SADRAJ SKRIPTE:

1. UVOD 2 1.1 Opte razmatranje teorije sistema 2 Pojam i znaaj i definisanje sistema 2 Filozofski aspekt sistema 2 Sistemi i sistemsko miljenje 3 Matematiki aspekt teorije sistema 3 Teorija globalnog razmiljanja 4 Sistem i okolin 5 Ulazi i izlazi sistema 5 1.2 Osnovni principi teorije sistema 6 Osnovni principi sistemskog pristupa 6 Dodatni principi sistemskog pristupa 6 Meusobne veze podsistema: 7 Zakoni opte teorije sistema 7 1.3 Osnovne karakteristike sistema 7 Osnovna sistemska svojstva 7 Karakteristike sistema 8 Kljune karakteristike sistema 8 Stabilnost sistema 8 Ravnotea sistema 8 1.4 Klasifikacija sistema 8 Tradicionalni principi klasifikacije 8 Buldingova klasifikacija 9 Mogui kriteriji klasifikacija 9 2. APSTRAKTNO ORIJENTISANI SISTEM 11 Funkcionisanje sistema 11 Karakteristike apstraktnog sistema 11 2.1 Logika nastanka i funkcionisanja sistema 11 Formiranje i koncepcija funkcionisanja sistema 11 Pozicija, ciljevi i zadaci 11 Relacije 11 Cilj 12 Struktura apstraktnog sistema 12 Struktura apstraktnog sistema 12 Funkcionisanje apstraktnih sistema 14 Sloenost funkcionisanja i kompleksnost ponaanja sistema 14 Dinamika, principi i kvalitet funkcionisanja sistema 15 Ponaanje i stabilnost sistema 15 2.2 Entropija 18 Teorija devijacija 19 Proces organizovanja sistema 19 Organizaciona forma sistema 21 Principi i pravila organizovanja(modeli organizovanja) 21 Organizacija kao sistemska zakonitost 22 Modeliranje organizacionog stanja 23 upravljaka dinamika organizacionih modela 23 Upravljanje tokovima i prenosom organizovanja 23 Interakcija podsistema organizacionog integriteta 23

Hijerarhijska struktura organizovanja 24 Hijerarhijska struktura 24 Gledite opte teorije sistema 24 3. UPRAVLJANJE SISTEMA 25 3.1 Opte postavke teorije upravljanja 25 Otvoreni sistem upravljanja 26 Zatvoreni sistem upravljanja 26 Kombinovani sistem upravljanja 27 OSNOVI TEORIJE SISTEMA I UPRAVLJANJA 27 Komponovanje stanja sistema upravljanja 27 Analiza stanja sistema upravljanja 27 Pouzdanost sistema upravljanja 28 Sistem informacije 29 Informacije u funkciji programiranja promjene 30 Mjerenje nedostatka informacija 30 3.2 Modeliranje 31 Koncepcijske osnove modeliranja 31 Modeliranje znanja kao upravljaki resurs 31 Matematiki opis modeliranja sistema 33 Funkcija proizvodnje 34 Osnovi teorije sistema i upravljanja 35 Modeli linearnih sistema 35 Automatsko upravljanje i transformacija sistema 36 Simulacioni modeli 37 3.3 Kibernetika kao upravljaka disciplina 37 Kibernetika kao zakonitost 38 Kibernetski sistem 39 4.KONKRETNO ORIJENTISANI SISTEMI (realni sistemi) 40 4.1 Poslovni sistemi 40 Proces modeliranja i odluivanja u poslovnom sistemu 40 Analiza strukture poslovnog sistema 42 4.2 Informacioni sistemi 43 Informacioni sistem kao logistika 45 Faze razvoja informacionih sistema 46 4.3 Sistem obezbjeenja i inenjeringa kvaliteta 48 4.4 Marketing informacioni sistem 51 4.5 Sistem menadmenta menadersko odluivanje 52 5. IDEALAN SISTEM 54 6. KARAKTERISTINI SISTEMI U PRAKSI 54 6.1 Sistem nauke, kulture i znanja 54 6.2 Sistem proizvoda i proizvodnog sistema 54 6.3 Tehnoloki sistem 55

1. UVOD Pojam SISTEM!!! Sistem - je skup elemenata povezanih u cjelinu sa ciljem da obavi unaprijed zadadanu funkciju. etiri generacije razvoja teorije sistema: I generacija diferencijalne jednaine, integralni raun, Furijeove i Laplasove transformacije, ... II generacija promjenjiva stanja i teorije linearnih sistema III generacija kombinacija transformacionih metoda i metoda promjenjivih stanja, vremenski metoda indiskretni i diskretni sistemi IV generacija teorijske osnove prouavanja sistema Teorija sistema izuava sistem kao cjelinu, tei formalizaciji i matematiko logikoj apstrakciji relanog matematiko-logikoj svijeta. Kibernetika izuava kompoziciju, funkcionisanje i posljedice sistema upravljanja Funkcija svakog sistema-transformacija ulaza u izlaze uz odravanje ravnotee na putu do cilja. transformacija 1.1 Opte razmatranje teorije sistema te Osnovni pojam opte teorije sistema sistem Nauni karakter teorije sistema Matematika teorija osnov teorije sistema Matematiko modeliranje osnovni postupak Opta teorija sistema teorijsko metodoloka baza interdisciplinarnog i transdisciplinarnog znanja teorijsko-metodoloka Sistem kompleks elemenata koji su meu meusobno povezani Opta teorija sistema je: 1. Apstraktna- univerzalnost termina i pojava 2. Nauna jednoznanost korienog jezika i kategorija 3. Pragmatina otkriva zakonitosti ponaanja realnih pojava. Pojam i znaaj i definisanje sistema "Stanje sistema" kao pojam Sistem - apstraktna konstrukcija predstavljena skupom elemenata povezanih relacijama. Osnovni ciljeni kibernetika Ustanoviti opte principe funkcionisanja. Ustanoviti apstraktne granice i zakone funkcionisanja Korienje injenica i modela radi prakt praktinosti teorije

Filozofski aspekt sistema SIstem nije konaano stanje procesa ve subjektivni (apstraktni) aranman Indukcija ne daje pouzdane rezultate Isitnitost i trajna vrijednost naunih zakona i teorije Sistemski pristup predstavlja stvaralaki rad Cilj kao centralna katerogrije (primjer ' L.Kerol "Alisa u zemlji uda") Cilj vizija budunosti Istorijski razvoj filozofske misli o sistemu: Platon peina Aristotel ideja je sposobnost i ona ne postoji bez rada, odnosno postoji uzajamna uska veza Vilhelm Fridrih Hegel utemeljio zapadnu misao o sistemima prema Aristotelovom stavu

Klod Levi tros - simboli i jezik simbola u teoriji sistema Jezik simbolinog govori da su sve religije i kulture jedinstven svijet, a da su podjele posljedica pogrenog ljudskog razmiljanja i razumijevanja svijeta. Sistemi i sistemsko miljenje Funkcionisanje sistema-davanje i primanje Funkcionisanje uslovljeno hijerarhijom Sistemsko miljenje skup teorija sa zajednikim objanjenjem i opisom pojedinih klasa sistema Sistem definisana cjelina ureena zbirom elemenata i njihovih fukncija s ciljem funkcionisanja Koncept sistemskog miljenja: Sve je sistem i sve je podsistem Nita nije sigurno, ali je sve mogue probabilistiko shvatanje Apsolutni determinizam ne postoji Matematiki aspekt teorije sistema Matematiki model realnog sistema sloeno i apstraktno opisivanje realnog sistema uz pomo jednoznanih matematikih simbola Matematiki model skup odnosa karakteristika stanja koji zavisi od poetnih uslova, ulaza, izlaza i parametara sistema Skup je poznat ako su mu poznati svi elementi, njihova pripadnost, a odreen ako je poznat poredak elemenata i njihova prebrojivost.

Sl. 2. Primjer sistema automatskog upravljanja Svakom stanju sistema pripada odgovarajua taka u koordinatnom sistemu, a karakterie se u svakom trenutku (t) sljedeim veliinama: z1,z2,...zj,....zn Funkcionisanje sistema - predstavlja faznu trajektoriju opisanu vektorskom funkcijom oblika z(f), ije su koordinate z1(f), z2(f).....zj(f)...zn(f). Relacije meusobni odnosi, kako izmeu elemenata, tako i unutar elemenata i skupa. Grafikon - prave ili krive linije kojima se prikazuju veze dva ili vie elemenata i time grade strukturu sastavljenu od binarnih relacija Vrste grafikona: Simetrini Ciklini Lanani Vezani Kruni Dualni graf ,itd. Asimetrini U praksi se koriste elemntarne radnje s grafikonima kao to su sabiranje, mnoenje i slino, a u zavisnosti od njihovih vektorskih karakteristika kao to su: Simetrinost - Otvorenost Refleksivnost - Zatvorenost, itd. Tranzitivnost Matrini prikaz tabela u kojoj kolone predstavljaju ulazne elemente, a redovi izlazni, dok se u poljima tabele unose veze izmeu ulaza i izlaza u binarnoj formi (0=ne, 1=da) Faze razvoja savremenih sistema: Analiza osobina sistema (sa aspekta strukture i parametara) Sinteza (strukture i parametara) sistema metodom eksperimentisanja ili metodom modeliranja Svaki sistem nastaje radi nekog cilja

Neophodan uslov odravanja sistema procesom upravljanja promjenama stanja sistema. procesom Sistemski pristup sinergetski efekat Sistem nemogue potpuno opisati zbog kompleksnosti Sinergija efekat zajednikog djelovanja elemenata Dinamiko posmatranje jedinstvo vremena i prostora Holistiko posmatranje sistem kao ukupnost Relativnost sistema - proizilazi iz prirodnih zakona Sistemski pristup integrie: Semiotiku Optu teoriju sistema, Kibernetiku, Informatiku i Teoriju informacija, Matematiku teoriju sistema

Sistemske nauke Integracije

Sistemski pristup

Proces primjene u praksi

Novo znanje

Nova sistem sistemska istraivanja

Sl.4. Shema sistematskog miljenja Sinergetski efekat postoji samo ako postoji harmonija imeu elemenata sistema. Sinergetski efekat donoenje zakljuaka dedukcijom (od opteg ka pojedinanom) Cjelina se ne moe rastaviti na sastavne dijelove, a da pri tome ne izgubi svoje osobine. astaviti Optimum cjeline = zbir suboptimuma = sinergetski efekat Matematiki : f(a,b,c)> f(a)+ f(b)+ f(c) Teorija globalnog razmiljanja Sistem (gr. to systema) cjelina sastavljena iz dijelova i njihovih karakteristika, matematiki ili ova prirodno integrisana radi ostvarivanja odreenog cilja, odnosno promjene stanja sistema.

Sl.6. Osnovni oblik sistema S sistem odreen en postupnom promjenom enom stanja u funkciji vremena Xn ulazni vektor koji odrauje na rad sistema i utie na njegovo ponaanje Yi - izlazni vektor koji predstavlja rezultat rada sistema i utie na samo ponaanje sistema Osobine sistema: Ureenost (odranje reda pri funkcion funkcionisanju) Organizovanost (usaglaenost uloga u zajednikom cilju) Struktura (uoptenost elemenata i relacija) Promjena bilo kog elementa utie na ostale iz cjeline.

Element promjene stanja

Element promjene stanja

`
Sl. 7. Uticaj elemenata sistema na promjenu stanja sistema
PROCES UPOZNAVANJA Aspekt

DEFINISANJE

1 ORIGIN 2 Istraiva (SUBJEKAT MODELIRANJA) PRESLIKAVA

MODEL SISTEMA

1 2

Sl.8. Proces modeliranja Modeliranje sistema Izomorfno uzajamna jednoznana veza izmeu elemenata, osobina i ponaanja originala i modela Homomorfno (pojednostavljeno): vei broj elemenata i karakteristika originala svodi se na manji broj komponenti i osobina modela. Sistem i okolin Okruenje sistema okolina Okolina integralni dio sistema Ulazi i izlazi sistema Ulazne veliine - materijalne, energetske i signalne veliine odreene sadrajem informacija. Izlazi reagovanje sistema na odreeni intenzitet pobude, rezultat koliina novostvorenog kvaliteta iz datih sastojaka (ulaza) Tehnologija nain transformisanja ulaza u izlaz Ako je Z ukupan profit preduzea, za proizvodne linije vrijedi: Z=a1x 1+a2x 2+a3x 3+...+ B, gdje su a1,a2...an - profiti po jedinici proizvoda B ukupni fiksni trokovi (b1,+b2+...bn) x1,x2,...xn - koliine elemenata Cilj i mjera vrijednosti ukupnog sistema je Zmax, tj.bitno je da je x>0 (poveanje radne aktivnosti), sve dok a nije manje od 0 (gubitak), kada bi trebalo obustaviti proizvodnju. Za x>0 i a>0, Z raste zajedno sa porastom koliine aktivnosti Ulaz, izlaz i stanje sistema imaju svoje viedimenzionalne promjene u vremenu. Ulaz zavisi i realizuje se prema potrebi sistema. Izlazi su reakcije sistema na ulazno, interno ili eksterno dejstvo. Svaki sistem izbaen iz ukupnosti je podsistem. Granice sistema obuhvataju sve ulaze i izlaze, relevantne za ostvarivanje cilja. Elementi stanja sistema su akumulacija u sistemu, gdje se akumulira razlika ulaznih i izlaznih promjena, a njihova vrijednost zavisi od akumulacije stvorenih vrijednosti promjene stanja u prolosti. Upravljanjem se rjeava savladavanje prorauna ogranienih ulaza i neogranienih potreba. Odnosi i veze meu elementima mogu biti deterministiki i stohastiki. Uspjenost funkcionisanja poslovnih sistema: = Y/X, >1; Kod tehnikih sistema: <1.

Sl.10. Ulazno-izlazni model procesa proizvodnje izlazni 1.2 Osnovni principi teorije sistema .2 Sistem-kompleks meusobno povezanih funkcija njegovih elemenata. s Prirodni sistemi- funkcionisanje i ovjekov uticaj na njih. Osnovne grupe sistema Sistemi ideja (formalizam, mate materijalizam) Sistemi funkcija (poslovni, nauni, organizacioni, informacioni i dr.) Materijalno-tehniki sistemi (maine, konstrukcije, instalacije) tehniki Prirodni sistemi (biolok botaniki, astronomski) (bioloki, Uticaj unutranjih i vanjskih elemenata na sisteme. Osnovni principi sistemskog pristupa Sistem je vie od sume dijelova koji ga ine, Sistem zahtijeva istragu sa vie aspekata, va Sistem mora imati sposobnost predvianja i uenja, Podsistem je uvijek dio nekog ireg i vieg reda, Parcijalni ciljevi se uvijek rtvuju radi vieg cilja, Svaki sistem je informacioni korienje odgovarajuih simbola, Otvoreni sistem je usko poveza sa okolinom, povezan Sloeni sistem se moe podijeliti na podsisteme radi lake analize i shvatanja, Sistem se sastoji od niza ciljeva i njihovih uzajamnih odnosa, Sistem je dinamina mrea meusobnih odnosa, tj. promjene na jednom elemen uzrokuju elementu promjene i na ostalim, Sistemi tee ravnotei koja je rezultat izjednaenosti sila unutar i van sistema, Ako su podsistemi povezani u seriju, onda izlazna vrijednost jednog predstavlja ulaznu vrijednost drugog,
ULAZ IZLAZ ULAZ IZLAZ ULAZ IZLAZ

S2

......

Sn

Granice sistema se kreu od nedjeljivosti do beskonanosti nice Odriv sistem mora biti okrenut cilju, voen povratnom informacijom i sposoban adaptiranju na promjene. Dodatni principi sistemskog pristupa Princip sloene stvarnosti Princip povezanosti i meusobnog djelovanja Princip neprekidnih promjena Princip poimanja funkcionalnog sklada Princip uticaja okoline na promjene oblika postojanja Princip strukturne analize sloenosti Princip internog uticaja u prostoru i vremenu Povezivanje podsistema

`
S3
ULAZ IZLAZ

S1 S4

S5
Povratna

Slika 3. Dijagramski prikaz sistema Legenda: S1,S2, S3, S4, S5 = elementi sistema Ulaz, Izlaz= spoljne ili eksterne veze = veza unutar sistema (redna ili paralelna) Meusobne veze podsistema: - postojane/nepostojane - unutranje/spoljne - stacionarne - jednostavne/sloene - obostrane i dr. Zakoni opte teorije sistema Opta teorija sistema, kao baza svih nauka za rjeavanje konkretnih problema, proizilazi iz tri injenice: opta teorija sistema je apstraktna u odreenoj mjeri, ima nauni karakter, i pragmatina je u smislu otkrivanja zakonitosti ponaanja realnih pojava. Zakon zavisnosti Simetrina zavisnost Asimetrina zavisnost Kruta i elastina zavisnost Zakon razlike/jednakosti Raspodjela razlika Opti zakon =f(Qa) i =f(Qb) vai , gdje su Qa i Qb sistemi Zakon promjene/stalnosti Kvantitativne Kvalitativne Strukturalne Pozicione Zakon neprekidnih promjena Spore i postepene Brze i nagle Relacije koje se ne mijenjaju u toku vremena su statine dok one koje se mijenjaju ine kategoriju dinaminih relacija. Ako neka statina ili dinamina relacija pretrpi promjenu tada govorimo o strukturalnim promjenama koje mogu biti: k-kvantitativne promjene q-kvalitativne promjene s-strukturalne promjene p-pozicione promjene 1.3 Osnovne karakteristike sistema Osnovna sistemska svojstva 1. funkcija (funkcionalna struktura i elementarne funkcije) 2. ponaanje (struktura ponaanja i elementarne transformacije) 3. graa (struktura grae i elementarni nosioci)

Odreivanje granica sistema vri se na osnovu utvrivanja medusobnog uticaja elemenata Primjenom sistemskih postupaka i sistemskog prilaza mogu se rjeavati problemi promjene veza, promjene strukture, promjene transformacije unutar sistema i podsistema. Funkcija sistema se zasniva na principu finaliteta i razvoja kroz odnos sa okruenjem Karakteristike sistema Prema S. Marjanoviu: Skup funkcionalno meuzavisnih jedinica Eksterna povezanost sa okolinom i drugim sistemima Mogunost optimizacije, tj. najefikasnije kombinovanje parcijalnih ciljeva radi ostvarivanja globalnog cilja Posmatrani sistem je uvijek dio sistema vieg reda Kljune karakteristike sistema izolovanost samoudesivost stabilnost odreenost ravnotea adaptivnost. Prema koncepciji S. Marjanovia, organizacija prima i daje radnu snagu , Ef =f(Si) Rs metode rada, Ef =f(Si) Mr predmete rada, Ef =f(Si) Pr potrebe rada, Ef =f(Si) Pr sredstva za rad, Ef =f(Si) Sr kapital , Ef =f(Si) Ka uslove rada, Ef =f(Si) Ur znanje (nauka), Ef =f(Si) Na Stabilnost sistema Stabilnost stanja sistema je obrnuto proporcionalna stepenu izolacije. Sistem sa najveom entropijom nalazi se u stanju najvee vjerovatnoe, pa time i najvee stabilnosti. Dezorganizacija sistema je stabilnija i otpornija na promjene, a organizacija sistema je nestabilnija i osjetljivija. Ravnotea sistema Pod ravnotenim sistemom Dising (Diesing) podrazumijeva rezistentan sistem koji u povoljnim okolnostirna zadrava postojano stanje. Ravnotea stanja moe u velikoj mjeri da oscilira oko stabilnosti ili tenzije, ali nikad nije statina Samoudesivost sistema Samoudesivost je karakteristika sistema koja znai sposobnost da iskljuuje spoljne uticaje koji u zoni stabilnosti izazivaju poremeaje funkcionisanja. Osjetljivost sistema postaje preduslov za samoudesivost. Samoudesivost predstavlja mjerilo vitalnosti sistema. 1.4 Klasifikacija sistema Tradicionalni principi klasifikacije Za izuavanje osobina sistema i njihove strukture treba poznavati klasifikacije sistema, razlike i slinosti njihovih karakteristika.

`
Klasifikacija sistema prestavlja formiranje skupova po slinosti kao zajedniku osobinu Klasifikacija sistema prema broju veza sa okolinom Monovarijabilni sistem - jedna ulazna i jedna izlazna veza Konjuktivno disjunktivni sistem - vie ulaznih i jedna izlazna veza Distributivni sistem jedna ulazna i vie izlaznih veza Multivarijabilni sistem vie ulaznih i vie izlaznih veza

Buldingova klasifikacija Glavni kriterijum sloenost ponaanja sistema: Nivo statikih sistema (eljeznica) Nivo dinamikih sistema (satni mehanizam) Nivo samoreguliuih sistema (roboti) Nivo samoodravajuih sistema (iva elija) Mogui kriteriji klasifikacija 1. Prema okruenju: prirodni (geoloki, atmosferski, kosmiki), tehniki (maine, aparati, i dr.), organizacioni (moralni, instrumentalni, materijalni) 2. Prema karakteru relacija meu elementima sistema: deterministiki (matematki izrazi-predvidiljivo ponaanje sistema), stohastiki (mozak-nepredvidljivo ponaanje sistema) 3. Prema interakciji sa okruenjem: otvoreni, zatvoreni 4. Prema stepenu sloenosti: prosti (mali broj elemenata i veza), i sloeni (veliki broj elemenata i veza) 5. Prema stepenu apstrakcije: apstraktni (misaone ideje, istraivake konstrukcije, matematiki sistemi), realni - konkretni (realni fiziki sistemi, materijalni sistemi, prirodni i vjetaki materijalni sistemi). 6. Prema potrebi upravljanja sistemom: statiki (nema potrebe), i dinamiki (promjene kao rezultat procesa upravljanja)

10

`
2. APSTRAKTNO ORIJENTISANI SISTEM Apstraktni orijentisni sistemi su istraivake konstrukcije formalne, uoptene, misaone, idejne i matematike prirode. Svrha : opisati realne sisteme i bez mnogo trokova eliminisati nejasnoe i logike greke kroz isto formalne veze u okviru istraivake apstrakcije. Logika nastanka : opti apstraktni sistem, kao univerzalni model za sve sisteme, objanjava se upotrebom matematike teorije, koja koristei efektivnu proceduru identifikacije opisuje sistem. Funkcionisanje sistema Struktura apstraktnog sistema formira se uoptavanjem odnosa zamiljenog sistema odreenog sintetikim postupkom, kada nije odreena konstanta sistema koja predstavlja skup koeficijenata odnosa hipotetikog poretka. Orijentisani apstraktni sistemi predstavljaju skup ureenih parova odsjeaka funkcije vremena koji nisu kontradiktorni. Svakom ulaznom dejstvu odgovara skup razliitih izlaznih dejstava koji zadovoljava uslov ravnotee. Karakteristike apstraktnog sistema ima logiku ponaanja, predstavlja skup uzajamno dejstvujuih elemenata, zahtjeva sloenost funkcija za izvravanje postavljenog cilja, posjeduje mogunost dekompozicije na podsisteme, zahtjeva upravljanje pomou informacione mree, zahtjeva identifikaciju interakcije unutranjih faktora kao i rezistenciju na sluajnu komponentu, bazira se na zakonima organizacije, odreen je koncepcijom i strukturom. 2.1 Logika nastanka i funkcionisanja sistema Formiranje i koncepcija funkcionisanja sistema Odrediti zahtjeve od strane vieg sistema ili okruenja Odrediti unutranje zahtjeve sagledavajui mogunosti ispunjavanja spoljnih zahtjeva Izvriti usklaivanje spoljnih i unutranjih zahtjeva Osobina koncepcija : imaju svoj vek, svoje odstupanje, svoju dinamiku promjena, elastinost u prostoru i vremenu, reformulaciju itd. Konepcija predstavlja sistem povezanih ideja Koncepcija funkcionisanja preduzea predstavljena je njenim statutom, pravilnicima i ostalim okumentima. Pozicija, ciljevi i zadaci Funkcionisanje sistema uslovljeno je primatom elementa sistema koji ima vei broj veza, koji je dugoroniji i koji diktira stopu promena. Hijerarhijski primat u vezama i relacijama u sistemu uslovljen je: meuzavisnou ciljeva, logikom i organizacijom funkcionisanja, vertikalnim i horizontalnim odnosima i zahtevima dinamikog optimuma Relacije prema nivou ispoljavanja: -pojedinane -ukupne -globalne -parcijalne -institucionalne prema stepenu vidljivosti: -latentne -manifestne

11

`
Cilj Osigurati funkcionisanje sistema sa to manje konflikata i obezbediti upravljanje sa svrhom postizanja novog kvaliteta i kvantiteta Podjela ciljeva: prema vremenu (dugo, srednje i kratkoroni) prema nosiocima (zajedniki i pojedinani) prema hijerarhiji (strateki, taktiki i operativni) Ciljevi su: motiv postojanja poslovnog sistema koji se vremenom usklauju, motiv postizanja eljenog stanja sistema inspiratori stvaranja kvaliteta odreen izlazom u odreenom vremenu i okolnostima Ispunjen motiv uslovljava stvaranje novog cilja Cilj ne predstavlja iskljuivu vodilju za koncepciju i upravljanje Mjerenje efikasnosti ciljeva ekonomska opravdanost sistema Struktura apstraktnog sistema Struktura sistema predstavlja : nain spajanja djelova u sistem organizacija povezivanja elemenata u odreenu cjelinu, logiki red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad, razvoj odbrambenog mehanizma i dr.) skup i poredak svih veza, stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje odreene zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini. Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata i struktura hijerarhijskih relacija. Model grupie odreene aktivnosti, a ine ga: podsistemi, subsistemi, stanja sistema, mikrosistemi, Struktura apstraktnog sistema Struktura sistema predstavlja : nain spajanja djelova u sistem organizacija povezivanja elemenata u odreenu cjelinu, logiki red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad, razvoj odbrambenog mehanizma i dr.) skup i poredak svih veza, stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje odreene zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini. Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata i struktura hijerarhijskih relacija. Model grupie odreene aktivnosti, a ine ga: podsistemi, subsistemi, stanja sistema, mikrosistemi, elementi promjena stanja itd. Anatomija veza (struktura sistema) oblik povezivanja elemenata u cjelinu ime se odreuje svrha i cilj sistema. Sistemi sa istim elementima i vezama mogu biti povezani u razliite strukture: linijski prstenasti mreasti

12

`
potpuni toak hijerarhijski centralizovani povratna veza sa povratnom spregom Sistem nije numeriki zbir elemenata i podsistema ve njihov funkcionalni zbir: f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

gdje je suma svih primanja P suma svih stvaranja S sumom svih davanja D sumom svih troenja T Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima svoj optimum koji sistem nastoji da odrava. Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugroava sistem esto taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i ukljuuje se u neku novu cjelinu. Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne, povratne, posredne i dr. Razvoj tehnologije,nauke i tehnike esto rezultira razvojem cjeline na raun djela. Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati funkcionisati bez opasnosti ugroavanja i naruavanja kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

13

`
Svojstvo autoregulacije integralni sistem ( posmatrana struktura moe biti umetnuta u svojstvu podstrukture) Svojstvo transformacije - omoguava strukturama da se razlikuju od statikih formi Svojstvo totaliteta strukture asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAE ZA SVAKU STRUKTURU : 1. Princip ouvanja autonomnosti (trajnou neutralnog elementa osigurava identitet ) 2. Princip nekontradiktornosti ( mogunost povratka na poetno stanje ) 3. Princip slobode kretanja ( mogunost kretanja elemenata strukture ) Razliite veliine sistema i razliitih podsistema zahtjevaju i razliite metode regulacije njihove veze i funkcionisanja. Funkcionisanje apstraktnih sistema Intezitet meusobnog uticaja elemenata sistema: promjenljiv je u vremenu i prostoru, zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija). Broj faktora koji utiu na funkcionisanje sistema neogranien. Na funkcionisanje sistema istovremeno utiu faktori iz svih naunih disciplina (po Teoriji sistema), Promjene u odreenom sistemu prouavati kibernetskim pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema). Cilj kibernetskog pristupa je prouavanje razvoja, reprodukcije i interakcije sa okruenjem. Sloenost funkcionisanja i kompleksnost ponaanja sistema Sloenost sistema je odreena: brojem ponaanja, brojem povezivanja pojedinih elemenata, nizom procesa koji se odigravaju. Postoje relacije izmeu: broja elemenata (n), broj veza (v) i broja struktura (S). Primjer: n = 2, v = 2, S = 2 Ponaanje sistema, sa aspekta sloenosti: jednoslono deterministiko ponaanje (prosti), sloeno deterministiko ponaanje (sloeni), deterministika struktura i stohatiko ponaanje (veoma sloeni), stohatika struktura i stohatiko ponaanje (kompleksna). Funkcionisanje sistema: dinaminost funkcionisanja, nain ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje), trajanje, izvjesnost, stabilnost funkcionisanja itd. Dinaminost: nulti, velika konstanta mala konstanta, velika promjenljivost. mala promjenljivost, Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti upravljanja: samoreguliui, adaptivni, samoobuavajui, samorazvojni.

14

`
Dinamika, principi i kvalitet funkcionisanja sistema Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih elemenata ija se sutina sastoji u dinamikim promjenama koje se deavaju kako u elementima tako i u meusobnim odnosima bez promjena nema funkcionisanja . U priodnim sistemima cirkulie odreeni vid prirodne energije , dok u drutvenim sistemima cirkuliu materija, energija, informacije i ideje . Izravnavanje potencijalnih razlika znai starenje i zamor sistema, a pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema . Osnovni principi funkcionisanja su : postojanje sankcije za odstupanje i devijaciju dostupnost hijerarhije odluivanja definisanje elemenata i njihovi funkcija informacije i definisane relacije raspored funkcija po izvriocima vremenski raspored funkcija U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te ako dolazi do nedoputenog odstupanja moraju se predvidjeti sankcije kao instrument regulacije . Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava, spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr. Mogui skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema. Ocjena vjerovatnoe se dobija pomou funkcionale koja se zove pokazatelj vjerovatnoe sistema, a koja zavisi od strukture i parametara sistema, te karakteristika odstupanja u ponaanju elemenata sistema. Kvalitet prosjenog pokazatelja sistema izraava se kao razlika prosjene vrijednosti karakteristika svih elemenata i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata. Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema . Ponaanje i stabilnost sistema Ponaanje sistema,tj. usklaivanje ponaanja sa funkcijom prilagoavanja sistema okolini, odreuje metod na koji sistem preslikava ulazne u izlazne veliine. Odreenost ponaanja sistema je stohastike prirode, tako da se odreenost smanjuje poveanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje redukcijom veza. Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije, kompenzacije itd. Sloenost sistema je definisana brojem razliitih stanja u kojima se sistem moe nai. Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema. Struktura sistema ukazuje na nain koncentrisanja veza izmeu pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome, zakljuak je da on ima djelimino nepoznatu strukturu i ulazi u grupu stohastikih sistema. Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama podrazumijeva poznatu strukturu sistema, to olakava nain predvianja budueg stanja, odnosno ponaanja sistema. Optimalnost - svojstvo koje obezbjeuje najbolje mogue stanje sistema u odnosu na okruenje i stepen pouzdanosti da e sistem ostvariti zahtjevane funkcije na nain utvren osnovnim ciljem. Ukupno ponaanje sistema sastoji se od ponaanja njegovog okruenja ( To ), pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y) ponaanja njegovih ulaza (Tx), naina promjene njegovih internih ponaanja njegovih izlaza (Ty), obiljeja, odnosno stanja

15

Deterministiko ponaanje imaju oni sistemi kojima je trajanje beskonano, dok se za sisteme za koje je karakteristino nesigurnost, iji je ishod neizvjestan imaju stohastiko ponaanje Regulisanje funkcionisanja sistema U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri emu mijenjaju broj , raspored, intezitet meusobnog djelovanja, odnose, veze a time i strukturu , to dovodi do stalnom prelaenja sistema iz postojeeg u sljedee (eljeno) stanje. Kontrolisani ulaz se transformie u izlaz kao nov kvalitet. Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruenja u sistem, koja dovodi do entropije sistema. Neophodno je neprekidno podeavanje funkcionisanja sistema koje nazivamo regulacijom Funkcionisanje sistema regulie se putem regulatora, a omoguava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da minimizira korekciju predznaka odstupanja i time osigurava kontrolu izvrenja postavljenog cilja. Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije, informacija itd, ureen po odreenoj koncepciji, zaokruen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu, predstavlja sistem koji ima tri cilja : 1. Kontinuitet funkcionisanja, 2. Efikasnost funkcionisanja, 3. Kontinuitet poveanja efikasnosti Regulacija kao sistem je najsavrenija u biolokom sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja ovjeijeg organizna toliko savreno da slui kao pokazna koncepcija drugim sistemima. Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma sloeno, a kljuna mu je uloga razgraniavanje nadlenosti, te organizacijska i operativna regulacija, odnosno autoregulacija sa adaptacijom. Autoregulacija regulie funkcije koje osiguravaju operativnu regulaciju i organizacijski red, ime su podjeljena ovlatenja i nadlenosti u okviru odreenih odgovornosti i zadataka regulisanja. Uslovi regulisanja vjetakih sistema su: da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja, da su pokretake sile poznate i mjerljive, da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) , da postoji mogunost nezavisnog podeavanja faktora, i da se moe ostvariti autoregulacioni sistem. Modeli regulacije i programi reagovanja Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama na posmatranoj pojavi, transformie u izvjetaj i dostavlja regulatoru u odreenom vremenskom intervalu. Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklauje pogonske sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja sistema. U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od: 1. faze pripremanja, 2. faze donoenja, i 3. faze izvravanja odluka. Dio informacija se pretpostavlja, ime se omoguava programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zakljuka koji se sljedeim postupkom pretvara u upravljaku odluku. Model se postavlja kao koncepcija koja oponaa funkcionisanje sistema, tako da uz pomo operacionog istraivanja utvrujemo optimalne intervencije i mogue devijacije u rezultatima funkcionisanja. Kompozicija misaonog procesa koristi se za revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o intervenciji.

16

`
Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja. Kad se pojavi informacija o poremeajima regulator, programiran matematikim putem, reaguje prema programu reagovanja. to Matematiki modeli se formiraju koristei savremene matametike metode kao to su linearno i nelinearno programiranje, dinamiko programiranje, teorija igara, mreno planiranje, redovi ekanja itd. na osnovu kojih se mogu ostvariti optimalne programirane intervencije. Prema Optneru: veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu kompo komponenata, veze drugog reda koje predstavljaju zajedniki efekat i veze treeg reda koje su opozicione opozicione. Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utie na smanjivanje entropije sistema, onda se jaaju veze prvog reda kao uslov za jaanje stabilnosti sistema tj. odravanje dinamike ravnotee. sistema Porastom sloenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom. 2.1.10 Povratna sprega (dejstvo) Sistemi kod kojih relacije izmeu elemenata mogu biti takve da jedan elemenat posredno, preko drugih elemenat elemenata, utie sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo. Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tano reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i poremeaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i nestabilnosti, mogunost ponovnog uspostavljanja ponovnog ravnotenog stanja itd.

Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz postaje dio upravljakog kola, ime jedna odluka kontrolie ulaz u jedno stanje. Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je vrijeme oznaeno pojmom kanjenje. Veliina promjene i stepen kanjenjja na elementima zavisi od veliine prvobitne promjene, kvaliteta a meusobnih relacija elemenata i funkcionisanja kola Ulazom se zapravo utie na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje odluku, akciju, stanje i informaciju. informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

17

`
Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu ivjeti van organizma, dok je kod vjetakih to mogue, pa i normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema elementi mogu da se prikljue drugom. Povratna sprega je relativno izolovan sistem iji su elementi: 1. devijacija, 2. informacija, 3. regulator i 4. intervencija. Regulator je ekvivalent upravljanja jer informacije pretvara u odluke. Intervencije su postupci korigovanja devijacije, a prema uzrocima devijacije intervenie se u cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora. Intervencije se aktiviraju informacijama, direktno ili preko pojaivaa, i dostavljaju pogonskim silama funkcionisanja kako bi dolo do povezivanja upravljakog mjesta sa izvorima smetnji i otpora. Posebno vane osobine sistema sa povratnim dejstvom su: poveanje tanosti, precizne specifikacije ulaza, smanjenje efekta nelinearnosti, poveanja obima fluktuacije povoljnog ulaza itd. Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema potrebi izlaza, tako da kontrolie efikasnost razmjene materije, energije i informacija sa okruenjem. Kod upravljakih sistema kanjenje informacije nastaje zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije. 2.2 Entropija Sa aspekta upravljaa, sistem se moe posmatrati kao fazno kanjenje izmeu ulaza i izlaza, kao to se i dejstvo jednog sistema na drugi deava u vremenu. Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na jednom elementu prenese na drugi, naziva se kanjenjem, a ako se posljedica na posmatranom elementu istovremeno uoava sa uzrokom , kanjenje je ravno nuli. Entropija organizacionih sistema je prirodna tenja ka stanju najvee vjerovatnoe, tj. organizacionom haosu ili totalnom raspadu iz kojeg su i postali sistemi. Pri nastojanju da se smanji entropija i povea stabilnost sistema treba imati u vidu sledee: - da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i dezorganizovanosti koja tei da se povea i da je otud, neophodno funkcionisanje regulisati, - da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja, - da najstabilnije funkcionie sistem kod koga je postignut najvei stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje. Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije spontani efekat njegovog ponaanja, nego je to rezultat neprekidnog unoenja organizacionog reda u ponaanje njegovih podsistema, te se poveava stabilnost njegovog funkcionisanja. Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u principu poveava uvoenjem novih tehnikih i prirodnih podsistema. Informacija je negativna entropija ili entropija je negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije stanje, tj. stanje vee vjerovatnoe. Entropija se definie kao mjera neizvjesnosti deavanja sluajnih dogaaja (xi); i=1,2, ...n razliitih vjerovatnoa (pi); i=1,2,...m,. Matematiki izraena koliina informacije 1=log 2 naziva se bit (binarna cifra) i oznaava elementarnu jedinicu koliine informacija koja odgovara dualnom logaritmu broja 2, to u ovom sluaju za dva stanja znai koliinu informacije potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit. H(x)= pi (xi) Ii n H(x)= - pi (xi)log2 p(xi) i=1 formula za entropiju., tj. formula za koliinu informacija koja moe imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n: 0H(x) log 2 n

18

`
Proizilazi da se koliina informacija moe izraunati tako to se od entropije prije primanja informacije oduzme entropija poslije primanja informacije. Upravljaki sistem kao podsistem organizacionog sistema, takoe funkcionie kao organizacioni sistem, i po svojoj strukturi moe biti : - individualni, - kolektivni. Upravljaki sistem takoe ima svoju entropiju koja je izraena prirodnom tenjom ka raspadu sistema. U stanju minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljakog sistema je maksimalna, to se ispoljava kroz prilagoenost organizacionog sistema na upravljanje pomou ciljeva. Teorija devijacija Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije ponavljaju. Sistematizacijom dobijenih rezultata formuliu se principi na kojima se temelji teorija devijacija. Trokovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki rezultat od oekivanog. utim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se reintegrie i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje. Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja prirodnih sila, znai smanjivanje vjerovatnoe stanja sistema, ime se stvara denivelacija potencijala. Vjerovatnoa stanja sistema izmeu ekstremnih sluajeva devijacije se obiljeava veliinom entropije. Posljedice poveanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija, dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno poznavanje gotovo nemogue, ali i njeno korigovanje iziskuje stalni posao. Iz gore navedenih injenica dolazimo do zakljuka da ne postoji savrena organizacija sistema, ve samo moe biti rijei o granici doputenosti i nedoputenosti devijacija. Zbog uticaja devijacija koji nije isti u razliitim sistemima, kao ni u razliitom vremenu i prostoru, potrebno je obratiti panju na kriterijume doputenosti devijacija koji se moraju elastino primjenjivati. Ako se devijacija ne koriguje ona se regenerie sve dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne ponude alternative. U vezi sa nijansama doputenosti devijacije moemo posmatrati kao: mikrodevijacije, nedoputene i minorne, razorne devijacije. doputene, Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, uestale, istovremene, lo kvalitet i visoki trokovi proizvodnje, kompenzacija devijacije, meusobna povezanost, dinamika, promjenljivost itd. Usljed prisutnosti nedoputenih devijacija koje predstavljaju uzrok promaene koncepcije sistema, hitna dejstva regulatora koja se primjenjuju rjee daju progresivan pomak, to ukazuje na to da je potrebno izvriti reviziju stare ili se odluiti na izbor nove koncepcije funkcionisanja sistema. OSNOVI TEORIJE SISTEMA I UPRAVLJANJA 2.3 Organizaciona kompozicija apstraktnih sistema A.A. Bogdanov uspostavio TEORIJU ORGANIZACIJE oznaavajui je jednim od osnovnih pojmova teorije sistema. Materija postoji u vremenu i prostoru i uvijek ima neki oblik organizacije, a istovremeno organizaciju ne moemo zamisliti bez njenog materijalnog nosioca u okviru odreenog sistema. TEORIJA SISTEMA zasniva se na formalnim vezama izmeu elemenata i njihovih promjena, pri emu se svi rezultati objanjavaju samo uzajamnim djelovanjem, tj. karakterom njihove organizacije. Objekat izuavanja nije fizika stvarnost nego MODEL SISTEMA matematiki modeli. Razlika izmeu klasinih metoda pribline analize i apstraktnih modela je to kod aproksimacije koristimo istu matematiku strukturu, a odbacuju se manje ani dijelovi modela. Kod apstraktnih sistema razmatramo cijeli sistem ali na manje detaljizovanom nivou. 1. APSTRAKTNOST daje teoriji organizacije sistema jezik za interdisciplinarnu razmjenu naunih rezultata,ne unosei pri tome sopstvena ogranienja i otklanjajui mogunost obmane. 2. ORGANIZACIJA - omoguava poveanje kompleksnosti sistema. Proces organizovanja sistema

19

`
Proces organizovanja predstavlja funkcije menadmenta i odluivanja u kojima se definiu svi prenosi djelovanja pogodni za ostvarivanje organizacione strukture skladne cjeline iji organizacioni potencijal znai programiranje tokova procesa funkcionisanja. Organizacija sistema zavisi od meusobnog djelovanja vie faktora, to implicira da postoji vie modela organizovanja od kojih su najpoznatiji: - Funkcionalna organizacija - Diviziona organizacija - Projektna organizacija - Matrina organizacija - Inovativna organizacija

20

Organizaciona forma sistema Funkcionisanje sistema i podsistema ostavruje se preko podsistema upravljanja. Cilj osnovni kriterijum klasifikacije organizovanih sistema: - moralni sistemi (radi ostvarivanja moralnog cilja) - instrumentalni organizacioni sistemi (instrumenti razvoja bilo koje drutvene aktivnosti) - materijalni organizacioni sistemi (ekonomski sistemi, igre na sreu, poreski sistem) Strukturni sistem odreuju pripadajui elementi podsistemi i njihova meusobna funkcionalnost. Funkcionalna obiljeja sistema: - smjer kretanja - razmjena kretanja - intenzitet Principi i pravila organizovanja(modeli organizovanja) 1. Principe organizovanja sistema moemo 3. Principe kompozicije (konstitucije), posmatrati kao: 4. Pricipi funkcionisanja. 2. Principe cilja, 1.PRINCIP CILJA - elementarna i eliminatorna pretpostavka za stvaranje i nastanak novog organizacionog modela sistema, iju strukturu i funkcionisanje treba prilagoavati zakonima reda (princip maksimuma, princip minimuma, princip optimuma, itd.). Princip maksimuma- slui za postizanje postavljenog cilja, njegovo ostvarivanje je pokazatelj efikasnosti ostvarenja cilja. Kada cilja nestane podsistem se gasi, a kad se cilj podsistema poistovjeti sa globalnim podsistemom on gubi identitet. Centralizovano upravljanje - podsistem upravljanja funkcionie kao sistem globalnog organizacionog modela Decentralizovano upravljanje- zasniva se na pretpostavci diferencijacije upravljakih podsistema i

21

`
razgranienja upravljakih kompetencija 2.PRINCIP KOMPOZICIJE - predstavlja strukturu i funkcionalne efekte organizacionog aspekta. Kljunu ulogu za efikasniju organizaciju sistema imaju: Princip potpunosti- ukljuivanje podsistema iji bi izostanak naruavao funkcionalna svojstva i time uinio sistem inferiornim u odnosu na postavljeni cilj. Princip sveobuhvatnosti - precizno se regulie organizacioni status svakog elementa ili podsistema, strukturalno ili funkcionalno (elementi sa nejasnim statusom se iskljuuju). Princip optimalnog razvoja - uslov stabilnosti organizacionog stanja sistema, ako nije dosljedno primjenjen i trajno potovan, efekti sistema imaju varijabilan karakter (rast pojedinih veliina se vezuje za opadanje drugih, produktivnost- zarada, investicije- razvoj). Princip se bazira kompromisu zajednikog razvojnog optimuma za sve nivoe podsistema. 3. PRINCIP FUNKCIONALNE KONSTITUCIJE - organizaciona povezanost sa aspekta funkcionalnosti, njena primjena je neophodna od poetka do kraja organizacionog procesa. Princip optimalnog efekta - zasniva se na injenici da isti elementi strukture u raznim kombinacijama daju razliite efekte sistema. Podizanje nivoa organizovanosti Efikasnost upravljakog podsistema, a time i vieg sistema u regulisanju funkcionisanja, zavisi od strukture upravljakog sistema, mogunosti predvianja i zatvaranja kola povratne sprege. Mrea informacija u upravljakom podsistemu predstavlja tokove kojima cirkuliu relevantne promjene, a ukoliko je informisanost potpunija, utoliko je i entropija upravljakog podsistema manja. Mrea upravljakih impulsa - upravljaki su impulsi takoe i impulsi ponaanja organizovanosti sistema i njegovih brojnih podsistema. Upravljake odluke predstavljaju poruku sistema o njegovim ciljevima, dok upravljaki impulsi oznaavaju poruke o eljenom ponaanju. Sa organizacionog aspekta, sistemi se ponaaju po odreenim principima, koji nisu prirodne ve drutvene kategorije i predstavljaju izraz preteno ljudskih stremljenja, a ne prirodnih zakona. Tokovi organizacionog kvaliteta Tokovi organizacionog kvaliteta - transformacija elemenata ulaza u elemente izlaza znai liniju procesa mijenjanja stanja sistema odnosno vremenski izraene tokove preoblikovanja u sistemu. Tokovi kvaliteta organizacionog potencijala su spoljanja manifestacija funkcionisanja, tako da su im broj i mogunost transfera praktino neogranieni. Organizacione tokove koji su relevantni za kvalitet moemo posmatrati kao: 1. Tokove rada, 2. Tokove troenja sredstava i 3. Tokovi angaovanja sredstava. Organizacija kao sistemska zakonitost - Zakonima organizovanja se ostvaruju postavljeni ciljevi - Gaenje cilja vodi samounitenju sistema. Organizacioni put: 1. Predvianje ponaanja sistema Cilj ispravljanje devijacija Zadaci - aktivnosti Vrijeme mjerna veliina predvianja 2. Potencijalni broj upravljakih informacija 3. Upravljanje Stanje sistema: Kvalitativno stanje sistema Kvantitativno stanje sistema Predvianje i potovanje organizacionih zakona uslovljavaju odreenost sistema koja se kree u rasponu od deterministike do stohastike odreenosti Tehniki sistemi - sigurna pretpostavka predvianja ponaanja. Drutveno-ekonomski sistemi - esto neodredivi Porast entropije jednih podsistema, smanjivanje entropije drugih = izgubljena organizaciona ravnotea

22

`
Porastom upravljakih poruka opada nivo entropije sistemapoveava se stepen organizovanosti upravljake mree. Modeliranje organizacionog stanja upravljaka dinamika organizacionih modela Oblici modela stanja sistema: pozitivnopravni propisi, simboliki modeli, matematski modeli, metode scenarija i simulacioni modeli drugi teorijski modeli 1.Pozitivnopravni propisi - norme pozitivnog prava 2.Simulacioni modeli - matematiki obrasci za simuliranje 3.Simboliki modeli - modeli stvarnih ili eljenih stanja sistema Organizaciona procedura upravljanja: - Samoregulaciona a) zatvoren sistem b) totalno izolavan c) samopokretljiv d) inteligentno

ponaanje

- Upravljaka Kibernetsko kolo - sprega izmeu sadanjeg stanja i eljenog ponaanja sistema Faze samoregulacionog kola povratne sprege: - nivo, - samoregulacioni impuls - ponaanje sistema. Faze upravljakog kola povratne sprege: - stvarni rezultati - eljeni rezultati - upravljaki impuls kao korektivni - budue ponaanje kao participativni orjentiri Bitnija obiljeja samoregulacionih sistema i podsistema: - formiranje informacija u njihovoj dinamici i nastajanje analogno samoregulacionim sistemima - upravljakom odlukom se ne djeluje na ukupno ponaanje ve na pojedine podsisteme - preradom informacija se ne dobija potpuna slika ponaanja sistema, ime je oteano anticipiranje dinamike ponaanja - upravljaki impulsi iskljuivo zavise od stepena informisanosti nosilaca upravljake vlasti Upravljanje tokovima i prenosom organizovanja Informacije o stvarnom organizacionom pristupu Pretpostavka odravanja organizacionog reda U zavisnosti od odnosa izmeu centara kreiranja upravljakih odluka i adrese preko koje se upravljake akcije prenose, razlikujemo : decentralizovano upravljanje uslov za funkcionisanje dinamikih delegiranje upravljake vlasti i organizacionih sistema centralizovano upravljanje uslov za funkcionisanje podsistema izuavanje logike organizovanja upravljanja funkcionisanja organizacionog sistema moralni organizacioni sistemi materijalni organizacioni siste Interakcija podsistema organizacionog integriteta Imamo: interakcije u komponovanju, propulzivne interakcije, interakcije funkcionisanja i interakcije dekomponovanja interakcije komponovanja su rezultati spajanja podsistema skoji su ili tehniki ili prirodni propulzivne interakcije su rezultat aktivnog dejstva funkcionalnosti podsistema integracija podsistema funkcija, u organizacionom pogled djeluje sa subjektivnom motivacijom funkcionisanja pod dejstvom izlaznih propulzija poveava se produktivnost, odnosno organizacioni kvalitet sistema se smanjuje entropija i obrnuto

23

`
Hijerarhijska struktura organizovanja Hijerarhijska struktura apriori se smatra da postoji u prirodi upravljanja svake funkcionalne cjeline Gledite opte teorije sistema preduzee obuhvata mnotvo podsistema sa hijerarhijski ureenim ciljevima pravila hijerarhije jedinice vieg odnosno nieg nivoa neadekvatnost hijerarhijske strukture u praksi sa stanovita efikasnosti upravljanja promjene u meusobnim odnosima nemogunost sprovoenja u praksi hijerarhijske jedinice zamjena koordinacijom delegiranja izvrenja izvjesnih upravljakih aktivnosti i pokretanja organizacionih tokova.

24

`
3. UPRAVLJANJE SISTEMA Predmet izuavanja problema upravljanja je praenje odstupanja stvarnih deavanja od predvienih, u mjeri koja se ne moe opravdati samo sluajnim dogaajem. Zajedniki zadatak rjeavanja problema upravljanja je pronalaenje upravljakog koncepta na osnovu koga se pojavila kibernetika Norbert Viner Osnovna ideja kibernetike je u tome da se realan svijet sastoji od materije i energije 3.1 Opte postavke teorije upravljanja Brojna istraivanja o problemu upravljanja u sistemima razliite prirode, javljaju se kao pokuaj da se afirmie nauna teorija upravljanja to je imalo poseban znaaj u stvaranju upravljakog kapaciteta. Miljenja su podjeljenja kada je rije o nivou optosti i apstrakcije teorije upravljanja Visoka apstrakcija opte teorije upravljanja nudi nedovoljno konkretnih informacija, tako da raznovrsne modele sistema odvaja od realnosti. Savremeni autori se orjentiu na sistemski pristup upravljanja, koji podrazumijeva odnos prema relaciji dio cjelina, gdje vai pravilo da svaki sloeni sistem treba bar misaono podijeliti, a zatim identifikovati i upravljati afirmativno dinamikom cijeline. Moderna teorija upravljanja poiva na pretpostavci da skup potencijalnih upravljakih akcija treba da zadovolji uslov interne i eksterne stabilnosti koji mora da se prioritetno utvrdi i bez mogunosti revizije i tranzitivnosti. Upravljake opcije bi se trebale rangirati i porediti s ciljem da se izabere najbolja tj.optimalno rjeenje. Ostvarivanje minimalne razlike izmeu optimalnog i realizovanog programa u posmatranom vremenskom periodu tj. U= min ( Po Pr) predstavlja optimalno upravljanje sistema. Ako se informacije ostvarene u procesu upravljanja ne koriste za ostvarivanje upravljakog dejstva,tada je rije o otvorenom sistemu upravljanja,a ako se takve informacije koriste za ostvarivanje upravljakog dejstva,tada je rije o zatvorenim sistemima upravljanja. Upravljanje sistemima koncept upravljanja Sistem upravljanja ine upravljaki i upravljani dijelovi sistema, ali da bi dolo do promjene mora da postojati i izvrni organ koji posjeduje upravljako dejstvo, to se moe predstaviti sledeom slikom:

Izmeu upravljanog i upravljakog organa, kao i izmeu upravljakog i izvrnig organa instaliran je tok informacija, tako da se koncept integralnog modela upravljanja moe predstaviti sledeom slikom:

Upravljanje je izbor akcije kao nosioca promjene, jer gdje nema akcije nema ni poromjene, a gdje nema

25

`
izbora nema ni adekvatnog upravljanja Upravljanje predstavlja izbor dejstva na osnovu raspoloivih informacija u cilju realizacije postavljenog programa, dok kibernetsko (optimalno) upravljanje predstavlja minimiziranje odstupanja programskog djelovanja izmeu optimalnog i realizovanog programa, jer ekstremizira funkciju cilja. Radi potpunijeg shvatanja upravljanja sistemom uvodi se funkcija procjene koja se moe nazvati pokazateljem kvaliteta upravljanja. Objekt upravljanja se posmatra u jednoj amorfnoj sredini u kojoj je potrebno profilisati upravljaku artikulaciju sa svim faktorima koji djeluju na sistem to se moe prikazati na sledei nain:

Jedna od moguih varijanti rada i funkcionisanja sistema upravljanja moe se saeto prikazati na sljedei nain: Defininicija cilja (kriterija)+ Prikupljanje informacija + Analiza informacija + Modeliranje + Razvoj alternative + Izbor alternative + Donoenje odluke (odluivanje) + Akcije + Mjerenje rezultata (kontrola) + Korekcija Postoje tri osnovne vrste sistema upravljanja: 1. Otvoreni 2. Zatvoreni 3. Kombinovani Otvoreni sistem upravljanja Sistemi u kojima se u postupku upravljanja ne koriste informacije o vrijednostima izlaznih veliina ostvarenih u toku procesa upravljanja, nazivaju se otvoreni sistemi upravljanja. Otvoreni sistem upravljanja podrazumijeva takve objekte kod kojih postoje radni procesi koji tee da odre jedan konstantni reim ili program odvijanja radnih operacija, to se moe ilustrovati na sledei nain:

Zatvoreni sistem upravljanja Sistemi u kojima se za formiranje upravljakih dejstava koriste informacije o vrijednostima upravljakih (izlaznih) veliina nazivaju se zatvorenim ili regulacionim sistemima upravljanja.

26

`
Kombinovani sistem upravljanja Pozitivna i negativna povratna sprega

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I UPRAVLJANJA Komponovanje stanja sistema upravljanja Stanje sistema predstavlja n-dimenzionalnu promjenjivu koja opisuje ponaanje sistema u vremenu. Upravljaki gledano stanje sistema predstavlja transformacija ulaza u izlaze - Ulaz predstavlja pobudu (razmjenu) spoljne sredine - Izlazi su stvarna reakcija sistema koja zavisi od ulaza i stanja sistema Isti fenomen se moe opisati razliitim sistemima

1. Elementi komponovanja sistema mogu se svrstati u dvije osnovne grupe promjenljivih: 2. elementi stanja sistema - promjenljivi atributi elemenata koji opisuju stanje u odreenom trenutku 3. elementi promjene stanja - promjenljive koje mijenjaju vrijednost elemenata stanja. Time je svakom elementu stanja sistema pridruen bar jedan elemenat njegove promjene koji se nalazi u nekom ulaznom ili izlaznom toku, tako da se u elementima stanja sistema sistema akumulira razlika ulaznih i izlaznih promjena. Opisivanje stanja sistema kao skupa vrijednosti veliina koje odreuju njegovo ponaanje: grafiki (gdje stanje sistema predstavljamo takama u prostoru i tako razlikujemo jednodimenzionalni,dvo i trodimenzionalni prostor stanja sitema), i tabelarni. Stanje sistema karakterie skup odreenih vrijednosti nezavisno promjenljivih veliina kojima odgovara taka ije su koordinate veliine tog skupa,a time i koordinate stanja sistema. Analiza stanja sistema upravljanja Stanje sistema je funkcija koja daje potpunu informaciju o ponaanju u datom trenutku i okolnostima. Veliina stanja, kojih moe biti beskonano mnogo, mogu biti mjeljive (profit), nemjerive (imid), diskretne, tekue itd. Analiza stanja sistema obuhvata postupke za identifikaciju elemenata, relacija i reakcija, redoslijed i opis izvoenja procesa, domena i domet vaenja, ograniavajue uslove, postavljanje i predoavanje modela itd.

27

`
Analiza sistema: 1. Izbor objekta istraivanja 2. Odreivanje aspekta posmatranja objekta istraivanja 3. Definisanje objekta ispitivanja 4. Globalno ispitivanje objekta istraivanja 5. Razlaganje objekta istraivanja 6. Generisanje strukture objekta istraivanja 7. Definisanje kriterija istraivanja struktura 8. Istraivanje struktura 9. Istraivanje elemenata sistema 10. Generisanje sistemskog modela 11. Eksperimentisanje sa sistemskim modelom 12. Verifikovanje rezultata ispitivanja 13. Odluke o ishodu procesa analiza 14. Promjena sistemskog modela Analiza stanja apstraktnih sistema se vri radi sagledavanja mogunosti, poboljanja postojeih, ili za iznalaenje novih sistema. Analiza se sastoni iz sledeih koraka: Definisanje pojave kao sistema Posmatranje dijela sistema kao crne kutije Definisanje ulaza i izlaza kao veze sa okolinom Klasifikovanje i utvrivanje zavisnosti i repertoar ulaznog i izlaznog vektora Ako su poznate veliine X1, X2, ... Xj ... Xn koje odreuju stanje sistema u odreenim trenutcima, tada se niz stanja tabelarno moe prikazati: Grafiki prikaz sastoji se u tome to se stanje nekog sistema predstavlja takama i njihovim kordinatama u monodimenzionalnom ili polidimenzionalnom prostoru. Grafiki prikaz sastoji se u tome to se stanje nekog sistema predstavlja takama i njihovim kordinatama u monodimenzionalnom ili polidimenzionalnom prostoru. Jednodimenzionalni prostor stanja sistema, koji je odreen jednom veliinom, se predstavlja takom na brojnoj osi iji poloaj u odreenoj razmjeri odgovara vrijednost veliine stanja Xj. Dvodimenzionalni prostor stanja sistema, koji je odreen dvjema veliinama stanja (x1 I x2 ), moe se opisati u ravni, dok ako je stanje sistema odreeno sa tri veliine ( X,Y, Z), opisuje se u trodimenzionalnom prostoru. Stanje sistema odreeno sa n-veliina (x1,x2 , ...xj , ...xn ) opisuje se i n- dimenzionalnom prostoru, ali nema adekvatnu grafiku interpretaciju. U realnom sistemu se kordinate mijenjaju u konanim granicama koje predstavljaju oblast moguih stanja, odnosno prostora koji moe biti prekidan i neprekidan, u zavisnosti da li doputa cjelobrojnost ili razlomljenost. Pouzdanost sistema upravljanja Nema potpuno pouzdanih i apsolutno determinisanih sistema upravljanja, Granica pouzdanosti, koja je veoma fleksibilna, neposredno je uslovljena stepenom sloenosti sistema. to je sistem kompleksniji to je nepouzdaniji upravljakih sposobnosti. Ako imamo neki elementarni sistem upravljanja iji ulaz moe da ima samo dvije vrijednosti; 0 i 1, i recimo da izlaz moe da uzme pet vrijednosti, tada pouzdanost sistema upravljanja moemo posmatrati na sljedei nain: Da bi poveali pouzdanost sistema, odnosno njegovu upravljanost, napravimo vie podsistema koje povezujemo na razne naine i integriemo u sistem upravljanja,to se moe prikazati sljedeom slikom.

28

`
Vjerovatnoa pojavljivanja vrijednosti pojedinanih izlaza je: Ako su sistemi vezani u seriju moemo poveati pouzdanost upravljanja sistemom tako to emo paralelno povezati vie sistema.

Dodavanje odreenog broja novih elemenata dovodi do proirivanja, tj. do integrisanja paralelno spojenih sistema, ija se pouzdanost upravljanja enormno poveava, to se jasno vidi sa sljedee slike:

Pouzdanost sistema upravljanja je poveana tako to smo dodali jo istih elemenata. Pouzdanost paralelno spojenih sistema gdje je n broj paralelnih veza je:

P=1-q

Sistem informacije Znaaj informacija kroz istoriju. Upotreba informacija danas: procjenjivane varijanti mogueg razvoja budunosti, predvianje funkcionisanja sistema... Gledanje na budunost treba ograniiti samo na one nizove dogaaja koji su znaajni za ciljeve sistema, koji omoguuju jasnu sliku kako o preduzimanju promjena tako i o zadacima predvianja. Upravljanje funkcionisanjem sistema i promjenama, prvenstveno zavisi od broja i kvaliteta informacija, tako da ih treba neprestano proizvoditi, aurirati i osvjeavati. Razvrstavanje informacija prema pojedinim kriterijima, odnosno izgradnja koncepcije sistema informacija kao baze informacionog sistema. Primjer strukture podsistema informacija u poslovnom sistemu prema S. Marjanoviu:

29

`
Informacije u funkciji programiranja promjene Informacije kao ulaz svakog sistema daju podsticaj izvjesnoj energiji da izvri promjene na materiji koje e omoguiti ostvarivanje postavljenog cilja. Svaka pojava - saznanje, devijacija, odluka, ideja, resurs, rezultat odstupanja itd. prikazuje se kao informacija. Osnovni zadatak informacije je da obezbjedi kontinuitet efikasnog funkcionisanja sistema, odnosno omogui upravljanjem iznenaenjima i tako smanje dezorganizaciju. Prema nastanku moemo razlikovati direktne informacije o konkretnim pojavama i izvedene informacije o apstraktnim ppojavama. Za uspjeno zapaanje i razumijevanje, informaciju je potrebno konvertovati u fiziki model na koju reaguju ljudska ula. Za dobre odluke potrebno je poznavati ne samo pojavu nego i zakonitost po kojoj se ponaa i povezuje u viem sistemu kao i ogranienja u kojima ti zakoni i ti zakljuci vae. Od informisanosti zavisi dezorijentacija sistema to se vidi na sledeem dijagramu: Iz dijagrama se vidi da se dezorijentacija smanjuje samo ako se informisanost poveava informacijama o pojavama vieg reda stepena apstrakcije koja odreuje promjene.

Mjerenje nedostatka informacija Problem mjerenja informacija je nastao kod tehnikih sistema Pitanje kako ocijeniti koliinu saoptenja koju nose posmatrani impulsi, jer poruka moe, ali i ne mora sadravati informaciju. Entropija - koliina informacija koje nedostaju (informacioni vakum) ili po njemakom fiziaru Balemanu mjera nedostataka informacija o fizikoj stvarnosti sistema, tj. mjera nedostataka informacija izraene u prirodnim jedinicama, moe da se napie u slijedeem teorijskom obliku:

H ( x) = p ( x j ) ln p ( x j )

Rjeenje - prenoenje podataka o stanju sistema omoguava upotrebom malog broja razliitih simbola tj. primjeni binarne azbuke. Tako se pomou dvolanog niza duine m moe prenijeti o dogaaju iz N moguih dogaaja gdje je:

N = 2 m odnosno m = log 2 N

30

3.2 Modeliranje Koncepcijske osnove modeliranja Modeliranje znai formiranje modela realnih pojava i procesa ( fizikih, biolokih, hemijskih i dr. ) i ispitivanje istih na modelima. Modeliranje postupak u kome jedan sistem (original) prikazujemo (modeliramo) drugim sistemom (modelom). Izomorfnost i homomorfnost izmeu originala i modela. Matematiki model predstavlja skup odnosa (jednaina, funkcija, nejednaina, logikih uslova, operatora i dr.) koji definiu karakteristike stanja sistema zavisno od poetnih uslova, parametara sistema i ulaznoizlaznog dejstva. Modeli i metodologija modeliranja Modeliranje je najire koriteni postupak ispitivanja pojava i procesa irokog spektra . Fiziko modeliranje se bavi procesima prirodnog oblika gdje se prave modeli u obiku maketa npr. ( makete malih aviona koji bi izgledali kao veliki , ili automobila ) . Fiziko modeliranje ima ogranienu primjenu koji se u veini sluajeva zamjenjuje matematikim modeliranjem . Matematiko modeliranje se bavi imaginacijom stvarnosti, a opisuje se jezikom matematikih odnosa i simbola. Dobijeni model naziva se imaginacijom realnosti (sqrt(-1)). Metode obrade modelirane informacije: analiza, sinteza, analogija, indukcija, dedukcija i dr. Metodologija modeliranja sistema sastoji se od niza meusobno povezanih faza kao to su : Identifikovanje problema i odreivanje cilja Iznalaenje ureenosti Odreivanje faktora i okruenja Izgradnja i verifikacija matematikog modela Odreivanje pravca akcija i promjena,itd. Modeliranje znanja kao upravljaki resurs Dimenzije, prostor i stanje modela su manji od originalnih. Apstraktni (misaoni) model odvojen je od materijalne stvarnosti.

31

`
Model predstavlja uproten skup znanja o realnom sistemu i zavisi od ljudske percepcije stvarnosti i razmiljanja. U prouavanju organizacionih sistema koriste se: Blok dijagrami - grafika predstava za opisivanje karakteristinih funkcionalnih relacija elemenata sistema. Matematiki model apstraktna deskripcija visokog stepena jasnoe prevedena na matematiki jezik. Elementi sistema mogu biti iskazani brojano, a relacije jednainama (jednaine odluivanja, jednaine stope promjene stanja). Odluivanje u sistemu organizovanja Sistem odluivanja je misaoni proces kojim se obrauju informacije i pripremaju izvrne odluke, a time i intelektualni rad povezuje sa materijalizacijom. Odluivanje je nerazdvojivo povezano sa onim to mu prethodi (misaoni proces) i onim to slijedi (akcija) kao selektivna kontrolna operacija i opcija.

U strukturi procesa upravljanja vano pitanje je pitanje prioriteta u procesu funkcionisanja sistema, a to se regulie nainom i karakterom odluivanja (demokratsko i autokratsko). Odluivanje moe da se redukuje ustaljivanjem zaduenja i standardiziranjem pojedinih procedura, ali dio odluka se uvijek formira na osnovu rezultata misaonog procesa i poloajnog autoriteta. Proces donoenja odluka, kao podsistem menadment koncepcije, isto ima svoju logiku funkcionisanja koja se preferira kriterijima odluivanja za izbor varijante akcije. On se formira usklaivanjem spoljnih i unutranjih zahtjeva sa politikom dluivanja. Profilisanje upravljakih odluka se zapravo sastoji u donoenju odluke na odgovarajuem menadment nivou, a pri tom treba imati u vidu da ovlatenja idu od vrha prema bazi upravljake piramide dok odgovornosti teku suprotno. SISTEM (S) OPTEREENJE (Z) smetnje i otpori POGONSKA SILA (Y) input vektor, INDIKACIJA REZULTATA (X) output tj.ulazno dejstvo vector

32

`
Matematiki opis modeliranja sistema Matematiki model poslovnog sistema treba biti tako napravljen da se mogu istraivati brojni problemi uslovljeni uticajem raznih promjena, kao to su lansiranje novog proizvoda, kadrovske promjene, nova organizacija i dr. Faktori koji u preduzeu djeluju na promjenu ponaanja su uzrono-posledino povezani u samom konceptu modela koji se gradi za posmatrani sistem (npr: lansiranje novog proizvoda) Prilikom formiranja modela koristi se sistem prikazivanja meusobnih veza elemenata i promjena, razvijen u obliku jednaine elemenata stanja sistema i jednaina elemenata promjene stanja sistema. Veze u sistemu jednaina moemo prikazati na sledei nain: TABLE (TNAME P,K N1 N2 N3 ) TNAME = E1(E2) ... / EM gdje su TNAME ime tabele P-ulazno nezavisna promenljiva za koju se odreuje odgovarajua vrijednost izlaza N1-najmanja mogua vrijednost ulaza N2-najvea mogua vrijednost ulaza N3-interval izmeu dvije vrijednosti ulaza E1-vrijednost izlaza za P=N1 E2-navedena vrijednost izlaza za P=N1-N2 EM-zadnja vrijednost izlaza za P=N2
U

T.U.

Slika ilustruje jednu TABLE funkciju u kojoj izmeu bilo koje vrijednosti N se nalazi pravoliniska promjene E. Ako P postane manje od N1 ili vee od N2 granice sistema nisu dobro odraene. Tako da funkcija TNAME mora imati broj vrijednosti (E),adekvatan veliinama N1,N2,N3 koji se izraunava po sledeem obrascu: N2-N1 E = M = ------------ + 1 N3 Jednaine elemenata stanja i jednaine promjena Sistem organizacionog sklada povezanih elemenata, kao matematiko oblikovanje promjena stanja i rezultata funkcije elemenata, mogue je iskoristiti za ispitivanje uticaja razliitih struktura i kriterijuma odluivanja na neoekivane rezultate. Primjer postupka stimulacije za tri mogua vremenska momenta obiljeena sa J, K, L, tj. dva vremenska intervala J, K i K,L detaljno je pokazo i objasnio M. Rajkov na sledei nain:

U obiljeavanju vremenskih stanja u stimulacionom modelu, M. Rajkov je od pretpostavke da je elemente

33

`
sistema mogue posmatrati kao elemente stanja sistema koji u vremenskim momentima J, K, L imaju neku vrijednost i elemente promjene stanja sistema koji kod dinamikih sistema imaju svoje vrijednosti samo ako sistem funkcionie, tj. u navedenim vremenskim intervalima. Za izraunavanje vrijednosti elemenata stanja sistema u momentu K raspoloivi su podatci o vrijednostima stanja u momentu J i vrijednostima elemenata u stanju u intervalu J, K.Dobijena vrijednost se koristi za izraunavanje vrijednosti elemenata promjena stanja u intervalu K, J nastavljajui i ponavljajui takav redoslijed zbog postojanja zavisnosti izmeu elemenata stanja i njihovih promjena. Pretpostavka je da se izraunate nove vrijednosti elemenata stanja sistema ne mjenjaju u intervalima J, K i K, L, ve u momentima, ime diskontinuitet, vjetaki formiran, znaajno ne utie na ponaanje sistema. Poetne vrijednosti elemenata stanja sistema za t=0 moraju biti poznate, dok vrijednosti elemenata promjena stanja za t0 nisu relevantne, tako da izraunavanje poinje odreivanjem vrijednosti elemenata promjena stanja izmeu t=0 i t=0+DT. Jednaina kojom se iskazuju relacije i vrijednosti elemenata stanja sistema u sebi sadri uticaj predhodne vrijednosti stanja sistema i elemenata promjene stanja u odreenom vremenskom intervalu, a moe se prikazati: SS.K = SS.J. + (DT)(UPSS.JK IPSS.JK), gdje je: SS. stanje sistema UPS ulazna promjena stanja sistema po koliini i vremenu IPSS izlazna promjena stanja sistema po koliini i vremenu DT vremenski interval izmeu vremenskih momenata L i K Jednaine elemenata promjene stanja sistema pokazuju kako se promjene u tokovima sistema kontroliu i zavise od stanja sistema i upravljakih konstanti: PSS.KL = f (SS.K. ; parameti sistema), odnosno PSS.KL = DT (OSS.K S.K) gdje su: PSS.KL promjene stanja sistema u intervalu K.L O.SS.K ostvareno stanje sistema u K SS.K- eljeno stanje sistema u momentu K Jednaina elemenata promjene stanja sistema je iskaz o tome kako se informacije sistema prevode u odluke i akcije prikazujui kako sistem sam sebe kontrolie. Raslanjivanje jednaine elemenata promjene stanje sitema moe dovesti do formiranja grupe jednaina, ali se ne smije time gubiti veza izmeu jednaine stanja sistema i jednaine promjene stanja sistema. Izraunavanje materijalnog izlaza, ako se zna ulaz, vri se simulacionim modelom korak po korak, na sledei nain: gdje su: L pomoni element stanja R pomoni element promjene stanja DEL kanjenje J.K.L. vremenski momenti JK i KL intervali vremena DT - vremenski interval Q ulaz u sistem Jednaina elementa stanja prikazuje nivo elemenata stanja u odreenom momentu, jednaina elemenata promjene stanja prikazuje promjenu koja se odigrava na nivou elementa stanja u jednom vremenskom intervalu, a pomone jednaine pomau da se formuliu i razviju jednaine pomonih elemenata promjene. Funkcija proizvodnje Proizvodne funkcije na dijagramu tokova resursa predstavljaju polazne informacije u planiranju i organizovanju funkcionisanja sistema i odnose se na prosjenu stopu poruivanja. Ova stopa stvara kanjenje u isporuci i stvarne zalihe gotovih proizvoda posmatra kao determinante eljene stope proizvodnje. Stvarna ulazna stopa proizvodnje uslovljena je kapacitetom, zalihama materijala i radnom snagom, a

34

`
navedenu zavisnost mogue je prikazati sledeom jednainom elemenata stanja: USPR.KL=(FUSPR.K) (FZM.K) (K.K.) (FR. K) kom./mjeseca ZSPR.K.K (FKI.K) (PSN.K + KZ.K ) KZ.K =(ZZ .K-SZ.J) / VKZ VKZ =2 mjeseca gdje su USPR - Ulazna Stopa Proizvodnje FUSPR - Faktor Ulazne Stope Proizvodnje ZEPR - eljena Stopa Proizvodnje FKI - Faktor Kanjenja Isporuka KZ - Korekcije Zbog Zalihe VKZ - Vrijeme u kome se korekcija vri FZM - Faktor Zaliha Materijala K - Kapacitet FR - Faktor Rada Navedena zavisnost ,gdje izlazna stopa proizvodnje nije funkcija samo ulaza ,ve opte produktivnosti i drugih promjena,moe se prestaviti sljedeom jednainom elemenata promjene stanja sistema: Kadrovski resurs poslovnog sistema jednim dijelom je angaovan neposredno u proizvodnji, a drugi u prodaji i administraciji, a tim da se u toku poslovnog procesa uspostavlja stabilan odnos izmeu navedenih kategorija. Broj proizvodnih radnika je funkcija produktivnosti i obima proizvodnje, a zavisnost ovih veliina mogue je formulisati sledeom jednainom elemenata stanja: RP.K = RP.J + (DT)(SZRP.JK SORP.JK) SZRP.KL = DELAY(PSRP.JK,VPRP); VPRP = 2 mjeseca gdje su: RP - radnici u proizvodnji SZRP - stopa zapoljavanja radnika u proizvodnji ORP - stopa naputanja i otputanja radnika iz proizvodnje VPRP - vrijeme prijema im osposobljavanja radnika u proizvodnji PSRP - prijemna stopa radnika za proizvodnju U konkretnom primjeru poslovnog sistema, iji se model prikazuje, postoji visoka linearna korelacija izmeu proizvodnog kapaciteta i broja reijskih radnika, tako da se jednainom regresione linije ove zavisnosti odreujeeljeni broj reijskih radnika na sledei nain: ZR.K=(K.K+NK.K)(ZORK)+KDR gdje su; ZR eljena reija K- kapacitet NK-narueni kapacitet ZORK-eljena veza (odnos) reija i kapacitet KDR- konstantni dio reije Ukupan broj radnika u preduzeu prestavlja zbir proizvodnih i reijskih radnika Osnovi teorije sistema i upravljanja Ciljno modeliranje u funkciji analognog ponaanja i procesnog odluivanja moe se pokazati slikom: Sutina odluivanja - izabor odluke za koju e efikasnost koja se postie upravljanjem biti unutar tolerancije poslovnog oekivanja. Modeli linearnih sistema Ponaanje realnog linearnog sistema u vremenu moe se opisati linearnom diferencijalnom jednainom sa konstantnim koeficijentom, a matematiki model takvog sistema u optem sluaju glasi: y (t) - rjeenje jednaine x (t) - probna funkcija

35

`
t - nezavisna promjenljiva od koje zavise y(t) i x(t) a i b konstante Grafiki prikaz navedenih probnih funkcija dat je na sljedei nain: Dijagram tokova (poslovni tokovi) U poslovnom sistemu osnovni tokovi se odnose na materijal, energiju, ideje i informacije koje se spreu u kolo i koriste u funkcionisanju sistema. Na tokovima informacija izmeu elemenata stanja sistema i elemenata promjene stanja sistema kao ventila protoka, javljaju se pomoni elementi koji se prikazuju kao ulazi i izlazi vezani za naznaene izvore informacija. Osnovne osobine dijagrama tokova su da prikazuje sva stanja sistema, tokove izmeu stanja, funkciju upravljanja kao pomoni element u provodjenju stanja i informacione puteve koji povezuju upravljaku funkciju sa stanjima sistema. Adaptirajui se prema spoljnoj sredini, sistem na svaki poremeaj iz okruenja reaguje svojojm kontrakcijom, pokuavajui da odrava stabilno stanje kroz organizacioni rast i ekspanziju. Optimalno upravljanje sistemom Princip optimizacije treba staviti u odnos prema problemu neutralizacije posljedica i karakterisati nainom i ansom kojim on tu svoju funkciju ostvaruje. Proraunavajui ekonominost, produktivnost, rentabilnost, efikasnost, moe da se radi i sa apstraktnim preferencijalnim strukturama te da zbog toga moramo koristiti iracionalnu pomo u procesu odluivanja. Model optimizacije (I/O model) se uglavnom moe smatrati teorijskim ekvivalentom za konvencionalno shvatanje sistema i njegovog tradicionalnog ranga, koji se moraju shvatiti krajnje formalno kao identiteti stabilizacije razlike sistema okoline u promjenjivom okruenju. Upravljanjem pokuavamo ostvariti unaprijed zadano ponaanje, sa vie alternativnih puteva, na stratekom, taktikom ili operativnom nivou. Naini upravljanja su: programsko (unaprijed odreen algoritam) sa slijeenjem (slijedi se dinamiki postavljen program), anticipativno (posmatranje buduih promjena i relacija), maksimalistiko (maksimiranje funkcije kriterija) kompleksno (na bazi vie definicija, ciljeva, parametara) kompromisno (kompromis ciljeva) Optimalno upravljanje je takvo upravljanje gdje se pri zadatim spoljanjim uslovima postie optimalna svrsishodnost (maksimalna vrijednost kriterijuma efikasnosti) preduzetih akcija, u skladu sa postavljenim ogranienjima u sistemu. Optimalno upravljanje u kontekstu regulacije: Samoreguliue (stabilizacija pomou vlastitih akcija sistema) Samooptimizujue (varijacije vie promjenjivih bez promjene strukture) Samoorganizujue (sistem bira ciljeve i mijenja strukturu) Kriterijum efikasnosti treba da podrava osnovni cilj akcije, da bude osjetljiv na promjenu parametara koji se kontroliu i da se moe matematiki opisati neutralizovani senzibilitet. Mjerenje efikasnosti se moe vriti raznim postupcima, a tri su osnovna indikatora efikasnosti: pitanje determisanosti pokazatelji koritenja resursa mjerenje smetnji Prikaz vrijednosti kriterija efikasnosti upravljanja, odnosno funkcije upravljake korisnosti, dat je na slici: U nizu sluajeva u praksi upravljanja obino se mogu pojaviti dva ili vie parcijalnih kriterijuma efikasnosti upravljanja. Kriterijumi mogu biti novani rashodi i deficitrani materija, novani rashodi i modernizacija orua za rad. Optimalno upravljanje je najbolje ekstremno upravljanje jer ispunjava princip maksimuma kao potreban, ali ne i dovoljan uslov, to se moe pokazati jednainom stanja: A i B - realne matrice U upravljanje Automatsko upravljanje i transformacija sistema

36

`
Automatsko upravljanje je upravljanje koje se ostvaruje bez neposrednog uea ovjeka. Prave se sistemi sa elementima koji mogu sami da se kontroliu, upravljake odluke i izvrne odluke se samostalno donose i provjeravaju, to se ematski moe prikazati: Kod automatske regulacije moemo imati otvoren i zatvoren sistem automatskog upravljanja. Ako je sistem otvoren, onda postoji neki algoritam, program upravljanja, ureaj za pamenje (koji je zapamtio program) i postoji izvrni ureaj (koji e vriti kontrolu ulaza). Transformaciju koja se odigrava u lancu uzrono-posledinih veza od prolosti prema budunosti, prema M. Rajkovu, moemo prikazati slijedeim matematikim modelima: Simulacioni modeli Ako se od modela trai da opie nelinearne sisteme vieg reda, oni to nisu u stanju ili su toliko kompleksni da je dobijanje analitikog rjeenja gotovo nemogue. Za iznalaenje rjeenja u takvim situacijama koristi se simulacioni model kao sistem jednaina koje predstavljaju instrukcije za opisivanje ponaanja sistema. Svi elementi sistema se dijele u dvije grupe, u prvoj grupi su elementi stanja sistema koji u datim vremenskim momentima (J,K,L) imaju svoju vrijednost, a u drugoj se nalaze elementi promjene stanja sistema kao vrijednosni izraz promjena. U primjeni postoji vie metoda formiranja simulacionog sistema kao to su Monte Karlo, metod korak po korak (Foresterova metoda). Jednaina stanja sistema se generalno prikazuje: Opta jednaina stanja treba da ukae na injenicu da se raunanje vrijednosti elemenata stanja u trenutku T svodi na problem odreivanja prosjenih brzina dotoka, odnosno isticanja u nekom vremenskom intervalu. Dobijanje rjeenja simulacionim postupkom korak po korak naziva se simulacijom, a instrukcija kako dobiti rjeenje za sljedei korak naziva se simulacionim modelom. 3.3 Kibernetika kao upravljaka disciplina Imajui u vidu injenicu da se za razliite sisteme razlikuju i naini upravljanja, sljedbenici N. Wienera na osnovu teorije upravljanja razvijaju vie novih teorija: Teorija komunikacije Teorija odluivanja Teorija upravljanja Kako je osnovna ideja teorije informacija vezana za pojam komunikacionog modela, mjerenje koliine informacija, utvrivanje kapaciteta komunikacija, te revolucionisanje upravljanja, proizilazi da je njena direktna primjena uslovljena visoko sofisticiranom tehnologijom. Informaciona tehnologija zajedno sa teorijom informacija ini informacioni sistem. Tri obiljeja kibernetikih sistema (Wiener) 1. Sloenost 2. Stohastinost 3. Autoregulacija Na osnovu ovih obiljeja mogue je razgraniiti osnovne metodoloke aspekte kibernetskog uenja: 1. Metoda Crne kutije 2. Teorija informacija 3. Povratna sprega (autoregulacija) Povratna sprega predstavlja niz uzrono-posljedinih povezivanja elemenata stanja i elemenata promjene stanja sistema putem povratnog dejstva, tako da izlazna veliina dodatnim naredbama korektivno utie na ulazne veliine. Da bi sistem imao odgovor na svako mogue stanje u okruenju i tako se osigurao od nekontrolisanog ulaza, neprekidno skuplja informacije o sebi iz sopstvenog izlaza, kako bi povratnu spregu zatvarao: 1. Automatski (automatska povratna sprega termostat) 2. Manuelno (manuelna povratna sprega stanje zaliha) 3. Upravljaka tranzicija izvedena preko kola povratne sprege Istraivanje sistema metodom crne kutije Metoda crne kutije (black box method) se primjenjuje da bi se prevaziao problem velike sloenosti

37

`
stanja sistema, tako da se posmatra redukovan broj ulaznih i izlaznih veliina i pokuavaju se otkriti zakonitosti procesa transformacije. Dedukcijom se iz pravila ponaanja crne kutije izvode odreeni zakljuci o komunikaciji, buduem aproksimativnom ponaanju sistema. Crna kutija, kao neistraeni dio sistema, prouava se ispitivanjem reakcija na djelovanje ulaza, pri emu se polazi od izvedenih hipoteza o ponaanju tog objekta, odnosno od sudova, na osnovu spoljnih manifestacija i bez poznavanja strukturne grae Proces primjene metode crne kutije mora da obuhvata: Izbor objekta istraivanja Aspekta posmatranja Identifikaciju ulaza i izlaza Sastavljanje protokola istraivanja Analizu ponaanja sistema Ispitivanje zakonitosti ponaanja (deterministiko, stohastiko) Ponavljanje reagovanja sistema Broj posmatranja. Primjer metoda crne kutije pomou sistema S koji ima 4 ulazne i 3 izlazne promjenljive Prethodno je sainjen protokol iji je tabelarni pregled binarnih vrijednosti prikazan na sljedei nain: Na osnovu matrice ulaza i izlaza izvode se pravila ponaanja sistema, odnosno odreuju tri funkcije za tri izlaza, opteg oblika y=f(x). Nakon izvrene analize sintezom metode crne kutije i Karnoovih karata otkriva se deterministika zakonitost ponaanja sistema. Analogno pojmu crne kutije uveden je i pojam bijela kutija gdje su poznati zakoni ponaanja i procesa u dinamikom sistemu, a obe navedene varijante grafiki se mogu prikazati na sljedei nain: U svakoj bijeloj kutiji ostaje neto neobjanjivo i nepoznato, tako da je nemogue zavriti potpunu transfomaciju crne u bijelu kutiju, to ima za rezultat nastajanje sive kutije. Primjenom metode crne kutije koja je sastavljena od elemenata stanja sistema i elemenata promjene stanja sistema, u kome se odigrava transformacija, moe se analizirati jedan sistem, to se grafiki moe predstaviti sljedeom slikom: Posmatranu transfomaciju moemo prikazati i matematikim modelom St+n : Xt+m : Z Yt+1 , gdje su St+n stanje sistema u trenutku Xt+m ulaz u sistem u intervalu t+n Yt+1 izlaz iz sistema u intervalu t+1. Z struktura sistema koja je relativno stabilnih stanja, koja se mogu prikazati u vidu St(S1t, S2t, S3t, ...), tj. u sukcesivnim vremenima t+i; i = 1,2,... Analogno problemu kompleksnosti koji se rjeava metodom crne kutije, problem stohastinosti se rjeava teorijom informacija kao to se problem autoregulacije rjeava kolom povratne sprege (kolo povratnog dejstva) Kibernetika kao zakonitost Zakonitost kibernetike poiva na pravilima: opte teorije kibernetike (opta naela upravljanja), tehnike teorije (analogni i digitalni sistemi), i primjene kibernetike (psihologija, ekonomija, medicina itd.) Metode kojima se bavi kibernetika u svom sistemskom pristupu zasnivaju se na tri kljune specifikacije: metoda crne kutije, metoda modeliranja, i metoda povratne sprege. Jedinstvo objekta upravljanja, subjekta upravljanja i meusobnih informacionih veza ini upravljiv (reguliui) sistem, tj. kibernetski sistem Kibernetski sistem se ispoljava kao: samoupravljiv samoregulacioni

38

`
samoorganizujui informacioni sistem Samoorganizujui informacioni sistem funkcionie prema zakonitosti zatvorenog kruga (povratna sprega), kako bi bio sposoban da stvara, prima, prerauje, koristi i predaje informacije za stvaranje optimalnih uslova za funkcionisanje sistema. U funkcionisanju svakog sistema pojavljuju se smetnje koje skreu sistem sa cilja, mogu biti: Interne smetnje kao posljedice unutranjih uzroka Eksterne smetnje nametnute iz okruenja Smetnje otklanjamo stvaranjem brane oko sistema (izolacija) i stvaranjem rezervi u sistemu Kibernetske osnove organizovanja sistema Upravljanje je adaptivno organizaciono dejstvo na objekte sistema i spoljnu sredinu kojom se ostvaruje neki cilj. Adaptivno upravljanje predstavlja upravljake akcije kojima se ostvaruju promjene strukture i karakteristike objekata stanja sistema. Faze upravljakih aktivnosti: 1. analiza eljenog i stvarnog stanja 2. odluivanje o promjenama stanja 3. kontrola provoenja akcija Adaptivni upravljaki sistem se moe definisati kao sistem sa povratnom spregom koji je dovoljno inteligentan da podesi vlastite karakteristike prema promjenama u okruenju, tako da moe operisati na optimalan nain shodno postavljenom kriterijumu Dijelovi upravljanja ukupnim sistemom mogu da se organizaciono prenose na podsisteme, ali i odreena upravljaka organienja. Otklanjanje ogranienja formiranjem upravljakih zadataka. Kibernetski sistem Kibernetski sistem je ekvivalent samoupravljivog sistema, gdje je objekat upravljanja baza, a upravljaki subjekt nadgradnja organizovana kao informacioni, upravljaki i izvrno-kontrolni sistem, povezani u kibernetski redoslijed. Funkcije procesa upravljanja: pripremanje odluke nadlenost informacionog sistema donoenje odluke nadlenost upravljakog sistema izvravanje i kontrola odluke nadlenost izvrnog sistema Izmeu upravljakog i upravljanog dijela postoji dvojna relacija: preko jedne upravljani dio daje informacije o svom stanju, a preko druge upravljaki dio djeluje na promjenu stanja Osnovna karakteristika kibernetskih sistema je da se jedan broj elemenata odnosi na upravljake, a drugi na upravljane objekte, izmeu ijih elemenata postoji dvostruka relacija to se vidi na slici: Sa slike se vidi da preko jedne relacije upravljani dio daje informacije o svom stanju, a preko druge upravljaki dio djeluje na njegovu promjenu, tako da se eventualne promjene stanja, pri konstantnim ulazima, jedino mogu izazvati izmjenom upravljanja Jednu klasu sistema koja posjeduje osobine dinaminosti, otvorenosti i upravljivosti oznaavamo pojmom samoupravljivih, odnosno njima ekvivalentnih kibernetskih sistema.

39

`
4.KONKRETNO ORIJENTISANI SISTEMI (realni sistemi) 4.1 Poslovni sistemi Proces modeliranja i odluivanja u poslovnom sistemu Funkcionisanje poslovnog sistema moe se posmatrati kao adaptivni i racionalni proces sklon reakcijama na mnotvo unutranjih i spoljnih uticaja u realizaciji postupka odluivanja i dolaenja do upravljakih rjeenja. Strukturu procesa odluivanja ematski moemo prikazati na sledeoj slici: Za odreeni problem odluivanja mogue je napisati kriterijumsku funkciju, tj. funkciju odluivanja sledeeg tipa: K = (X1, X2 ....., Xp : Y1 ,Y2 ,.....Yq ), gdje je: K mjera cilja, kriterijuma X ulazne promjenljive Y izlazne promjenljive Prema Rivetu, u procesu modeliranja sistema polazi se od realnog problema koji je primjenljiv, mjerljiv i sistematian, tako da se nakon definisanja realnog problema odluivanja moe vriti klasifikovanje skupa uzroka, skupa stanja i skupa kriterijuma. Ukoliko razlike koje se utvruju statistikim metodama testiranja hipoteza nisu prihvatljive, vri se revizija poetnih hipoteza i postupak se ponavlja do konanog prihvatanja adekvatnih alternativa, to se grafiki moe prikazati na slici: Model je namjenjen rjeavanju konkretnog problema procesom odluivanja i ne moe se univerzalno koristiti za tretiranje veeg broja orginala. Ako je kombinacija elemenata u skladu sa ciljem, primjena modela e biti uspjeno i optimalno rjeenje, to moemo ematski prikazati: Model informacionih tokova za donoenje odluka obuhvata banku internih i eksternih podataka, koji se prvenstveno odnose na promjene u funkcionalnim podrujima odluivanja, to se grafiki moe prikazati: Zadovoljavanjem informacionih potreba informacionim dobrima ostvaruje se podrka vrhu menadmenta u procesu odluivanja, kao i srednjem i niem nivou u smislu realizacije i korekcije stratekih planova. Uspostavljanjem informacione povezanosti unutar podsistema i sopstvene povezanosti sa okruenjem, odluivanje dobija potrebnu vrijednost, izraenu kroz kvalitet, to se moe prikazati i na sledeoj slici: Poslovni sistem je ciljem orijentisan sistem, iskazan paketom resursnih vrijednosti, odreenih ekonomskim efektima koji se moraju nai u granicama drutveno priznatih veliina. Funkcija poslovnog sistema se sastoji u transformaciji ulaznih materijala i informacija pomou energije odgovarajue vrste u gotove proizvode ili usluge unutar projektovanih tokova: tok energije obezbeuju vrenje rada u skladu sa projektovanim sistem ininjeringom; tok materijala u sutini je tok u kome se vre postupci promjene stanja sistema sa daljom transformacijom; tok informacija u poslovnom sistemu je tok u kome se vri izdvajanje i obrada podataka u ciju dobijanja informacija potrebnih za donoenje odluka. Sposobnost preduzea da ispuni zadanu misiju ocjenjuje se nivoom organizacije koji istovremeno moe da poslui i kao mjera poslovnog uspjeha, to se moe napisati na sledei nain: Nop : Nst = Rop :Rst gdje su: Nop optimalni nivoi organizacije Nst stvarni nivoi organizacije Rop optimalni rezultat poslovanja Rst stvarni rezultat poslovanja Da bi se formirala ocjena uticaja strukture ukupnog sistema, u okviru granica neophodno je modelirati sistem, u okviru granica, na ostvarene rezultate neophodno je modelirati sistem ili simulacijom odrediti stvarnu strukturu. Grafiki prikaz funkcije proizvodnje moe se prikazati crnom kutijom, jer se njime ne pokazuju stvarna transformacija ve samo matematiki model oblika zavisnosti, a stvarno zbivanje se ne istrauje. Nastajanje i funkcionisanje poslovnog sistema podrazumijeva stvaranje novog kvaliteta, prikljuivanje u novi sistem, razvoj tehnologije i upravljakog kapaciteta, upravljanje proizvodom kao najsloenijim

40

`
paketom, istraivanje trita na koje sve zapoinje, upravljanje resursima, zakonsko prisiljavanje, upravljanje kvalitetom itd., to se moe prikazati sledeom emom: Strateki vrh eli da centralizije sistem, definie ciljeve, obezbeuje resurse i vri kontrolu i koordinaciju. Operativni nivo izvrava odluke sa uputstvima koja potpisuju tehno i upravljako-vlasnika struktura. Srednji nivo zadrava operativni nivo upravljanja, potpomognut tehnolokim sistemom i pomonim funkcijama. Informacioni sistem pokriva dostavu svih potrebnih informacija. Sutina svake poslovne analize sastoji se od analize fizikihtokova i analize informacionih tokova resursa. Fiziki tokovi resursa prvenstveno podrazumijevaju upravljanje materijalom, to se moe peikazati sledeom emom: Poslovni sistem je, sa aspekta informacionog sistema kompleksan, dinamian i probabilistian, tako da ukljuuje i sve sistemske kategorije kao to su: okolina, cilj, strategija, sistematinost, upravljanje, izvrnost, ulaz, izlaz, struktura, relacije funkcionalnost, procesi, promjene ... Funkcija proslovnog sistema je neki doprinos sebi i okolini, kroz mogue zajednike ciljeve koji se odnose na opstanak, rast i razvoj, porast kapitala kroz profit, kamatu ili dividendu, investicije, konkurentsku prednost, standard zaposlenih ... Struktura upravljanja poslovnog sistema principijelno se ispoljava kao informacioni sistem ija se logika spajanja i kibernetizacija upravljanja u sutini moe prikazati: Osnovni model upravljakog sistema moe se jednostavno prikazati na sledei nain:
X1
OKOLINA

X2

IZVOAKI SISTEM Si
Intervencij

Y1 Y2
OKOLINA

X3

UPRAVLJAKI SISTEM Fe

Y3

Upravljanje okolinom koja moe biti primarna, sekundarna, sekundarna, prirodna, drutvena, relevantna, nerelevantna itd., kao i veze informacionog sistema. Svako upravljanje poslovnim sistemom mora sadravati tanu i pravovremenu informaciju transformacije, trajno funkcionisanje i izvrne intervencije. Da bi to ostvarili neophodno je znati strukturu zadatka za koji projektujemo strukturu sistema, a time i strukturu. Vezu poslovnog sistema sa informacionim sistemom okoline, moemo prikazati na sledei nain:
ULAZNA OKOLINA IZVOAKI SISTEM IZLAZNA OKOLINA

Intervencije Informacije UPRAVLJAKI SISTEM

Principijelno upravljki sistem poslovnog sistema se sastoji od: - izvrna funkcija - priprema izbora alternativa - funkcija kontrolisanja - odluivanje kao bit upravljanja - informacije o parametrima i rezultatima - provoenje i izvrenje. - iniciranja odluka

41

`
Fundamentalna ema kibernetskog upravljanja poslovnim sistemom moe se predstaviti na sljedei nain: Koraci kojima pravimo globalnu strategiju kibernetizacije poslovnog sistema su: - definisanje poslovne strategije - strategija organizacije - strategije upravljanja i menadmenta - strategije poslovnih funkcija Navedene pojmove moemo pregledno predstaviti:
OKOLINA IZVRENJE OKOLINA

- strategije informacionog sistema - detaljni planovi programa - strukture i procedura.

PROVOENJE

KONTROLISANJE

INFORMISANJE

ODLUIVANJE INICIRANJE

PRIPREMA

Koraci kojima pravimo globalnu strategiju kibernetizacijeposlovnog sistema su: - definisanje poslovne strategije - strategije informacionog sistema - strategija organizacije - detaljni planovi programa - strategije upravljanja i menadmenta - strukture i procedura. - strategije poslovnih funkcija Navedene pojmove moemo pregledno predstaviti: Informacijska struktura moe imati sledei konkretan oblik: Proizvodnja je skup proizvodnih procesa, tj. sloen objekt poslovnog sistema koji se moe posmatrati i kao podsistem. Ako se poe od troenja faktora proizvodnje tj., od koliine utroenog materijala (m), koliine utroenih sredstava za rad (i), koliine utroenog rada (l) i koliine proizvoda na izlazu (Q) tada funkcija proizvodnje ima sledei oblik: Q=f(m, l, i ; a1........an) gdje su ai parametri koji zavise od nivoa tehnologije i kvaliteta posmatranog nivoa. Struktura poslovnog sistema Relacija elemenata i stopa njihovih promjena formiraju dva kola povratnog dejstva: prvo nastaje kao posledica meusobne prirodne zavisnosti elemenata sistema (priroda struktura). drugo nastaje kao posledica ugradnje kola povratnog dejstva sa ciljem kontrole stanja sistema (kontrolno kolo). Prirodna struktura i kontrolna kola formiraju strukturu preduzea sa pretpostavkom optimalnog upravljanja. Kvalitet upravljanja sistema predstavlja funkciju stepena zatvorenosti, u kojem je uspostavljena kontrola nad ponaanjem elemenata okruenja. Proizvodnja se nalazi u nizu kola povratnog dejstva iji prirataji i vremenske konstante nisu iste, ali se uprvljanjem tee izjednaiti, tako da sadraj upravljanja proizvodnjom predstavlja usklaivanje potrebe samomogunostima. Model strukture proizvodno-poslovnog sistema : Analiza strukture poslovnog sistema Podaci o usaglaavanju potreba trite i proizvodnih mogunosti poslovnog sitema, daju sliku kvaliteta ekonomske stvarnosti. Usklaivanje zahtjeva trita sa spremnou poslovnog sistema na ponudu najee uslovljavaju: akumulativna sposobnost, finansijski potencijal, jaanje trino-konkurentske pozicije i sl. Analiza poslovanja mora biti analitika, podlijee strogoj proceduri i reviziji,tako da se uticaj ovih faktora na poslovni rezultat moe mjeriti: Posredno Neposredno Kombinovano.

42

`
Stepen otvorenosti ili zatvorenosti je u praksi teko precizno odrediti. Razliitost u strukturi poslovnog sistema Identifikacija stvarne strukture poslovnog sistema je mnogo kopleksnija od opisane i znatno vie odstupa, to moe usloviti niz problema. Uoene greke se najee odnose na neusklaene vremenske konstante, ponaanje i predvianje na hipotezama, odluke zasnovane na neprovjerenim informacijama i dr. Posledice navedenih uticaja ispoljavaju se u smanjivanju objektivno moguih rezultata, preko smanjivanja akumulativne sposobnosti. Analiza ponaanja elemenata poslovnog sistema mora se dopuniti dejstvom aktivnosti raznih uticaja kao to su: cijene, rokovi, kvalitet, konkurencija i tako redom do izmjene kriterijuma odluivanja. 4.2 Informacioni sistemi Informacije i informacione veze Sistem pored materije i energije sa okruenjem razmjenjuje ideje i informacije. Sa obzirom na odnos ulaznih i izlaznih informacionih veza, mogue je razlikovati: informisane (informaciono pasivne, samo informacioni ulaz) informiue (informaciono aktivne, samo informacioni izlaz) informacione sisteme (sa ulazno-izlaznim informacionim vezama). Sa upravljakog aspekta: Dominantne ulazne informacione veze (sistem podreen znanju) Ravnopravne ulazno-izlazne veze (telekomunikacije) Dominantne izlazne informacione veze . Informacioni sistem omoguava unutranju komunikaciju, kao i komunikaciju sa okruenjem, to potvruje konstantaciju da neposredno doprinosi kvalitetu upravljakih i izvrnih funkcija. Savremeni informacioni sistemi se mogu podijeliti na: operativne (osiguravaju zapisivanje, organizovanje, memorisanje i obradu podataka) sisteme za podrku odluivanja (MIS, DSS, ES). Da bi informacioni sistem bio eksterno kvalitetan kao informacioni resurs, mora biti interno kvalitetan, to se postie obezbjeivanjem parcijalnog kvaliteta strukture svih komponenata, a to su: Hardware (fizike jedinice kvaliteta) Software (raunarski program) Dataware (podaci, informacije i znanje) Lifeware (kadrovski resursi) Orgware (organizaciono-koordinisani rad) Netware (raunarske mree). Informacioni sistem preduzea mora biti u funkciji menadmenta, odnosno servis menaderima za donoenje blagovremenih i pravilnih odluka. Karakteristike IS-a: funkcionalnost, pouzdanost, korisnost, efikasnost i dr. Podatak opis stvari i dogaaja Poslovni podatak opis stvari ili resursa i poslovnih dogaaja(transakcija) Informacija ureen podatak Proces poslovnog odluivanja izbor akcije ili ne-akcije nakon evaluacije poslovnih informacija Informacije prevashodno potrebne menadmentu, to nije sluaj sa podacima. Krucijalni cilj informacionih tehnologija stimulacija ekspanzije razvoja ljudskih kapaciteta. Glavne funkcije i koraci obrade podataka mogu se pokazati na sljedei nain: Informacijskim preoptereem nazivamo nepovoljne efekte uzrokovane zatrpavanjem prekomjernim podacima.

43

`
Izlaz inform. Transakcija Transformacija podataka

Informacijskim preoptereem nazivamo nepovoljne efekte uzrokovane zatrpavanjem prekomjernim podacima. Informacioni kapacitet i poslovni problemi Menaderi koriste informacione kapacitete za donoenje odluka, bilo u datom momentu, bilo u formi neke potencijalne opcije. Poslovne odluke se i zasnivaju na nekoj akciji koja predstavlja izbor izmeu dvije ili vie alternativa, u svrhu razrjeavanja datog poslovnog problema. Priroda problema diktira procedure donoenja date odluke. Problem se definie kao prazan prostor izmeu onoga to se oekuje ili se oekivalo i postojeeg aktuelnog stanja. Detekcija problema obuhvata sljedee komponente : mjerljivost oekivanja mehanizmi mjerenja performansi rada postojeeg sistema filter tolerancije za rangiranje i odvajanje znaajnih od beznaajnih problema predikcija buduih trendova rada. Ciklus rjeavanja problema Ciklus rjeavanja problema sastavljen je od nekoliko komponenata: 1. ulazni resursi, iji je omjer kljuan za efikasnost sistema 2. producijski proces: menadment kombinuje resurse 3. izlazni proizvod/usluga predstavlja namjenski rezultat produkcijskog procesa + nus proizvod 4. ciljevi/standardi: kompanija posjeduje svoja vlastita oekivanja koja se odnose na ono to bi trebalo da se pojavi 5. detekcija problema, 6. kreiranje alternativa. Informacione tehnologije u poslovnim sistemima Geneza pojmova : upravljanje informacionim resursima (Information Resources Management IRM) i strateko raunarstvo (Strategic Computing). Postoje dva pristupa informacionih tehnologija u poslovnu kompaniju: Bottom-up pristup (odozdo prema gore) Top-down pristup (gore prema dole) Klasifikacija menadment nivoa: Strateki (donoenje odluka o globalnim ciljevima i poslovnom pravcu) Taktiki (odgovornost za pojedine proizvode, misije ili odjeljenja) Operativni nivo (donoenje svakodnevnih odluka, implementacija stratekih i taktikih odluka) Menadment nivoi

Glavni koraci Funkcije

Izvjetaj

- Zapisivanje - Kodiranje - Pohranjivanje - Odabir

- Izraunavanje - Sumiranje - Klasifikovanje - Sortiranje - Integrisanje

- Prezentovanje - Reprodukovanje - Prenoenje

44

`
TA mora biti ura KAKO je uraeno Implementacija

Za sve misije

Strateki Taktiki Operativni

Misija po misija

Svakodnevni rad

Strategija razvoja informacionih sistema je sadrana u etiri koraka: Eleminisati potencijalne informacione sisteme koji ne doprinose direktno kritinim poslovnim zahtjevima. Alocirati resurse onim projektima koji e brzo i uspjeno izvriti povrat uloenih sredstava. Alocirati resurse projektima koji imaju najmanji rizik po izvedbi i efektivnost u realizaciji. Alocirati odreeni procenat resursa za potrebe istraivakih projekata koji proiruju bazu znanja o IT. Informacioni sistem kao logistika Informacioni sistem (IS) u principu ne treba vezati za organizacionu formu ija bi se promijena na njega reflektovala, ve za poslovne funkcije koje su i osnova za definisanje njegove strukture. Efikasnost integralnog informacionog sistema preduzea u matematikom smislu znai uspostavljanje algoritma: ponaanje - proces poslovanja - odstupanja informacije - model regulisanje. IS treba da detektuje i identifikuje relevantne promjene poslovnog okruenja radi donoenja pravilnih poslovnih odluka. Prava informacija u pravo vrijeme na pravom mjestu najdragocjenija roba Projektovanje informacionih sistema Projekti informacionih sistema su vrsto povezani unutar jednog spektruma kompleksnosti, kako je to ilustrovano sledeom slikom:

KOMPLEKSNOST
Odravanje Modifikacija programa Proirenje sistema Zamjena sistema Sistem s novim Funkcionalnim dizajnom

Radni reim sistema Analiza sistema

Dizajn sistema

Informacioni sistemi za podrku menadmenta Informacioni sistem za podrku menadmentu (Management Information System MIS) podrazumijeva sistem s osnovnim zadatkom prikupljanja informacija neophodnih za rjeavanje problema. MIS je mehanizam za detekciju problema koji sadri sve neophodne elemente problemske strukture, odnosno mehanizam za analizu problema koji obezbjeuje neophodne podatke menaderima koji donose odluke. MIS sadri neophodne strukturisane metode i algoritme za izbor najbolje alternative od vie dostupnih. Ekskluzivna podrka odluivanju Sistem za podrku procesu odluivanja (Decision Support System - DSS), kao i ekspertni sistemi (Expert System - EXS), imaju iskljuivu namjenu da ekskluzivno podre menadment u procesima odluivanja. DSS se primjenjuje kod polustrukturisanih problema, gdje postoji neodreenost i neizvjesnost. EXS predstavlja pokuaj spajanja raunarske tehnike i formalizovane ljduske inteligencije vjetaka inteligencija DSS i EXS u stvarnosti raunarski programi za rjeavanje odreenih problema.

45

`
Osnovne funkcije koje obavljaju ekspertni sistemi prilikom rjeavanja zadatih problema su: interpretacija viih koncepata iz senzorske informacije, predvianje, dijagnostika sopstvenog znanja, ogranienja, tanosti, procjene prihvatjivosti odgovora, posjedovanje sopstvenih pravila izvoenja zakljuaka, planiranje i ponaanje u skladu sa ciljem, upravljako lijeenje (saniranje odstupanje) itd. Upotreba EXS: U funkciji tehnolokih predvianja, Za anticipiranje razvoja novih tehnologija i procesa. EXS koristi 85% multinacionalnih kompanija Dominantna upotreba heuristikog znanja. Dimenzije EXS-a: ekspertiza, manipulacija simbolima, sposobnost uoptavanja, reformulacija i redefinicija, izbor forme i rezonovanje. EXS oponaa eksperta u razmiljanju kod rjeavanja problema zakljuivanje na osnovu pravila. Obino se smatra da bi ekspertni sistemi trebali da budu u stanju da ispoljavaju i druge aktivnosti kao to su: tumaenje sopstevnog rezonovanja, ispravljanje pogrenog ponaanja, kritika svijest o vlastitim rjeenjima, adaptivno uenje kroz ekstrakciju, specifina pravila ponaanja ekspertna, njihovo unoenje u sistem, svijest o sopstvenoj mjerodavnosti, tanosti i kompetenciji itd. Izvrni informacioni sistemi Kao jedna kategorija izvedbe informacionih sistema razvijen je izvrni informacioni sistem, (Executive Information System - EIS). EIS, u sutini, predstavlja specijalni tip MIS-a koji je namjenski predvien za podrku menadmenta na visokom nivou strateki menadment.
TIP

SISTEMI ZA OBRADU TRANSAKCIJA (TSP)

Mjerenje performansi sistema (PMS) Sistem za generisanje alternativa Strukturisani problemi Polustrukturisani problemi

Ekspertni sistemi (EXS) Sistemi za podrku procesa odluivanja (DSS)

IZVRNI INFORMACIONI SISTEM (EIS)

Faze razvoja informacionih sistema

46

`
Analiza
Detekcij 1 a

Dizajn

Implementacija

Inicijalna istraivanja

Izlazi

Programiranje /t e st

Analiza zahtiev Kreiranj e

Izbor odgovaraju

Ulazi

10

Obuka

Baza

11

Prelazak sa starog na novi sistem

Dimenzije kontinuiteta informacionih sistema v Uspjean informacioni sistem je sistem koji, unutar zadatih tolerancija, zadovoljava odreeni procent mjerljivih sistemskih ciljeva, a da je takve performanse ili rad sistema mogue mjeriti mjerama korisnikog oekivanja. Piggybacking egzaktna slika jednog sistema koji koristi prethodni radijus sistema da iskorai u napredniji status. Svi sistemi umiru Strateki ivotni ciklus Taktiki ivotni ciklus Interkonekcija ovjek - maina Interkonekcija ovjek-maina (Man-Machine Interface MMI ili Human-Machine Interface - HMI) Interkonekcija, odnosno komunikacija izmeu sistem dizajnera i krajnjeg korisnika je kompleksna: Krajnji korisnik unosi u okruenje najrazliitije karakteristike Radno okruenje obuhvata fizike karakteristike i psiholoke faktore. Aplikacijsko okruenje predstavlja odnos izmeu dizajnera i krajnjeg korisnika unutar usvojenih standarda. Programer aplikacije sa sobom donosi svoje fizike i psiholoke karakteristike kojim se kompletiraju konane postavke MMI faktora Korisniki interfejs predstavlja prozor (window), izmeu svjetova dizajnera i krajnjeg korisnika, iji je cilj izgraditi tehniko okruenje koje je transparentno za korisnika Pojednostavljeni model funkcionisanja ljudskog uma Grafika i analitika ilustracija pojednostavljenog modela ljudskog uma ima prevashodnu namjenu da pomogne u odabiru najpogodnijih taktika razmatranja MMI faktoram, a grafiki model ljudskog uma se sastoji od sljedeih osam dijelova/komponenti: 1. Ulazni podraaji (detekcija stimulusa koje obrauje um) 2. Sreivanje (klasifikacija, sumiranje i redukovanje podraaja) 3. Kratkorona memorija (veza izmeu ul.podraaja i ljudskog uma) 4. Radna memorija (kreiranje i implementacija rjeenja) 5. Zaboravljanje (brisanje iz ljudskog uma) 6. Pamenje (prenos informacije iz kratkorone u dugoronu memoriju) 7. Dugorona memorija (stalna memorija, neograniena) 8. Podsjeanje (kljuevi do podataka u dugoronoj memoriji) v4.2.8 Prototipiranje informacionih sistema Prototipiranje predstavlja proces brze izvedbe modela konanog softverskog sistema. Prototipiranje kao komunikacijski alat za evaluaciju i ispunjavanje informacijskih zahtjeva korisnika.

47

`
Prototipiranjem se rjeavaju problemi nastali kao posljedica konvencijalnog metoda razvoja softvera. Prototipiranje usko povezano sa nastankom i razvojem mikroraunara, programskih jezika IV generacije i migracije obrade podataka ka krajnjem korisniku (end user computing). Metode prototipiranja Prvi metod je poznat kao Tip I u sutini koncipiran je na jednom iterativnom modelu (iterative model). Drugi metod je poznat pod imenom Tip II prototip i koncipiran je na jednom prolaznom modelu (throwawaway). Faze ivotnog ciklusa Tip I metoda: edukacija i trening, projektno planiranje, rapidnu odnosno kratka analiza, dizajn baze podataka, prototipne iteracije (dizajn, kreiranje i testiranje), implementaciju i odravanje. Procedura prototipiranja bez obzira na metod: Nivo I generisanje tampanih izvjetaja i on-line ekranskih formi Nivo II heuristiko prototipiranje (auriranje baza podataka) Nivo III adaptivno prototipiranje (postojanje radnog modela) Metodologija prototipiranja 1. FAZA: obuhvata korisniki interfejs, definisane i specifikovane sistemske funkcije, neophodni raunarski resursi , vrijeme potrebno za generisanje prototipa 2. FAZA: izvedba prototipa sa svim raspoloivim alatima 3. FAZA: testiranje prototipa 4. FAZA : koritenje prototipa (Tip I ili Tip II) kao modela za izvedbu finalnog sistema 4.3 Sistem obezbjeenja i inenjeringa kvaliteta Moderno poslovanje Usvajanje koncepta kvaliteta predstavlja jedan od najvanijih standarda. William Edwards Deming primjetio da kad se unaprijeuje kvalitet, lanano se uveavaju bogatstvo i znanje. Prema Demingu, kvalitet predstavlja visedimenzionalnu kategoriju koja je mnogo vise od jednostavnog tehnicistickog poimanja , jer obuhvata tehnicki, trzisni i upravljacki pristup, tako da predstavlja skup svih karakteristika izlaza koji se odnose na definisane potrebe. Upravljanje kvalitetom je dio sistema odlucivanja I upravljanja sistemom tako da sistem upravljanja kvalitetom treba da obezbijedi integraciju I interakciju glavnih procesa i njihovih podprocesa. Moderni koncept poimanja kvaliteta svoje interesovanje prenosi na na nivo menadzmenta, gdje se posmatra kvalitet poslovanja kroz trzisnu, poslovnu I drustvenu perspektivu kao dimenziju koja se odnosi na trzisnu poziciju (konkurentsku prednost), povecanje efikasnosti (profit) i zastitu ljudi I sredine (cuvanje prirodnih i drustvenih dobara). 4.3.2 Standardizacija Savremeni aspekti kvaliteta poslovanja usvajanje normi, obrazaca i mjera, uslova i zahtjeva koje treba da zadovoljava, tj. ispunjavanje normi za odreeni proces, proizvod, usluge, materijal, sirovine, dokument, nalog, sistem upravljanja, kriterije odluivnja itd. Osnovni efekti standardizacije - racionalizacija rada i sredstava, unapreivanje ekonomije i zaliha, potpunije korienje kapaciteta i fondova, olakano servisiranje, ujednaavanje kvaliteta, zatita ljudi i dobara, funkcionisanje po usvojnim principima, ujednaavanje uslova i metoda rada, olakanje razmjene informacija i robe, internacionalizacija, unifikacija, tipizacija, standardi za tehniko sporazumijevanje i poslovno omuniciranje, sistem upravljanja poslovanjem (QES, EMS), metod kontrole, nain pakovanja, manipulacija itd. Standard kao nauno-pravni dokument sadri precizno definisane zahtjeve koje mora da ispuni odreeni izlaz iz sistema ili sam sistem. Standard usvaja nadlena organizacija, a moe biti interni, nacionalni i meunarodni. Prvi standardi u vojnoj industriji SAD-a 1. 1982.god. prvi nacrt standarda Meunarodne organizacije za standarde (ISO) 2. 1987.god. serija standarda ISO 9000 za upravljanje kvalitetom.

48

`
Revizije 1990, 1994, 2000 i 2004.godine Verzija standarda iz 1994 godine se sastjala iz sljedea tri modela: 1. ISO 9001 Obezbjeivanje kvaliteteta u projektovanju razvoja proizvodnji, ugradnji i servisiranju 2. ISO 9002 Obezbjeivanje kvaliteta u proizvodnji, ugradnji i servisiranju 3. ISO 9003 Obezbjeivanje kvaliteta u zavrnij kontorli i ispitivanje (testiranje). ISO 9001:2000 zasniva se na sljedea etiri mega procesa koji definiu sistem upravljanja kvalitetom: 1. Odgovornost rukovodstva 2. Upravljanje resursima 3. Realizacija proizvoda 4. Mjerenje, analiza i unapreivanje ISO 9000:2000 standardi imaju sljedeu strukturu: ISO 9000 : 2000 Sistem upravljanja kvalitetom (Osnove) ISO 9000 : 2000 Sistem upravljanja kvalitetom (Zahtjevi) ISO 9004 : 2000 Sistem upravljanja kvalitetom (Upustva za unapreivanje) Osnovni zahtjevi definisani u standardu ISO 9001:2000 su: predmet i podruje primjene, normative reference, termini i definisanje, sistem upravljanja kvalitetom, odgovornost rukovodstva, menadment ence, resursi, mjerenje, analiza i poboljanje. Grafiki prikaz infrastrukture modela sistema upravljanja kvalitetom, zasnovanog na procesima rada

Upravljanje kvalitetom na bazi implementacije standarda ISO 9000 podrazumijeva dokumentovani pristup, tetom s toga dokumentima se opisuju aktivnosti, procesi i nain rada organizacije, dok struktura dokumentacije ima tri nivoa: 1. Poslovnik o kvalitetu 2. Procedura i 3. Radna uputstva 4. Proces uvoenja sistema kvaliteta se sastoji od etiri faze: 5. Priprema za razvoj sistema kvaliteta 6. Razvoj sistema kvaliteta 7. Uspostavljanje i odravanje sistema kvaliteta 8. Atestiranje sistema Proces mjerenja efiksnosti primjenjenog sistema kvalit kvaliteta se vri provjerama sistema, i to na dva naina: 1. Provjerom dokumentacije sistema kvaliteta i

49

`
2. Provjerom primjene dokumentacije sistema kvaliteta Provjere sistema kvaliteta mogu biti: interne provjere unutar organizacije eksterne provjere provjere od strane druge organizacije provjera tree strane nezavisna provjera koja se obavlja sa ciljem dobijanja sertifikata od akreditovanih sertifikacionih tijela. Sertifikacija sistema kvaliteta predstavlja proces ocjenjivanja uvedenog sistema kvaliteta u jednu organizaciju. 1. Koncept TQM 2. TQM- upravljanje ukupnim kvalitetom (total quality management) 3. EFQM- evropska fondacija za upravljanje kvalitetom- odreuje TQM kao metod menadmenta u kompaniji za ostvarenje poslovne izvrsnosti. 4. Preduzea u savremenom poslovanju moraju da zadovolje iri spektar interesa koji vladaju u njegovom drutvenom okruenju Ovaj koncept predstavlja sljedee osnovne elemente: Zadovoljenje potreba potroaa, Permanentno unapreivanje kvaliteta poslovanja, Bezbjednost zaposlenih i zatitu ivotne sredine i Obrazovanje zaposlenih i kreiranje i korporativne kulture Prikaz strukture koncepta odovornost organizacije u odnosu na zahtjev interesnih grupa dato je u sljedeoj tabeli: AKTERI ZAHTJEVI MENADMENT TEHNIKE Integritet pojedinca Drutveni marketing Zatita ivotne sredine Zatita ivotne sredine (ISO Poslovanje u skladu sa 14000) propisima Potroai Zadovoljenje potreba Upravljanje marketingom Ispunjenje zahtjeva Upravljanje kvalitetom (ISO Ispunjenje specifikacije 9000) Prevazilaenje oekivanja kupaca Partneri Fer odnosi Marketing usmjeren ka Finansijski rezultati izgradnji partnerskih odnosa Rast (relationship marketing) Akcionari Finansijski rezultati Strateki menadment Poveanje vrijednosti Finansijski menadment preduzea Rast i razvoj Poseban doprinos u razvoju TQM-a imali su: Deming, Juran, Iikava, Krozbi, Garvin, Fegenbaum i Tagui. Sedam osnovnih alata kvaliteta, nastali iz Iikavinih radova, su sljedei: 1. Dijagram toka procesa Flowcharts, 5. Iikava dijagram Cause and effects 2. Lista sakupljenjih greaka Check Sheets diagrams 6. Korelacioni dijagram Scatter Diagrams 3. Histogram Histograms 4. Pareto dijagram Pareto Diagrams 7. Kontrolne karte kvaliteta Control Charts Kvalitet nije poklon, besplatan je i donosi profit Nekvalitet kota, greke skupe zbog nepreuzete odgovornosti. Zadatak menadmenta nije da stvori efa od svakog, vc nekog ko doprinosi zajednikom cilju. Danas postoje tri modela TQM-a: japanski- Demingova nagrada ameriki- Boldriova nagrada evropski- nagrada Evropske fondacije za upravljanje kvalitetom Osnovni elementi koji se ocjenjuju kod dodjele ovakvih nagrada za poslovni sistem su: korporativna kultura, Drutvo

50

`
organizacija, stvaranje i irenje znanja, primjene, efekti i orjentacija na budunost. Model za dodjelu nacionalne nagrade za poslovnu izvrsnost- Boldridova nagrada kao priznanje za rezultate postignute u oblasti unapreivanja kvaliteta. Zasniva sa na sedam kriterija internog procesa organizacije: liderstvo, strateko planiranje, fokus na kupce i trite, menadment ljudskih resursa, menadment procesa, informisanja, analiza i poslovni rezultat, odnosno trini domet, to podrazumijeva da se kupcu uvijek isporuuje poboljana vrijednost kao rezultat trinog uspjeha. Alati kvaliteta Dijagram toka procesa je najjednostavniji i najkoriteniji alat kvaliteta koji slui za analizu toka svih resursa i procesa. Lista sakupljenih greaka se koristi kada je potrebno sakupiti sve vrste greaka koje se javljaju u nekom procesu kao i utvrditi njihovu uestalost. Histogram prikazuje distribuciju greaka odreenih pojava ili aktivnosti prema frekvenciji pojavljivanja, prikazom u odgovarajuoj tabelarnoj ili grafikoj formi. Pareto dijagram se koristi za identifikaciju relativne vanosti odreenih podataka u okviru kontrolisanog procesa, kao i za utvrivanje prioriteta u masi injenica, u cilju korektivnog djelovanja. Dobio je naziv po Vilfredu Paretu (vajcarski ekonomista) koji se bavio analizom distribucije prihoda i optimizacije suprostavljanjenih ekonomskih injenica, tako da u nekoj varijanti predstavlja modifikovani histogram. Iikava dijagram na veoma jednostavan, sistematizovan i uoljiv nain stvara preduslove za analizu problema otkrivajui stvarne uzroke nastalih posljedice (okolina, organizacija, metode, materijal, ovjek, oprema itd). Korelacioni dijagram omoguava analizu uzajamne povezanosti dvije kvantitativne promjenljive sa dvije grupe podataka, na osnovu kojih se izraunava stepen korelacije varijacija posmatranih pojava. Kontrolna karta se koristi za ocjenu stabilnosti nekog procesa, a prvi ju je razvio ukart radei u Belovim laboratorijama, izuavajui varijaciju greke u procesu proizvodnje. Ovdje se pojam stabilnosti procesa shvata kao predskazivanje i predvianje varijacija kvaliteta i kvantiteta funkcionisanja koje se mogu oekivati u budunosti. Pored sedam osnovnih pobrojanih alata kvaliteta, postoje i brojni drugi, od kojih su vani: PDCA ciklus QFD, FMEA, brejnstorming, dijagram afiniteta, relacioni dijagram, dijagram stabla, dijagram matrica, kontrolaanaliza i dijagram veza. 4.4 Marketing informacioni sistem Rjeavanje marketing problema podrazumijeva proces odluivanja kojim se definie izbor izmeu vie alternativa u pogledu utvrivanja prioriteta usklaivanja izlaznih potencijala i apsorpcione moi trita. Marketing informacioni sistem osigurava pravovremene i istinite informacije o marketing prilikama unutar preduzea, kao i njegovog odnosa sa okruenjem. Ovim se osigurava dotok informacija iz podsistema internih i eksternih marketing izvjetaja, nastalih u podsistemima marketing istraivanja, analize i kontrole. Informacioni sistem podrke marketing odluivanju se moe prikazati kao na sljedeoj shemi:

51

MARKETING
Marketing mix Proizvodi i usluge Propaganda i promocija Prodajni kanali Prodajna cijena

Ljudski resursi

Situacione prilike Problemi marketing funkcije Preduzea Odnos marketinga i ostaloh

Marljive veliine marketing funkcije Marketing sistem internih i ekstremnih izvjetaja i obavjetenja o stanju prilika Marketing sistem istraivanja i analize

Informacione osnove marketing odluivanja Iskstvo i intuicija marketing menadera Nauno iskazivanje i analiza marketing prilika Proces donosenja marketing odluka Situaciono sagledavanje marketing prilika Opaanje i identifikacija marketing problema Definisanje problema Marketing odluivanje Rjeavanje problema marketing odluivanjem Vrednovanje alternativa i pravaca akcija Donoenje marketing odluka i izbor alternativnih rjeenja pravaca i akcija djelocanja Sprovoenje odluka- primjena novih reenja za promjenu postojeeg u novo marketing stanje Kontrola izvrenja marketing odluka Analiza posljedica od promjene ovih odluka Donoenje interventinih, korektnih odluka za poboljsanje stanja marketing prilika, situacija

4.5 Sistem menadmenta menadersko odluivanje Funkcija menaderske sposobnosti omoguava preduzetniku uspjenost koja se iskazuje efikasnou i efektivnou. Menaderske slabosti izazivaju gubitak pozicije na tritu, poveanje rizika i neuspjenosti, gubitak ideje i kreativnosti preduzetnika kriza. Prema irini odgovornosti generalni i funkcionalni menaderi. Ocjena razlike stvarnog i eljenog stanja nosi korekciju funkcionisanja u smjeru ostvarivanja eljenog stanja sistema.

52

53

`
5. IDEALAN SISTEM v Idealan sistem idealna predstava konkretnog sistema, funkcionie u idealnim uslovima, bez trokova i smetnji, bez napora i gubitaka. Slui kao smjernica za izradu stvarnog sistema. Metod idealnog sistema se koristi za; nastanak i razvoj novih sistema (nepostojei sistem), poboljanje postojeeg sistema (unapreenje), i otklanjanje greaka na postojeem sistemu (odravanje, rekonstrukcija) Tri dimenzije svakog sistema koje se realizuju u stavranju idealnog sistema su: materijal, uinak, promjena. Svaki sistem kao organizacionu jedinicu karakteriu: svrha i zadaci (Purpose), sredstva (Resources), radni sistem (System). Radni sistem se definie kao kombinacija ljudskih, materijalnih i operativnih resursa unutar kojih ulaze informacije i na osnovu toga se pravi predstava nivoa idealnosti sistema. Utvrivanje funkcija Definisanje dimenzija promjena Odreivanje ogranienja Upoznavanje najeih zadataka i operacija Postavljanje minimalnog broja ulaza Postaviti minimalan broj izlaza Automatizovanje procesa Prilagoavanje kontrole procesu Iskoritavanje maskimalnih ljudskih sposobnosti Razvijanje sistema za normalne uslove Podjela idealnog sistema na krajnje idealne podsisteme Izabratzi ciljni tehnoloki izvodljiv sistem Izrada (protiv) prijedloga: izrada vie varijanti koje se pribliavaju TWIST-u (ciljni tehnoloki izvodljiv sistem) 6. KARAKTERISTINI SISTEMI U PRAKSI 6.1 Sistem nauke, kulture i znanja Bez znanja, nauke i kulture svijet bi zapao u haos i destrukciju. Osnovni modeli drutva zasnovani na autolokim zakonima (red, odranje, ravnotea) i aksiolokim uenjima (obiaji, tradicija, moral, etika, pravo, istina, dostojanstvo, druge vrijednosti). Kulturno civilizacijski sistem vrijednosti ideologija, ekonomija, tehnologija, komunikacija, informacija, organizacija. Znanje intelektualni kapital, sistematizovana nauna informacija, efektivno iskustvo prakse, ima kontekst, dinamino Upravljanje znanjem (Knowledge Management) proces koji pomae prepoznavanje, odabir, irenje i prenos vanih informacija koje ine nestrukturisani dio pamenja. Ciklus upravljanja znanjem stvaranje, ovladavanje, uvanje, irenje i odlaganje znanja. Menadment socijalnog sistema fondovi znanja i materije konkretne kulture. 6.2 Sistem proizvoda i proizvodnog sistema Posmatranje dimenzija proizvoda u marketig konceptu, u kontekstu totalnog proizvoda: sutina: potroa kupuje korist materijalizacija: kvalitet, oblik, ime, sadraj... obogaenje: kreditiranje, garancija uslovi isporuke... Tri osnovna elementa totalnog proizvoda sa aspekta hijerarhijskog odnosa sa drugim proizvodima: Svrha ili jezgro Formalni (fiziki) proizvod Proirena vrijednost Kategorizacija proizvoda kao trinog sistema

54

`
Sistem teorija proizvoda Sistem miksa proizvoda Sistem grupa proizvoda Sistem artikala i makro proizvoda itd Ako definiemo proizvod kao trini sistem onda je mogua sljedea kategorizacija: Sistem teorije proizvoda Sistem miksa proizvoda Sistem grupa proizvoda Sistem artikala i makro proizvoda itd. Proizvod kao tehniki sistem: prema ponaanju (statiki, dinamiki), prema nainu nastanka (prirodni, vjetaki), prema odreenosti-postojanju (deterministiki, stohastiki) vSistemski prilaz podrazumijeva povezivanje elemenata i uvid u ukupnost cjeline moe se posmatrati s tri aspekta: Sistemska analiza: obuhvata cilj, alternativu, rjeenja optimalna rjeenja itd. Sistem inenjeringa: obuhvata razvoj, plan, izvedbu, koncept, proces, akciju itd. Sistem upravljanja: obuhvata razvoj organizacione strukture, izbor metoda, planiranje koordinacije kroz cijeli ciklus, kontorlisanje postupka itd. Dvije faze sistemskog projektovanja sistema: Prethodno projektovanje Teorija odluivanja Izrada glavnog projekta Operaciona istraivanja Faze metodologije projektovanja: Linearno programiranje Izrada pristupa projektovanju Kompatibilnost Razvoj matematikih modela Stabilnost Statistika Projektovanje poslovne budunosti 6.3 Tehnoloki sistem Tehnologiju (tehne + logos = umijee ili vjetina ostvarenja ideje u praksi) u irem smislu je mogue definisati sa vie aspekata i na vie naina: kao sistematizovan skup znanja,iskustva i vjetine kao ukupnost i metoda dobijanje dobara kao proces u vidu operacija obrade, prerade, transporta, skladitenja itd. kao proizvodni proces sa uputstvima, standardima, pravilima, recepturama. vSistem tehnolokog razvoja u smislu nauno-tehnike revolucije karaterie: Pretvaranje nauke u proizvodnu silu Pretvaranje nauke u vodeu sferu kulture Kvantitativna transformacija svih elemenata Izmjena karaktera rada: porast uloge stavralakog elementa Pronalazak novih izvora energije itd. Osnovne karakteristike tehnolokog sistema: njegove granice, odnos i zavisnost prema okruenju (sistemu vieg nivoa), definisanje njegove strukture, elemenata, atributa i relacija. Tehnoloki sistem otvoren, vjetaki, dinamian, stohastian. Osnovni smisao tehnolokog sistema transformacija materijala od niih ka viim upotrebnim vrijednostima. U odnosu na stepen upotrebljivosti tehnolokog znanja, razlikuju se dva pravca transfera tehnologije: Vertikalni smjer podrazumijeva prenos znanja i rezultate iz fundamentalne nauke i baznih znanja, preko primljenih, u razvojna istraivanja (tehnoloka piramida na inovacionoj relaciji) Horizontalni smjer podrazumijeva meusoban prenos tehnologija, tj. kupoprodaju prava intelektualne svojine, dugorone proizvodne kooperacije itd.

55