CEVHER ZENGNLETRME MNERALLERN AYRILMA PRENSiPLERi VE MADEN SANAYNDEK TATBKATI

Rait TOLUN Ortadou Teknik niversitesi, Ankara

Maden cevherleri ocaktan istihsal edilip izabehanelere veya sanayiin dier blmlerine satlr. Zengin maden cevherlerinin azalmas ve sanayiin standart ham maddeler talep etmesi neticesinde dk tenrl fakir cevherlerin yaplarna giren kymetli minerallerin ayrlarak, standart artlara uygun konsantreler halinde sanayiye arzedilmesi icabetmitir. Bu maksatla yaplan ameliyelere, cevher hazrlama veya zenginletirme (veya maden zenginletirme) ameliyeleri diyoruz. Halen memleketimizde maden ocaklarndan istihsal edilen birok cevherler, hibir zenginletirme ameliyesine tabi tutulmadan sanayiye sevkedilebilmektedir. Mesel : demir, krom, manganez cevherleri ve maden kmrleri gibi. Baz krom cevherleri gravimetrik (younluk farklarndan istifade eden) konsantrasyon usullerine tabi tutularak zenginletirilmektedir. Dier taraftan bakr, antimuan, kurun-inko ve kkrt cevherlerimiz gayet ince tlerek flotasyon yolu ile zenginletirilmektedirler.
ANA PRENSiPLER

1. Cevher tanelerinde, konsantre edilecek mineralin veya minerallerin tamamen serbest halde bulunmas veya bu serbestlemenin krma ve tme yoluyla kolayca elde edilebilmesi, 2. Serbestlemi olan saf minerallerin fiziksel vasflarnn (younluk, manyetik ekilme, elektrik iletgenlii) veya krlma yzeylerinin fiziko-kimyasal vasflarnn farkl olmas. Yukardaki artlar mevcut olunca ayrlma veya konsantrasyonun verimli oluu, aadaki iki faktrle tesbit edilir : a. Ayrlan ksmda veya ksmlardaki, konsantre edilmesi istenen mineralin nispeti (konsantrenin tenr); b. Orijinal ham cevherdeki kymetli mineralden konsantreye geen ksm (randman). Konsantre yalnz arzu edilen mineralden teekkl ediyorsa ve geride kalan artkta bu mineralden hi kalmamsa, konsantre tenr % 100 ve randman da % 100 demektir. Bu ayrmann nazari hudududur veya selektifliin maksimum olduu noktadr. Dier taraftan ham cevher, konsantreye aynen geiyorsa, konsantre tenr cevherin tenrne eittir ve selektif lik sfrdr. Ayrlmas istenen mineralin cevherin ierisindeki dalma ekli (serbestleme-

Mineralojik yaplar veya kimyasal terkipleri bakmndan farkl iki veya daha fazla kati maddenin birbirlerinden ayrlabilmeleri iin aadaki iki artn mevcut olmas gerekir :

116

Rait TOLUN

nin kolay veya g oluu) ve bu mineralin fiziksel vasflarnn dierlerinden az veya ok farkl oluu selektiflik derecesine tesir eden esas faktrlerdir. Selektifliin yksek olduu cevherlerde, mesel kolayca serbestleebilen kurun ve inko cevherlerinde flotasyonla veya gravimetrik olarak elde edilen konsantrelerin safl % 95 i bulur. Molibdenitten flotasyon yoluyla % 99 safiyette konsantre hazrlamak mmkn olmaktadr. Keza zirkonun gravimetrik ve flotasyon yolu ile hazrlanan konsantrelerinde saflk derecesi % 99 u gemektedir. Bununla beraber, eer konsantre edilecek mineralin serbestlemesi ok ince bir tmeyi icabettiriyorsa, konsantrenin saflk derecesinden bir miktar fedakrlk etmek, ekonomik bakmdan avantaj salar. Bylece tmeyi, minerallerin tamamnn serbestlemesine kadar ilerletmeden, daha az saf bir konsantre elde etmekle, tme masraflarnn azaltlmasndan doacak fark, konsantre tenrunn ykseltilmesinden veya randmann artmasndan meydana gelen kazantan daha cazip olabilir.
Konsantre tenr ve randman

miktar kymetsiz mineral, konsantre edilen minerallerin arasna karmtr veya serbestlemesi tam olmyan kark tanecikler halinde saf minerallerin arasna girmitir. Ayrma randmanl ve fakat selektiflik derecesi dktr. Randmann bir miktar azaltlmas ile, evvel serbest kymetsiz (artk) minerallerin ve daha sonra kark taneciklerin (mikst), konsantreden ayrlmas salanm olur. Bylece temiz konsantre elde edilmi ve fakat artkta bir miktar kymetli mineral kaybedilmi olur. Cevherin tlme derecesine ve dolaysiyle minerallerin serbestlemesinin tam veya noksan oluuna gre de muhtelif eriler meydana kar. Serbestleme ne kadar noksan olursa, saf konsantrenin elde edilebilmesi iin randmandan o nispette ok fedakrlk etmek icabeder. Optimum konsantre tenr maliyet ve sat hesaplarnn tetkikiyle meydana kar; bu tenor zami kr salyan duruma tekabl eder.
Tane bykl ameliyesi ve zenginletirme

ekil l de konsantre tenrne tabi olarak randmann tatbikatta ne ekilde deiebilecei grlmektedir. Randmann ok yksek olduu blgelerde, konsantre tenr nispeten dktr. Bir

Cevher ierisindeki kymetli mineralin serbest hale gelmesi iin gereken krma ve tme ameliyesi umumiyetle konsantrasyonun en masrafl blmn tekil eder. Bir cevherin ierisindeki mineralin deeri, her eyden nce bu mineralin ser-

GEVHER ZENGNLETRME

117

bestlemesi iin icabeden krma ve tme masraflarn bol bol karlayacak durumda olmaldr. Zira ancak ince tanecikler halinde serbestleen bir cevherin konsantrasyonuna tatbik edilecek usul de, iri tanelerinkinden ok daha masrafldr. Ayn cins minerali ihtiva eden ve ayn tenrde olan iki ham cevherden, iri taneler halinde serbestleebilen cevher dierine nazaran daha deerlidir. ekil 2 muhtelif zenginletirme ameliyelerinin, hangi hudutlar dahilindeki tane byklklerine tatbik edildiklerini gstermektedir. Cevherin deerine ve bulunu ekline gre, konsantrasyon basit veya kompleks olabilir : 1. Birok krom ve manganez cevherlerimiz yalnz elle ayklamaya tabi tutulurlar. 2. Guleman kromit birikintileri, krlmaya tabi tutulmakszn elenir ve 8 meten inceler, hidrolik olarak tane byklne gre tasnif edilerek sarsnt tablalarnda ve daha iri olanlar eleklerle 4-12 ve 12-24 mm olarak tasnif edildikten sonra jiglerde zenginletirilirler. 5 cm den byk paralar da elle ayklamaya tabi tutulurlar. 3. Ergani bakr madeninde cevher 150-200 mee tlr ve flotas-

yonla kalkopirit konsantresi elde edilir. 4. Keban kurun-inko cevheri 65 100 mee tlerek galen flotasyonla ayrlr ve sonra inko blendi, bakr slfatla aktifletirilerek yeniden flotasyona tabi tutularak dier minerallerden ayrlr.
Krma ve tme

ekil 3 madenden istihsal edilen cevherin arzu edilen tane byklne kadar krlp tlebilmesi iin, kullanlmas gereken krc ve tclerin hangi hudutlar dahilinde tatbik edildiklerini gstermektedir. Mesel : 20 mee tp tablada konsantre edilecek bir krom cevheri evvel 10 cm ye eneli krcda (veya byk kapasiteler iin jiratr krcda) ve l cm ye kon krcda krlacak ve sonra ubuklu deirmende 20 mee tlecektir. Krma-tme ameliyesinde sarfedilen enerji ve bu makinalarn kapasiteleri cevherin sertlii ve salaml ile ilgilidir. Fazla sert ve salam bir cevherin krma ve tme masraftan, orta sertlikteki ve kolayca dalan bir cevherinkinden bir hayli fazladr. Silisli Murgul bakr cevherinin flotasyonla konsantrasyonu iin 100 mee

118

Rait TOLUN

tlmesi gerekmekte ve cevher bu maksatla sras ile eneli krcda 25 cm ye, kon krcda 5 cm ye krlmakta ve ubuklu deirmende 6 mee, bilyal deirmenlerde de 100 mee tlmektedir. Bu tesiste gnde ortalama 1200 ton cevher ilenmekte ve takriben 120 ton kalkopirit konsantresi elde edilmektedir. Tanelerin tasnifi Konsantrasyon ameliyelerine balamadan evvel, krma ve tme ile serbestleen tanelerin, kfi derecede ufaltlmamlarndan ayrlmas ve baz hallerde de lzumundan ok fazla ufaltlmlarn (lam) konsantrasyona elverili olanlarndan ayrlmas gerekmektedir. Krclarda ve bazan iri tmelerde kullanlan ubuklu deirmenlerde kfi derecede ufaltlmam tanelerin ayrlmas sarsntl elekler vastasiyle temin edilir.

Bu elekler umumiyetle 10-20 me veya daha iri cevher taneciklerinin tasnifine elverilidir. (Baz zel maksatlar iin manyetik veya elektrostatik ayrmalar gibi 65 me veya daha ince kuru tasnifler iin de elekler kullanlmaktadr.) 28 me ve daha ince tanelerin ayrlmas ise, zel tasnifilerle (klasr) yaplrlar. Bunlar cevher zenginletirme tesislerinin en fazla kullanlan unsurlarndan birini tekil ederler ve aada belirtildii gibi balca 3 snfa ayrlabilirler : 1. Mekanik klasrler, 2. Santrifjl klasrler, 3. Hidrolik klasrler. 1. Mekanik klasrlerde, bir kme ksm, bir de ken tanecikleri ayrmak iin kullanlan mekanik aral bir ksm mevcuttur. Bu klasrler kullanlan mekanik aralarn cinsine gre isimlendirilir : tarakl klasr, helezonlu klasr, pa-

CEVHER ZENGNLETRME

119

Santrifjl klasrlerin bir ksmnda letli klasr gibi. Ekseriyetle bilyal deirbu kuvveti temin eden bir fan, aracn menlere paralel olarak, incelik kontrol ve fazla tmeyi nlemek gayesiyle, st i ksmnda alr. Bu tip ayrclar alrlar. Birok flotasyon tesislerinde umumiyetle ve bilhassa kuru ve ince 28-200 melik tmeler bu cins klasr- ;ayrmalar iin tatbik sahas bulmaktadr. lerle tanzim edilir. Taan palptaki (ince (Seramik sanayiinde ince ham maddecevherli su) kat yzdesine gre, ayrma lerdeki tlmemi ksmlarn ayrlmas, inceliini ayarlamak kabildir. 28 meten v. s. gibi.) incelerin taabilmesi iin, taan palpta Sulu alan siklonlar, cevher zengin% 33; 48 meten incelerin taabilmesi letirme tesislerinde 65 me (10 mikron) iin, % 22; 100 me iin % 15; 200 me incelikteki ayrmalar iin byk rabet iin % 8 nispetinde kat bulunmas gerekir, igrmektedirler. ok defa yan yana iki siklon altrmak suretiyle, bir taraftan 2. Mekanik ve hidrolik klasrlerde, iri taneler deirmene gnderilirken, flotaneciklerin arz ekimi kuvveti ile su tasyon iin mahzur tekil eden ince lam ierisindeki kme sratlerinden faydalada ayrlmakta, ve ykanm ve tasnif nlr. Santrifjl klasrlerde ise bu kuvedilmi palp konsantrasyona sevkedilvetten ok daha byk bir santrifj mektedir. kuvvetinden faydalanlarak daha kk 3. Hidrolik ayrclar, ji ve sarsnt aptaki aralarla, ok daha ksa zamanda ve ok kk taneciklerin ayrlmas tablasnda gravimetrik konsantrasyona tabi tutulacak palpn tasnifinde kullantemin edilir.

120

Rait TOLUN

lrlar. Seri halde balanm gzler zerinden akan palptaki tanecikler aadan yukarya ykselen muhtelif sratlerdeki suyun tesiri ile ayr ayr gzlere tasnif edilmi olurlar. Bu ekildeki bir tasnif, bilhassa sarsnt tablalarnn selektiflii ve randmanl almas iin zaruridir.
KONSANTRASYON

4. Manyetik veya gravimetrik usullerin bu irilikteki, cevhere tatbikinin mkl oluu veya ekonomik olmay. Memleketimizdeki birok krom, manganez, kmr ve mika ocaklarnda elle ayklama revatadr. Kk apta istihsal yapan, kurun ve inko madenlerindeki tatbiki ise gn getike azalmaktadr.
Mekanik ayklama

Umumi prensipler

Cevher ierisindeki ayrlmas icabeden mineraller serbest hale getikten sonra, taneciklerin iriliine ve selektiflii temin eden vasflarna gre muhtelif konsantrasyon usullerinden faydalanlr. Bunlar aadaki tabloda ksaca mukayese edelim :

Bu usul cevher zenginletirme tekniinde nadiren yer alr. Optikte kullanlan fluorit kristallerinin tefriki iin fotoselll ierisine den bir ince n iri ve temiz fluorit paralarndan dalmadan gemesi prensibinden faydalanlr. Bir band zerinden gemekte olan kris-

Elle ayklama

Elle ayklama usul hi phesiz en iptidai zenginletirme usuldr. Bununla beraber, iri paralar iin en ok tatbik edilmekte olan ve bilhassa kk aptaki istihsaller iin en ekonomik olan bir usuldr. Elle ayklamann yapld yerlerde aadaki artlarn bulunmas gerekir : 1. Zengin veya kymetsiz paralarn iriliklerinin 5 cm veya daha iri halde bulunmas, 2. Aralarndaki farkn gzle kolayca ayrdedilebilmesi, 3. iliin kfi derecede ucuz olmas,

tallerden effaf olanlar, mekanik bir kolla otomatik olarak itilerek ayrlm olur. Radyoaktif uranyum cevherinin mekanik ayklanmasnda kullanlan Lapoint ayklaycs ise, bu cevherin bir Geiger sayacna yapt etki derecesine gre, kfi derecede uranyum ihtiva eden paralan veya kitleyi mekanik olarak ayrmakta ve bylece zenginletirilmesi ekonomik olmyacak ok fakir ksmlar lzumsuz yere ekstraksiyon ameliyesine tabi tutulmamaktadr.
Gravimetrik usuller

Dere yataklarnda ve deniz kylarnda ok kere ar mineraller kendiliinden zenginleirler (altn, kalay, titan,

CEVHER

ZENGNLETRME

121

zirkon ve demir gibi). Tarihten evvelki yolla yaplan ayrmalarda iyi netice vedevirlerde insanlar ilk altm hi phe- ren minimum tane irilikleri belirtilmitir. siz dere yataklarnda buldular ve bu = kymetli metalin tavada ykama ile ayrlabildiini grerek basit gravimetrik zenginletirme usullerini ortaya koydular. Zamanla, ilim ve tekniin gelitirdii modern usuller dayandklar prensipler bakmndan iki eittir : 1. zafi usuller (relatif), 2. Mutlak usuller (absol). 1. zafi usuller, mineral taneciklerinin su ierisindeki kme sratinin younluklarna gre deer almas esasna dayanr. 2. Mutlak usuller ise, ayrlmas gereken iki ayr younluktaki minerali orta younlukta bir sv ierisine koyduumuz zaman meydana gelen ayrma olayndan faydalanr. Her iki halde de mineral tanelerinin zerine tesir eden kuvvet, arz ekimidir. Arimet prensibine gre de iinde bulunduklar sv vasatn younluu derecesinde, kendi arlklarndan kaybederler. Minerallerin izafi gravimetrik yolla ayrlabilme imknlarn bize belirten endis, konsantrasyon endisi dir. Konsantrasyon endisi = (d1-d3)/(d2-d3). Burada d1 ve d2, ar ve hafif tanelerin younluklar, d3 ise sv vasatn (suyun) younluudur. Aadaki tabloda konsantrasyon endisinin deerlerine gre, gravimetrik

Konsantrasyon endisinin 1.25 ten kk olduu hallerde, eer mineral taneleri iri ayrlmaya msait ise ve younluklar arasndaki fark 0.2 den byk ise, mutlak usullerin tatbiki iyi netice verebilir. Bu usullerde de sv vasatn younluu zami 3.5 a kadar ykseltilebildiinden, ayrlacak hafif paralar ne kadar dk younlukta olursa ayrlma da o nispette kolay olur. zafi usuller Jig : Umumiyetle 2 mm den daha iri tanelere ve mesel 3-6 mm, 6-12 mm eklinde, tasnif edilmi cevherlere tatbik edilen jig ile ayrma usulnde, cevher su ierisindeki bir elek zerine gelir, ve elein yukarya ve aaya doru (0.5-5 cm) muntazam ihtizaz ile (dakikada 150-300 defa) ar minerallerin dibe ve hafiflerin de st ksma ayrlmas salanr. Mteharrik elekli jiglerdeki elein hareketi ile elde edilen bu neticeyi, sabit elekli jiglerde, elek altndan verilen suyun alternatif olarak kuvvetli ve az baslmas suretiyle de temin etmek mmkn olmutur. Bu sonuncu tip jigler de,

122

Rait TOLUN

suyun basl tekniine gre, diyaframl, plsatrl, hava basnl gibi isimler alrlar. Jigin almas, beslenen cevherin ve suyun debilerinin, elek zerinde biriken cevherin kalnlnn ve ihtizazn ayarlanmalar ile kontrol altna alnr. Cevher tanelerinin irilii arttka ihtizazn frekansnn azalmas ve yksekliinin oalmas icabeder. Elek sathnn bykl nispetinde jigin kapasitesi de artar. Beher metre kare elek, ince cevher iin l ton/saat ve iri cevherler iin (12 mm) 10 ton/saat kapasiteye tekabl eder. Cevher tanelerinin irilii nispetinde motorun takati da byr. Beher ton/saat cevher iin

0.2-2 HP ye ihtiya vardr. Su sarfiyat 1 ton cevher bana takriben 5-15 m8 tr.
Sarsnt tablas

Jiglere nazaran daha yeni ve modern tekniin mahsul olan sarsnt tablalar 2 mm den kk taneciklerin konsantrasyonu iin kullanlmaktadr. Bir yana doru ihtizaz eden, 4 ke ve meyilli bir masay andran sarsnt tablalarnn zerleri, birbirlerine paralel ve ufki vaziyette tahta ubuklarla kapldr. Cevher ihtizazn tesiri ile ubuklarn nnde yana doru ilerlerken, ince bir su tabakas tarafndan muntazaman ykanr ve hafif tanecikler ubuklar aarak aknt ile ayrlrlar.

CEVHER ZENGNLETRME

123

htizazn uzunluu ve frekans jiglerde olduu gibi tane byklne gre ve ayn prensibe gre ayarlanr. Kapasiteleri de taneciklerin bykl ile artar. 14' 9" X 5' 11" lik bir tabla 24 saatte takriben 15-150 ton cevher iler. Kullanlan motorun takati ise l 1 / 2 - 2 HP dir. Su sarfiyat beher ton cevher iin takriben 5 m3 tr. Cevherin konsantrasyon endisinin msaadesi nispetinde 100-200 me incelikteki cevherlerin tabla zerinde zenginletirilmesi kabildir. Daha ince tanecikler daha ince ubuklu veya hususi ekilde hazrlanm lam tablalarnda ykanabilirse de randman ok dktr.
Spiral

Enerjiden tasarrufu esas tutan tesisler spiralle konsantrasyonu tablalara tercih etmektedirler. Baz tesislerde ise kaba konsantrasyon spirallerle yaplmakta ve elde olunan konsantreler tablalarda temizlenmektedir. Misal olarak dk tenrl ve byk rezervli sahil kumlarnn konsantrasyonunu zikredebiliriz. Bu kumlardan zirkon, rutil, ilmenit ve magnetit konsantrelerinin gravimetrik zenginletirilmesinde spiraller tercih edilmektedirler. Ayrca fosforitli kumlardan fosfat konsantresi istihsalinde ve manyetik olmyan demir cevherlerinin zenginletirilmesinde spiraller kullanlmaktadr. Spiral, akuli vaziyette, yukardan aaya doru inerken 5-6 defa kvrlm olan helezon eklinde bir oluktur. Palp bu oluktan akarken, ar mineraller dibe kerler ve hafif mineraller ise oluun d kenarna doru ayrlarak suyun akna kaplrlar. Oluun muhtelif yerlerindeki deliklere bal borularla konsantre (ar mineraller) alnr ve artk (hafif

Sarsnt tablalarnn rakibi olarak Humphrey Spiral Co, tarafndan imal edilen spirallerin en byk avantaj enerji sarfiyatna ihtiya gstermeksizin zenginletirme yapabilmesidir. Buna mukabil tablalarda elde olunan konsantreler daha temizdir.

124

Rait TOLUN

mineraller) oluun nihayetinden dar akar. Bir spiralin ap 60 cm dir, ve saatte 1.5 ton cevher ykayabilir.
Mutlak usuller

Younluklar farkl iki mineral, eer younluu iki mineralinkinin arasnda olan bir sv ierisine konacak olursa, ar mineral dibe ker ve hafif mineral yzer. Bu maksatla 3 tip sv kullanlabilir: 1. Ar inorganik tuzlarn sudaki zeltileri, 2. Ar organik svlar, 3. Ar ve ince taneli katlarn su ierisindeki sspansiyonlar]. Bunlardan l inci ve 2 nci tipler, endstriyel tesislerde ekonomik netice vermediinden, ancak laboratuvar deneyleri iin kullanlmaktadr. Mesel : inko klorrn 1.5 younluundaki zeltisi kmrlerdeki istin ayrlma tecrbelerinde ve bromoform (2.8) veya asetilen tetra bromrn (2.95), ar minerallerin hafif minerallerden, ayrma hunilerinde, tefrikinde kullanlmalar gibi. Ar vasat temin eden katlar umumiyetle manyetit veya ferro-silisyumdur. Baz zel durumlarda galen, kuvars kumu veya cevherin kendi tozu bile kullanlabilir. Hazrlanan vasatn younluunun ykseklii derecesinde sspansiyon katsnn younluunun da yksek olmas gerekir. Mesel, maden kmrlerini istlerden ayrmak iin vasatn younluunun 1.4 olmas kfidir ve sspansiyon katsnn younluu da 2.5 (kuvars kumu) olabilir. Cevherlerin ayrlmasnda kullanlan vasatlarn younluu ise 2.6 - 3.3 civarnda olup, kullanlan sspansiyon maddesinin younluunun en az 5.2 (manyetit) veya 6.7 (% 15 silisyumlu ferro-silisyum) olmas gerekir. Vasattaki sspansiyon katsnn volm olarak nispeti % 36-38 i gememe-

lidir. Aksi halde vasatn viskozitesinin artmas ile ayrmann selektiflii (bilhassa ince taneler iin) azalr. Ferro-silisyum tozu ile elde edilen maksimum younluk 3.5 tur. Fakat endstrideki almalar esnasnda bu younluun 3.2 ye debileceini gz nnde tutmak gerekir. Sspansiyon maddesinin ayrca abrazyona ve oksidasyona mukavim olmas ve ierisine karan ince cevherden kolayca ayrlabilmesi gerekir. Manyetit ve ferro-silisyum ya manyetik ayrclarla kolayca toplanarak yeniden devreye katlrlar. Ar vasatta ayrma yolu ile, ya dorudan doruya piyasaya arzedilecek zenginlikte konsantreler hazrlanr veya daha sonra izafi gravimetrik usullerle veya flotasyonla zenginletirilebilecek kaba konsantreler hazrlanarak deersiz iri artn lzumsuz yere konsantrasyona tabi tutulmas nlenmi olur. Ayrlacak taneler arasnda 0.2 kadar bir younluk farknn bulunmas ve konsantrasyon endisinin 1.1 den byk olmas bu usuln muvaffakiyetli netice vermesi iin kfi gelir. Cevherin maksimum iriliinin 3-5 cm (kmrler iin 20 cm) yi gememesi lzmdr. Bu limit ken paralarn ayrlmasn salyan aralarn iyi alabilmesi veya tkanmamas iin elzemdir. Minimum tane irilii ise takriben 6-2 mm dir. Taneler inceldike kme ve ykselme sratleri azaldndan, ayrlma selektifliinin iyi olmas iin cevherdeki ince taneli ksmn mmkn olduu kadar az olmas arttr. Son zamanlarda tatbikine balanan siklonlu ayrclarda incelik limiti 48 mee (Tyler) kadar drlebilmitir. Ar vasatta ayrma usul, cevher iri ayrlmaya msait olduu takdirde, gnmzn en ekonomik usuldr. Memleketimizde halen Tunbilek kmrlerinin ykanmasnda muvaffakiyetle tat-

CEVHER ZENGNLETRME

125

bik edilmektedir. Sspansiyon maddesi olarak manyetit tozu kullanlmaktadr. Ayrclar ken paralarn ayrlmas iin kullanlan teknie ve ayrlma kabnn ekline gre isimlendirilen balca 3 tip ayrc mevcuttur : 1. Kon, 2. Helezon, 3. Tambur. 1. Kon tipi ayrclarn en ok kullanlanlardr. Ayrma kabnn ekli konik olduu iin bu ismi almtr. Konik ayrcnn dibine ken ar paralar bir haval (Mamut tipi) pompa ile veya koval bir elevatr ile ykama elei stne baslr, ve dular altnda ilerliyerek sspansiyon maddesinden temizlenir. Konik ayrcnn st yan tarafndan taan hafif paralar da ayr bir elek zerinde ykanarak ayrlm olurlar. Ykanan sspansiyon maddeleri, bir koyulatrc tankta ykama suyundan ayrlr ve kayl ya manyetik ayrcda, cevherden karan ince toz ve elek alt taneciklerinden temizlenerek arzu edilen younlukta sulandrlr ve yeniden konik ayrma kabna aktlr. 2. Helezonlu ayrcda ayrlma kab, bir helezonlu klasrlerden ibarettir. -

ken paralar dnen helezonun tesiri ile (taneciklerin tasnifinde olduu gibi) ayrlrlar. Bu tip ayrc daha basit yapl ve bakmnn kolay oluu dolaysiyle tercih edilirler, fakat ayrma selektif ligi konik tiplere nazaran biraz dktr. 3. Tamburlu ayrcda ise, cevher ve vasat karm ii koval bir tambur ierisinden aktlr ve ken ar paralar ykselen kovalarla, yine tamburun iinden gemekte olan bir band zerine alnarak vasattan ayrlm olur. Bu tip ayrclar daha iri cevheri ve daha byk kapasite ile ayrabilirlerse de, ayrma selektiviteleri konik ayrclara nazaran biraz dktr.
Manyetik ayrma

Manyetik ayrma, minerallerin mknats alannda, manyetik kuvvetleri geirgenlik derecelerinin deiik olmasndan faydalanr. Bu vasf ayrcda, mineralin mknatsl kutba doru kk veya byk bir kuvvetle ekilmesi eklinde kendini gsterir. Kolayca ekilebilen veya kuvvetli manyetik olan mineraller manyetit ve franklinittir. Ancak kuvvetli bir elektromanyetik alanda ekilebilen veya hafif manyetik olan mineraller olduka oktur. Bunlann en mhimleri sra ile kuvvetliden zayfa doru : ilmenit, pirotin, side-

126

Rait TOLUN

rit, hematit, volframit, manganez oksitleri, kromit, rutil, monazit ve demirli silikatlar (biotit, hornblend, grena, epidot, v. s.) dr. Dier taraftan kuvvetli elektromanyetik bir ayrcda bile ekilemiyen mineraller manyetik olmyan mineraller grupuna girer. Bunlardan bazlar unlardr : kuvars, pirit, feldspat, antimonit, galen, kalsit. Manyetik ayrclar balca iki ksma ayrlrlar : 1. Ya ayrclar,, 2. Kuru ayrclar. 1. Ya aymalar yalnz kuvvetli manyetik ve ince (10 me alt) taneciklerin ayrlmasnda kullanlrlar. Sanayide umumiyetle ince manyetit minerallerinin (veya ferro-silisyum gibi yksek demirli halitalarn tozlarnn) zenginletirilmesinde kullanlan ya ayrclarn mhimlerinden, tamburlu ve kayl ya ayrclar aadaki ekilde ematik olarak gsterilmitir :

Mutlak gravimetrik ayrma usullerinde, ar vasat sspansiyon maddesi olarak kullanlan manyetit veya ferro-silisyum tozunun ince cevherden ayrlarak yeniden devreye sokulmas iin kayl ya ayrclardan faydalanlr. Bunlann kapasiteleri, sspansiyon maddesinin incelii derecesinde azalr; konsantrasyon iin kullanld takdirde cevherin tenrunn aksi istikametinde deiir. Mknatsn beher 30 cm geniliine takriben saatte 1-6 ton cevher der; takriben 1200 vat doru akm sarfeder; evirici motorun gc ise 2-3 HP dir. Seramik ham maddelerinden (kil, kaolin, emay, v. s.) ince demirli maddelerin ayrlmasnda kullanlan, dier bir ya ayrc da Frantz Ferrofilter dir. amur halinde akan slip, saf demirden yaplm ve manyetik endksiyon tesiri ile mknatslanm skaralarn delikleri arasndan geerken, ince metal demir ve manyetit tozlan bunlara yaparak ayrlrlar. Her ameliyenin sonunda skaralar karlarak temizlenir. 2. Kuru ayrclar balca 3 tipte toplanrlar : a) Tambur, b) Endksiyonlu silindir, c) Kar kay. a) Pirinten veya bronzdan yaplm tambur (ii bo silindir); ierisinin bir tarafna, elektromanyetik alan meydana getiren birka mknats kutbu yerletirilmitir. 5 cm irilie ve 0.15 mm incelie kadar kuvvetli manyetik mineralleri ayrr (manyetik demir cevherleri). Selektif bir ayrma iin birka elekten tasnif edilmi ve tam kuru cevherle allmas gerekir. Birok konsantrasyon tesislerinde krclara giden cevherin ierisine kazaen kam demir paralar, kayl konveyrlerin ucuna taklan manyetik tambur ayrclar sayesinde ayklanr.

CEVHER ZENGNLETRME

127

Tamburun geniliinin bykl ve cevherin tane irilii nispetinde kapasite leri de artar. Beher 30 cm genilie, saatte 20 - 100 m3 cevher der; doru akm sarfiyat 500 - 1500 vattr; evirici motor ise takriben 1.2 HP dir.

c) Kar kay ayrclar hafif manyetik minerallerin ayrlmasnda en iyi selektiflii salyabilen makinalardr. ki kutup arasndan geen kayn tad cevherden ekilebilen mineraller stteki mknatsn tesiri ile alttaki kaya dik istikamette alan kayn zerine alnarak n tarafa ayrlrlar. Eer cevher ard ardna gittike kuvvetlenen mknats kutuplar arasndan geecek olursa cevherin tane iriliinin dar hudutlar arasnda tasnif edilmi olmas art ile birka eit mineral konsantresi elde etmek mmkndr. Mesel: manyetit, ilmenit, kromit, monazit, grena ve zirkon gibi. Bu maksatla mknatslar 20 000 - 30 000 40 000 - 75 000 - 100 000 - 140 000 amper turluk sarglara sahiptirler. 30 cm kay genilii olan tek mknatsl bir ayrcnn doru akm sarfiyat 800 vat kadardr; kaylar eviren motorun takati ise l HP dir. lenen cevherin tane irilii 2 mm den 0.1 mm ye kadar deiebilir. Kapasiteler taneler inceldike azalr.

b) Endksiyonlu silindirde ayrmay iki mknats kutbu arasnda dnen saf demirden yaplm bir silindir yapar. Alann kuvvetli oluu ve mineral tanelerinin mknatslanan demirle direkt temasnn temin edilii dolaysiyle, hafif manyetik minerallerin manyetik olmyanlardan ayrlmas salanm olur. ilenen cevherin tane iriliinin 0.15 mm den byk ve 3 mm den kk olmas lzmdr. Gevherin tane tasnifinin dar oluu ile selektiflik artar.

Elektrostatik ayrma

Elektrostatik ayrclar minerallerin elektriksel iletgenliklerinin deiik olmasndan faydalanrlar. letgenlii yksek bir mineral tanecii, topraklanm bir metal silindir zerinden derken yksek potansiyelle (10 - 20 000 volt) yklenmi bir elektrodun tesiri ile evvel polarize olur, ve eer topraklanm metal silindire elektron ykn iletebilirse silindirden ayrlr ve ekici elektrodun tesiri ile silindirden uzaklaarak der.

128

Rait TOLUN

letgenlii zayf bir mineral tanecikleri ise, zerindeki yk ok yava braktndan, silindire yaparak birlikte dner ve elektrodun tesirinden kurtulduktan sonra bir fra ile ayr bir yerde toplanrlar. Taneciklerin dar hudutlar arasnda iyi tasnif edilmi olmalar ve tamamen kuru ve hatt stlm olmalar (60-120C) iyi bir ayrma iin arttr. Tane irilii 2-0.1 mm dahilindeki cevherler elektrostatik ayrclarla zenginletirilebilirler. Elektrostatik ayrma maden zenginletirme usullerinin en az tatbik edilenidir. Dier usullerin tatbiki ile ayrlamyan mineraller iin ba vurulacak son are bu usuldr. Halen plaser minerallerinin konsantrasyonunda (zirkonun rutilden ayrlmas), abraziflerin metal krntlarndan temizlenmesinde, karborandum tozunun alminden ayrlmas gibi ameliyelerde kullanlmaktadr.

olarak kendini gstermitir. Mesel: kmr tozlarnn laml sulardan kazanlmas, fluorit, barit, feldspat, disten, spodmen ve beril gibi minerallerin konsantrasyonu flotasyon sayesinde bugn pek kolaylamtr. Halen memleketimizde almakta olan 7 adet flotasyon tesisi mevcuttur. Bunlardan iki tanesi bakr (Ergani ve Murgul), iki tanesi kurun-inko (Keban ve Simav), bir tanesi kkrt (Keiborlu) ve bir tanesi antimonit (Turhal) konsantresi hazrlyarak izabehanelere sevkederler. Ayrca Zonguldak'ta laml sularla lvuarlardan akarak kaybolan ince kmrlerin kazanlmas da flotasyon yoluyla yaplmaktadr. Flotasyon, mineral taneciklerinin krlma yzeylerinin fiziko-kimyasal yaplarnn deiik oluundan faydalanarak, bunlarn bir ksmnn tercihan hava habbeciklerine yaparak kpk eklinde ayrlmasn salyan usuldr. Baz minerallerin tabi yzey yaplar, kolayca flotasyonla ayrlmaya msaittir. Mesel: kmr, grafit, elmas, kkrt ve molibdenit gibi. Bu mineraller bir miktar hidrokarbon ya ve kprtc ihtiva eden palptan kolayca kpe ayrlrlar. Ksaca izah etmek gerekirse, bu minerallerin yzeylerindeki atomlar su molekllerine, veya onun ierisindeki hidroksil veya hidrojen iyonlarna kar ekici bir hassa gstermiyerek tercihan ince bir hidrokarbon tabakas ile kaplanrlar ve bylece hava habbeciklerine yaparak palpn zerine kpkle birlikte karlar. Bu taneciklerin yzeyleri hidrofptr. Su tarafndan itilir; hidrokarbon yalan ve hava tarafndan ekilir. Yzeydeki atomlar arasndaki balar ekseriyetle veya tamamen kovalandr. Dier minerallerin ise yzeyleri az veya ok iyonlarla kapldr. Bu balar elektrovaln veya iyoniktir. Su moekl-

Zamanmzn en fazla tatbik edilen maden zenginlitirme usul flotasyondur. Aa yukar btn primer bakr, kurun ve inko cevherleri bu usulle zenginletirilir. Aynca nikel, kobalt, altn, gm, civa, molibden, volfram ve demir gibi metal cevherlerinin zenginletirilmelerine tatbiki de gn getike artmaktadr. Metalik olmyan minerallerden birounun temizlenerek kymetlenidrilmesinde flotasyon deerli bir usul

CEVHER ZENGNLETRME

129

lerine ve ierisindeki iyonlara kar zel bir ekicilik gsterirler (hidrofil). Gevher karmn tekil eden minerallerden kpkle ayrlmas arzu edilen mineral taneciklerinin yzeylerine zel reaktiflerin adsorbe ettirilmeleri sayesinde bu minerallerin hava habbeciklerine yapmas salanabilir. Bu reaktiflere kolektr denir.

larn flotasyonunda tatbik sahas bulmulardr. Beher ton cevher bana kolektr sarfiyat slfrlerde 100-200 gr, dier minerallerde 500-1000 gr kadardr. Kprtcler Yzey aktifliklerinden dolay suyun yzey gerilimini bir miktar drerek, flotasyon makinalarnda kpn kolayca teekklne yaryan organik reaktifler kprtclerdir. Flotasyonda en ok kullanlanlar : am ya, krezol ve metil-isobtil karbinol gibi terpen, aromatik veya alifatik radikalli alkollerdir.

Kolektrler
Bir ucunda alifatik veya aromatik hidrokarbonlar, dier ucunda ise iyon teekklne msait polar bir grup bulunan organik reaktifler mineral taneciklerinin yzeylerinin fiziko-kimyasal yaplarna gre,, bazlarnn yzeylerine tercihan adsorbe ederler. Bu tercih yzeydeki atomlarn cinsine, iyonik karakterlerine ve organik reaktifin (kolektrlerin) polar gruplarna gre deiir. Yzdrlmesi istenen mineralin yzeyindeki katiyonlar mineralin tefrikinde esas olduu zaman, polar grupu aniyonik olan kolektrler kullanlr. Dier taraftan taneciklerin yzeyindeki spesifik iyonlar aniyonik ise, katiyonik kolektrlerin kullanlmas faydal neticeler verir. Kalkopirit, galen, antimonit v.s. gibi slfrl minerallerin flotasyonunda kullanlan kolektrler, umumiyetle polar gruplar kkrt ihtiva eden organik reaktiflerdir; alkil ksantatlar ve alkil veya aril ditiofosfatlar gibi aniyonik tipte kolektrlerdir. Slfrl mineraller grupunun dnda kalan (malakit, kalsit, elit, pirolzit v.s. gibi) birok minerallerin ayrlmas iin oleik asit, stearik asit gibi nebati veya hayvani orijinli, polar grupu karboksilik asit olan aniyonik reaktifler kullanlr. Tabi ya asitlerinden sentetik olarak hazrlanan alifatik aminler ise, katiyonik kolektrlerdir ve umumiyetle silikat-

Aktifletiriciler
Yzdrlmesi arzu edilen mineral eer kolektr adsorbe etmiyorsa, palpa baz iyonlarn ilvesi ile adsorbsiyon salanabilir. Mesel: inko blendi, bakr slfatl bir palpta kprik katiyonlar ile kaplanarak, ksantatlar veya ditiofosfatlarla flote eder. Bakr slfat burada aktifletiricidir. Depresrler Kolektrlerin tesirinden baz mineralleri kurtararak bunlarn kpe karmasn nlemek amacyla depresrler kullanlr. Mesel: galenin, blend ve piritten ayrlmas iin kullanlan sodyum siyanr; molibdenitin pirit ve kalkopirit gibi dier slfrlerden ayrlmasnda kullanlan sodyum slfr; kalkopiritin piritten ayrlmasnda kullanlan kalsiyum hidroksit gibi. pH: Palptaki hidrojen iyonu miktarnn flotasyon neticelerine tesiri ok nemlidir. pH nn deimesi ile minerallerin yzeylerindeki hidroksil veya hidrojen iyonu adsorbsiyonu deiir. Aynca zayf asitlerin tuzlar olan kolektrlerin palptaki iyon/molekl nispetlerine de tesir ederek, baz minerallerin deprese olmalarm ve kolektrlerin tesir glerinin ayarlanmasn salar.

130

Rait TOLUN

Flotasyon ameliyelerinde pH nm optimum hudutlar arasnda tutulmas, ayrlmalarn selektiflii ve randmann ykseklii bakmndan en nde gelen artlardan biridir. pH ayar iin umumiyetle kire (kalsiyum hidroksit), soda, sut kostik veya slfrik asit kullanlr.

fazla kullanlmakta olanlarndan Denver Sub-A tipi aada ematik olarak gsterilmitir.

Flatasyon

makinalar

Flotasyonun ilk defa 1909 senesinde Avustralya'da sanayiye tatbik ediliinden beri, birok firmalar tarafndan piyasaya eitli flotasyon makinalar arzedilmitir. Bunlar : 1. Hava basnl veya pnmatik, 2. Mekanik, olmak zere iki snfa ayrabiliriz. 1. Pnmatik tipler aa yukar tarihe karmlardr. Baz tesislerde yalnz konsantre temizleyicisi olarak, bunlardan Mc Intosh tipine raslanr. Bu tiplerde, palp geni bir oluk eklindeki bir sell ierisinden yava yava akarken, ierisine alttan delikli bir borudan (veya bir filtre bezi ile sarlm bir delikli borudan) hava pskrtlr. Bu hava hem palpn karmasn ve hem de kpk teekkln salar.

Mekanik flotasyon sellleri muhtelif standart ebatlarda imal edilmektedirler. Bunlar umumiyetle 4-6-8 adetli seri halde alan bataryalar halinde kullanlr. Cevherin kesafetine ve palpn sv/kat nispetine gre kapasiteleri deiir. Bataryada kullanlacak sell adedi laboratuvarda yaplan flotasyon tecrbelerine istinaden, flotasyon mddetine ve ilenen gnlk cevher tonajna gre hesaplanr. Zenginletirme esnasnda yaplan ilk flotasyon ameliyesi kaba flotasyon dur. Bu ameliye ile maksimum randmanla ve fakat dk dereceli bir n konsantre alnr. Sonra bu n konsantre temizleyici flotasyon ile ikinci bir defa daha zenginletirilir.

2. Mekanik tiplerde, selln alt ortasnda dnen bir pervanenin tesiri ile hem palpn iyi karmas ve hem de santrifj olay ile pervanenin orta ksmndan alt kenarlara doru hava pskrtlmesi temin edilir. Bu tiplerden en

Baz zel hallerde iri veya tam serbestlememi tanelerin ayrlarak deirmene baslmas iin kaba flotasyondan sonra bir de toplayc flotasyon sellleri tesise ilve edilir. Bylece artktaki kayplarn azaltlmas temin edilmi olur.

CEVHER ZENGNLETRME

131

Zenginletirme masraflar

Cevherlerin zenginletirme masraflarn tetkik ve mukayese ederken bunlarda ham cevherin beher tonuna isabet eden masraf belirtmek kfi gelir. Bu belli olunca cevherin tenrne, konsantrenin tenrne ve randmana gre konsantrenin maliyetine dahil olacak zenginletirme masraflarn tahmin etmek mmkn olur. Tesisatn gnlk kapasitesi arttka beher ton cevher bana den masraflar azalr. Aadaki ekilde gravimetrik veya flotasyon yolu ile yaplan zenginletirme masraflarnn kapasiteye gre deiii grlmektedir. Cevher zenginletirme ameliyeleri, kimyasal yoldan yaplan ekstraksiyon usullerine nazaran ok az masrafldr. Dk tenrl cevherlerin zenginletiril-

meden izabesi ise, maliyetinin ykseklii dolaysiyle mmkn deildir.

Yeralt servetlerimizin kymetlendirilmesinde, cevher zenginletirme halen olduka nemli bir mevkie sahiptir. Gn getike inkiaf etmekte olan sanayiimizin, ham madde ihtiyacnn teminindeki rol, ileride daha da fazla olacaktr.