Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • 488 views

    "Oh Shqipëri, Shqipëria Ime e Mjerë!" Historia e "Nënës Shqipëri" Nga Fillimi I Kohës Nga J. W. Pandeli

    Uploaded by

    Shef Domi
    Lexues i nderuar, E gjeta më se të vlefshme t’i qasem kësaj sfide, përkthimit të kësaj vepre mbresëlënëse, e cila me përmbajtjen e saj, që nga fillimi e deri më shkronjën e fundit, më magjepsi dhe njëkohësisht në mua ngjalli dëshirën e flaktë që këto ndjenja patjetër t’i ndaj me të afërmit e mi, me miq e dashamirë, si dhe me të gjithë bashkatdhetarët e mi, kudo që janë. Ky libër i autorit James Pandeli, i shkruar në gjuhën angleze, i botuar gati 30 vjet më parë dhe deri sot i mbuluar nga “pluhuri i harresës” apo ndoshta i “mospërfilljes” nga ana e “inkuizicioneve ideologjike” të të gjitha ngjyrave, edhe sot paraqet një ide të re, një libër i veçantë në lidhje me historinë e popullit shqiptar nga "fillimi i kohës“, një projektim i idesë se historia e lashtë shqiptare është e “fshehur” në letërsinë greke…që paraqet një pikënisje të mprehtë dhe mahnitëse për të gjithë ata që studimeve të tyre do t’u qasen mendjehapur… një mënyrë e re e të menduarit dhe koncepcion i guximshëm… Ky libër përmban sasi të madhe të materialit të vlefshëm historik, depërtim interesant dhe një rifreskim të të mësuarit të asaj se kush kemi qenë, kush jemi dhe nga po shkojmë; janë më se ngazëllyese gjykimet e dokumentuara të mendimtarëve të huaj mbi të kaluarën e shqiptarëve dhe të Shqipërisë, por edhe më ngazëllyes është gjykimi i një shqiptari, i lindur, i rritur dhe i edukuar në “Botën e Re”, atje matanë oqeanit, i cili e formoi këtë vetëgjykim, gjithmonë duke qenë në kontakt shpirtëror me shqiptarët e tij andej dhe këndej, me rrënjët e thella dhe të paluhatshme të babëlokëve të tij në Treni të Devollit, tek Nënë Shqipëria, siç lakmon të thotë edhe vetë ai. E gjeta më se të vlefshme t’i qasem kësaj sfide, se diçka thellë në shpirt më thoshte se duhet patjetër të gjej mënyrën më të mirë, që ta falënderoj këtë pishtar, i cili pjesën më të madhe të jetës së tij ia kushtoi çështjes sonë kombëtare. Me respekt, Shpend Ahmeti

    Copyright:

    Attribution Non-Commercial (BY-NC)
    Flag for inappropriate content

    You might also like

    "Oh Shqipëri, Shqipëria Ime e Mjerë!" Historia e "Nënës Shqipëri" Nga Fillimi I Kohës Nga J. W. Pandeli

    Uploaded by

    Shef Domi
    488 views118 pages
    Lexues i nderuar, E gjeta më se të vlefshme t’i qasem kësaj sfide, përkthimit të kësaj vepre mbresëlënëse, e cila me përmbajtjen e saj, që nga fillimi e deri më shkronjën e fundit, më magjepsi dhe njëkohësisht në mua ngjalli dëshirën e flaktë që këto ndjenja patjetër t’i ndaj me të afërmit e mi, me miq e dashamirë, si dhe me të gjithë bashkatdhetarët e mi, kudo që janë. Ky libër i autorit James Pandeli, i shkruar në gjuhën angleze, i botuar gati 30 vjet më parë dhe deri sot i mbuluar nga “pluhuri i harresës” apo ndoshta i “mospërfilljes” nga ana e “inkuizicioneve ideologjike” të të gjitha ngjyrave, edhe sot paraqet një ide të re, një libër i veçantë në lidhje me historinë e popullit shqiptar nga "fillimi i kohës“, një projektim i idesë se historia e lashtë shqiptare është e “fshehur” në letërsinë greke…që paraqet një pikënisje të mprehtë dhe mahnitëse për të gjithë ata që studimeve të tyre do t’u qasen mendjehapur… një mënyrë e re e të menduarit dhe koncepcion i guximshëm… Ky libër përmban sasi të madhe të materialit të vlefshëm historik, depërtim interesant dhe një rifreskim të të mësuarit të asaj se kush kemi qenë, kush jemi dhe nga po shkojmë; janë më se ngazëllyese gjykimet e dokumentuara të mendimtarëve të huaj mbi të kaluarën e shqiptarëve dhe të Shqipërisë, por edhe më ngazëllyes është gjykimi i një shqiptari, i lindur, i rritur dhe i edukuar në “Botën e Re”, atje matanë oqeanit, i cili e formoi këtë vetëgjykim, gjithmonë duke qenë në kontakt shpirtëror me shqiptarët e tij andej dhe këndej, me rrënjët e thella dhe të paluhatshme të babëlokëve të tij në Treni të Devollit, tek Nënë Shqipëria, siç lakmon të thotë edhe vetë ai. E gjeta më se të vlefshme t’i qasem kësaj sfide, se diçka thellë në shpirt më thoshte se duhet patjetër të gjej mënyrën më të mirë, që ta falënderoj këtë pishtar, i cili pjesën më të madhe të jetës së tij ia kushtoi çështjes sonë kombëtare. Me respekt, Shpend Ahmeti

    Original Title

    “OH SHQIPËRI, SHQIPËRIA IME E MJERË!” HISTORIA E “NËNËS SHQIPËRI” NGA FILLIMI I KOHËS NGA J. W. PANDELI

    Copyright

    © Attribution Non-Commercial (BY-NC)

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document
    Lexues i nderuar, E gjeta më se të vlefshme t’i qasem kësaj sfide, përkthimit të kësaj vepre mbresëlënëse, e cila me përmbajtjen e saj, që nga fillimi e deri më shkronjën e fundit, më magjepsi dhe njëkohësisht në mua ngjalli dëshirën e flaktë që këto ndjenja patjetër t’i ndaj me të afërmit e mi, me miq e dashamirë, si dhe me të gjithë bashkatdhetarët e mi, kudo që janë. Ky libër i autorit James Pandeli, i shkruar në gjuhën angleze, i botuar gati 30 vjet më parë dhe deri sot i mbuluar nga “pluhuri i harresës” apo ndoshta i “mospërfilljes” nga ana e “inkuizicioneve ideologjike” të të gjitha ngjyrave, edhe sot paraqet një ide të re, një libër i veçantë në lidhje me historinë e popullit shqiptar nga "fillimi i kohës“, një projektim i idesë se historia e lashtë shqiptare është e “fshehur” në letërsinë greke…që paraqet një pikënisje të mprehtë dhe mahnitëse për të gjithë ata që studimeve të tyre do t’u qasen mendjehapur… një mënyrë e re e të menduarit dhe koncepcion i guximshëm… Ky libër përmban sasi të madhe të materialit të vlefshëm historik, depërtim interesant dhe një rifreskim të të mësuarit të asaj se kush kemi qenë, kush jemi dhe nga po shkojmë; janë më se ngazëllyese gjykimet e dokumentuara të mendimtarëve të huaj mbi të kaluarën e shqiptarëve dhe të Shqipërisë, por edhe më ngazëllyes është gjykimi i një shqiptari, i lindur, i rritur dhe i edukuar në “Botën e Re”, atje matanë oqeanit, i cili e formoi këtë vetëgjykim, gjithmonë duke qenë në kontakt shpirtëror me shqiptarët e tij andej dhe këndej, me rrënjët e thella dhe të paluhatshme të babëlokëve të tij në Treni të Devollit, tek Nënë Shqipëria, siç lakmon të thotë edhe vetë ai. E gjeta më se të vlefshme t’i qasem kësaj sfide, se diçka thellë në shpirt më thoshte se duhet patjetër të gjej mënyrën më të mirë, që ta falënderoj këtë pishtar, i cili pjesën më të madhe të jetës së tij ia kushtoi çështjes sonë kombëtare. Me respekt, Shpend Ahmeti

    Copyright:

    Attribution Non-Commercial (BY-NC)
    Flag for inappropriate content
    488 views118 pages

    "Oh Shqipëri, Shqipëria Ime e Mjerë!" Historia e "Nënës Shqipëri" Nga Fillimi I Kohës Nga J. W. Pandeli

    Uploaded by

    Shef Domi
    Lexues i nderuar, E gjeta më se të vlefshme t’i qasem kësaj sfide, përkthimit të kësaj vepre mbresëlënëse, e cila me përmbajtjen e saj, që nga fillimi e deri më shkronjën e fundit, më magjepsi dhe njëkohësisht në mua ngjalli dëshirën e flaktë që këto ndjenja patjetër t’i ndaj me të afërmit e mi, me miq e dashamirë, si dhe me të gjithë bashkatdhetarët e mi, kudo që janë. Ky libër i autorit James Pandeli, i shkruar në gjuhën angleze, i botuar gati 30 vjet më parë dhe deri sot i mbuluar nga “pluhuri i harresës” apo ndoshta i “mospërfilljes” nga ana e “inkuizicioneve ideologjike” të të gjitha ngjyrave, edhe sot paraqet një ide të re, një libër i veçantë në lidhje me historinë e popullit shqiptar nga "fillimi i kohës“, një projektim i idesë se historia e lashtë shqiptare është e “fshehur” në letërsinë greke…që paraqet një pikënisje të mprehtë dhe mahnitëse për të gjithë ata që studimeve të tyre do t’u qasen mendjehapur… një mënyrë e re e të menduarit dhe koncepcion i guximshëm… Ky libër përmban sasi të madhe të materialit të vlefshëm historik, depërtim interesant dhe një rifreskim të të mësuarit të asaj se kush kemi qenë, kush jemi dhe nga po shkojmë; janë më se ngazëllyese gjykimet e dokumentuara të mendimtarëve të huaj mbi të kaluarën e shqiptarëve dhe të Shqipërisë, por edhe më ngazëllyes është gjykimi i një shqiptari, i lindur, i rritur dhe i edukuar në “Botën e Re”, atje matanë oqeanit, i cili e formoi këtë vetëgjykim, gjithmonë duke qenë në kontakt shpirtëror me shqiptarët e tij andej dhe këndej, me rrënjët e thella dhe të paluhatshme të babëlokëve të tij në Treni të Devollit, tek Nënë Shqipëria, siç lakmon të thotë edhe vetë ai. E gjeta më se të vlefshme t’i qasem kësaj sfide, se diçka thellë në shpirt më thoshte se duhet patjetër të gjej mënyrën më të mirë, që ta falënderoj këtë pishtar, i cili pjesën më të madhe të jetës së tij ia kushtoi çështjes sonë kombëtare. Me respekt, Shpend Ahmeti

    Copyright:

    Attribution Non-Commercial (BY-NC)
    Flag for inappropriate content
    of 118

    OH SHQIPRI, SHQIPRIA IME E MJER!

    HISTORIA E NNS SHQIPRI NGA FILLIMI I KOHS, NGA FILLIMI I BOTS

    NGA J. W. PANDELI

    Titulli i origjinalit Oh, Albania my poor Albania Botuar n SH.B.A. 1980 Copyright i origjinalit: James W. Pandeli 1980 Copyright i botimit shqip: Shpend Ahmeti 2010 Katalogimi n botim (CIP) Biblioteka Kombtare dhe Universitare e Kosovs 94(496.5).01/.084.3(093.3) 930(4/9):94(496.5) Pandeli, James William Oh Shqipri, Shqipria ime e mjer / James William Pandeli ; prktheu Shpend Ahmeti. Ferizaj : Dinograf, 2010. - 117 f. : ilustr. ; A5. Parathnie : f. 15. - Bibliografia : f. 112-116. - N kopertin fotografia dhe t dhnat pr autorin 1. Ahmeti, Shpend

    ISBN 978-9951-579-01-8
    Lekturimi Musli Berisha Kopertina dhe prpunimi grafik Arian Hoti Ferizaj, Kosov Redaktura kompjuterike Avni Lubishtani Riprodhimi i pjesshm ose i plot i librit ndalohet me ligj Shprndarja e botimit shqip brenda dhe jasht kufijve t Republiks s Kosovs sht e drejt ekskluzive e botuesit Tirazhi: 1000 cop, Formati A5 Botuesi Shpend Ahmeti, Shkup Shtpia botuese: DINOGRAF - Maj 2010 Ferizaj, Republika e Kosovs

    PRMBAJTJA
    Shtegtimi i ajlld Harolldit nga Lord Bajron ........................................... 10 Ilyria (Iliria): Pjesa pr Shqiprin e lasht................................................... 12 Parathnie ...................................................................................................... 15 Shnim pasqyrues: Pjesa e par .................................................................... 16 I. Shqipria ................................................................................................... 21 A. Ku gjendet Shqipria? ...................................................................... 21 B. Kur paraqitet njeriu i par? .................................................................. 24 C. Si sht humbur historia? ..................................................................... 24 II. Dionisi (Diounsis) .................................................................................... 25 A. Parathnie pr Zotin ........................................................................... 25 B. Theogonia e Hesiodit (Zanafilla e zotrave) ..................................... 27 1. Hesiodi, Autori ................................................................................. 27 2. Burimet e Hesiodit ........................................................................... 27 3. Grafiku mbi prejardhjen e Dionisit .................................................. 29 4. Theogonia (Zanafilla e Zotrave) ................................................... 29 C. N fillim .............................................................................................. 33 1. Prejardhja e Dionisit ......................................................................... 33 a. Kaosi - Chaos (Cha, Kha) ............................................................. 33 (1) Krijimi i Nns Tok ............................................................... 35 - Ge, Gaea (Dheu, Toka) ........................................................... 35 - Tartarus (krehri, grabuja) ....................................................... 36 - Erosi (Era) ................................................................................ 36 (2) Krijimi i babait........................................................................... 37 - Erebus dhe Nata (Era e nats) .................................................. 37 - Aether-i dhe Hemera (Babai/Rnia e Hns) ........................... 37 (Semeni-Apsus-Lumi) ............................................................... 40 b. Urani (Ou-ra, ran) .................................................................... 40 c. Kroni (Ker-oun) ............................................................................ 42 d. Zeusi (Ze) ..................................................................................... 43 e. Dionisi (Di-Oun-Zi, Ze) ................................................................ 44 2. Rruga pr te lumi Shkumbin (Genusus): (Zhvillimi dhe martesa e Qiellit dhe Toks) .......................................................................................... 47 a. Katr fiset kryesore ........................................................................ 47 b. Veriu (Ve-ri) ................................................................................... 49

    4
    c. Jugu (Juge, Iuge) ............................................................................ 50 d. Lindja (Lenje) ................................................................................. 50 e. Perndimi (Perendim, -ia) .............................................................. 51 f. Ge/Tos, La, Cha: Veriu dhe Jugu .................................................... 53 g. Afrdita (Aphrodite): Lindja dhe Dielli ( Agimi tek lumi Genusus) ....... 54 3. Rruga pr n Tokn e Bricjapit: (Miti ku prfshihen Kroni dhe Zeusi).. 58 a. Rajoni i pes vendeve ..................................................................... 58 b. Miti ................................................................................................. 59 c. Etimologjit e emrave t lasht ...................................................... 60 d. Agimi: Gdhi .................................................................................. 63 D. Orakulli m i vjetr i Dionisit ........................................................... 63 1. Zoti i mbretrve dhe profecis dinastike ....................................... 64 2. Orakulli dhe betimi ........................................................................ 66 3. Dio-Bessi, Fisi Satrae ................................................................... 68 a. Bessi .......................................................................................... 68 b. Etimologjia e Satrae ................................................................. 69 III. Bota sht nj sken ................................................................................ 71 A. Drama/Tragjedia .................................................................................. 71 B. Karakteret ............................................................................................ 72 I biri: Aleksandri i madh ..................................................................... 73 Faraoni: Ptolomeu i pare ..................................................................... 75 Kushriri: Pirro .................................................................................... 76 Restauruesi: Diokleciani ...................................................................... 77 Shptimtari: Konstantini i madh ......................................................... 79 Nipi: Juliani ......................................................................................... 80 I shenjti: Shn Jeronimi ....................................................................... 82 Ligjdhnsi: Justiniani i madh ............................................................ 83 Trashgimtari: Gjergj Kastrioti, Sknderbeu ...................................... 84 Pirati: Khair-ed-Din ( Hajredin) Barbarosa ........................................ 86 Botuesit-Dijetart: Familja Eestien ..................................................... 88 Restauruesi II: Muhamed Kuprili ........................................................ 89 Princi: George Ghica ........................................................................... 91 Papa: Klementi XI ............................................................................... 92 Mbreti: Muhamed Ali Pasha ............................................................... 93 Restauruesit III .................................................................................... 95 Burrshteti: Franesko Krispi ............................................................. 98 Atdhetari: Isa Boletini ......................................................................... 99 Kryetari: Admiral Kundruoti ............................................................. 100

    5
    Babai: Mustafa Kemal Ataturku ........................................................ 101 Ushtart ............................................................................................. 105 IV. Mbi vdekjen e Julianit ........................................................................... 108 V. Akti i par: Skena e par ........................................................................ 109 Shnim pasqyrues: Dy ........................................................................... 110 Bibliografi .............................................................................................. 112

    Lexues i nderuar,
    E gjeta m se t vlefshme ti qasem ksaj sfide, prkthimit t ksaj vepre mbreslnse, e cila me prmbajtjen e saj, q nga fillimi e deri m shkronjn e fundit, m magjepsi dhe njkohsisht n mua ngjalli dshirn e flakt q kto ndjenja patjetr ti ndaj me t afrmit e mi, me miq e dashamir, si dhe me t gjith bashkatdhetart e mi, kudo q jan. Ky libr i autorit James Pandeli, i shkruar n gjuhn angleze, i botuar gati 30 vjet m par dhe deri sot i mbuluar nga pluhuri i harress apo ndoshta i mosprfilljes nga ana e inkuizicioneve ideologjike t t gjitha ngjyrave, edhe sot paraqet nj ide t re, nj libr i veant n lidhje me historin e popullit shqiptar nga "fillimi i kohs, nj projektim i ides se historia e lasht shqiptare sht e fshehur n letrsin grekeq paraqet nj piknisje t mpreht dhe mahnitse pr t gjith ata q studimeve t tyre do tu qasen mendjehapur nj mnyr e re e t menduarit dhe koncepcion i guximshm Ky libr prmban sasi t madhe t materialit t vlefshm historik, deprtim interesant dhe nj rifreskim t t msuarit t asaj se kush kemi qen, kush jemi dhe nga po shkojm; jan m se ngazllyese gjykimet e dokumentuara t mendimtarve t huaj mbi t kaluarn e shqiptarve dhe t Shqipris, por edhe m ngazllyes sht gjykimi i nj shqiptari, i lindur, i rritur dhe i edukuar n Botn e Re, atje matan oqeanit, i cili e formoi kt vetgjykim, gjithmon duke qen n kontakt shpirtror me shqiptart e tij andej dhe kndej, me rrnjt e thella dhe t paluhatshme t bablokve t tij n Treni t Devollit, tek Nn Shqipria, si lakmon t thot edhe vet ai. E gjeta m se t vlefshme ti qasem ksaj sfide, se dika thell n shpirt m thoshte se duhet patjetr t gjej mnyrn m t mir, q ta falnderoj kt pishtar, i cili pjesn m t madhe t jets s tij ia kushtoi shtjes son kombtare. Me respekt, Shpend Ahmeti
    Duke i marr parasysh t gjitha mbresat, peshn e prgjegjsis ndaj versionit origjinal si dhe vshtirsit tjera n t cilat kam hasur gjat ballafaqimit me shkrimet e mendimtarve dhe studiuesve t ndryshm, (nga epokat e ndryshme) si dhe mnyrn e t shprehurit t tyre n kt libr (mos t prmend relacionin gjuh burimore - gjuh angleze gjuh shqipe), jam i gatshm t pranoj do kritik pr ndonj lshim, gjat prkthimit t ktij materiali mjaft kompleks.

    Do ti kndoj Toks s begatshme, nns s prgjithshme, nga t gjitha krijesat, m e momja. Ajo ushqen t gjitha krijesat q jan n bot, n mbar ato vende t mrekullueshme dhe n do shteg deti dhe do gj q fluturon; do gj ushqehet nga bollku i saj. Me ty, o mbretresh, njerzit jan t bekuar me fmijt e tyre dhe jan t bekuar me t korrat e tyre dhe ty t takon ti japsh kuptim jets s njeriut vdektar, ose ta marrsh me vete. sht i lumtur njeriu q ti e shprblen me knaqsi! Ai i ka t gjitha gjrat me bollk: toka e tij pjellore prplot me misr, kullosat prplot me bagti, e shtpia e tij e mbushur me plot miradi. Njeriu i till sundon drejt; n qytetet e tij me gra t ndershme; pasuri e madhe dhe shndet i shoqron ata; djemt e tyre ngazllehen me knaqsi t prhershme e bijat e tyre me lule flokqndisur, luajn dhe krcejn npr fusha prplot lule t njoma. Kshtu, pra, jan ata q ti i shprblen, o hyjni e shenjt, shpirt zemrgjr. Rrofsh, Nn e Zotrave, grua e gjithsis, m shprble pr prmbajtjen e ksaj knge time q ma gzon zemrn! E tani un do t prkujtoj ty dhe nj kng pr ty. Himni i Homerit, Toks, nns s prgjithshme v.800 p.e.r O moj Shqypni, e mjera Shqypni, Kush t ka qit me krye n'hi? Ti ke pas ken nj zoj e rand, Burrat e dheut t thirrshin nan. Himni i lirimit:Oh moj Shqypni nga Vaso Pasha, 1881 (Vargjet 1-4) me prejardhje nga Shqipria. Ishte guvernator i Libanit dhe Siris, provinca t Perandoris Otomane.

    N prkujtim t gjyshrve t mi

    10
    Shtegtimi i ajlld Harolldit nga Lord Bajroni (Vendi: I) O Shqipri, ku lindi Iskanderi Kng e rinisfanar i turtvet Dhe Iskanderi tjetr q i drmoi Prher armiqt me kordhn e tij kreshnike: Shqipri, lejom t kthej syt e mi Mbi ty, o nn e rrept burrash tegr! Kryqi po zbret, po ngrihen minaret. E zbehta hnz ndrin ppr lugina Mbi pyje me selvi nagor t do qyteti (Agimi: II) Agimi lind; me t po ohen brigjet E shqipris s rrept, shkmb i Sulit Dhe larg t Pindit uka mjegull e veshur T lara prrenjsh t bardh si dbora Me ngjyra mashkullore e kuqrreme Dhe ndrsa ret nisin t shprndahen. Spikasin tbanet e malsorve: Ktu bredh ujku-shqipja sqepin mbrehZogj-bisha-njerz tegr zne duken Stuhit rrotull tundin motin q mbarron (Fmijt: III) T rrept bijt e shqipes! Po vetit Nuk u mungojn; ve tishin m tarrira; Armiku ua pa kurrizin ndonj her? Kush e duron si ata mundimin e lufts? Shkmbijt e tyre sjan m t patundur Nga ata n ast rreziku dhe nevoje: armik pr vdekje, po sa miq besnik! Kur besa e nderi i thrret t derdhin gjakun, Si trima turren ku ti oj i pari i tyre

    11
    (Shtiza: IV) Ngreu bir i Lindjes! Eja, afrohu ktu! Po mos e nga at bosk t neveritur: N kt vend sheh varrin e nj kombi! Banes hyjnish, po korat m su ndizen, Dhe Zott shmben-fet vijn vistr, Qe Zeusi, sht Allahu, do t vin T tjer, sa t marr vesh njeriu Se ngrihet kot themjan i tij n qiell; Fmi Dyshimi e Vdekjeje q rron me shpres (Pr kohn dhe Fatin: V) Nj mij vjet mezi krijojn shtetin; N njor bhet hi.A mund ta ndezsh Shklqimn e shuar e ti zgjosh nga varri Virtutet e ta mundsh Kohn dhe Fatin (Canto II; 38, 42, 65, 3, 84)

    12 Illyria (Iliria): Pjesa pr Shqiprin e lasht


    Marr nga Vendet dhe popujt, Grolier Society (1929-49, fq. 45, 46, 54) Shqipria dhe malsort e saj; toka e bijve t shqiponjs Me sa duket pr Shqiprin ka shum m pak njohuri se pr cilindo shtet tjetr t Europs, ndonse Shqipria sht vendlindja e popullit m t lasht t Gadishullit Ballkanik. Pa marr parasysh q shekuj me radh kan qen nn sundimin e huaj, ata i kan ruajtur ndjenjat kombtare si dhe gjuhn dhe zakonet e tyre m se t ndryshme nga popujt e shteteve fqinj. Ata vendin e tyre e quajn Shqypnia ose Shqipria, q do t thot: toka e shqiponjave Lashtsia e tyre sht aq e hershme sa q as historia e as legjendat nuk mund t prcaktojn ardhjen e tyreGjuha shqipe, e cila mbijetoi shekuj me radh, pr gjuhtart prher ka qen nj enigm e vrtet. Ndryshe nga grekt dhe sllavt nga shtetet fqinje, mendohet se prejardhja (e gjuhs shqipe) sht nga ilirishtja e vjetr, gjuha e Maqedonis n kohn e Aleksandrit t Madh. T gjitha synimet e serbve, grekve dhe turqve, kan dshtuar ta shkatrrojn dashurin e shqiptarve ndaj gjuhs s tyre. Dikur n Shqiprine jugore ku jeton nj pakic greke, shqiptart e besimit orthodoks, priftrinjt i msonin se sht e padobishme lutja n gjuhn shqipe, se Zoti nuk e kupton shqipen.Turqit urdhruan ndalimin e msimit dhe botimin e librave n kt gjuh Marr nga Majat e Shals, nga Rose Wilder Lane (1923, fq.21) Konstantinopoli ssht gj.T gjith shkojn n Konstantinopol. Por nse nuk e sheh Shqiprin, ather ke humbur mundsin e tr jets. Atje lart n ato vargmale, atje lart n ato male, nj dit udhtimi nga ktu, njerzit jetojn ashtu si kan jetuar edhe para 20 shekujve, shum m par se t njihen grekt, romakt dhe sllavt. Atje lart ka qytete parahistorike, legjenda t lashta, kng e zakone, pr t cilat askush kur nuk ka dgjuar. Asnj i huaj kurrn e kurrs si ka par. Ti grua e lart skoceze! Ti qndron aty dhe m flet pr Konstantinopolin! Por nse askush nuk shkon atje, si do tia bnim ne? i thash. E, si ia bjn prher t tjert? Thjesht, e bn. Merr me qira kuajt, kalro dhe shko atje. A duhet mbajtur armt tona me vete? Oh, ne do t jemi mjaft t sigurta! Ne mund t hasim n nj apo dy armiqsi t prgjakshme dhe ndoshta shoqruesit tan t vriten, por kurr askush nuk lndon nj femr. Askush nuk vret njeri n prezenc t saj.

    13
    Marr nga Historia ushtarake e bots perendimore, nga J. Fuller (fq.90) Botkuptimi i Aleksandrit t Madh pr femrn si pre lufte, q n t gjitha epokat konsiderohej si e drejt legjitime e ushtarit, trsisht dallohej krahasuar me popujt bashkkohs, sepse Aleksandri i takonte nj bote morale krejtsisht ndryshe. Ai jo vetm q gruan dhe vajzat e robruara t Darit i trajtoi me gjith respektet mbretrore, por gjithashtu kishte edhe neveri ndaj dhunimeve dhe violencs, q n ato dit ishin shoqruese universale t luftrave

    14

    15

    PARATHNIE
    Ky libr sht nj prgjigje e nj ideje t mhershme. Paraqet nj orvatje pr t prshkruar nj udhtim n koh t nj qytetrimi q nuk ka ln pas dokumente t shkruara. Tema kryesore sht historia shqiptare, me theks t veant t historis s lasht, e shprehur n letrsin greke. Vshtirsit e ksaj tematike ndrlidhen me faktin se historia e mhershme shqiptare sht e humbur dhe me mundsin q n shkrimet e lashta greke deri n nj instanc ka mbijetuar, vetm pr arsye se autort n mnyr efektive kan fshehur gjrat t cilat nuk kan qen n gjendje ti shprehin drejtprsdrejti. Synimi im sht t zbuloj, t projektoj ide t reja dhe t prpiqem t kuptoj q t dy konceptet toka; (nna-tok) dhe tregimi mbi historin shqiptare Nna Shqipri, t dalin n shesh si pjes e dituris son t prgjithshme. Natyra e tematiks dhe interpretimet e mia t s kaluars, krkojn q un t krijoj fakte nga piktura q e shoh, nj e vrtet q do t duhet ta di. Sugjerimi im se n letrsin greke ndoshta sht ruajtur historia e lasht shqiptare, nga e tr dituria ime, paraqet nj ide t re. James Wm. Pandeli

    16
    SHNIM PASQYRUES: I Kjo q do ta lexosh n vijim, paraqet tregimin pr rrnjt e mia, nga Shqipria, prej fillimit t kohs, fillimit t bots. Tregimi: Zhvillimi i shqiptarve prej fillimit t kohs duke shfrytzuar Zotin e lasht t mbretrve dhe profecive dinastike, pjelloris, bimsis dhe t korrave, Dionisit (Diounsis), si mjet udhtimi pr tregimin dhe gjuha shqipe si vegl pr zbulimin e s kaluars. Nj ide e re: Sugjerimi im qndron aty, se ndoshta historia e lasht shqiptare sht ruajtur n Theogonin e Hesiodit (Zanafilla e zotrave), e shkruar rreth vitit 700 p.e.r.. Ndoshta Theogonia mund t prmbaj disa versione ose shpjegime t tregimit pr zhvillimin e popullit shqiptar, fiseve shqiptare n pjesn qendrore t Shqipris, prgjat lumit Shkumbin (Genusus), duke e konsideruar si linj ndarse ndrmjet katr fiseve kryesore: Geg n pjesn veriore t lumit, Tosk, Lab (Llap) dhe am, n pjesn jugore. Ky zhvillim gjithashtu mund t prfshij edhe tregimin, prfshir martesn e qiellit dhe toks, si dhe krijimin e t bekuars, Agimit gdhirjes s dits s par, Orvatja pr rindrtimin e historis shqiptare do t bhet me ndihmn e vet gjuhs shqipe. Zbatimi i gjuhs do t bhet sipas etimologjis s mundshme (prejardhja dhe zhvillimi i fjalve) t emrave dhe vendeve t lashta, prfshir ktu edhe gjenealogjin e Dionisit, gjeografin e Shqipris s lasht si dhe emrat e fiseve. Gjuha shqipe sht deg e veant e familjes t gjuhve indoEuropiane dhe rrnjt e saj i bart nga gjuht e lashta t ilirishtes - thrakishtes. Nj autoritet, N.Jokli, deklaron: Trashgimia gjuhsore e popujve t lasht ballkanik, ilirve dhe thrakasve, ndrlidhet ngusht me gjuhn e shqiptarve. (Mayani, fq.15) Sugjerohet se ekzistojn dshmi q gjuha shqipe sht aq e vjetr, sa q zhvillimi i fjalve ndoshta ka t bj me koh shum t hershme, si sht koha e gurit, koha q karakterizohet me prdorimin e gurit si vegl nga njeriu i lasht. Pr shembull, fjala shqipe pr t vrar (kafsh) ngurdhitur (Mayani, fq.271) n anglishte do t prkthehej si stone-knowledge ose dituri pr prdorimin e gurit. Me shkronjn e par n q ndoshta paraqet dika m tepr se z primitiv n shqip: gur dhitur = gur-dituri ose sot dituri pr prdorimin e gurit (?).

    17
    Me sa duket gjuha shqipe kur nuk ka qen e shkruar; nuk ka alfabet as gramatik e as fjalor, fakt ky q mjafton vetvetiu t shfaq se n esence far race barbare gjithmon ka ngelur. (Clark, v.1898, fq.188) Gjuha shqipe mundson mnyrn e vetme t mundshme pr shpjegim racional t kuptimit t emrave t zotrave t lasht grek, e gjithashtu edhe kreacioneve t tjera mitologjike, q me prpikmri u korrespondojn aftsive kushtuar hyjnive nga njeriu i asaj kohe. Shpjegimet jan aq bindse, sa q mund t konfirmoj opinionin se mitologjia e lasht greke sht huazuar trsisht nga iliropellazgt. (ekrezi, Shqipria: E kaluara dhe e sotmja, v.1919) Pavarsisht nga bashkjetesa e besimeve (muhamedane-krishtere) n Shqipri, besimi pellazgjik akoma vazhdon me pranin e tij n mesin e popullit. Aq m tepr q nj numr i madh i betimeve solemne, nuk bhen n emr t Krishtit apo Muhamedit, por n emr t gurit. Kshtu q n rastet kur shqyrtohet ndarja kufitare n mes t dy fiseve, pleqsit e zgjedhura pr gjykim nga t dyja palt e grindura, me betim t prshtashm solemn t gurit, bjn provat e duhura dhe japin dshmin. N Shqiprin veriore sht dukuri e zakonshme pr dy njerz q t vrtetojn pohimet e tyre me fjalt pr t rendit e ktij guri. Ata gjithashtu betohen edhe me pr kt qiell e pr kt dhe, pr kt mal e pr kt fush, ose pr kt diell dhe pr kt hn Me fjal t tjera, shqiptart betohen me qiellin, tokn dhe elementet q personifikojn esencn hyjnore. Origjina e ktyre besimeve t mome religjoze n qiellin dhe tokn n epokn klasike greke sht konsideruar si barbare.Se cilt kan qen prindrit e zotrave, apo gjithmon kan ekzistuar dhe si duken ata, Grekt nuk e kan ditur dhe nuk e din deri m ditt e sotshme, gjersa un po i shkruaj kta rreshta, thot Herodoti (Libri, II, 53) (v.485-425 p.e.r)(Dako, Shqipria elsi kryesor , v.1919, fq 13-14). Kritika kryesore rreth zbatimit t antiks n gjuhn shqipe ka t bj me at q sht modernizuar tepr dhe e prplotsuar me nj prqindje t madhe t fjalve t huaja, fjal kto q e pamundsojn rikonstruimin e s kaluars. sht m se e vrtet se gjuha moderne shqipe, prmban nj numr t madh t fjalve t huazuara nga gjuht q shqiptart i kan dgjuar prgjat historis s tyre: greke, latine, gote, sllave apo turke etj. Mirpo, brthama e lasht e gjuhs shqipe prcakton nj pasuri t pavarur gjuhsore. (Mayani, fq.14)

    18
    Prej asaj q sht e njohur deri sot, sipas vzhgimeve t mia, kjo kritik qndron dhe sht e besueshme deri n nj shkall t pacaktuar. Mirpo kjo kritik sht shpesh m e padobishme pr studiuesit, se sa si arsye pr mnjanimin e trsishm t eksiztimit t shqipes nga lashtsia. Un do t doja t projektoj mundsin n lidhje me faktin se shum nga t ashtuquajturat fjal t huaja n gjuhn shqipe, ishin fjal origjinale shqiptare (ilire-thrakase), fjal q, n nj koh t panjohur, kan kaluar tek civilizimet tjera dhe me prdorimin dhe me shkrimin e ktyre civilizimeve, jan br pjes e fjalorit t huaj e m pastaj rikthehen n gjuhn e pashkruar shqipe. Popujt e lasht shqiptar t Iliris, Epirit, Maqedonis dhe Thrakis Perndimore shtriheshin n pjesn juglindore t Europs. Historiant e konsideronin kt rajon si kufi ndrmjet Lindjes dhe Perndimit, Azis dhe pjess tjetr t Europs; ndrmjet Greqis dhe bots romake si dhe religjioneve t Lindjes dhe religjioneve t Perndimit. Ne lirisht mund t pyetemi se prse Maqedonia, nj vend i padefinuar i banuar me raca t ndryshme, shfaqet n histori vetm pr t na e dhn Filipin dhe Aleksandrin, e pastaj fundoset prgjithmon n harres. Ky sht fakti prbrs (dhe padyshim m pak i shquar) se mrekullia greke t ciln Renani e anulon n mnyr q t tipizoj evolucionin baz t mendjes njerzore prej s cils buron qytetrimi i sotshm. Un pranoj se nuk ka shpjegim adekuat t shtjeve pr diskutim, pa asnj prpjekje pr prpikri, rreth kontaktit t Europs dhe Azis, edhe pse ishte fakt i rndsishm n historin e njerzimit. Sidoqoft, mbetet e vrtet q kthesa vendimtare e prparimit ton intelektual, u zhvillua n kufirin n mes dy qytetrimeve, uditrisht t ndryshme. Se n mas banort e egr t maleve maqedonase ishin t gjakut ilir, paraqet shtje q sht jasht kompetencave t mia. Mundem vetm t them se t gjith grekt, maqedonasit i konsideronin si barbar t vrtet. Si pasoj e ksaj, grekt i prjashtuan ata nga lojrat olimpike (Clemenceau, v.1926, fq.9, 12) Brigjet lindore t Adriatikut, n do epok kan sajuar karakterin e brezit kufitar. Dhe kjo sht ajo q vjen nga karakteri i tyre si brez kufitar dhe ajo q ata trheqin nj pjes t madhe t hijeshis s tyre, ngjashm me at q e studion

    19
    t kaluarn e tyre dhe t tashmen dhe me at q sheh n kodrat dhe ishujt e tyre me syt e tij. E ata kan qen brez kufitar n dy kuptime. Ata krijojn nj zhvillim t dy ndarjeve t mdha gjeografike, politike dhe religjioze n EuropVendi ku romakt ndrtuan rrugn kryesore t tyre (Via Egnatia) pr tu lidhur me vendet lindore, n ditt kur perandoria ndahej n copa, nj brez kufitar, nj pron grindjeje e Perandoris Lindore dhe asaj Perndimore Gjat tr kohs ka qen edhe kufiri n mes civilizimit kundr barbarizmit aktual, gjithmon nga civilizimi m i lart kundr atij m t ult Ilirt e vjetr u bn shtje e romakve; vendi i tyre u b rrug kryesore dhe fushbetej e Gotve; emri i tyre, raca dhe gjuha u fshin ose u drejtuan drejt jugut n drejtim t sllavve (Freeman, fq 22-25) sht e pamundshme t studiohet m par historia e civilizimit- nj civilizimi q mbijetoi prgjat epokave historike, e m von i karakterizuar si nj brez kufitar ndrmjet Azis dhe Europs, pa qen t vetdijshm pr influencn e mundshme q ka mundur t ket n tregimet e lashta dhe legjendat q kan mbijetuar n dokumentet historike dhe letrare, si jan gjetur n letrsin greke dhe n Bibl. Dhjata e Vjetr dhe Bibla jan t shkruara ose t prkthyera n gjuhn greke gjat shekujve, pas vitit 280 p.e.r., n Aleksandri, Egjipt. Aleksandria ishte vendi i nj biblioteke t strmadhe, q thuhej se prmbante tregimin e njerzimit, themeluar nga Ptolomeu I, shoku dhe generali i Aleksandrit t Madh. Citati n vijim sht nga profesor Shotwell, me t cilin ai sqaron karakterin e Bibls nga pikpamja e studiusve modern: Le t imagjinojm se, pr shembull, n vend t shnimeve t shenjta t ifutve, po diskutojm pr ato greke.T supozojm se tashgimia e Hellas-it na sht e ruajtur n form t Bibles. Athua vall far karakteri do t kishte libri? Mbase duhet t fillonim me disa fragmente t Hesiodit pr lindjen e zotrave dhe agimin e civilizimit t przier me fragmente nga Iliada dhe kshtu s bashku t vihen n fragmentet e gjata t Herodotit. Dialogt e Platonit mund tu jepen heronjve t Homerit dhe tekstet e dramaturgve t mdhenj (n vend t profetve) t ruhen t shprndara nga njra-tjetra dhe t bllokuara me komentet jofrymzuese t dijetarve t Aleksandris. Pastaj imagjinoni se sa shum paqartsi do t kishte kuptimi i drejt gjat shekujve t kaluar, sa q filozoft (filozoft pr Greqin paraqitnin at q teologt paraqitnin pr Izraelin) ishin t mendimit se nj pjes e madhe e ksaj pune t ndr-

    20
    likuar historike dhe filozofike, s pari sht shkruar nga Soloni, si lirim i profetit Apollon n Delf. Pastaj, m n fund, imagjinoni se teksti do t jet shtypyr me klishe dhe i shenjtruar, bile edhe fjalt tabu dhe bhet trashgimi e popujve t huaj, t cilt nuk dinin asgj m shum pr historin greke se sa kjo q prmban ky prplim. Kjo, me pak a shum zmadhime, do t ishte Bibla Helenike, sipas modelit t Bibls s ifutve. Nse ky krahasim sht pak i tepruar, ska rrezik, por q ne duam t bjm nj prkufizim intelektual pr t parandaluar veten q t mos shkojm tepr larg. Mbi t gjitha, aq sa zhvillohet forma dhe struktura, ngjashmria qndron pr mrekulli. (Barnes, Voll.III, fq.957) T supozojm se trashgmia e shqiptarve sht e ruajtur n letrsin greke t Hellas-it. T supozojm se trashgimia e Hellas-it sht ruajtur pr ne n form t Bibls, ose n vet Bibln. Ather do t parashtrohej pyetja se vall trashgimia shqiptare, a sht e ruajtur, n nj far forme, po n Bibl Diku prgjat rrugs, historia shqiptare dshtoi t shfaqet dhe t bhet pjes e tregimit t mbar njerzimit

    21

    I. SHQIPRIA
    A. Ku gjendet Shqipria, sa i prket toks s saj, gjuhs s banorve si dhe vendlindjes s Aleksandrit t Madh dhe familjes s tij? Shqipria sht shtet q gjendet n pjesn juglindore t Europs, n veri t Greqis dhe n lindje t Italis, prtej detit Adriatik. N koht e lashta, grupet shqiptare, ilirt, epirott, maqedont dhe thrakasit perndimor, zaptuan kt pjes t Europs. Gjuha q ata flisnin, n kohn e sotme bashkkohore njihet si gjuha shqipe. N kohn e lindjes s Aleksandrit t Madh t Maqedonis (v.356 p.e.r.), ky rajon njihet si gjysma e bots ndrmjet Greqis dhe Europs (Fox, fq.297) Grekt nuk kan qen n gjendje t kuptojn gjuhn maqedone, e cila kishte fare pak marrdhnie me t tyren dhe pa kurrfar letrsie pr tu studiuar sht e vrtet se klasat e larta, n rrafshinat e Maqedonis, orvateshin t prhapnin nj mas t qytetrimit grek n shtetin e tyre; mirpo grekt akoma shihnin dallim t vogl mes tyre dhe t fiseve t tyre vazale (ilirt dhe thrakasit) nga rrafshnaltat, t cilt pa diskriminim i prshkruanin si (Arian: Anabasis, VII, 9) t prir pr bredhje, pr jet n grupe fisnore, pr veshmbathje me lkura t kafshve si dhe pr shpenzimin e nj pjese t madhe t kohs n kullosat e bagtis s tyre. (Weigall, fq.7-8) Me sa duket, gjuha primitive maqedone ka qen nj form e ndryshme e t folurit nga ajo helene. Ngjashmria me sa duket ka qen shum m e afrt me ilirishten, se sa me greqishten. Grekt e hershm dhe maqedonasit, nuk kan mundur ta kuptojn njeri- tjetrin pa ndihmn e prkthyesit. Sidoqoft, n gjykatn e Filipit dhe Aleksandrit, gjuha greke ka qen gjuha zyrtatre pr komunikim. Pra, me sa duket, gjuha maqedone q flitej, sht fshir nga prdorimi nga klasat e larta t popullit dhe zvendsuar me gjuhn helene, megjithse Aleksandri dhe gjykatsit e tij, e flisnin greqishten si t huaj, duke prfshir ktu edhe mjaft fjal dhe idioma maqedonase. (Ridpath, fq. 465)

    22
    Aleksandri i Madh iu drejtua me z t lart rojave t tij n gjuhn maqedone, gj q pa dyshim ishte nj shenj shqetsimi tejet t madh tek ai (Plutarh; nga Fuller-i, fq.324) Gjyshja nga babai e Aleksandrit, ishte nj fisnike Linkestiane (Fox, fq.32) Linkestiant ishin nj fis Ilir q jetonin prreth kufirit veriperendimor t Maqedonis, n afrsi t liqenit t sotshm t Ohrit, strgjysh t shqiptarve t sotshm. (Weigall, fq.6) Nna e Aleksandrit ishte e bija bonjake e nj mbreti t mparshm epirot, rajon i Shqipris bashkkohore. (Renault, fq.27) Fisi Epirot, familja s cils ajo i takonte, quhej Mollos. Gjithashtu nga po e njjta familje vjen edhe Pirroja (v.319-272 p.e.r.), mbret i Epirit dhe kushri i Aleksandrit. Sa i prket prindrve t Aleksandrit, historiani i shquar W.W.Tarn thot: Ai me siguri nga babai i tij, e me sa duket edhe nga nna, ka trashguar pak nga gjaku ilir, d.m.th. gjaku shqiptar. (fq.1) Historiani grek, Herodoti (v.485-430 p.e.r.), flet pr legjendn e strgjyshrve t Aleksandrit t Madh, ku ai prmend vendin e quajtur Argos, si nj mbshtetje e pretendimive t origjins greke, ndonse kryesisht e kundrshtuar dhe se si ata e fituan sovranitetin e Maqedonis. Aleksandri (i referohet Aleksandrit t Par; Aleksandri i Madh ishte i treti), ishte brezi i shtat i Perdikut, i cili u b tiran i Maqedonis, kshtu si po ua tregoj. Tre vllezrit nga familja e Temenit (strnip i Herakliut) Gauani, Aeropi dhe Perdiku, erdhn si njerz t syrgjynosur nga Argosi n Iliri dhe nga Iliria kaluan mbi vargmalet e Maqedonis, gjersa arritn n qytetin Lebaea. (Historia, libri VIII, 137; prkthyer nga Godley, fq.141). Shnimi # 2 thot:Tregimi mbi origjinn Argosiane t dinastis maqedonase shfaqet si mitike. Me gjas kjo qndron n ngjashmrin me emrin Argedae, fisit t cilit i takonte dinastia e tyre. Rajoni i cili prmendet n prmbajtjen e ksaj legjende, ishte n skajet e Iliris s lasht dhe barbare i cili sot sht vendtakim i kufijve t Jugosllavis, Greqis dhe Shqipris (dhe) nj vendi t quajtur Argos si pjes prbrse e Iliris (Weigall, fq.3)

    23
    Legjenda flet pr punsimin e ktyre vllezrve si krah pune n fermn e sundimtarit t vendit. Gruaja e sundimtarit, kur gatuante pr ta, vrente se prher kur piqte buk, buka q e piqte pr Perdikun, rritej m tepr se t tjerat. Duke pasur frik se mos bhej fjal pr ndonj shenj ogurzez, sundimtari i largon ata nga puna, mirpo vllezrit nuk pranojn t largohen, pa marr rrogat e tyre. Pas ksaj, sundimtari si shprblim pr punn, ua tregon dritn n tok t krijuar nga dielli. Dy vllezrit tjer ishin gati t shkojn pa thn gj, mirpo Perdiku mori thikn dhe e shnoi dritn duke e rrethuar dhe tha:O mbret! Ne e pranojm pagesn tnde. Pastaj ai e pranoi dritn e diellit n kraharorin e tij dhe u largua. Vllezrit ndrtuan shtpin e tyre n malin e quajtur Bermius dhe nga ky vend ata pushtuan mbar Maqedonin. N prejardhjen e legjends pr Maqedonin, Dionisi, diellori, paraqitet qart si zot i dinastis. Mu pr kt, Aleksandri i Madh konsiderohej si Dionisi i ri dhe gati se t gjith sundimtart e periudhs helene e nderonin at n nj kult t veant. (Fol & Mazanov, fq.58) Aleksandri i Par, strgjysh i Aleksandrit t Madh, ishte i refuzuar pr t marr pjes n garat olimpike pr shkak se ai nuk konsiderohej i gjakut helen (v.496 p.e.r.). Por, pa marr parasysh, ai m n fund pranohet dhe njihet si grek nga helent, pr shkak se n kt mnyr fiset e fuqishme veriore mund ti prdornin si kushrinj kundr persianve. Njohja e ktij mbreti t ri verior si grek, ishte, e paraplqej t them, nj akt diplomatik. Greqia n kt koh jetonte nn rrezikun e Perandoris s fuqishme Persiane (Weigall, fq.8)

    24 B. Kur paraqitet njeriu i par?


    Gjurmt m t hershme t njeriut t zbuluara deri m sot n territorin e Shqipris, i prkasin fundit t epoks t paleolitit t mesm (v.25 000-20 000 p.e.r.) Bhet fjal pr vegla primitive nga gur stralli dhe kuarci si dhe brisqe t grryer, me prpunim t vrazhd; n mes tjerash, jan gjetur edhe cifla t krijuara gjat prpunimit t ktyre veglave. (Frashri, K. fq.1) Banort e ktij rajoni renditen si deg e popujve indoEuropian ose pellazg Populli shqiptar me gjas sht me prejardhje nga emigrantt e hershm arian dhe prgjat historis prfaqsojn thrako-ilirt dhe epirott apo pellazgt, t cilt fillimisht e banuan mbar Gadishullin Ballkanik, pjesn ndrmjet lumit Danub dhe detit Egje. Shkrimtart e hershm grek i prshkruanin epirott si barbar dhe se ata nuk u takonin helenve. Dhe gjithashtu Straboni (v.63 p.e.r. - v. 23) shkruan se banort e Maqedonis, Iliris dhe Epirit, e flisnin gjuhn e njjt dhe kishin zakone t njjta (RSS, fq.4) (Drizari, Shqipja e folur dhe e shkruar, fq.XXI; cituar J.Swire. Shqipria, lindja e nj mbretrie) Do t ishte tepr vshtir pr t krkuar fardo dshmie q dikush tjetr, prve shqiptarve, ka jetuar n kto hapsira. Mu pr kt, thjesht si prfundim, do t ishte fakti q shqiptart kan jetuar aty qysh nga fillimi i kohs.

    C. Si sht humbur historia?


    Dshtimi i grupeve shqiptare n koht e lashta pr t zhvilluar shkrimin dhe letrsin, vetvetiu do t dukej i mjaftueshm pr ta konsideruar si histori e humbur. Jo m larg se n shekullin e kaluar, shqiptart ia arrijn qllimit q t themelojn nj alfabet formal, pr t shprehur gjuhn e tyre.

    25

    II. DIONISI (DIONYSUS, DIOUNSIS)


    A. Parathnie pr Zotin

    Fushveprimi n mbar mitologjin sht i pafund dhe si duket mjaft i komplikuar. Nj nga arsyet pr kt, sht fakti se shum interpretime prkushtuar zotrave t ndryshm t rajonit t Mesdheut, si mite kan ndryshuar dhe/ose jan strmadhuar gjat zhvillimit dhe migrimit t njeriut. Arsyeja tjetr sht ajo se ekzistojn shum pak njohuri pr kulturat parahistorike q, n nj instanc, do t mund t jepnin shpjegime pr prejardhjen dhe natyrn e veprimeve t zotrave, ashtu si ishin prvetsuar n jetn e njeriut parahistorik. Ky kapitull do t filloj me rishqyrtimin e prejardhjes s Dionisit, ashtu si sht paraqitur n Theogonin e Hesiodit (Zanafilla e zotrave). Kjo do t na udhheq gjat rrugtimit deri te lumi Shkumbin (Genusus), lum n pjesn qendrore t Shqipris, vendngjarja e martess s qiellit me tokn, str-strgjyshrit e Dionisit. Nga atje udhtimi do t vazhdoj dhe do t prfshij pes vende t rajonit, prfshir ktu edhe Epirin dhe Maqedonin, vendngjarja e mitit pr Kronin dhe Zeusin, babagjyshin dhe baban e Dionisit. Rrugtimi do t mbaroj n njrn nga kto pes vende t rajonit, tokn e Bessi-it, fisit Satrae, vendi i t cilve njihej si vend i shenjt i zotrave t mbretrve dhe profecive dinastike. Do t orvatemi ta vlersojm Dionisin si nj zot i mbretrve dhe profecive dinastike e gjithashtu si nj zot i pjelloris dhe bimsis. Pr fat t keq ne kemi shum pak njohuri pr natyrn e profecive t Dionisit. (Otto, fq.144) Adhurimi i Dionisit paraqet dika q kurr nuk mund t shpjegohet trsisht. Hulumtimet e para historike dhe paraqitja e paraleleve antropologjike, kan br mjaft, por jo edhe n trsi. Do t ishte fare i padobishm vlersimi i natyrs s tij sipas prejardhjes, me vetm nj lloj vetie, siq sht ai i zotit t bimsis, pa marr parasysh se sa lloj karakteresh t ksaj vetie ai i shfaq. (Guthrie, fq.145) Pjesa m e madhe e informatave q jan n dispozicion pr Dionisin, na vjen nga letrsia greke. N mitologjin greke Dionisi njihej si zot i pjelloris, bimsis dhe t korrave. Ai ndrlidhej me drurt dhe vern, kshtu q kremtimet pr nder t tij dhe pr rilindjen, paraqiteshin si festivale n form orgjish.

    26

    Religjioni Dionisan, megjithse i njohur nga Homeri (v.800 p.e.r.), nuk kishte vend n shoqrin t ciln ai e prshkruan. Ky besim sht trashguar nga grekt prej thrakasve n kohn pashomerike (v.700 p.e.r.) si imponim i huaj dhe sht ndeshur me armiqsi t konsiderueshme. Paraqiste nj religjion shfrenues prfshir besimin e posedimit nga zotrat, prmes t cilit pr nj ast t shkurtr, nn ndikim t pishtarve, vers, muziks dhe vallzimit marramends, adhuruesi ndjehej i liruar nga vetja dhe i ngritur n lartsit hyjnore. Me sa duket kjo paraqet nj ngjasim natyral pr t gjitha kultet e pjelloris n pellgun e Mesdheut dhe nuk ka asgj t prbashkt me religjionin prozaik t Achaen-ve. Sidoqoft, Dionisi sht zot i popullit verior, thraksave, q flasin gjuh indoEuropiane dhe fardo shtese q ky kult i tij ka siguruar nga vendet nga sht prhapur, ngazllimi dhe pavdekshmria paraqesin dhuratn e religjionit autokton thrakas. (Guthrie, fq.31) Karakteri serioz i vetive si zot i mbretrve dhe profecive dinastike, si dhe aspektet politike dhe religjioze t ndrlikuara, me sa duket dshmojn nj identifikim t largt nga nj interpretim si kryesisht shfrenues, kuptohet, nse merret parasysh ndrrimi apo shtrembrimi i vetive nga t lashtt.

    27

    B. Theogonia e Hesiodit (Zanafilla e zotrave)


    1. Autori, Hesiodi Heisodi ka qen nj bari/fermer, i shndruar n poet i cili jetonte n Boeoti, nj krahin n veri t Athins, rreth vitit 700 p.e.r. Hesiodi n prgjithsi njihet si autori i Theogonis, gjersa nga disa t tjer (veanrisht nga Pausanias-t) mendohet se bhet fjal pr nj kopjues. (Harvey, fq.426) Pausaniast (shekulli II) pohojn: Boeotiant nga Helikoni kishin tradit t thoshin se Hesiodi nuk ka krijuar asgj, prve se veprat dhe mu prej ksaj ata i sajonin paraprakisht muzat, duke shtuar se poema fillon me fragmente t ndrlidhura me mosmarrveshje. Ata, gjithashtu pran nj burimi, m treguan nj pllak nga plumbi shum t mome, mbi t ciln ishin gdhendur veprat. Ekziston edhe nj opcion tjetr, shum m i ndryshm se i mparshmi, se Hesiodi ka krijuar nj numr t madh poezish, si jan poezia pr femrat, poema e quajtur Eoea e madhe, Theogonia. (Lattimore, fq.6: Pausanias-t 9.31.4-5, prkthim i Frazier-it). 2. Burimet e Hesiodit Autori i Poezia dhe filozofia e hershme greke, Frankel, sugjeron se prmbajtja e Theogonis s Hesiodit vjen nga tre burime: Nj pjes vjen nga jetesa, besimet e zakonshme dhe n rastin e kundrt nga traditat e Boeotis (vrtetsi e dyshimt), q ka qen e arritshme pr Hesiodin. (Vazhdimsia e tradits pr mitet e zotrave dhe bots, me prbrje metafizike, me siguri se ka ekzistuar para, por edhe pas Hesiodit, mirpo ne pr kt nuk dim asgj.) Pjesa e dyt sht bota homerike e zotrave. Hesiodi mjaft mir e njihte epikn heroike, s cils ai i ishte detyruar pr gjuhn dhe mnyrn e t menduarit dhe kndimitElementi i tret vjen nga kontributi i vet Hesiodit dhe burimeve t tij. Pa dyshim se ai bri ndryshime, n nj shkall t ult apo

    28
    m t lart t tregimeve tradicionale, t cilat ai i riprshkruan. Megjithat, ky kontribut i tij paraqet shum m tepr nga ajo sa sht par dhe thn para tij. Shikuar nga anash, ajo q sht origjinale, nuk mund t veohet nga ajo q sht tradicionale (Fq.97-98) Nga recitimet e kngtarve epik, Hesiodi mesiguri se ka qen i njohur me artin e muzave pr diskutimin mbi vargjet, me t cilat qysh ather i thurnin veprat e tyre n Boeotin e panjohur, n krkim e sipr t nj jetese. Si nj djalosh i ri, Hesiodi fitoi aftsin t matet me kta kngtar bredhs dhe t krijoj dhe recitoj n gjuhn e tyre, vargjet dhe stilin t cilin ai e msoi nga ata. (fq.95) (Muzat ishin perndeshat t cilat udhhiqnin artin dhe frymzonin poett.)

    29
    3. Grafiku mbi prejardhjen e Dionisit.

    - Rruga pr te lumi Shkumbin ( Genusus) - Rruga pr te Toka e Bricjapit - Orakulli i lasht i Dionisit

    ( Urani & Ge 3) ( Kroni & Zeusi) ( Dionisi)

    Shenja: * Paraqet Ge-n n nivele t ndryshme t evolucionit: dheu-toka (nn), nna- tok. (Shnim i autorit.)

    30

    4. Theogonia (Zanafilla e zotrave) Theogonia e Hesiodit (v.700 p.e.r) prafrsisht prbhet nga 1022 vargje, nga t cilat do t prezentojm dhe rishqyrtojm vetm nj pjes. M qllim q Theogonin ta vendosim n nj perspektiv q paraqet njohuri t prbashkt, do t citojm vetm pes vargjet e para t Librit t zanafills nga Bibla: N fillim Perndia krijoi qiejt dhe tokn. Toka ishte pa trajt, e zbrazt dhe errsira mbulonte siprfaqen e humners; dhe Fryma e Perndis fluturonte mbi siprfaqen e ujrave. Pastaj Perndia tha: "U bft drita!". Dhe drita u b. Dhe Perndia pa q drita ishte e mir; dhe Perndia e ndau dritn nga errsira. Dhe Perndia e quajti dritn "dit" dhe errsirn "nat". Kshtu erdhi mbrmja e pastaj erdhi mngjesi: dita e par. Citatet n vijim prfshijn nj prkthim t drejtprdrejt dhe komente lidhur me Theogonin e Hesiodit (vargjet 117-134). Nj numr i komenteve sht paraqitur me qllim q lexuesit ti jap nj shikim t kuptueshm pr at se ka shkroi Hesiodi dhe si sht interpretuar m von n kontekstin grek. a. Me t vrtet Kaosi ndodhi n fillim, e m pastaj Toka gjihapur (Ge), vendi i sigurt pr t gjith t pavdekshmit t cilt i mbajn majat e Olimpit me bor dhe Tartart e zbeht n thellsit e gjra t toks dhe Erosit (dashuris), m i drejti nga zotrat e pavdekshm, t cilt shkurajojn gjymtyrt dhe kaprcejn mendjen dhe kshilltar t urt pr t gjith zotrat dhe mbar njerzimit nn ta. Nga Kaosi pasuan Erebusi dhe nata e zez; por nga nata kishin lindur Aether-i dhe Dita (Hemera), e cila u krijua dhe lindi nga dashuria me Erebusin. Dhe n fillim Toka zbuloi Qiellin, t barabart me veten, t mbuloj do an t saj dhe prgjithmon t bhet vendqndrim i zotrave t bekuar. Dhe ajo i vendosi prpara kodrat e gjata, hije t kndshme t perndeshsNimf, q banon n mes luginave t kodrave. Ajo zbulon gjithashtu thellsit e pafrytshme me gungn e tij t furishme, Pontus-in, pa bashkimin e mbl t dashuris. (Hesiodi; prkthim i H.G.Evelyn-White, fq. 87. T gjitha citatet e Hesiodit do t jen nga ky prkthim n mos t veuar ndryshe.)

    31
    b. Ai (Hesiodi) fillon me prejardhjen e gjrave. Ai thot se n fillim ka ekzistuar vetm Kaosi me ka ai nnkupton zbraztin. Pastaj u krijua Gaea (GeToka), thurur sipas Tartarit, q shtrihet zgjatur nn t. Me Gaea-n gjithashtu sht krijuar Erosi, m i bukuri nga t pavdekshmit. Kjo, qart na bn t ditur se nga toka si ekzitenca e vetme e lasht, doln me sukses t gjith zotrat dhe se gjeneratat pasuese jan krijuar nga fuqia e Erosit, zoti i dashurive martesore. Nga Kaosi drejprsdrejti doln dy qenie: Erebus-i, nj errsir e zbeht, dhe Nata, nj lloj errsire paksa e lokalizuar. Nga Erebusi dhe Nata doln Ether-i, agim i zbehur dhe Dita, drit e lokalizuar. E pakuptimt dhe joreale: ndoshta t gjitha kto qenie dalin nga zbraztira q autori e quajti Kaosi (Chaos). Nga Gaea drejprdrejt vjen Urani, Qielli, i qarti, kup e ngjyrosur e konceptuar si nj lloj superstrukture mbi tok. Ajo gjithashtu krijoi malet dhe Pontos-in, thellsirn. Kjo, si mundet leht t kuptohet, paraqet nj kozmogoni elementare, nj lloj zanafille, nj shenj paralajmruese e prshtatshme e Theogonis. (Croiset, fq.73) c. Theogonia e Hesiodit paraqet nj sintez religjioze t nj natyre shum komplekse, ku perndit nga mbar bota orientale przihen dhe organizohen n nj sistem kuazihistorik. Me siguri se edhe zotrat e pastr helenik gjithashtu gjenden aty, t cilt u njohn nga pushtuesit arian N fillim ishte Kaosi (Chaos) ka thn Hesiodi, gj q me fjal t tjera mund t thuhet, gjendja kur nuk ekziston asgj tjetr, prvese hapsira, hapsir e pastr, asgj organike, asgj q do t kishte mundur t prshkruhet. Pastaj n kt zbraztir realitetet e para marrin formn e caktuar, dhe kshtu t prcaktuara japin nj kuptim: Toka (Gaea-n gjuhn e Hesiodit, Ge-n greqishten klasike), themeli i vrtet i t gjith asaj q sht. Njkohsisht e tr gjithsia ishte ndar n dy pjes, kshtu si vijon: tani e tutje ishte Kaosi, nn Tokn dhe ky kaos jep Erebusin, q shtrihet n hapsirn e gjer, ku m von Ferri do t gjej vendin e vet dhe zbraztirs sipr Toks; atje Toka vendos fmijn e par t saj, Qiellin, q ka prejardhje nga vet ajo. Gjersa kjo ndarje organike e gjithsis ishte n zhvillim e sipr, lindi Eros-i, dashuria, parimi abstrakt i dshirs s madhe, e jo nj zot i vogl i pacip, pervers dhe dinak, me flatra t vogla, t cilin me knaqsi e prshkruanin poett e periudhs helenike. Pr ta sjell dashurin n ekzistenc, ishte absolutisht e nevojshme q n fillimin e krijimit, pasi q ajo paraqiste, si t thuash motorin e gjithsis: Dashuria solli bashkimet monstruoze t parimeve kozmike. Kjo paraqitje sfidon imagjinatn dhe kto bashkime ishin aspekte t nj krijimi t madh dialektik. (Mitologjia botrore nga Larousse, fq.101)

    32
    d. N fillim, sipas Hesiodit, erdhi Kaosi, duke gogsitur zbraztirn. (#11; Pikpamjet tona pr kaosin si nj gjendje rregullimi, mbshtetet mbi nj konfuzion t gjendjes primitive t bots, m von t postuluar nga Anaksagora.). Para ekzistimit t do gjje, ka ekzistuar vetm zbraztira n t ciln gjrat do t hyjn dhe do gj do ta rrethojn...M pas sht krijuar Toka me gjirin e saj t gjer, vendi i sigurt i t gjitha gjrave. Pr Hesiodin si nj fshatar, e tr bota e objekteve dhe e ekzistencs, sht e bazuar n Tokn dhe shtjet nga Toka. E treta, sht energjia lvizse pr prodhimet e ardhshme - Eros-i, m i pashmi i zotrave dhe njerzve. Nga Kaosi (zbraztira) dalin errsira dhe nata. Nga kta dy miq, dhe nprmjet t fuqis kreative t dashuris (eros-it), forcat pozitive dalin nga fuqit negative: dita dhe ndriimi i qiellit (Ather-i). Kshtu q dita sht e bija e nats ndrsa qielli i kaltr, i ndritshm, i biri i errsirs; ktu mosqenia i paraprin t qenurit. Toka, nga ana e saj, sjell qiellin (Uranin) mbshtjell veten dhe malet e larta. Pa ndrmjetsim t bashkimit seksual, ajo sjell Pont-in, detin e trbuar, q n poezin greke paraqet shmblltyrat kryesore t mungess s dashuris dhe egrsis s ftoht. Tashm toka bashkohet me qiellin dhe toka me detin, si nj ift pasardhs: e bota sht kompletuar dhe e mbushur me qenie. Qielli (Urani) sht zoti i par i bots ( F r a n k e l , fq.101&102) e. Para do gjje, ai (Hesiodi) na tregon se erdhi Kaosi. Kjo fjal, si duket fjal pr fjal prcakton gogstjen e zbraztirs, nuk paraqet nj hapsir thjesht boshe; edhe n at koh grekt e kishin shum vshtir t besonin se prej asgjje krijohet qenia. E as Hesiodi nuk thot gj as pr Kaosin se ka ekzistuar gjat prjetsis, sepse ai prdor fjalnerdhi n ekzistenc m tepr se ishte, nj term me t cilin mendimtart e epokave t mvonshme do t bjn loj t madhe. Kjo m tepr paraqet nj piknisje, se sa nj fillim absolut. Pastaj, me sa duket, e dal nga Kaosi, erdhi toka, Tartari (t cilin ai e shpjegon si nj vend t errt nga thellsirat e toks), Dashuria (Erosi), Errsira (Erebos) dhe prfundimisht Nata. Nga Nata dhe Erebosi jan lindur Aitheri (qielli mbi ajrin) dhe Dita; ndonse Toka pa ndihm, krijoi Qiellin, malet dhe Ponton (detin). (Rose, fq.19)

    33

    C. N fillim. 1. Prejardhja e Dionisit a. Kaosi - Chaos ( Cha, Kha) Me t vrtet n fillim u b Kaosi (Hesiodi, vargu 117) N greqishten klasike t shqiptuarit e fjals Chaos ishte Xaos. Shkronja X prfaqsonte tingullin Kh. Kshtu q Chaos shqiptohej si Khaos. Shenjat X dhe + n gjuht e vjetra semite dhe fenikase (nga t cilat besohet se shkrimet e hershme greke jan krijuar pas shekullit 15-t) ishin ekuivalent me fonetikn e T-s dhe mund t identifikohet me T- n e greqishtes s hershme. X, n dialektet e ndryshme t mvonshme identifikohej me tingullin Kh. (Shih Jensen, Shenjat, simbolet dhe dhe shkrimet fq.455-75; Enc. Britannica, v.1963, Alphabet, Vol.1, fq.363-68.) Emri i lasht i cili do t identifikohet me konceptin Chaos sht Chaonian, nj fis i lasht n Epir, q gjithashtu sht shkruar edhe me shkronjn X dhe referuar teksteve historike paraqitet si Kaonian. Megjithat, ky fis i dal nga e kaluara e errt, me t kaluar pa shkrim dhe lexim q mbijetoi si popull shqiptar, n dialektin shqiptar, quhet Chame am. (Ch si n Chip; tingulli shkruhet si Tsh; Laird, fq.113). Vendndodhja e ktij fisi n pjesn jugore t Shqipris dhe n pjesn veriore t Greqis, korrespondon me vendndodhjen e Chaonia-s s lasht, ose Kaonia. (Atlasi historik nga Shepherd, fq.10) Interpretimi pr Chaos-in n kontekstin grek tashm sht prezentuar. Rrnjt e emrit t njrit nga katr fiset kryesore shqiptare,Chame sht Cha. N gjuhn shqipe (si rrnj apo fjal e plot) - Cha = a, arje, (ndahet n dysh) Cha = a, (aj, arje) Cha = ka? (fardo; mbase tregon t panjohurn) Fjala Cha, a ose arje, reflekton nj kuptim konceptual q koincidon me prparimin e zhvillimit t njeriut nga fillimet e tij m t hershme. Piknisja intelektuale e njeriut t gurit ndodh kur ai prdor gurin apo objekte tjera pr t ar gjsendet. Nga ky hap zhvillimor, me avancimin e mjeteve t

    34
    puns, njeriu fiton zotsin pr t prmirsuar kushtet e tij jetsore, gjat gjuetis efektive, ndrtimit t shtpis si dhe pr mbrojtje apo sulm (?). Ky koncept u ishte i mirnjohur banorve t shpellave. Fisi Chaonian, n gjuhn shqipe - Cha = arje On = Un (veta e par Un) e gjithashtu emri i zotit t par, Uranit, U, Ou, ose Oun, mund t shqiptohet si On. (Shih n shembullin Dionysus; Di-oun-ze). Prgjithsisht, fisi Kaonian nuk njihet si fis me karakter ose qytetrim grek. N t vrtet ishte njri nga tre fiset e Epirit, dy t tjert ishin mollos (moll) dhe thesprot. Ky rajon ishte i banuar me nj numr fisesh, me gjas me prkatsi t racs ilire, dhe si zakonisht nga grekt besohej se nuk jan t gjakut t pastr helenik. Pr her t par grekt kontaktuan fiset kryesore t bregdetit, me thesprott n pjesn jugore dhe me kaont n veri. Fisi i tret i madh, mollost, n brendi t vendit, me sa duket kishin hasur n njfar influence t vogl greke para vitit 400 p.e.r. . . . Diku rreth shekullit t tret (p.e.r.) mbreti i tyre Pirro, njri nga princat m t fuqishm t asaj kohe, arriti ta bashkoj tr Eprin nn sundimin e tij (Konsulto Leake, Udhtimet n Greqin veriore, Belrin v. 1897), (The New International Enc. V. 1902, Epirus fq.803) Epiri sht vend malor por prreth bregdetit, i kndshm dhe pjellor. N koht e lashta, kaont ishin fisi m i fuqishm. Disa koloni greke ishin t ngritura n afrsin e tyre Kryesisht sht i banuar me arnaut (Shqiptar). (Enc. Americana, 1829-54, fq.545) (Atlasi i Shepherdit, fq.10, paraqet vendndodhjen e Chaonis dhe Thesprotis n pjesn lindore dhe juglindore nga ishulli Korfus, i cili n ditt e sotshme gjendet pran bregdetit Shqipris dhe Greqis).

    35
    1. Krijimi i Nns Tok nna tok me gjirin e gjer, vend i sigurt pr t gjith t pavdekshmit t cilt i mbajn majat e Olimpit me bor (Hesiodi, vargjet 117-120) Toka (Gaea n gjuhn e Hesiodit, Ge n greqishten klasike) (Mitologjia botrore, Larousse, fq.101) Gea sht Toka. G-ja n dialektin Dorian (t Greqis) shndrrohet n Dh, Dha, Erdha; e n gjuhn shqipe shndrrohet n Dhe, Toka. (Dako, fq.15) Fjala Tok ose Dhe shkon nga fjala Ge, n greqishten klasike, deri te De, Dhe, Dheu n gjuhn shqipe dhe Teu n gjuhn Etruske. (Mayani, fq.367) Bashktinglloret indoEuropiane g, gh, d, dh, t, th, jan pjes prbrse e nj sistemi mahnits t karriges gjuhsore muzikore. (Laird, fq.126) Ktu do t veoja, sipas vrojtimit tim, se mund t ket ndodhur q fjala Ge n greqishten klasike t paraqes fjal me prejardhje origjinale shqiptare q sot e ksaj dite mbijetoi n gjuhn shqipe si Geg, emri i njrit nga fiset kryesore. Ky grup fisesh, sot jeton n ann veriore t lumit Shkumbin (Genusus) dhe prfshin fise m t vogla t Shqipris veriore dhe pjes t Jugosllavis jugore. Shum shqiptaro-italian q jetojn n Itali, pr m se 500 vitet e kaluara dhe mbijetuan si identitet i veant shqiptar, veten e njohin si Geg. Ge gjithashtu mbijetoi edhe si rrnj e shum emrave dhe fjalve shqiptare. Si nj nga shembujt, sht emri i mbretit t ilirve, Gentius Genti, i cili sundoi rreth vitit 180 p.e.r. Gentian, nj lloj prpilimi nga gjinia Gentiana, me siguri fjal me prejardhje ilireNdrlidhja me mbretin ilir Gentius, sugjeruar nga Plini, paraqet etimologji popullore. (Shihe tek Walde-Hofmann, LEW, I, fq.592. (Klein, fq.648) Fjalori anglisht-shqip i Drizarit prmban disa fjal shqipe me Ge si rrnj. Si shembull ta marrim fjaln Grryej, Un e grryej born, (grryej baltn, grryej gurin, ose un grryej tokn me lopat).

    36
    Majani n veprn e tij Etruskt fillojn t flasin (fq.14) thot se Jokli, autori i Studien zur albanischen Etymologie und Wortbildung, (Studimet e etimologjis shqiptare dhe fjalformimit, v.1911), ka treguar nj lashtsi t pakontestueshme t disa fjalve shqipe. Jokli gjithashtu e bn t qart se nj numr i konsiderueshm i fjalve n gjuhn shqipe, pasqyron tiparet m primitive t ekonomis s hershmeJokl pohon se fjala latine grosa e cila etimologjikisht sht e izoluar nga ajo gjuh, vjen nga fjala e ruajtur n gjuhn e sotme shqipe: geruaj dhe geruse. (fq.15, 179) Majani pr Joklin thot:ishte ai q m shum se kushdo tjetr e themeloi vazhdimsin ndrmjet ilirve dhe shqiptarve dhe vrtetoi prezencn e nukleusit t lasht t ilirve te shqiptart. N gjuhn e Hesiodit fjala Ge shkruhej si Gaea ose Gaia. sht m se e mundshme q kjo fjal ka mbijetuar te shprehja shqipe nga je ose ndoshta n nj form m t vjetr nga ea (nga vjen) ose implikon prejardhje nga vend ose nga cila pjes e vendit vjen. Varsisht n cilin dialekt apo me cilin person flisni, tingulli n pr nj t huaj mund t jet i padgjueshm. Tartarus dhe Tartarus-i i turbullt n thellsirat e shtegut t gjer t toks (Hesiodi, vargu 120) N gjuhn shqipe: Erosi dhe Erosi (dashuria), m i pashmi n mesin e zotrave t pavdekshm i cili shkurajon gjymtyrt dhe mposht mendjen dhe kshillat e urta t t gjith zotrave dhe t gjith njerzve. (Hesiodi, vargjet 121-124) N gjuhn shqipe: er, ere = er Tarr un kreh, shkrif tokn (me grabuj) Tarr-tarr kreh-kreh, ose shkrifje e vazhdueshme

    Prkthimi nga gjuha shqipe i ge, tar dhe er n gjuhn anglishte do t kishte kuptimin: dheu vazhdimisht krihet nga era. Prfundimi i ksaj sht Ge (2), sht Toka. Ge 2 (Toka-nn) sht nna e Uranit, zotit t par.

    37
    2. Krijimi i babait Erebus dhe Nata Nga Kaosi erdhn Erebusi dhe Nata e zez N gjuhn shqipe: err = errsoj, e bj t errt, zbeh. Erra = zbeh dritn, muzgu afrohet. Kaosi lindi Erebusin, rrnja e t cilit sht erh, erhem, erheni ose erhesi, zymt, errsir, paqartsi. N gjuhn shqipe u erh do t thot errsira rritet, erhet po errsohet, erheni vend i errt. Erebus sht vatra e errsirs s prjetshme. (Dako, fq.15) S bashku me Erebusin, Errsirn vjen Nata e zez. Ekziston mundsia q Erebusi ka t bj dika me Ern pasiq rrnja e emrit Erebus sht Era. Gjithashtu ekziston mundsia q Erebusi t ket kuptim konceptual t ers q e bjen errsirn dhe se rezultati i ksaj sht Nata. sht m se e besueshme se popujt e lasht e kan paramenduar Ern si fuqia e cila mori diellin nga lindja n perndim dhe m n fund nga pamja, pasi q pas perndimit t diellit vjen errsira. (N kt faz t zhvillimit, meq Erebus sht errsira dhe nata e zez, dita e par ende nuk ka ardhur.) Aether-i dhe Hemera t nats lindi Aether-i dhe Dita (Hemera), t krijuar dhe zbuluar nga dashuria me Erebusin. (Hesiodi, vargjet 125-127) Aether n prkthime t shumta sht shqiptuar si Aither, Ether dhe Aether. N gjuhn shqipe - at, et = baba (Mayani, fq.101) Here = her (koh) Ater (atr) = baballart (Mayani, fq.292) Sugjerohej se Aether-i ishte babai i Uranit. (Tripp, fq.26)

    38
    NganjherUrani sht i biri i Aether-it, me fjal t tjera, kupa qiellore ka lindur nga qielli. (Rose, fq.20) Dallimi ndrmjet kup qiellore dhe qielli sht se qielli prfaqson nivelin m t lart t hapsirs q prfshin edhe yjet, ndrsa kupa e qiellit sht m afr toks duke prfshir ret. Fjala greke e cila me t gjitha asociacionet e saj m tepr i afrohet fjals angleze Heaven (qielli), nuk sht Ouranos por Aither. Nj grek i cilsdo periudh do t pajtohej se nse zotrat banonin diku, ather banonin n Aither dhe se Aither-i vetvetiu ishte hyjnia (Guthrie, fq.207) Aether-iishte e dlir, nj drit e qart q do t mund t imagjinohej n horizontin e atmosfers - drita e zotrave. (Mitolgjia botrore, Larousse, fq.102) Aether-i sht atmosfera m e lart e shndritshme q dallohet nga Aer-i, atmosfers m t ult t toks. (Evelyn-White, FN #2, fq.87) Dita u quajt Hemera. Sipas vzhgimit tim, kjo nuk paraqet Ditn t ciln ne e njohim, por ndoshta nj drit nate t krijuar nga hna. N kontekstin grek: sht me rndsi t veohet se yjet kryesore, dielli dhe hna, nuk paraqiten saktsisht n kt krijim fillestar. Ata nuk ishin prej zotrave fillestar, por elemente t qiellit t ndritshm dhe lindja e tyre me emrat Helius (Dielli) dhe Selene (Hna) nuk prmenden deri sa t arrijm te gjenerata e tret e perndive. (Mitolgjia botrore, Larousse, fq.102) Hemera dhe Aether-i kan lindur nga Nata dhe Erebusi mbase nga Era e nats. Ktu shtje kryesore kemi krijimin e babait dhe kt mund ta shpjegojm nga kombinimi i Hemers dhe Aether-it. N gjuhn shqipe: heme, hene, hane = hna ra = ra ( ka rn)

    39
    Hene n gjuhn shqipe sht Hna por ktu paraqitet zvendsimi i shkronjave m dhe n. Trim ose Trin = Trimi (hero) (Mayani. Fq.286287) Meme dhe nene = mm (nn). Hemera mund t paraqes rnien e drits s hns ose pluhurit t hns e q shfaqet si drit. Kjo shfaqje e pluhurit t hns mund t vij nga nj kombinim i reve dhe i shiut t leht, ose sprkatjes s detit gjat nats me er. Ndoshta do t mund t ishin vet ret q kalojn nn ndriimin e hns. Popujt e lasht ndoshta kt e kan barazuar me faktorin (fertilizues) q bie n tok apo i ardhur aty nga lvizja e ers. Kshtu popujve t lasht ka mundur tu paraqitet Atsia. Pr ta kuptuar se si popujt e lasht kan mundur ta shpjegojn fertilizimin e babait, n rend t par patjetr duhet kuptuar eprsia e Toks-Nn: Kur te nj popull bujqsor, besimi i t cilit, ashtu si edhe jeta e tyre, sht ngusht i lidhur me pjellorin e toks, ather ne ktu, pa mdyshje, e gjejm analogjin njerzore. Kjo do t thot: toka adhurohet sipas gjasimit t nns, dhe mendohet se pjelloria e saj arrihet n t njtn mnyr sikurse tek nj femrAjo, n fakt, mund t jet nj nga prfaqsimet e besimeve m t vjetra t prgjithshme dhe prania e saj, si nj tregues se ideja e hyjnis personale ka qen n mendjen e njeriut pr aq koh sa q ne mund t gjurmojm n histori Nj popull bujqsor dhe baritor pr cilt toka paraqet nnn, e cila nse do t duhej t jet pjellore, patjetr do t duhej t jet e mbarsur sikurse t tjert, ather ata me siguri besojn edhe n ekzistimin e bashkshortit t saj. Mirpo, me sa duket, ai paraqet dika m tepr se nj zvendsues t domosdoshm. Veanrisht pr nj popull t caktuar bujqsor, t cilt jetojn n tok dhe prej saj nxjerrin mnyrn e jetess, n rend t par ajo sht e para pr tu dashuruar dhe adhuruar, ashtu si duhet patjetr asaj ti prkushtohet puna dhe vmendja e tyre, nse duan ti gzojn frytet e pjelloris s saj. Bashkshorti i saj luan nj rol shum t vogl. Kjo thjesht tingllon sikurse spekulim paraprak pr proceset mendore t popujve, pr t cilt n t vrtet dim shum pak ose aspak. Mirpo, ne e dim se, pr fardo arsye, karakteristik e religjionit mesdhetar ishte eprsia e parimit femror n natyr, toka-nn. (Guthrie, fq.58-59)

    40
    Fjala latine pr Far sht Semen. N gjuhn shqipe, Ze-me = zrinn. Popujt e lasht ndoshta kan menduar se pasiq Toka-Nn ishte qnia m e lart, ather ajo ia dha aftsin e fekondimit babait me urdhrin e zrit t saj. N pjesn jugore t lumit Shkumbin (Genusus) gjendet lumi i njohur si Semeni. N koht e lashta quhej Apsus. (Shepherd, fq.10) N gjuhn shqipe: ap = jap, dhn s (us), se (us) = z, zri (Shih te etimologjia e d. Zeus dhe e. Dionisi.) b. Uranus , Urani ( Ou-ra, ran) Dhe n fillim toka ndrioi qiellin, t barabart me veten, pr ta mbuluar veten n t gjitha ant dhe t jet nj vend prher i qndrueshm i zotrave t bekuar. (Hesiodi, vargjet 127-129) Urani njihej si qielli ose zoti i qiellit dhe konsiderohej si zoti i par. N greqishte, Ouranos = Qielli. Paramendoni njeriun e shpells duke qndruar n tok dhe duke e shikuar qiellin dhe tokn prreth tij. ka mund t shoh ai n distance? Ai mund t shoh se n do pikpamje, sikur qielli do t bjer mbi tok. N gjuhn shqipe: U,Ou, Oun = Un ra = ra, rene, rane = rn (rrzuar) (Mayani, fq.205,324) Emri i zotit t par ka mundur t jet U, ose Ou. N gjuhn shqipe U ja mbijeton si premr i vetes s par. Duket se shqiptart e lasht gjat komunikimit t tyre, kur kan prmendur ekzistimin e zotit, kan prdor veten e par. Ata e kan imituar perndin gjat tregimit pr martesn me tokn. N koht e lashta, kjo mnyr e komunikimit nuk ka qen e pazakonshme gjat ritualeve religjioze. Nj shembull t till e gjejm te Adhurimi i Dionisit. (Enc. Brit. Mask). Duket se grekt e formuan emrin e zotit t par, qielli nga shprehja shqiptare ou-ra (ose ou-rane).

    41
    Fjalori anglisht-shqip i Drizarit, (fq.205) jep dy shprehje pr fjaln anglishte Heaven, q do t thot parajs dhe qiell. N gjuhn shqipe: pa = ai e pa, ajo e pa ra = ra, rn Fjala parajs n anglishte do t thot paradise. N greqishte sht paradeisos. N gjuhn shqipe: pa = ai e pa, ajo e pa ra = ra, rn dey (dei) = pasnesr Ndoshta ideja ishte q nj person, pas vdekjes s tij hyn n parajs pas mbarimit t dits pasiq jeta e nj personi barazohej me kohzgjatjen e nj dite lindja dhe vdekja. ( Shih 2. Rruga pr te lumi Shkumbin, e. West.) Fjala qiell n anglishte ka kuptimin e sky ose heaven. Fjala qell = ndal ose vones. (Mayani, fq.114). Nuk paraqet kurfar vshtirsie t shohim ngjashmrin e fjalve qielli dhe qell (ndal). Qielli nuk bie m tepr se pika ku e prek tokn, sht e ndalur nga toka. Nj fjal tjetr e cila i prket ktij koncepti qielli q bie sht fjala radh, radhe. N gjuhn shqipe: radh, radhe, rade = radh, radhitet (Mayani, fq.65, 181,455) ra = ra dhe (ge) = dheu, toka Prgjat horizontit, atje ku takohen toka dhe qielli. mund t dallohet nj vij. Pra, nj linj imagjinare sht e trhequr lart, nj linj q lidh pikn n lindje, ku toka takohet me qiellin dhe pikn n perndim ku formohet nj hark ose nj ur. Kjo paraqet rrugn e diellit. N gjuhn shqipe: ure, ura = ur, ura N art, Urani paraqitet si nj plak, nj njeri mjekrrosh, duke mbajtur mantel mbi kokn e tij, nj mantel n form harku. (Enc. Brittanica, Uranus)

    42
    Nse zoti i par Urani (Ou-ra) prek tokn, ather do t paraqiste nj bekim ose pranim i bekimit nga zoti i par. N gjuhn shqipe: urate, urata = urat, babai i bekuar c. Kronus, Kroni (Ker-oun) Kroni ishte djali m i ri i Uranit dhe Ge 3 (Nna Tok). Fmijt e tyre quheshin Titan. Pas tyre lindi Kroni dinak, m i riu dhe m i tmerrshmi prej fmijve t saj dhe ai e urrente baban e tij t fuqishm. (Hesiodi, vargu 138) Nse do t bnim ndryshimin e shkronjs dhe tingullit, shkronja k do t shkruhej ashtu q t tingllonte si ke ku e do t ishte e pandashme n tingullin me k-n. Kronus do t shkruhej si Keronus. N gjuhn shqipe: Ker, kr, ky = Ai On, oun = Un (Shih te Dionisi) Me prsritjen e disahershme t Ker Oun jam i detyruar t them: Ker esht oun = Ai sht un. Ker esht oun = Ai sht un. Ker paraqet ose emrin e t birit t zotit t par, Uranit, ose zoti i par e transformoi veten n Ker-Oun t vdekshm?! Nse bashkojm rrokjen e dyt dhe t tret: eshtoun, ather si rezultat kemi fjaln shqipe e shtun (Fjalori i Drizarit, fq.266; Shqipja e shkruar dhe e folur nga Drizari, fq 34) Zoti romak, Saturni, identifikohet me zotin grek Kronin. Zoti i bujqsis n religjionin romak, Saturni, me gjas ishte nj version i Kronus-it grek, i ardhur n Rom nprmjet etruskve. (Stapleton, fq.189) Majani, nga gjurmimet e tij t gjuhs etruske, mbishkrimeve dhe zbulimeve arkeologjike, n veprn e tij Etruskt filluan t flasin vjen n prfundim se ekziston nj lidhje n mes t etruskve dhe ilirve dhe se ka gjasa q etruskt t ken migruar nga tokat ilire n Italin veriore. Grekt e lasht besonin se secili e ka Ker-in e vet ose demonin e vdekjes (Homeri, Iliada, 22-210). M von Ker-i do t marr kuptimin e prgjithshm t perndeshs hakmarrse. (Aken, fq.78)

    43
    N Theogonin e Hesiodit, Kroni nuk prmendet si ndonj qenie e ngjashme me Ker-in: Por natn lindi Morosi i tmerrshm dhe Ker-i i zi Fundi dhe fati, dhe vdekja dhe gjumi (Lattimores trans. Vargu 211) d. Zeus-i (Ze) Mirpo, Rhea q ishte n dashuri me Kronin, pruri fmij t shklqyer (Olimpin)dhe Zeusi i menur, babai i zotrave dhe njerzve, nga bubullimat e t cilit e mbar bota dridhet. (Hesiodi, vargu 453) Zeusi ishte i biri i Kronit dhe Rheas. N gjuhn shqipe: re, reja = re, ret. Tipizimi i prbashkt pr Zeusin nga Homeri ishte Mbledhsi i reve. ( Grant & Hazel, fq.418) N gjuhn shqipe: za, ze, zi = zri. Emri Zeus, vjen nga Za, Ze, q n gjuhn shqipe do t thot Zri. Format bashkkohore Zoan, Zoon, Zoot q t gjitha kan kuptimin zot. Bile shprehjet si Z, lirona nga i ligu akoma edhe n ditt e sotshme ende jan prezente. (Dako, v.1919, fq.14). Zeusi nga grekt e lasht konsiderohej si zot i motit. Fillimisht, me sa duket ai ishte zot i shiut, zot i qiellit, i bubullims (Evans, fq.418) ai me sa duket gjithmon ka qen zot i motit, posarisht prgjegjs pr shiun, breshrin, born dhe bubullimn. (Grant & Hazel, p.418) Nse fjala Zri do te paraqiste nj lloj komunikimi ndaj elementeve t natyrs, nuk do t ishte vshtir t kuptohet se si me zhvillimin e fjalve za,ze,zi u arrit t kuptohet emri i zotit t shiut, ose errsirs t sjell nga ky mbledhs i reve.

    44
    N gjuhn shqipe: zi,si,shi = shiu (Mayani, fq.271) zi, zeze = zez (e zez) siu, ziu = zez, i zi (Mayani, fq.462) Varsia e ndrsjell e mendimit dhe t folurit, tregojn qart se gjuht nuk kan edhe aq domethnie pr shprehjen e s vrtets e q tani m sht vendosur si mjet i zbulimit t vrtets q m par ishte e panjohur. Diversiteti i tyre nuk qndron n diversitetet e zrave dhe shenjave por t mnyrs s shikimit t bots. Prvoja njerzore nuk i ka prkrahur idet gjihmon n mnyr t menjhershme. Kjo mund t pasqyrohet n pamje ose fjal pa ndrmjetsimin e ideve. Njeriu gjat prvojs s tij reagoi shpirtrisht para se t bhet nj mendimtar. Njohurit parafilozofike dhe reagimet ndaj prvojs jan marr prsipr dhe zhvilluar m tej nga t menduarit (vmendja) dhe ky proces pasqyrohet n gjuh (Kerenyi, fq.XXXI) e. Dionysus (Di-Oun-Zi, Ze ) Dhe Semele, e bija e Cadmus-it ishte bashkuar me t (Zeus-in) n dashuri dhe solli nj djal plot shklqim, Dionisin e lumtur, nj grua vdektare dhe i biri i pavdekshm. Dhe tani q t dy jan zota. (Hesiodi, vargjet 939-942) Dionisi ishte i biri i Zeusit dhe Semele-s (Zemelo), nipi i Kronit dhe strnip i Uranit. Thrakasit ktij zoti i drejtoheshin me Diounsis. (Tripp, fq.210; Kravitz, fq.82) Megjithse n prgjithsi sht e pranuar q prejardhja greke e emrit t Dionisit sht e dyshimt, nga kto prpjekje arrihet te prfundimi q etimologjia e ktij emrit ka t bj me emrin Zeusi nga Nysa. Kjo sipas t gjitha gjasave vjen nga emri Zeus n greqishte (Dios- rasa gjinore). (Guthrie, fq.5) dhe Nysa. Nysa sht mali n t cilin Dionisi ishte ngritur nga Nimfat. Nysa zakonisht prcaktohej nga Ethiopia ose Libia e deri n Indi ose Thraki. Kjo nuk mund t ket qen asgj pos nj vendi mitik, ndoshta me qllim vetm sa pr t shpjeguar emrin e paqart t zotit. (Tripp, fq. 399)

    45
    N tr gjeografin e Thrakis, askund nuk prmendet se egziston ndonj vend me emr t till t quajtur Nysa. (Otto, fq.59; cituar K.O.Muller) Megjithate: Egziston njfar Nysa, mali m i lart dhe i pasur me drur, larg nga Phoenice (Fenikut), n afrsi t Egjiptit. (Hymni i Homerit, Dionisit, Evelyn- White, fq.287) N gjuhn shqipe: Di (theksuar-di) = Un e di (dituria) U, Ou, Oun, = Un si, zi, ze = z (zri) Shqiptimi grek n prkthimin shqip: Di = Un e di On = Un Y, (u) = (premr vetor?) Sus, se (us), ze (us) = z, zri Jan dy raste ku shkronja s prdoret si zvendsim i shkronjs z. Nna e Dionisit, Semele tek thrakasit njihej si Zemelo; zoti thrakas Salmoxis si Zalmoxis. Sa i prket rrokjes sus, sht e mundur se n shkronjn s t par, n rastin ton shkronja z, n dhelb prmban shkronjn e. Me fjal t tjera, tingulli i shkronjs z kur shqiptohet, sht ze. Ndrsa kur us i bashkngjitet,formon shqiptimin e zus, mirpo tingllimi sht i njjt si zeus, ze, zeri. Kshtu q Di-Oun-Ze do t mund t prkthehej si Un e di ose Un kam diturin e zrit (porosis, ose komunikimit) e zotit t par Un (U; babagjyshit tim). Ose Un kam diturin e U, babagjyshit tim dhe babait tim Ze. Von Hahn pa nj lidhje ndrmjet Sullanios t lasht t Zeusit, fisit Seli, t cilt jetonin afr faltores s Dodons (vendi q grekt e njihnin si vendi m i vjetr i shenjt) dhe fisit Suli, Suliott shqiptar n koht e sotshme. (Mayani, fq.378)

    46
    Dodona, faltorja e lasht e Zeusit n Epirpr her t par prmendet n Iliad (XVI, 234), ku klerikt quheshin SelloiKuptimi i emrit Selloi sht i panjohur. (Enc.Britannica, 1963, Dodona, Vol.7, fq.541) (Dodona m par e njohur si Bodona gjendej n tokat e Molosve t lasht; Enc. Americana, 1829-54, Oracles, fq.408) Etimologjia e emrit Suli n gjuhn shqipe do t ishte: Se-u-le (la), ose Se-ul = Zri-Un-lash (ln) ose Zri-i ult. Dodona mund t ket qen vendi ku Ze-(us), zri i ka drguar porosit dhe jan interpretuar nga klerikt. Homeri i quante dhe thoshte pr Selloi se kan qen Banort e frymzuar. (Kerenyi, p.208)

    47
    2. Rruga pr te lumi Shkumbin (Genusus): (Zhvillimi dhe martesa e Qiellit dhe Toks) a. Katr fiset kryesore Nga Elbasani, n perndim kah Durrsi (Durazzo) ne e prcillnim rrjedhn e Shkumbinit, vijn ndarse natyrale t dy fiseve shqiptare-Gegt n veri dhe Toskt n jug. Straboni (v.63 p.e.r.-v.23 ers son) pr ilirt dhe epirott shkruan se jetonin, respektivisht n kufijt verior dhe jugor, q praktikisht korrespondon me rrjedhn e Shkumbinit; kshtu q sht m se e arsyeshme t konkludohet se Gegt rrjedhin nga t part dhe Toskt nga kta t fundit Straboni paraqet Via Egnatia-n (rruga romake pr n Konstantinopol) si vijn kufitare ndrmjet Toskve dhe Gegve (Chater, M., National Geographic Mag. shkurt 1931, fq.157) Athua vall gegt dhe toskt (Labt dhe amt) rrjedhin nga ilirt dhe epirott, apo ilirt dhe epirott rrjedhin nga gegt,toskt, labt dhe amt, kjo paraqet nj shtje q duhet shqyrtuar. (Rndom gjat prdorimit t emrit tosk, prfshihen edhe labt dhe amt). Njkohsisht do t duhet marr parasysh se emrat e ktyre katr fiseve: geg, tosk, lab dhe am, nuk jan krijuar n ndonj zbraztsir. Ata na vijn nga nj e kaluar e pashkruar dhe e fsheht e Shqipris. Ndoshta n koht e lashta kta emra kurr nuk jan shnuar nga bota e jashtme prve se si Iliria dhe si Epiri. Fakti se ekzistojn emra t lasht dhe emra t lasht t fiseve q korrespondojn me po kta emra, mund t dshmoj edhe lashtsin e tyre. Gjithashtu mund t paraqesin edhe faktin se kta emra jan t regjistruar. Sa i prket fisit am (Chame), tashm diskutuam paraprakisht gjat shqyrtimit t Chaos-it t Hesiodit dhe Chaonian-ve t lasht. Fisi geg u prmend n lidhje me Gaea e Hesiodit, ose Ge si dhe pranin n fjalt dhe emrat shqiptar, e gjithashtu edhe vendndodhjen n rajonin q kprputhet me Ilirin. Rrnja e emrit Lab (Lape), paraqitet n dy emra t lasht. Emri i par sht Labeatet, nj popull luftdashs nga Dalmacia, I cili si kryeqytet e kishte Shkodrn n veri t Shqipris. (Peck, v.1896)

    48
    Emri i dyt sht Lapithae, nj fis i rajonit malsor t Thesalis veriore, nj rajon i Epirit lindor. (Shephard, fq.10). Ekzistojn t dhna t ndryshme rreth asaj se Lapithae kan qen rac mitike apo se me t vrtet ka ekzistuar. m tepr ka gjasa se ata jan nj rac gjysm legjendare, gjysm historike, sikurse Myrmidont dhe fiset tjera t Thesalis. (Enc.Britanicca, 1963,Lapithae, Vol.13, fq.716) Thessaly, ThessaliaHaemonet (nga t cilt shteti gjitashtu emrtohet Haemonia), jan konsideruar si banor vends. Pellazgt dhe helent, m von nn Deucalion, pas shekullit 16 p.e.r. vendosen n kt rajon, ku gjithashtu banonin edhe Cenaturt dhe Lapithae, malsort q banonin n Olimp dhe Ossa. (Enc. Amerikana, v.1829-54, fq.229). Olympus, Olimpi; n lashtsi disa male quheshin me kt emr e m i famshmi gjendej n Thesali, q sot quhet Lacha. Grekt e hershm e shihnin si malin m t lart nga t gjitha malet dhe si pika qndrore e siperfaqes s toks. Ishte mal i qiellit ose i zotrave, atje ku edhe zotrat e Homerit qndronin gjat takimit t tyre. (Enc. Americana, 1829-54, fq.389) (Lacha, ose La-cha nj emr i lasht?) Emri i mbretit t Lapithae ishte Pirithous. Ai ishte i biri i Zeusit nga Dia, gruaja e Ixionit. (Grant&Hazel, fq.335) Nse emri Pirithous ndahet n Piri Thous dhe shkronjnp e zvendsojm meb (shihe Klein, fq.1278;Ndryshimi i P-s Greke n B n Latinishte me sa duket sht pr shkak t influencs etruske), ather rezultati sht si vijon: Biri = i biri i Thous = Zeus (?) (Tho sht rrnja e foljes pr t thn n kohs e tashme; Ze sht emri Zeri.) (Zvendsimi i shkronjave p dhe b do t shqyrtohet n 3. Rruga pr n tokn e bricjapit.)

    49
    Fisi i katrt sht fisi tosk. Majani i prmend toskt: Von Hahn-i ishte nj entuziast. N syt e tij shqiptart ishin pasardhs t drejtprdrejt t ilirve t lasht por edhe m shum; ata i takonin familjes s t njjts rac si ajo etruske. Ai e konsideronte emrin tosk, emrin e atij fisi t lasht t Shqipris s sotshme jugore, si emr t prkryer identik me Tuscan-Etruscan (fq.44) N Fjalori Anglisht-Shqip t Drizarit, fjala tos paraqet nj shprehje n kllapa q aludon fjaln pluhur. b. Veriu (Ve-ri) - (Boreas) N gjuhn shqipe: ve = vez ri, rri = rri, ulu posht (urdhrore) i ri = i ri , i hershm rri (rrnj) = rritet (Mayani, fq.63) N koht e lashta rajoni n veri t lumit Shkumbin, quhej Illyria. Illyria, q vetvetiu nnkupton Mbretrin e yjeve. (Drizari, Scanderbeg, fq.XXVII) N gjuhn shqipe: illy, illi = ylli ri = rri, ulem posht Ri- urdhrore, n njfar mnyre paraqet shprehje e nj urdhri. Njerzit e lasht ndoshta kan imagjinuar se nna perndesh ka urdhruar ven ose yllin (born?) trri ulur n at vend (veri). Fjala ri mund ta ket kuptimin vend. Nuk do t ishte fare vshtir t imagjinohet dhe t parashikohet nj vez si nj yll, i cili bie mbi tok n nj vend t caktuar apo q vjen nn urdhrin e nns perndesh. sht e thn se nj vez e madhsis s mrekullueshme, ka rn nga qielli n lumin Eufrat. Peshqit e mbshtolln prreth bregut, pllumbat u uln mbi t dhe u ngrohn dhe u el nga Venusi (Aphrodite-Afrdita) e cila njihej si perndesh e Siris. Afrdita ishte e pakrahasueshme pr nga vlera dhe shenjtria dhe Jupiteri i dha peshkun si privilegj i transmetuar nga yjet... (Grigson, fq.33; citim i mitografit Hyginus, shek. 2 t kohs s re). N gjuhn shqipe: vere = burim (pranver) ve = ve, vez e re = grua e re, nuse

    50
    Prmbledhje: Fjala shqipe Veri prfshin fjalt: ve, rri, ulu posht (me kuptim vendi) i ri, rritet. Ngjashm me fjaln q prfshin: pranvern, gruan e re, nusen. Vendi n jug t lumit Shkumbin na i prkujton emrat si geg (Ge, dhe) dhe Illyria (yll). N greqishten klasike emri Boreas ishte era e veriut. N gjuhn shqipe: Bore = Bor c. Jugu (Juge, Iuge) (Notos) N gjuhn shqipe: juge, iuge = jug ge = dhe, dheu iu = hyjnor, i shenjt (Mayani, fq.114) udhe = udh, rrug, drejtim N greqishten klasike emri Notos ishte era e jugut. N gjuhn shqipe: Not = not, notim d. Lindje (Lindje, Lenj) N gjuhn shqipe: (Eurus)

    Lindje = Lindje, i lindur Lenj = i lindur (Mayani, fq.269) Dielli ka lind n veri. N greqishten klasike emri Eurus ishte Era lindore. N gjuhn shqipe: e ure = e urs, ura Dielli krijon nj ur sipr nesh, ndrsa kalon prej lindjes n perndim. Eurus, jug-lindja ose m iirisht, era lindore (Grant&Hazel, fq.170) Eurusi sht nj monark i tokave t lindjes, mbretris arabe, T kreshtave persiane nn rrezet e mngjesit. Zephyrus mban perndimin q shklqen n muzg (Ovidi, v.43 p.e.r.-v.18 e.s., Metamorfoza, vargjet 61-64)

    51
    e. Perndim (Perendim, -ia) (Zephyr, Zefare)

    Dielli perndon n perndim. Dita vdes. (Mediterranean: N gjuhn shqipe: me-dite-ra) N gjuhn shqipe: perndim = perndim perndi = zot, ( hyjnor) N veprn e tij Etruskt filluan t flasin kapitulli 12, Libri i mumies Majani thot: n mesin e hititve, fjala vdes kur prdorej nga nj mbret, kishte kuptimin t bhesh zot. Kur nj faraon egjiptian do t vdiste, ai ishte i pranuar si nj shok i zotrave. Romakt i konsideronin t vdekurit si zotra, dii manes (shpirtrat e larguar). Shprblej Dii Manes ashtu si u takon atyre thot Ciceroni shikoji ata si qenie hyjnore. (Libri i mummiessht nj pasqyrim i ideve religjioze t etruskve. Tema kryesore duket se sht adhurim i paraardhsve.) Fragmente t caktuara n librin (libri i mumis), prcaktojn qart seofertat duhet t bhen n mnyr periodike, n data t caktuara. Duket se veorit e njjta shprehen n fjalt hyrse n nj mbishkrim kurioz mbi nj gurKy (q duhet br): kremto ditn e par t secilit muaj (me kt)var. Nse t vdekurit do t prfitonin nga kto oferta, ather n rend t par ata duheshte ti ftonin Fustel de Coulanges prshkruan ritet romake t funeralit: Qumsht dhe ver sprkatej mbi dheun e varritNj grop ishte e hapur pr nj sasi solide t ushqimit pr t vdekurin thuheshin nj sr formulash, pr ta ftuar t vdekurin t vij pr t ngrn dhe pir N t njjtn mnyr bhej pajisja me ushqim, nj her n vit, pr lufttart t cilt ishin varrosur pas betejs s pllajs (Plateau)... Mirpo uditrisht kto besime kan mbijetuar edhe n disa zakone bashkkohore: e posarisht te disa grupe shqiptare t cilat me gjenerata t tra kan jetuar n Rusin jugore. Kt e kuptojm nga artikulli i shkruar nga

    52
    akademiku N.S.Derjavine, artikull i shkruar pr Arnautt (shqiptart), t cilt banojn n bregun e detit Azov, n krahinn e Melitopolit: Dita e enjte e javs s shenjt, sht dita e madhe pr ta. Nj nat m par, m saktsisht n mesnat, ata ndezin zjarrin n oborret e tyre, prgatisin tryezat pran mangallit (t zjarrit) t shtruara me en tradicionale dhe me qirinj t ndezur; karrige me shilte t vendosura dhe temjan t ndezur. Zoti i liron t vdekurit pr 40 ditdo t enjte, varret sprkaten me uj. N ditn e ngritjes, t vdekurit kthehen n vendin e tyre. (Ethnographie sovietique, 1948, 2, fq.156). Kto t dhna krejtsisht prputhen me shpjegimet e Von Hahn-it n lidhje me ritet e funeralit t shqiptarve t cilat ai i studioi n Shqipri: Kur nj i afrt vdes, femra shqiptare i shkul flokt dhe grvisht fytyrn deri n gjakosje, godet gjoksin dhe prplas veten prtok, duke lshuar piskam t frikshme. Vajtimet vazhdojn 40 dit. Nj vajtim i komponuar n vargje, kndohet nga njra njehatore dhe njkohsisht prcillet nga kori i grave. Nj monedh vihet n gojn e t vdekurit. Pas tre vjetsh, eshtrat nxirren nga varri dhe varrosen n monumentin e varrit. Gjithashtu nuk mungon as edhe flijimi i gjakut. Kur nj plak vdes, nj ose m shum dele theren Ky flijim i gjakut tek popujt e lasht do t mbahet mend si zanafill e krijimit t kultit t t vdekuritprjetsim i shmblltyrs (s paraardhsve). Nj ndrlidhje e mundshme me ekzistimin e monumentit t varrit prmendet n citatet e Enc. Americana, 1829-54, fq.523, ku thuhet: Parga, nj port detar n Shqipri, q gjendet prball piks jugore t Korfuzitme popullat me rreth 5.000 shqiptaro-grek (shqiptar me prkatsi t kishs ortdokse greke). N vitin 1819, pas nnshtrimit nga Aliu, gati se t gjith banort emigruan n ishujt jonian, pasiq paraprakisht kishin djegur bile edhe eshtrat e paraardhsve t tyre. (Me sa duket ktu pr Aliu, bhet fjal pr Ali pashain, sundimtarin shqiptar t Shqipris jugore).

    53
    N veprn e tyre Thrakia dhe Thrakasit nga Pol dhe Marazov (fq.57) prshkruhet ceremonia e varrimit t mbretrve Thrakas: Vendbanimi i fundit i heronjve mitik thrakas, pa mdyshje ishte vendi pr adhurimtumat e varrezave t mbretrve q ekzistonin gjithashtu, u bn vende kulti. Varrimi i tyre prcillej me rite, pr t cilat autort e lasht i kan prshkruar hollsisht. Trupi qndron pr tri dit: bhet flijimi i kafshve dhe gostitjasunduesi thrakas shndrrohet n anthropodemon (njeri-demon).. Pas vdekjes, sundimtari bhet i njjt me heroin mitik dhe nuk mund t dallohet nga ai. Sunduesi bhet demon; sipas mitologjis, hyjnia e dyt sipas pozits s zotrave. Emri pr ern e perndimit n greqishte ishte Zephyr. N gjuhn shqipe: ze = zri fare = far, lloj, race, prejardhje (Nga fare je? = me far prejardhje je?) sht m se e mundshme q popujt e lasht ern perndimore e kan imagjinuar si prfaqsues t zrit t paraardhsve. f. Ge/Tos, La, Cha (a): Veriu dhe Jugu Me t vrtet n fillim ndodhi Chaos-i, e pastaj (Ge) toka gjirgjr Hesiodi N gjuhn shqipe: Cha (a) = arje, ndahem n dysh (befasisht), qaj (t qar), ka? (fardo) La = l, braktis, laj Ge (dhe) = dheu, tok Tos = pluhur Kjo na sugjeron se historia e lasht shqiptare ndoshta sht e ruajtur n Theogonin (Zanafilla e zotrave) e HesioditTheogonia mund t prmbaj nj version ose ca shpjegime t tregimit pr evolucionin e popullit shqiptar, fiseve shqiptare, n pjesn qendrore t Shqipris, prgjat lumit Shkumbin (Genusus)N qoft se evolucioni n Theogonin e Hesiodit do

    54
    t duhej t shpjegohej me emrat e dhn nga Hesiodi, por t vendosur n nj kontekst shqiptar, duke i zbatuar rrnjt e emrave t katr fiseve, ne do t kishim mundur ta lexojm kshtu: N fillim, ka pasur nj arje apo nj ndarje (Cha) Nj pjes mbeti apo ishte braktisur (La) dhe u b Dhe (Ge) dhe pluhur (Tos) OSE: N fillim ka pasur nj arje (shi? zi, shi) (Cha) Lott u lan (La) dhe u bn Dhe (Ge) dhe pluhur (Tos). Nna-Tok (Ge 2) ishte krijuar nga dheu i cili ishte vazhdimisht i shkrifur nga era, (Ge- Tartar-Er). Babai ishte i krijuar nga Pluhuri (ret, sprkat deti ose shiu t but) q ishte hedhur nga era e nats gjat drits s hns; Pluhuri pastaj ra mbi tok (Erebus-nata-Aether-Hemera). Aftsia pr pjellori ishte dhn me urdhrin e zrit t Toks-Nn (Ze-Me, Semen). (Lumi Semeni gjendet n jug t lumit Shkumbin n rajonin e toskve, n afrsi t Apolonis s lasht). Dheu (Ge) n veri (ve-ri) vendi i vezs (ve-ri; yll-vend, Illyria), shkon n jug (juge, iuge). Pluhuri (tos) shkon n veri (ve-ri) vendi i vezs. Vendi ku dheu dhe pluhuri - Geg dhe Tosk takohen, sht lumi Shkumbin (Genusus) si zakonisht i njohur si vija ndarse ndrmjet 4 fiseve shqiptare: geg, n veri, tosk, lab dhe am n jug. N gjuhn shqipe: Shkumbin = Shku-mbi (shkoj mbi*) g. Aphrodite (Afrdita): Lindja dhe Dielli (Agimi tek lumi Genusus) Format e kuptueshme t poetve t lasht Njohurit e drejta t religjioneve t vjetra Fuqia, bukuria dhe madhshtia Q i kishin fantazmat e tyre n lugina apo male pishore Apo nj pyll pran lumit t ngadalshm, apo nj burimi zallnor

    55
    Apo nj humner dhe thellsir prplot uj; t gjitha kto u zhdukn; Ata nuk jetojn m n besim t arsyes; Por vall, akoma zemrs i duhet nj gjuh; Mos vall me instinkt t vjetr t kthejm emrat e lasht; Shpirtrat apo zotrat q sbashku e ndanin kt tok Me njeriun si shok i tyre; dhe nga kjo dit Zeusi i cili i sjell do gj q sht madhshtore Dhe Afrdita e cila sjell do gj q sht e drejt. (Bulfinch, fq.4, duke cituar Piccolomini nga Coleridge) Njohurit m t vjetra nga literature greke pr Afrditn (Aphrodite) perndeshn e lindur nga shkuma, na vjen nga Theogonia e Hesiodit (vargu 187). Interpretimi shqiptar i t lindurit nga shkuma, na vjen nga aftsia jon e paramendimit t bashkimit t Toks dhe Qiellit, dhe ktij bashkimi tia vm emrat e lasht. Interpretimi shqiptar: Martesa e par pas krijimit paraprak t zotit t par Uranit, ishte martesa ndrmjet Toks dhe Qiellit, Uranit dhe Ge3. Dhe me gjas, kjo ndodh diku pran lumit Shkumbin (Genusus) ku Qielli (Ou-ra; Unrash) preku (bekuar, urat) Tokn. Ky bekim krijon lindjen e Agimit, Afrditn, fillimin e dits s par. N shqip: Aferdit = Agim Afer = Afr, afrohem, nga afr Afro = gati, pothuajse, prafrsisht Dite = Dit, dita Emri i lasht i lumit Shkumbin n Shqiprin qqndrore ka qen Genusus ose Genusi (Shepherd, fq.10. Univ. Tiran, Historia e popullit shqiptar, vol. I, fq.47). N shqip: Ge (dhe) = Dheu, toka Nuse = nuse, nusja Gjithashtu: (Ge) dhender = dhndr Dhndr shqiptohet si dhen-derr, megjithat Dhe (Ge) = dheu, toka nder (me e si kohore) = sgjas, zgjeroj nder (me e si prcaktore) = ndershmri, respekt

    56
    (Athua Dhe paraqet nj form t Ge-s n gjuhn e lasht shqipe apo ishte nj lloj mosprputhje dialekti?). Dhe Toka (Ge2) n fillim krijoi Qiellin e ndritshm, T barabart me veten, t mbuloj (zgjeroj) veten N t gjitha ant (Hesiodi, vargu 127) Me emrin Genusus do t kishim mundur t bnim krahasime me forma t ndryshme t emrit Venus, emr romak pr Afrditn, (Aphrodite) n greqishte. Venus sht nj perndesh italiane me prejardhje dhe veti t paqarta. Forma latine e emrit t saj sht Venus, rasa gjinore Veneris, shumsVeneres. (Enc.Britannica,1963,Venus, Vol.23, fq72) N gjuhn shqipe: ve = ve, vez nuse = nuse A mos sht Genusus ose Genusi nj tjetr form e Genesis, Zanafilla? A mos sht shprehja Genus ngusht e lidhur me konceptin e dheu ose Toka si nuse e Qiellit, Uranit? Emri i lasht i qytetit t Elbasanit, nj qytet n afrsi t lumit Shkumbin, ishte Skampa. N gjuhn shqipe: Skam = skam, nuk kam Pa = shoh, par Un nuk mund t shihja se bota ende ishte n errsir? Agimi, dita e par, ende nuk kishte ardhur. Emri Urake sht emri i vendit t lasht n afrsi t lumit Shkumbin. (Studimet Ilirike, Tiran) U = Un ra = ra, rrzuar ke = ktu Athua vall emri Shkumbi ishte nj tjetr emr i lasht pr emrin e lumit Genusus, ndoshta diku m tej n brendsi t bregut t Adriatikut, larg nga fardo kontakti me kolonit greke q u vendosn prgjat bregdetit?

    57
    Ndoshta grekt e shnuan vetm emrin? Mund ta imagjinojm nj lum i cili rrjedh mbi shkmbinj (shku-mb; kalon-mbi) ose burim zallnor q krijon nj pamje si t shkums. Ndoshta njeriu i lasht fjaln Shkumbi e ka formuar pr ta prshkruar vzhgimin e tij t zakonshm. sht m se e besueshme se kan ekzistuar m shum emra t ktij lumi; nj q i prket nj legjende dhe t tjert q i prkasin vetive natyrale. Interpretimi grek: Aphrodite nga grekt sht quajtur perndesha e lindur nga shkuma. N greqishte, Aphro = Shkum. Aphrodite sht konsideruar si e bija e Uranit. Tregimi i Hesiodit prfshin aktin ku Kroni i kput gjenitalet e babait t tij, Uranit dhe i hedh n det. Dhe kshtu, menjher pasiq ai i kishte kputur antart me strall dhe i kishte hedhur nga toka n detin e valzuar, ata u prmbysn nga ujrat pr nj koh t gjat: dhe nj shkum e bardh u shprnda mbi mishin e tyre t pavdekshm dhe nga kjo lindi nj vajz. S pari ajo iu afrua Cytheri-s s shentj e prej atje m von ajo arriti te brigjet e detit t Cyprus (Qipros) dhe pastaj u b nj perndesh e madhe dhe e bukur dhe bari u rrit kudo prreth saj, nn kmbt e saj me form t hijshme. Zotrat e saj dhe njerzit e quanin Aphrodite, perndesha e lindur nga shkuma dhe Cytheres, kuror e pasur, pr shkak se ajo kishte lindur nga vet shkuma dhe Cytherea pasiq kishte arritur Cytheren-n, dhe Cypro-genes, pasiq ishte lindur n valet e Qipros, dhe Phylommedes (Filomeda), pasiq ajo kishte dal nga antart. Dhe me te shkoi Erosi, dshira e hijshme, q e prcolli at q nga fillimi i lindjes e deri tek arritja e saj n kuvendin e zotrave. Ky ishte nderimi q ajo e kishte q nga fillimi dhe pjesa q i ishte ndar asaj n mesin e njerzve dhe zotrave t pavdekshm, - pshpritjet dhe buzqeshjet vajzrore (virgjre) dhe mashtrimet me knaqsi t mbla dhe dashuri dhe hir. (Hesiodi, vargjet 187-207) Interpretimi grek i lindjes nga shkuma nuk prputhet me prfaqsimin e Afrdits si perndesh e dashuris, bukuris senzuale dhe mbrojtse e martess. N Hymettus, afr tempullit t Afrdits ishte nj burim ku pinin grat q dshironin t mbeten shtatzn apo t ken lindje t leht. N Hermion grat para martess flijonin pr nder t sajnnat spartane para fejesave t bijave t tyre i flijonin Afrdita-Heras, pa dyshim pr arsye t ngjashme, nj shkrirje e Afrdits me martesn e perndeshs. N Atik, Afrdita ndrlidhej me Moirai (Fatit) dhe Genetyllides, perndeshs q mbikqyrte lindjen. ( Enc. Britannica, 1963, Aphrodite Vol.2, fq.110)

    58

    Prve Aphrodite Urania, hasim edhe n Aphrodite Genetrix dhe Venus Genetrix Aphrodite Urania ose Afrdita hyjnore, ishte perndesh e dashuris s pastr dhe ideale. Aphrodite Genetrix ose Nymphia favorizonte dhe mbronte martesn. (Larousse, Enc. e mitologjis, fq142) A e dinin grekt e lasht historin origjinale t tregimit mbi Aphrodite (Afrditn) dhe lindjen nga shkuma? A nuk ishte ky interpretim aq i thjesht dhe aq i bukur si perceptim i martess s Qiellit dhe Toks, dhe lindjes t Agimit mbi lumin e bukur Shkumbin (Genusus). 3. Rruga pr n Tokn e Bricjapit: (Miti ku prfshihen Kroni dhe Zeusi) Kjo pjes paraqet nj orvatje pr t shpjeguar emrat parahistorik t pes vendeve n rajonin juglindor t Europs. a. Rajoni i pes vendeve Toka e Bricjapit mund t gjendet nse e paramendojm rripin e toks q shtrihet nga lindja, prej Italis jugore, regjioni i Kalabris, prtej detit Adriatik, deri te ishulli i Korfuzit, pastaj nga Epiri dhe Maqedonia, e prfundimisht deri te toka e fisit Satrae n malet Rodope, n pjesn veri-perndimore t Bullgaris, n verilindje t Greqis. Sugjerohet se emrat e ktyre pes (ose s paku katr) vendeve, paraqesin disa interpretime t mitit mbi Zeusin e rritur nga nj Nn-Bricjap. Kjo mund t tregohet me pasqyrimin e etimologjis s mundshme t emrave t lasht t prkthyera nga gjuha shqipe: Calabria Kalabria = Ata kan ln brirt Corfu Kerkura = Ku ai (Kroni) ra Epirus Epiri (E biri) = I biri (Zeusi) Macedonia (Emathia) = Nna Bricjap Satrae (Satyr?) = Ai bricjapi

    59
    b. Miti N qytetrimin e lasht grek, Zeusi konsiderohej si perndia supreme. T dhnat m t hershme pr lindjen e tij, i gjejm n Theogonin e Hesiodit. (vargu 453). Me sa duket, Kroni dshironte ti asgjsoj fmijt e tij, pr shkak se ai kishte msuar nga prindrit, Qielli dhe Toka, se ai ishte i paracaktuar t jet i mposhtur nga njri prej tyre. Me qllim q ti shmangej ksaj, Kroni asgjsonte do fmij t tij t posalindur. Rhea, gruaja e Kronit, nuk deshi q t humb edhe nj fmij, kshtu q kur ishte shtatzn me Zeusin, ajo iku n Kret. Ajo ktu e lindi Zeusin, dhe ai ishte i fshehur n nj shpell, n nj mal t cilin Hesiodi e quajti Aidaion, dhe duke iu referuar legjends, ai mund t ishte i ushqyer me gji t nj bricjapi. (Guthrie, fq.40) Hesiodi nuk jep kurrfar t dhnash pr nnn-bricjap. Amalthaea, n mitologjin greke - prejardhje kretase, nna q e ushqeu Zeusin. Nganjher ajo prshkruhet si bricjapi q e ushqeu fmijnzot (Enc. Britannica, 1963, Amaltaea, Vol. 1, fq.705) Pas arritjes s pjekuris s tij, Zeusi e mposht baban e tij. (Theogonia, vargjet 73-75, 485-505.) Versionet e shumta pr fatin e Kronit, prmbledhin se ai ishte i burgosur n nj ishull af Britanis, i rruajtur nga (njqindduarshit) (Enc. Brit., 1963, Cronus, Vol.6, fq.801); ose q ai iku pr tu br sundues i ishujve t t bekuarve n oqeanin perndimor. (Grant & Hazel, fq124) Pasi q Zeusi bhet perndi supreme, ai e shprblen nnn-bricjap me bririn e bollshm, Cornucopia. Prgjithsisht, konsiderohej si nj simbol i pasuris s pashtershme dhe bollkut dhe q u b tipar i hyjnive t ndryshme dhe lumejve si dhe fertilizues t toks. (Enc. Brit. 1963, Amalthaea, Vol.1, fq.705) Nga kuptimi i emrave t lasht t ktyre pes rajoneve, mund t nxjerrim prfundimin se ky mit ka ekzistuar qysh n kohn parahistorike, n botn e pashkolluar n veri t Greqis antike. Ndoshta nj version i tregimit ka arritur n Kret rrugs, n kohn kur ilirt u vendosn aty. (Mayani, fq.394)

    60
    c. Etimologjia e emrave t lasht Calabria - Kalabria N gjuhn shqipe: ca (n), ka (n) = ata kan La = lan, braktis Bri = brir Shum grupe nga Iliria (Mayani, fq.363-66), Epiri dhe Greqia, migruan n kto rajone t Italis, kshtu q pr t gjith kta ishte aplikuar termi Grek. (Emri Graecia i krijuar n Itali, me siguri i bartte rrnjt nga kolonit pellazge Enc. Amerikana, 1829-54, Greece, Ancient, fq.3) Corfu - Korfuzi N gjuhn shqipe: Ker = Ai ku = ku ra = ka ra, rrzoj

    Ishulli Korfuz (n perndim t Epirit), mund t ket qen vendi ku Kroni (Ker-Oun) u largua pas mposhtjes nga i biri i tij Zeusi (ku ai ka ra). Shqiptime t ndryshme prfshijn: Kerkura, m von Korkura (Peck, fq.409) Corcyra ose Kerkyra (Tripp, fq.170) Corfu (n greqishten moderne, Kerkira; Latinisht, Corcyra) (Enc. Britannica) Epiri (E Biri) N gjuhn shqipe: E biri = i biri (Zeusi) Prse ktu kemi kt zvendsim t shkronjs p dhe b?

    61
    Pjesa e par e tingullit p ose b sht e ngjashme. sht m se e mundshme q n nj fjal t njrit dialekt shqiptimi i tingullit b, n dialektin tjetr t shqiptohet si p e but, e pazshme. (Laird, fq.111-112,126). N gjuhn ilire si shembull mund t merret fjala mblak = i plakur dhe plak = plak. (Mayani, fq.261) Gjuh t ndryshme mund ta regjistrojn tingullin ndryshe pr tia prshtatur dialektit t vet. Kshtu q zvendsimi i shkronjs p dhe b, mund t konsiderohet m se i vlefshm. N studimet e tij Majani i vrtetoi kto zvendsime ndrmjet shkronjsp dhe b. Dr. Klein-i n veprn e tij A Comprehensive Etymological Dictionary of the English Language (Fjalori i trsishm etimologjik i gjuhs angleze) fq.1278, 1389, thot: Ndryshimi i p-s greke n b-n latine me siguri vjen nga ndikimi etrusk. N disa raste tingulli b n ilirishte (epirit, ebirit) ka mbijetuar gjersa n thrakishte b-ja ka mbetur e pandryshuar.Thrakasit kishin nj hyjni t errsirs i quajtur Cabiri (Kabiri). N gjuhn shqipe:Ka (n)-biri = Ai ka t birin, (ata kan). Pr m se dy mij vjet shkrimtart kan spekuluar mbi identitetin dhe natyrn e Cabeiri (Kabirit). Sot, prgjithsisht merret si e vrtet se ata fillimisht ishin shpirtrat e pjelloris q sillnin siguri dhe fat t mir si dhe t korra t begatshme, fama e t cilve prhapej n do an. (Tripp, fq.140) Cabiri ose CabeiriKabiri ishin ose djemt e Hefaestit (Hephaestus) ose n ndonj tjetr mnyre, shum t afrt me t. Ata n njfar mnyre misterioze, njiheshin si zotra t lart (Hathorn, fq.73) Kabirt e Samothraces (ishull n Greqi), ishin bijt e Zeusit dhe Kaliops (Kravitz, fq.49) Ritet misterioze sekrete t Cabiri-ve t lashtnga disa t dhna msohet se vetm dy perndi ishin t adhuruar, Zeusi dhe Dionisi (babai dhe i biri).

    62
    Maqedonia (Emathia) N gjuhn shqipe: ema = e ma, nna (Mayani,fq.121) Dhi, thi = dhia, bricjapi (Mayani, fq.112,243) Emri parahistorik i Maqedonis ishte Emathia. N.G.Hammond n veprn e tij Epirus-The prehistoric Period (Epiri-periudha parahistorike) fq.374, thot: Nga ky rajon (Pindi verior-ndrmjet Epirit dhe Thesalis veriore) emri Maqedoni sht sjell nga pushtuesit, n kt vend q m par quhej Emathia e m pastaj riemrohet n Maqedoni. Satrae (Satyr, Satyroi) Jan dy etimologji t mundshme q do t sugjerohen. Njra bazohet n fjaln Satyr. (Tjetra do t shqyrtohet n D. Orakulli m i vjetr.) Sugjerimi ka t bj me faktin se variacioni i emrit Satrae sht satyr (satyroi). N gjuhn shqipe: sa = sa (aq sa) ty = ti roi = rroj, (jetoj) sa = sa ty = ti r (a) = ra, (rrzoj) Ose ndoshta si jeton, kshtu edhe do t vdessh. Satyri, nj perndi pyjesh, nj pjes njeri, nj pjes bricjapme siguri nj fjal e huazuar nga ilirishtja q me plot kuptimin e fjals, do t thot mbjellsi. (Klein, fq.1387) Shprehja sa-ty-roi, sa-ty-r(a) mund t prkthehet at q mbjell, at do korrsh (?). (Kroni i asgjsonte fmijt e tij; ai ishte i mposhtur nga ana e Zeusit.) (Satyr-t) emri Dorian tituroi do t thot ai-bricjapi. fq.255) Ai-bricjapi, sht njri nga shoqruesit m besnik t zotit Dionis. (Otto, fq.167) (Mayani,

    63
    d. Agimi: Gdhi Ashtu si gjuha angleze ka m shum fjal pr agimi (sunrise, daybreak) gjithashtu edhe n gjuhn shqipe kemi: afrdita ose gdhirje. N gjuhn shqipe: gdhi = agim Ga (nga), gdhi = nga (toka e dhis) Ge dhi = dheu dhi (ose toka e dhis) Nga brthama e lasht shqiptare e lumit Shkumbin, agimi paraqitej nga ana e Maqedonis lindore (Emathia; nga nna-tok e dhis). Paramendoni lindjen e diellit dhe lvizjen e tij kah perndimi. Nuk do t ishte fare vshtir pr ta paramenduar Afrditn (agimin) kalruar mbi bricjapin, pasi q kishte kaluar mbi tokn-dhi. N nj nga tempujt, Afrdita adhurohej si dhi ose me emrin e dhis, dhe ja ku kemi Aferditn duke kalruar mbi dhi, skalitur nga Skopasi, nga mjeshtri skulptor i periudhs klasike. (Shih Grigson, fq.207) Nj nga vetit e Dionisit ishte edhe Dendrites dhe me gjas si prfundim i kuptimit n greqishte ishte Ai nga drunjt. Dionisi konsiderohej njzot i drurit, por ky term n gjuhn shqipe ka domethnie: den, denj,ndenj = vend, vendqndrim (Mayani, fq.80,110) drite = drit Vend i drits s par; apo dej = e pasnesrme drite = drit D. Orakulli m i vjetr i Dionisit Edhe nata vdekjeprurse zhvesh.grindje t vshtir t zemrs. Por grindjet e neveritshme zhveshin mundimet e dhimbshme dhe harresn e plot, dhe urin dhe dhimbjet t prlotura, si dhe luftimet dhe betejat, vrasjet, masakrat, grindjet, fjalt e rrejshme, mosmarrveshjet, paligjshmrin dhe shkatrrimin, q t gjitha kto t nj natyre, dhe betimi q m s shumti i sjell telashe mbar njerzimit mbi tok kur do njeri me kokfortsi mallkon nj betim plotsisht t rrem. " (Hesiodi, vargjet 223-231)

    64
    1. Zoti i mbretrve dhe profecis dinastike Orakulli m i vjetr i Dionisit ishte n vendin Bessi, t fisit Satrae n rajonin e maleve Rodope, nj pjes e Thrakis s lasht, sot pjesa jugperndimore e Bullgaris, n verilindje t Greqis. (Orakulli ishte nj vend apo faltore, apo mjedis ku konsultoheshin zotrat pagan; nj lloj festimi i klerikut gjat t cilit zoti pagan ua zbulonte diturin e fsheht.) Thrakianuk ka ndonj definicion t caktuar pr tu dalluar n mes t thrakasve vends dhe ilrve. Kshtu q, atbot kemi nj fis ilir q quhej Brugi, e po ashtu edhe nj fis thrakas i quajtur Bryges; gjithashtu n kohn e Strabonit ishte nj fis i quajtur dardan, q ather njihej si ilir, q jetonte pran (me) fisin thrakas Bessi (n tokn e t cilit gjendej orakulli m i vjetr i Dionisit) por me sa duket ata kan qen thrakas aq sa edhe ilir. (Enc.Britannica,1963, Thrace, Vol.22, fq.159) Me sa duket, orakulli i dedikohet Dionisit si nj zot i mbretrve dhe profecis dinastike (q ndrlidhet me renditjen e sundimtarve t s njjts familje, apo si rezultat i vet sundimit t mbretit). Plutarku n mnyr eksplicite thot se teza q n kohn e lasht Dionisi kishte nj rol t rndsishm t nj pjese bukur t madhe t profecisEuripidi drejtprsdrejti e quan Dionisin profet i thrakasve. (Otto, fq.144) Profecit e Dionisit u bn t njohura nprmjet profetve t faltoreve t cilt quheshin Bessi. (Herodoti, Libri VII, 111). T dhnat e letrsis antike, tregojn se Dionisi ishte zot i mbretrve dhe profecis dinastike. Ata dshmojn se ai ishte prgjegjs pr shprblimet dhe ndshkimet; t korrave t begatshme dhe uris. T dhnat legjendare pr ndshkimet e shkaktuara mbretrve si rezultat i konfliktit t tyre me zotrat, radhiten nga Iliada e Homerit (6.119-143) e deri te shkrimet e Diodorus Siculus (shek 1-r kohes son). Nga disa t dhna t mvonshme, nj variant flet pr hyrjen e Dionisit nga Azia n Thraki dhe konfliktin q shkaktohet ndrmjet Dionisit dhe mbretit thrakas t Edonianve, Lycurgus dhe vendosjen e mbretit t ri. Konflikti politik dhe religjioz ndrmjet Dionisit dhe Lycurgus-it vendosi fatin e dinastis s vjetr thrakase. Zoti n fron e vendosi Charops-in, e me

    65
    kt ndryshoi edhe orientimin religjioz n mesin e brezit dinastik; kshtu q andej e tutje, dorzimi i riteve sekrete misterioze prej babait tek i biri, bhet si kusht kryesor pr ruajtjen e pushtetit. At q kemi ktu, paraqet nj mit i cili kodifikon prejardhjen hyjnore t mbretrve. Ritet sekrete t mistereve ishin vetit t emrimeve. N kt legjend thrakase, Dionisi paraqitet si nj hyjni e mbretrve. (Fol & Marazov, fq.57) A ishte Dionisi me prejardhje aziatike sht vshtir t prcaktohet. Nga etimologjia e mundshme e emrit t tij, dshmohet nj prejardhje thrakaseilire. Dionisi ishte zot i thrakasve nga Europa dhe pirgianve nga Azia. M von na paraqitet nj fis me prejardhje nga Maqedonia, i quajtur Brigian. (Herodoti, VII, 73) Pr rolin e Donisit si zot i mbretrve dhe profecis dinastike, flasin edhe mjaft t dhna tjera. Orakulli i Dionisit ishte shum i njohur n tokn e Satrae, shum m hert, t kohs s Herodotit. Me sa duket ka qen mjaft i famshm pr profecit e dij dinastike (aprovim apo refuzim i nj personi pr sundimtar). Suetonius (v.70-122 kohs son) tregon se i sht thn Oktavianit, babait t Augustit, se djali i tij do t bhet zot i mbar bots. Pasi q pijet ishin derdhur, nj flak e madhe u ngrit lart mbi majn e shenjtrores, nj shenj t ciln vetm nj tjetr e kishte marr gjersa kishte flijuar n t njjtin altar, e ky tjetri ishte Aleksandri i Madh. Kjo shenjtrore me siguri se ka pasur reputacinionin e orakujve t besueshm mbi problemet dinastike, q Aleksandrin e Madh e bjn pr t krkuar kshill. (Fol & Marazov, fq.57) Gjat ekspedits s tij n lindje, Aleksandri ishte i shqetsuar se mos i ka kaluar kufizimet e caktuara nga zoti Dionis. (Fox, fq.305) N legjendn e strgjyshrve t Alexandrit, Dionisi, diellori, shum qart paraqitet si nj zot dinastik, e Aleksandri kosiderohet si Dionis i ri i periudhs helene. Gjat epoks romake: Fakti q romakt e morn (shenjtoren) nga Satraet dhe ua dhan Odrysve, duke shkaktuar n kt mnyr rebelimin e Vologaesus-it, priftit t lart Bessi t Dionisit, tregon ate se romakt e kuptonin rndsin politike t shenjtores. (Fol & Marazov, fq.58).

    66
    2. Orakulli dhe betimi Emri Bessi (profett e shenjt) me gjas buron nga fjala shqipe Besa. Besa-Bes sht prbetim i shenjt i lojalitetit, shoqris, dhe/ose fjal e besueshme apo fjal e dhn si premtim. Kjo paraqet nj pjes t veant n kulturn shqiptare. N gjuhn shqipe: be = betim Ssi, ssa, za = z, Nj betim (i br) nga zri apo betim (i br n prezencn e Zotit) Z. Mbase kjo fjal ka kuptimin e dyfisht: fjala e personit q prbetohet; personifikim i esencs hyjnore si dshmitar i prbetimit. Besa sht nj fjal e lasht (Mayani, fq.335). Mund t ket kuptimin e besim,kredo osefe. ( Prejardhja e fjals religjion vjen nga latinishtja,religio, betim i shenjt ose detyrohem). Shembuj t tjer t fjals be, q formojn pjes t emrave t lasht, gjithashtu prfshijn edhe fjalt Bendis dhe Gebeleizis. Bendis ishte nna e madhe-perndesh e pranvers. Ajo ishte e pranuar zyrtarisht n Athin n vitin 429 p.e.r. N gjuhn shqipe: be = betim (premtim) ndis = ndez ndez betimin e pranvers, ose mirpres premtimin e pranvers. Emri Gebeleizis ishte emr i zakonshm i mbretit-zot thrakas, Zalmoxis. N gjuhn shqipe: ge (dhe) = dheu, toka be = betim le = l, largim (i) zi = z Nj betim i br n emr t toks.Gaia ose Ge i mbikqyrte betimet e shumta q bheshin n emrin e saj; ajo i ndshkonte ata q e thyenin betimin (Grant & Hazel, fq.178) Me gjas q Besa-Bes mund t shqyrtohet si nj koncept i dyfisht: prbetimi i vdekatarve q ishte br ndaj zotrave; dhe nj prbetim q ishte br nga vdekatart n rrjedhn e jets s tyre t prditshme. Profett e shenjt

    67
    Bessi ndoshta kan luajtur rolin e pranuesve t betimit t dhn nga mbretrit, prkushtuar Dionisit. E si shprblim zoti atyre u jep bekimin e tij dhe profeci t favorshme. Betimi i dhn n mes vdekatarve ka mundur t prfshij bekimin e besnikris t njerzve q nevojitej dhe pranohej nga mbretrit, me qllim t mbijetess si dhe sigurimit t mbijetess t dinastis s tyre. Bessa me gjas n kohn para historike ka qen e njohur, E biri (Epiri) i pashnuar, n Bessaron (Passaron?) ku mbretrit kishin zakon t pranojn besnikrin e njerzve t tyre (Enc.Britannica, 1963, Epirus, Vol.8, fq.648). N Passaro, vend n tokn e Molossoit (Epir), ishte br zakon i mbretrve q ti ofrojn flijime Marsit (Ares-zotit t lufts) dhe n kt mnyr t bhet nj beslidhje solemne (Plutarku, i prkthyer nga Dryden, fq.316) (Zoti i lufts, Ares, prmendet n lidhje me Bessin, n tokn e Satrae: N vitin 13 pas ers son, komandanti romak Piso, i rrzoi Bessit dhe festoi fitoren e tij me prangosjen e Aresit t tyre. (Fol & Marazov, fq.24) Me sa duket kan ekzistuar dy qendra q ndrlidhen me konceptin Bessa: Vendi i premtimeve n Passaron (Bessaron) n Epir dhe vendi i orakullit (dhe premtimeve ndaj zotit) n tokn e Bessi, Satrae. Kjo prani e mundshme e dyfisht e betimit dhe marrdhnies me Dionisin, me ndrmjetsin e Bessit, si nj pjes e kulturs iliro-thrakase, mund t prjashtoj supozimin mbi origjinn aziatike t Zotit. Nj variacion i analizs s emrit Bessi mund t paraqet. Di-Oun-Zi, Ze sht prkthyer si dituria e zrit (ose porosis), (Ze) t zotit t par (qielli, Un) Dionisit (Diounsis) q drgon porosin nprmjet profetve t shenjt, Bessit. Cila ishte porosia? Prgjigjja mund t gjendet n vet emrin Bessi dhe relacionin me betimin - Bessa. Ndoshta ka t bj me disa profeci n lidhje me gjrat e nj natyre dhe betimi. (Hesiodi, vargjet 223-231)

    68
    3. Dio-Bessi, Fisi Satrae a. Bessi Pr Dii (Dioi) Bessi, t fisit Satrae ne msojm nga kta historian: Herodoti Tukididi Straboni Plini Herodoti thot: 110. Kserksi kaloi mbi kto qytete greke duke marshuar, duke i mbajtur n ann e majt t tij, fiset thrakase mbi truallin e t cilve udhtoi, ata ishin Paett, Kikont,Bistont, Sapaett, Dersatt, Edont dhe Satrae-tt. (Inf.plot. #1: T gjitha kto paraqesin fiset e lugins s Nestusit dhe Strymonit ose n mesin e vendeve malore.) 111. Por kta t fisit Satrae, me sa kemi njohuri, kurr nuk kan qen t nnshtruar nga ndokush, ata jan t vetmit thrakas q gjithmon, e deri n ditt e sotshme jan t lir; pr faktin q ata jetojn n malet e larta t mbuluara me pyje t llojeve t shumta dhe t mbuluar me bor; dhe ata jan lufttar t prsosur e t shklqyeshm. Jana ata q e zotrojn vendin e shenjt hyjnor t Dionisit; vend i cili gjendet n vendin m t lart n malet e tyre; Bessit, nj klan i fisit Satrae, jan profett e shenjt, priftrinj, t cilt e shqiptojn orakullin, njjt si n Delfi, e as me m pak mister ktu se atje. (Inf.plot. #2: Me gjas q Herodoti ishte i mendimit se metoda e parashikimit sht ajo e zakonshmja si n Delfi; ndoshta ktu bhet fjal pr t dhna t tepruara mbi ritet misterioze t Bessit.) (Libri VII; prkthyer nga A.Godley, fq.145) Herodoti tregon fakte shum t rndsishme se Satrae kurr nuk kan qen t mposhtur. Ata nuk pranuan kurrfar religjioni nga jasht. Ktu n mesin e ktyre njerzve t egr dhe t pamposhtur n malet e tyre t papushtueshme, gjendej shtpia e vrtet e zotit. (Harrison, fq.366) Tukididi n Lufta e Peleponezit (Libri II, fq. 96) prmend nj fis thrakas t quajtur Dii q jetonte n rajonin e malit Rodop. (v. 485-425 p.e.r.) (v. 471-401 p.e.r.) (v. 63 p.e.r. v. 23 kohs s re) (v. 23-79 kohs s re)

    69
    Ai prmend popuj t veant malsor, t cilt e ruanin autonomin e tyre nga Sitalkesi, mbreti i Odrysit dhe e quanin veten me emr t prbashkt Dioi. Me gjas, n mesin e tyre ishin edhe Bessit, pr t cilt m tepr msojm nga Plini (N.H.IV.18.11.40) se ata, Bessi, njiheshin me m shum emra, nj prej t cilve ishte Dio-Bessi. Me sa duket sht m se e mundshme se ktyre Dio-Bessi, zoti (Dionisi) ndoshta ua kishte huazuar njrin nga emrat e shumt. (Harrison, fq.371) Straboni (VII.318) e di (pr Bessit) se jan nga m t rreptit dhe m t fortt nga shum fise kusarsh q banonin n malin Haemus dhe rrethin Ai gjithashtu prmend Bessit si fis q jeton diku lart n Hebrus, n pikn m t largt, atje ku lumi sht i lundrueshm (Harrison, fq.370) b. Etimologjia e Satrae N gjuhn shqipe: (sa); sa, za = (si) z Tra = rreze, trung i gjat Nj prkthim i mundshm pr Dio-Bessi mund t ishte Dituria e betimit (ose premtimi pr gjrat q do t vijn) e (treguar) nga rrezja; trungu i gjat; druri. Druri familjar? Druri i dituris? Profecis dinastike?... Pr ta shpjeguar evolucionin e dionisit (Di-Oun-zze) si zot i mbretrve dhe profecis dinastike, pjelloris, bimsis, t korrave.duhet gjetur nj emrtues t prbashkt q do t paraqiste nj model q reflektohet n natyr dhe jet - lindja, vdekja, rilindja; si varg dhe vazhdimsi; zhdukja e fars nn tok n mbarim t vitit dhe rishfaqja n pranver. (Harsh, fq.5) Sikurse edhe te zotrat tjer t pjelloris, edhe veprimtaria e Dionisit prcjell nj linj simbolike t vitit, duke kaluar nga vera e begatshme, dimrin, si stina e vdekjes. e deri te rilindja e pranvers (Dean, fq, 2) Karakterisikat e ndlidhura me Dionisin drurt, kultivimi dhe toka (t korrat), hardhit, rrushi, vera, jan gjra jetike q paraqesin jetn e njeriut parahistorik. Me gjas q edhe prejardhja e ideve t ktyre karakteristikave (dinastia, pjelloria, vegjetimi) i jan kushtuar Dionisit.

    70

    Pr njeriun parahistorik dhe familjen e tij, druri paraqiste lnd jetsore - dru zjarri, orendi, strehimorepasi q ai aplikoi drurin (dhe materialet tjera) pr ekzistencn e tij, sht m se e mundshme q ai, me t menduarit e tij filozofik primitiv, t njjtat ti zbatoj edhe n aspektet e tjera t jets s tij, q ngadal zhvilloheshin pr rreth tij. Me sa duket, nj nocion primitiv i mjeteve t jetess ishte baza e filozofis s hershme q i jep jet zotit, m von t njohur si Dionisi (Di-Oun-zi) dituria e qiellit dhe shiut- materiale natyrore q prfaqsojn mbshtetje tek drurit. Si rezultat kemi nj cikl t lnds jetsore Hardhit dhe rrushi prshkruheshin si dhurat e Dionisit. (Hesiodi Punt dhe ditt, vargu 614). Vera, si nj prodhim i frutave t drurit (hardhit), ishte nj simbol adhurimi ndaj zotit. Vera shum m tepr mund t prfaqsoj nj simbol maturie se sa q ishte e njohur nga disa praktikime religjioze pr kremtime dhe shfrenime. Nga nj mbishkrim etrusk (Mayani, fq.168): Pi me qllim q mos t ndjesh dhembjen. Pi pr t njohur pak shklqim drite Dhe pi q t jetosh gjat.

    71

    III. BOTA SHT NJ SKEN


    Teatri nj vend pr t par (Bota) Drama nj gj e br (Historia) Tragjedia nj dshprim A. Drama/ Tragjedia N adhurimin e Dionisit, zotit t pjelloris dhe t korrave, orvatjet e komunikuesve pr ta luajtur rolin e hyjnive, zhvilloheshin me mbajtjen e lkurs s dhis dhe duke pir ver si dhe prfundimisht me sofistikimin e maskave. Me shfaqjen e adhurimit n letrsi, nj maskim, i cili prbhej nga nj mask prej liri t bardh, varur mbi fytyru mundsoi udhheqsve t ceremonis t manifestojn zotin. Kshtu q n nj mnyr simbolike, komunikuesit ishin t inspiruar t flasin n veten e par, e n kt mnyr e mundsuan lindjen e artit t drams. (Enc.Britannica, Mask, Vol.15, fq.13) Prejardhja e drams vjen nga kulti i Dionisit. Me zhvillimin e zotit n letrsin greke, adhuruesit mbanin festivale religjioze pr hir t tij dhe e festonin rilindjen. Fillimisht, nj pjes e festimit prfshinte edhe miratimin e ri t miteve dhe legjendave t Dionisit. M von kto miratime t reja prmbanin tregime pr heronjt legjendar si dhe historin e lasht; kshtu e pasqyronin modelin e ciklit t jets dhe rilindjes n natyr, lidhur me zotin. Ndoshta kto modele jan pasqyruar dhe prsritur n historin e bots, me ngritjen dhe rnien e civilizimeve dhe rilindjen e popujve. Ky kapitull paraqet nj njohje t karaktereve-fmijt e Nns Shqipri- q luajtn nj rol n skenn e bots. E n t njjtn koh pasqyron edhe modelin n histori. Rezultat i ksaj, sht nj pjes e tregimit Nna Shqipri dhembjet dhe rilindja e saj. Fmijt e Nns Shqipri dikur pushtuan botn por m von u pushtuan nga romakt. Ata mbijetuan valt e migrimeve n Ballkan dhe kolapsin prfundimtar t Perandoris Romake n Konstantinopol-1453. Pr m se 25 vitet m von, pas vdekjes s mbretit shqiptar, Gjergj Kastriotit-Sknderbeut, 1468, ata u nnshtruan prej otomanve. M n fund, n koht moderne, fmijt e saj morn pjes n rilindjen e shum popujve.

    72
    N vitin 1912, n National Geographics u paraqit teksti n vijim: N t vrtet nuk qndron n nj papajtueshmri me nacionalizmin e ri shqiptar - e arsyeja pr kt - sht fakti se shqiptart jan nj nga antart individualist m t fort t racs njerzore. (Damon; Nov.1912, fq.1093) B. Karakteret Historia e njerzimit sht nj fenomen planetar kronikat e njerzimit paraqesin t dhna paraprake t humbjeve t prkohshme nga t cilat shekujt nxjerrin fitore, ndonjher afatshkurtre. Njerzit q kan njohur fitoren, nse jetojn nj koh t gjat, i sheh t shkatrruar n pluhur, por ata t mposhturit t cilt nuk kan mundur t pranojn humbjen, munden gjithmon t ngrihen, pr prfitim t tyre ose pr humbjen si mundsi q mund t prcaktohet ... Njerzit e shquar trheqin vmendjen ton t rastit dhe sa m t largt, aq m imponues jan, e kjo sht shkaku se jan m larg, jasht rrethit t interesave tona. Me ndihmn e tyre, zbulimet m t gjalla duhet vetm akumuluar n shekuj pr t gjetur vendin e tyre n rrjedhn e epokave dhe dyshimplot pr t kuptuar burimet e fshehta t natyrs njerzore. Kshtu q, mjaftonte pr Plutarkun pr t gjetur paralelet n mes jetve t famshme, n mnyr q t na e zbuloj Greqin dhe Romn pas nj harrese t gjat t epoks s mesme. Ai nga dritarja e tij mund t shoh fushbetejn ku rrnohen fatet e helenizmit. Edhe pse atbot ai ishte shum m superior nga njerzit e zakonshm, ne sot qart mund t shohim se ai nuk e kuptonte gjithmon as at m t qartn e msimeve t tij. Ngjarjet historike, vetm t bra nga njeriu, nuk kan asnj vler pr ne, jasht interpretimeve tona q u kemi dhn. Sa m shum drit t hedhim tek njerzit e famshm t s kaluars, aq m shum do t zbardhim pamjen e jets son. Si sht e kaluara dhe sa sht e ndryshme! Jett e famshme na i hapin rrugt e drits n t gjitha drejtimet. (Clemenceau, fq.149-150, 153-154)

    73

    BIRI: Aleksandri i madh (356-323 p.e.r.)


    Ai padyshim, me sa duket, kishte nga babai i tij e me gjas edhe nga nna e tij, dika ilire, d.m.th. gjak shqiptari. (Tarn. Fq.1) Ai ishte nj nga forcat supreme t begatshme t historis. Ai e zhvendosi botn e civilizuar nga nj vend n nj vend tjetr; ai filloi nj epok t re; asgj m nuk do t jet ashtu si ishte m par. Ai i zgjeroi kufijt e dituris dhe prpjekjeve t njerzimit, ndrsa shkencs dhe qytetrimit grek do ti jap hapsir dhe mundsi sa q ata kurr nuk e kishin pasur. E veanta u zvendsua me iden e bots s banuar zotrim i prbashkt i njerzve t civilizuar Mshira e tij shpeshher prmendet dhe me siguri se figura e tij sht karakteri i vetm n jetn publike greke, q prmendet t ket treguar mshir. Se far force t karakterit ka pasur, m s miri mund t shihet jo nga ajo fuqi e madhe q e posedonte, por nga marrdhnia me gjeneralt e tij. Ishte nj kuvend i mbretrve, me pasionet, ambiciet, aftsit, prtej atyre njerzve m t (Tarn, fq.145, 124) Ai gjithashtu pr nga natyra ishte msimdashs dhe i dashuruar n lexim (Plutarku) Ai ishte jashtzakonisht i guximshm dhe tejet i matur. Edhe idealist edhe realist, nj mirbrs dhe nj parashikues, ai dallohej nga t gjith miqt e tij, qoft si nj njeri i veprimit ose njeri i mendimit. Ai ishte aq mistik sa dhe praktik dhe pr t gjith ata q ishin n kontakt me t, trheqs tej mase Pr udhheqjen e tij si gjeneral, sht shkruar mjaft; por prej t gjitha prmbledhjeve, ajo e Arrianit ndoshta sht m e vrtet, sepse burimi kryesor i "Anabasis" ishte historia e humbur e gjeneralit t Aleksandrit, Ptolemeut, e shkruar pasi ai e kishte br mbret t Egjiptit. E shkruar si n vijim: Ai ishte me shum mendjemprehtsi, guxim, nga m m t prkushtuarit pr nder dhe rrezik dhe i prkushtuar ndaj fes, (nj aderues i vshtirsive,

    74
    i shpejt dhe i palodhshm, indiferent pr knaqsit shqisore, i pangopur pr zotrim fisnik) i shklqyeshm pr t vepruar n kursin e duhur n aksion, edhe ather kur do gj ishte e errt dhe ather kur do gj ishte e qart, m i lumtur n supozimin e tij t gjasave, mjeshtri m i madh n udhheqjen e nj ushtrie si dhe armatosjen dhe pajisjen saj; dhe n frymzimin shpirtror t ushtarve t tij, duke u dhn atyre shpres t mir, dhe duke ua larguar atyre do frik nga rreziqet me patrembshmrin e tij - m fisniku n t gjith. Dhe do gj q duhej br n paqartsi, ai e bri me e guxim tej mase; ai ishte m i aft n pritje t shpejt dhe t flakt t armikut t tij, para se dikush t kishte koh t ndjej frikn ... (Fuller, fq.89, 91) N shekullin e dyt p.e.r. historiani grek Polybius thot se Aleksandri ishte nj njeri me miratim universal t nj shpirti t lartsuar mbinjerzor. Ai prshkruan se si Filipi dhe i biri i tij e ngritn Maqedonin nga e parndsishmja, n rangun e par t popujve; se si Aleksandri dhe shokt e tij u bn ball detyrave t tyre t shumta, rreziqeve dhe vuajtjeve t tyre, dhe se si, me q n posedim t pasuris s mjaftueshme dhe t t gjitha dshirave t plotsuara, ata kurr nuk e humbn energjin e tyre trupore apo prirjet e tyre pr shfrenime. Ata, t afrmit e tij, u bn me t vrtet mbretror n madhshtin e shpirtit, prmbajtjen e jets dhe n kuraj. (Enc.Britannica, 1963, Alexander Vol.1, fq.575). Por un e di se Aleksandri, i vetmi nga mbretrit e vjetr, ndjente pendim pr gabimet e tij, e kjo vinte nga natyra e tij fisnike. - Arriani (Fuller, fq.91)

    75

    FARAONI: Ptolemeu i par (v. 364-283 p.e.r.)

    Ptolomeu (Ptolemy Soter), ishte themeluesi i dinastis t mbretrve maqedon, sunduesi i Egjiptit; vinte nga nj familje fisnike (Lagides) nga rajoni i njohur me emrin Eordaea. Ishin dy rajone me t njjtin emr njri gjendej n pjesn jugore t fisit ilir Linkestt, n veriperndim t kufirit t Maqedonis dhe rajoni tjetr q gjendej n jug t lumit Shkumbin, n pjesn perndimore t kufirit t Maqedonis. (Shepherd, fq.10) Pas vdekjes t Aleksandrit t Madh, pasardhsit e tij, Diadok, nj grup i gjeneralve maqedon, luftuan njeri- tjetrin pr ndarjen e perandoris. Ptolemeu e zgjodhi Egjiptin. Dy vjet pas dorheqjes s tij, Ptolemeu vdiqmendjempreht dhe i kujdesshm, ai kishte nj mbretri kompakte dhe mir t organizuar pr tua ln trashgimtarve t tij. Ai ishte nj mbrojts i vrtet i shkrimeve, e merita pr themelimin e biblioteks s madhe t Aleksandris i takon atij. Ai vet e shkroi historin e ekspeditave t Aleksandrit, t dalluar me ndershmrin dhe seriozitetin e tij t iltr, e cila tashm e humbur, e q do t mund t rindrtohet kryesisht prmes prdorimit t veprs s historianit Arrian. (Enc.Britannica, 1972.Vol.18, fq. 810)

    76

    KUSHERIRI: Pirro (v. 319-272 p.e.r.)


    Mbret i Epirit, i biri i Akidit, nga oborri mbretror i Mollosve, dhe kushri i Aleksandrit t Madh. (lidhja e mundshme familjare sht: gjyshi i tij, Aleksandri i Mollosve ishte vllai i Olimpis, nns s Aleksandrit t madh.) Kur Akidi ishte mposhtur nga froni nga nj pjes e popullit t tij dhe ishte larguar nga mbretria, Pirroja, i cili akoma ishte foshnj 2- vjeare, ishte i shptuar nga disa shoqrues besnik t mbretit dhe i ishte drguar Glaukut, mbretit t nj fisi ilir (Taulantt). Me ndihmn e tij, Pirroja si dymbdhjet- vjear kthehet n fronin e tij mbretror ( Enciklopedia e re, 1902, fq.698) Nga sukseset e tij ushtarake kundr Romakve, lindi shprehja Fitore e Pirros q paraqet nj suskes t fituar me nj kosto shkatrruese; Edhe nj fitore si kjo dhe un do t duhet t kthehem i vetm n Epir. Pirro (Smith, fq.62) Ai e shkroi historin e artit t lufts e cila sht e vlersuar nga Sionisi i Halikarnasit dhe Plutarku, autoriteti kryesor i jets s tij. (Enc.Brtiannica, 1963, Vol.18, fq.801) Ndaj t afrmve ai ishte i but dhe nuk zemrohej leht, i zellshm e bile edhe i vrullshm n kthimin e mirsis. - Plutarku Maqedonasit ishin t mendimit se qetsia e tij, shpejtsia e tij si dhe veprimet e tij shprehnin ato t njjtat veti si t Aleksandrit t madh Plutarku Pas ksaj beteje (kundr maqedonasve) Pirroja kthehet n shtpi i lavdishm, duke gzuar fam dhe reputacion dhe i quajtur Shqiponja nga Epirott. Pran jush thoshte ai, Un jam nj shqiponj, e si mos t jem, kur si krah pr mbshtetje i kam duart tuaja?. Plutarku (Prkthim i Drydenit, fq.317-318)

    77

    RESTAURUESI I: Diokleciani (v. 245-313 k.e.re)


    Nn sundimin e mjer t Valerianit dhe Galienit, perandoria ishte nn zgjedh dhe gati se e shkatrruar nga ushtart, despott dhe barbart. Mirpo, ishte shptuar nga nj sr princash t mdhenj, t cilt me prejardhje ishin nga krahinat e Iliris. N nj periudh rreth tridhjet-vjeare, Klaudi, Aureliani, Probi, Diokleciani dhe shokt e tyre, ngadhnjyen mbi armiqt e jashtm e t brendshm t shtetit dhe me nj disiplin ushtarake, prforcim t kufijve, e riprtrin shtetin dhe e merituan titullin e restauruesve te bots romake. (Gibon, Dobsimi dhe rnia e perandoris Romake, Kapitulli 11) Njeriu q e rilindi dhe i dha nj jet t re, si pushtetit ashtu dhe artit romak, n histori njihet si m mizori i t gjith armiqve t besimit krishterKrishterimi si dhe liria fetare aq sa munden, duhet prmbajtur faktit si rregull, se persekutuesit e zemruar t kishs nuk ishin n mesin e perandorve m t kqij por n mesin e m t mirveGjja q me t vrtet ishte e mrekullueshme ishte ajo q nn sundimin e Dioklecianit, t krishtert gzuan njzet vjet paqe si dhe prkrahje perandorake. Kjo na bn t parashtrojm pyetjen se ka ishte ajo q e shkaktoi kt ndryshim t politiks s tij n etapn prfundimtare t sundimit t tij. Por nj udi e vrtet ishte ajo q Diokleciani, si nj reformator i fuqishm, nuk i filloi menjher persekutimet siq bn perandort tjer. Nj kurs i till plotsisht do t ishte n tiparet e pozits s tij t prgjithshme n histori si dhe me pozitn e veant personale t cilat ai e mori. (Freeman, fq.47-50) Zotrat kan vendosur se far sht e drejt dhe e vrtet; m t urtit e njerzimit, nga kshillat dhe veprat, jan provuar dhe kan vendosur parimet e tyre. Pra nuk sht e ligjshme t kundrshtohet urtsia e tyre hyjnore dhe njerzore, apo t pretendohet se nj fe e re mund t korrigjoj t vjetrn. Dshira pr t ndryshuar krijimtarin e paraardhsve tan, sht krimi m i madh. - Diokleciani (Firth, fq.22)

    78
    Diokleciani pushoin Dalmaci ku ai e gjeti lumturin n kultivimin e kopshtit t tij (Enc.Americana, 1829-54), fq.241) Dshiroj t kishe ardhur n Salon (Dalmaci) dhe t shohsh lakrat q i kam mbjell: ti kurr m nuk do t ma prmendje fjaln perandori. Diokleciani (Smith, fq.329) Ashtu si sundimi i Dioklecianit ishte m i famshm se i cilitdo nga paraardhsit e tij, ashtu ishte edhe lindja e tij, e mjer dhe e turbulltAi vjen nga nj qytet i vogl i Dalmacis, prej nga ishte edhe nna e tij. Shn. plot. # 1: Me sa duket ky qytet quhej Doclia, sipas nj fisi t vogl ilir (-Gibbon, Kapitulli 13) Konstantini, nj mik i Dioklecianit, gjithashtu ishte nj ilir nga fisi Dardan. Edhe pse rinin e tij e kishte kaluar n luftime, ai posedonte nj natyr t but dhe t dashur (Gibbon, Kapitulli 13) i biri i tij ishte Konstantini i Madh; strnipi i tij ishte Juliani, mohuesi i fes.

    79

    SHPTIMTARI: Konstantini i madh (v. 274-337 k. s re)


    Na sht dashur nj koh e gjat pr tu bindur se liria e adhurimit nuk duhet ndaluar, por duhet t jet dshira e secilit individ q t kryej t gjitha shrbimet e shenjta sipas mnyrs dhe zgjedhjes s tijPrandaj un, perandori Konstantini shprblej t krishtert, dhe t gjith t tjert, me lirin e adhurimit, t cilin ata e preferojn, me qllim q fardo hyjnie t ekzistoj, mund t jet i favorshm pr ne dhe pr t gjith ata q jetojn nn udhheqjen ton. Konstanini i madh (Dekret i Milanos-Toleranca, 313.k. s re). Personaliteti dhe intelekti i Konstantinit ishte pasuruar me dhurata m t zgjedhura nga natyra. Ishte nj truplart fisnik, me pamje madhshtore Mangsia e nj t paarsimuari, nuk e pengoi aspak at pr t formuar vlersimin e tij t drejt pr rndsin e vlers s t msuarit; kshtu q arti dhe shkenca fituan pak inkurajim nga mbrojta m se bujare e Konstantinit. Bile edhe ata t cilt censuronin masat e tij t drejta, ishin t detyruar t pranojn se ai posedonte nj zemrgjersi t rall N fushbetej ai me shpirtin e tij t guximshm frymzonte trupat e tij. (Gibon, Dobsimi dhe rnia e perandoris Romake, Kapitulli 18) Ai akuzohej pr ambicie t tepruara, bujari t tepruar si dhe pr prirje orientale si paradim. Mirpo n ball t ushtris s tij ai ishte m se i guximshm, i but dhe tolerues n marrdhniet me t nnshtruarit e tij, i paraplqyer nga populli i tij, terrorizues i armiqve t tij. (Enc.Americana, v.1829-54, fq.458) Konstantini interesohej shum pr disa nga elementet themelore t besimit t krishter, por jo pr mshirn e zotit e as mkatin e njeriut, as dnimin dhe as shptimin, as dashurin vllazrore e as mos ta prmendim prulsin. I flakt n bindjet e tij, megjithat ai mbeti i harruar nga implikimet e tyre morale. Historiant modern ishin mjaft t ngacmuar nga kjo; pagant e lasht kt e shnuan si leverdi. Sipas tregimeve t tyre, perandori nuk ndryshoi aspak besimin e tij deri sa nuk i drgoi n vdekje gruan dhe birin e tij, e pas ksaj krkoi pastrim t shpirtit nga zotrat e vjetr. I shpifur nga drejtsia e tyre e lart, ai iu drejtua krishterimit, prmes t cilit ai fitoi nj zvendsim t rrejshm. Mirpo m n fund i erdhi dnimi. Vllezrit e tij e helmuan si hakmarrje pr vrasjen e (djalit t tij) Krispit. (MacMullen, fq.239)

    80

    NIPI: Juliani (331-363 k.s re)


    Perandor romak dhe nip i Konstantinit t madh un nuk e trashgoj qafn dhe gjoksin e gjr t Flavianit, trashgim i etrve tan ilir q ishin burra t maleve. Juliani (Vidal, fq.15) Emri i Julianit, pasardhsit t Konstantinit (II) ndrlidhet ngusht me prpjekjet e fundit pr rikthimin e paganizmit n perandori. Juliani ishte nj personalitet i veant dhe interesant i cili pr nj koh t gjat trhoqi vmendjen e dijetarve dhe shkrimtarve. N letrsi, shkrimet pr veprimtarin e tij zn nj vend mjaft t gjer. Shkrimet e Julianit, t cilat jan t ruajtura, japin nj material t pasur pr gjykimin e filozofis dhe veprimtaris s tij. Qllimi kryesor i gjurmuesve t ktij lmi, ka qen t kuptojn dhe interpretojn entuziazmin e tij aq binds Helen t ndrmarrjeve t tij t drejta dhe t suksesshme, t njeriut i cili n pjesn e dyt t shekullit t katrt bn prpjekje pr ta rikthyer dhe rilindur paganizmin dhe t krijoj themelet e jets religjioze t perandoris. (Vasiliew, fq.68-69) Dhe n mnyr q t shtoj efikasitetin e urdhresave t tij, ai i ftoi n pallat peshkopt krishter ...si dhe popullin...dhe me mirsjellje i kshilloi ata pr t ln mnjan mosmarrveshjet e tyre, dhe secili, pa frik dhe pa kundrshtime, ta vzhgoj besimin e tyre. Ammianus Marcellinus, v.330391 K.s re (trans. Nga Rolf, fq.203) Tani m duhet t krkoj nga ju t mbani paqen n qytete. Nse nuk e mbani, un si udhheqs i magjistratit do tju ndshkoj. Mirpo, ju nuk keni prse t friksoheni nga un si Pontifex Maximus, (kryepeshkop) nse silleni me mirnjohje dhe u bindeni ligjeve qytetare dhe i kryeni kontestet tuaja n mnyr t drejt, ashtu si i keni kryer n t kaluarn, predikoni vetm fjalt e Krishtit dhe ne do t mund t jetojm pran njri-tjetrit. Por me siguri se ju nuk jeni t knaqur me kto pak fjal. Ju po shtoni gjra t reja pr do dit. Ju po e breni helenizmin, ju po i prvetsoni ditt tona t shenjta, ceremonit tonaJu po na plakitni, po na rrefuzoni, ndrsa citoni Cyprianin mendjemadh (Shn Kipriani) i cili thot se nuk ka shptim jasht besimit tuaj! A duhet dikush t beson se me mijra gjenerata t njerzimit, e n mesin e tyre Platoni dhe Homeri jan t humburMirpo un nuk jam ktu tju kritikoj, por vetm t

    81
    krkoj nga ju t ruani paqen dhe kurr mos t harroni se madhshtia e bots ton ishte nj dhurat e zotrave t tjer dhe t ndryshm, filozofi m e mpreht q reflekton shumllojshmrin n natyr. Juliani (Vidal, fq.338) Karakteret e mohueseve t fes e lndonin reputacionin e Julianit; dhe entuziazmi q ia turbullonte virtytet ka ekzagjeruar rndsin e vrtet dhe t dukshme t gabimeve t tijai prhapi tek t gjith banort e bots romake prfitimet e tolerancs s lir dhe t barabart; dhe vshtirsin e vetme q ua shkatoi t krishterve ishte ti privoj nga fuqia persekutimit t shokve t tyre, t cilt ata i njollosnin me tituj t urrejtjes t idolatris dhe heretikve (Gibbon, Dobsimi dhe rnia e perandoris Romake, Kapitulli 23) N vrullin e entuziazmit t tij, Juliani e kuptoi se rivendosja e paganizmit prfshin edhe shum vshtirsi t mdha. N nj nga letrat e tij ai shkroi: M duhet shum ndihm t ngritem kundr asaj q na kaploi n kto dit t liga. Mirpo, Juliani nuk arriti t kuptoj se paganizmi i rrnuar nuk mund t ngritet srish, pasiq ishte i vdekur. Veprimet e tij ishin t dnuara pr dshtim.Skemat e tij mund t prballonin prmbytjen; bota nuk do t humbiste gj nga dshtimi i tyre (Boissier, La fin du Paganisme I, Fundi i paganizmit,fq.142). (Vasilev, fq.77)

    82

    I SHENJTI: Shn Jeronimi (v. 342-420 k. s re)


    Ai u b mjeshtr i gjuhs latine dhe asaj greke, gjuha amtare e tij ishte ilirishtja (Thurston & Attwater, fq.686) Ai u b dijetari m i shkolluar i msimeve biblike t kohs s tij. Ai i pari e vlersoi kt fakt dhe ishte i prir q t;i prgjigjet secilit mendim t ndryshm. Megjithat, ai i pranonte t metat e tij, veanrisht mangsin e natyrs s tij, t pruljes pak si t vrullshme por burrrore. Pozita e tij si prkrahs i dogms katolike, ende sht pozita m e lart e caktuar e nj dijetari biblik. Ai vdiq n Betlehem dhe zyrtarisht sht i prnderuar si doktor i kishs. (Libri i t shenjtve i prpiluar nga Benedict Monks)

    83

    LIGJDHNSI: Justiniani i madh (v. 483-565 k. s re)


    Justini dhe (nip i tij) Justinani, me gjas ishin ilir apo shqiptar. Justiniani ishte i lindur n nj fshat t Maqedonis s Eprme, jo larg nga Uskubi (Shkupi) i sotm, n kufirin shqiptar. (Dokumenti, i cili bazohet n prejardhjen e emrave t tyre si sllave sht vrtetuar se sht i krijuar n shekullin 17-t, thjesht legjendar dhe pa asnj vler historike. Kshtu q teoria e prejardhjes sllave t Justinianit duhet patjetr hedhur posht) (Vasiliev, fq.129) (Justin n shqip Iu-shtin (stin) = hyjnor-stin. Shih te Mayani kushtuar iu-s, fq.114) Titujt e kot t fitoreve t Justinianit i ka mbuluar pluhuri, por emri i ligjdhnsit sht i gdhendur n nj moment t drejt dhe t prjetshm. Nn sundimin e tij dhe me kujdesin e tij, jurisprudenca qytetare shkrihet n veprat e pavdekshme t kodit, pandektit (prmbledhje ligjesh) dhe instituteve (Gibbon,Dobsimi dhe rnia e perandoris Romake, kapitulli 44) Kodi i Justinianit u ruajt n drejtsin romake, kod ky q u dha principet themelore ligjeve q rregullojn shumicn e shoqrive moderne. Paracaktimi i Justinianit paraqet nj nga veprat m t frytshme pr prparimin e njerzimit. Diehl, Justinin, fq.428 (Vasiliev, fq.146) Drejtsia sht paracaktim i sinqert dhe konstant q do t bj pr do njeri at q sht e duhur. Parimet e ligjit jan kto, pr t jetuar me nder, q t mos dmtojm asnj njeri tjetr, q do njeri t marr ate q i takon. Instituti i Justinianit, v.533 k.s re

    84

    TRASHGIMTARI: Gjergj Kastrioti, Sknderbeu (1405-1468)


    Princi shqiptar me t drejt mund t jet i lavdruar si nj kampion i paepur i pavarsis s tij kombtare. Entuziazmi i tij si kalors dhe besimtar, e radhitn at pran emrave t Aleksandrit t Madh dhe Pirros; as ata nuk do t turproheshin ta pranojn bashkatdhetarin e tyre t guximshm. Por sundimi i tij i kufizuar dhe pushtetmbajtja e shkurtr, do ta ln at pak n nj distanc modeste nga heronjt e lashtsis, t cilt kishin triumfuar kundr lindjes dhe legjioneve romake. (Gibbon, Dobsimi dhe rnia e perandoris Romake, Vol.III, fq.2323; Gjithashtu Drizari, Sknderbeu, fq.XIV) Sknderbeu, pr m se njzet e pes vjet luftoi kundr fuqis s prgjithshme otomane, t udhhequr nga aftsit e Muratit dhe pasardhsit t tij, Muhamedit, pushtuesit t Konstantinopolit (Stambollit). Vshtirsit natyrore t vendit t egr dhe malor t cilin ai e sundoi, i ofroi mundsin e nj rezistence t gjat kundr turqve, t cilt kudo tjetr ishin triumfues. Por gjenialiteti i tij ushtarak, me siguri se duhet t ket qen shum i lart dhe pa marr parasysh t gjitha legjendat rreth personalitetit t tij, ne lirisht mund t besojm q udhheqsi i paraplqyer i malsorve shqiptar, i cili n betejat guerile kryesisht i ndaloi turqit, me siguri se ka dshmuar guxim dhe aftsi t jashtzakonshme dhe se ka poseduar fuqi dhe veprimtari t cilat rrall mund t gjenden tek shumica e njerzve. (Creasy, fq.69) Pas vdekjes t Sknderbeut, otomant (turqit) e pushtuan Shqiprin. Pr 450 vitet e ardhshme, Shqipria ishte pjes e Perandoris Otomane. Pas pak nga muret e kshtjells flamuri i hns bie dhe turma shihet m mir Si nj mrekulli n qiell valvitet flamuri i Iskanderit shqiponj e zez me dy krer Henry Wadsworth Longfellow

    85

    86

    PIRATI: Khair-ed-Din Barbarosa (1466-1546)


    Admiral i lart i flots Turke dhe mbret i Algjeris Themeluesi i familjes ishte Jakupi, nj Rumeliot, me gjas i gjakut shqiptar (Enc.Britannica, edic.11-t) Pr vllan e tij, Arouj Barbarrosa: Nga suksesi i tij q kishte n pirateri prgjat brigjeve barbare, ai u b pronar i dymbdhjet anijeveai fitoi namin e t tmershmit, kshtu qsunduesi i shtetit t Algjeris krkoi ndihmn e tij kundr spanjollve. Me pranimin e tij n Algjeri ishte shkaktar q sunduesi t mbytet...dhe t shpall veten mbret. (Enc.Americana, 1829-54, fq.561) Pr nipin e tij, Arnaut Mami: Servantesi, autori i Don Kishotit (Pjesa I, kapitulli 39 & 41) ishte i robruar (1571) nga Arnaut Mami, nip i kusarit t njohur (Khair) BarbarosaArnaut Mami, i cili u printe sulmeve mbi anijen Solishte me prejardhje shqiptare. (Fredmore, fq.74 & 83) Ekrem Reshid kishte shkruar pr te (Khairin): Ai e pa botn, mbar botn me t gjitha kontinentet e saj, detrat e saj, brigjet e saj dhe hapsirat e gjera t pafund t shkretirave, ai ndrronte nj perandori t mrekullueshme q do t shtrihej q nga Lindja e deri n Perndim. E n Perndim, prtej oqeanit, n Botn e Re. Ai ndrronte t populloj Botn e Re me njerz t fort dhe t vendos standardet e tij dhe religjionin e tij. Ai ndrronte t pushtoj Indin dhe t arrij n Kin Ky koncept poetik i Kheir-ed-Dinit t madh, ndoshta edhe nuk ishte shum larg t vrtets. Gjithashtu sht e vrtet se ai i ndoqi objektivat e tij (fardo q t ishin) n mnyr pragmatike. (Bradford, fq.124) 1543. Me sa duket nga kjo koh ai sht n shrbim aktiv dhe i dhn pas nj jete tejet dfryese me robreshat e tij, deri n moshn e tij 80 vjeare kur edhe vdes Me vrazhdsin e nj turku dhe kusarin, megjithat posedonte nj ndjenj bujare dhe kishte krijuar nj karakter t nderit dhe besnikris n veprimtarin e tij. (Enc.Americana, 1829-54, fq.561) N Turqi, ai sht karakter i shum librave fmijsh si dhe shpesh paraqitet n revista ilustruese si shembull i nj Fransis Drejku turk dhe Robin HuditJeta e tij e ashpr, vdekja paqsore, t arriturat e jashtzakonshme, analet turke t vitit 1564 thjesht e shnojn: Mbreti i detrave vdiq. (Bradford, fq.207)

    87

    88

    BOTUESIT-DUETART (Stefani) Shekulli XVI


    Familja Estienne, nj familje e famshme e filologve francez t Renesancs ishte me origjin shqiptare (Konica, fq.2) Themeluesi, Henri Estienne, e hapi shtypshkronjn e tij n Paris n vitin 1505; ai vdiq n vitin 1520. Djemt e tij, Roberti dhe Sharli, si dhe nipi i tij Henri, i quajtur Henri i Madh, ishin meritor pr t arritura t mdha n lmin e shtypit-botimit. N vitin 1526, Robert Estienni filloi me botimet n emrin e vet dhe si rezultat i ksaj ishin nj sr punimesh nga m t vlefshmet. Pjesa m e madhe e botimeve t klasikve grek dhe romak, ishin t pasuruara me shnime dhe libra msimor me vleran vitin 1531 ai e botoi edicionin e par t mrekullueshm Thesaurus Linguae Latinaen vitin 1532 ai posedonte nj radhitje t bukur shtypi me t cilin ai e shtypi Bibln elgante latine (Pr Henrin e Madh) n vitin 1572 (ai) e botoi Thesaurus Linguae Latinae e tij akoma t pakrahasueshm, i cili paraqet nj thesar t msimit dhe kritiks... Pr vdekjen e Henrit m 1589 thuhet: I till ishte fundi i dijetarit m t shkolluar dhe t paepur, i cili ishte m i shquari pr shrbimet, t cilat ia kushtoi kauzs s letrsis s lasht. (Enc.Americana, 1829-54, fq.586-588) (Simboli i ilustruar m posht ishte krijuar pr Bibln Latine e m von shndrrohet n emblem familjare).

    89

    Restauruesi II: Muhamed Kuprili (1586-1661)


    Vezir i madh i Perandoris Otomane Nj shqiptar, me origjin t pastr (Kinross, The Ottoman centuries, fq.331) Shqiptart e konvertuar ishin t paracaktuar t luajn rolin kryesor n rilindjen e Perandoris Otomane. Pr shtytsit dhe karrieristt me prejardhje t thjesht fshatare, n ushtrin dhe administratn otomane, rrugt e prparimit mbeten t hapura. N mesin e shekullit t shtatmbdhjet shqiptart braktisn malet e tyre pr ti marr pozitat t cilat gjer m ather, gjat shekullit t gjashtmbdhjet, i kryenin skllevrit e Bosnjs dhe Serbis. Aftsit ushtarake dhe qndrimet q ata solln me vete nga atdheu i tyre, mjaftuan q kur t gjejn prdorimin e tyre n njmij pikat e ushtris dhe administrats, t jap nj karakter t ri agresiv t politikave otomane. Trashgimia e zakoneve t tyre fisnore, i bri ata npuns mbretror t devotshm dhe vetmohues t atij lloji, q rrall her kishin lindur n trojet e Perandoris Otomane. Pr malsort shqiptar marrveshja m detyruese ishte Besa ose prbetimi i miqsis, fillimisht nj instrument i ndrlidhur me gjakmarrjen q e brente shoqrin e tyre. Shqiptarve q hyn n shrbim t sulltanit, Besa u siguroi nj rndsi t veant. Ata, zakonisht format e marrveshjes s nevojshme pr pranimin e shrbimit n familjen mbretrore i konsideronin si ekuivalent me prbetimin e tyre tradicional t solidaritetit dhe miqsis. Emigrantt shqiptar n qytetet e Perandoris Otomane, me prkushtimin e dhn t besnikris s fort t tyre, q n atdheun e tyre e trashgonin pr miqt dhe shokt e betuar t armve, pundhnsve t tyre do tu mundsoj t gjejn mbshtetje dhe t njohin betimin e tyre t bindjes nn presion, gj q do t kishte tjetrsuar do grup tjetr etnik n Perandorin Otomane. (-Coles, fq.175-176) Muhamed Kuprili, meriton t nderohet si themeluesi i dinastis s ministrave, t cilt e ngritn Turqin, prkundr mungess t princrve t saj, edhe nj her m shum n pushtetet krahasuese, prosperitetin dhe lavdin, gjat t vonuar, n qoft se ata nuk do t shmangnin, rnien prfundimtare t Perandoris Otomanesundimtari i kshillit t Perandoris Otomane kishte qen n rinin e hershme nj djalosh kuzhinier, e m von t rritet n kryekuzhinier. (Creasy, fq.232)

    90
    Kuprili ishte nj burr me prvoj, mendjempreht dhe me njohuri t lart t makineris qeveritare dhe me t metat e saj. Ai ishte mjaft energjik n aksionet e tij dhe m tepr ishte njeri i veprs s i fjalve, nj diktator me vullnet t paprkulur (Kinross, fq.332) Miqt q e njihnin vendosmrin e karakterit t tij, veprimtaris s tij, dhe t menduarit e mpreht t tij praktik, e rekomandoninsi njeri i cili ndoshta do t mund t rivendoste nj shkall qetsie perandoris n vuajtje (Creasy, fq.233)

    91

    PRINCI: George Ghica (1600-1994)


    Familja Ghica sht nj nga familjet q luajtn rol t madh n zhvillimin e Rumunis moderne, shumica prej tyre ishin princr t Moldavis dhe Vllahis. Sipas historianve t Rumanis, familja Ghica (Gjika), ishin me prejardhje t thjesht, t ardhur ngaShqipria. (Enc.Britannica, Vol.10, fq.334) Fillimisht, ai (George), ishte emruar nga Vasile Lupu (princprej 1634-1653 gjithashtu shqiptar) si prfaqsues i tij n Portn Otomane. Nj tregim tjetr flet pr Ghican se ka qen mik me vezirin e famshm turk, Kuprili i cili u njoftua me Georgin gjersa shiste pjepr n rrugt e Konstantinopolit dhe i kishte ndihmuar atij pr pozit t lart. (Enc.Britannica, 1963 &1970) Elena Ghica (1827-1888) ishte novelistja e mirnjohur e cila shkroi nn pseudonimin Dora dIstria. Ajo n Florenc (Itali), botoi vepra q karakterizoheshin me komunikim t but dhe prshkrime madhshtorenj nga punimet e fundit ishte i kushtuar historis s familjes s saj, (Shqiptart n Rumani: Tregimi mbi princrit Ghica), (Florence, 1873). (Enc.Britannnica, 1963, Vol.10.fq.334) Ajo gjithashtu shkroi pr shqiptart n luftn pr pavarsin e Greqis. (Ilustrimet: Grigori II, strnipi i madhi George Ghicas dhe Elena Ghica pasardhse).

    92

    PAPA: Clementi XI John Francis Albani (1649-1721)


    Nj nga pasardhsit e refugjatve shqiptar q ikn n Itali pas vdekjes s Sknderbeut n vitin 1468. Nj koloni e shqiptarve t arratisur, t cilt u vendosn n Kalabri dhe t cilt deri n ditt e sotme (V.1778) e kan ruajtur gjuhn dhe zakonet e strgjyshve t tyre. (Gibbon, Dobsimi dhe rnia e perandoris Romake, Vol III, fq.2323) Qysh nga koht e lashta, shum popuj jan vendosur n Italin jugorepor vetm shqiptart kan mbijetuar si grup etnik. (Nasse, Fshatrat italo-shqiptare n Italin jugore 1964, fq.65)

    93

    MBRETI: Muhamed Ali Pasha (1769-1849)


    Sunduesi m i madh i Egjiptit... i shekullit nntmbdhjet Muhamed Aliu ishte shqiptar, ishte me nj prejardhje t thjesht, njjt si ajo e korsikanit (Napoleonit)ai n fmijri ka qen jetim dhe i till sht ngritur, i ushqyer me ambicie t forta (Kinross, fq.98) Bonaparta ia arriti qllimit q vetm ta prmbys oligarkin e Mamelukve t fundit dhe Otomanve. Menjher m pas arrin nj mercenar shqiptar, Muhamed Aliu, duke u zhvendosur nga Konstantinopli n Egjipt dhe duke vazhduar luftn kundr francezve. Francezt u dbuan me ndihmn e Britanis, Mamemlukt ishin t asgjsuar, e Muhamed Aliue paraqiti veten si lirimtar e bashkues dhe e shpalli veten Pasha i Kairos. Ai e rindrtoi shtetin e Egjiptitdhe e themeloi dinastin e cila do t qndroj deri te Faruku, mbreti i fundit. (Gougang & Gouvion, fq.122) Ky pasha i tanishm, Muhamed Aliu sht nj njeri i mundsive t lartane po e shohim nj princ i cili ia zhveshi vetes t gjitha paragjykimet e popullit t tij, dhe i cili mori nj model Europian pr ta ndjekur, pr t krijuar rishtas nj mbretri t Ptolemeut. (Enc.Americana, botimi 11-t) N t vrtet Ali pasha ishte nj barbar i pashkolluarguximtar, i ashpr, i mpreht, shum dinak, dorshtrnguar dhe tejet ambicioz. Ai kurr nuk msoi shkrim dhe leximkshtu q Europiant q ishin n kontakt me t, lavdronin dinjitetin dhe joshjen qe ai e posedonte, meurin e tij dhe mendjeprehtsin e tij t mahnitse, q i mundsonte ti kuptoj motivet e njerzve dhe qeverive pr t zgjidhur n mnyr efektive fardo situate q do t paraqitej. (Enc.Britannica, botim i vogl)
    (Skena: Muhamed Aliu, njofton gruan e tij n harem pr shpallen e tij Mbret i Egjiptit) Po, ti prgjithmon do t mbetesh gruaja ime e par dhe nna e ndershme e djemve t mi. Ti prgjithmon do t jesh shoqja ime. Po, kjo ishte ajo fjal. Ajo i mbyll syt dhe ngjethet. Mir pra, Muhamed, shoqja jote! Megjithat, un nuk do t t nderoj si shok i imi, por si imzot dhe si njeriun e vetm q m s shumti n bot e kam dashuruar! Ai but ia ledhaton qafn me dor dhe i jep nj puthje n ball. Nj puthje e till, n zemrn e nj femre q dashuron shkakton njfar rrqethjeje. (Mulbach, Mouhamed Aliu dhe shtpia e tij.)

    94

    (Strnipi i Ali Pashs, Ismaili)

    (Ali Pasha)

    (Ali Pasha)

    (Nip i Ali Pashs, Faruku)

    95

    Restauruesi III (1820-1830


    Heladh! murgz e lavdis s dukur! N varr, e gjall, e shtypur, por e madhe! Kush do tu prij bijve t shprndar, Ti zvjerdh nga lngat e skllavris? Lord Bajroni Shtegtimet e ajlld Harolldit, (Canto II, 73) Shqiptari sht nj Europian; dymij vjet e m tepr ai jeton aty ku ka jetuar gjithmon - n fortesn e Epirit dhe Ilirisn fillim t shekullit t nntmbdhjet, shqiptart u bashkuan me fqinjt e tyre jugor, me grekt dhe ishin shtylla kryesore e lufts pr pavarsi. (Damon, T. National Geographic, Nntor 1912, fq.1090) Duhet patjetr t mbahet mend se banort e ishujve, posarisht t atyre t prmenduara paraprakisht (Hidra, Specia, Ipsara) dhe popullata heroike e Sulit, jan krejtsisht ndryshe nse dshirojm t kemi nj kuptim t drejt pr luftn n Greqi (Ata) kan fituar nj emr n histori, emr ky q do t jet i nderuar pr aq koh sa nj dashuri e guximshme dhe e pathyeshme pr liri si dhe guximi i paepur n nj luft t pabarabart, t jet i muar. (Enc.Americana, 1829-54,Revolucioni n Greqin moderne, fq.18) Suliott, bashkvendsit e Marko Boarit dhe m t guximshmit t malsorve lindor, ishin nj fis shqiptarsh t krishter, q numronin rreth 2500 lufttar. (Clark, 1898, fq.179) Banort e par t Hidrs dhe Species ishin me prejardhje shqiptare. Ata, me dialektin e tyre arnaut (shqiptar) e gjithashtu edhe me karakterin e tyre, veshjet dhe zakonet, dallojn nga romaikt (grekt e rinj) dhe grekt modern. (Enc.Americana, 1829-54, Hidra, fq.504) Hidriott e t gjitha pozitave shfaqnin karakterin e veant t racs shqiptare. Ata ishin krenar, t pacip, t stuhishm dhe lakmitar t fitores.T part (klasat e larta) ishin xheloz dhe t vshtir, njerz t vrazhd dhe t dhunshm. Por t gjith posedonin disa virtyte t pastra dhe nj ndershmri me t ciln ata prmbushn angazhimin e tyre. (Finley, G., Historia e Greqis, Tozer, bot. Oxford, 1877, Vol.VI, fq.31. shih Konica, fq.54) sht nj fakt i mrekullueshm se tre burrat m t mdhenj t ngritur n Turqi gjat ksaj periudhe, q t gjith ishin me origjin shqiptare. (Hughes, T.S., Udhtimet n Greqi dhe Shqipri, bot. i dyt. Londr, 1830, Vol. II, fq.108. shih Konica, fq.53)

    96
    Pr luftimet kundr grekve, Muhamet Aliu ishte i shprblyer nga porta pr shrbimet e kryera nga forcat e tij t udhhequra nga i biri Ibrahimi. (Enc.Amerikana, 1829-54, Egjipti, fq.248) Pra, kto jan faktet: Shqiptart e Perandoris Turke, prfshir Egjiptin dhe Shqiprin, ishin drguar kundr shqiptarve q identifikoheshin me kauzn e liris nga Turqia e q n fakt paraqisnin boshtin kryesor t revolucionit grek. T dhnat pr luftn greke pr pavarsi, q nga fillimi mund t lexohen si nj luft civile shqiptare. Lord Bajroni mori pjes n kto luftime n ann e Suliotve dhe vdiq n kt luft. sht m se e besueshme se ai e kuptoi prgjigjen e pyetjes s tij poetike: Kush do tu prij bijve t shprndar, Ti zvjerdh nga lngat e skllavris? Ai me siguri q ishte i vetdijshm edhe pr ironin

    97
    (Ilustrimet: Nna Shqipri e shoqruar me fmijt e saj, t cilt luftuan njritjetrin Gergj Kundrioti nga Hidra, m von kryetar i Greqis, Laskarina Bubulina nga Specia, Muhamed Aliu i Egjiptit, Ibrahim Pasha, kapiten i flots detare turke, Marko dhe Noto Boari, udhheqsit suliot; dhe Ali Pasha, sunduesi i Shqipris jugore)

    98

    BURRSHTETI: Franesko Krispi (1819-1901)


    Krispi, burrshteti italian, ishte nj shqiptar i plot. Ai ishte antar i nj kolonie t madhe shqiptare n Sicili dhe Italin jugore... (Damon, T.,National Geogrphic, Nntor, 1912, fq.1093) Kur shqiptart e Sicilis u ngritn pas Garbiladit dhe luftuan pr nj Itali t lir dhe t bashkuar, pr ta mendohej se ishin italian. Kur shqiptart e Epirit luftuan pr lirin e Greqis, pr ta mendohej se ishin grek. Kur ata luftuan pr lirine e Turqis, pr ta mendohej se jan turq. Dhe kjo sht me rndsi shum t madhe. Kur shqiptart u ngritn pr t luftuar pr lirine e Shqipris, ata luftuan prapa nj perdeje t pakuptueshme t heshtjes. Ata ishin t rrethuar nga vija e fushbetejs. Sllavt ishin n veri dhe n lindje, grekt ishin n jug; italiant n perndim. N vitin 1910, Shqipria plotsisht ishte e shkputur nga bota. Asnj telegraf apo telefonat nuk shkoi nga Shqipria pr n Europ; asnj post nuk kaloi pa censur, asnj udhtar nuk udhtoi pa viz nga armiku. Prapa ksaj perdeje t heshtjes, e vrteta pr Shqiprin mbetet e fsheht. (Lane, R., Majat e Shals, 1923, fq. 290-291)

    99

    ATDHETARI: Isa Boletini Rilindja Kombtare 1912


    N fillim t shekullit t 20-t Nna Shqipri ngriti kokn e saj nga pluhuri, gati se pa kurrfar letrsie, pa shkolla dhe me nj popullat q nuk dinte t shkruaj dhe lexoj. Ajo sht e vogl dhe e vetmuar, n nj bot t ndryshuar, pr t ciln ajo ishte e paprgatitur

    Isa Boletini vjen nga malsia e Shqipris veriore (Gegria) pr t marr pjes n Rilindjen Kombtare. N kohn e mendimeve t ndryshme rreth ardhmris s Shqipris, ai e vuri dorn mbi arm dhe tha: Vre flamurin e Nns Shqipri, le t flas era. Askush ty nuk do t t ndal; as prarsit ktu n Shqipri, e as fuqit e mdha t Europs e Azis; as edhe qielli e as vet ferri!

    Dhe era foli. Srish toka dhe era ishin bashk

    100

    KRYETARI: Admiral Kundruoti (1855-1935)


    Kryetari i republiks greke t asaj kohe (1924), admiral Kundruoti, me familjart e tij n shtpi fliste shqip. (Ladas, Kmbimi i pakicave, fq.386-387; duke e cituar nj diplomat Grek; Shn.plot. Liga e kombeve, Gazeta zyrtare Tetor 1924, fq.1354-55) N Specfjalt shqiptare mbulojn hartn lokale, aty shihen edhe pronart e anijeve t cilt emrat e paraardhsve t tyre i kishin marr nga terminologjia klasike e anijeve, me t cilat ata luftuan aq trimrisht pr pavarsin e Greqis, dhe q paraqisnin nj fizionomi t mrekullueshme shqiptare. Q t dy kryetart e par t Republiks Helene ishin t gjakut shqiptar, e ministri i mvonshm n Athin (i cili fliste rrjedhshm greqishten) m tregoi se ai kishte zakon t fliste me ta n gjuhn shqipe. Pasardhsi i tij mirpriti popullsin e konsiderueshme shqiptare nga Salamina. Kryeministri autokrat i mbretris s dyt, Bulgari, i cili vjen nga Hidra, sikurse edhe admirali Kundruoti, me nofk nna e karavidheve dhe kryeministrave, kur ishte pyetur t arsyetoj nga aspekte t shumta zgjedhjet e pjesrishme t vitit 1874, ai u prgjigj n shqipen e ishullit t tij, ashtu dua un. (Miller, W. Greqia, vendi dhe populli, fq.19. Referimi pr Admiral Kundruoti n kt shnim me siguri ka t bj me Goerg Kundruotin, njrin nga kryetart e par t republiks greke. Kryetar n vitin 1924 ishte Paul Kundruoti, n ilustrimin e mposhtm).

    101

    BABAI: Mustafa Kemal Ataturku (1881-1938)


    Babai i Turqis moderne - i lindur n Selanik, Maqedoni Pr prindrit e Ataturkut: Ali Riza i karakterit t but, ndoshta nj njeri i parndsishm i lindur n Shqipri Gruaja e tij ishte Zybejda. Ajo gjithashtu ishte shqiptare (Orga, fq.10) Turku m i shquar prej kohs s Muhamed Aliut (Wortham, fq.43) Ataturku nuk ishte nj turk i zakonshm. M i drejt se shumica, me mollza t larta dhe sygjer t kaltr t elikt, me trup t vogl dhe lvizje t ngadalshme. Trupi i tij rrezatonte energji edhe kur prehej, syt e tij t ftoht i shklqenin, i gjithdijshm dhe i gjall varsisht nga disponimi i tij kontradiktor. Alternues i sinqert dhe i heshtur, brenda tij pr nj ast tensioni do t gufoj me nj shprthim t ashpr, e astin tjetr t zbutet e t shpreh nj hir qytetrimi t rafinuar. " (Kinross, Ataturk) Mustafa Kemaliishte nj ushtar, burr shteti i shquar i gjysms s par t shekullit t njzet. Ai dallohej nga diktatort e kohs s tij nga dy aspekte t rndsishme: politika e tij e jashtme bazohej jo n zgjerimin, por n trheqjen e kufijve; politika e tij vendore pr themelimin e nj sistemi politik i cili do t mund t mbijetonte n kohn e tij. N kt frym realiste ai arriti qllimit q ta ringjall vendin e tij, duke e transformuar perandorin e vjetr dhe t plandosur otomane n nj republik t re dhe kompakte turke. (Kinross, Ataturk) N fund t Lufts s Par Botrore, Ataturku e kapi kt popull pr qafe dhe e tundi, dhe krkoi q t modernizohet. Pas nj lufte t hidhur, u arrit barazia e femrs dhe ndarja e religjionit nga shteti. Filloi dhe industrializimi. Jepet e drejta universale e votimit si dhe gradualisht zhvillohet sistemi shumpartiak. Themelohen institucionet demokratike n form t qeverisjes t hapur vendore dhe gjyqsis s pavarur, si dhe sistemit parlamentar. Shteti sekular hap rrugn e vet, kshtu q Mullah-t e humbin pushtetin e tyre politik. (Wm. O. Daglas, Drejtsia e Gjyqit suprem t Sh.B.A.-s, shih Kilic, Turqia dhe bota moderne)

    102
    Pas tre vjet luftimesh, ne do t vazhdojm me prpjekjet tona, por kt her do t jen prpjekjet n lmin e shkencs, arsimit dhe ekonomis kombtare. Un jam m se i sigurt se ne gjithashtu do t korrim sukses dhe do t bhemi industrialist, do t bhemi artist. Tash e tutje le ti prkushtojm mendimet tona vetm ksaj. - Ataturku (Adelsen, fq.67) Mustafa Kemalisht nj shembull i prsosur i nj kryetari q e gjen kombin dhe kombi q e gjen kryetarin. Suksesi i tij vjen nga vlersimi i tij real i situats (Kilic, fq.35) Nj njeri me mendim t qart, aktiv dhe i but, i cili e dinte se ka do, shkruante nj oficer gjermanGjenerali Hans Kannengisser, pr Mustafa KemalinAi do gj e peshonte n vete, pa krkuar dakordime nga anash pr pikpamjet e tij. (Wortham, fq.43) Njher kur nj mik i tij i propozoi nj gjest pr opinionin publik, ai me prbuzje ia ktheu: Un nuk veproj pr opinionin publik. Un veproj pr kombin dhe pr knaqsin time.Ambiciet e tij, t nxitura nga imagjinata, t shtytura nga natyra e tij dominante dhe dshira e paluhatshme, ishin ambiciet pr pushtet; por pr nj pushtet q do tia jepte popullit, n mnyrn e tij, ashtu si ai vet e kishte vendosur dhe paramenduar, dhe q do t ishte m e mira pr ta. (Kinross, Ataturk) Kur nj gazetar amerikan e kishte pyetur se ka ishte sekreti i suksesit t tij, ai i prgjigjet: Nuk ka kurrfar sekreti. Kur m duhet t kryej nj pun un s pari i zgjidh vshtirsit, e ajo ka mbetet sht prgjigjja e pyetjes suaj. A do ta quani kt sukses? (Orga, fq.277) N mesin e t robruarve q ia kishin sjell prball, Kemali njohu nj oficer t cilin e njihte m par n Selanik. I burgosuri n pamundsi t shoh simbolin mbi supe, e pyeti pr rangun e tij. A ishte major, kolonel, gjeneral apo ka? Kemali iu prgjigj se ishte mareshal, komandant suprem. Greku briti n turqishte: Ku sht dgjuar q nj komandant suprem t qndroj n vijn e par t fushbetejs? Kemali me buzqeshje i tha: Sshpejti ne do ta rikthejm Selanikun dhe do ta krjojm autonomin e Maqedonis.Ty do t t caktoj atje komandant. (Kinross) N Smirn, kur ishte i ftuar t parakaloj nn flamurin e Greqis, ai mallkon mendimetKy sht simboli i pavarsis s shtetit. (Adelsen, fq.64)

    103

    Virtytet dhe veset ishin pjes e tij; ato e bn njeri t till q ishte njeri i guximit, humanitetit, gjallris flakruese, brutal dhe t pamshirshn n rastet e duhuraAi thjesht ishte si t gjith njerzit e zakonshm, me t mirat dhe t kqiat, t prziera koklavitseai e bri ate q e kishte paramenduar pr ta br, pr t krijuar nj komb nga njerz t dshpruar dhe t demoralizuar. Ai i ngriti ata nga grmadhat e Perandoris Otomane. Ai u dha atyre arsimim, krenarin e s kaluars dhe pozitn n mesin e popujve t mdhej t PerndimitAi kishte thnCivilizimi sht i pamshirshm kundr atyre t cilt e injorojn apo nuk i binden atijKombet t cilat mundohen t veprojn me pikpamje t vjetruara, me bestytni primitive t krenaris madhshtore, jan t dnuar me asgjsim ose n rastin m t mir me robri Urrejtja e tij ndaj besimit islam dhe atij ortodoks ishte e fort. Zoti t cilin ai e besonte, nuk kishte nevoj pr kufizime prangash, sepse Zoti ishte kudo - n drurt, ku zogjt cicronin e q ai dashuronte, ushtart q ai me butsi i gjallroi. Ne duhet t jemi njerz me plot kuptimin e fjals nga t gjitha aspektet. Ne kemi vuajtur mjaft, ndrsa arsyeja e vuajtjes ton ka qen ajo se ne nuk e kuptuam rrugn nga shkon kjo botne nuk do tia varim veshin ksaj apo asaj, q do t thot se ne do t bhemi t qytetruar dhe t krenohemi me kt. Shikoni shtetet tjera myslimane n bot! far katastrofa dhe fatkeqsi i ka kapluar ato pr shkak t mosprshtatjes s botkuptimeve t tyre me madhshtin e diktatit t civilizimitNse me kt, viteve t fundit ne e shptuan veten, ather kt e arritm vetm shkaku i asaj se ne e ndrruam mentalitetin tone, dhe tanim, ne nuk mund t ndalemi kurr. Ne patjetr duhet t vazhdojm dhe ne do t vazhdojm ka do q t ndodh. Tanim ne nuk kemi tjetr zgjedhje. Kombi duhet t kuptoj se civilizimi sht nj zjarr q flakron, i cili i djeg dhe shkatrron t gjith ata q nuk ia prkushtojn atij besnikrin! Forca e tij e qllimit, kmbngulsia dhe qartsia e vizionit t tij e ngritn n piedestal. Njeriu dhe shekulli u takuan dhe u valvitn n njritjetrin (Orga, fq.297) Pr mua ka mbetur edhe shum pr t brNjerzit e mi akoma jan si nj foshnj n krah. Ata duhet t ushqehen dhe t strehohen, t edukohen dhe t mbikqyren prgjat rrugs s prparimit derisa t ngrihen n kmbt e tyrepastaj ata vet do t sundojn veten. Kjo gjithmon ka qen dshira ime, por derisa kjo koh t vij, mua m duhet t qndroj me ta. - Ataturku (Orga, fq.283)

    104
    Ekzistojn dy Mustafa Kemal. Njri nga ta sht ky q qndron para jush, Mustafa Kemali nga mishi dhe gjaku, i cili nj dit do t vdes. Por ka edhe nj tjetr, t cilin nuk mund ta quaj un, se ky nuk personifikon Mustafa KemalinJeni ju, t gjith ju q jeni ktu t pranishm, q do t shkoni n skajet m t largta t vendit dhe t ngulitni idealin, t cilin do t duhet mbrojtur me jetn tuajkjo sht nj mnyr e re e mendimit qe ne e kemi njohur e un qndroj pas ktyre ndrrave tuaja veprimtaria ime jetsore sht q kto ndrra t jetsohen Me mijra fshatar ishin tubuar atje posht dhe e pritnin trenin pr t par pr her t fundit Baban e tyre. Ata i tundnin fenert, racionet e tyre t vogla t nafts i derdhnin n tok dhe i ndiznin, duke e ndriuar kshtu rrugn e kthimit t tij n atdhe, atje ku ai kishte krijuar nj komb t ri turk. (Kinross, fq.568)

    Ne, inspirimin ton nuk e fitojm nga qielli, por nga jeta... Mustafa Kemal Ataturku

    105

    USHTART

    N mbar popullin, mes prkrahsve t t dy religjioneve, ekziston nj frym e pavarsis dhe dashuris ndaj atdheut t tyre, e q n nj mas t madhe bn nj dallim t madh nga pjest tjera t Turqis. Kur vendsit e ndonj province tjetr do ti pyesni se kush jan, ata do t thon: Ne jemi turq ose Ne jemi t krishter, por nj njeri i ktij vendi do t prgjegjet me: Un jam shqiptar Ata gjithashtu jan t furishm edhe kur shprehin plqimin ose mosplqimin e tyre; ata mjaft pak e kontrollojn durimin e tyre dhe n do koh paraplqejn forcn e mashtrimit dhe kurrnjher nuk mendojn t fshehin pasionet e tyre. (Hobhouse, J.C., Nj udhtim npr Shqipri, Londr, 1813, fq. 141-148. Shih Koniza, fq.50-52) Pr nga natyra shqiptart jan pak sa gjaknxeht dhe shum rrall falin nj goditje: atyre n asnj mnyr nuk u mungon talenti shqiptartpjesn tjetr t bots e shikojn me neveri (Hughes, T.S., Udhtimet n Greqi dhe Shqipri, bot. i dyt, Londr, 1830, Vol. II, fq.107108. Shih Konica, fq.53,87) Nj nga mbresat m t forta q m kan mbetur nga kontaktet bukur t gjata me popullatn shqiptare, sht ajo se n do shqpitar gjendet nj njeri i vetdijshmshkurt, n Shqipri nuk ekzistojn masa indiferente. (Louis, H. Shqipria, Shtutgart, 1927, fq.36. Konica, fq.55) Iniciativa e shqiptarve, aktiviteti i tyre, trimria dhe eprsia n do gj q ka t bj me luftn, i bn ata t jen objekt xhelozie dhe urrejtjeje (Leake, W. Hulumtimet n Greqi, Londr, 1814, fq.251. Konica, fq.95)

    106
    Kta shqiptar jan t shquar pr aktivitetin e tyre t paepur (Leake, Udhtimet n Greqin veriore. Konica, fq.50) Ushtart ilir n ushtrin romake t Danubit, ishin madhshtor n trimrin dhe energjin e tyre (Mayani, fq.444) Liburnt (kusart ilir) t cilt n nj rast e kishin mbajtur edhe Jul esarin me hara. (Pei, fq.355) Shqiptart ishin kontroll i vetm n mes jenierve (trupat elite t ushtris otomane). (Lady Mary Wortley, Letrat dhe punt.Lord Wharncliffe, ed.Phila., 1837, Vol. I, fq.252.Shih Konica, fq.135) Ata (maqedonasit) nuk praktikonin, si nj rregull, gjrat q ne i quajm sjellje e egr; luftimi i maqedonasve ishte dukshm m human se i grekve dhe romakve (Tarn.W.W. shih Lamb, Aleksandri i Macedonit, fq.378) Mbi etikn e lufts t shqiptarve, Pleqria e lart e Normandis deklaron:Ata treguan nj sjellje trsisht t ndryshme dhe treguan mirsjellje me ata q i kishin marr, kshtu q edhe ne i trajtuam ata n t njjtn mnyr. (Letrat Du Roy, Lui XII, Bruksel, 1712, Vol.I, fq.247; viti 1510. Shih Konica, fq.95) Pas sinjalit t komandantit t prgjithshm t ushtris, mercenart shqiptar e fillonin betejn duke u flakur n mesin e radhve t armikut, me shtiza t gjata me banderola t ngjitura n skaj, dhe me goditjen e dhn t krijojn hutim e pas ksaj terhiqeshin ca pr ti riprtritur radht dhe srish t vrsulen, e m pastaj do t sulmonte pjesa tjetr e ushtris. Shqiptart, t ashpr dhe t pamshirshm n luftime, besnik n kodin e tyre t nderit, pas mbarimit t lufts, kurr nuk e harruan rregullin e koka e prulur kurr nuk pritet. (Jean dAuton, Kronikat e Luit XII; Paris 1890-95; viti, 1500. Shih Konica, fq.95) N Akr, qytet n Perandorin Otomane - n Palestin, viti 1799: Brenda qytetit armiku kishte disa gjuajts pushke t shklqyer, kryesisht shqiptar. Ata kishin vendosur gurt nj mbi nj mbi mur dhe i kishin futur armt e zjarrit n vrimat, dhe kshtu plotsisht t strehuar gjuanin me saktsi shkatrruese

    107
    Deri tani Bonaparta kurr nuk kishte prjetuar kurrfar dshtimi, por vazhdimisht korrte fitore pas fitoreje, prandaj me vetbesim parashikoi pushtimin e Shn Jean dAcre. N letrat e tij drguar gjeneralve n Egjipt, ai kishte shnuar datn e 25 prillit pr kryerjen e ksaj ngjarjeje. Ai kishte vlersuar se sulmi i madh kundr kshtjells, nuk do t mund t kryhej para ksaj dite; megjithat kjo ndodhi njzet e katr or m von. Sipas prkujtimit t Shn Helens, Napoleoni kishte thn: Rrethanat e vogla krijojn ngjarje t mdha, me rnien e Shn Jean dAcre, un do t ndryshoja pamjen e bots. (Bourienne, Memoaret e Napoleon Bonaparts, fq.84-85)

    Ilustrim: Fragment nga vizatimi i lasht n Shqipri, paraqet nj Kalors t armatosur, Arkeologjia e Shqipris, Universiteti i Tirans

    108

    IV. MBI VDEKJEN E JULIANIT


    (Dionisi: Hyjnia Diellore ) Nse Juliani do t kishte sukses n rivendosjen e religjionit t vjetr, historia e lasht shqiptare (ilire) ndoshta do t mbetej si nj pjes e dituris son t prgjithshme. Juliani, i prkatsis ilire, religjionin e njihte si helenizm- me rrnjt e saj ilire, tashm kishte humbur. Pr historin shqiptare, fardo shprese t ket ekzistuar q t mos zhytet m tej n errsir, prfundon me vdekjen e Julianit dhe humbjen e rndsis t religjionit t vjetr. Ndoshta po t kishte qen interesimi m i madh dhe po t kishte mbijetuar religjioni prmes rilindjes, t na i zbuloj rrnjt e saj, ndoshta kshtu do t zbulohej edhe historia e lasht shqiptare. Ekzistojn versione t ndryshme pr vdekjen e Julianit n betejn e Persis. Ishte i vrar nga armiku, apo nga dora e t krishterit nga, rradht e tij. Juliani, i pakujdesshm pr sigurin e tij, me britmat e tij, duke i ngritur duart, u prpoq tua bj t qart njerzve t tij q armiku kishte ikur n rrmuj. Ai nxiste ata n luft pr nj ndjekje edhe m t furishme. Rojat e tij, t cilt ishin kapluar n rrmujn e tyre, i brtisnin nga t gjitha ant pr tu larguar nga masa e t arratisurve ... kur papritmas - askush nuk e di se prej nga - nj shtiz e kalorsit ... shpoi brinjt e tij Ammianus Marcellinus, v.363 K. s re (XXV, 3,6;trans. Nga J.Rolf, fq.493) Libanus (filozof dhe shok i Julianit) sht i bindur se vrassi i Julianit ishte romak (i krishter) dhe thot: Ata t cilt krkuan vdekjen e tij, ishin burra t cilt zakonisht jetonin me shkeljen e ligjeve dhe t cilt ishin t zemruar me afrsin e perandorit ndaj zotrave, t cilve kta u kundrshtonin. (Riccioti, fq.255) Mirpo un nuk jam ktu tju kritikoj, por vetm t krkoj nga ju t ruani paqen dhe kurr t mos harroni se madhshtia e bots son ishte nj dhurat e zotrave t tjer dhe t ndryshm, filozofi m e mpreht q reflekton shumllojshmrin n natyr. Juliani (Vidal, fq.338) Me Julianin, shkoi edhe drita dhe tani asgj m nuk mbetet prve se t na mbuloj errsira, dhe shpresa pr nj diell t ri dhe nj tjetr dit t re, i lindur n misterin e kohs dhe dashuris s njeriut ndaj drits. - Libanus (Vidal, fq.502)

    109

    V. AKTI I PAR: SKENA E PAR


    Shpella shtpia e par e njeriut- n fshatin parahistorik Treni n Shqipri. N gjuhn shqipe: t, te = te, n drejtim,tek renje = rrnjt

    Ilustrim nga arkeologjia e shqipris: Shpella e lasht n Treni t Devollit, Shqipri

    110

    SHNIM PASQYRUES: II

    Fushbeteja
    do betej ka pasur rrjedhojn e vet. do hidhrim nj kng. do dshtim pak shpres. Dhe do dfrim nj hidhrim. dhe lulet u kthyen pr t ndar pak koh n Tok.

    111

    O moj Shqypni, e mjera Shqypni, Burrat e dheut t thirrshin nan. Vaso Pasha, 1881

    Do ti kndoj Toks s begatshme, nns s prgjithshme, nga t gjitha krijesat, m e momja. Ajo ushqen t gjtiha krijesat q jan n bot, n mbar ato vende t mrekullueshme, dhe n do shteg deti, dhe do gj q fluturon: do gj ushqehet nga bollku i saj. Me ty, o mbretresh, njerzit jan t bekuar me fmijt e tyre dhe jan t bekuar me t korrat e tyre dhe ty t takon ti japsh kuptim jets s njeriut vdektar ose ta marrsh me vete. sht i lumtur njeriu q ti e shprblen me knaqsi! Ai i ka t gjitha gjrat me bollk: toka e tij pjellore prplot me misr, kullosat prplot me bagti e shtpia e tij e mbushur me plot miradi.Njeriu i till sundon drejt, n qytetet e tij me gra t ndershme: pasuri e madhe dhe shndet i shoqron ata: djemt e tyre ngazllehen me knaqsi t prhershme e bijat e tyre me lule flok qndisur, luajn dhe krcejn npr fusha prplot lule t njoma. Kshtu, pra, jan at,a q ti i shprblen, o hyjni e shenjt,shpirt zemrgjer. Rrofsh, Nn e Zotrave, grua e gjithsis... Himni i Homerit, (v.800 p.e.r)

    112

    BIBLIOGRAFIA
    Shqiptare: K. ekrezi, Shqipria-n t kaluarn dhe n t tashmen, Macmillan, 1919. J. Chika, Antologjia shqiptare, Port Charlotte, Fla., 1964 K. Dako,Shqipria, elsi kryesor i Lindjes s afrme, E.I.Grimes, 1919 N. Drizari, Fjalori Shqip-Anglisht dhe Anglisht-Shqip, F.Ungar, N.Y., 1957 N. Drizari, Sknderbeu - Jeta e tij, korrespondenca, oratoria, fitoret dhe filozofia, Nat1 Press, Paolo Alto, Cal., 1968 N.Drizari, Shqipja e folur dhe e shkruar, doracak praktik, F.Ungar, N.Y., 1959 K. Frashri, Historia e Shqipris, Tiran, 1964 F.Konica, Shqipria: Kopshti shkmbor i Europs juglindore, bot. G.Panarity, 1958 G.Nasi, Fshatrat Italo-Shqiptare n Italin jugore, Nat1, Acad. of Science, Wash., D.C., 1964 F. Noli, Gjergj Kasrioti, Sknderbeu, Internat1, Univ. Press, N.Y.,1947. Universiteti i Tirans, Arkeologjia e Shqipris, Tiran, 1971 Universiteti i Tirans, Studime Ilire, Tiran, Universiteti i Tirans, Historia e popullit shqiptar, Tiran, 1967 Adelsen, Charles, Ataturk-Founder of Modern Turkey, (Essay). Aken, Albert Van., Enc. of Classical Mythology, Prentiss-Hall, 1965 Americana, Encyclopedia, Collins, 1829-31; Mussey & Co., Boston, 1854 Ammianus Marcellinus, translated by J.Rolf, Loeb Classical Lib.Ed.19391950 Barnes, H.E., An Intellectual & Cultural History of the Western World, Vol.III, Dover Pub., 1965 Barnes, H.E., The History of Western Civilisation, Vol. III, Harcourt, Brace, & Co., 1935 Bartell, E., Gods and Goddesses of Ancient Greece, Univ. of Miami Press, 1971 Benedict Monks., Books of Saints, Crowell Co., 1966 Bourienne, De., Memoires of N. Bonaparte, Scribner (?), 1902 Bradford, E., The Sultans Admiral, Harcourt, Brace & World, 1957 Britannica, Encyclopedia, Wm. Benton Pub., 1963 (and other 20th century editions)

    113
    Bulfinch, T., Age of Fable, Harper & Row, (Classics), 1966 Byron, Lord, Poetical Works, John Murray, London, 1876 Clark, E., Nations of the World-Turkey, Collier, 1898 Clemenceau, George, Demothenes, Houghton Mifflin Co., 1926 Coles, P., The Ottoman Impact on Europe, London, 1968 Cooper, Paul Fenimore, Tricks of Women and Other Albanian Tales, Wm. Morrow & Co., 1928 Creasy, E., History of Nations-Turkey, Vol.14, Collier Creasy, E., History of Ottomans, Holt Co., 1878 Croiset, A., History of Greek Literature, AMS, 1970 Dean, L., Nine Great Plays, Harcourt, Brace & World, N.Y., 1956 Durham, Edith, High Albania, Arnold, London, 1909 Evans, B., Dictionary of Mythology, Dell, 1970 Evelyn-White, H.G., Hesiod, Loeb Classical Library, Harvard, 1970 Firth, J., Constantine The Great, G.P. Putnams Sons, N.Y., 1901,1923 Fol, A., & Marazov, I., Thrace and the Thracians, St. Martin Press, N.Y., 1977 Fox, R.L., Alexander The Great, Dial Press, 1974, Futura, 1975 Frankel, Herman, Early Greek Poetry and Philosophy, Harcourt, 1973 Freeman, E.A., Historic Essays, Series III, Macmillan, 1898 Fuller, J.F.C., A Military History of The Western World, Funk & Wagnalls, 1955 Gibbon, E., Decline and Fall of the Roman Empire, Vol. III, Heritage Press, N.Y., 1946 Gibbon, E., Decline and Fall of the Roman Empire, Vols.I & II, Random House Gougand, H., & Gouvion, C., Egypt Observed, trans. By S. Hardmen, 1977 Grant, M., & Hazel, J., Gods and Mortals in Classical Mythology, MerrianWebster, 1973 Grigson, G., The Goddess of Love, Stein & Day, 1977 Grolier Society, The, Lands and Peoples, Vol. III, ed. by H. Thompson Guthrie, W.K.C., The Greeks and their Gods, Beacon, 1969

    114
    Hadas, M., A history of Greek Literature, Col. Univ. Press, 1965 Hammond, N.G., Epirus, Oxford, Claredon Press, 1967 Harrison, J., Prolegomene to the Study of Greek Religion, Meridian, 1955 Harsh, P., A Handbook of Classical Drama, Stanford Univ., 1963 Harvey, Sir P., Oxford Companion to Classical Literature, Univ. Press, Oxford, 1937 Hathorn, R., Crowells Handbook of Classical Drama, Crowell Co., N.Y. 1967 Head, C., The Emperor Julian, Twayne, Boston, 1976 Herodotus, Greek Historian, trans. By A. Godley, Loeb Classical Library Hesiod, trans. By H.G. Evelyn-White, Loeb Classical Lib., Harvard Univ. Press, (1914), 1970 Jensen, Hans, Sign, Symbol, And Script: An Account of Mans Efforts to Write, G.P. Putnam Sons, N.Y. 1969 Kerenyi, C., Dionysos-Archetypal Image of Indestructible Life, Princeton Univ. Press, 1976 Kili, A., Turkey And the World, Public Affairs Press, 1959 Kinross, Lord, Ataturk, Morow, 1965 Kinross, Lord, Portarait of Egypt, Andre Deutsch, 1966 Kinross, Lord, The Ottoman Centuries- The Rise and Fall of The Turkish Empire, Morow, 1977 Klein, E., A Comprehensive Etymological Dictionary of the English Language, Elsevier, 1967 Kravitz, D., Whos Who in Greek and Roman Mythology, C.N. Potter, N.Y., 1975 Ladas, S.P., Exchange of Minorities, Macmillan, 1928-30 Laird, C., The Miracle of Language, Fawcett Premier Book, 1967 Lamb, H., Alexander of Macedon, Country Life Press, 1946 Lane, R., Peaks of Shala, Harper, 1923 Larousses Encyclopedia of Mythology, Prometheus, 1959 (Also 14th printing, 1968) Lattimore, R., Hesiod, Ambassador Books, 1959 Lesky, A., History of Greek Literature, Crowell, 1958 Macmillan, R., Constantines Assessment, Dial Press, 1969 Mayani, Zacherie, The Etruscans Begin to Speak, (trans. By P.Evans),

    115
    Souvenir Press, 1962 Miller, M. Classics: Greek & Latin, Parke, N.Y., 1909 Miller, Wm., Greece-Land And People, Scribner, 1928 Montagu, A., Man: His First Two Milion Years, Dell, 1969 Mulbach, Mohammed Ali and His House, London, 1898 Nash, R., Ideas of History, Vol. I, Dutton, 1969 National Geographic Mag., Jan. 1912; Nov. 1912; Feb.1931 New International Enc., Dodd-Mead & Co., 1902 Orga, Irfan and Margaret, Ataturk, M.Joseph, London, 1962 Otto, W., Dionysus, Myth and Cult, Indiana Univ. Press, 1965 Ovid, Metamorphoses, trans. By Humphries, Indiana Univ. Press, 1961 Payne, R., Ancient Rome, American Heritage Press, 1970 Peck, H.T., Harpers Dictionary of Classical Liiterature and Antiquity, American Book Co., 1896 Pei, M., The Story of Language, Lippincott, 1949, 1965 Plutarch, Lives of the Noble Greeks, trans. By Dryden, Benton Pub. 1952 Plutarch, Lives of The Noble Greeks, edited by Fuller, Dell Pub. Co., 1972 Predmore, R.L., Cervantes, Dodd, 1973 Renault, M., The Nature of Alexander, Pantheon Books, 1975 Ricciotti, G., Julian The Apostate, trans. By Costelloe, Brus Pub., 1959 Ridpath, J.C., History of The World, Cincinnati, 1896-1934 Rose, H.J., A Handbook of Greek Mythology, E.P.Dutton & Co., 1959 Shepherd, W.R., Historical Atlas, Barnes & Noble, 1956 (8th edition) Smith, Wm., A Smaller History of Rome, Harper Brothers, 1887 Stapleton, M., Dictionary of Greek and Roman Mythology, Bell, 1978 Sykes, E., Dictionary of Non-Classical Mythology, J.Dent Pub. London, 1952 Tarn, W.W., Alexander The Great, Beacon, 1956,1971 Thurston, H., & Attwater, D., Butlers Lives of Saints, P.J.Kenedy and Sons, N.Y., 1956 Tripp, E., Crowell Handbook of Classical Mythology, Th. Crowell, 1970

    116
    Vasilev, A.A., History of Byzantine Empire, Vol. I, Univ. of Wisconsin, 1952 Vidal, G., Julian, Little, Brown & Co., Boston, 1962 Warrington, J., Eveymans Classical Dictionary, (800 B.C.-337 A.D.), Dutton & Co., 1961 Weigall, A., Alexander The Great, G.P. Putnam and Sons, Van Rees Press, 1933 Whitehead, A.N., Adventures of Ideas, Macmillan Co., 1933 Wortham, H., Mustapha Kemal of Turkey, Little, Brown & Co., 1931 Zimmerman, J., Dictionary of Classical Mythology, Harper & Row, 1964

    117

    Falnderim i posam pr prkrahjen e botimit shqip:

    You might also like