EK voEtbal: gEvaarlijK spEl in EEn corrupt gastland

Hoe ziek is Oekrane?

Nog een geluk dat de Rode Duivels zich niet hebben geplaatst voor het EK, want wie wil er nu voetballen in een verziekt land, waar machtsmisbruik en corruptie hand in hand gaan? Drie weken zal Oekrane een goede indruk proberen te maken. De grote vraag is hoe het erna verder gaat.
Michiel Driebergen et is zaterdag 21 april, halfzes in de ochtend. Vanaf het platteland rijden Igor Savchyshyn (32) en Andrei Semenyuk (30) terug naar hun woonplaats, de stad Lviv in het westen van Oekrane. De mannen hebben honger gekregen na de lange nachtelijke autorit. In pizzeria Milano bestellen ze een pizza en een pintje. Het kan nog net. De bar sluit over een halfuur. Maar na vijf minuten zegt de serveerster dat de mannen moeten vertrekken. Igor en Andrei protesteren. Ze hebben hun eten nog niet op. Er ontstaat een woordenwisseling en de bareigenaar belt de politie. In een mum van tijd staan er twee agenten in het restaurant. Al snel wordt er geduwd en getrokken. Beide mannen schrikken niet terug voor een robbertje vechten, zelfs niet als een van de agenten met zijn revolver dreigt. Na een korte knokpartij vluchten de politiemannen de zaak uit. Igor en Andrei pakken hun jas om te vertrekken. Dan blijkt dat ze als ratten in de val zitten. De buitendeur is vergrendeld. De politie spuit traangas naar binnen. De mannen

Igor en Andrei in het ziekenhuis.

wrijven in hun ogen en wankelen verdwaasd door de ruimte. In blinde paniek geven ze de serveerster een duw en gooien een barkruk door de cola-automaat. De politie stormt binnen, deze keer met een overmacht van zes man. Igor staat met zijn handen omhoog tegen de muur gedrukt, omringd door agenten. Toch slaan twee politiemannen ongeremd op hem in, op zijn ribben, benen en hoofd. Andrei wordt beroofd van zijn portefeuille, waarin 1.500 euro zit. Hij is autodealer en wilde de volgende dag een aankoop doen. Zwaargewond worden beide mannen naar de politiepost afgevoerd. Daar laat de politie hen twaalf uur lang in de cel zitten zonder medische behandeling. Als een ambulance hen uiteindelijk naar het buurthospitaal rijdt, blijkt hun letsel serieus. Ze worden in het ziekenhuis opgenomen waar ze tien dagen verblijven.

Beveiligingscamera

24 uur na de afranseling in de pizzeria blijkt dat alles is opgenomen door

50

Aanhangers van de oppositie raken slaags met de oproerpolitie voor het Oekraense parlement in Kiev.

51

EK voEtbal: gEvaarlijK spEl in EEn corrupt gastland

Een poster met Adolf Hitler, Jozef Stalin, Aleksandr Lukashenko en de huidige Oekraense president Viktor Janoekovitsj. Vrijheid van meningsuiting is er wel.

beveiligingscameras. De politie probeert tegen betaling de beelden in bezit te krijgen, maar de broer van Andrei is hen net voor. Hij overhandigt de banden aan een lokale televisiezender. Na de uitzending en een interview met hun advocaat spreekt de hele stad over de molestatie. De agenten worden vastgezet. De politiechef belooft op televisie de medische kosten te vergoeden. We hebben nog niets gezien, zegt Igor, een kleine maand na het incident. Samen met Andrei en enkele vrienden zit hij op een terrasje tegenover het ziekenhuis. De wijk Sykhiv oogt als een typisch Sovjetdecor; grijze hoogbouw en brede straten waar het verkeer overheen raast. Even verderop pronkt het gloednieuwe voetbalstadion, speciaal gebouwd voor het EK. Dit weekend neemt Duitsland het er op tegen Portugal. De politiemannen die betrokken waren bij de vechtpartij in de vlakbij het voetbalstadion gevestigde pizzeria Milano, behoren tot hetzelfde bureau als de agenten die straks over de veiligheid van de supporters waken. Igor en Andrei ogen vermoeid en zitten vol littekens. Igor klaagt over ademhalingsproblemen en is bezorgd over zijn ribben. Andrei is doof aan n oor en voortdurend duizelig. Als er geen beelden waren geweest, hadden we grof moeten betalen om vrij te komen, zegt hij. We vrezen voor het vervolg. Een van de agenten is al vrijgelaten. De politie zal er alles aan doen om bewijzen tegen ons te vinden. Na het EK, als de mediaaandacht is verdwenen, zullen ze ons alsnog voor de rechter slepen.

De gevolgen van mishandeling, zegt Timosjenko.

jOelia timOsjenkO
Sinds de bomaanslagen van 27 april in Dnjepropetrovsk, de thuisstad van Joelia Timosjenko, is de aandacht voluit op Oekrane gevestigd. De 51-jarige politica met de blonde vlecht werd in oktober veroordeeld tot een gevangenisstraf van zeven jaar wegens ambtsmisbruik bij een gasdeal met Rusland. Ze ging in hongerstaking tot ze de toezegging kreeg behandeld te worden door een Duitse arts. Timosjenko lijdt aan rugproblemen en klaagt over mishandeling door haar bewakers. Oekrane en president Janoekovitsj staan gesoleerd in de kwestie. Zelfs de Russische president Vladimir Poetin leverde kritiek. De oppositie in Polen, dat het EK voetbal samen met Oekrane organiseert, vindt dat de EK-finale in Warschau moet plaatsvinden. Oekrane benadrukt dat sport en politiek gescheiden moeten blijven. De Oekraense premier Azarov zei in een reactie op de Duitse bondskanselier Angela Merkel, volgens wie de bevolking van Oekrane leeft onder dictatuur en repressie, dat de voormalige Sovjetrepubliek geen dictatuur is en dat er geen politieke repressie bestaat. De democratische partijen zijn helemaal vrij; enkele zijn in het parlement vertegenwoordigd, enkele niet. En er is vrijheid van meningsuiting. Op 28 oktober vinden er in Oekrane parlementsverkiezingen plaats.

brute optreden van justitie in het voormalige Sovjetland. Op het terrasje tegenover het ziekenhuis lopen de emoties hoog op. Dit kan ons allemaal elke dag overkomen, zegt de 34-jarige ondernemer Roman over de molestatie van zijn vrienden. Als er in deze wijk een auto wordt gestolen, pakt de politie willekeurig iemand op. Die wordt onder bedreiging gedwongen een bekentenis te tekenen. Vervolgens wordt de schade verhaald op die dader. Amnesty International greep het incident in Lviv aan om aandacht te vragen voor de criminele politie in Oekrane. Eind april presenteerde de mensenrechtenorganisatie een zwarte lijst met vergelijkbare zaken in andere EK-speelsteden. De rode draad: marteling en bedreiging om een bekentenis of geld los te krijgen. De politie opereert in een ziek systeem van prestatiebeloning. Er wordt een vast aantal schuldigen per maand geist. Oekrane moet de politie hervormen, nog voor het EK voetbal. Anders lopen supporters gevaar. Dat agenten steeds willekeuriger optreden, is ook de ervaring van Roman. Sinds twee jaar zijn ze onvoorspelbaar en bloedlink. Zij hebben wapens en dus macht. We zijn doodsbang voor hen.

Corrupt beest

Onvoorspelbaar en bloedlink

De politie werkt niet voor de burger en ook niet voor de staat. Zij dient slechts haar eigenbelang. Dat leidt tot dit soort incidenten, stelt Myroslav Marynovych, voorman van de burgerrechtenbeweging 1 December. Als oud-dissident van het communistische regime geldt hij in Oekrane als een gezaghebbende

Dat Oekrane acht jaar geleden (samen met medeorganisator Polen) het EK kreeg toegewezen, was geheel en al te danken aan de Oranjerevolutie. Met die vreedzame revolte was er immers een regering aangetreden die aansluiting zocht bij Europa. Maar intussen is de oude regeringskliek weer terug. Zelden is het imago van een gastland zo slecht geweest. Sinds de gevangen oppositieleidster Joelia Timosjenko (zie inzet) vanuit de cel haar wonden aan de wereld toonde, gaat het in de internationale pers voortdurend over de martelingen in gevangenissen en het

Amnesty International: Oekrane moet de politie hervormen, nog voor het EK voetbal. Anders lopen supporters gevaar

figuur en een waarschuwende stem voor de veranderingen die de huidige regering heeft doorgevoerd. Zon agent kan niet anders. Als hij niet genoeg geld binnenhaalt voor zijn commandant, wordt hij gestraft. Op zijn beurt moet de commandant zijn chef betalen. Elke politieman beseft dat hij fout handelt en weet ook dat iedereen hem haat. Toch moet hij gehoorzamen aan het systeem. Wie gedwongen wordt op die manier te werken, gedraagt zich al snel als een beest. Zo zit een corrupte samenleving in elkaar. Vanwege zijn strijd voor de mensenrechten tijdens het communistische regime werd Marynovych in de jaren 70 veroordeeld tot dwangarbeid. Het optreden van de politie doet hem terugdenken aan de Sovjetgevangenis. Op een dag kwam er een nieuwe bewaker in het werkkamp. Hij was jong, had een vriendelijk gezicht en gedroeg zich uiterst beleefd tegen ons. We waren verbaasd en

Viktoria Syumar, Een veel groter probleem dan georganiseerde staatscensuur is de hardnekkige zelfcensuur. Journalisten houden zelf hun grenzen in de gaten
53

jOurnaliste:

vroegen hem of hij ons zou doden als hij daartoe de opdracht kreeg. Hij bezwoer van niet. Nog geen halfjaar later was hij degene die mij mishandelde en vernederde. Hij gehoorzaamde het systeem. Angst voor politie en justitie is terug te leiden naar het Sovjetverleden van de Oekraense samenleving, zegt Marynovych. Mensen die uit een angstcultuur komen, voelen zich snel gentimideerd. Zeventig jaar lang hebben Oekraners zich aangepast en compromissen gesloten met nietsontziende machthebbers. Wie angst creert, heeft de helft van zijn doel al bereikt. Dat zie je in alle sectoren van de samenleving gebeuren. Je mobiliseert angst door een bomaanslag, een arrestatie of door alleen al te suggereren dat de geheime dienst je in de gaten houdt.

Ontblote borsten

Toch is Oekrane geen dictatuur zoals buurland Wit-Rusland, meent Marynovych. Eerder

52

EK voEtbal: gEvaarlijK spEl in EEn corrupt gastland

Constantin Sigov, De Oranjerevolutie zal historisch blijken. Maar op welke manier, dat weet je waarschijnlijk pas over twintig jaar
filOsOOf:

een economie doordrenkt met smeergeld, wat machtsmisbruik en willekeur aanwakkert. Politie en officieren van justitie hanteren geen systematiek, maar treden eigenmachtig op. Ook rechters tonen zich weinig ideologisch en principieel. Behalve als het gaat om politieke en zakelijke rivalen van de zittende macht, die hen benoemd heeft. In tegenstelling tot in Wit-Rusland zijn in Oekrane veel burgerorganisaties actief. Zij protesteren vaak en luidkeels tegen mensenrechtenschendingen. Hoewel massademonstraties vaak worden gedwarsboomd, zijn protesten tegen president Viktor Janoekovitsj toegestaan. Oekrane staat bekend om de feministische actiegroep Femen, die met ontblote borsten aandacht vraagt voor de problemen in het land. De vrijheid van meningsuiting lijkt in veel gevallen onbeperkt. Op de centrale Khreschatyk Boulevard in Kiev hangen posters met president Janoekovitsj afgebeeld als aap, als Adolf Hitler of als gevangene. Supporters van Joelia Timosjenko wonen in tenten in het centrum van de stad en nemen geen blad voor de mond. Studenten gaan gierend van de lach op de foto, zittend op een plastic big met het gezicht van de president als varkenskop. Twee jaar geleden dacht ik nog dat we op weg waren naar een totalitaire staat zoals in de Sovjettijd, zegt Marynovych. Maar ik heb me vergist. President Janoekovitsj zelf geniet nauwelijks steun. De zaak-Timosjenko heeft hem gesoleerd. Zelfs de machtige buurman Poetin valt hem openlijk af. Volgens geruchten zijn de oligarchen die hem hebben genstalleerd, hem inmiddels spuugzat. De angst in dit land betreft niet de president of de staat, maar het verziekte systeem.

zelfcensuur. Journalisten houden nauwlettend hun grenzen in de gaten. Wiens brood men eet, diens woord men spreekt, luidt de conclusie van Syumar. Nagenoeg alle media zijn in handen van oligarchen: grote zakenmannen met belangen in industrie, media of de warenhuizen. Met hun eigen tv-zender berichten zij positief over de regering. Daar krijgen zij lagere belastingen, een aanpassing van milieu-eisen of subsidies voor terug. Voor het grote publiek is onduidelijk wie de baas van de tv-zender is. Maar journalisten weten feilloos bij wie ze in dienst zijn. De angst gaat om bestaanszekerheid. In Oekrane is werkloosheid een ramp. Niemand wil zijn baan verliezen. Het betekent dat je alles kwijtraakt. Weinig journalisten durven hun toekomst en die van hun kinderen op het spel te zetten. Daar tegenover staat dat loyaliteit goed beloond wordt in dit land. Dan zie je een succesvolle loopbaan tegemoet. De mediarepressie is het sterkst in Charkov, waar Nederland het de komende weken opneemt tegen Duitsland, Denemarken en Portugal. Nadat ATN, de belangrijkste nieuwszender van de stad, negatief had bericht over de burgemeester - lid van president Janoekovitsj Partij van de Regios - werd het station van de ene op de andere dag uit de ether gehaald. Het kanaal bleef uitzenden op internet, maar de autoriteiten oefenen druk uit op de provider om de website te sluiten. Noem het economische dictatuur, zegt Zarab Alasania, een bekende lokale verslaggever in Charkov die de onafhankelijke nieuwssite Mediaport runt. Wij kunnen in Charkov

Een activiste van FEMEN wordt gearresteerd. De feministische beweging protesteert tegen de toenemende prostitutie die verwacht wordt tijdens het EK.

vrij berichten over alles. Alleen is het bijna onmogelijk om ons publiek te bereiken. Na de oprichting van ons webportaal doken er onmiddellijk tien gelijksoortige nieuwssites op. In een brij van informatie raakt de kijker de weg kwijt. De censuur werkt hier anders dan in Wit-Rusland, maar misschien wel efficinter.

Omkoping? negeren!

economische dictatuur

Myroslav Marynovych, De burgers lieten het afweten. Na de Oranjerevolutie gingen zij naar huis en lieten de strijd tegen corruptie aan de president over
54

In Oekrane bepaalt je maatschappelijke positie of en voor wie je bang moet zijn, vindt Viktoria Syumar, journaliste in Kiev en directrice van het Instituut voor Massa Informatie. Ze neemt haar eigen sector als voorbeeld. Een kritische journalist hoeft niet te vrezen in de gevangenis te belanden vanwege zijn artikel. In Oekrane is weinig sprake van georganiseerde censuur van staatswege. Een veel groter probleem is de hardnekkige

BurgerreChtenaCtivist:

Alasanias website probeert te berichten over de misstanden van de politie. Ook hier zijn de agenten ronduit crimineel. Zij zoeken lukraak hun slachtoffers uit en dat gebeurt massaal. Natuurlijk is er angst onder journalisten. We herinneren ons Gongadze nog goed. De Oekraense journalist Georgiy Gongadze werd rond de eeuwwisseling op brute wijze vermoord, nadat hij had bericht over corruptieschandalen. Zijn dood wordt als beginpunt aangeduid van de protesten die tot de Oranjerevolutie leidden. Het aantal molestaties van journalisten

neemt toe, maar het is gelukkig nog steeds een zeldzaam verschijnsel, zegt Viktoria Syumar. Meestal is het namelijk niet nodig. Een dreigend ontslag is efficint genoeg. Journalisten die zich bij de organisatie Stop Censorship aansloten, zijn bijna allemaal hun baan kwijt. Zelf koos Syumar voor een buitenlandse werkgever. Verslaggevers en mediabedrijven die vanuit Europa of Amerika worden betaald, lopen minder risico. De Oekraense media houden zich tegenwoordig vooral bezig met schandalen, verkeersongelukken en de bouw van voetbalstadions. Politiek nieuws wordt gemeden, bleek vorige maand uit een onderzoek van de Academy of Ukrainian Press. Een persconferentie van een parlementarir, die met geluidsopnames aantoonde dat medewerkers van president Janoekovitsj parlementsleden omkopen, werd door de meeste zenders met een klein bericht afgedaan of totaal genegeerd. Ook wetenschappers en historici passen

in toenemende mate zelfcensuur toe, vertelt Myroslav Marynovych. Onlangs werd een historicus gearresteerd vanwege onderzoek naar een KGB-archief. Volgens de wet zijn die openbaar toegankelijk, maar toch werd hij opgepakt. Zijn computer werd doorgelicht en vervolgens werd hij weer vrijgelaten. Sindsdien zijn alle historici gewaarschuwd. Ook ik ging zoeken in mijn laptop: waar zou de geheime dienst over kunnen vallen?

sovjetbreuk

De Oranjebeweging van 2004 werd in Europa gezien als een breuk met het Sovjetverleden. Oekrane zou een democratie worden en er zou een einde komen aan de angst. Jubelend werden parallellen getrokken met Solidarnosc in Polen en de Praagse Lente van 1968. Zeker in het westen van Oekrane leidde het succes van de demonstraties tot grote euforie. De organisatie van het EK voetbal, samen met de Europese buur Polen, misstond niet in het succes.
55

De Oranjebeweging was heel sterk. Dat had niemand gedacht, zegt filosoof Constantin Sigov van de Universiteit van Kiev. Zijn studenten liepen voorop in de mars naar het Onafhankelijkheidsplein. Onze universiteit was het centrum van de revolte. Hier hield de voormalige Poolse vakbondsleider Lech Walesa een persconferentie en ontving Viktor Joesjtsjenko de Tsjechische oudpresident Vaclav Havel. Iedereen voelde dat er geschiedenis werd geschreven. Maar waar ooit de tenten stonden van de Oranjerevolutie, hangt nu een heel andere sfeer - bijna net zo uitgelaten. Veteranen paraderen met reeksen medailles op de borst. Jonge vrouwen gaan graag met hen op de foto. Het is 9 mei, de Dag van de Overwinning van het Sovjetleger. De Oranje president Joesjtsjenko had weinig op met deze feestdag. Maar onder Janoekovitsj wordt er weer serieus gemarcheerd en gedemonstreerd. De president legt kransen bij de gestorven helden. Opvallend is het grote aantal jongeren dat feestviert. Van de Oranjerevolutie moeten zij weinig hebben. Er kwamen plotseling politici met grote beloften, zegt Alexander (26). Zij zouden wel even het systeem gaan veranderen. Allemaal leugens. Men probeerde een westers project in Oekrane te implementeren. Dasja (23): Mijn moeder verbood me te gaan kijken. Er waren zoveel dronken mensen op straat. De ambtstermijn van president Joesjtsjenko begon veelbelovend, maar al snel liep de samenwerking met Joelia Timosjenko spaak. Ruzies en politiek machtsspel smoorden het anticorruptiebeleid in de kiem. De coalitie werd gedwongen snel nieuwe verkiezingen uit te schrijven, waarbij de Oranjepartijen telkens zetels verloren. In 2010 werd Viktor Janoekovitsj gekozen tot president, uitgerekend de tegenstander van Joesjtsjenko bij de Oranjerevolutie. Waar verkiezingsfraude hem toen de kop kostte, was het deze keer niet eens nodig stemmen te stelen.

Oranje flop

De Oranjeleiders hielden het corrupte systeem volledig overeind, zegt burgerrechtenactivist Myroslav Marynovych. Ondanks de goede

EK voEtbal: gEvaarlijK spEl in EEn corrupt gastland

bedoelingen ging het al snel weer om geld en macht. De burgers lieten het afweten. Na de revolutie gingen zij naar huis en lieten de strijd tegen corruptie aan de president over. Joesjtsjenko was hun goede dictator, hij moest een goede gasprijs voor hen regelen. Maar een president kan het niet alleen. Het Oranjeproject was gedoemd te mislukken. Er was geen basis voor democratie. Het falen van de burgeropstand kan rampzalige gevolgen hebben voor Oekrane, denkt de oud-dissident. Als mensen aan democratie en verandering denken, hebben ze de politieke chaos van na de Oranjerevolutie voor ogen. De desillusie is groot, zeker in het westen van het land. Politici zijn niet te vertrouwen. Het is niet te hopen dat er een nieuwe revolutie komt. Dan zullen mensen het recht in eigen hand nemen en dat kan met bloedvergieten gepaard gaan. In de afgelopen twee jaar slaagde president Janoekovitsj erin de oppositie snel te onthoofden. De huidige regering kan wetswijzigingen zonder moeite door het parlement loodsen. Zelfs op democratische wijze kunnen we niets meer veranderen. Het parlement danst naar de pijpen van de regering, zegt Marynovych. Filosoof Sigov beaamt dat er een golf van politieke frustratie door het land trekt. Maar de gebeurtenissen van 2004 hebben wel degelijk iets veranderd. Door de Oranjebeweging ontwaakte de burgermaatschappij. Dat was absoluut uniek in een ex-Sovjetstaat als Oekrane. Veel jonge mensen zijn erdoor genspireerd. We moeten ons richten op de lange termijn. Sigov haalt graag de Tsjechische ouddissident Vaclav Havel aan, die tijdens de Oranjerevolutie een gloedvolle toespraak hield. In de strijd voor burgerrechten zul je frustraties en teleurstellingen ontmoeten. Deze democratische beweging zal historisch blijken, voor Oekrane en voor heel Europa. Maar op welke manier, dat weet je waarschijnlijk pas over twintig jaar. Havel verwees naar de Praagse Lente. Niemand kende de dissidenten en zijn beweging stierf een vroege dood. Twee decennia later kwam de omwenteling pas en verwierf hij roem. Wie zullen straks de helden zijn van de Oranjerevolutie?, vraagt Sigov zich af.

Zarab Alasania, Het is goed dat er veel supporters naar Oekrane komen. Nu ziet de wereld eindelijk wat hier gebeurt
jOurnalist:

Oud-dissident Marynovych denkt dat de verandering in Oekrane alleen nog van de burgers zelf kan komen. Dit land is toe aan een kritische massa van burgers die politici, ondernemers en media in de gaten houdt. En een correctiesysteem voor de politie. Gewone mensen moeten opstaan en het goede voorbeeld geven. Ervoor kiezen beschaafd te leven in een oneerlijk en verziekt land. Opofferingen zijn nodig. Als we vandaag onze baan niet in de waagschaal willen stellen, zullen we morgen misschien ons leven moeten geven. Marynovych burgerinitiatief 1 December probeert dat voornemen in praktijk te brengen. Hij organiseert debatten in en buiten de media, soms midden op straat. De themas zijn vrijheid, menswaardigheid, de wet en eerlijke justitie. De initiatiefnemers komen uit het westen en het oosten van het land, benadrukt Marynovych. Ook contacten met Europeanen zijn van doorslaggevend belang. Een boycot van een sporttornooi werkt averechts. Dat de media in Lviv de molestatie van Igor Savchyshyn en Andrei Semenyuk effectief hebben opgepikt, is hoopvol, denkt journalist Viktoria Syumar. Misschien leidt deze zaak tot een onafhankelijke burgerorganisatie die de politie gaat monitoren. In Oekrane is inmiddels een nieuwe generatie opgestaan. Zij zijn minder bang dan hun ouders. Zij weten wat er aan de hand is en volgen de media kritischer dan ooit. Het is goed dat er veel supporters naar Oekrane komen, zegt de Charkovse journalist Zarab Alasania. Vanwege het voetbal en het feit dat Timosjenko in Charkov gevangenzit, is er eindelijk internationale aandacht voor politie en justitie. Het is een opluchting dat de wereld eindelijk ziet wat hier gebeurt. Voetbalsupporters hoeven niet te vrezen voor de politie, voorspellen Igor en Andrei. Drie weken lang zullen de agenten een goede indruk proberen te maken. Dat wordt hun van hogerhand opgedragen. De grote vraag is hoe het erna verder gaat. Krijgen mensenrechtenschendingen dan nog zo veel aandacht in Europa?
Vrij Nederland

averechts

56