LAURENT MIGNON Ku(:lik ya?

ta ulke simrlannm, tarihin bir sapmc1 oldugunu ogrenen Laurent Mignon, Be](:ika'da dogup Luksemburg'da buylimli?tlir. Onu Broksel'den Amman'a, lstanbul'dan Londra'ya surokleyen universite ylllannm sonunda, 2002'de Bilkent Gniversitesi Turk Edebiyati Bblumu'nde ogretim uyesi olarak ba?ladi. Kendisi lngiltere, Luksemburg ve Turkiye'de .;:e?itli dergi ve yaymlara katk1da bulunmaktad1r.

LAURENT MIGNON

Ana Metne
Dipnotlar
Turk Edebiyat1 ve Kiiltiirlerarasll1k Ozerine Yazllar

lleti$im Yaymlan 1372 Edebiyat Ele$tirisi 1 ISBN-13: 978-975-05-0655-0 20091leti$im Yayme1hk A. S. l. BASKI 2009, Istanbul
EDITOR Belce Oztuna KAPAK Suat Aysu UYGULAMA Husnii Abbas DUZELT1 Begiim Guzel DIZ1N Ozgiir Y1ld1Z BASK! ve ClLT Sena Ofset Litros Yolu 2. MatbaaCllar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-ll Topkap1 34010 Istanbul Tel: 212.613 03 21

Yaymlan
Binbirdirek Meydam Sokak lleti$im Han No. 7 Cagaloglu 34122 Istanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58 e-mail: iletisimiletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr

Bir

Bir

Kanon, Edebiyat Tarihi ve Azrnhklar Ozerine Notlar

,,
1

1)

i
1

'111!1

''HI:
'II

"'

,,,,, .,,,,,

''

'"
{'

Kanon sorunu, sadece Turkiye'de degil, mavi gezegenimizin bin;;ok yerinde devam ediyor. Edebiyat alanmda bir iktidar araCI olan kanonun gerekliliginin ve faydasmm sorgulanmasi, bu tartt!;)malann onemli bir boyutudur. Onun i<;;in edebiyat kanonm:iun olu!;)umunda hangi etkenlerin bir rol oynadtgmm ve olu!;)turulan kanonun hangi amaca hizmet ettiginin irdelenmesi temel bir onem ta!;)Iyor. Fakat kanon sorunu, edebiyat tarih<;;iligi ve edebiyat ara!;)tirmaCihgi sorunlanndan bagtmsiz bir !;)ekilde ele ahnamaz. Nitekim "milli (veya ulusal) edebiyat tarihi" ve kanon baz1 insanlarm, belli bir donemde, belli nedenlerden dolaYJ, belli ama<;;larla i<;;eriklerini geli!;)tirdikleri kavramlard1r. Turk edebiyati baglammda ise tekil bir kanonun olu!;)mamaSI veya daha dogru bir ifade kullamrsak, rakip kanonlann varhgi, Turkiye kultur tarihiyle ilgilenen ara!;)tirmacdarm ve ele!;)tirmenlerin dikkatini <;;ekmi!;) bir sorundur. Ornegin, Orhan Tekelioglu, "Edebiyatta Tekil bir Kanonun Olu!;)masmm lmkanstzhgi Ozerine Notlar" 1 adh makalesinde Turkiye'ye ozgu tarihsel olgularla ve devletin yiiruttugu kultur politikalanna
Orhan Tekelioglu, "Edebiyatta Tekil Bir Kanonun lmkanszzhgz Ozerine Notlar", Dogu Batz 22 (Subat, Mart, Nisan 2003), s. 65-77.

121

....
. I
i .,

baz1 noktalara deginerek bu durumu ac;:1klamaya c;:ahTurkc;:e edebiyatta, lngilizce veya Frans1zca edebiyatlardakine benzer nitelikleri olan tekil bir kanonun dogru bir saptamaysa da, ba21 edebi yap1tlann varhglm da inkar etmemek gerekir. Tanzimat somas1 donem uzerine odaklanan (edebiyat tarihleri, incelemeler, antolojiler ve lise edebiyat miifredatl) goz onunde tutarsak, Turkoloji olsunlar olmasmlar, amac;:lan ve siyasi ne olursa olsun, bu haz1rlayanlann hepsinin, ornegin lbrahim Sinasi'nin Sair Evlenmesi, Nam1k Kemal'in "Hurriyet Kasidesi" veya Halit Ziya'nm Memnu'su gibi ortak baz1 yap1tlann uzerine mutlaka durduklanm gorebiliyoruz. Bu yap1tlar ve edebiyatc;:llar Turk edebiyatmm mutlaka okunmas1 gereken onemli ornekleri olarak sunuluyor ve ister istemez bir kanon taslagm1 Bu baglamda Turkiye'ye ozgu bir soruna k1saca deginmek gerekiyor. Turkiye'de hic;:bir okur, 1928'deki harf devriminden once yaJlmlanan edebiyat metinlerini ozel bir egitim almadan okuyamaz. Yani uzun Ylllard1r sadece uzmanlar hangi metnin onemli olduguna ve yeni harflere c;:evrilmesi gerektigine karar veriyorlar. Tercihleriyle, uzmanlar edebiyat tarihinin ve edebiyat belleginin ne oldugunu belirtiyorlar.. Huseyin Cahit'in 1898'de ilk bask1s1 yapllan utopik oyku Hayat-1 Muhayyel'i, Molla Davudzade Mustafa Naz1m'm 1913'te yaJ1mlad1g1 bilimkurgu romam Ruyada Terakk'i ve Medeniyet-i 1slamiyeyi Ru'yet, Celal Nuri'nin 1915 y1lmda yay1mlanan futuroloji denemesi Tarih-i 1stikbal'i gibi Latin harflerine c;:evrilmeyen metinler unutulmaya mahkumdur. Baz1 edebiyat yapltlan unutulunca veya okunamaJlnca edebiyat tarihc;:ilerinin metinlerini sorgulamak zor bir hale geliyor. Sorun ozellikle Cumhuriyet oncesi kadm yazarlan etkiliyor. Edebiyat tarihlerinde Zafer Hamm, Nigar Hamm, Fatma Aliye, Emine Semiye gibi Tanzimat sonrasl kadm edebiyatc;:llara, erkek edebiyatc;:llara gore, c;:ok daha az yer aynhyor ve onlarm yap1tlan birkac;: sozle Yapltlannm c;:ogu da yeni harflere aktanlmad1.
122

Tersten kanon Tanzimat somas1 edebiyat uzerine odaklanan lann ortak olduklan bir Turkc;:e yazan gayrimuslim yazarlan ve yap1tlanm yok saymaland1r. Denebilir ki Turkc;:e yazan gayrimuslim yazarlann yap1tlan bir "tersten kanon"dur: Onlar "ulusal" edebiyat belleginden silinen yazarlann ve yap1tlann listesini SagC1smdan solcusuna, akademisyenden Turkolog'dan maC1ya, hemen hemen hie;: kimse Turk edebiyau da gayrimuslim yazarlara Bu gerc;:ekten dikkate deger bir sorundur, c;:unku Turk edebiyatl tarihc;:iliginde etnik olc;:utlerin onemli bir rol oynad1g1 soylenemez. Tanzimat somas1 Turk edebiyat tarihinin olmazsa olmaz baz1 isimlerinden Semseddin Sami ve Mehmet Akif Arnavuttur, Ahmet Araptu hatta Tiirk(iilugun Esaslan'mn yazan Ziya Gokalp, Zaza kokenlidir. Bu baglamda ornekleri c;:ogaltmak mumkundur tabii. Sorunu daha da ilginc;: kllan bir olgu, son Jlllarda Karin Mario Levi ve Roni Margulies gibi Musluman olmayan baz1 edebiyatplann onemli edebiyat odullerini olmalan, yani bugunku yaym ve edebiyat dunyasmda Turkc;:e yazan gayrimuslim edebiyatc;:llara bir ayr1mc1hgm soz konusu olmamas1. Ancak akademik edebiyat tarihc;:iliginde ve populer ve akademik edebiyat durum oldukc;:a farkhd1r. Elbette, halk edebiyat1 baglammda Mehmet Fuat Koprulu, Kevork Pamukc;:iyan, Turgut Kut ve son Jlllarda Mehmet Kugibi Ermeni harfli Turkc;:e edebiyatla ilgifakat amac;:lan Enneni harfli Turkc;:e kultur urunlerini Tanzimat somas1 Turk edebiyat1 baglammda degerlendinnek degildir. Enneni Turkc;:e edebiyat ve diger gayrimuslim Turkc;:e edebiyatlar, Turk edebiyatmm tarihinin genel anlatlslmn kalmaya devam ediyor ve dolaJlslyla herhangi bir kanona ginneleri de Fakat tiyatro tarihc;:iliginde Metin And'm farkh oldugu vurgulanmah. Kendisi, ornegin Tanzimat ve 1stibdat Doneminde Turk
123

i l l,
1

'II 11:

:''!
',:[

,,,,,,,
,..

,,

...

'II

Tiyatrosu 1839-1908 adh yapttmda sadece gayrimuslim yonetmenler ve oyuncular uzerine degil Turk<;:e metin yazarlan uzerinde de ktsaca duruyor. 2 Alu <;:izilmesi gereken onemli bir nokta, azmhk yaymevlerinin de bu edebi mirasla ilgilenmedikleri. NeYahudi bir yaymevi olan Gozlem ne de Ermeni bir yaymevi olan Aras, Osmanh doneminde Turk<;:e yazan gayrimuslim yazarlann yapttlannm <;:eviriyaztmlanm ve bu konuda incelemeler yayrmlatmaya Olduk<;:a ve edebiyat i<;:in buyttleyici olan Tanzimat somas1 donemdeki gayrimuslim Turk<;:e edebiyatlar mutlaka ortaya <;:tkanlmah ve incelenmeli. Ermeni harfli Turk<;:e edebiyat, Turk edebiyat tarihi baglammda en <;:ok dikkate degerdir. Vartan Akabi Hikayesi (1851), gaz bir Adamm Lafazanlzk ile Husule Gelen Fenalzklann Muhtasar Risalesi (1852), Hovsep Bahk<;:tyan'm Kamig, Gulunya ve Dikran'm Vefatlan Hikayesi (1863), Hovsep Bir Sefil Zevce'si (1868) ve Vi<;:en Tilkiyan'm Gulunya Yahut Kendi Goriinmeyerek Herkesi Goren Ktz'I (1868), ilk Arap harfli Turk<;:e roman olarak kabul edilen Semseddin Sami'nin TaTal' at ve Fitnat'mdan (1872) once yaytmlanan baz1 Ermeni harfli Turk<;:e roman ornekleridir. Avusturyah Turkolog Andreas Tietze tarafmdan yayrna haztrlanan ve 1991 ytlmda basllan Akabi Hikayesi'nin bu romanlann hi<;:biri bugune kadar Latin Turk alfabesine Oysa <;:eviriler ve uyarlamalar hari<;:, edebi bir ama<;: guden basth Yunan harfli (Karamanhca) ve <;:ok daha marjinal ve ge<;: bir donemde ortaya <;:Ikan basth lbrani harfli Turk<;:e metinler enderdir.

Zihniyetler

mu?

Yine de, son yrllarda gayrimuslimler ve edebiyat hgt baglammda kayda deger olumlu yer ald1. Tanzimat somas1 edebiyat uzerine odaklanan baz1 yeni larda Musluman olmayanlann urettikleri Turk<;:e edebiyatm
2 Metin And, Tanzimat ve lstibdat Doneminde Turk Tiyatrosu 1839-1908, Ankara: Tiirkiye Bankast Yaym!an, 1972.

varhgmm kabullendigi gorulmektedir. M. Kayahan Ozgul'un 2000 yllmda bastian Devri Turk Siiri Antolojisi 3 , lnci Enginun'un 2006 yllmda yayrmlanan Yeni Turk Edebiyatt: Tanzimat'tan Cumhuriyet'e (l839-1923) 4 adh edebiyat tarihi ve Oguz Karakartal'm yine 2006'da <;:tkan Tevfik Fikret'in lzinde lki Sair: Avram Naon ve lsak Ferera 5 adh incelemesi bu olumlu gostergeleridir. Fakat bu yazarlanmn, gayrimuslim Turk<;:e edebiyata tutumu sorunlu gorunuyor. Yazarlar, gayrimuslim Turk<;:e edebiyat1 Turk edebiyat tarihinin tam olarak neresine yerkonusunda kararstz gorunuyorlar. Ornegin, Ozgul'un haztrladtgt antolojide Turk<;:e yazan baz1 gayrimuslim "Has Bah<;:enin Japan Gulleri" adh bolumde yer verilmektedir. Daha a<;:Ik bir ifade etmek gerekirse, bu gayrimuslim ve yapnlan, ait olduklan doneme gore veya gore smtflandmlan Turk<;:e yazan Musluman aksine, Turk edebiyat tarihinin -t1pk1 kadm durumunda oldugu gibi- ayr1 bir bolumde, yani bir edebi gettoda Bu baglamda bir sorun antolojide donemin onemli Yahudi lsak Ferera Efendi'nin admm larak Isaac Perera diye yazllmastdtr. Osmanh harfleriyle bastlbaz1 kitaplannda isimlerini aynca Franstz imlasma gore Latin harflerine <;:evirerek veriyorlardL Bu hem Mushimanlar hem de gayrimuslimler i<;:in soz konusuydu. Bu adet ancak harf devriminden soma Yani lsak Ferera'nm adtm hi<;:bir nedeni kalmaarttk. lnci Enginun'un edebiyat tarihinde sorunlarla "Ermeni ve Grek Harfleriyle Turk<;:e Romanlar" hgt altmda Vartan 1851 yrhnda yayrmladtgt Akabi
3 M. Kayahan Ozgiil, Devri Turk $iiri Antolojisi, Ankara: Tiirkiye Diyanet Vakft Yaymlan, 2000. lnci Enginiin, Yeni Turk Edebiyatz: Tanzimat'tan Cumhuriyet'e (1839-1923), lstanbul: Dergah Yaymlan, 2006. Oguz Karakartal, Tevfik Fikret'in lzinde lki $air: Avram Naon ve lsak Perera, lstanbul: Eren Yay:zncthk, 2006.

':

:I
,,'(

4
5

,,,

:l.J
;.J
1",/

124

125

"'

'''':

,,.,
II:

,,1,:,, :[.,,,,, .,,,

Hikayesi adh Ermeni harfli Tftrkc;:e romana buc;:uk sayfa aynhyor ve Evangelios Misailidis'in 1871-72 ytllannda c;:tkan Yunan harfli Dunya ve Cefakar u adh romam sayfada inceleniyor. Oysa Sula Boz'un "Paleologos/Misailidis/Favini: Oc;: lsim Bir Akrabahk" adh makalesinde gosterdigi gibi, Dunya'nm ne olc;:ude ozgftn bir Turkc;:e yaplt oldugu c;:ok bir konudur. 6 Onun ic;:in bu romam, c;:eviri veya belki de, uyarlama baglammda ele almak daha dogru olurdu. Enginftn'un Akabi Hikayesi'ne ise oldukc;:a kuc;:umseyicidir. Yazara gore, Vartan yapttmm, ondan yukan yirmi yrl sonra ilk anlatllanm yayrmlamaya yan "Ahmet Mithat Efendi'nin romanlanndan fark1 yoktur. "7 Enginftn'e gore "sanat degeri kitabm [... ]edebiyat ac;:tsmdan onemi Osmanh Devleti smtrlannda insanlann ortak konulanm ve roman turunde yansttmasmdan ibarettir. "8 Bu oldukc;:a agtr ve -kammca- hakstz yargt, Vartan romamm ve onun resmi: Turk edebiyat tarihinde yok sayrlmasm1 Avram Naum ve lsak Ferera hakkmdaki Oguz Karakartal farkh bir sergiliyor. Kitabmm dan da gibi, Karakartal'm amac1 bu iki Yahudi nin Turk edebiyat1 tarihindeki yerini saptamakttr. Fakat incelemesinin sonunda vardtgt sonuc;:lardan biri, gerc;:ekten Yahudi baglammda c;:ok sorunludur. Karakartal'a g9re "Osmanh-Turk toplumunda, farkh kokenden de gelse butun vasosyal ve kulturel katllabilmeleri ic;:in ge9 rekli ortam" vard1. Elbette lsak Ferera Efendi'nin kendi yazilarmda da vurguladtgt gibi, Osmanh'daki ortam birc;:ok Batt ve Dogu Avrupa ulkesine gore Yahudiler ic;:in daha rahat ve gftvenliydi. Ancak Avram Naum ve lsak Ferera'mri makalelerin6 7 8 9 Sula Boz, "Paleologos/Misailidis/Favini: Dergisi, Temmuz 1990, s. 36-37. lsim bir Akrabahk", Milliyet Sanat

de Karakartal'm ve resmi Turk tarihc;:iliginin "mutlu beraberlik" tezini sarsan veriler bulmak mumkundur. lki de lerini yayrmlatmaya birc;:ok zorlukla dtr. Onlara gore, yaytmlanmama gerekc;:esi Yahudi olmalandu. Avram Naum, lsak Ferera ile birlikte c;:tkardtgt Mirat dergisinin 14 Subat 1909 tarihli sayrsmda yayrmladtve Muhit Risale-i Edebiyeleri Sermuharrirliklerine" ac;:tk mektupta sozu gec;:en iki derginin editorleYahudi olduklan rinin, kendisinin ve lsak Ferera'mn ic;:in yayrmlamadtklanm iddia ediyor: "[... ) bu iki risalede eserlerimizin neden kabul ve derc edilmediklerinin esbabm1 taham ederken kabahatimiZ ill!Zalann "Avram Naum" veya "lsak Ferera" olmasmm ve Musevilerin bu kadar duzgun ve ma'nidar manzumeler vllcuda getirebilmesinin o iki risale sahiblerinin camm s1kmasmdan ileri gelolduguna daha dogrusu bu kadar emek ve sa'l:lerimizin bir hiss-i girye istiskale feda edildigine insanm hukmedecegi geliyor." 10 lsak Ferera ise, 2 Mart 1909 tarihinde c;:tkan Mirat dergisinin ikinci sayrsmda yayrmlanan "lsminden Utanan Yahudiler" adh makalesinde, Yahudi oldugu ic;:in kitaplanm yaytmlatmaksorunlarla yazryor: ta "Hatmmda kald1gma gore bundan yedi sekiz sene evvel tab'1 ic;in Bab-1 Ali'de bir kitapc;1ya bir mecmu'a-1 muraca'at ettim. Mecmu'ayr muktedir bir eserin hadd-i zatmda meziyyeti olmakla beraber, muellifin Musevi olmas1 keyfiyeti ale'l-husus Turkc;e bir mecmu'a-yr k1ymetten yolunda beyan-1 mlltala'a ... Binaen 'aleyhi bir Turk nam1 altmda muvafakat olunursa tab'1m der-uhde edecegi cevabm1 ald1m. Buna cevab1m bundan ibaret oldu: "ltikad1mca bu eserin bir meziyyeti varsa s1rf bir Musevinin zade-i tab' olmas1 itibariyledir.
10 Avram Naum, "A?iyan ve Muhit Risale-i Edebiye!eri Sermuharrirliklerine", Mirat, 1 (l Subat 1324), s. 4.

lnci Enginiin, Yeni Turk Edebiyatz: Tanzimat'tan Cumhuriyet'e (1839-1923), s. 171. A.g.y., s. 172. Oguz Karakartal, Tevfik Fikret'in lzinde lki Sair: Avram Naon ve lsak Perera, s. 126.

126

127

Binaen 'aleyhi eserimin bu s1fattan te'arri etmesine kail olamam." Bi'l-tab' kitab1m1 bast1ramad1m." 11

Bu tur belgeler, 20. ylizyllm ilk Yillannda, yani Turk<;ulugun, ideoloji olarak etkisini siyasi ve kulturel alanda iyice hissettirdigi bir donemde, Musluman olmayanlann Turk<;e yaYin dunyasmda seslerini duyurabilmek i<;in sorunlar m gosteriyor. Bu ger<;egin donemi inceleyen mutlaka irdelenmesi gerekir. Aynca Cumhuriyet donemi edebiyat tarih<;iliginde gayrimuslim yazarlann ve yok sayilmaSI ile 20. yuzyllm yaym dunyasmda lsak Ferera ve Avram Naum'un ugrad1klan aynmo uygulamalar arasmdaki incelenmesi gereken bir konudur. Gayrimuslim Turk<;e edebiyat baglammda M. Kayahan Ozgul, lnci Enginun ve Oguz Karakartal'm li yoneltilebilirse de, bu u<; gayrimuslim Turk<;e edebiyat konusunda onemli bir katk1da bulunduklan kesindir. Yazarlann bu Tanzimat sonras1 donemde gayrimuslim Turk<;e edebiyatm varhgm1 tammalan ve tamtmalan, donemi inceleyen Turk edebiyati bir zihniyet yer almaya gosteriyor.

Gayrimiislim

edebiyata

Gayrimuslim Turk<;e edebiyatm, Tanzimat sonras1 Turk edebiyatmm korpusune kazandmlmas1yla birlikte, bu edebiyata kuramsal olarak nasll sorunu da onem kazamyor. Bu soruya bir cevap ararken, Gilles Deleuze ve Felix Guattari'nin unlu Kafka incelemelerinde "minor 12 noktas1 olabilir. Deleuze ve edebiyat" kavram1 iyi bir Guattari'ye gore minor bir edebiyat "minor bir dilin edebi11 Isak Perera Efendi, "lsminden Utanan Yahudiler", Mirat, 2 (17 Subat 1324), s. 22. 12 Gilles Deleuze ve Felix Guattari, Kafka: Minor Bir Edebiyat lc;in, c;ev. Ozgiir Uc;kan,ve Ergiiden, Istanbul: Yap1 Kredi Yaymlan, 2000. Frans1zca ash ic;in, bkz. Gilles Deleuze ve Felix Guattari, Kafka: Pour une litterature mineure, Paris: Les editions de minuit, 1975.

yat1 degil, daha ziyade, bir azmhgm major bir dilde yapt1g1 edebiyatt1r." 13 Minor edebiyatm u<; temel ozelligi var: "Dilin bireyselin dolays1z-siyasal olana baglanmasi ve sozcelemenin kolektif Osmanh'da ortaya <;Ikan Turk<;e azmhk edebiyatlanm irdelerken Deleuze ve Guattari'nin Kafka'dan yola <;Ikarak yliruttukleri ve i<;in ufuk a<;Icidir. Turk edebiyat1 tarih<;iliginin bugunku da temel sorunlan, azmhk edebiyatlanmn farkhhgm1 ve ozgunlugunu tespit etmekle birlikte, onlann varhgm1 kabul ettirmek ve tarih yaz1mma dahil etmektir. Bu baglamda gayrimuslim yazarlann ve yap1tlannm edebiyat tarihindeki yerlerini saptamanm ayr1 bir onemi oldugu a<;1kt1r. Konusal ve estetik a<;Idan bir<;ok gayrimuslim edebiyat<;mm yap1tlanmn, donemlerinin edebiyat yans1ttiklanm hatirlatmakta fayda var. Birka<; somut ornekten sbz etmek gerekirse, Vartan Akabi Hikayesi'nde kadmm konumu, gorucu usulu evlilik, ve dinsel baskllar gibi bin;:ok konunun daha soma Musluman yazarlar tarafmdan yazilan romanlarda benzer bir yorumla ele ahndigmi, alamnda, bir<;ok Servet-i Fununcu gibi Avram Naum'un yerli bir Parnasse anve Garbis Fikri'nin sel bir boyut i<;eren ag1tvari mens1,1r otobiyografik "ben"in kendini a<;Ik<;a hissettirdigini ve olumu modern saYIlabilecek bir yani onun yapitlannm bireyin art1k edebiyatta sesini duyurdugu bir doneme tamkhk ettigini ammsayabiliriz. Tanzimat sonras1 donemde <;ogu gayrimuslim edebiyat<;mm edebiyat tarihinin ana hattmdan pek hatta bazllarmm o hatt1 <;izenlerden oldugunu vurgulamak, bir<;ok edebiyat tarih<;isinin -bu <;ok da- hala gorevlerinin edebiyat tarihinin ana hatlanm aktarmaktan ibaret oldugunu ve, onlara gore, Musluman olmayanlarm edebiyatmm fazla marjinal oldugu i<;in edebiyat tari13 Deleuze ve Felix Guattari, Kafka: Minor Bir Edebiyat lc;in, s. 25. l4 A.g.y., s. 28.

., '

:1

128
. ---

129

rr

',. I hinde yeri olmad1gm1 iddia etmelerine bir cevap niteligindedir. Ama tabii ki bu cevap, bir edebiyat tarihi engellememeli. Ti.i.rk edebiyat tarihinde gayrimi.i.slim edebiyat<;Ilan yok saymak i<;in argi.i.manlar da one si.i.ri.i.li.i.yor. Ermeni, Yunan ve daha az bilinen lbrani harfli Ti.i.rk<;e edebiyatlann varhgi inkar edilmese de, bu yap1tlann Arap harfleri ile basilmadiklan i<;in sadece kendi cemaatleri tarafmdan okunduklan ve boylece Osmanh'daki edebi i.i.zerinde etkili olmadiklan iddia ediliyor. Bu yaygm sav kesinlikle sorgulanmah. Milletleraras1 ki.i.lti.i.rel Osmanh toplumsal tarihinin pek bir alamd1r. Yine de, johann Strauss "Who Read What In the Ottoman Empire?" 15 (Osmanh'da Kim Neleri Okuyordu?) adh makalesinde ayn diller milletlerin, belli bir ol<;i.i.de, ortak bir edebi ki.i.lti.i.ru m ve <;eviri ve edebiyat baglammda diller aras1 yer ald1g1m ortaya koyuyor. Ayr1ca Ahmet Midhat Efendi'nin, 1891'de yayrmlad1g1 adh romanda Vartan soz ettigi, yani Ermeni harfli Ti.i.rk<;e edebiyattan haberdar oldugu da bilinmektedir: "Vartan Panosyan'm vesair Ermeni huri.i.fuyla Ti.i.rk<;e yazan muharrirlerin asanm kamilen M. Cevdet (lnan<;alp) ise Muallimler Mecmuasr'nm Eyli.i.l 1924 say1smda yayrmlad1g1 "Ermeni Mesai-i llmiyesi: Venedik'te (Sen Lazar) Akademisi" 17 adh makalesinde Ti.i.rk<;e yazan Ermeni yazan saysa da, ve Ermeni harfli edebiyattan soz etmiyor.18 Bununla birlikte bir daha var. 19. yi.i.zyilm sonuna dogru yazan gayrimi.i.slim edebiyatplar Arap harfleri kullanmay1 tercih etmeye Ornegin Avram Naum'un 1900'de yayrmlanan Kalb-i Sikeste'si ve Gar15 johann Strauss, "Who Read What In The Ottoman Empire?", Middle Eastern Literatures, 6/1 (Ocak 2003), s. 39-76. 16 Ahmet Midhat Efendi, Istanbul: Ktrk Anbar Matbaast, 1891, s. 36. 17 M. Cevdet (Inanc;alp, "Ermeni Mesai-i tlmiyesi: Venedik'te (Sen Lazar) DerAkademisi", c;ev. Ismail Akc;ay, Miitefenika 10 1996), s. 201-210. 18 A.g.y., s. 209-210.

.,,,

..,,,

i . .,,.:
!IJ

''

.. , L

,,. It,,.
.,

;;;,,, ..
''

.(::''"Ill i:

:r:i:: : ':

'' l;iii
:: :

' I

.,,, l[il

his Fikri'nin 1910'da Yapraklar Dokulurken adh kitaplan Arap harfleriyle Buna ragmen, onlann adlan da edebiyat tarihinde amlm1yor. Halbuki Arap harflerinin tercih edilmesi onemli bir dinsel ve etnik kokeni dayanan bir ortak Osmanh kimligi fikrinin gosteriyor. Yani bu ti.i.r yapnlar sadece edebi degil, toplumsal tarih da onemli belgelerdir. Ayr1ca kullamlan alfabe ne olursa olsun, 1928'deki Harf Devrimi'nden sonra edebiyat ginde alfabeye dayah bir politikas1 pek de savunulabilir degildir. Bugi.i.nki.i. Ti.i.rkiye'de yazmak ne Arap, ne Ermeni, ne Yunan ne de lbrani harfleri kullamhyor. One si.i.ri.i.len bir argi.i.man, gayrimi.i.slim edeyapnlanmn edebi zay1f olduklan edebiyat tarihinde olmamalan gerektigidir. Ama bu konuda herhangi bir genelleme yap1lmamas1 gerekir. Ornegin, Vartan romam Tanzimat donemi romamndan aulaurn teknigi i.i.sti.i.ndi.i.r. lsak Ferera'nm oldugunu soyleyemesek de, Hececiler'in dizelerinden de daha koti.i. degildir. Zaten bir edebiyat tarihi yazihrken sadece estetik goz oni.i.nde tutulamaz. Baz1 yazarlar ve yapnlar edebi, ki.i.lti.i.rel ve toplumsal tarihte belli yonelimleri belgeledikleri i<;in de se<;i:liyor. Aksi takdirde Si.i.leyman Nazif veya Si.i.kufe Nihal'in adlan muhtemelen tarihinde ge<;mezdi, yap1tlan da tarihinin kutusuna degilse de, en azmdan eski kagnlar kutusuna olurdu. Hiristiyan ve Yahudi kokenli Osmanh Ti.i.rkolmalan, yani ki.i.lti.i.rel hayata etkin bir katktda olmalan, Osmanh'daki milletleraras1 farkh bir boyutunu gosteriyor. Dogrusunu soylemek gerekirse gayrimi.i.slim edebiyati Ti.i.rk edebiyat tarihinin da tutmak metodolojik ol<;i.i.tler yoktur, bir edebiyatm tarihi o edebiyatm yazildigt dile dayanmahdu. Fakat Ti.i.rk edebiyat ve ulusal edebiyat tammmda dil ilk olarak kullamlmad1, din kullamld1. Cumhuriyet doneminde Ti.i.rk edebiyau ve
131

<.I

.i .

. 1f!t

u;

IJ

,,
I

''I
, ,,,I ,

;,.,,

:t

)I
J

,,,f
;t

i'J i.l'

!'I i'!i]
.'il:1
::11

130

::j.
:;

..,,, ,*::
I

l(

'

t1rmaCihg1 ancak Mushiman kokenli edebiyatc;;Ilar uzerine odaklamyor. Teodor Kasap gibi gayrimuslim yazarlar sadece c;;evirmenlik ve yaymCihk faaliyetleri ile edebiyat c;;ah;;malannda amhyor. Yukanda amlan Ahmet Midhat Efendi'nin Ermeni harfli Turkc;;e edebiyata yapt1g1 gonderme, gee;; Osmanh doneminde Ermeni harfli Turkc;;e edebiyatm, edebiyat ve kultur tarihinin amlmas1 ve uzerinde durulmas1 gereken bir gerc;;egi olarak kabul edildigine i;;aret ediyor. Ermeni harfli Turkc;;e literaturden c;;ok haberdar gorunen M. Cevdet'in makalesinde edebiyattan hie;; soz etmemesi Cumhuriyet doneminde bu c;;ogulcu yakla;;1mm degi;;tigini gosteriyor. Gayrimuslim edebiyatplann tarihten neden di;;landiklanm anlamak ic;;in Kurtulu;; Sava;;1'nda ve Cumhuriyet'in kurulu;; ylllannda Turk kimliginin nasll tammland1gma bakmak gerekiyor. Yeni devletin s1mrlan ic;;inde ya;;ayan butun insanlar "Turk" sayllmam1;>t1r ve yeni Turk kimligini tammlamak ic;;in ne dilsel ne de etnik kriterler kullamlmi;>tir. Kullamlan olc;;ut din olmu;; ve Misak1 Milli'nin ic;;erisinde ya;;ayan sadece Muslumanlar Turk sayllmi;>tir.19 Anadolu topraklannda ya;;ayan H1ristiyan ve Yahudiler, anadilleri Turkc;;e olsa da Turk olarak tammlanmami;>tlr. Yunanistan ve Turkiye arasmdaki nufus mubadelesi bu durumun en iyi bilinen ornegidir. Yuzylllar boyunca Yunan topraklannda ya;;ayan, Yunanca konu;;an Muslumanlar, Turkiye'ye yollanm1;; ve benzer ;;ekilde Turkc;;e konu;;an Karamanh Ortodokslar Yunanistan'a gonderilmi;;tir. Oyle gorunuyor ki devletin dine dayah Turkluk anlayi;>I, amac;;lan ve siyasi egilimleri ne olursa olsun, yerli Turkologlann ve edebiyat ara;;tirmaCilanmn c;;ah;;malanna da yon vermi;;tir. Sonuc;; olarak gayrimuslim Turkc;;e edebiyat unut(tur)uldu. Edebiyat tarihini art1k dine degil, dile dayah yazma zamammn c;;oktan gelmi;; oldugu bir gerc;;ek.

Tanpmar Kadar

Olmak

:[
' ,i

''
j

, 'I

lkinci bask1smdan yanm yuzyll soma, Ahmet Hamdi Tanpmar'm XIX. Astr Turk Edebiyatt Tarihi adh yapltl, Tanzimat Fermam'nm ilamndan sonraki Jillarda geli;;meye ba;;layan yeni Turk edebiyat1 konusunda en temel ba;;vuru kitab1 olarak onemini korumaya devam ediyor. Bu olgu, Tanpmar'm edebiyat tarihc;;iliginin ciddiyetinin bir kamtldlr. 0 baskiya hazirladigl onsozde, yazar "kitabm butununde baz1 hukum ve kanaatlerinde fazla yeni gorul[ebileceginden]" 1 endi;;e duyuyordu. Bu baglamda soz edilen olguyu farkh bir bic;;imde de yorumlamak mumkun: Tanpmar'la yeti;;en nesiller, belki de hocalan kadar yenilikc;;i ve cesur ol(a)mami;;lardir. Bu son elli Jild;:J. birc;;ok ulkede edebiyat tarihiniri yeniden yaz1lm1;> ve yeni kuramsal yakla;;Imlann 1;>1gmda edebiyat ele;;tirmenligi ve edebiyat tarihc;;iligi sorgulanmi;> olmasma ragmen, Tanzimat sonras1 edebiyat konusunda Tanpmar'ln birc;;ok yorumu tartl;>Ilmadan tekrar edilmektedir. Sonuc;; olarak, son Jillarda Tanzimat romam konusunda en ufuk ac;;Icl c;;ah;;malara imza atanlar Berna Moran, ]ale Parla ve Nurdan Gurbilek gibi Turkoloji d1;;mdan gelen akademisyenler olmu;;tur. Bu yaz1m12, biraz iddiah olsa da, Tanpmar'm
1

19 Hugh Poulton, Top Hat, Grey Wolf and Crescent, London: Hurst&: Company, 1997, s. 94.

132

Ahmet Hamdi Tanpmar, "lkinci Baskmm Onsozu", 19uncu Aszr Turk Edebiyatz Tarihi, Istanbul: C:aglayan Kitabevi, 1982, s. XI.

133