U BAN NHN DN THNH PH H NI

TRNG CAO NG Y T H NG

GIO TRNH

DN S HC C BN
Ti liu o to s cp Dn s y t

H Ni - Nm 2011

LI NI U
Dn s hc l mn khoa hc v dn s. Nghin cu dn s hc gip cho
ngi hc nm c h thng kin thc c bn v dn s, nhng qu trnh dn s
hc, nhng l thuyt v dn s v nhng lnh vc ng dng l thuyt v phng
php nghin cu.
Cn c vo chng trnh khung dc B Gio dc ph duyt. Vi mc
ch p ng nhu cu hc tp nhng kin thc c bn v Dn s hc ca hc sinh
h chnh quy Trung cp Dn s y t; Cun sch ny bao gm nhng ni dung sau:
- Nhp mn dn s
- Quy m c cu dn s, phn b dn c
- Mc sinh v cc yu t nh hng
- Mc cht v cc yu t nh hng
- Cht lng dn s v cc yu t nh hng
- Tnh hnh bin ng dn s a phng
- Xy dng thp dn s ca a phng qua s liu iu tra dn s
Gio trnh hon thnh c s gip rt nhiu ca chuyn gia . y l ln
u tin bin son gio trnh, tuy c nhiu c gng nhng chc chn khng trnh
khi s thiu st. Chng ti rt mong nhn c nhiu kin ng gp ca cc
ng nghip v bn c gio trnh c hon thin hn.

Cc tc gi

MC LC
Trang
Bi 1 NHP MN DN S .................................................................................... 3
1. Cc khi nim v Dn s v Dn s hc ........................................................... 3
2. ngha thc tin ca mn hc ......................................................................... 3
3. i tng v phm vi nghin cu ca Dn s hc ........................................... 4
4. Phng php nghin cu dn s hc................................................................. 5
5. Tnh hnh dn s th gii v Vit Nam ............................................................. 6
Bi 2 QUY M, C CU V PHN B DN S ............................................. 12
1. Qui m v phn b dn s ............................................................................... 12
2 . C cu dn s ................................................................................................. 16
Bi 3 MC SINH V CC YU T NH HNG. .......................................... 25
1 . Khi nim v cc ch tiu nh gi mc sinh: ............................................... 25
2. Cc c trng ch yu ca qu trnh sinh: ...................................................... 28
3. Xu hng bin ng mc sinh ........................................................................ 30
4. Cc yu t nh hng n mc sinh ............................................................... 31
Bi 4 MC CHT V CC YU T NH HNG .......................................... 35
1. Khi nim v cc ch tiu nh gi mc cht.................................................. 35
2. Xu hng bin ng mc cht v cc yu t nh hng ................................ 37
Bi 5 CHT LNG DN S V CC YU T ANH HNG..................... 40
1. Khi nim v cht lng dn s ..................................................................... 40
2. Nhng ch tiu o lng cht lng dn s .................................................... 43

Bi 1
NHP MN DN S
MC TIU:
1. Nu c khi nim,mc ch i tng,phm vi v phng php ca mn
dn s v pht trin
2. Trnh by c nhng nt khi qut ca tnh hnh dn s th gii v dn s
Vit Nam

NI DUNG
1. Cc khi nim v Dn s v Dn s hc
Dn s l dn c c xem xt, nghin cu gc : quy m v c cu. Ni
hm ca khi nim Dn c khng ch bao gm s ngi, c cu theo tui v
gii tnh m n cn bao gm c cc vn kinh t, vn ho, sc kho, ngn ng...
tc l n rng hn rt nhiu so vi ni hm ca khi nim Dn s.
Dn s hc c hiu theo ngha hp l ch nghin cu quy m, c cu v
bin ng dn s. Dn s ang l i tng qun l ca Nh nc.
2. ngha thc tin ca mn hc
Bt k mt hnh thi kinh t x hi no, mun tn ti v pht trin u phi
duy tr hai dng sn xut: Sn xut ra ca ci vt cht x hi (t liu sn xut v
t liu tiu dng) v sn xut ra chnh bn thn con ngi. Hai dng sn xut ny
lun tn ti ng thi v c mi lin h, tc ng ln nhau. V vy, nghin cu ti
sn xut dn s l nghin cu mt lnh vc lin quan trc tip v quyt nh n s
tn ti v pht trin x hi.
Trong mi lin h vi nn sn xut x hi, con ng va l ch th quyt
nh s tn ti v pht trin ca n, va l khch th, l lc lng tiu dng nhng
ca ci do mnh to ra. V vy, cc k hoch sn xut, dch v khng th thiu c
cc cn c v qui m, c cu dn s. Vic nghin cu th trng bt u bng vic
m t khi qut tnh hnh dn s m n phc v.
Qui m, c cu, s gia tng dn s thng l kt tinh ca cc yu t kinh t
- x hi, phn nh cc iu kin x hi. V vy, xut pht t cc c trng ca dn
s, t cc yu t dn s, c th tm hiu, pht hin d bo cc vn kinh t - x

hi khc. Chng hn, nghin cu lung di dn gia nng thn v thnh th cho php
nh gi tnh hnh pht trin kinh t ca t nc, "s bng n tr em " hm nay s
gip ta d bo s bng n nhu cu vic lm trong khong 15 - 20 nm sau.
3. i tng v phm vi nghin cu ca Dn s hc
Cc qu trnh dn s vn ng lin tc, khng ngng i mi v lng v
cht, th h sau k tip th h trc mc pht trin cao hn. Tp hp nhng
thay i dn s nh vy gi l qu trnh ti sn xut dn s. Xt v lng, nu dn
s ca k sau ln hn dn s ca k trc th ta c kiu ti sn xut dn s m
rng, nu dn s k sau nh hn dn s k trc l ti sn xut dn s thu hp. Tuy
nhin, dn s hc cng ht sc ch n nghin cu v cht lng dn s nh bin
ng v c cu dn s, bin ng v th lc, v tr lc v s vn ng v qu trnh
sinh v cht cng gn lin vi cht lng dn s.
Ti sn xut dn s theo ngha hp l qu trnh thay th khng ngng cc
th h dn s k tip nhau thng qua cc s kin sinh v cht. Theo quan im ny,
ti sn xut dn s theo ngha hp chnh l i tng nghin cu ca Dn s hc.
Tuy nhin, s bin ng thun tu mang tnh t nhin ch c c trn quy m ton
th gii (hoc quy m tng quc gia nu coi dn s ca mi nc l mt dn s
ng). cc vng lnh th nh hn thng xy ra tnh trng di c, s dch chuyn
dn c t vng lnh th ny n vng lnh th khc. Theo ngha hp, s di chuyn
ny khng lm thay i s lng c cu dn s ca c nc nhng thc t n lm
thay i cu trc dn s ca cc vng, thay i iu kin sng ca nhng ngi dn
di c cng nh nhng ngi dn khng di c. Thm ch, n lm thay i tp qun
dn c nhng vng c ngi i v vng c ngi n V vy, n s lm thay
i hnh vi dn s ca dn c cc vng. Nh vy, xt theo ngha rng, di c cng
l mt yu t lm thay i qu trnh dn s. Trn c s ny, khi nim ti sn xut
dn s theo ngha rng c hnh thnh.
Ti sn xut dn s theo ngha rng l qu trnh thay th khng ngng cc
th h dn s k tip nhau thng qua cc s kin sinh, cht v di c. Quan im ny
cho rng ti sn sut dn s theo ngha rng mi chnh l i tng ca Dn s hc.

4. Phng php nghin cu dn s hc

Con ngi, ngoi nhng yu t t nhin, sinh hc cn tn ti trng nhng
iu kin kinh t - x hi nht nh v chu s tc ng ca chnh nhng iu kin
kinh t - x hi xung quanh. Cao hn na, con ngi cn l tng ho cc mi quan
h x hi. V vy, mi hnh vi dn s ca con ngi u chu s tc ng, chi phi
ca cc iu kin xung quanh. Do , khi nghin cu bt k mt hin tng hoc
mt qu trnh dn s no cng cn t n trong nhng iu kin lch s c th. Cn
phi nghin cu n bng quan im ton din, quan im pht trinca php
duy vt bin chng.
nghin cu cc vn dn s, ngi ta khng th nghin cu mt c th,
m phi nghin cu mt tng th dn c vi mt qui m ln, n mc gt b
cc nhn t ngu nhin, tm ra c cc qui lut hoc tnh qui lut ca qu trnh dn
s. V vy, cc phng php thng k c s dng rt rng ri trong dn s hc,
t vic thu thp s liu, x l thng tin n vic trnh by, phn tch cc s liu v
dn s. Cc nh dn s hc cho rng thng k l cng c khng th thiu c
trong qu trnh nghin cu dn s.
Ngoi ra, ton hc cng c s dng nhiu trong dn s hc m hnh
ho cc qu trnh dn s, biu din qu trnh tng trng dn s, hoc cc mi
lin h gia cc bin dn s vi cc bin khc bng cc hm s ton hc. Cn
nghin cu "con ngi x hi " th li phi s dng cc phng php iu tra, thu
thp, x l thng tin ca X hi hc.
Trong dn s hc, thi gian v tui c mi quan h c bit, m khng mn
khoa hc no c c. T mi quan h ny, ngi ta xy dng lc Lexis, xy
dng cc phng php nghin cu c trng ca dn s hc. Php phn tch ngang
v phn tch dc, phng php th h hin thc v th h gi nh, th h v on
h.... l cc phng php c trng nghin cu cc qu trnh dn s khc nhau.
Bt k mt hnh thi kinh t x hi no, mun tn ti v pht trin u phi
duy tr hai dng sn xut: Sn xut ra ca ci vt cht x hi (t liu sn xut v
t liu tiu dng) v sn xut ra chnh bn thn con ngi. Hai dng sn xut ny
lun tn ti ng thi v c mi lin h, tc ng ln nhau. V vy, nghin cu ti

sn xut dn s l nghin cu mt lnh vc lin quan trc tip v quyt nh n s

tn ti v pht trin x hi.
Trong mi lin h vi nn sn xut x hi, con ng va l ch th quyt
nh s tn ti v pht trin ca n, va l khch th, l lc lng tiu dng nhng
ca ci do mnh to ra. V vy, cc k hoch sn xut, dch v khng th thiu c
cc cn c v qui m, c cu dn s. Vic nghin cu th trng bt u bng vic
m t khi qut tnh hnh dn s m n phc v.
Qui m, c cu, s gia tng dn s thng l kt tinh ca cc yu t kinh t
- x hi, phn nh cc iu kin x hi. V vy, xut pht t cc c trng ca dn
s, t cc yu t dn s, c th tm hiu, pht hin d bo cc vn kinh t - x
hi khc. Chng hn, nghin cu lung di dn gia nng thn v thnh th cho php
nh gi tnh hnh pht trin kinh t ca t nc, "s bng n tr em " hm nay s
gip ta d bo s bng n nhu cu vic lm trong khong 15 - 20 nm sau...
Nu xt ring trong tng lnh vc dn s, cc thng tin chnh xc v dn s
cho php thy c bc tranh ton cnh v dn s.
chnh l mt nn tng vt cht quan trng ca x hi, m da vo
ngi ta c th thc hin vic qun l c hiu qu s pht trin dn s ca t nc
cng nh tng khu vc. cng chnh l c s hoch nh chnh sch dn s
quc gia mt cch hp l.
C th thy rng, dn s hc cho php hiu bit mt trong nhng c s vt cht
ca x hi, qua hiu bit i sng x hi v gp phn thc y x hi pht trin.
5. Tnh hnh dn s th gii v Vit Nam
5. 1. Tnh hnh dn s th gii
Qui m dn s
Nu u cng nguyn dn s th gii cha y 1/3 t ngi th n nm 2000
dn s th gii t 6,198 t ngi, nm 2009 dn s th gii t 6,810 t ngi
Qu trnh pht trin dn s th gii biu hin bng sau:

Bng 1.1. S lng dn s th gii qua cc nm

Nm

Dn s (triu)

Din gii

u CN*

300

Sau hng triu nm s dn mi t t ngi u

tin

1700

600

1800

900

1820

1000

1900

1600

1930

2000

1955

2325

1960

3037

Sau 30 nm t t th ba

1975

4067

Sau 25 nm t t th t

1987

5000

Sau 12 nm t t th nm

2000

6198

2008**

6705

2009**

6810

Sau 110 nm t t th hai

Ngun: Dn s th gii. Nh xut bn Thng k Ti chnh, Mockba, 1988, v

* u CN: Population Reference Bureau estimates ( Theo www.Prb.org)
** 2008, 2009 World Population Data Sheet 2008, 2009 of Population Reference
Bureau of United States.
Nhn vo bng trn ta thy: t t ngi th nht phi mt hng triu
nm. Nhng t tip cc t ngi sau thi gian gim dn. c bit nm 1900
tr li y, qui m dn s tng ln rt nhanh. Ch sau 90 nm (1900 n 1990) dn
s tng t 1,6 t ln 5,3 t ngi; tng thm 3,7 t, bnh qun mi nm tng thm
40 triu ngi. T 1960 - 1990 tng 2,3 t, bnh qun mi nm tng 76 triu. Theo
d bo ca Lin hip quc, n nm 2000 dn s th gii vo khong 6,2 t ngi,
mi nm tng thm gn 100 triu ngi. V thc t n nm 2000 th gii c
6.198 triu ngi, nm 2009 th gii c 6,810 t ngi, tng hn so vi 2008 l
105 triu ngi. D bo gia nm 2011 dn s th gii s t 7 t ngi.
Tc tng dn s

Nu nh trc y trong x hi nguyn thu, hng trm nm dn s khng

tng hoc ch tng mt vi phn trm th t th k 17 n nay tc tng ngy
cng cao, mc d t cui th k XX n nay c gim i.
Bng 1.2: Tc tng dn s th gii (%)
Thi k
Khu vc
Ton th gii

1750-

1985-

1990-

1975-

1985-

1800

1990

1995

1980

1990

0.4

0.5

0.8

1.9

0.1

0.4

1.0

0.5

0.3

0.8

2002

2009*

1.7

1.36

1,2

2.7

3.0

2.4

2,4

0.8

2.0

1.8

1.3

1,2

1.3

1.6

2.7

2.2

1.7

1,4

2.3

1.4

1.0

0.8

0.6

0,6

0.7

0.6

0.6

0.2

-0.1

Trong :
- Chu Phi
- Chu (khng
k LX)
- M la tinh
- Bc M
-

Chu

(khng k LX)
Lin x (c)

0.4
0.6

1.1

0.6

1.0

0.8

-0.5

Ngun xc nh t cun Dn s th gii, Nxb Ti chnh thng k Mackba,

1988 v cc biu dn s th gii ca LHQ.
*2009: World Population Data Sheet 2009 of Population Reference Bureau of
United States.
Nhn vo bng trn ta thy mc gia tng dn s cao nht l Chu Phi. Cui
th k XX, trn ton th gii, tc tng dn s c gim, nhng Chu Phi vn tip
tc tng. Chu u l ni c tc thp nht. Do tc tng dn s gia cc chu lc,
gia cc nc khc nhau nn cn cn dn s cng thay i khc nhau. Nu nm 1990
cc nc ang pht trin chim 2/3 dn s th gii, th n nm 1980 ln ti gn 3/4
v n nm 2009 chim 82% (hn 4/5) dn s th gii..
Phn b dn c th gii
C th ni dn c th gii hu ht tp trung hai chu v Phi. Quy m v
t l ca n ngy cng tng. C th nhn thy iu bng sau:

Bng 1.3: Phn b dn c cc chu lc

T l so vi dn s th gii (%)

Cc chu lc

1800

1900

2000

2050

Th gii

100,0

100,0

100,0

100,0

Chu Phi

10,9

8,1

13,4

21,7

Nam M

0,7

5,0

5,2

4,8

Chu

64,9

57,4

60,3

57,3

Chu u

20,8

24,7

11,9

27,2

Chu i dng

0,2

0,4

0,5

0,5

M La tin v vng Caribe

2,5

4,5

8,5

8,4

Ngun: United Nations Population Division, Briefing Packet, 1998 Revision of

World Population Prospects; and World Population Prospects, The 2006 Revision.
(Theo www.Prb.org)
Bng 1.4: Phn b dn c cc chu lc nm 2009
Vng

Dn s
(triu ngi)

T l % so vi dn s th gii

Th gii

6810

100,0

Chu Phi

999

14,7

Chu M

920

13,5

4.117

60,5

738

10,8

36

0,5

Chu
Chu u
Chu i Dng

Ngun: World Population Data Sheet 2009 of Population Reference Bureau

of United States.
n nm 2009 dn s th gii vn tp trung ch yu chu v chu Phi
(chu chim 60,5 % v chu Phi chim 14,7 %)

Do qui m, tc v vic phn b dn c th gii nh vy nn ngi ngho

ngy cng nhiu, t l s ngi ny so vi tng dn s th gii ngy cng tng v
dn n nhiu hu qu tiu cc.
5.2. Tnh hnh dn s Vit Nam
Thi Hng Vng dng nc, dn s Vit Nam mi ch c khong 1 triu
ngi. n u cng nguyn cha y 2 triu ngi v hin nay l 85.789.573
ngi (Tng iu tra 1/4/2009) ng hng th 13 trn th gii v qui m dn s.
c bit trong vng na th k, t 1945 n l995 dn s tng t 23 triu ln 74
triu (tng hn 3,2 ln).
Bng 1.5: Quy m v tc gia tng dn s Vit Nam t 1945 n 2009
Nm

Dn s (triu ngi)

Tc tng dn s (%)

1945

23

0.6

1955

25

3.4

1965

35

3.2

1975

47,6

3.2

1985

60

2.5

1990

66,7

2.2

1999

76,3

2.0

2009*

85, 789

1,23

Ngun: S liu thng k hng nm ca RIVCTK

*Kt qu TT dn s 2009: TCTK
Dn s nc ta ng, nhng phn b khng ng u gia cc vng trong nc.
ng bng mt dn s qu cao, s ngi tng thm hng nm kh ln, nhng kh
nng m rng sn xut li c hn. Trong khi min ni t ai kh rng, c u th
pht trin cy cng nghip, chn nui, ngh rng, nhng mt dn c li tha tht,
thiu lao ng. Chng hn, n nm 1989 Ty Nguyn chim 17% din tch nhng ch
chim 2,8% dn s, trong khi ng bng Sng Hng ch chim c 5,2% din tch
nhng chim 21,1% dn s.
Bn cnh , mt s tnh Vng ng bng sng Hng v Bc Trung b c
quy m dn s khng tng thm ch gim cht t sau 10 nm, do s dn tng t

10

nhin khng th b p c s ngi chuyn i lm n, sinh sng cc tnh,

thnh ph khc nh: H Nam, Nam nh, Thanh Ho, H Tnh...
Theo bo co s b kt qu TTDS nm 2009 ca Tng cc thng k: Quy
m dn s nc ta l 85.789.573 ngi c phn b trn su vng kinh t - x hi
ca t nc. Vng ng dn nht l ng bng sng Hng (19.577.944 ngi),
tip n l Bc Trung B v Duyn hi min Trung (18.835.485 ngi) v ng
bng sng Cu Long (17.178.871 ngi). Vng c s dn t nht l Ty Nguyn,
gm 5 tnh vi dn s l 5.107.437 ngi.
S liu cho thy, dn s Vit Nam phn b khng u v c s khc bit
ln theo vng. Hai vng ng bng sng Hng v ng bng sng Cu Long, l
chu th ca hai sng ln, ni c t ai mu m v iu kin canh tc nng nghip
thun li, c 43% dn s ca c nc sinh sng. Ngc li, hai vng Trung du v
min ni pha Bc v Ty Nguyn, l nhng vng ni cao iu kin i li kh khn
v l ni cc dn tc thiu s sinh sng ch yu, ch chim di mt phn nm (gn
19%) dn s ca c nc.

Cu hi lng gi:
1. Phn bit cc khi nim dn c,dn s v dn tc.Hy trnh by tnh hnh
dn s mt a phng hoc mt nc m anh ch bit r nht.
2. Hy su tm t nht 3 nh ngha khc nhau v pht trin.Phn tch so
snh cc nh ngha ny.
3. Hy m t tnh hnh kinh t - x hi v dn s mt nc nng nghip
km pht trin v mt nc nng nghip pht trin. T gi cho anh ch suy ngh
g v mi quan h dn s v pht trin.

11

Bi 2
QUY M, C CU V PHN B DN S
MC TIU:
1. Trnh by c khi nim v cc ch tiu v quy m dn s.
2. Phn tch c thc trng phn b dn s v nh hng ca n n
pht trin kinh t - x hi nc ta.
3. M t c khi nim v cc ch tiu c cu dn s.
NI DUNG
1. Qui m v phn b dn s
1.1. Qui m v s bin i qui m dn s
Qui m dn s l tng s dn sinh sng (c tr) trong nhng vng lnh th
nht nh vo nhng thi im xc nh
Qui m dn s l ch tiu dn s hc c bn. Thng tin v qui m dn s
c dng tnh s dn bnh qun v nhiu ch tiu dn s khc. N l i lng
khng th thiu c trong vic xc nh cc thc o ch yu v mc sinh, cht,
di dn . ng thi, n cn c s dng so snh vi cc ch tiu kinh t x hi
nhm l gii nguyn nhn ca tnh hnh v hoch nh chin lc pht trin.
nghin cu quy m dn s, ngi ta thng s dng cc thc o sau:
1.1.1. S dn thi im: l tng s ngi sinh sng trong mt vng lnh th
nht nh vo nhng thi im xc nh (c th l u nm, cui nm, gia nm
hoc thi im t bt k no ...).
Cc k hiu thng dng nh:
+ PO: s dn u nm (hoc u k);
+ P1: s dn cui nm (hoc cui k);
+ Pt: s dn ti thi im t.
Thng tin v quy m dn s thi im c s dng tnh tc tng hay
gim dn s theo thi gian.
1.1.2. S dn trung bnh (K hiu thng dng: P ) l s trung bnh cng
ca cc dn s thi im.

12

Khi c s dn u nm v cui nm, hoc l u v cui mt thi k ngn,

nu s dn bin ng tng hoc gim tng i u n, khng c nhng bin i
mang tnh cht t bin ta c cng thc tnh s dn trung bnh nh sau:

P=
Trong :

P0 + P1
2

(2.1)

Po l s dn u nm (u k)
P1 l s dn cui nm (cui k)

Trong trng hp khng s liu tnh ton, ngi ta cng c th ly s

dn c vo thi im gia nm (1/7 hng nm) lm s dn trung bnh ca nm .
1.1.3. Tc gia tng dn s
Tc gia tng dn s (r) l mt s tng i biu th nhp tng gim quy
m dn s trong mt khong thi gian nht nh, thng l mt nm. Cng thc tnh:

r=

P1 P0
P0

x 100

(2.2)

Trong :
-

r: Tc gia tng dn s

P1: s lng dn cui k (cui nm)

P0: s dn u k (u nm)

1.2. Phn b dn s
1.2.1 Khi nim
Khi nim: Phn b dn s l s sp xp s dn trn mt vng lnh th ph hp
vi iu kin sng ca ngi dn v vi cc yu cu nht nh ca x hi.
Bn cht ca phn b dn s: Phn b dn s l mt hin tng x hi c
tnh quy lut.
S phn b dn s c th tun theo cc qui lut sau:
Th nht: Phn b dn s theo quy hoch thng nht, ng u: l s sp
xp dn c mt cch ng u gia cc vng lnh th, di s iu tit ca Chnh
Ph

13

Th hai: Phn b dn s mt cch ngu nhin: l s sp xp t pht s dn

tng i ng u trong mt vng lnh th m khng chu nh hng ca cc
chnh sch can thip ca Chnh ph.
Th ba: Mt dng phn b dn s khc thng xy ra hn so vi hai dng phn
b dn s trn l dn s sp xp c xu hng co cm vo mt s vng lnh th ny
hn cc vng lnh th khc
1.2.2. Cc ch tiu nh gi s phn b dn c:
Mt dn s: L ch s xc nh mc tp trung ca s dn sinh sng
trn mt lnh th v c tnh bng tng quan gia s dn trn mt n v din
tch ng vi s dn . Cng thc tnh nh sau:
P
D = S ngi/km2
Trong :

(2.5)

D: mt dn s
P: l tng s dn sinh sng trn vng lnh th.
S: l din tch vng lnh th tnh theo km2 .

Trong mi trng hp mt dn s cng ln mc tp trung dn c cng

cao v ngc li.
T trng dn s tng vng: l t l phn trm dn s mt vng so vi ton
b dn s ca mt lnh th, v d nh: t l dn s thnh th v dn s nng thn, t
l dn s tng chu lc.

14

Bng 2.1. Thay i phn b dn s trong cc vng kinh t x hi giai on 1979 2008
T
Cc vng

l T l dn s cc vng (%)

Mt dn s (ngi/km2)

din tch Nm

Nm Nm

Nm

(%)

1979

1989 1999

2008* 1979 1989 1999 2008*

100

100

100

100

100

28,8

15,3

15,9

17,15

6,4

21,7

21,4

19,39

18,8

13,5

13,11

Nm Nm Nm Nm

2008*
C nc

160

195

234

260

13,0

79

103

126

118

22,8

633

784

989

933

136

167

195

1. Vng ni
trung du bc
b
2. ng bng
sng Hng
3. Bc Trung
B
4. Duyn Hi
Nam

29,0

Trung

23,0
11,0

10.5

8,55

16,5

2,9

3.9

4,01

7,1

11,9

12,3

12,3

23.4

22,4

207
123

148

179

5,8

26

45

73

92

16,65

14,9

265

333

434

543

29,9

20,5

235

359

408

436

B
5.

Ty

Nguyn
6. ng Nam
B
7. ng bng
sng

Cu

long
*Ngun: The Population of Vit Nam, HN, 1992, tr 8; kt qu tng iu tra
dn s v nh 1999, NXBTK, HN 2002. * : Kt qu iu tra 1-4-2008 - TCTKGso.gov.vn
* Din tch tnh n 01/01/2008 theo Quyt nh s 1682/Q-BTNMT ngy
26 thng 8 nm 2008 ca B trng B Ti nguyn v Mi trng Gso.gov.vn

15

2 . C cu dn s
Ngoi quy m v phn b dn s, c cu dn s l c tnh th ba, c
hnh thnh di tc ng ca s thay i mc sinh, mc cht v di dn. S phn
chia tng s dn ca mt nc hay mt vng thnh cc nhm, cc b phn theo
mt tiu thc c trng nht nh gi l c cu dn s. V d: nh c cu t nhin
(tui v gii tnh), c cu dn tc v c cu x hi tnh trng hn nhn, tn gio,
trnh hc vn...). Trong c cu tui v gii tnh ca dn s l quan trng nht
bi v khng nhng n nh hng ti mc sinh, mc cht v di dn m cn nh
hng ti qu trnh pht trin kinh t x hi.
2.1. C cu dn s theo tui.
Tui l mt tiu thc c s dng rt ph bin trong cc nghin cu v dn
s v x hi. Trong dn s, tui c xc nh theo tui trn (ly trn theo s ln
qua ngy k nim sinh nht.
nh gi c cu tui ca dn s, ta chia tng s dn theo tng tui hay
nhm tui (nhm tui c khong cch u nhau 5 nm, 10 nm, hoc khong cch
tui khng u nhau tu thuc mc ch nghin cu nh cc nhm di tui lao
ng (0-14), trong tui lao ng (15-60), v trn tui lao ng (t 60 tr ln) ri
tnh t trng dn s ca tng tui hay nhm tui trong tng s dn.
C cu tui l bin s quan trng trong qu trnh pht trin v lp k hoch
pht trin KTXH, trong qu trnh k hoch ho ngun lao ng. N cng l c s
quan trng nh gi cc qu trnh dn s, ti sn xut dn s, lp cc k hoch v
theo di tnh hnh thc hin KHHG
Cc ch tiu nh gi c cu dn s theo tui:
- T trng dn s tng tui, nhm tui: c xc nh bng cch so snh s
dn tui (hay nhm tui) i no vi tng tng s dn theo cng thc sau
Pi
T1 = P 100

(2.6)

Trong : Ti : t trng dn s tui (nhm tui) i;

P: Tng s dn
Pi : l s dn tui (nhm tui) i
I: l tng tui, nhm tui, khong tui
16

Bng 2.2. Bin i c cu dn s Vit Nam theo tui t 1979-2008

T trng tng nhm tui trong tng s dn (%)

Tng s

Nm

0-14

15-59

60+

1979

41,7

51,3

7,1

100

1989

39,2

53,7

7,0

100

1999

33,0

59,0

8,0

100

1.4.2008

25,0

65,1

9,9

100

Ngun: Kt qu Tng iu tra dn s 1979, 1989 v 1999

iu tra bin ng DS-KHHG 1/4/2008 - TCTK
Nhn vo s liu ca bng 2.2. ta thy nm 1979, 1989 t trng tr em di
15 tui ca Vit Nam chim trn 35% so vi tng dn s v t trng dn s t 60
tui tr ln chim di 10 % so vi tng dn s, ch khong 7%, nh vy trong thi
k ny dn s Vit Nam thuc loi dn s tr. Nhng n nm 2008 t trng c
thay i. T trng tr em di 15 tui chim 25 % v t trng dn s trn 60 tui
chim xp x 10 %, nh vy dn s Vit Nam c xu hng chuyn t dn s tr
sang dn s gi.
- T s ph thuc ca dn s
T s ph thuc ca dn s biu hin quan h so snh gia dn s ngoi tui
lao ng (di 15 v 60 tui tr ln) vi tng s ngi trong tui lao ng (1559). Cng thc tnh t s ph thuc ca dn s nh sau:

T s ph thuc chung

P0-14+ P60+

x 100

P15-59

(2.7)

T s ph thuc ca dn s c th chia ra t s ph thuc tr v t s ph thuc gi:

T s ph thuc tr
T s ph thuc tr

P0-14
P15-59

T s ph thuc gi
17

x 100

(2.8)

T s ph thuc gi

P60+

P15-59

(2.9)
x 100

C cu dn s vng hay cn gi l d li dn s l thut ng dng phn nh

mt dn s c t l ngi lao ng (15-59) t ti a v t l ngi ph thuc t
mc thp nht (ngi t 0-14 v trn 60 tui); t s ph thuc chung nh hn 50 %.
Biu 2.3. T l ph thuc (%), Vit Nam 1979, 1989, 1999 v 2006
1979

1989

1999

2006

T l ph thuc tr em (0-14)

84,5

73,0

56,3

40,7

T l ph thuc ngi gi (60+)

14,0

13,3

13,7

14,3

T l ph thuc chung

98,5

86,3

69,9

55,0

Ngun s liu: TCTK- Theo Gso.gov.vn

-1979: Tng iu tra Dn s Vit Nam 1979, Biu 5, trang 34.
-1989: Tng iu tra Dn s Vit Nam 1989, Kt quiu tra ton din, Tp 1,
Biu 1.2, trang 16.
-1999: Tng iu tra Dn s v Nh Vit Nam 1999, Kt quiu tra ton b,
Biu 1.5, trang 20.
Vit Nam hin nay, c cu dn s c th gi l c cu dn s vng. Bi v
nu t s ph thuc ca dn s nc ta ging nh nm 79, th 54 triu ngi trong
tui lao ng s phi nui ti 51,3 triu ngi ngoi tui lao ng (54 triu x
0,95). Nhng t s ph thuc nm 2006 ca Vit Nam ch l 55%. Theo kt qu
Tng iu tra dn s v nh 2009, t s ph thuc l: 44,7 %.
Tui trung v (AM): nh gi mc gi hay tr ca mt tng th dn s
ngi ta cn s dng thc o tui trung v (AM). Tui trung v l tui chia
tng dn s thnh hai na bng nhau, mt na c tui gi hn tui trung v v
mt na c tui tr hn tui trung v.
Cng thc tnh tui trung v:
AM = AM (min)

P
Pi
2
+ h*
PM

18

(2.10)

Trong :
AM: Tui trung v ca dn s
AM(min): tui l gii hn di ca nhm c cha tui trung v
h: Khong cch t ca nhm c cha tui trung v
P/2: na tng dn s
Pi: S dn c cng dn t nhm tui nh nht cho n nhm
st trc nhm c cha tui trung v
PM: S dn ca nhm c cha tui trung v
2.2. C cu dn s theo gii tnh
- T s gii tnh (sex ratio - SR), l t s gia dn s nam v dn s n trong
cng tng th dn s ti mt thi im nht nh:
SR

S dn nam
S dn n

x 100

(2.11)

T s gii tnh c th c tnh cho tng tui, nhm tui c th, v d

cho tr em di 1 tui hoc cho nhm trn 65 tui.
- T s gii tnh khi sinh: (SRB)
SRB

S b trai sinh sng

x 100

(2.12)

S b gi sinh sng

Cng thc trn cho ta thy c 100 b gi c sinh ra s c bao nhiu b trai
c sinh ra. Thng thng c 100 b gi c sinh ra s c tng ng khong
102 n 107 b trai. Nu s cn bng ny b ph v, chng nhng s pht trin ca
dn s tng lai b nh hng nng n, m n cn gy nn nhng tiu cc v mt
x hi: bt cc, la o, bun bn ph n, mi dm, nhp khu c du.tng cao kh
kim sot. Mt khc n cn nh hng n suy gim cht lng dn s. Do vy ngi
ta thng ch n tnh cn bng gia nam v n nhm tui tr c bit l vi s tr
mi sinh ra.

19

Bng 2.2: T s gii tnh khi sinh theo cc ngun d liu khc nhau
Nm

2001

iu tra DS-KHHG 109

2002

2003

2004

2005

2006

2007*

107

104

108

106

106

111,0

107

107

108

109

109

1.4
Th khm v cha bnh

108

Ngun: PGS.TS. Nguyn nh C (2007). Nhng xu hng bin i dn s Vit

Nam. Nh xut bn Nng Nghip, H Ni, trang 33.
2007*: iu tra 1/4/2007, Theo Phm i ng (2009) Cc nhn t nh hng
n mc sinh Vit Nam, tr73, NXB i hc Kinh t quc dn.
- T trng nam (n) trong tng s dn
T trng nam hoc n trong tng s dn l quan h so snh gia b phn dn
s nam hoc n vi tng dn s ca mt vng, mt nc thng biu th bng %.
Cng thc tnh nh sau:
T trng nam (n)
trong tng s dn

S dn nam (n)
Tng dn s

x 100

(2.13)

Nhng ch tiu trn c th vn dng tnh cho dn s c nc, ca tng vng

ring bit, hoc cho cc b phn dn s khc nhau. Chi tit hn c cu tui v gii tnh
c phn ra cho cc nhm nh hn, cho tng tui hoc nhm tui (5 nm).
2.3. Thp dn s
Thp dn s (thp tui - gii tnh) l cch biu th c cu tui v gii tnh
ca dn s bng hnh hc. Thp dn s c phn chia thnh 2 phn bng mt trc
thng ng gia c gi l trc tui dng biu din tui hoc nhm tui
ca dn s. Trn trc ny, tui c th c chia chi tit theo tng tui, hoc cc
nhm tui vi khong cch u nhau, thng l 5 hoc 10 tui. Cc thanh hnh ch
nht nm ngang hai bn trc tui biu th c cu dn s theo tui ca nam v n,
bn tri l nam, bn phi l n.
Chiu di ca cc thanh nm ngang biu din s nam, n ca tng tui
hay nhm tui hoc t l nam, n trong tng tui, nhm tui trong tng s dn.
Hnh dng ca thp dn s khng ch cung cp cc thng tin khi qut v c cu tui v
20

gii tnh ca dn s vo thi im xc nh, m cn c th cho php nh gi c im

c bn ca ti sn xut dn s trong qu kh phn tch cc yu t tc ng lm thay i
quy m v c cu tui, gii tnh ca dn s trong nhng thi gian trc , c bit cc
yu t nh chin tranh, di dn hng lot, nn i, bnh dch ng thi, thp dn s
cn cho ta phn on c xu hng pht trin ca dn s trong tng lai.
Hnh 2.6: Ba dng m hnh thp dn s c bn: Da vo hnh dng ca cc thp
dn s, ta c th phn chia thnh 3 loi thp c bn: m rng, n nh, v thu hp.
Thp dn s m rng c hnh nn, y thp m rng, cng ln cao cng thu
hp li nhanh th hin mc sinh cao, tui th trung bnh thp, y l c trng ca
dn s cc nc ang pht trin, nh Maroc, c dn s tr tng nhanh.
Hnh 2.6: Ba dng m hnh thp dn s c bn
Ma Rc (M rng)
Nam

Ca-na-a (Thu hp)

Nam

Thy in (n nh)

Nam

21

Thp dn s thu hp, in hnh l thp dn s ca Canada. Thp c y thp

thu hp hn so vi kiu m rng, phn gia phnh to ra, phn trn ca thp m rng
hn th hin mc sinh c xu hng gim, tui th trung bnh gia tng, c bit t l
dn s trong tui lao ng cao, y l c trng cho dn s trng thnh, dn s
tng chm.
Thp dn s n nh, Thp c a s cc phn tng ng nhau, th hin s
ngi trong phn ln s cc nhm tui gn bng nhau, c mc sinh thp, tui th
trung bnh cao. y l c trng ca dn s cc nc pht trin, nh Thy in, c
dn s gi tng rt chm, hoc khng tng.
Thp dn s Vit Nam qua cc nm 1989 v 1999 trong hnh cho thy y
thp dn s thu hp dn trong khi phn gia v phn trn ca thp m rng dn th
hin nhng on h sinh sau khi thng nht t nc (sau nm 1975) ang gi i v
dch chuyn dn ln trn, trong khi mc sinh ang gim dn, tc tng dn s
cng c xu hng gim.
Thp dn s ca Vit Nam 1/4/1989 v 1/4/1999
Nam

Nam

1/4/1989

1/4/1999

Ngun: Tng iu tra dn s Vit Nam 1989 v 1999.

22

Thp dn s ca Vit Nam 1/4/2007

Nam

Ngun: iu tra bin ng DS-KHHG 1/4/2007

Thp dn s Vit Nam 2007 cho thy y thp thu hp hn, phn gia v
phn trn rng dn ra, nhm tui 0-14 tui gim hn so vi nm 1999, nhm tui
trn 60 tui tng hn, biu hn dn s ang c xu hng gi ho.
2.4. C cu dn s theo mt s tiu thc khc
2.4.1. C cu dn s theo thnh th, nng thn:
L s phn chia dn s theo vng thnh th v nng thn. Mun tnh t l
dn s thnh th hay nng thn ca mt a phng ta ly tng dn s nng thn
hay thnh th chia cho tng dn s ca a phng .
2.4.2. C cu dn tc - tn gio
C cu dn tc: l s phn chia dn s theo cc nhm dn tc. Vic
nghin cu s bin i trong qui m v gia tng dn s ca cc dn tc khc nhau
cng vi s pht trin trong kinh t, vn ho gio dc v sc kho ca tng dn tc
l nhng thng tin ht sc quan trng nhm mc ch t c s pht trin bnh
ng ng u gia cc dn tc trong mt quc gia.

23

Bng 2.3. C cu cc tn tn gio Vit Nam c vo1/4/1999,

(chia theo thnh th, nng thn)
n v: %
Tn gio

Chung c nc

Thnh th

Nng thn

TNG S

100,0

100,0

100,0

Pht gio

48,3

60,6

42,8

Cng gio

34,7

31,7

36,1

Tin Lnh

2,8

1,6

3,3

Hi gio

0,4

0,2

0,5

Cao i

5,8

3,4

6,9

Ho Ho

8,0

2,5

10,4

Ngun : Tng cuc thng k www.gso.gov.vn

2.4.3. C cu dn s hot ng kinh t. C cu dn s hot ng kinh t
phn chia thnh nhm nhng ngi c kh nng tham gia hot ng sn xut v
nhm nhng ngi ch tiu dng (nhm ph thuc).
2.4.4. C cu theo trnh hc vn, trnh chuyn mn k thut: y cng
l c trng rt quan trng ca dn s. Theo c cu ny dn s t 5 tui tr ln
c xem xt theo cc ni dung sau: (1) tnh hnh nhp hc, (2) qu trnh hc tp,
(3) trnh hc vn cao nht, trnh chuyn mn k thut cao nht (i vi dn
s t 13 tui tr ln) t c.
2.4.5. C cu dn s theo tnh trng hn nhn: Dn s t 13 tui tr ln
c phn chia theo cc nhm:
l) Cha tng c v (chng), (2) C v (chng), (3) Go v hoc chng
(nhng cha kt hn li ti thi im iu tra), (4) Ly hn (cha kt hn li ti thi
im iu tra), (5) Ly thn.
Cu hi lng gi:
1. Trnh by v phn tch c trng tng qut v quy m, phn b v c cu
dn s.
2. Hy phn tch thc trng phn b dn s v nh hng ca n n pht trin
kinh t- x hi nc ta.
24

Bi 3.
MC SINH V CC YU T NH HNG
MC TIU:
1. Phn tch c khi nim v cc ch tiu nh gi mc sinh.
2. M t c xu hng bin ng mc sinh v yu t nh hng n mc sinh
NI DUNG
1 . Cc khi nim v cc ch tiu nh gi mc sinh:
-Sinh sn reproductive l ni n vic ti sinh ca mt dn s
-Kh nng sinh sn fertility: L nng lc sinh sn thc t ca mt c nhn,mt
cp,mt nhm hoc mt dn s
-S mn (kh nng th thai) fecundity: L kh nng sinh sn v sinh l hc
ca mt cp.
-S v sinh infertility: L hin tng ngi n ng,n b hay cp v chng
thiu kh nng sinh ra mt a tr cn sng d rt kh. Hay ni mt cch ngn gn
l s mt kh nng mang thai ngi ph n hay mt kh nng gy mang thai
nam gii.
-Mc sinh sn fertility level: Biu th sinh ca mt ph n, lien quan n s
tr sinh sng m mt ngi ph n thc c trong sut cuc i sinh sn ca mnh.
-S ln mang thai ca ph n - gradivity: L s ln c thai bao gm nhng thai
sinh ra cn sng, thai cht trong khi chuyn d, thai cht lu, sy thai v thai no
ht.
-S ln sinh con sng parity : L s tr ra sng m mt ngi ph n c c.
1.1. T sut sinh th (CBR)

CBR =

B
1000
P

(3.1)

y l thc o c s dng rng ri nh gi mc sinh

Trong :
CBR: T sut sinh th.
B: S tr em sinh ra trong nm ca a phng.
25

P : Dn s trung bnh ca a phng trong nm.

T sut sinh th biu th s tr em sinh ra trong mt nm so vi 1.000 ngi dn.

i vi cc vng khc nhau, trong cc thi k khc nhau, t sut sinh th rt
khc nhau. V d nm 1999 t sut sinh th bnh qun trn th gii l 23, trong
i vi cc nc pht trin 11 cc nc ang pht trin 26 .
Vit Nam nm 1976 khi t nc mi c gii phng CBR l 39,5
n nm 1990 l 30 nm 1999 l 19,9 v n 2009 l 17,6.
1. 2. T sut sinh chung (GFR)
Biu th s tr em sinh ra trong 1 nm do 1.000 ph n trong tui sinh :
GFR =

B
1000
W15 - 49

(3.2)

Trong :
- GFR: T sut sinh chung
- B: S tr em sinh ra trong 1 nm
- W 15 49 l s ph n t 15-49 tui c bnh qun trong nm ca a phng
Thc o ny loi b mt phn nh hng ca c cu tui v gii i vi
mc sinh.
GFR khng ch ph thuc vo mc sinh ca ph n m cn ph thuc vo
c cu tui trong nhm ph n tui sinh . Thng thng s ph n trong tui
sinh chim t 1/5 n 1/3 dn s nn GFR ln gp 3 - 5 ln so vi gi tr CBR.
1.3. T sut sinh c trng theo tui (ASFRx)
i vi mi tui khc nhau, mc sinh khc nhau. nh gi mc sinh
ca tng tui (nhm tui) ngi ta dng cc t sut sinh c trng theo tui.
ASFR x =

Bx
1000
Wx

(3.3)

Trong :
ASFR: T sut sinh c trng ca tui x.
Bx: S tr em ca cc b m tui x sinh ra trong nm.
W x : S ph n tui x c bnh qun trong nm

26

Thc o ny loi b hon ton c cu tui v gii tnh i vi mc sinh.

Tuy nhin xc nh c n cn c s liu chi tit mc sinh cho tng tui.
Trong thc t thng ch tnh cho tng nhm 5 tui.
Bng 3.1: T sut sinh c trng theo tui ca Vit Nam ()
Nhm tui

Nm

b m

1989

Nm 1999
Chung

Nm 2007

Thnh

Nng

th

thn

Chung

Thnh

Nng

th

thn

15- 19

35

29

14

33

35

28

37

20 24

197

158

93

181

118

95

125

25 - 29

209

135

106

146

147

130

155

30 34

155

81

73

84

77

63

84

35 39

100

41

34

44

28

21

33

40 44

49

18

13

20

15

10

45 49

14

70

Ngun:Tng iu tra dn s 1989,1999-TCTK.

Kt qu iu tra bin ng DS-KHHG 1/4/2007
1.4. Tng t sut sinh (TFR)
Tng t sut sinh (TFR) l tng ca cc t sut sinh c trng (ASFRx)
Cng thc tnh:
49

TFR =

ASFR

x =15

1000

(3.4)

Hoc:
7

TFR =

5 ASFR a
a =1

1000

(3.5)

Trong :
- TFR: Tng t sut sinh
- ASFRa: T sut sinh c trng cho tng nhm (5 nm) c tnh
theo t l .

27

1.5. Mc sinh thay th:

L mc sinh m mt nhm ph n (hay 1 ph n) c va s con gi
thay th mnh trong dn s, ngha l mi mt b m s sinh ra 1 ngi con gi t
n tui sinh thay th mnh. Khi t mc sinh thay th, TFR tng ng
khong 2,1 con.
1.6. Thi gian tng gp i dn s
y l s nm cn thit s dn ca mt nc, mt vng hay mt a phng
c th tng ln gp hai ln tnh t mt nm gc no . Nu mc sinh cao, khong
thi gian ny cng ngn v ngc li. V vy, thi gian dn s tng gp i cng
l mt thc o quan trng nghin cu mc sinh v ti sinh sn. Ch tiu ny
c tnh trn c s gi thit rng dn s tng lin tc trong mt thi gian kh di
vi tc khng i ca nm nghin cu. Khi hm s biu din s dn pht
trin theo thi gian c dng:
P(t) = P0 ert

(3.6)

Trong :
P0, Pt: S dn c ti thi im gc v thi im t.
r: Tc tng dn s trung bnh nm.
t: Khong cch thi gian (s nm) tnh t thi im gc n thi im t.
2. Cc c trng ch yu ca qu trnh sinh:
- c trng v sinh theo tui: Mi tui khc nhau c mc sinh khc nhau,
ngi ta thng tnh t sut sinh c trng theo tng nhm tui (5 nm).
- c trng v sinh theo thnh th v nng thn: Dn s thnh th l dn s
sng cc thnh ph, th x, th trn. Do c im kinh t - x hi khc nhau nn
mc sinh gia hai vng khc nhau, nng thn c mc sinh cao hn thnh th. Nm
2008 thnh th tng t sut sinh l 1,84 con trn mt ph n v nng thn l
2,22 (Dn s v pht trin s 7 (100) -2009)
- c trng v sinh theo vng dn c: Mi vng dn c khc nhau c mc
sinh khc nhau, do trnh nhn thc, do tp qun li sng v iu kin kinh t -

28

x hi khc nhau. Vit Nam Vng ng bng sng Hng, ng Nam b v ng

bng sng Cu Long c t sut sinh thp hn hn so vi vng ni pha bc v Ty nguyn.
Biu 2: Tng t sut sinh (TFR) chia theo vng a l kinh t
n v:
Cc vng

1/4/2000 1/4/2004 1/4/2005 1/4/2006 1/4/2007

Vit Nam

2,28

2,23

2,11

2,09

2,07

B sng Hng

2,2

2,2

2,06

2,05

2,11

ng Bc

2,3

2,3

2,28

2,23

2,18

Ty Bc

3,5

2,5

2,48

2,43

2,39

Bc Trung B

2,8

2,6

2,45

2,45

2,32

Nam Trung B

2,5

2,3

2,21

2,28

2,19

Ty Nguyn

3,8

3,1

3,07

2,82

2,77

ng Nam B

2,1

1,9

1,85

1,79

1,74

B sng Cu Long

2,1

2,0

2,00

1,92

1,87

Ngun: Thc trng dn s Vit nam 2007- Theo: Unfpa.org.vn

- c trng v sinh theo theo ngh nghip v trnh vn ho
S liu iu tra tip tc khng nh mi quan h gia mc sinh v trnh
hoc vn ca ph n. Mc sinh cao tp trung nhm ph n c trnh hc vn
thp.(Dn s v pht trin s 7 (100) -2009)
49
%
45
41
37
33
29
25
21
17
13
9
5
1

T l ph n sinh con th ba
tr ln gim theo s tng ln
ca trnh hc vn

43.1

28.1
19.4
15.3
4.5

M ch

Cha tt
nghip tiu
hc

Tiu hc

TH c s

THPT+

Biu 3.1: T l sinh con th ba tr ln ca ph n chia theo trnh hc vn nm 2007

Ngun: iu tra bin ng DS-KHHG1/4/2007

29

Nhn vo biu 3.1. ta thy rt r s khc bit v sinh con th ba theo trnh
hc vn ca ph n, t l sinh con ln 3 tr ln gim theo s tng ln ca trnh
hc vn.
3. Xu hng bin ng mc sinh
3.1. Xu hng bin ng mc sinh trn th gii
Mc sinh chu s tc ng ca nhiu yu t khc nhau, cho nn trong cc
thi k khc nhau v cc vng khc nhau, s bin ng mc sinh khc nhau. Tuy
nhin n vn din ra theo mt xu hng nht nh, c tnh quy lut
3.2. Xu hng bin ng mc sinh Vit Nam
Vit Nam trong thi gian qua, mc d chu s tc ng ca chin tranh v
cc bin ng x hi khc, nhng mc sinh vn din ra theo mt xu hng nht
nh. Mc sinh gim r rt c bit t nhng nm 90 tr li y min Bc, khi
mi c gii phng, nm 1957: CBR l 46,7 n 1970 l 34,6 c nc khi
mi thng nht, nm 1976 CBR l 39,5 , 1990 l 30,5 , 1993 l 28,5 ; 1996
l 22,8 v 1999 l 19,9 , nm 2006 l 17,4 v nm 2007 l 16,9 .
Ngay trong cng mt thi k, i vi cc vng khc nhau, do c im khc
nhau, mc sinh cng khc nhau
Bng 3.3. CBR v TFR theo vng, Vit Nam 2000-2007
TBDS

TBDS

TBDS

TBDS

2000

2003

2004

2005

CB
R
Ton quc

19,2

TFR

CB

TFR

2,28 17,5 2,12

30

2007 *

CB

TF

CB

TF

CB

19,2

2,2
3

18,6 2,1

TFR

17,0 2,04

sng 18,0

2,2

17,1 2,2

17,9 2,2

17,2 2,1

16,3 2,11

Hng ng bc

19,2

2,3

18,2 2,2

19,3 2,3

19,2 2,3

17,1 2,18

Ty Bc

28,4

3,5

23,2 2,7

22,0 2,5

22,5 2,5

21,5 2,39

Bc Trung b

20,1

2,8

18,8 2,6

19,3 2,6

19,6 2,5

16,3 2,32

DH Nam Trung b

21,4

2,5

18,2 2,3

19,1 2,3

18,4 2,2

17,5 2,19

Ty Nguyn

29,2

3,8

23,3 3,1

24,3 3,1

23,9 3,1

21,7 2,77

ng Nam b

19,1

2,1

16,0 1,8

17,2 1,9

17,3 1,9

16,3 1,74

B Sng Cu Long

18,8

2,1

17,1 1,9

18,2 2,0

18,1 2,0

16,4 1,87

ng

bng

Ngun: Tng cc Thng k- Gso.gov.vn

*2007: Thc trng dn s Vit Nam 2007, UNFPA,6/2008
Nhn vo bng 3.3 cho thy mc sinh ca vng Ty nguyn cao hn hn cc
vng cn li, vng ng bng sng Hng, Nam trung b v ng bng sng Cu
long qua cc nm u c mc sinh thp hn c.
4. Cc yu t nh hng n mc sinh
4.1. Nhng yu t t nhin sinh vt
Sinh trc ht l hin tng sinh hc, v vy n phi chu s tc ng ca
cc yu t ny. Kh nng sinh sn ch c mt nhm tui nht nh (tui c kh
nng sinh sn). Ni no c s ph n trong tui c kh nng sinh sn cng cao (c
bit tui t 20 n 30) th mc sinh cao v ngc li. C cu gii tnh cng ph
hp cng to iu kin thun li cho mc sinh.
iu kin t nhin mi trng sng cng nh hng n mc sinh. Ni no
c iu kin t nhin thun li cho s pht trin sinh sn th ni dn s tng
nhanh. Dn tc cng l yu t nh hng n mc sinh. Dn tc c xt n
nhiu kha cnh khc nhau. V mt t nhin sinh vt, trc ht mi dn tc l mt
ging ngi v mi ging ngi u c kh nng sinh khc nhau.
4.2. Phong tc tp qun v tm l x hi
Mi nc, mi thi k, mi dn tc, mi hnh thi kinh t-x hi u c cc
phong tc tp qun v tm l x hi khc nhau. Nhng tp qun v tm l ny xut
hin v tn ti trn nhng c s thc t khch quan ca n.
31

Tp qun v tm l x hi c tc ng ln n mc sinh . Tp qun kt hn

sm, mun c nhiu con, thch con trai, c np c t... l tp qun v tm l chung ca
x hi c nhng x hi c trnh kinh t, vn ho thp km.
4.3. Nhng yu t kinh t
nh hng ca trnh pht trin kinh t, mc sng ti mc sinh l i
tng nghin cu ca nhiu ngi. Ngi u tin nghin cu v mi quan h ny
l A. Xmit. T nhng nghin cu ca mnh, ng ta rt ra kt lun ni ting l:
"Ngho i to kh nng cho s sinh " .
Cc Mc khi nghin cu mi quan h gia thu nhp v sinh cng xc
nh rng, di ch ngha t bn, s sinh t l nghch vi quy m ca ci m
ngi cng nhn c.
Di ch ngha x hi, nhiu nh khoa hc cng nghin cu v mi quan h
ny v cho rng, quy lut c hnh thnh bi Cc Mc v s ph thuc nghch
gia mc sng v sinh tc ng c di ch ngha x hi.
Tt nhin, mi quan h gia trnh pht trin kinh t, mc sng v mc
sinh trong cc thi k khc nhau c khc nhau.
Khi mc sng cn rt thp, thu nhp khng m bo nhng nhu cu ti thiu
th mi quan h l ph thuc thun.
Khi i sng nng cao n mc nht nh, nhng cha tho mn y
mi nhu cu cuc sng th mi quan h li l nghch.
Khi i sng t n mc rt cao, c th tho mn y mi nhu cu
vt cht v tinh thn ca ngi dn, mi quan h c th l thun. Tuy nhin ch
gii hn mc nht nh.
4.4. Cc yu t k thut
Trnh pht trin k thut cng cao, c bit nhng thnh tu v y hc,
cng to iu kin cho loi ngi ch ng iu tit mc sinh. Tu thuc vo iu
kin c th ca tng nc trong tng thi k hoc l khuyn khch hay hn ch
mc sinh, Nh nc p dng cc bin php k thut khc nhau. i vi cc gia
nh, cc cp v chng khng c kh nng sinh sn, y hc c nhng bin php
khc phc v sinh: Th tinh nhn to, th tinh trong ng nghim

32

Cng bng cc bin php k thut chuyn mn (trit sn, t vng, thuc
trnh thai, bao cao su.) gip cc cp v chng c th ch ng c vic mang
thai v sinh .
4.5. Chnh sch dn s
Nhn thc c vai tr ca dn s, mi quan h gia dn s vi pht trin
kinh t - x hi, Nh nc vi chc nng qun l ca mnh ra nhng ch
trng, chnh sch v bin php iu tit qu trnh vn ng v pht trin dn s
cho ph hp vi nhu cu v kh nng pht trin ca t nc trong mi thi k.
Chnh sch dn s hiu theo ngha rng, l ton b ch trng, chnh sch c lin
quan n dn s. Theo ngha hp, l nhng ch trng, bin php ca Nh nc iu
tit qu trnh pht trin dn s. N bao gm cc bin php tuyn truyn, gio dc,
bin php kinh t, hnh chnh v nhng bin php v k thut chuyn mn.

33

Cu hi lng gi:
Bi 1: Theo s liu thng k ca tnh TV cho bit:
Dn s trung bnh nm 1998 ca tnh l 1.037.387 ngi,trong s
ph n trong tui sinh (15-49) chim 25%,s tr em t 0 4 tui l 119.398
ngi.Trong nm thng k c 24538 trng hp sinh sng.
Hy xc nh:
a.T s tr em v ph n trong tui sinh
b.T sut sinh th
c.T sut sinh trung
Bi 2: S liu ca mt a phng nm 1999 nh sau:
Nhm tui

Dn s trung bnh

Dn s n

Tr em mi sinh sng

(a)

(1000)

(Nghn ngi)

(1000)

0-14

828

409,9

15-19

250

125,0

4,2

20-24

225

112,5

20,9

25-29

210

107,7

22,05

30-34

175

91,7

13,5

35-39

120

63,8

6,5

40-44

85

47,2

2,16

45-49

75

42,9

0,6

50+

332

195,3

Tng s

2300

1196

69,91

Hy tnh CBR,GFR,ASFRa,TFR!
a. Hy tnh t sut ti sinh th,v t sut ti sinh thc,nhn xt v ch ti
sn xut dn s?
Cho bit:Xc sut sinh con gi:0,448
H s trung bnh ca s con gi mi sinh trong nm sng c n khi thay th cc
b m l 0,9

34

Bi 4
MC CHT V CC YU T NH HNG
MC TIU:
1. M t c khi nim v cc ch tiu nh gi mc cht.
2. Phn tch c xu hng bin ng mc cht v cc yu t nh hng.
3. Trnh by c mt s c trng ch yu v cht.
NI DUNG
1. Khi nim v cc ch tiu nh gi mc cht
Cht l mt hin tng t nhin m bt k sinh vt no cng u tri qua. Sng
v cht l hai mt i lp ca mi sinh vt ni chung v tng con ngi ni ring.
Khi nim v cht c Lin hip quc v t chc y t th gii thng nht
nh ngha nh sau: "Cht l s mt i vnh vin tt c nhng biu hin ca s sng
mt thi im no , sau khi c s kin sinh sng xy ra (s chm dt tt c
nhng biu hin ca s sng m khng mt kh nng no khi phc li c)" .
- Cht sm sau khi sinh - s sinh (neonatal death): L s kin cht xy ra
trong khong thi gian t khi con ngi c sinh ra theo nh ngha sinh sng
nu chng 3 n khi trn 30 ngy tui.
- Cht mun sau khi sinh (post-neonatal death): l s kin cht xy ra trong
11 thng sau trc khi trn mt tui.
- Cht tr em di 1 tui (infant death): L s kin cht xy ra trong khong
thi gian t khi c s kin sinh sng cho n khi trn 12 thng tui.
- Cht tr em t 1 n 4 tui (juvenile death): l s kin cht sy ra trong
khong thi gian t 1 n 4 nm sau khi c s kin sinh sng.
- Cht tr em di 5 tui: L s kin cht sy ra sau khi c s kin sinh
sng cho n khi trn 60 thng tui
- Cc s kin cht la tui khc th s gi tn theo tui m ngi sng.
1.1. T sut cht th (CDR)
T sut cht th l thc o n gin nh gi mc cht. N biu th s
ngi cht trong mt nm so vi 1.000 ngi dn.

35

CDR =

D
x1000
P

(4.1)

Trong :
- CDR: T sut cht th.
- D: s ngi cht trong mt nm ca mt nc hoc mt a phng
no .
P : S dn bmh qun trong nm ca a phng

V d: Nm 2008 dn s trung bnh ca x H Thanh l 8.120 ngi, tng s

ngi cht l 45, vy CDR nm 2008 ca x H Thanh s l:
CDR =

45
D
x1000 =
1000 = 5,5
8120
P

1 2. Cc t sut cht c th
* T sut cht c trng theo tui (ASDRx):
ASDR

Dx
x1000
Px

(4.3)

Trong :
ASDRX: t sut cht c trng tnh cho tui x.
Dx: s ngi cht tui x trong nm.
Px: dn s trung bnh tui x trong nm.
* Cc ch tiu nh gi mc cht ca tr em
- T sut cht ca tr em di 1 tui (IMR - Infant Mortality Rate).
IMR =

D0
x1000
Bo

(4.4)

Trong :
- IMR: T sut cht tr em di 1 tui
- D0: S tr em 0 tui cht trong nm.
- B0: S tr sinh sng trong cng nm.
V d:
Nm 2009, tng s tr sinh sng ca x Ha Bnh l 95, tng s cht tr em
0 tui l 2. Tnh t sut cht tr em di 1 tui.
Theo cng thc 4.4, T sut cht tr em di 1 tui x Ha Binh nm
2009 s l
36

IMR =

2
x1000 = 21,05
95

* T sut cht b m
Cng thc tnh:
S b m cht c lin quan n thai

T sut cht
b m

X 100.000

sn trong nm

(4.6)

Tng s tr em sinh ra sng trong nm

2. Xu hng bin ng mc cht v cc yu t nh hng

2.1. Cc yu t nh hng v xu hng bin ng
2.1.1. Cc yu t nh hng mc cht
Cht l hin tng t nhin, l iu khng th trnh khi i vi mi c th
sng.
- Mc sng ca dn c: Mc sng cng c nng cao, th lc cng c tng
cng, con ngi cng c kh nng chng cc loi bnh tt, mc cht cng thp.
- Trnh pht trin y hc, mng li y t, v sinh phng bnh
Mng li y t pht trin t trung ng n a phng, thc hin tt cng
tc v sinh phng bnh, m bo mi trng sng trong lnh, chm sc sc khe,
v sinh c nhn tt...cng l nhng nguyn nhn lm gim nguy c t vong.
- Mi trng sng
Mi trng trong sch tui th c nng cao. Mi trng nhim s gy
ra nhiu bnh tt, nh hng n sc kho ca ngi dn, lm tng mc cht.
- iu kin t nhin:
Theo quy lut t nhin, con ngi ch sng n mt gii hn nht nh. Tuy
nhin gii hn i vi cc nc, cc thi k khc nhau c khc nhau v cn tu
thuc vo nhiu yu t khc (kinh t, x hi, y hc, mi trng...). Nhng nu
thun tu v sinh l th c cu dn s (c bit c cu v tui) c nh hng n
vic nng cao hay h thp t sut cht. iu gii thch v sao Vit Nam, trong
khi mc sng dn c cha cao, nhng CDR li thp hn kh nhiu so vi cc nc
pht trin (5,3 so vi 10)
37

Ngoi ra, cc t nn x hi nh ma tu, ru ch, mi dm., tai nn giao thng,

bo lc, t t, ng c, phong tc tp qun lc hu, vn ha, li sng... cng nh hng
n mc cht. Trong khi cc loi bnh dch mang tnh quc gia v quc t t nhiu
kim sot c, th cc nguyn nhn ny ngy cng c xu hng gia tng. Ngy cng c
nhiu trng hp cht do hu qu tc ng ca cc yu t thuc v li sng mt
tui nht nh nh thi quen ht thuc, nghin ru bia, t rn luyn sc khe, do ngh
nghip, do s dng phng tin giao thng tc cao (my bay, tu thy, t...). cc
tui tr, nguyn nhn cht ph bin nht vn l do tai nn.
2.1.2. Xu hng bin ng mc cht
Mc d mc cht chu s tc ng ca nhiu yu t v mc rt khc nhau
gia cc vng, cc nc, gia cc thi k nhng nhn chung, n vn bin ng theo
mt xu hng nht nh: Trong giai on u ca x hi loi ngi, t sut cht rt
cao v duy tr trong thi gian di.
Bng 4.8. S bin ng mc cht (CDR) cc vng ca Vit Nam. ()
T sut cht th (CDR )
TTDS

TBDS

TBDS

1999

2003

2004

2005

2006

Ton quc

5,7

5,8

5,4

5,3

5,3

B sng Hng

5,1

6,2

6,0

5,3

5,6

ng bc

6,4

7,0

6,3

5,8

6,3

Ty bc

7,0

7,1

7,0

6,4

5,5

Bc Trung b

6,7

6,7

6,7

6,0

6,2

DH Nam Trung b

6,4

6,0

6,0

5,7

4,9

Ty Nguyn

8,7

5,4

5,9

5,7

4,4

ng Nam b

4,5

5,1

4,5

4,4

4,2

B Sng Cu Long

5,0

4,9

5,0

5,1

5,1

Ngun: Tng cc thng k- Gso.gov.vn

38

TBDS TBDS

2.2. Nhng c trng ch yu ca qu trnh cht

c trng v cht theo tui: Trong dn s hc, tui l tiu thc cc k quan
trng. N lin quan v tc ng n mi qu trnh bin ng dn s. 0 tui, t sut
cht cao hn nhiu so vi cc tui khc. Sau tui ny, t sut cht gim xung
kh nhanh v thng t mc thp nht tui 10 - 14, sau li tng dn ln.
Tuy nhin mc c khc nhau i vi cc nc c trnh pht trin khc nhau.
c trng v cht theo gii tnh
Trong iu kin hin nay, quan st mc cht theo gii ngi ta nhn thy
c mt c im chung l mc cht ca nam lun cao hn ca n, do tui th
bnh qun ca n cao hn ca nam
S khc bit v cht gia thnh th v nng thn
y l iu khng th trnh khi bi v thnh th c mc sng cao hn, c iu
kin sinh hot thun li, mng li y t v sinh phng bnh tt hn. Do t sut cht,
c bit t sut cht ca tr em thp hn nhiu so vi nng thn.
S khc bit v cht theo ngh nghip, trnh vn ho
S khc bit v ngh nghip trc ht lin quan n iu kin v tnh cht
hot ng, n mi trng sng v lm vic. Nhng ngnh ngh no cng nng
nhc, c hi, cng thng thn kinh, cng c t sut cht cao v ngc li. Ngh
nghip khng ch tc ng trc tip n sc kho ca bn thn ngi lao ng, m
cn nh hng n th h tng lai (con ci ca h
Trnh vn ho cng nh hng n mc cht. N lin quan n s hiu
bit ca con ngi, cc bin php ngn nga, phng trnh v cha chy.
Khc bit v cht theo cc nguyn nhn
Cht do nhiu nguyn nhn. i vi mi nc, mi thi k, nguyn nhn
cht c khc nhau. Nhng xu hng chung l cng vi s pht trin kinh t-x hi,
cht do cc nguyn nhn ngoi sinh gim, do cc nguyn nhn ni sinh tng.
Cu hi lng gi:
Bi 1: Dn s u nm 1996 ca huyn oan Hng l 97.427 ngi,cui
nm l 98,748.Tng s ngi cht trong nm l 422.Hy tnh t sut cht th ca
huyn oan Hng nm 1996

39

Bi 2: Dn s trung bnh huyn Ch Linh nm 1997 l 151.117 ngi. Tng

s ngi cht l 474 ngi, trong s tr em di 1 tui cht l 19, s tr ra
sng l 1972
Hy tnh t sut t vong th v t sut t vong tr em di 1 tui nm 1997.
Bi 3: Dn s Vit Nam nm 1996 l 75.260 triu ngi. S ngi cht v
st rt l 155. Hy tnh t sut t vong v st rt ca Vit Nam nm 1996

Bi 5
CHT LNG DN S V CC YU T NH HNG
MC TIU:
1. Trnh by c mt s khi nim v cht lng dn s .
2. Phn tch c mt s ch bo o lng cht lng dn s.
3. Trnh by thc trng v thch thc nng cao cht lng dn s Vit Nam
NI DUNG
1. Khi nim v cht lng dn s
1.1. Mt s khi nim v cht lng dn s
* Mt s ni dung khi nim Cht lng dn s trn th gii
T th k XVIII, khi nim cht lng dn s (CLDS) c s dng trong
vn hc. Khi nim v cht lng dn c c nghen s dng, nghen xem
xt cht lng dn c nh l yu t vt cht, c ngha l cc iu kin kinh t, l mt
mt ca "yu t k thut", coi nh mt trnh pht trin ca t liu sn xut.
Khi nim v CLDS c s dng kh rng ri trong thuyt u sinh v
da trn c s gen.
in hnh l thuyt chng tc, xut hin t cui th k XIX v pht trin
mnh Anh, Php. Ni dung ch yu ca thuyt ny l: C chng tc "Thng
ng" v "H ng" v s phn ho ny mang tnh t nhin, di truyn v bt bin.
Do vy, cc nh khoa hc t sn chng minh s tn ti ca bt bnh ng v x
hi xut pht t ngun gc sinh hc v a ra kh nng gii quyt cc vn x hi
bng cch hon thin bn cht ngun gc ca con ngi. H lp lun rng, chng
tc h ng th sinh nhiu cn thng ng th ngc li lm xu i c cu
40

dn s v mt lng. Do vy, vn minh nhn loi ph thuc vo vic gi gn s

thun chng, bng vic tng quy m ca chng tc "thng ng".
Theo cc nh nhn khu hc Nga, CLDS l ''Khi nim trung tm ca h thng
tr thc v dn s" v c phn nh qua cc ch tiu:
(1) Trnh gio dc;
(2) C cu ngh nghip x hi;
(3) Tnh nng ng v tnh trng sc kho.
Theo Ch ngha Mc - L Nin, bn cht v ni dung ca CLDS xut pht t
cc qu trnh v quan h x hi, c hnh thnh thng qua qu trnh chm sc,
nui dng, gio dc v o to.
Nh vy, CLDS c phn nh thng qua cc thuc tnh c th lin quan
n tnh trng th lc, tr lc, trnh gio dc, trnh khoa hc k thut, c kh
v k nng ngh nghip, x hi v tnh nng ng ca dn c.
* Khi nim cht lng dn s Vit Nam
Theo t in Bch Khoa ca Vit Nam (1995), "Cht lng" l phm tr
trit hc biu th nhng bn cht ca s vt, ch r n l ci g, tnh n nh tng
i ca s vt, phn bit n vi cc s vt khc. Vy "CLDS phi c biu th
bng cc thuc tnh bn cht ca dn s ", tng hp li c th l cc thuc tnh
v th lc, tr lc, nng lc x hi v tnh nng ng x hi...
1.2. Cc thnh phn ca cht lng dn s (CLDS)
Theo khi nim ca Php lnh dn s nu trn, CLDS gm cc thnh phn:
th cht, tr tu v tinh thn.
Th cht: gm nhiu yu t khc nhau trong c cc s o v chiu cao,
cn nng, sc mnh, tc , sc bn, s kho lo... dinh dng, bnh tt, tui th,
cc yu t ging ni, n di truyn nh tt nguyn bm sinh, thiu nng tr tu,
nhim cht c da cam ca ngi dn.
Tr tu: gm cc yu t trnh vn ho, thm m, trnh khoa hc k
thut, tay ngh, th hin qua t l bit ch, s nm bnh qun i hc/ u ngi,
t l ngi c bng cp, c o to v chuyn mn k thut,
Tinh thn: th hin qua mc tip cn v tham gia cc hot ng vn ho,
thng tin, vui chi, gii tr, cc phong tro x hi
41

1.3. Khi nim c lin quan n cht lng cuc sng

Cht lng cuc sng (CLCS) l mt khi nim tng hp, c ni dung rt
phong ph lin quan n mi mt ca cuc sng con ngi. N th hin trong
nhng nhu cu c tho mn v vt cht cng nh tinh thn ca c nhn, cng
ng v ton th x hi. CLCS ph thuc vo kh nng p ng ngy cng tt hn
mt cch bn vng v n nh nhng nhu cu c bn ca cuc sng (mi ngi c
vic lm v thu nhp y , c iu kin , mc, i li, hc tp, chm sc sc
kho, giao tip ngy mt tt hn); c sng trong mt mi trng an ton, sch
s, trong mt x hi trt t v lnh mnh.
CLCS l mt khi nim ng, pht trin t thp ln cao ph thuc vo s
pht trin ca kinh t, ch chnh tr, quan nim v vn ho v truyn thng ca
mi dn tc, tng giai on pht trin ca hnh thi x hi.
CLCS c quan h qua li vi nhiu yu t nh ngun ti nguyn, s pht
trin dn s, h thng chnh tr x hi, li sng, cc gi tr vn ho, tn gio v trnh
pht trin kinh t ca x hi
CLCS phn nh iu kin kinh t, chnh tr, vn ho, mi trng sinh thi
trong con ngi tn ti v pht trin. Theo William Ben, CLCS c c trng
bi 12 im:
(1) An ton;
(2) Sung tc v kinh t;
(3) Cng bng theo php lut;
(4) An ninh quc gia;
(5) c bo him lc gi, m au;
(6) Hnh phc tinh thn;
(7) S tham gia vo i sng x hi;
(8) Bnh ng v gio dc, nh v ngh ngi;
(9) Cht lng i sng vn ho;
(10) Quyn t do cng dn;
(11) Cht lng mi trng k thut giao thng, nh , thit b sinh hot,
thit b gio dc, y t. . . );
(12) Cht lng mi trng sng.

42

Nh vy CLCS thng c hiu rt rng, phn nh s p ng nhng nhu

cu trc ht l nhng nhu cu c bn ti thiu ca con ngi. Mc p ng
cng cao th CLCS cng cao. Ngy nay nhiu nc xy dng c cc ch s
c th phn nh CLCS da trn vic kho st v xc nh nhng nhu cu c bn ti
thiu (Basic Minimum Needs - BMN).
2. Nhng ch tiu o lng cht lng dn s
2.1. Nhng ch tiu kinh t - x hi
2.1.1. Ch s pht trin con ngi (HDI-Human Development Index)
T nm 1990, hng nm chng trnh pht trin lin hip quc (UNDP) u
cng b bo co pht trin con ngi, trong c ch s pht trin con ngi HDI.
HDI l thc o tng hp nh gi trnh pht trin ca con ngi mi quc
gia trn phng din sc kho, tri thc v thu nhp. Ba ch s thnh phn phn nh
cc kha cnh sau:
Mt cuc sng di lu v kho mnh c o bng tui th trung bnh
tnh t lc sinh (HDI1).
Kin thc c o bng t l ngi ln bit ch (vi quyn s 2/3) v t l
nhp hc th ca cc cp gio dc tiu hc, trung hc v i hc (vi quyn
s l/3) (HDI2).
Mc sng o bng GDP thc t u ngi th sc mua tng ng tnh
bng la M (PPP$) (HDI3).
Ch s HDI l trung bnh gin n ca 3 ch s thnh phn ni trn:
HDI = 1/3 (HDI1 + HDI2 + HDI3)
Khi cht lng dn s c nng cao, 3 ch s thnh phn trn cng tng
ln. Khi , HDI cng tin gn n 1. Nh vy, HDI l mt ch tiu quan trng
nh gi cht lng dn s. Trn mt kha cnh nht nh, ngi ta cn coi n l
ch tiu tng hp nh gi trnh pht trin kinh t - x hi ca cc quc gia
Trong bo co pht trin con ngi nm 2006 (s dng s liu nm 2004) vi
ch : "Khng ch l s khan him quyn lc, ngho i v cuc khng hong nc
sch ton cu, tui th trung bnh t lc sinh (HDI1) ca Vit Nam l 70,8 tui, xp v
tr 83/177 nc; t l ngi ln bit ch: 90,3% dn s t 15 tui tr ln, v tr
56/128 nc c xp hng; t l nhp hc th cc cp gio dc bao gm: tiu hc,
43

trung hc v i hc t 62,8%, xp th 123/172 nc; GDP bnh qun u ngi theo

sc mua tng ng tnh bng la M (PPP$) l 2.745 USD, xp v tr th 118
/172 nc c xp hng. Theo , ch s pht trin con ngi ca Vit Nam t
0,709 ng v tr 109 trong tng s 177 nc c xp hng.
Theo cc nh chuyn mn nh gi, mun tng HDI ln thm 0,010, th
thng phi tng GDP bnh qun u ngi ln 18% , tng tui th trung bnh ln
thm 1,8 nm v tng t l i hc cc cp ln thm 3%. Qua c th nhn thy
rng cng pht trin ln mc cao hn, th cng gp kh khn hn trong vic nng
cao thm Ch s pht trin con ngi.
Bng 6.1 . Ch s pht trin con ngi Vt Nam trong nhng nm qua.
Th hng

Gi tr

Gi tr

Gi tr

Gi tr

ch s

ch s

ch s

ch s

HDI

tui th

gio dc

GDP

Bo co pht trin nm 1995

0,539

0,67

0,78

0,17

120/174

Bo co pht trin nm1996

0,540

0,68

0,79

0,11

121/174

Bo co pht trin nm 1997

0,557

0,68

0,80

0,18

121/175

Bo co pht trin nm1998

0,560

0,69

0,81

0,18

121/174

Bo co pht trin nm 1999

0,664

0,71

0,82

0,47

110/174

Bo co pht trin nm 2000

0,671

0,71

0,83

0,47

108/174

Bo co pht trin nm 2001

0,682

0,71

0,84

0,49

101/162

Bo co pht trin nm 2002

0,688

0,72

0,84

0,50

109/173

Bo co pht trin nm 2003

0,688

0,73

0,83

0,51

109/175

Bo co pht trin nm 2004

0,691

0,73

0,82

0,52

112/177

Bo co pht trin nm 2005

0,704

0,76

0,82

0,54

108/177

Bo co pht trin nm 2006

0,709

0,76

0,81

0,55

109/177

Nm

HDI1 ca
Vit
Nam*

* So vi tng s cc nc tham gia xp hng

Tng cc Thng k.2000. Kt qa suy rng mu 3%. Ban ch o tng iu tra dn s v nh

1-4-1999. H ni, thng 1-2000

44

Ngun: Bo co pht trin con ngi ton cu ca UNDP t 1995 n

2006. Cn ch rng khi tnh, do ngun thng tin, s liu, LHQ thng phi s
dng nhng s liu ca 2-3 nm trc.
phn nh lnh vc pht trin con ngi ngoi HDI sau ny bo co pht
trin con ngi cn b sung cc ch s:
Ch s pht trin lin quan n gii (GDI- Gener-related Development
Index).
Thc o v th gii tnh (GEM- Gender Empowerment Measure).
Ch s i ngho (HPI - Human poverty Index).
Ch s thnh tu cng ngh (TAl- Technology Achievement Index).
2.1.2. Nhng ch tiu kinh t - x hi khc
* Tng sn phm quc ni (GDP) hoc tng sn phm quc dn (GNP) bnh
qun u ngi
GDP bnh qun u ngi l mt ch tiu khi qut, mt phm tr kinh t
hc phn nh trnh pht trin kinh t - x hi ca mt nc trong mt nm no
. N c xc nh bng tng s sn phm ca mt quc gia lm ra trong mt
nm chia cho tng dn s ca quc gia . Do vy n ng thi trc tip biu th
cht lng dn s, mc sng dn c.
Bng 6.2: So snh GDP bnh qun u ngi ca mt s nc vi Vit Nam nm 2009
n v: la M
Theo t gi th trng
Tn nc

Theo t gi sc mua tng ng

GDP bnh

So vi VN

GDP bnh qun

qun (USD)

(ln)

(USD)

1. Vit Nam

890

2. Nht Bn

38210

3. Hng Kng

31420

4. Singapore

34760

1,0

42.9
35.3
39.1

45

2700
35660
43960
47940

So vi VN (ln)
1,0

13.2
16.3
17.8

5. Hn Quc

21530

6. Malaysia

6970

7. Thi Lan

2840

8. Iran

3540

9. Fiji

3930

24.2
7.8
3.2
4.0
4.4

28120
13740
5990
10840
4270

10.4
5.1
2.2
4.0
1.6

10. Philippines
1890

2.1

3900

1.4

2010

2.3

3830

1.4

2940

3.3

6020

2.2

1780

2.0

4460

1.7

1070

1.2

2960

1.1

740

0.8

2040

0.8

400

0.4

1120

0.4

520

0.6

1440

0.5

11. Indonesia
12. Trung Quc
13. Srilanka
14. n
15. Lo PDR
16. Npal
17. Bngladesh
Ngun: Woldbank 7/10/2009-www.siteresuorces.woldbank.org
* Ch s thnh tu cng ngh (TAI - Technology Achievement Index), c ti
liu dng cm t "Ch s pht trin cng ngh"
Ch s ny o cc thnh tu t c trn 4 thc o:

46

 Sng to cng ngh c o bng s bng pht minh sng ch cp cho dn

nh c tnh trn u ngi v bng s thu ph quyn s hu tr tu v ph
bn quyn ca nc ngoi trn u ngi.
Ph bin cc thnh tu cng ngh gn y, c o bng s my ch
internet trn mt u ngi v t l xut khu hng cng ngh trung bnh v
cng ngh cao
Ph bin cc thnh tu cng ngh trc y, c o bng s in thoi (c
nh v di ng) trn u ngi v tiu th in nng trn u ngi.
Cc k nng ca con ngi c o bng trung bnh s nm n trng ca
ngi ln (l5+) v tng t l nhp hc i hc khoa hc.
2.2. Nhng ch tiu o lng v th cht
Ch s khi lng c th BMI (Body Mass Index), c ti liu dng cm t
"Ch s khi c th":
BMI phn nh cht lng con ngi v mt th lc, c tnh nh sau:
Trng lng c th
BMI = Bnh phng ca chiu cao
Ch s ny c u im l ch gm hai thng s d xc nh, rt thch hp vi
cc nghin cu iu tra cng ng. Thang phn loi ch s ny theo Tiu ban Dinh
dng Lin hip quc nh sau:
Di 16,0: Thiu nng lng trng din 3
T 16,0 - 16,9: Thiu nng lng trng din 2
T 17,0 - 18,4: Thiu nng lng trng din 1
T 18,5 - 25,0: Bnh thng
Trn 25,0-30,0: Bo
Trn 30,0: Rt bo.
3. Cc yu t nh hng n cht lng dn s
Yu t di truyn: yu t ny lin quan n ging ni ca cc dn tc. Nhm
gim t l tr em sinh ra b d tt bm sinh trong nhng nm qua chng ta trin
khai n sng lc trc sinh v s sinh c th pht hin sm nhng b d tt bm
sinh, c th nh ch thai nghn hoc pht hin sm v can thip kp thi nhng a
tr sinh ra b bnh bm sinh nh: thiu men G6PD, suy gip trng bm sinh
tr c th pht trin bnh thng.
47

Yu t kinh t x hi: cc yu t kinh t - x hi to iu kin v l tin

nng cao cht lng dn s. Cc yu t kinh t - x hi lun lun tc ng n cht
lng dn s thng qua cc c trng v vn ho cng ng. Cc c trng ny
gm: phong tc, tp qun, truyn thng, cu trc cng ng
Cc chnh sch kinh t, vn ho, gio dc x hi lin quan nh hng tch
cc n nng cao cht lng dn s.
Cc yu t kinh t x hi bao gm: Thu nhp v phn phi thu nhp, lao ng,
vic lm, giao thng lin lc, sc kho, nh , mi trng, cuc sng gia nh, tham
gia cng tc x hi ca ph n v trt t an ton cng cng.
4. Cht lng dn s Vit Nam: Thc trng v thch thc
4.1. Thc trng cht lng dn s Vit Nam hin nay
Theo bo co ca Tng cc Thng k, nc ta c khong trn 5 triu ngi
tn tt, chim khong 6,3% dn s; T l dn s b thiu nng th lc v tr tu
chin khong 1,5%; T l tr di 5 tui suy dinh dng cn mc 25,2% nm
2005; T l t vong m cao so vi mt s nc trong khu vc v Chu (nm
2004-2005: t s cht m Vit Nam l 130/100.000 tr sng, trong khi Trung
quc l: 56, Thi Lan: 44, Malaysia: 41 (ngun: WHO 2004a v UNFPA 2005Theo www.Unfpa.org).
T l h i ngho vn khong 20% (1), c nc cn ti 11.058 h khng c
nh (2), gn 23% s h nh tm, n s, 22% s h cha c dng in, mi
ch c khong 12,7% s h c dng nc my, vn cn ti 27.713 h sng trong
din tch bnh qun di 2m2 u ngi. nng thn ch c khong 16,5% s h
c phng tin sn xut. S bn vng ca gia nh b tc ng mnh bi t l ly
hn, sng c thn c xu hng tng (nm 1999 so vi 1989 tng hn 2 ln), tnh
trng tr em thiu b hoc m, tr em lang thang v cc t nn x hi, c bit l t
nn nghin ht tng ln do s bin i ca gia nh v x hi, t l ngi nhim
HIV/AIDS ngy cng tng.
Theo bo co nh gi thc trng cht lng dn s trong D tho Chin
lc dn s 2010-2020 (bi ging ca PTS.TS Trn Trung Chin):

48

- Cht lng dn s cn hn ch, HDI tuy tng bc ci thin, nhng vn

mc thp. Sc khe v th lc ca ngi Vit Nam cn km so vi nhiu nc
trong khu vc, c bit l chiu cao, cn nng v sc bn cn thp.
- T l cht tr em di 1 tui c gim nhng vn cn mc cao (Ty Bc,
Bc Trung b, Ty Nguyn)
T l cht tr em di 1 tui (TCTK)
35,0
2006
2007
2008

30,0
25,0
20,0
15,0
10,0
5,0
0,0

C nc

Vng ng
Vng
Vng Ty Vng Bc
Vng
Vng Ty
Vng
Vng ng
bng sng ng Bc
Bc
Trung B duyn hi Nguyn ng Nam bng sng
Hng
Nam
B
Cu Long
Trung B

- Xu hng bnh tt ang chuyn dn t cc bnh nhim khun sang cc

bnh ri lon chuyn ho, di truyn v hu qu ca tai nn thng tch. Tnh trng
tr em tha cn, ri nhiu tm tr, t k, tiu ng c xu hng gia tng.
- Hin c n 20 dn tc c dn s di 10.000 ngi. Mt s bnh nh st
rt, bu c, phong vn cn. Mt s dn tc c nguy c suy thoi do to hn,
kt hn cn huyt thng cn ph bin. V sinh, t vong tr em cn cao.
- Lm dng v s dng cht gy nghin nh thuc l, ru bia, ma ty,
nhng vn cng thng v tm l, vi phm php lut ngy cng tr nn
nghim trng i vi gii tr.
4.2. Thch thc i vi vic nng cao cht lng dn s Vit Nam hin nay
- Ch s HDI ca Vit Nam nhn chung tng u nhng mc tng vn thp
so vi mc tiu pht trin t nc, Vit Nam vn ng vo hng trung bnh pht
trin con ngi. Ngoi ci thin tng i v ch s tui th, ch s gio dc v thu
nhp cn thp, c bit l thu nhp bnh qun u ngi.
- Tnh trng i ngho vn l vn cp bch. Mt b phn dn s, hu ht
l nhng ngi sng ti cc vng kh khn, dn tc, ngi di c cha c tip
cn cc dch v x hi c bn (chm sc sc khe ban u, gio dc, vic lm, nh
, v sinh mi trng

49

- T s gii tnh khi sinh ca Vit Nam ang c xu hng tng dn n kh

nng mt cn bng gii tnh (nhiu nam, t n)) trong tng lai.
- Mt s ch tiu v sc khe b m v tr em vn mc thp. T vong m
cao gp hai ln so vi Thi lan, Sinhgpore, Malaysia v 4 ln so vi Hn quc. T
l suy dinh dng tr em di 5 tui cao. Cc vng kh khn c mc t vong ca
tr di 1 tui v suy dinh dng rt cao. Tnh trng no ph thai khng an ton
cn ph bin, c bit l no ph thai tui v thnh nin cha ng nhng
nguy c tim n i vi sc khe v tng lai ca h.
- Dch HIV/AIDS ang c nguy c lan ra cng ng. a s nhng ngi nhim
HIV ang trong tui sinh sn v lao ng; s tr s sinh nhim HIV tng s tc
ng mnh ti cht lng dn s v s pht trin kinh t- x hi ca t nc.
- Th lc: tm vc ca ngi Vit nam cn nhiu hn ch, c bit l chiu
cao, cn nng cn thp so vi cc nc trong khu vc v trn th gii . T l ngi
tn tt kh cao (6,3 %) dn s, trong phn ln l do tai nn giao thng, tai nn
lao ng v d tt bm sinh.
- Cht lng, ngun nhn lc ni chung v t l lao ng c o to cn
thp (24 %). S cng nhn c bng cp mi t gn 8 %, cha p ng c yu
cu ca qu trnh cng nghip ha hin i ha. Mi nm c khong 1,6 triu ngi
bc vo tui lao ng to sc p ln v o to v vic lm.
Cu hi lng gi:
1.Hy trnh by khi nim v phn tch mt s ch bo o lng v cht lng dn s.
2.Hy nu thc trng v thch thc nng nng cao cht lng dn s Vit Nam.

50

TI LIU THAM KHO

1. Gio trnh Dn s hc, NXB thng k, HN 1997; ch bin: GS. Phng Th
Trng.
2. Dn s hc (dnh cho cc lp bi dng cn b dn s 2 thng) nm 2004,
Trung tm dn s, i hc kinh t Quc dn, GS. TS Tng Vn ng .
3. Gio trnh Dn s v pht trin, NXB i hc Kinh t Quc dn, HN 2007;
ng ch bin: GS.TS Tng Vn ng, TS.Nguyn Nam Phng.
4. Gio trnh Dn s hc (nm 2008), Vin Dn s v cc vn x hi;
PGS.TS Nguyn Th Thing, Ths. Lu Bch Ngc.
5. Ti liu nng cao kin thc dn s, U ban Dn s, Gia nh v Tr em, HN
2002.
6. Tng quan cc kt qu nghin cu v cht lng dn s Vit Nam n
nm 2006, U ban Dn s, Gia nh v tr em, nm 2007.
7. Dn s - Chm sc sc kho sinh sn, Hc vin Qun y, Nh xut bn y hc,
H Ni nm 2003.
8. Trang Web ca Tng cc thng k: www.gso.gov.vn
9. Tp ch dn s v pht trin s 10 (78)-2007
10. Xu hng bin i dn s Vit Nam - Nguyn nh C- 2007

11. Tp ch Dn s & Pht trin S 9 (78) - 2007

12. Gio trnh Dn s hc 2 thng -2009, UNFPA- Vin Dn s v cc vn
x hi, i hc Kinh t quc dn.
Phm i ng (2009) - Cc nhn t ch yu nh hng n mc sinh Vit
Nam - NXB i hc Kinh t quc dn.

51