AKADEMIA E SHKENCAVE E RPSSH INSTITUTI I KULTURES POPULLORE Sektori i kulturs materiale Sektori i kulturs shoqrore

ETNOGRAFIA SHQIPTARE
11

TIRAN, 1981

Redaksia: Spiro Shkurti redaktor prgjegjs Abaz Dojaka Mark Tirta

Nr. 11

ETNOGRAFIA SHQIPTARE

1980

Abaz DOJAKA

KARAKTERI I LIDHJEVE MARTESORE PARA LIRIMIT

(Gjysma e dyt e shek. XIX deri n prag t lirimit).

Martesa sht nj nga ngjarjet m t rndsishme t jets s njeriut. Ajo sht baza e krijimit t familjes. Martesa dhe familja, si dukuri shoqrore, kan karakter historik. N procesin e zhvillimit t shoqris ato psojn ndryshime. Ndryshimet e bazs ekonomike, t strukturs social-klasore, t rendit politik, t jets shpirtrore etj. kan sjell ndryshime n martes e n familje, n format s tyrs, n prmbajtjen dhe funksionet e tyre shoqrore. Por, si dihet, ndryshimet e jets shoqrore nuk pasqyrohen menjher n familje dhe n martes, prandaj, shpeshher, n zakonet e jets familjare e t martess, ndeshen mbeturina, q u takojn formacioneve ekonomiko-shoqrore t kaluara, madje edhe shoqris s lasht. N kt punim do t prqndrohemi m tepr n martesn q i prgjigjet familjes fshatare, e cila, para lirimit, prbnte shumicn drrmuese t familjes shqiptare dhe karakterizohej nga mbeturina patriarkale. N t njjtn koh do t prekim edhe martesat n klasat dhe shtresat e tjera t shoqris. N popullin ton, n gjysmn e dyt t shekullit XIX deri n vitin 1929 (me vendosjen e Kodit Civil t mbretris shqiptare) martesat lidheshin sipas normave t s drejts zakonore shqiptare. Por normat e ksaj s drejte n krahinat dhe zonat e viseve t ndryshme shqiptare nuk zbatoheshin njsoj. N zonat malore ato ishin m t forta, ndrsa n zonat e ulta dhe n qytete ishin dobsuar mjaft, duke u zvendsuar me norma t reja, q i prgjigjeshin zhvillimit m t madh ekonomik e shoqror t ktyre zonave. Edhe n lidhjet martesore brenda zonave fshatare, vihen re ndryshime, q jan si pasoj e ndikimit t normave t s drejts kanonike dhe t s drejts s sheriatit mbi t drejtn zakonore. Por, pavarsisht nga larmia e zakoneve t martess q vihet re n popullin ton, n t vrtet n to duket qart njsia e tyre, t ciln jemi prpjekur ta nxjerrim n pah.

Abaz Dojaka
* * *

Deri n prag t lirimit n vendin ton martesa ruajti, n prgjithsi, karakterin e lidhjeve t vjetra t saj: nj marrveshje e br midis dy familjesh ose midis prindrish, pa pyetur ata q do t martoheshin. Kjo ishte nj dukuri e prgjithshme pr shqiptart. Por, m e theksuar ka qen n klasat e pasura q nusen e djalit t krkonin ta gjenin doemos nga klasa e tyre. Pr kto familje martesa ishte m shum nj marrveshje pr forcimin e pozits s tyre, fuqis dhe pasuris s shtpis. Rolin vendimtar ktu duhej ta luanin interesat e shtpis dhe jo dshirat e t rinjve. Nga interesi ekonomik, shkruan shoku Enver Hoxha, lind eprsia e mashkullit mbi femrn, lind autoriteti patriarkal mbi fmijt, lindin martesat pa dashuri, por t pleksura t autorizuara nga prindrit dhe t palejueshme pa plqimin e tyre.1 N zonat malore, marrdhniet familjare martesore trajtoheshin kryesisht sipas normave t s drejts zakonore. Sipas saj, djali dhe vajza nuk kan t drejt t mendojn pr martesn e vet. Djali sa t ket prind, thuhet n Kanunin e Lek Dukagjinit, s'ka tagr me mendue pr martes t vet.2 Kjo ishte m e theksuar pr vajzn, e cila, edhe nse nuk i kishte prindrit nuk kishte t drejt me mendue pr martes t vet, tagri asht n dor t vllaznve e t kushrinjve, ajo do t shkoj pr at pr t ciln ta fejojn. 3 T njjtat norma prfshihen edhe n Kanunin e Sknderbeut, n Shartet e Idriz Sulit etj. Materiali i mbledhur prej nesh dhe t dhnat e shumta q ndodhen n arkivin etnografik trogojn se, n prgjithsi, t rinjt nuk pyeteshin pr kt ngjarje kaq t rndsishme t jets s tyre. N krahinat me fshatar pronar t vegjl dhe n zonat ifligare, megjithse e drejta zakonore ishte dobsuar mjaft, normat e saj t martess, t grshetuara me normat e s drejts kanonike dhe t sheriatit, qndruan m gjat dhe ishin ato q rregullonin lidhjet martesore. Megjithat, t rinjt (sidomos djemt) pyeteshin, por mendimi i tyre n prgjithsi nuk mund t prishte dshirn e prindrve. Kshtu ka ndodhur edhe n shtresat zejtare dhe tregtare t qytetit, ku familje t ndryshme t s njjts klas ose shtres lidheshin me krushqi ndrmjet tyre. Krushqia m e prshtatshme edhe n kt pjes t popullsis s qyteteve, varej jo nga dshira e t rinjve, por nga interesi i familjes, pavarsisht se merrej miratimi formal i t rinjve. Pa dyshim, pushteti absolut i prindit i detyrohej dhe pozits q zinin fmijt n ekonomin e shtpis. N shum zona djali nuk kishte pasuri t vetn. Pasuria ishte e prqndruar n dorin e zotit t shtpis. Kshtu q fmija, s bashku me t tjert, ishte e detyruar t

1) Enver Hoxha, Mbi problemin e gruas, Tiran, 1973, f. 254. 2) Kanuni i Lek Dukagjinit (KLD), Shkodr, 1933, 40. 3) Po aty, 31.

Karakteri i lidhjeve martesore para lirimit

punonte n pronn e prbashkt t familjes. Duke mos pasur asnj lloj t ardhure, i riu nuk ishte n gjendje t prballonte shpenzimet pr martesn e vet, (prgatitjet e pajs, harxhimet pr dasmn etj.). N nj pozit akoma m t nnshtruar ka qen vajza, e cila nuk pyetej pr kt cshtje. Znia i bhej e ditur nga e ma ose ndonj grua tjetr e shtpis. N kushtet e ekzistencs s moralit feudo-patriarkal, vajzs as q i shkonte ndrmend ndonjher se mund t plotsoheshin ndrrat e rinis s saj, prandaj ajo shkonte pr at me t cilin e fejonin. N Shqipri, shkruante Pashko Vasa, kurr nuk pyeten zemrat e vashave, kur sht fjala pr martes, prindrit bjn si duen vet me to. T ankohej ose t reagonte kundr vullnetit atror, kjo gj do t ishte nj krim q vajza e ndershme nuk do t guxonte kurr ta bnte.4 Pr zgjedhjen e nuses kujdesej i zoti i shtpis, i cili kshillohej jo vetm me burrat e familjes, por, shpeshher, edhe me burrat e vllazris dhe t farefisit t vet. N krahinat ku vepronte e drejta zakonore, veanrisht n zonat malore me zhvillim ekonomik e shoqror m t ult, autoriteti i t zotit t shtpis shfaqej m i fuqishm dhe f jala e tij vshtir se mund t shkelej. Ndrsa n fshatrat me ifligje me fshatar t zhveshur nga pronsia mbi tokn, autoriteti i tij ishte m i vogl dhe prandaj ndodhte ndonjher q t rinjt t martoheshin pa plqimin e prindrve. Por n kto zona ushtronin nj ndikim t madh beu dhe agai, t cilt shpeshher i detyronin t rinjt t merrnin si bashkshort t zgjedhurit e tyre. N zonat pran qyteteve, n vet qytetet dhe veanrisht n disa krahina t Shqipris Jugore dhe Juglindore vihet re nj far largimi nga kto parime patriarkale-feudale. N klasat e pasura, sidomos t qytetit, po edhe t fshatit, autoriteti i prindit po merrte tiparet e pushtetit patriarkal-borgjez, i cili m shum e rn hapt se kushdo i shihte t gjitha marrdhniet nn prizmin e paras e t fitimit.5 N prgjithsi, me an t martess, i zoti i shtpis prpiqej t forconte pozitn ekonomike dhe shoqrore, duke lidhur krushqi me shtpi t s njjts shtres. N zgjedhjen e nuses ai kujdesej q vajza t qe n rangun e tij, nga shtpi e mir, me kamje, puntore. Nga ana e tij, edhe babai i vajzs kishte t njjtat krkesa pr djalin. Sigurisht, duhet br dallimi i lidhjeve martesore n mes klasave dhe shtresave t ndryshme t popullsis. Nuk ndodhte q t lidheshin martesa mes familjesh t pasura dhe t varfra. Marjtesa behej brenda klass apo shtress s popullsis, kjo ishte e prgjithshmja. Megjithat, ka patur raste q djem nga klasat e pasura (nganjher edhe me t meta fizike e mendore) ose burra t kaluar n mosh, t merrnin vajza nga shtresa t varfra.

4) Pashko Vasa, Bardha e Temalit, Prishtin 1969, f. 25-26. 5) Bajram Mejdiaj, Disa tipare t martess para lirimit, Etnografia shqiptare, VIII, 1976, f. 45.

Abaz Dojaka
* * *

N popullin ton ndrmjetsimin pr martesn e dy t rinjve mund ta merrte kushdo q njihte t dy familjet dhe q e shikonte t prshtatshme lidhjen e tyre me krushqi. Por, kudo n Shqipri, nj rol t madh n kt drejtim kan luajtur bijat e martuara, t cilat bheshin ndrmjetse pr martesn e motrs, kushrirs, vllait apo kushuririt t tyre. Dhe, pavarsisht se kush do ta bnte rekomandimin, si rregull, iniciativn pr krkes e merrte pala e djalit. Ka patur edhe raste q ana e vajzs t bnte krkes. Sigurisht, kjo e fundit nuk ka t bj dhe nuk sht mbeturin e forms s vjetr t ndrmjetsimit, q i prket periudhs s matriarkatit, kur nna interesohej dhe ndrhynte pr martesn e fmijve. Kjo sht nj dukuri e von, q, sipas mendimit ton, prkon me zhvillimin e marrdhnieve kapitaliste n Shqipri. Ky lloj ndrmjetsimi praktikohej m shum n shtresat e pasura t popullsis dhe zbatohej m tepr n qytete. SHKUESIA Ndrmjetsimi pr krkesn e nj vajze nuk bhej drejtprdrejt nga prindrit, por me ann e nj personi t tret, shkuesit. Shkuesia prdorej gjersisht. Ajo i paraprinte fejess dhe martess. Prindrit ia jepnin fjaln shkuesit, i cili ndrmjetsonte pr znien e vajzs pr djalin dhe pr martesn e tyre, duke vendosur vet pr kt shtje, pavarsisht nga fakti q bashkshortt e ardhshm as nuk e kishin par as nuk e kishin njohur njeri-tjetrin. N krahina t vecanta t vendit ton shkuesi thirret me emra t ndryshm: shkues, mesit, mbles, lajms, lyes, krushqar. Shkuesi, zakonisht, ishte nj mik i t dy familjeve, t djalit dhe t vajzs. N kt mnyr, ai e kishte m t leht misionin e tij. Ve ksaj, ai duhet t ishte nj person q i njihte mir zakonet, njeri i zoti, i ndershm, i dgjuar dhe i pjekur. Kto cilsi i shrbenin shkuesit pr prfundimin me sukses t detyrs s tij. Por, padyshim, nj detyr t till mund ta merrte prsipr daja e vajzs, q jo rrall kryente rolin e shkuesit. N kt rast, te pala e vajzs nuk krijohej asnj dyshim pr vrtetsin e fjalve t dajs n adres t dhndrit dhe t familjes s tij. Detyra e shkuesit ishte sa e vshtir, aq edhe e lodhshme. Ai shkonte disa her n shtpin e vajzs deri sa t bindte prindrit e saj pr t mos kundrshtuar krkesn e br6. O lajms, o din dushman,/ dhe nga ti s'gjetm derman, thuhet n nj kng popullore.
6) Pr t patur sukses n misionin e tij, shkuesit i jepnin me vete nj mbyllse shtmbe, t ciln ai e hidhte fshehurazi n nj qoshe t oborrit ose n shtpi brenda. Kjo bhej me qllim q njerzve t vajzs t'u mbyllej goja e kundrshtimit dhe t pranonin krkesn e shkuesit. Arkivi Etnografik (AE), 774/50 f. 50. N disa krahina ky merrte mashn e trazonte zjarrin AE, 14/6, f. 39. 65 ose grat e shtpis i hidhnin n kpuc pak krip, kurse njera prej

Karakteri i lidhjeve martesore para lirimit

Shkuesi lavdronte familjen e djalit, si dhe vet djalin, duke i veshur atij karakteristikat m t mira q duhej t kishte nj mashkull: trim, puntor, i ndershm, i zgjuar... Por, ato q kishin rndsi m t madhe ishin t dhnat pr shtpin e dhndrit t ardhshm, pr ekonomin e saj, numrin e njerzve t shtpis (sa m e madhe t ishte familja, aq m e fuqishme ishte dhe, si pasoj, edhe m e plqyer), pr traditat e saj luftarake, pr besn burrrin. Bukur shprehej kjo n Myzeqen e Vogl, kur njerzit e shtpis i drejtoheshin shkuesit. Ka lng? Ka qull? Ka zile e kmbor?.7 Dhe me t vrtet, preokupimi m i madh i prindrve ishte q vajza t martohej n nj familje, ku t mos mungonte, t paktn, buka dhe qulli. Kjo tregon edhe varfrin e madhe t familjes fshatare, shumica drrmuese e t cilave nuk mund t siguronin bukn e vitit. Rrallher rastis q ana e vajzs t jepte plqimin q me takimin e par. Kjo ndodhte n ato raste kur t dyja familjet, q donin t lidhnin krushqi, e njihnin njera-tjetrn dhe binin dakord q m par, ndrsa shkuesi kryente nj zakon, pa t cilin nuk mund t zihej nj vajz. Gjithashtu, plqimi mund t jepej menjher edhe kur shkuesi, ishte daja ose nj i afrt tjetr i vajzs, pr qllimet e mira t t cilve nuk dyshonin. N raste t tilla i ati i vajzs i drejtohej shkuesit: Hajde, mos qoft prishur! Ta kam fal vajzn! N dorn tnde! N e gremi, m pa n qaf mua dhe at! N na nderofsh, nderet dhe t mirat t ndjekin pas me gjith ke!.8 Por, n shumicn e rasteve prgjigja nuk jepej menjher. I zoti i shtpis, ndonse kishte t drejta absolute mbi fmijt, sipas zakonit, i pyeste burrat e shtpis, t vllazris dhe t farefisit, t cilt, t gjith s bashku, hetonin pr shtpin dhe pr djalin. I pari q pyetej nga i zoti i shtpis ose nga prindi i vajzs, ishte daja. Kjo dukuri vihej re n mbar popullin ton, ndonse me nuanca t ndryshme n krahina t veanta. Kujdesi i dajs pr zgjedhjen e dhndrit ose t nuses pr mbesat dhe nipat e tij ka zanafilln e vet n periudhn e kalimit nga matriarkati n patriarkat, ku vllai i

tyre fshinte nj an t dhoms dh e vinte fshesn prmbys (Visaret e Kombit, (VK), vll. XIII; Tiran 1944, f. 29.). Madje, shpupuritja e zjarrit ishte, si t thuash, nisma e biseds. N Mirdit shkuesi, thot duke trazuar zjarrin: Zjarr na u bft biseda. Ndrsa n zonn e Bilishtit, sapo ndonj mik merrte mashn n dor dhe fillonte t trazonte zjarrin, kuptohej se kishte ardhur pr krushqi. N amri, biseda fillonte me fjalt e shkuesit, i cili i drejtohej t zotit t shtpis pr qllimin e vizits. N disa krahina t tjera shkuesi i drejtohej t zotit t shtpis ose t atit t vajzs: E, or mik, a ma fal upn? Se ku do ta mbyt, sht puna ime. (AE, 407/45. f. 161) (Myzeqe e Vogl). N Mirdit ai thoshte: A je tue ma fal q'at cuc? Paj, drue se ma mbyt n uj!; prgjigjej i zoti i shtpis AE, 14/6, f. 39. N Mursi shkuesi i drejtohej me kto fjal: Ne kemi nj far t mir. E dim q edhe ju keni nj ar t mir. T mbjellim farn ton n arn tuaj e t rriten vllastar, q t'i ken zili bota. 7) AE, 407/45, f. 161. 8) AE, 407/45, f. 43.

Abaz Dojaka

nns, farefisi mashkull m i afrmi, sipas s drejts amtare, quhej ende si njeriu m i afrm 9 . Pasi hetohej mir nga t gjith, takoheshin me shkuesin n ditn e caktuar dhe i jepnin prgjigjen. Kur pala e vajzs nuk jepte plqimin pr lidhje krushqie, asnjher nuk tregoheshin arsyet e vrteta, duke u prpjekur t mos e fyenin paln e djalit. Kur prgjigjja ishte pozitive, caktohej dita e takimit t t dy palve. N prgjithsi, n vendin ton, pr shrbimin q bnte, nga ana e shtpis s djalit i jepej shkuesit nj shprblim simbolik, q n t shumtn shprehej n nj pal opinga ose n nj pal kpuc, duke patur parasysh dmin q kishte psuar, duke shkuar e ardhur nga njra shtpi te tjetra. Sa pal openga shkeve? Jaho, shkus-o! Dftoi lals, t'i pagjuej 1 0 . M von kto morn kuptim m t gjer, kpuc, q do t thoshte t paguheshin edhe shpenzimet e ditve t humbura me kt rast. Nn kt emrtim mund t bheshin edhe peshqeshe t tjera dhe nganjher, jepeshin edhe shprblime n t holla. Duke u ndalur n kt shtje, vlen t theksojm se shkuesia duhet t ket kaluar n tri faza kryesore: faza e par, kur shkuesi nuk shprblehej, faza e dyt, kur shkuesi merrte nj shprblim simbolik11 dhe faza e tret, kur shkuesi pr misionin e tij krkonte nj shprblim t mir12. N fazn e fundit, kur u prdorn t hollat, qoft edhe si barasvlerse t kpucve t grisura, s'kemi t bjm m me nj shprblim simbolik, por si me nj veprim q ndrmerrej nga persona t veant pr qllime fitimi. Pra, kjo sht koha e degjenerimit t ktij institucioni, periudha e kthimit t tij n nj marrveshje thjesht tregtare, nga e cila shkuesi nxirrte prfitime t mira.13 N periudhn q kemi marr n studim, t tria fazat e msiprme t shkuesit kan qen t prhapura n popullin ton. Pra, ka qen pr mendimin ton mbizotruese, faza e dyt, kur shkuesi merrte si shprblim nj peshqesh simbolik. Kjo nuk prjashton edhe rastet kur, njerz t veant, t pandrgjegjshm dhe t shtyr nga interesa personale, u bn shkues profesionist dhe ushtruan kt zanat vetm pr fitim. Dhe shkues t till ka pasur gati n t gjitha krahinat e vendit ton. T nisur nga interesa personale, duke vn mbi gjithshka fitimin, kta njerz shpeshher lidhnin martesa t paprshtatshme, me diferenca t theksuara moshe, me njerz me t mta fizike dhe mendore. Dhe, ndonse opinioni i prapambetur e reaksionar, klasat sunduese dhe feja e prkrahnin nj gj t till, shumica drrmuese e popullit ishte kundr ktyre qndrimeve. Gjykimi i shndosh popullor n krijim9) F. Engels: Origjina e familjes e prons private dhe e shtetit, Tiran 1970, f. 101. 10) N amri ka pasur raste q shkuesi nuk merrte asnj lloj shprblimi pr punn q bnte. Kjo ishte m e theksuar n amrin e Ndralumit. 11) Dukuria m e prgjithshme ka qen shprblimi i shkuesit me nj peshqesh simbolik, qoft edhe kpuc. Kjo ndeshej kudo n vendin ton. 12) Shprblimi i shkuesit n t holla, ndeshej n shum krahina t Shqipris, por duhet theksuar se njerzit q pranonin t shprbleheshin kshtu kan qen t rrall. 13) B. Mejdiaj, ort. cit., 1 76.

Karakteri i lidhjeve martesore para lirimit

tarin e tij, i ka satirizuar martesat e shmtuara q bheshin me shkuesi, si ato me diferenc moshe, martesat n vegjli etj. Me gojn e t rinjve sht shprehur protesta e tyre. M thojshin shoqet mbram;/ Merre moj, merre plakun-o/ Plaku kambt si ibuk,/ Shpina e plakut ishte knut,/ 14 Plaku barkun si saksi,/ Plaku buzn si mli,/ Qyqja 'ta baj plakun-o . 'ke, vash-o, q lan e qan?/ Laj e qaj se m martun-e;/ M martune, m dhan nj plak-e;/ 'i rash ngjat e gdhina larg-e/ Vinte era, moj si
ZNIA (FEJESA) DHE DETYRIMET EKONOMIKE NDRMJET PALS S DJALIT DHE PALS S VAJZS

Znia e vajzs ishte nj marrveshje ndrmjet zotrve t shtpive ose prindrve t t rinjve pr lidhjen e martess s ardhshme. Si e pam, znia nuk bhej me plqimin e t rinjve, por me dshirn e prindrve dhe me ndrmjetsimin e shkuesit. N t kaluarn, pr fejesn e dy t rinjve prdoreshin fjalt: znie, mbles, mbules, vles. Vajza quhej e zn (e nxan, e zan), e vluar, e mbuluar, ndrsa djali i zn (i nxan, i zan) i vluar, i mbuluar. Por, termi m i prdorur ishte i zn d'he e zn. N vendin ton, n prgjithsi, mosha pr znlen e dy t rinjve ka qn: pr vajzat, 12-14 vje dhe pr djem, 16-18 vje. Kjo nuk do t thoshte q prindrit t mos kujdeseshin pr znien e tyre edhe prpara ksaj moshe. Kt t drejt ua jepnin prindrve zakonet patriarkalo-feudale, sipas t cilave, babait i njihej e drejta e pakufizuar mbi fmijt, pra, edhe e drejta pr znien e tyre n do mosh e, ngandonjher, edhe para lindjes. Ky zakon pr parin kishte karakter t theksuar politik, sepse nprmjet fejesave, krushqive, forcohej familja patriarkale, forcoheshin lidhjet ndrfisnore midis familjeve, prjetsohej pushteti politik i klasave shfrytzuese. Si e tham, znia e fmijve q n vogli, q n djep dhe, n ndonj rast q pa lindur, praktikohej n shtresat e pasura. Por, nn ndikimin e tyre, u shtri edhe n shtresat e tjera t popullsis, megjiths ajo praktikohej rrall. Materiali yn dhe burime t tjera na lejojn t gjykojm se kjo dukuri ka qen m e prhapur n shekullin e kaluar dhe, ndonse rrall, praktikohej n mbar shqiptart. Fmijt e t dy sekseve fejohen q n djep pa u lejuar q t shihen e t njihen gjat kohs s fmijris, as kur rriten n mosh, shkruan Pukvili. Ndodh shpesh q t fejuarit t mos din se i jan premtuar njeri-tjetrit, nj rregull i till sht e drejta dhe e fshehta e prindrve t tyre, t cilt ua bjn t njohur kur u do qejfi. Kur mbaron kjo koh, vajzat zakonisht jan 12 vje dhe djemt 18 vje16. Duke folur pr bajraqet e Pultit: Shaln, Shoshin, Krinin dhe Toplann, si dhe
14) Kng popullore lirike, Tiran 1955, f. 123. 15) Po aty, f. 128. 16) Pouqeville F.C.H. Voyage dans la Grce Lb VIII, kapitulli IX, Paris 1820-1821.

10

Abaz Dojaka

pr Rrzn e Tepelens, Hani ve n dukje se fejesat bhen kur fmijt jan ende t vegjl, nganjher bile edhe kur lidhen n djep17, Fejesat e bebeve qen thuajse krejt t prgjithshme18, nnvizon Durham. N shtresat e mesme dhe t varfra t popullsis znia n djep ose pa lindur fmijt bhej me qllim q t forcohej miqsia ndrmjet dy shtpive. Marrveshja bhej drejtprdrejt, me marrveshjen e dy t zotve t shtpis ose t dy prindrve t fmijve. Kur dy gra nga shtpia e tyre ishin me barr, ata shfaqnin dshirn q, po qe se lindnin njra djal e tjetra vajz, t porsalindurit do t quheshin t zn ndrmjet tyre. N ndonj krahin bhej edhe ndonj ceremoni e vogl dhe, kur lindnin fmijt me seks t kundrt, lajmrohej me t shtna pushke se t dy familjet u lidhn me miqsi. Ndodhte q znia e fmijve t bhej kur kta arrinin 3-4 vje. Pr ligjsimin e ksaj shkmbehej edhe buka, domethn, organizoheshin gosti n t dy familjet. Lidhur me moshn, sht e nevojshme t vm n dukje se n popullin ton, me ndonj prjashtim, n martesn e vajzave ndiqej radha: m e madhja m par e kshtu me radh. Kjo respektohej kudo dhe, kush e shkelte, prbuzej nga t gjith Madje, n zona t veanta ndodhte q djali, po t kishte motra, nuk martohej para tyre, pavarsisht se mund t ishte m i madh se ato. Q vajza t quhej e zn, duhej pa tjetr nj ceremoni e rastit, e cila zhvillohej n shtpin e vajzs ose n shtpin e nj t treti (t afrm ose miku t shtpis s vajzs). Kjo vizit n Korc quhej t shkelat. Zakonisht, t dy palt rreth 6 ose 8 vet, nga 3-4 pr seciln pal, pasi mbaronin qerasjen, shkmbenin nishanet ose dorzonin shnjn (shejin, si prdorej n Veri). N pergjithsi, shenjn q ia lshonin n dor t atit t vajzs e dorzonte nj i afrt i djalit, nganjher edhe i zoti i shtpis ose shkuesi. S bashku me shenjn dorzoheshin edhe t hollat. KLD e prcaktonte shenjn t prbr prej nji unaz t remt a t'argjant (tash von). . Unaza e dhet grosh jan me kanun 19 . N Kosov vinin n tryez unazn, dhe nj koron argjndi, q ishte shenja se u dha fjala. Kjo tregonte q vajza ishte lidhur e nuk mund t jepej gjetiu. Edhe n jug t Shqipris, sipas materialit q kemi mbledhur n shum zona, jepej nj shenj e till. Nishani zakonisht sht nj pare e vjetr floriri ose sermi, e cila nuk qarkullon n treg20. N shum krahina t Shqipris, veanrisht n veri, s bashku me unazn jepej edhe nj shami. Shamia sht shenj rituale q tregonte se vajza ishte e mbuluar apo e zn. N zonat malore dhnia e shenjs ishte nj far kapari, q pala e djalit i jepte asaj t vajzs. Mbas shenjs askush tjetr s'kishte t drejt t vinte dor mbi at vajz, ndryshe do t binte n gjak.

17) Hahn. G. Albanesische Studien, Vjen 1854; f. 329. 18) E. Durham: Some tribals, origins, laws and customs of Balkans, London 1928, f. 201. 19) K L D . , parag. 41. 20) G. Hahn, Vep. cit., f. 330.

Karakteri i lidhjeve martesore para lirimit.

11

N fillimin e saj shenja, si duket, ka qen nj objekt i vetm q nuk shoqrohej me ndonj plak tjetr. M von u shoqrua me nj numr t caktuar objektesh dhe, shpeshher, edhe me t holla. Duke iu referuar materialit ton pr krahinat e ndryshme t Shqipris, vem re se kjo dukuri na paraqitet si m posht: N Malsi t Madhe, pasi merrej miratimi pr znien e vajzs, caktohej afati, kur do t dorzohej mimi i nuses. N kt dat i zoti i shtpis apo shkuesi dorzonte pjesn e par t mimit, domethn paret e unazs, q prbnin kaparin. Me kursin e sotm t t hollave kjo shum arrinte deri n 500 lek. Zakonisht shumn e t hollave e krkonte miku. N Malsi t Gjakovs, para se t pihej kafja e znies, shkuesi merrej vesh pr punn e mesitit, shprblimit q pala e djalit duhej t'ia jepte ans s vajzs. Mesiti n fillim shprehej me dhurata t ndryshme pr t afrmit e vajzs, si p.sh.: t atit nj dhjetshe turke (revole), vllait nj mauzer, dajs s vajzs nj sahat me qostek, s'ms dhjet kok dhi. M von mesiti u krkua n t holla q arrinin 3000 deri n 5000 lek21. N Nikaj-Mrtur, gjat kohs s znies s vajzs lihej si kapar nj shum t holla, t cilat i merrte i zoti i shtpis. N fillim vlera e kaparit ishte e paprfillshme: nj mexhide, nj koron ose nj lek. Ka pasur ras.te q si kapar sht prdorur nj shami, nj sapun, madje edhe nj cigare duhan. Por, kto shrbenin vetm sa pr znien e vajzs. M von bhej marrveshja pr pazarin e ciks, q zakonisht pritej 12 qese serme (baraz me 12 napolona flori). Nga kto, gjysma ishin t hollat e unazs, 6 napolona (baraz me 3000 deri n 4000 lek)22. N Lum (Kuks), kur vinte mahrama (nj shami q i jepej shkuesit si shenj se i ati pranonte t jepte vajzn), familja e djalit, me ann e shkues.it, i onte vajzs disa dhurata si lesh, pambuk, bojra t ndryshme etj., si dhe disa t holla q quheshin pare hupsa, sepse nuk llogariteshin n forc, n shumn q do t'i caktohej dhndrit pr nusen23. Edhe n fshatin Golaj t rrethit t Kuksit familja e djalit onte 500 deri 2000 lek si kapar pr znien e vajzs24. N Domgjon (Mirdit), natn e znies s vajzs, prindi i djalit s bashku me shkuesin lshonin unazn, nj shami dhe nj sasi t hollash, q arrinin 3000 deri 5000 lek. Unaza dhe shamia i takonin nuses, kurse t hollat familjes s saj25. N Fush-Arrz (Puk), pala e djalit onte shenjn, q prbhej nga nj unaz e nj rub e kuqe, si dhe nj shum t hollash26. N Lezh, me kt rast prve unazs s argjndt dhe shamis (q ishin t vajzs) shtpia e djalit drgonte edhe disa t holla, sasia

21) M. Memia, Dasma e Malsis s Gjakovs, Etnografia shqiptare I, 1962 f. 278. 22) M. Memia, Martesa dhe lindja n Nikaj-Mrtur. AE f. 8. 23) Shefqet Hoxha, Fejesa dhe martesa n Lum; Bul. i USHT, seria shkencat shoqrore, 1960, nr. 4, f. 247. 24) AE, 516/23, 1 66-67. 25) AE, 466/9, f. 37-38. 26) AE, 515/22, f. 16.

12

Abaz Dojaka

e t cilave varej sipas krkess s mikut. N qoft se miku tregohej i arsyeshm, ather shuma ishte e vogl dhe arrinte deri n 300 lek. Por, kishte raste kur ai krkonte 1000 lek. Kto t holla shrbenin si kapar, quheshin pare nan gju dhe prdoreshin nga i zoti i shtpis si t donte27. Si shenj n Mat cohej nj unaz, nj shami dhe 200 grosh28. Ndrsa n Mirdit shenja zakonisht ishte m e shtrenjt. N Kushnen, n t kaluarn, paguanin nj shum q shkonte nga 3000 deri n 4000 lek29. Po kaq paguanin edhe n Kthell t Eprme dhe n bajraqet e tjera t Mirdits. Pr zonn e Kurbinit 30 kemi kt t dhn: Ditn e znies s vajzs i ati i djalit drgonte n shtpin e vajzs shenjn, q prbhej nga nj unaz, nj shami mndafshi dhe nj peshtaf, brenda t cilit vendoseshin sendet e tualetit. Ve ktyre, babai i dhndrit drgonte edhe 500 deri n 2500 lek (kjo varej nga gjendja ekonomike e shtpis s djalit), t cilat, t shumtn e herve, shprdoroheshin nga pala e vajzs. Kishte edhe raste kur kto t holla familja i prdorte pr prgatitjen e rrobave t vajzs. Edhe n krahinn e Tirans,31 sidomos n Malsi, pala e dhndrit paguante nj sasi t hollash pr znien e vajzs. N Hasdushk 32 (Rrogozhin) dhe n Rostej33 (Durrs) familja e djalit i jepte nj sasi t hollash pals s vajzs. Shuma e tyre caktohej nga i ati i ksaj dhe nga shkuesi. Duke zbritur n krahinat e Jugut kjo dukuri paraqitej e zbeht ose nuk shfaqej fare. N Kor dhe rrethet e saj, n Ersek, Prmet, n disa zona t Gjirokastrs (Lunxhri, Zagori qytet), n amri e ndonj vend tjetr kapari nuk prdorej. Ndrsa n Brzesht34 (Librazhd) kjo dukej shum qart. Ka qen zakon q, pr t zn nj vajz, babai i djalit at dit q onte nishanet, i jepte t atit t vajzs nprmjet shkuesit nj sasi t hollash si kapar, pr t siguruar znien. Nga t dhnat e msiprme, del se kjo dukuri ka qen m e theksuar n zonat malore, ndrsa n zonat me fshatar t vegjl dhe ifinj pothuaj nuk paraqitej fare. Megjithat mendojm se n nj t kaluar t largt kjo dukuri ka qen pr gjith shqiptart. Kt, si do ta shohim edhe m posht, na e tregon e drejta e ans s vajzs pr t krkuar shpenzimet e pajs nga shtpia e djalit, gj q shfaqej edhe n zonat jomalore. Por, edhe atje ku nuk shfaqej, t dy palt bnin prgatitje pr martesn dhe shpenzimet ishin t dyanshme. N kto zona kishte marr nj zhvillim t madh shkmbimi i nishaneve. Sigurisht duhet br dallimi ndrmjet shtresave dhe klasave t shoqris shqiptare t asaj kohe: klasat e pasura paguanin m shum pr
27) AE, 539/11, f/95. 28) Kahreman Ulqini, Doke, veshje e besime n Mat, Bul. i USHT. Seria shken. shoq., 1960 nr. 4, f. 255. 29) AE, 470/13, 1 63-66. 30) AE, 471/41. 31) AE, 434/2, f. 60-61. 32) AE, 465/5, f. 31. 33) AE, 460/4, 1 31. 34) AE; 840/123, pyetja 35.

Karakteri i lidhjeve martesore para lirimit.

13

nishanin. Por, edhe n shtresat e mesme dhe, n nj mas m t vogl, edhe n shtresat e varfra t popullsis, nn ndikimin e drejtprdrejt t shtresave t pasura, shkmbimi i nishaneve mori nj prhapje t madhe, duke u br nj barr e rnd pr ekonomin e shtpis. Shkmbimi i nishaneve, q praktikohej m shum n jug t Shqipris dhe n qytete, mori nj zhvillim t madh vecanrisht nga gjysma e dyt e shek. XIX deri n prag t lirimit, kur Shqipria kishte hyr tashm n rrugn e zhvillimit t marrdhnieve kapitaliste. E theksuar ka qen n qytetet e Kors, Shkodrs, Gjirokastrs, Tirans, Beratit, Vlors etj. dhe n fshatrat rreth qyteteve t jugut. Madje, n Kor kjo kishte marr formn e nj gare midis familjeve t ndryshme, kush t shpenzonte m shum. Kaq e vrtet sht kjo, sa n vitin 1826 burrat e komunitetit ortodoks t Varoshit t Kors, duke par shpenzimet e teprta q bheshin me rastin e lindjeve, fejesave, martesave dhe vdekjeve, morn vendime t posame pr kufizimin e tyre. Vendimet e vitit 182635 pr kufizimin e ceremonive dhe shpenzimeve familjare gjat kohs s fejess dhe t martess, doln nga nevoja e kohs, pasi ato rndonin shum ekonomit e familjeve dhe masat e gjera nuk u bnin dot ball. Kto vendime kufizonin n nj mas t mir shpenzimet q bheshin pr fejesa e martesa. Por, m von, n vitin 1835,36 mbledhja e gjer e meshkujve t rritur t komunitetit t Varoshit, duke shqyrtuar vendimet e marra m 1826, n kushte t reja, zgjeroi kto vendime dhe 1ejoi t bheshin shpenzime m t mdha. Gjat gjysms s dyt t shek. XIX shpenzimet pr fejesat dhe martesat u zgjeruan akoma m shum, sidomos n shtresat e borgjezis s re tregtare dhe t zanatcinjve t qytetit, t cilt prpiqeshin t imitonin shtresn e borgjezis tregtare t Selanikut e t Manastirit, me t cilt ishin n kontakt. Kjo gj u shtri edhe n shtresat e tjera t qytetit. Prandaj, duke par prmasat e mdha q kishin marr kto shpenzime, banort e qytetit iu drejtuan Kshillit t pleqve t Komunitetit pr kufizimin e tyre. Q n vitin 190537, nga Komuniteti ortodoks i Varoshit t Kors u hartua Kanonizma e re q kufizonte shpenzimet pr lindjet, fejesat, martesat dhe vdekjet. Lidhur me fejesat, kufizoheshin shpenzimet n ceremonin e shkmbimit t nishaneve e t tjera. Nyja 6 e ksaj kanonizme thot: Q sot e tutje shkmbimi i nishanit 38 t bhet jo zyrtarisht 39 , t pritet zakoni
35) Petraq Pepo, Materiale dokumentare n lidhje me ambientin familjar shtpiak t Kors, m 1826, 1835 dhe m 1905. Dorshkrimi f. 1. 36) Petraq Pepo, po aty, f. 1. 37) P. Pepo, po aty, f. 17. 38) N Kor ceremonia e shkmbimit t nishaneve kryhej n shtpin e prindrve t s fejuars, Me kt rast, mblidheshin farefisi, shok e miq t familjes s dhndrit, gra e burra dhe, kur errej, shkonin n shtpin e nuses; edhe aty gjenin t mbledhur pr pritjen e njerzve t dhndrit t afrmit e nuses, shok dhe miq t familjes s saj. Vajza e fejuar dilte me tabaka n dor pr t gostitur krushqit. Vjehrri, duke uruar, i jepte asaj nishanin, zakonisht i varte nj flori n qaf. Me monedha floriri dhe me peshqeshe t tjera e dorovitnin nusen edhe krushqit. Kjo ceremoni quhej shkmbimi i nishaneve ose, si e quante populli i Kors; t shkelurat. 39) Jo zyrtarisht do t thoshte t vinte dhndri vetm me njerzit e shtpis.

14

Abaz Dojaka

q prindrit e t fejuarit dhe prindrit e s fejuars, t afrmit dhe miqt pr kt qllim (q t marrin pjes n ceremonit e shkmbimit t nishanit), t mos shkojn (pr t dfryer) nj pal me tjetrn n shtpin e t fejuarve.40 Edhe n qytetin e Shkodrs znia e vajzs bhej me shpenzime t mdha. Pr kt, n vitin 1910 doln sullat (rregullat) pr kufizimin e tyre. Fejesat pas sodit, thuhet n kto sulle, kan pr t'u ba n kt mnyr: Pare as dupe nuk guxon me dhan krkush sado zengjin q t jet41... M posht caktohej shuma e sendeve q duhej t'i drgoheshin nuses ditn e fejess dhe vlera e secils prej tyre. Por edhe pse u morn kto vendime q, pr kohn, ishin pozitive, sepse luftonin zakonin e keq t shpenzimeve t teprta n fejesa dhe n martesa, harxhimet jo vetm nuk u kufizuan, por u shtuan edhe m shum, veanrisht n shtresat e pasura t qytetit. Dhe, nn ndikimin e qytetit, kjo dukuri u shtri edhe n fshatrat dhe n disa qytete t tjera si: n Ersek, Leskovik, Prmet, etj. duke u br kshtu, nj smundje q sa vinte e shtohej. Ajo q e rndonte m shum ekonomin e familjeve, ishte pagesa e pals s dhndrit pr prgatitjen e nuses apo zakoni q prgatitjet t'i bnin t dy palt ose pjesn m t madhe ta bnte nusja (gj q shprehej edhe n dhnien e priks). Por kjo dukuri nuk paraqitej kudo njlloj. N zonat malore, n ndonj rast edhe n zonat me fshatar t vegjl dhe ifinj, pr pajn e nuses paguante shtpia e dhndrit. Pr ta par kt m konkretisht po paraqesim materiale pr disa krahina dhe zona t vendit ton. N Malsi t Madhe42, n fillim t shekullit ton, pr znien e nj vajze paguhej 70 deri 140 korona dhe nganjher edhe 600. Shuma varej n radh t par nga gjendja ekonomike e familjes s vajzs, por edhe nga ajo e familj'es s djalit. Pra, familja e nj vajze me gjendje t mir ekonomike krkonte nj shum t hollash m t madhe se nj familje e mesme ose e varfr. Pagesa bhej n t holla, por ka pasur raste q bhej edhe n natyr. N Malsi t Vogl n vend t t hollave jepnin edhe kafsh ose arm, n Malsi t Madhe vetxn arm. N Zadrim43, n vitet 1906-1909, shuma q shtpia e djalit i jepte asaj t vajzs shkonte 300 deri 400 korona. Kjo shum, q shrbente pr rrobat e nuses, mund t paguhej edhe me kste. N Malsi t Gjakovs44 paguante vetm familja e djalit. Ajo, ve t hollave, i drgonte familj.es s vajzs edhe 50 kg lesh, 20 kg. pambuk (penj), bojra, etj.

40) P. Pepo, mat. i cit, f. 18. 41) AE, 355/33 f. 186. 42) F. Nopa, Pikpamje fetare, doket e zakonet, Arkivi i Institutit t Historis, f. 167. 43) F. Nopa, po aty f. 162. 44) M. Memia, art. cit., f. 284.

Karakteri i lidhjeve martesore para lirimit.

15

Pr teshat e vajzs paguante vetm pala e djalit, thuhet n nj material nga zona e Nikaj-Mrturit. Vlera arrinte deri n 5000 lek dhe gjysma paguhej n t holla dhe gjysina n natyr. Sipas nj t dhne q kemi pr krahinn e Lums45, gjat regjimit t Zogut, n kohn e znies s vajzs, i ati i djalit priste forcn, kpuct, domethn merrte vesh se sa t holla duhej t'i drgonte mikut. Kjo shum arrinte 20 deri n 30 napolona. Vrtet miku i merrte t hollat, por ai i kthente prsri n nj form tjetr, n plakat q prgatiteshin pr vajzn. N Puk46, n t kaluarn, pala e vajzs i prgatiste gjith rrobat e saj, por t hollat pr kto i paguante pala e djalit. N Mat47 pritet hesapi gjasht muaj para dasms. Shkuesi me prindin dhe disa nga farefisi i vajzs shkonin n shtpin e djalit dhe aty caktonin sa rroba duhej t bnte dhndri pr nusen, numrin e dyshekve, velenxave dhe qilimave, si dhe orendit e kuzhins. N Lezh48 dhe n malsi t saj ana e vajzs i krkonte ans s djalit t gjitha shpenzimet pr rrobat e nuses. T hollat paguheshin her pas here gjat periudhs s fejess dhe arrinin deri n 7000 lek. Zakonisht, n Mirdit49 t gjitha rrobat e nuses bheshin me t hollat q drgonte pala e dhndrit dhe arrinin n 7000 deri n 8000 lek. Por, prve ktyre, kur caktohej dita e dasms, priteshin kpuc, q ishte detyrimi i dyt i pals s dhndrit kundrejt asaj t nuses dhe qshkonte deri n 2000 lek. N Malsi t Krujs50, n shumicn e rasteve, nuk caktohej shuma e t hollave q duhej t paguante shtpia e dhndrit. Por, pavarsisht nga kjo, sipas tradits, dhndri duhej t paguante 7000 deri n 10.000 lek. Kishte edhe raste kur kjo shum kalohej, duke e varfruar s teprmi shtpin e djalit. Kur nuk arrihej shuma e t hollave, ajo plotsohej me bagti, tok etj. Pr plakat e gocs, thuhet n nj material nga Malsia e Tirans51, kryetari i familjes s djalit i jepte nns s vajzs 40 ok lesh pr rrobat e leshta. Pjesa tjetr e plakave q nuk mund t prgatiteshin n fshat (si p.sh.: dyshekt, jorgant kpuct, ent e bakrit, si dhe arka e nuses) do t bliheshin n qytet me t hollat e dhndrit. N fshatrat e Durrsit, Kavajs e t Rrogozhins babai i djalit ishte i detyruar t paguante t gjitha shpenzimet q bnte pala e vajzs pr plakat e vajzs52. N disa zona t Librazhdit53, n kohn e znies s vajzs, i ati krkonte t holla pr prgatitjen e saj. Kishte dhe raste q n vend t t hollave t krkonte 5-6 kok bagti t imta dhe nj ka ose nj lop.
45) 46) 47) 48) 49) 50) 51) 52) 53) Illyria, Tiran 1936, nr. 45. AE, 515/22, f. 22. K. Ulqini art. cit, 1 231, AE, 509/16, f. 14. AE, 539/11. K. Shtjefni, Doke mirditore, Etnografia shqiptare, II, 1963, f. 280. AE, 537/9. AE, 434/2, 1 61. AE, 460/4, f. 50; Andrea Stefi. Materiale etnografike, AE, vll. 55, f. 219. AE, 840/123, pyetja 35, 37.

16

Abaz Dojaka

N Myzeqe34 babai i vajzs i krkonte t atit t dhndrit nj shum t hollash q quheshin para arglleku, velenxn dhe rrobat e nuses. Nganjher, n vend t argllkut n t holla krkoheshin bagti, numri i t cilave varej nga gjendja ekonomike e shtpis s djalit dhe mund t arrinte n 20-40 krer bagti t imta, nj pend qe ose buaj, nj kafsh pune, etj. Argllku merrej edhe n disa fshatra t Mallakastrs s But si n Kurjan, Mbrs55 etj. Madje, n Kurjan, n vend t t hollave krkohej edhe bagti e bereqet. Edhe n krahinn e Labris, sipas zakonit, shtpia e dhndrit paguante nj shum t mir t hollash pr prgatitjen e plackave t nuses. N Kurvelesh, n zonn e Salaris, Buzit dhe Krahsit, me rastin e martess, shtpia e dhndrit duhej t paguante argllkun, rrobat e nuses, t cilat i zgjidhte babai i nuses dhe i paguante i ati i dhndrit 56 . Edhe n bregdetin e Himars57 familja e djalit paguante nj sasi t hollash pr prgatitjen e rrobave t nuses. N shum krahina t Shqipris s Jugut dhe n qytetet ku marrdhniet kapitaliste ishin m t zhvilluara shtpia e dhndrit nuk kishte ndonj detyrim shtrngues pr prgatitjen e plakave t nuses. Ato i bnin s bashku t dy palt. Madje, n kto zona, familja e vajzs shpenzonte m shum. N amri, t gjitha rrobat e nuses i prgatiste i ati i saj kurse dhndri onte disa dhurata pr nusen dhe t afrmit e saj. Duke iu referuar materialit ton, vem re se kjo form kishte prhapje m t madhe. Ajo, ve qyteteve kryesore ngrthente edhe pjesn m t madhe t fshatrave t Shqipris s Jugut dhe asaj Juglindore. N qytetin e Shkodrs dhndri i bnte nuses veshjen e plot, sende tualeti, si dh disa peshqeshe pr njerzit e saj. Ndrsa nusja, nga ana e saj prgatiste teshat pr vete dhe t gjitha t falurat (dhuratat) pr njerzit e burrit. Ve ktyre i ati i vajzs do t'i jepte s bijs wdhe shum en e orendi t ndryshme. E njjta gj vihej re edhe n qytetet e tjera gj q e kemi prmendur n pjesn pr shkmbimin e nishaneve. Por, edhe n fshatra kjo dukuri filloi t marr nj prhapje t madhe. Familja e djalit prgatiste rrobat e fjetjes (dyshek, jorgan dhe jastk) si dhe ni ose dy veshje t plota pr nusen. Nusja, nga ana e saj, bnte veshje t tjera pr vete dhe darovn pr njerzit e burrit. N t gjitha fshatrat e krahins s amris shumicn e pajs e prgatiste ana e vajzs. Djali onte vetm dhurata pr nusen e t afrmit e saj. Madhsia e pajs s vajzs varej nga gjndja ekonomike e familjes. Megjithat, edhe ato q ishin t varfr prpiqeshin ta bnin kt sa m t plot, pavarsisht se rrzonin ekonomin e shtpis.

54) Ll. Mitrushi. Dasma n lalt e M y z e q e s , Etnografia shqiptare II, Tiran 1963, f. 181. 55) AE, 774/58, f. 51. 56) Koo Nova, Forcimi i familjes dhe lufta kundr zakoneve prapanike, Drejtsia popullore, 1967 Nr. 9 f. 83. 57) P. Gjidede. AE, 411/45, f. 56.

Karakteri i lidhjeve martesore para lirimit.

17

N disa qytete, si: n Shkodr, Kor, Ersek, Leskovik, Prmet, prve pajs q prgatiste vajza, i ati i jepte asaj edhe prik, nj pjes t pasuris s familjes (pasuri t patundshme ose n t holla). Ndonse prika si institucion sht e vjetr, ajo mori nj zhvillim t madh n kohn e feudalizmit, kur familjet e mdha mbretrore dhe princrore, me qllim q t lidhnin aleanca n mes t shteteve dhe principatave t ndryshme, bnin krushqi me njera-tjetrn, duke u dhn vajzave krahina t tra, t cilat kalonin n pronsin e burrave t tyre. Dokumente t ndryshme flasin pr aleanca t tilla edhe nvendin ton. N shek. XIII, n vitin 1258 nevoja pr aleanc e shtyn Mihalin II t Epirit t lidhte aleanc me Manfredin Hohenshtaufen, princin e Tarentit, duke i dhn pr grua bijn e vet, Helenn, dhe n form prike nj varg qytetesh t Shqipris, si Durrsin, Vlorn, Kaninn, Beratin etj. 58 Kjo tradit vazhdoi t prdoret edhe nga dyert e mdha feudale arbreshe n shekujt e mvonshm. Vajzat e familjeve t mdha feudale, kur martoheshin, merrnin prik toka t mdha. Gjon Muzaka n testamentin e tij thot se Vlora dhe Kanina kan qen t Muzakve dhe i ishin dhn prik mbess, Regina, q u martua me despotin e Serbis.59 Dhnia e priks vazhdoi edhe nga familjet e pashallarve dhe t agallarve. Por, m e theksuar u b kjo n shek. XIX n qytetin e Kors, veanrisht n shtresat e borgjezis s re t cilat, shfrytzonin dhnien e priks pr t patur mundsi t'u siguronin vajzave nj jet bashkshortore sa m t mir, duke i martuar n shtresat m t larta t shoqris60, P.sh., J. V. Halla, rreth viteve 1870, i dha s bijs gjysmn e fshatit Rmbec. Duhet thn se dhnia e priks, mori nj prhapje t gjer edhe n shtresat e mesme t popullsis dhe u shtri edhe n zonat fshatare t elementeve ortodokse t Shqipris s Jugut, duke u br kshtu nj barr e rnd pr ekonomin e familjes s vajzs. N popullsin e krishter shqiptare t amris (Gumenic, Grikohor, Kushovic, Peshtan, Kastriz, Ledhz etj.), prve pajs, vajzs i jepej si prik edhe ndonj dyqan, vresht, ulli, tok buke ose t holla. Kjo ka qen m shum karakteristike pr shtresat n gjendje t mir ekonomike. Edhe n shqiptart e Greqis61 prika ka qen dika e kohs dhe madhsia e saj ishte n varsi t gjendjes ekonomike t familjes s vajzs. Nga t tre rastet e shtjelluara m lart del se shpenzimet pr martesat ishin nj barr e rnd pr ekonomit e familjeve. Prandaj,

58) Acta et Diplomata, I 245, 1258, Burime t zgjedhura pr historin e Shqipris, vll. II, f. 66, 99. Dokumenti, midis t tjerash, thot: Mihali II despot i Epirit, bijs s vet Helens, q do t bashkohet me martes me Manfredin, princin e Tarentit, i jep si prik prve ishullit t Korfuzit, dhe kshtjellave t Sopotit (Subotum) dhe t Butrintit, edhe disa kshtjella e vende n Arbri: Durrsin, Vlorn, Kaninn, Beratin, malet e Spiranics 59) Ch. Hopf. Chroniques Greko-Romanes, Berlin 1873, f. 290-291. 60) Andrea Nathanaili, Materiale dokumentare pr institucionin e priks, Studime Historike, 1975, nr. 2, f. 180. 61) Petro A. Furiqi, Martesa dhe simbolet e martess n shqiptart e Salamins, Athin 1927, f. 265.
2 198

18

Abaz Dojaka

pr t siguruar shumn e t hollave q nevojiteshin pr pajn dhe pr shpenzimet e dasms, n prgjithsi, i zoti i shtpis merrte masa t ndryshme, shiste tokn ose kullotn, bagti t imt ose t trash, hynte n borxhe etj. Jo rrall, ai conte nj ose dy djem t shtpis (shpesh edhe dhndrin) pr t punuar n familjet e pasura, n qytete, madje edhe n kurbet (si ndodhte n krahinat e Jugut) deri sa t siguronin t ardhurat pr shpenzimet e dasms. Kjo plag e rnd e shoqris shqiptare t paralirimit u kufizua disi nn shtytjen e masave popullore. Megjithat, deri n prag t lirimit ajo ishte problem dhe mund t zhdukej vetm me prmbysjen e marrdhnieve t vjetra n prcdhim.
* * *

Duke analizuar materialin e msiprm, lidhur me detyrimet ekonomike q kishin t dy palt e lidhura me krushqi, mund t nxjerrim kto prfundime: Pagesa q shtpia e dhndrit i bnte shtpis s nuses, paja dhe prika, jan institucione t ndryshme, t pavarura nga njeri-tjetri, dhe secili k.a linjn e vet t zhvillimit. N rastin e par, domethn kur pala e dhndrit jepte nj shprblim pr znien e vajzs (shenja, dhnia e materialeve t ndryshme ose drgimi i t hollave pr prgatitjen e rrobave t nuses, dhuratat e shumta t familjes s dhndrit pr njerzit e nuses etj. flasin pr mbeturina t blerjes s grave. Lindja e institucionit t blerjes s grave i takon etaps s par t zhvillimit t matriarkatit. Me lindjen e martess me ifte fillon rrmbimi dhe blerja e grave, 62 shkruan Engelsi. Por edhe m von, me zvendsimin e matriarkatit me patriarkatin dhe me lindjen e familjes patriarkale, martesa me t bler mori nj zhvillim edhe m t madh. Kt e tregon edhe interesimi i t gjith antarve t komunitetit familjar, t cilt ndihmonin n grumbullimin e shprblimit q do t'i jepej familjes s gruas. Pra, martesa me t bler sht karakteristik e marrdhnieve patriarkale dhe sht e lidhur me familjen e madhe patriarkale, pavarsisht se lindja e saj i prkiste periudhs s matriarkatit. Si duket nn ndikimin e marrdhnieve t reja shoqrore martesa me blerje rritej e forcohej s bashku me rritjen e prirjeve patriarkale, deri sa arriti zhvillimin e plot me lulzimin e marrdhnieve patriarkale. Me shprbrjen e families s madhe patriarkale dhe me lindjen e familjes s vogl u zhduk edhe blerja e gruas, kurse tepruan vetm mbeturinat e saj. Por, zhdukia e ktij institucioni nuk tregon se u ndryshua baza e martess aic nuk e humbi karakterin e saj si nj marrveshje ekonomike. Me lindien e familjeve t vogla, kur gruaja i humbi t gjitha t drejtat e trashguara q m par dhe kur u rrit rndsia ekonomike e puns s burrit (q zinte degt kryesore t aktivitetit prodhues), puna e

62) F. Engels, vep. cit., f. 69.

Karakteri i lidhjeve martesore para lirimit.

19

gruas n shtpi zuri nj vend gjithnj e m t madh. Kjo prcaktoi edhe fatin shoqror t saj, t cilin e plotsonte edhe martesa me t bler. Tani familja-ekonomi e shikonte do pjestar si forc pune, prandaj, duke dhn vajzn tek djali, familja e saj krkonte kompensimin prkats. N fillim kjo shprehej me dhuratat, q familja e dhndrit i onte familjes s nuses. (n radh t par t atit dhe s'ms, pastaj vllezrve, dajs s nuses dhe t afrmve t tjer). Me zhvillimin e shkmbimit tregtar, vlera e puns s gruas, ve objekteve n natyr, mori shprehjen e saj edhe n t holla. Kshtu lindi mimi i gruas. sht ky mim i gruas q zihet ngoj n t drejtn ton zakonore, n Kanunin e Lek Dukagjinit63 dhe n materiale t tjera. Por duke gjykuar n baz t materialit ton pr gjysmn e dyt t shekullit XIX deri n prag t lirimit, nuk mund t flasim pr martes me t bler. Ajo ka qen kaprcyer prej kohsh nga populli yn, duke na ln si trashgim mbeturinat e saj dhe jo m tepr se mbeturina, Madje, edhe kto mbeturina kan qen t kufizuara n zonat malore dhe rrall n zona t tjera. Paja dhe prika, si institucione, kan lindur n periudhn e shthurrjes s familjes patriarkale, me ndarjen e saj n familje t vogla. Vajza q martohej, duke u larguar nga ekonomia e familjes, merrte nj far pjese nga pasuria kolektive e saj. Kjo prbnte pasurin personale t gruas s martuar, t veant nga pasuria e shtpis s burrit, pasuri q e dispononte n mnyr t lir dhe mbi t ciln nuk mund t vinte dor askush, bile as burri. Kjo pasuri q, deri n nj far shkalle, prbnte bazn e pavarsis s gruas, n popullin ton quhej salem n Veri, pekuli n Jug. Me thellimin dallimit klasor dhe me rritjen e forcave prodhuese, paja dhe prika morn nj zhvillim t madh. Q n kohn e vjetr, klasat dhe shtresat e pasura, pr t mos copzuar ekonomin e prbashkt t familjes, si kompensim t pjess s vajzs, filluan t jepnin nj shum t konsiderueshme t hollash. Vajza q merrte prik nuk kishte t drejt trashgimie n familje. Duke filluar nga shek. V e ktej n shum popuj asnj martes nuk bhej pa paj e pa prik. N kt periudh u zhvillua paja me plaka-veshmbathje, en e orendi t ndryshme etj. Edhe n kohn e feudalizmit u ruajt kjo mnyr e lidhjes s martess, n baz t s cils qndronte interesi ekonomik. Madje, n feudalizm, familjet e mdha, pr t forcuar pozitn e tyre pr t krijuar aleanca t ndryshme, i martonin vajzat e tyre me familje t forta duke u dhn nj prik t majme, e shprehur kjo n pasuri t patundshme q nganjher arrinte n krahina t tra. Paja dhe prika morn nj zhvillim edhe m t madh n kapitalizm. Duke shndrruar do gj n mall, prodhimi kapitalist i duku

63) N Kanunin e Lek Dukagjinit gjejm kt prcaktim: mimi q nepej pr varza e gra, tash 50 vjet e andej, prbhej prej 50, 100 mje 400 groshsh. mimi i Kanus s von prbahet prej 1500 groshve, aq sa ban gjaku i grues (KLD nye e nntmbdhjet).

20

Abaz Dojaka

n nj mas t madhe marrdhniet e lashta, t trashguara nga e kaluara. Martesa me llogari, martesa me prfitim material, u b lloji kryesor i martess n radht e borgjezis. Kjo klas shtron prpara martess n radh t par qllime ekonomike, e shikon at jo si bashkim njerzish, por si bashkim kapitalesh, si nj mjet pr t grumbulluar pasuri t reja. N shum vende kapitaliste legjislacioni i jep t drejt burrit t administroj pasurin e familjes, duke prfshir edhe pasurin (prikn ose pajn) e gruas. Pra, zakoni i marrjes s pajs, pavarsisht nga origjina e tij e lasht, e ka burimin n pronsin private mbi mjetet e prodhimit dhe, si pasoj ai sht nj zakon i trashguar nga shoqria me klasa antagoniste. Ky zakon, q e ka burimin n trashgimin dhe paprekshmrin e prons s klasave t privilegjuara (sepse vetm ato kan qen n gjendje t'u jepnin fmijve paj dhe prik t madhe) u b nj zakon masiv. Paja dhe prika ishin baza me ann e t cilave matej vlera e t rejave q do t martoheshin. Edhe n popullin ton, si e pam, paja dhe prika kishin marr nj prhapje relativisht t madhe, por madhsia e tyre varej nga gjendja ekonomike e familjeve. Ato kishin prmasa m t mdha n klasat e pasura, megjithat, nn ndikimin e ktyre klasave, u prhap mjaft edhe n shtresat e tjera t popullsis, duke u br nj plag e rnd pr shoqrin shqiptare t paralirimit. Materiali q parashtruam, tregon se n krahinat malore dhe n ndonj rast, edhe n zonat me fshatar t vegjl dhe ifinj mnyra kryesore pr t lidhur martes ishte detyrimi q pala e djalit kishte kundrejt pals s vajzs (e shprehur kjo n dhnien e bagtis, t hollave, dhuratave t ndryshme). Ky detyrim ndryshonte nga njera krahin n tjetrn, duke u varur kryesisht nga gjendja ekonomike e shtpis s djalit q martohej. Por, pavarsisht nga kjo, pa plotsimin e detyrimeve q cekm m lart, nuk bhej martes. N zonat e tjera t Shqipris, veanrisht n ato t Jugut dhe n qytetet, ose nuk gjejm detyrimin ekonomik t pals s djalit kundrejt vajzs, ose gjejm vetm gjurm t tij. Ve ksaj, n kto vende luante rol t madh, paja q babai i jepte vajzs kur bhej martesa.
* * *

Pas lirimit, me vendosjen e pushtetit popullor dhe t marrdhnieve t reja socialiste n prodhim, n lidhjet martesore vihen re ndryshime t rndsishme cilsore. Tani, n vendin ton, bazn e martess nuk e bn interesi ekonomik, por njohja e ndrsjellt e t rinjve, dashuria e pastr dhe e sinqert, interesi i tyre i prbashkt pr ndrtimin e shoqris socialiste.

Karakteri i lidhjeve martesore para lirimit.

21

Rsum
LE CARACTERE DES RAPPORTS CONJUGAUX AVANT LA LIBERATION DU PAYS L'auteur soumet un examen circonstanci les rapports conjugaux avant la libration du pays. Il s'agit du lien conjugal qui correspond la famille rurale. On fait mention, dans quelque cas, aussi des mariages chez les autres classes et couches de la socit. En Albanie, jusqu' la Libration du pays, c'tait les parents qui devaient se soucier pour le mariage de leurs fils, sans rien demander, au pralable de leur assentiment. Tout de mme, l'entremise pour la demande de la main d'une jeune fille, n'tait pas le fait direct des parents. On employait cette fin l'entreprise d'une troisime personne, le marieur. Les parents donnaient leur parole au marieur, qui faisait d'intermdiaire pour la qute de la jeune fille. Les parents taient les seuls dcider sur cette question, indpendamment du fait que les futurs conjoints ne s'taient jamais connus auparavant. Dojaka, s'arrtant d'une faon plus circonstancie, sur l'institution du marieur, constate que celle-ci a pass par trois phases principales: La premire phase c'tait lorsque le marieur ne recevait aucune compensation pour son entremise; la deuxime phase c'tait lorsque celui-ci ne recevait que, comme compensation symbolique, une paire de mocassins ou de chaussures; la troisime phase c'tait celle lorsque le marieur rclamait une bonne compensation mesure de la russite de sa mission. Dojaka parle ensuite des fianailles proprement dites et des obligations conomiques entre la partie du jeune homme et la partie de la fille. Comme terme technique on employait, au lieu du terme actuel, fejes fianailles, d'autres termes, voire: znie engagement, mbles alliance, vles mme sens. Pour le jeune couple, on avait les dnominations suivantes: la fille: e zn engage, e vluar allie par parent, e mbuluar couverte dans le sens d'engage; le jeune homme: i zn engag, i vluar parent par alliance, i mbuluar couvert dans le sens d'engag. La diffrence entre l'une et l'autre passe du simple fminin au masculin. L'engagement du jeune homme et de la jeune fille reprsentait un jalon important dans le mariage albanais. Il tait suivi par une srie de pratiques que sont: l'change du gage, les arrhes dposes pour la prparation du trousseau, le trousseau et la dot. Ces questions sont analyses en dtail par l'auteur, s'agissant que les diffrences entre rgions ou groupes ethnographiques sont assez fortes, et puis il y a les diffrences dcoulant de la condition sociale. L'auteur illustre ces particularits en tirant des exemples et des donnes effectives de chacune des rgions ethnographiques composant le pays. Il arrive aux conclusions suivantes: 1. En Albanie du Nord, Albanie centrale et dans quelques zones particulires de l'Albanie du Sud, la faon principale contracter mariage tait celle de l'obligation conomique que se prenait la partie du jeune homme envers celle de la jeune fille. En d'autres termes, les arrhes consistaient dans la concession de cheptel, d'argent comptant, etc., pour former la somme ncessaire la prparation des parties du trousseau et des dons ncessaires ces crmonies. 2. Le trousseau et la dot jouaient un rle important dans les contractations matrimoniales. Ils ont apparu dans la priode de la dissolution de la famille patriarcale, par sa subdivision en petites familles. La fille marie, qui s'loignait de

22

Abaz Dojaka

l'conomie de la famille paternelle, avait le droit de prendre une certaine quote-part de l'conomie collective. C'tait ce qui formait son avoir personnel, l'avoir de la femme marie, distinct des avoirs de son mari. Il s'agissait de certains avoirs qui constituaient, dans une certaine mesure, aussi la base de son indpendance dans la famille conjugale. Le trousseau et la dot avaient pris une forte envergure dans les formations socio-conomiques aux classes antagonistes. C'tait une mesure par laquelle on estimait les valeurs des jeunes marier.