Bilgi Ekonomisi

YAYIN NO: DPT.
2674
B!LG! EKONOM!S!, !"GC P!YASASININ TEMEL AKTRLER! VE E"!TS!ZL!K: E#!L!MLER, ROLLER, FIRSATLAR VE R!SKLER
MEHMET AL! KELLEC!
EKONOM!K MODELLER VE STRATEJ!K ARA"TIRMALAR GENEL MDRL# Stratejik Ara$trmalar Dairesi TEMMUZ 2003
Kelleci
Bilgi Ekonomisi, !"gc Piyasasnn Temel Aktrleri ve E"itsizlik: E#ilimler, Roller, Frsatlar ve Riskler
ISBN 975 19 3370 - 6 (basl nsha)

Bu al!ma Devlet Planlama Te!kilatnn gr!lerini yanstmaz. Sorumlulu"u yazarna aittir. Yayn ve referans olarak kullanlmas Devlet Planlama Te!kilatnn iznini gerektirmez; #nternet adresi belirtilerek yayn ve referans olarak kullanlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir. Bu yayn 800 adet baslm!tr. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyas retilmi!tir.
http://ekutup.dpt.gov.tr/isgucu/kellecim/bilgieko.pdf
Kelleci
!!NDEK!LER
Sayfa No G!R!" ..................................................................................................................... % B!R!NC! BLM.................................................................................................... 8 %. B!LG! EKONOM!S!, F!RMALAR VE G!R!"!MC!L!K.......................................... 8 1.1. Firmalar, Yeni #! (retim) Organizasyonlar ve rgtlenme Biimleri.......... 8 1.2. Giri!imcilik.................................................................................................. 17 !K!NC! BLM .................................................................................................... %9 2. B!LG! EKONOM!S! VE !ST!HDAM .................................................................. %9 2.1. D!nce Okullar ve Teknoloji-#stihdam #li!kisi ......................................... 21 2.2. Teknoloji ve #stihdam: Tamamlayc m #kame Edici mi?........................... 24 2.3. Bili!im ve #leti!im Teknolojileri ve #stihdam ............................................... 27 2.4. Yeni al!ma Trleri .................................................................................. 28 2.5. Bilgi Ekonomisi ve Beceriler....................................................................... 31 2.6. Ampirik al!malar ve Genel De"erlendirme ............................................. 35 NC BLM................................................................................................ 39 3. BE"ER! SERMAYE !HT!YACININ KAR"ILANMASI ...................................... 39 3.1. E"itim, Beceri Kazandrma E"itimi ve Hayat Boyu "renme..................... 40 3.2. Beyin G ................................................................................................ 46 3.3. #!gc Mobilitesi ........................................................................................ 49 DRDNC BLM .......................................................................................... 5% 4. B!LG! EKONOM!S! VE SEND!KACILIK .......................................................... 5% BE"!NC! BLM................................................................................................. 56 5. B!LG! EKONOM!S!, E"!TS!ZL!K VE R!SKLER............................................... 56 ALTINCI BLM ................................................................................................. 63 6. B!LG! EKONOM!S!NDE ULUSAL VE ULUSLARARASI DZEYDE E"!TL! AKTRLER!N ROL ............................................................................ 63 6.1. Uluslararas Kurulu!larn Rol ................................................................... 64 6.2. Kamu Sektrnn Rol.............................................................................. 65 6.3. Ortak Giri!imlerin Rol............................................................................... 75 i
Kelleci
SAYFA NO YED!NC! BLM................................................................................................. 77 7. B!LG! EKONOM!S! VE TRK!YE.................................................................. 77 SEK!Z!NC! BLM ........................................................................................... %00 8. SONU VE NER!LER ................................................................................. %00 KAYNAKA....................................................................................................... %%4 EK TABLOLAR.................................................................................................. %22
ii
Kelleci
TABLOLAR
Sayfa No Tablo: 1- Yazlm Sektrnde Yllk Ortalama #!gc Maliyeti Kar!la!trmas, ABD Dolar, 1999................................................... 13 Tablo: 2- Seilmi! lkelerde B#T #stihdam, 1999 ........................................... 27 Tablo: 3- 1990larda e!itli Uzaktan E"itim Teknolojilerinin Ki!i Ba!na Yllk Ortalama Maliyeti, ABD Dolar ................................................ 45 Tablo: 4- Dnyada Blgeler #tibariyle #nternet Kullanm (Temmuz 2000) ...... 62 Tablo: 5- Dnya Rekabet Gc Sralamas, 2002 .......................................... 78 Tablo: 6- Toplam Ar-Ge Harcamalar (GSY#Hnn Yzdesi Olarak, 1999) ...... 79 Tablo: 7- Bili!im ve #leti!im Teknolojileri Yo"unlu"u (Bit Harcamalarnn GSY#H'ya Oran, Yzde).................................................................. 82 Tablo: 8- OECD lkelerinde Fiziki ve Fiziki Olmayan Yatrmlarn GSY#H #erisindeki Pay, 1995 ........................................................ 83 Tablo: 9- Bin Ki!i Ba!na #nternet Kullanclar Says (2000 Yl) ................... 84 Tablo: 10- Onbin #!gc Ba!na Ara!trmac veya niversite Mezunu Says .. 85 Tablo: 11- E"itime Yaplan Kamu Harcamalar (GSY#Hnn Yzdesi Olarak, 2000 Yl)............................................................................. 87 Tablo: 12- Orta "retimde Okulla!ma Oranlar (1997 Yl)............................... 88 Tablo: 13- Nfusun Yzdesi Olarak #!gc, 2000 ............................................ 89 Tablo: 14- Toplam #!gcnn Yzdesi Olarak Kadn #!gc 2000 ......................... 90 Tablo: 15- Sektrel #stihdam (Toplam #stihdamn Yzdesi Olarak, 2000)......... 91 Tablo: 16- 25-64 Ya! Grubu #!gcnn E"itim Seviyesi .................................. 92 Tablo: 17- #!gc Verimlili"i (al!lan Saat Ba!na GSY#H, 2000)................. 93 Tablo: 18- #malat Sanayii #stihdam Yaps, 1987-1997, Yzde ......................... 95 Tablo: 19- OECD yesi lkelerde B#T Sektrnn Tahmini #stihdam Pay, 1997......................................................................... 96 Ek Tablo: 1- Bilgiye Dayal Faaliyetler Katma De"erinin #! (Business) Sektr Katma De"erindeki Yzde Pay ................................... 122 Ek Tablo: 2- Firmalarn Yksek Beceri Sahibi #!gc #htiyacn Kar!lamak #in Geli!tirdikleri Stratejiler .................................... 123
iii
Kelleci
G!R!"
Gnmzde, bilim ve teknolojide hzl ilerlemeler ve bilginin (knowledge)1 olduka nemli bir retim faktr haline gelmesiyle, zelikle ba!lca OECD ekonomilerinin artan lde bilginin retimi, kullanm ve yaylmas anlamnda, bilgiye dayal hale gelmesi sreci ya!anmaktadr. Bilgi a"larna dayal byle bir ekonomide, ekonomik byme ve kalknmann itici gc, do"al kaynaklar veya fiziki mallar yerine bilgi olarak kar!mza kmaktadr. Bilgiye dayal ekonomi, bilginin firmalar, kurulu!lar, bireyler ve toplumlar tarafndan daha ileri bir sosyal ve iktisadi geli!me iin yaratld", yayld" ve kullanld" de"erlerinin edilmektedir. Byle bir ekonomide temel unsur bilgidir. Bilgi Ar-Ge ve yaparak "renme srelerinde retilirken, e"itim, beceri kazandrma e"itimi ve i!gcnn, "rencilerin ve ara!trmaclarn mobilitesi gibi yollardan "renilmekte ve yaylmakta ve yeni makinalar, i!/retim organizasyonlar ve ba!ta Bili!im ve #leti!im Teknolojileri (B#T= Information and Communication Technologies) olmak zere teknoloji sayesinde retim srecinde kullanlmas mmkn olmaktadr. Bu srete genel olarak teknolojik geli!meler (yksek teknolojiler dahil) zelde ise, B#T srkleyici bir rol oynamaktadr. Burada
1 Ekonomide yaplan analizlerde bilgi (knowledge) genellikle 4l bir ayrma tabi tutulmaktadr. Bunlar Know-what, Know-why, Know-how ve Know-whodur. Enformasyonun (information) ise bilgiye gre daha dar kapsaml bir kavram oldu"u kabul edilir. Yukardaki 4l ayrmda bilginin Know-what ve Know-why unsurlar genelde enformasyon kavram ierisinde d!nlmektedir. Know-what: Bu tr bilgi gereklere (facts) ili!kin bilgidir. Know-why: Do"ay ve toplumu anlama abamzn bir rn olan bilimsel bilgidir. Know-how: Bir i!i yapabilme becerisi/kapasitesi olarak tanmlanmaktadr. Know-who: Bu tr bilgi kimin neyi bildi"i (who knows what) ve kimin neyin nasl yapld"n bildi"ine (who knows how to do what) ili!kin bilgidir.
ekonomileri yzde
tanmlamak
iin
kullanlmaktadr. bilgiye dayal
Yaplan
bir
ara!trmaya gre ba!lca OECD lkelerinin #! (business) sektr katma 50sinden fazlasnn oldu"u tahmin
Literatrde Know-what ve Know-why kodifiye edilmi! (codified) bilgi , Know-how ve Know-who tecrbeyle edinilmi! sakl bilgi (tacit knowledge ) olarak kabul edilmektedir.
Kelleci
teknolojik geli!meler kavramyla yeni rnler retilmesi anlamnda rn yenili"i, yeni retim sreleri anlamnda sre yenili"i ve retim birimlerinin rgtlenmesinde yenilik anlamnda organizasyonel yenilik kavramlarnn btn kastedilmektedir. Bilgiye dayal ekonomiye gei! srecinde teknolojik geli!meye yaplan nemli vurguyla birlikte, kreselle!me ile bilgi ekonomisine gei! sreci kar!lkl etkile!im halinde bulunmaktadr. Bu srete, ekonomiler de mal, hizmet, yatrm, insanlar ve fikirlerin uluslar arasnda kolayca hareket etmesiyle dnya ekonomisine gittike entegre olmaktadrlar. Bylece bu sre, firmalar arasnda yeni rekabet ve i!birli"i alanlarn artrrken, yeni fikir ve teknolojilerin yaylmasn da te!vik etmektedir. Kreselle!me e"ilimi d!nda bilgi ekonomisine gei! srecini byk lde etkileyebilecek e"ilimlerden biri de, kuralllk ve kurumsalla!madr. Bunun ekonomi asndan nemi, ngrlebilirli"in artmas ve bylece verimlilik art! iin uygun ortam yaratmasndan kaynaklanmaktadr. Kurumsalla!ma ayn zamanda Sakn (2003) da belirtti"i gibi piyasa mekanizmasnn etkinli"ini artrarak verimlili"i ve bymeyi artran bir faktrdr. Firmalar iin, kuralllk !irket yneti!iminin ve !irketlerin faaliyet gsterdikleri ko!ullarn belirli kurallara tabi olmasdr. Bilgiye dayal ekonominin byme, rekabet gc, yatrmlarn nemli
kompozisyonu ve ekonominin yaps gibi pek ok alanda olduka yansmalar bulunmaktadr.
Bu trden bir ekonomide motor rol oynayan B#Tnin byme srecine nemli katks olmaktadr. Sayglnn (2001: 211-212) da ifade etti"i zere, bu katklardan birincisi, bu teknolojilerin sermaye birikimine ve ikincisi ise toplam faktr verimlili"ine olan katksdr. B#T, hem kendi sektrlerinde hem de bu teknolojiyi kullanan di"er sektrlerde nemli !ekilde yatrm art!larna yol 2
Kelleci
amaktadr. Bu durum ise sermaye birikimine ve dolaysyla byme hzna nemli katkda bulunmaktadr. Benzer !ekilde, bili!im ve ileti!im teknolojilerine ba"l olarak ortaya kan toplam faktr verimlili"i art! hem B#T sektrlerinin kendi ierisinde hem de bunu kullanan sektrlerde ortaya kmaktadr. Yeni byme teorisi, bilginin ve teknolojinin verimlilik ve ekonomik byme art! sa"lamadaki roln anlama abas olarak nem kazanmaktadr. Bilgi ekonomisiyle birlikte yatrmlarn kompozisyonu fiziki olandan fiziki olmayan yatrmlara do"ru bir kayma gstermektedir. Bu srete ayrca teknolojiye yaplan vurguyla yksek birlikte gerek retimin gerekse ihracatn de"i!imler kompozisyonunda, gzlemlenmektedir. Di"er yandan, "renme sreci bilgi ekonomisinde en kritik faktrlerden biri olarak grlmektedir. yle ki, literatrde bireylerin, firmalarn, blgelerin ve ulusal ekonomilerin ba!arsnn onlarn "renme kapasitesini yanstt" bir "renen ekonomi tanmlamas yaplmaktadr. Organizasyon dzeyinde "renmenin srekli olmas, firmalarn kendi ilerinde bir "renme kapasitesi yaratmas, "renme srecinin ya!am boyu srmesi ba!ar iin olduka nemli grlmektedir. Ayrca, firmalarn mevcut bilgiyi kullanarak yeni bilgiler retmesinin nemli bir rekabet gc kayna" oldu"u kabul edilmektedir. Bilgi ekonomisinin bunlara ilave olarak, i!gc piyasas zerinde de nemli yansmalar bulunmaktadr. beceriler, ortaya kan sendikaclk, bilgi Bu yansmalar kendisini, giri!imcilik ve firmalar, al!anlar, istihdam, yeni al!ma trleri, nem kazanan/kaybeden yeni yksek beceri sahibi i!gc emek ihtiyacnn dn!m srecinde ortaya kabilecek kar!lanmasnda e"itim, beyin g ve i!gc mobilitesi gibi politikalarn nemi, ekonomisine e!itsizlikler ve riskler ve bu dn!m srecinde uluslararas kurulu!larn ve 3
teknoloji
lehine
nemli
Kelleci
geli!mi! lkelerin rolleri, lkeler aras i!birli"i imkanlar ve ulusal dzeyde ise, kamu, zel ve ortak giri!imlerin oynayabilecekleri muhtemel roller zerinde gstermektedir. Gerekle!tirilen bilimsel ve teknolojik geli!melerin ekonomik bir de"er ta!mas iin ticarile!mesinde byk rol oynamas nedeniyle giri!imcilik, bilgi ekonomisinin geli!iminde nemli bir faktrdr. zelikle yksek teknoloji alanlarnda giri!imcilik kltrnn geli!tirilmesi bilgi ekonomisi asndan nemlidir. Di"er yandan, bilgi ekonomisine gei! srecinde, kresel dzeyde ya!anan !iddetli rekabetin de etkisiyle firmalar giderek artan bir !ekilde bir yandan genel olarak teknoloji, zelde ise B#Tleri kullanrken, i! organizasyonlarn ve rgtlenmelerini de yeni srece adapte etmeye al!maktadrlar. Bu erevede, firmalar da de"i!en talebe hzla yant vermeye ynelik olarak, bir yandan yatay rgtlenme biimleri benimserken, daha esnek olan yaln retim sistemlerine ynelmektedirler. Ayrca, teknolojiye, esnek retim sistemlerine ve yksek beceri sahibi i!gcne vurgu yapan yksek performansl i!yerleri de nem kazanmaktadr. Di"er yandan, firmalar gerek asl retim faaliyetlerinin bir blmn
(subconstructing) gerekse asl faaliyet alan d!nda kalan retimlerini di"er firmalara (outsourcing) aktarmaktadrlar. Ayrca, firmalar B#T sektrlerinin katksyla, artan rekabete kar! gerek tedariki firmalaryla gerekse m!terileriyle a" tarz ili!kiler kurmaktadrlar. Bilgi ekonomisinin istihdam zerinde nemli yansmalar bulunmaktadr. Teknoloji ile be!eri sermaye arasndaki yakn ili!ki, bilgiye dayal ekonominin istihdam zerinde de etkileri olaca"n ima etmektedir.
Kelleci
OECDnin (1996a:7) al!mas gstermektedir ki, bilgi ekonomisiyle birlikte be!eri sermaye nem kazanmakta, yksek beceri dzeyine sahip i!ilere ynelik talepte art! grlmektedir. OECD lkeleri ekonomilerinin, bilgi yo"un ve yksek teknoloji sektrleri gerek retim gerekse istihdam asndan en dinamik sektrleridir. Teknolojideki de"i!im, zellikle B#T kullanlmaya ba!lanmasyla birlikte, e"itimli ve yksek beceri sahibi i!gc (qualified labor) daha de"erli hale gelirken, d!k beceriye sahip olan i!gc (unqualified labor) grece de"ersiz hale gelmektedir. Bununla birlikte, teknolojik de"i!melere ba"l olarak i!gc talebindeki kaymalar zaman zaman yksek beceri sahibi i!gcnn de i!ini kaybetmesine yol aabilmektedir. Di"er yandan, B#Tnin ekonomide yaylmasyla, ihtiya duyulan baz beceriler makinelerce kar!lanrken, tele-al!ma gibi yeni al!ma trleri ve yeni beceriler nem kazanmaktadr. Yukarda belirtildi"i gibi yeni becerilere ihtiya artarken bunlarn
kar!lanmasna ynelik olarak e"itim, beceri geli!tirme e"itimi, ya!am boyu "renme, i!gc mobilitesinin artrlmas ve lkeye yksek beceriye sahip i!gcnn giri!inin (beyin g) desteklenmesi nem kazanmaktadr. Bilgi ekonomisine gei! srecinde geleneksel sendikaclk yakla!mlar asndan da nemli sonular ortaya kmaktadr. Firmalarn yatay rgtlenmeye gemeleri ve/veya gerek asli retimlerini gerekse asli olmayan retimlerini ta!eron firmalara yaptrmalaryla birlikte, geleneksel olarak dikey bir !ekilde rgtlenmi! firmalarda rgtlenebilen sendikalar, yeni durumda olduka zorlanmaktadrlar. Di"er yandan bilgi ekonomisinde, B#Tnin yaylmas srecinde sendikalarn bu teknolojilerden yararlanarak hizmet vermeleri, teleal!ma gibi yeni al!ma trlerinin ve nem kazanan kendi ba!na al!mann mevzuata girmesi iin mcadeleye girmeleri ve al!anlara beceri e"itimi vermeleri nem kazanmaktadr.
Kelleci
Bilgi ekonomisine gei! srecinde lkeler, firmalar ve vatanda!lar iin, nemli bir risk bulunmaktadr. Literatrde, bu srete, gerekli nlemler alnmazsa, lkeler arasnda ve ulusal dzeyde bu yeni srece adapte olabilenler ve olamayanlar arasnda bir saysal uurum (digital divide) anlamnda bir sorun ortaya karaca"na ve bunun da gerek uluslar aras gerekse ulusal dzeyde, gelir da"lmnda e!itsizlik ve toplumsal anlamda baz kesimlerin d!lanmasn beraberinde getirece"ine ili!kin ciddi bir kayg bulunmaktadr. Bu sorunlarn uluslar aras dzeyde i!birli"i ve teknik yardm, ulusal dzeyde ise e"itim, beceri kazandrma e"itimi, istihdam vb. politikalarla a!lmas ihtiyac giderek artmaktadr. lkeler bu srete, bir yandan rekabet glerini korumaya
al!mak/artrmak iin ekonomik yaplarn bilgi ekonomisine dn!trme, di"er yandan da bu dn!mn sonucunda artma e"ilimi sergileyen saysal uurum ve dolaysyla kutupla!ma e"ilimi sorununu da e!anl bir !ekilde zmek durumundadrlar. Di"er yandan, bilgi ekonomisine dn!m srecinde lkeler, firmalar ve bireyleri baz tehlikeler beklemektedir: virs ve hackerlarn saldrs. Ayrca e-i! gibi uygulamalarn yaylmas ve !irketlerin uluslar aras hale gelmesi, devlet iin vergi toplanmas srecinde nemli sorunlar yaratabilmektedir. Genel bir de"erlendirme yapld"nda, teknolojik geli!meye ve yksek dzeyde beceriye sahip i!gcne, srekli bir "renme srecine vurgu yapan bilgiye dayal ekonomiye dn!m gerekle!tirmekte olan firma ve ulusal ekonomiler, bu dn!m gerekle!tirmede gecikenlere kar! nemli bir rekabet gc avantajna sahip olmaktadrlar. Bu kapsamda, bilgi ekonomisine dn!m srecinde, kamu, zel, sendikalar, niversiteler, sivil toplum kurulu!lar, hkmet ve muhalefete nemli roller d!mektedir. 6
Kelleci
Di"er yandan dnyadaki bilgi ekonomisne dn!m srecinin uluslararas dzeyde nemli yansmalarnn oldu"u d!nld"nde, uluslar aras kurulu!lara ve geli!mi! lkelere de nemli roller d!mektedir. Bu al!mann temel amac, bilgi ekonomisinin i!gc piyasalar
zerindeki olas etkilerini ortaya koymaktr. Bu kapsamda, i!gc piyasasnn firmalar, giri!imciler, al!anlar, beceriler, devlet, sendikalar, e!itsizlik vb gibi nemli aktrleri/unsurlar zerinde bilgi ekonomisinin etkileri ortaya konulmaktadr. al!mann birinci blmnde bilgi ekonomisiyle firmalarn i!
organizasyonlar, rgtlenmeleri ile giri!imcilik arasndaki ili!kiler tart!lrken, ikinci blmde, bilgi ekonomisi istihdam ili!kisi geni! bir erevede ele alnmaktadr. nc blm bu yeni srete ortaya kan be!eri sermaye ihtiyacnn kar!lanmas konusuna ayrlmaktadr. Bilgi ekonomisinin i!gc piyasasnn nemli aktrleri olan sendikalar ve i!levleri zerindeki etkisi drdnc blmn konusunu olu!turmakta, be!inci blmde, bilgi ekonomisi srecinde kabilecek gerekli belli politikalar becerilere uygulamaya sahip sosyal konulmad" ve yeni takdirde, al!ma ortaya trlerinin olanlar olmayanlar arasndaki
cret/gelir/stat
farklla!mas,
d!lanma,
getirebilece"i izolasyon, internetin yaygnla!masyla birlikte, virs, hackerlarn saldrlar gibi sorunlar, e!itsizlikler ve riskler tart!lmaktadr. Altnc blmde ise bilgi ekonomisine dn!m ihtiyacnn giderilmesi ve ortaya kabilecek e!itsizliklerin zm iin uluslararas kurulu!lar ve ulusal dzeyde ise kamu politikalar ve ortak giri!imlerin oynayabilecekleri muhtemel roller tart!lmaktadr. al!mamzn temel amac bilgi ekonomisiyle i!gc piyasas arasndaki ili!kileri ortaya koymak oldu"undan, yedinci blmde lkemizin bilgi ekonomisi asndan konumu genel olarak tart!lmakta, lkemiz i!gc piyasalarndaki geli!meyle bilgi ekonomisi arasndaki ili!kiler gelecekteki al!malara braklmaktadr. al!ma sonu ve neriler blmyle sona ermektedir. 7
Kelleci
B!R!NC! BLM %. B!LG! EKONOM!S!, F!RMALAR VE G!R!"!MC!L!K

Bilgi ekonomisinin i!gc piyasas zerine yansmalarn ara!trrken, bu piyasalarn nemli aktrleri olan firmalarn ve giri!imcilerin bu sreten nasl etkilendiklerinin incelenmesi gerekli olmaktadr. Bu blmde bir yandan bilgi ekonomisi srecinde firmalarn retimlerini nasl organize ettikleri ve nasl rgtlendikleri di"er yandan da bilginin retim srecine dahil olmasnda nemli rol oynayan giri!imcilik konusu ele alnmaktadr.
%.%. Firmalar, Yeni !$ (retim) Organizasyonlar ve rgtlenme Biimleri

Bilgi ekonomisiyle birlikte, firmalarn i! organizasyonlar ve rgtlenmeleri konusu nem kazanmaktadr. Bir yandan B#Tnin yardmyla kreselle!en piyasalarda artan rekabet firmalar daha esnek ve yatay rgtlenme biimlerini semeye zorlarken, di"er yandan yaln retim sistemleri2 (lean production) ve yksek performansl i!yerleri gibi artan lde yksek beceri sahibi i!gc, teknolojiye ve esnek i! organizasyonlarna dayanan firma yaplanmalar ne kmaktadr. Bu srete firmalarn B#T kullanm nemli rol oynamaktadr. Bu teknolojiler sayesinde firmalar, gerek tketiciler gerekse tedarikilerle a" tarz ili!kilere girerken, ksalan rn mr ve de"i!en tketici tercihleri nedeniyle, talepteki hzl de"i!meye ayak uydurabilmekte ve bylece nemli bir rekabet avantaj sa"lamaktadrlar. Bu teknolojiler sayesinde firmalar 24 saat m!terilere hizmet verebilirlerken, bilgisayar destekli retim yapabilmektedirler. B#T, bir yandan pekok yeni rnn retilmesine yol aarken, di"er yandan Singhin (1994:167) de ifade etti"i gibi, maliyetlerde nemli d!!lere
Yaln retim biimi, tam zamanl retim ve teslimatn szkonusu oldu"u, kalite emberleri ve toplam kalite ynetiminin uyguland", retim teknolojisi, fiyat ve kalitede srekli iyile!tirmenin hedeflendi"i, ana sanayii- yan sanayii ili!kilerinin uzun dnemli tesis edildi"i, retimde ok amal tezgahlarn ve yksek becerili i!ilerin kullanld", kararlarn katlmc bir anlay!la alnd" ve piyasadaki talep ko!ullarna ok duyarl bir yakla!mn benimsendi"i bir i! organizasyonunu/ firma rgtlenmesini ifade etmektedir(Bedir, 2002: 16).
Kelleci
yol amakta ve bylece, ekonominin di"er sektrlerinde nemli lde performans art!n da beraberinde getirmektedir. Bu teknolojilerin bir etkisi de piyasalar birbirine entegre etme ve ekonomik faaliyetlerin biimini de"i!tirme noktasndadr. B#Tnin kullanmnn yo"unla!masyla, sanal kurulu!lar, topluluklar ve piyasalar ortaya kmaya
ba!lam!tr. #nsanlar, firmalar ve kurulu!lar internet aracl"yla sanal ortamlarda biraraya gelmekte ve piyasalar olu!maktadr. Bu srete ayrca, elektronik i!/ticaret (e-business, e- trade) gittike nem kazanmaktadr. #nternet ve elektronik ticaretin yaygnla!masyla, finansal piyasalarda sermaye mobilitesi artarken ve i!lem maliyetleri d!erken, rn piyasalarnda rekabet artmakta, fiyat ve kar marjlar d!mekte ve firma dzeyinde daha byk esneklik ve zellikle organizasyona ili!kin de"i!ikliklerle birlikte d!nld"nde daha yksek verimlili"i de beraberinde getirmektedir (OECD, 1998a:42). Bilgi ekonomisi srecinde firmalar i! organizasyonlarn ve rgtlenmelerini de yeni ko!ullara adapte etmeye al!maktadrlar. OECDnin 2001 ylnda yapt" bir al!mada B#T kullanan firmalarn nemli bir ksmnn organizasyonlarn yeniden yaplandrdklar belirtilmektedir (OECD, 2001c:65). B#T yeni retim sistemlerinin ortaya kmasnda nemli rol
oynamaktadrlar. Dzenlemeci okula gre (Regulatory School) bilgisayar, mikro elektronik ve telekomnikasyonda meydana gelen ilerlemeler, bilgisayar destekli tasarm ve imalat, saysal kontroll makineler, esnek imalat sistemleri, mikro pazarlamaclk, telekomnikasyon ba"lantlar ve firma ii a"lar kapsayan ok geni! yelpazeli esnek ve programlanabilir retim teknolojilerine hz kazandrm!tr. Bu teknolojilerin temel zelli"i bulunmaktadr: Sre Esnekli!i: Yeni teknolojiler, retim srelerinden, talepteki belirsizlik/istikrarszlk yada de"i!en evre ko!ullarnda tam kapasite ile 9
Kelleci
yararlanmaya imkan sa"lamaktadr. Ayrca bu teknolojiler retim hattnda farkl rnlerin retimini mmkn klmaktadr. rn Esnekli!i: Yeni esnek teknolojiler, ayn retim hattnda farklla!trlm! rnler retimini sa"layarak kapsam ekonomilerine (economies of scope) imkan sa"lamaktadrlar. Sermayenin Optimizasyonu: Yeni esnek teknolojilere yaplan yatrmlar, toplam sermaye yatrmlarnn daha optimal kullanmna imkan vermektedir (Boynton ve Milazzo, 1996:162). Gale ve di"erleri (2002:50)nin de ifade etti"i gibi, klasik fordist kitlesel retim yntemi, ok sayda standart rn reterek lek ekonomisinden yararlanrken, esnek retim tarznda, ok farklla!m! pazar segmentlerinde, kitlesel lekte ancak tketicilerin farkl tercihlerini dikkate alan ve esnek uzmanla!ma gibi yntemlerle retim yaplmaktadr. Di"er yandan, B#T reticileri, tketicileri ve tedarikileri a"lar zerinden biraraya getirerek retim ve depolama maliyetlerinde d!!e yolamaktadr. Tam zamannda retim (Just-in time production) bunun bir rne"idir. Ayrca, yeni teknolojilerin firmalara getirdi"i esneklik, tketici talebinin hzla kar!lanmasn sa"larken, stok tutma maliyetini d!rmektedir. Tam zamannda sat! (just-in-time selling) buna bir rnektir (Freeman ve Soete, 1997:403). Tketici, retici ve tedarikilerin biraraya gelmesi, tketici ihtiyalarna en uygun mal ve hizmet retimi iin de olanak yaratmaktadr. Ayrca, yeni esnek organizasyonlar m!teriler ve piyasalarla hzl ileti!ime imkan vermektedirler. Bu ayn zamanda rekabet gcn artran nemli bir faktr olarak kar!mza kmaktadr. Firmalar, B#Tnin yardmyla, daha yatay (horizontal), esnek ve ademi merkeziyeti bir !ekilde rgtlenirlerken, varlklarn daha etkin kullanm, yeni becerilere eri!im, daha nce eri!ilmesi zor olan pazarlara eri!im, ksalan rn 10
Kelleci
geli!tirme, da"tm ve ynetim zaman nedeniyle azalan sabit ve de"i!ken giderler (bro satnalnmas/kiralanmas, elektrik, su, krtasiye vs. gibi) gibi olumlu faydalar sa"layabilmektedirler. Tketiciler, normal al!ma saatleri d!ndaki zamanlarda ve/veya farkl blgelerde bulunan tele-al!anlar sayesinde daha iyi hizmet alabilmektedirler. Bili!im teknolojisi ve teslimata (delivery) ili!kin ortaya kan teknolojik geli!meler, firmalarn organizasyonunun iki !ekilde de"i!mesine imkan sa"lam!tr. Bunlardan birincisi firmalar bu teknolojiler sayesinde dnyann herhangi bir yerinde konumlanabilmektedirler. #kincisi olarak, firmalar daha nce kendileri iin nemli grdkleri faaliyetlerin bir ksmn di"er firmalara yaptrmaktadrlar. Bu erevede, ba!ta yksek teknoloji endstrileri olmak zere firmalarn benimsemeye ba!lad" yeni model, firmalarn kaynaklarn temel yetkinlik alanlarna (core competencies) yneltmeleri, di"er faaliyetlerini ise ba!ka firmalara (outsourcing) yaptrmalarna dayanmaktadr. Bu sistemde genelde, d!k cretli i!ilerin yrtt" retim ve di"er hizmetler di"er firmalar tarafndan yerine getirilmektedir (Kochan, 2000:15). Ayrca, nceleri asl faaliyet olarak kabul edilen, nihai rnn baz blmleri de di"er firmalara braklmaktadr (subconstracting). B#T yksek performansa dayal i!yerlerinin (high-performance work places) ortaya kmasnda da nemli rol oynamaktadr. Bu i!yerlerinin iki temel zelli"i bulunmaktadr; teknolojiden etkin bir !ekilde yararlanabilmek ve teknoloji ve be!eri sermaye gibi gayri fiziki varlklarn kullanm ve birikimine daha fazla nem vermek (OECD, 1998a:272). Capelli ve Rogoushy (1994:220)a gre yksek performansl ve yksek becerili emek gerektiren i! organizasyonlarna gei!, kalite ve piyasa ko!ullarna hzla tepki vermenin nemli oldu"u piyasalarda rekabet gcn artrabilmektedir.
11
Kelleci
Yeni srete firmalar, di"er firmalarla stratejik ve operasyonel olarak daha fazla ili!ki iine girmektedirler (Townsend ve di"erleri, 2001:278). Firmalarn tedariki ve nihai tketicileri B#Tnin yardmyla a"lar zerinde bulu!turmalar hzla artan kresel rekabete kar! koymak ve maliyetleri ve verimlili"i artrmak iin geli!tirdikleri nemli bir stratejidir. Bilgi ekonomisiyle birlikte bilginin de"eri daha da artt" iin firmalar bir yandan Ar- Geye daha fazla ynelirken, bu bilgiyi retimde kullanacak yksek beceri sahibi i!gcne talebi de artrmaktadrlar. Gnmzde pek ok geli!mekte olan lkede B#T sektrlerinde uluslar aras faaliyet gsteren firmalar hzla artmaya ba!lam!tr. Geli!mi! lkelerdeki firmalar i!lerinin bir blmn geli!mekte olan lkelere aktarmaktadrlar. rne"in, Barbados, in, Hindistan, Jamaika, Filipinler, Rusya
Federasyonu ve Do"u Avrupa lkeleri gibi geli!mekte olan lkeler dnya hizmet ticaretinde kk ama artan oranda pay almaya ba!lam!lardr. Bu nokta, B#T sektr hizmetleri asndan uluslararas i!blmnn yeniden !ekillenmesi tart!malarn gndeme getirmektedir. Geli!mi! lkeler, B#T sektr hizmetlerinin d!k katma de"erli blmn, maliyet avantajndan dolay geli!mekte olan lkelerde yaptrmaktadrlar(ILO, 2001). Tablo:1de lkeler baznda yazlm sektrnde yllk ortalama i!gc maliyetleri kar!la!trlmaktadr. Bu tabloya gre, Hindistandaki cretlerin d!kl", pek ok byk yabanc firmann bu lkede i! yaptrmasn aklamada nemli bir faktrdr. Uluslararas dzeyde yaptrlan temel hizmet faaliyetleri yazlm retimi ve uzaktan bilgi i!lemcilik (remote information processing work)tir. $ahit ifadelerinin zetlenmesi (Deposition Summary), sigorta polieleriyle ilgili i!lemler, co"rafi bilgi sistemlerinin olu!turulmas, ierik geli!tirme, tbbi kaytlar (medical transcription), destek hizmetleri faaliyetleri (back office operations) gibi i!lemler uzaktan bilgi i!lemcilik faaliyetleri arasnda yeralmaktadr. 12
Kelleci
Tablo: %- Yazlm Sektrnde Yllk Ortalama !$gc Maliyeti Kar$la$trmas, ABD Dolar, %999
Yunanistan Hindistan
Kanada
Birle!ik Krallk
#rlanda
Proje Lideri #! Analizcisi Sistem Analizcisi Sistem Tasarmcs Geli!me Programcs Destek Programcs Network Analizcisi/Tasarmcs Kalite Uzman Veritaban Analizcisi Metrik/Sre Analizcisi Dokmantasyon/E"itimci Personel Test Mhendisi
90 000 89 947 89 947 81 400 68 000 68 000 81 400 86 300 81 400 89 947 71 700 71 700
65 600 46 000 58 300 66 900 49 800 45 000 59 600 60 800 60 800 58 300 43 800 57 100
47 400 43 800 39 000 43 800 35 300 31 600 39 000 34 000 39 000 35 300 31 600 30 400
47 400 45 000 41 300 41 300 35 300 30 400 38 000 40 100 26 700 37 700 25 600 29 200
52 300 43 800 43 800 37 700 25 600 25 600 31 600 35 300 35 300 -
35 100 41 000 22 000 22 000 19 000 22 000 22 000 22 000 35 100 22 000 22 000 19 000
33 700 31 000 20 500 16 100 11 700 11 700 20 500 20 500 24 900 24 900 11 700 11 700
34 400 37 000 36 400 25 100 31 700 18 700 26 600 26 400 -
Kaynak: ILO (2001)
Ayrca, B#T hizmetler sektrnn ticarete konu olmasnda nemli rol oynamaktadr. Hizmetlerin ortak zelli"i olarak kabul edilen hizmet retim ve tketiminin gerek mekansal gerekse zaman asndan ak!mas sorunu, yeni teknolojilerin, hizmetlerin depolanmas ve bir yerden ba!ka bir yere ta!nabilmesiyle ilgili sa"lad" katklar yoluyla a!lmaktadr. Bylece hizmetler sektr artan lde ticarete konu olmakta ve yeni ekonomik faaliyet ve i! imkanlar ortaya kmaktadr. Toptan ve perakende ticaret, fiziki mallarn nakliyat gibi klasik hizmet faaliyetlerinde ise, B#T farkl zaman farkn ve rnlerin depolama ihtiyacn i!levleri yerine amacyla getirmektedir. B#T bu tr hizmet sektrlerinde, retim ve tketim arasndaki azaltmak kullanlmaktadr. Bu da firmalara nemli bir maliyet avantaj sa"lamaktadr. Azalan stok tutma maliyeti buna bir rnek te!kil etmektedir. Di"er yandan, firmalarn benimsedi"i klasik i! organizasyonu kat bir i!blm, dar bir !ekilde tasarlanm! i!lere dayanmakta ve karar alma sreleri ise merkezde toplanmaktadr.
13
Gney Afrika
#sve
ABD
Kelleci
Gnmzde
ise,
firmalarn
organizasyonlarnda,
takm
al!mas,
ynetimde daha d!k dzeyde bir hiyerar!ik yap ve i!i katlm n plana kmaktadr. De"i!en talep ko!ullar, al!ma ko!ullarnda esnekli"i gerekli klmaktadr (OECD, 2001c:65). Kochan (2000:17)n da ifade etti"i gibi, i!i katlm, esnek i! sistemleri, beceri kazandrma e"itimine yaplan yatrmlar, performansa dayal cret sistemleri ve retim sistemi ve teknolojik yatrmlar entegre eden di"er yenilikler, hep birlikte de"erlendirildiklerinde yksek verimlilik, kalite ve karllk dzeylerinin yakalanmas mmkn olmaktadr. Kaliteyi artrma ve m!terilerinin taleplerine daha iyi hizmet verme ihtiyalar, firmalarn i! organizasyonlarn, i!ilere daha fazla karar yetkisi verecek ve hiyerar!iyi azaltacak !ekilde dzenlemelerini gerektirmektedir. Bu, durum ise, i!ilerin sorumlulu"unda bir art! ve brokraside bir azal! anlamna gelmektedir. Ayrca yeni sistemde ayrca i!ilerin ok sayda beceriye sahip olmalar nem kazanmaktadr. Bilgiye dayal ekonomilerde bilgi en nemli varlk oldu"u iin, al!anlarn bilgisinden kazanm!tr. Bilgi ekonomisiyle birlikte "renme sreci de nem kazanmaktadr. Bu srete B#T de nemli rol oynamaktadrlar. B#T bilginin kodlanmasnda nemli bir rol oynamaktadr. Bilginin kodlanmas, enformasyona (information) dn!trlmesi sreciyle olmaktadr. Bu enformasyon yeni makine ve yeni rnlerde ierilmekte ve bilgi altyaplar sayesinde kolaylkla ta!nabilmektedir. Bu srete kodlanm! bilgi ve kodlanmam! tecrbeye dayal bilgi bir ba!ka deyi!le sakl bilgi arasndaki snr srekli de"i!mektedir. Sakl bilgi kodlanm! bilgiye dn!mekte ve sre tersine i!leyerek, kodlanm! bilgilerle kar!lkl etkile!im ierisinde yeni sakl bilgiler ortaya kmaktadr. Bu sre gerek 14
(be!eri
sermaye
anlamnda)
yararlanmak
daha
da
nem
Kelleci
bireysel ve gerekse organizasyon dzeyinde bilgi birikimini artrma ba!ka bir deyi!le "renme srecinin temelini olu!turmaktadr (Freeman ve Soete, 1997:405). Bu srete hzla de"i!en yeni beceriler edinme ve srekli yeni ko!ullara adapte olma ihtiyac bireyler iin ya!amboyu "renme, kurumlar ve firmalar iin de "renen kurum/organizasyon kavramlarnn ska kullanlmasna yol amaktadr. Firmalar asndan, "renme bilgi ekonomisinin kritik neme sahip bir unsuru olarak kar!mza kmaktadr ve rekabet gcnn artrlmas asndan olduka nemlidir. Bilgi ekonomisinde kurumsal "renmenin sosyal bir sre oldu"u ve bu srete ba!ar sa"lanmas iin de uygun i! organizasyonuna gereksinim bulundu"u kabul edilmektedir. Ancak, hzla artan rekabet ve yeni teknolojilerle birlikte ortaya kan esnek retim sistemlerinin olas olumsuz etkileri de literatrde tart!lmaktadr. rne"in, Storper ve Scott (1990:590) i!e giri!/k!larn yksekli"i, i!gc piyasasnda ortaya kan blnmelerin yaratt" gelir farkllklar, d!k beceri sahibi i!gc, kadn ve kimi gmenlerin durumlarnda ktle!me, geleneksel sendikalarn gcnn zayflamas ve al!an kesimin politik gcnde zayflama, firmalarn ve i!ilerin yeni beceriler edinme konusundaki motivasyonlarnn zayflamas gibi faktrlere vurgu yapmaktadr . Genel bir de"erlendirme yapld"nda, bilgi ekonomisine gei! srecinde ortaya kan yeni i! organizasyonlarnn/ firma rgtlenmelerinin a!a"da verilen temel zellikleri dikkati ekmektedir: Asl yetkinlik alanlarna (core competence areas) ynelme, retimde ve al!ma ko!ullarnda esneklik (OECD, 2001c:73), "renen organizasyonlar/ firmalar, Personel destekleme uygulamalar: kar payla!m ve i! gvenli"i, (Copelli ve Rogoushy, 1994:208), e. Firmalar-tketici-tedarikiler arasndaki a" tarz rgtlenmeler, a. b. c. d.
15
Kelleci
f. Firmalar aras yatay ili!kiler (1- Nihai bir rnn veya hizmetin bir blmnn ba!ka firmalara yaptrlmas (subcontracting), 2-Kafeterya, temizlik, ula!m gibi destek hizmetlerin satnalnmas (outsourcing)), g. Teknolojinin etkin kullanmna artan vurgu, h. Hiyerar!ilerin gittike azalmas, yatay ileti!im ve ili!kilere artan vurgu yaplmas, i. Bilginin firmalardaki tm dzeylerde toplanmas ve kullanlmas, j. Karar verme modeli olarak hiyerar!ik karar modellerine daha az vurgu yaplmas, k. Daha e"itimli i!gc, l. Kk, otonom al!ma gruplarnn daha da yaygnla!mas ve al!anlara daha fazla sorumluluk verilmesi, m. al!anlarn ok sayda beceriye sahip olmalar ve artan i!i rotasyonu (OECD, 1998a:273), n. Di"er firmalarla stratejik ortaklklar kurmak ve o. Kresel dzeyde organize olmak (Townsend ve di"erleri, 2001:279). Bununla birlikte, yalnzca, yukarda saylan zelliklere sahip olmak ba!arl olmak iin yeterli de"ildir3. Firmalarn faaliyet gsterdi"i ortamn da uygun olmas gerekmektedir. #stikrarl bir ekonomik yap, yksek beceri sahibi i!gc ve nitelikli giri!imcilerin varl" ve ok kat olmayan, destekleyici bir mevzuatn varl" nemlidir. rne"in, bilgisayarla tmle!ik imalatn4 (computer-integrated
manufacturing) kendinden beklenen fayday sa"layabilmesi iin baz ko!ullarn yerine getirilmesi gerekti"i vurgulanmaktadr. Bunlar arasnda, uygun altyap (insan kaynaklar, fiziki altyap gibi) ve bilgi tabannn yansra ekonomik, toplumsal, e"itim ve hukuki ortamn da uygunlu"u bulunmaktadr. Bu
3 Ancak firmalarn organizasyonlar konusunda farkl neriler de bulunmaktadr. Macleod ve di"erleri (1997) Kanada ve Meksikann sorunlu blgelerinin ekonomik adan yeniden aya"a kaldrlmas iin strateji geli!tirmeye al!tklar al!malarnda, Kanada ve Meksikadaki marjinalle!mi!, ekonomik adan gerilemi! topluluklarn bilgi ekonomisinin kurumlarn kullanarak, bu topluluklarn ayakta kalmas iin gerekli toplumsal ve teknolojik yenilikleri gerekle!tirebilece"ini savunurlar. Yazarlar nc sektr (kamu ve zel sektrden farkl olarak) veya sosyal ekonomi olarak da tanmladklar yeni bir yap ngrrler. Bu erevede niversiteler, sosyal ekonominin teknoloji kayna" olarak grlmektedir. nerilen modelde kara dayal klasik firmalar yerini toplumlarn olu!turdu"u firmalara brakmaktadr. rnek olarak Kuzey #spanyada 25.000 i!i al!tran Mondragon Kooperatif $irketi (The Mondragon Co-operative Corparation) verilmektedir. 4 Bu retim sistemi, tasarm, planlama, imalat, depolama, malzeme kontrolu ve kalite kontrol gibi alt retim sistemlerinin bilgisayar a"laryla, ortak veri tabann kullanarak ve ayn zamanda veri ve bilgi ak!n sa"layarak entegre edilmesine dayanr.
16
Kelleci
kapsamda, Ebel (1991:664) teknolojik de"i!imlerin izlenmesi, giri!imciler iin dan!manlk hizmetlerinin olu!turulmas, gerekli becerili eme"in e"itimi ve yeni teknolojilerden en yksek dzeyde yararlanma konusunda gerekli motivasyonu bulunan donanml giri!imci ve ynetimlerin (management) desteklenmesinin nemini vurgulamaktadr.
%.2. Giri$imcilik
Bilgi ekonomisinde giri!imcilik konusu krtitk neme sahiptir. retilen bilginin retim srecine sokulup lkelerin refah art!na dn!ebilmesi iin ticarile!tirilebilmesi nem ta!maktadr. Bu kapsamda bu i!levi yerine getirecek giri!imcilerin varl" nemli bir zorunluluk olarak kar!mza kmaktadr. zelde B#T ve bioteknoloji gibi yeni teknolojiler ve genel olarak teknolojiler lkelerin verimlilik, byme, rekabetgc performanslarn nemli lde etkileyebilmektedir. Bilgi ekonomisinin nemli alanlarndan, B#T sektrndeki yeni firmalarn verimlili"e katkda bulundu"unu gsteren al!malar bulunmaktadr. Yeni firmalarn hepsi amacna ula!amamaktadr. Ancak bu, bir ba!arszlk gstergesi de"il, bir dinamizm gstergesi olarak alglanmaktadr (OECD, 2001c:73). Yeni teknolojilere dayanan firmalar, yeni rnler ve hizmetler reterek ve ulusal inovasyon sistemlerinde bilgi konusundaki kar!lkl etkile!imleri hzlandrarak, bilgi ekonomisinde nemli bir rol oynamaktadrlar (OECD, 1998a:220). Ayrca yeni teknolojilere dayal firmalar yksek becerili emek iin nemli bir istihdam kayna"dr. Bu erevede, yeni firmalarn ve giri!imcili"in geli!tirilmesi gere"i gittike artmaktadr. Gnmzde, pekok lke bu konuda gerek mevzuat ve gerekse
17
Kelleci
finansal adan uygun aralar dolaysyla uygun ortam sa"lama ynnde nemli gayret gstermektedir. Yeni firmalarn finansmannda giri!im sermayesi (venture capital) kltrnn varl" nemli bir pozitif faktr olarak kar!mza kmaktadr. Bu kltrn ok geli!medi"i lkelerde, devletin giri!im sermayesi fonlarna katlm nemlidir. Ayrca yeni firma kurmann nndeki engellerin kaldrlmas giri!imcili"in te!viki asndan nemlidir. Bu kapsamda, kat bir icra-iflas mevzuatnn varl" caydrc bir faktr olarak de"erlendirilmektedir. Yeni giri!imlerin neminden dolay lkeler bu alanda nemli miktarlarda finansman olanaklar sa"lamaktadrlar. rne"in, yeni teknolojiye dayal firmalarn finansmannda temel bir kaynak olan giri!im sermayesi miktar, 19951999 dneminde GSY#Hnn ABDde yzde 0,21i, Kanadada yzde 0,16sdr. OECD apnda tm giri!im sermayesi yatrmlarnn yars B#T ile ilgilidir. Biyoteknoloji ise yatrm ekmede gittike artan bir neme sahiptir (OECD, 2001b:8). lkelerin giri!imci kaynaklarn ve kltrn geli!tirmesi erevesinde, bilim ve teknoloji alanndaki insan kaynaklar nemli bir giri!imci kayna" olarak grlmektedir. Artan lde akademisyen ve bilim ve teknoloji alanlarndan mezun olanlar yeni firmalar kurmaktadrlar(OECD, 1999a:3). te yandan, kendi namna al!ma ve yeni firma kurulmas konusundaki te!vikler giri!imcilik potansiyelininin harekete geirilmesi iin olduka nemlidir.
18
Kelleci
!K!NC! BLM 2. B!LG! EKONOM!S! VE !ST!HDAM

Bilgi ekonomisi ve istihdam ili!kisini geni! bir ereveden ele almak konuyu daha iyi ifade edebilmek asndan yararl grlmektedir. Bu erevede, bir yandan bilgi ekonomisinin temel unsurlarndan biri olan teknoloji ile istihdam ili!kilerine bakmak, di"er yandan bilgi ekonomisine dn!m srecinde ortaya kan yeni al!ma trlerini ve nem kazanan/kaybeden becerileri ortaya koymak konunun genel olarak anla!labilmesi iin olduka nemlidir. Teknolojik geli!menin istihdam zerine etkileri uzun bir sredir tart!ma konusudur. Konu sre ve rn yeniliklerinin etkisi erevesinde ele alnd" gibi, sektr/endstri ve makro dzeylerde teknolojinin beceri sapmal olup olmamas ba!ka bir deyi!le tamamlayclk etkisinin mi yoksa ikame etkisinin mi baskn oldu"u noktasndan da ele alnmaktadr. Bu tart!malar gerek teorik gerekse ampirik dzeyde yaplmaktadr. Son dnemlerde ABD ba!ta olmak zere e!itli lkelerde tart!malar, teknolojik de"i!menin beceri gereksinimi zerindeki etkileri zerinde yo"unla!maktadr. Teknolojik geli!melerin istihdam zerine do"rudan ve dolayl etkileri5
olabilmektedir. Do"rudan etki ile yeni mal ve hizmet retimi ve da"tmnda ortaya kan yeni i!ler, dolayl etki ile de bu teknolojilerin kullanlmas sonucunda ekonomide ortaya kan istihdam de"i!imleri kastedilmektedir. Dnyadaki istihdam e"ilimlerine tarihsel olarak bakld"nda, Dereli, (1998: 1086)nin de ifade etti"i gibi, fordist kitle retim dnemlerinde daha ok sanayi sektrnde yo"unla!an ve mavi yakal (beden) i!ilerden olu!an i!gc, giderek hizmetler sektrnde yo"unla!an ve byk blm beyaz yakal (fikir) i!ilerinden olu!an bir yapya dn!m!tr.
Literatrde bilgi sektrnn istihdamdaki payn ortaya koymaya ynelik ilk ve nemli al!malar Machlup (1962) ve Porat (1977)dir.
5
19
Kelleci
Di"er yandan, teknolojinin emekle bir tamamlayclk m yoksa ikame ili!kisi mi ierisinde oldu"u konusu nemli bir tart!ma konusudur. Bu erevede, 20 yyda, teknolojilerin beceri sapmal oldu"u, bir ba!ka deyi!le yksek beceriye sahip i!gc ile teknolojik geli!meler arasnda bir tamamlayclk ili!kisinin oldu"u ilgili literatrde genel olarak kabul edilen bir gr!tr. Bununla birlikte, teknolojik geli!meler sonucunda d!k beceriye sahip i!gcnn ise, i!gc piyasasnn d!nda kalma riskiyle kar! kar!ya oldu"u gzlemlenmektedir. Bu noktada teknolojik geli!meler sonucunda baz yksek beceri sahibi i!gcnn de benzer bir riskle zaman zaman kar! kar!ya kald" vurgulanmaldr. Di"er yandan, bilgi ekonomisinin nemli unsurlarndan B#Tnin istihdam ve beceri konusunda nemli yansmalar bulunmaktadr. rne"in bilgisayarn retim srecinde artan lde kullanlmas (hardware ve software kombinasyonunun yaylmas) Lavoie ve Therrienin (1999:3,15) vurgulad" gibi, son tahlilde i!gcnden tasarruf edici de"il, daha ok i!gc kullanc bir e"ilim gstermektedir. Dahas bilgisayar, ekonomik faaliyetlerin yapsn dn!trerek, farkl endstrilerin gereksinim duydu"u becerileri de"i!tirmi!tir. Di"er yandan, bilgi ekonomisine dn!m srecinde B#Tnin yaylmasyla tele-al!ma gibi yeni al!ma trleri ortaya kmaktadr. Bilgi ekonomisinde baz becerilerin nemi azalrken, bazlarnn nemi artmaktadr. Bunun gerek bu blmde, gerekse ilerideki blmlerde ayrntl olarak anlatlacak olan, e!itsizlik, gelir da"lm, devletin ve zel sektrn e"itim ve istihdam/i!sizlik politikalar gibi alanlarda olduka nemli yansmalar olmaktadr. Bu blmde, ilk olarak, teknolojiistihdam ili!kisi ba!lca d!nce okullar erevesinde, ele alnacak daha sonra ise, sektr/endstri ve makro dzeylerde 20
Kelleci
teknolojinin beceri sapmal olup olmamas ba!ka bir deyi!le tamamlayclk etkisinin mi yoksa ikame etkisinin mi baskn oldu"u erevesinde teorik olarak tart!lacaktr. Ayrca bilgi ekonomisiyle birlikte ortaya kan yeni al!ma biimlerine de"indikten sonra, bilgi ekonomisinin nemli bir unsuru olan B#T sektrlerinin istihdam yaratma konusundaki performanslar OECD lkeleri temelinde ksaca de"erlendirilecektir. Bu blmde ayrca, bilgi ekonomisi srecinde kritik nem ta!yan beceriler konusu da tart!lacaktr. Yukarda bahsedilen tart!malar yaplrken, ampirik bulgulara da yer verilecektir.
2.%. D$nce Okullar ve Teknoloji-!stihdam !li$kisi

Bu alt blmde konu, klasik okul, marjinalist okul, keynezyenler ve neo klasik okulun ortaya koydu"u d!nceler erevesinde genel olarak tart!lacaktr. Teknoloji-istihdam ili!kisini konusunda, Mill ve Dalton gibi Klasik okuldan iktisatlar telafi (compensation) teorisini geli!tirmi!lerdir. Buna gre belli bir faaliyetteki istihdam kayb a) artan makine retimi, b) yeni tekniklerin geli!tirilmesiyle fiyatlarda gerekle!en d!menin neden oldu"u talep art! yollaryla telafi etmektedir. Ricardo ise, teknoloji ile emek arasnda tam bir ikamenin kesin olmad"n, makineler ve i!gcnn srekli bir rekabet halinde olduklarn savunmu!tur. K. Marx, klasik ekoln telafi tezinin yaratlan israf ve hzn hafife ald"n, nk yeni istihdamn i!ini kaybedenlere do"rudan fayda getirmesi ihtimalinin d!k oldu"unu, i!lerle i!ini kaybedenler arasnda zaman, mekan ve beceri asndan farkllklar olabildi"ini savunmu!tur. Bu anlamda yapsal i!sizlik konusu da gndeme getirilmi!tir (Petit, 1996:369). Klasik ekonomi okuluna gre, mal ve faktr piyasalarnda denge serbest rekabet ko!ullarna gre belirlendi"i ve fiyatlar da a!a" veya yukar esnek
21
Kelleci
oldu"u iin, ekonomide i!sizlik sorunu olmayacaktr. Piyasalar kendili"inden dengeye gelecektir. Marjinalist okul ise, piyasa mekanizmalarnn sermaye-emek orann gerek i!i gerekse kapitalistlerin yararna olacak !ekilde belirleyece"ini iddia etmi!tir. Ancak telafi mekanizmasna bu kez, istihdam asndan de"il fayda asndan yakla!lmaktadr. Sermaye ve emek kullanm, srasyla kar ve fayda cinsinden en yksek marjinal getirilerin elde edildi"i nokta esas alnarak belirlenmektedir. Bu varsaym sermaye ve eme"in ikame olduklar fikrine dayanmaktadr. Bu yeni teorik ereve, emek-sermaye ikamesi dolaysyla teknolojik i!sizli"i imkansz klmaktadr. Kiel okulundan Neisser (1932) ise, 1920lerde sermaye-emek ikamesiyle ilgili olarak, sermaye stoku ve i!gc arznn sabit oldu"u bir dnyada tam istihdama cretlerde de"i!meyle eri!menin snrl bir erevede mmkn olaca"n savunmu!tur. nk e"er sermaye birikimi zaman alacaksa, bu zaman zarfnda, kalc bir i!sizlikten teknolojik geli!meye kadar her !ey olabilirdi (Petit, 1996:370). Keynezyen okulda ise, ekonominin tam istihdam dengesinde
bulunmasnn bir zel durum oldu"u, ekonominin eksik istihdam dengesinde bulunabilece"i, bu sorunun da talep ynelimli politikalarla a!labilece"i savunulmaktadr. Gerek Keynezyen gerekse klasik okulda teknolojinin istihdam zerindeki etkisi nemli bir vurgu olarak grlmemektedir. #kinci Dnya Sava! sonras dnemde sermaye-emek ili!kisinin
iyile!tirilmesi ve refah kurumlarnn olu!turulmasyla, sermaye-emek ikamesi tart!malarnda bir perspektif de"i!ikli"i gzlemlenebilmektedir. 1960larda ise, temel sorun teknolojik i!sizlik de"il, i!gc yetersizlikleriydi. Bu kapsamda o dnemde, teknolojinin, snrl insan ve do"al kaynaklarn kullanmn iyile!tirme kapasitesi zerinde yo"unla!lm!tr. 22
Kelleci
Neoklasik okul ise, teknolojik de"i!meyi srekli ve d!sal bir akm de"i!ken olarak ekonominin byme hzndan ba"msz olarak almaktadr. Bu okulda, piyasalar serbest rekabete gre i!ledi"i ve fiyatlar a!a"-yukar esnek oldu"u iin, dengeye kendili"inden ula!labilmektedir. Bu yakla!mda teknoloji veri alnmakta ve teknolojik i!sizlik arzi bir durum olarak grlmektedir. Neoklasik okula gre baz telafi edici mekanizmalar, i!gcnden tasarruf eden teknolojilerin sebep oldu"u istihdam kayplarn telafi etmektedir. Bu mekanizmalar(Vivarelli, 1995) a!a"da verilmi!tir. 1. Sre yenilikleri sayesinde, ayn miktarda rn daha az emek kullanarak kabilecek retilmekte i!sizlik, oldu"undan kullanc sektrlerde yatrm ortaya mallar yeni makinalarn retildi"i
sektrnde yaratlan yeni i!lerle telafi edilebilmektedir. 2. Teknolojik geli!meler sonucunda ilk anda ortaya kabilecek, i!ten karmalarn toplam maliyette ve dolaysyla fiyatlarda meydana getirece"i d!!ler toplam talepte art!a yol aabilecek, bu ise retimde art! ve yeni istihdam imkanlarn beraberinde getirebilecektir. 3. Di"er yandan, fiyatlarda meydana gelebilecek d!!lerin sonucunda kar birikiminin artmas, bu birikimlerin yeni retim alanlarnda de"erlendirilmesi sonucunda, gerek yatrm gerekse tketim sektrlerinde yeni i! alanlar ortaya karabilecektir. 4. Teknolojik geli!meler sonucu yeni rnlerin retilmesiyle yeni sektrler ve bylece yeni i! imkanlar ortaya kabilecektir. 5. Son olarak, i!sizli"in artmas sonucu d!en cretler, firmalarn emek yo"un teknolojilere ynelmesini getirecek, bylece, i!ten karlan i!ilerin yeniden istihdam imkan dahiline girebilecektir.
23
Kelleci
Bu mekanizmalara ilave olarak, Taymazn (2001:189-190) da ifade etti"i gibi, sre yeniliklerinin getirdi"i retkenlik art!lar, daha az al!lmasna olanak sa"lamaktadr. Bu nedenle haftalk al!ma sresinde azalma uzun dnemdeki en nemli telafi edici mekanizma olarak grlmektedir. al!ma saatlerinin ksalmasna ilave olarak bir ba!ka telafi mekanizmas da szkonusudur. rne"in, Vivarelli (1995) Pigou etkisini tart!maktadr. Bu nermeye gre sre yenili"i sonucu gerekle!en fiyat d!!leri para talebini azaltacak, bu durum faiz oranlarnn d!mesine ve yatrmlarn (ve dolaysyla istihdamn) artmasna yol aacaktr (Taymaz, 2001 :189). Literatrde teknolojik de"i!menin istihdam zerindeki etkisi konusundaki gncel tart!malarda sre ve rn yenilikleri arasnda bir ayrm yaplmaktadr. yle ki, teknolojik de"i!im sonucunda istihdamda ortaya kacak geli!meler, Taymaz (1996)de de ifade edildi"i gibi, ncelikle de"i!imin tipine ba"ldr. rn yenilikleri daha ok talebi etkilerken, sre yenilikleri maliyet yapsn ve bylece arz etkilemektedir. rn yenili"inin istihdam artrd", sre yeniliklerinin etkisinin ise belirsiz oldu"u genelde kabul grmektedir.
2.2. Teknoloji ve !stihdam: Tamamlayc m !kame Edici mi?

Teknolojiyle istihdam arasndaki ili!kiye ili!kin literatrde temel gncel tart!malardan birisi de, teknolojiyle beceriler arasndaki ili!kinin tamamlayclk m yoksa bir ikame edicilik ili!kisi mi oldu"u noktasndadr. Teknolojik de"i!imlerin beceri sapmal oldu"u bir ba!ka ifadeyle, yksek dzeyde becerili i!gcne talebi artrrken d!k becerili eme"i ikame etti"i konusunda genel olarak bir fikir birli"i bulunmaktadr. Ancak zaman zaman yksek beceri sahibi i!gc de sahip olduklar becerilere olan talebin d!mesiyle, geici veya uzun dnemli i!sizlik sorunu ya!ayabilmektedir. A!a"da teknoloji ile i!gc arasndaki tamamlayclk/ikame ili!kisine ili!kin literatre genel bir erevede yer verilmektedir.
24
Kelleci
Yaplan baz ara!trmalara gre, teknolojinin beceri sapmal olu!unun bir ba!ka deyi!le teknoloji ile yksek beceri sahibi i!gc arasnda gzlemlenen tamamlayclk ili!kisinin daha ok 20. yzylda ortaya kan bir olgu oldu"u, 19. yzylda ise bir tamamlayclk ili!kisi bulunmad" ynndedir. Bu erevede, 19. yzyldaki nemli teknolojik geli!melerin fiziki sermayeyi aramallarn ve d!k becerili eme"i, yksek becerili emek sahipleriyle (artisans) ikame etti"i genel olarak kabul grmektedir (Goldin ve Katz, 1996b:3). 19. yzylda becerili emek, i! blmnn daha da geni!lemesi ve daha nce becerili emek sahibi zanaatlarca yaplan i!lerin daha kk ve daha az beceri gerektiren paralara ayrlmas gibi biimlerde ikame edilmi!tir (Acemo"lu, 2000:2). Bu srete daha d!k beceriyle retimin gerekle!tirilmesi (deskilling) olgusu szkonusudur. 20. yzyldaki teknolojik geli!melerin yksek becerili i!gc sapmal olu!u, kimi yazarlarca becerili emek arzndaki art!la ili!kilendirilmektedir. rne"in Acemo"lu (2000:3), beceri sahibi emek arzndaki art!ta grlen ivmelenmenin yksek beceri sahibi i!gcnn tamamlayc oldu"u teknolojilerin geli!mesi srecine katkda bulundu"unu ifade etmektedir. Di"er yandan, teknolojik geli!melerle becerilerin tamamlaycl"nn, imalat sanayiinde parti esasna gre (batch) ve srekli (continuous process) retim yntemlerinin yaylmasyla ortaya kt"n savunan al!malar da bulunmaktadr. Goldin ve Katz (1996b:3), bu sreci daha da glendiren teknolojik geli!melerin, buhar ve su gcne dayal retimden elektrik enerjisine dayal retime gei! oldu"unu ifade etmektedir. Bresnahan ve di"erleri (2002) ise, yaptklar firma dzeyindeki
analizlerinde yksek beceri sahibi i!gcnn, bili!im teknolojileri kullanm, yeni i! organizasyonlar ve yeni rn ve hizmetler gibi farkl teknolojik yenilik alanyla tamamlayclk ili!kisi iinde oldu"u sonucuna varm!tr. 25
Kelleci
Teknolojik geli!melerin beceri sapmal olu!u teknoloji-e"itim-cret ili!kisi erevesinde de ele alnabilir. Yksek teknoloji sektrleri formel ve informel olarak e"itim alm! al!anlar di"er sektrlere gre daha byk lde kullanmaktadrlar ve bu sektrlerdeki daha e"itimli i!ilerin nispi cretleri daha yksektir. Bu iki bulgu birlikte de"erlendirildi"inde, yeni teknolojilerle tamamlayclk ili!kisi bulunan becerilere ynelik talep art!n gstermektedir. Di"er yandan, imalat sanayiinde, 1940-1996 dneminde i!ilerin
e"itimlerine gre nispi arz miktarlar ve cretlerini analiz eden al!mada, Autor ve di"erleri (1998) beceri geli!tirme faaliyetlerinin daha yo"un bilgisayar kullanan sektrlerde daha fazla gerekle!ti"i sonucuna ula!m!tr. Bu da yeni teknoloji ile yksek beceri sahibi i!gc arasnda pozitif bir ili!ki oldu"u !eklinde de"erlendirilebilir. Literatrde, be!eri sermaye ile verimlilik arasnda bulunan gl ili!ki (OECD, 2001c:55), yeni teknolojiler ile be!eri sermayenin tamamlayclk ili!kisi iinde oldu"unun da bir gstergesi olarak kabul edilmektedir. Pekok lkede yksek bir byme performansnn altnda yatan temel faktrlerden birisinin sahip olunan yksek beceri sahibi i!gc havuzu oldu"u kabul edilmektedir . Bir ba!ka al!mada, Berman (2002) retim fonksiyonlar kullanarak yapt" tahminlerde, teknolojik de"i!menin mutlak olarak i!gcnden tasarruf eden, mutlak olarak sermaye sapmal ve nispi olarak beceri sapmal oldu"u sonucuna varm!tr. Yazara gre, d!k beceri sahibi i!gc ba!na yksek beceri sahibi i!gc ve sermaye miktar iki katna karld"nda, toplam faktr verimlili"i, teknolojik geli!menin yksek beceri sahibi i!gc lehine sapma gstermesinden dolay, ilgili lke veya sektrde yllk bazda yzde 1,4-1,8 orannda artmaktadr. Lundvall (1996) de bili!im teknolojilerinin ortaya k!yla yksek becerili i!ilerin d!k becerili i!ilere nazaran daha nem kazand"n savunmaktadr. 26
Kelleci
2.3. Bili$im ve !leti$im Teknolojileri ve !stihdam

Bilgi ekonomisinin nemli bir unsuru olan B#T sektrlerindeki istihdam e"ilimlerine bakmak da bilgi ekonomisinin istihdam e"ilimleri asndan baz fikirler verebilecektir. Tablo: 2- Seilmi$ lkelerde B!T !stihdam, %999
lkeler Avusturya Belika Danimarka Finlandiya Fransa Almanya #rlanda #talya Lxemburg Hollanda Portekiz #sve Birle!ik Krallk AB (15) Avustralya (1995-1996) Barbados (1997) % in ek Cumhuriyeti (1997) Kostarika Macaristan (1997) #zlanda 1996 #srail Japonya (1997) Malezya (1998) Norve (1996) 2 Gney Afrika #svire (1998) Trkiye (1997) ABD (1998)
Kaynak: (ILO, 2001:118)den alnm!tr. % World Employment Report 2001. 2 SAITIS 2000
B#T #stihdam (Bin Ki!i) 132 143 122 118 905 1255 97 632 6 302 68 214 1338 5712 256 3 1604 152 13,5 157 4 65 3.000 87 74 54 172 100 7.400
B#T #stihdamnn Toplam #stihdamdaki Pay (%) 3,6 3,7 4,6 5,4 4,0 3,5 7,1 3,1 3,3 4,1 1,4 5,4 5,0 3,9 2,4 2,0 0,8 3,1 1,0 4,3 2,8 3,2 4,3 1,0 3,5 1,0 4,5 0,5 6,1
Bir btn olarak B#T sektr, 1995-1999 dneminde OECD genelinde yllk ortalama yzde 3 art! oranyla istihdam bymesine en byk katky yapan sektrdr. Szkonusu art!ta, B#T hizmetlerinin katks olduka nemlidir. Bu
27
Kelleci
art!, di"er sektrlerdeki art!n neredeyse iki katna tekabul etmektedir (OECD, 2001b:13). Di"er yandan, B#T imalat istihdamnn toplam imalat sektr iindeki pay 1995-1999 dneminde OECD genelinde de"i!memi!tir. B#T hizmetleri istihdamnn, genel istihdam art!na katks ise, 1999 dneminde yzde 5,5e ula!m!tr (OECD, 2001b:86). e!itli lkelerde B#T sektrnn toplam paylara sahipken, Trkiye (Tablo-2). istihdam iindeki payna
bakld"nda, ABD, Finlandiya, #sve, Birle!ik Krallk gibi lkeler yzde 5-6lk 0,5lik payyla olduka d!k bir orana sahiptir
2.4. Yeni al$ma Trleri

Bilgi ekonomisinde, B#T sektrlerinin de etkisiyle yeni al!ma biimleri ortaya kmaya ba!lam!tr. Dnyada, B#Tnin yardmyla, i!in fiziki mekandan (location) internet gibi teknolojilerin yardmyla ba"mszla!t" bir sre ortaya km!tr. Bu erevede, tele-al!ma (teleworking) ve kendi ba!na al!ma gibi al!ma trlerinde art!lar gzlemlenmektedir. #rlandann tele-al!ma konusundaki Milli Dan!ma Konseyinin
hazrlad" raporda (RNACT), tele-al!ma, i!in fiziki mekandan ba"msz olarak B#T kullanlarak yapld" bir al!ma biimi olarak tanmlanmaktadr (INAC, 1999:5). Tele-al!mann literatrndeki tanmlarnn 3 genel zelli"i bulunmaktadr: organizasyon, i!yeri ve teknoloji (Martino ve Wirth, 1990:530). Dnyada, bu yeni tr al!ma biiminde nemli geli!meler szkonusudur. rne"in, Avrupa Birli"indeki tele-al!anlarn says 1999 ylnda 9 milyon 28
Kelleci
civarndadr. Ayn rakam ABD iin 16 milyondur ve her iki lke grubu iin toplam istihdam iindeki paylar srasyla yzde 6 ve yzde 13tr (OECD, 2001c:65). Tele-al!mann e!itli trleri bulunmaktadr. Bunlar: a. Evde yar-zamanl veya tam-zamanl tele-al!ma (home teleworkers). b. Telemerkezlerde tele-al!ma. Bunlar genel merkezden uzakta olan ama ona ba"l olan merkezlerdeki al!anlardr (Tele centre teleworker). c. Ksmen evde, ksmen ofiste al!ma (tele commuter). d. Mobil al!ma (Mobile teleworkers) (INAC, 1999:5). Bunlarn yan sra mahallelerde yer alan ve kendi ba!na al!an giri!imcilere veya di"er giri!imlere ait olan ve farkl kullanclarca payla!lan merkezleri (neighbourhood centres) de yukardaki gruba dahil etmek mmkndr. Bu merkezler i!ilerin evlerine yakndr ve tele-e"itim, tele-al!veri! veya bo! zaman geirme faaliyetleri iin de kullanlabilmektedirler (Martino ve Wirth, 1990:530). Tele-al!mann kk ve byk firmalar, tketiciler, i!verenler, i!iler, evre, blgesel geli!me, yasal mevzuat, sendikalar farkl toplum kesimleri (sanatkarlar, kadnlar vs.) ve devlet iin nemli yansmalar bulunmaktadr. #!iler iin azalan i!e gidip gelme zaman ve ula!m giderleri, al!ann yapt" i! zerinde daha fazla kontrol ve otonomi sahibi olmas, esnek al!ma saatleri ve esnek al!ma ortam, aile hayatyla i! hayatn ba"da!trabilme gibi faydalar szkonusu olmaktadr. evre konusunda azalan i!e gidi! geli!lerin, daha d!k yakt tketimi ve zararl gaz emisyonu, azalan trafik, kent merkezlerindeki binalarda muhtemel enerji tasarrufu gibi nemli getirileri szkonusu olabilmektedir.
29
Kelleci
Blgesel geli!meyle ilgili olarak, tele al!anlar kendi tercihleri olan yerlerde al!abilecekleri iin, geri kalm!, krsal nitelikli blgelerde istihdamn artrlabilmesi iin bir potansiyel bulunmaktadr (INAC, 1999:16-18). Tele-al!ma zrller ve kadnlar iin i! olanaklar sunmaktadr. zrllerin bulunduklar yerlerden al!abilmeleri tele-al!mayla mmkn olmaktadr. Ayrca, zellikle hamile olan kadnlar hamilelik ncesi ve sonras dnem iin nemli bir i! potansiyeli sz konusudur (Martino ve Wirth, 1990). Sendikalar tele-al!ma konusuna mesafeli durmaktadrlar. Bunun nedeni, bu al!ma biiminin neden oldu"u izolasyon nedeniyle tele-al!anlar iin i!gcnn blnmesi (fragmentation) sorununun ortaya kmas ve bunun sonucunda i!gcn rgtlemenin gittike gle!ece"ine ili!kin kaygdr (Martino ve Wirth, 1990:540). Tele-al!mann yaygnla!mas devlete bir yandan yeni sorumluluklar yklerken di"er yandan baz imkanlar da sunmaktadr. Devletin sorumlulu"u ncelikle bu yeni al!ma trnn mevzuta kazandrlmas ve dzenlenmesi alanndadr. Di"er yandan devlet, bu al!ma biimi iin gerekli olan bili!im ve ileti!im altyapsn kurmak durumundadr. Bu al!ma biiminin devlete katks olarak daha nceki satrlarda ifade edilen, evre kirlili"inin azalmas, azalan trafik, blgesel geli!me srecine katk, zrller ve hamile kadnlara yeni i! imkanlar sunulmas vb. katklarn toplam dikkate alnabilir. Tele-al!mann muhtemel getirileri yannda, getirece"i muhtemel riskler de literatrde tart!ma konusudur. Bu risklerden bazlarna a!a"da ksaca de"inilmektedir. 1. #zolasyon al!anlarn zerinde stres artrc bir unsur olarak kar!mza kmaktadr. Ayrca al!anlar daha d!k cret ve yan demeye maruz 30
Kelleci
kalabilmektedirler. Baz tele-al!ma trlerinde al!ma saatlerindeki esneklik ise, normal al!ma ile fazla mesai arasndaki ayrm ortadan kaldrmaktadr. 2. Firmalar co"rafi olarak yaylm! durumda bulunan i!gcnn, denetlenmesi, koordinasyonu ve motive edilmesinde, al!anlarla ileti!im kurmada ve onlarn firmaya ba"ll"n sa"lamada skntya d!ebilmektedirler. 3. Ara kademe yneticiler yeni organizasyonda i!lerini kaybetme tehlikesiyle kar! kar!ya bulunmaktadrlar. Ta!d" B#Tnin potansiyele d!k ra"men, maliyetlerde tele-al!mann gerekle!memesi, ok eski fazla firma
yaygnla!mamasnn temelinde, Martino ve Wirthin (1990:535) vurgulad" gibi, kullanmnn organizasyonu ve kltrel faktrler (firmaya ba"ll"n azalaca" ve yneticilerin al!anlar izleme ve kontrolnn zayflayaca" kayglar ile i!ilerin klasik al!ma biimlerinden vazgememesi vb gibi) bulunmaktadr. Ayrca B#Tyle ilgili tehizatn kurulumu da nemli bir maliyet unsurudur. rne"in zrllere ynelik istihdam potansiyelinin nndeki en byk engellerden biri de, B#T donanmnn kurulmasnn maliyetli olmasdr.
2.5. Bilgi Ekonomisi ve Beceriler

Bilgi ekonomisine gei! srecinde yksek beceri sahibi i!gcne ynelik talepte nemli art!lar gzlemlenmektedir. rne"in, 1999 ylnda ABde bilim ve teknolojiyle ili!kili yksek beceri gerektiren mesleklerde 38 milyon ki!i (i!gcnn yakla!k yzde 25i) al!m!tr. Bilim ve teknolojideki insan kaynaklar 1995-99 dneminde ABD ve ABde yllk yzde 3 orannda artm!tr (OECD, 2001b:8). Teknoloji-istihdam ili!kisiyle ilgili de"erlendirmelerde belirtildi"i gibi, yksek beceri sahibi i!gc olan talepteki art! genellikle yeni teknolojilerin beceri sapmal niteli"iyle ili!kilendirilmektedir. 31
Kelleci
Giriliches (1969), gzlemlenen beceri sapmal teknik de"i!menin nedeni olarak sermayenin nispi fiyatndaki d!! gsterirken, o"u yazar beceri ile teknik de"i!me arasndaki tamamlayclk ili!kisini vurgulamaktadr (Bruinshoofd ve Weel, 1998:5). Bu erevede, yeni teknolojilerin tamamlayclk iinde oldu"u becerilerin ara!trlmas nem ta!maktadr. Literatrde tm yazarlarn mutabk kald" bir beceri seti olmamakla birlikte6 baz e"ilimlere de"inilmektedir. B#T sektrlerinde yksek beceri sahibi i!gcne ynelik byk bir talep art! olurken, beceri gereksinimleri ise hzla de"i!mektedir. Bu erevede, zellikle hizmet sektrlerinde bili!imle ilgili beceriler/meslekler gittike nemli hale gelmektedir (OECD, 2000: 31) Di"er yandan, bilginin kullanmna ynelik beceriler stratejik nem kazanmaktadr. 2000:6). Gemi!te konusudur. Bu ve gnmzde i!in niteli"inde eskiden, nemli standart de"i!meler retim sz Nispeten rutin beceriler byk lde kodlanabilir7 olduklarndan nemlerini dramatik bir !ekilde yitirmektedirler (Soete ve Weel,
erevede,
i!iler
sreleri
erevesinde belirlenmi! zel grevleri (specialised tasks) yerine getirmek zorundaydlar. Gnmzde ise, OECDnin (2001c:65) al!masnn ifade etti"i gibi, al!anlara ok sayda alanda sorumluluk verilirken, bunlar yerine getirmenin gere"i olarak ok sayda beceriye sahip olmak ve takm ruhu iinde al!mak nem kazanmaktadr.
Bassols (2002:8), teknolojinin beceri sapmal oldu"u konusunda genel kabul bulunurken, ne tr becerilere ihtiya ortaya kaca" konusunda genel bir uzla! bulunmad" gr!n savunmaktadr. 7 Becerilerin kodlanmas(codification) kavramyla, gemi!te i!gc tarafndan yaplan baz retim faaliyetlerinin artk makineler tarafndan yaplmas kastedilmektedir.
32
Kelleci
Tele-al!mayla ilgili olarak baz al!malarda ise (rne"in, INAC, 1999:15), takm al!mas yapabilme, ba"msz al!abilme, teknoloji kullanabilme, gven verme, ileti!im ve dinleme becerisi, zaman ynetimi ve pazarlama gibi, becerilere vurgu yaplmaktadr. Di"er yandan, karar verme ve problem zme, z disiplin ve azalan sosyal ili!kilerle ba! edebilme becerilerine de yer verilmektedir. Bowring (2001:10), bilgi ekonomisi srecinde, !artlar ok hzl de"i!ti"i iin firmalarn byk olaslkla, standart beceri ve tecrbeler yerine, adaptasyon yetene"i ve yeni fikirleri iin eleman seecekleri gr!n ileri srmektedir. Yazara gre, endstriye zg becerilerden ve yetkinliklerden, ileti!im, takm al!mas, gvenilirlik, problem zme, "renme ve kendini e"itme gibi ki!isel becerilere vurgu kaymas bunun bir gstergesi olarak alnabilir. Gale ve di"erleri (2002) ise, 3000 ABD imalat sanayii firmasn kapsayan ulusal dzeydeki anket verilerinden yararlanarak, yeni teknolojilerinin 6 farkl beceriyle olan ili!kisini ara!tran al!mada, ki!iler arasnda ili!ki kurma, takm al!mas yapabilme, problem zme, bilgisayar ve matematik gibi temel akademik becerilere olan talebin esnek retim teknolojilerinin ve yeni i! organizasyonu tekniklerinin kullanlmasyla do"ru orantl oldu"u sonucuna varm!lardr. Yeni i! organizasyonlaryla problem zme, takm al!mas yapabilme ve ki!iler arasndaki ili!ki kurabilme becerileri arasnda gl bir ili!ki grlrken, yeni retim teknolojileriyle bilgisayar becerisinin daha yakndan ili!kili oldu"u gzlenmi!tir. Ayrca yeni becerilere olan talebin telekomnikasyon teknolojileri kullanan sektrlerde daha fazla artt" sonucuna varlm!tr. Di"er yandan, Ducatel (1998:13) beceriyi farkl yeteneklerin (ability) biraya gelmesi olarak tanmlamaktadr. Yazara gre, yetenekler e!itli olmakla birlikte 3l bir gruplamaya tabi tutulabilir: fiziki yetenekler (el-gz koordinasyonu, el yatknl", g), kavramaya ynelik yetenekler (analitik d!nme, saysal ve szel yetenekler) ve ki!iler aras ili!kilere ili!kin yetenekler 33
Kelleci
(ileti!im, gzetim, liderlik, takm al!mas gibi). Bilgi ekonomisine gei!le birlikte vurgu fizik yeteneklerden kavramaya ynelik yeteneklere kaymaktadr Bununla birlikte, kavramaya ynelik yetenekler bir i!inin i!ini etkili bir !ekilde yerine getirmesi iin yeterli de"ildir. Eurotecnet (1995) a!a"daki yetkinlikleri (competencies) saym!tr: e!itli modelleri kullanma ve adapte edebilme kapasitesi, Bir srecin anla!lmas-makinelerin nasl i!ledi"i ve makine ile rnler arasndaki etkile!im, #statistiki karmda bulunmak, Szel, grsel ve kar!lkl ileti!im, rn ve rnn ortaya k! srecine ili!kin bireysel sorumluluk, Karar verme yetene"i, #!e ili!kin teknik ve teknik olmayan konular birlikte analiz etme yetene"i (Ducatel, 1998:14). Yukardaki al!malardan grld" zere, farkl sektr ve meslekler iin ayn becerilerin geerli oldu"unu savunmak g grnmektedir. Bununla birlikte, farkl al!malarda baz ortak becerileri de ayrdetmek mmkn grlmektedir. Bunlar al!anlarn bilgi ekonomisi srecinde, genel olarak sahip olmalar gereken beceriler olarak de"erlendirilebilir. Bu beceriler arasnda, #leti!im kurabilme, B#Tni kullanabilme, Takm al!mas yapabilme, ok sayda beceriye sahip olma, Problem zme, Yeniliklere aklk, E"itime nem verme
saylabilir.
34
Kelleci
2.6. Ampirik al$malar ve Genel De&erlendirme

Bu alt blmde, teknoloji-istihdam ili!kisne ili!kin olarak yaplan ampirik al!malara de"inilecek ve daha nceki alt blmlerde ula!lan sonular da dikkate alnarak baz genel de"erlendirmelerde bulunulacaktr. Yaplan ampirik al!malarda gerek imalat sanayiinde, gerekse hizmetler sektrlerinde en yksek talep yksek beceri sahibi i!gcne olmaktadr. Bu erevede, OECDnin (1996a:10) al!mas da gstermektedir ki, OECD lkeleri imalat sanayiinde istihdam kaybna u"rasa da yksek teknolojili ve bilime dayal sektrler arasnda yeralan bilgisayardan ilaca kadar geni! bir yelpazede yeralan sektrlerde istihdam artmaktadr. Bu faaliyetler yksek beceri dzeyi gerektirmekte ve yksek cret deyen i!ler arasnda yer almaktadr. Di"er yandan hizmetler sektr iin de benzer sonular gzlenmektedir. rne"in, OECDnin (1997b) al!masnda, OECD lkelerinde i!gc talebi asndan en yksek talebin yksek beceri sahibi i!gcne ynelik oldu"u sonucuna ula!m!tr. Bu sonucu destekleyen bir al!ma olarak, OECD (1998a:53-54), OECD ekonomilerinde en byk istihdam art!nn, beyaz yakal ve yksek beceri sahibi i!gcnde ya!and"n ve pek ok lkede imalat sanayiindeki istihdam kaybnn, mavi yakal d!k beceri sahibi al!anlar iin geerli oldu"u sonucuna varm!tr. Kanadada 1970-1991 dneminde bilgiye dayal ekonominin istihdam boyutunu inceleyen bir al!mada (Gera ve Masse, 1996), Kanada imalat sanayii istihdamnn bilgi yo"un faaliyetlere do"ru kayd" sonucuna varlmaktadr. Bu al!maya gre, d!k teknoloji ve beceri gerektiren, cret ve emek yo"un i!ler azalrken, yksek ve orta teknoloji, bilime dayal, yksek beceri dzeyi gerektiren, yksek cretli istihdam geni!lemeye devam etmektedir. Hizmet sektr de daha bilgi yo"un bir yapya do"ru, yapsal de"i!iklik ya!amaktadr. Bu lkede zellikle 1990larda yksek ve d!k beceri 35
Kelleci
sahibi i!gc arasndaki istihdam frsatlar ve kazan asndan ortaya kan uurum geni!lemi!tir. Di"er yandan, baz ampirik al!malarda teknoloji ile yksek beceri sahibi i!gc arasndaki tamamlayclk ili!kisi her dzeyde desteklenmemektedir. rne"in, Gera ve Massenin (1996:70) Kanada verileriyle yaptklar analizde, teknoloji-yksek beceri sahibi i!gc arasndaki tamamlayclk ili!kisi, firma dzeyinde gl bir !ekilde desteklenirken, sektrel dzeyde desteklenmemektedir. Trkiyede de teknolojik de"i!menin istihdam zerine etkilerini ara!tran ampirik bazda, baz sektrel al!malar yaplm!tr. Bunlardan metal e!ya ve makina sanayiini konu alan Ansaln (1998) al!mas, ara!trma dneminde teknolojilerin emekten tasarrufu sa"layc bir etkisinin oldu"u, neoklasik telafi mekanizmalarnn ise i!lemedi"i sonucuna ula!m!tr. Yeni teknolojilerin istihdam zerindeki etkisini kimya ve mhendislik endstrilerinde firma ve endstri dzeyinde izlemeyi amalayan bir ba!ka al!mada, Ansal ve Karamero"lu (1999) zetle !u sonulara ula!m!tr: 1. Yeni teknolojilerin istihdam zerine etkisi, i!gcnden tasarruf edici niteliktedir. 2. Neoklasik okulun telafi mekanizmalar, szkonusu ara!trma dnemi ve sektrlerle snrl olarak i!liyor grnmemektedir. Di"er yandan, e!itli lkeler iin bilgi sektrnn istihdam payn lmeye ynelik baz al!malar yaplm!tr. Bunlardan biri de Atik (1998) tarafndan yaplan al!madr. Bu al!mada, Atik (1998), Katz (1986) al!masndan yararlanarak Trkiyedeki bilgi sektrnn istihdam iindeki payn bulmaya ynelik olarak baz hesaplamalar yapm!tr. Bu hesaplamalara 36 gre lkemizde bilgi
Kelleci
sektrnn istihdamdaki pay 1975-1993 dneminde yzde 8,2den yzde 13,8e ykselmi!tir. Ayn oran 1980-1993 dnemi iin, Almanyada yzde 37,2den yzde 39,3e, Yunanistanda yzde 21,1den yzde 26,2ye ve Portekizde ise yzde 17,0ten yzde 27ye ykselmi!tir. Bu hesaplamalarda bilgi sektr olarak mesleki ve teknik personel, idareciler ve yneticiler ve bro personeli saylar dikkate alnm!tr (Dura ve Atik, 2002:247-250). Genel bir de"erlendirme yapld"nda, dnya ekonomilerinde genel olarak #stihdamn yapsnda sanayi sektrnn a"rl" azalrken, hizmetler sektrnn a"rl"nn artt" grlmektedir. Di"er yandan, ekonomilerin bilgiye dayal ekonomiye dn!me srecinde, i!gcnn yapsnda da, mavi yakal beden i!ilerinden beyaz yakal fikir i!ilerine do"ru bir de"i!me sreci ya!anmaktadr. Teknolojik de"i!imin istihdam zerindeki etkisinin iki ynl oldu"u sylenebilir. Bir ba!ka deyi!le, teknolojik de"i!me yeni i!leri ortaya karabilmekte, baz i!leri de ortadan kaldrabilmektedir. Teknolojik geli!menin yksek beceri sahibi i!gc lehine sapma gsterdi"i, di"er taraftan d!k beceri sahibi i!gcnn durumunun ise bu srete ktle!ti"ine ili!kin geni! bir literatr bulunmaktadr. Burada belirtilmesi gereken bir husus, teknolojik geli!meler sonucunda sadece d!k beceri sahibi i!gc de"il ayn zamanda yksek beceri dzeyine sahip baz i!gc de bu srete sahip olduklar beceriler ile nem kazanan beceriler arasndaki uyumsuzluklardan dolay olumsuz etkilenebilmektedir. Bununla birlikte, Mincer ve Danninger (2000) ksa dnemde teknolojik geli!menin hznn, toplam i!sizlik zerindeki etkisinin belirsiz oldu"u ancak uzun dnemde i!sizli"i azaltt" sonucuna varm!tr. Freeman ve Soete (1997:397) ise, uzun dnemde yeni i! yaratma kapasitesinin i!leri ortadan kaldrmaya gre daha a"r bast"n savunmaktadr. 37
Kelleci
Bu erevede, neoklasik okulun vurgulad" telafi mekanizmalarnn i!lerli"i ve etkinli"i literatrde tart!lmaktadr. Ayrca belirtilmelidir ki, kaybolan eski i!lerin yerine yenisinin konulmas anlamnda telafi mekanizmalar Freeman ve Soetein (1997:397) de belirtti"i gibi, ne otomatik, ne sancsz ve ne de e! zamanldr. Ricardonun da ifade etti"i zere, gerek mekan gerekse beceri asndan yeni i!ler ile eski i!ler arasnda bir e!le!mezlik (mismatch) ortaya kabilmektedir. Bu srecin uzun sreli ve !iddetli olmas durumu, yapsal i!sizlik olarak tanmlanmaktadr. Bilgi ekonomisine dn!m srecinde, bir yandan, B#Tni kullanma, takm al!mas yapabilme, analitik d!nebilme gibi beceriler ne karken, di"er yandan tele-al!ma gibi yeni al!ma trleri gndeme gelmektedir. Ayrca, sanayi sonras (post-industry) ekonomi teorisi, yeni srete, yksek dzeyde bilgi ve enformasyon ierikli mesleklerin nemi artt"n, bu erevede yneticilik (managerial), profesyonel (professional) ve teknik mesleklerin di"er meslek kategorilerinden daha hzl byd"n ortaya koymaktadr (Castelis ve Aoyama, 1994:6). Di"er yandan, yksek beceri sahibi i!gc, geli!mi! ve geli!mekte olan lkeler arasnda bir tr i!blm ili!kisi de olu!maktadr. Bu erevede, geli!mekte olan lkelerin olu!turdu"u kresel dzeydeki yksek beceri sahibi i!gc havuzuna batl lke firmalarndan artan lde talep gelmektedir (Engardio ve di"erleri, 2003:36). Bu firmalardan bazlar, Accenture, Conseco, Delta Airlines, Fluor, General Electric, HSBC, Intel, Microsoft, Oracle, Philips, Procter & Gambledr.
38
Kelleci
NC BLM 3. BE"ER! SERMAYE !HT!YACININ KAR"ILANMASI

nceki blmde, bilgi ekonomisinin istihdam boyutu, teknolojik geli!menin ikame etti"i ve tamamlayc oldu"u beceriler, yeni al!ma trleri ve B#T sektrleri erevesinde verilmi!ti. Sz konusu blmde be!eri sermaye bilgi ekonomisinde kritik neme sahip bir faktr olarak ortaya kmaktadr. yle ki, ortaya kmaya ba!layan bilgi toplumunda i!gcnn nemli ve gittike artan bir blm retim srecinde bilgiyi yo"un bir !ekilde kullanmaktadr. Di"er yandan, bilgisayar okur yazarl" ve a"lara eri!im yetene"i geleneksel okuryazarlktan daha nemli hale gelmektedir. Bu srete, bilgiye dayal ekonomi, bilginin ve bu bilgiyi kullanma kapasitesinin srekli geli!tirildi"i ve artrld" bir "renme srecidir. Bu srete "renme sadece formel e"itimle olmamakta yaparak "renme yntemi de sklkla kullanlmaktadr. Di"er yandan, OECDnin (1996b:14) al!masnn da vurgulad" gibi, firmalar bili!im teknolojilerindeki geli!melere paralel olarak birer "renen organizasyon haline dn!mektedir. Srekli geli!en yeni teknolojiler firmalar, ynetim, beceri geli!tirme gibi alanlarda srekli bir adaptasyon srecine zorlamaktadr. Bilgi ekonomisi sreciyle birlikte, yksek dzeyde beceriye sahip eme"in nemi artarken, bunu sa"lamaya ynelik olarak e"itim ve beceri kazandrma e"itimi gibi politikalar da nem kazanmaktadr. Bunlara ilave olarak lkeler ve firmalar becerili emek ihtiyalarn gidermede yabanc i!gc, "renci ve i!gc mobilitesini artrma yoluna gitmektedirler.
39
Kelleci
Kresel rekabetin artt" gnmzde kamunun, firmalarn, al!anlarn, sendikalarn niversitelerin ve sivil toplum kurulu!larnn zellikle e"itim konusunda i!birli"i yapmalar nemlidir. Bu blmde, yksek beceriye sahip i!gc ihtiyacnn giderilmesine ynelik olarak lkelerin izledikleri e"itim, beceri kazandrma e"itimi, beying ve i!gc mobilitesi gibi politikalar, ayr ba!lklar altnda tart!lmaktadr. 3.%. E&itim, Beceri Kazandrma E&itimi ve Hayat Boyu &renme Bilgi ekonomisine dn!m srecinde bireyler, al!anlar, firmalar ve kamu kurum ve kurulu!lar iin be!eri sermayenin nemli unsurlar olan e"itim, beceri kazandrma e"itimi (training, retraining) ve ya!amboyu "renme kavramlar giderek nem kazanmaktadr. #kinci blmde incelendi"i zere, be!eri sermayenin yeni teknolojilerle bir tamamlayclk ili!kisi iinde oldu"una ili!kin geni! bir literatr bulunmaktadr. B#Tnin etkili bir !ekilde geli!tirilip kullanlabilmesi ve yeni teknolojilerin olu!turdu"u a" d!sallklarnn (network externalites) ortaya kabilmesi iin do"ru beceriler ve yetkinliklerin (competences) varl" nemlidir (OECD, 2001c:55). Bu erevede e"itim konusu bilgi ekonomisinde en temel faktrlerden biri olarak kar!mza kmaktadr. Yeni Zelandann Bili!im Teknolojisi Bakanl" (MIT), lkenin bilgi ekonomisi asndan zayf ynleri ve yapmas gerekenlerin tart!ld" Raporunda (MIT, 1999:4), be!eri sermayenin geli!tirilmesinin milli gelirin bymesi iin kritik bir faktr oldu"unu ifade etmektedir. Be!eri sermaye ise, bu Raporda, formel e"itim, mesleki e"itim ve i!ba!nda e"itim olarak ifade edilmektedir. Bu al!mada bilgi i!ileri makineler yerine sembollerle al!an ki!iler olarak ifade edilmektedir ve mimar, banka al!anlar, modaclar, ila sektrnde al!an ara!trmaclar, "retmenler ve politika analizi yapanlar gibi geni! bir kategoriyi kapsamaktadr. 40
Kelleci
Szkonusu raporda e"itim ve "renme srecinin nemi vurgulanm!tr. Bu raporda ne kan ula!lan sonular a!a"da zetlenmi!tir: Tecrbeyle edinilen bilgi formel e"itimden daha nemlidir. Hayat boyu
e"itim nemlidir. Di"er yandan, entellektel sermaye bir firmann rekabeti stnl"dr. Yeni byme teorisinde bir lkenin bilgi ekonomisinden
faydalanabilmesi, o ekonominin "renme hzna ba"ldr. Organizasyon dzeyinde "renme srekli olmaldr. Bu, tecrbe ve
sakl bilginin edinilmesi srecidir. Ba!arl firmalar, firma iinde bir "renme kapasitesi yaratma ihtiyacna ncelik vermektedirler (MIT, 1999: 5). "renmeye kimi yazarlar o kadar byk nem atfetmektedirler ki, bireylerin, firmalarn, blgelerin ve milli ekonomilerin ba!arsnn onlarn "renme kapasitesini yanstt" bir "renen ekonomi tanm yaplmaktadr. Lundvall (1996:2) bu ekonomide de"i!imin hzl oldu"unu ve eski beceriler hzla gndemden d!erken yenilerine olan talebin hzla artt"n savunmaktadr. Di"er yandan, bilgiye dayal ekonominin gittike nem kazanmas bilim ve teknoloji alanndaki insan kaynaklar konusuna artan vurguyu da beraberinde getirmi!tir. Bu erevede, Haziran 1999da OECDde konuyla ilgili yaplan Bakanlar dzeyindeki toplantda iyile!tirilmi! e"itim sistemlerinin, yeterli personel mobilitesinin sa"lanmas ve ekonomideki daha iyi bilgi ak!yla birlikte, 21. yzyln yksek becerili personel ihtiyacn kar!lanmasnda temel unsurlardan biri oldu"u sonucuna varlm!tr (OECD, 1999c:3). Di"er yandan, bilgiye dayal ekonomi a"lara dayal bir ekonomi oldu"u iin, ki!ilerin ve firmalarn, bilgiye eri!me kapasiteleri ve bilgi ve "renme yo"unlu"u yksek ili!kilere katlmalarnn, onlarn sosyo-ekonomik statlerini de belirledi"i ifade edilmektedir. 41
Kelleci
Firmalar iin mevcut bilgiyi kullanarak yeni bilgiler olu!turmak bir rekabet gc kayna" olarak ortaya kmaktadr. Bu firmalarda srekli "renme sreci, ILOnun (2001:3) al!masnn da belirtti"i gibi, i!in bir paras haline gelmekte ve bir lde de i!iler arasndaki bilgi-al!veri!ine ba"l bulunmaktadr. Di"er yandan, bilginin bir retim faktr olarak artan nemi, e"itim sisteminde "renciye bilgi aktarm !eklindeki tek yanl sreci de"i!tirerek, bilgiyi "renme ynteminin nem kazand", "renci-"retmenin kar!lkl etkile!ime girdikleri yakla!mlarn ne kmasna da katkda bulunmaktadr. Lundvall (1996), "renme faaliyetinin toplumun tm kesimlerinde
yaplmasnn nemini vurgulamaktadr. Literatrde "renme srecinin ba!ars iin, "renme ls (triangle of learning) arasndaki dengenin gzetilmesinin nemine vurgu yaplmaktadr (Ducatel, 1998:15). Bu l akademik, mesleki ve yaparak "renme olarak kar!mza kmaktadr. E"itim ve i! arasndaki ba"lantnn kurulmas, "renme lsn tamamlamak iin nemli bir unsur olarak kabul edilmektedir. Etkili "renme ise, Ducatelin (1998:1) de ifade etti"i gibi, temelde
yaparak "renme (byk lde tecrbeye dayanan kodlanmam!/sakl bilgi=tacid knowledge) ile formel "renme (temelde kodlanm! bilgi=codified knowledge) yntemlerinin bir kombinasyonuna dayanmaktadr. "renme beceri sahibi srecinde, firmalarn iinde faaliyet gsterdikleri ortam
tanmlayan evre ko!ullar da nem ta!maktadr. Bu ko!ullar firmalarn yksek i!ileri, i!e alma ve beceri kazandrma e"itimine yatrm yapmalarn etkileyebilmektedir. Firmalar, kurumlar ve i!iler istihdam ili!kileri nisbeten istikrarl ve ngrlebilir ise be!eri sermayeye yatrm konusunda daha istekli grnmektedirler. Di"er yandan, OECD (1999a:10) al!mas, yksek e"itim ve beceri kazandrma e"itimi, zellikle bilim ve teknoloji alannda, anlaml zel getirilere sahip oldu"u iin firmalar ve bireylerin maliyetin nemli bir ksmn 42
Kelleci
kar!layabilice"ini ancak
bunun iin piyasadan gelecek sinyallerin olumlu
olmas gereklili"ine i!aret etmektedir. Di"er yandan, teknolojinin hz bir lde de olsa, beceri e"itimi verilmesini caydrc olabilmektedir (Mincer ve Danninger, 2000:4). Beceri kazandrma e"itimi sonucunda edinilen beceriler, teknolojinin hz kar!snda yetersiz kalabilmekte ve bylece be!eri sermayeye yatrm iin gerekli saikler azalabilmektedir. Bununla birlikte firmalar rekabet glerini koruyabilmek iin, teknolojiye adaptasyonlarn sa"layc bir !ekilde hareket etmek durumundadrlar. Bu erevede gerek firmalar gerek bireyler iin e"itimin ya!am boyu olmas nem kazanmaktadr. Di"er yandan, ya!am boyu "renme stratejisinin olu!turulmas olduka nemli grlmektedir. Aksi takdirde, hzlanan de"i!im srecine adapte olmakta sknt ekilmesi riski artabilecektir. lkelerin e"itim, beceri e"itimi, mesleki e"itim gibi alanlarda farkl sistemleri bulunabilmektedir. Ancak burada nemli olan bir faktr de bu sistemlerin ilgili lkelerin entegre milli teknolojik yetkinlik geli!tirme sistemlerinin (ulusal yenilik sistemi) bir paras olup olmad" ve olduysa ne lde paras oldu"udur. Singh (1994:180), szkonusu entegrasyon ne kadar glyse politikalarn da o lde ba!arl olabilece"ini vurgulamaktadr. E"itimin niteli"i kadar da"lm da olduka nemlidir. Castello ve Domenech (2002:199), 108 lkeyi kapsayan al!malarnda, e"itim e!itsizli"inin d!k yatrm oranlarna bunun da d!k byme oranlarna yolat"n savunmaktadr. E"itim politikalar, yeni teknolojilerin ivme kazandrd" yeni ko!ullar dikkate alacak !ekilde yaplandrlmaldr ve bu politikalar yeti!kinlere ynelik e"itim politikalaryla desteklenmelidirler (OECD, 2001c:56). Bilgiye dayal ekonomide tm bireylerin en azndan temel e"itime sahip olmalar nemlidir. 43
Kelleci
Di"er yandan, yeni teknolojilerin getirdi"i frsatlardan yararlanabilmek iin okur-yazarlk, zellikle bilgisayar okur-yazarl" byk nem ta!maktadr. Ayrca, bu srete, e"itim srecinin ba!ars iin e"iticilerin e"itimi de olduka nemlidir. Bilgi ekonomisinin nemli unsurlar olan, yenilik ve teknolojik geli!me iin yksek "retim de olduka nemlidir. Bu konu, ayn zamanda, OECD (2001c:59) al!masnn da vurgulad" gibi, yksek beceri sahibi i!gc arznn artrlmas, bylece bymenin srdrlebilirli"i iin de byk bir neme sahiptir. Di"er yandan, bilgi ekonomisinde, kamu ara!trma laboratuvarlar ve yksek "retim kurumlarnn kilit nemi bulunmaktadr. Bu erevede, OECD (1996b:7) al!mas, ara!trma kurumlar ve akademik kurulu!larnn kendilerine i! aleminden ortak bulma e"ilimlerinin gittike artt"n vurgulamaktadr. nemle belirtilmelidir ki, zel sektrn, e"itim ve ara!trma gibi bilgi ekonomisinin temel alanlarnda faaliyet gstermesi bilgi ekonomisine gei! srecinde olduka nemlidir. zel sektrn yksek "renim alanna girmesi, bu alanda kamu-zel i!birli"i imkanlarnn geli!tirilmesi, gerek e"itimin finansman, gerekse alnan e"itim ve i!gc piyasasnda talep edilen beceriler arasnda bir uyum sa"lanmas asndan dikkate alnmas gereken unsurlardr. Bu erevede, ABDde Microsoft, Sun Microsystems ve Cisco gibi firmalar zellikle B#T ile ilgili e"itimin sunulmasna bizzat katkda bulunmaktadrlar(OECD, 2001c:60). Bilgi ekonomisine gei! srecinde byk nem ta!yan e"itimin
ekonominin yararna etkin bir !ekilde verilmesi nemlidir. Bunu yapmann bir yolu, okuldan i!e gei! srecini iyile!tirmektir. Bu erevede, raklk e"itimi nem ta!maktadr.
44
Kelleci
Almanya ve #svirede gl raklk e"itimi gelene"i bulunmaktadr. Pek ok di"er lke de formel e"itimle i!yeri tecrbesinin ili!kisini daha gl kurmak iin byk aba harcamaktadrlar (OECD, 2001c:60). Tablo: 3- %990larda e$itli Uzaktan E&itim Teknolojilerinin Ki$i Ba$na Yllk Ortalama Maliyeti, ABD Dolar
50 Tek Ynl Teknolojiler Basl Dokman Ses Kasetleri nceden Kayt Yaplm! TV Bandlar 25 Ders 10 Ders 1 Ders Radyo (Ak E"retim, Birle!ik Krallk) TVden E"itim Bilgisayara Dayal E"itim D!k Yksek !ki Ynl (!nteraktif) Teknolojiler Sesli Konferans (Ak "retim Ajans, Kanada) Canl, #nteraktif Dersler Video Konferans, Saniyede 384 Kilobits Bilgisayarl Konferans Dual-Mod #lgili Kurum "renci Toplam
Kaynak: (ILO, 2001:214)den alnm!tr.
Yllk &renci Says 125 250 625 2,6 3,5 3,1 3,2 7,5 14,9 109,9 18,8 130,5 7,1 67,2 22,2 1,1 0,7 1,8 1,5 1,6 3,4 11,3 66,8 50,1 16,8 1,1 0,7 1,8 0,6 1,3 0,6 0,6 1,5 3,0 22,0 6,8 28,5 4,1 34,4 14,2 1,0 0,7 1,7
1250 0,4 1,0 0,3 0,3 0,8 11,0 11,0 4,5 15,8 3,7 29,0 14,2 0,9 0,7 1,7
7,7 8,0 18,8 59,3 322,5 56,7 1,5 0,7 2,3
Di"er yandan, yetersiz donanma sahip okullar veya okul yetersizlikleri yeni e"itim yntemlerini de gndeme getirmektedir. Bu kapsamda, B#Tnin yo"un olarak kulland" bir yntem, uzaktan "retimdir (distance learning). Bu yntemin maliyeti yksek olmasna kar!n, kullanacak insan says arttka birim maliyet d!mekte (Tablo-3) ve di"er e"itim yntemlerinin tamamlaycs bir sistem olarak nem kazanmaktadr.
45
Kelleci
3.2. Beyin G
Pek ok geli!mi! lke, gereksinim duydu"u yksek beceri sahibi i!gcn, e"itim ve i!gcnn mobilitesini artrmaya ynelik politikalarn yansra, g (immigration) politikalarn kullanmaktadrlar. Geli!mekte olan lkeler asndan ise, bilim ve teknoloji konularnda gerekli altyapnn olmad" ve al!ma olanaklarnn snrl oldu"u lkelerde yeti!mi! snrl sayda yksek beceriye sahip insan, beyin g yoluyla yurtd!na kmaktadr. Lucas (1998)n da belirtti"i zere, gerek nitelikli gerekse niteliksiz i!ilerin fakir lke ya da blgelerden zengin lke veya blgelere do"ru g etme e"iliminde olduklar bir stilize (stylized fact) edilmektedir. Literatrde, i!gc mobilitesi ile verimlilik arasndaki ili!ki tart!lmaktadr. rne"in OECD (2001d:26), nedensellik ili!kisi belirsiz olsa da, i!gc mobilitesi artt"nda verimlili"in de artt"n ifade etmektedir. zellikle geli!mi! lkelerin bir sredir becerili emek ihtiyalarn gidermek iin kullandklar beyin gnn lehinde ve aleyhinde e!itli gr!ler ne srlmektedir. G lehindeki temel nermeler a!a"da ksaca verilmektedir. Gmenler ayrldklar lkeye i!i geliri transferi yaparak katkda bulunurlarken, kendileri de szkonusu lkede tecrbelerini artrp kendi lkelerine gre yksek cretler kazanabilmektedirler. Gmenleri kabul eden lke ise ksa dnemdeki beceri ihtiyacn kar!lam! olmaktadr. Baz !artlar altnda, beyin gnn ayrlnan lkede verimlilik art!na yolaabilece"i savunulmaktadr. Burada mekanizma !u !ekilde i!lemektedir; Beyin g ayrlnan lkede e"itimin olgu olarak kabul
46
Kelleci
getirisini artrmakta, bu ise, be!eri sermaye olu!umunda bir art!a neden olmaktadr (Weel, 1999:3). Yabanc lkelerden gelen yksek beceri sahibi i!ilerin geici veya srekli olarak gmen statsyle lkeye kabul edilmesinin, i! aleminin, talep !oklarna (becerili emek yetersizli"inden kaynaklanan) uyum sa"lamasnda nemli bir katk getirebilece"i savunulmaktadr (OECD, 1999a). Di"er yandan, nemli geli!mi! lkelerdeki demografik e"ilimler de g lehine d!nceler olu!turulmasna yol amaktadr. rne"in Peel (2002) Avrupa gibi geli!mi! ekonomilerin, gmenler olmad" takdirde bundan ciddi bir !ekilde olumsuz etkilenece"ini ifade etmektedir. Peel gr!n desteklemek zere Avrupann demografik e"ilimlerinden bahsetmektedir. Buna gre Avrupada nfusun hzla ya!lanmas olgusunun ya!and" ve 2015te nfusun be!te birinin 65 ve st ya!ta olaca"n 2050de ise bu orann te bire ykselece"ini vurgulamaktadr. Bylece, Avrupa gittike artan lde, yksek beceri sahibi i!gcne gereksinim duyacaktr. Yukardaki nermelere kar! nermeler de ne srlmektedir. Bunlar da zetle a!a"da verilmektedir: Gmen i!iler e"er yksek beceriye sahip iseler, ayrldklar lkelerinin aslnda ok ihtiya duydu"u becerili emekten yoksun kalmalarn da beraberinde getirmektedirler. lke d!na beyin g ayrld" lkenin bymesini yava!latc, gidilen lkenin be!eri sermaye donanmn artrc rol oynamaktadr . Bir ba!ka gr!e gre, ksa vadeli gmen istihdamnn bile cretlerde a!a" do"ru bir bask yarataca" ve bunun da szkonusu sektrlerdeki i!lerde kariyer yapmay d!nen
47
Kelleci
"rencileri caydraca" ve bylece "rencilere olumsuz sinyaller gnderece"i savunulmaktadr (Bassols, 2002). Di"er yandan, zellikle a!r sa" olarak nitelenen hkmetlerin iktidara gelmesiyle, zellikle geli!mi! lkelere gmen kabulnn daha sk !artlara ba"lanaca" tart!lmaktadr. Ancak, zellikle geli!mi! lkeler uygulamada snrl sayda da olsa gmen almna devam etmektedirler. lkeler yksek beceri sahibi i!gc ihtiyacn kar!layabilmek iin gmen politikalar yoluyla e!itli kolaylklar sa"lamaktadrlar (Bassols, 2002:18). Bunlardan bazlar a!a"da verilmektedir: a. lkeye kabul edilecek gmen says zerindeki miktar kstlamalarnn gev!etilmesi (ABD), b. Sknts ekilen meslekler iin zel gmen program uygulamalar (Almanya, Kanada, Avustralya), c. Yksek becerili emek iin vize, al!ma ko!ullarnn kolayla!trlmas (Avustralya, Kanada, Fransa, Japonya, Birle!ik Krallk, Norve, Yeni Zelanda), d. Yabanc becerili i!iler iin cret d! te!vikler verilmesi (Avustralya), e. E"itimlerinin sonunda yabanc "rencilere statlerini de"i!tirme imkannn verilmesi (Almanya, #svire, Avustralya, ABD). Di"er yandan, B#Tnin yo"un bir !ekilde kullanma ba!lanmasyla birlikte beyin g ihtiyacn azaltc baz geli!meler de ya!anmaktadr. Kreselle!me ve B#T kullanm internet gibi a"larn say ve bykl"nde art!a yol am!, bu ise, ara!trmaclarn fiziki olarak belli bir yerde kalmalar ihtiyacn azaltm!tr. Bu erevede, beyin g (brain drain) yerine, a"lar yoluyla, fikir al!veri!i (brain exchange) yapma e"ilimi glenmi!tir (Weel, 1999:7).
48
Kelleci
3.3. !$gc Mobilitesi

Bilgi ekonomisine gei! srecinde, bilgi transferinin bir arac olarak i!gc mobilitesi nem kazanmaktadr. Ayrca, mobilitenin artrlmas lkelerin be!eri sermaye yetersizliklerini gidermek iin te!vik ettikleri politikalardan birisi olarak kar!mza kmaktadr. Bilim ve teknoloji alannda al!anlarn e!itli endstriler, firmalar ve lkeler arasnda hareket etmesi (mobility) teknoloji transferi asndan nemlidir. Bu alanlarda al!an ki!iler sahip olduklar kodlanm! ve sakl bilgileri beraberlerinde, aktarmaktadrlar. Di"er yandan, mobilite OECDnin (1999a:7) al!masnn da belirtti"i gibi, sadece firmalara niversitelere de"il, ayn zamanda ara!trmaclara be!eri sermayelerini geli!tirme ve ara!trma a"larna eri!im kolayl" elde etme asndan fayda sa"lamaktadr. #!gc mobilitesinin nemli bir bilgi d!sall" kayna" oldu"u genel kabul gren bir gr!tr. Moen (2000) yapt" al!mada, rne"in Ar-Ge yo"un firmalardaki teknik personelin i!ba!nda ara!trma yaparak biriktirdikleri bilginin kar!l"n ilgili firmaya ksmen de olsa, kariyerlerinin ba!nda d!k cret alarak dedikleri, ula!m!tr. Di"er yandan, OECD (1999a:9), a!r mobilitenin nemli bir sakncasna dikkati ekmektedir. Buna gre, akademisyenler mobilitelerinin e!itli projelerden dolay artmas sonucunda, "retmeye ve temel ara!trmalara daha az zaman ayrmak zorunda kalabileceklerdir. bylece de i!gc mobilitesinden kaynaklanan potansiyel d!sallklarn en azndan bir lde i!gc piyasasnda iselle!tirildi"i sonucuna gittikleri toplumlara ve kurumlara ta!yarak onlara
49
Kelleci
Mobilite konusunda nemli bir konu da "rencilerin mobilitesidir. "rencilerin uluslararas mobilitesi, potansiyel olarak yksek beceri sahibi i!ilerin mobilitesi olarak d!nlebilmektedir. OECDnin (2001b:10) al!masna gre, ABD, #ngiltere ve Almanyann ba! ekti"i 5 lke "rencilerin yzde 70ine ev sahipli"i yapmaktadr. Di"er yandan, literatrde, farkl sektrler veya tek tek firmalar iin optimal bir mobilite oran nermek olduka zor olmakla birlikte sa"lkl mobilite dzeylerinden bahsedilebilmektedir. Mobilite sosyal, kltrel faktrlerden, ekim etkilerinden (rne"in baz
blgelerin ekicili"i) ve politik olaylardan veya aile durumu gibi faktrlerden etkilenebilmektedir. Bilgi transferinin bir arac olarak fiziki i!gc mobilitesine, B#Tndeki hzl geli!meye paralel olarak alternatif yntemler de ortaya km!tr. Bunlardan bazlar geici personel de"i!imi ve personelin dahili mobilitesi, sanal firmalar ve a" organizasyonlar, alc-satc ili!kileri, Ar-Ge i!birlikleridir (Nas ve di"erleri, 1998). A"lar ve firmalar arasndaki i!birli"i mekanizmalar fiziki mobilite iin tamamlayc olabildikleri gibi, ona alternatif de olabilmektedir
50
Kelleci
DRDNC BLM 4. B!LG! EKONOM!S! VE SEND!KACILIK

Yeni teknolojilerin yaylmasyla birlikte, i!i sendikalarnn yeni ortaya kan ko!ullara gre organize olmak, yeni al!ma alanlarnda al!anlar temsil etmek ve korumak konusunda stratejiler geli!tirme ihtiyalar ortaya kmaktadr. Firmalarn retim organizasyonlarnda B#Tnin katksyla meydana
gelmeye ba!layan geli!meler klasik sendikaclk i!levlerini zayflatmaktadr. Dikey rgtlenme yerine yatay rgtlenmeyi n plana karan ve gittike asl faaliyet alanlarnda retime devam edip nihai rnn daha nce kendisinin retti"i bir blmn ve asl faaliyet konusu olmayan faaliyetleri di"er firmalara brakma e"ilimleri, kendi ba!na al!ma, tele-al!ma gibi al!ma trlerinin yaygnla!mas gibi faktrler sendikaclk faaliyetinin yeni ko!ullarla uyumlu bir !ekilde de"i!mesini gerekli klmaktadr. Klasik sendikalarn gemi!te rgtlendikleri ve kontrol ettikleri byk lekli dikey rgtlenmi! imalat sanayii firmalarnn, esnek retim, ta!eron sistemi ve retimin dnya le"ine yaylmas gibi nedenlerden dolay dikey rgtlenmeleri paralanmakta, bu sre ise sendikalarn kontrol edebilecekleri retim birimini olduka kltmektedir. Di"er yandan, Drucker (2001:8)a gre bilgi i!ileri bir btn olarak yeni kapitalistleri olu!turmaktadr. Bilgi temel ve tek kt kaynak haline gelmi!tir. Bunun anlam bilgi i!ileri btn olarak retim aralarna sahiptirler ve bir grup olarak, klasik anlamda emeklilik fonlar (Pension Funds)ndaki paylaryla, bilgi toplumundaki byk firmalarn sahibi veya bu firmalarda nemli hisse sahibi haline gelmektedirler. Bylece sermayedar-i!i ayrm da belirsizle!mektedir.
51
Kelleci
#! organizasyonlarndaki yenilikler ve performansa dayal cret sistemleri (rne"in stok opsiyonlar) i!i ile getirmektedir (OECD, 2001d:5). Bilgi ekonomisiyle birlikte, beyaz yakal fikir i!ilerinin saysnn artmasnn da sendikaclk zerinde etkileri sz konusudur. Bu erevede, Centelin (1998: 1104) ifade etti"i gibi, mavi yakal beden i!ileri, kendilerini yaptklar i! ile zde!le!tirirken (rne"in bir sanayi i!isi kendini makas yada kaynak olarak nitelemektedir) beyaz yakal i!iler ise kendilerini al!tklar kurum ile zde!le!tirmektedirler. Bunun rgtlenmeye etkisi ise, hizmetler sektrnde sendikala!mann d!k olarak ortaya kmas biiminde olmaktadr. Esnekli"e dayal firma stratejileri ve i! organizasyonlar i!i ve i!veren ili!kilerini, firmalarn snrlarn, meslekler arasndaki ayr!may ve rekabet gcnn bile!enlerini de"i!tirmektedir. Di"er yandan, bilgi ekonomisiyle birlikte, be!eri sermaye bir artrmaya dayanan sendikaclk anlay! nemini yitirmektedir. te yandan, OECDnin (1998a:299) al!masnn da vurgulad" gibi, al!anlarn i!yerinde artan bireysel sorumluluklar, bireyselle!tirilmi! cret ve szle!me dzenlemeleri gibi bireyselli"i glendiren unsurlar toplu pazarlk gibi klasik btncl yakla!mlarn uygulama !ansn zayflatmaktadr. Ayrca, firmalarn toplu pazarlk srecinde de nemli de"i!meler sz konusudur. Bu erevede, i!kolu dzeyinde toplu szle!me uygulamalar nemini kaybetmekte, i!yeri dzeyinde toplu pazarlk artmaktadr (Dereli, 1998: 1088). Baz sektrlerde klasik anlamda sendikaclk yaplmas zor grnmektedir. rne"in bilgi i!letim sistemleri sektrndeki bir grev, retimi ksa sre iin durdurabilir ancak yeni montaj ekipleri, yeni i!iler bulup bunlarn hzla e"itimi yoluyla kurulabilir ve sorun zmlenebilir (Townsend ve di"erleri 2001:283). 52
i!veren arasndaki ayrm belirsiz hale
maliyet
unsuru de"il, firmalara de"er katan bir varlk olarak grlrken, sadece cret
Kelleci
Sendikalarn bir grup i!iyi biraraya getirerek i!verenler zerinde ekonomik bask kurmalar byk lde, sendikalarn ve/veya i!ilerin i!verenlerin di"er i!gc kaynaklarna eri!imini snrlandrabilmelerine ba"ldr. retim le"inin kreselle!mesi ve ta!eron kullanma e"ilimleri sendikalarn ve/veya i!gcnn yukardaki snrlandrc etkisini zayflatmaktadr. Di"er yandan, i! szle!melerine al!ma saati rakamlarn koymak, operasyonel nemini ve anlamn yitirmektedir (Bowring, 2001:10). Bilgi ekonomisinde, bilgi i!isi (knowledge worker) okumak, ara!trmak ve incelemek iin zamana ihtiya duyaca" ve bu sre resmi al!ma saatlerinin d!na ta!aca" iin al!lan saat kavram gittike anlamn yitirme tehlikesiyle kar! kar!ya kalabilecektir. Bylece al!lan ve al!lmayan zaman ayrm belirsizle!mektedir. te yandan, de"i!en al!ma biimleri ve firma organizasyonlar, klasik sendikacl"n nemli unsurlarndan biri olan toplu szle!me dzeni iin baz tehlikeler iermektedir. rne"in, cretler, klasik cret olu!umu sisteminde kat i! snflamalar ve byk lde kdeme dayal olarak belirlendi"i iin, gnmzde uygulanmaya ba!lanan performansa dayal cret sistemleri ile bir uyum sorunu ortaya kmaktadr. Sendikaclkta zayflama e"ilimini, teknolojik geli!me sonucunda zaten artmakta olan e!itsizli"i, d!k gelirli al!anlarn gelirlerinde d!meye neden olarak daha da artrma e"ilimi sergilemektedir. Bunun nedeni, yaplan ampirik al!malarn da gsterdi"i gibi, sendikalarn cretler arasndaki farkn almamas ynnde davrand" ve beceri primini (skill premium) nemsememeleridir (Acemo"lu, (2000:45). Tm bu geli!melere ra"men sendikalar yeni srece uyum sa"lamada nemli admlar atabilirler.
53
Kelleci
Bu
erevede,
rne"in
sendikalar
yeni
teknolojilerin
kendilerine
kaybettirdi"i gc, bilgiye eri!im ve i!ilerle kar!lkl ileti!imin getirdi"i kollektif gle dengeleyebilirler. Bu erevede ILO (2001:3), internetin, bilgi simetrisini artrp, asimetriyi azaltt"n ve pekok i!i sendikasnn i!i haklarnn ihlali ve olumsuz endstriyel uygulamalar internet zerinden izleyebilmesine olanak sa"lad"n vurgulamaktadr. niversiteler ve kamu ara!trma kurumlar, firmalar gibi artan !ekilde geici istihdamn sa"lad" esnekli"e ihtiya duymaktadr. Bu zellikle, endstriyle ara!trma szle!meleri yaparak ara!trma ve teknoloji konularnda belli alanlarda d!ardan spesifik konularda uzmanlk deste"ine ihtiya duyduklarnda nem kazanmaktadr. Bu erevede i!i sendikalar ve ilgili kurumlar, kamu i!verenleriyle ara!trmaclar arasnda, yeni istihdam dzenlemeleri ve zlk haklaryla ilgili olarak araclk yapma konusunda nemli roller oynayabileceklerdir (OECD, 1999a:8). Ayrca, i!veren kurulu!lar da yelerini yeni ortaya kan firma
organizasyonlar, firmalar aras stratejik i!birlikleri, be!eri sermayenin nemi konularnda dnyada ortaya kan e"ilimleri dikkate alp bilgilendirebilirler. Bunu yaparken de B#Tnden byk lde yararlanabilme imkanlarna sahiptirler. Uluslararas bir sendikal kurulu! olarak Union Network International (UNI) Online al!an i!iler iin online haklar kampanyasn yrtmektedir (ILO, 2001). Bu kapsamda i!i temsilcilerine baz online haklar sa"lamaktadrlar. al!anlarn yeni al!ma ko!ullarnda kar!la!tklar riskler sendikalarn artan lde ilgi alann olu!turmaya ba!lam!tr. rne"in ya!am boyu "renme hakk konusunda nemli ilerleme kaydedilmi!tir. Tele-al!ma szle!melerinde al!anlarn cret ve istihdam durumlarnn ktle!memesi iin gerekli dzenlemeler yaplmaktadr. Di"er yandan, i!yerinde
54
Kelleci
kar!la!lan stres de ba!lam!tr.
artan lde toplu pazarlk gndemine girmeye
#!i sendikalar saysal uurum konusuyla da ilgilenmekte bu erevede, rne"in #sve ve ABD sendikalar yelerine d!k maliyetli internet ba"lants olan bilgisayar tedarik etmektedir. Ayrca, i!veren kurulu!lar da yeni teknolojiler yardmyla sanal i!veren kurulu!lar olu!turarak yelerine hizmet vermektedirler. #svein Almega adl kurulu!u bunun bir rne"ini olu!turmaktadr (ILO, 2001:3). Genel bir de"erlendirme yapld"nda, sendikalarn yeni geli!melere uyum sa"layarak yklenebilece"i yeni i!levler !u !ekilde zetlenebilir: 1. Sendikalar, dinamik istihdam ili!kilerinin getirdi"i belirsizlikleri
yumu!atc bir i!lev grebilir. 2. Sendikalar, yeni al!ma trlerinin mevzuata girmesinde katkda bulunabilir. 3. Sendikalar ortaya kan yksek becerili i!i ihtiyacnn kar!lanmasnda e"itim hizmeti verilmesi ve yksek becerili i!ilerin sertifikasyonu yoluyla katkda bulunabilir. 4. Sendikalar B#Tnden yararlanarak, sendikaclk hizmetlerini daha etkin bir !ekilde sunabilir. Sonu olarak, bilgi ekonomisinde gerek firmalar, gerek al!anlar ve gerekse tm ekonominin kazanmlar sa"lamas iin, al!anlarn haklarn, bilgi ekonomisine dn!m srecinin gereklerini dikkate alarak koruyacak ve kendilerini yeni dzene uyduracak ve be!eri sermaye ile firmalarn birlikte lke ekonomilerinin asli unsurlar oldu"unun bilincinde olan bir sendikaclk anlay!nn yerle!mesine byk ihtiya bulunmaktadr.
55
Kelleci
BE"!NC! BLM 5. B!LG! EKONOM!S!, E"!TS!ZL!K VE R!SKLER

Bilgi ekonomisi gerek uluslararas gerekse ulusal dzeyde pek ok frsat yaratt" gibi riskler de yaratmaktadr. Bilgi ekonomisine dn!m srecinde, mali piyasalarn kresel dzeyde B#Tnin katksyla entegre olmas bu piyasalarn etkinli"ini artrrken, meydana gelen hzl teknolojik geli!melerle dnyadaki yoksul nfusun teknolojiden daha ucuz yararlanma frsat yaratlmakta, ulusal dzeyde ise, byme ve verimlilik art! sa"lanmakta, ekonomiler ve firmalar iin nemli rekabetgc avantaj sz konusu olmaktadr. Ancak, ileride de belirtilece"i zere, bilgi ekonomisinin olumlu katklar otomatik olmamakta ve gerek lke gerekse firmalar iin yeni ekonomik yapya uyum konusunda nemli lde politika/strateji de"i!ikli"i gerektirmektedir. Di"er yandan, bilgi ekonomisine dn!m sreci, gerek uluslararas gerekse ulusal dzeyde, yeterli altyapya sahip hazrlkl lkeler, bireyler, firmalarla hazrlkl olmayanlar arasnda halen mevcut e!itsizlikleri daha da derinle!tirme e"ilimi sergilemektedir. Bilgi ekonomisine uyum sa"lamada sorun ya!ayan lkeler ve firmalar rekabet glerini yitirmek tehlikesiyle kar! kar!yadrlar. Di"er yandan bilgi ekonomisi yksek dzeyli becerilere sahip al!anlara/bireylere olan talebi artrrken, d!k becerili al!anlara/bireylere olan talebi d!rmekte bylece bir kutupla!ma yaratmaktadr. Bu srete avantajl konumda olmayan kesimler iin gelir da"lm, i!sizlik ve sosyal d!lanma sorunu ortaya kmaktadr. Ayrca, kresel dzeyde artan rekabet ve bunun
"renciler/al!anlar/giri!imciler zerinde yaratt" bask psikolojik sorunlar iin de zemin hazrlamaktadr. 56

Kelleci
Bilgi ekonomilerinin giderek geli!mesi srecinde, ortaya kan e!itsizlik literatrde saysal uurum (digital divide) olarak ifade edilmektedir. OECD ekonomilerindeki i!gc piyasasndaki baz e"ilimler e!itsizli"in nedenleri konusunda baz ipularn vermektedir. OECD lkelerinde i!gc piyasalarna ili!kin e"ilimleri aklamaya ynelik olarak 3 farkl hipotez geli!tirilmi!tir. Bu hipotezler 1) Kreselle!me, 2) Beceri sapmal teknolojik de"i!me, 3) Firma davran!larndaki geli!melerdir (OECD, 1996b). 1) Birinci hipoteze gre, kreselle!me ve yo"unla!an uluslararas rekabet OECD lkelerinde daha d!k becerili i!ilere olan nispi talebi d!rm!tr. Yaplan ampirik al!malara gre, d!k cret seviyesine sahip lkelerden yaplan ithalattaki art!, ksmen i!sizlik yaratabilmektedir. Ancak, ithalat art! Katz ve Murphy (1992)ye gre snrl bir aklama gcne sahiptir. 2) Alternatif bir aklama da teknolojik de"i!menin giderek artan lde yksek beceri sahibi i!ilerin lehine bir sapma gstermesidir. Krueger (1993) ve Lavritzen (1996), cretler ve istihdam frsatlar asndan d!k beceriye sahip ve d!k cretli i!iler aleyhine ancak yksek beceri sahibi ve yksek cretli i!iler lehine olu!an kutupla!mann, i!yerinde bilgisayar ve di"er bili!im sektr teknolojilerini kullanmaya ba!layan firmalarda ok daha dramatik oldu"unu ortaya koymaktadr. 3) Baz akademisyenler, i!gc piyasasndaki kurumsal de"i!iklikler ve firma davran!larndaki de"i!ikliklerin OECD lkelerinde gzlemlenen d!k becerili i!ilerin gerileyen reel cretlerinin ba!lca nedeni olarak gstermektedirler. Yksek performansl i!yerleri ve esnek yapdaki firmalar
inisiyatif kullanabilen, yaratc, problem zebilen, de"i!ikliklere ak i!ilere bu niteliklerinden dolay ilave cret demeye istekli grnmektedirler. Dahas i!i sendikalarnn zayflamas da, d!k beceri dzeyine sahip al!anlarn nispi 57
Kelleci
durumunu daha da ktle!tirebilmektedir, nk bu geli!me, firmalar ta!eron kullanm gibi yntemler yoluyla d!k cret stratejisini benimsemeye itmektedir (OECD, 1996b:18). Bu hipotezlerin ortak noktas d!k becerili al!anlara olan talebin d!mesi, yksek becerili al!anlara olan talebin ise artmasdr. Daha nce de ifade edildi"i zere, teknolojide yksek beceri sahibi i!gc lehine sapmal de"i!me gelir da"lmnda e!itsizlik yaratmaktadr. Bu geli!me-beceri arasndaki tamamlayclk ili!kisinin e!itsizli"e, teknolojik
yansra, Katz ve Murphy (1992)nin de ifade etti"i gibi, yksek beceri sahibi i!gc arzndaki yava!lama da katkda bulunmu!tur (Bresnahan ve di"erleri, 2002:340). Bununla birlikte, burada nemle belirtilmelidir ki, teknolojik geli!melerden baz yksek beceri sahibi i!gc de zaman zaman olumsuz etkilenmektedir. Ayrca, sendika gibi i!gc piyasas kurumlarnn nemli de"i!ikliklerden gemi! olmas, yksek dzeyde beceri sahibi eme"i kt geli!mekte olan lkeler ile, yksek dzeyde beceri sahibi eme"i bol geli!mi! lkeler arasnda artan ticaret ve firmalarn rgtlenmesindeki de"i!meler, teknolojik geli!menin e!itsizlik zerindeki etkisini ok daha bytm!tr. D!k beceri dzeyine sahip i!ilerin cretlerindeki d!! muhtemelen bu srecin bir sonucudur (Acemo"lu, 2000:8). Di"er yandan, Petit ve Soete (1998)e gre, firmalar zaman iinde yeni yatrmlarnn fiziki ksmnn maliyeti d!t" iin yksek becerili i!ilerine daha yksek cretler deyebilmektedirler (Bruinshoofd ve Weel, 1998:1). Bu ise, farkl becerilere sahip al!anlar arasndaki e!itsizli"i artrmaktadr. Allenn (1996) al!masna gre, 1980lerde ABDde endstrilere gre
cret farkll" Ar-Ge yo"unlu"u, yksek teknolojili sermaye kullanm, teknolojinin yenili"i, toplam faktr verimlili"inde byme ve sermaye-i!gc 58
Kelleci
orannn bymesiyle ili!kilidir. Bu al!mada, formel e"itimin getirisi, Ar-Ge ve yksek teknoloji yo"un endstrilerde daha yksek kmaktadr. Benzer !ekilde, Bruninshoofd ve Weel (1998:3) yksek becerili i!ilerin cretinin d!k becerili i!ilere gre Ar-Ge yo"unlu"u arttka ykseldi"ini ortaya koymaktadr. Kruegerin (1993) al!masnda ise, i!yerinde bilgisiyar kullanan i!ilerin kullanmayanlara gre yzde 15 daha fazla cret aldklar ve i!lerinde bilgisayar kullanmnn art!nn 1984-1989 dneminde formel e"itimin getirisini 1/3-1/2 orannda artrd" ortaya konulmaktadr (Allen, 1996:1). Yksek beceri sahibi ve d!k beceri sahibi i!ilerin nispi creti Goldin ve Katz (1996a)nn da belirtti"i gibi, teknolojik geli!me ile e"itim dzeyi art! arasndaki yar!n bir sonucu olarak de"erlendirilmektedir (Murphy ve di"erleri, 1998:11). Ayrca, yaplan al!malar gstermektedir ki, beceri kazandrma e"itiminin getirisi hzl bir teknolojik de"i!iklik ya!ayan sektrlerde daha yksektir ve bunun sebebi byk lde, ok az sayda firmann bu teknolojileri kullanyor olmas ve e"itimli i!i saysnn muhtemelen olduka kstl olmasdr. Ancak bu etkinin becerili emek arz uzun dnemde artt"nda daha da zayflayabilece"i de"erlendirilmektedir. Di"er yandan, teknolojik geli!menin beceri da"lm zerinde etkisinin farkl lkelerde farkl sonular olabilece"i konusu literatrde tart!lmaktadr. rne"in, 1980 ve 1990larda d!k yksek beceri sahibi i!gc olan talepteki d!meye lkeler farkl !ekilde tepki vermi!lerdir. ABD i!gc piyasasndaki uyum reel cretlerde nemli d!! yoluyla sa"lanrken, Avrupada uyum bu i!ilerin byk oranda i!siz kalmalaryla sa"lanm!tr (Freeman ve Soete, 1997:402). 59
Kelleci
Literatrde, beceri arzyla talebi arasnda bir gecikme oldu"u, bu gecikme ortadan kalkt"nda becerilerin neden oldu"u cret farkllklarnn da azalaca" d!ncesi tart!lmaktadr. Bu erevede, Mincer ve Danninger (2000:3), beceri arznn beceri talebini 8-10 ylk bir gecikmeyle izledi"ini ve sonunda beceri farklarndan kaynaklanan cret farkllklarnn azalaca"n ifade etmektedir. Yazarlara gre, bu azalmann boyutu be!eri sermayenin birikim hz ile teknolojinin yaylma hznn greli konumuna ba"ldr . 1910-1940 dneminde yksek beceriye sahip i!gc arzndaki hzl art!n, teknolojik de"i!meden kaynaklanan e!itsizlik art!n nlemi! olabilece"i (Goldin ve Katz, 1996b) savunulmaktadr. te yandan, al!anlar arasnda beceri farkllklarnn endstriyel dzeyde cret farklla!mas yaratmad"n ne sren al!malar da bulunmaktadr. rne"in, Krueger ve Summers (1987, 1988), yaptklar al!malarda, farkl be!eri sermaye birikimi biimlerinin endstriler aras cret farkll"n gre, aklamada ba!arl grnmedi"ini savunmaktadrlar. Yazarlara
endstriler aras cret farkllklar, i!lerdeki farkllklar yanstmamaktadr. Dahas, rant-payla!m teorisiyle uyumlu bir !ekilde, yksek cretli endstriler tm al!anlar (aralarnda nemli i! ve tecrbe farkllklar olmasna kar!n) neredeyse e!it !ekilde dllendirmektedir. Yine farkl bir sonu Erdilin (1996:13) al!masndan gelmektedir. Yazar, Trkiye imalat sanayiinde endstriler aras cret farkll"n aklamaya ynelik analizinde, i! yeri bykl", verimlilik, ynetici al!anlarn oran, st dzey teknik al!anlar gibi de"i!kenleri nemli bulmu!tur. Di"er yandan, bilgi ekonomisinde, B#Tnin yaylmasyla birlikte, baz al!anlar iin sosyal koruma asndan da riskler ortaya kt" tart!lmaktadr. Kimi kendi ba!na al!anlar bir i!verene ba"l olarak al!tklar halde hizmet
60
Kelleci
szle!mesine ba"l al!an ki!ilerin yararlandklar baz ek demelerden faydalanamamaktadrlar. Bilgi ekonomisiyle birlikte, gerek firmalar ve bireyler gerekse devlet iin baz riskler de ortaya kabilmektedir. Firmalar iin ortaya kan risklerden en nemlisi, bilgi ekonomisine ayak uyduramayan firmalarn rekabet glerini yitirme riskiyle kar! kar!ya kalmalardr. #kinci byk bir risk de zellikle elektronik i! uygulamalarnn artmasyla birlikte firmalarn virs ve hackerlarn saldrlarna maruz kalmalardr. Taylor (2003), rne"in SirCam ve LoveBug virslerinin i! alemine maliyetinin srasyla 1,5 ve 8,75 milyar Dolar oldu"unun tahmin edildi"ini ifade etmektedir. Bu sorun vatanda!lar ve devlet iin de geerlidir. Di"er yandan devlet, e- i! uygulamalarnn yaylmas ve !irketlerin kresel dzeyde rgtlenmesi bir ba!ka deyi!le uluslararas !irketlerin artmasyla vergileme konusunda nemli risklerle kar! kar!yadr. Devlet e-i! uygulamalaryla vergiyi do"uran olay ve mkellefin tespit edilmesinde zorlanrken, !irketlerin uluslararasla!mas srecinde ulusal devletlerin yabanc sermayeyi ekme konusunda birbirleriyle yar!malar vergi oranlar zerinde a!a" do"ru bir bask yaratmaktadr. Bilgi ekonomisiyle birlikte, belirginle!en saysal uurum milli bir ekonomide baz genel zellikler sergilemektedir. rne"in, internet kullanm genler, erkekler, e"itimliler, kentsel kesim ve yksek gelirli ki!ilerde, ya!llar, kadnlar, d!k e"itimli ki!ilerde, krsal kesim ve d!k gelirlilere nazaran daha yksektir. lkeler arasnda da saysal uurumun baz ortak nitelikleri grlmektedir. Dnyada insanlarn yakla!k yzde 6s internete ba"lanrken, bu rakamn yzde 85-90 geli!mi! lkelere aittir. Milli gelirin dzeyi, B#Tnin yaylmasyla do"rudan ili!kiliyken, geli!mekte olan ve geli!mi! lkeler arasndaki temel farkll"n da temel gstergelerindendir. Telekomnikasyon 61
Kelleci
hizmetlerinin
maliyeti
ve
yaygnl"
internet
kullanmnn
kapsamn
belirlemektedir. Geli!mi! lkelerde bu hizmetler daha d!k maliyetlerle sunulmaktadr (ILO, 2001:1). Dnyadaki saysal uurumun ne kadar derin oldu"unu blgeler itibaryla nfusun yzde olarak ne kadarnn internet kulland"na ili!kin gstergeden izlemek mmkndr. Afrika (0,9), Ortado"u (0,7) ve Latin Amerika (3,8) gibi blgeler, Kanada ve ABD (43,7), Avrupa (26,4) ve blgelerinden kopmu! grnmektedir (Tablo-4). Tablo: 4- Dnyada Blgeler !tibariyle !nternet Kullanm (Temmuz 2000) Kullanc Says (Milyon Ki!i) 3,1 89,4 94,2 2,0 157,2 13,4 359,8 Blge Nfusunun Yzdesi 0,9 24,9 26,2 0,7 43,7 3,8 100,0 Asya ve Pasifik (24,9)
Afrika Asya ve Pasifik Avrupa Ortado"u Kanada ve ABD Latin Amerika Dnya Toplam
Kaynak: www.nva.ie surveys
Di"er yandan, dnya ekonomisinin B#Tnin de katksyla, e! zamanl olarak entegre olmas olumluluklar yannda riskleri de beraberinde getirmektedir. Sistemin herhangi bir noktasndaki olumsuzluk tm sistemi nemli lde etkileyebilmektedir.
62
Kelleci
ALTINCI BLM 6. B!LG! EKONOM!S!NDE ULUSAL VE ULUSLARARASI DZEYDE E"!TL! AKTRLER!N ROL
Bu blmde, bilgiye dayal ekonomiye gei! srecinde gerek ulusal gerekse uluslar aras dzeyde, e!itli i!gc piyasas aktrlerinin oynayabilecekleri muhtemel rollere de"inilecektir. nceki blmlerde zaman zaman bu szkonusu rollere ili!kin baz aklamalar yaplm!t. Ancak burada, konunun neminden dolay, olabilecek baz tekrarlara kar!n, farkl aktrlerin rollerinin bir btn olarak ortaya konulmasnn yararl olaca" d!nlmektedir. Bu erevede, ulusal dzeyde, kamu politikalarnn ve kamu ve zel sektr, niversite gibi kurulu!larn olu!turduklar ortak giri!imler ile uluslar aras kurulu!larn rol ortaya konulmaya al!lacaktr. Daha nce de de"inildi"i gibi, dnyada bilgiye dayal ekonomiye dn!m sreci ya!anmaktadr. Yaplan bir ara!trmaya gre nemli OECD lkelerinin #! (business) sektr katma de"erlerinin yzde 50sinden fazlasnn bilgiye dayal oldu"u tahmin edilmektedir (Ek Tablo 1). Bilgiye dayal ekonominin nemli bir unsuru olan genetik, yeni malzemeler, bilgisayar ve di"er teknolojilerdeki ba! dndrc geli!meler8 ve kreselle!me sreci gerek dnya, gerek ulusal ekonomi ve gerekse firma dzeyinde nemli de"i!imleri uyarmakta ve !ekillendirmektedir. B#T, Meares ve Sargentin (1999: 5) de ifade etti"i gibi, ya!ammz ve al!ma biimimizi de"i!tirirken, ekonomiyi de temelinden dn!trmektedir. Bilgiye dayal ekonomide srkleyici bir rol oynayan B#T byme srecine toplam faktr verimlili"ini ve yatrmlar yoluyla sermaye birikimini artrarak nemli katk sa"lamaktadr.
rne"in, Nano teknolojide gnmzde ok nemli geli!meler gzlenmektedir. Eric Drexler 1986da yazd" Engines of Greation adl kitabnda bir gn nano makinalar (nano ebatta makinalar) yapmann mmkn olaca"n vurgulam!tr(The Economist, 2001). Ayrca, NTV haber sitesinde 24.01.2002 tarihinde yaymlanan Molekler Bilgisayarda Geli!me adl haberde ise, Hewlett-Packard (HP) ve Kaliforniya niversitesinin (UCLA) patentini ald" teknolojinin molekller lekte elektronik cihazlarn retilmesinde kullanlaca" ve HPye gre yakn bir zamanda bir toplu i"nenin ba! kadar kk olan ok gl bilgisayarlarn retebilece"i ifade edilmektedir.
63
Kelleci
Bilgiyi retme, kullanma ve yayma yetene"i olarak tanmlanabilecek teknolojik yetenek uluslararas rekabetgcnn ve ekonomik bymenin, dolaysyla toplumlarn refahnn en kritik belirleyicisi haline gelmi!tir. Di"er yandan, Taymaz (1996:184)n da belirtti"i gibi yeni teknolojilerin kullanm ve yenilik yapma kapasitesi rekabet gcnn ve bylece, kresel ekonomi iinde firmalarn ayakta kalmasnn ve istihdam yaratabilmesinin temel ko!ulu olarak grlmektedir. Bilgi ayrca, bir firmadan di"er firmaya veya bir endstriden di"er bir endstriye yaylrken (spill-over) bu tr yaylma etkileri sermaye gibi retim faktrleri yetersizli"inin byme sreci zerindeki olumsuz kstlayc etkisini telafi etme olana"n gndeme getirmektedir (OECD, 1996a:11). Bilgi ekonomisine dn!m srecinde uluslararas ve ulusal dzeyde pek ok kurum ve kurulu!a nemli roller d!mektedir. Bu srete, szkonusu kurum ve kurulu!larn ba!ars bilgi ekonomisine adapte olabilme yeteneklerini geli!tirmeleriyle do"ru orantl olacaktr. Bu blmde bilgi ekonomisi srecinde uluslararas kurulu!lar, kamu, zel sektr ve ortak giri!imlerin oynayabilecekleri roller ayr birer ba!lk altnda tart!lmaktadr.
6.%. Uluslararas Kurulu$larn Rol

Uluslararas dzeyde bir yandan pek ok ekonomi B#T ve kreselle!me srecinin yardmyla birbirine entegre olurken, baz lkeler bu srete d!lanma tehlikesiyle kar! kar!yadrlar. Dnya ekonomisine entegre olmu! pek ok lke yeni ortaya kan teknolojik geli!melere baz lkelere gre daha az hazrlkl oldu"u iin ortaya kan getirileri sahiplenme konusunda daha az avantajl iken, di"er yandan dnyann herhangi bir yerinde ortaya kabilecek krizlere kar! da daha savunmasz bir konumda bulunmaktadrlar. Dnya ekonomisine
64
Kelleci
entegrasyon konusunda ok geride kalan di"er lkeler ise dnyann geri kalanndan kopma riskiyle kar! kar!yadrlar. Bu erevede bir yandan ulusal krizlerin dnya ekonomisini tehdit
etmemesi asndan erken uyar sistemleri dahil nleyici mekanizmalarn, di"er yandan uluslararas teknik yardm dahil olmak zere, yardm mekanizmalarnn etkinle!tirilmesi byk nem ta!maktadr. Uluslararas yardm konusu gerek insani de"erler, gerek bu lkelerle yeni ticaret yapma imkanlarnn geli!tirilmesi ve gerekse bu lkelerdeki ekonomilerin daha da g kaybetmesinin sonucunda ortaya kabilecek gmen dalgas vb. olumsuzluklarn artmamas asndan nemlidir. Ayrca, ulusal ekonomilerdeki ciddi bozulmalarn bu lkelerdeki siyasi istikrarszl" artrma olasl" da nemle vurgulanan bir husustur. Bu erevede, IMF ve Dnya Bankas gibi uluslararas kurulu!lar ve geli!mi! lke hkmetleri bilgi ekonomisine uyum konusunda azgeli!mi! ve geride kalma riskiyle kar! kar!ya olan lkelere destek vererek nemli roller oynayabilirler.
6.2. Kamu Sektrnn Rol

Bilgi ekonomisinde kamu sektrnn rol olduka nemlidir. Bu srete lkeler bir yandan, rekabet glerini korumak ve artrmak iin bilgi ekonomisinin zorlad" bir ekonomik yapya dn!m sa"lama, di"er yandan da bu srete ortaya kabilecek e!itsizlik, gelir da"lm, sosyal d!lanma ve yo"un rekabetin al!anlar ve giri!imcilerde meydana getirdi"i stres gibi riskleri kar!lama gibi nemli bir sorumlulukla kar! kar!yadr. Bilgi ekonomisinin byme, verimlilik ve sonuta rekabetgc gibi getirileri otomatik ve kendili"inden ortaya kmad" iin zellikle aktif kamu mdahalesine gereksinim bulunmaktadr. 65
Kelleci
Devletin, uzun dnemli byme srecini ekonominin bilgi temelini geli!tirerek (ara!trma, e"itim ve beceri geli!tirme gibi) ve teknolojik yenilik geli!tirme srecine katkda bulunarak byk lde etkileyebilece"i kabul edilmektedir (New Economy Task Force Report, 2001:1). Bu erevede ba!ta B#T olmak zere, gl bir altyapnn olu!turulmas nem kazanmaktadr. Bu blmde kamunun rol, milli inovasyon sisteminin kurulmas, yatrmlar, fikri mlkiyet, giri!imcilik kltrnn geli!tirilmesi ve firmalar, istihdam, lkenin be!eri sermaye ihtiyacnn kar!lanmas, yeni sendikaclk fonksiyonlarnn desteklenmesi, bilgi ekonomisi srecinde ortaya kabilecek e!itsizlik ve gelir da"lm sosyal d!lanma sorunlarnn giderilmesi gibi alanlar asndan irdelenmeye al!lacaktr. OECD (1996b:20) e"er bili!ime ili!kin altyaplar geli!tirmeye ve inovasyonu hzlandrmaya ynelik politikalarn toplumsal ve da"lm boyutu ihmal edilirse, e!itsizli"in artmas ve toplumsal dayan!mann tehdit altna girmesi tehlikesiyle kar! kar!ya kalnabilece"ini vurgulamaktadr. Bilgi ekonomisiyle birlikte OECD lkelerinde yatrmlarn bile!imi
de"i!mektedir. Bu srete Ar-Ge, donanm ve yazlm ve beceri geli!tirme gibi fiziki olmayan (intangible) yatrmlarda art! ya!anmaktadr. Di"er yandan, OECD ekonomilerinin bilgi yo"unlu"u artmaktadr. Bilgi yo"unlu"u kamu ve zel sektrn e"itime yapt" harcama, Ar-Geye yaplan harcamalar ve yazlma yaplan yatrmlar olarak tanmland"nda, bilgiye yaplan yatrmlar OECD GSY#Hnn yzde 10unu a!maktadr. Bu lye gre, #sve, ABD, Kore ve Finlandiya bilgiye dayal en byk drt ekonomi olarak kar!mza kmaktadr. Ayrca 1990larda OECD genelinde bilgiye yaplan yatrmlar yllk yzde 3,4 artarken, sabit sermaye yatrmlar yzde 2,2 artm!tr (OECD, 2001b:7). 66
Kelleci
Bu erevede, kamu sektrnn yatrmlarn kompozisyonunu yukardaki yapya benzer !ekilde de"i!tirmeye al!mas nemlidir. Burada belirtilmesi gereken nemli bir konu da, zel sektrn bilgi yo"unlu"unu artrc yatrmlarnn desteklenmesidir. Kamunun ekonomideki a"rl"nn azald" piyasa ekonomilerinde bu konu olduka nemlidir. Bu srete OECDnin (1996b:7) al!masnda ifade edildi"i zere, be!eri sermayenin kalitesini artrmaya ynelik olarak e!itli becerilerin ediniminin kolayla!trlmas, zellikle "renme kapasitesinin geli!tirilmesi ve ekonomide birbiriyle i!birli"i yapan a"lar yoluyla bilginin ve teknolojinin yaylmas srelerinin iyile!tirilmesi nem kazanmaktadr. Di"er yandan, bilgi ekonomisi sreciyle birlikte, fikri mlkiyet de n plana kmaktadr. Fikri mlkiyetin bir gstergesi olarak patent, I!k (2001:15)da ifade edildi"i zere, yeni ekonomi srecinin nemli motorlarndan biri olarak teknolojik geli!menin temel bir dayana"n olu!turan Ar-Ge asndan da en nemli srkleyici glerden biridir. Uluslararas kurulu!lardan alnan patentler de lkelerin teknolojik yeteneklerinin nemli bir gstergesi olarak kar!mza kmaktadr. Yeni fikirlerin retilmesi ve bu fikirlerin kullanlmas sonucunda ortaya kan pozitif d!salklarn nemli bir blmnn o fikri retenlerde kalmas nemli bir te!vik unsurudur. Devlete, fikri mlkiyet haklarn korumada nemli bir rol d!mektedir. Bilgi ekonomisiyle birlikte daha da nem kazanan bir konu da giri!imcilik kltrnn geli!tirilmesi ve yeni firmalarn kurulmasnn zendirilmesidir. Bu noktada ilk yaplmas gereken uygun ortamn sa"lanmasdr. Uygun ortam yaratlmas konusunda en ncelikli husus ekonomik ve siyasi istikrarn sa"lanm! olmasdr. Di"er yandan teknolojik giri!imcili"i destekleyerek ve yeni teknolojiye dayal firmalarn nndeki, dzenleme, bilgi ve finansman konularndaki 67
Kelleci
engelleri azaltarak bu firmalarn ortaya kp geli!melerine imkan sa"layc politikalarn izlenmesi nemlidir. alanlar desteklenmelidir. Yenilik te!vik mekanizmalarnn yeniden dzenlenmesi, yenilikiler iin giri!im sermayesi sa"lanmas (venture capital) konular yeni bilim ve teknoloji politikalarnn ba!lca nitelikleri arasnda yeralmaktadr (Trkcan, 2001: 177). Di"er yandan, OECD (1999a) al!masnda, yeni firmalarn olu!umunu kolayla!tran !artlarn olmamas halinde, bilim ve teknoloji alannda yaplan yatrmlarn yenilikilik ve bymeye katksnn snrl kalabilece"i vurgulanmaktadr. Bu !artlar arasnda iyi i!leyen giri!im sermayesi (Venture Capital) piyasalarnn varl", piyasaya giri!/k!n daha kolayla!trlmasna ynelik reformlar ve riski ve yeni sorumluluklar dllendiren bir i! ortam saylabilir. Ayrca, zellikle KOB#lere ynelik olarak, telekomnikasyon hizmetlerinin evrensel dzeyde d!k maliyetlerle verilmesi ve geni! bantl a"lara d!k maliyetlerle eri!imlerinin sa"lanmas nem ta!maktadr. Bilgi ekonomisinin istihdam konusu zerinde de nemli yansmalar olmaktadr. Yeni srete, bir yandan yksek beceri sahibi i!gcne talep artarken, di"er yandan d!k beceri sahibi al!anlar ve yeni ortaya kan becerilere sahip olmayanlar i!sizlik sorunuyla kar! kar!ya kalmaktadrlar. Ayrca yeni al!ma trleri ortaya kmaktadr. Devlete bu noktada, gerek e"itim politikalar, gerek i!gc politikalar asndan nemli roller d!mektedir. Devlet e"itim politikalarn ekonominin gereksinim duydu"u becerileri geli!tirmek, i!siz kalanlarn yeniden e"itimini sa"lamak, di"er yandan i!gc politikalarn piyasalarn istihdam yaratmasnn nndeki brokratik engelleri kaldrmak yeni al!ma ili!kilerini mevzuata kazandrmak amacyla kullanabilecektir. Ayrca internete dayal hizmetler gibi yeni
68
Kelleci
Devletin e"itim politikalar izlemesinin gereklili"i konusunda e!itli gr!ler geli!tirilmi!tir. Bunlardan biri, be!eri sermayeye yaplan yatrmlarn sa"lad" getirilerin yaylma etkisidir (spill-over effect). Soete ve Weel (2000:5), bilgiye yaplan yatrmlarn sosyal getirisi, yaratt" pozitif d!sallklardan tr, o"u zaman zel getiriden (yatrm gerekle!tirene sa"lad" getiri) daha yksek oldu"u iin bilgiye yaplan yatrmn sadece piyasaya braklmamas gerekti"inin zerinde nemle durmaktadr. Di"er yandan, bir ekonominin net istihdam yaratabilmesi iin yksek yatrmlar ve yksek bir verimlilik art! bymesi nem ta!maktadr. Bu sonucun srdrlebilirli"i ise yeni teknolojilerin yansra uygun makro ekonomi ve istihdam politikasna ba"ldr (Freeman ve Soete, 1997:398). Ayrca, ifade edilen politikalara ek olarak, uygun bir bilim-teknoloji yukarda
politikalarnn uygulanmas nemlidir. Ayrca Freeman ve Soete (1999)un ifade etti"i gibi, bilgi ekonomisinin nemli bir unsuru olan B#Tnin ekonomide istihdam art!, verimlilik bymesi gibi arzulanan etkileri ortaya karabilmesi iin bu teknolojilerin ilgili politika ve kurumlarla ve bu kurumlarn i!leyi!leriyle de uyumlu olmas gereklidir. Bir ba!ka nemli konu, e"itim ve beceri kazandrma e"itimi politikalarnn tasarlanmasnda, de"i!en talep ko!ullarna duyarll"n esas olmas gere"idir. Bu politikalar sadece i!gc arzn de"il ayn zamanda talebini de dikkate almaldr (OECD, 1999a:6). Di"er yandan, yeni i! organizasyonlarnn benimsenmesi iin uygun politikalarn izlenmesi nemlidir. Yeni teknolojilerle uyumlu istihdam ve verimlilik art!lar, en ok firmalar yeni i! organizasyonlar ve beceri geli!tirmeye ynelik tamamlayc nitelikte yatrmlar yaptklarnda ortaya kmaktadr. Devletin bu srete firmalara uygun ortam yaratmas nem kazanmaktadr.
69
Kelleci
Geli!mi! lkelere yeti!meye al!an lkelerde zellikle mesleki e"itim nem ta!maktadr (OECD, 1998a:25). Devlete bu srete nemli rol d!mektedir. Bilgi ekonomisinde, yksek beceri dzeyine sahip i!gcne talebin
artmasyla, ortaya be!eri sermayenin geli!tirilmesi sorunu kmaktadr. lkeler ve firmalar bu sorunu e"itim ve beceri kazandrma e"itiminin yansra, i!gc mobilitesinin artrlmas ve d!ardan beyin gnn desteklenmesi gibi politikalarla a!maya al!maktadrlar. Bunun anlam, kamunun bu srece aktif bir !ekilde mdahale etmesidir. E"itim politikasnn ba!ars iin i! ile e"itimin arasnda gl bir ba"
olu!turulmas kritik neme sahiptir. Bu erevede e"itim mfredatnn i!gc piyasasnn ko!ullar da dikkate alnarak belirlenmesi nem ta!maktadr. rne"in Avrupa Birli"inde, e"itim, "retim ve genlik politikalarnn tespitinde bilgi toplumuna uyum, rekabet gcnn ykseltilmesi, insangcnn AB emek piyasasnda serbest dola!m ve istihdamn artrlmas nemli etkenler olarak kabul edilmektedir. E"itim ve "retimle bireylere kazandrlacak becerilerin ya!am boyu "renmeye temel olu!turmas, AB emek piyasas ile btnle!meyi kolayla!trmas ve bu piyasadaki de"i!iklerle talep edilen niteliklere uyum gstermesine nem verilmektedir (Sezgin, 2002:16). Firmalarn ve e"itim kurumlarnn, ilgili e"itim gereksinimlerini kar!larken nlerine kan nemli bir sorun, teknoloji, endstri ve ara!trmaclk alanlarndaki geli!meler konusunda bilgi eksikli"idir (OECD, 1999a). Bu eevede, teknoloji ngr al!malar, gelece"e ili!kin meslek tahminlerini yaparken, firmalar, e"itim planclar ve ara!trmaclara, gelece"in yeni beceri talepleri konusunda nemli bilgiler sa"layabilecektir. Bu srete, kamu, zel sektr, niversiteler, sendikalar ve i!veren kurulu!lar, bugnn ve gelece"in
70
Kelleci
beceri
ihtiyalar
konusunda
birlikte
al!abilir
ve
kamu
koordinasyon
fonksiyonunu yerine getirebilir. rne"in, Avustralya, Kanada, #rlanda, Hollanda, #sve, Birle!ik Krallk, ABD gibi lkeler beceri ihtiyac ile ilgili konularda inceleme yapmak zere birimler (task force) kurmu!lardr (Bassols, 2002:23). E"itim politikalarnn nfusun geneline yaylmas gerek e!itsizlik
sorununun giderilmesi, gerekse byme sreci asndan nemlidir. Castello ve Domenech (2002) al!mas gstermektedir ki bymeyi hzlandrc politikalar sadece belirli bir e"itim dzeyini de"il, e"itimin lke iindeki da"lmn da dikkate almaldr. Bu erevede, farkl dzeylerdeki formel e"itime eri!im genelle!tirilerek nfusun daha geni! kesimlerine yaygnla!trlmaldr. Bilgi ekonomisinde, bilgisayar okuryazarl" ve a"lara eri!im,
vatanda!larn gelece"i iin klasik anlamda okur yazarlktan daha nemli hale gelmeye ba!lam!tr. Sosyal d!lanmay snrlandrmay hedefleyen stratejilerin temel unsuru, becerilere yaygn eri!imin sa"lanmas, zellikle de "renme kapasitesidir. Bu erevede, OECD (1997a) al!masnn vurgulad" gibi, kamunun, e"itim altyaps ve firmalar uygun e"itim stratejisini geli!tirmeye yneltecek te!vikler zerinde odaklanmas nemlidir. Di"er yandan, e"itim te!viklerinin firmalarn maliyetini d!rc ynde katk yapmas nem ta!maktadr. Bu te!vikler, vergi ve maliyet payla!m !eklinde olabilir (OECD, 1999a). Be!eri sermaye ihtiyacnn giderilmesi iin izlenen politikalardan biri de, i!gcnn mobilitesini artrmaktr. Bylece lkeler bir yandan, bilginin yaylmasna katkda bulunurlarken, di"er yandan becerili emek ihtiyacnn bir blmn mobiliteyi artrarak kar!lama yoluna gitmektedirler. 71
Kelleci
Ayrca, lkeler becerili emek ihtiyacn gmenlik politikas yardmyla a!mak iin e!itli kolaylklar sa"lamaktadrlar (Bassols, 2002:18). Bunlar arasnda al!may kolayla!trmak iin vize kolayl", yurtd!ndan gelen ba!arl "rencilerin e"itimlerini bitirdikten sonra al!malarna imkan tanma gibi yakla!mlar bulunmaktadr. Di"er yandan, bilgi ekonomisinin yararlarnn ortaya kabilmesi iin a!r mdahalelerden de kanlmaldr. rne"in, teknolojik geli!melerin verimlilik zerinde olumlu etkilerini olu!turabilmesi iin, OECD (1998a:44) al!mas a!r dzenlemeci ve yeni teknoloji firmalarnn olu!umu ve risk almay nleyici vergilerden uzak durulmas gere"ine i!aret etmektedir. #!gc piyasasndaki a!r katlklar yeni teknolojilerin potansiyel olumlu sonular ortaya karmalarn engellemektedir. Bu noktada esneklik kavram nem kazanmaktadr. Firma rgtlenmelerinde ve retimin organizasyonundaki esnekli"in piyasa talebindeki de"i!ikliklere zaman kaybetmeden kar!lk verme gibi nemli yararlar vurgulanmaktadr. Ancak, esneklik ve boyutlar konusunda farkl gr!ler de bulunmaktadr. Bunlardan birisi olarak, Marshall (1999:216) kamunun, e"itimi, i!i katlmn ve firmalar aras i!birli"ini te!vik etmeye ve firmalarn ksa dnemcili"e sapmalarn snrlamaya ynelik politikalarnn nemini vurgulamaktadr. Yazara gre, i! organizasyonlar ve retim yntemleri lkelerin sosyo-ekonomik ko!ullarndan byk lde etkilenmektedir. Piyasalarn al!abilmesi iin baz kurumsal katlklarn varl" nemlidir. Bunlar, belirsizli"i azaltmak, beklentileri ynlendirmek ve gerekli minimum dzeydeki gveni sa"lamak iin gereklidirler. Di"er yandan, bilgi ekonomisinin yansra i!gc piyasasn etkileyen nemli bir e"ilim de ortalama al!ma sresinin 50 yla kmasdr. Bu, sadece bir i!te al!mak iin olduka uzun bir sredir (Drucker, 2001:7). Bylece insanlarn ortalama mrleri boyunca birden ok i!te al!malar daha da yaygnla!abilecektir. Bu erevede, al!anlarn emeklilik hesaplarnn farkl 72
Kelleci
kurumlar/sistemler
arasnda
transfer
edilebilir
olmasnn
mevzuatta
dzenlenmesi nem kazanmaktadr. Di"er yandan, yeni srete, sendikalarn, faaliyetlerini ba!arl bir !ekilde yerine getirebilmek iin B#Tnden yararlanmalar nem ta!maktadr. Bu erevede sendikalarn bu tr faaliyetleri devlete desteklenmelidir. Di"er yandan dnyada, sendikalarn al!anlarn e"itimiyle daha ok ilgilenmeleri literatrde artan lde vurgulanmaktadr. Bu srete devletin bu konuda sendikalarn e"itim faaliyetlerini te!vik edici bir yakla!m iinde olmas nemlidir. te yandan, bilgi ekonomisiyle birlikte, bilgi fakirli"i (information poverty) ve saysal uurum gibi kavramlar nem kazanm!tr. Gerek milli ekonomiler iinde gerekse farkl milli ekonomiler arasnda ortaya kabilecek bu sorunlarn ciddi e!itsizlik ve gelir da"lm sonular olabilecektir. rne"in Eraydn (2001:68) ortaya kan sanal ekonominin sanal snflar reterek gelir e!itsizli"ini artrd"n, bir yandan yeni i! olanaklar ortaya karken, frsat e!itsizli"i nedeniyle yeni i!sizlerin artt"n ve bu nedenle de toplumsal adan blnm!lk ve d!lanm!lk olgusunun kesinle!ti"ini savunmaktadr. Di"er yandan, bilgiye eri!ebilenlerle eri!emeyenler arasndaki saysal uuruma ba"l olarak nfusun bir blmnn sistem d!nda kalmas nedeniyle a" d!sall"nn (network externality)9 pozitif katksndan feragat edilmi! olunmaktadr. Toplumlarda bilgi ekonomisine gei! srecinde ortaya kan kutupla!ma e"ilimlerinin "renme sreci zerinde de olumsuz etkileri olabilmektedir. Bu noktada, kutupla!may nleyici tedbirlerin alnmas nemlidir.
A" d!sall", a"larn olumlu katklarnn, a"larn kullanan ki!i says arttka artaca"n ifade eder. rnek olarak internet verilebilir.
73
Kelleci
OECD (1996b: 29)e gre, "renme srecinin ba!arl olmas toplumun dayan!ma iinde ya!amasna ba"ldr. Kutupla!m! bir toplumda, gveni yeniden tazelemek ok zor olacaktr. Asgari dzeyde bir toplumsal gven "renen ekonominin etkinli"inin gerekli ve temel bir unsuru olarak de"erlendirilmektedir. Lundvall (1996), i!gc piyasasnda ortaya kan kutupla!ma e"iliminin olumsuz sonularn nlemek zere yeni bir New Deal nermektedir. Yazar marjinalle!me e"ilimi sergileyen kesimlerin "renme kapasitelerini desteklemek konusunda nemli aba harcamas gerekti"ini savunmaktadr. Ortaya kabilecek e!itsizlikleri nlemeye ynelik olarak e"itime olduka nemli bir vurgu yaplmaktadr. Sz konusu e"itimin sadece formel e"itimi kapsamamas, beceri kazandrma e"itimini de iermesi, di"er yandan toplumun tmn kapsamas, bu anlamda yaygn olmas e"itime yklenen bu fonksiyonun ba!aryla yerine getirilebilmesi iin nemlidir. Bu erevede, Murphy ve di"erleri (1998:33)e gre, becerili ve d!k becerili i!ilerin nispi cretleri bunlarn arzna byk lde ba"l oldu"u iin, hkmetler yksek ve d!k becerili eme"in nispi arzn etkileyerek, teknolojik geli!menin bu olumsuz etkisini snrlandrabilecektir. Saysal uurum sorununun a!labilmesi asndan vergi gibi alanlarda neriler geli!tirilmektedir. rne"in, James Tobinin uluslararas e!itsizli"i nlemeye ynelik olarak uluslararas finansal i!lemlerden alnmasn nerdi"i verginin bir benzerini Avrupa Birli"i Komisyonu, 1996da Constructing the Information Society For Us All adl yaynda nermi!tir. Bu vergi (Bit Tax) zellikle bili!im teknolojisinin ekonomide yaratt" yapsal dn!mn ortaya kard" gelir ihtiyacn kar!lamaya yneliktir (Freeman ve Soete, 1997:410). Bilgi ekonomisine dn!m srecinde lkelerin zel !artlarn ve dn!m ihtiyacn dikkate alan bir milli inovasyon sisteminin kurulmas nem 74
Kelleci
ta!maktadr. Bu sistemde lkelerin bilgiyi retme, kullanma ve yayma konusunda entegre bir yakla!mn benimsenmesi sistemin ba!ars asndan nemlidir. Bu erevede, genel olarak, bilim ve teknoloji, yatrmlar, giri!imcilik kltrnn geli!tirilmesi ve giri!imci sermayesi, istihdam, e"itim ve beceri kazandrma e"itimi ve fikri mlkiyetin korunmasna ili!kin politikalarn birbiriyle uyumlu olmas nem ta!maktadr.
6.3. Ortak Giri$imlerin Rol

Bilgi ekonomisiyle birlikte kamu, zel ve di"er kurulu!larn ortak giri!imleri uygulanacak politikann ba!ars iin nemlidir. Bu nem bir yandan farkl uzmanlklar, bak! alarn biraraya getirmenin yararndan di"er yandan ise, konsensus sa"lamann uygulanacak politikalara/stratejilere kredibilite sa"lama zelli"inden kaynaklanmaktadr. rne"in, firmalarn e"itim kurumlaryla yakn ili!ki kurmalar olduka nemlidir. Bu ili!ki firma ii e"itim, raklk e"itimi, formel e"itime katlm (aragere, e"itici deste"i veya e"itim mfredatnn tasarlanmas ve akademik programlar konularnda) yoluyla szkonusu olabilmektedir. Bassolsa (2002:22) gre, firmalarn ba"l bulunduklar/olu!turduklar dernekler de e"itim kurumlar ve firmalar arasnda kpr i!levi grebilir ve endstri dzeyinde e"itim de"erlendirme programlarnn olu!turulmasn kolayla!trc rol oynayabilirler. Di"er yandan, i!verenlerin talep etti"i beceriler ile i!gcnn sahip oldu"u becerilerin arasndaki a" kapatmak asndan beceri standartlarnn geli!tirilmesi nem kazanmaktadr (Warner, 2002:3). Bu noktada devlete, niversitelere, zel sektre ve ilgili di"er kurulu!lar birlikte al!abilirler. Firmalarn rekabetgc, sahip olduklar beceriler, yaratclk gibi fiziki olmayan varlklardan nasl yararlandklar ve di"er firmalarla ve niversitelerle i!birli"i yaparak yeni fiziki olmayan varlklara ula!abilme becerilerine olduka kritik bir !ekilde ba"ldr. 75
Kelleci
OECDnin (1999b:7) al!mas, lkelerin bu temel konulardaki ba!arsnn i! alemi, devlet ve i!gcnn konunun nemini kavramalarna ve etkili ve hzl bir !ekilde harekete geebilmeleri ve bu varlklardan ne lde faydalanabildiklerine ba"l oldu"unu vurgulamaktadr. Di"er yandan, e"itim konusunda firmalar, hkmet ve e"itim kurumlar arasnda olu!turulacak kamu ortaklklar (public partnership) e"itimin riski ve maliyeti konularndaki sorunlara yardmc olabilirler (OECD, 1999a).
76
Kelleci
YED!NC! BLM 7. B!LG! EKONOM!S! VE TRK!YE%0

Bu blmde dnyadaki giderek yerle!en bilgi ekonomisi erevesinde Trkiyenin durumuna ili!kin baz de"erlendirmeler yaplmaktadr. Ancak, bu al!mann amac dnyadaki temel e"ilimleri ortaya koymaya al!mak oldu"undan, Trkiyenin i!gc piyasasna ili!kin olarak ok ayrntl bir analiz yaplmamaktadr. Bu konu ileride yaplacak al!malara braklmaktadr. Di"er yandan, Trkiyeye ili!kin ayrntl neriler, sekizinci neriler Blmnde verilmektedir. Gelir da"lm, i!sizlik gibi nemli sorunlarnn yansra, Trkiyenin ciddi bir rekabetgc sorunu da bulunmaktadr. Dnya Rekabetgc 2002 Raporunda Trkiye 49 lke iinde 46nc srada bulunmaktadr (Tablo 5). Bu gsterge, genel olarak, Trkiyenin iinde bulundu"u dramatik durumu sergilemesi asndan olduka nemlidir. Bu blmde bir ok gsterge yardmyla ortaya konulaca" gibi, Trkiyenin bilgi ekonomisine dn!m hzl bir !ekilde ve e!itsizlik, gelir da"lm gibi faktrleri de dikkate alarak gerekle!tirmedi"i takdirde, dnyann en geli!mi! lkeler grubunu bnyesinde ta!yan OECD ile aramzdaki zaten byk olan geli!me fark ok daha alacak ve bu fark kapatmak gittike daha zor bir hale gelecektir. blm olan Sonu ve
lkemizde bilgi ekonomisi, bilgi toplumu konularnda yaplan baz al!malar iin TCMB (2001), Erkan(1997), Yurdakul ve Ufuk (1997), Yeni Trkiye 21. YY zel saylar Say 19, 20 ve Dura ve Atik (2002)ye baklabilir.
10
77
Kelleci
Tablo: 5- Dnya Rekabet Gc Sralamas, 2002

Sralama lkeler 1 ABD 2 Finlandiya 3 Lksemburg 4 Hollanda 5 Singapur 6 Danimarka 7 #svire 8 Kanada 9 Hong Kong 10 #rlanda 11 #sve 12 #zlanda 13 Avusturya 14 Avustralya 15 Almanya 16 Birle!ik Krallk 17 Norve 18 Belika 19 Yeni Zelanda 20 $ili 21 Estonya 22 Fransa 23 #spanya 24 Tayvan 25 #srail 26 Malezya 27 Kore 28 Macaristan 29 ek Cumhuriyeti 30 Japonya 31 in 32 #talya 33 Portekiz 34 Tayland 35 Brezilya 36 Yunanistan 37 Slovak Cumhuriyeti 38 Slovenya 39 Gney Amerika 40 Filipinler 41 Meksika 42 Hindistan 43 Rusya 44 Kolombiya 45 Polonya 46 Trkiye 47 Endonezya 48 Venezuela 49 Arjantin Kaynak: World Competitiveness Report 2002.
78
Kelleci
A!a"da, Trkiyenin bilgi ekonomisi asndan konumu ve i!gc piyasasnn baz genel zellikleri, Ar-Ge, B#T harcamalar, fiziki ve olmayan yatrm harcamalar, fiziki internet kullanc says, onbin ki!i ba!na
ara!trmac says, e"itime yaplan harcamalar, okulla!ma oranlar, i!gcnn nfus iindeki pay, istihdamn sektrel da"lm, kadn i!gcnn oran, i!gcnn e"itim durumu, i!gc verimlili"i, imalat sanayiinin istihdam yaps, B#T istihdam pay gibi gstergelerle ortaya konulmaya al!lmaktadr. Tablo: 6- Toplam Ar-Ge Harcamalar (GSY!Hnn Yzdesi Olarak, %999)
Sralama 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 #sve Japonya Finlandiya #srail #svire ABD Kore Almanya Fransa Tayvan Danimarka Hollanda #zlanda Singapur Belika #ngiltere Avusturya Norve #rlanda Kanada Avustralya Slovenya ek Cumhuriyeti Yeni Zelanda Rusya #talya #spanya in Brezilya Polonya Slovak Cumhuriyeti Macaristan $ili Portekiz Hindistan Gney Afrika Estonya Yunanistan Arjantin Trkiye Colombiya Meksika Malezya Venezuella Hongkong Tayland Endonezya Filipinler Yzde 3,7 3,2 3,1 2,8 2,7 2,6 2,5 2,4 2,2 2,1 2,0 1,9 1,9 1,9 1,8 1,8 1,8 1,7 1,6 1,6 1,5 1,5 1,3 1,1 1,0 1,0 0,9 0,8 0,8 0,7 0,7 0,7 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,5 0,5 0,5 0,4 0,4 0,4 0,3 0,3 0,1 0,1 0,1
Kaynak: World Competiveness Year Book 2001
79
Kelleci
Tablo-6 da 1999 yl itibaryla e!itli lkelerde Ar-Ge faaliyetlerine ayrlan kaynaklarn GSY#H ierisindeki pay yer almaktadr. OECD lkelerinde Ar-Ge harcamalarnn GSY#H iindeki pay ortalama yzde 2,5 dolayndadr. Tabloda yeralan lkelerin nemli bir blmnde Ar-Ge harcamalarnn GSY#H ierisindeki pay yzde 1in zerinde iken, bu oran Trkiyede sadece yzde 0,49 dzeyindedir. ABD, Japonya, Almanya gibi teknoloji yetene"i yksek lkeler yannda #skandinav lkeleri ve Kore, #srail, Tayvan ve #zlanda gibi lkelerin Ar-Ge faaliyetlerinde olduka iyi bir performans sergiledikleri grlmektedir. lkemiz ise, 0,49luk payyla 49 lke arasnda 40nc sradaki konumuyla bu alanda olduka d!k bir performans sergilemektedir . B#Tnin yo"unlu"una ili!kin gstergeye bakld"nda, 1997 yl itibaryla, OECD ortalamas yzde 6,9, AB ortalamas yzde 5,9 iken, bu oran Trkiyede sadece yzde 2,6dr. 1992-1997 dneminde bu harcamalarn byme oranna bakld"nda OECD ortalamas yzde 2,2, AB ortalamas yzde 1,8 iken, Trkiye yzde 0,1 ile sadece Polonyann ( -0,7) zerinde yer almaktadr. Ayrca, Trkiye 1997 yl itibaryla bili!im teknolojisi donanm ve yazlm harcamalar asndan en geride olan lke konumundadr (Tablo-7). nemli bir bilgi ekonomisi gstergesi de uluslararas kurulu!lardan alnan patent saysdr. ABD Patent ve Marka Ofisinden11 alnan toplam patent says 1977 ylnda 70.000 dolaynda iken bu miktar 1999 ylnda 169.000e ykselmi!tir. Alnan patent saysnn lkeler itibaryla da"lm incelendi"inde geli!mi! lkeler lehine bir yap szkonusudur. rne"in, ABD ve Japonya toplam patent hakk saysnn ciddi bir blmne sahiptir. 1998 ylnda anlan kurumdan alnan her 4 patentten 3 ABD ve Japonyaya aittir.
11
Ayrntl bilgi iin www.us.pto.gov adresine baklabilir.
80
Kelleci
Di"er yandan, geti"imiz yllarda hzl ekonomik performans sa"layan G. Kore ve Tayvan gibi Uzakdo"u Asya lkeleri yannda #rlanda ve #srail gibi gemi! dnemde nemli ekonomik ba!ar sa"layan lkelerce alnan patent saysnda ciddi bir art! gzlenmi!tir. G. Kore ve Tayvan 1977 ylnda srasyla 7 ve 53 olan yllk alnan patent saysn 1999 ylnda 3.679a ve 4.526ya ykseltmi!tir. Ayn yllarda #rlanda ve #srailin ald" patent saylar srasyla 18 ve 95den 104 ve 792ye ykselmi!tir. lkemiz bu konuda olduka ba!arszdr. Trkiyenin 1977-1999 dnemindeki 20 ylda ABD Patent ve Marka Ofisinden ald" toplam patent says ancak 55 olmu!tur.
81
Kelleci
Tablo: 7- Bili$im ve !leti$im Teknolojileri Yo&unlu&u (Bit Harcamalarnn GSY!H'ya Oran, Yzde)
1 9 9 7 Bili!im Teknolojisi Donanm 1,3 0,6 1,7 1,4 1,1 1,7 1,3 0,9 1,0 1,5 1,2 1,3 0,9 0,9 0,4 1,1 0,8 0,6 1,3 1,2 0,8 0,6 0,7 1,7 1,3 0,4 1,5 1,0 1,3 Bili!im Teknolojisi ve Yazlm 3,5 0,8 3,4 2,5 2,7 0,9 2,9 2,2 2,7 2,4 3,0 2,2 3,3 2,4 0,6 1,7 1,4 1,4 3,0 2,3 0,9 0,9 1,1 3,8 3,6 0,3 3,4 2,5 2,8 Telekomnikasyon 2,7 2,1 2,7 4,2 3,6 3,6 4,4 2,0 2,4 2,5 2,3 2,4 2.2 2,3 3,1 1,6 3,5 2,4 2,7 2,2 1,0 3,4 2,4 2,8 2,9 1,9 2,7 2,4 2,8 Yllk Ortalama Byme Oran 1992-97 1,8 1,7 1,2 2,3 4,3 3,8 -0,7 0,5 2,0 2,1 1,2 4,1 1,7 1,0 8,7 2,8 1,1 2,6 1,3 0,7 5,8 10,1 1,2 1,4 0,6 0,1 1,4 1,8 2,2 Bymeye Katklar Bili!im Teknolojisi Donanm 0,6 0,5 1,1 1,0 0,2 1,2 -0,1 0,6 0,5 0,2 0,4 1,1 0,1 0,5 0,8 0,3 -0,1 -0,2 0,5 0,5 1,4 1,0 0,1 0,5 0,3 -0,8 0,8 0,4 0,7 Bili!im Teknolojisi ve Yazlm 0,6 0,6 0,2 -0,1 -0,2 -0,4 -1,4 0,3 0,1 -0,3 0,3 0,7 1,1 0,3 0,3 1,3 -0,5 0,5 -0,1 0,2 2,0 0,2 0,1 1,3 0,7 0,4 0,1 0,6 0,3 Telekomnikasyon 0,7 0,7 0,0 1,4 4,3 3,0 0,8 -0,3 1,3 2,1 0,5 2,3 0,5 0,1 7,6 1,1 1,7 2,2 0,9 0,0 2,4 8,9 0,9 -0,4 -0,4 0,6 0,5 0,8 1,2
1992
1993
1994
1995
1996
Toplam 7,5 3,5 7,8 8,1 7,4 6,1 8,6 5,1 6,0 6,5 6,5 6,0 6,4 5,6 4,0 4,4 5,7 4,3 7,0 5,7 2,7 5,0 4,1 8,3 7,7 2,6 7,6 5,9 6,9
Kanada Meksika ABD Avustralya Japonya Kore Yeni Zelanda Avusturya Belika ek Cumhuriyeti Danimarka Finlandiya Fransa Almanya Yunanistan Macaristan #rlanda #talya Hollanda Norve Polonya Portekiz #spanya #sve #svire Trkiye Birle!ik Krallk Avrupa Birli"i Toplam OECD
6,6 3,1 7,2 6,9 5,5 4,7 9,0 4,9 5,3 5,6 6,0 4,5 5,7 5,2 2,2 3,6 5,3 3,6 6,4 5,5 1,8 2,6 3,8 7,5 7,4 2,6 6,9 5,2 5,9
6,6 3,4 7,3 7,5 5,2 4,7 8,5 5,1 5,4 5,5 6,3 5,0 6,0 5,4 2,2 4,1 5,2 3,8 6,5 5,6 2,0 2,7 3,9 8,4 7,6 2,2 7,3 5,5 6,0
6,9 3,5 7,4 7,6 5,1 4,7 8,5 4,5 5,3 5,4 5,9 5,3 5,6 5,2 3,5 4,3 5,6 4,1 6,3 5,3 2,2 4,2 3,7 7,8 6,8 2,5 7,0 5,4 6,0
6,9 3,7 7,6 7,4 5,3 4,9 8,3 4,6 5,3 6,0 6,1 5,5 5,8 5,1 3,7 3,8 5,6 4,1 6,4 5,5 2,3 4,5 3,7 7,6 6,9 1,6 7,4 5,4 6,1
7,1 3,8 7,7 7,4 6,4 6,1 7,9 4,7 5,6 5,8 6,3 5,7 5,9 5,2 3,8 4,2 5,9 4,1 6,6 5,5 2,4 4,8 4,0 7,6 7,2 2,5 7,6 5,6 6,5
Kaynak: OECD (1999c)
82
Kelleci
Tablo: 8- OECD lkelerinde Fiziki ve Fiziki Olmayan Yatrmlarn GSY!H !erisindeki Pay, %995
(Yzde)
lkeler GSY#H #erisindeki Pay (%) Toplam ABD Kanada Meksika Avusturalya Japonya G. Kore Yeni Zelanda Almanya Avusturya Belika ek Cumhuriyeti Danimarka Finlandiya Fransa Hollanda #rlanda #zlanda #talya #ngiltere #spanya #sve #svire Macaristan Norve Polonya Portekiz Yunanistan OECD Ortalamas Trkiye 16,9 16,9 16,1 22,6 28,5 36,6 20,9 21,4 23,8 17,7 32,8 18,8 16,1 17,9 19,1 17,1 14,6 18,0 16,3 20,8 14,6 21,4 19,1 20,7 16,9 23,6 18,5 20,% 24,2 MakinaTehizat 7,2 8,2 7,6 8,7 10,1 13,1 10,2 7,6 9,1 7,1 9,5 7,0 8,1 8,1 7,0 4,6 9,0 8,3 6,8 7,7 9,3 10,7 8,4 8,3 %0,8 Di"er 9,7 8,7 8,5 13,9 18,4 23,4 10,7 13,7 14,7 10,6 9,3 9,2 9,8 11,0 10,1 10,0 9,1 8,0 14,0 6,9 12,1 12,9 10,1 %%,9 %3,4 Fiziki Yatrmlar Yllk Ortalama Yzde De"i!me (1985-95) 1,9 2,4 0,2 2,6 4,2 12,5 2,1 3,1 4,0 4,2 1,8 -2,5 2,3 2,4 3,3 -1,6 1,4 2,6 5,2 0,1 2,2 -0.4 6,0 0,8 2,7 6,0 GSY#H #erisindeki Pay (%) Toplam 8,4 8,8 6,8 6,6 7,1 7,2 7,0 9,6 9,5 10,2 7,8 6,1 8,5 10,6 8,8 7,9 2,8 Kamu E"itim Harcamalar 4,6 5,9 4,3 3,0 4,1 5,0 4,6 6,9 6,2 6,8 4,7 4,1 5,1 5,8 6,4 4,6 2,5 Ar-Ge 2,3 1,4 1,4 2,7 2,1 1,4 1,4 1,6 2,1 2,2 1,9 0,9 1,8 3,3 1,5 2,% 0.3 Yazlm (Software) 1,5 1,4 1,0 0,9 0,9 0,8 1,0 1,1 1,2 1,3 1,3 0,8 1,5 1,5 0,9 %,2 0.0% (1) Fiziki Olmayan Yatrmlar Yllk Ortalama Yzde De"i!me (1985-95) 3,1 2,2 2,4 3,5 2,8 2,8 0,1 4,4 3,9 2,7 0,9 1,3 2,3 2,1 3,4 2,8
Kaynak: OECD (1999c), Trkiye rakamlar Saygl(2000)den alnm!tr. (1) Trkiye iin bilgisayar ve bro makinalar sektrnn 1996 yl de"eridir.
83
Kelleci
Bilgi ekonomisine gei! srecinde fiziki olmayan yatrmlarn pay artmaktadr. Bu yatrmlarn GSY#H ierindeki pay 1995 yl itibaryla OECD lkeleri ortalamasnda yakla!k yzde 8 dolaynda iken, lkemizde bu oran yzde 2,8 gibi olduka d!k bir dzeydedir (Tablo-8). Bir ba!ka nemli gsterge de, internet kullanmndr. lkemizde 2000 yl itibaryla 1000 ki!i ba!na internet kullancs says 41,32 iken Kanada, #sve, Norve, ABD gibi lkelerde yakla!k 500 ki!idir (Tablo-9). Tablo: 9- Bin Ki$i Ba$na !nternet Kullanclar Says (2000 Yl)
Sralama
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 Kanada #sve Norve ABD Danimarka Finlandiya Kore Avustralya #svire Hollanda #zlanda Yeni Zelanda Avusturya Hongkong Tayvan Belika #rlanda #ngiltere Japonya Almanya #srail #talya Slovak Cumhuriyeti ek Cumhuriyeti Fransa #spanya $ili Yunanistan Portekiz Polonya Macaristan Malezya Brezilya Gney Afrika Rusya Trkiye Arjantin Meksika Kolombiya Tayland Venezuella in Filipinler Endonezya 501,14 496,05 489,98 488,18 486,89 462,43 401,78 395,63 391,61 345,69 344,83 339,43 326,09 323,53 314,24 295,57 289,47 281,12 267,75 245,41 224,72 218,00 166,36 155,64 151,64 141,88 137,98 130,35 121,33 85,38 79,44 68,82 61,53 56,83 51,55 41,32 32,39 31,34 23,61 20,82 20,67 17,60 10,62 7,40
Kaynak: World Competiveness Year Book 2001.
84
Kelleci
Teknolojik adan yetene"imizi lmekte kullanlabilecek bir gsterge olarak on bin i!gc ba!na ara!trmac says Tablo-10da sunulmaktadr. ArGe faaliyetinin yo"un oldu"u Avustralya, Japonya, #zlanda, Almanya, Fransa, #svire gibi lkelerde on bin i!gc ba!na ara!trmac says 1996 yl itibaryla 60-92 dolaynda bulunurken bu say Trkiyede sadece 8dir. AB ortalamas ise 50dir. Bu konu zerinde nemle durulmas gereken ve lkemizin ncelikli politika alanlarndan birisidir. Tablo: %0- Onbin !$gc Ba$na Ara$trmac veya niversite Mezunu Says
Kanada Meksika ABD Avustralya Japonya Kore Yeni Zelanda Avusturya Belika ek Cumhuriyeti Danimarka Finlandiya Fransa Almanya Yunanistan Macaristan #zlanda #rlanda #talya Hollanda Norve Polonya Portekiz #spanya #sve #svire Trkiye Birle!ik Krallk Avrupa Birli"i Toplam OECD %98% 31 -62 35 54 --21 31 -25 -36 44 --31 17 23 34 38 -7 14 41 --47 33 44 %985 40 -68 41 64 --23 36 -31 37 43 50 --38 22 27 42 47 -10 15 50 43 -47 37 50 %989 44 -74 50 73 -30 25 43 -38 41 50 59 14 -54 32 31 40 56 -11 22 57 44 -47 42 55 %99% 46 -75 50 75 -29 -43 -41 55 52 61 16 -49 39 31 -63 -12 26 59 -6 45 44 54 %993 50 4 74 60 80 -37 34 -27 47 61 58 59 20 27 57 45 32 45 69 -20 28 68 45 6 47 46 55 %995 54 6 -64 83 48 35 -53 23 57 67 60 59 -26 72 57 32 46 73 29 24 30 78 -7 51 49 55 %996 ---66 92 47 ---25 58 -61 --26 61 -33 46 -31 -32 -55 8 51 50 -%997 ----92 48 ---24 59 83 ---28 76 ---76 32 27 33 86 ------
Kaynak: OECD (1999c)
En temel bilgi ekonomisi gstergelerinden biri de e"itimdir. lkemizde milli gelirden e"itime ayrlan kaynaklar hala olduka d!ktr. rne"in, 2000 yl itibaryla lkemizde e"itime yaplan toplam kamu harcamalarnn milli gelirden 85
Kelleci
ald" pay yzde 3,8 ile 48 lke iinde 41nci sradadr (Tablo-11). Dnyann sayl byk ekonomilerinden biri olmay hedefleyen bir lke iin bu oran olduka d!ktr. E"itime yaplan harcamalar yannda di"er e"itim gstergeleri, lkemizin insan kaynaklar asndan geli!mi! ve birok geli!mekte olan lkenin olduka gerisinde oldu"unu gstermektedir. Bu erevede, orta "retimdeki okulla!ma oranlar asndan lkemiz yzde 51 oran ile 49 lke iinde sadece Tayland ve Venezuellann nnde yer almaktadr (Tablo-12). lkemiz nfusunun olduka gen oldu"u d!nld"nde e"itim
konusunda genlerin e"itimine ncelik verilmesi nemlidir. E"itim sistemimizin nemli yapsal sorunlar bulunmaktadr. Bu sorunlar !yle zetlenebilir: E"itim sistemimizde asli unsur olmas beklenen "renciler pasif konumda bulunmaktadr. Sistem "retmenden "renciye do"ru olmak zere tek ynldr. a"mzda gereksinim duyulan, analitik d!nebilen, problem zebilen bireylerin yeti!tirilmesi iin bu sistemin kar!lkl etkile!ime dayal ve "rencinin aktif oldu"u bir sistemle de"i!tirilmesi gerekmektedir. E"itim sistemimizin bir ba!ka temel sorunu ise, "rencilerin aldklar teorik bilgilerin gerek hayatta uygulamadaki kar!l"n bilmemeleridir. Bu durum "rencilerin zellikle bilgi ekonomisinde kritik olan soyut d!nme e"itimini amalayan derslere kar! "renciyi so"utabilmektedir. Sonuta, derslerin uygulama blm ok zayf kalmakta, bu da etkili bir "renme srecini engellemektedir. Bir ba!ka temel sorun, mfredatn selektif olmamasdr. Her!eyin "retilmeye al!ld" bir sistemde o"u zaman "renciler aslnda ok az !ey "renebilmektedirler. Di"er yandan, ilk"retim, lise, niversite gibi e"itim kurumlar mutlaka mezun olunmas gereken kurumlar olarak grlmekte, bu 86
Kelleci
kurumlarn be!eri sermayemizi artrmak ve geli!tirmek olan asli varlk nedeni geri planda kalmaktadr. E"itim sistemimizin bir ba!ka temel sorunu da e"itim ile i! arasnda kopukluk ya!anmasdr. E"itim sistemimiz piyasadaki i!gc talebine kar! duyarl de"ildir ve lkemizin bilgi ekonomisine gei! srecinde ihtiya duyaca" insan tipinin yeti!tirilmesinde ba!arl de"ildir. Tablo: %%- E&itime Yaplan Kamu Harcamalar (GSY!Hnn Yzdesi Olarak, 2000 Yl)
Sralama 1 Danimarka 2 Kanada 3 #srail 4 #sve 5 ABD 6 Gney Afrika 7 Yeni Zelanda 8 Norve 9 Hollanda 10 Avustralya 11 #svire 12 #rlanda 13 Estonya 14 #zlanda 15 Macaristan 16 Avusturya 17 Fransa 18 Polonya 19 Finlandiya 20 Portekiz 21 Slovenya 22 Belika 23 Lxsemburg 24 #talya 25 Brezilya 26 Meksika 27 Almanya 28 #spanya 29 Birle!ik Krallk 30 ek Cumhuriyeti 31 $ili 32 Tayvan 33 Malezya 34 Arjantin 35 Hongkong 36 Tayland 37 Singapur 38 Slovak Cumhuriyeti 39 Hindistan 40 Kolombiya 41 Trkiye 42 Kore 43 Japonya 44 Yunanistan 45 Filipinler 46 Rusya 47 in 48 Endonezya Kaynak: World Competiveness Year Book 2002. Yzde 8,3 8,3 8,0 8,0 7,4 7,3 7,1 6,9 6,9 6,7 6,7 6,7 6,4 6,3 6,3 6,3 6,0 5,9 5, 9 5,6 5,4 5,2 5,1 4,9 5,0 4,8 4,6 4,5 4,4 4,2 4,2 4,2 4,1 4,1 4,1 4,1 4,0 3,9 3,9 3,9 3,8 3,7 3,6 3,4 3,2 3,0 2,1 0,1
87
Kelleci
Tablo: %2- Orta &retimde Okulla$ma Oranlar (%997 Yl)

Sralama 1 Belika 1 ek Cumhuriyeti 1 Japonya 1 Kore 1 Hollanda 1 #sve 7 Fransa 7 #svire 9 Norve 10 Tayvan 11 Avusturya 11 Macaristan 13 Avustralya 13 ABD 15 Kanada 15 Danimarka 15 Finlandiya 15 Almanya 15 #talya 15 Rusya 21 #zlanda 22 Yeni Zelanda 23 #spanya 23 #ngiltere 25 Yunanistan 26 #srail 27 Portekiz 28 Slovenya 29 Polonya 30 Estonya 31 #rlanda 32 $ili 33 Hongkong 34 Filipinler 34 Arjantin 36 Kolombiya 36 Singapur 38 in 39 Brezilya 39 Meksika 41 Malezya 42 Gney Afrika 43 Hindistan 44 Endonezya 45 Trkiye 46 Venezuella 47 Tayland Kaynak: World Competiveness Year Book 2001. Yzde 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 99,0 99,0 98,0 97,2 97,0 97,0 96,0 96,0 95,0 95,0 95,0 95,0 95,0 95,0 94,4 93,0 92,0 92,0 91,0 90,7 90,0 89,0 87,0 86,9 86,0 85,0 84,7 78,0 77,0 76,0 76,0 70,0 66,0 66,0 64,0 59,0 57,8 56,0 51,0 49,0 48,0
2000 yl itibaryla, i!gcnn toplam nfusa oran yzde 32,75 ile 49 lke arasnda en d!k olan lke Trkiyedir. Bu oran lkemizin insan kaynaklarndan yararlanamad"nn arpc bir gstergesidir (Tablo-13). Bu skntnn boyutunu gstermesi asndan
ayn zamanda lkemizde i!gcne katlma oranlar do"al bir srete artmaya ba!lad"nda kar!mza kacak nemlidir.
88
Kelleci
#!gcnn cinsiyet da"lmna bakld"nda ise, kadnlar lkemizde i!gcnn ancak drtte birini olu!turabilmektedir. Byle bir yapya bakarak nfusun neredeyse yarsn olu!turan kadnlarn potansiyelinden yararlanlamad" grlmektedir (Tablo-14). Bu gsterge, ayn zamanda genel erevede kadnlarn erkeklere gre dezavantajl konumunu da ortaya koymaktadr. Tablo: %3- Nfusun Yzdesi Olarak !$gc, 2000
Sralama 1 in 2 #svire 3 #zlanda 4 Singapur 5 Tayland 6 Danimarka 7 Japonya 8 Kanada 9 Norve 10 ABD 11 Estonya 12 Avustralya 13 Finlandiya 14 Hongkong 15 Rusya 16 Yeni Zelanda 17 #ngiltere 18 Portekiz 19 Almanya 20 Slovenya 21 ek Cumhuriyeti 22 #sve 23 Slovak Cumhuriyeti 24 Brezilya 25 Avusturya 26 #rlanda 27 Kore 28 Endonezya 29 Hollanda 30 Polonya 31 Hindistan 32 Fransa 33 Tayvan 34 Lxsemburg 35 Kolombiya 36 Venezuella 37 #spanya 38 Filipinler 39 Belika 40 Meksika 41 Yunanistan 42 #talya 43 Malezya 44 Macaristan 45 #srail 46 $ili 47 Arjantin 48 Gney Afrika 49 Trkiye Kaynak: World Competiveness Year Book 2001. Yzde 57,5 55,9 54,6 54,5 53,9 53,8 53,4 52,0 52,0 51,4 50,4 50,3 50,1 49,8 49,5 49,5 49,4 49,4 49,3 49,1 49,1 49,1 48,3 48,0 47,2 46,8 46,4 45,5 45,0 44,9 44,5 44,5 43,9 43,8 43,6 43,0 42,9 42,5 42,3 42,3 41,4 42,2 41,2 40,7 39,1 38,4 38,0 37,7 32,8
89
Kelleci
Tablo: %4- Toplam !$gcnn Yzdesi Olarak Kadn !$gc 2000

Sralama 1 Estonya 2 Lxemburg 3 #sve 4 Finlandiya 5 Gney Afrika 6 #zlanda 7 Norve 8 ABD 9 Polonya 10 Slovenya 11 Danimarka 12 Kanada 13 Portekiz 14 #srail 15 Slovak Cumhuriyeti 16 Fransa 17 Yeni Zelanda 18 Tayland 19 #ngiltere 20 Macaristan 21 ek Cumhuriyeti 22 Avustralya 23 Avusturya 24 Almanya 25 Endonezya 26 Malezya 27 #svire 28 Hongkong 29 Hollanda 30 Brezilya 31 #rlanda 32 Kore 33 Japonya 34 #spanya 35 Tayvan 36 Kolombiya 37 Singapur 38 Meksika 39 Arjantin 40 #talya 41 Filipinler 42 Rusya 43 Yunanistan 44 Venezuella 45 $ili 46 Hindistan 47 Trkiye Kaynak: World Competiveness Year Book 2001, Yzde 47,9 47,6 47,5 47,4 47,1 46,8 46,4 46,2 45,9 45,8 45,8 45,7 45,6 45,6 45,3 45,1 45,1 44,9 44,5 44,5 44,3 43,6 43,2 43,1 43,0 42,6 42,3 42,1 42,0 41,4 41,0 41,0 40,6 40,1 40,0 39,9 39,6 39,3 39,1 38,2 38,1 37,7 36,8 35,2 33,2 32,0 24,2
lkemizde en nemli arpklklardan birisi de istihdamn sektrel da"lmdr (Tablo-15). Trkiye istihdamda sanayinin pay en d!k lkelerden birisi iken tarm konusunda ise in, Hindistan gibi lkelerle benzerlik gstermektedir. Hizmetler sektr asndan da lkemiz pek ok lkeye gre gerilerde bulunmaktadr. Bunda ekonominin genel olarak istihdam yaratma gcnn zayfl"nn nemli katks bulunmaktadr. lkemizin bu grntyle kalknm! lkeler arasnda yerini almas olduka zor grnmektedir.
90
Kelleci
Tablo: %5- Sektrel !stihdam (Toplam !stihdamn Yzdesi Olarak, 2000)

Avustralya Avusturya Belika Brezilya Kanada $ili in Kolombiya ek Cumhuriyeti Danimarka Estonya Finlandiya Fransa Almanya Yunanistan Hongkong Macaristan #zlanda Hindistan Endonezya #rlanda #srail #talya Japonya Kore Lksemburg Malezya Meksika Hollanda Yeni Zelanda Norve Filipinler Polonya Portekiz Rusya Singapur Slovak Cumhuriyeti Slovenya Gney Afrika #spanya #sve #svire Tayvan Tayland Trkiye #ngiltere ABD Venezuella Tarm 4,9 6,1 2,2 24,2 4,4 13,9 50,1 22,7 5,2 3,4 7,4 6,1 4,1 2,9 17,5 0,4 6,6 8,9 62,3 42,9 7,2 2,8 5,4 5,1 10,9 2,0 15,2 22,1 3,2 8,7 4,4 37,1 18,5 12,5 15,5 0,3 6,6 6,1 5,6 6,9 2,6 4,6 7,8 48,3 40,3 1,5 2,6 10,9 Sanayi 22,1 30,7 27,2 19,3 21,5 23,5 23,0 18,7 40,1 20,2 33,5 27,8 24,6 34,0 16,2 17,3 33,5 23,1 13,2 16,6 29,2 21,2 32,6 31,4 27,8 26,7 36,2 26,4 15i7 23,2 22,0 16,2 31,0 35,4 34,7 34,4 37,4 47,7 24,1 30,8 25,7 26,3 37,2 19,2 16,6 25,6 23,0 24,2 Hizmetler 73,0 63,1 70,5 56,5 74,1 62,6 26,9 58,5 54,8 76,4 59,1 66,1 71,3 63,1 66,3 82,3 59,9 68,0 24,5 40,5 63,6 76,0 62,0 63,6 61,4 71,3 48,6 51,5 81,1 68,1 73,6 46,7 50,5 52,2 49,8 65,4 56,0 46,2 70,3 62,2 71,7 69,1 55,0 32,4 43,1 72,9 74,4 64,9
91
Kelleci
Tablo: %6- 25-64 Ya$ Grubu !$gcnn E&itim Seviyesi

lkeler Avusturya Belika Danimarka Finlandiya Fransa Almanya Yunanistan #talya Lksemburg Hollanda Portekiz #spanya #sve #ngiltere #rlanda Trkiye Orta&retimin Alt 23 37 29 29 34 14 50 54 38 63 76 62 23 19 43 78 Orta&retim 68 33 47 48 44 61 26 34 41 21 11 15 48 57 29 13 Yksek&retim (niversite Hari) 2 16 8 10 11 10 9 8 4 6 15 10 14 niversite E&itimi 7 14 17 14 11 15 15 11 21 16 9 17 14 15 14 9 Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100
Kaynak: OECD (1998b) Education At A Glance, Indicators 1998, p.43.
Bilgi ekonomisi asndan kritik neme sahip bir gsterge de i!gcnn e"itim seviyesidir. e!itli lkeler iin 25-64 ya! grubundaki i!gcnn e"itim dzeyi Tablo:16da verilmektedir. Trkiyede 25-64 ya! grubu i!gcnn yzde 78i orta"retim alt, yzde 13 orta"retim ve yzde 9u niversite dzeyinde e"itim sahibidir. Trkiye Tablodaki AB lkeleri arasnda Portekizle birlikte en d!k oranlara sahiptir. Bu oranlar di"er pek ok gstergede oldu"u gibi lkemizle AB lkeleri arasndaki bilgi ekonomisi asndan dramatik farkll"a i!aret etmektedir. Bu e"itim dzeyiyle lkemizin rekabet gcn korumas ve artrmas zor grnmektedir. E"itim farknn cretlerde farklla!ma e"ilimi yaratt" genel olarak kabul edildi"inde ortaya ayn zamanda bir e!itsizlik, gelir da"lm sorunu da kmaktadr. #!gcnn e"itimiyle ilgili nemli bir konu da, e"itim ve i!lerin gerektirdi"i beceriler arasnda olduka gl bir ba" kurulmas gere"idir. Bu ba" kurulduktan e"itimli insanlarda grlen yksek i!sizlik oran daha d!k dzeylere inebilir ve bylece yapsal i!sizlik de ksmen nlenmi! olabilir. 92
Kelleci
Tablo: %7- !$gc Verimlili&i (al$lan Saat Ba$na GSY!H, 2000)

Sralama 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 Lksemburg Norve Japonya Danimarka ABD Fransa Belika #svire Almanya #rlanda Finlandiya #talya Avusturya #sve #zlanda #ngiltere Hollanda Avustralya Kanada Hongkong #srail #spanya Singapur Yunanistan Yeni Zelanda Tayvan Portekiz Arjantin Slovenya Kore Gney Afrika Venezuella Polonya Macaristan $ili ek Cumhuriyeti Meksika Estonya Trkiye Slovak Cumhuriyeti Brezilya Malezya Kolombiya Rusya Tayland Filipinler in Endonezya Hindistan ABD Dolar 43,8 41,9 39,6 39,4 38,5 35,1 33,6 33,2 30,6 30,5 30,5 29,9 29,9 29,5 29,4 27,8 27,7 25,1 24,4 23,3 23,2 22,5 22,2 16,0 15,0 15,0 12,9 11,8 10,9 10,5 8,0 6,5 6,0 6,0 5,9 5,7 5,2 4,6 4,5 4,3 4,2 4,2 2,3 2,1 1,8 1,3 0,8 0,7 0,5
93
Kelleci
lkemizde i!gc verimlili"i olduka d!ktr. al!lan saat ba!na dolar cinsinden GSY#H lsyle, 4,5 dolar ile 49 lke arasnda 39uncu srada yer almaktadr (Tablo-17). lkemizin bilgi ekonomisi asndan konumuyla ilgili bir ba!ka arpc gsterge de, imalat sanayii istihdamnn teknolojik yapsdr. Taymaz (2001: 80)e gre 1997 yl itibaryla imalat sanayiinin teknoloji dzeyine gre istihdamna bakld"nda, d!k teknolojili istihdamn toplam imalat sanayii istihdam iindeki pay yzde 76,1, orta teknolojili istihdamn pay yzde 18,9 ve yksek teknolojili istihdamn pay yzde 5 dzeyindedir. 1987-1997 dneminde yksek teknolojili istihdam yzde 4,7den yzde 5e ancak ykselebilirken, d!k teknolojili istihdamda yzde 73,8den yzde 76,1e ksmi bir art! szkonusudur. Bilgi yo"unlu"u asndan bakld"nda ise, ayn dnem zarfnda yzde 1,7den yzde 2,3e olduka snrl bir art! szkonusudur (Tablo-18).
94
Kelleci
Tablo: %8- !malat Sanayii !stihdam Yaps, %987-%997, Yzde

%987 Teknolojik dzeyine gre Yksek teknoloji Orta teknoloji D!k teknoloji Ynelimine gre Kaynak yo"un Emek yo"un Uzmanla!m! lek yo"un Bilgi yo"un Byme endeksi 32,6 31,4 10,4 24,0 1,7 100,0 31,8 32,5 10,1 23,7 1,8 104,5 32,2 33,4 9,4 23,1 2,0 101,3 30,5 33,7 9,9 23,9 2,0 100,9 31,0 32,4 9,8 24,5 2,2 92,2 30,4 33,9 9,6 24,0 2,2 100,6 29,2 34,7 9,6 24,3 2,2 100,7 29,2 35,8 9,2 23,6 2,2 95,6 28,0 37,8 8,9 22,9 2,4 104,7 27,1 39,7 8,9 22,0 2,3 106,9 25,9 41,2 9,7 21,0 2,3 110,4 4,7 21,5 73,8 4,7 20,9 74,4 4,7 20,2 75,1 5,1 20,5 74,3 5,3 20,5 74,2 5,2 20,2 74,6 5,3 20,7 74,0 4,9 20,0 75,1 4,9 19,1 76,1 4,9 19,0 76,1 5,0 18,9 76,1 %988 %989 %990 %99% %992 %993 %994 %995 %996 %997
Kaynak: Taymaz (2001)
95
Kelleci
Tablo: %9- OECD yesi lkelerde B!T Sektrnn Tahmini !stihdam Pay, %997
lkeler ABD Japonya #ngiltere Almanya Kore #talya Kanada Macaristan Trkiye Portekiz Di"er Toplam B!T Sektrnn !$ (business) Sektr !indeki Yzde Pay 35,0 16,0 9,0 8,0 3,6 5,2 4,0 1,2 0,7 0,7 16,6 100,0 al$an Says (Bin Ki$i) 4.500 2.050 1.150 1.020 460 670 500 157 100 94 2.099 12.800
Kaynak: OECD (2001a)deki verilerle olu!turulmu!tur.
Konumuz asndan olduka nemli bir ba!ka arpc gsterge de B#T sektr istihdam paydr. Tablo-19da baz OECD lkeleri iin gerek her bir lkenin kendi i! (business) sektrndeki B#T sektr istihdam rakamlar, gerekse OECD toplam iinde her lkenin pay verilmektedir. 1997 yl itibaryla toplam 12,8 milyon ayn paya sahiptir. Amerika ve AB lkeleri 1997de, OECD B#T istihdamnn ayr ayr yzde 35ini kar!larken, Japonya yzde 16sn, Kore yzde 4n kar!lamaktadr. OECDde her bir lkenin kendi i! (business) sektrndeki B#T sektr istihdam payna bakld"nda #sve yzde 6,3 ile birinci, #svire yzde 6 ile ikinci sray alrken, Trkiye yzde 0,5lik oranla en d!k paya sahip lkedir. Di"er yandan, ABD, Japonyann yzde paylar srasyla 3,9 ve 3 iken, OECD ortalamas, yzde 3,6 ile AB ortalamasndan (yzde 3,9) biraz daha d!ktr (OECD, 2001a:13). Bilgi ekonomisinin istihdam boyutuyla ilgili olarak B#T istihdam al!malar d!nda, baz al!malar da yaplm!tr. Bu al!malardan birisi olan Atik B#T sektr al!annn yzde 35i ABD, yzde 16s Japonyada iken, Trkiye yzde 0,7lik payyla Macaristann altnda Portekiz ile
96
Kelleci
(1998), Katz (1986) al!masndan yararlanarak Trkiyede bilgi sektrnn12 istihdamdaki pay asndan baz hesaplamalar yapm!tr. Bu hesaplamalara gre lkemizdeki istihdam pay 1975-1993 dneminde yzde 8,2den yzde 13,8e ykselmi!tir. Ayn oran 1980-1993 dnemi iin, Almanyada yzde 37,2den yzde 39,3e, Yunanistanda yzde 21,1den yzde 26,2ye ve Portekizde ise yzde 17,0den yzde 27ye ykselmi!tir. Bu hesaplamalarda bilgi sektr olarak mesleki ve teknik personel, idareciler ve yneticiler ve bro personeli saylar dikkate alnm!tr. Genel bir de"erlendirme yapld"nda, Trkiyenin nnde, bilgi ekonomisine dn!m iin katetmesi gereken nemli mesafe oldu"u grlmektedir. Romijn ve Trelin (1997:1) ifade etti"i gibi, Trkiyenin uzun dnemli rekabet gc, ucuz, emek yo"un, d!k beceri gerektiren rnler yerine, daha fazla yksek beceri sahibi i!gc, bilim ve teknoloji yo"un, yksek katma de"erli mal ve hizmet retmesine hayati bir !ekilde ba"ldr. Bu trden bir dn!m, lkenin teknoloji tabanna yaplacak nemli
yatrmlar gerekli klmaktadr. Trkiye ise, d!k e"itim standartlar, becerili emek ve teknolojik altyap yetersizli"i sorunlaryla kar! kar!yadr. En az bunlar kadar nemlisi, hala teknolojiye ili!kin konular lke gndeminin n sralarnda yer almamaktadr. rne"in, B#T sektrnde nitelikli eleman yetersizli"i nemli bir sorundur. TS#AD (2001: 26)a gre i!gc darl" lkemizde yazlm sektrnn nndeki en byk sorunlardan biridir. niversitelerin yazlm mhendisi yeti!tirme kapasitesi son derece d!ktr. Tekniker ve ara eleman e"itimi ve destekleyici i! kollarnn geli!tirilmesi nemlidir. TS#ADa gre gereksinim duyulan beceriler Ekim 2000 itibaryla a!a"da verilmi!tir: 12
Yazlm Geli!tirme Elektrik-Elektronik Mhendisli"i
Bilgi sektr ifadesi yazara aittir.
97
Kelleci
Haberle!me Mhendisli"i #nternet Uygulama Programlar Grafik Tasarm Teknik servis ve bakm- onarm Bilgisayar programlama Elektrik-Elektronik Meslek Yksekokulu mezunlar Teknik lise mezunlar
Bilgi ekonomisinde, birinci blmde ifade edildi"i gibi firmalarn i! organizasyonlar, rgtlenmeleri ve al!ma biimleri ve firmalarn iinde bulundu"u genel ortam olduka nemlidir. Trkiyede bilgi ekonomisinin en nemli aktrlerinden olan firmalarn nemli sorunlar bulunmaktadr. Bunlardan biri de, firmalarn genel olarak a"da! i!letmecilik anlay!ndan uzak faaliyet gstermesidir. Son dnemlerde ya!anan krizlerde firmalarn ciddi zarar grmeleri bunun arpc bir gstergesidir. Trkiyede firmalarn nemli finansman sorunlar bulunmaktadr.
lkemizde, firmalarn gerek i!letme kredisi gibi ksa dnemli gerekse yatrm gibi uzun dnemli ihtiyalarn kar!layabilecekleri srasyla para ve sermaye piyasalar asli fonksiyonlarn yerine getirmekten uzak bulunmaktadr. Bu piyasalar dnyada temelde !irketler sektrn finanse ederken lkemizde byk lde kamuyu finanse etmektedir. Sermaye piyasalar firmalarn uzun vadeli fon taleplerini hisse senetleri ve tahvil bono ihra ederek kar!ladklar bir piyasa olmaktan uzak grnmektedir. $irket sahipleri, !irketlerinin kontroln yabanclara kaptrmak endi!esiyle sermaye piyasalarna ya snrl lde ba!vurmakta ya da hi ba!vurmamaktadr. Anonim !irketler, halka ak !irketler ba!ta olmak zere byk !irketler genel olarak OECD tarafndan belirlenen ve pek ok lkenin i hukukuna adapte etmeye al!t" kurumsal yneti!im ilkelerine (corporate governance principles) gre faaliyet gstermemektedirler. zellikle bankaclk sektrnn ya!am! oldu"u kriz bunun bir gstergesidir.
98
Kelleci
Byk firmalarn karlarna bakld"nda bunlarn nemli bir blmnn faaliyet d! gelirlerden elde edildi"i grlmektedir. Bu sa"lkl bir ekonomik yap gstergesi de"ildir. lkemizde kk firmalarn da finansman olanaklar snrldr. KOB#ler finansman asndan piyasalara kolayca eri!ememektedirler. Di"er yandan giri!imci sermayesi kltr lkemizde dnyada zellikle yksek teknoloji, biyo-teknoloji gibi bilgi ekonomisinin nemli alanlarnda, firmalarn yararland" olduka zayftr. Ayrca firmalarmzn B#Tnden, kendi etkinliklerini artrmak zere daha ok yararlanmalar nemlidir. Ancak bu yaplrken rgtlenmelerini ve i! organizasyonlarn da bilgi ekonomisinin gerektirdi"i gibi yeniden dzenlemeleri nemli bir husustur. lkemizin bilgi toplumuna dn!m konusuna Be! Yllk Kalknma
Planlarnda nemli vurgu yaplm!tr. rne"in, VII. Planda Dnyadaki Geli!meler blmnde dnyada retim sistemlerindeki ve bunun dayand" teknoloji tabanndaki kkl de"i!imlerle bilgi toplumuna gei! sreci ya!anmaktadr tesbiti yaplm! (VII. Plan,1995:1,2) ve bilgi toplumu olma amac do"rultusunda bilimsel ve teknolojik al!malarn desteklenerek geli!tirilmesi temel ilke olarak belirlenmi!tir. Di"er yandan, VIII. Planda Uzun Vadeli Geli!menin Temel Amalar ve Stratejisi (2001-2023) dokmannda bilgi toplumuna dn!mn sa"lanmas geli!me stratejimizin nesnel amalarndan birisi olarak kabul edilmi!tir. Bu erevede, Kalknma Planlarnda belirtilen amalar do"rultusunda, bilgi ekonomisine dn!m iin byk aba sarfedilmesi nemli ve gerekli grlmektedir.
99
Kelleci
SEK!Z!NC! BLM 8. SONU VE NER!LER

Bu al!mada, bilgi ekonomisinde i!gc piyasas konusu, bilgiye dayal ekonominin i!gc piyasalarnn nemli aktrleri/unsurlar zerindeki yansmalar erevesinde tart!lm!tr. Bu kapsamda, Giri!imcilik ve firmalarn kar!la!abilecekleri i!/retim organizasyonlar ve rgtlenmeye ili!kin de"i!iklikler, #stihdam, yeni al!ma trleri ve nem kazanan/kaybeden beceriler, Bilgi ekonomisiyle birlikte, ortaya kan kar!lanmasnda politikalarn nemi, Sendikaclk , Bilgi ekonomisine gei! srecinde ortaya kabilecek e!itsizlikler, riskler ve Bilgi ekonomisine gei! srecinde uluslararas kurulu!larn ve geli!mi! lkelerin rolleri, lkeler aras i!birli"i imkanlar ve ulusal dzeyde kamu sektr, zel sektr ve kamu-zel-niversite gibi kurum ve kurulu!larn olu!turdu"u ortak giri!imlerin oynayabilecekleri muhtemel roller, bilgi ekonomisiyle ili!kileri kurularak ayrntl bir !ekilde tart!lmaya al!lm!tr. Bu tart!malarn sonucunda a!a"daki sonulara ula!lm!tr: Dnyada yo"un bir !ekilde bilgi ekonomisine dn!m ve e"itim, beyin g ve becerili emek ihtiyacnn i!gc mobilitesi gibi
kreselle!me sreci ya!anmaktadr. Bu srete kresel rekabet, kuralllk, kurumsalla!ma, bilgiye dayal ekonomiye dn!m, saysal uurum gibi kavramlar ne kmaktadr. 100
Kelleci
Gerek uluslararas gerekse ulusal dzeyde yapsal dn!mleri ve bu dn!mlerin nlem alnmazsa nemli bir faktr olarak katkda bulundu"u e!itsizlik sorunlarn aralarnda bir denge gzeterek birlikte zmek, temel bir sorun olarak kar!mzda durmaktadr. Bu sreten en ok etkilenmesi beklenen lkeler, bu srece en az hazrlkl lkeler olaca"ndan bu tr lkelere uluslararas dzeyde yardm yaplmas konusu gndeme gelmektedir.
Uluslararas yardm konusu gerek insani de"erler gerek bu lkelerle yeni ticaret yapma imkanlarnn geli!tirilmesi, gerekse bu lkelerdeki ekonomilerin kabilecek daha da g kaybetmesinin asndan sonucunda terrizm Bu ortaya gibi lkelerin gmen dalgas, uluslararas nemlidir.
olumsuzluklarn
artmamas
ekonomilerindeki ciddi bozulmalarn szkonusu lkelerde siyasi istikrarszl" artrmas nemli bir risk olarak kar!mzda durmaktadr. Bu erevede, uluslararas kurulu!lara ve geli!mi! lkelere nemli roller d!mektedir. Ulusal dzeyde ise, szkonusu dn!m ihtiyac ile yaratlan e!itsizlik arasnda bir denge gzetilmesi nemlidir. Bu srete, dnyada kreselle!me srecinin de hz verdi"i !iddetli rekabet ortamnda gemi!te sosyal devlete byk vurgu yapan lkelerde bu sorun sosyal devletin yeniden tanmlanmasyla zlmeye al!lmaktadr. Di"er yandan, bilgi ekonomisine dn!m srecinde, artan rekabetin getirdi"i esneklik ile ngrlebilirli"in artmas ve toplumsal ili!kilerin daha oturmasna yardm eden kuralllk ve kurumsalla!ma arasnda bir denge kurulmas nemlidir. Bilgi ekonomisinin sermaye birikimine ve toplam faktr verimlili"ine nemli katks olmaktadr. rne"in B#T hem kendi sektrlerinde hem de bu teknolojiyi kullanan di"er sektrlerde nemli !ekilde yatrm 101
Kelleci
art!larna yol amaktadr. Di"er yandan, B#Tne ba"l olarak ortaya kan toplam faktr verimlili"i art! hem B#T sektrlerinin kendi ierisinde hem de bunu kullanan sektrlerde ortaya kmaktadr. Bu kapsamda yeni byme teorisi, bilginin ve teknolojinin verimlilik ve ekonomik byme art! sa"lamadaki roln anlama abas olarak nem kazanmaktadr. Di"er yandan, bilgiye dayal ekonomiye dn!m gerekle!tirmekte olan firma ve ulusal ekonomiler bu dn!m gerekle!tirmede gecikenlere kar! nemli bir rekabet gc avantajna sahip bulunmaktadr. Bu ereve teknolojiye nemli lde yatrm yapma gere"i ortaya kmaktadr. Bilgi ekonomisiyle birlikte yatrmlarn kompozisyonu de"i!mektedir. Bu de"i!imin yn, fiziki olandan fiziki olmayan yatrmlara do"rudur. Bu srete ayrca gerek retimin lehine gerekse nemli ihracatn de"i!imler kompozisyonunda, gzlemlenmektedir. Di"er yandan, "renme sreci bilgi ekonomisinin en nemli yksek teknoloji
unsurlarndan biri olarak kabul edilmektedir. yle ki, bireylerin, firmalarn, blgelerin ve ulusal ekonomilerin "renme kapasitesine vurgu yapan bir "renen ekonomi tanmlamas yaplmaktadr. Organizasyon yaplmaktadr. "renme srecinin ba!ars iin "renme lsn olu!turan dzeyinde srekli "renmeye nemli vurgu
akademik, mesleki ve yaparak "renme arasnda denge kurulmas nemlidir. Di"er yandan, e"itim ile i! arasnda gl bir ba" kurulmas "renme lsnn tamamlanmas asndan nemlidir. Bilgi ekonomisinin, firmalar konusudur. Bu yansmalar 102 zerinde nemli yansmalar sz kendisini i! organizasyonundan
Kelleci
rgtlenme biimi ve kullanlan teknolojiye kadar geni! bir yelpaze olu!turan alanlarda gstermektedir. Bilgi ekonomisiyle birlikte firmalar kreselle!me srecinin etkisiyle hzla artan rekabet basksna kar! koymak iin kendilerini yeni !artlara adapte etme aray!na girmektedirler. Bu erevede, esnek i! organizasyonlarna ynelim artarken, teknoloji, becerili emek ve esnek i! organizasyonlarna vurgu yapan yksek performansl i!yerleri de nem kazanmaktadr. Firmalar bu srete, daha yatay rgtlenme modellerini semektedirler. Di"er yandan, bilgi ekonomisiyle birlikte bilginin nemi daha da artt" iin firmalar bir yandan Ar-Geye daha fazla ynelirken, bu bilgiyi retimde kullanacak yksek beceri sahibi i!gc talebini de artrmaktadrlar. Firmalarn yeni !artlara uyum iin benimsedi"i bir ba!ka yakla!m ise, firmalarn kreselle!menin de etkisiyle geni!leyen piyasalarda rekabet edebilmek iin gerek daha nce kendilerinin gerekle!tirdikleri retimin bir blmn gerekse asli olmayan retim faaliyetlerinin bir blmn ba!ka firmalara yaptrmalardr. Ayrca, firmalar giderek artan lde, ba!ta B#T olmak zere teknoloji kullanmakta ederek ve i! organizasyonlarn ve rekabet ve rgtlenmelerini artrma bu teknolojilerle uyumlu hale getirip yksek becerili emek istihdam verimliliklerini glerini abasna giri!mektedirler. Bilgi ekonomisinde, Bu "renme srete olduka sreci kritik giderek Burada neme birer sahip "renen
bulunmaktadr. artrlmas
firmalar
organizasyona dn!mektedirler. Bu yakla!m rekabet gcnn asndan nemlidir. vurgulanmas gereken temel noktalardan biri de bilgi ekonomisinde kurumsal
103
Kelleci
"renmenin sosyal bir sre oldu"u ve ba!ar iin de uygun i! organizasyonlarna gereksinim duyuldu"udur. Firmalarn kendi ilerinde bir "renme kapasitesi yaratmasna ve "renme srecinin ya!am onlara boyu srmesine nemli vurgu yaplmaktadr. Bu erevede, firmalarn mevcut bilgiyi kullanarak yeni bilgiler retmesinin nemli bir rekabet gc avantaj kazandrd" kabul edilmektedir. Firmalarn kar!la!t" de"i!en talep ko!ullar, al!ma ko!ullarnda esnekli"i zorlamaktadr. takm Bu al!mas, erevede, ynetimde firmalarn daha d!k organizasyonlarnda,
dzeyde bir hiyerar!ik yap, i!i katlm n plana kmaktadr. Bilgiye dayal ekonomilerde bilgi en nemli varlk oldu"u iin, al!anlarn bilgisinden (be!eri sermaye anlamnda) yararlanmak daha da nem kazanm!tr. Bilgi ekonomisinde giri!imcilik konusu olduka nemlidir. retilen
bilginin retime sokulup lkelerin refah art!na dn!ebilmesi iin ticarile!tirilebilmesi nem ta!maktadr. Bu kapsamda bu fonksiyonu yerine getirecek giri!imcilerin varl" byk nem ta!maktadr. Giri!imcilik kltrnn geli!ti"i lkeler di"er lkelere kar! nemli bir rekabet gc avantaj sa"lam! olmaktadrlar. Di"er yandan, yeni firmalarn finansmannda giri!im sermayesi nemli bir faktrdr. Giri!im sermayesi kltrnn ok geli!medi"i lkelerde, devletin giri!im sermayesi fonlarna katlm nem ta!maktadr. Ayrca yeni firma kurmann nndeki engellerin kaldrlmas
giri!imcili"in te!viki asndan nemlidir. Yeni firmalarn olu!umunu kolayla!tran !artlarn olmamas halinde, bilim ve teknoloji alannda yaplan yatrmlarn yenilikilik 104 ve bymeye katks snrl
Kelleci
kalabilecektir. Bu !artlar arasnda iyi i!leyen giri!im sermayesi piyasalarnn varl", piyasaya giri!/k!n serbest olu!u ve riski ve yeni sorumluluklar dllendiren bir i! ortam bulunmaktadr. Bilgi ekonomisiyle birlikte, bilgi fakirli"i ve saysal uurum gibi kavramlar nem kazanm!tr. Gerek milli ekonomiler iinde gerekse farkl milli ekonomiler arasnda ortaya kabilecek bu sorunlarn ciddi e!itsizlik ve gelir da"lm sonular olabilecektir. Bu yeni srete, bir yandan yksek beceriye sahip i!gcne talep artarken, di"er yandan d!k becerili al!anlar ve yeni ortaya kan becerilere sahip olmayanlar i!sizlik sorunuyla kar! kar!ya kalmaktadrlar. Bilgi ekonomisinin yaylmas srecinde ortaya kan nemli risklerden biri de Virs ve virsler ve hackerlardr. Bunlar gerek firmalar ve kamu hackerlarn uluslararas ve ulusal ekonomilere verdikleri dzeylerini bulmaktadr. Dnyada bu sorunu sektr gerekse vatanda!lar iin nemli bir risk olu!turmaktadrlar. zararlar milyar dolar
a!mak iin internet gvenlik sistemleri nem kazanmaktadr. Elektronik i! (e-business) gibi yeni i! yapma biimlerinin
yaygnla!mas ve uluslararas !irketlerin artmasyla birlikte ortaya ulus devletler iin vergileme konusunda nemli bir risk kmaktadr. Bu srete, vergiyi do"uran olay ve vergi mkelleflerini tespit etmek zorla!maktadr. Sorunun kresel dzeyde de yansmalar oldu"u iin uluslararas kurulu!lara da bu sorunun zm iin nemli rol d!mektedir. Bilgi ekonomisi srecinden sendikalar da etkilenmektedirler.
Sendikalarn bu yeni srete, fonksiyonlarn ba!arl bir !ekilde yerine getirebilmek iin B#Tnden yararlanmalar nem ta!maktadr. Bu erevede devlet sendikalar bu konuda zendirmelidir. Di"er 105
Kelleci
yandan dnyada, sendikalarn al!anlarn e"itimiyle daha ok ilgilenmeleri ve ortaya kan yeni al!ma biimlerinin/ili!kilerinin mevzuata aktarlmas al!malarna katlmalar ve al!anlar ortaya kan risklere kar! korumalar literatrde artan lde vurgulanmaktadr. Bu srete devletin sendikalarn al!anlara ynelik dzenledikleri e"itim faaliyetlerini zendirici bir yakla!m iinde olmas nemlidir. Di"er yandan, fikri mlkiyet kavram n plana kmaktadr. Fikri mlkiyetin bir gstergesi olarak uluslararas kurulu!lardan alnan patentler lkelerin teknolojik yeteneklerinin nemli bir gstergesi olarak kabul edilmektedir. Patentler, teknolojik geli!menin temel bir dayana"n olu!turan Ar-Ge asndan da en nemli srkleyici glerden biridir. Bilgi ekonomisi srecinde, baz beceriler daha da nem sahip
kazanmaktadr. Bunlar arasnda, ileti!im kurma, B#T kullanabilme, takm al!mas yapabilme, problem zme, gibi becerilere olma nem kazanmaktadr: Bilgi ekonomisinin ekonomik kamu ve sosyal bu hayattaki konuda nemli nemli
yansmalarnn
olmas,
sektrnn
sorumluluklar/roller yklenmesini de beraberinde getirmektedir. Bu srete lkeler bir yandan, rekabet glerini korumak ve artrmak iin bilgi ekonomisinin zorlad" bir ekonomik yapya dn!m sa"lama, di"er yandan da bu srete ortaya kabilecek e!itsizlik, gelir da"lmnn bozulmas, sosyal d!lanma ve yo"un rekabetin al!anlar ve giri!imcilerde meydana getirdi"i stres gibi riskleri kar!lama gibi nemli bir sorumlulukla kar! kar!yadr. Bilgi ekonomisinin byme, verimlilik ve sonuta rekabetgc gibi getirileri otomatik ve kendili"inden ortaya kmad" iin zellikle aktif kamu mdahalesine gereksinim bulunmaktadr. 106
Kelleci
Btn bu sonular dikkate alnd"nda Trkiye, Uzun Vadeli Strateji ve VIII. Be! Yllk Kalknma Plannn temel vurgularndan olan bilgi ekonomisine eri!im iin bir Eylem Plan hazrlanmal ve zaman geirmeksizin uygulamaya koymaldr. Bilgi ekonomisine dn!m, Dahlman ve Andersson (2000:14)
al!masnn vurgulad" gibi, 1) Yeni bilginin yaratlmasn te!vik eden ekonomik ve kurumsal bir ortam, 2) Yeni bilgiyi yaratacak ve kullanacak e"itimli ve giri!imci nitelikleri geli!mi! bir nfus, 3) Bilginin ileti!imini ve i!lenmesini kolayla!tran dinamik bir bilgi altyaps, 4) Firmalar, bilim ve teknoloji merkezleri, niversiteler, think-tankler ve di"er kurulu!lar kapsayan ve gittike byyen kresel bilgi stokunu, lkenin ihtiyacna gre zmseyen, benimseyen ve bunu yeni teknoloji ve bilgi yaratmada kullanmay mmkn klan bir inovasyon sistemine ihtiya gstermektedir. Bu erevede, lkemizde, nemli fiziki, hukuki altyaplar ierecek bir milli KOB#lerin desteklenmesi, istihdam,
inovasyon sisteminin etkili olacak bir nitelik kazanacak !ekilde geli!tirilmesi grlmektedir. Giri!imcilik ve e"itim, beceri kazandrma e"itimi, finansman politikalar gerek bilgi ekonomisine dn!m ve gerekse lkemizde mevcut ve ortaya kabilecek e!itsizlik sorunlarnn zm iin olduka nemlidir. Trkiyenin bir an nce istikrar sorununu a!arak hzl bir byme srecine girmesi dnyann ekonomik adan nde gelen lkeleri asndan nemlidir. 107
arasna girmek
Kelleci
A!a"da Trkiyenin bilgi ekonomisine dn!m iin baz de"erlendirme ve bunun sonucunda baz nerilerde bulunulmaktadr. 1. Trkiye bilgi ekonomisine dn!m, e!itsizlik sorunu ile bu dn!m arasnda bir denge gzeterek yapmaldr. 2. Di"er yandan Trkiye, daha kurumsalla!m! bir ekonomiye gei! ile dnyada hzla artan rekabetin gerektirdi"i esneklik arasnda dikkatli bir denge gzetmelidir. lkemiz kuralllk ve kurumsalla!ma konusunda, OECDnin nemli lkelerine gre olduka zayf bir konumda bulundu"undan alabilece"i nemli mesafeler bulunmaktadr. Burada kastedilen, lkemizin kurallara bo"ulmas ve pek ok adan ekonomimizin ve firmalarn hareket alann daraltmak de"il, aksine piyasa ekonomisinin, !irketlerin ynetim biimlerinin ve iinde faaliyet gsterdikleri ortamn ekonominin ve firmalarn verimliliklerini artracak !ekilde kurallara tabi olmasn ve iyi i!leyen bir ekonomik yapnn kurumsalla!masn sa"lamaktr. 3. #yi i!leyen bir ekonomi iin, finansal ve reel sektrn sa"lkl ili!kileri kritik neme sahip bir faktrdr. 4. Trkiye, gerek devlet gerek zel sektr olarak ekonomik adan dn!m gerekle!tirebilmek iin teknolojiye ve e"itime nemli lde yatrm yapmaldr. 5. Trkiye ekonomisinin ve firmalarmzn ba!ars, gerek firmalarn gerekse ulusal ekonomimizin olabildi"ince hzl bir !ekilde, birer "renen organizasyonlara dn!mesine kritik bir !ekilde ba"ldr. 6. lkemizin ihtiyac olan becerili insanlarn yeti!tirilebilmesi asndan e"itim politikas son derece nemlidir. E"itim politikalar olu!turulurken, lkenin ihtiya duydu"u/duyaca" beceriler temel bir ncelik olarak dikkate alnmaldr. E"itim sisteminin yaps, gerek bu becerilerin bireylere ok etkin bir !ekilde verilebilmesi gerekse ortaya 108
Kelleci
kacak insan tipinin ya!am boyu "renme srecinin gere"ini ba!aryla yapabilmesi asndan nemlidir. 7. E"itim sistemimizin ba!ars iin, teorik bilgi-uygulama arasndaki kopukluk, pasif "renme sreci, mfredat sorunlar, B#Tnden snrl lde yaralanma, e"itim sistemi-i! arasndaki ili!kinin zayfl" gibi sorunlarnn a!lmas son derece nemlidir. 8. Gittike artan rekabet ve nem kazanan ya!am boyu "renme kavramlar, analitik d!nebilen, yeniliklere ak, ileti!im kurma becerisi yksek, takm al!mas yapabilen, B#Tni kullanabilen bireylerin nemini artrmaktadr. Milli e"itim politikas da bu becerileri dikkate alacak !ekilde, "rencilere pekok konuda bilgi yklemesi yapmak yerine, d!nmeyi, bilgiyi "renmenin bilgisine sahip olma sonucunu getirecek aktif bir "renme srecini vurgulamaldr. Bu erevede mfredat ve e"itim sistemi a"n gereklerine gre yeniden dzenlenmelidir. 9. Di"er yandan, lkemiz e"itim nfusunun olduka gen oldu"u
d!nld"nde edilmemelidir. 10. Trkiyenin karlmaldr.
konusunda
genlerin e"itimine ncelik
verilmesi nemlidir. Bununla birlikte yeti!kinlerin e"itimi de ihmal
a"n
gereklerine
uygun
bir
e"itim
politikas
uygulayabilmesi iin tm nfusu kapsayan bir beceri envanteri
11. Yaygn bir bilgisayar okur yazarl" kampanyas ba!latlmaldr. 12. lkemizde ara eleman ihtiyacn kar!lamak zere mesleki e"itime zel nem verilmelidir. Piyasalarn bugn talep etti"i ve gelecekte talep edece"i nitelikte "renci yeti!tirilmesine zel vurgu yaplmaldr.
109
Kelleci
13. raklk sistemi ki!ilerin gerekli becerileri edinebilmeleri asndan dnyada zel nem verilen alanlardandr. Bu sistemin Trkiyede yaygnla!trlmas ve etkinli"inin artrlmas nemlidir. 14. Burada de"inilmesi gereken bir husus da, e"itimcilerin niteli"i konusudur. Yukarda bahsetti"imiz trden bir e"itim politikasnn ba!ars iin "retmenlerin de bununla uyumlu niteliklere sahip olmas hayatidir. Mevcut e"itim btesiyle bahsedilen trden bir bilin sramasnn yaygnla!mas zor grlmektedir. Ancak, lkemizin gerek rekabet gcn artrmas, gerekse tm nfusa yaylm! kaliteli bir e"itimin toplumsal e!itsizlikleri giderme ynndeki katks asndan bu bilin sramas bir an nce ba!arlmaldr. 15. E"itim alannda zel sektr ve niversitelerin i!birli"i yapmalar nemlidir. Burada ili!ki iki ynl d!nlmektedir. niversiteler, zel sektrn talep etti"i beceri e"itimlerini sa"larken, zel sektr firmalarnn niversitelerde kendi uzmanlk alanlarnda e"itim vermeleri de nem ta!maktadr. 16. Bir yandan lkenin rekabet gcn geli!tirebilmesi iin bilgi
ekonomisine dn!m ihtiyac, di"er yandan Trkiyede zaten var olan ve bilgi ekonomisiyle birlikte, nlem alnmazsa artma e"ilimi sergileyen e!itsizlik sorununu zme ihtiyac, lkemizde OECD ortalamalarna gre d!k olan ancak ciddi bir !ekilde artma riski bulunan i!gcne katlma oran ile birlikte d!nld"nde Trkiyenin bir an nce uzun dnemli ve kapsaml bir istihdam stratejisini geli!tirmesi kritik bir zorunluluk olarak grlmelidir. 17. Di"er yandan, e-i! faaliyetlerinin yaylmas ve !irketlerin
uluslararasla!mas srelerinin de etkisiyle verginin toplanmas konusunda ortaya kabilecek sorunlarn zm iin gerek ulusal dzeyde e-i! uygulamalarnn etkili bir !ekilde vergilenmesinin 110
Kelleci
sa"lanmas, gerekse uluslararas kurulu!larla bu konularda i!birli"i yaplmas nemlidir. 18. Dnyada, yksek performansl i!yerleri, esnek retim sistemleri ve yaln retim biimleri gibi i! organizasyonlar/firma rgtlenmeleri nem kazanmaktadr. Bu yeni yntemlerin ortak noktalar, yksek becerili emek, teknolojiye artan vurgu ve retimin esnek bir !ekilde rgtlenmesidir. Firmalarmzn daha etkili al!abilmeleri iin bu e"ilimleri dikkate almalar nemlidir. 19. Gerek bilgi ekonomisi gerekse lkemizin istihdam sorunun
zlebilmesi iin
giri!imci tabanmzn ve kltrmzn ok daha
geli!tirilmesi nem ta!maktadr. Bunun iin de uygun ortam yaratlmaldr. Bir yandan ekonomik istikrar sa"lanrken, !irket kurulmasnn kolayla!trlmas ve brokratik engellerin kaldrlmas, zellikle yksek teknolojili firmalarn olu!umunda nemli bir faktr olan giri!imci sermayesi kltrnn lkede yerle!tirilmesi ve desteklenmesi ve nemli bir maliyet unsuru olan enerji fiyatlarnn makul dzeylere ekilmesi nemlidir. Di"er yandan firmalarn al!tklar ortam byk lde belirleyen ve onlar daha etkin daha sorumlu al!maya iten kurumsal yneti!im ilkelerinin yerle!mesi iin devlet uygun mevzuat dahil altyapy olu!turmaldr. 20. Di"er yandan KOB#lere ve onlarn bili!im altyaplarnn olu!umuna destek verilmesi gerek etkinliklerinin artrlmas gerek yeni sanal pazarlara eri!imlerinin kolayla!trlmas gerekse istihdam yaratma kapasitelerinden faydalanabilmeleri asndan nem ta!maktadr. 21. lkemizde, al!anlarn birer maliyet unsuru de"il, firmaya rekabet gcn sa"layan, onlara de"er katan bir varlk olarak gren anlay!n glenmesi, be!eri sermayenin verimlilik-byme art!nn temel unsuru olarak kabul edildi"i gnmzde olduka nemlidir. 111
Kelleci
22. #!veren sendikalar, yeni ortaya kan firma rgtlenmeleri ve dnyada yaygnla!an firmalar aras stratejik i!birlikleri gibi konularda yelerini bilgilendirebilirler. 23. Bilgiye dayal ekonomiye hzl bir gei! iin i!i ve i!veren kurulu!larnn, firmalarn ve bireylerin e"itim, beceri kazandrma e"itimi faaliyetlerinin desteklenmesi olduka nemlidir. 24. Dnyada sendikalar klasik roller d!nda yeni roller benimserken, klasik fonksiyonlarn yapma yntemleri de de"i!ime u"ramaktadr. Dnyada pek ok sendika, B#Tnden daha fazla yararlanmaya al!rken, ortaya kmakta olan yeni al!ma biimlerinin al!anlarn durumunu ktle!tirmemesi ve sendikaszla!ma riskini azaltmak iin gayret sarfetmektedirler. lkemizde de sendikacl"n cret toplu pazarl"n ok a!an nemli boyutlar olabilece"i anlay!nn yerle!mesi, sendikaclk anlay!nn yeni roller stlenerek glenme !ans yakalamas asndan nemlidir. 25. lkemizin olduka zayf oldu"u bilgi ekonomisi alanlarndan biri de fikri mlkiyettir. Bunun somut bir gstergesi olan patent konusuna zellikle ulusal teknoloji yetene"imizi geli!tirmek asndan byk nem vermemiz gerekmektedir. 26. Trkiye gibi lkelerin bir sorunu da yeti!mi! beyin israfdr. lkemizden yurtd!na ya!anan beyin g ve e"itim iin giden "rencilerin lkeye dn!lerden sonra sahip olduklar becerilere ve tecrbeye uygun i!lerde al!trlmama durumda nemli bir israf ortaya kacaktr. Bu erevede kt kaynaklarla yurtd!na e"itim amacyla burslu olarak gnderilen ki!ilerin lkenin ihtiya duydu"u beceri tr ve dzeyine uygun becerilerle lkeye dnmeleri olduka nemlidir. Ayrca yurtd!na burslu eleman gnderimlerinde yksek lisans yerine
112
Kelleci
doktora veya ara!trma programlarnn seilmesi lkemizin teknoloji geli!tirme altyapsna daha da fazla katk sa"layabilecektir. 27. Di"er yandan lkemiz zaten snrl sayda olan yeti!mi! i!gcn de etkili kullanmamaktadr. lkemizde pekok insan beceri ve e"itimleriyle uyumsuz alanlarda al!maktadr. lkemizin ciddi bir kaynak yetersizli"i sorunu oldu"u iin insan kaynaklarnn da"lmnda etkinlik sorunu, genel erevedeki ekonomik etkinlik sorunuyla birlikte a!lmak zorundadr. 28. Trkiyenin Bilgi Toplumuna Dn!m Stratejisinde ABnin
benimsedi"i 6nc ereve Programa katlm! olmas byk nem ta!maktadr. Ancak bu programdan etkin bir !ekilde yararlanabilmek iin, konunun tm toplum kesimlerince anla!lp benimsenmesi ve programn kapsad" alanlarda projeler hazrlanmas nemlidir. Sonu olarak, lkemizin bilgi ekonomisine dn!mn hzl ve etkin bir !ekilde sa"layabilmek iin halk, zel sektr, brokrasi, sivil toplum kurulu!lar, niversiteler, hkmet ve muhalefetin konunun nemini kabul etmesi ve bu hedefe birlikte sahip karak odaklanmalar son derece nemlidir.
113
Kelleci
KAYNAKA
Acemoglu, D., (2000) Technical Change, Inequality And the Labor Market, NBER Working Paper Series 7800, Cambridge, USA. Allen, S.G., (1996), Technology and the Wage Structure, NBER Working Paper, 5534, April 1996. Ansal, H. (1998) Yeni Teknolojiler !"sizlik Yaratyor mu? Trk Metal E"yaMakina Sanayiinde Yeni Teknolojilerin !stihdama Etkisi ODT Geli!me Dergisi, 25(2), ss.215-232. Ansal, K.H. ve Karamero"lu D., (1999), New Technologies and Employment: Industry and Firm Level Evidence from Turkey, New Technology, Work and Employment, 14:2. Blackwell Publishers Ltd. USA. Atik, H, (1998), Employment in the Information Sector: The Case of Turkey, Erciyes niversitesi ##BF Dergisi, Say:13. Autor,D.,Katz, L.F. ve Krueger, A.,(1998), Computing Inequaility: Have Computers Changed The Labor Market, The Quarterly Journal of Economics, November 1998,s.1169-1308. Bassols, V.L. (2002), ICT Skills and Employment, OECD STI Working Papers, DSTI/DOC (2002) 10, OECD, Paris. Bedir, A. (2002), Trkiyede Otomotiv Sanayii Geli"me Perspektifi, DPT Mste!arl" yayn no. 2660, DPT Matbaas, Ankara. Berman, E., (2002) Does Factor-Biased Technological Change Stifle International Convergence? Evidence From Manufacturing, NBER Working Paper Series 7964, Cambridge. Bowring, F. (2001), Post-Fordism and the End of Work. www.elsevier.com/locate/futures Boynton,A. ve Milazzo, G.T. (1996), Post-Fordist Debate: A Theoretical Perspective to Information Technology and The Firm, Accounting, Management and Information Technology, Vol. 6, No:3, pp.157-173. Elsevier Science Limited.
114
Kelleci
Bresnahan, T., Brynjolfsson ve Hitt L.M. (2002), Information Technology, Workplace Organization, and The Demand For Skilled Labor: FirmLevel Evidence, The Quarterly Journal of Economics, Volume CXVII, ss ve 1 No:468, February 2002. Bruinshoofd ve Weel, B.T. (1998), Skill-biased Technical Change:On Technology and Wages in the Netherlands. Cappelli, P. ve Rogousky W. (1994), New Work Systems and Skill Requirement, International Labour Review, Vo. 133, No.2, ss.205220. Castello, A. ve Domenech, R., (2002), Human Capital Inequality and Economic Growth: Some New Evidence, The Economic Journal, 112, March, C187-C200, Royal Economic Society 2002, Blackwell publishers, UK. Castells, M ve Aoyama, Y. (1994), Paths Towards the Informational Society: Employment Structure in G-7 Countries, #920-90, International Labour Review, Vo. 133, No.1. Centel, T. (1998), Bilgi a$nda Endstri !li"kileri, Yeni Trkiye 21.YY zel Says iinde, 1098-1102 Mart-Nisan 1998, Yl-4, Say-20. Dahlman, C. ve Thomas Andersson, (ed) (2000), Korea and the Knowledgebased Economy Maling the Transition, Information Society, The World Bank Institute. Dereli, T. (1998) Bilgi a$nda !stihdam, al"ma !li"kileri ve Sendikalar, Yeni Trkiye 21.YY zel Says iinde, 1086-1097 Mart-Nisan 1998, Yl-4, Say-20. DPT (1995) VII. Be" Yllk Kalknma Plan (#996-2000), DPT Yayn Temsil Dairesi Ba!kanl". DPT (2000) VIII. Be" Yllk Kalknma Plan ve Uzun Vadeli Strateji (200#-2023) DPT Yayn Temsil Dairesi Ba!kanl". Drucker, P. (2001), The Next Society, Survey of the Near Future, iinde, The Economist November 3rd 2001.
115
Kelleci
Ducatel, K. (1998), Learning and Skills in the Knowledge Economy, Danish Research Unit For Industrial Dynamics Working Paper No. 98-2. Dura, C. ve Atik, H., (2002), Bilgi Toplumu, Bilgi Ekonomisi ve Trkiye, I. Bask, Literatr Yaynclk, #stanbul. Ebel, K.H., (1991), Computer-Integrated Manufacturing: A new Manace for Developing Countries, International Labour Review, Vol. 130, No:5-6, s.635-644. Engardio, P, Bernstein, A., ve Kripalan, M (2003), The New Global Job Shift, Businessweek, february 3, 2003, pp.36-48. Eraydn, A(2001), Yeni Ekonominin Getirdi$i Frsat ve Riskler, Toplumsal ve Mekansal Adan, iinde, Yeni Ekonomi El Kitab, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas Matbaas. Erdil, E. (1996), Inter-industry wage differentials: An analysis of wages in Turkish manufacturing industry, #980/#985, METU Studies in Development, 23 (1) 1996, 1-19. Erkan, H., (1997) Bilgi Toplumu ve Ekonomik Geli"me Trkiye #! Bankasi Kltr Yaynlar, 326, nc Bask Eurotecnet (1995) Core Competencies: Synthesis of Related Work Undertaken Within the Eurotecnet Programme (#990-94), European Commission, Luxembourg. Freeman, C ve Soete, L. (1997), The Economics of Industrial Innovation, Third Edition, Creative Print and Design, Wales. Gale, H.F, Wojan, T.R. ve Olmsted, J.C. (2002) Skills, Flexible Manufacturing Technology, and Work Organisation, Industrial Relations, Vol.41, No.1, January 2002. Gera, S. ve Masse, P. (1996) Employment Performance in The KnowledgeBased Economy , Industry Canada Working Paper No:14. Giriliches, (1969), Capital-Skill Complementarity, The Review of Economic and Statistics, Vol. LI, No.4. ss.465-468. Goldin, C ve Katz, L.F. (1996a), Technology, Skill, and the Wage Structure: Insights from the Past, Amerikan Economic Review, May, 1996, 86 (2), ss. 252-257. 116
Kelleci
Goldin,
C ve Katz, L.F. (1996b), The Origins of Technology-Skill Complementarity, NBER Working Paper 5657, Cambridge, USA.
ILO (2001), World Employment Report 200#, Life at Work in the Information Economy, ILO, Geneva. IMD(2002), The World Competitiveness Yearbook 2002, June. IMD,(2001), The World Competitiveness Yearbook 200#, June. INAC (1999), New Ways of Living and Working: Teleworking in Ireland Report of Ireland National Advisory Council (INAC) on Ireland. I!k, Y. (2001), Kreselle"me, Bilgi Teknolojisi, Yeni Ekonomi Kavramlar ve !erikleri, iinde, Yeni Ekonomi El Kitab, TCMB Matbaas. Katz, L. ve Murphy, K. (1992) Changes in Relative Wages, #963-#987: Supply and Demand Factors, Quarterly Journal of Economics, CVII (1992). ss. 35-78. Katz, R.L., (1986) Explaining Information Sector Growth in Developing Countries, Telecommnication Policy, No.10, pp.209-228. Kochan, T.A, (2000), Employment Practices and Institutions for a Knowledge Based Economy: Lesson from U.S. Experiences, Seul, Kore. Krueger, A.B. and Summers, L.H. (1987), Reflections in the Inter-industry Wage Structure, in K. lang and J.S. Leonard (eds.) Unemployment and structure of Labor Markets, New York: Basil Blackwell. Krueger, A.B. and Summers, L.H. (1988), Efficiency Wages and the Interindustry Wage Structure, Econometrica, 56 (2), 259-93. Lavoie, M. ve Therrien, P. (1999), Employment Effects of Computerization, #97#-#99#, Applied Research Branch Strategic Policy Human Resources Development, Canada. Lundvall, B-A.,(1996) The Social Dimension of The Learning Economy, Danish Research Unit For Industrial Dynamics, Working Paper No. 96-1 Lucas, E.Jr (1998), On the Mechaics of Economic Development, Introduction For Economic Growth, iinde Charles I. Jones, 1998.
117
Kelleci
Machlup, F., (1962) The Production and Distribution of Knowledge in the United States. Princeton Nj, Princeton University Acss. Macleod, G., Mc Farlene, B., Davis, C.H. (1997), The Knowledge Economy and the Social Economy, International Journal of Social Economics Vo. 24, No.11, MCB University Press. Marshall, M.G., (1999), Flexible Specialization, Supply-Side Institutionalizm, an the Nature of Work System, Review of Social Economy Vol. LVII No.2 June 1999. Martino, V.D. ve Wirth, L. (1990) Telework: A New Way of Working and Living, International Labour Review Vol.129, No.5. Meares, C.A., John F. Sargent (1999), The Digital Work Force: Building Infotech Skils at the Speed of Innovation, Carol Ann Meares, John F. Sargent, Jr. US Department of Commerce, Technology Administration Office of Technology Policy. MIT, (1999) The Knowledge Economy, August 1999, Ministry of Information Technology (MIT), IT Advisory Group, New Zeland Mincer, J. ve Danninger, S. (2000), Technology, Unemployment, And Inflation, NBER Working Paper, 7817. Moen, J. (2000), Is Mobility Of Technical Personnel A Source of R&D Spillovers? NBER Working Paper 7834, Combridge, USA. Murphy, K.M., Riddell, W.C. ve Romer P.M. (1998) Wages, Skills and Technology in The United States and Canada, NBER Working Papers No.6638, Cambridge, USA. Nas, S. O ve di"erleri, (1998), Formal Competencies in the Innovation System of the Nordic Countries: An Analysis Based on Register Data, STEP Report, Norway. Neisser, H. (1932) The Wage Rate and Employment in Market Equilibrium Weltwirstaftliches Archiv 36, 1932/II, 415-455. New Economy Task Force Report(2001), Making the New Economy Grow (200#) www.ppionline.org/ando#/print.cfm?Contential=#490 NTVMSBC Haber Portal, 24.01.2002 http://www.ntvmsnbc.com/news/#3#9#9.asp 118
Kelleci
OECD, (1996a), The Knowledge Based Economy, Paris, France. OECD, (1996b), Employment and Growth in the Knowledge based Economy, OECD Paris. OECD, (1997a) Science Technology Industry Towards A Global Information Society, Paris. OECD, (1997b), INFORMATION TECHNOLOGY OUTLOOK 1997. OECD (1998a), The OECD JOBS STRATEGY Technology, Productivity And Job Creation Best Policy Practices, 1998 edition. OECD, ( 1998b) , Education At A Glance, Indicators, OECD, Paris. OECD, (1999a), Human Resources in Science and Technology: Main Policy Challenges and Results from the Work of the TIP on Sand T Labour Markets, OECD, Paris. OECD, (1999b), Promoting Innovation and Growth in Services, OECD, Paris. OECD, (1999c), OECD Science, Technology and Industry Scoreboard, 1999 Bencmarking Knowledge Based Economy, Paris, France. OECD (2000), Information Technology Outlook ICTs, E-commerce and the Information Economy 2000. OECD, (2001a), Measuring the ICT Sektor, Information Society, OECD, Paris. OECD, (2001b), OECD Science Technology and Industry Scoreboard, Towards a Knowledge Based Economy, 2001 Edition, Paris. OECD (2001c), The New Economy Beyond The Hype, Paris. OECD (2001d), Firms, Workers and The Changing Workplace: Considerations For The Old and New Economy, Report On a Meeting of Management and Trade Union Experts Held Under The OECD Labour Management Programme. Peel Q, (2002) No room for the intolerant, 13 Mays 2002, Financial Times. Petit, P. (1996), Employment and Technological Change, iinde Hand book of the Economics of Innovation and Technological Change (ed.) Paul Stoneman, Blackwell Publishers Ltd. Cambridge, USA.
119
Kelleci
Porat, M.U. (1977) The Information Economy: Definition and Measurement, Department of Commerce, Washington DC, USA. Romijn, H. ve Oktar Trel (1997), Science and Technology Development in the Contex of International Economic Integration-The Case of Turkey, Report prepared for the EU project Science and Technology Policies in Liberalising and Transition Countries Targeted Socio Economic Research Programme, 1997. Sak, G: (2003), Kurumsal $irket Ynetimi Asndan Trkiyenin Genel Durumu, Kurumsal $irket Ynetimi (Corporate Governance) Konferans, 14.3.2003, TCMB. Saygl, $. (2000) Trkiye Ekonomisinde Teknolojik Dn"m Yaynlanmam! al!ma. Saygl, $. (2001) Yeni Ekonomi ve Avrupa Birli$i; Yeni Ekonomi Srecinde ABD-Japonya erevesinde Trkiyenin Yeri Yeni Ekonomi El Kitab, iinde, 211-231, TCMB Ankara. Sezgin, i. (2002) Avrupa Birli$inin E$itim, $retim ve Genlik Politikalar, ATAUM Ders Notlar. Singh, A. (1994), Global Economic Changes, Skills and International Competitiveness, International Labour Review, Vol.133, 1994, No.2. Soete, L., Weel, Daster (2000), Schumpeter and the Knowledge Economy: On Technology and Competition Policy. Based
Storper, M., Scott, A.Y., (1990), Work Organisation and Local Labour Markets in an Era of Flexible Production, International Labour Review, Vol. 129, No.5. Taylor, P.,(2003), Virtual Vulnerability, Financial Times, April 2, 2003. Taymaz, E. (1996) Trkiye !malat Sanayinde Teknolojik Geli"me ve !stihdam T.Bulutay (ed), Teknoloji ve #stihdam iinde, Ankara, D#E. Taymaz, E., (2001) Trkiye #malat Sanayinde Teknolojik De"i!im ve Yenilik Sreleri, TB#TAK/TTGV/D#E, Ankara. TCMB,(2001), Yeni Ekonomi El Kitab, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas Matbaas.
120
Kelleci
The Economist (2001), The Good of Small Things, December 22,2001. Townsend, A.M, Demarie, S.M ve Hendrickson, A.R, (2001) Information Technology, Unions, and the New Organization: Challenges and Opportunities for Union Survival, Journal of Labor Research, Volume XXII, Number 2 Spring 2001. Trkcan, E. (2001) Teknoloji a$nda Trkiyenin Yeri: Trkiyeyi a$a Ta"yacak Bilim ve E$itim Politikalar Yeni Ekonomi El Kitab, iinde, 173-181, TCMB Ankara. TS#AD (2001), Bilgi Toplumu ve Yeni Teknolojiler Komisyonu TUS#AD, Mays 2001. Vivarelli, M. (1995), The Economics of Technology and Employment: Theory and Empirical Evidence, Alders hot, Edward Elyar. Warner, C., (2002), !nsan Kayna$ ve Beceriler, Executive Excellence, $ubat 2002. Weel, B.T. (1999) Investing in Knowledge: On the Trade-Off Between R&D, ICT, Skills and Migration, Maastricht Economic Research Institute on Innovation and Technology. Yeni Trkiye (1998), 2#. YY zel says ocak-subat 1998 yl 4 say 19 Yeni Trkiye (1998), 2# YY zel says mart-nisan 1998 yl 4 say 20 Yurdakul, C., ve Ufuk, M.( 1997), Bilgi Teknolojileri Trkiye !in Nasil Bir Gelecek Hazrlamakta, Trkiye #! Bankasi Kltr Yaynlar, 361, Birinci Bask.
121
Kelleci
EK TABLOLAR
Ek Tablo: %- Bilgiye Dayal Faaliyetler Katma De&erinin !$ (Business) Sektr Katma De&erindeki Yzde Pay lkeler Kanada Meksika ABD Avustralya Japonya Kore Yeni Zelanda Avusturya Belika Danimarka Finlandiya Fransa Almanya Yunanistan #rlanda #talya Hollanda Norve Portekiz #spanya #svire Birle!ik Krallk Avrupa Birli"i Toplam OECD Yl 1996 1996 1996 1996 1996 1996 1995 1996 1996 1995 1996 1996 1996 1995 1995 1996 1995 1996 1993 1994 1994 1995 1994 1994 Toplam Bilgiye Dayal Faaliyetler(%) 51,0 41,6 55,3 48,0 53,0 40,3 39,9 43,8 46,3 42,1 42,1 50,0 58,6 38,9 31,4 41,3 50,2 35,3 33,9 37,9 50,7 51,5 48,4 50,9 Yksek Teknolojili Sanayiler 2,2 1,8 3,0 0,9 3,7 5,4 0,5 9,6 8,7 1,8 3,0 3,0 2,9 0,9 0,0 1,4 2,7 0,9 1,4 1,6 2,6 3,3 2,5 2,9 Orta-Yksek Teknolojili Sanayiler 6,1 6,4 6,1 3,2 8,6 8,4 3,9 --6,9 8,2 7,0 11,1 2,0 0,7 6,4 5,0 4,1 4,0 7,2 9,1 7,2 7,7 6,9
Kaynak: OECD (1999c) (1) Bilgiye dayal hizmet ve imalat sanayi toplam.
122
Kelleci
Ek Tablo: 2- Firmalarn Yksek Beceri Sahibi !$gc !htiyacn Kar$lamak !in Geli$tirdikleri Stratejiler
Ksa Vadeli Stratejiler # Stratejiler - Mevcut personelin e"itimi/yeniden e"itimi - Fazla mesai - Mevcut becerili eme"i kaybetmemek iin e!itli cret trleri uygulamak (kar-payla!m, stok opsiyonlar gibi) - #!ileri kaybetmemek iin cret d! demeler/avantajlar nermek (esnek al!ma program, tatil, sa"lk hizmetleri gibi) - Ta!eron kullanma (out sourcing) - Yabanc i!i kullanm (ya off shore ya da gmen olarak) - Geici olarak becerili emek istihdam Uzun Vadeli Stratejiler - Mevcut personelin e"itimi/yeniden e"itimi - Ynetim uygulamalarn ve i!yeri organizasyonlarnda de"i!ikli"e gitme.
D! Stratejiler
- Ta!eron kullanma - Di"er firmalarca istihdam edilen veya i!siz braklan i!ilere yksek cret ve cret d! demeler sa"lamak - #!i bulmann kapsamn geni!letmek: zel istihdam !irketlerini, internet yoluyla i!i bulma yntemlerini benimsemek - E"itim kurumlaryla gelece"in becerilerinin tarif edilmesi ve olu!turulmasnda birlikte al!lmas
Kaynak: OECDden aktaran Bassols (2002).
123

Bilgi Ekonomisi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilgi Ekonomisi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

YAYIN NO: DPT.

MEHMET AL! KELLEC!

ISBN 975 19 3370 - 6 (basl nsha)

kullanlmaktadr. bilgiye dayal

kompozisyonu ve ekonominin yaps gibi pek ok alanda olduka yansmalar bulunmaktadr.

B!R!NC! BLM %. B!LG! EKONOM!S!, F!RMALAR VE G!R!"!MC!L!K

%.%. Firmalar, Yeni !$ (retim) Organizasyonlar ve rgtlenme Biimleri

52 300 43 800 43 800 37 700 25 600 25 600 31 600 35 300 35 300 -

34 400 37 000 36 400 25 100 31 700 18 700 26 600 26 400 -

Kaynak: ILO (2001)

!K!NC! BLM 2. B!LG! EKONOM!S! VE !ST!HDAM

2.%. D$nce Okullar ve Teknoloji-!stihdam !li$kisi

2.2. Teknoloji ve !stihdam: Tamamlayc m !kame Edici mi?

2.3. Bili$im ve !leti$im Teknolojileri ve !stihdam

2.4. Yeni al$ma Trleri

2.5. Bilgi Ekonomisi ve Beceriler

2.6. Ampirik al$malar ve Genel De&erlendirme

NC BLM 3. BE"ER! SERMAYE !HT!YACININ KAR"ILANMASI

bunun iin piyasadan gelecek sinyallerin olumlu

7,7 8,0 18,8 59,3 322,5 56,7 1,5 0,7 2,3

3.3. !$gc Mobilitesi

DRDNC BLM 4. B!LG! EKONOM!S! VE SEND!KACILIK

i!veren arasndaki ayrm belirsiz hale

kar!la!lan stres de ba!lam!tr.

artan lde toplu pazarlk gndemine girmeye

BE"!NC! BLM 5. B!LG! EKONOM!S!, E"!TS!ZL!K VE R!SKLER

"renciler/al!anlar/giri!imciler zerinde yaratt" bask psikolojik sorunlar iin de zemin hazrlamaktadr. 56

6.%. Uluslararas Kurulu$larn Rol

6.2. Kamu Sektrnn Rol

6.3. Ortak Giri$imlerin Rol

YED!NC! BLM 7. B!LG! EKONOM!S! VE TRK!YE%0

Tablo: 5- Dnya Rekabet Gc Sralamas, 2002

Kaynak: World Competiveness Year Book 2001

Ayrntl bilgi iin www.us.pto.gov adresine baklabilir.

Kaynak: OECD (1999c)

Kaynak: World Competiveness Year Book 2001.

Kaynak: OECD (1999c)

Tablo: %2- Orta &retimde Okulla$ma Oranlar (%997 Yl)

Tablo: %4- Toplam !$gcnn Yzdesi Olarak Kadn !$gc 2000

Tablo: %5- Sektrel !stihdam (Toplam !stihdamn Yzdesi Olarak, 2000)

Kaynak: World Competiveness Year Book 2001.

Tablo: %6- 25-64 Ya$ Grubu !$gcnn E&itim Seviyesi

Kaynak: OECD (1998b) Education At A Glance, Indicators 1998, p.43.

Tablo: %7- !$gc Verimlili&i (al$lan Saat Ba$na GSY!H, 2000)

Kaynak: World Competiveness Year Book 2001.

Tablo: %8- !malat Sanayii !stihdam Yaps, %987-%997, Yzde

Kaynak: Taymaz (2001)

Kaynak: OECD (2001a)deki verilerle olu!turulmu!tur.

Yazlm Geli!tirme Elektrik-Elektronik Mhendisli"i

Bilgi sektr ifadesi yazara aittir.

SEK!Z!NC! BLM 8. SONU VE NER!LER

d!nld"nde edilmemelidir. 10. Trkiyenin karlmaldr.

genlerin e"itimine ncelik

verilmesi nemlidir. Bununla birlikte yeti!kinlerin e"itimi de ihmal

uygulayabilmesi iin tm nfusu kapsayan bir beceri envanteri

giri!imci tabanmzn ve kltrmzn ok daha

Kaynak: OECDden aktaran Bassols (2002).

You might also like