UNIVERSITETI I PRISHTINS FAKULTETI I FILOZOFIS DEPARTAMENTI I PEDAGOGJIS STUDIMET POSTDIPLOMIKE-MASTER

PUNIM SEMINARIK
Tema: Ndikimi i vshtirsive n komunikim (t folur) n suksesin e nxnsve Lenda: Edukimi inkluziv

Mentori: Prof. Dr. Jonuz dervodeli

Kandidat/ja: Adifete Bushi Doruntina Muqolli Sadete Jashari- Aliu

Prishtine, 2012 1

Permbajtja Hyrja
I. Ndikimi i vshtirsive n komunikim (t folur) n suksesin e nxnsve II. Faktort q ndikojn n vshtirsit e t folurit dhe t suksesit 1. Dgjimi 2. Gjendja shndetsore e fmijs 3. Inteligjenca 4. Gjendja e organeve t artikulimit 5. Rrethi shoqror III. Llojet e vshtirsive n komunikim 1. Belbzimi 2. T folurit nazal apo me hund 3. T folurit e pazhvilluar 4. rregullimi i artikulimit dhe fenologjis 5. Prsritja e fjalve dhe shprehjeve 6. T humburit e gjuhs 7. rregullimi i t lexuarit 8. Autizmi Perfundime dhe rekomandime Literatura Burimet nga interneti

2
3 6 6 6 7 7 8 9 9 10 10 11 13 13 15 16 17 19 19

Hyrje
Dihet se t folurit pr njeriun normal sht baza e jets. Pa t folur njerzit nuk do t mund t komunikonin n mes veti dhe t shoqroheshin, nuk do t mund t krijonin shkenc, teknik, prparim mendor dhe intelektual, dhe asgj q sht e vlershme pr jetn njerzore. Pra t gjitha veprimet apo kontaktet e dobishme te cilat i shrbejn njeriut pr jet normale njerzore i kryen me an t t folurit. Pr ta kryer nj veprim apo nj pun, m para njeriu mendon se si do ta bn at. Gjat t menduarit instinktivisht duke mos pasur kontakt me njeri tjetr pran, do t flas me vetveten se si do t veproj. Pra ktu kombinohen t menduarit dhe t folurit pr nj veprim q do t ndrmerr personi. T folurit na prcjell n do moment t jets ton. Edhe kur rijm, pushojm, mendojm pr dika, t folurit sht prezent n shpirtin ton, ngase do mendim prcillet edhe me t folur. Duke pasur parasysh rolin dhe rendesin e te folurit si dhe peshn e problemit t fmijve me vshtirsi n komunikim kam vendosur pa hezitim ta shtjelloj kt tem n punimin e diploms.
Punimi sht i ndar n pes pjes dhe secila prej tyre shpreh nj tematik q sht e rndsishme pr shtjellimin e ktij problemi. N fillim kam paraqitur apo kams hprehur arsyen e punimit ose shtjellimit t ksaj problematike, gjithashtu kam paraqitur edhe metodat te cilat jan prdorur gjat punimit, ndrsa ne mes te punimit kam paraqitur faktort qe ndikojn ne te folurit si dhe llojet e vshtrsive

Ndr faktort m t rndsishm me ndikim tek fmijt me vshtirsi n komunikim, n radh t par sht faktori familje, rrethi shoqror dhe institucionet arsimore. Vshtirsia n komunikim e nxnsve sht nj problem i cili ndikon drejtprdrejt n suksesin e tyre n jet dhe n prshtatjen e tyre sociale. Nga anketimi del se 79 % e msueseve kan identifikuar se kan nxns me vshtirsi n komunikim n klasat e tyre n ato shkolla ku sht br anketimi. Poashtu nga t gjith msuesit e anketuar kemi marr informacione se sa prqind e nxnsve me vshtirsi kan sukses t dobt dhe n cilat lnd, e t cilat konkludime i kemi t dhna n diagramet e paraqitura n brendsin e punimit. Duke u bazuar n kto t dhna, shoqria sht e obliguar q ksaj shtje ti prkushtohet me nj seriozitet m t madh. Poashtu, edhe un me kt punim jam munduar q t jap kontributin tim me hulumtimet q kam br n lidhje me kt shtje dhe t cilat i kam shtjelluar n kt punim si do t vijoj.

II. Ndikimi i vshtirsive n komunikim (t folur) n suksesin e nxnsve

Para se t fillojm t merremi me ndikimin e vshtirsive n komunikim (t folur) n suksesin e nxnsve n shkolla fillore, do t sqarojm me pak fjal nocionin KOMUNIKIM. Pra, fjala KOMUNIKIM rrjedh nga gjuha lat. communicare, q d.m.th lajmroj , bjm bashk ndrsa premri comunicatio d.m.th iterinar, bashksi, lvizje e prgjithshme pr socializmin (shoqrimin), zhvillimin e individit por sht edhe nj fenomen i prbr psiko-social.1 Po t mos ishte t folurit, njeriu nuk do t dallohej prej gjallesave t tjera. T folurit pr njeriun sht mjeti kryesor pr t lidhur kontakt apo marrveshje me njri-tjetrin. Prmes fjalve t folura apo t shkruara, njerzit shprehin mendimet dhe ndjenjat e tyre. T folurit sht proces psikofiziologjik dhe shoqror, pra prbhet prej dy elementeve t lidhura ngusht njri me tjetrin. Elementi i par ka t bj me faktorin psikofiziologjik n kuptim e n prmbajtje dhe nnkuptojm zhvillimin personal t njeriut, apo botn e brendshme t tij, ndrsa faktori i dyt zhvillohet nn ndikimin e bots s jashtme i cili sht kushti kryesor pr zhvillimin e t folurit. Shum shkenctar q jan marr me zhvillimin e t folurit, nuk prmendin ndonj dat t sakt se kur ka filluar t folurit, por sipas disa shkenctarve thuhet se t folurit oral apo gojor ka filluar t zhvillohet para 100.000 viteve. T folurit themi se sht produkt shoqror nga se t folurit msohet nga rrethi shoqror ku jeton fmija dhe nuk lind s bashku me fmijn. Kontakti n mes t njerzve deri sa sht krijuar t folurit sht br me ndihmn e mimiks dhe t gjestikulacionit. Mimika sht form e komunikimit mes njerzve duke br disa ndryshime t fytyrs dhe lvizjeve t koks. Kjo mnyr e komunikimit sht shum e thjesht dhe duket kshtu:- kur bashkbiseduesi luan kokn lart-posht do t thot se pajtohet me mendimin e tjetrit. Po ashtu kur e shohim njeriun duke qeshur, kuptohet se ai sht i disponuar dhe e kundrta, nse personi sht i mrrolur, vetvetiu kuptohet se ka ndonj problem. Kjo mnyr e kontaktit apo e marrveshjes bhet edhe tash kur e kemi t folurit. Gjestikulacioni sht mnyra e komunikimit me ann e lvizjes s gjymtyrve dhe pjesve t tjera t trupit dhe ndryshe quhet edhe t foluri me lvizje apo kinetik. Po ashtu edhe sot prdoret kjo form e komunikimit. Kur e thrrasim dik n vend t fjals eja ktu ne e luajm shuplakn e dors ose gishtin tregues duke e trhequr nga vetja dhe personi i thirrur do t vij tek ne. Po ashtu me disa lvizje t duarve dhe pjesve t tjera t trupit mund t shpjegohen disa veprime t caktuara. Kjo form e komunikimit sht shum e varfr ngase nuk mund t shprehen t gjitha veprimet dhe t zvendsohen t gjitha fjalt e folura me ann e gojs, ose t folurit oral.

_________________________ 1. Imeri Vjosa (1999), Puna pedagogjike me nxnsit me vshtirsi ne komunikim- Punim Diplome- Master, Prishtin. fq.10

T folurit oral nuk mund t zvendsohet me asgj dhe me asnj mnyr t komunikimit. Pos ktyre dy formave t komunikimit sht edhe nj form tjetr e komunikimit e quajtur daktilogji.1 Ktu do tingull e ka simbolin e vet, i cili mund t formohet vetm me ann e lvizjes s gishtave t duarve, alfabeti i shurdhmemecve (nj dorsh dhe dy duarsh). Kto simbole jan plotsisht identike me tingujt fonetik t cilt i posedon gjuha e shkruar e vendit ku flitet ajo. Gjuha shqipe ka 36 tinguj t cilt artikulohen, formohen fjal dhe shkruhen, po t njjtat simbole q i ka edhe t folurit me gishta. Ndryshe kto forma t komunikimit quhen edhe gjuha e shenjave. Pr shkak se disa persona nuk mund t dgjojn t folurit oral apo gojor, kt edhe nuk mund ta prvetsojn, prandaj pr tu integruar n shoqrin njerzore dhe n rrethin e vet shoqror t cilit i takojn (personave t shurdhr), prdorin gjuhn e shenjave. T folurit si fenomen dhe nevoj e domosdoshme njerzore ua ka trhequr vmendjen shum ekspertve t profileve t ndryshme shkencore dhe intelektuale si: logopedve, pedagogve, psikologve, mjekve, gjuhtarve, foniastve e t tjerve t cilt lidhur me t folurit japin mendime t ndryshme pr zhvillimin e t folurit tek njeriu. Si do organ ose pjes e trupit t njeriut q mund t dmtohet nga ndonj smundje, edhe t folurit mund t dmtohet dhe t ket dmtim. Sipas statistikave t mhershme konsiderohet se n Kosov ka 3-7% persona me pengesa n t folur, varsisht prej vendit apo regjionit, por kjo prqindje nuk sht e sakt, nga se lufta e cila u b ktu e ka rritur edhe prqindjen dhe duke marr parasysh edhe varfrin e popullats, kjo prqindje sht dyfishuar e ndoshta edhe e kalon kt. sht interesant se popullata n Kosov nuk i kushton rndsi fare t folurit nga se pengesa n t folur edhe pse sht ta quajm smundje, kjo nuk dhemb si dhembin smundjet e tjera, por dhemb gjat tr jets thell n shpirtin e fmijs. Ka shum prindr t pa informuar, q nuk e din se ka ekspert pr korrigjimin e t folurit. Pengesat e t folurit jan t shumllojshme, por kto mund ti ndajm n pengesa t lehta dhe t rnda. Pengesat n t folur jo vetm q e pengojn fmijn t prparoj n msime, por e pengojn edhe n zhvillimin e inteligjencs edhe pse ndoshta ai fmij ka lindur me inteligjenc superiore.2 Shumica e rregullimeve t t folurit e kan zanafilln n fmijrin e hershme n moshn parashkollore. Me shkuarjen e fmijve n shkoll, sidomos n klasat e para t shkolls fillore, pjesa drmuese e tyre e prmirsojn mnyrn e t folurit, respektivisht e barazojn pak a shum me t folurit e fmijve t tjer dhe me t folurit e shembullit kryesor msuesit. 3

_________________________ 1. Fjala Daktilogji rrjedh nga greqishtja dhe prbhet prej dy fjalve: Daktylosgisht - Logos fjal q n gjuhn shqipe do t thot: t folurit me gishta. 2 http://www.zeriyt.com/mjekesi-e-pergjithshme/femija-dhe-te-folurit-e-tij-t57351.0.html. postuar nga defektologu Irfan Bojagjiu 3. http://www.telegrafi.com/?id=51&a=7 Postuar: 21.02.2009 Dr. sci. Ardita A. Devolli, Defektologe logopede

Kur jemi te msuesi, msuesi pranon nxns t rretheve dhe familjeve t ndryshme, kshtu q kur t heton se nxnsi ka problem sado t vogl n t folur, duhet menjher t kontaktoj me prindin dhe ti tregoj atij se fmija i tij ka problem n t folur dhe ta udhzoj at n mnyr q fmijn ta
5

drgoj n mjekim tek LOGOPEDI, i cili sht ekspert pr t folur. N shumicn e rasteve personat t cilt kan pengesa n t folur, kan pengesa edhe n shkrim dhe lexim. Ka fmij shum t zgjuar, por nga pengesat q kan, nuk jan n gjendje q ta paraqesin dijen e tyre para msuesit ose profesorit, kshtu q ata jan edhe t prbuzur nga rrethi n t cilin gjenden.

III. Faktort q ndikojn n vshtirsit e t folurit dhe t suksesit

N zhvillimin e t folurit ndikojn shum faktor, por ne do t prmendim disa prej tyre si jan: dgjimi i mir, gjendja shndetsore e fmijs, inteligjenca, gjendja e organeve t artikulimit, rrethi shoqror e t tjera. Si ndikojn kta faktor n zhvillimin dhe artikulimin e t folurit? 1. Dgjimi.- Dgjimi i mir sht nj ndr kushtet primare pr prvetsimin e t folurit. T gjitha informacionet t cilat i marrim nga jasht e t cilat na nevojiten n jetn e prditshme padyshim i pranojm me an t veshit q quhet dgjim. Pa dgjim t mir nuk mund t prvetsohet t folurit. Shum prindr t cilt jan t interesuar pr t folurit e fmijve t tyre, fmijt e t cilve vonohen
6

n t folur dhe nuk flasin si moshatart e tyre, me t drejt brengosen, por ka edhe prindr q fare nuk kujdesen pr t folurit e fmijve t tyre dhe ndoshta pr nj intervenim sado t vogl e ln fmijn q t vuaj gjat tr jets s tij. Nuk e krkojn shkakun pse fmija i tyre nuk flet. Kur paraqiten kso rastesh sht e domosdoshme q prindi ta drgoj fmijn sa m hert tek eksperti pr t folur e q sht DEFEKTOLOGU LOGOPEDI, i cili do ta testoj t folurit e fmijs dhe me siguri do ta gjej shkakun e pengess t t folurit. Nse logopedi konstaton se fmija ka problem me dgjimin, sigurisht se do ta udhzoj fmijn tek specialisti i ORL-s dhe ai sigurisht se do ta drgoj pr ta br audiometrin e cila sht e domosdoshme e me qllim q t konstatohet shkalla e dgjimit: fmija sht i shurdhr, gjysm i shurdhr apo dgjimi sht n gjendje normale, apo mos n zhvillimin e t folurit ka ndikuar ndonj nga faktor t tjer. Nse fmija ka problem me dgjimin eksperti 1 pr dgjim do tia prshkruaj nj aparat elektrik adekuat, sipas shkalls s dgjimit dhe fmija do ta dgjon t folurit dhe do ta prvetson at. 2. Gjendja shndetsore e fmijs: N gjendjen shndetsore t fmijs ndikojn shum faktor, por me kt rast do t prmend disa nga ta. Fmija q n barkun e nns mund t dmtohet dhe t lind me shndet t dobt ose me ndonj t met qoft ajo fizike ose psikike dhe kjo vjen si pasoj: kur nna gjat shtatzanis nuk ka kushte materiale dhe ushqim t bollshm, nuk e mban higjienn e trupit, pa kontroll merr medikamente farmaceutike, kur e prdor duhanin dhe nikotina e tij e helmon gjakun e fmijs, prdor narkotik, droga t ndryshme, nuk kujdeset pr pushimin e vet, lndohet nga ndonj gj q mund t ndikoj edhe n beben, prdor alkoolin, nervozat e herpashershme ose t prhershme, e gjera t tjera t cilat ndikojn n shndetin e fmijs. N kto raste shndeti i fmijs do t dmtohet dhe fmija do t lind me pesh t vogl, me trup t dobt, pa kurrfar disponimi fmijror, gjithnj do t qaj, me nj fjal fmija do t vonohet n zhvillimin e tij shndetsor dhe intelektual. Po ashtu n dmtimin e shndetit t fmijs do t ndikoj edhe gjendja pas lindjes ku mund t paraqiten smundje t ndryshme fmijrore si jan: ftohjet, dhimbjet e fytit, veshve, kallje t mushkrive e shum smundje t tjera t cilat do ta pengojn fmijn q ta prvetsoj t folurit. __________________________
1. AUDIOLOGU- eksperti per degjim 2. http://www.malesiaforum.com/shothread.php?t=17425 postuar me 26-04-2011, nga defektologu Irfan Bojagjiu

Tek kta fmij t folurit do t prvetsohet me vones ose nuk do t zhvillohet fare. 1 3. Inteligjenca: Inteligjenca sht aftsia e njeriut pr t mbajtur mend gjrat t cilat msohen dhe n momentin e duhur pa ndihmn e askujt mund t zbuloj dhe praktikoj gjra t reja. Inteligjenca lind s bashku me fmijn. Inteligjenca sht gj personale e cila i takon vetm atij q e posedon dhe nuk mund t tjetrsohet. Shum shkenctar t cilt jan marr me studimin e inteligjencs kan vrtetuar se t gjith njerzit nuk lindin me inteligjenc t njjt. Disa persona lindin me inteligjenc t lart e disa m t ult. Pasi inteligjenca nuk sht e njjt tek t gjith njerzit, dy mjek francez Bine dhe Simoni n vitin l905 e kan br nj klasifikim ose si e quajn ata rangim t inteligjencs dhe e kan quajtur Q.I. faktor. Me Q = e kan emruar koeficientin, ndrsa me I = sht inteligjenca q do t thot koeficienti i inteligjencs. Rangimi i personave bhet n kt mnyr: personat me inteligjenc m t ult dhe inteligjenc normale.
7

N baz t ktij diagnostikimi, bhet kjo ndarje: QI= 0-20 idiott, 21-50 imbecilt, 51-70 debilt, 71-80 mes-grup. Kto tregojn inteligjenc t ult, ndrsa me inteligjenc normale jan 81-100 inteligjenc mesatare, 101-120 inteligjenc e lart, 121-140 inteligjenc superiore dhe 141 e matej me inteligjenc GJENI, e q jan t rrall ngase n bot lindin pak njerz gjeni. Nga kjo shohim se tek t gjith njerzit inteligjenca nuk sht e njjt, prandaj edhe t folurit dhe zhvillimi i tij nuk zhvillohet tek t gjith n nj koh. Tek disa fmij t folurit edhe mund t vonohet. Vonesa e t folurit mund t mos jet si pasoj e inteligjencs, nga se n vones ndikojn edhe faktor t tjer pr t cilt do t flitet n vijim. Pra sido q t jet, fmijt me inteligjenc m t lart do ta prvetsojn t folurit m hert, ndrsa tek ata me inteligjenc m t ult do t vonohen n t folur. Vonesa tek fmijt vrehet duke br krahasimin e t folurit t fmijs tuaj me moshatart e tij. 2 4. Gjendja e organeve t artikulimit:- N t vrtet, nuk ka nj aparat t t folurit, po ka q prdoren pr t folurit, por q kryejn n t njjtn koh edhe funksione tjera, si jan: frymmarrja, glltitja. Organet q marrin pjes n prodhimin e tingujve jan: mushkrit, dhe trakea q luajn rolin e nj pompe a fryrseje nn laring, laringu dhe tejzat e zrit shprbjn si burim energjie tingllore, faring, hapsirat e gojs, hapsirat ndrmjet buzve dhe hapsirat e hunds q prbjn rezonatort e mbilaringut. T gjitha kto formojn nj tub ose kanal zanor mbilaringal, forma e t cilit ndryshon n vartsi t zhvendosjes s organeve t lvizshme t hapsirs s gojs, buzve, gjuhs dhe qiellzs s but. 2 Pra kualiteti i artikulimit t tingujve fonetik varet nga rregullsia e ktyre organeve. Lidhur me kt po jap disa shembuj. Nse mungojn dhmbt nuk mund t artikulohen mir tingujt dhmbor si: S, SH, Z, ZH, C etj. Po t ket shtangim t gjuhs shum tinguj nuk mund t artikulohen dhe t folurit do t ishte i pakuptueshm etj. _________________________
1. http://www.malesiaforum.com/shothread.php?t=17425 postuar me 26-04-2011, nga defektologu Irfan Bojagjiu 2. Po aty. 3. Behci Bahri (2004). Fonetika, Prishtine. fq. 25-26

Gjendja e organeve pr artikulim mund t dmtohet nga smundje ose lndime t ndryshme si jan: tumoret, kanceri, nxjerrja e dhmbve, mbyllja e hunds nga ndonj tumor apo smundje t tjera, dmtimi i kordave apo tejzave zanore, dmtimi i gjuhs e shum dmtime t tjera. Dmtimi i njrs pjes t organit apo aparatit t artikulimit do t shkaktoj probleme n t folur. 5. Rrethi shoqror:- Themi se t folurit sht produkt shoqror nga se msohet dhe zhvillohet n rrethin shoqror. Asnj fmij n bot nuk lind me t folur t t parve t tij, por at e mson nga rrethi n t cilin rritet dhe zhvillohet fmija. Rrethi shoqror fillon prej prindrve, t afrmeve n familje, shokve dhe shoqeve n lagje apo rrug me t cilt shoqrohet kur del t luaj, pastaj n erdhet e fmijve, n entet parashkollore, n shkoll e n shoqri t ndryshme. T folurit n trsi varet nga rrethi shoqror. Pasi fmija e mson t folurit nga rrethi shoqror, duhet t kemi kujdes se si dhe sa do t flasim me fmijn, ngase ai e kopjon t folurit e rrethit, dhe nse n rreth flitet keq, me fjal t prgjysmuara, jo t qarta, jo t plota, t gjymta dhe t pakuptimta. Fmija do ta prdor at t folur t cilin e dgjon dhe e mson n rrethin ku jeton. Nga t folurit e keq t rrethit
8

shoqror edhe tek fmijt do t ndikoj q gjat zhvillimit t t folurit t paraqiten pengesa n t folur e disa prej tyre do t jen prezent gjat tr jets. Kto pengesa jo vetm q do ta demoralizojn fmijn dhe do t vuaj shpirtrisht, por do ta pengojn edhe n suksesin n shkoll dhe n prgjithsi n zhvillimin e tij mendor dhe intelektual. sht shum interesante se shoqria e komunitetit shqiptar shum pak i jep rndsi t folurit, kjo mund t shihet se as n Shqipri dhe as n Kosov nuk jan hapur fakultete t cilat shkollojn kuadro pr korrigjimin e t folurit apo logoped. Dihet se n shum vende t bots do shkoll posedon shrbimin logopedik, ndrsa n Shqipri dhe n Kosov asnj shkoll nuk ka logoped edhe pse ka numr t madh nxnsish me pengesa n t folur. Po ashtu n shoqrin ton sht edhe nj dukuri e cila ndikon keq n zhvillimin e t folurit dhe at duke transmetuar programe kulturo-artistike ku n to prqeshen sidomos belbzuesit. Pr kt mund t marr shembullin e nj seriali kosovar Spitaliks ku mjeku ka nj t folur banal t kombinuar me belbzim dhe rinolali. Ktu kam vrejtur se shum fmij t cilt duke imituar mjekun kan filluar edhe ata t belbzojn, kshtu q tek disa prej tyre ka qen dhe sht i nevojshm trajtimi logopedik, ngase ky imitim ka kaluar n shprehi. 1

_________________________
1. http://www.malesiaforum.com/shothread.php?t=17425 postuar me 26-04-2011, nga defektologu Irfan Bojagjiu.

IV. Llojet e vshtirsive n komunikim

1. Belbzimi 2. T folurit nazal apo me hund 3. T folurit e pazhvilluar 4. rregullimi i artikulimit dhe fenologjis 5. Prsritja e fjalve dhe shprehjeve 6. T humburit e gjuhs 7. T folurit e shpejt lat. Tahilalia, 8. T folurit e ngadalsuar lat. Bradyarthria, 9. Autizmi 10. rregullimi i tingujve fonetik lat. Aftensia, 11. rregullimi i t shkruarit lat. Agraphia, 12. rregullimi i t lexuarit
9

13. Fare nuk e kupton t shkruarit 14. Fare nuk e kupton t lexuarit lat. Alexia, 15. rregullimi i zrit lat. Dysphonia, 14. Fare nuk ka z lat. Aphonia, 16. Oratoria e pa zhvilluar, 17. T folurit pa rregulla gramatikore, 18. Pasiguri n t folur, 19. T folurit e keq etj. Pastaj jan: sigmatizmi, rotacizmi, tetizmi e shum e shum lloje t pengesave n t folur. 1 Disa prej tyre q i hasim m shpesh do ti sqarojm shkurtimisht: 1. Belbzimi Fjala belbzim rrjedh nga gjuha latine Balbuties. Belbzimi, si penges n t folur, ka t bj me rregullimin e ritmit dhe t rrjedhshmris s t folurit. 2 Belbzimi sht e met e t folurit, q shfaqet n shqiptim t ndrprer e t cunguar t fjalve. Belbzimi sht t folurit jostandard, i cili shprehet n form t prsritjes s tingujve, ndaljeve, pushimeve dhe vnies s tingujve t panevojshm gjat t folurit. Belbzimi zakonisht prcillet me anksiozitet, frik nga t folurit, ikje nga t folurit dhe situatave t t folurit, ikje nga kontaktet vizuale me bashkbiseduesin, me lvizje t pakontrolluara t koks dhe gjymtyrve, me frymmarrje t parregullt gjat t folurit, prshpejtim t ritmit t zemrs, etj. 3 Ata nuk dshirojn t flasin n klas apo n grupe dhe kjo, ndr t tjera shtyp motivin pr t nxn. ___________________________
1. http://psikologji.net/forumi/index.php?topic=2671.0 Postuar nga: defektologu Irfan Bojagjiu me 14.05.2010 2. Dr. Zabeli Naser (2010). Edukimi Inkuziv. us-Austria, Prishtin. fq. 45. 3. http://www.telegrafi.com/?id=51&a=7 postuar nga Defektologe logopede , Dr. sci. Ardita A. Devolli, me 21.02.2090

Sa i prket etiologjis (prejardhjes) s belbzimit, mendimet e shkenctarve q merren me kt lmi jan t ndryshme. Disa shkenctar mendojn se ai ka prejardhje organike sepse zakonisht shfaqet n moshn parashkollore, m shpesh paraqitet te djemt se te vajzat. sht i lidhur me dominimin cerebral (apo t trurit). Ka primesa familjare, ndrlidhet me t folurit e vonuar si dhe me ato situata t cilat individi i prcepton si t vshtira. Disa shkenctar t tjer jan t mendimit se belbzimi mund t shkaktohet nga t kufizuarit e tepruar apo si pasoj e krkesave tejet t mdha t prindrve ndaj fmijve t tyre. Si do smundje q mund t mjekohet, edhe belbzimi mund t mjekohet me angazhimin e vet belbzuesit dhe me ndihmn e logopedit i cili do ta mjekon me metoda logopedie dhe n mnyr profesionale. Me mjekim duhet t fillohet sa m hert q sht e mundur, ngase mjekohet me leht dhe koha e mjekimit sht m e shkurtr 2. T folurit nazal apo me hund
10

T folurit nazal apo me hund n gjuhn latine do t thot Rinolali. Rinolalia apo t folurit me hund sht mjaft i shpesht. Dallohet shum mir dhe menjher n kontaktin e par. Si shkaktar t ksaj pengese mund t jen: deformimet e uvuls apo njerithit, devijimeve n kanalet e hunds, kur sht e qar ose e shpuar qiellza e fort, tumoret n qiellzn e but etj. T folurit me hund sht i pakuptueshm dhe shum banal dhe jo i prshtatshm pr veshin e dgjuesit, q bhet edhe i mrzitshm. Kryesisht personat me rinolali nuk mund ti theksojn tingujt dhmbor dhe palatal: C, , Gj, Q, S, Sh, X, Xh, Z, Zh. Rinolalia sht 100% e mjekueshme dhe nuk krkon ndonj tretman t gjat kohor. Mjekimin duhet ta bj gjithsesi logopedi dhe kjo vetvetiu nuk mund t mjekohet, kjo bhet vetm me metoda logopedie dhe e bn vetm logopedi. 3. T folurit e pa zhvilluar T folurit e pa zhvilluar npr literatura t ndryshme e gjeni si Alalia ku rrjedh nga gjuha latine. Shkaktart e mos zhvillimit t t folurit jan t shumt, por m t shpesht jan: 1. Prapambetjet mendore apo mentale t fmijve Retardimet mendore . Fmijt t cilt kan probleme me vones n inteligjenc nuk jan n gjendje q t mbajn mend emrtimet e gjsendeve, prandaj edhe nuk mund ti flasin ato. Dihet se fmijt normal t folurit e fillojn q nga muaji i tet i jets dhe gradualisht e zgjerojn fjalorin. Sipas shkenctarve, fmija n moshn dy vjeare duhet t dij 272 fjal edhe pse nuk i artikulon mir ato. Ndonjher mund t ndodh q tek disa fmij t folurit mund t vonohet deri n moshn tri vjeare dhe katr vjeare. Nse fmija nuk fol edhe pas ksaj moshe, prindi urgjentisht duhet t ndrmerr masa duke e drguar at tek logopedi eksperti pr t folur dhe t krkon mendimin e tij. 2. N mos zhvillimin e t folurit shum ndikon edhe izolimi i fmijs nga rrethi familjar. N rrethin familjar fmijs duhet folur q nga dita e par e lindjes. Ai nuk e kupton t folurit, por e dgjon zrin dhe e regjistron n trurin e tij dhe kur ta bn moshn e ka shum t leht edhe pr ti folur ato q ka dgjuar. 3. N mos zhvillimin e t folurit ndikon edhe dgjimi. Nse fmija nuk dgjon mir, ai i dgjon fjalt e prgjysmuara dhe kur fillon te flas, t folurit e tij sht i pakuptueshm dhe t l prshtypje se nuk di te flas. 4. Po ashtu n mos zhvillimin e t folurit ndikon edhe t folurit e keq n familje. T folurit e keq themi ather kur t rriturit flasin si fmija dhe nuk e flasin gjuhn e rrethit ku jetojn psh. kur e emrojm qenin, i themi hama, buks papa, shtis- hopa etj. Kt problem duhet zgjidhur duke e drguar fmijn tek logopedi. 4. rregullimet e t artikuluarit dhe fonologjis rregullimet e t artikuluarit rrjedh nga gjuha latine Dysartria dhe crregullimet fonologjis n gjuhn latine do t thot Dyslalia. Disa ekspert bjn dallimin n mes t nocionit vshtirsi n prodhimin e nj apo m shum tingujve pa rregulla burimore apo prejardhje dhe nocionit rregullime fonologjike (dyslalia) q
11

prfshijn dmtimin e kuptueshmris s gjuhs s folur. Ndrsa ekspertt tjer nuk bjn dallime t tilla duke konsideruar se t dy nocionet kan t bjn me grupin e rregullimeve t t folurit pa devijime strukturore apo probleme t kontrollit neuromotorik. Konsiderohet si kategori e prgjithshme (e zakonshme) diagnostikuese, veanrisht tek fmijt shkollor. Prbjn prafrsisht 32% t t gjitha rregullimeve t komunikimit. Shpesh ndrlidhen me rregullimet e gjuhs. N disa raste rregullimet funksionale t artikulimit mund t vazhdojn edhe n moshn madhore, prandaj disa autor jan t mendimit se fmijt me kto rregullime mund t ken probleme t vogla neuromotorike. Faktort q ndrlidhen me rregullimet e t artikuluarit jan: mosha, gjinia, gjendja socioekonomike, faktort familjar apo gjenetik, rregullimet e personalitetit apo emocionale, inteligjenca, zbatimi i detyrave akademike, ndryshimet strukturore n mekanizmin foljor, faktort oral-senzorik, humbja e t dgjuarit, shkathtsit motorike, pozita e gjuhs, shkathtsit e t dalluarit auditiv t tingujve foljor dhe shkathtsit gjuhsore. rregullimet e t artikuluarit shfaqen prmes: omisioneve (mungesave), substi-tucioneve (zvendsimeve), distorzioneve (shtrembrimeve), shtesave, pazshmrive t tingujve, pastaj shqiptimit - ballor (frontal) dhe ansor (lateral) gjuhsor, buzor (labial), hundor (nazal), fytor (fariengeal), jo t mpreht (strident), si dhe gabimeve n shqiptimin e tingullit inicial, medial dhe final si dhe atij intervokal. Objektivat e vlersimit kan t bjn me vlersimin e: * Puns s artikulatorve prgjat shqiptimit t fjalve t veanta dhe biseds n prgjithsi; * Prezencs s proceseve fonologjike t cilat mund t ndihmojn n prcaktimin e gabimeve; * Funksionimit t fmijs krahasuar me normat zhvillimore; * Aktivizimit t tingujve t rregulluar; * Identifikimit t qllimeve potenciale t trajtimit; * Vlersimin e efekteve t trajtimit prmes matjeve t prsritura. Sipas Hegde (1997), mnyra e prgjithshme e trajtimit t rregullimeve t artikulimit sht: * Vlersimi i artikulimit; * Seleksionimi dhe grupimi i tingujve foljor pr modifikim; * Prgatitja e materialeve stimuluese (vizatimeve, objekteve, etj.) dhe e detyrave n lidhje me tingujt e caktuar n fjal, fraza dhe fjali; * Ushtrimi i tingujve n nivelin e rrokjeve dhe fjalve duke prdorur instruksionet, demonstrimet, modelimet, etj.; * Prdorimi i fjalve (150 fjal) me tr tingujt e rregulluar; * Prforcimi i prgjigjeve t sakta; * Prdorimi i riveprimit korrigjues ( corrective feedback ) pr prgjigje t pasakta; * Ushtrimi i stimulueseve t reja dhe t vjetra;
12

* Ndrlikueshmria e prgjigjeve (prej rrokjeve n fjal, fjalve n fraza; frazave n fjali); * Ushtrimi i shqiptimit t sakt t tingujve n fjali dhe n t folurit natyror; * Ushtrimet n vendet e ndryshme: klas, shtpi, etj.; * Ushtrimi i antarve t familjes, msuesve dhe shokve n prforcimin e shqiptimit t rregullt n mjediset e zakonshme; * Msimi i personit pr vet - kontroll me qllim t shqiptimit t drejt t tingujve; * Prcjellja dhe sigurimi i trajtimit prkrahs pasi q shqiptimi i sakt dhe t folurit prgjat bisedave t jet nn 90% t saktsis. Sa i prket diagnozs diferenciale duhet theksuar dallimin n mes t rregullimeve t artikulimit dhe apraksis zhvillimore t t folurit, dizartris me paraliz cerebrale, t rregullimeve n artikulim si pasoj e dmtimit t t dgjuarit dhe retardimit mental, si dhe rregullimeve emocionale. Prognoza apo parashikimi i rehabilitimit t rregullimeve n artikulim n prgjithsi sht e mir; tek shumica e fmijve me rregullime t ktilla shkathtsit e t artikuluarit prmirsohen prgjat trajtimit sistematik. Mirpo, nuk duhet harruar faktin se prania e variablave si jan: dmtimi i t dgjuarit, retardimi mental, paaftsia fizike, faktort negativ t mjedisit dhe pamjaftueshmrit (deficitet) senzorike mund t ndikojn n shpejtsin e prmirsimit dhe rezultatin final. 1 _________________________
1. http://psikologji.net/forumi/index.php?topic=2671.0 Postuar nga: defektologu Irfan Bojagjiu me 14.05.2010

5. Prsritja e fjalve dhe shprehjeve Prsritja e fjalve dhe shprehjeve n gjuhn latine do t thot Palilalia. Kjo form e t shprehurit sht nj ndr pengesat apo rregullimet e t folurit. Prsritja e shpesht e do fjal e bn t folurit t pakuptueshm dhe t keq, po ashtu e bn t folurit monoton pr dgjuesin. Kt t folur kryesisht e bjn fmijt kur jan n fazn e zhvillimit t t folurit prej moshs dy deri n katr vjeare, por nuk sht dukuri e shpesht dhe e domosdoshme. Tek personat e moshs madhore kryesisht paraqitet tek personat me smundje psikike, tek t cilt mungon koncentrimi, prandaj nuk u bien ndrmend fjalt q duhet thn n momentin e duhur. T njjtit persona kan problem edhe n leximin e teksteve nga se i prsrisin disa her fjalt e lexuara. Duhet theksuar se kjo sht penges individuale dhe sht rast i veant. Kjo penges mund t eliminohet me ushtrime logopedie. 6. T humburit e gjuhs T humburit e gjuhs n gjuhn latine do t thot Aphasia. Kjo fjal sht term medicinal q prkthyer n gjuhn shqipe do t thot humbje e gjuhs. Kjo penges e t folurit nuk prfshin vetm t folurit oral, por edhe at t shkrim-leximit, llogaritjes dhe n prgjithsi q ka t bj me normat gjuhsore. Personat me afazi, jo vetm q kan probleme t t folurit, por kan probleme
13

edhe n jetn e prditshme; kta nuk jan t aft pr t kuptuar shikimin e filmave, programet televizive, nuk mund t llogarisin, nuk mund t shkruajn e as t lexojn, nuk e kuptojn t folurit e t tjerve, nuk i njohin gjsendet dhe as nuk e njohin orn. Afazia m tepr i sulmon meshkujt e sidomos moshn mbi 50 vjeare. Afazia shkaktohet nga dmtimet e sistemit nervor qendror n trurin e madh e sidomos kur dmtohen qendrat pr t folur si q jan ajo e BROKUT lat. Gyrys frontalis inferior dhe ajo Gyrys procentralis. Qendra e Brokut e ka marr emrin sipas zbuluesit t saj Paul Brokoa 1824-1880. N kt qendr nxiten impulset pr t folurit oral. Afr qendrs s Brokut gjendet qendra motorike nga e cila nxiten organet pr shkrim. Kto qendra jo vetm q jan t lidhura n mes veti, por jan t lidhura edhe me qendrat si sht VERNIKOVI AKUSTIK lat. Gyrys temporalis superior. N kt qendr prpunohen ndijimet akustike t tingujve dhe fjalve. Po ashtu afr ksaj qendre gjendet qendra nervore e DEZHENERINIT. N kt qendr ndijimet vizuale t shenjave grafike shndrrohen n parafytyrime t shkronjave t shkrimit dhe t shtypit. Kto qendra mund t dmtohen edhe nga lndimet fizike si n fatkeqsi komunikacioni, lndimeve n pun, plagimet n luft, lndimet n rrahje, lndimet n shtatzani, gjat procesit t lindjes nse ajo sht lindje e rnd dhe e mundimshme, po ashtu mund t paraqitet edhe tek personat t cilt paralizohen nga njra an ose n dy ant dhe n kt rast jan t dmtuara edhe qendrat e t folurit; pra ajo e Brokut, e Dezhenerinit dhe e Vernikovit.

Afazia sipas mnyrs se si paraqitet sht e llojllojshme: 1. Afazia ekspresive.- sht nj penges e t folurit, kur i dmtuari nuk mund tua parashtroj mendimet e veta t tjerve. 2. Afazia reciproke.- sht nj penges e t folurit e cila manifestohet kur personi nuk mund t komunikoj me t tjert dhe as t lexoj. 3. Afazia globale ose Ekspresivo-reciproke.- sht kur personi humb do aftsi t t folurit oral dhe shkrim-leximi. Kur tek personi nuk jan t dmtuara t dy qendrat e sistemit nervor qendror n tru si tham m lart, ajo pr t folur dhe pr t shkruar ose ajo senzore dhe motorike, ka gjasa q t zhvillohet nj lloj komunikimi oral ose ai me shkrim. Shum prindr habiten se si fmija i tyre mund t flas dhe i kryen t gjitha punt e shtpis, por nuk i mban mend shkronjat. Fmija shkruan mir kur e kopjon tekstin ose kur i diktohet teksti, por nuk mund t lexoj. Mund ta lexon tekstin, por nuk mund t shkruaj. Kshtu fmija nj veprim e bn mir, por veprimin tjetr jo. Pr kt duhet t konsultohet neurologu, psikologu dhe psikiatri. Afazia fare nuk ka t bj me retardim mental apo mendor. Personat e atakuar nga afazia nuk e humbasin inteligjencn, por edhe nuk mund ta shfrytzojn pr shkak se u mungon t folurit. Me kta persona, sjellja e rrethit shoqror duhet t jet normale sikurse me personat e tjer. Edhe kjo penges e t folurit mund t prmirsohet me metoda logopedike dhe me bashkpunim t ndrsjell prind-logoped-msues. Kjo penges e t folurit shkaktohet vetvetiu dhe pr kt nuk
14

mund t fajsohet fmija, prindi, por as msuesi kur fmija shkon n shkoll. Msuesi kishte me qen fajtor n kt rast nse nuk bashkpunon me prindin dhe ti tregon prindit se ka ka vrejtur tek nxnsi, nga se faji n fund do t mbetet te msuesi q nuk e ka msuar nxnsin t shkruaj apo t lexoj. 1

_________________________
1.http://psikologji.net/forumi/index.php?action=printpage;topic=2739.0 Postuar nga James me 03.07. 2010

7. rregullimi i t lexuarit rregullimi i t lexuarit n gjuhn latine do t thot Dyslexia. Leximi sht pjes e sistemit gjuhsor dhe sht ngusht e lidhur me format e tjera t gjuhs - gjuhn e folur dhe shkrimin. Disleksia sht nj aftsi e kufizuar n t nxn n t ciln individi ndeshet me vshtirsi jashtzakonisht t madhe n t nxnit e leximit. Njerzit q kan disleksi e kan t vshtir ti njohin shkronjat dhe fjalt si dhe t interpretojn informatn q paraqitet n form t shtypur, mirpo personat me disleksi jan inteligjent n mnyra tjera. P.sh. ata mund t ken shkathtsi shum t mdha matematikore, si: Albert Einsteini gjeniu i fiziks dhe matematiks, nuk kishte folur deri n moshn 3 vjeare, krkimi i tij pr gjetjen e fjalve ishte prshkruar si i mundimshm deri n moshn 7 vjeare. Ai e urrente shkolln, m von tregoi pak prparim n aritmetik po jo ndonj aftsi t veant. Nj msues i tij parashihte se asgj e mir nuk do t dal prej tij. Aftsit e kufizuara gjuhsore t Einstein-it ishin t vazhdueshme dhe t qndrueshme prgjat gjith jets s tij si i rritur. T shkruarit gjithashtu ishte i vshtir pr t dhe ai komunikonte keq prmes shkrimit. Duke e prshkruar procesin e t menduarit t tij, ai shpjegonte se rrall mendonte n fjal, vetm kur i vinte mendimi ai prpiqej ta shprehte at me fjal m pas. Me von, ai ishte i interesuar pr shkenca natyrore, matematikn dhe inxhinierin elektrike, mirpo dshtoi n provimin pr pranim n programin e studimit pr inxhinieri. Pr shkak t interesimit t tij n t menduarit abstrakt dhe matematikor, ai ishte i interesuar t bhej msues. Megjithat, ai besonte se i mungon imagjinata dhe aftsia praktike pr kt.1
15

_________________________
1. Prof. Linda Salihu (2009),Vshtirsit n t nxn. Prishtin. fq. 15.

8. Autizmi Autizmi rrjedh nga gjuha latine Autismus. Autizmi sht nj rregullim i zhvillimit nervor q karakterizohet nga paaftsia pr t komunikuar n nj ambient social, gjithashtu n sjellje t kufizuara dhe prsritse. Autizmi sht i pranishm nga lindja dhe ka ndikim mbi at se si nj individ mson. Etiologjia sht e panjohur, por nj numr i hulumtimeve sugjerojn se kjo shfaqet si rezultat i ndonj forme t patologjis s sistemit nervor qendror. Shkaqet e autizmit jan ende t panjohura, por studimet tregojn q faktort gjenetik jan me rndsi duke prfshi edhe gjendjet e tjera q ndikojn n zhvillimin e trurit q ndodhen para, gjat apo menjher pas lindjes s foshnjs. do person me autizm sht unik, megjithat shumica prej tyre kan t prbashkt kto vshtirsi: * Komunikimin shoqror (vshtirsi n prdorimin dhe t kuptuarin e gjuhs, vshtirsi n komunikimin verbal dhe joverbal). * Bashkveprimi shoqror (vshtirsi me marrdhnie shoqrore, psh. sht indiferent). * Imagjinatn (vshtirsi n zhvillimin interpersonale t lojrave dhe imagjinats). * Loj e pazakont me lodra dhe objekte t tjera. Fmijt me autizm kan vshtirsi t mdha n komunikim me t tjert, kan t vshtir t shprehin veten e tyre dhe t kuptojn ka njerzit tjer tregojn. Shum fmij me autizm nuk flasin fare por edhe ato q flasin, t folurit e tyre mund t jet prsrits. N rast se fmija nuk ka komunikim verbal ather fillohet me komunikim me shenja apo me fotografi. Ekzistojn disa lloje t autizmit, si jan: sindroma e Apsbergut dhe sindroma e Kanerit. Sindroma e Apsbergut veohet me nj form m t leht t simptomave t autizimit, ku dhe shanset e
16

prmirsimit jan m t mdha. Ndrsa sindroma e Kanerit veohet me simptoma shum t rnda t autizmit ku dhe mundsia e prmirsimit sht minimale. 1

_________________________
1. Ligjrata, Prof. dr . Zabeli Naser (2011), Pedagogji speciale- Autizmi, Prishtin .

Prfundime dhe rekomandime

N fund mund t themi se kemi prmbledhur disa njohuri rreth problemit t fmijve me vshtirsi n komunikim dhe pengesat e mundshme t suksesit n msim. T vetdijshm se kjo problematik do nj studim dhe nj qasje me serioze t shoqris n prgjithsi me qllim q fmijt me vshtirsi n komunikim ta ndjejn veten me komod dhe ti tejkalojn t gjitha vshtirsit t cilat mund ti ken me pengesn e komunikimit. Une kisha rekomanduar q t gjitha shkollat n Kosov si dhe prindrit q kan fmij me vshtirsi n komunikim t ndjekin kt praktik,pra ti drgojn fmijt apo nxenesit e tyre te logopedi, me qllim q hap pas hapi t evitohen t gjitha problemet e tyre. Hapi i par i cili duhet t ndrmerret pr fmijt me vshtirsi n komunikim sht njoftimi i kujdestarit t klass mbi pengesn e fmiut n komunikim, po ashtu edhe njoftimi i prindit nga organet e shkolls pr ecurin, ngecjen e suksesit t fmiut me vshtirsi n komunikim. Fmijt me vshtirsi n komunikim mund t ndihmohen vetm n at mnyr nse ndaj tij veprohet drejt. Prindi i fmiut duhet t bindet nga organet e shkolls se fmiu i tij nuk sht i gjor, se ai sht normal, nuk sht i smur por vetm ka vshtirsi n komunikim dhe duhet t veprohet n at mnyr q ti ndihmojm q fmija ti prballoj vshtirsit e tij n komunikim. Duhet t merren parasysh ditt e mira dhe t kqija t fmijs, ku aftsit e tij punuese dhe aftsit e prshtatjes jan ndryshe gjat ditve t mira e ndryshe gjat ditve t kqija. N ditt e mira mund t krkojn m shum nga ai, e n ditt e kqija duhet t krkojm m pak, ku msuesi dhe prindi duhet t bjn angazhim te fmijt gjat kohs s ditve t mira.
17

Duhet t bindet fmija q ai le t garon me vetveten e jo me t tjert, theksoja suksesin e tij. Shpesh her prsritja suksesin e tij dhe prkujtojani vshtirsit q ka pasur m par. sht shum me rndsi se gjat puns me fmijt me vshtirsi n komunikim t kihet parasysh durimi, ku n asnj mnyr nuk guxon fmija t trajtohet ndryshe pr shkak mos durimit tuaj, por duhet t trajtohet n mnyr t drejt. Kurr mos i krkoni fmijs q ta ndrpres t folurit e tij dhe ta prsris at pjes pr shkak t vshtirsive n t folur. Krkesa e till mund t zgjoj ndjenjn e disfats dhe ta prforcoj frikn nga situatat e reja t t folurit. Duhet t jeni tolerant ndaj gabimeve t fmijve me vshtirsi n komunikim e kategorik n vnien e kufizimeve ndaj sjelljeve t fmijve dhe respektimin e rregullave q i prcaktojm vet n q rast krijon vetkontrollin te fmija. sht provuar te fmijt me vshtirsi n komunikim m i rndsishm sht personaliteti i msuesit se ana profesionale e tij, prandaj n kt aspekt fmijt me vshtirsi n komunikim e duan msuesin q sht i drejt ndaj tyre, q sht dashamirs dhe i afrt me nxnsit, sht i paanshm n fardo rasti ndaj nxnsve etj. Nse e kuptoni se e prqeshin moshatart e tij fmijn tuaj ather merreni seriozisht kt dukuri, bisedoni me msuesin e klass , kujdestarin pedagogun e shkolls ose psikologun. Ndihmojeni fmijn q t zhvilloj strategjin me t ciln do t mund t mbrohet para moshatarve. Mnyra pr t ndrtuar vetrespektin te fmija me vshtirsi n komunikim duhet t dini se ka ai thjesht do q :- ta dgjoni - ti qaseni me seriozitet - ta doni, ta pranoni pa kushtzime . Judith Heumann citoi: Nse u mohoni njerzve me nevoja t veanta mundsit e arsimimit, ather sht mungesa e arsimit dhe jo aftsia e tyre ajo q kufizon mundsit e tyre.1

18

__________________________
1.Grup studentesh. Vlersimi dhe identifikimi i nevojave te veanta- seminar. Maj 2010

Literatura
- Beci Bahri, (2004)Fonetika. Prishtin. - Bejtullahu. Prof. Defektolog- Logoped Emrush,( 2007) Njohuri mbi aftsit e kufizuara dhe rehabilitimi.OPFAKKOS Prindi & Fmiu Prishtin. - Imeri Vjosa,( 1999) Puna pedagogjike me nxnsit me vshtirsi n komunikim- Punim Diplome- Master, Prishtin. - Grup autorsh,( 2003) Edukimi special n Kosov- Save the children. Prishtin. - Grup studentesh.(2010) Vlersimi dhe identifikimi i nevojave t veanta- seminar. - Miller Bonnie(2005) Komunikimi me fmij. QPEA, Ferizaj. - Kos Mikush Anica & bashkautort, (2010) Shkolla dhe shndeti mental.QPEA, Ferizaj. - Salihu Prof.Linda,( 2009) Vshtirsit n t nxn,wus25!austria. Prishtin. - Zabeli Dr. Naser,(2010) Edukimi Inkuziv, wus-austria, Prishtin. - Zabeli Dr. Naser,(2011) Ligjerata-Pedagogji speciale, Prishtin.

Burimet nga interneti

- http://www.telegrafi.com/?id=51&a=7 Defektologelogopede , Dr. sci. Ardita A. Devolli, me 21.02.2009 - http://psikologji.net/forumi/index.php?topic=2671.0 Defektologu Irfan Bojagjiu me 14.05.2010 - http://www.malesiaforum.com/showthread.php?t=17425 Defektologu Irfan Bojagjiu me 26-04-2011, -http://www.zeriyt.com/mjekesi-e-pergjithshme/femija-dhe-te-folurit-e-tij-t57351.0.html Defektologu Irfan Bojagjiu me 03-07-2009.

19