Mr.

Ardian RAMADANI

Franca dhe diplomacia franceze n periudhn e Risheljes, doktrina Raison d`tat dhe Shteti-Komb

Mr. Ardian RAMADANI

Franca dhe diplomacia franceze n periudhn e Risheljes, doktrina Raison d`tat dhe Shteti-Komb

Tetov, 2009

Biblioteka: Histori-Diplomaci-Marrdhnie Ndrkombtare Titulli: Franca dhe diplomacia franceze n periudhn e Risheljes, doktrina Raison d`tat dhe Shteti-Komb Botues: Autori Recensues: Prof. Dr. Etem Aziri (Universiteti i Evrops Juglindore- Tetov) Prof. Dr. Ali Pajaziti (Universiteti i Evrops Juglindore- Tetov) Prof. Dr. Fejzullah Shabani (Universiteti i Evrops Juglindore- Tetov)

Lektore: Gzime Ramadani

Prgatitja teknike: Nexhmedin Ramadani

Shtypi: Shtypshkronja GRAFOTEKS- Kumanov

CIP , 327(44) 1624/42

RAMADANI, Ardian Franca dhe diplomacia franceze n periudhn e Risheljes, doktrina Raison d`tat dhe Shteti-Komb/ Ardian Ramadani. - Tetov : Ramadani A., 2009.-138 str.;23 sm Fusnoti kon tekstot, -Bibliografija: str. 133-136 ISBN 978-9989-57-656-0 ) Francija -Nadvore{na politika-1624-1642 COBISS.MK-ID 80858378

T drejtat e rezervuara t autorit

Mr. Ardian RAMADANI

Franca dhe diplomacia franceze n periudhn e Risheljes, doktrina Raison d`tat dhe Shteti-Komb

Tetov, 2009

Prkushtim

N shenj respekti dhe dashurie, prjetsisht prindrve t mi, babait Melaimit dhe nns Nurtenes, si dhe vllezrve Artanit dhe Nexhmedinit, pr respektin dhe mbshtetjen e ofruar

Recension do komb, shtet ose shoqri ka identitetin, karakterin, kulturn dhe prioritetet e veta. Entitetet sociale ndr epoka t ndryshme historike nxjerrin nga mesi i tyre udhheqs t spikatur, t cilt me veprimet e tyre gjenerojn ide t pavdekshme n sistemin e vlerave q shnojn garn mes kombeve. Por, jo do shtet dhe komb apo do shtet-komb ka nxjerr udhheqs t petkut fetar q kan arritur t avancojn t gjitha dimensionet e jets shoqrore, q kan arritur t bjn nj simbioz funksionale mes t shenjts dhe profanes; jo do komb ka gjeneruar udhheqs t cilt do t shpienin kombin dhe shtetin n lumenjt e suksesit, udhheqs model, lider paradigmatik q din n mnyr brilante t udhheqin n momentet m kritike pr qenien e nj bashksie m t gjer shoqrore, q din t prdornin aftsin pr t kapur ritmin e efikasitetit n qeverisje, q ia dalin t sigurojn drejtpeshimin mes dy elementeve baz t qensimit human: arsyes dhe imagjinats. Me t drejt sociologu dhe politologu frng Rajmon Aron konstaton se intelektuali sht individ i devotshm ndaj ideve, njohurive dhe vlerave, por kur ai ia del q kto tre kategori ti mishroj n vete dhe ti jetsoj pr t mirn e kombit ai shndrrohet n udhheqs t shklqyer. Ndr t tillt sht edhe udhheqsi q do t dal n krye t diplomacis dhe politiks franceze m 1624, q fal menuris, fleksibilitetit, intelektit dhe zellit pr sukses do t shndrrohet n determinuesin e suksesit t nj kombi, t nj shteti dhe t nj gjuhe. Ky udhheqs pr pak koh sarriti ti shoh frytet e politiks dhe diplomacis s vet. Ssht thn kot q n diplomaci iniciuesi i nj t arriture nuk i korr kurr frytet e suksesit t vet. Ky udhheqs si prjetoi momentet e suksesit t politiks s vet, por do t shrbej si lajtmotiv dhe model pr shum udhheqs, pr shum profile njerzish q merren me punt shtetrore. Ai arriti q n sistemin e marrdhnieve ndrkombtare t fus konceptin e shtetit-komb dhe t arsyes s shtetit. sht kjo figura e spikatur e kardinalit Armand Zhan dy Plesis d Rishelje (Armand Jean du Plessis de Richelieu, 1585-1642), udhrrfyes pr shtetart e ardhshm francez, t cilt politikn dhe diplomacin e tyre t bazuar tek ky njeri do t tentonin ta implementonin edhe m tej. sht thn se udhheqsit nuk bhen, por linden. I till sht edhe Rishelje, njeriu q me menuri arriti ti ndjej proceset historike, t bhej pjes e ktyre proceseve dhe njkohsisht, udhheqs dhe kahzues i tyre. Platoni thoshte se t gjith duam dika, por sia dalim t prcaktojm se far n fakt duam. Nj gj e till nuk do t vlente pr Risheljen, i cili shum mir, qartazi 5

dhe prerazi fiksoi dshirat n suaza t mundsive, ekuilibroi dshirat dhe mundsit, arriti t identifikonte se far synonte, ia doli t prcaktonte rrugn e suksesit t tij si udhheqs i popullit dhe i shtet-kombit frng. Rrugn e suksesit e eci duke dshmuar aftsit e tij prej udhheqsi mendjeholl q jetsonte nj filozofi politike sui generis. Epokat historike kan shnuar shum fytyra njerzore q kan synuar t marrin pushtetin, t bhen pjes e organigrams apo majs s hierarkis prmes dhuns, trazirave, revolucioneve, dshirave pr hakmarrje. Por ka pasur edhe t atill q n projektin e tyre politik kan synuar bindjen e turmave dhe pasuesve pr vrtetsin e qllimeve t vna prpara, ndrgjegjsimin e mass se rruga e vetme dhe veprimi m i mir dhe m i menur sht justifikimi i ambicieve, racionalizimi i veprimeve. I till ka qen Rishelje, fakt t cilin n mnyr sinjifikative e pasqyron edhe kjo vepr, e cila rrfen se fuqia e ndikimit t nj udhheqsi si Rishelje prmes gjuhs dhe kulturs frnge do t l gjurm n shekujt n vijim. Rruga e trasuar nga Rishelje, q synonte ta shndrroj gjuhn frnge n gjuh ndrkombtare do t ndiqet edhe nga udhheqsit dhe shtetart e tjer francez, t cilt edhe n periudhat vijuese do t vjelin t arriturat e diplomacis dhe politiks risheljane. Sistemi i bazuar n shtetin-komb, q mbron dhe avancon interesat kombtare t do shteti, jeton deri n ditt e sotme dhe i jep form sistemit t marrdhnieve ndrkombtare. Ky model mbetet sfiduesi m i madh i koncepteve t tjera politike t bots bashkkohore. Robert Kaplan n librin e tij Anarkia q po troket paralajmron erozionin e shtetit-komb, kurse Francis Fukujama n Ndrtimi i shtetit:Qeverisja dhe rendi Botror n shekullin XXI sheh fillimin e fundit t shtetit-komb dhe ndrtimin e nj rendi t ri botror t qeverisjes. Megjithat, pohimet e tilla mbeten t shnohen si njfar futurizmi social q pritet t vrtetohet ose t kontestohet nga rrjedhat e s ardhmes. Edhe prkundr konceptit t mondializimit dhe globalizimit, q ngrthejn n vete edhe iden e shtetit gjithbotror, koncepti i shtetit-komb mbetet t jet dominues dhe aktual edhe n kohn e shoqris globale dhe t deterritorializuar. Ndrkoh edhe koncepti i t drejtave t njeriut i garantuar ndrkombtarisht me shum konventa, protokolle e nj sr dokumentesh t ndryshme mbetet nj nga konceptet lkunds t shtetit-komb, por jo edhe eliminues t tij. Prkundr proceseve globalizuese dhe nismave t ndryshme rajonale, ndrkombtare pr ngushtimin e sovranitetit n kuptimin klasik dhe afirmimin e supranacionalitetit, prkundr tendencave pr delegim t sovranitetit shtetror n organizatat e ndryshme ndrkombtare, kontinentale, trans-kontinentale, shteti-komb edhe m tej sht 6

pararoj e inxhinieringut social mbarbotror. Interesat kombtare edhe m tej jan mbi t gjitha dhe jetike n organizatat e ndryshme rajonale, ndrkombtare. Edhe m tej interesi kombtar sfidon interesin ndrkombtar, i fundit edhe m tej mbetet peng i t parit. Historikisht shoqrit njerzore kan njohur forma t ndryshme t organizimit shtetror, por modeli i kombit dhe shtetit sht ndr m t rndsishmit dhe ndr m vitalt. Ka shum tentativave pr zvetnim t konceptit t shtetit-komb, apo t shtetit dhe t kombit, por megjithat, kto koncepte mbeten prcaktuese t rendit botror. Edhe m tej nacionalizmi, si form e shfaqjes dhe mbrojtjes s interesave kombtare sht prezent dhe goxha i fort n vokabularin politik t kohs son. Se sa do t jet jetgjat koncepti nacional i bazuar n shtetin-komb, i fiksuar nga Rishelje, do t dshmoj e ardhmja, sepse ajo sht doher e hapur dhe i zbulon t gjitha. Ndrsa ne si shkenctar, lypset t jemi real, objektiv, konkret, t zhveshur nga ambiciet, dshirat e pajustifikuara, duhet tu shmangemi animeve, paragjykimeve, stereotipave dhe patriotizmit folklorik, duhet t tentojm t nxjerrim n shesh t vrtetn. N kt drejtim gjithnj duhet q diskursin ton ta shoqrojm me argumente, sepse argumentet jan arma m e fort n rrugn e suksesit. Vepra e Ardian Ramadanit sht nj paraqitje serioze me prmasa t mirfillta t dialogjis shkencore q synon t shpalos botn e ideve t mendimtarit dhe politikbrsit t dgjuar evropian Rishelje, sublimuesi i raison detat, njri ndr etrit e komb-ndrtimit/shtet-ndrtimit modern, njri ndr trasuesit e rrugs s ruajtjes s kulturs vetjake duke garuar me t tjert, si njri nga etrit e kalimit n nj faz t re t zhvillimit shoqror: komb-ndrtimi, si parasken e shtet-ndrtimit, si njri nga trasuesit e rrugs s europianizmit si doktrin post-risheljane. Duhet shnuar se autori n fjal, i ri pr nga mosha, me penn e vet dhe kndvshtrimin studioz arrin q ta nxjerr Risheljen nga e shkuara dhe ta aktualizoj at, madje edhe ta ndrlidh n mnyr shum t zhdrvjellt me realitetin shqiptar dhe shtjet me t cilat ky komb ballkanik ballafaqohet n shekullin e fundit. Dehistorizimi i Risheljes dhe apologjia e shtetit-komb n epokn e post-nacionales dhe t planetares e universales, ngrthejn n vete sa eulogjin pr risheljanizmin historik, aq edhe brengn pr alb-kauzn dhe alb-qenien n epokn e post-modernes q relativizon gjithka, madje edhe kombin dhe kombtaren. Vizioni risheljan n veanti vjen n shprehje n shtjen e unifikimit gjuhsor si shtyll kurrizore e kombit, q shpton kombin shqiptar nga fragmentarizmi dhe partikularizmi. 7

sht vrtet pr tu prshndetur ngulmi q Ardian Ramadani tregon pr t marr si modus nj epok dhe figur historike evropiane pr t gjeneruar dhe transferuar botkuptimin e tij n realitetin e homo balkanicus-it t trbuar q sia del t gjej vijn e pacifikimit afatgjat dhe bashkjetess s mirfillt. Jemi t bindur q kjo vepr prbn nj trajtes serioze t nj lnde me ngjyrime sociologjike, politologjike, antropologjike, kulturologjike, pa anashkaluar edhe ato diplomatike dhe t marrdhnieve ndrkombtare, q mund t lexohet dhe t vshtrohet nga shum knde, q ofron nj hart temporale dhe hapsinore t bots ideore t Risheljes, t vizionit frankocentrik dhe t misionit universal pr komb t fort n nj bot turbulente, pr nj bot t anktheve dhe traumave q nuk ln hapsir pr neglizhenc t autentikes, t kombtares si shtrat i vlerave pr gar t mirfillt e t civilizuar me t tjert. Vepra n fjal sht nj tull n murin e dijes shqiptare, kontribut shkencor q natyrisht se do t ballafaqohet me syrin kritik t opinionit lexues q autorin mund ta nxis n modifikime eventuale, madje edhe n shkrime e vepra t tjera q do t prthellonin dhe specializonin njohurit e tij t lmis gjegjse.

Prof. Dr. Etem Aziri Prof. Dr. Ali Pajaziti Prof. Dr. Fejzullah Shabani Tetov, m 25 nntor 2009

Pasqyra e lnds

Recension................................................................................................................... 8 Hyrje-Historia politike evropiane dhe konfiguracioni evropian n rrafshin historik....................................................................................................................... 12 Kapitulli I. Situata politike n Evrop dhe Franc n shekullin e XVII.............. 15 1. Luftrat e gjata ndrfetare t nxitura nga monarkia Habsburge....................................................................................................... 16 2. Shteti francez n shek. XVII ........................................................................... 19 3. Kush ishte kardinali Rishelje............................................................................ 22 4. Politika dhe diplomacia e Risheljes................................................................ 23 5. Rruga e realizimit t doktrins s Risheljes.................................................... 27

Kapitulli II. Raison d`tat (Arsyeja e shtetit)& Shteti-komb................................ 38 1. ka nnkuptojm me arsyen e shtetit dhe me ekuilibrin e forcave?.......................................................................................................... 38 2. Paqja e Westphalis dhe ngritja e shtetit francez............................................. 45 3. Ndjekja e ksaj doktrine deri n Luftn e Par Botrore (LPB)...................... 49 4. Ndjekja e ksaj doktrine edhe nga shtetart tjer francez para dhe pas Lufts s Dyt Botrore (LDB)...................................................................................... 53 5. Unioni evropian: produkt franko- gjerman dhe ndrra franceze pr kontroll permanent evropian......................................................................................... 56 6. Doktrina e kamufluar postrisheljane: Franca si promotore e vlerave prmes evropianizmit................................................................................................... 66 7. Kushtetuta e Unionit Evropian (UE)-s! Rezistimi francez i prir nga Raison d`Etat dhe Etat-Nation i Risheljes................................................................... 67 8. Politika anti turke dhe proamerikane e Sarkozis e prir nga Raison d`tat i Francs dhe nga interesat shtetrore-kombtare.............................................. 70 9. Epoka Post Risheljes: prparsit dhe kritikat e doktrin s tij.................... 72 10. Rishelje n letrsi........................................................................................... 76 11. Shteti-komb, definicione dhe analiza............................................................. 77 12. Sfida e radhs : kombi evropian apo Evropa e kombeve............................... 87

Kapitulli III. Gjuha: mbshtetje dhe vazhdimsi e politiks dhe diplomacis s Risheljes............................................................................................ 90 1. Organizata Ndrkombtare Frankofone: ruajtja e vazhdimsis s doktrins s Risheljes pr t`u imponuar prmes gjuhs dhe kulturs.............................. 92 2. Qllimet dhe funksioni i Organizats Ndrkombtare Frankofone (ONF): qllime identike t Risheljes........................................................................ 95 3. Prpjekjet franceze dhe frankofone pr t mbajtur gjall qllimet e Risheljes prmes Drejtimeve Themelore t Veprimtaris s Organizata Ndrkombtare Frankofone..................................................................................................... 96 4. Multilinguizmi dhe plurilinguizmi: rruga e vetme e mbajtjes gjall t gjuhs frnge n botn e globalizuar dhe n marrdhniet ndrkombtare.............. 98

Kapitulli IV. Doktrina risheljane shteti- komb, Ballkani dhe shqiptart.......... 103 1. Implementimi i ksaj doktrine nga shqiptart: rreziqet dhe prparsit....... 106 2. Nacionalizmi shqiptar: a sht rruga e vetme e realizimit t aspiratave shqiptare?....................................................................................................... 108 2. Shtet- komb shqiptar dhe jo gjysm shtete shqiptare: zgjidhja e vetme e problemeve n Ballkan? A kan nevoj shqiptart pr nj Rishelje?............ 110

Prfundim.......................................................................................................... 112 Bibliografia......................................................................................................... 119 Tabela e shkurtesave......................................................................................... 122

10

Hyrje-Historia politike evropiane dhe konfiguracioni evropian n rrafshin historik N rrafshin historik Evropa pati nj rrugtim krejt t veant, me ngjarje dhe t arritura q shnuan jo vetm kulmin e saj, por edhe at botror. Ajo kaloi npr disa faza si m posht: 1. Periudha antike, apo periudha e lulzimit t dy civilizimeve evropiane: atij grek dhe atij romak. I pari q vuri themelet e mendimit filozofik, kurse i dyti bazat e s drejts civile. 2. Mesjeta, me dominimin e krishterimit dhe t kulturs krishtere, por me brthamat e para t qytet- shteteve evropiane, nga t cilat pas Paqes s Westphalis, (1648) do t krijohet modeli i shteteve sovrane, si model i sistemit politik q do t vazhdoj gjer m sot. 3. Periudha e revolucioneve (shek. XVIII-XIX) dhe e procesit t shtet krijimit kombtar dhe imperializmit. 4. Periudha e modernitetit klasik, e filluar me Luftn e Par Botrore (L.P.B.) dhe e vazhduar me frkimet midis demokracive liberale t brishta dhe totalitarizmave t tipit komunist e fashist. 5. Periudha e Lufts s Dyt Botrore (L.D.B.) apo periudha e Lufts s Ftoht dhe ndarjes bipolare t Evrops dhe prpjekjeve q karshi ksaj ndarjeje evropiane t imponohet integrimi evropian, n trajtn e organizatave panevropiane dhe atyre euro- atlantike. 6. Periudha e unifikimit evropian, q rezultoi me shembjen e skems LindjePerndim, me rrnimin e Murit t Berlinit dhe shuarjes s Traktatit t Varshavs dhe shprbrjes s bllokut komunist lindor nn diktatin e ishBashkimit Sovjetik (BRSS). 7. Periudha e destabilizimit evropian me konfliktet post- komuniste, sidomos n Evropn Juglindore dhe n hapsirn e ish- Bashkimit Sovjetik (BRSS).1

Nse vetm prqendrohemi n historin politike t Evrops s kohs s re, prkatsisht n historin e diplomacis evropiane, q nga krijimi i sistemit t shteteve kombtare evropiane t Westphalis, i cili edhe vuri bazat e sistemit modern politik

Blerim Reka & Arta Ibrahimi, Studime evropiane, ArbriaDesign, Tetov 2004, fq. 23

11

evropian, do t shihet se pati dhe ka ende koncepte t ndryshme politike q dominuan skenn evropiane. Secili koncept politik evropian i dha vuln periudhs s caktuar t zhvillimit evropian dhe poashtu edhe po aq ngritjes dhe zhvillimit t identitetit veues evropian. Pa hyr m thell n elaborimet e detajuara t historis diplomatike evropiane, do t analizojm vetm kategorizimin e ksaj historie diplomatike evropiane t ciln e bn Kisinxheri. Si shkruan Kisinxher gati se sht nj ligj i natyrs se n do shekull shfaqet nj vend me fuqin, vullnetin dhe forcn lvizse intelektuale dhe morale pr t`i dhn formn tr sistemit ndrkombtar n prputhje me vlerat e veta. 1. N shekullin XVII, Franca nn kardinalin Rishelje, futi konceptin bashkkohor n marrdhniet ndrkombtare, t bazuara n shtet- kombin, pra t motivuar nga interesat e veta kombtare. 2. N shekullin XVIII, Britania e Madhe, krijoi konceptin e Ekuilibrit t forcs. 3. N shekullin XIX, Austria e Meternikut, rindrtoi Koncertin e Evrops dhe Gjermania e Bizmarkut e prishi at, duke e futur n diplomacin evropiane politikn e forcs. 4. N shekullin XX, sidomos pas prfundimit t Lufts s Par Botrore (L.P.B.) Shtetet e Bashkuara t Ameriks (SH.B.A.)-t dhe presidenti Wilson promovoi t drejtn pr vetvendosje kombtare si parim universal ndrkombtar. Vlera e ksaj politike inicioi marrveshje t ndryshme ndrkombtare q nga Lidhja e Kombeve e gjer tek Karta e Organizats s Kombeve t Bashkuara (O.K.B.)s.2

Si lindi diplomacia franceze e shek XVII nn kardinalin Rishelje dhe koncepti i shtetit- komb, i bazuar n interesat kombtare? A ishte rastsore apo e paraprir dhe e nxitur nga rrethanat, t cilat jan faktori baz n sistemin e marrdhnieve ndrkombtare? Me far sfidash u ndesh kjo diplomaci? Si u ndrtua ky parim dhe a ishte qllimi afatshkurtr, sa pr t dal Evropa nga lmshi i ngatrresave dhe luftrave ndrfetare ku kishte rn, apo ishte nj strategji afatgjat e nj udhheqsi t ardhshm pr t mbajtur dhe pozicionuar kombin dhe shtetin e tij doher n qendr t vmendjes?

Henry Kisinxher, Diplomacia, Laert, Tiran 1999, fq. 17

12

Kapitulli

1
Situata politike n Evrop dhe Franc n shekullin e XVII ------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------------
1. Luftrat e gjata ndrfetare t nxitura nga monarkia Habsburge 2. Shteti francez n shek. XVII 3. Kush ishte kardinali Rishelje 4. Politika dhe diplomacia e Risheljes 5. Rruga e realizimit t doktrins s Risheljes

13

Kapitulli I. Situata politike n Evrop dhe Franc n shekullin e XVII

sht e ditur dhe e njohur s n rrethana t ndryshme historike n Evrop jan paraqitur doktrina, si e pam edhe m lart, si dhe ide t cilat nuk kan mundur ti rezistojn kohs, kan qen t brishta, problematike. Evropa e shekullit XVII paraqitej si nj lloj vorbulle e problemeve dhe ngatrresave, si nj Rubikon i luftrave t njpasnjshme fetare dhe barbarizmave t tmerrshme vrastare. E gjith kjo situat ishte e paraprir nga nj fundamentalizm dhe ekstremizm fetar i pashoq dhe i papar q ka ln gjurm t pashlyeshme n historin e njerzimit. Si dihet shekull m par, ose m konkretisht m 1517 ndodhi Reformacioni i famshm protestant i kishs si kundrprgjigje e korrupsionit, malverzimeve dhe punve t liga t Kishs Katolike. Deri n kt epok feja katolike ishte feja e vetme mbisunduese dhe oficiale n Evrop. Njkohsisht katolicizmi ishte edhe si udhrrfyes dhe platform politike e do shteti. Por, me reformacionin e famshm protestant i njohur me emrin skizm, reformacion i udhhequr ky nga i famshmi Martin Luter, Kisha psoi edhe ndarjen dhe fiaskon e dyt, edhe at pas skizms s par t vitit 1054 me ndarjen e fes s Krishter n Katolike dhe Ortodokse.
3

Megjith kto ndarje dhe fragmentarizime

ende feja katolike kudo n Evrop, paraqitej si mbizotruesja, si e padiskutueshmja dhe e pakontestueshmja. Udhheqsit fetar t asaj kohe si dhe shtetart q kishin ngritur politikat e tyre shtetrore t bazuara n katolicizm nuk ishin ende koshient se nj er dhe frym e re e ndryshimeve trokiste n dern e ktij kontinenti t lasht. Edhe m tej bota sipas tyre, pasqyrohej si nj pasqyrim i qiellit, pra sipas metods, nj Zot n qiell, nj fe n bot, nj zot perandor, si dhe nj pap n kishn universale. Pra, me kt tentohej t bhej nj lloj universalizmi i trsishm i kontinentit evropian me dominim t vetm fes krishtere.4 Kjo lloj filozofie apo doktrine do t shpinte kontinentin n luftra gjakatare. Mirpo reformacioni i lartprmendur nuk ndodhi pr hir t interesave fetare, por si nj ngjarje e imponuar nga rrethanat dhe dshira pr pavarsi nga Kisha Katolike pa ndrruar fen. Mirpo, fanatizmi i tepruar i Kishs Katolike, nuk mund t imagjinonte q shtetet t ishin n supremacion mbi fen, e cila sipas mendimit t athershm katolik duhej t ishte universale si Perndia. Kjo lloj doktrine apo filozofie filloi t

3 4

Gjon Borii, Marrdhniet ndrkombtare n vorbulln e diplomacis, Geer, Tiran 2006, fq. 55 Universiteti Iliria, Globi, Vllimi 1, Nr. 1, Prishtin, Shkurt 2008, fq. 17

14

shikohet me nj simpati tejet t madhe nga ana e disa mbretrve t Evrops, e posarisht nga ana e nj familjeje mbretrore tejet t njohur t asaj kohe, Habsburgt.

1. Luftrat e gjata ndrfetare t nxitura nga monarkia Habsburge N territorin e sotshm t Gjermanis, skizma e ndodhur solli si impakt luftrat e mdha dhe e krijoi terrenin pr nj fushbetej. Protestantizmi q kishte filluar ndikimin drejt vendeve t Evrops Veriore, filloi t dukej si mjaft i pranueshm dhe t shtrihet dalngadal edhe drejt kontinentit qendr. Ksisoj, si pasoj e shtrirjes s fes protestante n Evrop, kemi rezistencn katolike, e cila ishte tejet e vrazhd dhe tejet vendimtare pr shkatrrim.
6 5

M 1572, do t ndodhte masakra e Shn

Bartolomeut , e cila do t shkaktonte nxitje t mtutjshme t urrejtjes ndrfetare, si dhe nj armiqsim edhe m t theksuar ndrmjet palve. Mirpo, kjo ndodhi nuk ishte asgj n krahasim me ngjarjen edhe m makabr t njohur n histori si Lufta Tridhjetvjeare e cila do t ndizej si pasoj e divergjencave dhe armiqsive tejet t theksuara mes katolikve dhe protestantve. Kjo luft e cila kishte pasoj t pashlyeshme n histori, u shtri shum shpejt nga Bohemia7, e deri n shtetet nordike, Itali, Gjermani e sotshme, Franc, Spanj. Pas paqes s Shn Augustinit t vitit 1555, Karli V (Charles V) u njohu t drejta q t ushtronin fen e tyre protestantve, pikrisht pr t zgjatur sa m shum sundimin e perandoris s tij, sepse ai e kishte kuptuar se fuqia protestante ishte jo edhe e vogl. Kjo i mundsoi Karlit q ti rigruponte shtetet feudale t Gjermanis dhe Italis Veriore q m par ishin nn sundimin e Perandoris s Shenjt Romake, t dominonte Evropn. Franca kufijt e s cils ndodheshin n skajin perndimor t lumit Rin dhe Britania e Madhe ishin n periferi me t. Sikundr perandori t kishte shtrir pushtetin dhe kontrollin e tij mbi t gjitha kto territore, q formalisht ndodheshin nn juridiksionin e tij, presupozohet se relacionet mes shteteve perndimore sot do t ishin sikurse fqinjt e Kins me
Fondation Robert Schuman & Association Jean Monnet, Europe hier, aujourd`hui et demain, Economica, Paris, 2001, fq.4 6 Shn Bartolomeu sht fest shtetrore tani n Franc. M 23 dhe 24 gusht 1572, vriten 3000 protestant francez nga ana e katolikve. Le Saint Barthelemy, do ti kushtonte jashtzakonisht shum shtetit francez, i cili ishte edhe ashtu i brisht pr shkak t rrethanave historike n Evrop, ku e njjta situat konfuze paraqitej edhe n Evrop. Paqja e Sen Zhermenit, La Paix de Saint Germain, e nnshkruar me 1570 ishte e favorshme pr protestantt, dhe ndikoi pr zbutjen e armiqsive. Protestantt as q e kishin ndrruar se mund t thyhej kjo marrveshje dhe do t ishte katastrofale pr ta. Andaj kjo masakr do t shrbente si uvertur e prgjakjeve edhe m t mdha. 7 Bohemia sht territor i cili tani shtrihet n Republikn e ekis. Ka siprfaqe prej 52 750 km . Ka 6.25 milion banor, ndrsa kufizohet n jugperndim, veriperndim dhe perndim me Gjermanin, n jug lindje me Polonin, me Moravin n lindje dhe me Austrin n jug.
5

15

Perandorin e Mesit, gjegjsisht Franca do t ishte Vietnam ose Kore, ndrsa Britania e Madhe Japoni.8 Por, ashtu si u potencua edhe m lart, Perandori nuk pati realisht kontroll n tr Evropn. Arsyet jan faktike, mungesa e transportit dhe komunikacionit, si dhe ajo q sht m kryesorja, ndarja n at koh e kontrollit t kishs nga shteti, q ishte karakteristike pr Perandorin e Shenjt Romake. N at koh perandori perceptohej si perandor, dhe nuk kishte atribute hyjnore, ashtu si kishin Cezari apo faraoni. Ndrsa jasht Evrops Perndimore, e bile edhe n rajonet e kontrolluara nga Kisha Lindore, kisha dhe shteti ishin t unifikuara n nj. N Evropn Perndimore konflikti dhe divergjencat pap-perandor kishin sjell gati se nj mundsi pr ndarje t mundshme t pushteteve. Mirpo, kjo i dha rast sundimtarve t ndryshm feudal q t prforconin autonomin e tyre, duke krkuar madje shprblim nga t dyja palt, pra edhe nga papati edhe nga perandori. Kjo rezultoi me ndarjen e Evrops n dukata, konte, qytete, peshkopata, principata.9 Edhe pse realisht lordt feudal duhej t ishin lojal ndaj perandorit, ata refuzuan t bjn nj gj t till. Ksisoj, Franca, Britania e Madhe, Spanja nuk pranonin pushtetin e Perandoris s Shenjt Romake, edhe pse bnin pjes n t. Ky ishte rast i favorshm pr Habsburgt q t merrnin frontin perandorak, t cilt prmes martesave prfituan Spanjn, me synim konvertimin e synimeve universale t Perandoris s Shenjt Romake, n sistem politik. Karli V shtriu perandorin n gjith Evropn Qendrore, me rast krijoi nj grupim mjaft t fuqishm potencialisht, pr t parandaluar lindjen e do gjje t ngjashme me ekuilibrin evropian t forcave. Ksisoj marrdhniet me papatin u vshtirsuan dhe u ndrpren, pr t mundsuar q Perandort t bhen sundimtar absolut dhe t quheshin prfaqsues t Zotit n tok. Ky lloj reformizmi solli nj liri veprimi t princrve rebel n fushn e religjionit apo fes dhe politiks, andaj filluan luftn kundr perandorit Habsburg, pr t dshmuar se ata nuk e konsideronin m besnikrin dhe lojalitetin ndaj perandorit si detyr fetare. Ksisoj, prishja e unitetit mesh shteteve evropiane duheshte t justifikohej disi, sepse ata u futn n herezi. Evropa n kt koh kishte shtetet e pavarura si dhe rritje t numrit t tyre, por m kot n kto shtete nuk kishte as ligj as rend. Ideja e Perandorit Karli V, perandorit t Perandoris s Shenjt Romake t Kombit Gjerman, pr toleranc mes katolikve dhe protestantve u varros, pas vdekjes s tij, dhe ardhjes n fron t Perandorit Ferdinandi II. Sipas tij bota duhej t ishte universale,
8 9

Henry Kisinxher, op.cit. fq. 57 Alfred Grosser, Europe-identite plurielle, Calvados, Paris 2000, fq. 18

16

sikurse feja. Kjo ishte edhe gafa m e madhe e tij, me rast ai ngatrroi besimin fetar me at shtetror. Dhe krejt n fund dmi do t binte mbi shpinn e familjes Habsburge dhe fes katolike, me rast pasojat do t ishin mjaft t mdha. Ferdinandi II, i dashuruar pas ides pr fe dhe perandori universale, nuk ishte koshient aspak pr procesin e shpejt t reformave dhe ndryshimeve q kishte prjetuar Evropa. Ai mori guximin dhe shkoi edhe nj hap m tutje saq kundrshtoi do fe tjetr prve asaj katolike. Si doher sipas tij, vetm pr fen (katolike) duhej t luftohej patjetr. Sipas tij, disfata e Karlit V, ishte si pasoj e mos prgatitjes s duhur me koh dhe konsiderohej disfat e turpshme edhe e Kishs Katolike. Sipas tij politika shtetrore duhej t ndrtohej mbi katolicizmin si burim shptimi. Pra, u krijua precedenca e fes ndaj detyrave shtetrore dhe interesave shtetrore.10 Ksisoj pr t realizuar ndrrn e tij pr dominim total, m 1618 filloi papritur sulmi i furishm katolik kundr elektorit t famshm protestant t Bohemis. Kjo solli fillimin e luftrave t prcjella me nj urrejtje t papar mes protestantve dhe katolikve. Kjo luft e tmerrshme Evropn, kontinentin e lasht ashtu si do ta definonte Zhak l Gof, do e fuste n terr t zi permanent, me rast do t msonte leksionin e fundamentalizmit fetar. Ky fundamentalizm nuk mori parasysh dmet, sakrificat, humbjet dhe diapazonin e urrejtjeve. Viti 1620 e gjen Ferdinandin II, t prgatitur me nj ushtri t fort katolike, dhe me nj sulm mjaft t madh kundr t gjith protestantve npr Evrop. Ambicia e Ferdinandit q t mos kishte rival ishte shndrruar n politik shtetrore. Kjo sht edhe m e gabuar. Identifikohet shteti me individin apo udhheqsin fanatik. Mirpo, pr fat t keq t tij, kjo ndrr mbeti vetm ndrr e shkurtr. Ai nuk ishte aspak koshient pr fuqin politike dhe faktorizimin e protestantve. Ideja e perandorit pr shfarosje totale t protestantve duhej t realizohej patjetr, sipas tij. Dominimi dhe sundimi Habsburg nuk donte t kishte vetm aspektin politik, por edhe at fetar. Ferdinandi II projektoi konfiguracionin e Evrops dhe Perandoris s tij vetm me nj fe at katolike, mirpo ky vizion ishte utopik, sepse i kishte kaluar moda dhe ishte tejet i vonuar. Ferdinandi II po ta kishte kuptuar me koh kt, me siguri se kombi gjerman nuk do t bashkohej m 1871, por do bashkohej mu n kt epok, pra n shek. XVII. Ferdinandi II, nuk kuptoi rndsin e situats. Ai mbeti shtetari pa vizion pr t ardhmen. Ksisoj kombi
Tentativa e njjt u b edhe nga ana e Sllobodan Millosheviqit pr krijimin e t ashtuquajturs Serbosllavis, me qendr Beogradin, ku gjithka do t drejtohej nga ai prej aty, me ambicien e dominimit t fes ortodokse t bazuar n interesat shtetrore serbe. Kjo oi n gjakosjen e Jugosllavis s dikurshme dhe me luftra t tmerrshme n Kroaci, Bosnj, Kosov.
10

17

gjerman i cili mundej t bashkohet n at koh, pr shkak t politiks dritshkurtr t tij, do t psonte zhgnjime dhe depresione me shekuj. N t gjitha epokat, sht konstatuar se fundamentalizmi nuk sht zgjidhje. Por, kt nuk e kishte kuptuar me sa duket Ferdinandi II. Zri dhe burimi i vetm ngashnjyes i tij ishte dhe mbeti feja katolike. Ai vazhdoi me trbim t derdhte zjarr e hekur kundr protestantve. Ndrsa ajo q ishte e uditshme ishte se edhe kshilltart e tij e kshillonin vazhdimin e politiks s njjt. Kshilltart e tij q ishin priftrinj fanatik, t etur nga ideja pr nj fe n tok, sipas tyre ajo katolike, dshmoi se mund t ishte funksionale. Ksisoj rreziku prej kombit gjerman ishte mjaft n dukje. Perandori gjerman q zotronte Austrin, ekin e sotshme, territoret e sotshme t Gjermanis, filloi t shtrinte gamn e pushtetit dhe fitores. Dukej se gjithka do t prfundonte mir. Shtetet fqinje q kishin pranuar fen protestante filluan t shqetsohen nga fuqizimi i nj shteti katolik. Andaj duhej t dilte nj fuqi mbrojtse pr kt rrebesh katolik. Dhe mbrojtsi m i mir n kt fushat u shfaq shteti francez. Franca do t paraqitej si shteti shptimtar i cili do t dobsonte dhe zhdukte prfundimisht ndrrn e Habsburgve . At far historiant e prshkruajn si sistem i ekuilibrit t forcave apo Balance of Power, lindi mu n kt shekull, si kundrprgjigje e dshtimit prfundimtar t aspirats mesjetare t Habsburgve pr universalizm fetar dhe shtetror.

2. Shteti francez n shekullin e XVII Para Risheljes fanatizmi fetar n Franc kishte qen tejet i madh, vrastar dhe i kobshm. Dshmi pr kt sht nata e Shn Bartolomeut, nat ku urrejtja katolike shkaktoi vrasjen e shum protestantve. Para shek. XVII, Franca ishte dalluar pr luftra fetare, por uditrisht edhe pr nj mbijetes nacionale. Me sa duket ndjenjat e nacionalizmit kishin qen m t theksuara dhe m t forta n Franc. Mirpo, edhe ktu urrejtjet ndrfetare e brn t vetn. Pikrisht n kt koh, Franca prsri do t binte pre e fanatizmit fetar, me rast ky shtet edhe ashtu i brisht do t dobsohej tej mase. Mu n kt periudh, ather kur m s shumti i duhej, Francs i vjen n krye nj dor e fort, pr ta menaxhuar n kohra t rrezikshme. Pra, u vrtetua fakti se udhheqsit e mdhenj lindin n rrethana t caktuara dhe t nevojshme pr kombin dhe shtetin e tyre. N kt koh me Francn mbretronte nj mbret i cili nuk ishte

18

edhe aq i fuqishm, respektivisht ishte i dobt. Mirpo, fati e deshi q n krye t shtetit si kryeministr t vinte nj udhheqs i spikatur, i cili ishte prift katolik. N dukje do t theksohet se Franca, do t kishte nj njeri kryeministr si soji i Ferdinandit II, i cili ishte poashtu katolik, por dallimi mes kryeministrit francez i cili ishte prift katolik, dhe Ferdinandit II ishte tejet i madh. Ky prift i kishs katolike do t drejtonte diplomacin dhe shtetin francez, jo vetm gjat jets s tij, por edhe pas vdekjes e deri n ditt e sotshme. N kt koh Franca ishte sikurse edhe kombet-shtete tjera n Evrop. Franca mund t psonte humbjen m t madhe nga prforcimi eventual i Perandoris s Shenjt Romake t kombit Gjerman, sepse mund t finlandizohej shum leht apo t gjermanizohej. Me dobsimin e kufizimeve fetare, Franca filloi ti shfrytzonte armiqsit e krijuara nga Reformizmi, n kurriz t shteteve fqinje. Edhe pse katolike, Franca dhe drejtuesit e saj, me n krye priftin katolik, i cili do t punonte si kryeministr, do t prshpejtonte hapat e dezintegrimit dhe dobsimit si njihet n terminologjin diplomatike gradual apo progresiv t Perandoris s Shenjt Romake dhe dinastis Habsburge. Nj dobsim i till Francs i mundsonte shtrirjen n lindje dhe sigurimin e saj nga armiqt e mundshm. Deri n at koh dihej se protestantt francez nuk llogariteshin si qytetar lojal t shtetit. Mirpo me dekretin e Nants s vitit 1598 atyre iu dha e drejta e shtetsis. Prpos Habsburgve q kishin ambicie gllabruese ndaj territorit francez, ishte edhe Anglia ajo q zotronte detet. Kjo i mundsonte Anglis avantazhe tregtare. Mirpo, Anglia nuk kishte ndonj interes tjetr n kontinentin evropian prpos ruajtjes s ekuilibrit t forcave. Ndrsa kjo politik e ekuidistancs e zbatuar nga Anglia, i krijoi favore Francs e cila tentonte t manovronte dhe t prfitonte prmes ruajtjes s miqsis n status-quon me Anglin, si dhe t prfitonte nga interesat tregtare britanike. sht pr t`u admiruar t kuptuarit e pozits s Francs nga shtetart e saj, n raport me Anglin dhe shtetet tjera fqinje. Ajo nuk mund t bnte asgj m tepr as n aspektin e jashtm as n at t brendshm. Pas vdekjes s Henrit t V n Franc pati luftra dhe trazira t shumta. N krye t shtetit vjen mbreti Luigji XIII. Ai nuk dispononte autoritetin e duhur pr t ndrhyr dhe qetsuar situatn. Krkohej nj dor e fort e cila do t ndrhynte dhe ta qetsonte punn. Si pr fat t mir n krye t Kshillit Mbretror, n postin e Kryeministrit vihet nj figur q ishte Princ i Kishs Katolike. Kjo figur e shklqyer

19

ishte figura e Armand Zhan Dy Plesis d Rishelje.11 Francs i kishte munguar nj burrshtetas si ky, i cili do ta shpiente shtetin n sistemin e marrdhnieve ndrkombtare n mnyr mjaft t suksesshme, si dhe do t impononte gjuhn e unifikuar frnge si gjuh t diplomacis.12

Partikulla DE, q haset shpesh te personalitete t famshme franceze, shrben pr t treguar superioritetin dhe spikamn e personaliteteve t tilla. Kjo partikull shrben pr t identifikuar personat e famshm, q n frngj. Njihen si personalite celebres. Shembuj t till kemi plot n Franc. De Rishelje, De Talerani-ish kryeministr, De Stali-politikologe, De Goli, Honore de Balzak-shkrimtar etj. Pra bhet fjal pr nj partikull q mund t haset shpesh, pr ta theksuar rndsin e atij personaliteti n fjal. 12 Historia e gjuhs frnge fillon me pushtimin e hapsirs s banuar me fise dhe tribun galsh. Prej ushtrive t Cezarit m vitin 29 para ers s re. N kto fise fliteshin variante t keltishtes. Si rezultat i pushtimit, gjuha e romakve gradualisht u adoptua nga galt. Mirpo, latinishtja e folur nga pushtuesit ndryshonte nga gjuha e kultivuar e prdorur n Senatin Romak, si dhe n botimet letrare t asaj kohe. Ajo ishte nj lloj gjuhe e folur me nj lloj gramatike, fjalori e shqiptimi t vetin. E adoptuar nga galt, kjo gjuh psoi ndryshimin si rezultat i rnies s Roms. Mirpo, kjo gjuh nuk ndikoi n latinishten. N fillim t shek. V vendi u b pre e pushtimeve t ndryshme: fiset gjermanike nga lindja me emrin frankt dhe vikingt nga veriu, t cilt lan ca gjurma n gjuhn e adoptuar. Kjo ndikoi n shpejtimin e ndarjeve mes gjuhs s folur n Jug t Luars (Loire) e njohur me emrin Oc, dhe asaj t folur n veri Oil. Dialekti jugor mbeti i afrt me rrnjt romane, ndrsa ai verior pati ndikime t jashtme. Kah fundi i shek. XIV, popullsit q kishin qen nn sundimin romak filluan t flisnin nj gjuh vulgare e dallueshme nga latinishtja e shkruar. Termi vulgare nuk ka domethnie n kontekst negative, por tregon gjuhn e folur nga populli, sepse termi vulgare, vjen nga latinishtja vulgus-q do t thot popull. Gjuht e sotshme romane si: italishtja, rumanishtja, frngjishtja, katalanishtja, spanjishtja dhe portugalishtja jan krijuar si ndikimi evoluimit t ksaj latinishteje vulgare. Ky lloj evolucioni oi n diferencimin linguistic Oil rrnj e frngjishtes moderne e folur n veri, n mes t shek. XII, si dhe gjuhs Oc dialect provincial-fr. Patois, t prdorur n mes t shek. XI, nga t ashtuquajturit Troubadours. T dy variantet e gjuhve Oil dhe Oc, e kan origjinn tek mnyra e shqiptimit t fjals afirmative Oui, q dmth Po. Pra nga latinishtja vulgare lindi Frngjishtja. Kjo vazhdoi deri m vitin 813 ku me dekretin e Koncilit t Turit iu dha leja priftrinjve t predikonin n gjuhn vendore. Meq gjuha e popullit e njohur si lingua rustica romana vazhdoi t perceptohej si e paprshtatshme pr shrbime letrare, latinishtja filloi t gzonte prestigj si gjuh e kishs dhe e njerzve t edukuar dhe civilizuar. Kjo do zgjaste deri n kohn e konvertimit t gjuhs kombtare n gjuh ndrkombtare nga ana e Risheljes. Jo rastsisht dokumenti m i hershm n frngjisht Les Serments de Strasbourg shq. Betimet e Strasburgut ishte i shkruar n nj gjuh me shprehje popullore dhe paraqitet n frngjisht si pjes e parcializuar dhe e shkruar e letrsis gojore. E njjta vlen edhe pr epin m t famshm frng Les chansons de Roland, shq. Kngt e Rolandit, viti 1080. N kto dokumente kemi prdorimin e vetm dy rasave asaj emrore (Nominativus-cas sujet) dhe nj e dyt (cas regime). Mbshtetjen dhe suportin e par ky proces gjuhsor e mori n vitin 987. N kt koh Hugues Capet u zgjodh mbret n nj vend t njohur si Ile de France, shq. Ishulli i Francs., n qendr t Parisit t sotshm i cili atbot e kishte emrin Lutece. Ksisoj me fuqizimin e ksaj mbretrie kemi prdorimin m t gjer t ksaj gjuhe, e cila m 1523 do t shrbente si gjuh pr prkthimin e Testamentit t Ri nga Lefevre d`Etaples. M 1539 kemi dekretin e Francois I pr prdorimin e gjuhs frnge n vend t asaj latine, n aktet zyrtare dhe gjyqsore. Ndrsa m 1606 kemi botimin e fjalorit t par n gjuh frnge. M 1624, vit kur shpallet kryeministr Rishelje, autorizohet mbrojtja e tezave n frngjisht, ndrsa m 1635 krijohet edhe Akademia Diplomatike Franceze, pikrisht me insistim t Risheljes. Ndrsa me Paqen e Wesfalis dhe me traktatin e Rashtadit 1714, gjuha frnge sanksionohet si gjuh diplomatike dhe ndrkombtare. Kjo gjuh edhe m tej vazhdon t jet prezent n sistemin e marrdhnieve ndrkombtare, n forma tjera.

11

20

3. Kush ishte kardinali Rishelje Armand Zhan Dy Plesis d Rishelje kardinal i njohur dhe prift i Francs. Ishte ministr i Luigjit t XIII t e m von kryeministr. U lind n Paris m 9 shtator 1585. Ndrsa vdiq m 04 dhjetor 1642. Ai ishte fmija i katrt n nj familje me pes fmij dhe i dyti prej tre djemve. Familja e tij nuk i prkiste askujt pos fisnikve t nj qyteti t njohur me emrin Poati (shqip: Poitje). Babai i tij Fransoa dy Plesis, ishte nj ushtar i famshm dhe kurtizan i njohur. Nna e tij ishte Suzan d la Port, vajza e nj juristi t famshm n at koh. N moshn 5 vjeare t Risheljes, vdes babai i tij si kapiten i gards s Henrit V, n luftn fetare. N moshn 9 vjeare Rishelje drgohet n Paris, n kolegjin e Navarrit, pr t studiuar filozofin. Mandej ai filloi t ndjek nj trajnim pr t begatuar karriern ushtarake dhe pr t shkuar gjurmve t babait. Pr t shprblyer kt familje pr shkak t vdekjes s babait, Henry V, mbreti i njohur, i jep pasuri ksaj familje, akt ky q u kundrshtua ashpr nga Kisha Rishelje fillon studimet e teologjis m 1605, dhe m 14 prill 1607 pranon thirrjen kanonike nga papa i Roms. M 1615 ai nominohet person i madh nderi nga Marie de Medicis. Ky post atij i mundson q t qndroj n Kshillin e Mbretrve m 1616 gjat 5 muajve si sekretar shteti pr pun t jashtme dhe t lufts. N moshn 39 vjeare ai si njeri ambicioz, me vullnet, i prkushtuar dhe inteligjent vendoset n postin e kryeministrit t Francs. Ai e kishte vendosur q pa rolin hegjemonist Franca nuk do t mund t zotronte Evropn. Pr t arritur nj gj t till, ai duhej t shpartallonte Habsburgt dhe t hiqte qafs fanatizmin fetar prbrenda Francs. Rishelje erdhi n pushtet n momentin shum t prshtatshm, ather kur Ferdinand Habsburgu II, tentonte gjallrimin e universalizmit katolik, zhdukjen e protestantizmit dhe vendosjen e kontrollit t plot mbi princrit e Evrops Qendrore. Ky proces antireformizmi oi n luftrat e prgjakshme tridhjetvjeare. Rishelje ishte nj personalitet interesant. N njrn an ai ishte praktikues i ritualeve fetare, pra ishte tejet i devotshm n aspektin fetar, ndrsa n ann tjetr detyrat dhe obligimet shtetrore ai i shikonte n pikpamje laike. Kjo sht edhe rndsia e gjith angazhimit t tij, pra interesat nacionale mbi t gjitha. Kardinali si nj personalitet bivektorsh, me nj strategji brilante do t ndrtoj konceptin e tij pr sukses afatgjat, me synime interesante, konvertimin e gjuhs frnge n gjuh ndrkombtare, lancimin e Francs si fuqi evropiane dhe poshtrimin e armiqve gjerman etj. Ai ndonse i takonte fes katolike, si dhe ishte nj princ katolik, nuk ishte aspak fanatik n qndrimet e tij. Andaj, edhe tentativn Habsburge nuk e 21

shikoi me simpati. Sikur t ishte fanatik fetar ai do t duhej t prshndeste dhe t prkrahte qndrimin dhe veprimet e Ferdinandit II pr restaurimin e katolicizmit. Mirpo ai vuri interesat nacionale franceze mbi t gjitha. Edhe mbi synimin fetar. Konstatimi i tij i menjhershm ishte se Francs i ofrohej rreziku nga nj krcnim gjeopolitik dhe gjeostrategjik i Ferdinandit II. Pr Risheljen, ambicia e Ferdinandit II, nuk ishte restaurimi i katolicizmit, por nj loj politike e Austris pr t poshtruar Francn. Dhe realisht ai kishte t drejt. Territori francez nga t gjitha ant ishte i rrethuar nga territore Habsburge, andaj rreziku ishte i madh. N jug Spanja, n juglindje qytetet- shtetet e Italis Veriore, n lindje rajoni prreth qytetit t Lionit dhe Savojs, q ishin nn sundimin Habsburg dhe n veri Holanda spanjolle. Nse edhe Alzasi dhe Gjermania Perndimore binte n duar t Habsburgve, rreziku ishte katastrofal, poshtrimi i Francs. Spanja dhe Austria q ishin katolike n njrn an dhe Rishelje q ishte poashtu princ katolik kishin vetm fen e prbashkt. Asgj m shum. Ndrsa, Rishelje pr hir t interesave nacionale u betua n luftn kundr antireformizmit t iniciuar nga Habsburgt. Pikrisht n kt koh ai prpilon doktrinn e tij Raison d`tat, prmes Testamentit Politik t tij.

4. Politika dhe diplomacia e Risheljes Kardinali Rishelje, aspak nuk kishte armiqsi apo urrejtje me kishn katolike, bile prkundrazi. Kt mund ta vrejm nga aspekti i prkatsis s tij fetare. Mirpo pr t interesat franceze t ndrtuara me shum mund, shteti francez dhe gjuha frnge ishin m t rndsishme. Ishte derdhur mjaft gjak pr krijimin e tyre. Tani duhej t mbroheshin kto interesa me qllim q t sigurohej dominimi francez. Pr kt qllim hapin e par q e bri si kryeministr ishte fiksimi i armiqsis me Habsburgt. Ai ishte zotuar q ta onte deri n fund programin e Henrit V, shtrirjen e Francs mbi zotrimet Habsburge n Spanj dhe Austri. Politika dhe diplomacia e tij patn precedencn mbi fen, pra n rend t par ishte Franca.13 Nacionalizmi i tij ishte piksynim i arritjes s suksesit. Pr kt arsye mund t themi se sht Franca disa hapa para, sepse nacionalizmi francez haset shum hert m prpara se nacionalizmi i t tjerve t cilt shfaqen n shek. XIX. Nacionalizmi i kombeve tjera ndoshta edhe ka ekzistuar, mirpo nuk e ka gjetur formn e duhur institucionale, politike dhe diplomatike q ta jetsoj at. Rruga e trasuar nga Rishelje ishte e vetme. Ajo ishte Raison d`tat (Arsyeja e shtetit) q edhe sot e ksaj dite
13

Richelieu, Testament politique de Richelieu, JG Lattes, Paris 2001, fq. 45

22

quhen interesat nacionale t sigurimit shtetror. Triumfet e njpasnjshme t Habsburgve duket se trembi nj ik kardinalin. Ai u step kur kuptoi se Katolikt Habsburg korrn sukses n luftn kundr Lidhjes Protestante Gjermane. Mendjemadhsia dhe pangopshmria e Ferdinandit II e oi Gjermanin n nj luft t prgjakshme civile. Kjo i shkonte pr shtati kardinalit dinak i cili nuk qndroi duarkryq prball ksaj situate ku shteti i tij mori goditje t fort politike nga Ferdinand Habsburgu II. M 1633 hapi i tij veprues ishte kshilla q ia jep mbretit Luigjit XIII, q ta prkrahte lvizjen protestante t princrve gjerman t cilt luftonin kundr Habsburgve katolik. Pra deviza, armiku i armikut tim sht miku im. Ksisoj, Rishelje si nj diplomat i talentuar dhe i rrall, filloi prkrahjen e princrve protestant gjerman. Ai e kishte kuptuar q pr t qen i suksesshm nuk nevojitej vetm forca, por edhe forca e arsyes dhe mendjes, si dhe propaganda. Ksisoj ai propagandoi fshehurazi npr Evrop q ishte pikrisht politika ajo q i dha frym lufts duke prdorur dhe instrumentalizuar fen. N qytetin e Parisit ai filloi t nxjerr n shesh idet e tij nacionaliste n interes t monarkis. Ksisoj ai ishte koshient q prpos Habsburgve kundrshtar, ai kishte edhe Spanjn kundrshtare e cila ishte e zaptuar prej Ferdinandit II. Ferdinandi II si persekutor i protestantve mendoi se Franca ose do t rrinte duarkryq, pr shkak se ishte katolike ose do ta prkrahte at. Mirpo kjo nuk ndodhi. Rishelje e dinte se kundrshtari i tij ishte mjaft m i fort. Mirpo jo edhe m i ditur, m dinak dhe m i kulturuar. Ai proklamoi se prball nj kundrshtari t fort si ishin Habsburgt, nuk ia vlente prdorimi i forcs, pushks dhe shpats. Por, i dinakris dhe menuris. E gjith kjo prmes vendosjes s dors n xhepin e t hollave. Gjakftohtsia e Risheljes dhe prirjet e tija t shoqruara me nj gjakftohtsi solli qndrim stoik t Mbretris n Franc dhe kohezionin e brendshm nacional francez. Ksisoj elsi i suksesit pr kt ishte ulja e fanatizmit fetar n vet shtetin francez dhe ngritja e interesave nacionale. Ai pr t arritur kt edhe pse ishte princ katolik, filloi persekutimet si burgosjet, eliminimet e atyre katolikve, etj, q nuk iu bindeshin urdhrave t tija. Qllimi i Risheljes ishte i vetm: t msoheshin katolikt francez t bashkjetonin n paqe me protestantt francez pr hir t interesave nacionale franceze. Pr kt arsye ai filloi q t ju jap m shum t drejta protestantve brenda shtetit francez, disiplinoi dhe reduktoi apo minimizoi nxitjen e fanatizmit katolik francez, afirmoi interesat nacionale t Francs, ndrsa ilegalisht prkrahi protestantt gjerman n luft kundr Habsburgve. Mirpo strategjia e tij Raison d`tat nuk trhoqi aspak Habsburgt. Ata nuk an fare kokn pr doktrin e tij Raison d`tat. Sikur t kishin ditur perandort habsburgas se n far pozita t lakmueshme gjendeshin n at koh, ose sikur t kishin luajtur lojn e 23

Risheljes me siguri q sot eprsia e Austris dhe Gjermanis do t ishte marramendse. Sunduesit Habsburg prpos q ishin shkurtpams, ata ishin edhe tejet t ngurt n pranimin e kshillave dhe kompromiseve. Pr kt arsye ata u gjendn tejet t dobt prball lvizjeve dhe rrotullimeve si ortek bore t diplomacis Risheljane. Ferdinandi i II, as q kishte dashur t dinte se far paraqiste Raison d`tat. Sipas tij ajo ishte nj blasfemi e rastit. Ndrsa misioni i tij pr t prfunduar si perandor universal, me fe t vetme katolicizmin ishte miopi. Ndrsa, kardinali Rishelje pr t siguruar eprsin arriti q t bj traktate me suedezt protestant dhe me turqit mysliman t Sulejmanit t Madh. Absolutizmi pr kardinalin ishte i panjohur. Ai kishte misionin e tij prpara, e kishte misionin e mishrimit t shtetit-komb francez, dominimin e gjuhs frnge n Evrop dhe brjen zot i Evrops. Por jo duke mos br kompromise. Ferdinandi i II ishte i mpir kur i krkonte ndokush koncesione. Ai shprehej se prpara do t vdiste se sa t pranonte kompromise, gj q rezultoi se e kishte gabim. Ferdinandi bnte thirrje pr luft n emr t Zotit, ndrsa Rishelje n emr t interesave nacionale, nacionalizmit dhe shtetit-komb. Dy synime diplomatike dhe politike q vlonin n kokn e tij ishin: 1. Forcimi i autoritetit t mbretit brenda vendit 2. Forcimi i pozicionit t Francs n arenn evropiane. Ky prift katolik njihet si themelues i ekuilibrit t forcave. sht i njohur me thnien: Mos xhelozoni diturin e njerzve t ditur.14 Prej ktu mund t shihet se ai pr punt e mdha shtetrore konsultohej me m t menurit dhe kishte ndje pr dituri. Tre objektivat e tij madhore n politikn e jashtme ishin si m posht: 1. Shkatrrimi i fuqis politike t protestantve n Franc 2. Luftimin e fisnikris dhe bujaris 3. Shkatrrimi dhe poshtrimi i Austris.

Pr t ndihmuar absolutizmin e pushtetit t tij ai fiksoi dy qllime tjera: 1. Mbarimi i lufts me protestantt 2. Ngritja e fuqis s mbretit n vend dhe n bot Pr t dshmuar forc n nivel lokal, ai si tham edhe m lart disiplinoi katolikt francez n njrn an, por n ann tjetr mendonte se protestantt francez thurnin komplote kundr kurors mbretrore. Pr kt arsye ai m 1627 drgon trupa ushtarake
Jean Baptiste Duroselle, Revue trimestrielle, Institut franais des relations internationals, 50 ans de Politique Etrangere de la France, Vllimi 1/86, Ifri, Paris 1986, fq.13
14

24

dhe pushton qytetin protestant Roshel, ( La Rochelle) dhe i sjell disfat protestantve Huguenot.15 M pas Rishelje shpall paqen e Ales. M Dekretin e Nantes protestantve i lejoi t ushtronin pushtetin e tyre, por u hoqi t drejtn t kishin ushtri dhe t qndronin n kshtjella. Paqja e Ales ndihmoi n shndrrimin e huguenotve n subjekte m t besueshme ndaj mbretris. Sukseset n politikn e brendshme u shoqruan me sukseset n fushn e jashtme. Pik e rndsishme e politiks s jashtme pr Risheljen ishte ruajtja e baraspeshs s fuqive n Evrop. Pr t arritur kt ai kufizoi kontrollin e familjes Habsburg. Ai drejtoi Francn drejt nj konflikti t madh q do t njihet n histori si lufta m e gjat n Evrop Lufta tridhjetvjeare. Gjat ksaj lufte ai mbajti me financime protestantt suedez, ndrsa m 1635 ndrhyri drejtprdrejt me trupat franceze n mbshtetje t shtjes protestante kundr Habsburgve, edhepse ishte vet katolik. Qllimi i tij do t trasohet qysh n at koh. N testamentin politik t tij theksohet nevoja pr nj Autre monde , tjetr bot. Kuptohet pr nj bot me dominim gjuhn frnge, me theksimin e karakterit t fort unitar t shtetit francez, me nj shtetkomb francez permanent prezent n marrdhniet ndrkombtare. Nevoja pr nj tjetr bot me arsyetime t ndryshme ka qen doher piknisje dhe strategji e shtetarve francez. Po t bjm nj krahasim npr epoka t ndryshme historike do vrejm tendencn e njjt t udhheqsve t tjer francez dhe shtetarve t tjer francez pr nevojn e nj bote tjetr, doher q pretendohej se rrezikoheshin interesat nacionale franceze. Shembuj tipik kemi rastin e De Taleranit, Klemansos, kur ata krkonin nj bot tjetr, por pa Gjermanin kuptohet, shembulli i njjt ka prcjell me vite politikant francez t ndryshm. N krkesn ngulmuese t Miterranit pr ndryshim t konfiguracionit botror dhe evropian ai frikohej nga bashkimi i gjermanve pas rnies s komunizmit, por dshironte nj rol edhe m t madh t shtet-kombit francez n marrdhniet ndrkombtare. Kt krkes pr nj bot tjetr e hasim vazhdimisht edhe npr revista dhe libra t ndryshm. Ndrsa, Dominique de Villepin ka botuar edhe

Huguenot jan quajtur protestantt francez t cilt i prkisnin sektit t quajtur kalvinist gjat luftrave fetare. Prej shek. XVII ata do t quheshin ndryshe, me emrin Religjionart, sepse sipas vendimeve mbretrore t asaj kohe me emrin religjion prshkruhej religjioni reformist i protestantve. Ndrsa prejardhja e ktij termi vjen prej fjals gjermane Eidgenossen, e prdorur s pari n Zvicr me kuptimin i prbetuar apo komplotist, por nga aspekti ortografik ky term ka qen i prdorur edhe nga trashgimtari i Bezanson Hughes, njri prej udhheqsve t par protestant zviceran.

15

25

librin q titullohet Un autre monde, (Nj bot tjetr)16, ku krkohet bot tjetr me qendr t vmendjes shtetin e Francs. 4. Rruga e realizimit t doktrins s Risheljes Doktrina risheljane e Arsyes s shtetit, apo Raison d`tat, prmes nj reflektimi m t thell kishte tentativn e nxjerrjes s kombit francez dhe shtetit francez si m i forti n marrdhniet ndrkombtare. Dshira risheljane pr dominim t kontinentit evropian u b e mundur. Edhe at vetm fal zgjuarsis s tij. Zgjuarsis, sepse ai i kuptoi shkaqet e nisjes s lufts nga Habsburgt dhe Ferdinandi II, ndrsa Ferdinandi II, ishte i interesuar vetm pr rezultatet. Filozofi romak Seneka, n prkufizimin pr luftrat dhe konfliktet n mes shteteve, thot se n avantazh sht ai q sht i prir t`i zbuloj shkaqet e lufts, sepse duke i zbuluar ato arrin n rezultatet, ndrsa ai q sht i prir direkt pr rezultatet e ka t pamundur t kuptoj shkaqet, si dhe njkohsisht t`i arrij synimet e dshiruara.17 Rruga e zbatimit dhe kompletimit t doktrins Risheljane kishte filluar q n start. Q n fillim me dhnien e t drejtave pr ushtrim t liris protestantve francez, ai e fitoi eprsin. Mandej ndihma e dedikuar princrve gjerman protestant ndikoi n rrjedhn e luftrave, sepse u b i pamundur kohezioni gjerman, i cili ishte mjaft i rrezikshm pr Risheljen. Pra, Risheljeja qysh n at koh e kishte nuhatur rrezikun e nj shtet-kombi gjerman. Rishelje duke e mbrojtur vendin e tij nga turbullirat dhe prgjakjet e mundshme donte t shfrytzonte zellin fetar t Ferdinandit n dobi t qllimeve kombtare t Francs. Refuzimi permanent Habsburg pr t kuptuar rrethanat e zgjimit nacionalist kombtar francez ishte fatal pr t. Refuzimi i tij pr t pranuar koncepte t tilla i dhan mundsi Risheljes q shklqyeshm t menaxhonte punt n drejtim t avancimit t shtet-kombit t Francs. Objektivi i Risheljes ishte q t prfundonte at q ai e perceptonte si rrethim t Francs nga Habsburgt, lodhjen e Habsburgve, futjen e prarjeve n mes t katolikve dhe protestantve gjerman. Kriteri i tij nuk ishte brja e aleancave pr interesa fetare. Po t kishte kt interes ai q n fillim do prkrahte Habsburgt. Por, ai pr hir t interesave kombtare franceze lidhi aleanc me Perandorin Myslimane Otomane. Edhe at jo rastsisht, por nga shkaku se turqit kishin m se dyqind vjet q prplaseshin ushtarakisht me Habsburgt. Kjo lidhje uditi botn e krishter, por jo edhe Risheljen. Ndrsa n mnyr permanente ai
16 17

Dominique de Villepin, Un autre monde, Herne, Paris 2003, fq. 9 Xhemal Rushdi, Konflikti Botror, Mozaiku, Kajro 2002, fq. 65

26

subvenciononte armiqt e armiqve t tij, nxiste revolta, jepte ryshfete dhe shprblime dhe ksisoj tentonte grumbullimin sa m t madh t fakteve n favor t dinastis. Franca sa vinte e shkonte duke u ngritur. Ksisoj fal politiks s tij, Franca bnte sehir e Gjermania boshatisej hap pas hapi deri m 1635, ather kur ajo krkoi kompromis dhe zgjidhjen paqsore t lufts. Mirpo, Rishelje si nj udhheqs i talentuar nuk pranoi kompromise n ato momente. Mbreti Luigji XIII, kishte shfaqur interesim pr nj armpushim, mirpo Rishelje bindi mbretin, q t ndrhynte n vitin e shtatmbdhjet t lufts n krah t protestantve gjerman, duke e shfrytzuar ksisoj rritjen e fuqis s Francs. Suksesi i tij politik me Arsyen e shtetit apo Raison d`tat varej nga aftsia pr t vlersuar raportin e forcave. Po pr ta br kt duhej shkrirja e prvojs me inteligjencn dhe nj prshtatje sipas rrethanave. Jo m kot sht thn se mbijeton doher ai q i prshtatet rrethanave. Rishelje ishte i bindur se raporti mes mjeteve dhe qllimeve mund t llogaritej saktsisht. N Testamentin e vet Politik, ku ai shpalos doktrinn e tij shprehet se Logjika krkon q, ajo q duhet t mbshtetet dhe forca q duhet ta mbshtes at, duhet t jen n proporcion gjeometrik me njra tjetrn.18 Mirpo fati at e deshi q t ishte n krye t kishs pra, si princ, ndrsa bindjet e tij t nj gjeniu e vendosn n shoqrin e racionalistve si Rene Dekart dhe Spinoza, t cilt mendonin se veprimi i njeriut mund t prcaktohet shkencrisht. Rasti i dha atij mundsin q t ndryshonte rendin ndrkombtar dhe kt ta bnte n favor t vendit t tij. Pra, Rishelje si mund t shihet arriti q t kishte nj perceptim deprtues t synimeve t tija, por me siguri q idet dhe doktrina e tij nuk do t triumfonin sikurse mos t ishte n gjendje q rrethanave t`ia prshtaste taktikat dhe strategjit. Doktrina e ekuilibrit t forcave ishte n njrn an shum fyese pr traditn universaliste, t bazuar n shoqrin e normave morale. N analizn e tij kritike pr ekuilibrin e forcave dhe shmangien nga normat morale dijetari i shquar Jansenius shkoi deri n mallkimin e nj politike e cila devijon nga feja dhe kisha, nga krishterimi, nga Zoti, nga Jezu Krishti. Jansenius i parashtron pyetje Risheljes se si ishte n gjendje q t shkatrronte fuqin, lavdin dhe fen katolike pr hir t interesave kombtare dhe shtetrore franceze.19

Cituar nga Carl J. Burckhardt, Richelieu and his age, prkth. Nga gjermanishtja nga Bernardh Hoy, Nju Jork: Harcourt Brace Jovanovich, 1970, vllimi III, Power Politics and the Cardinal`s Death,fq. 122 19 Kornelius Jansen, i njohur me emrin Jansenius, 1585-1638, ishte pjes e kishs katolike. Mirpo ai bnte pjes lvizjen e famshme religjioze t ciln e krijoi, n kuadr t kishs katolike t njohur me emrin e tij jansenizmi, fr.jansenisme

18

27

Kritikt

e Risheljes mendonin se ky argumentim i Jansenusit rrzonte

Risheljen pr toke, por e vrteta ishte krejt ndryshe, sepse Rishelje prmblidhte fen e tij dhe moralin n Raison d`tat, i cili pr t ishte nj yll ndriues. Rishelje duke u bazuar n filozofin e filozofit anglez Tomas Hobs, afirmonte vazhdimisht se mohimi nacional n emr t fes prfaqson shkelje t normave etike. Ti nuk mund ta duash Zotin, po nuk e deshe kombin tnd. Pra, me sa shihet ai dhe Hobsi kishin t njjtin mendim. Tomas Hobsi, duke br nj analiz mbi luftn civile dhe Revolucionin Puritan argumentoi se sovraniteti dhe ndrtimi i shtetit-komb nuk mund t bhet duke u bazuar n t drejtn e shenjt apo divine, si dhe n t mirn supreme (summum bonum), por n kapacitetin e shtetit pr t vendosur rregullin dhe rendin.20 Pra, nse bjm nj krahasim, mund fare leht t konkludojm se doktrina e Risheljes ishte dhe mbeti identike me filozofin e klasikve t Teoris s Kontrats, Tomas Hobs, Xhon Llok dhe Zhan Zhak Ruso. Ata shpesh shtronin pyetjen se far e prligj ekzistencn e shtetit dhe pushtetit shtetror? Pr far qllimi shrben shteti? 21 Por, megjith ngjashmrin mes Risheljes dhe Hobsit, ka nj nuanc mes tyre. Prderisa Hobsi ishte dhe mbeti zdhns i shtetit absolutist, Rishelje nuk kishte dshirn pr t pasur shtetin absolutist. Ai me ndarjen e shtetit nga kisha, respektivisht me ndarjen e interesave shtetrore dhe kombtare franceze nga kisha kreu reformacionin e tret pas atij t vitit 1054 dhe t vitit 1517. Rishelje do t ishte Ciceroni dhe lajmtari i ndarjes s pushteteve, sepse diti mir t ndaj dhe t marr prgjegjsi pr pushtetin dhe shtetin. Kjo do t`i ndihmonte mjaft edhe Monteskjes i cili m vitin 1748 n veprn Fryma e ligjeve, mbshteste ndarjen e pushteteve n tre deg. Njkohsisht n varg zinxhiror kjo ide e Monteskjes, e cila ishte vazhdimsi e ides Risheljane dha ndihmes edhe n formimin e bazs filozofike mbi t ciln u ngrit Kushtetuta e Shteteve t Bashkuara m von.22 Daniel d Priezak nj dijetar i menur pran administrats Risheljane, i cili konsultohej mjaft nga Rishelje, sepse Rishelje kishte afirmuar se nuk xhelozonte diturin e njerzve t ditur, pr ta mbrojtur Risheljen nga sulmet e fanatikve katolik deklaronte vazhdimisht se shpirtrat e vet kritikve t Risheljes jan n rrezik, dhe pr at arsye ata e gjejn strehimin n sulme dhe kritika alogjike. Prderisa, Franca ishte

Rexhep Mejdani, Kurthet e shtetit-Komb,Toena, Tiran, 2005, fq. 15 Raino Males& Knut Midgaard, Filozofia Politike, Feniks, Shkup 2008, fq. 89 22 Xhin S. Holldn, `far sht demokracia, Betmen, Tiran, dhjetor 1991, fq. 15
21

20

28

fuqia katolike m me ndikim dhe m e devotshme evropiane, duke i shrbyer interesave t Risheljes ajo u shrbente edhe interesave t katolicizmit.23 Ai nuk e shpjegoi kurr faktin se ku bazohej ky vshtrim i tij. Por nse lexojm mes rreshtave mund fare leht t konkludojm se forcimi i shtetit-komb francez ishte n interes edhe t vet katolicizmit, prandaj sipas tij politika risheljane ishte prplot me vlera morale. Rrethimi i Francs nga Habsburgt prbnte rrethim imoral, andaj duhej luftuar ky armik imoral, sipas tij, pr arritjen e qllimit moral. Pra, politika e Risheljes dhe doktrina e tij bazohej me sa duket n krkimin e paqes me mjete lufte, dhe nse gjat lufts mund t ndodhte dika e pazakont, kjo nuk ishte krim i vullnetit, por i domosdoshmris, ligjet e s cilit jan t ashpra dhe mizore. Nj luft sht e drejt nse qllimi q e shkakton at luft sht i drejt. Andaj duhet shikuar jo mjeti, por qllimi. Thn shkurt e shqip ksaj i thon Qllimi justifikon mjetin.. Pr t ngritur n piedestal t lart shtetin-komb francez, Rishelje me gjith rrezikun se ishte princ katolik dhe mund t shpallej heretik, ai ndau shtetin dhe pushtetin nga feja, ndrsa n t njjtn koh pr t arsyetuar qllimin e tij prdori llojlloj mjetesh. Pr kt arsye, gjykoj se makiavelizmi i Risheljes ishte shum evident. Shum vite apo shekuj m par t njjtn gj e kishte thn edhe Makiaveli, se qllimi justifikon mjetin.24 Mirpo, dallimi mes Kardinalit dhe Makiavelit ishte dhe mbetet mjaft evident. Prderisa mendimet e Makiavelit mund t duken funksionale dhe utilitare n dukje, ato po t studiohen m hollsisht dalin se jan shum t vshtira pr tu aplikuar. Makiaveli nuk ishte udhheqs shtetror sikurse Kardinali Rishelje pr ta ngritur n kmb nj doktrin e cila do t ishte bazament jo vetm pr vendin e tij, Firencn, por edhe pr Italin dhe Evropn, si dhe do t shrbente si prelud i bashkimit t Italis. Ideja e tij ishte dhe mbeti e nivelit lokal. Sepse ajo krijoi imitues edhe at duke filluar nga juntat ushtarake e deri tek diktaturat e proletariatit. Doktrina e tij q kishte nj
Henri Kisinxher, op.cit. fq.64 Nikolla Makiaveli (Niccol Machiavelli, Firence, 3 maj 1469 21 qershor 1527) ka qen vzhguesi m i rrepte i ngjarjeve e i dokeve t kohs s tij, por edhe nj studiues i kujdesshm i s kaluars. Ai ishte muzikant, historian, poet, filozof, politikan dhe dramaturg. Makiaveli ishte edhe nj figur kryesore e Rilindjes dhe zhvillimit t realizmit. Pas nj kohe studimesh t tendosura, n vitin 1498 hyri n jetn politike si sekretar i republiks. sht autori i veprs s famshme Il Principe ("Princi").Gjat viteve t jets s tij politike (1498 - 1512) pati mundsi t njihte ambasador, politikan, princa dhe t studioj me themel zhvillimin e ngjarjeve. S bashku me Leonardo da Vinin mendohet si nj shembull tipik i njeriut t rilindjes. Ky prcaktim - sipas shum njerzve - veorizon n mnyr m t kryer qoft njeriun ashtu edhe letrarin dhe jo emrtimin makiavelizm, q ka hyr pr tjetr gj n gjuhn e tanishme pr t treguar nj menuri dhe nj mprehtsi t mendimit kurdoher t holl e kulmor. Njihet pr thnien e tij Qllimi justifikon mjetin, ndrsa edhe pr krkimin e nj udhheqsi apo shtetari me tipare luani dhe dhelpre.
24 23

29

qllim marrjen e pushtetit n dor n fardo mnyre nuk ishte doktrin pr t krijuar rend botror q t ishte i vijueshm pr t tjert.25 Po ta analizojm Testamentin Politik t Risheljes, i cili sht nj libr m i ri n mosh se Princi i Makiavelit del se ekziston nj dallim i madh. Prderisa Princi i Makiavelit u shkrua vetm pr Lorenco De Mediin, Testamenti i Risheljes u shkrua jo vetm pr Luigjin e XIII, por pr tr Francn dhe botn, respektivisht u dedikua pr nj rend ndrkombtar t ri i bazuar n sovranitetin e kombeve dhe n krijimin e shteteve. Libri i tij u kthye n doktrin kombtare dhe nga elementet e jashtzakonshm q ofron, u kthye n libr ndrkombtar dhe n sistem ndrkombtar, i njohur me emrin Sistemi i Wesfalis. Rishelje, nuk u bazua n skolastik, edhe pse ishte princ katolik. Ai kishte iden e njjt sikurse humanisti i madh francez Fransua Rable (1494-1553) i cili shkroi romanin Gargantua dhe Pantagruel ku satirizonte priftrinjt dhe murgjit e asaj kohe, gj q ndikoi n krijimin e humanizmit si rrym n letrsi dhe histori, n konvertimin e fryms skolastike t Universitetit t Sorbons n frym shkencore, si dhe ndrtimit t Muzeut t Luvrit sipas stilit t arkitekturs italiane. 26 Rishelje pra, tentonte q shtetin dhe pushtetin ta lironte prfundimisht nga ndikimi fetar dhe skolastik dhe ta shikonte krejtsisht n prizmin laik. Njkohsisht gjat sundimit t tij katolikt francez ishin m t persekutuarit, dhe e tra kjo vetm pr nj qllim: t zbuste fanatizmin fetar ose ta hiqte krejtsisht at pr hir t interesave afatgjata t Francs. Ksisoj katolikt francez do t msonin t bashkjetonin n paqe me protestantt duke pasur mbi t gjitha parasysh ndjenjn e t qenit francez, pra ndjenjn e prkatsis nacionale ose kombin e mandej prkatsin fetare. Me kt imazh Franca e ngriti prestigjin e saj q do t shklqente pr shekuj me radh deri n ditt e sotshme, megjith baticat dhe zbaticat npr kurbat apo lakoret e ndryshme kohore historike. Shikimi i interesave shtetrore n terma krejtsisht laik ishte suksesi absolut i ktij kardinali. Edhe pse ishte antar i Kolegjit botror t Kardinalve prej ku zgjidhej edhe Papa, Rishelje shpesh binte ndesh me Papatin dhe me Papn, nse cenoheshin interesat kombtare t Francs. Edhe pse n shek. XVII feja identifikohej me shtetin, nj gj e till nuk mund t thuhet pr Francn dhe pr Risheljen. Kjo politik dhe strategji diplomatike e Risheljes do t
25 26

Gjon Borii, Pushteti dhe lidershipi, Geer, Tiran 2007, fq. 145 Sknder Rizaj, Histori e prgjithshme- Koha e re (1453-1789), Universiteti i Prishtins, Prishtin 1985, fq. 80

30

bhet e vijueshme edhe pr shtetart e tjer francez t cilt kurr nuk do t dilnin jasht binarve t ksaj doktrine duke e ruajtur me zell laicizmin e shtetit dhe duke mos e przier fen me shtetin asnjher. Doktrina risheljane pamundsoi bashkimin e Gjermanis pr shekuj e vite me radh. Sepse politika e tij nxori Francn n prosperitet dhe m t fort n raport me fqinjt, sepse nj fqinj i fort dikton politikn m t dobtit, ndrsa nj m t dobti i diktohet politika. Edhe ktu po t analizojm, mund t dalim n prfundim se sovraniteti i nj shteti mund t cenohet n momentin kur ke shtet t dobt dhe jo funksional. Ather do t udhhiqesh nga t tjert dhe politika do t diktohet nga t tjert. Prderisa nj shtet i fort dhe i konsoliduar nuk ka nevoj pr diktime politike nga ndokush tjetr, por sht ai vet q dikton politikn e saj, si dhe mbron me do kusht moscenimin e sovranitetit. N librin Ndrtimi i shtetit edhe Francis Fukujama potencon se nj t dobti i diktohet politika dhe se m i forti dikton politikn. Sepse sot sovraniteti dhe shteti-komb si themele t sistemit Wesfalian, n fakt jan grryer dhe sulmuar parimisht pr shkak se ajo q ndodh brenda shteteve, respektivisht qeverisja e tyre e brendshme ka shpesh rndsi pr antart e tjer t sistemit ndrkombtar.27 Pra, Kardinali i kishte parasysh gjith kto gjra. Pr t diktuar te tjetri politikn ti duhesh t bhesh i aft n nivelin tnd lokal, regjional e mandej n at ndrkombtar. Ja pse Kardinali vepronte energjikisht kundr bashkimit t Perandoris s Shenjt t Kombit Gjerman. Ja pse i paguante shuma t majme princrve protestant gjerman q luftonin kundr perandorit t tyre katolik. Ksisoj Kardinali zhyti Francn n njrn an n varfri, por n ann tjetr nuk lejoi pr shekuj me radh q Gjermania t onte kokn. Kjo gj do t ndodhte deri n momentin e bashkimit t kombit gjerman nga nj dor e fort m 1871, nga Oto Von Bizmark.28 Pra, i tr suksesi i Kardinalit fshihej n politikn se fqinjit i diktohet politika dhe jo e kundrta. Imazhi i Risheljes q shfaqet n prgjithsi sht imazhi i nj njeriu i cili prpos dinakris kishte edhe guximin. Guximi i tij u shfaq n momentin kur filloi t`i luftonte vllezrit e t njjts fe. Ky ishte rasti m i rrall n historin e njerzimit.
Francis Fukuyama, Ndrtimi i shtetit, Aiis, Tiran 2008, fq. 139 Otto Eduard Leopold von Bismarck, Konti i Bizmark-Schnhausen, Duka i Lauenburg, Princi Bizmarkut (shqip: Oto von Bizmark), (1 Prill, 1815 - 30 korrik, 1898), ishte nj burrshtetas i Prusis dhe Gjermanis n shekullin IX. Si Kryeministri i Prusis n vitet 186290, ai kishte pr qllim Bashkimin e Gjermanis. Prej vitit 1867, ai ishte Kancelar i konfederats Gjermane Veriore. Kur u formua Perandoria Gjermane pr her t dyt m 1871, ai shrbeu si Kancelari i saj i par dhe ushtroi "Realpolitikn" q i dha ati pseudonimin "Kancelari i Hekurt". Si Kancelar, Bizmarku pati rol t rndsishm n qeverin Gjermane dhe pati ndikim t madh n politikn e jashtme gjermane jo vetm gjat kohs si Kancelar, por edhe pasi i skadoi mandati.
27

28

31

Nj gj t till e kishte br Martin Luteri, por ama ai kishte ndrruar fen e tij. Ndrsa Risheljeja jo. Ai i kryente detyrat dhe shrbimet fetare me zell n njrn an, por ama shteti- komb i Francs pr t ishte m me rndsi. Besimi i tij personal nuk ngatrrohej me udhheqjen e shtetit. Nj nga kritikt m t mdhenj t Risheljes Mathieu de Morgues akuzonte kardinalin se ai manipulonte me fen, sikurse Makiaveli me njerzit e tij, me t vetmin qllim realizimin e planeve t tij dhe ambicieve personale. Ajo n dukje mund t duket edhe e vrtet, ashtu si potenconte ai, por Rishelje mund t kishte br si Makiaveli, t sugjeronte nj bot pa ndjeshmri morale m t lart, por ai ishte i bindur se historia do ta gjykonte at si burr shteti e jo si princ katolik, apo si njeri fetar. Ksisoj me kt Rishelje do t shndrrohej n nj figur emblematike t historis moderne. Ksisoj Franca u b vendi dominues n Evrop dhe e zgjeroi s teprmi territorin e saj. Parimi i Raison d`tat u b parimi orientues dhe drejtues i diplomacis evropiane. N saje t tij Franca n at koh arriti t krijoj nj territor prej 1. 420 000 km. Ndrsa sot Franca ka territor prej 547 030 km. Popullsia e saj me gjith

paksimin pr shkak t luftrave prap mbeti n shifrn e knaqshme prej 15. 000.000 banorsh. Vetm Parisi kishte 450 000 banor, Lioni 90 000 banor, Marseja 90 000 banor, Nanti 50 000 banor. 29 Krejt logjike sht q t identifikohet se sipas Kardinalit Rishelje t qenit udhheqs nuk do t thot t jesh gjysm luan e gjysm dhelpr, ashtu si potenconte Makiaveli m prpara, por mbi t gjitha t qenit njeri. Rishelje ofroi vetprmbajtjen si armn m t mir pr sukses si dhe ekspansionin kulturor prmes ndikimit gjuhsor, gj q do t shihet n kapitujt n vijim. Shtetin e bjn mendimet e kulturuara, mendimet e matura dhe t kujdesshme, pr t treguar superioritetin e kulturs q ti prfaqson. Prderisa Makiaveli tek libri i tij afirmon dhunn dhe sugjeron dhunn ose shkatrrimin me dhun, Rishelje ofron shkatrrimin e tjetrit me kultur. Pra t bsh kundrshtarin t flas gjuhn tnde, t msoj gjuhn tnde, t jet rob dhe peng i kulturs tnde sht nj gj q shum pak veta e kan arritur n historin botrore. Kardinali Rishelje n librin e tij Testamenti Politik bn t qart se kultura sht mjaft e rndsishme n shtjet politike. T bsh tjetrin t ndihet inferior ndaj teje ky ishte suksesi pr t. Bota sht e prir nga dija e jo nga dhuna. Testamenti Politik i Risheljes i shkruar n vitin 1638, njqind vjet pas shkrimit t Princit t Makiavelit, ofron predikimin e dijes, ofrimin e saj me mjete t shkathta politike. Ky sht suksesi i

29

Sknder Rizaj, op.cit. fq. 84

32

nj udhheqsi t madh. I prir nga racionaliteti, e jo nga emocionet dhe dshira pr hakmarrje pa prdorur strategji t duhura. Edhe pse n shum analiza gjejm pika t prbashkta mes Makiavelit dhe Risheljes prap se prap dallimet e shkoqitura m lart besoj se jan t arsyeshme pr t evidentuar dallueshmrin mes tyre. Prderisa pr Makiavelin Qllimi justifikon mjetin pr Risheljen Shpirti i njeriut sht i pavdekshm, pr at kujdeset Zoti, por shteti nuk sht i pavdekshm. Shptimi i tij bhet o sot o kurr.30 Me fjal t tjera kjo do t thot se n asnj rast shtetet nuk mohen ather kur kan t drejt, por vetm ather kur jan t fort t imponojn dika. Pra n terminologjin juridike kjo njihet si e drejta koercitive. Rishelje forcn apo t drejtn koercitive e aplikoi prmes gjuhs dhe kulturs frnge. Pr t rndsi shum t madhe kishte shteti dhe politikat shtetrore dhe kombtare. Ksisoj fal tij Franca vetm n trembdhjet e fundit u ky n luftn tridhjetvjeare, respektivisht m 1635. Ndrsa kto luftra filluan m 1618. Krejt n fund shteti i Francs u afirmua si shtet i fort ndaj fqinjve dhe arriti t`i diktoj politikat e veta. Evropa do t msonte t fliste frngjisht dhe deri n mbarim t Lufts s Dyt Botrore frngjishtja do t ishte gjuh e diplomacis. Mund t thuhet edhe sot e ksaj dite se ajo sht ende gjuh e diplomacis. Suksesi i nj kombi sht konvertimi i gjuhs kombtare n gjuh ndrkombtare. Pr kt Rishelje shquhet si m i suksesshmi ndr t gjith politikant dhe diplomatt e gjitha kohrave. Politika e tij mund t prmblidhet n tre hapa, e para, ndalimi i prparimit t Habsburgve, e dyta, mbrojtja e Francs dhe pathyeshmria e saj, e treta, lidhja e Francs me shtetet e rndsishme dhe zgjerimi i saj territorial n kurriz t gjermanve. Edhe pse n shekujt n vijim do t zhvilloheshin luftra t prgjakshme mes gjermanve dhe francezve, dhe urrejtjet e ksenofobia frankogjermane do t prcilleshin deri n krijimin e Unionit t sotshm evropian, Franca do t siguronte supremacionin e saj. Lufta tridhjetvjeare, strategjia dinake e Risheljes ndihmoi n dezintegrimin e Gjermanis dhe lirisht mund t themi se vonoi bashkimin e Gjermanis pr dy shekuj me radh. Megjith tentativn e Ferdinandit II pr bashkim t kombit gjerman, kjo ambicie e tij mbeti ambicie e pa racionalizuar mir, e papjekur sepse mjetin nuk e kishte t duhur. Mjetin e shfrytzuar Ferdinandi II e deformoi dhe nuk diti ta prdor n koh t duhur pr rrethanat e duhura. Ai krkonte perandorin universale me fen universale, pra katolicizmin, pa mos u dhan t drejta bashkkombsve t vet protestant. Kjo i dha mundsi Risheljes t zbatonte dhe
30

Henry Kisinxher, op.cit. fq.61

33

implementonte praktikisht doktrinn e tij t hartuar n Testamentin e tij Politik. Ksisoj gjuha frnge nse nuk flitej n at koh dhe pr tre shekuj me radh nga ndonj person, ai person do llogaritej analfabet dhe injorant, si dhe i padenj pr shoqrin. Suksesi i Kardinalit arriti kulmin edhe te nj gj tjetr. Ai e bri t pamundur pr jet e mot bashkimin e Gjermanis me Austrin. Edhe pse ky bashkim do arrihej me Forc nga Hitleri, do t ishte jetshkurtr. Edhe sot e ksaj dite koncepti i Raison d`tat q do t shtjellohet n vazhdim do t prkoj jo vetm me administrimin e shtetit, por edhe me evoluimin e ideve q kthehen n ide institucionale si dhe shembull i politiks moderne dhe koncepteve t rendit botror. Ksisoj politika dhe doktrina e tij ishte poshtruese pr traditn universaliste. Miti i universalizmit do t thyhej prfundimisht, ndrsa do t shfaqeshin edhe predispozitat e shteteve- kombe t para evropiane. Si edhe potencuam m lart, si doher primatin do ta kishte gjuha frnge, si dhe ndikimi n Evrop do t ishte i kompletuar dhe i mundur vetm nga shteti komb francez. Teorit e ksaj ideje q do shfaqeshin m von, si dhe nacionalizmi si rrym do t shfaqej pikrisht i bazuar n llogaritjet e sakta risheljane. Rishelje i ndaloi Habsburgt, Perandoria e Shenjt e Kombit Gjerman u nda n 300-350 principata. Gjermania nuk arriti t bhej kombshtet. Ksisoj territoret gjermane do t bheshin aren e prplasjes s shum luftrave t filluara. Prve ksaj valn e par t kolonizimit do ta humbte Gjermania dhe do ta fitonte Franca. Kolonit e saja do t shprndaheshin gjetiu, kultura dhe gjuha frnge do t disperzohej anemban globit, saq edhe sot e ksaj dite kjo gjuh sht n shum shtete ish-koloni t saja si gjuh zyrtare, gjuh administrative ose prezente n nj form tjetr. Gjermania do t bashkohej shum m von, ndrsa n munges t prvojs dhe diplomacis do t shkaktonte katastrofat e njpasnjshme me luftrat e saja. Nga ana tjetr, Rishelje dhe Franca, do t siguronin nj ndikim t madh n arenn ndrkombtare, gjuha frnge do t shndrrohej n gjuh ndrkombtare. Kjo e lexuar mes rreshtave mund t prmblidhet n punt e shtetit ai q e ka forcn shpesh her ka t drejt dhe ai q sht i dobt vetm me vshtirsi mund ta tregoj prpara opinionit t shumics s bots se nuk sht gabim.
31

Franca do t bhej shtet shum i fort,

saq do t bhej faktori kryesor n politikn ndrkombtare deri n ditt e sotshme. N letrkmbimet mes Risheljes dhe Luigjit XII, do t hasen kto lloj sugjerimesh q ai ja predikonte mbretit. Mbreti shpesh kundrshtonte, por Rishelje

31

Jean Pierre Remy, Tresors et quai d`Orsay, JC Lattes, Paris 2001, fq. 114

34

kishte fuqin bindse t jashtzakonshme, saq Mbreti nuk kishte nga t`ia mbante. N letrn e tij drejtuar Risheljes, Luigji XIII krkon nga Rishelje veprime t tjera. Risheljeja zotohet pr angazhime t mtutjeshme. Ksisoj ai do inicionte hapjen e Akademis Diplomatike Franceze m 1633 ku njerzit m t menur dhe dalluar punonin pr zbatimin e politikave franceze n nivel ndrkombtar dhe do t ishin njerzit m t paguar aso kohe. Ndr sukseset e tija me prmasa kolosale sht edhe inicimi i Paqes s Westphalis m 1648 por, nganjher frytet n diplomaci nuk i korr ai q i inicion. Ai vdiq m 1642 dhe nuk e prjetoi paqen e Westphalis. Ndikimi i Risheljes ishte aq i madh jo vetm pr epokn gjat s cils ai jetoi. Por, pr shekujt q do t vazhdonin m pas. Suksesi i tij mbeti dhe sht konsistues me Paqen e Wesfalis. Se far do t restaurohej dhe do t futej atje do t shohim n vazhdim. Nj gj mbetet e sigurt. Procesi i krijimit t shtet-kombeve fillon aty, rendi i ri botror do t krijohej jo nga universalizmi, por nga shtet-kombet, nga sovraniteti i kombeve dhe nga politikat shtetror-kombtare. Nacionalizmi do t fillonte t rritej dhe konsolidohej vazhdimisht, saq shpesh her npr epoka t ndryshme historike do t shndrrohej n shovinizm. Sepse ata q nuk i dinin limitet e Raison d`tat do t krijonin fatkeqsi.

35

Kapitulli

2
Raison d`tat (Arsyeja e shtetit)& Shteti-komb
------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------------
1. ka nnkuptojm me arsyen e shtetit dhe me ekuilibrin e forcave? 2. Paqja e Westphalis dhe ngritja e shtetit francez 3. Ndjekja e ksaj doktrine deri n Luftn e Par Botrore (LPB) 4. Ndjekja e ksaj doktrine edhe nga shtetart tjer francez para dhe pas Lufts s Dyt Botrore (LDB) 5. Unioni evropian: produkt franko- gjerman dhe ndrra franceze pr kontroll permanent evropian 6. Doktrina e kamufluar postrisheljane: Franca si promotor e vlerave prmes evropianizmit 7. Kushtetuta e Unionit Evropian (UE)-s! Rezistimi francez i prir nga Raison d`Etat dhe Etat-Nation i Risheljes 8. Politika anti turke dhe proamerikane e Sarkozis e prir nga Raison d`tat i Francs dhe nga interesat shtetrore-kombtare 9. Epoka Post Risheljes: prparsit dhe kritikat e doktrin s tij 10. Rishelje n letrsi 11. Shteti-komb, definicione dhe analiza 12. Sfida e radhs : kombi evropian apo Evropa e kombeve

36

Kapitulli II. Raison d`tat (Arsyeja e shtetit)& Shteti-komb Kapitulli n vazhdim sjell diskutime mbi definimin e arsyes s shtetit, mbi definimin e shtetit-komb, mbi definimin e kombeve dhe shteteve. E gjith shkoqitja bazohet n politikn e suksesshme t futjes s interesave kombtare n Wesfali, krijimit t brthams s shteteve- kombe dhe do prfundoj prsri n tentativn permanente franceze t bazuar tek Rishelje, pr tu eksponuar tek tjetri me kultur dhe me gjuh. Ekspozimi i gjuhs frnge do t ishte kapital dhe domethns pr shtetin francez, por n disa raste ekspozimi i teprt dhe mungesa e arsyeshmris s Raison d`tat, moskufizimi i saj do t ishte me mim jashtzakonisht t lart pr Francn dhe pr sistemin ndrkombtar n prgjithsi. Ngritja e shtetit francez do t arrinte pikn kulminante me fuqizimin dhe tentativn e vendosjes s aleancave mes t dobtve pr t`iu hakmarr m t fortit. N kt rast Francs. Se si zhvillohen ngjarjet interesante, si dhe si do t ruhet ndrra e Risheljes pr prezencn permanente t gjuhs frnge n nivel ndrkombtar do t shohim n vijim. Pikpamja e Risheljes pr avancim t politikave kombtare dhe shtetrore do t ishte frymzues pr Ruson, Volterin dhe shum t tjer. Ajo do t shpinte n nevojn dhe urgjencn e domosdoshme pr ridefinimin rendit te ri ndrkombtar, t krijimit t shteteve-kombe t tjera, t krijimit dhe prkufizimit t shtetit si forma m e fuqishme e organizimit shoqror n bot si dhe kombit si grup shoqror q identifikohet me shoqrit bashkkohore. Poashtu, do t shkoqitet edhe sovraniteti i shtetit, i cili sot n epokn e globalizuar sht mjaft i sfiduar nga organizatat supra nacionale dhe multikombshe, por edhe aq sfidues pr t njjtat. 1. ka nnkuptojm me arsyen e shtetit dhe me ekuilibrin e forcave? Me t drejt mund t konstatojm se sipas Risheljes diplomacia sht arti i t treguarit t armiqsis me mirsjellje, indiferencs me interes dhe miqsis me prkujdes. Rishelje zhvilloi aftsit politike e administrative dhe ndrtoi themelin e pushtetit t vet, n prizma krejtsisht laik. Pr Risheljen shtjet e brendshme franceze ishin m t rndsishme se sa ato jasht territorit francez. Ai zgjidhte problemet brenda vetes mandej krkonte zgjidhjen e atyre jasht Francs. N momentin kur i krkohet t shkoj si ambasador n Spanj pr t zgjidhur nj gjendje t vshtir q ishte krijuar n Itali me Dukn e Savojs, ai refuzoi me arsyetimin se shtjet n shtpi jan m t rndsishme se sa gjrat jasht shtpis.32
32

G.R. Berxh & Moris Kings Soper & T.G. Ote, Teoria diplomatike, Dugagjini Palgrave, 2001, fq.116

37

Mjeshtria e tij sht n konstatimin se ajo q sht ideale nuk mund t arrihet pa mjete konkrete dhe praktike. Kjo prkon edhe me thnien e ish presidentit amerikan Uillson, n fjalimin e tij n Lidhjen e Kombeve m 1919, kur i la pa goj diplomatt evropian: Prse nuk sht arritur deri tani q Jezu Krishti t bind botn pr t ndjekur msimet e tij pr shum shtje? Sepse ai predikon idealin pa prcaktuar mjete praktike pr arritjen e tij. Kjo sht arsyeja q un propozoj nj skem praktike pr t realizuar qllimet e tij.33 Rishelje qysh gjat fillimit t lufts tridhjetvjeare e kishte prkufizuar Francn dhe francezt si shtet-komb jo luftnxits. Ai u angazhua n shkrimin e dokumenteve q do t kishin nj pesh jashtzakonisht t madhe si ishin: Memoires (Kujtimet) si dhe Testamentin Politik. Ky i fundit ishte shkruar si nj udhzim pr mbretin, n rast t vdekjes s Risheljes. Testamenti politik i Risheljes ndahet n dy pjes: e para merret kryesisht me pjesn e hershme t sundimit t Luigjit t XIII dhe institucionet franceze, dhe e dyta e cila merret me shtje m t prgjithshme t strategjis dhe taktikave politike. Pjesa e dyt afirmon dhe proklamon kryesisht elsin e suksesit q sht fondamental edhe at Nevojn pr negociata t vazhdueshme, pr t pasur sukses. Mbi kt ndrtohet edhe filozofia e Raison d`tat. Ai prmes Testamentit politik theksonte se shtetet prfitojn aq shum nga negociatat e pandrprera ndrkombtare, sa sht vshtir t besohet. Ai thoshte se kjo ishte tejet e nevojshme pr mirqenien e shtetit. Rishelje theksonte un mund t them me plot besim dhe me gojn plot q kam par n kohn time ndryshimin e plot t natyrs s shtjeve pr Francn dhe krishterimit si pasoj e vnies n jet dhe praktik t ktij parimi, dika deri tani e ln krejtsisht pas dore n kt fush. 34 Ai e kishte nuhatur pra, prej prpara se negociatat ishin tejet t rndsishme dhe kishte frik se mos ndokush do e prdorte kt m prpara tij. Rishelje me negociatat e vazhdueshme kishte si synim dshirn t ket agjent diplomatik do kund n do koh. Negociatat e vazhdueshme sipas tij kishin kuptimin e prfaqsimit t vazhdueshm, prfaqsim t prhershm diplomatik n t gjitha shtetet, t largt e fqinj, armiq e miq etj. Pra, Rishelje paraqitet si ambasadori i par i shtetit sovran dhe t pavarur. Megjith argumentet pr pranin e shtetit si institucion antik qysh para 6000 vjetsh n shoqrit e para bujqsore q lindn n Mesopotami, pr prezencn e
John G. Stoessinger, Prse kombet shkojn n luft, Copyright Aiis, Instituti i Studimeve ndrkombtare, Tiran 2007, fq. 305 34 Edition critique publiee avec une introduction et des notes par Louis Andre et une preface de Leon Noel, Testament Politique de Richelieu, Didier, Paris 1947, fq. 125
33

38

shtetit burokratik kinez para disa mijra vjetsh, n Evrop del se shteti modern me ushtri t madhe, fuqi tatuese dhe burokraci t centralizuar, institucione t konsoliduara, me nj vij ndarse mes shtetit dhe kishs daton q nga instalimi i Risheljes n pushtet. Sipas asaj q e dim lindja e ktyre shteteve t afta ka ofruar ligj, rend dhe siguri si dhe t drejt pronsie. Ky shtet q m s pari u krijua n Franc, e mandej edhe n shtete tjera evropiane pas Paqes s Wesfalis, ia hapi dyert krijimit dhe lindjes s bots ekonomike moderne. Krkesa e Risheljes pr t pasur nj shtet-komb si duhet u lejon individve t shptojn brenda vetit nga ajo q Tomas Hobsi e quan lufta e do njeriu kundr do njeriu mirpo n ann tjetr mundson prezencn permanente t friks pr luft dhe konflikte. 35 Negociatat e vazhdueshme shnojn njkohsisht besimin e Risheljes se sht e pamjaftueshme q ata t kufizohen vetm prmes mbledhjes s informacionit, funksioneve ceremoniale etj. Rishelje krkon arritjen e marrveshjes n t gjitha shtjet e diskutueshme pr t pasur shtetin e duhur dhe pr t ruajtur kohezionin dhe unitetin e kombit. Sipas Risheljes ajo q e bn shtetin t jet n hap me ngjarjet n bot jan nevojat pr negociata. Pr qeverisjen e shtetit ai mendonte se e nj rndsie t veant sht largpamsia. Sipas tij pr t funksionuar Raison d`tat duhet t kesh informacionin t plot dhe t kujdesshm hapin dhe veprimin. Rishelje mendonte se ambasadort e tij duhet t debatojn me qeverit e shteteve t huaja pr shkak t bindjes s tij t fort n fuqin e prgjithshme t arsyes dhe gjuhs. Nga kjo konkludojm se teoria e tij rrumbullakohej me thnien Pushteti e detyron bindjen, mirpo arsyeja e magjeps at. Ndaj nevojitet t drejtohen njerzit nga mjete q i bjn pr vete n mnyr t padukshme sesa, si sht praktike, nga mjetet q i detyrojn ata. Rishelje pr t operacionalizuar Raison d`tat, vendosi ndikimin e vet n t prditshmen Gazzette de France t Renadotit me rast e ktheu at n makin propaganduese t oborrit dhe t ideve t tija.36 Pr t funksionalizuar iden e tij Raison d`tat ai duhej t formonte Akademin Franceze e cila paraqitet si pranim i qart i pushtetit t gjuhs, i arsyes mbi forcn e hapur. Negociatat sipas Risheljes duheshin br pr t arritur marrveshje pr interesat shtetrore dhe kombtare. Tentativa risheljane si e pam edhe m lart ishte kapaciteti i bindjes s shteteve tjera pr marrveshje t plqyeshme me gojtari e arsye. Kto pr Risheljen ishin dhe
35 36

Francis Fukuyama, , op.cit. fq. 24 G.R. Berxh & Moris Kings Soper & T.G. Ote, op.cit. fq.123

39

mbeten mjaft t rndsishme pr prestigjin ose reputacionin e nj shteti-komb. N Testamentin e tij Politik ai hierarkin e pushteteve e ka ksisoj: monarku, ushtart, parat dhe zotrimi i zemrave t nnshtetasve. sht pr tu admiruar kjo renditje taksative e cila ka t bj me rregullimin shtetror. Ai ishte i bindur se prestigji sjell pushtet, e pushteti sjell prestigj, ndrsa prestigji nse prdoret si duhet sjell shmangien e prdorimit t forcs, por prdorimin e arsyes. Sipas Raison d`tat t Risheljes dhe negociatave t tij pr krijimin e ksaj arsyeje, shtetet duhet t vepronin gjithkund afr dhe larg. Nuk mund t imagjinohej kombi pr Risheljen pa prezencn e duhur dhe pa kontrollin e shtetit. Me sa duket prej ktu rrjedh edhe prkufizimi q kombi sht vetm nj hap larg t qenit shtet. Pr Risheljen prfaqsimi i duhur diplomatik shtetror duhej t bhej nga ambasador t duhur dhe spikatur, energjik, t informuar mir, t kompletuar. Rishelje e kuptoi q Franca kishte nevoj pr negociata t vazhdueshme sepse brenda ishte e prar, ndrsa ushtarakisht dhe ekonomikisht e dobt, kishte armiq tejet t fuqishm, ndrsa ambicie tejet t mdha por t justifikueshme. Pr kt Rishelje bri hapin e madh n ndarjen e shtetit nga feja, sepse i nevojitej nj unitet dhe kohezion mes popullit apo kombit francez. Pr ndrtim t duhur t shtetit, negociatat duheshin t zhvilloheshin doher nga nj mendje e vetme, por n konsultim me mendjet e ndritura. Rishelje poashtu mendon se rrethanat e ndryshme krkojn qasje t ndryshme. Ai q negocion vazhdimisht nj dit i arrin synimet e veta. Synimi i Risheljes ishte krijimi i nj Raison d`tat i ndjekur dhe i pranueshm nga t gjith. Ai nuk ngurroi kurr t veproj me zgjuarsi dhe shkathtsi, duke mos u br as mosprfills, as ngurrues, as i pavendosur. N bindjen pr Raison d`tat sht shum interesante q Rishelje i bnte jehon pikpamjes s zakonshme t shekullit t XVII q traktatet ndrkombtare t ishin marrveshje mes monarkve. Sipas Risheljes kurr vendimet nuk duhet t zbatohen me fanatizm. N ndrtimin e shtetit t tij t arsyes ai krkon edhe pranin e zyrave t ambasadorve, ndrsa pr postin e udhheqsit ai paraplqen njerzit e kishs q detyrat shtetrore t`i shikojn n prizm laik, mirpo njerzit e kishs duheshin t ishin pjes e udhheqsis apo udhheqsia vet, sepse ata nuk kishin familje, ksisoj nuk kishin interesa personale dhe nuk i vinin ato para detyrave publike.37 Nse ia fillojm negociatave t vazhdueshme pr ndrtimin e Raison d`tat dhe dshtojm, a kemi humbur ndonj gj ? sht pyetja qendrore n Testamentin e
37

Po aty, fq.131

40

tij politik. Ai thot se me gjith dshtimin negociatat jan t parrezikshme, nuk bjn kurr dm. Sepse sensibilizohet opinioni pr shtjen n fjal. Ndrsa Raison d`tat n at koh edhe pse nuk ishte pranuar prbotshmrisht dhe trsisht, arriti q fal propagands s fort t Risheljes dhe manovrimeve t tija diplomatike t pranohet si e till, dhe zgjati deri n vitet e 50 t shekullit t kaluar, ather kur fillojn edhe aksionet e para pr formimin e nj organizat supranacionale. Ksisoj tentativa e Risheljes q prmes negociatave t vazhdueshme ta legjitimoj dhe arsyetoj Raison d`tat, del sa m efektive, sepse sht vrtetuar se negociatat jan mjete t padmshme. Ksisoj shtrohen dy kushte: e para, q Raison d`tat t pranohet nga t gjith dhe e dyta, q diplomacia duhet t ec sikurse guri i mullirit, edhe n koh m t turbullta t lufts. Testamenti politik i Risheljes paraqet zrin m t arsyeshm dhe m t qart, si dhe njkohsisht m t mirfillt t sistemit diplomatik t Evrops s hershme moderne. Ky testament do t ofronte legjitimimin e arsyes s shtetit dhe arsyen e prezencs s shtetit-komb francez pr shekuj me radh n sistemin e marrdhnieve ndrkombtare. Me arsyen e shtetit apo Raison d`tat nuk duhet t kuptojm thjesht simbolin e nj sistemi, por nj filozofi t tr, ndoshta filozofia m jetgjat dhe m e prbotshme politike n sistemin e marrdhnieve ndrkombtare. Pr t`u realizuar dhe implementuar kjo filozofi sht m se e nevojshme t ekzistojn dituria dhe dinakria. Nj filozofi e till nuk mund t arrihet dhe t realizohet pa pasur njerz t kulturuar dhe t menur. Ati i ksaj doktrine, Risheljeja, prmes Raison d`tat theksonte dhe afirmonte tezn, Shteti mbi t gjitha. Shteti sipas tij ishte elsi i suksesit. Pr at arsye ai bn thirrje n shptimin e shtetit, sepse po nuk u shptua shteti menjher ai mund t vdes dhe nuk mund t ngritet asnjher m. Politikat shtetrore dhe shteti jan t nj rndsie t posame pr t, andaj edhe duhet br gjithka pr t pasur nj shtet t mirqen. Shtetet sipas tij kan nj logjik t veant, e ajo sht prpjekja pr realizimin e interesave kombtare, pa marr parasysh konsideratat tjera. sht m se e qart se me kt fillon edhe modernizimi politik, pra ather kur u shfaq shteti qytetar, ndrsa shteti i qytetarve mundsoi krijimin e shtetit-komb, sepse qytetart e atij shteti jan komb i atij shteti dhe prbjn kombin e atij shteti n trsi. Nuk sht me rndsi se a sht shteti demokratik, apo njri prej ktyre antipodeve jodemokratike: autoritar, diktatorial, totalitar ose transitor. M me rndsi sht q t jet shtet. Ndrsa kushti kryesor pr nj demokraci t mirfillt

41

sipas Arsyes shtetrore sht moscenimi i sovranitetit, pra legjitimimi i t njjtit. Sovraniteti sht mbi t gjitha. 38 Prderisa shteti sht mbi t gjitha, fare leht mund t nxjerrim konkluzionin se ai paraqet nj grupim politik, drejtimi administrativ i t cilit krkon monopolin mbi t gjitha si pjes e nj kontrate natyrore legjitime. Koncepti risheljan mbi shtetin do t admirohet dy shekuj m von edhe nga sociologu i njohur gjerman Maks Weber, i cili njsoj si Rishelje do t vendoste shtetin dhe rolin e shtetit n rend t par.39 Pra, mbajtja e shtetit pr nj koncept sht m se i domosdoshm. Politika duhet t synoje n at drejtim q t tentoj q prmes aktivitetit dhe veprimit t arrij pushtetin. Pika e ngjashmris mes Risheljes dhe Weberit sht q t dy ata e shikonin shtetin, kombin apo shtetin-komb si zhvillime dhe bashkim i nj aktiviteti specifik t personave ose njerzve t vetm. Pra, realizimi i shtetit-komb mund t bhej nga nj njeri i vetm, nse ai posedon njohuri, dituri, prvoj dhe guxim. Nse jemi dakord me kt ather Raison d`tat prezantohet si nj reprezentacion, apo ide prfaqsuese e cila duhet m tej t ket nj refleksion n drejtim t vshtrimit mbi prmbajtjet e atyre ideve prfaqsuese dhe arsyeve sociologjikisht t determinueshme, q prfaqsojn mendimin se termat komb, shtet dhe komb-shtet prdoren ende n mnyr t njvlershme, edhe pse nuk mund t nnkuptojn t njjtn gj. Koncepti risheljan mbi arsyen e shtetit dhe ai veberian nuk prkojn njri me tjetrin, pr shkak se i pari legjitimon edhe centralizimin e pushtetit, ndrsa i dyti nuk przien zhvillimin e racionalitetit, karakteristik pr shtetin modern, me formn e organizimit gjysmak t shtetit qoft i centralizuar, qoft burokratik. Arsyeja e shtetit e Risheljes mton t ket shtetin t qeverisur, t autorizuar t marr vendime, t imponoj dhe kontrolloj aparaturn ekzekutuese, t marr vendime n favor t kombit t vet, t jet i institucionalizuar dhe t realizoj detyrat q jan n interes publik, kjo e fundit do t thot n funksion t kombit.40 Arsyeja e shtetit u shfaq si nj mundsi e mir pr t justifikuar n at koh herezin e Francs n kompletimin dhe realizimin e detyrave shtetrore. Sipas ksaj doktrine mbarvajtja e shtetit arsyetonte fardo lloj mjeti pr hir t interesave kombtare, prkundr nocionit mesjetar t moralit universalist. Raison d`tat krijoi
Dimitar Mir~ev & Lidija Hristova, Modernata Politologija-Temeli na prouuvawe na politikiot `ivot, Komnet, Skopje 2008, fq. 36 39 Bernard Voutat, Espace Nationale et identite collective, Institut de Sciences Politique Lausanne, Lausane 1992, fq. 179 40 Jacques Lagroye, Sociologie politique, Dalloz, Paris 1993, fq. 128
38

42

Ekuilibrin e forcave (Balance of Power), sepse Evrops i duhej nj ekuilibrim forcash prball rrezikut t nj universalizmi katolik. Ksisoj Raison d`tat evitonte rrezikun e universalizmit t shtetit, ndrkaq ekuilibri i forcave parashihte ndjekjen e interesave n at mnyr q secili shtet t kontribuonte n njfar mnyre n sigurin dhe progresin e gjith t tjerve. Plani operativ i politiks franceze glorifikoi rolin e shtetit n sistemin e marrdhnieve ndrkombtare, sepse deri ather roli i shtetit ishte i njsuar me rolin dhe ambiciet e Kishs Katolike. Suksesi i politiks s Raison d`tat, varet, para s gjithash, nga aftsia pr t vlersuar raportin e forcave. Vlerat universale prcaktohen nga konceptimi i tyre dhe sht e panevojshme t`u bhet vazhdimisht interpretim i ri. Prderisa pr t prcaktuar kufijt e forcs duhet nj shkrirje e prvojs me inteligjencn si dhe prshtatje permanent me rrethanat. Duhet vazhdimisht sipas rrethanave t bhet edhe interpretim i ri. Arsyeja e shtetit paralajmroi se kishte ardhur epoka e shteteve-kombe, e jo e perandorive universale. Ajo koh kishte pernduar. Mirpo antagonizmi i Raison d`tat qndron n tejkalimin e mass kur sht n duart e nj mjeshtri. Koncepti i Raison d`tat si edhe tham m lart, nuk prmbante kufizime. Ai nuk prcaktonte se deri ku duhej t shkonte, deri ku interesat shtetrore t quheshin t plotsuara dhe t realizuara? Sa luftra duheshin t bheshin pr t arritur deri tek siguria? Arsyeja e shtetit prmban n vete nj lloj tour de force e shprehur n frngjisht, q n gjuhn shqipe don t thot nj lloj force e brendshme dhe jashtme determinuese pr fatin e njerzve, pr pjestart e atij shteti. Fatin e njerzve e merrte n dor shteti, e jo kisha. Ndrsa udhheqsi kishte prgjegjsi ndaj shtetasve t shtetit t vet. Raison d`tat krijonte bazn pr qndrimin e shteteve t veanta, t pavarura njri nga tjetri, e sot nj gj e till sht krejtsisht e pamundur, e mbi t gjitha proceset globalizuese e sfidojn vazhdimisht kt koncept. N konceptin e Raison d`tat nse e mira ishte vler e lart, ather detyra e udhheqsit ishte rritja dhe lartsimi i lavdis s tij. M i forti do t dominonte dhe m i dobti do t rezistonte duke krkuar koalicione pr t rritur fuqin individuale. Nse koalicioni ishte aq i fort sa ta ndalte agresorin, ather lindte nj ekuilibr force, e nse jo ather njri nga vendet m t forta impononte vlerat e veta. Franca, imponoi vlern e vet, gjuhn frnge. Raison d`tat si produkt mton t nxitoj se nga ndeshja dhe zhvatja e interesave t kundrta, lind harmonia dhe drejtsia. Qllimi kapital i tij dhe i ekuilibrit t forcs ishte shmangja e rreziqeve pr luft, mirpo me sa jemi dshmitar ajo nuk u arrit kurr, sepse pikrisht shpesh her arsyeja e shtetit e shum 43

udhheqsve npr periudha t ndryshme historike kan shpjer n katastrofa dhe luftra t mizorshme. Pas Risheljes, do t shohim se Raison d`tat i udhheqsve francez do t nxiste kundr-reagimin e shteteve tjera t bazuara njkohsisht n t njjtin Raison d`tat t tyre. Sepse reagimi sillte kundr reagimin. Dhe secili shtet filloi q t`i ndrtonte politika e veta t bazuara n arsyet e veta shtetrore, q ndoshta pr t tjert nuk ishin arsye shtetrore, por arsye pr luft. Franca prmes Raison d`tat do vazhdonte edhe m tej t krkonte famn e vet dhe supremacin e vet. Por Rishelje nuk ishte m i gjall pr t ju prshtatur rrethanave. Do t shohim se nj Franc e fuqishme do t prbnte rrezik pr shtetet tjera fqinje t cilt do t mobilizoheshin pr t stopuar hegjemonin franceze. Deri n epokn e Revolucionit francez, Franca duke u bazuar n kt politik kishte vazhduar t ishte njsoj e fuqishme, mirpo pas Revolucionit u shfaq nevoja pr nj modifikim t Raison d`tat t Francs. Ky lloj modifikimi do t quhej prhapja e ideve republikane. Ksisoj edhe m tej nj Franc superiore krcnonte t sundonte n Evrop. Dhe ajo nuk do t sundonte ndoshta prmes izmes s saj ushtarake, por vetm prmes gjuhs. Gjuha frnge shum shpejt u b gjuh ndrkombtare, ndrsa procesi i kolonizimit rriti mundsin e disperzimit edhe m t madh t ksaj gjuhe. Ekuilibri i forcs pr epokn e athershme, me synim arritje t nj marrveshje pr qllime t prbashkta q do t arrihet n Westphali, frenonte aftsin pr t prmbytur rendin ndrkombtar. Forca pa t drejtn on n provat e forcs, ndrsa e drejta pa forcn shpie n pozicione jo t lakmueshme. 2. Paqja e Westphalis dhe ngritja e shtetit francez Filluar me punimet m vitin 1644, negociatat q do t zhvilloheshin n Westfali, e q ishin kryesisht t vazhdueshme, ato, t cilt edhe i sugjeronte kardinali Rishelje n Testamentin e tij Politik, do t zgjasnin katr vjet. Tanim kardinali Rishelje nuk ishte i gjall, sepse ai kishte vdekur para dy vjetsh. Zvendsi i tij kardinali Mazarin, i bazuar trsisht n strategjit e paraardhsit t tij Rishelje, ishte mjaft i matur dhe i kujdesshm. Politika dhe diplomacia risheljane kishte sfiduar t gjitha politikat e fqinjve t Francs. Tani shtetart aktual francez do t duhej t ndiqnin shemn e propozuar risheljane pr transformimin e gjuhs frnge n gjuh ndrkombtare dhe gjuh t diplomacis. Paqja e Wesfalis prmbyllte apo i jepte fund lufts tridhjetvjeare. Katolikt dhe protestantt n fillim refuzonin q t takoheshin. Mirpo m von u pa q ishte m se i domosdoshm takimi i tyre. Negociatat e Westphalis u zhvilluan n mnyr 44

t vazhdueshme n dy pjes: pjesa e par e tyre u zhvillua prej dhjetorit t vitit 1644 n Munster, ndrsa pjesa e dyt prej vitit 1645 n Osnabruk. Kjo paqe do t miratohej m 24 tetor 1648. Pjesmarrsit n Munster41 gjat zhvillimit t ksaj seance ishin personalitete nga Provincat e Bashkuara (Holanda e sotshme), Spanja, Franca, Perandoria e shenjt romake gjermanike. Ndrsa n zhvillimet e punimeve n Osnabruck42, merrnin pjes edhe prfaqsues nga Suedia. Prfituesit m t mdhenj nga kjo Paqe ishin: Suedia, Holanda dhe Franca. Diplomacia franceze e Mazarinit ishte m vendimtarja. Ajo diplomaci e sanksionuar nga Rishelje triumfoi ndaj t gjithave. Gjuha frnge shpallet gjuh ndrkombtare. Njkohsisht Evropa prjeton rimodelimin e harts dhe territoreve t saja. Konkluzionet dhe vendimet prfundimtare q do t merren aty do e ndryshojn konfiguracionin e Evrops pr vite t tra. Linjat m t mdha t ksaj paqe bazohen n: 1. Aneksimin zyrtar nga Franca t territoreve fr. Trois-vchs (Metz, Toul dhe Verdun) q vetm se kishin qen m prpara nn sundimin francez edhe at q nga 1551, mandej aneksimi i Haute-Alsace, Brisach (territore gjermane) dhe Pignerol, qytetit Pimont ; 2. Pavarsin e Provincave t Bashkuara (Holanda) 3. Aneksimin e Pomeranis Perndimore dhe territoreve t tjera q shpinin deri n kontrollimin e Oderit, Elbs dhe Veserit. 4. Njohjen e pavarsis s Kantoneve zvicerane

Paqja e Wesfalis prcaktoi edhe dispozitat kushtetuese. Kjo paqe e prcaktoi organizimin territorial t Gjermanis deri n suprimimin (heqjen) e Perandoris s shenjt m 1806. Dispozitat kryesore qe u prcaktuan ishin: t gjitha shtetet q u shkputn prej perandoris kan superioritet territorial si n aspektin civil edhe n at kohor, asnj ligj ose interpretim i ligjit, asnj deklarat e luft s Perandoris, asnj paqe ose aleanc e Perandoris, asnj tatim, nuk mund t bhet nga ana e Perandoris s shenjt Gjermanike, pa plqimin e shteteve fqinje pjesmarrse n Paqen e Wesfalis. T njjtat privilegje nuk mund t`i gzonin as qytetet imperiale. Perandoria do t fragmentarizohet n 350 pjes shtetesh t vogla, ksisoj fuqia Habsburge do t
41

Mnster-qytet i pavarur n Rhinin e Veriut-wesfali, Gjermani. Osnabrck-qytet n Saksoni, Gjermani 80 km larg nga Dortmund, 45 km prej Mnster dhe 100 km nga perndimi i Hannover.
42

45

reduktohej maksimalisht. Traktati i Wesfalis amputon principin e Shtetit-komb (Etatnation) si pjes e t drejts ndrkombtare, gjoja se duke i dhn fund ksisoj teoris se t drejt ka ai q sht m i fort. U b nj rikonceptim i ri i shtjes s sovranitetit. Parimi i fundit do t shihet se mbeti vetm n letr, sepse ishte parim i futur nga Franca, ndrsa pikrisht e kundrta e asaj q u theksua do t ndodhte. Mirpo ky ishte objektiv konspirativ i Francs risheljane. N aspektin fetar Traktati i Wesfalis njeh prezencn e tre konfesioneve: katolik, luterian dhe kalvinist n Perandorin e Shenjt. Pra, flitet pr nj norm t mospasjes s ingerencave n shtjet fetare: feja apo religjioni shndrrohet n domen apo fush e drejtuar lirshm nga secili shtet sovran. Dispozitat kryesore jan: Konfirmimi i marrveshjeve q nga Passau e deri tek Augsbourg (1555), suspendimi i t drejts s klerit pr t pasur ndrhyrje direkte n punt shtetrore, si pr Shtetet katolike edhe pr ato protestante. Poashtu nga 50 antart e Dhoms Perandorake Gjermane, 24 do t jen protestant prej t cilve 6 protestant do t jen pjes e Kshillit aulik (oborrit t senjorve). Konsekuencat m t mdha do t`i prjetonte Selia e Shenjt, e cila do t humbiste ndikimin e saj m t madh mbi politikn evropiane. Pra, me sa mund t shihet mtohet t`i vihet fund sa konflikteve religjioze, po aq edhe konflikteve politike. Kjo Paqe e br pr t vendosur ekuilibrin e paqes si dhe emergjencn e vendosjes s shtetit-komb, ka rndsin e vet se futi edhe konceptin e sovranitetit nacional apo kombtar. Ky sovranitet do t jet si nxitje pr krijimin e nacionalizmit si rrym e re, t interpretimeve t shumta mbi parimin kombtar, mbi shtetin, mbi kombin e do t vazhdoj deri n ditt e sotshme t jet sfidues. N prgjithsi mund t themi se kjo Paqe si kreator kryesor ka gjenit Hugo Grotiusin, Risheljen dhe Mazarini. Prej t gjithve bazamenti i Paqes sht strategjia afatgjate e Risheljes dhe politika e tij triumfuese. Me Paqen e Wesfalis mund t themi se kemi edhe lindjen e Evrops Politike moderne. Kongresi i Wesfalis ishte nj kongres i mirfillt evropian. Pothuajse t gjitha shtetet morn pjes aty, n prjashtim t Carit t Mosks, sulltanit turk dhe Anglis. Pra, kjo Paqe solli klauzolat e reja territoriale, konstitucionale dhe fetare. Edhepse ky Traktat do t lkundej nga periudha e revolucioneve, prap se prap bazamenti i shtetit-komb do t mbetej i pacenueshm, s bashku me principin e sovranitetit. Evropa do shndrrohej n nj shumic shtetesh, q do t dispononin me kufijt e prcaktuar dhe t sakt t njohura nga shtetet e tjera, ndrsa monarku ose princi do t ket t drejtn e sovranitetit mbi shtetin. Poashtu karakteristike pr kt 46

periudh sht edhe konstituimi i ushtrive moderne si dhe theksimi i ndjenjs nacionale apo prkatsis kombtare.43 Ndrsa gjuha shfaqet si nj faktor i unitetit kombtar. Sistemi wesfalian do t shndrrohet n sistem t prbotshm pr shum shekuj me radh. Ndjenja e prkatsis kombtare do t forcohej jashtzakonisht shum. Kjo ndjenj do t sfidohet aty kah vitet e 50 t shekullit t kaluar kur del n shesh koncepti supranacional, respektivisht i delegimit t konceptit t sovranitetit n nj organizat supranacionale apo mbinacionale. Por, do t shohim se edhe n at organizat supranacionale ndjenja e nacionales do t shndrrohet n aren bllokuese pr shum procese. Winston Churchill n nj rast pr Sistemin Wesfalian do t shprehej, se ai sht sistemi m i keq prej t gjitha sistemeve tjera, por i vetmi n skenn ndrkombtare.44 Sistemi wesfalian sht nj sistem ku secili popull, komb dhe shtet do t gjente rrugn e vet. Anglezi, francezi, gjermani etj, do t gjenin rrugn e vet prmes ktij sistemi. Poashtu edhe kombet e tjera do t krkonin gjetjen e rrugve tek ky sistem. Sistemi i Wesfalis do t lansonte iden e cujus regio, cujus religio45, ku religjioni i princit do t ishte religjion i popullit, ndrkaq fes protestante do t`i mundsonte t zhvillohej n kuadr t shteteve-kombtare. Ky sistem sajoi konceptin e mosprzierjes n punt e brendshme t shteteve tjera dhe ruajtjes s konceptit t sovranitetit kombtar. Sipas analistit t marrdhnieve ndrkombtare Arnaud Blin prderisa Evropa sht n debat mbi kushtetutn evropiane e cila dshtoi pr shkak t refuzimit francez, prderisa udhheqsit evropian gjenden prball sfids pr nj Evrop t bashkuar, prball superfuqis amerikane hegjemoniste, ideja pr rilindjen e nj sistemi wesfalian sht m se e domosdoshme. Pr kt analist t mirnjohur francez marrdhniet ndrshtetrore do t duhet t ndrtohen n principin e t drejts ndrkombtare, por edhe n mosprzierjen e shtjeve t brendshme t shteteve. Prmes ksaj paqeje dhe prmes ktij traktati Franca zgjeroi territorin e saj n kurriz t territoreve gjermane, vonoi bashkimin e kombit gjerman gjer m 1871, fragmentarizoi dhe thelloi edhe m tej ndarjen mes Austris dhe Gjermanis, si dhe ajo q sht m me rndsi imponoi gjuhn frnge si gjuh t diplomacis n t gjitha traktatet vijuese, n t gjitha mbledhjet dhe n t gjitha dokumentet. Ksisoj, me
https://pastel.diplomatie.gouv.fr/editorial/archives/dossiers/westphalie/visite/visitd.html http://www.bibliomonde.com/livre/1648-paix-westphalie-4797.html 45 http://books.google.com/books?id=8alcRNv7XtoC&dq=La+Paix+de+Westphalie&printsec=frontco ver&source=bl&ots=2IgdRURvBb&sig=jv0qKUKjDLs2M9yEZVHKzrMJIc&hl=fr&ei=isv6SYPbEs -Z_Aah3ZW0BA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5
44 43

47

shpejtsi marramendse gjuha latine do t zvendsohej automatikisht me gjuhn frnge. Franca do t ngrihej si nj Goliat prball shteteve t tjera fqinje, si dhe fuqia e saj kolonizuese do t merrte hovin e shpejt npr t gjitha kontinentet, at afrikan, aziatik e deri n pjesn e Kanadas, n Kebek. Ndrsa, parimi i sovranitetit do t shndrrohej n parim t shenjt si dhe Shteti dhe kombi t paprekshm dhe mbi t gjitha. 3. Ndjekja e ksaj doktrine deri n Luftn e par botrore Politika dhe diplomacia franceze do t ket si piksynim strategjit afatgjata t Risheljes npr t gjitha kohrat, e deri n ditt e sotshme. Edhe sot Franca sht brend kulturor pikrisht fal koks s tij prej gjeniu. Mbi t gjitha ndikimi i Francs n t gjitha proceset politike n Evrop do t bhet i pashmangshm. Gjuha frnge mbi t gjitha, do t ishte objektivi i t gjith burrshtetasve francez pas Risheljes. Por, pr disa prej tyre ky synim do t shndrrohej n miopi dhe do t ishte fatal. Ksisoj, ndrra e Luigjit t XIV pr nj shtet t Francs mbi t gjitha, pr nj pushtet absolut duke u bazuar n doktrinn e Raison d`tat do t shndrrohej gati se n universalizm. Arsyeja qndron n moskufizimin e Arsyes s shtetit. Raison d`tat nuk tregonte linjat mazhino apo linjat kufizuese se deri ku lejonte t shkonte kjo doktrin dhe ky princip. Shteti jam un, pr Luigjin e XIV ishte m shum se doktrin, m shum se impenjim. Ai duke u bazuar verbrisht n kt doktrin do ta shpinte Francn n nj revolucion q do ta trondiste themelin e saj. Vijueshmria e pushtetit absolut duke u bazuar n Raison d`tat do t ishte fatale pr Luigjin e XVI. Ai do t prjetonte gijotinn, duke u bazuar verbrisht n Raison d`tat. Si dhe duke mos qen koshient pr rrethanat politike t kohrave. Ata harronin se rrethanat kur jetonte Risheljeja ishin tjera me ato t tyret. ndrra risheljane e Napoleonit pr nj Evrop t bashkuar me n krye Francn, sado q n dukje n fillim ishin optimiste dhe t realizueshme u shembn si kulla prej kartoni. Kjo vinte si pasoj e asaj se shtetart francez ishin t bazuar verbrisht n Risheljen. Ata mendonin se Risheljeja ua kishte zgjidhur punt dhe ata nuk kishin m `t bnin tjetr. Duheshin vetm t mbretronin me Francn dhe t pushtonin sa m shum shtete dhe territore. Mirpo kjo ide e tyre do t prjetonte fiaskon, sepse Evropa dhe Franca do t flaknin mbretrit, si dhe do t vlonin prej revolucioneve, t nxitura nga iluminizmi. Napoleoni III tentonte t rikonstruktonte Evropn m konforme, si dhe t bazuar n principin e nacionaliteteve. Ksisoj Franca do t vihej n motor dhe n frenues t lvizjeve pr komb-ndrtim, sepse ishte ajo vet q kishte shpikur iden e shtetit-komb, ndrsa i pengonte ideja pr 48

nj shtet-komb gjerman, italian etj. Pr t marr veten nga thyerja e mitit t pathyeshmris s Francs, nga ana e revolucionit francez dhe zhytja e Francs n terrorin revolucionar t Dantonit, Mars dhe Maksimilian de Robespierrit, si dhe nga humbjet titanike t Napoleonit, Franca do t krkonte rishikimin e politikave t saja pr t pasur edhe m tej ndikim dhe sukses, por jo t bazuara verbrisht tek Risheljeja. Ajo kishte arritur tash q prpos parimit t shtetit-komb, parimit t sovranitetit n marrdhniet ndrkombtare, imponimit t gjuhs frnge si gjuh e vetme n kanalet diplomatike ndrkombtare, t fuste edhe konceptin e t drejtave dhe lirive t njeriut dhe qytetarit, nga Revolucioni Borgjez Francez i vitit 1789. Ndrsa m tutje, edhepse gjuha frnge mbeti edhe m tej gjuh e diplomacis dhe e vetmja n marrdhniet ndrkombtare, ajo do t sfidohej tej mase nga Austria e Meternikut, prmes Kongresit t Vjens i njohur me konceptin Koncerti i Evrops.46 Mirpo, Franca edhe pse humbse n luftrat napoleoniane do t ruante me zell rolin e saj n Kongresin e Vjens m 1815, me `rast nga humbse do t shndrrohej n fituese, ku karakteri unitar i saj do t mbetej i pacenueshm, ndrsa gjuha e saj e paprekshme dhe e vetmja n komunikimet ndrkombtare. Ishte prap nj udhheqs brilant si D Talerani i cili duke prdorur dinakrin arriti t imponohet n kt Kongres. Nqoftse standardet e tua ndiqen nga t tjert ather mund t thuhet se standardet e tua jan t suksesshme. Standardet e Risheljes pr shtetkombin, ishin m se t admiruara edhe nga shum burrshtetas tjer, jo vetm francez por edhe t kombeve t tjera. Ksisoj duke u frymzuar n shtet-kombin francez, duke prdorur strategji dhe diplomaci tejet frytdhnse m 1861 shfaqet shtet-kombi italian, ndrsa m 1871 shfaqet shtet-kombi gjerman, e pas tij edhe shtet-kombet e tjera n Evrop. Shtetkombi gjerman duke ndjekur brendin francez, m 1878 do t impononte Kongresin e Berlinit dhe formn e vet t imponimit n Evrop. Por, edhe pse humbse Franca n luftrat deri para 1878, ajo prap se prap duke prdorur menurin dhe dinakrin, duke prfituar nga aleanca me Rusin, arriti t`i ruaj pozicionet e saja, si dhe gjuhn e

Kongresi i Vjens u mblodh prej tetorit 1814 deri n qershor 1815 pr t'i diktuar Francs s mundur t Napoleonit kushtet e paqes dhe pr t caktuar hartn e re t Evrops, si dhe krijimi i Aleancs s Shenjt n tetor 1815 pr t respektuar sistemin politik t sanksionuar nga Meterniku, me dominimin austriak. Ky Kongres njihet me emrin Koncerti i Evrops, sepse tentoi bashkimin e Evrops, sikurse n nj koncert filarmonie, me qendr t dominimit Austrin. N kt kongres morn pjes fuqit kryesore.: Anglia, Rusia, Franca, Austria. Shnime t marra nga: (http://www.letersia.fajtori.com/Historia/Pashalleqet_e_medha/Janina/marredheniet_me_eteristet_gre ke.php.)

46

49

saj n nivel ndrkombtar. N kt koh nacionalizmi kishte arritur fazn tejet t lart. Shtetet t prira nga ndjenja pr t pushtuar sa m shum territore dhe pr t zgjeruar territoret e veta do t fillonin brjen e aleancave. Edhe m tej ekuilibri i forcs i vendosur nga Raison d`tat i Risheljes do t ishte model dhe paradigm. Ekuilibri i forcs i vendosur n kontinentin evropian pr Francn ishte m se i domosdoshm. Franca me n krye D Taleranin, vendosi aleancn e saj me Anglin dhe Rusin kundr Gjermanis, q aq shum i frikohej. Tanim Gjermania ishte tejet e fort, ishte shtet-komb dhe kjo shfaqte pengesa pr Francn dhe shtetart e saj t cilt ishin t mpir nga ndjenja pr mos t par Gjermanin n kmb. Ndrsa, Gjermania e vendosur pr t`iu hakmarr pr shkak t copzimit t saj nga Risheljeja m 350 shteteprincipata, kishte vendosur pa kompromis t korrte sukses. Perandoria Otomane kishte filluar copzimin e saj. I smuri i Bosforit, pra Perandoria Osmane krkonte aleanc. Gjermania kishte lidhur aleanc me Turqit Osman, dhe tanim n ngushticat e Bosforit valvitej flamuri i gjermanve. Kjo pr Francn ishte e papranueshme. Edhepse m 1912 n konferencn e ambasadorve n Londr u tentua vendosja e nj paqeje, ajo paqe do t ishte e brisht, sepse secili shtet-komb, donte t kishte primatin dhe nuk donte t humbiste asgj. Franca poashtu nuk donte humbjen e primatit t saj. Ksisoj filloi lufta e par botrore ku Franca ishte n krah me Rusin, Anglin kundr Gjermanis, Italis dhe Turqis. N kt luft si dihet pas fitores s Aleancs frankoanglo-ruse, u tentua q t vendosej prsri nj rend i bazuar n revanshizm dhe hakmarrje. Ksisoj lufta e par botrore q kishte filluar m 1914 mbaroi m 1918, mirpo kjo ishte vetm se nj paralajmrim pr rifillimin e nj lufte edhe m t madhe. Franca duke tentuar q t luante lojn e t parit n Evrop inicioi paqen e Versajs, ku me mjeshtri elaboroi planin pr dnimin dhe poshtrimin e Gjermanis. Kryeministri francez Klemanso krkonte revanshizm t plot ndaj shtetit gjerman, duke u bazuar n vijn e njjt t poshtrimit q i`a kishte br Rishelje Perandoris s Shenjt Gjermane prmes fragmentarizmit n 350 shtete principata, duke ia vonuar bashkimin pr m se 2 shekuj. Por, ai kishte harruar se Rishelje kishte br poshtrimin me kultur, ndrsa emocionet e Klemansos ishin t pakontrolluara sepse ai krkonte varrimin e Gjermanis n kohn kur ajo ishte br m fuqi. Varrimin dhe zhdukjen e Gjermanis nuk e kishte krkuar Rishelje publikisht. Ai kishte ln ekzistimin e Gjermanis, por n form t 350 principatave. Klemansoja nuk donte t dgjonte m pr gjerman. Ishte i mpir nga ideja pr poshtrim t Gjermanis, saq thuhet se kishte krkuar varrimin e tij n kmb q ta shihte duke u shembur 50

Gjermanin. ndrr miope. Ai krkoi dnim total t Gjermanis, ndrsa me kt u pajtua edhe Anglia dhe Rusia. Rusia e bri kt sepse donte t`i kishte pozicionet e saja t palkundura n Ballkan pas humbjes dhe shembjes s Perandoris Otomane, ndrsa Anglia pr t ruajtur pozicionet e saja n det prkrahte poshtrimin e Gjermanis. Ksisoj, n frymn e revanshit Franca krkoi reparacione dhe shuma t majme t parave nga Gjermania, krkoi demilitarizimin e Gjermanis, prishjen e ushtris gjermane, si dhe mori t drejtn e ushtrimit t pushtetit mbi Alzasin, Lorrenin dhe krahinn industriale t Rurit. Kjo pr gjermant do t ishte e pafalshme. Kancelari gjerman Brankdorf do t shprehej se kjo pr Gjermanin dhe pr kombin gjerman do t thot q ata t zhduken nga faqja e dheut. Ushtart gjerman kur u kthyen nga betejat n shtetin e tyre, shtetart gjerman u thoshin atyre q mos t brengoseshin se ata luftn nuk e kishin humbur. Nacionalizmi i bazuar n shtetet-kombe filloi t zihej edhe m tej dhe filloi t tentoj t arrij majat m t larta. Franca nuk humbi asgj n kt luft, prkundrazi fitoi territor edhe m shum, ndrsa gjuha e saj edhe m tej mbeti gjuh e diplomacis. N ann tjetr n nivel global n kt koh ishte paraqitur edhe shteti i Ameriks i cili edhe pse ishte tejet i fort, ende politika izolacioniste nuk i kishte dhn hapsir q t inkuadrohej n proceset politike n Evrop. N kt koh krijohet Lidhja e Kombeve (LK), pas impakteve q i`a dha asaj Paqja e Versajs, ndrsa roli i Francs n kt organizat ishte konsistent dhe i ndikueshm. Franca prmes Zhan Mones arriti q t marr postin numr dy t ksaj organizat, pra at t zvends sekretarit t Lidhjes s Kombeve. Edhe m tej ndrra franceze pr pranin e gjuhs frnge n nivel global ishte mision q duhej t ruhej patjetr. Dhe u arrit. Gjuha frnge mbeti edhe m tej gjuh ndrkombtare. N Lidhjen e Kombeve gjuh zyrtare ishte gjuha frnge, por tani kishin filluar edhe shkndijat e para t lkundjes s ksaj gjuhe pas prezencs s saj shekullore si gjuh e vetme n t gjitha Kongreset dhe Konferencat. Prpos frngjishtes tanim ishte si gjuh zyrtare n Lidhjen e Kombeve edhe gjuha angleze, si dhe gjuha spanjolle. Delegati francez Gabriel Hanotauxe, megjith tentativat pr t penguar pranin e gjuhs spanjolle ishte i vetmi n kt dshir dhe u mbivotua nga delegatt e tjer. Gjuha esperanto pas ksaj fillon q n shtetet antare t Lidhjes t rekomandohet si gjuh e programeve edukative msimore, ndrsa frngjishtja fillon humbjen e rolit t saj si gjuh e vetme e diplomacis. Pra, gjuha angleze me Lidhjen e Kombeve bhet gjuh zyrtare dhe dominuese n diplomaci, ndrsa gjuha frnge do t bjer n vendin e dyt, pas asaj angleze. 51

9. Ndjekja e ksaj doktrine edhe nga shtetart tjer francez para dhe pas Lufts s Dyt Botrore Megjith tentativat pr ta penguar pranin e gjuhve tjera, kjo rezultoi pa sukses. Frngjishtja edhe pse mbeti gjuh e diplomacis, ajo duhej t rishikonte pozicionet e saja prball nj gjuhe si gjuha angleze, e cila dita dits filloi q t prhapej m shum, prmes doktrins s Churchillit, si dhe ndikimit gradual amerikan n kontinentin e vjetr. Mirpo derisa shtetart francez bnin llogarit se si t pozicionohen n rendin botror, nacionalizmi gjerman i konvertuar n nazizm dhe ai italian i njohur me emrin fashizm kishin filluar t rrezikonin jo vetm Francn, por edhe Evropn n prgjithsi. N kt koh n Gjermani si kancelar vjen nj austriak i Lincit, Adolf Hitleri, i cili ishte betuar pr t rimkmbur Gjermanin, pr t bashkuar Austrin dhe Gjermanin, pas ndarjes s padrejt nga Franca dhe aleatve n Wesphali dhe Versaj, si dhe ishte betuar se Francn do ta zhdukte nga harta e Evrops. N kt koh n krye t Francs ishte vendosur nj udhheqs komunist, Leon Blumi i cili megjith krcnimet e bra luftarake ndaj Hitlerit nuk bri asgj dhe mbeti fare i pahetueshm prej Hitlerit. Nacionalizmi gjerman ishte ngritur si prbindsh me ndjenjn e fort t revanshit ndaj atyre q e poshtruan n Versaj, e sidomos ndaj Francs s Risheljes, armikes s prjetshme shekullore. N kt koh edhe pse Franca kishte n krye nj hebre komunist, ajo nuk bri aleanc me Rusin sovjetike postleniniane t Stalinit. Ajo mbeti e vetme. Ksisoj, Hitleri duke e par politikn izolacioniste t Ameriks, duke e shfrytzuar dobsin e Francs ushtarakisht dhe largsin e favorshme angleze vendosi fillimin e Lufts s Dyt Botrore, nn moton Kombi i madh gjerman n krye t Evrops. Hitleri pas paktit pr mossulmim me Rusin sovjetike filloi misionin e tij t madh, pr shfarosjen e hebrenjve, si dhe pr poshtrimin e Francs dhe aleatve t saj. Ksisoj filloi Lufta e Dyt Botrore e cila njerzimin e oi buz gremins. Pas Luft s Dyt botrore konfiguracioni evropian kishte ndrruar trsisht. Franca nuk ishte m ajo e prparshmja. Ajo ishte gllabruar nga Hitleri pr shum shpejt koh. Zbarkimi i trupave aleate n Normandi, ndihma dhe asistenca amerikane, si dhe stuhia e fuqishme ushtarake e ushtris sovjetike kishin shkaprderdhur Gjermanin, ndrsa roli i Francs kishte mbetur nn hije t madhe. Franca ndodhej prball nj dileme t madhe hamletiane. Nuk e kishte fuqin e saj t dikurshme t ishte faktor, sepse ishin paraqitur forca jashtzakonisht m t mdha se ajo. Prball kishte Rusin sovjetike e cila nuk i shkonte pr shtati, ndrsa n ann tjetr kishte amerikant dhe anglezt t cilt nuk i 52

shkonin pr shtati poashtu Francs. Sidoqoft primati i saj ishte venitur tej mase. Gjuha frnge gjendej prball nj sfide shum t madhe. Rrezikut t humbjes si gjuh e diplomacis dhe si gjuh e vetme m e forta n sistemin e marrdhnieve ndrkombtare. Gjermania pas lufts ishte e ndar n katr sfera t influencs. N territorin gjerman kishte prezenc edhe Franca. Ajo pr hir t interesave t saja, duke e par q nuk mund t mbijetonte vet shpejtoi vendosjen e aleancs me amerikant dhe anglezt, sepse frikohej nga unifikimi ardhshm gjerman, gj q ishte e mundur, sepse Franca i kishte msuar leksionet e historis. M n fund Franca u gjet prkrah Ameriks dhe Anglis. Me krijimin e organizats s Organizats Veriatlantike (NATO)-s, roli i gjuhs frnge ra n rol t gjuhs s dyt ndrkombtare pas gjuhs angleze, e cila u disperzua me t madhe. Ndrsa pr t ruajtur rolin e saj n Ballkan, ku ishte prezent ideologjia komuniste, Franca mtoi t`i ruante aleancat me sllavt q gjuha e saj t paktn n Ballkan t msohej me t madhe. Dhe sht m se e vrtet se gjuha frnge arriti q t mbijetoj npr Jugosllavi dhe t msohet jashtzakonisht deri n vitet 1990/91, pra deri n rnien e komunizmit dhe perdes s hekurt. Ajo n forma t ndryshme arriti t mbijetoj si gjuh ndrkombtare deri n ditt e sotshme, megjith afirmimin do dit e m t madh t gjuhs angleze. Gjuha frnge n Ballkan edhe m tej mbeti si gjuh e msimdhnies. Ndrsa pr t ndihmuar prezencn e frngjishtes tek shqiptart, Franca hapi liceun e par n gjuhn frnge m 1917 n Kor, me emrin Lyceum,47 ndihmoi
M 25 tetor 1917, me ndihmn franceze eli dyert shkolla e par e kulturs s prgjithshme n Shqipri, e njohur me emrin Liceu i Kors. Ishte kjo nj ngjarje e madhe dhe e gzueshme, plotsim i mtejshm i aspiratave liridashse e arsimdashse t popullit ton. Liceu u ngrit n zbatim t programit arsimor t Kshillit Administrativ t Krahins Autonome t Kors, q pati n krye patriotin Themistokli Grmenji. Nj ndihm t mueshme e dashamirse dha veanrisht komandanti i trupave franceze n Kor, kolonel Descoins. Liceu francez u hap n nj godin njkatshe, e cila ishte prgatitur pr ambient arsimor nga tregtari Gjergji Gjeo, nga Drenova. Rreth vitit 1920 si godin pr Liceun u prdor shtpia e patriotit Dhimitr Emanoil Mborjes, i cili lshoi banesn e tij pa qira n favor t liceut t Kors. N vitet 1917-1920 programi prmbante lnd msimore, baz pr nj arsimim t prgjithshm, m von u shtuan lndt e shkencave natyrore dhe gjuht klasike si latinishtja e greqishtja e vjetr. Gjuha baz pr msimin e t gjitha lndve ishte frngjishtja, me prjashtim t gjuhs shqipe q jepej si gjuh e veant. M von n programet msimore u futn dhe gjuht gjermanisht e anglisht. Liceu i Kors ishte nj shkoll e mesme laike, me karakter kombtar, ku msonin bashkrisht djem e vajza. Afati i vazhdimit t studimeve ishte 9 vjet. N tre vitet e para zhvilloheshin lndt e formimit t prgjithshm, n vitin e katrt t rregullt bhej ndarja e nxnsve n dy deg: Dega Klasike (filozofi), q prfshinte shkencat humanitare si dhe Dega Reale (matematik), ku prfshiheshin shkencat e natyrs. Rinia liceiste, e frymzuar nga idet e Rilindjes son Kombtare dhe nga iluminizmi francez, n mjaft momente vendimtare t jets politike t vendit, dshmoi atdhedashurin dhe patriotizmin e saj: n Luftn e Vlors m 1920, gjat ditve t Revolucionit t Qershorit m 1924, n vitet e Lufts Antifashiste Nacionallirimtare, etj. N radht e etave partizane u rreshtuan rreth 380 nxns t Liceut t Kors, 50 prej tyre dhan jetn pr lirimin e vendit. Ndr ta prmendim liceistin e dalluar, msuesi i matematiks Raqi Qirinxhi, msuesi Koo ame, aktivistt Bardhyl Popa, Sofokli Maliqari, Genci Tromara, Stefan Luarasi, Guri Stratobrdha, Floresha Myteveli,
47

53

shum shqiptart q t msonin nj gjuh ndrkombtare, ndrsa gjat viteve t komunizmit frngjishtja msohej me t madhe pr shkak t prirjeve frankofone dhe frankofile t udhheqsit komunist shqiptar Enver Hoxha, i cili kishte br disa vite studim n Franc dhe kishte msuar dhe admiruar tej mase botn franceze dhe kulturn e saj. Bile ka zra q mtojn t thuan se Enver Hoxha, admirohej shum si burrshtetas nga presidenti francez Sharl de Gol. Pr t mos humbur dhe zvetnuar strategjit e sanksionuara nga Rishelje, Franca n mnyra t ndryshme sipas rrethanave tentonte t praktikonte Raison d`tat e saj, n mnyr q t ruante privilegjet dhe prparsit q i kishte marr gjat epokave t ndryshme historike, e sidomos lavdin e saj gjat Risheljes dhe pas tij, fal politiks s tij. Pr shembull n Ballkan kto vitet e fundit pas heqjes s perdes bipolare, ajo n planin politik dhe diplomatik, nuk qndroi duarkryq. Prmes ekspertit t saj t s drejts kushtetuese Robert Badenter, i cili rregulloi me komision t posam problemet dhe solli pakon e ligjeve q kishin t bnin pr pakicat, zhvilloi dhe mbajti pozicionin e vet n Ballkanin Perndimor. Por, poashtu edhe Partneriteti pr Paqe (PP) i propozuar nga Aleanca Veriatlantike n janar 1994, ishte e admiruar dhe e favorizuar nga politika dhe diplomacia franceze. Ndrsa n planin ushtarak Franca riafirmonte se siguria n Ballkanin Perndimor ishte prioritet i saj. Edhe at vetm e vetm pr t luajtur rolin e m t fortit. Ndaj edhe pjesmarrja e saj n misione t ndryshme paqeruajtse n kuadr t shum organizmave ndrkombtar ishte tejet e pranishme. P.sh UNPROFOR, helmetkaltrit etj. Ndrsa n ann tjetr, roli i dy francezve mediator t Unionit Evropian n krizn e vitit 2001 n Maqedoni, respektivisht t Fransoa Leotard dhe Alen Leroa, si dhe mediatorit amerikan James Perdju, kontribuoi tepr n kthimin e

stabilitetit t Maqedonis dhe ksisoj qetsimin e rajonit nga kriza, e cili rrezikohej t shprthente nse nuk parandalohej, si dhe pr nnshkrimin e Marrveshjes Korniz t Ohrit. Me kt akt bhet fjal pr nj diplomaci t suksesshme n mnjanimin e nj

Fuat Babani, etj, etj. Ish-liceu francez i Kors sot quhet shkolla e mesme "Raqi Qirinxhi". Msuesit e par t liceut kan qen: Oficeri francez Dekoing, zonja Joinon, zoti Roland, Thoma Avrami, Llambi Grmenji, Haki Mborja, Gaqo Geco. Msimet niseshin nga klasa e pest deri n t nntn. Msimet jepeshin n gjuhn frnge. Studentt q prfundonin mund t hynin n t gjitha universitet franceze. Profesort e par francez erdhn pas vitit 1921. Liceu kishte 14 msues francez gjat periudhs 19211939. Rreth 32 ishin msues shqiptar. Liceu Francez jetoi pr plot 22 vjet. Kan mbaruar plotsisht shkolln 246 nxns. Plot 117 persona kan qen korar. Rreth 200 nxns kan mbaruar degn e Filozofis. Ndrsa shkolln e filluan 700 nxns. (http://www.forumishqiptar.com/showthread.php?t=86737, http://www.forumivirtual.com/historia/1162personalitetet-qe-studiuan-ne-liceun-e-korces.html).

54

krize, e cila leht mund t shndrrohej n luft civile dhe mund t eskalonte n prmasa rajonale. Por fal diplomacis evropiane t udhhequr nga dy mediatort francez dhe ai amerikan u parandalua m e keqja. Me kt rast u dshmua se negociatat e vazhdueshme t Risheljes, ishin gjall dhe t mundura fal vijueshmris s doktrins dhe politiks s tij nga dy francez diplomat, me petkun e Unionit Evropian. Ndrsa, gjat periudhs 2000-2006, UE me asistencn franceze dhe gjermane n koordinim me partnert amerikan ka ndar 4, 5 miliard euro ndihm pr rikonstruimin dhe zhvillimin e Ballkanit n kuadr t programit CARDS, q kontribuoi n prezenc permanente t saj n Ballkan.

5. Unioni evropian: produkt franko- gjerman dhe ndrra franceze pr kontroll permanent evropian Duke e par se roli anglo-amerikan ishte mjaft i pranishm n Evrop dhe n bot, ajo pr t dshmuar se ende sht e forta, si dhe se i ka pozicionet e saja t palkundura do t angazhohej n prmirsimin e imazhit t saj n Evrop dhe n bot. T bindur thell se Rishelje kishte pasuesit e vet, zbatues t denj t politikave t veta, kokat e menura franceze analizuan dhe diskutuan projektin m t rndsishm pr t gjith francezt. Ideja pr lansimin e nj projekti i cili do t ishte autentik francez ishte hapi i tret historik i Francs pr t dshmuar potencn diplomatike. Ideatort e nj projekti t till duke e par se ishte e pamundshme t realizohej synimi i tyre vet, reflektuan m thell dhe vendosn q hapin ta bjn jo vet, por s bashku me nj shtet me t cilin kishin qen n marrdhnie armiqsore gjat tr historis, pikrisht me Gjermanin. Ata do t projektonin planin pr nj konfiguracion t ri n Evrop, me synimin q mos t lejojn deprtimin dhe ngritjen e fuqive tjera. Franca me kt dshironte t jepte mesazh, se ende sht krenare, se ende sht faktor relevant. Ideja pr Evropn e Bashkuar u pa me koh nga disa koka t menura franceze si rruga e vetme pr t mbajtur gjall Raison d`tat t Risheljes dhe t tjerve pas tij. Ishte pra si tham kjo hera e tret q Franca dshmonte se kishte vlerat e njjta, zgjuarsin e njjt dhe politikan t menur q din t kalkulojn me koh dhe q i prshtaten rrethanave, q jan t adaptueshm leht ndaj ndryshimeve, q jan koshient ndaj thnies se do gj duhet t ndryshoj se prndryshe do t zhvillohet nj bot statike. N at bot statike Franca m nuk kishte vend. Ajo afirmoi pr shekuj me radh se ishte Zonja m e menur fal kalkulimeve brilante t udhheqsve t saj t shklqyer.

55

Raison d`tat s bashku me Shtetin-Komb ishte e arritura epokale e Francs, q padyshim nuk do t vdiste kurr dhe do t linte gjurm t thell n histori. Poashtu Revolucioni i famshm ishte gjja e dyt q dshmoi se Franca kishte kalkuluar mir rrethanat dhe ishte e gatshme t performonte sipas rrethanave t imponuara. Ndrsa hapi i tret, pr krijimin e nj Evrope t Bashkuar do t ishte alternativa m e menur dhe m e prshtatshme pr rrethanat e athershme dhe t sotshme. Ksisoj Franca e ruajti shklqesin e saj. Ajo prmes ktij projekti gjoja se dal ngadal do t dilte nga EtatNationi i saj apo Shteti-Kombi i saj, duke deleguar pjes t sovranitetit n nj organizat supranacionale, e cila ishte mbi t gjitha shtetet aderuese, dhe ku secili shtet aderues do t synonte t bhej pjes e ksaj organizate dhe t delegonte sovranitetin e vet. Ky projekt u b me qllimin e madh, ndalimin e nacionalizmave, ndalimin apo heqjen e mundsive pr zgjime t doktrinave nacionaliste e shoviniste, si dhe ndrrn e kamotshme t shum personaliteteve evropiane pr nj Evrop t Bashkuar. Ideja e Evrops s Bashkuar ishte ndrr e kamotshme e shum personaliteteve franceze si Dyboas dhe Viktor Hygos. Por, ja q erdhi momenti q kjo ide t shndrrohej n realitet. Dhe pikrisht kjo ide do t realizohej n astin kur t gjith pritnin q Franca nuk do t ishte m ajo q kishte qen dikur. Koha e dshmoi t kundrtn. Prkrahse e politiks proevropiane ajo do t forcohej dhe pozicionohej gjithnj e m tepr, fal kokave t menura, q e drejtuan at. Ishin pikrisht Zhan Mone dhe Robert Shuman q paraqitn iden e tyre proevropianiste me synim pozicionimin e Francs n Evrop dhe vendosjen e saj prsri n qendr t vmendjes. Pikrisht, synimi proevropianist i Francs me objektivin konspirativ La Grande Nation (Kombi i Madh), ndrr e Rishljes, Napoleonit, Robespierit, Dantonit, Mars, De Taleranit, Klemansos, etj e shum e shum burrshtetasve t tjer do t mishrohej me sukses, por kuptohet n form t integrimit dhe n trajt t ekspozimit panintegrues me shtetin me t cilin kishte qen doher n mosmarrveshje, Gjermanin. Pikrisht m 9 maj 1950, Ministri i famshm francez i Punve t Jashtme Robert Shuman, do t`i ofroj Evrops alternativn e bashkimit, unifikimit apo m mir t themi t integrimit. Kt ide ai do t`ia ofroj kancelarit gjerman Konrad Adenauer. Por, oferta n vete ofronte bashkimin ekonomik si hap t par. Q m von t bhet bashkimi politik. Ksisoj me gojn plot mund t themi se Franca pr t dshmuar fuqin e saj e lansoi kt projekt me synimin e kahershm t saj, ruajtjen e gjuhs frnge dhe ruajtjen e pozicionit t m t fortit n Evrop. Thn tro Shuman do t ishte realizuesi, apo zbatuesi i asaj ndrre t vjetr shekullore evropiane pr bashkim ose integrim, Evropn e Bashkuar, ndrr kjo e 56

Kalergit, Viktor Hygos, Dybuas, Prudonit, Briandit, Mones. Pra, ishte diplomacia franceze ajo q nxiti Evropn pr bashkim dhe lnien anash t ksenofobive raciste, doktrinave famkeqe shfarosse. N prill t vitit 1951 u nnshkrua traktati i Parisit, ku politikat antagoniste do t fundoseshin definitivisht. Dy kombet, tmerrsisht t armiqsuar njri me tjetrin, do t fillonin intensifikimin e marrdhnieve dypalshe, fillimisht me integrim ekonomik, prmes krijimit t Komunitetit Evropian pr Thngjill dhe elik. Pra, ishte politika franceze ajo q nxiti dhe promovoi Evropn e Bashkuar, ide kjo e Zhan Mones, ish-sekretar i Lidhjes s Kombeve dhe e realizuar nga Robert Shuman, Ministr i Jashtm francez. Pra, edhe ktu doli n pah sensi institucional francez. Pozicionimi i shklqyer i Francs dhe promovimi i politiks proevropianiste do t ishte thelbi i suksesit pr lnien e ndasive anash. Mjeshtria e rrall e diplomacis franceze u duk kur pikrisht Franca i zgjati dorn pr pajtim popullit gjerman prmes Shumanit drejtuar kancelarit gjerman Konrad Adenauer. Me kt u dshmua edhe njher se Franca dhe francezt ishin mjeshtr t kalkulimit dhe futurist t shklqyer t politikave, si dhe njkohsisht nismtarpar excellence, me prirje jashtzakonisht institucionale.48 Politika franceze, e cila mund t konsiderohet nga shumkush si dhelparake sht mjaft e sofistikuar, por njkohsisht edhe shum frytdhnse. E mbshtetur doher n idealet e Raison d`tat, n Shtetinkomb pra n interesat e saja kombtare, n idealet e Deklarats s t Drejtave t Njeriut dhe Qytetarve (DDNJQ) q nga koha e Revolucionit Francez, n fuqin e vjetr koloniale, Franca ka treguar dhe ka pasur doher ndikim n shtjet e ndryshme botrore. Deklarata Universale pr t Drejtat e Njeriut (DUDNJ) m 1948, bazn burimore dhe orientuese e ka n Deklaratn e t Drejtave t Njeriut dhe Qytetarve (DDNJQ) e promovuar gjat Revolucionit Borgjez Francez. Pra, shihet se si nj deklarat mjaft e rndsishme e merr trajtn nga Deklarata Franceze e lansuar shum koh m par. Franca duke kuptuar dhe ruajtur njkohsisht principet e mdha republikane t liris, barazis dhe vllazris (Libert, Egalit et Fraternit) do t kishte ndikimin e saj tek do organizat tjetr q do t formohej dhe do t luante njkohsisht edhe rol parsor n to. Ideja e iniciuar nga Mone dhe Shuman ishte rrug mjaft rezultative n politikn e jashtme franceze e m konkretisht n Komunitetin Evropian t asaj kohe, t cilit i ishin bashkngjitur prve Gjermanis edhe 10 shtete t tjera. Franca nuk rreshti s promovuari interesat e saja kombtare prmes ides evropianiste, prmes
Pat Cox, Le parlement Europen, Nouvelle Arche de Noe Edition, Paris 2002, fq. 4. Pat Cox ka qen m 2002 president i Parlamentit Evropian.
48

57

ides pr nj Evrop t Bashkuar. Ajo, n shum raste kur i cenoheshin interesat kombtare dinte t prdorte t drejtn suspenzive. Udhheqsi dhe ish presidenti francez De Gol, pr shum vite arriti q ta mbaj larg familjes s Evrops s Bashkuar Britanin e Madhe, sepse frikohej se me kyjen britanike n Bashkimin Evropian (BE), Franca do t mbaronte si superfuqi. N mes tjerash, gjuha angleze do t shndrrohej shum shpejt n gjuh kryesor n Evrop dhe n bot. Prderisa n njrn an kemi sensibilizimin francez pr ruajtjen e synimeve t Risheljes n Evrop, n ann tjetr nj nism e shklqyer prap e ndrmarr nga francezt do t zgjonte krshrin e t gjithve, pikrisht nisma e francezve nga Kebeku francez t prkrahur nga Franca, pr krijimin e Organizats Ndrkombtare Frankofone, e cila qllim t vetm kishte ruajtjen e gjuhs frnge dhe promovimin e saj si gjuh ndrkombtare. Po pr kt Organizat do t flitet n kapitullin e ardhshm. Prderisa De Gol mbante Britanin e Madhe larg familjes evropiane, ai tentonte pozicionim stoik pr mbrojtjen e vlerave evropiane, dhe mnjanimin e mundsive pr ndrhyrjen e amerikanve n punt e Evrops. De Gol ishte ithtar i mendimit se pr shtjet n Evrop vendosin evropiant, e n kt rast Franca e unifikuar si duhet dhe Gjermania e ndar n dy shtete. De Goli e kishte t qart se ndikimi francez do t ishte m i madh se ai gjerman n kt organizat e cila rigruponte shtetet evropiane. De Gol ishte i bindur dhe kishte t drejt se nuk kishte rrezik, sepse n Belgjik, pozicioni i frngjishtfolsve ishte i njjt me pozitn e flamanve. Ksisoj 4 milion valon (frngjishtfols) dhe 6 milion flaman (fols t gjuhs holandeze) i kishin t drejtat e barabarta me kushtetut. Andaj De Gol ishte i bindur pr rolin e tij dhe t Francs n Unionin Evropian. Kishte arritur Francn ta mbante t fort me karakterin e saj unitar, Gjermania i paguante reparacione e t dy luftrave, shtjen e frngjishtfolsve n Belgjik e kishte t zgjidhur, poashtu edhe n Zvicr, andaj duhej t luante me kt kart, pra me mbajtjen sa m larg t Britanis s Madhe nga kjo organizat. Pr t dshmuar proevropianizmin e tij ai kishte deleguar pjes t sovranitetit t shtetit t tij n kt organizat, ndrsa interesat e tija kombtare i mbante t pacenuara. Organizata ather, nn ndikimin e gjeneralit de Gol, prmes vnies n lvizje t kapaciteteve t ndryshme do t ishte njkohsisht me rol bivektorsh: n njrn an si vorbull, ku valvitej ideja e shumpritur pr Evropn e Bashkuar, por n ann tjetr u shndrrua edhe n aren bllokuese ndaj Britanis s Madhe. Franca me politikn e saj u shpall si triumfaliste, sepse me zgjatjen e dors pr pajtim Gjermanis s Adenauerit do t bhej boshti i interesave komplekse evropiane. E 58

promovuar njkohsisht si nismtare e proevropianizmit, ajo do t prqasej gjat periudhs goliste ndaj nj politike antiamerikane dhe antiangleze. Luajtja e politiks bivektorshe franceze n konfiguracionin e Evrops s athershme do t pengonte shum Britanin e Madhe t inkorporohej n familjen e vjetr evropiane, edhe pse roli anglez ishte tejet i madh para dhe gjat asaj kohe. De Gol prmes thnies Le chef c`est moi (Shefi jam un), duke e ruajtur me nj mjeshtri t rrall, prmes karriges boshe e njohur kjo n fjalorin evropian, q simbolizonte karrigen boshe t Britanis s Madhe pr n Komunitetin e athershm evropian, UE e sotshme, do ta radhiste Francn n grupin e shteteve vendimtare pr fatet e mdha, sepse t bllokohej Britania n at koh ishte me t vrtet dika e madhe, kur dihet se impakti amerikan dhe britanez ishte tejet i theksuar n Evrop. De Gol e dinte shum mir q me hyrjen e Britanis s Madhe n Komunitetin e Bashkuar Evropian, roli i Francs do t venitej tej mase, dhe se reparticioni apo ndarja e prgjegjsive me Britanin nuk i shkonte pr shtati Francs. Ajo krkonte t luante ende rolin dominues. Me pranimin e Britanis, Franca do t humbte primatin. Por, n prgjithsi edhe pse kemi dominimin francez n Evrop n kt koh, mund t themi se nuk kemi dominim komplet apo trsor, sepse tentativa e saj q ka ekzistuar ather dhe q ekziston edhe sot e ksaj dite nuk ka mundur t ket trsisht n dor frenat e komunitetit t athershm dhe Unionit t sotshm Evropian. Mund t themi se Franca ka pasur ndikim t madh dhe impakte t veanta n marrdhniet evropiane dhe ndrkombtare duke qen doher n fokus, si dhe sht konsoliduar me sukses prmes pozicionimeve t saj bivektorshe, her proevropianiste e her antiangleze. Konstruksioni evropian gjat asaj kohe sillej ende rreth politiks s jashtme franceze, q prej fillimit e gjer m 1973. Mirpo, konstruksioni evropian nuk do t ngelej i till. Ai do t ndryshoj m 1973 kur n familjen evropiane do t pranohej Britania e Madhe, Irlanda, Danimarka. Dhe pse mos ta themi, nj gj e till u b e mundur vetm kur Franca e pranoi. Sepse deri n at koh vetoja e gjeneralit de Gol nuk kishte lejuar qasje pr tre shtetet e lartprmendura. Stili autoritar golist pretendonte si doher vazhdim t ndrrs s vjetr franceze t Napoleonit me Francn n qendr t Evrops prmes devizs Honneur et patrie, voici la France (Nder dhe atdhe, kjo sht Franca). De Gol protagonist i devizs Nationalisme c`est la guerre, patriotisme c`est l`honneur (Nacionalizmi sht luft, e patriotizmi nder) luante shklqyeshm rolin e tij parsor duke synuar doher dominim t Francs n spektrin e marrdhnieve ndrkombtare.

59

Gjat epoks goliane Franca pengonte ndikimin anglez dhe n kt mnyr edhe at amerikan n Komunitetin Evropian pr disa arsye, por ajo q mund t hetohet leht sht arsyeja q De Gol i jep presidentit amerikan Nikson gjat takimit t tyre tte-tte kur i thot se nuk jam nj antiamerikan, por nj profrancez, ndaj shfrytzoj t drejtn time pr t kontestuar, sepse nse nuk kontestoj un nuk jam aleat por protektorat.49 Pra, mund t shihet se si arsyetohet De Gol pr orientimin e tij antiamerikan duke mos e shprehur publikisht at, por duke e mbajtur n prapasken dhe duke qen shum elokuent. De Gol nuk lejonte hyrjen e Britanis s Madhe n Komunitetin e athershm, sepse Franca mbronte parime krejtsisht t kundrta me synimet evropiane, e m konkretisht parimet ekonomike dhe ato politike. Franca mbronte iden e proteksionit t ekonomive t Komunitetit Evropian, apo thn m konkretisht mbronte interesat e saja kombtare, ndrsa anglezt ishin kundr nj politike t till. De Gol e dinte fare mir se do venitej roli i Francs nse lejohej hyrja e Britanis n familje. De Gol kundrshtoi vazhdimisht hyrjen e Britanis s Madhe n familjen evropiane, deri sa m 1973 klika e re dhe struktura e re shtetrore franceze e zgjedhur pas De Golit do t hiqte veton ndaj pranimit t Britanis n Komunitetin Evropian. Tentativa e De Golit pr t`u krahasuar me Britanin e Madhe dhe Shtetet e Bashkuara t Ameriks, pr krahasim me kto shtete, si dhe ndrra e De Golit e cila ishte e njjt me at t Risheljes, n qendr t interesave evropiane me n krye Francn, do t bnte edhe hapin tjetr shum t rnd pr Evropn dhe botn perndimore, si dhe do t ishte alibi pr Bashkimin Sovjetik dhe botn komuniste pr triumf ndaj vlerave perndimore. De Goli duke mos u pajtuar me rolin e Ameriks n Evrop, duke mbrojtur me fanatizm Raison d`tat, do t rrezikonte arjen e Aleancs s Atlantikut t Veriut, apo Organizats Veriatlantike, organizat kjo politiko ushtarake e formuar pr t`iu kundrvn rrezikut komunist ndaj vlerave perndimore, evropianeamerikane. Deri n vitin 1966 selia e ksaj organizate ishte n Paris. Me divergjencat e shfaqura nga De Gol, kjo seli do t bartej n Bruksel, kryeqendra e Belgjiks, ndrsa Franca do t trhiqej nga NATO-ja si antare e plot. Antarsimi i plot i Francs n NATO do t bhej i mundur pas shum vitesh, gjegjsisht m vitin 2009, kur politika franceze do t ishte me nj vij me at t SHBA-s dhe shteteve tjera evropiane, por n

49

Koo Danaj, Totalitarizmi n marrdhniet ndrkombtare, Java, Tiran 1993, fq.3.

60

rrethana krejtsisht tjera. Dhe pikrisht kur n krye t shtetit francez do t vinte nj president proamerikan, Sarkozy. Por ajo q sht studim rasti dhe q sht mjaft e vlefshme pr ta shkoqitur sht prgjigjja e pyetjes se prse Franca shfaqi n at koh armiqsi t theksuar ndaj SHBA-ve. Analiza na shpie n faktin q e gjith shtja ka qen tek mundsia pr t`u treguar m i pari, respektivisht t qenit i pari, e cila doher na ka msuar historikisht se sht mjaft relative. Franca dhe De Goli kishin harruar se numri i popullsis mes Francs dhe SHBA-ve ishte n diferenc mjaft t madhe n favor t SHBA-ve. Pra, numerikisht Franca ishte m e vogl ndaj SHBA-ve. Poashtu edhe n aspektin territorial. Mandej De Goli kishte harruar se fitorja ndaj nazizmit ishte br me ndrhyrjen e SHBA-v n krah t Francs dhe aleatve antifashist, e jo me rezistimin francez. Beteja politike Franc-SHBA me pikat prplasse kishte t bnte me aspektet si vijojn: 1. Mbrojtja-si u potencua selia e NATOS-s prej Parisi mbartet n Bruksel. Franca krkonte mbrojtjen, sepse SHBA-t vendosn arm brthamore n Gjermani kundr Bashkimit Sovjetik. Vendosja e armve brthamore n Gjermani do t thoshte pr Francn rrezik permanent pr t, pr shkak se Franca i`a kishte drojn Gjermanis. Ajo disa her e kishte drmuar ushtarakisht Francn. Ndrsa kjo e fundit vetm politikisht dhe diplomatikisht. 2. Pavarsia brthamore-Franca donte t kishte nj mbrojtje brthamore t pavarur t saj. Ksisoj ajo shkonte drejt izolimit. Por ajo harronte se fati i saj dhe i Evrops vareshin dhe varen nga asistenca e SHBA-s, e posarisht n at koh kur rreziku komunist ishte i madh. 3. Ekuilibri i forcave- Franca tentonte t mbante nj lloj ekuilibri t forcave mes SHBA-ve dhe BRSS. Por ajo harronte se potenca e saj ushtarake nuk i lejonte q t mbrohej nga BRSS e fuqishme. 4. Frika nga Gjermania-pr mbrojtjen e interesave t saja kombtare ajo tentonte q ta mbante Gjermanin pr vete gjoja si mike, por duke mos lejuar fuqizimin e saj. Frika e Francs ndaj Gjermanis ishte e ligjshme, duke u bazuar n rrjedhat historike. 5. Ndryshimi global-politik- Evropa m nuk ishte qendra e bots. Proceset politike u mbartn edhe n kontinente t tjera t bots. Gati se do cep i bots ishte i eksploruar. Ndrsa De Goli harronte pr hir t interesave t tija kombtare dhe duke qen i devotshm fanatikisht ndaj Raison d`tat t 61

Risheljes, se teknologjia e tij nuk ishte gjigante, ndrsa e SHBA-ve ishte e pa konkurrenc, harronte se kolonializmi francez ishte n dekadenc, (Algjeria dhe Maroku shpalln mvetsin e tyre). Por, populli francez, duke ditur doher t veproj si duhet do t jap verdiktin e vet. Ndryshim t gjeopolitiks franceze edhe at n mnyr imediate. Kur politika nuk ecn krko ndryshim. Sepse ndryshimet jan vler. Populli francez e kuptoi kt. Andaj m 1968 n muajin maj shprthejn trazirat studentore. Kjo do t oj n rishikim t politikave nga shtetart francez. Trazirat uan n zgjedhje t lira m 1969, me rast politika goliste prjetoi fiaskon. U ndryshua lidershipi. N krye t Francs erdhi Zhorzh Pompidu (Georges Pompidou). Ai i pranoi t gjitha kushtet, sepse u pajtua me t fortin. Pra, respektoi ndryshimin dhe realitetin. Kuptoi se sovraniteti i Francs varej nga miqsia dhe aleanca me SHBA-t, ndrsa interesat kombtare franceze jan jetike dhe t qndrueshme, nse jan n nj krah me ato t amerikanve dhe aleatve. Ksisoj n krye t shtetit francez vjen nj president i cili ishte anglofoni i vetm. Ai ringjalli marrdhniet me Britanin e Madhe. Duke e par se politika e Francs duhej t performonte ndryshe sipas rrethanave, menjher pas zgjedhjeve t vitit 1969 n qershor, n krye t shtetit francez erdhi nj frym e re q do t reflektonte nj politik ndryshe nga ajo goliste, pr shkak t imperativit t kohs. Franca diti t menaxhoj n momentin e duhur pozicionin e saj dhe u tregua se di tu prshtatet rrjedhave komplekse evropiane dhe botrore. Ka qen dhe mbetet mjeshtre e ekuilibrave, sepse din t pozicionohet konform evoluimit t fuqive t tjera, duke ditur si ta mbaj larg Britanin e Madhe dhe njkohsisht si ta afroj. Pasardhsi i De Golit, George Pompidou, politikan i mpreht, pa shum buj hoqi disa prej ekstravagancave t golizmit. Zhvlersoi frangun, monedhn franceze, n mnyr q ekonomia franceze t bhej m konkurruese. Njkohsisht, hoqi veton pr hyrjen e Britanis n familjen evropiane, megjithse ende Franca nuk iu bashkua NATO-s. Mirpo, ajo eci drejt nj bashkpunimi m t ngusht me Organizatn Veriatlantike. Hendeqet e shkaktuara pr shkak t vendosmris goliste kundr prezencs amerikane n Franc dhe Evrop kishin shkaktuar transferimin e selis s NATO-s n Bruksel, e cila seli n fillim kishte qen n Paris. Mirpo, fobia ndaj amerikanve nuk do zhdukej krejtsisht edhe gjat Pompidus. Vendi edhe pse aplikonte reforma dhe tentonte konsolidimin permanent t rolit t saj n marrdhniet ndrkombtare, ende nuk iu prqas politiks amerikane. N krye t shtetit francez erdhi m pas Valerie

62

Zhiskar Dsten. Ai e pa se politika e Francs ndaj shtjeve madhore evropiane ishte mbrthyer nga nj burokraci si nga oktapodi dhe e cilsoi at politik t paefektshme. Kriza e viteve 1973-1975 pati ndikimet e saja n rrudhosjen e antiamerikanizmit francez, sepse po afrohej faza e detants apo e uljes s tensioneve mes dy blloqeve, atij lindor dhe perndimor dhe roli i SHBA-ve n kt drejtim ishte tejet me pesh. Franca deshi s`deshi duhej t pajtohej me kt realitet dhe duhej t krkonte konsolidimin e radhs. Familja evropiane ishte zgjeruar, roli i Francs duhej t shkonte n tjetr drejtim. Dhe ajo nuk qndroi duarkryq. N kt koh u krijua Kshilli Evropian si dhe u elaborua krijimi i Sistemit Monetar Evropian (SME) me iniciativn kryesisht franceze. Pra, Franca e rigjeti prsri rolin e saj. Kancelari gjerman Helmut Shmid dhe presidenti francez Valeri Zhiskar Dsten thelluan zrat pr zgjerim poashtu t familjes s kombeve evropiane, i cili zgjerim vijoi me pranimin e Greqis m 1981, Spanjs dhe Portugalis m 1986. Dhe kto zgjerime dhe pranime ishin kryesisht t prkrahura fuqishm nga Franca. Prve ksaj politika franceze arriti t ket sukses prmes nisms s presidentit vijues francez Fransoa Miterran drejt krijimit t Aktit Unik Evropian m 1986. Miterran n nj rast do t shprehet se objektivi i shtetit q prfaqsonte ai, prmes ktij veprimi, ishte krijimi i vrtet i nj tregu t madh evropian, i cili do t siguronte dhe garantonte qarkullimin e lir t njerzve, kapitalit, mallrave dhe shrbimeve n territorin e komunitetit. Pra, shihet qart sesi arriti politika franceze t sensibilizohet shpejt dhe t shkoj krahas ndryshimeve epokale. Gjat ksaj periudhe politika franceze pati marrdhnie m relaksuese me SHBA-t dhe u bn prpjekje pr t`i prmirsuar marrdhniet me Lindjen, megjithse n Paris shpresat pr Perestrojkn e Gorbaovit ishin m pak optimiste sesa n Bon. Me kt rast, Franca u trhoq n rrjetin e iniciativave politike sociale evropiane edhe pse ajo ishte treguar deri ather m e ndrojtura ndaj unitetit evropian. Pikrisht, ktu del n siprfaqe qndrimi m pozitiv i Francs n krahasim me fqinjt e saj, drejt formimit t nj qeverie evropiane. Megjithat, divergjencat dhe dallimet me SHBA-t nuk i evituan trsisht. Ashprsia e rivalitetit BEE e shprehur fuqishm nga Franca n njrn an dhe SHBA n ann tjetr shpjegohet me faktin se bhet fjal pr dy bashksi kryesore ekonomike n tregun botror t prodhimeve bujqsore dhe t prodhimeve t tjera t t njjtit lloj. Bujqsia e SHBA-ve prej shum kohsh ishte e kthyer nga eksporti dhe prfaqsonte nj rast pr t zbutur deficitin e balancit tregtar. N saj t prparimeve t saj bujqsia e Bashksis ishte eksportuesja e dyt, por ajo ishte importuesja e par me 20 % t importeve botrore. Prplasjet 63

SHBA-Evrop, t kryesuara m shum nga Franca ishin kryesisht n proteksionizmin dhe konkurrencn e pandershme. Franca akuzonte SHBA-n se subvenciononin eksportet dhe ndihmonin bujqit, gj q shkaktonte nj lloj konflikti t fsheht mes ktyre dy shteteve i cili u acarua n fund t viteve 80-t, gjat bisedimeve t Ronds s Uruguajit. Bisedimet do t vazhdonin 7 vjet, nga 1986 gjer m 1993, por asnjra pal nuk lvizi nga pozicionet e veta. Franca, e cila kishte bindur shtetet e Bashksis Ekonomike Evropiane ish- BEE-s, (UE-s s sotshme), (pr hir t interesave kombtare) se vetm proteksionizmi do t shptonte ekonomin e BEE-s u gjet prball Britanis s Madhe, e cila do t thyente kt status-quo dhe m pas do t arrihej nj marrveshje mes Blerit dhe Hausit m 1992. Kur Franca e pa se sht von ndryshoi mendimin dhe e pranoi marrveshjen dhe u tejkalua hendeku BEESHBA.50 Pra, mund t themi se Franca deri n fund i qndroi besnike ides s saj, por n momentin kur e pa se qndrimi i saj nuk zinte vend pranoi marrveshjen, pra diti t menaxhoj veten n raport ndrkombtar. Pr kt ndihmuan poashtu edhe reformat permanente t shtetit francez, t cilat kreu francez i kuptoi. Ndryshimet n rolin e presidentit t Republiks dhe Kshillit Kushtetues bn t mundur nj qndrueshmri t sistemit politik n Franc, nj aftsim t tij pr tu br ball ndryshimeve globale dhe kontinentale.51 Pra, sht e rndsishme t theksohet se Franca pr hir t interesave t veta kombtare sht prplot ndryshime ose batica-zbatica sa i prket politikave t saj t jashtme. Pas ktyre ngjarjeve t lartprmendura rreth viteve 1991-1992, prestigji i Miterranit dhe Francs do t binte dukshm, pr shkak t daljes n sken t figurave perverse si ekstremisti L Pen, t cilt do ta shqetsonin Evropn, pr shkak t nxitjes ksenofobe t dhuns raciste ndaj t huajve, prleshjeve t mdha mes t huajve emigrant dhe francezve dhe t cilat do t ndikonin negativisht n imazhin e Francs n Evrop dhe n familjen e Evrops s Bashkuar.

Daniel Maja& Jean Marie Achard, L`tat du monde junior-Encyclopdie historique et gopolitique, La decouverte & Syros, Paris 2002, fq.11. 51 Aurela Anastasi, Historia e Institucioneve, Pegi, Tiran 2006, fq.450

50

64

6. Doktrina e kamufluar postrisheljane: Franca si promotore e vlerave prmes evropianizmit N prgjithsi mund t prmendet se Franca ishte ajo q ndikoi n krijimin e Unionit t sotshm Evropian. Ajo, n kooperim me partnert realizoi nj projekti t ri: traktatin e Unionit Evropian, traktat ky i nnshkruar m 7 shkurt 1992 n qytetin holandez Mastriht. Ky dokument do i hapte shtegun zgjerimit t kompetencave t Komunitetit n m shum fusha t rndsishme: mjedis, mbrojtjen e konsumatorve, msimdhnie profesionale (arsim), politik sociale. Prmes ksaj iniciative do t kemi edhe vendosjen e parimit t subsidiaritetit, duke aluduar n zgjidhje t problemeve t eshalonit nacional q nuk kishin mundur t zgjidhen deri ather, e duke i dhn mundsi Unionit Evropian pr zgjidhjen e atyre problemeve, si institucion supranacional. Ky traktat parashihte gjithashtu t drejtn e qytetarve evropian pr pjesmarrje n zgjedhje n cilindo vend t huaj evropian qofshin ato. Pra, nse qytetari francez ndodhej n Britani parashihej q t votonte aty ku gjendej apo ku punonte. Ky traktat, i cilsuar dhe i afirmuar shum nga francezt hapi dy shtigje t reja: politikn e jashtme t prbashkt dhe t siguris, e cila parashihte vendosjen e nj mbrojtjeje t prbashkt si dhe kooperim n fushat e drejtsis dhe punve t brendshme. Poashtu, ktu parashihej edhe krijimi i Unionit Monetar t prbashkt, respektivisht monedhs s prbashkt euro. Kt traktat, Franca e ratifikoi n referendumin e mbajtur m 20 shtator 1992. Ngjarjet q do t vijonin m tej shkonin drejt konceptit t zgjerimit t Unionit, respektivisht drejt ndryshimit t prbrjes s Unionit. Presidenti Miterran do t shprehej me nj rast do gj duhet ndryshuar njher se prndryshe do t zhvillohej nj shoqri statike duke aluduar n pranimin e antarve t rinj n Unionin Evropian. 52 M 1995 pranohen Austria, Finlanda dhe Suedia. M pas pretendohen dhe shprehen dshira pr antarsim n UE, nga shtetet e dala nga sistemet komuniste lindore, si Bullgaria, Hungaria, Polonia, Republika eke, Rumania, Sllovakia, shtetet baltike (Estonia, Letonia, Lituania). Tashm Franca i kishte vendosur lidhjet shoqrore dhe solidare edhe me kto shtete. Ajo do t favorizonte integrimin e ktyre shteteve duke dhn prkrahje n nxitjen e masave t nevojshme pr ndihmes n reformat e domosdoshme t t drejtave t njeriut dhe t ekonomis s tregut t ktyre shteteve.
Ministre des affaires trangres: La France, La documentation franaise, Paris 1995, fq. 81. N kt libr t botuar nga Ministria e Jashtme Franceze theksohet roli i madh i Francs pr nj Evrop t zgjeruar prmes politiks laissez-faire, aludohet lre le t bhet Evropa e zgjeruar. Tema ku trajtohet kjo shtje titullohet Le paysage politique franais actuel
52

65

Programe t ndryshme do t realizohen m pas. M 1993 fondet nga Unioni Evropian n kuadr t Programit t Asistencs dhe Rikonstruksionit Ekonomik (PHARE) do t ndajn 1, 1 miliard dollar, shum kjo n t ciln Franca morri pjes me 20 %.53 Ndrkaq, fill pas rnies s Jugosllavis u pa q rreziqet pr konflikte t reja nuk ishin shuar ende. Franca shumfishoi iniciativat pr krijimin e diplomacis preventive, nxitjen e krijimit t Tribunalit t Pajtimit dhe Arbitrimit n kuadr t ishKSBE-s s athershme dhe OSBE-s s sotme. Franca prkrahu n OKB qndrimin e Butros Galit, ish-sekretar i Prgjithshm i Kombeve t Bashkuara m 1993 n krijimin e tribunalit ndrkombtar, i themeluar n nntor 1993 n Hag, pr t gjykuar prgjegjsit e krimeve t lufts n ish-Jugosllavi. Po n t njjtin vit kryeministri francez Eduard Baladyer i shfaqi partnerve t tij t UE-s nj projekt mbi Paktin e Stabilitetit n Evrop, pr t parapar dhe parandaluar prmes diplomacis preventive konfliktet potenciale. Kjo nism franceze njkohsisht nxiti pretendentt pr antarsim n UE n nj mobilizim pr t negociuar marrveshjet e fqinjsis s mir, konsolidimin e kufijve dhe respektimin e t drejtave t njeriut dhe t drejtave t minoriteteve. Ky projekt u asistua njkohsisht nga UE-ja n konferencn e saj inauguruese n maj 1994 n Paris. Ndrsa, prkrahja e Francs prmes ndihmave t ndryshme dhe asistencave nuk shrbeu vetm n Evrop, por edhe n Afrik, sepse Franca nuk e kishte harruar dhe nuk e ka harruar akoma kontinentin, t cilin e ka pasur koloni t saj pr shum shekuj. Ksisoj ndrra franceze pr t treguar edhe m tej muskujt si shtet i fort dhe si nj shtet-komb i pakontestueshm dhe n qendr t vmendjes evropiane rezultoi t ishte i duhur dhe i dobishm. 7. Kushtetuta e UE-s! Rezistimi francez i prir nga Raison d`tat dhe EtatNation i Risheljes Synimi pr hartimin e nj kushtetute evropiane ishte serioz. Kushtetuta e BEs parashihte dispozitat, sipas t cilave BE-ja do t kishte nj personalitet ligjor. Por, nj gj e till nuk ndodhi. Q nga fillimi i procesit t ratifikimit t kushtetuts s BE-s pati plot komplikime. Nga gjith shtetet q kan ratifikuar traktatin, vetm dy shtete Spanja dhe Luksemburgu e kan ratifikuar kushtetutn e BE-s me an t referendumit. Vendet e tjera e kan ratifikuar me an t parlamenteve t tyre. Rezultati ka qen relativisht n kufijt kritik. Por, tronditja m e madhe pr BE-n, ishte JO-ja e Francs dhe Holands n referendum. M 29 maj 2005, 70 % e francezve doln n votime, prej t
Po aty. Fq.89. Dokumenti i publikuar n rubrikn La politique Etrangere de la France Paris 1995.
53

66

cilve 55 % kundrshtuan kushtetutn evropiane. Kjo ishte surpriz, goditje e rnd, kriz dhe kaos perspektiv pr BE-n dhe t ardhmen e saj, sepse Franca ishte kreatorja e evropianizimit si lvizje ekonomike dhe m pas politike n Evropn e pas Lufts s dyt botrore, por q njkohsisht votoi kundr kreacionit t saj, e ajo ishte Unioni Evropian i sotshm. Iniciativat historike franceze t Mones, Shumanit etj, mbetn vetm histori. Franca nxiti pajtimin me Gjermanin dhe faktorizimin e Evrops n sistemin e marrdhnieve ndrkombtare prmes bashkimit t shteteve-kombe evropiane, fillimisht ekonomikisht e m pas edhe politikisht e ushtarakisht. Kjo e fundit ende ka nj mori sfidash pr tu realizuar. Ishte absurde JO-ja franceze dhe nuk shlyheshin tentimet pr t qen n qendr t vmendjes nga ana e De Golit, Dstenit, Miterranit, Shirakut, t cilt kishin qndruar gjithnj n krye t proceseve fondamentale evropiane duke ln njkohsisht edhe gjurm n at proces. Nga ana tjetr, personalitete t shquara franceze dhan ndihmesn substanciale n strukturat e BE-s, q nga Mone e gjer tek Zhak Delori. Mund t themi pa ndrojtje se Evropa e sotme ka ngjyrn franceze dhe se Franca e sotme ka fizionomi evropiane. M shum se kudo, n Franc ndihesh evropian n Evropn e Bashkuar. Andaj ajo q i tronditi t gjith ishte refuzimi i aktit kushtetues nga Franca, akti themelor q synon realizimin e ndrrs s Evrops s Bashkuar- Kushtetutn Evropiane. Duhet thn se francezt me JO-n e tyre votuan kundr sajess s tyre delikate, kundr qartsis dhe t ardhmes s vet. Sipas analizave t ndryshme votuesit francez shprehn dilemat e tyre rreth zhvillimit t mtejm ekonomik, politik dhe juridik t BE-s, si dhe shprehn paknaqsin pr politikat e brendshme t qeveris s tyre kombtare. Duket se francezt iu druajtn humbjes s qetsis pr shkak t globalizmit dhe liberalizimit t migracionit nga jasht, duke iu friksuar mundsis pr punsim n tregun e hapur t puns. 54 Poashtu Franca me sa duket u friksua nga delegimi i sovranitetit t saj BE-s, dhe nga frika e anglosaksonizimit t orientimit ekonomik t BE-s, pra t prparsis s ligjeve t tregut mbi ato t ekonomis sociale t tregut. Poashtu njra nga shqetsimet e Francs ishte edhe shqetsimi i saj lidhur me antarsimin e Turqis n Bashkimin Evropian. Autor t ndryshm, n lidhje me JO-n franceze japin deklarata t ndryshme. Disa potencojn se me kt mohim t kushtetuts evropiane tregohet se nj shtet i madh evropian kundrshton direkt procesin aktual t integrimit evropian. Kt mendim e ndan Kirsty Hughes, ekspert i marrdhnieve ndrkombtare n qendrn e
54

Blerim Reka & Ylber Sela, Hyrje n t drejtn e Unionit Evropian, ArbriaDesign, Tetov 2007, fq. 153

67

studimeve t politiks evropiane n Bruksel. 55 Sipas tij, BE- tani gjendet drejt nj krize t thell t s ardhmes s tij. Ai propozon rishikim t draftit kushtetues. Ndrsa ishpresidenti francez Zhak Shirak, nj pro kushtetues u shpreh se i kupton shqetsimet e votuesve. Njkohsisht, ai shtoi se ky proces vendosi n pozit t vshtir mbrojtjen e interesave n Evrop. Ndrsa, udhheqsi i fushats antikushtetuese, djathtisti Fillipe de Villier krkoi rindrtimin e Evrops, sepse kushtetuta m nuk ekzistonte dhe as q kishte ekzistuar m par. M pas ngjarjet vazhduan me shkarkimin e kryeministrit Zhan Pierre Rafarin dhe me riemrimin e Dominik d Villpen. Por, prsri atmosfera nuk u qetsua. Pra, n dukje mund t gjykohet se Franca pr s pari her ndjeu kataklizmin e saj, sepse votoi kundr saj, pra kundr vetvetes, por n fakt ajo respektoi parimet dhe interesat e saja shtetrore risheljane. Dhe ende nuk u mor nj pozicionim m i qart francez rreth ksaj shtjeje edhe sot e ksaj dite. Ndrsa, n garn presidenciale n Franc kandidatt shprehnin mendime t ndryshme rreth dshtimit t Kushtetuts Evropiane. Nikolla Sarkozy refuzonte fardolloj rishikimi t draftit kushtetues, sepse sipas tij kjo ishte nj gj q s`mund t ringjallej. Segolene Royal linte t hapur mundsin e mbajtjes s nj referendumi t ri m 2009, para ose pas mbajtjes s zgjedhjeve n Parlamentin Evropian. Ndrsa, kandidati i tret Bayrou konsideronte se projekti evropian duhej t vazhdonte, sepse sipas tij kjo ishte nj domosdoshmri dhe nevoj e kohs. 56 N zgjedhjet presidenciale fitoi Sarkozy. Tashm dihet pozicioni i Francs rreth kushtetuts, pas deklaratave t Sarkozit gjat fushats s tij parazgjedhore. Nj gj sht m se e qart dhe nuk mund t mohohet. Sikur t kishte dashur udhheqsia franceze t pranonte kushtetutn e UE-s, me siguri se do ta kishte br kt prmes Parlamentit dhe nuk do ta nxirrte n referendum. Por, interesat kombtare franceze, t ngulitura thell n mendjen e do francezi, se Etat-nation apo Shteti-komb francez sht prioritar, rezultoi JO-n (anti) kushtetuese, me rast u dshmua se Shtetet-kombe dhe rregullimi wesfalian ende nuk rezultonin si pjes e historis dhe t kaluars.

55 56

Kirsty Hughes, What NON Means, BBC, May, 29, 2005 Blerim Reka & Ylber Sela, op.cit. fq. 163-164

68

8. Politika anti turke dhe proamerikane e Sarkozis e prir nga Raison d`tat i Francs dhe nga interesat shtetrore-kombtare Viteve t fundit n rrafshin global, pr her t par kemi ndryshimin e politiks apo t gjeopolitiks franceze. Ajo tashm sht pozicionuar prkrah SHBA-s, duke vn n pikpyetje proevropianizmin e ideatorve t saj. I gjith ky ndryshim i ka rrnjt n prshtatjen dhe ndryshimet si vler. Prshtatje n rrethanat e imponuara nga koha. Si dhe prshtatje ndaj interesave shtetrore-kombtare. Pr her t par nuk ka divergjenca mes ktyre dy shteteve, t cilt kishin aq shum antagonizma deri n kohn e Shirakut, e q datonin q nga De Goli, e bile edhe m hert. Pr her t par Sarkozy, Kushner etj, japin deklarata q jan konform deklaratave t shtetarve amerikan, n lidhje me krizn e Iranit, Irakut, Afganistanit, prderisa qeveria e Shirakut dhe Shiraku kritikonin rolin e SHBA-ve n nivel global, e veanrisht n luftn e Irakut. Poashtu, si kurr m par jan ashprsuar kundrshtimet franceze ndaj pranimit t Turqis n BE. Kemi deklaratn e parlamentarit t njohur francez Pierre Lequiller, kryetar i Komisionit t Asambles Nacionale Franceze pr Evropn, i cili deklarohet publikisht pr mosantarsimin e Turqis n BE. Njkohsisht, ai shprehu dshirn pr nj Evrop t fort politikisht, t gatshme pr t folur me nj z t vetm n bot, por me Turqin jasht saj.
57

Ndrsa, gjat vizits s tij n Ankara kshilltarit kryesor diplomatik i

Presidentit Francez Sarkozi, Zhan David Levit, ish-Ambasador i Francs n SHBA, n Ankara ai deklaroi se Franca dhe presidenti Sarkozy nuk pranojn Turqin pjes t UEs. Ndrsa, kryeministri turk Rexhep Taip Erdogan sugjeroi shtyrjen e nj debati mbi antarsimin e Turqis n UE, pasi sipas tij procesi negociues pritet t zgjas edhe m tej, ose s paku 10 vjet. Sarkozi duket se nuk lshon pe. Ai riafirmoi se kundrshton pranin e Turqis n UE. Kt e citoi edhe n konferencn e shtypit q u mbajt n muajin maj 2007, n Bruksel, konferenc kjo e organizuar nga presidenti i Komisionit Evropian, Hoze Manuel Barroso. Sarkozy i ofron Turqis partneritet t veant brenda nj Unioni mesdhetar q do t prfshinte vendet prgjat Mesdheut n Evrop, n Lindjen e Mesme dhe n Afrikn e Veriut. Ndaj ktij qndrimi kulmoi deklarata e ambasadorit turk n Paris, Sonmez Koksal, i cili kritikoi politikat e ashpra franceze ndaj t huajve dhe emigrantve. Ai shtoi se nuk ka prjashtime dhe koncesione n lidhje me pranimin e Turqis n BE. 58

57 58

Pierre Lequiller, Head-to-Head, Turkey and the EU, BBC News, 10/3/2005 http://gazetajava.com/ortman/publish/printer_821/.shtml

69

Sa i prket ksaj mendoj se Franca do ta mbroj edhe m tej kt qndrim, sepse me pranimin eventual t Turqis n UE, Franca si kreatore e UE- s, do e humbiste rolin e saj apo pozicionin e fort t saj n UE, sepse automatikisht Turqia q ka nj popullsi m t madhe se Franca do t merrte primatin, duke rritur prfaqsimin. Sarkozi sht koshient pr kt dhe duket se nuk do t bj koncesion, sepse sipas tij gjithka e ndrtuar pr 50 vjet nga Franca do t ishte pa vler. Kshtu deklaron edhe diplomacia franceze. Ata theksojn dhe mbrojn iden se Unioni Evropian nuk mund t zgjerohet n kufijt kritik t Irakut. Sipas shtetarve francez dihet se deri ku sht Evropa. Sipas tyre nuk mund t shtrihet Evropa n nj territor aziatik. Kjo sht edhe arsyeja q ata mbrojn, duke thn se Turqia pjesn m t madhe t saj e ka n Azi. Me pranimin eventual t Turqis n UE, Unioni ather do t kufizohej me shtete q gjenerojn kriza vazhdimisht dhe q kan destabilitet permanent, si jan: Iraku, Irani, Siria etj. Ktij refuzimi i shtohet edhe arsyeja konspirative apo perfide q nuk shpaloset: Turqia sht shtet me popullsi myslimane dhe si e till nuk mund t imagjinohet nj shtet mysliman n mesin e konjukturave t shteteve perndimore t Evrops s Bashkuar, ide kjo n fillim e shpalosur si ide e Evrops s krishter. Ministri i jashtm francez Bernard Kushner prsrit vazhdimisht se krkohet partneritet me Turqin, ndrsa Ministri i Jashtm turk Ali Babaxhan thekson vendosmrin e antarsimit t Turqis n BE. Pjes e mosmarrveshjeve mes ktyre shteteve sht poashtu edhe debati lidhur me nj ligj francez t miratuar vitin e kaluar, q e cilsonte si krim mohimin e gjenocidit otoman kundr armenve. Sipas studiuesve perndimor mbi nj milion e gjysm armen humbn jetn gjat fushats s forcave otomane pr t`i dbuar arment nga rajonet e Turqis Lindore m 1915. Turqia deklaron se nj numr i madh armensh t krishter dhe turq mysliman u vran n luftimet etnike gjat rnies s Perandoris Otomane n Luftn e Par Botrore. Por, pala turke insiston edhe m tej me ngulm se statusi i Turqis sht gjithashtu shum i qart, se sht nj vend q ka nisur negociatat. Objektivi i tyre sht prcaktuar se nuk pranojn asgj tjetr prpos antarsim t plot t saj n UE .59 Andaj me t drejt gjykoj se interesat e shtetit-komb francez jan doher pjes e politiks franceze, nga secili udhheqs dhe shtetar francez, duke mos eskivuar asnjher nga doktrina Raison d`tat e Risheljes, sipas s cils shteti sht mbi t gjitha, ndrsa interesat etatike-kombtare jan primordiale dhe prioritare.

59

www.SETimes.com/by Gazetajava.com

70

9. Epoka Post Risheljes: prparsit dhe kritikat e doktrin s tij Me sa mund t konkludojm politikat shtetrore dhe kombtare franceze post Risheljes kan qen doher t orientuara sipas prshtatjes ndaj rrethanave, por duke mos devijuar asnjher nga Raison d`tat dhe duke mos cenuar asnjher interesin shtetror, sovranitetin dhe Shtetin-komb francez. Karakteri sekularist dhe shteti laik francez jan t ngulitura thell n sistemin shtetror francez. Kushtetuta franceze n preambuln e saj edhe pse thekson me vendosmri prkushtimin ndaj t drejtave t njeriut, afirmon dhe proklamon fuqishm mbrojtjen e sovranitetit kombtar dhe shtetror. Franca prpos q u ofron mbrojtje t interesave t shtetit-komb t saj, ajo ofron edhe nj mbshtetje dhe asistenc t palkundur komunitetit frankofon n Belgjik t njohur me emrin valon dhe komunitetit frankofon n Zvicr. Artikulli 1 i Kushtetuts s Republiks franceze thekson rolin e pandashm, laik, demokratik dhe social t shtetit francez. Franca garanton barazi prpara ligjit pr t gjith qytetart e vet, afirmon fort karakterin unitar t shtetit si dhe respekton t gjitha besimet fetare. Gjuha e Republiks sht frngjishtja. Poashtu komuniteteve frankofone n Belgjik dhe n Zvicr u ofrohet ndihm permanente. Deviza Liri, Barazi, Vllazri sht deviz e francezve, por edhe e frankofonve. Njkohsisht, simboli shtetror francez, gjeli (le coq) sht simbol pr t gjith francezt, valont dhe pr frankofont e Zvicrs. Kombi dhe shteti jan t nj interesi t pandashm. Gjuha frnge dhe kultura frnge jan pjes e pandashme e shtetit francez.60 Edhe sot ndarja e buxhetit t Francs avancon afirmimin e kulturs dhe gjuhs frnge. Asnj shtet nuk e ka t shndrruar mekanizmin e gjuhs n brend kulturor dhe n institucion ndrkombtar. Frankofonia sht brendi kulturor i Francs, poashtu edhe Deklarata Universale pr t Drejtat e Njeriut sht produkt francez, ndarja e pushteteve njashtu, e shum e shum me radh. Pr at arsye gjykoj se Franca edhe pas shum vitesh pas vdekjes s Risheljes arriti q ta mbaj gjall doktrinn e tij, imponimin prmes gjuhs. Historikisht pam se si shkoi performimi risheljan i Francs, karakteri i fort i interesave shtetrore-kombtare, laiciteti i shtetit, liria e besimit dhe qndrueshmria e fort e Raison d`tat. Thnia e Risheljes M mir t sakrifikohet jeta e nj njeriu se sa ekzistenca e shtetit prdoret nga shumica e politikanve dhe udhheqsve francez dhe botror. Prderisa Rishelje pohonte me ngulm mbrojtjen dhe avancimin e interesave kombtare, Napoleoni thoshte se marrveshjet duhet t respektohen derisa

60

La constitution franaise de 1958, Texte incluant les modifications depuis 1958, faqe 1.

71

ato nuk jan n kundrshtim me interesat, ndrsa De Gol pohonte me gojn plot se Franca nuk kishte as aleat e as armiq t prhershm, por interesa t prhershme. Rishelje futi konceptin bashkkohor n marrdhniet ndrkombtare, me Paqen e Westphalis, edhe pse nuk e prjetoi at, pra t bazuara n shtet- kombin, t motivuar nga interesat e veta kombtare, i bazuar n modelin e shteteve sovrane, si model i sistemit politik q do t vazhdoj edhe sot e ksaj dite, megjith procesin e globalizimit dhe epokn e prtej shtet-kombeve. Edhe sot e ksaj dite shteti-komb sfidon. Franca arriti q t dominoj m se 300 vjet me gjuhn e vet n nivel ndrkombtar, prej 1648 gjer m 1948. Ndrsa pas 1948 frngjishtja sht gjuh q flitet n shum shtete dhe kontinente. sht gjuh me ndikim q prdort n t gjitha institucionet ndrkombtare. Edhe at fal politiks s ktij njeriu t madh. Sot frngjishtja flitet npr shum shtete dhe kontinente. Sot Franca nuk sht vetm evropiane, por edhe tejoqeanike. Sepse disa ish-koloni franceze, sikurse Guadelupe dhe Martinique prej 1635, La Reunion prej 1638, La Corse, La Savoie, si dhe Comte de Nice jan tipike dhe pastr franceze. 61 Pr m shum do t shohim n kapitullin mbi Organizatn Ndrkombtare Frankofone, ku do t potencohet se gjuha frnge ishte dhe mbeti simbol kulturor i francezve dhe mjeti i vetm pr t mbijetuar apo pr t qen prezent n sistemin e marrdhnieve ndrkombtare. Sipas Risheljes secili shtet dhe komb ka t drejt t qeveriset n mnyrn q mendon se sht m e mir pr t dhe askush nuk mund t imponohet me ide me t cilat ai mendon se jan m t mirat, sht analogjike me thnien e Linkolnit qeverisje e popullit, pr popullin, nga populli. Mirpo, prpos q ka avantazhe ky parim, i njjti shpesh her sht br objekt i diskutimeve t ndryshme pr kinse rolin tejet t theksuar t shtetit, e ksisoj rolin nn hije t individit. N prgjithsi mund t themi se sht ashtu, sepse sot koncepti i t drejtave t individit apo qytetarit sht sfidues pr Raison d`tat. Klod Lfor, Raymond Aron e shum e shum veprimtar t tjer t drejtave t njeriut afirmojn se koncepti i t drejtave t njeriut sht koncepti q mund t sfidoj Raison d`tat. Qndrimin e tyre ata e justifikonin me tezn se t drejtat e njeriut jan t drejta individuale, e jo t drejta politike. Natyra e shtetit, ndrkaq, dallon nga natyra e individve, ngase shteti i nnshtrohet ligjeve dhe rregullave q jan specifike pr t.62
61

Evelyne Berard & Yves Canier & Christian Lavenne, Tempo 1, Methode de franais, Didier/Hatier, Paris 1996, fq.106 62 Klod Lfor, Demokracia dhe totalitarizmi, Arbri, Tiran 1993, fq. 12

72

N prgjithsi mund t themi se koncepti i mbrojtjes s shtetit me do kusht, e deri ndoshta edhe n privimin e individit apo individve nga t drejtat e tyre n emr t gjoja Raison d`tat, ka qen argument i regjimeve komuniste. Por, jo vetm kaq ky argumentim haset edhe tek kundrshtart e komunistve, tek ideologt konservativ antikomunist, sepse edhe kta e prkufizojn politikn n raporte t forcs, ndrsa realizimin e t drejtave t njeriut e bjn t varur nga imperativi i ruajtjes s shtetit, pra i nnshtrohen Raison d`tat. Andaj shtetet mes parimit t Raison d`tat dhe ndoshta anarkis s individit apo t njeriut duhet t gjej mesin, e ato jan t drejtat e njeriut, si vler universale dhe t patjetrsueshme, si vler e shoqrive demokratike dhe liberale. Parimi i arsyes s shtetit (Raison d`tat) q pretendon t mbaj lart interesat m t larta shtetrore a kombtare, sipas veprimtarit t shquar pr t drejtat e njeriut Daniel Mayer, ka shrbyer dhe shrben si justifikim pr shkeljen e t drejtave dhe lirive t individve, grupeve t veanta apo t tr nj populli.63 Sikur t ishte ndjekur parimi i Raison d`tat, forcat e NATO-s nuk do t duhej t intervenonin n Bosnje dhe n Kosov, sepse cenonin sovranitetin e nj shteti, e ksisoj cenonin t drejtn ndrkombtare. E drejta ndrkombtare mton t afirmoj se sovraniteti i do shteti sht i pacenueshm. Por, e drejta ndrkombtare nuk afirmon edhe shkeljen e t drejtave t njeriut n emr t interesave shtetrore, sepse asnj shtet nuk duhet t cenoj interesat e qytetarve t vet, pr gjoja mbrojtjen e shtetit, sepse shtetin e prbjn po ata qytetar. Ideologt serb, nacionalistt dhe shtetart serb, duke u bazuar n Arsyen e shtetit, prdorn po t njjtin parim jo vetm pr t arsyetuar represionin e shumfisht kundr shqiptarve, por edhe pr ta mbshtetur projektin e shpopullizimit t Kosovs nga shqiptart. Shtetart serb si dhe disa prkrahs konservator t Raison d`tat, nuk reshtn dhe nuk reshtin edhe m tej t sulmojn dhe kritikojn NATO-n, e cila sipas tyre shkeli parimin e legjitimitetit e cila mbron

intervenimin n prputhje me t drejtn klasike ndrkombtare, q ende mbron sovranitetin e shteteve, dhe zgjodhi parimin e ndrhyrjes apo intervenimit edhe n nj shtet sovran pr t mbrojtur t drejtat e njeriut. Kjo q ceka thekson rolin e domosdoshm t reformimit t ktij koncepti, rishikimit t menjhershm, sepse n shum vende t drejtat e njeriut shkelen, pikrisht n baz t zbatimit t Raison d`tat. Nuk mtoj t them se gjoja nuk duhet t ekzistojn interesat shtetrore, por ato interesa duhet t bazohen n t drejtat e kombit, n t drejtat

63

Po aty, fq.20

73

e etnive, n t drejtat e njeriut si individ. N shek. XXI nuk ka vend pr shtete q e thyejn parimin e t drejtave t njeriut n emr t interesave etatike. Kt nuk e ka as edhe shteti prej ku buron ky parim, pra as Franca. Aty m shum se kudo respektohen t drejtat e njeriut, sepse ky parim sht pjes e pandashme e shtetit francez. Ky koncept pr t drejtat e njeriut lindi n Franc, gjat dhe pas Revolucionit, si dhe u b pjes e pandashme e do organizate ndrkombtare dhe rajonale. Andaj tentativa e shum shteteve, shkelse t parimit t t drejtave t njeriut nuk mund t arsyetohet nn pretekstin e mbrojtjes s interesave shtetrore. Arsyeja shtetrore nuk mund t aplikohet n kurriz dhe n dm t t drejtave t njeriut. Kjo sht m se e qart dhe e arsyeshme. N nj rast presidenti i Asambles Parlamentare t Frankofonis dhe deputet i dhoms kanadeze Kebekut-pjesa frankofone e Kanadas, zoti Bernard Patry, duke cituar thnien e Daniel Mayerit, shprehet se Arsyeja e shtetit vjen n shprehje ather kur shteti humb arsyen. 64 Kjo ishte nj thnie q vlen pr kt shekull. Shteti vetm kur e humb arsyen shkel mbi parimin e t drejtave t qytetarve t vet ose t huaj, ose shkel t drejtat e njeriut. Edhe pse francezt jan shum t dhn pas interesave t tyre shtetrore si dhe pas shtetit, sot konstruksioni evropian dhe globalizimi si proces shpijn n rishikimin e rolit t shtetit, pra n reformimin e tij. Por, kjo reform sht tejet e vshtir pr t`u br. Si do t shprehej me nj rast Fernand Braudel, n librin e tij L`identite de la France, (1989), reformimi i rolit t shtetit pr francezt dhe pr Francn do t thot heqja dor nga identiteti francez, heqje dor nga Shteti-komb, nga epoka e revolucionit, heqja dor nga miti i Vercingetoriksit65, heqja dor nga karakteri unitar i Francs. Nj gj t till sht e vshtir pr tu br, megjith rolin m t vogl t shteteve n botn e globalizuar. Por, identiteti pr francezt sht mbi t gjitha, e besoj se edhe pr do komb tjetr. Sepse identiteti francez sht i lidhur pr gjuhn, pr shkolln laike (e imponuar nga Jules Ferry), nga vlerat e Republiks, t humanizmit, n emr t drejtave t njeriut, nga gjaku i prkatsis kombtare, nga vullneti pr t jetuar s bashku t gjith njerzit
Fjalim i mbajtur m 7 korrik 2005 n Sesionin e III t Parlamentit Frankofon t t Rinjve n Bruksel dhe n sesionin e XXI t Asambles Parlamentare Frankofone. 65 Vercingetorix ka qen heroi i par francez i cili duke luftuar kundr Romakve ra heroikisht. Ky njeri udhhiqte t shum fise gale t cilt do t kontribuonin n krijimin e kombit francez. N procesin e krijimit t ktij kombi prpos Galve kan ndikuar edhe keltt, frankt (popull gjermanik), si dhe vikingt. Kjo flet pr diversitetin e popullit dhe karakterin kompleks dhe kontradiktor, tensionet e brendshme, kultin e dallueshmris dhe alteritetit n Franc. Kjo shpesh-her ka uar edhe n tensione interne pr shkak t gjuhve regjionale n Franc, pr shembull dialekti Breton, oksiton, flaman, bask etj.
64

74

e ndryshm, t lindur apo t ardhur n Franc, nj identitet q pr t huajt nuk mund t jet i mbyllur, nj identitet i lidhur pr La Marseillase (himnin), pr flamurin bleu blanc rouge (kaltr, bardh, kuq) dhe pr festn kombtare t 14 korrikut.66 Ndrkaq n pyetjen se far sht nj Francez, shkrimtari dhe humoristi Pierre Daninos (1913-2005) prgjigjet me sarkazm : Nj Francez sht para se gjithash e kundrta e asaj q ju e besoni. Sot, Franca e Risheljes, megjith se popullata e saj prfaqson vetm 1 % t popullats s prgjithshme botrore, ndrsa siprfaqja e saj mbulon vetm 0.4 % t territorit botror, edhe m tej sht dhe konsiderohet si fuqia e katrt ekonomike dhe tregtare botrore. Franca sht shteti i par q ka pasur rrjetin e Ambasadorve q nga epoka e Luigjit XIV, e nxitur kjo nga Testamenti Politik i Risheljes. Gjuha frnge deri n Luftn e Par Botrore ishte gjuha e vetme e diplomacis, ndrsa sot s bashku me gjuhn angleze e ndan kt privilegj, sepse sht gjuh zyrtare dhe e puns e shum organizatave ndrkombtare (OKB, UNESCO) dhe joqeveritare (Lojrat Olimpike). Por, sot globalizimi, integrimet evropiane, shfaqja e fuqive t reja, aksionet n favor t drejtave t njeriut, urgjenca ekologjike, zhvillimi i t drejts ndrkombtare, konkurrenca mes kulturave, e kan uar Francn n rishikimin e rolit t saj dhe t veprimeve t saja diplomatike, kulturore, tregtare dhe ushtarake n sistemin botror.

10. Rishelje n letrsi Rishelje pr shkak t inteligjencs dhe admirimit jashtzakonisht t madh t leximit, posedonte nj pasuri prej rreth 20 milion librash67. Vendi i tij sht aq i madh dhe i pranishm jo vetm n marrdhniet ndrkombtare, n histori apo diplomaci, por edhe n letrsi. Aleksandr Dumas e prshkruan si njrin prej tre personazheve n Tre Musketart. Ai pasqyrohet aty si nj personalitet i shklqyer, brilant, makiavelist dhe me sukses n prmbushjen e misioneve qeveritare. Ndrsa, Honore de Balzak

Himni nacional La Marseillase sht i kompozuar m 1792 nga kapiteni Rouget de Lisle pr t`i motivuar ushtart e vet kundr ushtrive sovrane evropiane q donin t restauronin pushtetin e Luigjit t XVI. Kjo i shpinte francezt n mbrojtjen e kombit dhe shtetit francez. Flamuri trengjyrsh sht pranuar si flamur francez m 1789, q simbolizon unitetin e mbretris (bardh) dhe t popullit (e kaltra dhe e kuqja sipas stems s Parisit e cila daton q nga viti1358, epoka e mbretit Karli V. Festa kombtare e 14 korrikut sht pr hir t marrjes s Bastiljes, m 14 korrik 1789, nga revolucionart francez. Marrja e Bastiljes konsiderohet si fund i fuqis absolute t mbretit dhe triumf i vlerave republikane. 67 http://www.crutchoftheweak.com/?p=28

66

75

njkohsisht referon n fund t romanit t tij Iluzionet e humbura duke asocuar tek Kardinali Rishelje dhe duke e kritikuar at pr thnien e tij si m posht:

If you give me six lines written by the most honest man, I will find something in them to hang him.

Nse mi jepni gjasht rreshta t shkruara edhe nga njeriu m i ndershm, do t gjej dika n ato rreshta q ta var, ekzekutoj at.68 11. Shteti-komb, definicione dhe analiza Shteti-komb si proces historik u shfaq pra me paqen e Wesfalis t iniciuar nga Franca, e prir nga interesat e saja kombtare dhe shtetrore. Debati i cili prcillet edhe sot nuk sht vetm n kndvshtrimin historik, por edhe n at sociologjik, socio-politik. Edhe pse me t madhe diskutohet pr proceset globalizuese, pr eurointegrimet, prap se prap shteti-komb mbetet modeli i vetm i shfaqjes dhe i performimit t secilit shtet-komb. Do t shohim n vijim edhe definicionet q vijn si rezultat i ktyre debateve t ndryshme mbi shtetin, kombin, mbi shtetin-komb etj. Kto debate datojn qysh me paraqitjen e nacionaliteteve dhe nacionalizmit n Evrop e deri n ditt e sotshme. Krkesa pr definimin e kombit, shtetit apo shtetit-komb sht m se e nevojshme dhe tejet utilitare. Sepse duhet t prcaktohet se n far t drejte prcaktohen nj grup njerzish i caktuar, t ken nj shtet t caktuar, n nj hapsir t caktuar. Kombi sht nj ide politike e re. Edhe pse francezt, anglezt dhe spanjollt mendohen se jan si kombe prej nj kohe m t vjetr, e pam se zgjimi i vetdijes kombtare tek francezt kishte qen m i hershm, pr t vazhduar me radh tek t tjert. Ka autor madje q potencojn se zgjimi i vetdijes kombtare dhe konstituimi i kombeve sht m i vjetr, pikrisht daton q prej shek. XIII n qytetet italiane. Kur jemi te qytetet italiane duhet t potencojm se n favor t parimit kombtar, ai q m

68

http://www.lucidcafe.com/library/95sep/richelieu.html

76

s shumti ka kontribuar pr kt njkohsisht, sht italiani Pasquale Mancini, jurist i mirnjohur italian, i cili n ligjratn e tij t famshme Pr kombin si baz e t drejts s popujve t mbajtur n Universitetin e Torinos m 1851, angazhohej q do komb si shoqri njerzore q dallohen nga t tjert sipas karakteristikave q jan: gjuha, pra si element i par, feja, aspiratat, territori, tradita, historia , zakonet etj, t ket t drejtn t krijoj shtet t vetm, respektivisht t jet i lir ta organizoj vetveten n nj shtet t pavarur.
69

Madje edhe bashksia e sotshme ndrkombtare sht e ndrtuar

mbi bazn e respektimit t aspiratave kombtare, nprmjet parimit kombtar, sipas t cilit shteti duhet t prputhet me kombin, sepse kombet jan subjekt natyror, ndrsa shtetet subjekt artificial dhe arbitrar. Megjithse pr definimin e shtetit-komb, apo t t dyve ndaras ka kndvshtrime t shumta sidoqoft q ka ide edhe t atyre q shkojn dhe marrin guximin t theksojn se epoka e shteteve kombe ka prfunduar, dhe se duhet t shkohet n nj qeveri botrore. Ithtar t ktij mendimi jan filozofi Emanuel Kanti, sociologu gjerman Jurgen Habermas, ndrsa tejet i zshm ka qen dhe sht edhe Robert Kapllan- ish kshilltar i lart i regjimentit t forcave speciale amerikane. Tentativat pr qeveri botrore ndoshta nuk jan edhe t kqija, por ato nuk mund t ndodhin pr shkak t diversitetit kombtar t planetit. Ekzistojn teori t ndryshme mbi definimin e kombeve dhe shteteve. Shum mendimtar parashtrojn pyetjen se cili sht m i vjetr kombi apo shteti? N fakt cili krijoi cilin? Jo rrall kombi sht identifikuar me shtetin dhe t dyja kto koncepte jan shkrir n shtetin-komb, si ishte rasti me Francn dhe francezt. Erik Hobsbawm definon kombin si trup qytetarsh, sovraniteti kolektiv i t cilve formson shtetin.70 N fakt sipas tij koncepti i shtetit nnkupton edhe shtetsin edhe qytetarin. Sidoqoft shteti q shum shpesh krahasohet apo njsohet me termin vend, si subjekt vazhdon t perceptohet si baz territoriale e gjeografike, me kufij t prcaktuar, q lidhet me qeverisjen. Ksisoj krahas territorit gjeografik dhe pushtetit qeveriss, kemi edhe pushtetin legjislativ q s bashku formojn sovranitetin e shtetit. Ksisoj ky definim shpie n njsimin e shtetit me kombin. Mirpo ka shtete q prbhen nga m shum popuj ose kombe, si pr shembull Kanadaja, Belgjika, Zvicra, etj. Rasti i njjt sht edhe tek shqiptart t cilt jan t coptuar n m shum shtete, rasti i popullit kurd i cili poashtu sht i shprndar n
69

Zejnullah Gruda, Mbrojtja e t drejtave t njeriut I, Timegate, Prishtin 2001, fq. 143 E.J. Hobsbawm, Nations and Nationalisme Since 1780: Programme, Myth, Reality, Cambridge, England, Cambridge University Press, 1990 fq. 12
70

77

disa shtete. Konceptimi i shtetit me kombin ka pasur nj vler t madhe gjat ndrtimit t kombeve t mdhenj si atij francez, italian, gjerman, britanik, amerikan. N rastin e Francs, Gjermanis dhe Italis, definimi sht br mbi bazn e grupeve kombtare, ndrsa n rastin e Ameriks n kuptimin e bazuar tek origjina dhe tek individi. N kt kontekst mund t bhet veimi i shtetit si super-struktur organizative (njkombshe ose shumkombshe) dhe vet bashksis njerzore t antarve t njjt (komb). Sipas ksaj krahas ndrtimit historik paralelisht edhe t kombit edhe t shtetit apo t kombit-shtet dhe t shtetit-komb, kemi edhe raste kur kombi sht shfaqur para formsimit t nj shteti t plot e mir t organizuar ashtu si duhet (rasti me shqiptart), apo e kundrta rasti i ndrtimit t shtetit, e mandej formsimit t kombit si sht rasti me amerikant dhe Amerikn. N Evropn Perndimore pam q rasti ishte ndryshe. Paralelisht kishim ndrtim t shtetit-komb, rasti i Francs. Ndrsa, pas Wesfalis, e m konkretisht pas unifikimit t kombit gjerman n nj shtet t vetm shfaqen dy lloje t nacionalizmave: nacionalizmi liberal dhe nacionalizmi dominues, i cili zhvillohet n Shtetet-Kombe tanim t konstituuar. Evropa e kombeve ksisoj u b Evrop e nacionalizmave. Fjala komb sht e vjetr, por kjo fjal ishte mjaft e gjer dhe prshkruante nj grup t njerzve q kishin nj origjin t prbashkt. Pas Wesfalis, e m konkretisht pas Revolucionit Borgjez Francez, koncepti komb do t marr formn dhe kuptimin politik: si subjekt i cili rigrupon qytetart t cilt kan vullnetin t marrin prsipr fatin e tyre, n kuptim t sovranitetit prball Mbretit.71 N shek. XIX ky term do t marr kuptim pak m tjetr, pikrisht pr shkak t debatit franko-gjerman pr definimin e kombit, pr shkak t problemit t Lorrenit dhe Alzasit, q konsideroheshin her si franceze e her si gjermane. Pr t zgjidhur kt problem pajtohen t gjith me thnien q do komb ka t drejtn e tij t formimit t shtetit sovran. Ksisoj shtet-komb quajm at komb i cili ka arritur q t ket dhe formsoj shtetin e vet, ndrsa nacionalitet (n kuptimin e shek. XIX) do komb i cili aspiron n krijimin e nj shteti. Sipas Ernest Renanit nj komb sht nj shpirt, nj princip spiritual.72 Sidoqoft n mesin e shek. XIX shtetet n Evrop ndahen n tre lloje:

71 72

Valerie Zanghellini, Histoire 1re, L, ES, S, Belin, Paris 1997, fq. 102 Po aty, fq. 102

78

1. Shtete-kombe ose kombe t knaqura- ku limiti territorial i shtetit koincidon me at t kombit, dhe i cili mund t mbaj si duhet sovranitetin pavarsisht sfidave 2. Shtete multinacionale-ku shteti rigrupon m shum kombe, njri prej tyre dominon t tjert 3. Shtete infranacionale: ku kombi sht i shprndar n m shum shtete Ksisoj, n dy rastet e fundit, aty ku kombi dhe shteti nuk koincidojn fare, n shek. XIX zhvillohet lvizja e nacionaliteteve (fr. Le mouvement des nationalites). N shtetet multinacionale, disa popuj q ishin t dominuar nga tjetri fillojn t shfaqin s paku tendencat pr nj autonomi nacionale, ose pavarsi trsore, ndrsa n shtetet infranacionale, kombi i ndar synonte bashkimin. Sidoqoft kemi edhe raste tjera t veanta sikurse rasti me kombin britanik i cili u formua si njsim i anglezve, skocezve, irlandezve dhe banorve t Uellsit, pra i bazuar n diversitet, edhe pse irlandezt jan kundr nj shteti britanik. Nj gj sht e padiskutueshme. Kombi dhe populli nuk mund t njsohen. Popujt kan lindur prpara kombeve, por kombet pr dallim nga populli kan interesim pr tregun e prbashkt dhe gjuhn letrare si dy nevoja q i imponon momenti dhe rrethanat, si dhe zhvillohen m shpejt, duke mundsuar kshtu zhvillimin e shum institucioneve t reja dhe nj vetdije t re.73 Sidoqoft formimi i kombeve nuk ndalon ktu. Ky proces i formimit t kombeve ende nuk ka prfunduar. Ndrsa pam q disa kombe duke e ndrtuar koshiencn e tyre kombtare, njkohsisht ndrtonin edhe procesin e integrimit t tyre ekonomik dhe politik. Rasti konkret sht rasti i Francs, si komb-shtet, nj shtet-nj komb. Poashtu ka kombe q jan vonuar n kt aspekt dhe shtetin e tyre e kan formuar m von, rasti i Gjermanis. Por, ka raste kur shfaqen kombe n kuadr t shteteve shumnacionale. Sidoqoft termi komb s pari her sht prdorur m vitin 1810, ndrsa prej 1893 do t bhet edhe pjes prbrse e fjalorit akademik francez. Kombi identifikohet si grup shoqror q prbhet nga pes elemente: lidhshmria ekonomike, territori kompakt, gjuha, kultura e njjt, vetdija pr prkatsin dhe trsin nacionale.74

73 74

Etem Aziri, Sociologjia, Arbria Design, Tetov 2007, fq. 157 Po aty, fq. 159

79

Ndrsa paralelisht me kombin ndrlidhet edhe nacionalizmi si ideologji dhe shtje kombtare. Sot flitet poashtu edhe pr nj fenomen tjetr, krizn e identitetit nacional, apo pr identitetin e humbur t nj kombi, sipas t cils njerzit q paraqesin grup t veant q dallohet nga grupe t tjera kan filluar ta humbasin at veori. Ndrsa n ann tjetr kemi edhe ithtar q duan vdekjen e kombit n emr t globalizmit. Ata dshirojn edhe vdekjen e shteteve kombtare.75 Por nj gj e till ngelet pr momentin e pamundur, sepse nuk mund t krkohet q t hiqet dor nga ndjenja e prkatsis kombtare. Protagonistt e till krkojn revidimin e brthams s shtet-kombeve, si dhe prishjen e rendit wesfalian t shteteve-kombe. N mesin e tyre gjen edhe t till q nuk hezitojn t thon se pikrisht shtetet-kombe jan burim fatkeqsie q kan ndikuar n fillimin e luftrave dhe konflikteve.76 Ata harrojn se konfliktet dhe luftrat kan ekzistuar edhe prpara formimit t shteteve kombe, kur ka pasur luftra n mes perandorive, si dhe luftra ndrfetare. Por, ka edhe zra amatorsh q thuan se kombet, shtetet si dhe shtet-kombe jan krijuar nga nj dor e fsheht e cila pr t`i realizuar synimet e veta tenton dhe thur komplote prmes shtetkombeve dhe luftrave mes tyre. Kta zra nxitojn t thuan se edhe proceset e ndryshme historike nga Wesfalia, revolucionet, luftrat napoloniane, fundi i tyre, luftrat botrore e deri m sot, jan produkt i ksaj dore t fsheht dhe t maskuar konspirative. Shembulli konkret mund t gjendet mes rreshtash tek libri Komploti botror i autorit bullgar Nikolla M. Nikollov. Sidoqoft mendimet dhe hipotezat jan hipoteza, ato jan ende t paverifikuara shkencrisht. Koha do t tregoj nse do t jen t sakta apo do t ngelin n kategorin e hipotezave t shumta. Pa marr parasysh nse kombi e ka krijuar shtetin apo shteti-kombin, kto dy koncepte shnojn aspekte dalluese. Kombi paraqet nj popullsi me nj ndjenj historike t vetes, ndrsa shteti struktur qeverisse t nj kombi. Roli i shtetit sot n botn e globalizuar edhe pse sht edhe m tej i fuqishm, ai sht n fazn postwesfaliane. Edhe pse aparati shtetror ende sht i fort e shpesh her sht n disa raste m i gjer dhe m i fuqishm, norma brthamore e Wesfalis mbi sovranitetin e pam q sht zvetnuar dhe ka indikacione, se sovraniteti nuk sht m i paprekshm si dikur. Rastin konkret e kishim me ndrhyrjen e NATO-s n Kosov dhe n Bosnj. Npr histori ndeshim edhe shtetet pa kombe, n form t perandorive, por ata jan tani vetm pjes e historis. Nj gj sht m se sigurt. Globalizimi,
75 76

Po aty, fq. 167 Xhemal Rushdi, op. cit. fq. 15

80

proceset eurointegruese, si dhe koncepti i t drejtave t njeriut nuk jan t plqyeshme pr shtetet-kombe dhe pr sovranitetin klasik t tyre, sepse ata grryejn dhe cenojn interesat e shtetit-komb. Mirpo, nuk mund t paramendohet rendi botror pa shtete, sepse ather do prkrahej anarkia dhe do krijoheshin probleme t mdha. Procesi i ndrtimit t shtet-kombeve ende nuk ka prfunduar. Shteti dhe kombi jan procese n ndrtim e sipr si dhe n konsolidim e sipr. Kto dy koncepte doher jan n evoluim e sipr, por pa gjasa q t shuhen nn emrin e nj qeverisje botrore, t nj qeverisje pa shtete dhe pa kombe. Shpesh her hasen konfuzione n identifikimin dhe definimin e etnicitetit dhe kombit. Lehtsimi vjen nga ana e definimit t etnis nga sociologu francez Georges Vacher de Lapouge, i cili i prshkroi kombet si subjekte t prbra nga racat e ndryshme, nn peripecit e historis, dhe si etnicitete koherente antart e t cils kan zhvilluar nj solidaritet t vrtet nacional.77 Ky prshkrim i De Lapouge mund t vlej ndoshta pr kombin amerikan, por nse bjm nj krahasim me kombin shqiptar sht jo i prshtatshm. Nj gj sht e sigurt, shteti-komb konceptin e sovranitetit e shfrytzon n dobi t kombit. Ndrsa kombi sht nj legjitimitet. Legjitimiteti n parim nuk mund t jet populli, populli sht sovran. Legjitimiteti pr nga natyra sht nj parim transcendent. Pra, legjitimiteti kombtar dhe sovraniteti shtetror prbjn shtetinkomb. Ndrsa mund t kemi zra ndoshta n t ardhmen edhe t kontestimit t autoritetit shtetror dhe ridefinim t konceptit t kombit, sidoqoft kombi sot nuk sht m vetm nj legjitimitet politik, por edhe nj lidhje sociale, atdhetare, e posarisht ndjenja pr nj atdhe t prbashkt, (rasti i kombit shqiptar). Teoria politike shnon dy mnyra t ndrtimit t nj shteti-komb : 1. Shteti ekziston para kombit, e mandej prmes shtetit tentohet t krijohet ndjenja nacionale, pra si pam rasti i shteteve sikurse Franca e Risheljes, e cila krkonte zgjerime territoriale t mtutjeshme. 2. Individ t ndryshm t cilt i prkasin nj kombi, sikurse rasti i kombeve etnike, t cilt manifestojn vullnetin pr t jetuar s bashku duke u vn m pas n gjah drejt krijimit t shtetit t tyre. N kt rast mund t flitet pr kombshtet, me rast koincidenca e unitetit kombtar jep mundsin e lindjes s shtetit, shembulli i Gjermanis.
77

http://lepangolin.afrikblog.com/archives/ethnie__ethnicismes_et_republique/index.html

81

Mirpo ka nj disociacion mes kombit dhe shtetit. Ka raste kur nj komb nuk mund t krijoj nj shtet t vetin. Pr shembull ktu kemi rastin e palestinezve t cilt edhe pse kan territorin e tyre q nuk e zotrojn, kan popullatn e tyre, nuk kan organizim politik t gatshm pr t siguruar sovranitetin. Pra, mund t flitet pr nj komb i cili nuk disponon me asgj tjetr prpos me nj autoritet territorial. Mirpo, kemi edhe raste kur nj shtet mund t prmbaj m shum kombe. Ktu kemi shembullin e Perandoris austro-hungareze, ndrsa sot sht rasti i Turqis q prmban n vete kombin turk, por prkrah ka edhe popullin kurd, ende t paformuar si komb, pa gjuh t kodifikuar, pa letrsi, pa shtet. Poashtu sht rasti i Mbretris s Bashkuar ku anglezt, skocezt, irlandezt dhe uellsasit, jan nacionalitete t ndryshme, mirpo prfaqsojn kombin britanik. Ose rasti i Kanadas, q prmban kombin kanadez dhe at kebekuas, si dhe kombe t ndryshm autoktone vendase. Kemi ktu edhe rastet e shteteve ballkanike, ku secili shtet prpos kombit prfaqsues ka edhe kombe t tjera autoktone, apo nacionalitete t tjera autoktone. Mirpo, kemi edhe raste kur nj shtet nuk mund t konsiderohet si komb. Rast i till ekziston tek shtetet federale t cilt formojn federatn. Pr shembull kantonet zvicerane, ose Landet gjermane q jan shtete por nuk jan kombe. Ose rasti i Vatikanit, rasti i shtetit sui generis, i cili shtet nuk ka edhe komb, sepse kombi ktu nuk mund t definohet. Vatikani prbhet nga katolik t shprndar npr t gjith botn. 78 Q do t thot shtet i klerit, q si gjuh zyrtare t diplomacis ka frngjishten. Kritikt e shtetit-komb n Evrop dhe t ksaj teorie n prgjithsi mund t ndahen n dy grupe. Grupi i par jan federalistt, e grupi i dyt jan marksistt. Grupi i par, pra, federalistt evropian thon se kombi sht si nj ndrtim politik artificial i partizanve t shteteve centraliste. Kombi sipas tyre justifikon ekzistencn e shtetit, me rast shteti nuk sht m i asocuar me personalitetin e monarkut, por me nj entitet abstrakt. Shteti-komb sipas tyre nuk sht asgj tjetr prpos nj evolucion politik dhe duhet t kaloj n favor t unitetit evropian, e madje n drejtim t nj qeverisje botrore, sipas kombeve t ashtuquajtura kontinentale.79

Alain Bihr, Le Crpuscule des Etats-nations, transnationalisation et crispations nationalistes, Ed. Page deux, Paris 2000, fq. 87 79 Rosa Luxemburg, La Question nationale et l'autonomie, 1908, traduction franaise : Ed. Le Temps des cerises, (2001). fq. 29

78

82

Grupi i dyt prej nga vjen kritika jan nga marksistt. Edhe pse marksizmi, apo format e marksizmit kan humbur ndikimin n botn e sotshme, ende kemi ithtar t ksaj teorie. Pr ta identiteti nuk mund t gjendet tek kombi, por n kuadr t humanizmit. Shprehja jam qytetar i bots sht vokativ pr ta. Ndoshta n dukje mund t duket e kapshme kjo teori, por e njjta nuk i qndroi kohs. Sepse duke pritur zhdukjen e shteteve, marksistt prisnin n ndrkoh q klasa sociale e dominuar t bnte apo jepte prova t solidaritetit ndrkombtar permanent, si pr shembull refuzimit t luftrave. Sipas tyre nj puntor francez sht shum m i afrt me nj puntor t huaj, sesa me nj muzikant, apo me nj kngtar francez. Kjo mund t shprehet edhe me thnien Puntort nuk kan atdhe , e cila ka qen edhe pjes e Manifestit Komunist. Sido q t jet t dy kto kritika nuk prkojn me realitetin, jan anakronike dhe jo-utilitare. Sidoqoft procesi i globalizmit dhe fuqizimi i deprtimit t gjithanshm t teknologjive t reja t informimit dhe komunikimit po prek gradualisht konceptet politike lidhur me shtetin dhe kombin, me sovranitetin, duke e rritur shkalln e ndrvarshmris dhe ndrthurjes s ndrsjell midis popujve. Ky sht ndryshim i madh q n nj mnyr apo n tjetrn, po ndikon dhe imponon rishqyrtimin dhe modifikimin e koncepteve thelbsore t shtetit dhe kombit n rrafsh kombtar dhe ndrkombtar. Globalizmi si dukuri e (pa)domosdoshme, si proces i pakthyeshm dhe si filozofi objektive paraqet nj lloj erozioni t sovranitetit shtetror. Vetm globalizimi mund t sfidoj shtetet-kombe dhe konceptin e sovranitetit, e jo edhe teorit marksiste apo federaliste. Shtetet-kombe tentojn edhe m tutje q ti mbajn nn hije pakicat kombtare prbrse t popullsis brenda tyre. Franca, Greqia, Turqia etj nuk po i prcaktojn edhe m tej qartsisht diferencimet etnike, e aq m pak grupet minoritare n territorin e tyre, sepse homogjeniteti pr kto shoqri sht i pakontestueshm si ide e organizimit t shtetit-komb. Kjo mund t vlej vetm ather kur ka nj identitet t vetm kulturor apo nj lidhse homogjenizuese. Ndrsa n kto shtete ka prezenc t m shum kulturave dhe kultura sot ka ndikim t drejtprdrejt n shtetin-komb. Pr shembull amerikant e kan gjetur lidhsen homogjenizuese pr shkak t prezencs s shum kulturave atje. Ata mbshteten n kauzn e liris.
80

Bush n fakt mbshtetet tek fjala e ish presidentit amerikan

80

Georges Bush, Inaugural Speech, 20 Janar 2005, CNN

83

Abraham Linkoln n varrezat e Gettysbyrit (1863) se Amerika dhe kombi amerikan jan produkt i ngjizur mbi lirin dhe ndjenjn se t gjith njerzit lindin t barabart. N ann tjetr kemi edhe tentativn permanente evropiane pr t gjetur nj lidhje mes identiteteve kulturore evropiane, n drejtim t krijimit t identitetit evropian. Ky identitet mton t mbshtetet n demokraci, liri dhe t drejta t njeriut, siguri sociale, standard jetese, ruajtje t mjedisit, mosprdorim t forcs etj. Kt e mundson formimi kozmopolit, shumgjuhsor dhe shumkulturor i kontinentit evropian. Mirpo fatkeqsisht numri i ktyre prfaqsuesve reprezentativ nuk sht m i madh se sa i partizanve t shteteve-kombe, apo t ithtarve t identitetit kombtar. Sipas sondazheve t gazets Magazine Times (2001), realizuar me respondent t moshs s re 21-35 vje, vetm1/3 kan deklaruar se e ndjejn veten e tyre evropian, kurse 2/3 francez, gjerman, italian.81 Ky brez njihet me emrin Erasmus generation, i themeluar sipas programit EU- Erasmus Mundus (program i shkmbimit midis universiteteve t BE-s). Por, pr t`u realizuar ky synim ambicioz duhet q pik s pari t miratohen dhe t sillen nj varg rregulloresh, ligjesh dhe mbi t gjitha kushtetuta evropiane e cila ka dshtuar. Kjo kushtetut mbi t gjitha dshtoi pikrisht nga ndjenja e kombit politik francez dhe t bazuarit tek krenaria e tepruar franceze. Prse them kombi politik ? Sepse ky koncept, i bazuar n konceptin e kombit subjektiv, qytetar i shtetit etj., krijoi nocionet popull=komb=shtet=nacionalizm kombtar. Se kush mund t quhet pjestar i ktij kombi nuk vendos prejardhja etnike dhe gjuha, por vullneti pr t marr pjes n rregullimin politik dhe pr t`iu nnshtruar ligjeve t prbashkta t atij shteti. Ky koncept sht koncept francez i bazuar tek Rishelje. Ndrsa ky koncept do t shohim se prfshin natyrshm n mes tjerash edhe gjuhn frnge. Krenaria e tepruar franceze refuzoi delegimin e sovranitetit dhe konceptit t kombit politik n kushtetutn e Unionit Evropian. Koncepti francez pr shtetin dhe kombin e tyre, e ndihmuar jo vetm nga popullata franceze, por edhe nga udhheqsia franceze ndikoi n refuzimin dhe jo-n konstitucionale evropiane. Koncepti komb, shtet apo shtet-komb sht prkufizuar n mnyra t ndryshme, megjith erozionin pr shkak t globalizimit. N prkufizimet e Smitit,

81

Rexhep Mejdani, op.cit. fq. 46

84

Gelnerit, Kedouris etj, gjejm prkufizimin e kombit n nj sistem hapsinor-kohor, sistem referimi ku si element baz, krahas atij kohor, t origjins dhe gjuhsor, merret edhe kriteri hapsinor apo i faktit t t jetuarit n nj territor t prbashkt, territor ky q krijon dhe formson hapsirn politike.82 Ky koncept sot ndiqet npr shum kombe npr bot, e posarisht edhe tek kombi shqiptar si dhe tek protagonistt e bashkimit t kombit shqiptar n nj shtet-komb shqiptar duke prfshir Shqiprin, Kosovn, pjes t Maqedonis, Malit t Zi, lugins s Preshevs dhe amris. Por, kjo ndrr apo dshir sht mjaft me mim t shtrenjt, sepse duhet merren parasysh edhe vokacionet dhe rrethanat tjera. Pr shqiptart formula e vetme sht formula e Agnewit, q thot se vendi sht m shum se objekt, ku praktika konkrete, kontaktet e prditshme me nj gjuh t standardizuar dhe n nj hapsir t dhn, krijimi i solidaritetit, krijimi i nj strukture ndjesish, si dhe brja e territorit nj objekt, ndrsa e identitetit subjekt. Kjo do t shmangte krijimin e koncepteve gjuha kosovare, identitet kosovar, apo nesr gjuha maqedono- shqiptare e kshtu me radh. Pra, po t vshtrohet n thellsi karakteristikat e kombit mund t klasifikohen si t shtetit, apo e kundrta q jan mishrime t nj konceptimi vestfalian apo t asaj se si pushteti shtetror i ka dhn form kombit. Ndaj edhe prpjekjet e identifikimit t kombit apo shtetit jan gjithnj e relative. Por, kombet, shtetet prve q jan nj rastsi pr Gellnerin, jan edhe domosdoshmri. Ato nuk mund t bazohen n njra tjetrn. Sepse shteti sht krijuar ndonjher edhe pa ndihmn e kombit, ndrsa disa kombe jan ndrtuar edhe pa e jetsuar shtetin e tyre (palestinezt). Kombet jan konstruksione moderne dhe jo entitete sociale t

pandryshueshme sipas Erik Hobsbawmit, ndrsa sipas Stalinit kombet jan bashksi t caktuara njerzish. Anderson kombin e sheh si nj bashksi t imagjinuar politike dhe sovrane, sepse le t jet edhe komb i madh n prbrje miliardsh ose i vogl n prbrje prej qindra mijshe ai sht i kufizuar, ka kufij t fundm dhe nuk mund t barazohet me njerzimin. Ai sht i imagjinuar si sovran, si komunitet.83 Pra, kemi definicione t ndryshme dhe doher e m bindse pr kombin dhe shtetin. Prderisa kombi n shum raste mund t konsiderohet edhe si kategori historike, me institucione qeverisse dhe me banues t nj territori, q de jure dhe de facto

82 83

Po aty, fq. 58. Po aty, fq. 77-78

85

formsojn shtetin. Por, edhe pse kategori historike kombi perceptohet edhe si kategori kulturore. Prderisa nga njra an shteti konsiderohet si nj entitet politik sovran, shteti-komb, n ann tjetr, evokon dukshm territorin, nnkupton shtetin ku nj komb sht mbizotrues apo pothuajse i vetm, aq shpesh sa merr guximin edhe identifikohet me konceptin e shtetit unitar. E pam se kemi edhe shtete federale, por edhe ata ndjekin parimin shteti-komb, pra si ishte rasti i Gjermanis me landet e saja, ose me Belgjikn q ka prbrenda tre komunitete apo kombe, dhe prsri klasifikohet si shtet-komb. Shtetet-kombe ishin dhe mbeten produkte t nacionalizmit, linguistik dhe kulturor, apo politik. Ajo q sfidon kt rend sht thnia Un jam qytetar , (Civis sum !), si dhe koncepti i Evrops s shteteve-kombe, megjith dshtimin e kushtetuts evropiane. Edhe pse shtetet-kombe kt prirje mund ta konsiderojn si tradhti kombtare i`a vlen q t studiohet koncepti i Evrops s shteteve-kombe, shteteve rajone, Evropa e rajoneve, Evropa e popujve apo nj shtet-kontinent evropian i vetm. N dukje shfaqet dilema hamletiane pr nj rend t till n Evrop, si dhe pr nj politik ndrkombtare t Unionit Evropian, por Evropa duhet q ta ndryshoj konceptin e shtetit dhe ta evoluoj at q t ket influencn e duhur. Sido q t jet konstruksioni evropian i UE-s, UE-ja sot sht nj Asamble shtetesh, nj mikrokozmos, nj bot n miniatur. E gjith kjo sepse nj komb si ethnos nuk mund t transformohet n demos n UE, pr shkak t prirjeve doher e m t forta t shteteve kombtare n UE. 12. Sfida e radhs : kombi evropian apo Evropa e kombeve Kjo sfid mton t provokoj politikat e shteteve kombtare apo shtetevekombe n nivel lokal, si dhe ndrkombtar. E posarisht Evropn dhe UE-n. Baballart, krijues t UE-s, nuk e kan marr parasysh ndarjen mes antarve t shoqris civile dhe qytetarve. Prderisa UE nuk prfaqson nj komb, funksioni i saj duhet t jet n drejtim t mbajtjes s rendit jasht dhe brenda ksaj organizate. Prbrenda duhet t siguroj konsensusin me shteteve antare t saja si dhe sovrane, n politikn e brendshme dhe n drejtsi, ndrsa jasht UE duhet t shfrytzoj fuqin e shteteve-kombe pr t formuar kapacitetin e intervenimit npr bot. Ajo duhet t zhvillohet si nj shtet-komb n t ardhmen. Supranacionalistt dhe sovranistt duhet

86

t ken nj aspirat t prbashkt Evropn e fuqishme sipas konceptit t De Golit, apo Evropn me shtete-kombe t fuqishme, ku njri shtet-komb do t imponoj vlerat e veta tjetrit apo t tjerve, ndrr prap e Risheljes, Napoleonit, De Taleranit, Klemonzos etj. Sido q t jet UE sht n kurth t paradigms franceze t njrit prej ktyre modeleve, ku do t mbizotronte njra apo tjetra ide. Aksioni evropian ose botror, mund t jet i nevojshm pr t mbrojtur dhe parandaluar kapacitetin e shtetit pr t vepruar n shtjet e ndryshme, vetm nse Evropa i l anash traditat dhe politikat e vjetra, doktrinat e vjetra dhe shikon n implementimin e nj vizioni t ri. Por, Evropa me sa duket nuk e ka mendjen q t`i zvendsoj lidhjet nacionale apo kombtare, sepse Shteti-komb i iniciuar nga Franca, sht nj konstruksion tepr origjinal dhe prestigjioz pr t`ia dhn falas pedigren nj organizate supranacionale. Ksisoj, UE ja e sotshme si nj laborator i drejtsis ndrkombtare, ende nuk mund t konsiderohet sikurse e mendojn disa si nj shoqri e par ndrkombtare post-vesfaliane. UE mund t ndiqet vetm si nj model pr pjes t ndryshme t bots, si nj model i debateve apo laborator idesh mbi qeverisjen. UE si peng i debatit mes fundit t sovranitetit kombtar, dhe fillimit t identitetit postkombtar gjendet mes ksaj dyshe sfiduese. Ksisoj UE do t shndrrohej n nj forum ku shtetet do t diskutonin dhe negocionin mbi mbajtjen e rendit mes dhe prreth tyre, ndrsa n ann tjetr edhe nj laborator ku popujt e saj do ta shndrronin at n entitet ku do t investoheshin norma t reja t drejtsis dhe solidaritetit prmes shteteve-kombe, nuk do t gjendej si peng permanent i shteteve-kombe risheljane dhe vestfaliane. Kjo form UE-n do ta konvertonte n nj model jo vetm pr regjionin, por edhe pr forma t tjera m globale t kooperimit. Se sa do t jet kjo e mundur mbetet t shihet n nj t ardhme. Sidoqoft, shteti-komb, koncept francez i Risheljes, sfidon edhe m tej npr koh dhe periudha t ndryshme historike e deri n ditt e sotshme. Ky koncept prpos q mban peng UE-n, prpos q reflekton n nivel politik, ushtarak, juridik ndikon edhe n at linguistik. Bile edhe n drejtime institucionale tjera. Shembulli m i qart dhe m domethns pr kt sht Organizata Ndrkombtare Frankofone.

87

Kapitulli

3
Gjuha: mbshtetje dhe vazhdimsi e politiks dhe diplomacis s Risheljes ------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------------
1. Organizata Ndrkombtare Frankofone: ruajtja e vazhdimsis s doktrins s Risheljes pr t`u imponuar prmes gjuhs dhe kulturs 2. Qllimet dhe funksioni i OIF (ONF): qllime identike t Risheljes 3. Prpjekjet franceze dhe frankofone pr t mbajtur gjall qllimet e Risheljes prmes Drejtimeve Themelore t Veprimtaris s ONF 3. Multilinguizmi dhe plurilinguizmi: rruga e vetme e mbajtjes gjall t gjuhs frnge n botn e globalizuar dhe n marrdhniet ndrkombtare

88

Kapitulli III. Gjuha: mbshtetje dhe vazhdimsi e politiks dhe diplomacis s Risheljes Me an t gjuhs si mjet universal komunikimi midis njerzve mund t transferohet e t ruhet n koh informacioni, por edhe mund t transmetohen n mnyr t unifikuar, ide, mendime, doktrina dhe qllime ose objektiva t caktuara. Poashtu edhe aspekti spiritual. Gjuha ka qen dhe sht si nj faktor q ka ndikuar dhe ndikon n evolucionin e njeriut, sistemeve dhe bots . Pr qllime t caktuara mund t shpiken edhe mnyra t ndryshme funksionale t vendosura n mjaft specifika dhe qllime. Pr kt arsye Franca prmes gjuhs s saj dhe kulturs mbetet prezent n mnyr permanente n nivel ndrkombtar. Cili shtet arriti q ta institucionalizoj kulturn dhe gjuhn e vet? Asnj. Betimi francez mbi vazhdimsin e imponimit n Evrop prmes kulturs, doktrin e Risheljes, si dhe prmes gjuhs sht m evident se kurdoher. Sepse gjuha sht faktor i veant i formsimit t kombit dhe t identitetit t tij. Po t analizohet mir, sot kemi diku rreth 185-190 shtete. Asnj shtet si Franca nuk imponoi gjuhn e saj prmes dy mekanizmave institucional: UE- s dhe krijimit t Organizats ndrkombtare Frankofone (OIF). Andaj prkufizimi i Herderit se kombi ka origjin, institucione dhe gjuh t prbashkt sht i kuptimt. Impono kulturn dhe gjuhn, pra bhu i ndjekur, thot doktrina risheljane. N prgjithsi gjykohet se ekzistojn diku rreth 200 kombe, por detyrimisht shfaqet edhe koncepti i kombit nativ (fr.i lindur) q nnkupton nj popullat natyrore me t njjtn trashgimi, gjuh, gjeografi, kultur e sistem politik. Shembuj t kombeve native ka me mijra. Por asnj komb, as komb nativ, e as shtet- komb nuk arriti t imponoj gjuhn dhe t bhet brend kulturor dhe gjuhsor. Gjuha si element els i identitetit kombtar dhe kulturor ka qen segmenti kryesor i triumfit t Risheljes, si dhe t Francs n prgjithsi. Ksisoj gjuha frnge mbijetoi krahas sfidave t shum fuqive dhe gjuhve t tjera. Prderisa m prpara kan ekzistuar shum gjuh, diku rreth 10 000, sot jan diku 6000 syresh. Prej 200 vendeve q prmbajn 5000 grupe etnike, vetm n Afrik prdoren 2500 gjuh, ndrsa n Australi konsiderohet se jan humbur rreth 500 gjuh q nga mbrritja e evropianve atje. Nse vazhdohet kshtu pr 100 vjet numri total prej 6000 gjuhve do t zvoglohet diku rreth 50-85 %. Andaj nse duan mbijetesn secila gjuh duhet t rishikoj pozicionet e veta. Frngjishtja ka arritur ta bj kt. Ajo sht organizuar institucionalisht dhe sht e pranishme gjetiu. Pushtimi prmes kulturs dhe gjuhs sht elsi i suksesit t nj shtet-kombi. 89

Andaj nevoja e determinizmit kulturor gzon mbshtetje t duhur. Determinizmi kulturor imponoi gjuhn frnge dhe at angleze si gjuh t prdorura n nivel global, determinizmi kulturor i mundsoi gjuhs kineze t jet e privilegjuar aktualisht n Azin Juglindore. N Indonezi gjykohet se 3 % e kinezve zotrojn m shum se gjysmn e ekonomis private t Indonezis. Gjuha ka luajtur dhe luan nj rol impresionues n ndrtimin e identitetit kombtar. Termi komb vjen nga latinishtja natio, q don t thot pjestar t nj kolegji apo student q i bashkon mnyra e njjt e komunikimit, pra gjuha, e kjo ndikoi n themelimin e Universitetit t Sorbons m 1150. Gjuha frnge pr dallim prej t gjithave ka arritur q t institucionalizohet. Franca sht shteti-komb unik dhe paradigm q mbshtetet n unitetin e gjuhs dhe territorit historik, e jo t prejardhjes s prbashkt. Dhnia prparsi gjuhs si forc kryesore unifikoi francezt, dhe ndikoi q shteti francez t angazhohet m shum se secili shtet pr ruajtjen e pastrtis s gjuhs apo n promovimin e saj n ish kolonit franceze dhe m gjer. Imponimi i frngjishtes n Belgjik ka ndikuar n mos homogjenizimin e popullats s atjeshme n nj komb njgjuhsh, si dhe n zbatimin e parimit t identiteteve t shumfishta, n respektimin e identitetit shtetror, t identitetit vetjak (kulturor ose etnik-kombtar). Ndrsa Zvicra nga pikpamja gjuhsore sht e ndar si duhet, gj q ka ndikuar edhe n ndarjen e saj territoriale, si dhe n ruajtjen dhe respektimin e identitetit kulturor. Andaj kombi francez me pjestart e vet q kan br gjra t mdha s bashku, (gjuha dhe kultura), q krijoi shtetin-komb, afirmohet si m i suksesshmi n kt drejtim. Gjuha frnge prmes dokumentit m t vjetr t shkruar n vitin 842 Les Serments de Strasbourg (Betimet e Strasburgut), vjershs s par t vitit 808, La cantillene de Saint Eulalie, (Sekuenca e Saint-Eulalie), kngve t Rolandit 1080, urdhrit t Francien I pr msimin dhe prdorimin e gjuhs frnge n vend t latinishtes, prmes fjalorit t par t frngjishtes 1606, t prgatitur nga Aimar de Ranconnet dhe Jean Nicot, krijimit t Akademis Franceze nga Rishelje, imponimit t frngjishtes si gjuh ndrkombtare n diplomaci, imponimit t shkollimit laik nga Jules Ferry m 1881-86, prmes dekretit t 1966 pr krijimin e Komitetit t Lart pr mbrojtjen dhe prhapjen e gjuhs frnge, dekretit t 1972 mbi pasurimin e gjuhs frnge, zyrtarizimit t gjuhs frnge si gjuh zyrtare (neni 2 Kushtetuta e 4 tetorit 1958, Franc), si dhe institucionalizimi i gjuhs frnge si gjuh zyrtare n UE, dhe krijimi i Organizats Ndrkombtare Franceze, prshkruajn vijueshmrin e doktrins Risheljane npr koh, ndrsa m par i pam edhe aspektet politike t 90

ndjekjes s doktrins Risheljane npr koh nga shtetart francez n nivel evropian dhe botror. 1. Organizata Ndrkombtare Frankofone: ruajtja e vazhdimsis s doktrins s Risheljes pr t`u imponuar prmes gjuhs dhe kulturs sht m se e qart se elsi i suksesit t nj kombi sht konvertimi i gjuhs kombtare n gjuh ndrkombtare. Pse? Sepse ather kur arrihet kjo, nj komb i till ka arritur t proj vlera, t ket ndikim dhe t reflektoj n botn multilaterale. E njjta gj mund t thuhet edhe pr kombin francez dhe gjuhn frnge. Ky komb i madh, me ideale demokratike, revolucionare, arriti q t shndrroj prmes udhheqsve t mdhenj gjuhn kombtare n gjuh ndrkombtare. Pikrisht kjo gj u arrit m Paqen e Wesfalis s vitit 1648, ather kur gjuha frnge u b gjuh e diplomacis dhe marrdhnieve ndrkombtare, si dhe kulmoi me Frankofonin. Po shtrohet pyetje se `sht Frankofonia? Pr t deshifruar kt term, nisemi nga shkoqitja e termit frankofon. Frankofon quhet nj person i cili flet frngjisht. Kjo vjen nga frngjishtja, franco-franais, phonie-entendre/ecouter. Pra, t kuptosh frngjisht, t dgjosh, si dhe njkohsisht t flassh frngjisht. Ndrsa frankofonia si term m i gjer prfshin t gjith frngjishtfolsit, t cilt nuk e kan gjuh amtare gjuhn frnge ose nuk jan francez nativ, por q flasin gjuhn frnge dhe ndajn vlerat e kulturs franceze. Termi Frankofoni pr s pari her haset m 1880, edhe at pr t prshkruar hapsirn gjeografike ku flitej kjo gjuh. sht prdorur pr s pari her nga gjeografi i famshm francez Onezim Rekly (Onesime Reclus). Ndrsa sot termi frankofoni simbolizon dhe inkarnon popujt ose grupet e folsve t cilt prdorin pjesrisht ose krejtsisht gjuhn frnge n jetn e tyre t prditshme ose n komunikim. Frankofonia prfaqson njashtu edhe qeverit, vendet ose instancat zyrtare t cilt prdorin gjuhn frnge. Pra, flitet pr dy realitete, sipas asaj q ne shkruajm frankofoni (popujt ose folsit) dhe Frankofoni (qeverit dhe shtetet). Ktij realiteti do ti ndihmonte m tutje edhe thnia e famshme e Rivarolit mbi universalitetin e gjuhs frnge t vitit 1884, sipas t cilit Ajo q nuk ishte e qart, me siguri nuk mund t ishte franceze. Me kt Rivarol tentoi q t prshkruaj gjuhn frnge si gjuh tejet t rndsishme ndrkombtare me pesh jashtzakonisht t madhe, dhe lshoi nj mesazh t fort i cili lexohet prmes rreshtave pr nj disperzim sa m t madh t gjuhs frnge n nivel ndrkombtar. Pas nj pushimi t gjat, termi Frankofoni do t kthehej prsri pr t mos vdekur kurr m vitin 1962. Ksaj i paraprijn, nj sr aktivitetesh gjithprfshirse pr t sensibilizuar dhe mobilizuar institucionet dhe shtetet e 91

ndryshme pr nevojn e formimit t nj Organizate e cila do t rigruponte shtetet dhe popujt frngjishtfols. Ksisoj duke u bazuar n Deklaratn Universale pr t Drejtat e Njeriut, t vitit 1948, Deklarat kjo e cila e ka bazamentin n Deklaratn pr t Drejtat e Njeriut dhe Qytetart e vitit 1789, si dhe buron nga Revolucioni i famshm Borgjez Francez, u formua nj Asociacion Ndrkombtar i Gazetarve Francez m 1952. Ky asociacion ishte si uvertur e asaj qe m von do t institucionalizohej n Organizat Ndrkombtare t Frankofonis. Ksaj t fundit i parapriu poashtu, edhe krijimi i unionit francez m 1946, me rast vendet q ishin koloni franceze fituan autonomi. Nismat nuk u ndaln me kaq. M 1954 krijohet Unioni Kulturor Francez i krijuar nga ana e kanadezve frankofon. Pra, prmasat e gjuhs frnge ishin tejkontinentale. M 1958 kemi dy ngjarje t rndsishme, krijimin e Komunitetit Francez, si dhe krijimin e Asociacionit t sociologve francez, poashtu n Kanada. Ky sensibilizim nga ana e kanadezve frngjishtfols, i krijoi hapsir Parisit q t angazhohet pr krijimin e Asociacionit Ndrkombtar pr Kultur Franceze pr shtetet e jashtme, gj e cila u b realitet m 1960. M 1961, nga ana e kanadezve krijohet Asociacioni i Universiteteve Frngjishtfolse (AUPELF), e cila shrbeu si nj revindikacion (krkes e patjetrsueshme) pr vazhdimin e mtutjeshm t institucionalizimit t gjuhs frnge. Njkohsisht n kt koh me insistim t Parisit zyrtar krijohet edhe Ministria e Kooperimit, e cila do t angazhohej pr nj bashkpunim me shtetet q do t ndanin vlerat e gjuhs frnge gjetiu. N kt vit n kontinentin afrikan, poashtu kemi aktivitete t ndryshme, si mund t prmendet ktu krijimi i Unionit afrikan dhe Malgash, i cili m 1966 do t transformohej n Organizatn e prbashkt Afrikane dhe Malgashe. Ndrsa m 1970 krijohet Agjencia e Kooperimit Kulturor dhe Teknik, krijohet TV5 Evropa, m von TV5 Monde, e deri m 1997 me rast zgjidhet pr s pari her Sekretari gjeneral i ksaj Organizate, z. Butros Butros Gali. Ky ishte pra, si hap i fundit i sensibilizimit dhe krijimi t asaj q quhet sot Organizat Ndrkombtare Frankofone, e cila prbhet nga 53 shtete frngjishtfolse, nga 3 antar t asocuar dhe katr antar vzhgues, si dhe me nj numr gjigant prej 200 milion frngjishtfolsve. M 1998 Asambleja e prgjithshme e Kombeve t Bashkuara i jep t drejtn apo statusin e vzhguesit Organizats Ndrkombtare t Frankofonis (OIF). Kjo Organizat me nj buxhet vjetor prej 180 milion eurosh, me nj organigram tejet t konsoliduar, ka 600 t punsuar. Kjo Organizat ka poashtu katr prfaqsues permanent t OKB n Gjenev, ka prfaqsues n Unionin Evropian n Bruksel, dhe n disa sr organizatash tjera Rajonale. 92

Shtetet frankofone n prgjithsi kan nj t kaluar t prbashkt me Francn, por ato gjithashtu kan edhe objektiva t prbashkta pr t ardhmen: zhvillimi i demokracis, prkrahja e t drejtave t njeriut, dialogimi mes kulturave dhe civilizimeve, zhvillimi ekonomik. Kto shtete kan lidhje t veanta me Francn prmes organizmave zyrtar, si jan Agjencia Ndrqeveritare e Frankofonis, prmes manifestimeve t ndryshme si jan Samitet e Frankofonis, Dita ndrkombtare e Frankofonis, si dhe shum iniciativa t tjera n nivel lokal. Sot termi frankofoni ka shum kuptime, por mbi t gjitha ka kuptimin linguistik (ai q flet frngjisht), kuptimin gjeografik (shtete apo popujt q flasin gjuhn frnge si gjuh zyrtare, amtare, t prditshmris, administrative), kuptimin spiritual (ndjenja pr t qen me nj komunitet dhe nj solidaritet pr t ndar vlera t prbashkta), si dhe kuptimi institucional (nj komunitet i organizuar institucionalisht me nj bashkpunim t madh). Kooperimi i ktill i mundsoi gjuhs frnge q t flitet n pes kontinente, si dhe t ket statusin e gjuhs amtare (Franc, Belgjik, Zvicr, Luksemburg, Monako, Andorr dhe Kebek), gjuh zyrtare (Benin, Burkina Faso, Kongo, Bregu i Fildisht, Gabon, Guine, Mali, Nigeri, Senegal, Togo, Kanada, Burundi, Kamerun, ishujt Komore, Xhibuti, Madagaskar, Marok, Mauritani, Ruand, Seshel, Tunizi, Republika Demokratike e Kongos), gjuh e msimdhnies dhe sistemit edukativ (Algjeri, n gadishullin e Indokins, Amerikn e Jugut). Statusi i gjuhs frnge sht i knaqshm edhe n Maqedoni, ku kjo gjuh msohet n msimdhnie, shkolla fillore, t mesme, universitete dhe kjo sht mjaft mir. Status t knaqshm gzon edhe n Shqipri dhe n Kosov. Franca prmes gjuhs s saj arriti q t jet prezent n kto oqeane: n Atlantik prmes Guadelups, Martiniks, Saint-Pierrit-et-Miquelonit, n Oqeanin Indian prmes Reunionit, Majots, n Oqeanin Paqsor me Nouvelle-Caledonie, Wallis et Futuna, Polinezia Franceze. Ajo prpos suksesit t saj n nivel politik dhe territorial, diplomatik dhe ekonomik, arriti q n nivel gjuhsor t zgjerohet territorialisht n t ashtuquajturat Departamente tejoqeanike, (Departements d`outre mer): Guadeloupe, Martinique, Guyane, Reunion, Saint-Pierre-et-Miquelon; si dhe Territore tej-oqeanike (Territoires d`outre mer): Nouvelle Caledonie, Polinezia Franceze, ishujt e Wallisit dhe Futuna, tokat australiane dhe antarktikut francez. Franca sht shteti i vetm i cili pr t mbrojtur gjuhn frnge nga barbarizmat ka miratuar edhe ligjin pr mbrojtjen e gjuhs frnge nga barbarizmat, korrigjimet e gabimeve gramatikore, luft kundr invazionit t anglishtes, denoncimi i barbarizmave dhe solecizmave, dnimi i gabimeve 93

ortografike dhe mbrojtja e gjuhs frnge nga deformimet e jashtme. Ky ligj daton q nga 6 janari i vitit 1997, i shpallur edhe n gazetn Le Monde. 84

2. Qllimet dhe funksioni i Organizats Ndrkombtare Frankofone qllime identike t Risheljes Parakusht pr tu br pjes n kt organizate sht shkalla e t folurit t gjuhs frnge n vendet antare. Pra, bazuar n kt situat gjuhsore mund t thuhet se baza e lidhjes n kt organizat sht historike e kulturore dhe gjuhsore. Francophonie moderne u krijua n vitin 1970. Moto e krijimit t saj jan: galit -------Q do t thot: Barazi --------Komplementaritet ---------- Solidaritet Complmentarit ----------- Solidarit

Fillimisht, Francophonia filloi si nj klub i vogl n vendet frngjisht-folse veriore. Por, q nga vitet e 70-ta organizata u zhvillua si institucion i rndsishm ndrkombtar duke shtrir degt e bashkpunimit n shum shtete dhe organizata t tjera ndrkombtare n fushn e kulturs, shkencs, ekonomis, drejtsis dhe paqes. Frankofonia ka kaluar npr tre faza historike: Faza e Par, nga 20 Mars 1970: Agjencia pr Kooperim Teknik e Kulturor Faza e Dyt, nga 4 Dhjetor 1995 Agjencia Ndrqeveritare e Frankofonis Faza e Tret, nga 4 Dhjetor 1998 Organizata Ndrkombtare e Frankofonis (ONF). Struktura e Organizats Ndrkombtare t Frankofonis sht si vijon: Sekretari Ekzekutiv- Sekretari Ekzekutiv sht drejtuesi i zbatimit t objektivave t Organizats. Ai zgjidhet nga Samiti i Organizats, q prbn forumin m t lart qeveritar t shteteve antare t ONF. Nga nntori 1997 deri Dhjetor 2002 Sekretar

http://books.google.com/books?id=nEcjZ1U35YMC&pg=RA1-PA234&lpg=RA1PA234&dq=La+loi+de+protection+de+la+langue+francaise+de+la+part+des+barbarismes&sourc e=bl&ots=_3UY0KKfhp&sig=xJkJ6rrkDrH65C6o8vFlNMAbOo&hl=en&ei=IhwgSum9ApPFsga1t4S 4Bg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1. Chapter 7. Origjina e termit barbar vjen nga barbart, t huajt q nuk flisnin shum mir gjuhn e nj vendi, e t cilt vendosnin barbarizma. Pra, bhet fjal pr gabime kuptimore n prdorimin dhe komunikimin e gjuhs. Ndrsa solecizmi sht gabim n sintaksn e nj gjuhe.

84

94

Ekzekutiv i ONF ishte Dr. Butros-Butros Ghali, ish-Sekretari i Prgjithshm i Kombeve t Bashkuara. Nga janari 2003 dhe n vijim sht Abdou Diouf nga Senegali. Samitet- Samitet e Frankofonis jan takime t nivelit t lart t Kryetarve t Shteteve apo Qeverive t vendeve antare t ONF. Samitet organizohen n do dy vjet. N samite lidert e shteteve apo qeverive takohen, kmbejn mendime, debatojn dhe zhvillojn s bashku strategjit dhe qllimet e prbashkta t ONF. Nga krijimi i organizats deri n vitin 2009 jan mbajtur 13 samite t ONF. Konferencat Ministeriale- Konferencat ministeriale t frankofonis konsistojn n takimet e ministrave t fushave t ndryshme prfshir at t punve t jashtme, t kulturs, arsimit, shkencs ku analizohen arritjet e organizats dhe diskutohen e merren vendime t prbashkta pr strategjit n fushat respektive gjat fazave prgatitore ndrmjet Samiteve. Kshilli Permanent- Kshilli Permanent i frankofonis konsiston n nivelin e ambasadorve t vendeve antare dhe sikundr edhe konferencat ministeriale, edhe ky kshill ka si detyr kryesore planifikimin dhe prgatitjen e Samiteve, si dhe ndjekjen dhe implementimin e vendimeve t samiteve. Agjencia Ndrqeveritare- Agjencia Ndrqeveritare e Frankofonis sht operatori kryesor i kooperimit t programeve ligjore, ekonomike, teknike, kulturore dhe shkencore t vendosura n Samitet e ONF. Qendra e Agjencis sht n Paris. Agjencia ka gjithashtu edhe tre deg rajonale n Libreville (Gabon), Lom (Togo) dhe Hanoi (Republika Socialiste e Vietnamit). Misioni i Frankofonis dhe roli i misioneve t Organizats s Frankofonis sht sanksionuar n Charte de la Francophonie, (Karta e Frankofonis), (CH.F.). N Samitin e mbajtur n Burkina Faso me 26-27 Nntor 2004 u theksua se adoptimi i Karts s ONF prbn nj kuadr strategjik pr qllimet e saj pr periudhn 20042014. Karta e Frankofonis u adoptua m 23 Nntor 2005.

4. Prpjekjet franceze dhe frankofone pr t mbajtur gjall qllimet e Risheljes prmes Drejtimeve Themelore t Veprimtaris s ONF

Gjuha Franceze dhe Diversiteti Gjuhsor dhe Kulturor Drejtimi kryesore i veprimtaris s ONF sht promovimi i gjuhs frnge si nj gjuh ndrkombtare si dhe promovimi i diversitetit gjuhsor dhe kulturor n 95

epokn e globalizmit. N kt drejtim, vendet q jan antare t ONF kan dhne nj kontribut t shquar pr procesin e adoptimit t Konvents s UNESCO-s (United Nations Education, Science and Cultural Organisation-UNESCO) Mbi Mbrojtjen dhe Nxitjen e Diversitetit t Shprehjeve Kulturore (The Convention on the Protection and Promotion of the Diversity of Cultural Expressions 20 tetor 2005). Paqja, Demokracia dhe T Drejtat e Njeriut ONF bazuar prafrsisht edhe n prvojn dhe modelin e organizatave ndrkombtare t tjera, ka deklaruar n qllimet e saja kryesore edhe nxitjen e vlerave t tilla si demokracia dhe t drejtat e njeriut. Duke u mbshtetur n Dclaration de Bamako, ONF ka dhn nga ana e saj edhe kontribut financiar pr arritjen e objektivave t tilla n nj numr vendesh. Vitet e fundit, nj numr qeverish t vendeve t ONF, si jan qeverit e Quebec-ut dhe t Kanadas kan nxitur adoptimin e Karts s ONF pikrisht q t`a bjn organizatn t aft pr t zbatuar edhe sanksione ndaj atyre vendeve q kan tregues t dobt n aspektin e mbrojtjes s lirive themelore dhe t drejtave t njeriut dhe n praktikimin e demokracis. Natyrisht, masa t tilla sanksionesh jan debatuar dy her gjersisht n ONF, por pr arsye t diferencave t thella t sistemeve politike, ekonomike e shoqrore t vendeve antare t saj, masat e sanksioneve nuk jan aprovuar deri tani ndaj asnj shteti q shkel lirit themelore, t drejtat e njeriut dhe demokracin. ONF, si nj organizat ndrkombtare e nj profili t veant luan rol unik n aspektin kulturor, shkencor, historik, ekonomik dhe demokratik n botn e sotme. E nxitur kryesisht nga historia dhe kultura franceze, nga gjuha dhe demokracia franceze kjo organizat bn pjes ndr institucionet ndrkombtare q gjeneron vlera evropiane dhe euro-atlantike n mbar botn, duke ruajtur ndrrn e Risheljes pr prezenc ndrkombtare permanente t gjuhs frnge. N kt drejtim mund t themi se i`a ka rritur synimit afatgjat. Megjith amputimin dhe afirmimin e gjuhs angleze, pr shkak t rrethanave dhe kushteve t imponuara nga koha, pr shkak t ndikimit t madh t gjuhs angleze n botn e globalizuar, mund t themi se gjuha frnge nuk e ka humbur prestigjin dhe rolin domethns. E gjith kjo fal aksionit t shtetarve francez dhe kontributit t Francs n vazhdimsi n kt Organizat, dhe n gjith t tjerat. Sot gjuha frnge, pr shkak t ndikimit t anglishtes dhe gjuhve tjera vijuese tenton q prmes krijimit dhe afirmimit t multilinguizmit t mbaj n mnyr permanente frngjishten si gjuh ndrkombtare, ndrsa plurilinguizmin dhe

96

multilinguizmin ta afirmoj vetm si mburoj t gjuhs s saj kundrejt rrezikut t gjuhs angleze dhe gjermane.

5. Multilinguizmi dhe plurilinguizmi: rruga e vetme e mbajtjes gjall t gjuhs frnge n botn e globalizuar dhe n marrdhniet ndrkombtare Duke e par se frenat e UE-s nuk mund t mbahen vetm me gjuhn frnge, duke e par zgjerimin e UE-s dhe prbrjen e saj me 23 gjuh zyrtare, duke e par eprsin e gjuhs angleze dhe afirmimin gjithnj e m t madh t gjuhve tjera evropiane si gjermanishtja, italishtja, gjuha spanjolle e kjo e fundit edhe n nivel botror, si dhe t gjuhve tjera botrore, Franca filloi mobilizimin drejt avancimit t multilinguizmit dhe plurilinguizmit, pr t mbajtur gjuhn frnge gjall dhe prezent n Evrop dhe n bot. Ksisoj, m 24 dhe 25 nntor 2005 n Paris, u hodh ideja pr nj lloj Karte evropiane t plurilinguizmit e prkthyer n t gjitha gjuht e UE-s, e cila parashtron shtjen e qartsis linguistike n shtjet politike, kulturore, ekonomike dhe sociale n nivel t institucioneve evropiane dhe n nivel t shteteve antare. Karta evropiane e multilinguizmit, si dhe Vzhguesi evropian i multilinguizmit t miratuara m 24 nntor 2005 do t definonin plurilinguizmin, kshtu : Plurilinguist sht ai person i cili sht n gjendje t shprehet n m s paku dy gjuh si dhe n gjuhn e tij amtare.85 Nj shoqri plurilinguiste sht e prbr nga shumica e personave plurilinguist. Ndrsa, gjuhn e parasheh si mjet i shprehjes dhe komunikimit t ideve, ndjenjave dhe vlerave. Gjuha sht nj mnyr unike pr t`u njohur dhe rinjohur qeniet njerzore. Plurilinguizmi sht n t njjtn koh edhe fondamenti i Evrops e cila nuk mund t ekzistoj pa gjuh dhe kultura. Ndrsa punimet e dyta t ktij tip organizimi jan mbajtur n Berlin, n muajin tetor 2008. Dhe me aklamacion u miratua njzri kjo Kart e cila u nnshkrua nga t gjitha vendet antare. Ishte kjo nj nism franceze pr t mbajtur gjall frngjishten, dhe ky projekt iu ofrua s pari Gjermanis e cila nuk ngurroi ta pranoj menjher. Kjo kart parasheh plurilinguizmin dhe diversitetin e gjuhve, si nj mnyr pr afirmimin e entiteteve kombtare apo nacionale, e lidhur ngusht me ushtrimin e detyrs s qytetaris. Ndrsa, kundrshton rrept homogjenizimin politik, kulturor dhe ekonomik (si rrjedhoj e globalizimit dhe gjuhs angleze). Ndrsa sistemet edukative dhe arsimore t do shteti duhet t ofrojn msimin e shum gjuhve, apo nj arsimim plurilinguist.

85

Karta evropiane e plurilinguizmit 2005-2009, Paris 2008, fq. 1

97

Q do t thot gjuhn frnge dhe at gjermane. Duke mos e harruar as gjuhn angleze. Mediat duhet t`i japin dhe kushtojn rndsi kulturave dhe gjuhve t shumta. Pra, mund fare leht t shihet se iniciativa franceze, e prkrahur nga ajo gjermane ishte si kundrprgjigje e afirmimit gjithnj e m t madh t anglishtes si gjuh ndrkombtare dhe msimit gjithnj e m t madh. Kjo nism parasheh identitetin evropian me plurilinguizmin. Pra, Evropa t prbhet nga shum gjuh. Por, sht e natyrshme q popullata e cila ka m shum banor, respektivisht sht m e fort ushtron t drejtn e disperzimit t gjuhs s vet anemban Evrops. E kt avantazh e ka Franca, Gjermania dhe Britania e Madhe. Andaj nisma franceze ishte kryekput pr shptimin imediat t gjuhs frnge. Franca duke nxituar me ngulm, inicioi kt Kart t plurilinguizmit me rast fiksoi dhe sanksionoi shum shpejt edhe 10 arsyet pr t msuar frngjishten. Ndr to: si nj gjuh e folur n tr botn nga 200 milion njerz dhe me nj ofert t msimdhnies t gjuhs frnge m tepr se 750 000 individve; si nj gjuh pr t gjetur pun si fuqia e katrt apo e pest komerciale n bot; si nj gjuh e kulturs, mods, teatrit, arteve vizuale; si nj gjuh pr t udhtuar; si nj gjuh pr t studiuar n universitete franceze; si nj gjuh e marrdhnieve ndrkombtare (OKB, NATO, UNESCO, UE, Kryqi i Kuq) dhe si gjuh e tre qyteteve t institucioneve evropiane: Strasburg, Bruksel dhe Luksemburg; si nj gjuh pr t njohur botn; si nj gjuh e kndshme pr ta msuar; si nj gjuh pr t`i msuar edhe gjuht e tjera t huaja sikurse gjuhn spanjolle, italiane, portugeze dhe rumune, por edhe gjuhn angleze, sepse frngjishtja e ka furnizuar anglishten me m tepr se 50 % t fjalve aktuale; dhe s fundi si nj gjuh e dashuris dhe e mendimit kritik e prdorur n negociata dhe analiza t shumta. Njkohsisht duke e par se nxnsit dhe t rinjt do dit e m shum msojn anglishten dhe gjuht tjera, ajo fiksoi njashtu edhe 17 arsyet pr prindrit e nxnsve dhe drejtorve t shkolls q t bjn zgjedhjen e frngjishtes. Argumentet jan si vijojn: t msuarit e nj gjuhe nuk mjafton (pra vetm t anglishtes); gjuha frnge me gjuhn angleze sht gjuha e vetme n 5 kontinente; nj mundsi pr karrier profesionale; zbulimi i nj universi kulturor t pakrahasueshm; nj avantazh pr studime n Franc; nj mundsi pr t vizituar Parisin; nj gjuh e marrdhnieve ndrkombtare; nj hapje ndaj bots; nj gjuh pr refleksion dhe debate; nj gjuh e drits apo ideve pr t drejtat e njeriut; nj gjuh e mrekullueshme pr ta msuar; nj gjuh pr t`i msuar gjuht tjera; nj gjuh q ofron msimdhnie cilsore; nj gjuh kreative; nj gjuh si mundsi pr kmbime dhe avantazhe tjera; nj gjuh q 98

parashihet t msohet pr shkak t dispozitivit unik n bot, ku prfshihen 430 shkolla franceze n 130 shtete, dhe m tepr se 56 % nxns t huaj; dhe si nj gjuh pr t promovuar diversitetin linguistik.86 Kjo strategji ka korrur sukses, npr Evrop dhe n vende tjera t bots, e posarisht npr vendet e Ballkanit. Kshtu n Shqipri 70 % e nxnsve atje msojn gjuhn angleze, 25 % msojn gjuhn frnge, ndrsa gjuht tjera 5 %. Jan trajnuar 528 msimdhns t frngjishtes pr realizimin e ktyre strategjive. N Rumuni 1. 341.706 nxns msojn frngjishten. N Maqedoni mtohet t trajnohen nxns pr t msuar gjuhn frnge me arsyetimin se me integrimin eventual t Maqedonis n BE nevojiten 1000 prkthyes. Ky plan realizohet prmes Qendrs Kulturore Franceze n Shkup, si dhe Aleancave franceze n Tetov, Manastir dhe Negotin. Plani shumvjear i veprimit pr gjuhn frnge n UE i 14 shkurtit 2003, paralajmron dhe u bn me dije agjentve t gjuhs frnge q t privilegjojn frngjishten sistematikisht. Ata prmes thnies s Johan Wolfgang Gtes, shkrimtarit t famshm gjerman q Ai q nuk i njeh gjuht e tjera t huaja nuk din as gjuhn e vet nxisin msimin e gjuhs frnge me t madhe. N 2008 buxheti i ndar pr kt qllim ka qen 3,3 milion euro. Ata ofrojn edhe marrjen e diplomave t DELF dhe DALF dhe japin magazina, revista dhe gazeta n gjuhn frnge .87 Prezenca e frngjishtes n Evrop ruhet prmes rrjeteve, ku jan angazhuar 70 atashe t kooperimit edukativ pr gjuhn frnge, si dhe jan hapur 119 institucione kulturore franceze. N Rumani kjo ndikoi n msimin e gjuhs frnge 5 or n jav, prej klass s 9 e deri n t 12. Msimi dhe marrja e diplomave prmes niveleve hierarkike, A1, A2, B1 dhe B2 motivon do dit e m shum msimin e ksaj gjuhe. Kjo nxiti zrat n UE dhe n kto vende q shkojn deri aty sa thuan sht koha pr evropiant t fillojn t flasin n gjuht e tyre, duke mtuar n gjuhn frnge. Franca nxiti prfaqsuesit dhe atashet e saj kulturor n t punuarit mbi gjuhn (gjuht), n t punuarit kah gjuha (gjuht) si dhe n t punuarit me gjuhn (me gjuht). Potencohet thnia e Nancy Huston (Autopsie de l`exil) q Gjuha frnge sht mjaftueshmrisht e huaj pr t stimuluar kuriozitetin tim. Kjo strategji gjuhve t vogla u jep vshtirsi t luftojn kt hegjemoni, si dhe u sjell atyre rreziqe sociale dhe intelektuale.
86 87

Gjuha frnge si mjet i promovimit t multilinguizmit, konferenc shkencore, Shkup, tetor 2008 DELF (Diplome d`etude de langue franaise-Diploma e studimeve t gjuhs frnge), DALF (Diplome approfondi de langue franaise-Diploma e msimit thelbsor t frngjishtes).

99

Prirja pr t avancuar multilinguizmin dhe plurilinguizmin,88 paraqet mundsin e mir pr t mbajtur gjall ndrrn e Risheljes, pr t pasur gjuhn dhe kulturn frnge prezent n Evrop dhe bot. Diplomacia franceze afirmoi me ngulm q msimi i nj gjuhe t vetme n Evrop nuk mjafton. Kt e bri duke par rrezikun gjithnj e m t madh q vjen nga gjuha angleze dhe gjuht e tjera, q nuk shihen me aq shum rrezik sikurse anglishtja. Pra, diplomacia e Francs, e bazuar pikrisht tek ekspansioni kulturor dhe gjuhsor i doktrins risheljane dhe vijimsis s saj, t devotshm doher ndaj thnies se Nous sommes la Grande Nation (Neve jemi kombi i madh), prmes ktij organizmi mundsoi prezencn permanente n Evrop, ndrsa prmes Organizats Ndrkombtare Frankofone, prezencn permanente t frngjishtes n ish- vendet koloniale t Francs dhe n bot. Npr vendet ishkoloniale rezultatet jan t knaqshme, ndrsa n Evrop jan shum t mira, aq t mira saq e detyruan edhe Umberto Ekon t deklaroj, se prkthimi sht gjuha e Evrops.89Synohet q frngjishtja prmes plurilinguizmit t ndaloj afirmimin vetm t gjuhs angleze ose t ndonj gjuhe tjetr, t sensibilizoj opinionin dhe auditorin pr t msuar gjuhn frnge dhe t sfidoj Evropn dhe botn duke mbajtur gjall kshtu ndrrn e Risheljes dhe t tjerve pas tij, t cilt e realizuan n aspekt politik dhe gjuhsor ekspansionin e Evrops, i pari prmes Shtetit-komb dhe Raison d`tat, t tjert prmes Frankofonis, Multilinguizmit dhe Plurilinguizmit.

Fjala multilinguizm( e poashtu edhe plurilinguizm) prshkruan faktin q nj person ose komunitet sht multi ose plurilinguist, pra sht n gjendje t shprehet n shum gjuh. Konfuzioni n mes t plurilinguizmit dhe multilinguizmit sht i shpesht. Por ka dallime mes tyre. Sipas koncepteve t zhvilluara nga ndarja e politiks linguistike (www.coe.int/lang/fr) t Kshillit t Evrops (47 shtete antare). Multilinguizmi i referohet pranis n nj hapsir gjeografike t dhn t vogl ose t madhe, t shum varianteve gjuhsore (formave t komunikimit verbal), ndrsa Plurilinguizmi i referohet repertorit t varianteve gjuhsore t cilat mund t`i shfrytzojn folsit e ndryshm, duke prfshir ktu edhe gjuhn amtare. Ka raste kur shfaqen edhe konceptet e bilinguizmit apo trilinguizmit, kur dy apo tre gjuh fliten n nj rajon t caktuar. Pr dallim nga kjo ekziston edhe koncepti i monolinguizmit q tregon t folurit e nj gjuhe t vetme. Multilinguizmi sht pra, fenomen kompleks i cili rezulton me kohabitimin e gjuhve. Ai mund t jet individual, social apo shtetror. Multilinguizmi social ka t bj me nj komunitet, ndrsa ai shtetror ka t bj me institucionet zyrtare. Shnime t marra nga: http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/Langues/3cohabitation_phenomuniversel.htm . 89 Umberto Eko (1932) shkrimtar dhe filozof italian, i njohur pr novelat dhe eset e mrekullueshme. Shnim i marrur nga www.dglf.culture.gouv.fr/publications/dglflf.pdf.

88

100

Kapitulli

4
Doktrina risheljane shteti- komb, Ballkani dhe shqiptart ------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------------
1. Implementimi i ksaj doktrine nga shqiptart: rreziqet dhe prparsit 2. Nacionalizmi shqiptar: a sht rruga e vetme e realizimit t aspiratave shqiptare? 3. Shtet- komb shqiptar dhe jo gjysm shtete shqiptare: zgjidhja e vetme e problemeve n Ballkan? A kan nevoj shqiptart pr nj Rishelje?

101

Kapitulli IV. Doktrina risheljane shteti- komb, Ballkani dhe shqiptart

Nse tentojm t bjm nj krahasim mes konceptit t shtetit-komb dhe Ballkanit, do t shohim se formula e ktill nuk shpie asgjkund. Kjo pjes e globit e prbr nga nj territor jo edhe i vogl, i populluar me nj popullsi heterogjene, me vlera t ndryshme, me zakone t ndryshme, kultura t ndryshme, popullsi numerike dhe heterogjene gjat periudhave t ndryshme ka gjeneruar dhe reflektuar m shum luft se sa paqe, m shum kontradikta se sa unitet, m shum vuajtje se sa lumturi, m shum procese retrograde se sa progresive, m shum regres se zhvillim dhe prosperim, m shum izolim dhe vetizolim se sa integrim. Ky rajon problematik duke qen njkohsisht edhe aren e prplasjes s interesave t Fuqive t Mdha ka sjell 3 luftra ballkanike si dhe ka kontribuuar pr fillimin e dy Luftrave Botrore. Popujt e Ballkanit ishin direkt t prfshir n sferat e ndryshme t interesit t Fuqive t Mdha, ato njkohsisht edhe u prplasn njri me tjetrin, secili duke pretenduar t gllabroj dika nga territori i shtetit fqinj, her pas here edhe duke formuar aleanca dhe blloqe me synime aneksimi territoresh. Fill pas lvizjeve t shumta pr pavarsi dhe luftrave t ndryshme pr lirim nga sundimi pes shekullor osman, popujt ballkanik filluan pas pavarsimit t tyre jo t zhvillohen ekonomikisht, politikisht dhe t zhvillonin frymn e solidaritetit, por frymn kompetitive n aspekt negativ ato filluan q ta derdhin ndaj popujve q ishin m t pafuqishm dhe m t pambrojtur. Kombi shqiptar ishte ai q m s shumti u ndikua nga vibracionet dhe frustrimet. N Ballkan koncepti i nacionalizmit z vend m shum se askund tjetr. Shtetet n Ballkan filluan t formsohen si t tilla qysh me pavarsin e Greqis m 1821, me pavarsin e Bullgaris, mandej t Malit t Zi dhe Serbis, e m tutje t Shqipris londineze, kufijt e s cils do t njihen ndrkombtarisht vetm pas shtat viteve, gjegjsisht pas Versajs. Dshira pr krijimin e shteteve-kombe t pastra etnike n Ballkan, ka sjell si pasoj luftra dhe gjakosje t papara q tronditn Evropn dhe botn tmerrsisht. Tentativa pr krijim t shteteve-kombe, ka pasur, ka dhe do t ket n Ballkan, por shtetet-kombe n Ballkan nuk mund t jen funksionale, sepse secili shtet prmban n vete prpos komunitetit shumic edhe pakica ose komunitete t tjera. Konceptet e krijimit t shtetit-komb serb t bazuara n projektet e Naertanjes s Ilija Grashaninit dhe pasuesve t tij kishin pr qllim brjen e shtetit 102

t Serbis si shtet me nj komb t vetm n prbrje. Projektet e tilla kishin pasoja negative pr popujt e tjer q ende nuk e kishin formuar identitetin apo shtetin e tyre. Pavarsimi i shteteve ballkanike u shoqrua me tentime pr zgjerime territoriale t vazhdueshme n dm t popujve t tjer. Subkoshienca ballkanike nuk sheh perspektiv n diversitet, por n territore t pastra etnike, q nuk ishte e mundur. Gjat epoks s pas lufts s dyt botrore Ballkani sikurse u duk se u stabilizua. Shteti federativ i Jugosllavis i cili ishte i kompozuar nga 6 republika dhe 2 krahina autonome dukej se kishte sjell formuln finale t zgjidhjes s problemeve permanente n Ballkan. Por, kjo ndrr e bukur do t shndrrohej n realitet t hidhur, ather kur nacionalizmi i ekzagjeruar i konvertuar n shovinizm tentoi t krijonte territore dhe shtet t pastr etnik, n dm t tjerve. Ksisoj ideja pr mbajtjen e Jugosllavis gjall, pas proceseve demokratike ishte m se e pamundshme, sepse populli kroat dhe slloven si dhe t tjert nuk e donin nj gj t till. E gjith kjo kishte arsyeshmrin e vet, etnocentrizmi, si fenomen i dominimit t nj etniteti apo kombi, n kt rast etnocentrizmi serb, ishte br i padurueshm, si dhe fatal. Ai etnocentrizm u konvertua n shovinizm, ather kur serbt filluan sulmet dhe luftrat e prgjakshme n Slloveni, Kroaci, Bosnj dhe Kosov. Kjo rezultoi me shpalljet e menjhershme t pavarsive t ktyre shteteve. Sllovenia do ta kalonte m leht kt proces, ndrsa Kroacia do t paguante pak m shtrenjt. Ndrsa ai q m s shumti do t vuante pasojat e luftrave t nxitura nga shovinizmi, ishte populli boshnjak dhe ai shqiptar i Kosovs. Bosnja gjat lufts katr vjeare prjetoi gjenocidin serb, psoi dme t mdha njerzore dhe infrastrukturore. N fund u krijua shteti boshnjak i cili mbahet me kmb t qelqta.
90

Por kjo federat edhe m tej

mbetet e ngarkuar me prplot probleme dhe kufizime. Linjat kufizuese pr secilin territor t njrit apo tjetrit etnitet apo komunitet jan aq t theksuara, saq nj przierje apo bashkjetes duket se sht m shum se e pamundur. Federata edhe ashtu e brisht sht duke u mbajtur n kmb fal prezencs ndrkombtare aty dhe misioneve paqeruajtse. Nga vorbulla ballkanike provimin shum leht e kaloi

Marrveshja e Dejtonit e nnshkruar m vitin 1995 nga ana e presidentit kroat Franjo Tuxhman, atij serb Sllobodan Millosheviq dhe presidentit t Bosnjs Alija Izetbegovi, me ndrmjetsimin e faktorit ndrkombtar i dha fund lufts n Bosnj si dhe krijoi federatn e Bosnjs dhe Hercegovins, Republika Srpskn dhe federatn myslimano-kroate. Mirpo kjo federat e brisht edhe m tej mbetet sfid rajonale dhe breng permanente, sepse nacionalizmi dhe urrejtjet jan tejet t ngulitura, saq nuk e lejojn mirqenien e federats. N nj rast udhheqsit serb t Bosnjs, pr shkak t pavarsis s Kosovs u krcnuan me shkputje t territorit t serbve, si dhe me bashkngjitje t ksaj pjese me Serbin. Por, kjo tentativ mbetet edhe m tej e ngrir, pr shkak t prezencs ndrkombtare atje.

90

103

Sllovenia e cila tanim sht pjes e familjes s UE-s. Kroacia dhe Shqipria mbeten vende aspirant pr n BE, ndrsa Maqedonia ka disa sfida pr t`i tejkaluar si dhe disa kushte pr t`i plotsuar para se t bhet pjes e BE-s. Mund t konkludojm se shtetet ballkanike nuk duhet t jen t prira drejt krijimit t territoreve t pastra etnike, sepse nj gj e till nuk sht e leht, sepse Ballkani si rajon sht i kompozuar nga nj sr popujsh, kombesh dhe minoritetesh, sht tej mase i przier saq formulat e shteteve-kombe t pastra etnike, jan me mim tejet t shtrenjt. Ardhmria e Ballkanit dhe shteteve ballkanike mbetet krijimi dhe konsolidimi i shteteve multietnike apo qytetare t prbr nga komunitetet shumic, si dhe komunitetet pakic, ku komuniteti shumic duhet t respektoj dhe t`u siguroj komuniteteve pakic t drejtat dhe lirit e barabarta. Tentativa pr margjinalizime dhe privime nga t drejtat dhe lirit ka sjell probleme t pariparueshme, ndrsa tentativa e krijimit t shteteve-kombe apo kombeve-shtete del si nj formul vshtir e realizueshme, sepse ka nj kosto jashtzakonisht t lart dhe me konsekuenca destruktive. Kjo mund t vrtetohet nse analizohet prpjekja permanente serbe pr krijime t territoreve t pastra etnike, sipas devizs Atje ku ka nj serb t vetm sht Serbia, e cila rezultoi me nj disfat n t gjitha luftrat e Ballkanit, n Slloveni, Kroaci, Bosnj dhe Kosov. Doktrina risheljane e Raison d`tat me sa duket sht jofunksionale pr kt rajon. Ideja serbe q duke u bazuar n Raison d`tat t tyre t krijojn shtet t pastr etnik doli e dmshme pr vet serbt dhe pr shtetin e tyre. E njjta gj do t rezultoj edhe pr kombet e tjera q synojn t ndrtojn shtete t bazuara n etnocentrizm, apo n shtete t pastra etnike, duke prmbledhur prbrenda vetes territore t pastra etnike dhe nj popullsi homogjene. Kjo do t ishte m se katastrofale pr Ballkanin dhe m gjer. Ballkani duhet t promovoj politikat t bazuara n respektimin e t drejtave t njeriut, n respektimin e komuniteteve tjera, duhet t synoj integrimin n strukturat euro-atlantike, t shmang politikat nacionaliste dhe shoviniste, t heq dor nga formula e krijimit t shteteve t pastra etnike, t bhet model i bashkjetess dhe diversitetit mes etnive, kombeve, kulturave dhe komuniteteve.

104

1. Implementimi i ksaj doktrine nga shqiptart: rreziqet dhe prparsit Shqiptart n prgjithsi sot, n krahasim me shekujt m prpara gjenden m t konsoliduar dhe n nj situat m t favorshme. Ata prkrah kan aleatt tejet t fuqishm si jan, SHBA-t, shtetet perndimore: Britania e Madhe, Franca, Gjermania, etj. Shqiptart si komb kan sot shtetin e Republiks s Shqipris, i cili shtet me kushtetutn e tij zotohet pr nj ndjekje t vazhdueshme t politiks pr prkrahje dhe kujdesje pr shqiptart jasht shtetit am. Kan edhe shtetin e dyt, Republikn e Kosovs, megjith prirjet qytetare t ktij shteti. Shqiptart n Maqedoni jan pjes e pushtetit ekzekutiv, legjislativ dhe gjyqsor, edhe pse jo n numra shum t knaqshm, mund t thuhet se jan faktor relevant t ndrtimit t Maqedonis. Stabiliteti i Maqedonis varet prej realizimit t t drejtave t tyre. T gjitha analizat flasin se ajo q tangon sot shtjen shqiptare sht ndeshja e kombit shqiptar me katr parime themelore: me problemin e patriotizmit apo me nacionalizmin, me problemin e liris s individit, me problemin e pluralizmit politik dhe me ato t zhvillimit ekonomik dhe integrimit n strukturat euro-atlantike. Sot rryma nacionaliste shqiptare krkon me ngulm bashkimin e trojeve shqiptare, t cilt pr shkak t rrethanave t athershme iu ndan Shqipris Natyrale nga Marrveshjet e Londrs dhe Versajs. Sot rrymat nacionaliste shqiptare gjetiu npr trojet t banuara me shqiptar shprehin tendenca pr krijimin e shtetit t Shqipris Etnike duke u bazuar n kombin, si element objektiv apo subjektiv, i disperzuar n m shum shtete. Nse e analizojm t drejtn legjitime pr kt krkes, konstatojm se kan t drejt ta bjn Shqipria e ndoshta edhe Kosova. Kjo ngase n kushtetutn e Shqipris shprehet qart impenjimi i politiks shqiptare edhe pr pjestart e kombit shqiptar jasht Shqipris, pra sht e drejt kushtetuese e shtetit shqiptar. Ndrsa sa i prket Kosovs, ky shtet edhe pse ka konceptin qytetar t organizimit, mund t arsyetoj t drejtn legjitime n baz t arsyeshmris s faktit se interesohet pr shqiptart jasht Kosovs, duke u bazuar n reciprocitetin e Serbis ndaj serbve t Kosovs, ku sipas pakos s Ahtisarit kontaktet e serbve t Kosovs me shtetin e Serbis jan t arsyetuara dhe gzojn legjitimitet. Andaj edhe Kosova duhet t dij se si t shfrytzoj kt t drejt duke krkuar m shum kontakte me shqiptart jasht Kosovs.91
91

Sipas nj ankete t br n nivel t studentve n Universitetet shqiptare n Maqedoni del se 85-90 %

e tyre prkrahin bashkimin shtetror t kombit shqiptar. Poashtu edhe n emisione t ndryshme t bra

105

Mendoj se shqiptart prpara kan proceset euro-integruese, t cilat jan m t favorshme, q mundsojn zhvillim ekonomik, kmbim t mallrave mes tyre si dhe nj bashkim ekonomik dhe gjuhsor n frymn e nj Frankofonie, me emrin Albafoni. Bashkimi kombtar i tyre sipas rrethanave konsiderohet me nj mim shum t lart, e cila do t sillte rishikimin e kufijve dhe n kt rast ndikime kan edhe aspiratat e vendeve fqinje, si dhe faktori ndrkombtar. Shqiptart duhet t tentojn q t unifikohen n aspekte t tjera, sepse automatikisht me antarsimin e Shqipris, e m von edhe t Kosovs, ndrsa m von edhe t shteteve tjera ku jetojn shqiptart, do t relativizoheshin kufijt, lvizshmria do t rritej vazhdimisht, kmbimet do t rriteshin. Duhet t shkohet edhe drejt unifikimit t mtutjeshm t gjuhs, e jo n rishikimin e gjuhs shqipe, sepse ajo sht e njsuar si duhet mir. Shqiptart prmes universiteteve t ndryshme, duhet t sensibilizohen q t ken kmbime studentore, profesionale, duhet t shikojn mundsin pr unifikimin e programeve dhe kurikulave msimore, abetareve, teksteve shkollore, me nj gjuh t standardizuar e jo me nj gjuh t fragmentarizuar apo dialektore. Andaj afirmoj se tentativa pr bashkim kombtar sht m se e justifikueshme dhe mjaft e logjikshme, por se si duhet br ajo, duhet t analizohet dhe reflektohet m thell, si dhe duhet t gjenden mjetet. Rrethanat aktuale na shpijn n konstatimin se bashkimi gjuhsor, universitar, ekonomik sht m se i nevojshm dhe real, sepse kjo do t thot q do t ket edhe bashkim politik, n rast se do t koordinoheshin veprimet e partive politike dhe instancave t tjera. Shqiptart, nse analizohen n trsi, por edhe hollsisht, nuk kan krcnuar

pikrisht lidhur me kt teme: t bashkohemi nn nj shtet t vetm apo jo, mbizotron dshira pr bashkim dukshm ndaj atyre q mos t bashkohen. Forumi pr demokraci dhe etik me seli n Tiran ka realizuar nj anket me student n Maqedoni, Kosov dhe Shqipri dhe rezultatet dshmojn ndrrn shekullore t shqiptarve pr bashkim. Nga nj sondazh i publikuar m 11 prill 2009, nga Koha Vision Vision, (Emisioni Rubikon), me pyetjen se a duhet t bashkohen Kosova dhe Shqipria, pr bashkim jan deklaruar 2110 - 67%, Kundr bashkimit 1075 - 33%. Pra shihet se edhe n Kosov tentativa pr bashkim kombtar sht dukshm m e theksuar. N Shqipri poashtu npr forume t ndryshme shtrohet kjo pyetje, ku prgjigjet jan afirmative. Kt ndjenj e shnojm edhe te politikant shqiptar kudo qofshin, e n veanti kur jan n opozit. Por shtja edhe pse duket e thjesht ajo duhet t analizohet me kujdes duke i`u prshtatur rrethanave, sepse rrethanat jan baz n marrdhniet ndrkombtare. A jan rrethanat sot pr bashkim apo jo? Bashkimi eventual i shqiptarve n nj shtet t vetm a sht projekt q mund t realizohet apo ngelet vetm si nj dshir dhe ndrr e bukur?

106

asnjher sovranitetin dhe trsin territoriale t shteteve tjera. N asnj rast nuk ka pasur synime territoriale gllabruese, nga kombi shqiptar. Shqipria dhe Kosova kan dshmuar impenjimet pr politik t fqinjsis s mir, me shtrirjen e dors t gjith fqinjve, me pranimin e pavarsis dhe sovranitetit t secilit shtet fqinj. N asnj memorandum, apo doktrin shqiptare, nuk shkruan se krcnohen popuj apo fqinjt nga shqiptart. Prderisa ideja serbe e Naertanies apo ajo greke eMegalidhes rezultojn me nj politik tejet armiqsore ndaj shqiptarve. N asnj periudh historike nuk kan pasur shqiptart synim gjenocidin ndaj nj populli tjetr, ndrsa nacionalizmi grek apo edhe ai serb, kan qen n mnyr permanente rrezik pr Ballkanin, Evropn dhe m gjer. Shtrohet pyetja se n `mnyr do t bhet shtet Shqipria Natyrale, a jemi faktor neve q mund t ndikojm n politikat evropiane dhe globalizuese pr ta br nj gj t till apo jo? Neve ende jemi n proces t ndrtimit t shteteve. Antarsimi yn n familjen evropiane do ta prshpejtonte bashkimin kombtar. Kjo sht m se e qart, sepse bashkimi kombtar nuk mund t arrihet nse nuk je pjes institucioneve vendimmarrse dhe relevante. Ksisoj kombit shqiptar i duhet antarsimi sa m i shpejt dhe i mundur n BE dhe n NATO (Shqipria e ka arritur kt), pra i duhet faktorizimi e m pas heqja e taksave, barrierave t ndryshme, kmbimet n sfera t shumta jetike. Relativizimi i kufijve sjell bashkimin e tyre. Thirrja e dgjuar E duam Shqiprin si e gjith Evropa, nuk duhet t prfshij vetm Shqiprin. Ajo duhet t jet i duam shqiptart si komb, si gjith kombet e tjera evropiane. Nj gj e till nuk sht realizuar edhe m tej, por nuk do t thot se nuk mund t realizohet. Kjo thirrje do t ishte nj mundsi e mir pr t mos i humbur edhe aleatt tan (SHBA-t dhe shtetet perndimore), dhe do t ishte mbshtetje e ides pr bashkim kombtar.

2. Nacionalizmi shqiptar: a sht rruga e vetme e realizimit t aspiratave shqiptare? Sharl de Gol, po edhe Miterrani m pas, kishin thn me nj rast se Nacionalizmi do t thot luft, ndrsa patriotizmi nder. Nse nisemi nga ky gjykim do t shihet se ata bnin ndarje mes ktyre dy koncepteve. Por edhe De Gol edhe Miterrani kishin dshmuar se ata ishin nacionalist t bazuar tek patriotizmi risheljan dhe tek interesat kombtare franceze. Shqiptart nacionalizmin si doktrin e kan prjetuar shum hert q nga periudha e Lidhjes Shqiptare t Prizrenit dhe Rilindja Kombtare. Ky nacionalizm 107

ndikoi n sensibilizimin e shtjes kombtare shqiptare t pazgjidhur. Ka autor q deklarojn se zgjimi i vonshm i vetdijes kombtare dhe nacionaliste tek shqiptart vonoi zgjidhjen e shtjes shqiptare n Ballkan. Ata shtojn se shqiptart n krkim t identitetit t tyre t vonuar u vonuan n krahasim me kombet e tjera.92 Poashtu ata mtojn t thon se prarja fetare vonoi krijimin e identitetit kombtar shqiptar. Ksaj teorie shum m von do t`i ndihmonin edhe disa akademik shqiptar, t cilt duke u nisur nga debati i tyre i panevojshm mbi identitetin kombtar t shqiptarve filluan t hapnin dilema tek shqiptart, duke nxitur nj lloj ndarjeje me shqiptarve n baza fetare. Ky lloj debati nuk kishte nevoj t hapej aspak, sepse identiteti kombtar shqiptar ishte dhe mbeti edhe m tej i konsoliduar dhe i pastr, ndrsa aspiratat shqiptare pr integrim n familjet euro-atlantike sht aspirat e pazvendsueshme. Shqiptart nuk mund ta prkufizojn kombin mbi bazn e fes, por mbi bazn e gjuhs dhe ndjenjs s prkatsis s njjt. Historikisht shqiptart nuk kan pasur kurrfar divergjencash n lidhje me besimet e tyre fetare. Ata kan krijuar ndjenjn e vllazris duke u bazuar n gjuh, flamur dhe atdhedashuri, e jo n besimet fetare. Shqiptart t gjetur prball ktyre sprovave t panevojshme kan nevoj pr konsolidim kulturor, rishikim t pozitave gjeostrategjike, intensifikim t kontakteve permanente ndrshqiptare dhe ndrkombtare, integrim kulturor mes vete, sepse duhet t ken t qart se ata kan identitet dhe gjuh t pastr, komb t pastr jo t bazuar n fe, n aspekt etnik e jo fetar, kan identitet evropian t theksuar me vite, jo vetm n bazn gjeografike, por edhe n at historike, kulturore dhe gjuhsore, nuk duhet t krijojn identitete t bazuar n pushtues, n rajone apo n dika tjetr, por t shikojn realizimin e aspiratave t tyre n drejtim t integrimit n Evropn e Bashkuar, pa prbuzur t tjert, pa u mohuar prbrja dhe diversiteti fetar i tyre, q nuk ka qen kurr penges pr shqiptart n drejtim t prforcimit t kombit shqiptar dhe gjuhs shqipe. Nacionalizmi shqiptar nuk duhet t eksponohet n drejtim t brjes nj shtet i vetm, sepse nj shtet i vetm jemi, por formalisht i kemi kufijt q duhet t`i heqim. Ky nacionalizm duhet t bazohet n intensifikim t kontakteve ndrshqiptare dhe ndrkombtare, ruajtjen e pastrtis s gjuhs shqipe, n mos sajimin e identiteteve apo gjuhve rajonale, n unifikimin kulturor, gjuhsor dhe ekonomik. Kontaktet ndrshqiptare duhet t intensifikohen prmes debateve akademike shkencore, profesorve universitar nga t gjitha viset, n drejtim t ngritjes s nj kuadri t
Serge Metais, Histori e shqiptarve nga Ilirt e deri tek pavarsia e Kosovs, Fayard, Tiran 2006, fq 15
92

108

formuar shkencor q do t dinte t`i bj ball sfidave t kohs dhe problemeve aktuale, do t dinte t mbaj raporte fqinjsore t mira, t`i mbante kontaktet me ndrkombtart, q edhe gjuha shqipe t futet n Ansamblin e Multilinguizmit evropian.

3. Shtet- komb shqiptar dhe jo gjysm shtete shqiptare: zgjidhja e vetme e problemeve n Ballkan? A kan nevoj shqiptart pr nj Rishelje? Shqiptart me dy shtete t tyre n Ballkan, me nj pjesmarrje sa m masive t tyre n sistemin e shtetit t Maqedonis, Serbis dhe Malit t Zi, duke e ruajtur indin e tyre kombtar, flamurin e tyre kombtar, do t ndikonin n brjen e tyre fuqi potenciale, jo prmes gryks s pushks, sepse luftra kemi br mjaft, por prmes kuadrit t mirfillt shkencor, avancimit t atij kuadri, poliglot, t formuar si duhet dhe akademikisht t ngritur. Shqiptart duhet t krijojn njerz akademik dhe atyre njerzve t`u jepet mundsia pr veprim me faktorin ndrkombtar, n drejtim t realizimit t aspirats shqiptare me shekuj, hyrja e tyre n familjen e madhe evropiane. Faik Konica q moti ka shnuar, se kombi shqiptar po zgjohet. N kt drejtim t zgjimit duhet t bhet zhveshja nga patriotizmi folklorik, largimi prej kurtheve diplomatike, intensifikimi i kontakteve ndrshqiptare, shmangia e debateve mbi origjinn e pastr dhe identitetin e pastr kombtar dhe gjuhsor shqiptar, t ruhen raportet e mira n baza fetare, t`u iket provincializmave, sepse provincializmi do t thot ndarje n gjysm shtete fiktive, dhe n qytet-shtete (polise) shqiptare. Formula e ktill si sht, duke e ruajtur miqsin me faktorin ndrkombtar dhe me miqt, pra me dy shtete shqiptare n Ballkan, me kooperim m t madh t shqiptarve n organizimet shtetrore t Maqedonis, apo t Lugins s Preshevs, t Kosovs dhe Shqipris, duke e ruajtur kohezionin kombtar dhe gjuhsor, kulturor si dhe duke respektuar diversitetin fetar mes veti, duhet t jet modeli ndjeks pr shqiptart gjetiu. Futja e shqiptarve si komb t tr n strukturat e NATO-s dhe BE-s, sht triumf i vlerave, triumf kombtar dhe gjuhsor, si dhe rruga e vetme pr sukses. Shtetkomb shqiptar do t bhet kur t bhemi pjes e UE-s, kur t jemi koshient se jemi nj n Evropn e Bashkuar, ashtu si kemi qen nj gjat pushtuesve t ndryshm historik, ndrsa m shum se kurr shqiptart kan nevoj pr lider dhe lidership risheljan, jo nga nevoja pr t`u futur n grindje dhe luftra me fqinjt, por nga nevoja pr t`i par detyrat shtetrore t tyre dhe ato kombtare n prizm laik, pr ruajtjen e nj gjuhe mijvjeare, pr kyjen n institucione ndrkombtare, pr nj diplomaci 109

frytdhnse dhe pragmatiste, e jo deklarative apo oratorike, si dhe pr nj Raison d`tat dhe Raison de Nation, jo duke krijuar fatkeqsi pr veten apo pr t tjert, gj q se kemi br kurr, por n brje t politiks si mjet pr realizimin e aspiratave dhe ndrrave t kamotshme, shqiptart pjes e kombeve evropiane dhe n miqsi t prhershme me SHBA-t. Kjo do t mundsonte ekspozimin e gjuhs shqipe si gjuh ndoshta faktorizuese, duke i`u prshtatur doher rrethanave aktuale, t cilat jan elsi dhe leksioni m i mir pr sukses apo dshtim. Shqiptart nuk kan identitet gjysmak apo t fshehur. Si popull i vjetr i Evrops, me gjuhn e unifikuar shqipe, si nj ndr 10 a 12 gjuht baz t kontinentit, shqiptart jan t rrethuar njri me tjetrin dhe me Evropn, jan evropian t s djeshmes, t sotshmes dhe t ardhmes.93 Kjo vijimsi duhet t ndiqet nga secili shqiptar, sepse sht rruga e vetme e suksesit, duke promovuar ndjenjn proevropianiste dhe eurointegruese, duke ruajtur indin kombtar.

93

Ismail Kadare, Identiteti evropian i shqiptarve, Onufri, Tiran 2006, fq. 21-22

110

Prfundim Jo rastsisht nuk thuhet se njeriu sht mas e t gjitha sendeve. At e bjn t prjetshm veprat dhe vlerat e tij. Kur kjo vler bhet e vijueshme edhe pr t tjert, ather njeriu bhet pjes e pavdekshme e historis. Kur vlerat e njeriut ngelin ashtu n letr vetm, ajo sht sukses. Por, kur vlerat e tij shndrrohen n institucion t prjetshm ather kjo sht m shum se sukses. Udhheqsit e tipit t kardinalit Rishelje na msojn se njerzit e mdhenj lindin pr t tjert, ndrsa vdesin vetm pr veten e tyre. Por, kta njerz bhen t pavdekshm, sepse historia i mban n kujtes t prhershme dhe bhen t vijueshm, pa marr parasysh rrethanat. Pr nj shtetar t duhur, suksesi qndron t t kuptuarit e fuqis s tij dhe t shtetit t vet. Nse nj udhheqs apo shtetar arrin t njoh dhe kuptoj vetveten, si dhe i kupton dobsit e tij, e mandej ato dobsi mundohet t`i evitoj, ather ai shtetar apo udhheqs bhet i fort. Ksisoj, prmes ktij libri msojm se kardinali i famshm Rishelje, shrbeu, shrben dhe do t shrbej si nj model udhheqsi, i cili nuk ngatrron asnjher shpirtin me shtetin, apo fen me shtetin. Rishelje personalitetin e tij e shndrroi n zjarr, saq ata q ishin afr tij kishin frik mos do digjeshin, ndrsa ata q ishin larg kishin dshir t vinin e t ngroheshin prej tij. Diplomacia brilante e tij, pr t shndrruar shtetin e tij n fuqi evropiane dhe botrore, prmes ekspozimit t vlerave si gjuha, kultura dhe civilizimi jan t nj rndsie t posame dhe t paprshkruar. Kjo diplomaci shklqen npr shekuj dhe rrezaton doher npr epoka t ndryshme, varsisht rrethanave. Karakteristikat e kardinalit n msojn se ai si njeri i madh m shum krkesa i parashtronte vetvetes, se sa t tjerve. Pra krkonte llogari prej vetvetes, s pari. Prej nga rrjedh edhe thnia e La Fontenit Mos prit prej askujt tjetr prpos prej vetes. Rishelje po t kishte pritur t tjert q t`i bnin shtetin e fort, me siguri se Franca e sotshme nuk do t ishte kshtu si sht sot, ndrsa konfiguracioni evropian do t ishte ndryshe. Sistemi i krijuar nga Rishelje prmes doktrins s tij mundsoi ngritjen e Francs n nivel ndrkombtar. Kjo doktrin arriti elsin e suksesit n marrdhniet ndrkombtare, Konvertimin e gjuhs kombtare franceze n gjuh

ndrkombtare, pr m se tre shekuj, e deri n ditt e sotshme. N t njjtn koh Franca ofroi modelin e shtetit komb, model ky i cili funksionon edhe sot e ksaj dite, si dhe sfidon koncepte t ndryshme botrore. Rendi botror i sanksionuar n Wesfali, e iniciuar nga Franca, i materializuar dhe operacionalizuar nga strategjia e kardinalit 111

Rishelje, prmes Testamentit t tij politik dhe prmes negociatave t vazhdueshme, na mson se njerzit e suksesshm kan qllim(e). Askush nuk mund t arrij diku nse nuk di ku do t shkoj dhe ka do t bj. Kardinali i famshm e dinte qllimin e tij, dhe e dinte se deri ku duhej t shkonte. Ai kishte doher limit si udhheqs dhe si njeri. Kishte ambicie por t gjitha kto ishin t kufizuara dhe t justifikuara. Vijueshmria e doktrins s tij, prmes gjuhs dhe kulturs, i mundsoi Francs q t jet doher prezent n marrdhniet ndrkombtare, t jet pjes e zgjidhjeve t problemeve t mdha, t promovoj institucione t cilat do i shrbenin kombit t saj, shtetit t saj, si dhe kombeve dhe shteteve t tjera. Zbatimi dhe implementimi i doktrins s Risheljes, avancoi gjuhn frnge, saq edhe sot e ksaj dite kjo gjuh sht gjuh e diplomacis dhe gjuh e oborreve diplomatike, ndrsa shteti-komb sht modeli i vetm i rendit botror, megjith sfidat e globalizimit. Ndrsa Raison d`tat sht doktrina e pavdekshme, sepse nuk mund t paramendohet rendi botror fardo q t jet ai, pa shtetin si dhe pa kombin. Shteti sht mbi t gjitha, nuk duhet t nnkuptohet verbrisht dhe fanatikisht. Pam se zbatimi fanatik i ksaj vijimsie, shpesh her kishte rezultuar fatale pr shum udhheqs francez dhe t tjer. Mirpo, Raison d`tat duhet t i prshtatet rrethanave aktuale. Ajo duhet t ket parasysh lirin dhe t drejtat e individit, t drejtat e njeriut, sepse njerzit prbjn shoqrin, e ajo shtetin. Doktrina e imponimit prmes kulturs dhe gjuhs, si brend kulturor i krijoi hapsir shtetarve francez q t shikojn m larg se t tjert, sepse rrinin n shpatullat e doktrins s nj njeriu t madh si Rishelje, ndrsa t tjert nuk shikonin aq larg, sepse n shpatullat e tyre qndronin t mdhenjt. Rishelje dhe politika e tij e imponimit prjetsisht me kultur dhe vlera, ishte uvertura e suksesit t tjerve pas tij. Sepse ai krijoi projektin e tij t madh, u b i vijueshm, ndrsa ata pas tij e kishin gati kt projekt dhe varsisht oscilacioneve t ndryshme, baticave dhe zbaticave, u munduan q ta zbatojn dhe ta ojn deri n fund kt doktrin. Dhe rezultatet jan m se t qarta dhe evidente, pr ata q din t shohin. E para, gjuha frnge, kultura frnge si dhe civilizimi francez kan reflektuar, reflektojn dhe do t reflektojn doher, sepse jan ndrtuar pr t mos u eliminuar asnjher. E dyta, shteti-komb, sado q t sfidohet, sht model i cili rezulton, se nuk mund t zvendsohet me dika trsisht tjetr. E treta, Raison d`tat ka dshmuar, si dhe dshmon se sado q t privilegjohet individi, t drejtat dhe lirit e tij, prap se prap shteti duhet t jet parsori dhe interesat shtetrore duhet mbrojtur me do kusht, s bashku me ato kombtare. Por, mbrojtja e tyre nuk duhet t bhet n dm t kombeve apo njerzve t 112

tjer. Kjo doktrin e Raison d`tat na shprehet prmes rreshtave ksisoj Ta duam atdheun, jo s sht i madh, por pse sht i yni. Ai u b model pr t tjert. Ai n msoi se kombi mund t jetoj n dy mnyra: ose duke vjedhur ose duke prodhuar. Pr Francn, mund t themi se vlente parimi i dyt. Ajo duke prodhuar u b model pr t tjert. Sepse prodhoi dhe shfaqi doktrina, dokumente dhe modele q jan t pavdekshme pr jet e mot. Nxori shtetin-komb, si rend botror, nxorri parimin e Arsyes s shtetit, i cili sht mjaft i shumprfolur, por hollsisht i konceptuar dhe i interpretuar, nxori idet revolucionare, republikane, nxorri Deklaratn pr t Drejtat e Njeriut dhe qytetarve, q do t bhej pr shum shekuj model pr organizata botrore, sikurse OKB e cila bazohet n t Deklaratn pr t Drejtat e Njeriut t vitit 1948, nxorri personalitete t famshm si q ndan pushtetin n 3 nivele: legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqsor, model ky i cili funksionon n tr botn, ofroi projekte n trajt institucionesh si ishte dhe sht Organizata Ndrkombtare e Frankofonis, hapi rrugn e krijimit t Unionit t sotm Evropian dhe mbi t gjitha, arriti elsin e suksesit n marrdhniet ndrkombtare, Konvertimin e gjuhs kombtare franceze n gjuh ndrkombtare, pr shekuj me radh. Andaj edhe tentimet e mia pr t nxjerr n drit, shkoqitur, analizuar dhe shqyrtuar doktrinn e nj njeriu i cili u b i pavdekshm pr kombin dhe shtetin e tij, u b model i vijueshm i udhheqsve pas tij, sepse historikisht e pam si kishin ditur t luanin lojn shtetart francez deri n ditt e sotshme, duke i`u prshtatur doher rrethanave, besoj se do t shrbej edhe pr kombet dhe shtetet tjera, t cilt duhet ndjekur leksionin se kufizimi nacional sht armiku m i madh i kulturs, ndrsa do t shrbej pr shum udhheqs dhe lider si nj lajtmotiv. Thnia e Kenedit q mos pyet se far bri atdheu pr ty, por far bre ti pr atdheun tnd, mund shum leht t arsyetoj Raison d`tat t Risheljes. Lidert dhe shtetart duhet t jen koshient n thnien Rroni e lini q edhe t tjert t rrojn. Kardinali e bri kt, e edhe t tjert pas tij. Shtrohet pyetja se ku gjendemi neve si shqiptar n kt mozaik? Shtetart tan, lidert tan duhet t ken t qart punn e Risheljes se arsyeja i duron fatkeqsit, burrria lufton me to, ndrsa durimi e besimi fitojn mbi to. Lidert dhe shtetart prmes ktij libri duhet t ken t qart dhe t din se ku jemi, por t projektojn edhe at se `mund t bhemi. Sepse si ekziston thnia rruga drejt ardhmris t shpie prmes s tashmes. Andaj gabimet e s djeshmes, mund t prmirsohen nse punon n t tashmen. Por, nuk duhet t niset grindja mes t tashmes dhe t djeshmes, sepse do t humbet ardhmria. Koha nuk pret. Shqiptart si komb duhet t ken t qart se koha punon pr to, andaj 113

duhet t shfrytzojn n maksimum kohn. Q mos t`i shfrytzoj pastaj ajo ata. Sepse e nesrmja ndriohet me t sotmen. Sepse jeta prbhet nga koha. Pr shqiptart dhe Ballkanin n prgjithsi proceset euro integruese jan domosdoshmri dhe nevoj e imperativ kohor. Dhe duhet t punohet n kt drejtim, duke e ruajtur njkohsisht indin kombtar dhe duke mos humbur asgj nga ky ind, por bile duke i ndihmuar ktij indi. Shqiptart duhet t ken model udhheqsit e tipit t Risheljes, vizionin e tij, q t bjn vizionin e tyre, sepse vizioni sht fuqia m e madhe, sepse ai i jep fuqi dhe kontinuitet zhvillimit gjat shekujve, mundson shikimin drejt ardhmris dhe i jep form t panjohurs. Vizioni nuk ndrtohet me fragmentarizime, por me unitet, nuk ndrtohet me parcializime, por me trsi, nuk ndrtohet me provincializm, por me unitarizm dhe me integrime t ndrsjella dhe integrime n institucione ndrkombtare. Dituria sht pushtet. Ajo sht vetvetiu fuqi. Sepse sovraniteti i njeriut fshihet n diturin e tij, ndrsa sovraniteti i nj shteti apo kombi fshihet n diturin e lidershipit. Mirpo, dija sht mjet dhe jo qllim. Sepse mund t dish shum e mos t dish at q duhet ditur. E kardinali Rishelje na msoi se dinte at q duhej ditur. Ai e dinte se pr jet e mot bhesh i vijueshm nse eksponon vlera dhe kultur e jo dhun. Ai eksponoi gjuhn frnge. E gjuha sht pa kmb, por arrin mijra milje, me t mund t lvrohet ndrgjegjja. Rishelje e dinte se shpata ka nj teh, ndrsa gjuha me qindra sysh. Rishelje nuk ishte gjuhtar. Ai ishte prift katolik. Ai gjuhn si shtje serioze nuk i`a la vetm gjuhtarve, por si shtje serioze e mori pr veti. Ai na bind se gjuha, njeriu dhe kombi q e flet, jan pothuajse nj gj e vetme. Ndrsa na bind doher e m shum se politika s`sht asgj tjetr por mjeshtri n astin e duhur. Udhheqsit si kardinali na msojn se njeriu yn para se t merret me politik, duhet t emancipohet, kurse pr t`u marr me patriotizm dhe me nacionalizm duhet t`a njoh vetveten. Sepse politika, feja dhe nacionalizmi kur drejtohen keq e ngadalsojn ecjen prpara, ndrsa kur drejtohen mir e shpejtojn ecjen prpara. Shtetart shqiptar, politikant, qeveritart dhe udhheqsit duhet t din q nuk ka demokraci pa u zgjidhur shtja nacionale, ndonse shtja nacionale nuk zgjidhet pa demokraci. Ndrsa Rishelje dhe udhheqsit francez, n do epok na msojn se ata ishin t suksesshm, sepse mnjanonin mnyrat q nuk funksiononin, ndrsa zbulonin mnyrat q funksiononin. Por suksesi nuk duhet t kuptohet verbrisht, sepse ai sht msues i keq, i mashtron njerzit edhe m t menur si dhe i 114

bn t mendojn se nuk mund t humbin. Por, aftsia q idet t shndrrohen n dika sht sekreti i suksesit t madh. E sekreti i suksesit t madh sht prgatitja e shklqyer e puns s mundimshme. Rishelje na mson se udhheqsi duhet t jet njeri, e jo luan apo dhelpr, sepse menuria e dhelprs mbimohet, pasise n aftsit e saj llogariten edhe marrzit e pulave, ndrsa forca e luanit mbimohet n dobsin dhe prarjen e kafshve t tjera. E ndrsa njeriu i menur do t thot : matje, fjal dhe vepra, si dhe moszemrim kur duan t t zemrojn, e jo kur t kan zemruar. Kto t gjitha i kishte parasysh Rishelje, e ksisoj prmes tij edhe shumica e udhheqsve francez deri n ditt e sotshme. Sipas mendimit tim, Rishelje prfaqson njeriun m t suksesshm francez t t gjitha kohrave dhe fal tij, Franca e ka edhe sot reputacionin e saj specifik dhe gzon respekt. Njkohsisht sht edhe faktor relevant pr shum shtje. Me kt doktrin Rishelje na paraqitet si prototip i politiks moderne dhe koncepteve t rendit botror. Franca u b zot i Evrops vetm prmes tij. Kjo rrug e suksesshme e trasuar nga ai, do t ishte dhe sht edhe m tej nj vijimsi pr gjith politikant, shtetart dhe udhheqsit francez, duke filluar nga Francien I, Bonaparta, De Talerani, Klemansoja, De Goli, Dsteni, Pompiduja, Miterrani, Shiraku. Ndrsa pr gjuhn frnge e shndrruar n institucion t llojit t Frankofonis, si dhe n gjuh t punimeve t UE-s dhe OKB-s, mund t themi se sht gjuha e vetme e cila arriti q t gzoj reputacionin m t madh gjat shekujve t kaluar dhe shekullit ku jetojm. Andaj krejt n fund mund t konkludojm se nuk mund t imagjinohej rendi i ri botror dhe konstruksioni evropian pa doktrinn risheljane si dhe pa pranin dhe pozitn e duhur t shtetit t quajtur Franc, shtet ky me fizionomi evropiane dhe me vlera t jashtzakonshme demokratike, institucionale, evropiane dhe ndrkombtare t cilat kan reflektuar n sistemin e marrdhnieve ndrkombtare si dhe ende reflektojn, pa t cilat bota e sotshme do t ishte e varfr. Ky punim me nj korrelacion npr shekuj, prej shek. XVII e deri n shek. XXI ku jetojm aktualisht, sht br me nj ndrlidhje t till dhe varshmri zinxhirore me t vetmin qllim, tentativn pr t treguar se kombi si subjekt duhet t jet i sakt si ora, por ather kur kurdiset nga shtetart e duhur si duhet, t cilt nuk do t lejojn q e kaluara t`a paralizoj, si dhe q e ardhmja t`a hipnotizoj. Mendoj se ky libr sht i rndsishm, ngase sht nj punim q ka t bj me historikun e zhvillimit t ngjarjeve n Evrop para paqes s Westphalis, respektivisht luftrat e gjata religjioze, historikun gjat dhe pas ksaj paqe, mandej 115

ofron informacione mjaft t hollsishme pr arsyen e t qenit prezent t shtetit francez n marrdhniet ndrkombtare dhe n sistemin ndrkombtar, na bn t mundur t dallojm pikat kryesore t nj udhheqsi t madh i cili bn njfar lloj skizme pr hir t interesave shtetrore, e ky model sht mjaft i rndsishm pr llojin e politikanve ballkanas dhe shqiptar, ven n pah rndsin e shtetit- komb pr rrethanat e caktuara historike dhe pr t tanishmet, thekson rndsin e prqafimit si dhe refuzimit n t njjtn koh t nacionalizmit pozitiv dhe t identitetit nacional, thekson rndsin e prqafimit t shtetit- komb pr ne shqiptart, sepse jemi ende t ndar n shum shtete dhe nevojitemi t bhemi unik prmes gjuhs dhe vlerave tjera, e jo prmes fragmentarizmit gjuhsor, mundson shmangien e regjionalizmave dhe cenimit t identitetit unik shqiptar, mundson njohjen n finesa t politiks dhe diplomacis franceze e cila edhe sot e ksaj dite mban gjall gjuhn frnge si gjuh t diplomacis dhe si gjuh t institucioneve t ndryshme ndrkombtare. Nga ana tjetr ky punim hulumton impaktet e ksaj doktrine t rndsishme franceze n marrdhniet ndrkombtare, si dhe ofron mundsin e etablimit t nj politike t till t duhur nga ana e shtetarve dhe politikanve shqiptar pr t zgjidhur shtjet q na takojn dhe q na tangojn neve si komb. Gjithashtu, duhet theksuar se rndsia e ktij libri qndron n at se n qendr t ktij hulumtimi sht nj shtet i cili sht n mnyr permanente prezent n marrdhniet ndrkombtare, nj shtet i cili sht promotor i europianizmit, por jo prmes ndarjes gjuhsore apo kombtare, por prmes ruajtjes dhe suportit t komuniteteve t saja frngjishtfolse n Belgjik, Zvicr apo gjetiu, nj shtet i cili bn gjithka q sht e mundur q ta mbaj gjuhn e vet si gjuh ndrkombtare dhe si gjuh t diplomacis, megjith sfidat e fundit. Pra bhet fjal pr Francn, e cila pr t mbajtur gjall krenarin franceze dhe gjuhn frnge ka krijuar poashtu edhe mekanizmin post Risheljes q ta mbaj gjuhn gjall dhe permanente n komunikim, bhet fjal pr Organizatn Ndrkombtare Frankofone, organizat kjo e cila rigrupon shtetet q flasin frngjisht dhe ndajn vlerat franceze dhe frankofone. Nuk duhet harruar se ky punim sjell informata t rndsishme rreth gjeopolitiks s Francs e cila ka rndsi tejet t madhe n arenn ndrkombtare. Poashtu, nj nga avantazhet e ktij libri sht edhe ajo se paraqet nj hulumtim q sht shum pak i br n trevat tona dhe sht tejet endemik. Pr dallim prej disa personaliteteve t pakta q kan marr guximin t trajtojn tema t ktilla n dobi t shqiptarve, kjo fush edhe m tej mbetet mjaft konspirative dhe n rreth vicioz. Andaj duhet nxjerr nga ky rreth dhe 116

studiuar si duhet n prpikshmri. Dua gjithashtu t potencoj mesazhin tim prmes ktij libri se nj shtpi e ndar nuk mund t qndroj andaj nj komb shqiptar i ndar nuk mund t qndroj m tej. Ai nuk duhet t shfrytzoj rrugn e bashkimit nn nj shtet t vetm, sepse kjo sht e pamundshme pr rrethanat aktuale, por duhet t shfrytzoj t drejtn pr ruajtjen e gjuhs kombtare, mos krijimin e prarjeve gjuhsore, intensifikimin e raporteve t ndrsjella, integrim ndrkulturor, integrim n strukturat euroatlantike, t cilat do t mundsonin heqjen e kufijve formal, lvizshmri m t madhe t kapitalit, mallrave, njerzve dhe ksisoj do t bashkohej ky komb n institucionet evropiane integruese. Pra t shfrytzohet gjuha pr bashkim. Sepse pam se gjuha frnge mbante Francn prezent non- stop n marrdhniet ndrkombtare, mbante t lidhur fort frngjishtfolsit, francezt dhe komunitetit frankofon n Belgjik, Zvicr dhe Kebek, si dhe shtetet ish-koloni franceze. Prfundoj rndsin e ktij libri me thnien se njerzit vdesin, kombet rriten dhe bien, por idet jan t pavdekshme. Ato jetojn doher. Le t japim ide t vlefshme, konstruktive dhe prohumane, q i ndihmojn kombit dhe njerzimit.

117

BIBLIOGRAFIA 1. Libra dhe revista 1. ANASTASI, Aurela, Historia e Institucioneve, Pegi, Tiran 2006 2. AZIRI, Etem, Sociologjia, Arbria Design, Tetov 2007 3. BERARD, Evelyne & CANIER, Yves & LAVENNE, Christian, Tempo 1, Mthode de franais, Didier/Hatier, Paris 1996 4. BERXH, G.R. & KINGS SOPER Moris & OTE, T.G., Teoria diplomatike, Dugagjini Palgrave, 2001 5. BIHR, Alain, Le Crpuscule des Etats-nations, transnationalisation et crispations nationalistes, Ed. Page deux, Paris 2000 6. BORII, Gjon, Marrdhniet ndrkombtare n vorbulln e diplomacis, Geer, Tiran 2006 7. BORII, Gjon, Pushteti dhe lidershipi, Geer, Tiran 2007 8. BUSH, Georges, Inaugural Speech, 20 Janar 2005, CNN 9. Citat nga BURCKHARDT, Carl J, Richelieu and his age, prkth. Nga gjermanishtja nga HOY, Bernardh, Nju Jork: Harcourt Brace Jovanovich, 1970, vllimi III, Power Politics and the Cardinal`s Death, 10. COX, Pat, Le parlement Europen, Nouvelle Arche de Noe Edition, Paris 2002 11. DANAJ, Koo, Totalitarizmi n marrdhniet ndrkombtare, Java, Tiran 1993 12. DE VILLEPIN, Dominique, Un autre monde, Herne, Paris 2003 13. DUROSELLE, Jean Baptiste, Revue trimestrielle, Institut franais des relations internationals, 50 ans de Politique Etrangere de la France, Vllimi 1/86, Ifri, Paris 1986 14. Edition critique publiee avec une introduction et des notes par ANDRE, Louis et une preface de NOEL Leon, Testament Politique de Richelieu, Didier, Paris 1947 15. Fjalim i mbajtur m 7 korrik 2005 n Sesionin e III t Parlamentit Frankofon t t Rinjve n Bruksel dhe n sesionin e XXI t Asambles Parlamentare Frankofone. 16. Fondation Robert Schuman & Association Jean Monnet, Europe hier, aujourd`hui et demain, Economica, Paris, 2001 17. FUKUYAMA, Francis, Ndrtimi i shtetit, Aiis, Tiran 2008 118

18. Gjuha frnge si mjet i promovimit t multilinguizmit, konferenc shkencore, Shkup, tetor 2008 19. GROSSER, Alfred, Europe-identite plurielle, Calvados, Paris 2000 20. GRUDA, Zejnullah, Mbrojtja e t drejtave t njeriut I, Timegate, Prishtin 2001 21. HOBSBAWM, E.J., Nations and Nationalisme Since 1780: Programme, Myth, Reality, Cambridge, England, Cambridge University Press, 1990 22. HOLLDN Xhin S, `far sht demokracia, Betmen, Tiran, dhjetor 1991 23. HUGHES, Kirsty, What NON Means, BBC, May, 29, 2005 24. KADARE, Ismail, Identiteti evropian i shqiptarve, Onufri, Tiran 2006 25. Karta evropiane e plurilinguizmit 2005-2009, Paris 2008, 26. KISINXHER, Henri, Diplomacia, Laert, Tiran 1999 27. La constitution franaise de 1958, Texte incluant les modifications depuis 1958 28. LAGROYE, Jacques, Sociologie politique, Dalloz, Paris 1993 29. LFOR, Klod, Demokracia dhe totalitarizmi, Arbri, Tiran 1993 30. LEQUILLER, Pierre, Head-to-Head, Turkey and the EU, BBC News, 10/3/2005 31. LUXEMBURG, Rosa, La Question nationale et l'autonomie, 1908, traduction franaise : Ed. Le Temps des cerises, (2001) 32. MAJA, Daniel & ACHARD Jean Marie, L`tat du monde junior-Encyclopdie historique et gopolitique, La dcouverte & Syros, Paris 2002 33. MALES, Raino & MIDGAARD Knut, Filozofia Politike, Feniks, Shkup 2008 34. MEJDANI, Rexhep, Kurthet e shtetit-Komb,Toena, Tiran, 2005 35. METAIS, Serge, Histori e shqiptarve nga Ilirt e deri tek pavarsia e Kosovs, Fayard, Tiran 2006 36. Ministre des affaires trangres: La France, La documentation franaise, Le paysage politique franais actuel Paris 1995 37. MIR^EV, Dimitar & HRISTOVA, Lidija, Modernata na prou~uvawe na politi~kiot

Politologija-Temeli

`ivot, Komnet, Skopje 2008 38. REKA, Blerim & IBRAHIMI, Arta, Studime evropiane, Tetov 2004 ArbriaDesign,

119

39. REKA, Blerim & SELA, Ylber, Hyrje n t drejtn e Unionit Evropian, ArbriaDesign, Tetov 2007 40. REMY, Jean Pierre, Tresors et quai d`Orsay, JC Lattes, Paris 2001 41. RICHELIEU, Testament politique de Richelieu, JG Lattes, Paris 2001 42. RIZAJ, Sknder, Histori e prgjithshme Koha e re (1453-1789), Universiteti i Prishtins, Prishtin 1985 43. RUSHDI, Xhemal, Konflikti Botror, Mozaiku, Kajro 2002 44. STOESSINGER, John G., Prse kombet shkojn n luft, Copyright Aiis, Instituti i Studimeve ndrkombtare, Tiran 2007 45. Universiteti Iliria, Globi, Vllimi 1, Nr. 1, Prishtin, Shkurt 2008 46. VOUTAT, Bernard, Espace Nationale et identite collective, Institut de Sciences Politique Lausanne, Lausane 1992 47. ZANGHELLINI, Valrie, Histoire 1re, L, ES, S, Belin, Paris 1997

120

2. Burime interneti

1. http://books.google.com/books?id=8alcRNv7XtoC&dq=La+Paix+de+Westph alie&printsec=frontcover&source=bl&ots=2IgdRURvBb&sig=jv0qKUKjDLs 2M9yEZVHKzrMJIc&hl=fr&ei=isv6SYPbEsZ_Aah3ZW0BA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5 2. http://books.google.com/books?id=nEcjZ1U35YMC&pg=RA1PA234&lpg=RA1PA234&dq=La+loi+de+protection+de+la+langue+francaise+de+la+part+ des+barbarismes&source=bl&ots=_3UY0KKfhp&sig=xJkJ6rrkDrH65C6o8v FlNMAbOo&hl=en&ei=IhwgSum9ApPFsga1t4S4Bg&sa=X&oi=book_result &ct=result&resnum=1 3. http://gazetajava.com/ortman/publish/printer_821/.shtml 4. http://lepangolin.afrikblog.com/archives/ethnie__ethnicismes_et_republique/i ndex.html 5. http://www.bibliomonde.com/livre/1648-paix-westphalie-4797.html 6. http://www.crutchoftheweak.com/?p=28 7. http://www.forumishqiptar.com/showthread.php?t=86737 8. http://www.forumivirtual.com/historia/1162personalitetet-qe-studiuan-neliceun-e-korces.html). 9. http://www.letersia.fajtori.com/Historia/Pashalleqet_e_medha/Janina/marred heniet_me_eteristet_greke.php 10. http://www.lucidcafe.com/library/95sep/richelieu.html 11. http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/Langues/3cohabitation_phenom-universel.htm 12. https://pastel.diplomatie.gouv.fr/editorial/archives/dossiers/westphalie/visite/v isitd.html 13. www.coe.int/lang/fr 14. www.dglf.culture.gouv.fr/publications/dglflf.pdf. 15. www.SETimes.com/by Gazetajava.com

121

Tabela e shkurtesave

AUPELF- Agence francophone pour l'enseignement suprieur et la recherche (Asociacioni i Universiteteve Frngjishtfolse) BBC- British Broadcasting Corporation BE- Bashkimi Evropian BEE- Bashksia Ekonomike Evropiane, sot Unioni Evropian BRSS - Bashkimi i Republikave Socialiste Sovjetike CARDS- Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilisation (Asistenca komunitare pr rikonstruim, zhvillim dhe stabilizim) CH.F.- Charte de la Francophonie (Karta e Frankofonis) CNN- Cable News Network DALF- Diplome approfondi de langue franaise (Diploma pr msim thelbsor t frngjishtes) DDNJQ- Deklarata e t Drejtave t Njeriut dhe Qytetarve DELF- Diplome d`etude de langue franaise (Diploma pr studime t frngjishtes) DUDNJ- Deklarata Universale pr t Drejtat e Njeriut EU- Erasmus Mundus (program i shkmbimit midis universiteteve t BE-s). KSBE- Kshilli pr Siguri dhe Bashkpunim Evropian, sot OSBE LDB - Lufta e Dyt Botrore LK- Lidhja e Kombeve LPB- Lufta e par Botrore NATO- North Atlantic Treaty Organization (Organizata e Atlantikut t Veriut) OIF-ONF Organisation Internationale de la Francophonie (Organizata Ndrkombtare e Frankofonis) OKB. - Organizata e Kombeve t Bashkuara OSBE- Organizata pr Siguri dhe Bashkpunim Evropian PHARE- Poland and Hungary: Assistance for Restructuring their Economies programme Programi i Asistencs dhe Rikonstruksionit Ekonomik pr Poloni dhe Hungari PP- Partneriteti pr paqe SHBA - Shtetet e Bashkuara t Ameriks SME- Sistemit Monetar Evropian TV5- Television 5 122

UE- Unioni Evropian UNESCO- United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (Organizata e Kombeve t bashkuara pr arsimin, shkenc dhe kultur) UNPROFOR- United Nations Protection Force (Forcat mbrojtse t Kombeve t Bashkuara)

123

Daljen n drit t ktij libri e ndihmuan dhe e sponsorizuan:

1. Akademia Diplomatike Shqiptare, z.Lisen Bashkurti 2. Restoranti Metropol- Tetov, z. Sherafedin Ahmeti 3. SH.P.T.SH. Rivera- Kumanov, z. Nazmi Nuredini 4. N.P.Neocompani- Kumanov, z. Nehat Osmani 5. SH.SH.Q.Menfi- Kumanov, z. Sadulla Jakupi 6. N.T.P.Adriatiku- Kumanov, z. Ardian Sejdiu

124

Ardian Ramadani sht lindur m 30.11.1983 n Kumanov. Shkolln fillore e kreu n fshatin Opaj ku u zgjodh edhe nxnsi m i dalluar nga ana e autoriteteve komunale, ndrsa shkolln e mesme, gjimnazin e kreu n Kumanov ku u zgjodh poashtu nga ana e autoriteteve komunale t Kumanovs si nxnsi m i dalluar dhe u akordua me diploma dhe mirnjohje nga t njjtit. Ka marr pjes n shum gara komunale dhe republikane ku sht shprblyer me vendet e para dhe t dyta. Ka qen aktor n trupn teatrale frankofone Vaiaje e udhhequr dhe e survejuar nga lektor francez dhe e mbshtetur nga Ambasada e Francs. Studimet deridiplomike i ka regjistruar n Universitetin e Evrops Juglindore n Tetov, ku ka mbaruar Fakultetin e Trajnimit Pedagogjik e Metodologjik, dega e gjuhs dhe letrsis frnge. Ka regjistruar studimet postdiplomike n kuadr t Fakultetit t Administrimit Publik dhe Shkencave Politike n UEJL, drejtimi i studimeve t diplomacis, ku ka magjistruar me temn Franca dhe diplomacia franceze n periudhn e Risheljes, shteti-komb dhe doktrina Raison d`tat, me `rast mori edhe titullin magjistr i Studimeve t Diplomacis n kuadr t Fakultetit t Administrats Publike dhe Shkencave Politike. Ka nj eksperienc t bujshme n fusha t ndryshme. Ardian Ramadani ka qen pjesmarrs n garn teatrale frankofone n Shkup dhe sht fitues i mimit t par. Ka qen pjesmarrs n festivalin e teatrit ballkanik frankofon n Burgas, Bullgari dhe sht shpallur poashtu fitues i mimit t par. Ka qen pjesmarrs n festivalin e teatrit ndrkombtar frankofon n Rennes, Franc dhe sht shpallur fitues i mimit t dyt. Pr katr vite me radh ka punuar si profesor i gjuhs frnge n gjimnazin e Kumanovs. N Korrik 2005 sht zgjedhur nga Maqedonia, deputet i ri i Republiks s Maqedonis n sesionin e tret t Parlamentit Frankofon t t rinjve n Bruksel-BELGJIK, ku edhe ka propozuar rezolut pr pjesmarrjen aktive t t rinjve n politik, si dhe ka dhn pjes aktive n redaktimin e Librs s Bardh, e ashtuquajtura kushtetut e 125

Parlamentit Frankofon t t Rinjve, e pranuar unanimisht n seancn plenare t Asambles Parlamentare Frankofone. sht i certifikuar me mirnjohje pr kt edhe nga Bernard Patri, president i dhoms kanadeze frankofone. sht prkthyes gjyqsor legjitim pran Gjykats Themelore t Kumanovs n gjuht shqip, maqedonisht dhe frngjisht. M 21 Nntor 2006 n 5 vjetorin e themelimit t Universitetit t Evrops Juglindore n Tetov sht akorduar nga rektorati i UEJL-s me mirnjohjen student i dalluar. Njkohsisht n muajin mars 2007 nga qeveria e Republiks s Maqedonis dhe Kryeministri i Republiks s Maqedonis sht shprblyer me mirnjohjen student i dalluar. Nga Shtatori 2007 e gjer m sot sht profesor i gjuhs frnge n Universitetin e Evrops Juglindore n Tetov, Fakulteti i Gjuhve, Kulturave dhe Komunikimit, Departamenti i gjuhs frnge. sht antar nderi i Klubit t s drejts ndrkombtare dhe Diplomacis n kuadr t Unionit t Studentve t Universitetit t Evrops Juglindore. Ardian Ramadani sht autor i rregullt i shum shkrimeve, artikujve dhe analizave npr web portale t ndryshme, revista dhe gazeta t prditshme shqiptare n Maqedoni dhe Kosov. Ky sht libri i tij i par. Ardian Ramadani jeton n Kumanov.

126