K yu Hi tho Khoa hc Khoa T Nhin

Ln th I - 2010

nh l cui cng ca Fermatmt nh l vi nhiu iu k diu

Nguyn Chnh 1 Tm tt
Bi vit nhm gii thiu lch s mt nh l mang tn nh ton hc Pierre de Fermat, t khi nh l c cng b vo nm 1670 cho n nm 1995 khi gio s Andrew Wiles hon tt chng minh kit xut ca mnh.

Sinh thi Pierre de Fermat l ngi rt am m v p ca cc con s. hiu thm v Fermat, bn c th vo Google, nh t kha Fermats last theorem, c 170000 kt qu ch sau 0,34 giy. D ht lng yu cc con s, chc Fermat cng kh hnh dung c s k diu ny, tuy bn thn ng l c mt s k diu n kh tin. Trong lch s ton hc ca nhn loi, khng tm thy nh l no c nhiu iu k l v c o nh nh l ny.

1. Mt nh ton hc nghip d
Lut s Pierre de Fermat (1601 1665), sinh ra trong mt gia nh thng nhn giu c ca thnh ph Toulouse, min Ty Nam nc Php. Nm 30 tui ng c bu lm y vin cng t ca thnh ph. Mi by nm cui i ng gi mt v tr quan trng: y vin hi ng t vn ca ngh vin thnh ph. Fermat qu bn rn vi nhng cng vic va phc tp va quan trng. Nh ton hc Degby (xem [1]) trong mt bc th c k v Fermat: ng ta bn bu sut ngy vi cc v trng n. Gn y, ng ta tuyn mt bn n gy nhiu chn ng: l bn n kt ti mt mc s lm dng quyn lc, phi thiu trn dn la. L mt nh ton hc nghip d, Fermat rt say m cc cng trnh ton hc ca ngi Hy Lp c. ng li du n quan trng trong nhiu lnh vc ton hc: Gii tch, Xc sut, L thuyt s ng c gi l hong t ca nhng ngi nghip d.

2. nh l c ni dung rt d hiu
Trong ton hc, hiu c mt nh l no , ngi c cn phi c mt trnh ton hc tng ng. Cc hc sinh lp 7 c hc v nh l Pytago, hiu c nh l Kronecker-Capelli (xem [4]) v nghim ca mt h phng trnh tuyn tnh, ngi hc phi l nhng sinh vin ang hc chng trnh ton cao cp cc trng i hc l cha ni n vic chng minh nh l. Trong cc gio trnh ton bc i hc vn thnh thong bt gp mt nh l m phn chng minh ch ghi vn tt: chng ta tha nhn nh l ny. Vy m mt trong nhng nh l v i nht trong lch s ton li c ni dung d hiu ngay c vi mt hc sinh lp 6. C th pht biu cho hc sinh lp 6 nh l Fermat nh sau:
1

Thc s, T ton, Khoa T nhin, Email: nchinh01@yahoo.com

46

K yu Hi tho Khoa hc Khoa T Nhin

Ln th I - 2010

Khng tm c b ba s nguyn x, y, z no tha mn ng thc: xn+ yn=zn vi bt k s t nhin n, n>2. Ni dung ca nh l d hiu nh vy nhng hiu c cch chng minh n, bn phi nm trong s mt phn mt nghn cc nh ton hc!

3. S xut hin ca nh l bt u t mt ghi ch bn l mt cun sch

l cun S hc (Arithmetica) ca nh ton hc Hy lp Diophantus (Xem [5]) th k III trc CN. V cuc i ca Diophantus, chng ta bit c kh r rng da vo mt on vn kh ni ting sau: y l ngi m chn ct thi hi ca Diophantus, nhng iu sau y s cho mi ngi bit v cuc i ca ng. Mt phn su cuc i l tui u th hnh phc. Sau mt phn mi hai tip theo ca cuc i, trn cm ng bt u mc l th nhng si ria. Tri qua mt phn by cuc i na th ng ly v. sau l nm nm y hnh phc v ng c mt a con trai. Cu ln ln bng na tui ca cha mnh th nh mnh lnh lng cp cu i. ng qun dn ni au trong sut bn nm cn li ca cuc i mnh. Mt hc sinh lp 8 cng c th gii c bi ton ny, Diophantus th 84 tui. Nm 1621 cun S hc c dch ra ting La tinh, trong c hn 100 bi ton c li gii chi tit. Fermat thch th c cun sch ny, vic nghin cu cc bi ton gi cho Fermat suy ngh v gii cc bi ton khc c lin quan nhng su sc hn. Vo khong nm 1630 (Xem [3]), Fermat vit bn l cun sch my dng ch La tinh: Khng th phn tch mt lp phng thnh tng ca hai lp phng, mt trng phng thnh tng ca hai trng phng, hay tng qut, bt k mt ly tha khc 2 thnh tng ca hai ly tha cng bc. Ti tm thy c mt chng minh tht tuyt diu cho nhn xt ny, nhng rt tic l sch khng rng ghi ra y. Hn ba mi nm sau, khi Fermat qua i, cun s hc ca Diophantus cng vi nhng ghi ch ca Fermat c xut bn. Ch n lc , nh l Fermat mi c bit n.

4. nh l cun ht mt s lng ng o cc nh ton hc chuyn v khng chuyn tham gia tm kim li gii
Cho n u th k XX, nhng bc tin trong vic tm kim li gii cho nh l Fermat vn ht sc t i. Nh ton hc v i ngi Thy S Leonhard Euler (1707 1783) chng minh nh l cho trng hp n=3 v n=4. Nm 1828, Dirichlet chng minh cho trng hp n=5. Vo nhng nm 1840, Gabriel Lam chng minh vi n=7. 200 nm sau Fermat, nh l mi c chng minh vi n=3, 4, 5, 6 v 7. nh l qu kh v Bell trong cun sch Bi ton cui cng phi vit rng: c l nn vn minh ca chng ta co chung trc khi cc nh ton hc tm ra li gii cho bi ton. Tuy vy, nm 1908, nh l Fermat t ngt gy c s ch tr li nh cng ca mt nh cng nghip v tin s ton ngi c tn l Paul Wolfshehl. Do gp phi mt chuyn bt hnh trong i sng ring, ng quyt nh s t st vo lc na m. Trong khi ch i, ng tnh c c mt chng minh ca Kummer lin quan n nh l Fermat. Chm m trong s suy t, ng vt qua gi pht nh mnh lc no khng bit. S am m ton hc hi sinh cuc i ng. ng quyt nh dnh gn ht gia sn ca mnh lp nn gii thng Wolfshehl dnh tng cho ngi no tm ra li gii ca nh l Fermat. Tr gi gii thng l 100.000 mc tng ng 1,75 triu USD, ln hn gii Nobel. Khi gii thng c thng bo, cc bi d thi n n v i hc Gottingen. Ngay trong nm treo gii, c 621 li gii c trnh v my nm sau th s th t cht cao n 3m. Tt c u sai.

47

K yu Hi tho Khoa hc Khoa T Nhin

Ln th I - 2010

5. kin ca ng Vua Ton v nh l Fermat

Carl Friedrich Gauss (1777-1855), nh ton hc v i ngi c (Xem [7]), ngi ng thi gi ng l ng vua ton bi nhng ng gp quan trng ca ng trong nhiu lnh vc: L thuyt s, Hnh hc vi phn, Gii tch, Xc sut, Gauss vit th cho mt ngi bn ni r quan im ca ng v nh l Fermat: Ti v cng bit n anh cho bit tin tc v gii thng Paris dnh cho nhng ngi gii c nh l Fermat. Nhng ti phi th nhn rng nh l ny l mt mnh bit lp gy rt t hng th cho ti bi v ti c th a ra v vn mnh nh th, nhng mnh m ngi ta khng th chng minh hoc bc b. Vy ch duy nht ng vua Ton Gauss thn nhin ng ngoi cuc trong m ng cc nh ton hc hm h dn thn vo mt con ng y cm d. Phi chng Gauss tin on c rng, vi trnh ton hc ca thi i ng, vic chng minh nh l ny l khng th!

6. Con g trng vng ca ton hc hin i

y thc s l iu k diu. Li gii bi ton khng t c nhng li xut hin nhng ngnh ton hc mi. Ngi i ca tng: nh l Fermat l con g trng vng ca ton hc hin i. Nhng l thuyt ton hc mi ra i nh vic cc nh ton hc gii khng ra bi ton Fermat.

7. Pht th 89
Mt trn bng gay cn din ra 90 pht, vn c nhng pht 89. Bn chc nm trong chng ng gn 350 nm c th coi l pht 89 c chng?

7.1 Mt gi thuyt vt thi i

Vo nhng thp nin 50 ca th k XX, hai nh ton hc tr ngi Nht a ra mt gi thuyt, sau ny mang tn h: gi thuyt Taniyama-Shimura (Xem [1], [2], [3]). Gi thuyt ni v mi quan h gia mi ng cong elliptic v cc dng modular. Cc ng cong elliptic khng lin quan g n cc hnh ellip, thc ra chng l nhng phng trnh c dng: y2=x3+ax2+bx+c vi a, b, c l nhng s nguyn. Cc ng cong elliptic tr nn cun ht cc nh l thuyt s v chng c th tr li nhiu cu hi v phng trnh v nghim ca phng trnh. Cc dng modular thuc nhm nhng i tng l lng v tuyt vi nht ca ton hc. ng t ca cc dng modular l nh ton hc kit xut ngi Php Henri Poincar (1854 1912). Cc dng modular tn ti trong mt khng gian k l, ni hnh hc phi Euclid ng tr. Rt kh hnh dung v cc dng modular, ngay c Poincar thi gian u cng khng dm tin chc chng tn ti. Gio s Mazur, trng i hc Havard ni: Ln u tin c xut, gi thuyt ny khng c cc nh ton hc ch v n qu l lng. Mt mt, bn c th gii ca elliptic, mt khc bn c th gii ca modular. C hai lnh vc ca ton hc u c nghin cu rt mnh m, nhng tch ri nhau. Cc nh ton hc nghin cu cc phng trnh elliptic khng my am hiu v cc dng modular v ngc li. Th ri gi thuyt Taniyama- Shimura ra i cho rng c mt cu ni gia hai th gii xa l y.

7.2 Gi thuyt ca Gerhard Frey

Su trong rng en nc c c trung tm Oberwlfach, hng nm trung tm ny ti tr v t chc khong 50 hi ngh quc t v cc ch ton hc khc nhau. Trong hi ngh t chc vo ma Thu nm 1984, nh ton hc Gerhard Frey c bi thuyt trnh quan trng. Trong bi thuyt trnh ca mnh, ng a ra mt nhn xt c v cn m h. Bn in rono cc cng thc ton hc m ng phn pht khp hi ngh hnh nh c hm rng: nu gi thuyt ShimuraTaniyma qu tht ng th nh l Fermat s c chng minh. 48

K yu Hi tho Khoa hc Khoa T Nhin

Ln th I - 2010

7.3 nh l ca Ken Ribet

Khi Ken Ribet, gio s ton thuc trng i hc Tng hp California, ln u nghe ni v nhn xt ca Frey cho l mt li ni a. Nhng trong qu trnh nghin cu, li ni a ca Frey khin ng b ra mt nm tri chng minh. Mt ln gp Barry Mazur, mt ng nghip ang dy hc i hc Harvard, trong qun c ph ca trng i hc, Ribet ni vi Mazur v gi thuyt Frey v nhng kh khn m mnh gp phi trong chng minh. Mazur chm ch lng nghe v ni: Ken ny, cu n ch ri y. Ch cn thm vo mt khng im gamma c bit no . Ngay sau , chng minh c cng b. Vy, vn cn li ca nh l Fermat l chng minh c gi thuyt Shimura-Taniyma!

7.4 Gic m ln ca mt cu b 10 tui

Cu b c tn Andrew Wiles, trong th vin thnh ph Milton, cu tnh c c c mt cun sch, cun Bi ton cui cng ca E.T. Bell. Cu nh b thi min bi nhng bi ton ni ting nht trong ton hc, c bi ton ca Fermat. Cu m c mt ngy no s gii c nh l hc ba ny, s khin c th gii kinh ngc. Ln ln, cu tr thnh mt sinh vin xut sc ca trng i hc Tng hp Cambridge v cng ti trng ny, anh bo v thnh cng lun n tin s vi cc cng trnh nghin cu v cc ng cong elliptic. Sau , anh chuyn sang M, lm gio s ton ti trng i hc Tng hp Princeton, anh tip tc nghin cu cc ng cong elliptic v l thuyt Iwasawa (Xem [1]). Gic m thi th u vn rc chy trong anh.

7.5 Nhng nm n c trn gc xp

Sau pht minh ca Ken Ribet, Andrew Wiles quyt nh t giam mnh trn cn gc xp tm cch chng minh nh l Fermat. Sau ny ng k li kinh nghim lm ton ca mnh: Ging nh vic i vo mt lu i ti om. Bn bc vo phng th nht, trong ti en nh mc. Bn bc i long chong, va p vo c trong phng. Dn dn, bn cng bit c v tr ca tng th mt, v cui cng, sau khong su thng bn ln ra cng tc n ri bt ln. Ngay lp tc, mi th c sng t v bn thy r mnh ang u. Th ri bn bc vo mt phng tip theo, li ti en nh mc. Thng 6 nm 1993, ti trng i hc Tng hp Cambridge, gio s Andrew Wiles c 3 bui thuyt trnh trong mt hi tho v l thuyt s. Cui bui thuyt trnh th ba, sau khi vit xong nhng dng chng minh cui cng ca mt gi thuyt ton hc phc tp v kh hiu, gi thuyt Shmura- Taniama. Gio s Wiles ni mt cu gin d: Ti ngh rng mnh va chng minh xong nh l Fermat. Chng minh l mt cng trnh di 200 trang. Vic chng minh ngn mt 7 nm tri bn b lm vic.

7.6 C mt khe h
Sau bui thuyt trnh, bi bo ca Wiles c gi cho 6 chuyn gia hng u v l thuyt s c phn bin. Cn phi d li cc chng minh, cc k hiu, tng dng mt. 49

K yu Hi tho Khoa hc Khoa T Nhin

Ln th I - 2010

Mt khe h trong chng minh ca Wiles c pht hin, nu khng lp c khe h ny, mi vic li tr v vch xut pht. Thm mt nm lm vic ct lc lm vic, cui cng Wiles hon thnh hon ho chng minh kit xut ca mnh bng hai bi bo di 130 trang c tp ch Annals of Mathematics cng b thng nm nm 1995.

8. Fermat c thc s chng minh c nh l ca mnh?

Mc d Fermat vit: ti tm ra c cch chng minh thc s tuyt vi nh l ny nhng r rng rng cc cng c ton hc ca nhn loi cho n thi i ca Fermat khng cho php ng thc hin chng minh tuyt vi ca mnh. Cng c ngi lc quan ni rng: c th Fermat thc s tm ra mt li gii v cng c o! Trn thc t, Fermat tng c nhng nhn nh sai. S sai lm ca ng cng ht sc th n v. Fermat a ra mnh : Cc s Fn= 22 + 1 , c gi l cc s Fermat lun lun l mt s nguyn t. Mnh trn ng vi n=1, 2, 3, 4. Gn 100 nm sau, Euler pht hin mnh ca Fermat sai, rt bt ng, F5 khng phi l mt s nguyn t, n c c 641 (xem [5] v [6]). C thc s Fermat tm c cch chng minh cho nh l ca mnh khng, ch duy nht mt ngi bit c, l bn thn Fermat!

Ti liu tham kho

[1] Simon Sigh, nh l cui cng ca Fermat, (Phm Vn Thiu, Phm Vit Hng dch), NXB Tr, 2005 [2] Amir D.Aczel, Cu chuyn hp dn v bi ton Fermat, (Trn Vn Nhung, Trung Hu, Nguyn Kim Chi dch), NXB Gio dc, 2001 [3] http://www-history.mcs.st-and.ac.uk/HistTopics/Fermat's_last_theorem.html [4] Nguyn Duy Thun, i s tuyn tnh, NXB i hc S phm, 2004 [5] Nguyn Hu Hoan, L thuyt s, NXB i hc S phm, 2003 [6] Kenneth H. Rosen, Elementary Number Theory and its applications, AT&T, 1993 [7] Anna Livanova, Ba nh ton hc, (Tng Linh dch), NXB Vn ha thng tin, 2007

50