujcych dzieo, autora, podmiot praw autorskich do dziea lub informacji o warunkach eksploatacji dziea.

Dodano art. 77, ktry umoliwia domaganie si od uytkownika programu komputerowego zniszczenia posiadanych prze niego rodkw technicznych, ktrych jedynym przeznaczeniem jest uatwianie niedozwolonego uywania lub obchodzenia technicznych zabezpiecze programu.

Ustawa z dnia 28 padziernika 2002 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych
Jakkolwiek celem tej ustawy nie bya harmonizacja prawa, to jednak zawiera ona dwa postanowienia majce znaczenie dla oceny zgodnoci z prawem Unii Europejskiej. Mowa tutaj o art. 50 i odpowiednio art. 86, 94 i 97 oraz art. 51 ust.3. Art. 50 ustawy wymienia pola eksploatacji, na ktrych utwr moe by wykorzystywany. Po ostatniej nowelizacji katalog pl powikszy si o pole nazwane publiczne udostpnianie utworu w taki sposb, aby kady mg mie do niego dostp w miejscu i czasie przez siebie wybranym. Takie samo pole pojawio si wrd uprawnie przyznanych artystom wykonawcom (art. 86), producentom fonogramw i wideogramw (art. 94) oraz organizacjom nadawczym (art. 97). Nazwa nowego pola eksploatacji zostaa przedstawiona w sposb opisowy, mwic jednak o tym polu mamy na myli korzystanie z utworw i przedmiotw praw pokrewnych poprzez sieci komputerowe (Internet). Aktem prawnym Unii Europejskiej decydujcym o przyznaniu tego prawa twrcom i artystom wykonawcom jest dyrektywa o spoeczestwie informacyjnym. Drugim zagadnieniem zwizanym z dostosowaniem do prawa Unii Europejskiej jest instytucja wyczerpania prawa. Do tej pory stosowane w Polsce byo midzynarodowe wyczerpanie prawa. Ustawa zmienia to i wprowadza w art. 51 ust. 3 wsplnotowe wyczerpanie prawa stanowic, i wprowadzenie do obrotu oryginau albo egzemplarza utworu na terytorium Europejskiego Obszaru Gospodarczego wyczerpuje prawo do zezwalania na dalszy obrt takimi egzemplarzem na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, z wyjtkiem jego najmu lub uyczenia. Jednoczenie ustawa odsuwaa w czasie wejcie w ycie tego przepisu do czasu uzyskania przez Polsk czonkostwa w Unii Europejskiej.

Ustawa z dnia 1 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych
Pomimo dokonanych ju nowelizacji ustawy nadal zachodzia konieczno dokonania jej ponownej zmiany. W 2001 r. Parlament Europejski przyj now dyrektyw, regulujc zagadnienia prawa autorskiego w spoeczestwie informacyjnym. Take

87

ta dyrektywa musiaa by wdroona do polskiego ustawodawstwa przed dniem przystpienia przez Polsk do Unii Europejskiej. Ustawa dostosowuje si do postanowie dyrektywy 2001/29/WE Parlamentu i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektrych aspektw prawa autorskiego i praw pokrewnych w spoeczestwie informacyjnym. Wrd postanowie dyrektywy najistotniejsze znaczenie ma katalog obligatoryjnych i fakultatywnych ogranicze wycznych praw twrcy w zakresie uwzgldniajcym nowe formy eksploatacji, w tym zwaszcza korzystanie z utworw i przedmiotw praw pokrewnych za porednictwem sieci komputerowych oraz technik cyfrowych. Zakres i charakter ogranicze praw wycznych wynika z przyjcia, jako fundamentalnych, nastpujcych zasad: wysokiego poziomu ochrony wasnoci intelektualnej, zapewnienia ochrony prawa wasnoci obejmujcego rwnie wasno intelektualn, wolnoci sowa, zabezpieczenia interesu publicznego, stworzenia dogodnych warunkw dla rozwijania dziaalnoci twrczej, w tym zapewnienia godziwych rodkw dla twrcw, a w szczeglnoci godziwego wynagrodzenia. Zasadnicza cz przepisw dostosowujcych dotyczy spraw zwizanych z korzystaniem z utworw w zakresie uytku prywatnego i uytku publicznego. Porwnanie przepisw dyrektywy z polsk ustaw uzasadniao wprowadzenie w obowizujcej ustawie szeregu zmian. Po pierwsze, ustanowiono w art. 23 wyjtek od prawa do zwielokrotnienia. Ustawa zezwala na dokonywanie, nie majce niezalenego znaczenia gospodarczego, tymczasowe zwielokrotnienie, ktre ma charakter przejciowy lub przypadkowy i stanowi integraln i zasadnicz cz procesu technologicznego. Doprecyzowano zakres wasnego uytku osobistego obejmujcego jedynie korzystanie przez osoby fizyczne i z pojedynczych egzemplarzy utworu. Uzupeniono dotychczasowy art. 29 ust. 1 ustawy, ktry do tej pory nie regulowa przytaczania w antologiach urywkw lub drobnych, ju rozpowszechnionych, utworw. Ucilono i zawono dotychczasowy, nazbyt oglnikowo ujty art. 31 ustawy. Zakresem znowelizowanego przepisu objto ceremonie religijne, imprezy szkolne oraz imprezy organizowane przez wadze publiczne, jeeli nie czy si z nimi porednie lub bezporednie osiganie korzyci albo wykonawcy nie otrzymuj wynagrodzenia. Omawiany uytek nie dotyczy take imprez reklamowych, promocyjnych lub wyborczych. Wprowadzono nowe przypadki dozwolonego uytku odnoszce si do: korzystania, bez koniecznoci zapaty wynagrodzenia, z utworw dla dobra osb niepenosprawnych. Korzystanie nie moe mie charakteru handlowego i powinno dotyczy bezporednio upoledzenia, korzystania, bez wynagrodzenia, podejmowanego w celach bezpieczestwa publicznego oraz w ramach procedur sdowych, administracyjnych lub legislacyjnych, korzystania z utworu do celu reklamy wystawy publicznej lub publicznej sprzeday, ktrego przedsiwzicie to dotyczy. W projekcie przewidziano dopusz-

88

czenie wykorzystania do promocji wystawy lub sprzeday utworw wczeniej rozpowszechnionych, ktrych dotyczy omawiane wydarzenie, w zakresie uzasadnionym tak promocj, z wyczeniem innego, handlowego wykorzystania, korzystania z utworu artystycznego realizowanego w postaci budowli na wykorzystanie rysunkw planw lub innych ustale w celu odbudowy lub remontu budowli.

Zmieniono obowizek dokumentowania faktu korzystania z utworu w ramach dozwolonego uytku. W celu zagodzenia obowizku podania penego rda w sytuacji, gdy uzyskanie kompletnych danych nie jest obiektywnie moliwe, a z drugiej zagodzenie wymogw dokumentowania rda w sytuacjach, gdy w wietle uczciwej praktyki i celu korzystania uzasadnione jest poprzestanie na wymienieniu wykorzystanej pozycji i jej autora, np. w wykazie wykorzystanych rde lub gdy ze wzgldu na charakter utworu, na potrzeby ktrego korzystanie nastpio, nie jest uzasadnione przytaczanie wykorzystywanego utworu lub jego twrcy. Na koniec naley zaznaczy, e przeprowadzana nowelizacja naleaa do najtrudniejszych zada w dziedzinie prawa autorskiego. Zmiana prawa autorskiego odnoszcego si do tradycyjnych form korzystania z utworw, takich jak: wystawianie, wywietlanie, publiczne odtwarzanie czy nadawanie, w kierunku interaktywnego korzystania z utworw jest niezwykle trudna i wymaga zmian systemowych. Nie bez przyczyny tak wiele pastw europejskich, o uksztatowanych systemach ochrony praw autorskich, miao z tym kopoty, czego efektem byo opnienie z wdroeniem dyrektywy. W zwizku z tym, e Parlament Europejski przyj w 2001 r., poza dyrektyw o spoeczestwie informacyjnym, take dyrektyw droit de suite rzd polski bdzie musia w niedalekiej przyszoci zaj si jej implementacj. Przepisy tej dyrektywy nie s uwzgldnione w obecnie przeprowadzanej nowelizacji z tego wzgldu, e sama dyrektywa daje czas pastwom czonkowskim na dokadne przygotowanie si do jej wdroenia. Dyrektywa powinna by wdroona do koca 2006 r. Na zakoczenie naley wspomnie jeszcze o jednej sprawie, zwizanej z harmonizacj prawa autorskiego. Chodzi mianowicie o ustaw z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych dostosowujcej prawo polskie do wymogw dyrektywy o prawnej ochronie baz danych. Z uwagi na to, i zostaa ona szczegowo omwiona w rozdziale IV Poradnika zaznaczamy w tym miejscu tylko, i take ta ustawa miaa wpyw na proces dostosowawczy.

89

SOWNIK
Artystyczne wykonanie to wykonanie utworu lub dziea sztuki ludowej, niezalenie od wartoci, przeznaczenie i sposobu wyraenia. Baza danych, nie bdca utworem, okrelana jest jako zbir danych lub jakichkolwiek innych materiaw i elementw zgromadzonych wedug okrelonej systematyki lub metody, indywidualnie dostpnych w jakikolwiek sposb, w tym rodkami elektronicznymi, wymagajcy istotnego co do jakoci lub iloci nakadu inwestycyjnego w celu sporzdzenia, weryfikacji lub prezentacji jego zawartoci. Dzieo wspautorskie to utwr, ktry powstaje w wyniku twrczego wspdziaania wielu osb w trakcie tworzenia konkretnego utworu. Fonogram to utrwalenie warstwy dwikowej wykonania utworu albo innych zjawisk akustycznych. Nadawanie utworu to rozpowszechnianie drog emisji radiowej lub telewizyjnej, prowadzonej w sposb bezprzewodowy (naziemny lub satelitarny) lub w sposb przewodowy. Najem egzemplarzy utworu to przekazanie egzemplarzy do ograniczonego czasowo korzystania w celu bezporedniego lub poredniego uzyskania korzyci majtkowej. Odtworzenie utworu to udostpnienie bd za pomoc nonikw dwiku, obrazu lub dwiku i obrazu, na ktrych utwr zosta zapisany, bd za pomoc urzdze sucych do odbioru programu radiowego lub telewizyjnego, w ktrym utwr jest nadawany. Opracowanie to utwr niesamodzielny, ktry jednak podlega ochronie przewidzianej przepisami ustawy, z tym e ochrona ta ulega pewnym modyfikacjom. Opracowanie jest definiowane jako utwr, ktry czerpie z innego utworu tre, ale take i form (przynajmniej czciowo) i jest zorientowane na poszerzenie zakresu komunikowania dziea pierwotnego, bdcego przedmiotem opracowania. Opublikowanie to zwielokrotnienie utworu za zezwoleniem twrcy i udostpnienie zwielokrotnionych egzemplarzy publicznie. Pierwsze wydanie to pierwsze publiczne udostpnienie utworu, ktrego czas ochrony wygas, a ktrego egzemplarze nie byy jeszcze publicznie udostpnione. Pobieranie danych oznacza stae lub czasowe przejcie lub przeniesienie caej lub istotnej co do jakoci lub iloci zawartoci bazy danych na inny nonik, bez wzgldu na sposb lub form tego przejcia lub przeniesienia. Reemitowanie utworu to rozpowszechnianie przez inny podmiot ni pierwotnie nadajcy, drog przejmowania w caoci i bez zmian programu organizacji radiowej lub telewizyjnej oraz rwnoczesnego i integralnego przekazywania tego programu do powszechnego odbioru.

90

Rozpowszechnianie to publiczne udostpnienie utworu za zezwoleniem twrcy. Ustalenie to przybranie przez utwr jakiejkolwiek postaci, chociaby nietrwaej, jednake na tyle stabilnej, eby cechy i tre utworu wywieray efekt artystyczny, to utrwalenie utworu pod jakkolwiek postaci materialn. Utwr to kady przejaw dziaalnoci twrczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezalenie od wartoci, przeznaczenia i sposobu wyraenia. Utwory poczone s to utwory, ktre powstaj w wyniku poczenia przez twrcw ich odrbnych utworw w celu wsplnego rozpowszechniania. Uyczenie egzemplarzy utworu to przekazanie tych egzemplarzy do ograniczonego czasowo korzystania, nie majce na celu bezporedniego lub poredniego uzyskania korzyci majtkowej, Wideogramem jest pierwsze utrwalenie sekwencji ruchomych obrazw z dwikiem lub bez, niezalenie od tego, czy stanowi ono utwr audiowizualny. Wprowadzenie utworu do obrotu to publiczne udostpnienie jego oryginau albo egzemplarzy drog przeniesienia ich wasnoci dokonanego przez uprawnionego lub za jego zgod. Wtrne wykorzystanie danych oznacza publiczne udostpnienie bazy danych w dowolnej formie, a w szczeglnoci poprzez rozpowszechnianie, bezporednie przekazywanie lub najem. Wydanie krytyczne oraz wydanie naukowe to praca o charakterze naukowym, wykorzystujca metody naukowe, ktre su do opracowania wydania naukowego lub krytycznego tekstu lub utworu niechronionego ju prawem autorskim.

91

Iwona Ku radca prawny, pracuje w Ministerstwie Kultury w Departamencie Prawno-Legislacyjnym. Zajmuje si problematyk ochrony wasnoci intelektualnej (prawa autorskiego i praw pokrewnych), take w kontekcie dostosowania do prawa Unii Europejskiej. Zofia Senda radca prawny, pracuje w kancelarii oferujcej usugi przede wszystkim w obszarze prawa wasnoci intelektualnej i przemysowej. Prowadzi zagadnienia z zakresu prawa autorskiego i praw pokrewnych, zwalczania nieuczciwej konkurencji oraz zajmuje si problematyk zwizan z ochron znakw towarowych i innych podobnych przedmiotw wasnoci przemysowej, a take prawem reklamy.

92