T.C.

FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANA BLM DALI YKSEK LSANS TEZ

YRK AL EFENN HAYATI, MLL MCADELE TARHNDEK YER VE NEM

DANIMAN Do.Dr.Erdal AIKSES

HAZIRLAYAN Fatih ZKURT

ELAZI 2008

T.C. FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANA BLM DALI

YRK AL EFENN HAYATI, MLL MCADELE TARHNDEK YER VE NEM

YKSEK LSANS TEZ

Bu tez

tarihinde aadaki jri tarafndan oy birlii / oy okluu ile kabul edilmitir.

Danman

ye

ye

Bu tezin kabul, Sosyal Bilimler Enstits Ynetim Kurulunun ..... / ..... / ..... tarih ve ................................. sayl kararyla onaylanmtr.

zet Yksek Lisans Tezi Yrk Ali Efenin Hayat, Milli Mcadele Tarihindeki Yeri ve nemi

Fatih ZKURT Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal

2008; Sayfa XIII + 203 Bu alma Aydnn Milli Mcadele Kahramanlarndan Yrk Ali Efenin hayatn ve Kurtulu Sava srasnda yapm olduu faaliyetleri iermektedir. 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Atekes Antlamas hkmleri gereince, zmirin ardndan 27 Mays 1919da Aydnn da igal edilmesinden sonra, 57. Tmen Komutan Albay M.efik Akerin ars zerine Yrk Ali Efe Kuva-y Milliye saflarna katlmtr. Aydnda Milli Mcadelenin ilk mfrezesini kuran Yrk Ali Efe, 16 Haziran 1919 gn Yunanllarn bir karakolunu basarak tm Yunan askerlerini yok etmitir. Bu olay halkn istiklal urunda verilecek mcadele ile ilgili umutlarn artrm, Kuva-y Milliye saflarna katlmlar sonucunda da bu tarihten itibaren Yunanllar Aydndan Anadolunun i blgelerine gitme konusunda inanlarn yitirmilerdir. Bu almada; zellikle Milli Mcadele dnemindeki faaliyetleri ile anlan Yrk Ali Efenin doumundan hayata veda srecine kadarki tm hayat kronolojik bir sra ile anlatlmtr. Anahtar Kelimeler: Milli Mcadele, Yrk Ali Efe, Yunanllar, gal.

SUMMARY Masters Thesis Yrk Ali Efes life, his place and importance in the history of National Struggle Fatih ZKURT University of Frat The Institute of Social Science And Postgraduate Study in History

2008; Page XIII + 203 This study includes the life of Yrk Ali Efe who was the one of the National Struggle Heroes of Aydn and his services during the War of Independence. In accordance with the Armistice of Moudros provisions which was signed on the 30th of October 1918, Aydn was occupied on 27th of May 1919 after the occupation of zmr. Upon the invitation of 57th Division Commander Colonel M. efik Aker, Yrk Ali Efe joined to the Nationalist Forces. Yrk Ali Efewho founded the first battalion of the National Struggle in Aydn destroyed the Greek soldiers by breaking into a Greek post on 16th of June 1919. this event increased the hopes of the public about the struggle fort he sake of the independence, as of this date Greeks lost their beliefs about walking into the inner parts of Anatolia as a result of the participations to the Nationalist Forces. In this study; Yrk Ali Efes life, who was mentioned especially with his services during the National Struggle, has been told from his birth to his farewell to life chronologically. Key Words: National Struggle, Yrk Ali Efe, Greeks, Occupation.

I NDEK LER NDEK LER ... I

NSZ ... V KISALTMALAR .....VIII GR ......IX B R NC BLM 1. M LL MCADELE NCES YRK AL EFEN N HAYATI ... 1 1.1.Yrk Ali Efenin Ailesi, Doumu ve ocukluk Yllar..... 1 1.2. Yrk Ali Efenin Genlik Yllar ve Arkada evresi...... 3 1.3. Yrk Ali Efenin lk Evlilii.... 4 1.4. Yrk Ali Efenin Hapse Girii, Askerlikten Ka...... 5 1.5. Yrk Ali Efenin Zeybeklie lk Adm..... 6 1.6. Yrk Ali Efenin kinci Evlilii... 8 1.7. Yrk Ali Efenin Devlet Gleriyle Arasndaki Mcadele..... 8 1.8. Yrk Ali Efenin ete Reislii ve Askerlere Kar yi Niyeti. ... 8

KNC BLM 2. M LL MCADELEDE YRK AL EFEN N FAAL YETLER .... 11 2.1. Birinci Dnya Sava ve Mondros Mtarekesi Sonras Aydndaki Gelimeler . 11 2.2. zmirin Yunanllar Tarafndan gal Edilmesi.. 14 2.3. Aydnn Yunanllar Tarafndan gal Edilmesi. 19 2.3.1. Yunanllarn Seluk Blgesini gal Etmesi zerine M.efik Akerin Verdii Karar ve Bu Konudaki Emri.. 19

II 2.3.2. M.efik Akerin 57. Tmen Kararghn ve Mevcut Kuvveti ineye ekmesine Neden Olan Sebepler.... 23 2.3.3. M.efik Aker Tarafndan Aydndaki Silah Ambarndaki Silah Ve Cephanenin Halka Yama Ettirilmesi..... 26 2.3.4. Yunan gal Kuvvetlerini, Yakalarna Mavi-Beyaz Rozet Takarak Karlayan Aydn ehrinin leri Gelenleri ......31 2.4. Aydnn Yunanllar Tarafndan gali Srasnda 57. Tmenin Durumu .... ..32 2.5. Yrk Ali Efenin Milli Mcadeleye Davet Edilmesi ........ 34 2.6. Yrk Ali Efenin Milli Mcadeledeki lk Tekilat 44 2.7. Milli Mcadelede Yunanllara verdirilen lk Toplu Kayp; Malga Baskn .... 45 2.7.1. Yrk Ali Efenin Yunanllara Oyunu...... 47 2.7.2. Yrk Ali Efenin Malga Basknna Katlanlar..... 49 2.7.3. Yrk Ali Efenin Malga Basknnn cras... 50 2.7.4. Yrk Ali Efenin Malga Basknnda Kullanlan Dinamitler Nereden Gelmi ve Nasl Kullanlmt?...................................................... 56 2.7.5. Yrk Ali Efenin Malga Basknnn Sonular.... 58 2.7.6. Malga Basknnn stanbul Hkmetine Bildirilmesi. 60 2.8. Malga Baskn Sonras ve Demirci Mehmet Efenin Yaptklar 61 2.9.Nazillinin Yunanllar Tarafndan Boaltlmas ve Yunan Barbarl 65 2.10. Yrk Ali Efenin Yunanllarn ekilmesinin Ardndan Nazilliye Girii....................... 71 2.11. Aydnn Yunanllardan Geri Aln ... 75 2.12. Yrk Ali Efenin Demirci Mehmet Efe ile likileri.. 82

III 2.12.1.Yrk Ali Efe ve Demirci Mehmet Efeye zel Bayrak ve Mhr Verilme abalar....... 83 2.12.2. Yrk Ali Efe ve Demirci Mehmet Efe Arasndaki ekimeler ve Konunun zlmesi in abalar........... 84 2.12.3. Demirci Mehmet Efe ve Beraberindeki Heyetin Yrk Ali Efeyi Ziyaret Etmeleri...... 85 2.12.4. Demirci Mehmet Efenin Mahiyetindeki, Skeli Ali Efenin Sebep Olduu Problem...... 86 2.12.5. Yrk Ali Efe ve Demirci Mehmet Efenin Mulada Kar Karya Gelmeleri......... 87 2.12.6. Demirci Mehmet Efenin Denizlide Yaanan Olaylardan Sonra Yrk Ali Efe ile Mustafa Kemal Arasndaki Telgraf Grmeleri ....................88 2.13. Aydnda Yunanllar le Yaplan yol Muharebesi ....... 92 2.14. Yrk Ali Efe Milletleraras Tahkik Heyeti Karsnda ...... 93 2.15. Yrk Ali Efenin talyan Askerleriyle likileri ...... 95 2.15.1. Yrk Ali Efenin Skeyi Ziyareti ve talyanlarn Protestosu.. ......95 2.15.2. talyan Niancs ve Yrk Ali Efe ...... 97 2.16. erkez Ethemin Yrk Ali Efeye Gnderdii Mektup ........ 107 2.17. Dzenli Orduya Gei Sonras Yrk Ali Efe ......108

NC BLM 3. MLL MCADELE SONRASI YRK AL EFENN HAYATI.........110 3.1. Yrk Ali Efenin Milli Mcadele Sonras leri ve evresindekiler........110 3.2. Yrk Ali Efenin Sultanhisardan zmire Gidii ve zmirdeki Hayat..111 3.3. Yrk Ali Efenin Geirdii Talihsiz Kaza ve Ayaklarnn Kesilmesi..... 115 3.4. Yrk Ali Efenin zmirden Yenipazara Gelii... ..118 3.5. Yrk Ali Efenin Hastal ve Vefat........................................................... 120

IV 3.6. Yrk Ali Efenin Hayattaki Akrabalar. 122 3.7. Yenipazar Yrk Ali Efe Evi Mzesinin Yapm ve Hizmete Almas 124 3.8 Antkabirdeki Yrk Ali Efe 127 3.8. Yrk Ali Efe le lgili Trkler, Zeybek Havalar ve iirler128

SONU ..145 BBLYOGRAFYA .......148 EKLER BELGELER..151 HARTALAR..158 RESMLER..164

ZGEM

V NSZ

19141918 yllar arasnda devam eden Birinci Dnya Sava srasnda anakkalede destan yazan Trk Ordusu ne yazk ki ayn baary dier cephelerde gsterememi ve sava sonunda mttefikleri ile birlikte malup kabul edilmitir. Sava meydannda anakkale Boazn gemeyi baaramayan igal ordular imzalanan Mondros Atekes Antlamasdan sonra, adeta elerini kollarn sallayarak nce Osmanl mparatorluunun bakenti stanbulu, sonrasnda da szde emniyet gerekesiyle bata zmir olmak zere yurdun drt bir tarafn igal etmilerdir. Memleketin bu karanlk gnlerinde arenin padiah ve hkmette olmadn anlayan Mustafa Kemal, halk mcadeleye davet etmek zere 19 Mays 1919da Samsuna kmtr. Bilindii gibi stanbul 13 Kasm 1918de, zmir 15 Mays 1919da igal edilmitir. Mustafa Kemalin balatt Kuva-y Milliye hareketinin resmiyete kavumas ve dzenli ordularn kurularak bakomutanlk emri ile harekete geirilmesi ise 23 Nisan 1920de Byk Millet Meclisinin almasndan sonra olmutur. zmirin igalinden BMMnin almasna kadar olan sre yaklak bir yllk bir zaman dilimini kapsamaktadr. zellikle Bat Anadoluda balayan Yunan igali asndan bu sre ok nemlidir. Ordular datlm olan Osmanl mparatorluunun baz vatansever subaylar, igale kar durmaya ve emir komutay, ellerindeki silah ve cephaneyi teslim etmemeye gayret gsterseler de; gerek igal ordularnn Anadoluya gndermi olduklar kontrol subaylar gerekse stanbul Hkmetinin basklar sonucunda etkisiz hale getirilmilerdir. Milletin gvenebilecei ne ordusu ne de irade sahibi bir hkmeti vardr.

VI te bu srete; zellikle yllardr hayalini kurduklar Anadoluyu igal iin sabrszlanan ve bir an nce Ankaraya ulamay hedefleyen Yunanllar bir yl boyunca engelleyen g Aydn ve yresindeki efe ve zeybekler olmutur. Balangta mitsiz gibi grnen bu mcadelede; kurmu olduu ilk milli mfreze ile Yunan karakolunu basan ve sonrasnda Yunanllarn korkulu ryas olarak blgede etkinliini kabul ettiren Yrk Ali Efedir. Bu aratrmada Yrk Ali Efenin Milli Mcadele ncesindeki hayat, Yunanllar ile yapt mcadele ve Kurtulu Sava sonras hayat ayrntlaryla ele alnmtr. Aydnn Sultanhisar lesinde doan ve yllarca efe hikyeleri ile byyen biri olarak bu aratrma beni her safhasnda heyecanlandrm, yllarca bilmeden adeta toprak deyip bastm yerlerde yaanm destans mcadele bir kere daha Atalarma duyduum saygy kat kat arttrmtr. Aratrmamz ana balkta ele alnmtr. Giri ksmnda efelerin genel zellikleri ile igale kar halkla nasl zdeleerek ayn ama urunda Milli Mcadeleye giritikleri anlatlmtr. Birinci blmde Yrk Ali Efenin ocukluk yllarnda karlat olaylar ile daa karak devlete neden isyan ettii, efe olarak kendini kabul ettirmesi ve devlet gleriyle arasndaki mcadele anlatlmtr. kinci blm aratrmamzn en can alc ksmn oluturmaktadr. Yunanllarn igali ile Yrk Ali Efenin Milli Mcadeleye katl en ince ayrntsna varncaya kadar verilmeye allmtr. nc blmde ise Milli Mcadele dnemi sonrasnda Yrk Ali Efenin hayat, bandan geen talihsiz kaza ve vefatnn yan sra ailesi ile ilgili ulalan en gncel kaytlar sunulmutur. Yine bu blmn sonunda yllardr dillerden dmeyen, halen Aydndaki hemen hemen her dn, snnet

VII leninde defalarca alnp sylenen Yrk Ali Efe trkleri ile ilgili geni bir bilgi verilmitir. Aratrmamz srasnda kaynak temini, incelenmesi ve yazmna kadar btn ynleriyle yardmlarn esirgemeyerek, prensipli alma slubu ve deerlendirmeleriyle beni destekleyen hocam Sayn Do. Dr.Erdal Aksese teekkr bor bilirim. Ayrca Yrk Ali Efe hakknda yaklak 10 yllk bir aratrma sonucu romann yazan ve deerli vaktini ayrarak tam 3 gn boyunca dinlediklerini ve tecrbelerini olaylarn getii yerlerde (bata Malga Baskn ve Yrk Ali Efenin ky Kavakl olmak zere) bana aktararak bu aratrmada bana yn veren Sayn Sabahattin Burhana, Yrk Ali Efenin aile arivinde yer alan tm kaynaklar tarafma ulatran ve aileden biri olarak her konuda yardmlarn esirgemeyen torunu Uak Valisi Sayn Kayhan Kavasa, tezin zellikle resimlerinin dzenlenmesi ile bilgisayarla ilgili konularda ok byk desteini grdm kymetli kardeim M.Ferit Erdomua son olarak da tezin balangcnda benimle birlikte blgeyi dolaarak hatralar ile bana destek veren ancak ok ksa bir sre nce kaybettiim ancak onun manevi destei sayesinde bu tezi tamamladm babam Merhum Kadir ( Kadir Efeye Aydnda baz kylerde halen belli bir yan zerindekilere aabey anlamnda efe derler) zkurta da teekkr bor bilirim.

Fatih ZKURT ELAZI 2008

VIII KISALTMALAR

a.g.b. a.g.e. a.g.m. ATASE BMM Bkz C C.H.P. TSM DTMK GTHM GTSM s S

: Ad geen belge : Ad geen eser : Ad geen makale : Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar : Byk Millet Meclisi : Baknz : Cilt : Cumhuriyet Halk Partisi : ada Trk Sanat Mzii : Devlet Trk Msiksi Konservatuar : Geleneksel Trk Halk Mzii : Geleneksel Trk Sanat Mzii : Sayfa : Say

THM-RK : Trk Halk Mzii Repertuvar Kurulu TRT yy. : Trkiye Radyo ve Televizyon Kurumu : Yzyl

IX GR Aratrmamza konu olan Yrk Ali Efenin ve evresindeki zeybeklerin Milli Mcadeledeki kahramanlklarn daha iyi anlamak, zellikle efelerin aralarndaki, yazl olmayan, ancak askeri disiplin erevesinde uygulanan gelenek ve greneklerini, bu konuda geni kapsaml bir aratrma yapm olan Onur Akdoudan sunmak istiyorum1: Fakire, zarar dokunan zenginler efenin doal dmanyd. lk frsatta ya zenginin ocuunu rehin alma, ya dorudan kendisini tehdit etme, ya da salma yoluyla istedikleri miktar paray mutlaka alrlard. Doal olarak bu ileri yapabilecek zekya ve akla sahiptiler. Yrk Ali Efe'nin Ben ekya deilim. Kimseyi soymadm. Kendimi ve kzanlarm geindirebilmek iin salma salardk szleri aslnda tm zeybek ve efelerin ortak bilinlerini yanstmaktadr Devlet ve asker, zeybek ve efeler iin kutsal kavramlard. Onlar bakaldr eylemine iten devleti idare edenlerin adaletsiz ynetimleriydi. Dolaysyla ynetim tarafndan ekya olarak nitelendirilmilerdi. Ama halkn amaz saduyusu ynetimin ekya diye niteledii zeybei ya da efeyi hemen kahraman iln ediyordu. akrcal Mehmet Efenin youn olarak takip edildii gnlerde, 2 Mays 1910'da Bozdoan-Yeniky'de yaplan bir mevlidde "Allah, akrcal Efemizi takip kollar errinden, takip kurunlarndan, dman errinden muhafaza buyursun, korusun diye kylnn dua etmesi, ynetim ve halk arasndaki zeybek ya da efeye ilikin deerlendirme paradoksunu ortaya kayan bir dier rnektir. Bu balamda takip glerini alaya alma amacyla yaklm olan "Gemi gelir yanar/ i dolu amar/ akc Efe 'yi grenin/ Gzleri kamar"

Onur Akdou, Bir Bakaldr yks Zeybekler / Tarih, Ezgiler, Danslar, C. 1, zmir, 2004, s. 297-299.
1

X dizeli trk, halkn zeybek ve efeye kar bak asnn bir yansmasyd. te, bu adan bakldnda, zeybekler ve efeler baz yazarlarca sosyal ekya, toplumsal ekya, bazen valye, bazen de Robin Hood olarak nitelendirilmitir. Zeybeklerin en nemli bir dier zellii ise, kukucu olmalaryd. Hayatta kalabilmeleri, yakalanmamalar bu kukuya balyd. Havadan nem kaparlard. Szgelimi akrcal, kukuland iin en ok sevdii Postlu Mehmed Efe'yi ldrm, sonra da banda alamt. Bu zelliklerine ilikin bizce nemli bir dier rnek ise Demirci Mehmed Efe'ye aittir. Bamszlk sava srasnda Demirci'nin yannda alm bir doktorun, "zeybekler hastalanp gelince kendilerine ne ila versem evvela bana iiriyorlar, sonra kendileri iiyorlard... Birine ine yaparken, dieri silah elinde bamzda duruyordu. Adam baylsa beriki ekip bizi vuracak? szleri, bu zelliklerini ok arpc olarak yanstmaktadr. Ali Haydar Avc ise efelerin kahramanlklar ile ilgili olarak u bilgileri vermektedir2: Bat Anadolu blgesinde ilk direni rgtleri, doal olarak blgede geleneksel bir direni kurumuna sahip olan efeler ve zeybekler tarafndan kuruldu. Dolaysyla en zor gnlerde oluturulan bu Kuva-y Milliye tekilatnn komutanlarn efeler, erlerini ise nemli lde zeybekler ve kzanlar tekil etmilerdir. Alabildiine evik, atclkta ve gerilla sava tekniklerinde olaan st yetenekli ve usta olan bu insanlarn atmalarda att kurun boa gitmezdi. Baskn yapmak, baskndan kurtulmak, pusu ve tuzaklara drmek, vur-ka tekniklerini kullanmak ve kuatmalar yarmak gibi kendilerine zg olan

Ali Haydar Avc, Zeybeklik ve Zeybekler Tarihi, E Yaynlar, stanbul, 2004, s. 395397.

XI nemli zellikleri vard. Bu nitelikleriyle gece gndz kurduklar pusu ve yaptklar basklarla igalci glerin korkulu d haline gelmilerdi. Dman saflarnda endienin ve ylgnln yaylmas iin adlarnn duyulmas yeterli olmutur. Burada zenle alt izilmesi gereken bir nokta bulunmaktadr. Yksek dzeyde mcadele ve ynetme becerisi, gl sezgiler, yerinde ve isabetli karar verme ve duruma mdahale etme yeteneiyle her zaman ne kan efeler; lke, merkezi bir toparlanmadan yoksun, olay ynlendirecek ve yrtecek karar ve yrtme organ henz daha ortaya kmadan Kuva-y Milliye rgtlenmesi olumam ve herkes akn bir durumda beklemedeyken direnie gemilerdir. Toplumda yaygn biimde beliren bitkinlie ramen; endie verici ilk gnlerde ve sonras, btn varlarn ortaya koyarak direni kltr ve geleneklerini z olan tavr ve davranlarn aktif bir ekilde sergilemekten ne pahasna olursa olsun kanmamlardr. lkenin durumu zor, arkadan vurulan hanerin yaras derindi. Bu yaln gerei kavrayan yaklak btn efe ve zeybekler, 1919 ylnn bahar ve yaz aylarnda, vatann ve halkn silahsz ve savunmasz bir ekilde kalmas zerine, dalardan dze inerek milli savlar oluturdular. Basknlar yoluyla, btn ege blgesinde, dalarda ve ovalarda direnii balattlar. Bu durumda, efelere ve zeybeklere gemiten beri byk hayranlk duyan ve destek veren halk, onlar doal lideri olarak benimsedi. Ksa srede ounlukla gnll olarak buyruklarna girdi. Bu sre ierisinde ortaya kan birliklere Osmanl ordusundan geri kalan subaylar ve erler de katldlar. Subaylar, kumandanlk yapan, ou yeterince eitim grmemi olan efelere genellikle danmanlk ve yardmclk yapyordu.

XII Bu ekilde bin trl zorluk ve skntyla efe ve zeybeklerden oluan ilk Kuva-yi Milliye savunma ve direni birlikleri, igalci gler karsnda ete sava balatarak bu glerin ilerleyiinin byk lde durdurmulardr. Daha sonra ard arkas kesilmeyen basknlarla nemli kayplar verdirmiler, atma ve pusularla iyice bunaltarak geri ekilmelerini salamlardr. Dalar, geitleri tutan zeybekleri; inanlmaz biimde sre

saldrganlklar, kanl krmlar, kyleri, kentleri kavuran yakmlar, ykmlar rktmedi. Her an nereden yaplaca belli olmayan kar saldrlarla igalci glerin kuvvetlerini zorlayarak olduka zayflattlar. Maneviyatlarn krdlar ve knt yaamalarna neden oldular. Bu arada yllarca savalarn iinde bulunan ve tkenen halkn umudu canland, bu umut dayanma ve direnie dnt. Aratrmamz orijinal belgelere dayandrabilmek amacyla balangta Genelkurmay ATASE Arivindeki Yrk Ali Efe ile ilgili belgeler taranm talep ettiimiz yaklak 117 belgeden 52si temin edilerek, elde edilen bilgilerle kaynaklardakilerin geniletilmitir. En nemli kaynaklardan birisi de phesiz Egenin Kurtulu Destan Yrk Ali Efe kitabnn sahibi deerli aratrmac-yazar Sayn Sabahattin Burhann yz yze grmemiz esnasnda bize anlattklar olmutur. 10 yllk aratrmas sresince Yrk Ali Efenin o yllarda hayatta olan arkadalarndan veya onlarn yakn akrabalarndan dinlediklerini, Yrk Ali Efenin kynden balayarak 3 gn sresince tm ayrntlaryla anlatmas, roman niteliinde olan almasnn ne kadar kymetli bir eser olduunun bizim iin en gzel ispat olmutur. Anlattklar zaten elimizde olan kitabndan, zellikle Yrk Ali Efenin Milli Mcadele ncesindeki Hayat ile ilgili alntlar gnl rahatl ile yapmamz konusunda bizi cesaretlendirmitir. karlatrlmas salanarak almann erevesi

XIII almamzda ulaabildiimiz btn kaynak ve belgelerden edindiimiz tespitleri tarafsz bir gzlemle tarih ak iinde ele almaya altk. Kaynaklardan alnt yaparken blgede halk tarafndan kullanlan iveyi bozmadan anlalr bir duruma getirmek iin sadeletirip bazen de olay daha iyi anlatabilmek ve o heyecan verebilmek adna ksmlar olduu gibi naklettik. Anlalmasnda glk ekilebilecek yresel kelimelerin tanmlarn dipnot ksmlarnda vermeye gayret gsterdik. Konunun btnln bozabilecek nitelikteki tartma ve farkllklar gerekli aklamalaryla dipnotlarda vermeyi daha uygun grdk. zellikle aratrmamzda ad geen merkezlerin haritalar; Harita Genel Komutanlnn yerleim yerleri adlar sayfasndan istifade edilerek ekler ksmnda verilmi ve ile hatta kyler de dhil olmak zere okuyucularn istifadesine sunulmutur. Yine olaylarn yaand yerler ile zellikle Yrk Ali Efenin yaad evlerin, adna yaplan mzenin fotoraflar tarafmzdan ekilerek aratrmada yer almas salanmtr.

BRNC BLM 1.MLL MCADELE NCES YRK AL EFENN HAYATI

1.1. Yrk Ali Efenin Ailesi, Doumu ve ocukluk Yllar Yrk Ali Efenin babas Yrk Abdi, Sar Tekeli Airetindendi. Abdinin bir zamanlar akrcal Mehmet Efenin3 kzanln yapt da anlatlmaktadr4. Sar Tekeli Aireti, srleri ve kendileri iin yaam artlarna uygun yerlerde konaklayan yani gebe hayat yaayan bir ailedir. O tarihlerde Aydnn Sultanhisar lesine bal Kavakl Kynn stnde adrda konaklyorlard. Ailede annesi Fatma Hanm, halas Zalha ve halasnn ei ngll Hseyin ile birlikte yayorlard. Yrk Ali Efe 1895 ylnn5 k aynda bir Perembe gecesi dnyaya gelmitir6. Aydnn dalarnda mevsim artlarna gre farkl meknlarda adr kurarak hayvan yetitiren ve hayvanlarndan aldklar st, yumurta gibi rnleri yaknlarnda kurulan pazarlarda satarak geimini salayan Yrk Ali

1871de zmirin demi lesine bal Trkn Kynde domu, Ege efelik kltrnn en nl simalarndan biridir. Efelik kariyeri boyunca tam 159 kiiyi bizzat ldrd ne srlr. Adna yaklm demiin Kavaklar trksnde (sonradan zmirin kavaklar olarak deitirilen ve yresinde hala demi Kavaklar olarak bilinip sylenen ) akc olarak anlan akrcAli Mehmet Efe 'dir. 4 Sabahattin Burhan, Egenin Kurtulu Destan Yrk Ali Efe, C. 1, zmir, 1999, s.155. 5 Yrk Ali Efenin doum yl ile ilgili farkl eserlerde 1896 yl da ifade edilmektedir. 16 Nisan 2008 tarihinde Elaz Nfus Mdrlnden aldmz Yrk Ali Efenin tm ailesinin nfus bilgilerini ieren belgede, doum yeri Kavakl Ky, doum tarihi ise 01.07.1895 olarak gemektedir. Nfus Mdrlnden edinilen bilgiye gre Cumhuriyetin ilanndan sonra kiilerin doum tarihleri ile ilgili yaplan almada; 19 Ekim 1925 ylndan itibaren gn ay olarak net bir bilgi ve belge olmayanlarn doum tarihi 1 Temmuz olarak tescil edilmitir. Ailede 1923 ylna kadar doan tm fertlerin doum gn ve aylar bu ekilde yazldr. Aydnn Yenipazar ilesinde bulunan Yrk Ali Efe Mzesinde yer alan nfus hviyet czdannda (res.1) ise doum yl olarak 1311 (1895) doum yeri olarak ise Nazilli yazmaktadr. Bizim iin geerli olan en salkl kaynak nfus kaytlardr. 6 Perembe gn ifadesi Yrk Ali Efe doduktan sonra adn kulana okumaya gelen imamn Yarn Cuma zikrimiz var ifadesinden karlmtr. (Bkz. S. Burhan, a.g.e., s. 23)
3

Efenin Babas; olunu kk yalarndan itibaren gittii yerlere gtrerek doa artlaryla tanmasna imkn salamtr7. Babas Yrk Abdi; gemite ok iyi dost olduu fakat sonrasnda sebebini karlkl olarak ilerinde sakladklar bir dava yznden tartmal olduklar8 Deli Mehmet tarafndan ldrlmtr. Yrk Ali Efenin babas Abdinin lm ile ilgili olarak baz kaynaklarda9 akrcal Mehmet Efenin kzan olarak bir msademede yaamn yitirdii ifade edilse de kendi akrabalarnn ve evre halkn anlatt kadaryla gerek, yllardr husumet iinde olduu Deli Mehmet tarafndan

ldrlddr. Gerek ahitlerin ifadesi, gerekse ortadaki deliller gz nne alnarak Deli Mehmete fazla ceza verilmemi, yl Aydn Hapishanesinde yatarak kmtr10. Yrk Abdinin mezar Aydnn Sultanhisar lesinin Yavuzkynde bulunmaktadr.(res.2) Abdinin lmnden sonra esiz ve basz kalan Yrk Ali Efenin annesi Fatma Hanm hayat koullaryla tek bana mcadele vermek zorunda kalmt. Fatma Hanm ilk yllarda elde avuta ne varsa satm, savm yetmeyince de srtnda odun tayarak kylerde satarak geimini salamaya almt. Her ne kadar akrabalar yardm etmeye alsalar da yeterli olmuyordu. Hem maddi skntlar, hem de yalnz ve dul bir kadnn namusuna bir leke gelmemesi konusundaki basklar sonucunda Yrk Ali Efenin Annesi

S. Burhan, a.g.e., s. 34. Kavakl Kynden Deli Mehmet ile bir defa kar karya geldiklerinde Yrk Abdi, Deli Mehmete kimize Kavakl Ky fazla. Ya sen, ya ben eklinde tehdit ettii ne srlmektedir. Bu olay takip eden gnlerde Yrk Abdinin, Deli Mehmeti aradn bilen ve yerini haber veren Yrk Ahmetin tarif ettii yere giden Abdi, Deli Mehmet tarafndan istenmeyerek ldrlmtr. ( Bkz. S. Burhan, a.g.e., s. 2834) 9 Hseyin Ik, stiklal Savanda Aydn ve Yrk Ali Efe, Trk Dnyas Tarih Dergisi, C. 1, S.9, stanbul, 1987, s. 2. 10 S.Burhan, a.g.e., s. 39.
7 8

Fatma Hanm 1899 ylnda, Kavakl Kynden Osmanck ad ile tannan ve kasaplk yapan biri ile evlendi11. Annesi evlendiinde Yrk Ali Efe drt buuk yandayd. lk gnlerinden itibaren babal ile aralar iyi olmad. Klasik vey evlat muamelesine maruz kalan Yrk Ali Efe ok skntlar ekmi, ancak tm zorluklara gs germi ve delikanllk ana geldiinde kyn sevilen, saylan, itibar gren bir genci olmutu. Her gece kyde oynadklar asker kat oyununda Yrk Ali Efeyi komutan seerlerdi. O, komutan ben olaym dememesine ramen; onun vakar, ciddiyeti, drstl ve mertlii genlerin gznde onun ayr bir yerde olmasn salyordu12.

1.2. Yrk Ali Efenin Genlik Yllar ve Arkada evresi Yrk Ali Efe bir zaman obanlk yapm ve obanlk yaparken av merak onu avcla da sevk etmitir. Yrk Ali Efe, o kadar atc bir avc idi ki telgraf direi zerindeki bir yumurtay hatta zerinden uan bir kuu tabanca veya mavzer kurunu ile yere drd grlmtr13. Sar Tekeli Yrk Airetinden Abdinin olu olduundan ona hep Yrk Ali diye hitap ediyorlard. Sadece akranlarna deil, yandan byk olanlara da kendini kabul ettirmiti. En yakn arkada Koca Kulan Mehmet avuun olu brahimdi. brahim, Yrk Ali Efeden sekiz ya bykt ve can cier arkadatlar14 ok ksa bir srede kyde, arkada brahim ile birlikte itibarl bir konuma gelen ve ky delikanllarnn evresinde topland Yrk Ali Efe; kyn kabadays olan olan Mehmet tarafndan husumetle izleniyordu. Szne itibar edilmeyen ancak nfuzuna gvenerek insanlara ktlk
S.Burhan, a.g.e., s. 40. S.Burhan, a.g.e., s. 42. 13 Cevat Skmenser, Milli Mcadelede Aydn-Nazilli Cephesi- Kahraman Subaylarmz ve Zeybekler/ Hatralarm, Karnca Matbaaclk, zmir, s. 116. 14 S.Burhan, a.g.e., s. 42.
11 12

yapmasndan dolay errinden korkulan olan Mehmet; Yrk Ali Efenin en yakn arkada brahimi, ertesi gn askere gidecei iin elendikleri gece, Kavakl Ky emesinin nnde vurarak ldrmtr15.

1.3. Yrk Ali Efenin lk Evlilii On be yana gelene kadar kimi zaman babalnn srsn otlatarak, kimi zaman dkknnda kebap satma ilerine yardmc olmaya alan Yrk Ali Efe; bir yandan da babas Abdi ile ilgili gerekleri halasnn kocas ngll Hseyinden renmeye alm, babasnn nasl biri olduunu neden ve nasl ldrld hakknda bilgi sahibi olmutur. Yine enitesinin tavsiyesiyle; ayan balamak, ban selamete kavuturup olabilecek kt hadiselerden Yrk Aliyi uzak tutmak amacyla evlenmeye raz edilmitir. 1912 ylnda Atmaca Yrk Airetinden Nurcihan Hanm16 ile evlenen Yrk Ali Efenin; yann kk (17) olmasnn yan sra ufak tefek cssesinden dolay dn gn gelini atndan daysnn indirmesine ok ierlendii ve annesine sitem ederek Bir parmak ocuk gelini nasl attan indirsin diyorlard. Bir parmak ocuksak, ocukluumuz gelini indirmemize mani deildi herhalde. Grrsn, bir kere daha dn yapcam. Madem Allah drde kadar evlenmeyi helal klm. Hem o zaman gelini de attan ben indircem, Hac Hasan Daym deil dedii anlatlmaktadr17. Yrk Ali Efe, evliliinin ilk ylnn sonunda yani on alt18 yandayken baba oldu. Yllardr ektii baba hasretinin de etkisiyle oluna babasnn adn verdiler Abdi 19.

S.Burhan, a.g.e., s. 46. 16 Nisan 2008 tarihinde Elaz Nfus Mdrlnden aldmz Yrk Ali Efenin tm ailesinin nfus ilgilerini ieren belgede, baba ad Mustafa, anne ad Aye, doum yeri Kavakl Ky, doum tarihi ise 01.07.1896 olarak gemektedir. 17 S.Burhan, a.g.e., s. 61. 18 Sabahattin Burhann romannda on alt ya ifadesi gemektedir(Bkz. S.Burhan, a.g.e., s. 70). Ancak 16 Nisan 2008 tarihinde Elaz Nfus Mdrlnden aldmz Yrk Ali Efenin tm ailesinin nfus bilgilerini ieren belgede, ilk olu olan Abdi nin doum tarihi 01.07.1913
15 16

1.4. Yrk Ali Efenin Hapse Girii ve Askerlikten Ka Yrk Ali Efe ailesiyle kendi halinde yaantsna devam ederken yllar nce en sevdii arkada brahimin canna kyan olan Mehmetin iftirasna urayarak hapse dmtr. Kavakl Kyne dardan gelen iiyi ayartan olan Mehmet, kyn berberi Nazirin dkknn darmadan ettirmi ve oradan ald kemik tarak, iki makas, drlm bir usturay Yrk Ali Efenin evinin damna koydurmutur. Jandarmann evine gelip arama yapmas sonucu hrszlk suundan gtrlmek istendiinde askerlere kar gelip mukavemet gstermesi sonucunda tutuklanarak nce Nazilli Hapishanesinde ay, sonra da Aydn Hapishanesinde 3 ay olmak zere toplam alt ay cezaevinde kalmtr. Yrk Ali hrszlk iftirasndan beraat etmi, ancak vazife banda bulunan askerlere mukavemetten alt ay ceza almtr20. Yrk Ali Efe hapisten ktktan sonra Kavakl Kyndeki evine21 dnmtr. Dndnde bu kez eve yine jandarmalar gelmi ama bu defasnda bir su iin deil Yrk Ali Efeyi vatana hizmete davet iin gelmilerdir. Yrk Ali Efenin celbi zmir 5. Depo Komutanlna kmtr. Yrk Ali Efe askere baladktan yaklak ay sonra; kendisine koutaki yataklar temizleme grevi veren, Ermeni bir subayn, haksz yere

olarak gemektedir. Sonu olarak Yrk Ali Efenin baba olduu tarihte resmi kaytlara gre 18 yanda olmas gerekmektedir. 19 S.Burhan, a.g.e., s. 70. 20 S.Burhan, a.g.e., s. 82. 21 Sz konusu ev babal Osmanckn evidir. Ev restore edilmi ve tamir edilerek elden geirilmitir. Kye evi grmek ve fotoraflarn ekmek zere gittiimde tantm amacyla odalardan birinde duvara aslm yazda Yrk Ali Efenin bu evde doduu ifadesi yer almaktadr. Gerek Sabahattin Burhann, romannda doumunun adrda olduu ifadesi (Bkz. S.Burhan, a.g.e., s. 15) gerekse askerden dndnde annesinin Osmanck ile (ikinci ei) evli olduu dnldnde sz konusu bilginin yanl olduu tarafmzdan deerlendirilmektedir. Evin son halinin fotoraflar resimler (res. 424) blmnde bulunmaktadr.

*kulaktozuna vurmasn gururuna yediremediinden22, firar ederek kyne geri dnmtr23.

1.5. Yrk Ali Efenin Zeybeklie lk Adm Kye dndkten sonra asker kaa olarak rahat rahat ortalkta dolaamayacan anlayan Yrk Ali Efe, halasnn ei ngll Hseyinden artk ancak dalarda barnabileceini ve dalardaki efelerden birinin yanna gitmek konusunda kendisine yardmc olmasn istemitir 24. Zaten ocukluunun ve genliinin ilk yllarn obanlkla geirmi, dalarda babo ve sere serpe dolarken o blgede yaayan zeybeklerden atcl renmi ve onlar, rnek alnmas gereken kahramanlar olarak gren Yrk Ali Efe onlara benzemeye byk zen gstermitir. ngll Hseyin, Yrk Ali Efeyi ilk olarak kendilerine en yakn olan Yank Halil brahim Efenin yanna gtrm ancak; Yank Halil, efelik, zeybeklik, kzanlk oluk ocuk ii deildir. Senin bize kzan olsun diye getirdiin bacak kadar ocuk. Efe olsa, zeybek olsa, kzan olsa ne yapar bu? demesi zerine geri dnmek zorunda kalmlardr25. Enitesiyle yapt bu giriimden bir sonu alamayan Yrk Ali Efe bu kez Karatepe Kynden Slein brahimden yardm istemitir. Kendisini yine blgenin nl efelerinden Molla Ahmed Efenin yanna gtrmesini istemi O

*kulaktozu: kulan arkasndaki tmseklik. 22 Askerlikten ka ile ilgili olarak farkl kaynaklarda deiik yorumlar yaplmtr. Bu konu ile ilgili olarak Onur Akdou Yrk Ali Efenin askerde balya tama srasnda balyann dmesi sonucu Ermeni subaydan kfr iittiini ve subay ldrp firar ettiini ifade etmektedir. (Bkz. Onur Akdou, Bir Bakaldr yks Zeybekler- Tarihi, Ezgileri, Danslar, C. 1, zmir, 2004, s.246) M. efik Aker, ise Birinci Dnya Sava'nda Kafkas Cephesinden firar ederek gelen baz askerlerin getirdikleri ac haberlerden, askerlerin alktan, souktan ve bulac hastalklardan verdii kayplar gibi, zlen Yrk Ali Efenin, muharebeden ve vatan hizmetinden kamak amacyla deil, faydasz yere lmektense firar etmeyi tercih ettiini belirtmektedir. ( Bkz. M.efik Aker, 57 nci Tmen ve Aydn Mill Mcadelesi (19181920), Genelkurmay Basmevi, Ankara, 2006) 23 S.Burhan, a.g.e., s. 91. 24 S.Burhan, a.g.e., s. 93. 25 S.Burhan, a.g.e., s. 96.

da krmayp gtrmtr26. Molla Ahmed Efe yanndaki kzanlarn pek taraftar olmamasna ramen Biz adamn, *hamn erginini biliriz, Ali benim yanmda kalacak. ahin olacak, bahadr olacak. Ondaki cevher usta bir sarrafn elinden gemeyi bekliyor. Eh biz de bu iin sarrafyz diyerek Yrk Ali Efeyi kzanla kabul etmitir27. Yrk Ali Efenin kendini ilk ispat; Molla Ahmed Efeyi azgn bir kpein elinden kurtar ile olmutur. Kpekle boutuu bir anda kpei bandan vurarak ldren Yrk Ali Efenin niancl, cesareti ve hz Efenin dikkatini fazlasyla ekmi ve hayran kalmasna sebep olmutu28. Ksa zamanda Molla Ahmed Efenin her konuda gvenini kazanan Yrk Ali Efe artk ba zeybek unvann da almt. Hatta kendisini kzanla kabul etmeyen Yank Halil brahim Efe ile ilk karlamalarnda yapt atlardaki niancl gren Yank Efenin Yrk Ali Efe iin; Molla Ahmed Efeye Biz Aliye gz yumuk bakmz. Bilirsin gzlerim gece grmez dedii anlatlmaktadr29. Yrk Ali Efe bir zamanlar en yakn arkada brahimi ldren ve kendisinin hapse girmesine sebep olan olan Mehmetten intikamn Onu ldrerek almtr30. Ancak babasnn intikam iin gittii Deli Mehmetin evinden; babas ile arasndaki dostluun hala yaad ve babasnn lmnden Deli Mehmetin de byk znt duyduunu fark ederek ve onu affederek dnd, evden ayrlrken de Kllolu Hseyine Babam da olsa onun hatrna Hakkn hatrn ineyemedim. Kanm, damarm, parmam, trnam

Slein brahim, Molla Ahmed Efenin yardmc kzanln yapmaktadr. *ham; kaba, incelmemi. 27 S.Burhan, a.g.e., s. 98. 28 S.Burhan, a.g.e., s. 104. 29 S.Burhan, a.g.e., s. 135. 30 S.Burhan, a.g.e., s. 153.
26

feryat etti. Bana daha bir ey sorma. Ruhum u anda ok yorgun. Fakat vicdanm aydnlk dedii, anlatlmaktadr31.

1.6. Yrk Ali Efenin kinci Evlilii Yrk Ali, ikinci ei Kavakl Kynden Hac Yusufun drt kzndan biri olan Ferideyi32, Molla Ahmed Efenin onun adna babasndan istemesiyle biraz da zorla almtr33.

1.7. Yrk Ali Efenin Devlet Gleriyle Arasndaki Mcadele Yrk Ali Efe her ne kadar askerden kam ve dalarda kanuna kar gelen ve ardndan devlet glerinin peinden kotuu bir ete mensubu durumunda olsa da kendisini takibe gelen askerlere zorda kalmadka silah evirmemitir. Molla Ahmed Efenin yanndayken nl ekya takipisi Nazilli Jandarma Komutan Astemen Fethi Beyle karlatklarnda efesi emir vermesine ve ok da iyi bir frsat eline gemesine ramen Astemeni vurmamtr34. Yine efesiyle beraber Kavakldere Karakolunun basknnda askerleri ldrmek yerine ellerinden silahlarn almak konusunda Molla Ahmed Efeyi ikna ederek, kendi hayatn tehlikeye atmak pahasna askerlere zarar verilmesini nlemitir. Ancak bu kahramanca davran Molla Ahmed Efenin lmne sebep olmutur. Efe lmeden nce Yrk Aliyi kzanlarna Efe olarak vasiyet etmitir35. Bylece, Yrk Ali Efe ok gen yana karn ki bu dnemde on dokuz-yirmi yandayd, etenin bana gemitir36.(res. 2526)
S.Burhan, a.g.e., s. 157. 16 Nisan 2008 tarihinde Elaz Nfus Mdrlnden aldmz Yrk Ali Efenin tm ailesinin nfus ilgilerini ieren belgede, Feridenin baba ad Yusuf, anne ad Esma, doum yeri Kavakl Ky, doum tarihi ise 01.07.1898 olarak gemektedir. (res. 6668) 33 S.Burhan, a.g.e., s. 162. 34 S.Burhan, a.g.e., s. 146. 35 S.Burhan, a.g.e., s. 176. 36 O. Akdou, a.g.e., s. 247.
31 32

1.8. Yrk Ali Efenin ete Reislii ve Askerlere Kar yi Niyeti Yrk Ali Efe, Efe sfatn hak ettikten sonra dalarda vurgunculuk yapmay ilkelerine uymad iin tamamen brakm, devlet gleriyle girdii msademelerde de mmkn olduu kadar askerlere kurun atmamaya zen gstermi, kzanlarnn da bu kurala uymalarn salamtr. Yrk Ali Efenin ikinci ei Ferideden Mehmet Alinin doduu gnlerde37 Kavakl Kynde Nazilli Jandarma Komutan Astemen Fethi Beyin basknna uramlar, Yrk Alinin tm srarlarna ramen geri ekilmeyen Astemen Fethi Bey yedi askerini kaybetmitir38. Bu kayplardan dolay ok sinirlenen Astemen Fethi Bey; Yrk Alinin yakn arkada olarak bilinen Atal Halil brahimi ar ikence yaparak zorla konuturmu ve Yrk Alinin gei yapaca Menderes nehri zerine pusu kurarak etesine ar zayiat verdirmi, ancak Yrk Ali Efe tesadf eseri kurtulmutur39. Tm bu olaylarn ardndan, bu kez, Yrk Ali Efe ve zeybekleri Astemen Fethi ve zaptiyelerini Kavakl Ky dolaynda pusuya drme ansn yakalamlar, ancak, Yrk Ali Efe, Astemen Fethi ve askerlerine zarar vermemeyi tercih etmitir. Olaydan sonra Astemen Fethi Bey tuzaa dtn ve ldrlmediini renmitir. Bir sre sonra Fethi Bey, Yrk Ali Efe'nin vey babas Osmanck araclyla Ondan dze inmesini istemi, "hatta gc yeterse dier zeybekleri de indirsin, memleket iyi gnlerde deil" diyerek, "hibir takibata uramayacak, istedii yerde oturacak, silahl gezebilecek, yalnz ara-sra

16 Nisan 2008 tarihinde Elaz Nfus Mdrlnden aldmz Yrk Ali Efenin tm ailesinin nfus ilgilerini ieren belgede, Ferideden doan ilk ocuu olan Mehmet Alinin doum tarihi 01.07.1919 olarak gemektedir. nceki sayfalarda da belirttiimiz gibi gn ve ay genel bir kural olarak yazlm olduundan ve henz Yunan gali bulunmadndan aslnda gn ve ayn en azndan Maystan nce olduunu deerlendirmekteyiz. 38 S.Burhan, a.g.e., s. 185192. 39 S.Burhan, a.g.e., s. 195208.
37

isterse ekya takibinde yardmc olacak" garantisi de vermitir. Yrk Ali Efe yapt soruturma sonucu haberin doruluunu renmi ve bir hafta sonra dze inmeyi kabul etmitir. Yrk Ali Efe, Kllolu Hseyine de dncesini syleyerek, O'nu da ikna etmi, dze inmeden nce kendisiyle birlikte Kllolu Hseyini jandarmaya ihbar edip, elinin paralanmasna neden olan ve eski ine'de oturan kir'i yakalamlar ve Kllolu Hseyin, akir'i ldrmtr. Daha sonra Yrk Ali Efe ve Kllolu Hseyin, Astemen Fethi'nin araclyla Sultanhisar'da dze indirilmilerdir. Yrk Ali Efenin yerini sylemedikleri iin hapiste bulunan akrabalar da serbest braklmtr40. Yrk Ali Efe ve Kllolu Hseyin Efe dze indikten sonra, Nazilli Jandarma Komutan Astemen Fethi'nin tayini Afyon'a km, yerine de Arap Yzba lkapl Nuri (emekli Albay Nuri Vural) getirilmiti. Bu arada Kllolu Hseyin Kuruky'den Hac brahim'in kz Fatma ile evlenmitir. Bu dnem iinde Kllolu Hseyin Efe; Kurukyl Mehmet (Kazancl Mehmed), Sarn brahim, olak Ahmed, Ovackl Sleyman, Kr Ahmed ve Arap Ali'den oluan adamlaryla, davet edildikleri Nazilli Jandarma Komutan Arap Yzba'nn dnne giderken yolda *alkakc Kara Durmu Ali ve kzanlarnn pususuna dtler. Kara Durmu Ali hepsini soydu, paralarn ald. Kllolu kendisini soyanlar bulmak iin zulmediyor, Yrk Ali Efe de ayr koldan failleri aryordu. Sonunda, failleri bulabilmek iin birlikte tekrar daa ktlar 41.

*alkakc: Zeybeklerle ilgisi olmayan, yalnzca yol kesen, adam soyan, kadna kza sarkntlk yapan yolsuz, uursuz serseri takmna topluca verilen ad (Bkz. Ali Haydar Avc, Zeybeklik ve Zeybeklik Tarihi, E Yaynlar, stanbul, 2004, s. 29 40 O. Akdou, a.g.e., s. 249 41 O. Akdou, a.g.e., s. 249

KNC BLM 2. MLL MCADELEDE YRK AL EFENN FAALYETLER

Yrk Ali Efenin Milli Mcadeleye katl ve amansz mcadele gnlerine gemeden nce, o tarihlerde gelien olaylar hatrlatmak istedik. nk bu gelien olaylar, efelerin dadan inmesine, Egenin eli plesi kadnlarnn evlerinden, barklarndan uzaklap erlerinin yannda savamaya, binlerce masum ocuu yetim kalmasna sebep olmutur.

2.1. Birinci Dnya Sava ve Mondros Mtarekesi Sonras Aydndaki Gelimeler, Osmanl mparatorluunun genelindeki grnm Aydn Blgesinde de farkl deildi. Halk yllardr devam eden savalardan yorulmu, cepheye, gnderdiklerinin birou dnmemi, dnenlerin byk bir blm de, ounluunun tek geim kayna tarm olan halkn, tarlasnda alacak durumda deildi. Mondros Atekes Antlamas hkmleri gerei ordular datlan Osmanl mparatorluunu kt gnler beklemektedir. Antlama sonrasndan balayarak farkl tarihlerde tm lke snrlar iine mtareke hkmlerinin uygulanp uygulanmadn kontrol amacyla yabanc subaylar gnderilmitir. zellikle Aydna gnderilenlerle ilgili olarak farkl kaynaklarda elikili bilgiler bulunmaktadr. Bu konuda heyetlerle bilfiil gren 57. Tmen Komutan Albay M. efik Akerin yazdklar u ekildedir42: Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan yaklak 1015 gn sonra43 (1015 Kasm 1918) Aydna iki denizci ngiliz subay geldi. Bu iki ngiliz

42

M.efik Aker, 57. Tmen ve Aydn Milli Mcadelesi (19181920), Genelkurmay ATASE Yaynlar, Ankara, 2006, s. 812. 43 Mondros Mtarekesi 30 Ekim 1918de imzalandna gre 1015 Kasm 1918 tarihlerine tekaml ediyor.

subayn Aydna gelii, Rumlar tarafndan sevinle karland. Kadnlar bayram gnlerinde giydikleri elbiseleri giydiler, hazrlandlar, ilerini braktlar, bu subaylara kaplarnn nnde ikramlarda bulundular, iekler verdiler, mkellef ziyaretlerde hizmet etmeleri iin, en gzel kzlarn grevlendirdiler. 3 Mart 1919 tarihinde Aydna gelen bir ngiliz deniz subayyd. zmirli ve Atkinson adndaki bir ngilizin olu olduunu syledi. Aydna gelir gelmez, doruca 57. Tmen Komutanlna gelip Mslman halk, Rumlar ldrmek zere baz kiiler ve memurlar tarafndan silahlandrlyormu dedi. Bunun zel bir amala uydurulmu bir yalan, bir sylenti olduunu anlamak iin, beldenin ar ve pazarn bir defa gezmek, Mslmanlarla Rumlar arasndaki dostane ilikileri grmek yeterlidir dedim. Bunun zerine ngiliz subaya, Yunan Kzlhann ve hatta izinli olarak bile olsa, tek bir Yunan askerinin Aydn a gelmesine izin verilmeyecei sylenmitir. 1919 Martnn ilk gnleriydi. 17. Kolordu Komutanl tarafndan 57. Tmen nezdinde Mtareke artlarnn uygulann srekli olarak kontrol etmek zere, Aydna ve Eridire ikier ngiliz subaynn gelecei bildirilerek, bunlara kolaylk gsterilmesi ve yardm edilmesi emredildi. Aydn

Mutasarrflna; Aydna gelecek olan subaylar iin, uygun bir bina hazrlanmas yazld. Bu subaylar, temen rtbesindeki bir inzibat subaymz karlad. ngiliz subaylar, 5 er ve 5 hayvanla gelmiler, trenden iner inmez, erleri ve hayvanlar istasyonda brakarak, Aydn hkmet binasna gitmilerdi. Daha sonra 57. Tmen Komutanlna geldiler, selamlatk. Kendilerini bana tanttktan sonra yer gsterdim, oturdular. Bunlardan biri Yzba Goux, dieri Temen Grandd. Yzbann biraz Trke bilmesine bakarak, bizim topraklarmzda para kazanan bir ngiliz olduunu anladm. Bu adamn Rumcay ok iyi bildiini de sonradan rendik. Yzba Gouxla aramzda, u souk konuma geti; ngiliz subay Trenden iner inmez etrafa baktm, bize uygun bir bina aradm, ancak,

gremedim. Bize, istasyon yaknnda ve istasyona bakan bir bina lazm dedi. Ben de Hkmet tarafndan, size tahsis edilen bir otel, nasl bir bina istediinizi anlayana kadar, geici olarak kullanmanz iindir. Sylerim, size uygun bir bina bulurlar dedim. Bunun zerine stasyona bakan bize uygun bir bina yok dedi ve bulunduumuz Komutanlk binasn gstererek Yalnz bu bina44 dedi. tilaf devletleri subaylarnn stanbulu, saraylara ve askeri binalarmza varncaya kadar, kaba bir ekilde igal ettiklerini duyduumuzdan zaten zntlydk. Bu kaba sze cevaben; Bu bina Komutanlk iin, Aydn halk tarafndan yaplmtr. Buray tahliye etmek benim yetkim dndadr. st makam bana emir verirse bile, halk buna izin vermez. stasyon zerinde Amerikan Forbes irketinin ato gibi gzel bir binas var. Oray daha ok beeneceksiniz, size oray tahsis ettireyim dedim. ngiliz subay, Komutanlk binasndan midini kesmi bir ekilde; Forbes irketinin alanlaryla zmirde grtk ve bunun mmkn olamayacan hissettik dedi. Bunun zerine Mutasarrfa sylerim, size mutlaka iyi bir bina bulacaktr dedim. ngiliz subaylar, bu cevab aldktan sonra, hkmetin baka bir bina aramasna frsat vermeden, doruca Forbes irketinin binasna gittiler ve oraya yerletiler. Yukarda geen olay ayrntl yazmamzn sebebi; tilaf Devletlerinin Yunan igalini kolaylatrmak iin devletin tm organlarn etkisiz hale getirmeleri yetmiyormu gibi; bu ve buna benzer olaylarla ba tamamen kemie dayandrma giriimlerini ifade etmek iindir. Mtareke hkmleri gereince, ordularn datlmas ve askerlerin terhis edilmesi gerekiyordu. Hali hazrda Aydnda bulunan silah ve cephanenin de
ngiliz subaylarn ncelikle igal etmek istedikleri bina imdiki Aydn Askerlik ubesinin bulunduu binadr. Yerletikleri binalar da Aydn Belediyesi tarafndan Kipa Ticaret Merkezinde korumaya alnmtr.
44

var, binay bize terk etmek zorunda kalacanz zannediyorum

kontrol altna alnmas iin grevli ngiliz subaylar 57. Tmen Komutan Albay M. efik Akere bask yapmlardr. Albay M. efik Aker blgesinde, depolarda bulunan piyade silahlarnn mekanizma kapaklaryla, makineli tfeklerin ve da top kamalarnn stanbula gnderilmesine dair ngiliz subaylarnn talep ve srarlarna ramen, sevkyat engellemek iin byk aba gsterdiini ifade etmektedir45. Ancak tm abalarna ramen 17. Kolordu Komutanlndan gelen emir ve izelge, ardndan stanbuldan gelen basklar neticesinde Denizlideki 8 *Erhard da kamasyla, nianghlarn ve Aydn deposundaki makineli tfekleri gndermek zorunda kaldn ifade etmektedir. Ancak kazanlan zaman sresince Aydn deposundan byk miktarda silah kartlp icap eden birliklere ve kurumlara datlm, 57. Tmenin blgesinde lavedilen 21. Kolordudan kalm olan piyade silahlarnn tamamnn ve fazla makineli tfeklerinin bir ksmnn Tmende kalmas salanm, tek bir mekanizma kapa gnderilmemi ve daha sonra bunlar, Yunanllara kar kullanlmtr46.

2.2. zmirin Yunanllar Tarafndan gal Edilmesi Paris'te toplanan Mttefikler, Osmanl topraklarn paylamak iin grmelere 18 Ocak 1919da baladlar. Osmanl miras zerinde anlamakta glk ektikleri asl mesele, daha nce talya'ya vaat edilen topraklarn verilip verilmeyecei meselesi idi. 1917 ylnda imzaladklar St. Jean De Maurienne Gizli Anlamas ile Bat Anadolu'nun zmir'den Konya'ya kadar geni bir blgesi talyan nfuz blgesi olarak tespit edilmi idi. ngiltere ve Fransa kendi karlarna zarar verecei dncesiyle bu anlamay geersiz saymak istediler. nk Anadolu'da stlenecek ve Dou Akdeniz'i kontrol edecek kuvvetli bir
*Erhard da kamas; toplarda namlunun gerisini kaplayan ve ateleme tertibatna sahip para. (Bkz. M.. Aker, a.g.e., s. 35) 45 M.. Aker, a.g.e., s. 3537. 46 M.. Aker, a.g.e., s. 36.

talya, ngiltere ve Fransa iin nemli bir tehdit oluturabilirdi. Rusya'nn ihtill sebebiyle bu anlamaya imza koymam olmas hukuk bakmdan bunu mmkn klabilirdi47. Grld gibi; bugn de dhil olmak zere tarihin her safhasnda karmza kan ou zaman da dost grnmeye alan ngiliz ve Franszlarn, Bat Anadoluyu Yunanllara sanki kendi topraklarn veriyormuasna peke ekmelerine burada da tank oluyoruz. Mttefikler talya'nn Antalya blgesini igal etmesine ses karmamlard. talyanlarda Mttefiklerin Cumhurbakan zmir'i buna igal rza ve yerleme hazrlklar grlmekteyse" de

gstermeyecekleri Bat

anlalyordu. Rumlarn

Amerika Trklerin

Wilson

bile,

Anadolu'daki

boyunduruundan kurtarldktan sonra talya boyunduruuna terk edilmemesi ve bu insanlarn yaad Trk topraklarnn Yunanistan'a balanmas kanaatinde idi. Fransa ve ngiltere, Venizelos'un isteinden daha kk olmakla birlikte Yunanistan'n Bat Anadolu'da byk bir blgeye sahip olmas konusunda anlamlard. Amerikallar ise zmir blgesinin i blgelerden ayrlmasn ekonomik sebeplerle uygun bulmuyorlard. talyanlar, byle bir istein grlmesine bile kar kyorlard. Btn bu anlay ierisinde zmir blgesinin Yunanistan'a verilmesi talyanlarn iddetli itirazlarna ramen kabul edildi. ngiltere ile Fransa, talya'nn Akdeniz'de kendileri iin tehlikeli olabilecek yaylmasn engellemeyi mmkn klacak vastay Yunanistan'n Anadolu zerindeki emellerinde bulmulardr. Yaplan Gizli Anlamalarn hi birisinde Yunanistan'n ad dahi gememesine ramen Trklere kar savaa katlma bedeli olarak Yunanistan'a Aydn Vilyeti vaat edilmitir. Bu, Yunan emelleri ve Megali deas iin de byk bir frsatt. "Genliimden beri ben Skiros
Mustafa Turan, Yunan Mezalimi (zmir, Aydn, Manisa, Denizli19191923), Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 1999, s. 2.
47

Adasn Elenizmin merkezi saymmdr." diyen Elefterios Venizelos 2 Kasm 1918'de Anadolu'nun bat ksmnn Fethiye (Makri)'den Erdek'e kadar olan arazinin Yunanistan'a verilmesini istedi. Ayn istei 30 Aralk 1918'de Sulh Kongresi huzurunda Yunanistan adl Memarondum'da ve ayrca ifahi olarak 34 ubat 1919'da Onlar ras'nda tekrar etti. gal arifesinde Curzon, "...Yunanllarn zmir'i ve belki de Aydn Vilyeti'ni istemelerinin kabul edilmesi Msy Venizelos'un diplomatik kabiliyetinin ykseklii sayesinde olmutur. Yunanllar ise Selanik ehri kaplarnn be mil tesinde asayii devam ettirmekten acizdirler. Bunlara btn Aydn

Vilyeti'nde nizam ve asayii korumak vazifesi emanet edilebilir mi?" diyordu. Yunanllarn zmir'e klarndan be gn sonra Amerikan uzmanlar Magie ve Westermann da Wilson'a Anadolu'da Yunan istekleri hakknda kendisini uyaran bir yaz yazdlar. Amerikan delegasyonunun zmir'in Yunanllara

verilmesine kar duygular ok sertti. Ancak artk i iten gemi, ge kalnmtr 48. Bylelikle, 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Atekes Antlamasnn 7inci maddesinin kendilerine verdii frsattan istifade etmek isteyen ngilizlerin kuklas ve maas Yunanllar 15 Mays 1919da zmir ile Bat Anadoludaki igal ve mezalimlerine balamlardr. zmir gal Kuvvetleri Kumandannn Trk Hkmetine verdii notada igalin zmir ve civarna mnhasr kalaca bildirilmi olduu halde, daha ilk gnden itibaren Yunan askerleri ileri hareketlerine devam ettiler. zmir civarnda bulunan Seydiky, Glckler, Cumaovas, Grece, Akaky, atallar, Dereky, amurdere kylerini igal ettikten sonra evleri yamalayp ahalisini ldrdler ve binalar tamamen yaktlar. Bu hareketler tamamlanr

tamamlanmaz Aydn halkna hitaben bir beyanname nerederek burasnn

48

M. Turan, a.g.e., s. 24.

Yunanllkla 3000 yllk bir ilgisi bulunduu belirtiliyor ve igalin daha ierilere doru geniletilecei *ihsas olunuyordu. zmir Yunan igal kuvvetleri kumandan Miralay Zafiriyo imzasyla *ner ve ilan edilen beyanname uydu49: galden maksat mevcut kanunlarn himayesi suretiyle umum ahalinin refahn temindir. *Maahaza 3000 seneden beri Yunanistana *gunagun *esbab ile bal bulunan u arazi hakknda devletlerarasndaki mzakere neticesinde verilecek olan karardan evvel iltihak etmek fikir ve maksad *kmilen mevcut deildir. Eski vazifelerini ifaya devam edecek olan milli ve dini dairelerin memurlar vazifelerinin icra ve kolaylatrlmas ve asayiin her hususta temini iin her an askeri kuvvetlerin yardmn isteyebilirler. Askerler kendisi ile temasta bulunacaklarn dini ve kavmi *itikatlarna adet ve ananelerine tamamyla hrmetkr bulunulacandan emin olunuz. Kumandanln kaps arz edilecek mracaat ve ikyetleri *kemal-i efkatle dinlemee daima aktr. Herkesin sknetle i ve gcyle megul olarak gzel vatanlar hakknda verilecek olan karar beklemelerini cins ve mezhep *tefrik etmeksizin btn memleket halkna tavsiye ederim. Ayrca Mslman halk topyekn imha eylemei kolaylatrmak iin Yunan kuvvetleri ine ve Nazilli hatlarn keserek telefonlar zaptetmi ve Rumlardan baka Ermeni, Musevi gibi dier gayr Mslimlerin dahi Mslmanlardan ayrt edilebilmeleri iin feslerini atarak mutlaka apka
*ihsas; st kapal anlatma, duyurma, sezdirme. *ner; herkese duyurma. 49 Kadir Msrolu, Yunan Mezalimi (Trkn Siyah Kitab), Sebil Yaynevi, stanbul, 1972, s. 173174. * maahaza; byle iken, bununla beraber. * gunagun ; renk renk, trl trl, alaca. * esbab ; vastalar, lazmalar. *kmilen; noksansz, tam olarak. *itikat;inanma, gnlden tasdik ederek inanma. *kemal-i evkatle; son derece efkatle. *tefrik; seme, ayrt etme.

giymelerini emretmilerdi. bu emre riayet etmeyenlerin hayatlarndan dolay hibir mesuliyet kabul edilmeyecei ilan edilmiti50. zellikle Yunanllar bata olmak zere, aznlk haklarn ne srerek igali ve lkelerin iilerine karmay gelenek haline getiren medeni lkelerin iddia ettikleri bir baka konu da Bat Anadoludaki nfus oranlaryd. Rumlarn ve Ermenilerin bu blgedeki nfus saylarn mtareke zaman yaynlanan istatistiklere gre Albay M.efik Aker51 u ekilde vermektedir:

Mslman Trk zmir Manisa Aydn Denizli Mentee Antalya Burdur Isparta 403.919 393.710 190.663 243.542 134.757 121.000 80.000 109.800

Rum 151.235 46.329 31.611 3.184 10.136 6.500 500 10.201

Yahudi 28.080 3904 4132 21 510 13 0 0

Ermeni 15.313 4362 948 557 117 0 60 0

Katolik 3.260 264 194 7 0 0 0 200

Tablodan da grld gibi blgede Trkler ezici bir ounluk oluturmaktadr. Yukardaki tabloda verilen saylara ehirlerin btn ilelerinin nfuslar da dhildir. 15 Mays 1919da zmir, Yunanllar tarafndan igal edilmiti. gal ile ilk haberler 16 Maysta zmirden Aydna gelen tren yolcularndan alnyordu52. Yunanllar igalde Trklere kar byk bir kym yapmlard. lmden kurtulabilen binlerce Trk vapurlara tklarak tutsak edilmiti. O gnlerde ileri iin zmire giden Aydnl iki deerli tccar Keresteci smail
50

K. Msrolu, a.g.e., s. 176. M.. Aker, a.g.e., s. 4. 52 M.. Aker, a.g.e., s. 61.
51

Efendi Beyle, Terzi Ali Haydar Bey bu ac olayda len ilk kurbanlar arasnda bulunuyorlard53. zmirin igali ile ilgili ayrntl bilgi vermektense konumuz gerei Aydnn igaline ncelik vermeyi uygun grdk. Ancak zmirin igali ile ilgili Aydnda halk arasnda yaylan haberlerin tedirginlii arttrdn sylemek mmkndr. Ancak tm olumsuz gelimelere ramen yllardr padiahnn ve halifesinin sznden kmayan, sava denildiinde savaa, vergi denildiinde tarlasna koan Aydnn ifti halk halen devletinden midini kesmemitir ta ki Yunan kapsna dayanana kadar.

2.3. Aydnn Yunanllar Tarafndan gal Edilmesi, Maysn 20 nci gn (1919) Yunanllarn Aydn ve Manisa ynnde iki koldan harekete getikleri; Alay Komutan Eskinazi komutasnda Aydna doru ilerleyen kuvvetin bir tmen kadar olduu renilmiti54. Yunanllar Aydna yaklarken dzenli ordumuzdan arda kalan birliklerimiz ne yapyordu? zellikle Milli Mcadele sonras Aydnn savunulmadan teslim edilmesi eletirilmitir. O tarihte birliiyle birlikte halen Aydnda bulunan 57. Tmen Komutan Albay M. efik Aker o gnlerdeki uygulamalarn ve sebeplerini u ekilde anlatyor: 2.3.1. Yunanllarn Seluk Blgesini gal Etmesi zerine 57. Tmen Komutan Albay M.efik Akerin Verdii Karar ve Bu Konudaki Emri55 talyan mfrezesinin Seluk blgesinden 5 km gneye ekilip Aydn yolunu ak brakmas, Yunanllarn Aydna gelmeyeceklerine dair talyan ve ngiliz subaylarnn gerekte tedbirli kabul ettiimiz resmi ve kiisel szlerinin deerini, gzmzden tamamen drd. ngiliz subaylar, Selukun

Asaf Gkbel, Milli Mcadelede Aydn, (Sadeletiren Hseyin Kuruzm) Aydn, 2005, s. 85. A. Gkbel, a.g.e., s. 93. 55 M.. Aker, a.g.e., s. 99101.
53 54

igalinden sonra da Yunanllarn bir sebep ve zorunluluk olmadka Aydna girmelerine ihtimal vermediklerini, her temasta kiisel deerlendirmeleri olarak sylemekten geri kalmamlard. Ben Yunanllarn Aydna geleceklerine, zellikle 22 Mays 1919da tamamen inandm. Tmen Kararghyla Aydndaki kurulular ve iskeletten ibaret kalan birliklerle takip edeceim hat ve hareket hakknda bir karar almam ve bu karar neticesi bir emir vermem gerekiyordu. Devletin baland atekes antlamas ne olursa olsun, zmir olay karsnda Yunanllar arpmayla karlama arzusu; benim yerimde olan bir komutan iin, her eyden nce, bir eref ve intikam meselesiydi. Bu arpmann yerini ve zamann semek de o komutann btn durumlar ve artlar dikkate alarak, dikkatle halletmesi gereken bir strateji meselesiydi. inde bulunulan artlar ve vaziyet karsnda, Yunanllar bire elli orannda stn kuvvetlerini Aydna ilerletirken; bizim tarafmzdan onlara kar dnlmeden yaplacak zayf bir saldr, baarszlkla sonulanacakt. Bu da, askerin ve halkn maneviyatn kurtaraym derken bsbtn yok edebilirdi. Byle bir hareket ise tam tersine Yunan ordusunun gururunu, moralini ve direncini arttrmak demek olurdu. Yunanllar Aydna doru ilerlerken, bunlarla acele arpmaktan alkoyan belli bal sebeplerden birisi; mcadele kartlarnn ve ayn zamanda ok zc zmir olaylarnn etkisi altnda kalan halkn, o sralarda yaad psikolojik kntyd. Dieri de ayn zararl etkilere kaplan askeri kuvvetin iine dt hastalkl durumdu. Benim bu deerlendirmelerim, mcadele kartlarn ve halkmz, eletirme ve hyanetle sulama olarak anlalmamaldr. Ben, onlar, o sradaki artlar karsnda mazur grenlerdenim. Herhangi bir devlet, dier bir devlete sava ilan edecei zaman sonuta galip gelineceine inansa bile; urayaca can

ve mal kayplarnn deheti karsnda, milletin nemli bir ksm sava ilanna taraftar olamaz. Hlbuki Aydn evresinde meydana gelecek muharebeler, o evreyi kan ve atee boacakt. Sonucu bilinmeyen korkun bir maceraya atlmak, elbette hakl olarak onlar dikkatli davranmaya sevk edecekti. Muhalifler halka yle t veriyorlard: Mttefiklerimizle birlikte, kuvvetlerimizin malup edemedii dmanlar, biz Aydnllar m malup edeceiz? Subaylarn kkrtmalarna kaplmaynz. Geleceiniz felaket olur. i, devletimizin siyasi almasna brakalm. En isabetli hareket de bu olur. diyorlard. Birinci Dnya Savana gnderilen erkeklerinin %80i ehit ve esir dm, memleketlerine dnememiti. Gelenlerin de bir ksm sakatt. Millet ieride ve darda uzun sren savalardan bkmt. Yunanllar ise gerekte Birinci Dnya Savana sonradan katlmlard. Bir kayp vermemilerdi. Aksine Bulgarlara kar kazandklar zaferle gururlar ve moralleri artmt. Ayn zamanda gl mttefiklerine gveniyorlard. Mcadele kartlarnn bu durum karsndaki dncelerini yanl ve hyanet olarak kabul etmek, byk bir insafszlk olurdu. Muhaliflerin bu kuvvetli mant karsnda, benim yerimde olan bir komutan da yle dnrd: Elden gelen kanl bir direnii gstermeden vatann bir kar topran bile dmana terk etmek, milli ve askeri bir lekedir. Bu istilaya kar milletin silaha sarlmas; memleketi kurtarmak iin devletin yapaca siyasi hareketleri kuvvetli ve faydal klar. Bugnk nesil, yarnki evlat ve torunlarnn hrriyet ve hkimiyeti iin, canlarn ve mallarn feda etmekten ekinmemelidir. Bu iki mantn mcadele ettii srada Yunanllar nemli bir kuvvetle Aydna doru ilerliyorlard.

ehrin ileri gelenlerine verdiimiz t sonusuz kalrsa; btn halk ehrin bir meydannda toplayarak, resmi bir komutan sfatyla aka konuma yaparak, onlar dorudan doruya mcadeleye davet etmekten baka are yoktu. ngiliz kontrol heyetiyle dier dman milletlerin istihbarat unsurlar karsnda, bir atekes antlamas ile onlara bal bulunan bir devletin resmi komutannn bunu yapmas, istenilen ve dnlen Milli Mcadeleyi bsbtn suya drrd. nk bu mcadeleyi amak isteyen komutann elindeki mcadele gc ve kuvveti de elden kabilirdi. Bir gn komutanlkta topladm subaylarn dnceleri de bu ak hareketi yapmam engelledi; nk onlar ounlukla ancak resmi bir sfat ve kuvvetin, sevk ve idaresi altnda bir askeri mcadeleye taraftarlard. te bu sebeplerden dolay Yunanllar Aydna doru gelirken, onlara silah evirmek uygunsuz ve sakncalyd. Dier gerekelere de dayanarak ineye ekilmeyi ve oradan dmann yan ve gerilerine, nce zayf noktalarnda baarl olacak saldrlar yapmay uygun grdm. Bu gerekeleri yle sralayabiliriz: Nazilli ve Denizli ynnde ekilmek56, birka noktadan uygun grnyordu. Eridire kadar Aydn demir yolu ynnde ilerledii haber alnan Yunan ordusunun bu igali geniletmesini engellemek iin onlarn yry istikametinde kar yana ekilmek daha etkili olabilirdi. Mulann eitli noktalarnda bulunan silah ve mhimmat depolarnn iindekileri ineye getirmek kolayd. Bu silah ve mhimmatla askeri ve Kuvay Milliyeyi silahlandrmak ve donatmak mmknd. Bir gn halkmz da Yunanllara kar harekete geirebileceimizden kukum yoktu. Devlet bile olsa
gal ve mcadelenin daha iyi anlalmas, metinlerde geen ehir, ile ve dier yer isimlerinin akllarda daha iyi yer etmesi asndan ad geen merkezlerin hem siyasi hem de fiziki haritas s. 173174 de sunulmutur. zellikle fiziki haritadan da, nehir ve eitli arazi arzalar kolaylkla fark edilebilir ve ilerleme, ekilme, gei mant daha kolay anlalabilir.
56

milli direni kartlarnn tesirlerini kracak gc mutlaka bir ekilde bulacamzdan emindim. Nitekim yle de oldu.

2.3.2. 57. Tmen Komutan Albay M.efik Akerin Kararghn ve Mevcut Kuvveti ineye ekmesine Neden Olan Sebepler57; Tmen Kararghn ve mevcut kuvveti ineye ekmeme u nemli sebepler de yol amt: 1. Dman saldrsnda kyleri ayakaltnda kalacak olan halkn zerine kecek aile kaygs pek ardr. Bu kayg, halkn sava arzusuna ve savaa katlmasna nemli bir engeldir. zellikle Balkan Savanda bunun tecrbe ve aclar grlmt. Rumelili askerler bu kaygnn etkisi altnda birliklerini boaltarak, ailelerinin yanlarna komulard. Yunanllar demir yolu boyunca ilerleyeceine gre, o yol etrafndaki halkn sava arzularnn aile kaygs sebebiyle fazla olmamasn doal grmek gerekiyordu. Fakat ine ve benzer ekilde Menderes Nehrinin gneyi talyan igali altnda olacana gre, kyllerimizin o kaygy tamamalarn salayarak, onlar mcadeleye kolaylkla sevk edebilirdik. ine ve

Kprbanda mcadele iin toplanan kyllerimize yapacam konumalarda bu dncemi kendilerine telkin edebilirdim. 2. Ske blgesi nemli ve tehlikeli bir durumdayd. Bu blgede Rumlar ounluu oluturuyorlard. Adalara komuydular ve Rumlar da isyan etmilerdi. talyanlarn siyaseti, Mslmanlarla Rumlar birbirleriyle

arptrmakt. Bunu baz olaylarla anlamtm. Ardndan gelen olaylar da bunu gstermitir. Demir yolu boyundaki mevkiler, Ske blgesine ancak Yunan igali altnda kalacak merkezlerden geen bir telgraf hattyla balydlar. Demir yolu

57

M.. Aker, a.g.e., s, 101103.

boyunca ekilmek, Ske blgesindeki Trklerin hayatn tehlikeye atmak olurdu. Daha sonra meydana gelen olaylar bu endiemin yerinde olduunu ispat etti. 3. talyanlarn Yunanllarla mttefik olmaktan ziyade rakip olduklarn seziyordum. Bundan yararlanmak iin ineyi faaliyet merkezi yapmaktaki dncem uygundu. ine; Yunanllar gelmeyeceine ve talyanlar da o zaman iin bulunmayacana gre bu ileri hazrlamak iin uygun bir ortam olacakt. ineden donatabileceimiz kuvvetlerle Yunanllarn demir yolu boyundaki kuvvetlerine yapacamz basknlar, Yunan kuvvetlerinin yan ve gerilerini tehdit edecek, onlar ilerlemekten alkoyacak, belki Aydndan da karacakt. te bu plan ve dnce zerine aadaki emri gizli olarak birlik komutanlarna verdim; fakat bu planm doal olarak bu emirde aklamadm. Aydndaki birliklere ve kurululara 23 Mays 1919 tarihinde tebli edilen gizli emirde unlar yer alyordu: 1. Yunan birliklerinin yaklamas zerine vereceim emirle, ehir ierisinde bulunan btn birlik ve karargh subaylaryla askerleri, telsiz telgraftaki 175. Alay merkezinde toplanacak ve her subayn zerinde bir Alman silah ile tayabilecei kadar cephane ve bomba bulunacaktr. Ayrca yk hayvanlarna yklenmek zere cephane ve bomba sandklar hazr edilecektir. Ben de orada bulunacam. 2. Yunanllar Aydna ulatklarnda Merkez Komutan Binba Nuri, inzibat subay ve askerleri Tmen Karargh binasnda grevlerine

soukkanllkla devam edeceklerdir. 3. ube Bakan, emrindeki subaylar ve askerler de grevlerine devam edeceklerdir. 4. Aydn Askeri Hastanesi btn personeliyle beraber grevine devam edecektir. Merkez Komutanl, Askerlik Dairesi ve hastane personeli hibir

ekilde Aydndan ayrlmayacaklar ve grevlerinde bir aksaklk meydana getirmeyeceklerdir. 5. Askerlik ubesi Bakanl Tmenin erzak ve eya ambarlarn yerel idarecilerin yardmyla koruma altna alacaktr. Ambarlardaki grevli askerleri ube emrine verecektir. 6. ayet birliklerin Aydndan ayrlma ihtiyac doarsa, subay aileleri mahalle ihtiyar heyetlerinden alacaklar onayl makbuzlar karlnda Askerlik ubesi Bakanl tarafndan nfus says da gz nne alnarak Tmen ambarndan iae edileceklerdir. 7. Da Topu Taburu, imdiden toplarn bir subay komutasnda ineye giden yolun Menderes Kprsn getikten sonraki Petraki iftliine gnderecektir. Fazla hayvanlar orada kalacaktr. Geri kalan topu subaylar ise Aydnda bulunacaklardr. 8. eitli snflardaki btn subaylar kendilerine birer katr veya kuvvetli at seip binecek, bir heybeyi de yanlarna alacaklardr. 9. Tmen Lojistik ubesi imdiden her subay ailesine bedeli daha sonra verilmek zere ikier aylk eitli erzak verecektir. 10. Her subaya er aylk para verilecektir. 11. Tmen Lojistik ubesi kasasn, zellikle btn dosyalarn gizli bir ekilde imdiden ineye gnderecek, Tmen Kurmay Bakanl da kesinlikle karkla izin vermeyecektir. 12. 175. Alay, imkn dhilinde cephane ve fazla silahlarn ine istikametindeki Petraki iftliine, bir ksmn da Aydnn kuzeyindeki da kylerine ve evresine nakledecektir. 13. Da Obs Topu Taburu mmkn olduu kadar fazla cephanesini Petraki iftliine nakledecektir. 14. Yunan igali halinde Aydn Silah ve Cephane Deposu,

grevlendirilecek birisi tarafndan mutlaka yaklacaktr.

15. Bu emrim gizli tutulacak ve hkmleri uygulanacaktr.

2.3.3. Albay M.efik Aker Tarafndan Aydndaki Silah Ambarndaki Silah ve Cephanenin Halka Yama Ettirilmesi 58 Kolorduya bal Aydn Mhimmat ambarndaki silah ve cephanenin herhangi bir tarafa nakline imkn yoktu. 175. Alay Komutan ile 1. Tabur Komutannn bu emrin tamamnn yerine getirilmesinde istediim ve beklediim kadar gayret ve ilgi

gstermediklerine emindim. Gerekte bunlarn mcadeleye ve dncelerime kar ktklar da aada grlecektir. Bu silah ve cephanenin nakledilmesi, evre kylerden vastalar getirtmek suretiyle gizlice tanmas imknnn salanmas szle emredilmiti. Kolorduya ait silah ve mhimmat deposunun halka yama ettirilerek, bu silah ve cephanenin milletin eline gemesi daha uygundu. 20 Mays 1919dan itibaren bu i, el altndan drt gn gibi ksa aralklarla yaptrld. zellikle 22 Mays 1919 tarihinden itibaren hemen her gece deponun kaps ak ve krk, nbetisiz brakld. Ne yazk ki, halk umduumuz kadar ilgi gstermedi. Firar eden askerden bazlar silahlar ahsi hayvanlarna ykleyerek gtrdkleri gibi, baz komu da kylerindeki eteciler de yklenerek gtrebildiler. Aydndaki halk da birka silah ald. Bu silahlarn yamalan aslnda mcadele kartlarn korkutuyor ve endielendiriyordu. Mutasarrfla bu durumun engellenmesi konusunda giriimlerden geri kalmyorlard.

Mutasarrflk da telefonla deponun yama edildiinden bahsederek, benden bunun engellenmesini rica ediyordu. Gerek hkmete, gerekse ngilizlere kar, durumu gerektii gibi idare ediyorduk. Bununla beraber koparlan bu

58

M.. Aker, a.g.e., s. 103104.

yaygaralar derecesinde bir yama olmad. Baz kyllerimiz bu ite de saflklarn gsterdiler. Bir gn komutanlkta yanma iki kii geldi. Ne istediklerini sorduumda, saf bir ekilde ve aka, Efendim, silah ve cephane veriyormusunuz. Biz de almaya geldik. Emir verirseniz biz de alalm. Dediler. Kyllerimizin saf halini bildiimden armadm. Bu vesileyle psikolojik durumlarn ve silah almaktaki amalarn anlamak iin sordum: Bu silahlar ne yapacaksnz? Bir kusur ilediklerini sanarak, Efendim, bize silah veriyorlar siz ne duruyorsunuz dediler, biz de geldik. zniniz olursa isteyelim dedik. Yine sorumu yumuak ve aklama isteme eklinde tekrar ettim. Efendim kymz dadadr, lazm olurdediler. Yunanllar hakkndaki dncelerini sordum. Bizim aklmz ermez efendim, devletimiz ne emrederse yaparz. te u son sz, bizim mukaddes Trk kylmzn devletine kar besledii ar itaat ve gvenin, kendi hayat ve geleceini tamamen devletinin kaderine raz olma derecesinde teslim etmi olduuna bir delildir. Bunlar gibi daha baka kylerden de gelmiler ve silah istemilerdi. Hepsinin de dnceleri ve amalar aynen byleydi. Bunlara odann dnda, nereden ve nasl silah alacaklar aracyla syleniyordu. Mcadele kartlnn baskn olduu o gnlerde, yine bir ky adna bir heyet geldi. Bu heyet, Aydna bir saat uzaklkta kk bir kyn imam ve ileri gelenlerinden Tahir Aa isminde bir kiiden ibaretti. Bunlarn bavurusu hem silah istemek, hem de baz ileri gelenlerin isimlerini belirterek, halka ve kylye direni aleyhinde yaptklar telkinlerden bahsedip, kendilerinin nasl bir yol takip edeceklerini, gn pek ac olduunu anlatmak ve mcadele iin fedakrla hazr olduklarn sylemekti. Bu heyetin g acs ekmi olduklarndan, skntl ve verilecek emri yapmaya hazr olduklarn anladm. Bu konuma esnasnda; kylerinden Birinci Dnya Savana giden 100e yakn delikanldan 15inin dndn, bunlarn bir ksmnn sakat ve hasta

olduunu, silaha sarlacak adamlarnn da pek fazla olmadn anladm. Btn Trk kyllerimiz ayn; hatta bazlar daha fena durumdayd. Kyllerle konutuka, askere giden ve gelenlerin saysn sormu, dnenlerin ancak %15 orannda olduunu renmitim. Birinci Dnya Savandan nce kylerde rastladmz salam ehreli, itaatkr ve aslan yrekli erkek evlatlarmzdan pek az grlyordu. Bu zeki ve anlayl heyete, Depodan geceleyin istediiniz kadar silah ve cephane alnz ve gtrnz, depo aktr. Halk, imdiki durumda direnie destek verdirmek imkn kalmad. Muhaliflerin etkisi galip geldi. Bu byle devam etmez; inallah ileride bu mutlaka deiecektir. Buralar dmana braklamaz. Yalnz sizinle bu durumda bir i yaplamaz; bouna ezilmeniz doru deildir. Zaman gelince inallah siz de alrsnz. Bu szmz burada kalsn. Dedim ve gittiler. Silah ve cephane tadklarn daha sonra haber aldm. zellikle da kylerine tanan bu silahlardan, kanl mcadele balad zaman yararlanlmt. Albay M.efik Akerin anlatt gibi igalden nce Aydnn genel durumu hi de iac deildi. Hkmet tarafndan yapayalnz ve aresiz braklm, bana gelecek felaketlerden haberi olmayan bir halk sz konusuydu. Yllardr bayrak ve vatan iin cann hie sayarak Osmanl mparatorluunun snrlar iinde cepheden cepheye koarak mcadele etmi bir ordunun erefli bir subay elinde hibir inisiyatifi kalmamasna ramen, grld gibi milli mcadelenin tohumlarn bir bir atmaktayd. zellikle Aydnda verilen mcadelenin silah ve mhimmat gcnn nereden geldiini anlamak iin Albay M.efik Akerin anlattklarn ok iyi iimize sindirmemiz gerekmektedir. leride anlatacamz Efelerin milli mcadeleye katklarnn ve silahl mcadelenin olmazsa olmaz kural elinizde bulundurduunuz veya imkn kabiliyetiniz dhilindeki silah ve cephane gcnzdr.

Albay M.efik Aker Milli Mcadele iin bin bir zorlukla ura verirken memleket iindeki baz zavalllar da igal glerini memnun ettikleri takdirde en az zararla bu iten syrlacaklarn zannediyorlard. zmirin igalinden 30 Maysa kadar geen sre tam bir aknlk ve bitkinlik dnemidir. Halk ve Hkmet ne yapacan, nasl hareket edeceini bilememektedir. Yunanllar, igalin yaratt oktan ok iyi yararlanmlardr. Eer Trkler, kar koymaya kalkmasalard, kimsenin klna

dokunulmayacakt. Mttefikleriyle bile ngilizlere kar koyamayan Trkler bundan sonra hibir ey yapamazlar. En iyisi blgedeki Rumlarn merhametine ve dostluuna snmaktr. Bunun iin ehir ve kasabalardaki Rum, Ermeni, Yahudi cemaatleri temsilcileri ile Trkler anlaarak Yunan komutann ve askerini davet etmelidirler. Tek kurtulu yolu budur. fikrini iliyorlard. Bu fikir inanlmayacak derecede tutulmutu. ehir ve kasabalarda kurulan heyetler Yunan komutann kasabalarna davet ediyorlar, papaz, hoca ve eraftan oluan heyetler Yunan askerlerini ehrin kilometrelerce uzanda karlayarak onlarla birlikte ehre giriyorlard. Baz ehir ve kasabalar Yunanllar gelmeden gnlerce nce evlerine ve dkknlarna bayraklar asarak, ana caddelere taklar kurarak onlarn geliini kutlamaya hazrlanyorlard 59. Farkl kaynaklarda Aydndan da bir grup temsilcinin Yunanllar davet etmek zere zmire gittikleri anlatlmaktadr. Ancak olaylar srasnda Aydnda bulunan M.efik Akerin anlattklar ise aadaki gibidir60: Yunanllarn Germenciki61 igal ettikleri duyulur duyulmaz Aydnl baz kimselerin, Rum heyetinin sz geen yelerinden ve tccarlarndan Teohari Yorkiyadinin brosunda toplandklar ve Aydn Halk adna dzenledikleri imzal bir ktla Yunanllar davet etmeye karar verdikleri ve

59

H. Ik, stiklal Savanda Aydn ve Yrk Ali Efe, Trk Dnyas Tarih Dergisi, C. 1, S.9, stanbul, 1987, s. 56. 60 M.. Aker, a.g.e., s, 106107 61 Germencik; Aydnn ilelerinden biri.

bu karar sonucu sz konusu gnde yani 26 Mays 1919da bir devlet memuru() ile memleketin ileri gelenlerinden bir heyetin grmek ve ad geen imzal kd Yunan komutanna vermek zere Aydnn 10 km batsndaki *Karapnar62 mevkisindeki Yunan Kararghna gittikleri duyuldu. Hlbuki halk adna yaplan bu davetten, zavall halkn haberi yoktu. Bu i lkemizde sz geen dediimiz zorba snfnn halk adna yaptklar ilerin iyzne bir rnektir. Yunanllar karlamak maksadyla Germencike giden kurul konusunda bildiklerini Asaf Gkbele63 anlatan Petamalczade Reat Bey aynen unlar sylemitir: Atekes sralarnda Aydn Belediye Bakanlnda zzet Apaydn bulunuyordu. Bir zaman sonra zzet Bey grevinden ayrld. Yerine Emin Bey(akmarl Byk Emin Bey) belediye bakan oldu. Emin Bey kltrsz, saf ve kolayca kandrlabilir bir adamd. Evinde Rum hizmeti kullanr ve Rumlarla iki alemleri yapmaktan holanrd. zmir Yunanllar tarafndan igal edilince herhalde yerli Rumlarn nerileriyle, belediye bakan sfat ile Yunan Komutanna telgraf ekmiti. Telgrafta Aydnn Yunanllar tarafndan igal edilmesine halkn ses karmayacan bildirmiti. Herhalde samimi dostlar arasnda bulunan yerli Rumlarn, belki de evinde hizmet eden gzel Rum kzlarnn batan karc davranlaryla yoldan sapm olmalyd.

2.3.4. Yunan gal Kuvvetlerini, Yakalarna Mavi-Beyaz Rozet Takarak Karlayan Aydn ehrinin leri Gelenleri Bu isimlerle ilgili olarak Saadettin Demirayak kitabnda u aklamalara yer vermektedir64:

Karapnar;Aydnn ilelerinden biri, bugnk adyla ncirliova. A. Gkbel, a.g.e., s. 99100. 64 Saadettin Demirayak, Kuva-y Milliyenin Aydnda Douu, Aydn, 2007, s. 23.
62 63

27 Mays 1919 Sal gn, Aydn istasyonunda, Yunan igal kuvvetlerini, yakalarna mavi-beyaz rozet takarak karlayan Aydn ehrinin ileri gelenleri unlardr: 1.Teohari Yorgiyadis Bakanlnda(Tccar- Fabrikatr)(Bu ahs Yrk Ali Efe 30 Haziran 1919da Aydn ilk igalden kurtarld gn lmle cezalandrmtr.) 2.Mihal Barocu. 3.K.Harc Apustol. 4.Manisal stilyol. (Aydnda ran Konsolosu 30 Mays 1919da elinde mhr ile barrken Binba Hac kr tarafndan cezalandrlp ldrld.) 5. Manisal Bropulo. 6.akmarl Byk Emin Bey( Aydn Belediye Bakanlarndan). 7.Petamalczade Reat Bey (karlama annda Aydn Belediye Bakan). 8.Avukat lhami Bey (Alaehir Kongresine katld gibi Demirci Mehmet Efe yannda almtr). 9.eyh Mehmet Efendi (Polis Komiseri). 10. Mft Mustafa Efendi 11. Avukat Etem Bey. Yukardaki isimlerden de anlalaca gibi, halkn iinde bulunan aznlklarn dnda zbez Trklerden bu gaflete denler; bize ileride ortaya kacak Milli Mcadele iin artlarn ne kadar zor olduunu gstermektedir. Bu davetin aslnda Yunanllarn uygulayacaklar katliama engel tekil etmeyecei ksa zamanda grlecek, bu zavalllarn yaptklar sadece vatan hainliklerini ortaya koymalar dnda bir fayda salamayacaktr. Bu hainlerden farkl dnen ve Milli Mcadele uruna rahatlarndan feragat etmeyi gze alan Aydn Telgraf Mdr ve 2- 3 memuru 57. Tmen Komutannn istei zerine kendisiyle beraber Aydndan ayrlmlar; Aydnine arasndaki haberlemeyi salamak iin karargha bir telgraf merkezi

kurarak,

Milli

Mcadelenin

sonuna

kadar

deerli

hizmetlerde

bulunmulardr65. Sonu olarak Yunanllar birisi ehrin kuzeyinde Topyata srtlarndan, dieri gney dndan Tellidede srtlarna ve bir kolu da ehrin ortasndan geen caddeden olmak zere koldan Aydn 27 Mays 1919 gn igal etmilerdi66.

2.4. Aydnn Yunanllar Tarafndan gali Srasnda 57. Tmenin Durumu Yunanllarn Aydn igal ettikleri gn, Aydndaki tek piyade ve makineli tfek bln oluturan 175. Alay 1. Tabur Komutannn emrinde bulunan blklerin mevcudu yleydi67: Subay 1. Blk 2. Blk 3. Blk 4. Makineli Tfek Bl 3. Tabur 174. Makineli Tfek Bl Tabur Karargh 1 1 2 1 3 0 2 10 nsan 8 7 9 11 4 0 4 43 Hayvan 4 3 4 21 3 5 6 46

Aydnn igal edildii gn 57. Tmenin mevcudu 10 subay ve 43 erden ibaretti. Tmenin dier birlikleri, Antalya, Ske, ve Mula evresindeydi. Tmen kararghnn Aydnda bulunmas Yunanllara, btn Tmenin Aydnda bulunduu kanaatini uyandrm olmaldr. Emrimde 5000 kiinin mevcut olduu bilgisi, Yunanllarn korkusunun sonucudur68 .

M.. Aker, a.g.e., s, 107. M.. Aker, a.g.e., s, 110. 67 M.. Aker, a.g.e., s, 107108. 68 M.. Aker, a.g.e., s, 111.
65 66

Aratrmamz srasnda incelediimiz birok kitap, yaz, makalede ve ayn zamanda Aydn yresinde Milli Mcadele ile ilgili sohbetlerde bulunduumuz o gnleri bir ekilde atalarndan dinlemi byklerimizin szlerinde Aydnn Yunana savunmasz teslim edilmesi veya 57. Tmenin ineye ekilmesinin yanl olduu ile ilgili eletiriler bulunmaktadr. Bu konu ile ilgili sanyoruz ki en doru bilgi ve savunma; olayn iinde olan, emir veren ksacas tm o an yaayan Tmen Komutan Albay M. efik Akerin yazdklardr69: Bir komutan kendi plann, isterse yerel yneticilerin bandakiler olsun una buna yaymaya mecbur; hatta yetkili de deildir. Kim olursa olsun kendi grevine bakalarnn karmasn kabul edemez. Hal byle iken; baz akl banda devlet adamlar niin demiryolu boyunca Nazilli, Denizli istikametinde ekilmeyip de ineye ekildiimize dair bilgisizce eletiriler yapmlar, bunu halkn azna da drmlerdi. Bu konuda zaten bilgisi olmayan zavall halk da dedikoduyu, Tmen Komutann ihanetle sulamaya kadar, ileriye gtrmt. Zavall Tmen Komutan, Yunanllarn hat boyunca Denizliye doru sarkmalarn durdurmak iin, sava kurallarna gre bir yan mevzi almak istemiti. Bunun iin de hat boyundaki yerleim yerlerinde grecei istirahat feda ederek, byk bir kyden ibaret olan ineye ekilmiti. Eletirenler Tmen Kararghnn Nazilli ve Sarayky gibi noktalara ekilmesiyle, Denizlinin ve daha gerilerinin Yunan igalinden kurtulacan zannediyorlard. Hlbuki gerek imdi, gerekse bir ay sonra Aydn

Muharebelerinde Tmenin hat boyunca deil, ine istikametinde ekilmesi sonucunda, hem Denizli ele geirilmi, hem de Aydna kadar olan yerler Yunanllar tarafndan tahliye ettirilmiti. Genelkurmay bile Tmen

Komutanndan ald aklama zerine ineye ekilmeyi uygun grmt.

69

M.. Aker, a.g.e., s, 113114.

Yunanllar dahi yaynladklar kitaplarn bir blmnde, ineyi faaliyet merkezi kabul etmemdeki isabeti gstermitir: Manisa ve Bergama

Cephesindeki btn milli harekta ramen baz nemsiz arpmalardan baka Trkler daha genel boyutta bir baar elde edememilerdir. Aydn Cephesinde ise talyanlarn, Menderes Nehrinin kar yakasnda bulunmalar sebebiyle bsbtn farkl bir durum ortaya kmt. nk Trkler, talyanlarn gz nnde hazrlanp, donatlmakta, Aydndaki Yunan hatlarna tecavz etmekteydiler. ine evresi de tekilatn merkeziydi Dmann bu itirafn ve gzlemini okuduktan sonra aleyhimdeki hareketlerinden dolay aydn birer insan olmak itibaryla eletirenleri vicdanlaryla ba baa brakyorum. Yunanllarn Aydn igal ettikten ve orada ordumuzun varln temsil iin braktmz Merkez Komutanl, Askerlik ubesi ve Askeri Hastane gibi kurumlarn bandaki subaylara karmadklar ve Trklere tecavz etmedikleri anlaldktan sonra, mcadele hazrlna balamak zere verdiim emir ve talimat ierisinde 29 Mays 1919 tarihinde ineye vardk.

2.5. Yrk Ali Efenin Milli Mcadeleye Davet Edilmesi Her geen gn artan Yunan igalinin zdraplar halk zerinde gitgide artan bir umutsuzlua yol ayordu. Tm felaketlere ramen de stanbuldan igalin sona erdirilmesine veya mcadele edilmesine ynelik bir haber gelmiyordu. Ayn tarihlerde Milli Mcadeleye Samsundan balayan Mustafa Kemalin etkinlii veya yapmak istedikleri ne yazk ki henz Egede bilinmiyordu. te tm bu sebeplerden dolay bir eyler yapmak ve bir yerden balamak gerekiyordu. Mtareke hkmleri gerei datlm ve etkinlii resmi olarak ortadan kaldrlm ordularn da durumu dikkate alndnda; baka areler retmenin gereklilii ok ak ortaya kyordu. Artk anlalmt ki, Milli Mcadele'nin uslu, akll, aydn kiilerin yardmyla balatlmasna imkn yoktu Gerekten durum ve zaman, bizi, uzun

ve tekrar bir seferberlikle askerlikten bkm usanm olan vatanseverleri, hibir rtbe vs. olmadan vatan grevlerini yerine getirmek art karsnda brakmt. Bu cmleyle askerlii ihmal ettiimiz dnlmesin. Oluturulan Kuva-y Milliyeyi kullanmay kabul bilerek, biz asker birlikleri takviye etmekten ve dzenlemekten bir an bile geri kalmadk. Dzenli kuvvetleri bozacak yaylmac bir belaya kar ancak efeleri ve aalar elde edip, onlarn vatansever duygularn okayarak ve elbette vatann kurtuluu urunda onlarn kahrlarn ekerek ve elde edilecek faydalara karlk zararlarn kabul ederek, bu vatan evlatlarna bavurmay grev bildik. Bizim bu hareketimiz hata olarak deil, fedakrlk, vatanseverlik ve olaanst durumun artlarna uygun bir hareket ve tedbir olarak kabul edilmelidir. Anadolu'nun, ordunun ve Devletin o zamanki durumunu bilenler, dzenli ordunun, az ok bu dzensiz ve asi kuvvetlerin ihtiya duyulana kadar iyi ekilde kullanlmasyla meydana geldiini bilirler. Gerekten o planlar Mill Mcadele'ye taraftar olmayan Anadolu'ya, stanbul'dan esen dman etkilerinin, atelerinin nne, yine bu asi efelerin ve dzensiz kuvvetlerin iyi kullanlmasyla geilmiti. O zamanlar iin durum bunu gerektiriyordu. Komutanlara idaresi pek g gelen bu kuvvetlerin zorluunu, kahrn ektiren kuvvet; ancak vatan sevgisiydi. te ben de kanuna asi ve dik bal olan bu vatan evlatlarna bavurmay grev bildim70. Albay M.efik Akerin anlattklarna ilave olarak Asaf Gkbel kitabnda Yrk Ali Efe ve grubuyla ilk temas kurann kendisi olduunu hatta gvenlerini kazanmak, ilerindeki pheyi ortadan kaldrmak iin kendilerine dinamit ve cephane verdiklerini u ekilde anlatmaktadr71: 1919 ylnn Mays aynn balarnda Yrk Ali Efe ve Kllolu Hseyin Efe yeniden daa kmlard. Memleketin urad igaller yznden efeler artk

70 71

M.. Aker, a.g.e., s, 121. A. Gkbel, a.g.e., s. 110114.

ekyalk yapmann ve dada dolamann anlamsz olduunu anladlar. 25 Maysta inenin Yaclar Kyne inerek uzaktan uzaa durumu kollamaya baladlar. ehre, pazara sokulamyorlar, adamlar araclyla olan bitenden haberdar oluyorlard. Arkadalarndan biri benim yakn dostumdu. Hergn kasabaya girip kan bu kii Faik, Zekai, Necmi ve smail Hakk Beylerle tantrp grtrdm. Bu gizli grmeler bizim evimizde ve Hisarbahede yaplyordu. Toplantlarmza sk sk katlan bu kii bizden efelere, efelerden bize haber getirip gtrmeye balad. Efelerle kurduumuz ilikiler iki taraf da birbirine yaklatrmt. Bununla beraber yz yze grp anlamann daha olumlu sonular vereceine inandmz iin haberlememizi salayan arkadatan bizi kendileriyle

grtrmesini istedik. Gelen cevap olumluydu. 30 Maysta Zekai, Necmi ve Memduh Beylerle efelerin kyne, Yaclara72 gittik. Bizi ok iyi karladlar. Halimizi hatrmz sordular. Temen Zekai Bey onlara zmirin igali srasnda yaanan ac olaylardan bahsetti. Yunanllarn sivil ve silahsz halk nasl ldrdklerini, subay ve erlerimizi Zito Venizolos diye barttklarn ve sonra da nasl da sngleyip ldrdklerini, arkada Yzba Faik Beyle beraber bu felaketten nasl kurtardklarn anlatt. Zekai Beyin szlerini dikkatle dinleyen Efelere zmirde Trk halkna yaplan zulmn cn almak iin nasl bir rgt kuracamz etraflca anlattk. Vatann milletini seven her Trkn bu ulusal direnie katlmasnn slami bir grev olduunu akladk. Bizimle beraber olurlarsa ve alrlarsa hem millet hem de Allah katnda byk bir saygnlk

kazanacaklarndan sz ettik. Bizlere sorular sordular, bizden cevaplar aldlar. Efelerde giderilmesi mmkn olmayan bir kuku ve kararszlk grlyordu. Byk bir olaslkla

Aydnn ine lesine bal bir ky, ileride anlatlaca gibi Yrk Ali Efe ailesini emniyetli olmas mnasebetiyle buraya tamtr.
72

bizden deil, hkmetten ekiniyorlard. Bata padiah ve onun kuvvetleri varken be kiinin koca Yunan ordusunu, silahla kar koyarak, memleketten atmann mmkn olacana pek inanmyorlard. Geri biz o gnlerde Yunanllar memleketten karp atmak fikrinde deildik. Byle bir eye elbette gcmz yetmezdi. Amacmz onlardan zmirde yaptklarnn cn almak, ete basknlar yaparak onlar rahatsz etmekti. Byle olmakla beraber Efeler bizden de kukulandklar iin bir suikasta kendi anlatmlaryla73 *kancklamaya kurban gitmekten korkuyorlard. Bizlere uyup bu byk devlet iine karmalar sonucunda halleri ne olacan dnyorlard. Bu ilk grmede Efeler sadece bizleri dinlemekle yetindiler. Dneceklerini, iki gn sonra da kesin kararlarn bize bildireceklerini sylediler. Bizleri kyn dna kadar geip uurladlar. Kasabaya dndmz zaman Efelerin bizim yanmzda olma olaslndan hala midimizi kesmi deildik. Ertesi gn yine drt arkada (Zekai, Necmi, Memduh Beyler) tekrar Yaclar Kynn yolunu tuttuk. Efeler bizleri yine nceki gibi gler yzle karladlar. Durumdan, dereden tepeden konutuk. ete savalarnda

kullanlmak zere bir miktar el bombas verdiimiz takdirde bizim yanmzda olacaklar cevabn verdiler. Sabah erkenden Necmi Beyle beraber Hisarbaheye giderek sand atk. inden aldmz drt be bombay da yolunu izleyerek Yaclar Kyndeki Efelere teslim ettik. Bombalarn Hisarbaheye sakl olduunu syledik. Bu baarmzdan sonra Efeler o gnden itibaren bizzat faaliyete getiler ( 1 Haziran 1919) . Asaf Gkbelin anlattklarna ilave olarak Albay M.efik Aker de Yrk Ali Efenin milli mcadeleye davetinin nasl olduunu u ekilde anlatmaktadr74:

Yrk Ali Efe, Bir kahpelie kurban gitmeyelim diye az ok ekiniyorduk demitir. (Bkz. Kemal zkaynak, Efelerden Haber, C.H.P. Basmevi, Aydn,1946, s.110 124.) *kancklamaya; dneklie. 74 M.. Aker, a.g.e., s, 122.
73

Kk rtbeli subaylardan Yzba Ahmet75, birok zeybei, bunlarn durumlarn ve vasflarn biliyordu. Yzba Ahmet, bana bir iki defa bu zeybekleri Mill Mcadele'de kullanmay teklif etmiti; fakat sakncalarn grdm iin kabul etmemitim. Bu defa aresiz kalnca; zellikle ine Vaizinin kesin cevab zerine76 Yzba Ahmet'in tavsiye ettii ve ine'ye yarm saat uzaklktaki *Yac kynde ikamet eden zeybeklerden Yrk Ali Efe ile yine bir zeybek reisi olan Kllolu Hseyin Efe'yi davet etmesi iin Yzba Ahmet'i zannederim 4 Haziran 1919'da ad geen kye gnderdim. Yrk Ali Efe ve Kllolu Hseyin Efe adl genlerin, 5 Haziran 1919 gecesi Yzba Ahmet eliinde kasabann dnda bulunan Askerlik ubesine geldikleri haber verildi. Bu zeybekler kasabaya gece geldiler. Bunlar, kasabalara hkmet kuvvetinin bulunduu yerlere kimisi sayg duyduundan, kimisi tehlike kaygsndan yaklamazlar, grnmezlerdi. Bu gibi reddedemeyecekleri

davetlere, gece ge vakit icabet ederlerdi. Yrk Ali Efe ve Hseyin Efe'nin ine'ye gece gelmeleri, srf bir komutann vatan davetine katlma gereini nezaket ve eref kabul ettiklerindendir. Yoksa hibir zeybek, bir hkmet adamnn hele bir asker komutann davetiyle; isterse aman dileyenlerden olsun silahl kaldklar srece kasabalara gelmezlerdi. Silahn elinden henz brakmam bir zeybee aman dilemi gzyle bakmak da doru olmad kadar; kendi salndan ve beden gcnden emin olan bir zeybek de devletin

75

Asaf Gkbel kendisinin Efelerle olan ilikilerini ve ibirliini M.efik Akere Yzba Ahmetin anlattn ve Efelerle irtibat saladn biraz da sitem ederek anlatmaktadr. ( Bkz. A. Gkbel, a.g.e., s. 116117. 76 M.efik Aker, inenin tek camisinde vaaz veren Aksekili olduunu ifade ettii bir din adamndan Yunan igali ile ilgili halk Milli Mcadelenin gerekliliine ikna edecek ve bu yola ynlendirecek yardmlarn dini, ilmi grevlerin yaplmasn rica etmi, ancak din adamnn Efendim beni maruz grnz diye sze balayan ve Halkn mcadeleye taraftar olmadn ve fakir bir adam olduundan, halk kendisinden kstrmekten sakndn belirterek yardm etmeyi reddetmesine ok kzmtr. (Bkz. M.. Aker, a.g.e., s, 120.) * Yac; Aydnn ine lesine bal bugnk adyla Yaclar Ky.

affna gvenip, silahn brakmazd. Bu efelerin asker bir daireye gelmeleri, komutanla byk bir gven ve boyun eme anlamndayd. Mill fedakrlklara ynlendireceimiz Trk'n yiitlik iddiasnda

bulunan bu asi vatan evlatlaryla grmek zere ube bakanl binasna yaklatm zaman, binann aklarnda sessiz, sedasz gizli nbetilerin varlklarn hissettim. Bunlar zeybek usulnce reislerinin gvenliini salayan nbetilerdi. Gerek kendisine aman verilmemi, gerekse aman dilenmemi olan Aydn zeybekliinde, reisin yani efelerinin hayat, zeybek kzanlarnn hayat kabul ediliyor ve bundan dolay reisten hibir emir ve iaret verilmeksizin, gerek gndz, gerekse gece reisten sonra zeybeklerin en itibarl olan ve kzanlarnn ba olarak bilinen kimse tarafndan verilen hafif bir iaretle bu gvenlik tedbirleri alnrd. Bu gvenlik tedbirleri iin reislerinin emir vermesi ayptr. Reis, yalnz btn zeybeklerin emniyetinin salanmas iin gerekirse tehlikenin gelebilecei yne kar kzanlarn kulana fsldayarak, istedii emniyeti aldrrd. Efe, kendi ahs iin asla emir veremezdi. Aydn zeybeklerinin uyank bulunmaya dikkat etmeleri o kadar ciddidir ki, armamak ve baz yerlerde gsterdikleri bu yersiz balla kar glmemek mmkn deildir. Odadan ieri girdiim zaman ikisi bykl, ikisi byksz; zeybek elbiseli, biri sivil elbiseli 4 delikanl saygyla ayaa kalktlar. Tfek, tabanca, kama ve fieklik zerlerindeydi. Birisi tfeinin kundan gm pullarla iletmiti. Orta boylu, kaln kemikli, omuzlar geni ve gl vcutlu, dolgun yzl, beyaz tenli, byklar hissedilmeyecek derecede pek hafif terlemi, vcudunun st ksm aa ksmndan uzunca, burnu az kalkk ve hissedilir derecede uzunca, kumralca kalar, el ve ekik gzleri, akaklar kk bir Trk, 23 yandaki yakkl, levent tavrl olan delikanl Yrk Ali Efe imi. Hseyin Efe buday benizli, vcuta Ali Efe'den ince ve uzunca, denk, iman olmamakla beraber salam, gergin yzl, karakal ve

levent tavrl byklar terlemi ayn yalarda bir delikanlyd. Dieri Hseyin Efe'nin ba kzanym. Sivil olan da Aksekili Deli Mehmet. Bu delikanllar bu kadar gen grnce, ocuk yaratll ve hoppa huylu zannettim; fakat bunlar o kadar ar, o kadar temkinli ve Trk mill terbiyesine uymay, hl ve hareketleriyle gstermeye alyorlard ki, azlarndan sz

kmyor, nlerine bakyorlar, pek az ve ok ar hareket ediyorlard. Bunlarda Trkln sekin sfatlar aka grnyordu. lk olarak byne kar alakgnll ve zariflik gstermek, hoppalk etmemek, az konumak, ok dinlemek, olaanst durumda tela gstermemekle asil Trk milletine ait sfatlar gstermeye alyorlard77. Yiitlik ve kahramanlk iddiasnda bulunan gururlu, ayn zamanda edepli, terbiyeli ve alakgnll grnen bu delikanly ve arkadalarn, Yunanllar aleyhine mcadeleye ynlendirmek iin yaptm konuma bir konferans kadar uzun srm, tam iki buuk saat kadar devam etmiti. Tavr ve hareketleriyle Trk kahramanln gsteren delikanllarn din ve mill hassasiyetlerini, benliklerini, Yunanllar aleyhine tahrik iin, daha dorusu uyarmak iin tarih olaylardan bahsetmi, zetle ne sylemek gerekirse sylemi, hassasiyetlerini tamamyla tahrik etmi, Mill Mcadele'nin lzumu hakknda kendilerini anlayabilecekleri bir dille ikna etmi ve hatta geree uymayan "stanbul'dan milleti ayaklandrmak iin gizli emirler aldmz da" onlarn anlayabilecei bir ifadeyle st kapal olarak belirtmitim. Bizim halkmzn devletine kar ne derece bal olduunu aklamaya gerek yoktur. Mill Mcadele'nin aleyhinde olanlarn da merkez hkmetin de "asla mcadele edilmemesine, olay karlmamasna" dair emirler olduu hakkndaki propagandalarnn etkisini rtmek iin byle geree uymayan eyler sylemem gerekiyordu.
77

stanbul Hkmetinin aka susmay tavsiye

M.. Aker, a.g.e., s, 124125.

etmesinin tilaf devletlerine kar zorunlu siyaseti olduunu; fakat el altndan milletin ayaklanmas hakkndaki emir ve iaretlerinin gerekelerini ve zorunluluklarn anlattm. Karada ve Plevne Muharebelerindeki zeybeklerin menkbelerini okudum. Sava meydanlarnda nam ve hret kazanmalarn, bu nam ve hreti de destanlara, kitaplara geirmeleri gerektiine dair szlerimin de etkili olduuna phe yoktu. Mcadele iin silah ve cephanenin, bombann bolca mevcut olduunu, mcadeleye katlacak kahramanlar silahlandrmak ve donatmak iin

vereceimi, subaylar gndereceimi, hep birlikte alacamz, yaplacak ileri dzenleyip kendilerine bildireceimi ve dier konular syledikten sonra yanl bir anlalmaya meydan vermemeleri ve intikam duygusuyla uygun olmayacak bir harekette bulunmamalar iin de tavsiyelerde bulundum. Milletin katlp, kuvvetlerimizin oalaca gnlere kadar imdilik

Yunanllarn demir yolu zerinde bulunan dank kk mfrezelerine basknlar yaplmasnn yeterli olacan ve milletin manevi kuvvetine zarar verici ilerden saknmalar gerektiini anlattm. Trk yiitlik ruhunu tadklarn ve Yunanllarla sonuna kadar mcadele edecekleri azmini gsteren btn szlerimi sessizlikle ve can kulayla dinledikten sonra u cevaplar verdiler: "Bey amca sen hi merak etme. Allah'n izniyle biz hemen yarn bismillah deyip kacaz. Bundan sonra iimiz Yunan'la uramak olacaktr. Milleti hep ileri gelenler aldatt. Yoksa biz imdiye kadar durmazdk. Biz kalm arkamzdan millet gelir. Sen hi merak etme, bize yalnz silah, cephane ve subay ver. Nasl emredersen senin szn tutacaz." dediler ve gitmek zere ayaa kalkp elimi ptler. Ben de onlarn alnlarndan ptm ve dua ettim. Kylerine gece yarsndan sonra saat 02.00 sularnda gittiler 78 .

78

M.. Aker, a.g.e., s, 130.

Albay M.efik Akerin bu anlatmna kitabnda yer vermesine karn, Asaf Gkbel Yrk Ali Efe etesi adn tayan bu ilk ulusal kuvveti gnlerce nce byk emek ve yorgunluklarla hatta eitli tehlikeleri gze alarak biz kurduk. Bunu sylemek yersiz bir vnme olmaz sanrm79 demektedir. Ancak Yrk Ali Efe yllar sonra Milli Mcadeleye katl ile ilgili kendisine sorular soran Kemal zkaynaka o gnleri u ekilde anlatmaktadr80: Eski Aydn cephesi kumandan efik Beyin de bu konuda yazlar var. Orada senin deerli hizmetlerinden bahsederler grdn m? -Hepsi,hepsi eksik..! Bazlar o zamanlarda yaplan ilerin bir oklarn bana ve bakasna mal ederler.Bu,yanltr.Bir kiinin, be kiinin ,elli kiinin byle byk davalarda ne ehemmiyeti olur ki..? Gnlnde vatan muhabbeti tayan her Trk o gnlerde bizim gibi dnm,bizim gibi duymu,ondan sonrada bizimle beraber olmutur.Milli mukavemette aslan payn kendine ayrmakta hata vardr.Bir elin amatas olur mu ki..? Efenin bu tevazuuna ve bu ifadesine atm kaldm dorusu. Bir halk diplomatnn karsnda olduumu hissederek kendimi toparladm: lk mukavemet duygusunu nasl hissettin efe? Sar byklarn bir daha bkt, hafzasn yoklad ehresinden belliydi: 57.tmen bozulmutu. inede, gelen cavura kar bir mukabele hareketinin tasarlandn duymutum. Haberletik, bu arada tmen komutan efik Beyle de konutum bu mukaveteme katlacam syledim. Evet!.. Henz Osmanl kuvvetleri takatten dm deildi. Onlardan da istifade edecektik. Bu srada Aydn igal edildi, gler balad, tedhi artt. Bir kahpelie kurban gitmeyelim diye az ok ekiniyorduk. Bir taraftan da halkn, kylnn nabzn yokluyorduk. Kyller istisnasz mukavemet taraftar idiler.
79 80

A. Gkbel, a.g.e., s. 117. K. zkaynak, a.g.e., s. 110 124.

Fakat bunlara ramen bir kancklk mmknd. Hareketlerimiz hkmeti kukulandrmasn dman sratle stmze gelmesin diye ok ihtiyatl hareket ediyorduk. Sonra? Sonra sular duruldu, Karar verdik, kzanlar topladk, istilaya kar Aydn dalarnda zeybek bayran atk. lk defa ka kzanla ie baladn Efe? Balangta 56 kii vard. Sonradan oaldk. Bunlarn iinde sdine, namusuna gvendiim kzanlara vazifeler vermee baladm. Efe, sen efik Beye(milleti Eraf aldatt, mukavemete ge kaldk, onlar olmasayd biz imdiye kadar oktan dmana kar koyardk) demek suretiyle kyam hareketin zeybeklerin ge kaldn sylemisin? Bunun cevabn vermedi, yalnz: Bunlar 25 yllk szler... Hangi birisi hatrda kalr hakikaten 25 sene evvel olup bitenleri nakletmek iin insan hafzasnda bir plak shhatine ve sadakatine ihtiya vard. Daha fazla eip demedim. Fakat Efe, Bunlarn dorusunu ve tamamn bulup yazmak lazm deil mi? Evet der gibi ban sallad, ilave ettim: Evet! Amma Efe bunun iin de senin malumatna vesikalarna, ksaca dokmanlara ihtiya var... Onlar ne ki Hani o gnlerde verilen yazl emirler alnan resimler, mektuplar, telgraflar, msveddeler. Gemi gnlerin umumiliini genliini telmih eden bir eda ile: Onlar muhafaza edemedim, daha dorusu kymetini bilemedim. O zaman biz zeybekler grnte talyanlarla dost geinirdik, bu senin sylediklerine onlar pek merak idiler. Hepsini istediler ve alp gtrdler.

Yukarda da anlatld gibi Yrk Ali Efe yllar sonra kendisi de davetin sahibi olarak Albay M.efik Akeri iaret etmitir.

2.6. Yrk Ali Efenin Milli Mcadeledeki lk Tekilat, Yrk Ali Efe ve arkadalar kendilerine yaplan bu davetten sonra tekilatlarn yeniden gzden geirerek kylerden gnll toplamaya

balamlardr. Hlihazrda o tarihte Yrk Ali Efenin etesinde bulunanlar u isimlerden oluuyordu81: 1. Yrk Ali Efe 2. Kllolu Hseyin Efe 3. Aksekili Hac Abdurrahmanolu Mehmet Efendi 4. Temen Zekai(Kaur) Bey 5. Astemen Necmi (Aydnalay) 6. 57. Tmen karargah subaylarndan Yzba Ahmet Bey 7. Devlet Demiryollar memurlarndan Giritli Memduh Bey 8. Ktahyal Recep avu 9. Asaf Gkbel 10. ine Jandarma Blnden terhis edilen Ramazan Onba 11. Kllolu Hseyin Efenin adamlarndan Kurukyl Ahmet 12. inenin Evciler Kynden Sarn brahim 13. inenin Yaclar Kynden Kr Ahmet 14. Kllolu Hseyin Efenin adamlarndan Yaclarl olak Koca Ahmet 15. Kozalakl Mehmet 16. Yzba Ahmet Beyin emir eri Suriyeli bir asker
81

A. Gkbel, a.g.e., s. 119.

17. smi hatrlanamamtr. lk tekilatn fotoraf resimler blmnde (res. 29) sunulmutur. Bir sre sonra da, Yrk Ali Efe'nin mektupla yapt ar zerine, Mesutlulu Mestan Efe, Habib'in Ali, Danimendli smail Efe, Ortakl nce Mehmed Efe, bir Girit gmeni olan ve tm aile bireyleri Rum eteciler tarafndan ldrlen bu nedenle de bir sre Giritte Rum etelerle arptktan sonra kaarak Skeye yerleen, ksa sre sonra da Ske'nin Baaras Ky'nden Kara Yorgi'yi kendisine hakaret ettii iin ldrp, daa kan Skeli Cafer Efe, Sancakdarn Ali Efe, sabeyli'den Ese Efe, Tekeli smail Efe ve aslnda bir zeybek olmayan Kara Durmu Efe de bu ilk tekilata katldlar.

2.7. Milli Mcadelede Yunanllara Verdirilen lk Toplu Kayp; Malga Baskn, Yzba Ahmet, Temen Zeki ve Astemen Necmi ile giden

zeybeklerden Yrk Ali Efe ve Kllolu Hseyin Efeyle adamlar son zamanlarda Menderes Nehrinin gneyinde Yenipazarn kylerinde hazrla balarlar. Bu kyler demir yolu zerindeki Sultanhisar'n karsna dyordu. Donduran Kynde82 karargh kurup etraftaki kylerin erkeklerini sava iin arrlar. Subaylar ve efeler kyllere sava iin t verirler. Mfrezenin mevcudu ine'den hareketinde subaylarla beraber 1520 erden ibaret iken 100' geer. El altndan kar propaganda yapan baz gafillerin etkisiyle say azalr, tekrar oalr, azalr. zetle sabit sayda bir kuvvet olamaz. Bu kuvvet bylece mcadelenin lehinde ve aleyhinde yaplan propagandalarla oalp azalrken, dier taraftan da Sultanhisar istikametine casus gnderilerek, Yunanllarn durumu, nerelerde ne kadar kuvvetleri olduu hakknda bilgiler alnr. Yrk Ali Efe ayn zamanda Yunanllar yanltacak baz tedbirlere de bavurur. Bu esnada Nazilli'de Yunanllara kar yaranmak alaklnda
82

Aydnn Yenipazar lesinin bir ky.

bulunan ve ehrin ileri gelenlerinden bir gafilin araclyla Balyanbolulu83 bir zeybek grubu Nazilliye arlm ve Yunanllara teslim edilmiti. Yunanllar, kendi bir iki subay ve erleriyle beraber bu zeybek grubunun fotorafn ekerek, propaganda iin hemen zmire, Yunanistana ve Avrupa'daki gazetelere gndermilerdi. Yunanllar Trk zeybek gruplarnn kendilerine

teslim olduklarn Avrupallara ilan etmekle byk fayda umuyor ve bunu baar olarak kabul ediyorlard. Hlbuki Aydn zeybekleri, zeybeklii, erkeklii, mertlii ve vatanseverlii kimseye verilmez bir deer olarak kabul ederler. Eski zeybeklerin Karada ve Plevne muharebelerindeki destanlarn dinlemilerdir. Vatann dara dt gnlerde, devletin iaretiyle hemen dman karsna gnll gitmeyi, zeybekliin bir vatanseverlik gelenei olduunu bilirler. Yunanllar Aydn evresindeyken bir iki zeybek grubunun bu ekilde baz gafillerin yardmyla snmalarn salamlarsa da, bunlar btn Trk efelerinin nefretine maruz kaldklarn ve hareketlerinin vatanseverlie aykr olduunu hissetmiler ve silahlarn derhal Yunanllara evirmilerdi.

Ayplarn bu ekilde rtmeye almlard. Yunanllar, Aydn zeybeklerinin bu ruhunu doal olarak ge anlamlar ve balangta da aldanmlard. Yunanllar, Yenipazar'n kylerinde dolatn son zamanda hissettikleri Yrk Ali Efe'nin de dier bir iki grup gibi snacan haber almlar. Yrk Ali Efenin asl ky ve evi Yunan igali altnda bulunan Sultanhisar'n Kavakl kyyd. Yrk Ali Efe'nin bu yzden snacana inanan Yunanllar, Aydn'dan ya da Nazilli'den Yrk Ali Efe ile Yunan komutan arasnda araclk etmek ve Yrk Ali Efe'yi, iyi muamelede bulunulacana inandrmak iin Aydn'n veya Nazillinin itibarl papaz Sultanhisara gelmiti84 .

83 84

zmire bal bir ile, bugnk adyla Beyda. M.. Aker, a.g.e., s, 160161.

2.7.1. Yrk Ali Efenin Yunanllara Oyunu Yrk Ali Efe etesi Hazirann 11. gn akamna doru Dalamann Alanl Kynden kalkp, Donduran kyne doru giderken yolda birka Rum delikanlsyla karlat. Bu karlama o kadar ani ve o kadar umulmadk bir yerde oldu ki, Rumlar ne tabanlar kaldrp kamaya, ne de kimseye sezdirmeden svmaya frsat ve imkn bulamadlar. Yolun bir dnemecinde anszn bir zeybek kalabalnn arasnda kalverince phesiz hem arm, hem de korkmulard. Yunanllarla aleyhimize i yaptklar iin yerli Rumlar da dman bildiimizden ele geen bu drt-be Rum palesini temizleyivermek iin Yrk Ali Efenin kk bir iareti kfi idi. Fakat zeki adam yle yapmad. Bilakis, gayet yumuak ve mlayim bir tavrla onlar yanna ard. Nereden gelip, nereye gitmekte

olduklarn, ne i yaptklarn sordu. Cevaben, Sultanhisarl olduklarn, Menderesin bu tarafndaki yakn kylerden birinde bir yapnn inaatnda altklarn, her gn sabahlar gelip akam olunca Sultanhisarna

dndklerini sylediler. Karlarnda korkudan benizleri sararm, dizleri titreyerek bekleen Rumlara dedi ki: Ben Yrk Ali Efeyim. Karya geip Yunanllara teslim olmak ve onlarla beraber almak isterim. u grdnz kzanlarm da benimle beraberdirler. lle ve lakin oraya varnca Yunanllarn bana bir ktlk yapmalarndan korkarm. Bana kar iyi niyetleri varsa, nceden bunu ispat etmeleri ve beni inandrmalar gerekir. Sultanhisarna varnca Yunan kumandanna benden selam syleyin. Dediklerimi de kendisine anlatn, nasip olursa birka gne kadar gelmek isterim. Haydi, gle gle yolunuza gidin uurlar olsun.

Sultanhisarl be Rum Yrk Ali Efenin azndan duyduklar teslim olma haberini bir saat nce Yunan Askeri kumandanna yetitirmek iin oradan uzaklarken, bu zeybeklerin nasl olup da kendilerini ldrmediklerini ve Yrk Ali Efenin teslim olaca hakkndaki inanlmaz haberin

Sultanhisarnda uyandraca derin tesiri dnyorlard. Yrk Ali Efeye gelince, o, uurduu bu balonla Yunanllara ne mthi bir tuzak hazrladn dnerek keyifleniyordu. Hakikaten, tuzak mkemmeldi. Yrk Ali Efe gibi o havalide ok mehur olan nl bir zeybein kalabalk maiyetiyle beraber Sultanhisarndaki Yunan Askeri makamlarna teslim olmas ok byk ve emsalsiz bir muvaffakiyetti. Nazillide teslim olan ulsuzlara benzemeyen Yrk Ali Efenin zel bir ahsiyeti, nam ve an vard. Haberin Sultanhisarnda bir bayram havas yaratacana ve btn Rumlar mide drp sevindireceine phe yoktu85.

2.7.2. Yrk Ali Efenin Malga Basknna Katlanlar Kemal zkaynak, Yrk Ali Efe ile yapm olduu mlakatta86 baskna katlanlarla ilgili u bilgilere yer vermektedir: Hazirann ortalarna doru (16 Haziran 1919) Malga kprsne bir baskn yaptk. Bu msademe ehemmiyetli saylyordu. Dmann mnakalesi kesilecekti. Bu teebbs bizi, ordu subaylarna daha ok yaklatrd, onlarla irtibat peyda ettik.

Cevat Skmenser, Milli Mcadelede Aydn Nazilli Cephesi / Kahraman Subaylarmz ve Zeybekler / Hatralarm, Karnca Matbaaclk, zmir, s. 2425 *mnakale; ulatrma *peyda etmek; edinmek, ortaya karmak 86 K. zkaynak, a.g.e., s.110 124.
85

rtibat tertip ettiiniz bu subaylar kimlerdi Efe? -Temen Zekai Bey (imdi Turya fabrikasnda) aml kr (Halen zannediyorum Antakyada) Topu kumandan Hakk bey : Efendiiiim!.. Yzba Ahmet Bey, mlazm Necmettin bey, Koarl yznde Ethem bey, Adnan bey. ete balarndan, kzanlardan? ineli Hac Sleyman, Kllolu, Dokuzun Mehmet, Molla brahim, Mesutlulu Mestan Efe, Ortakl Mehmet efe, ha deyince hatra gelmez ki?..Evet Karam Durmu, Danmentli smail Efe, Hac Ahmet, Kerim avu, Teke mamolu, Tavasl Mustafa bey.. Sancaktarn Ali Efe. Kadn Zeybeklerde aranzda var myd? Vard, Balta ky kadnlar o gnlerde bize ok yardmda bulundular. Hele imam kyl ete Aye, bir zeybek kadar alt87. Sabahattin Burhan ise baskna katlan isimleri biraz daha ayrntl olarak vermektedir88: Yrk Ali Efe: Bu durumda kuatma yukardan balayacak dedi. Yani kuzeyden. Ve orada, merkezde ben olacam. Benimle beraber isimlerini saydklarm gelecekler: Yzba Ahmet Beyle Temen Zekai Bey, Mergemeli, Kr Alinin Mehmet, Daym, ilengirin Mustafa, Arif, Soanclarl Kara Mehmet, Pekmezcinin Ahmet, Gurbetin Ali, Dircekli Kk Osmann Tevfik, Dalcal Mehmet, brahim Kava Kynden Tahtac Memi, Parmaksz Hasan, Arap kr silahszsn, seyret. Bizim solumuzda Ese Efe bulunacak. Onunla gidecek olanlar: Temen Necmeddin, Giritli Memduh Bey, Gvendikli Mehmet Ali. Ese Efeyle gelen gnlller: Ak, Knal Dokuz, Glbayram, Hasan Bey, Akba Mehmet, Sinan Ahmet, Hac Mehmedin Hafz, Mesutlulu Durmu Ali.
Ayn yer. S.Burhan, Egenin Kurtulu Destan Yrk Ali Efe, C. 1.2.3., Nesil Basm Yayn, zmir, 1999, s. 478479.
87 88

Samzda Kllolu, Osman, Mehmet, Ovackl olak Sleyman, Bacakolu Hasan, Kuru kynden Yiriin Veli, Sarolu kynden Arap Ali, Sarn brahimin kardei Mehmet Ali, Ramazan, Evcilerden eytan Ahmet, Molla Alilerin Hidayet, Tevfik ve Hseyin Beyler, Horzumolu Mustafa Onba, Ko Alilerin Halil, Erenlerin Durmu, Halil avu, Kasap Mehmet, brahim avu, Kr Ahmet, Kazancl, olak Ahmet. Kozalakl, rim senin. Kozalaklyla unlar gidecek: Sar Hseyin, Kuyruk Mustafa, Deli Mehmet, Ktahyal Recep avu, Koca Ali, akirt, Ahmet avu, Direcikten Ta Alisi, Tomban Mehmet, Habibin Ali Efe ve adn syleyemediim dierleri.

2.7.3. Yrk Ali Efenin Malga Basknnn cras Aratrmamz srasnda; Malga Basknnn icras ile ilgili birok farkl eser ve kaynakta farkl bilgilere ulatk. Bunlardan birou ikinci veya nc kiilerin anlatm vastasyla yazlmtr. Ancak gerek Yrk Ali Efenin kurmu olduu ilk 17 kiilik tekilat arasnda yer alan gerekse tm kaynaklarda Malga Basknnda bilfiil bulunduu ifade edilen Asaf Gkbele gre89 baskn hazrl ve icras u ekilde olmutur: Donduran Kynde kaldmz birka gn iinde Yrk Ali Efe etesine katlmak iin Bozdoan ve Nazilli taraflarndan vatanseverler geliyorlard. Bunlarn, sa ilerimizden ve tam yol zerinde bulunan erkez Kynden geerlerken kyllerin saldrsna urayarak ellerinden silahlar alndktan sonra geriye evrildikleri haber alnmt. Bu irkin durum efelerin kk bir mdahalesiyle ortadan kaldrlmt. Gnler su gibi akp gidiyordu. Bizim efeler bilinmez sebeplerle karya geme iini savsaklayp duruyorlard. Mevsim yaz, havalar ok gzel gittii
89

A. Gkbel, a.g.e., s.123128

halde 60 kiinin Donduran gibi kk bir kyde barndrlmas mmkn olsa bile kylye ok ar bir yk oluyordu. Kyllerin bu davetsiz konuklara korkudan ses karamadklar apak ortadayd. Altm kiiyi n doyurmann onlar iin sabah akam sofra kurup kaldrmann zorluunu ve nemini takdir etmemek iin insann duygusuz olmas gerekirdi. Efeler ayr bir evde, bizler ve subaylar ayr bir evde konuktuk. etenin dier yeleri baka evlere datlmt. abuk karar vermek ve bu durumdan kyly kurtarmak gerekiyordu. 14 Haziran akam Zekai Kaur ve Necmi Aydnalay Beylerle, Yzba Ahmet ve Memduh Beyler oturup yz yze konutuk. etenin o gnk says tam olarak 50 kii idi. Bu kadar insan, ete sava ve kk basknlar iin yeterli bir kuvvetti. Donduranda daha fazla kalmann ve kylnn iliini

smrmenin bir anlam yoktu. Durumu uygun bir dille efelere anlatmaya ve yine ii savsaklamaya devam ederlerse kendi bamza kar tarafa gemekte kararl olduumuzu sylemeye karar verdik, ilk silahn efeler tarafndan patlatlmasn gerekli gryorduk. Bu arzumuz ne kadar abuk gerekleirse ilerin de o kadar abuk yoluna gireceine ve ulusal direniin artk dnlmez bir durum olacana inanyorduk. Kararmz Zekai Bey, efelere uygun bir dille ve kukulanmalarna bir neden brakmadan aklad. Bize, hemen Yunan igal blgesine geme kararn uygun bulduklar haberi geldi. Ertesi gn Yrk Ali Efe, Temen Zekai Beyle Yenipazara gitti. eteyi kolaylkla Menderesin kar kysna geirebilmek iin gerekli ara ve olanaklar salad. Sonra da etrafa gzcler konulmas iin gereken insanlarla grp anlatktan sonra Dondurana dnd. gal blgelerini Nazilliye kadar genileten Yunanllar Menderes Nehrinin Yenipazar Geitini de kontrollerine almlard. Ara sra bir devriye

asker bu geiti yokluyordu. Bu geit her ne kadar tekin bir yer saylmasa da, etenin karya gemek iin kullanaca baka bir yol da yoktu. Geri Menderesin daha aadaki ve yukardaki geitleri zerinde hibir Yunan kontrol yoktu; ama oralara kadar gitmek eteyi hedefinden ok uzaklara gtrecekti. htimal ki Yunanllarla vaktinden nce bir karlamann ve atmann iine dlebilirdi. Akam karanl ktkten sonra kra bayra almaktan ekinen Yunanllarn gece vakti garnizonlarndan 810 km. uzakta bulunan Menderes kylarna kadar gelmeleri ok zayf bir olaslkt. Bununla beraber gerekli bir nlem olarak bizimkiler geit bandaki salclara gereken emri vermilerdi. etenin sa salim karya gemesi iin btn nlemler alnm, tehlikeli grlen noktalara da gzcler yerletirilmiti. Pazar pazartesiye balayan gece, 15/16 Haziran akam, ete 60 kii ile Donduran Kynden sessizce yola kt. ete tahminen gece yarsna doru Menderesin kysna geldi. Efeler orada her eyin hazrlandn ve derhal sala binip kar sahile gemekten baka yapacak bir ey kalmadn grdler. Salclar gndzleyin aldklar emir gereince saln direine bir fener asmlard. Bu k, geidin serbest olduunun ve orada Yunan askerlerinin

bulunmadnn bir iaretiydi. Ramazann 17. gecesi gkyzne aslm gibi duran Ay btn parlakl ile dnyamz aydnlatyordu. Ayn suya vuran yansmalar, ar ar akan Menderesin girdaplar zerinde ldayarak, oynaarak gm halkalar brakyordu. Her defasnda 30 kiiyi karya geiren sal, iki seferde etenin tamamn karya ulatrmt. Bu arada saat da bir olmutu. Yaz gecesi sabah tez olur. Bu sebeple ortalk aydnlanmadan varlmas gereken yere ulamak gerekiyordu. Oradakilerle vedalaarak Sultanhisar

ynne doru hareket ettik. Yrk Ali Efe etesi bir saat sonra demiryoluna varm, Ata ile Sultanhisar stasyonlar arasna sokulmutu. ete Alanl Kynde iken (10 Haziran Pazar gn) Menderesin kar tarafndaki kyllerden ve satclardan, Yunanllarn durumu hakknda bilgi toplamaya alyordu. Bu amala Dalama pazarna (o zaman Dalama pazar pazar gnleri kurulurdu) giden Temen Zekai Bey ans eseri o gn Muladan oraya gelen Bakrkyl Temen Kadri Beyle grm (Temen Kadri Bey kendisine iki kalp dinamit vermiti.) Bu dinamitler Yrk Ali Efe etesinin iine ok yarad. Bizim zeybek genlerinden bir ksm direklere trmanarak yabanc demiryolu irketine ait telgraf tellerini kesti. Temen Zekai Bey de birka arkadayla oradaki bir tren kprsne Temen Kadri Beyin verdii dinamitleri yerletirmiti. Gecenin sessizlii iinde byk bir grltyle patlayan dinamitler istenilen ykm yapmamakla beraber zeybekleri ok neelendirmiti. Telgraf tellerine ve kprye zarar vermek iin yaklak bir saat kadar alld. Dinamitlerin patlamasndan ve kprnn havaya uurulmasndan birka dakika sonra Atada atlan sahur topunun sesi duyuldu. Yunanllar bizim patlamalar da sahur topu sanm olabilirler. Ataya ve Sultanhisara yaplacak ani basknlarla Yunanllara nemli kayplar verdirilmek isteniyordu. Acaba hangi tarafa gidilirse daha olumlu bir sonu ve daha parlak bir baar elde edilebilirdi? O anda bunu tahmin etmek ve isabetli bir karar vermek gt. Geri Sultanhisar ve Malga Kprsndeki Yunan kuvvetlerinin says hakknda Menderes Nehrini gemeden Donduran Kynde baz bilgiler edinilmiti. Atadaki kuvvetin ise bir tabur olduu syleniyordu. Ama bu kesin ve inanlr bir bilgi deildi. Artk sabah oluyordu. Ovadaki tarla ve bahelerine inmeye balayan kyllerle yolda birer ikier

karlayorduk. Yrk Ali Efe bunlarn hepsini tanyor, selamlayor, bazlar ile durup konuarak onlardan bilgiler alp, onlara emirler veriyordu. Yunanllarn Yrk Ali Efeyi Sultanhisarda bekledikleri ve karlama treninde bulunmak zere bir papazn da Sultanhisara geldii renildi. Gn doarken Yrk Ali Efe Mfrezesi Malga Deresine ulam

bulunuyordu. Saat sabah 6 olmutu. Akam saat 20de Donduran Kynden yola kld ve btn gece yol alnd halde kimsede yorgunluk belirtisi grnmyordu. Yunanllarn 20 kiilik bir kuvvetle korumaya altklar ve stnden demiryolu geen byk Malga Kprs birka yz metre sada kalyordu. Asrlk itlembik aalarnn glgelendirdii demiryoluna kadar uzanyordu. Yunan askerleri adrlarn Ata tarafndaki kk bir avdar tarlasnn ortasna kurmulard.(res. 3031) Bu adrlarn etrafnda birka zeytin aac, biraz geride de saman yn vard. Yrk Ali Efe etesi yukarda bahsettiimiz gibi Malga Deresinin kenarna varnca bir an durarak durumu bir daha gzden geirdi. Alt yanda demiryoluna ve Malga Kprsne kadar uzanan alan balar ve aalarla kapl idi. Kuatma hareketi iin gerekli nlemler alnarak hemen yrye geildi. Kllolu Hseyin Efe beraberinde gvendii adamlardan be on tanesini alarak dere kenarndan aa doru sarkt. Yrk Ali Efe, Temen Zekai ve Yzba Ahmet Beyler de yryerek tarlann kuzey tarafn tuttu. etenin bir ksm da dar yoldan geerek Yunanllarn karsnda mevzi aldlar. Demiryolu taraf ok ak braklmt. nk oraya doru sarkmaya alan yol dar kavisler izerek

kuvvetlerimizin Yunanllar tarafndan grlmesi mmknd. emberin sa

kanadnda Kllolu ve arkadalar, sol kanadnda bizler verdik(vardk). Merkezde ise Yrk Ali Efe ve adamlar vard. lm denilen byk felaket kuunun kanat rparak balarnn zerinde uutuundan ve bir dakika sonra kopacak kzlca kyametten haberleri olmayan Yunan askerlerinin kendi hallerinde olduklar kardan aka grlyordu. lk silah, kuatma emberinin sa kanadndan, Kllolu Hseyin Efe tarafndan patlatld. Ksa bir kararszlk ve heyecan geiren Yunanllar adrlarndan frlayarak silahlarna sarlmak ve ate etmek istediler. Fakat yaylm atei iinde gk dedirtmeden hepsi ldrld. Bunlardan bir tek kii bile kurtulamamt90. Artk Aydn Blgesinde Yunan igaline ve istilasna kar Milli Mcadele eylemli olarak balamt. zmir Rhtmndan haksz yere dklen vatanda kannn ve aziz ehitlerimizin c ilk kez alnm bulunuyordu. Yunanllarla dosta yaamak isteyen Aydnn zenginleri yaptklarndan utanmaldrlar. Malga Kprs ile Sultanhisar kasabas arasnda ancak bir buuk, iki kilometre kadar bir uzaklk vardr. Oradaki yerli Rumlara Yunan igal kuvvetleri Yrk Ali Efe gelip teslim olacak diye bekleirken anszn Malga Kprsndeki askeri birlie baskn yaplmas dehet ve aknla neden oldu. Gerekten de be dakika bile srmeyen silah sesleri zerine Ne oluyor? diye Sultanhisardan koup gelen Yunan jandarmalar, karlarnda Trk etelerini grnce arp kalmlard. Bunlardan bir ksm elinden silah atarak kam, kamayarak aknlkla silahna davranmak isteyenler ise bunu hayatlaryla demilerdi.

ldrlen Yunan askerlerinin says ile ilgili olarak; M.efik Aker, Baskn sonunda Yunanllardan birka kurtuldu derken ( Bkz. M.. Aker, a.g.e., s. 161.) Sabahattin Burhan ise Yunanllarn tamamnn ldrldn belirtmekte hatta 33 Yunan askerini yaptklar zulmde bomulard ifadesine yer vermektedir. (Bkz. S.Burhan, a.g.e., s. 490)
90

Bu baskn srasnda Yunan jandarmalarnn kardan karya hedef aramakszn gelii gzel savurduklar kurunlarla Yrk Ali Efe birliinden, inenin brahim Kynden Tahtac Memi yaralanmt. Bundan baka bir sakatlk ve kayp olmad . Basknda ele geirilen silah, malzeme ve ldrlen Yunanllar ile ilgili farkl bilgiler mevcuttur91.

2.7.4. Yrk Ali Efenin Malga Basknnda Kullanlan Dinamitler Nereden Gelmi ve Nasl Kullanlmt?92 Yunanllarn igaline kar balatlacak Mill Mcadele'de, demir yolu kprlerini ve dier tesisleri tahrip etmek ve havaya uurmak artt. 5 Haziran 1919 tarihli ifreyle Harbiye Nezaretinden istenen; fakat gelip gelmeyecei bilinmeyen istihkm subayyla patlayc maddeleri beklemek doru deildi. Olaanst zorluklara ramen yaknda yapacamza emin olduum

mcadelede, demir yolu kprlerini ve dier yerleri tahrip etmek iin elde mevcut gen subaylar grevlendirmeye karar vermitim. Bunlara, tahrip yntemini retecek bir istihkm subayna ve noksan olan patlayc maddelere ihtiya vard. Tahminen 8 Haziran 1919da Milas Jandarma Blk Komutan Yzba Rfat'tan telgraf makinesi banda, Milas'ta Celal isminde sakat ve hasta bir istihkm temeni olduunu haber aldm. Temen Celal'i telgraf makinesi bana getirttim. Vatansever duygularn tahrik eden ricam zerine, ngilizlerin sahilimize brakt torpillerden karlan ve Milas deposunda gizlenen

Asaf Gkbel konu ile ilgili olarak yirmiden fazla tfek ve bir makineli tfek ile bolca cephanenin ele geirildiini ifade ederken(Bkz. A. Gkbel, a.g.e., s. 128.) Albay M.efik Aker ise Yrk Ali Efe Mfrezesi, Yunanllarn hafif makineli tfek, silah ve cephanelerini, srmal kordonlu elbiselerini ve dier eyalarn ele geirmilerdir eklinde bilgi vermektedir. (Bkz. M.. Aker, a.g.e., s, 161) 92 M.. Aker, a.g.e., s, 141142.
91

dinamitlerin

kuvvetli

ve

yararlanlabilir

durumda

olduunu

syledi.

Depomuzda mevcut olmayan dinamit kapslne gelince, Temen Celal; Sahil kylerinde ve ehirlerinde torpille balk tutan balklarda ve bunlar gizlice satan baz esnafta bulunabileceini, elde etmeye alacan vadetti. Temen Celal'den sz konusu ngiliz torpil dinamitleriyle, balklardan elde edilecek dinamit kapsllerini ve Milas deposundaki mevcut ar ateleme fitilini beraberinde getirmesini rica ettim. Bunun iin gerekli yk hayvanlarnn oradaki nizamiye mfrezesinden verilmesi iin de mfreze komutanna emir verdim. Temen Celal, hastalna ramen 12 Haziran 1919'da ine'ye gaz sandklarna konulmu birka yk dinamit, balk kapslleri ve fitillerle geldi. Mill Mcadele'de bu dinamit ve malzemeyle tesislerin tahrip edilmesi yntemini retmek zere, 3 Haziran 1919 tarihli emirle, btn subaylar ve birka astsubay kasaba dnda gzlerden uzak bir yerde Tmen Karargh olarak kullanlan Askerlik ubesinde topladm. Tahrip ynteminin mutlaka herkes tarafndan renilmesini istediimi syledikten sonra, Temen Celal, nce teorik olarak bu cins dinamit, kapsl ve fitiller hakkndaki teknik bilgileri, bunlarn kimyasal bileimini, grevlerini ve dier konulan tane tane ve bilerek, aklayarak anlatt. Demir yolu kprleri, ray, makas ve buna benzer tesisler zerinde tahrip eyleminin baarl ve etkili olabilmesi iin patlayc maddenin yaklak olarak miktar ve sz konusu tesislerin nerelerinde ve ne ekilde konulmas gerektii hakknda ksaca lazm olan bilgileri verdi. nce fitille yalnz kapsl denemesi yapld. Daha sonra gerek dinamitle de birka patlama denemesi yapld. renemeyen olup olmad soruldu. zetle hepimiz rendik. Hasta olan merhum Temen Celal (Merhum Milletvekili Hilmi Beyin kardeidir.), dmana kar bu tahripleri bizzat yapamadan, maalesef vefat etti. Kendisinden bunlar renen gen subaylarmz, tahrip ilerini baaryla

yaptlar. Milasl merhum Temen Celal'in hasta haliyle yapt bu hizmetini saygyla anyorum. Ske'den, Fethiye'den balk dinamit kapsln hazrlayp, bize

gndermeleri iin ilgili kiilere yazdk ve getirttik. Tahrip ilerini balangta bu kapsllerle yapmtk.

2.7.5. Yrk Ali Efenin Malga Basknnn Sonular Malga basknndan u sonular karmak mmkndr93: a) Harekt, modern deyimi ile Gerilla Harbinin o zamanki deyimi ile ete Harbinin bir uygulandr. Ve baarl olmutur. Bu baskn, Kuva-yi Milliyenin yapsna en uygun hareket tarz olduunu da kantlamtr. Bu fevkalade nemli bir noktadr. b) Yrk Ali Efe Mfrezesini oluturan elemanlar, Gerilla Harbinin btn zelliklerini reten bir eitimden gemedikleri halde, bugn bu konuda yazlm talimnamelere geecek kadar rnek taktikleri uygulamlardr. Yrk Ali Efenin Yunanllara teslim olaca haberini gndererek, onlar yanltmas ok zekice dnlen bir aldatma taktiidir. c) Bu arada harektn genelde baz eksik taraflar da vardr. Malga Deresine gelindiinde Ata veya Sultanhisardaki Yunan birliklerinden hangisine baskn yaplacana henz karar verilemeyii, bir n hazrln yaplmadn gstermektedir. Bu kararn daha nce verilmesi ve iyi bir keif ile hedefin tespit edilmesi gerekirdi. Dman iinde kalan blgedeki halktan, istihbarat elde edilmesi ve keif yaplmas Donduran Kynde kalnan gnler iinde mmkn olabilirdi.

Stk Aydnel, Gneybat Anadoluda Kuv y Milliye Harekt, Kltr Bakanl Yaynlar Bavuru Kitaplar Dizisi /11, Ankara, 1990, s. 158160.
93

d) Baskn ncesi, baskn yaplacak yerin yaknndaki kpr tahribi de iyi koordine edilmemitir. nk buradaki dinamitlerin karaca sesle dmann uyanmas, mevzilenmesi halinde baskn tesiri ortadan kalkabilirdi. Ancak tahrip maddelerinin az olmas ve Yunan mfrezesinin iyi bir nbet ve devriye sistemi kurmay bu sakncay dourmamtr. e) Baskndan sonra Sultanhisardan Yunan Jandarmalarnn geliine kadar geen zaman iinde mfrezenin baskn yerini terk etmesi gerekirdi. Gerilla taktiinde, baskn harektnda, mfrezenin geri ekilme yollar ve toplanma blgelerinin nceden tespit edilmesi ve sratle geri ekilmesi gerekir. Bunlar yaplmamtr. Nitekim toplanma blgesi olarak kullanlan Uzunlar Kynn de baskn yerine 10 km uzakta olmas bunu gstermektedir. Bu kadar uzakta mfrezenin bir araya gelmesi, toparlanmas ok zor olur. f) Basknn sabah 6da yaplmas da sakncaldr. Byk bir cesaret ister. Zira basknda baar iin en nemli faktr karanlkta ve gr artlarnn ok az olduu bir zamanda yaplmasdr. Ancak, Yunan mfrezesinin bu saate kadar doru drst bir emniyet tertibat almam olmas bu faktre uymamaktan doan sakncalar ortadan kaldrmtr. g)Btn bu eletirilere ramen basknn ok baarl oluunda en byk sonu, Yrk Ali Efe Mfrezesinin kendine olan gveni artrmas ve bunu duyan dier Kuva-yi Milliye mfrezelerine gven vermesi, bundan da nemlisi yredeki btn halkta Yunan kuvvetleriyle ba edilebilecei imajn

uyandrmas, moral vermesidir. h) Kprlerin tahribi de bu basknda ilk kez denenmitir. Bunda 57nci Tmen Komutannn byk katks vardr. nk O, ine de dinamitle demiryolu ve kprlerin tahrip edilmesine ait bir kurs atrmtr. Kurs aan da Milasl hasta ve malul bir istihkm subaydr, Milas Jandarma Blk Komutan Yzba Rfat, Milasta Celal isminde bir istihkm subaynn olduu Tmen Komutanna bildirmi, o da Cemal Beyi ineye getirerek bu kursu atrmtr.

Kursun ilk uygulamas da, bu baskn esnasnda yaplmtr. Ancak, tahrip malzemesi bulmak ok g olmutur. ngilizlerin sahillerimize, brakt torpillerden ve balklarn balk avlamada kulland fitil ve kapsllerden istifade edilmee allm, tabii ki arzulanan sonu alnamamtr. Fakat bu olaylar Kuva-yi Milliye Harektnn ne kadar g artlar altnda yapldnn dier bir ynn gstermesi bakmndan da ilgin ve ibret alcdr. ) Yrk Ali Efenin doduu ky, Sultanhisarn Kavakl Ky olup, o tarihte Yunan igali altnda idi. Yrk Ali Efenin, Sultanhisar yaknndaki Yunan mfrezesine baskn yapma kararnda, bu durumun psikolojik bir etkisi olduu dnlebilir. i) Mfrezenin elinde telsiz vb. hibir muhabere vastas olmad halde, basknda elde edilen baarda subay ve memurlarn mfrezenin blmleri iinde iyi bir sevk-i idare ve disiplin kurumlarnn byk rol olduu aktr.

2.7.6. Malga Basknnn stanbul Hkmetine Bildirilmesi Tmen Kumandan Albay efik, Yunanllara kar yaplan bu hareketin kendi bilgisi dnda yapldn hissettirmek ynnden Harbiye Nezaretine ve Kolordu Komutanlna u bilgiyi aktarmaktadr94 : ine 17 Haziran 1919 Aydnn otuz kilometre dousunda Sultanhisar civarnda Malga Kprsn bekleyen Yunan askerlerinin baskna urayarak, bazlarnn ldrld Malga kprs ile Ata arasndaki imendifer kprlerinden birisinin bomba ile tahrip edildii; bu vakalarn siviller tarafndan Yunan igali aleyhinde vuku bulduu haber alnmakta. Arz olunur. Frka 57 Kumandan Mehmet efik

94

S. Demirayak, a.g.e., s. 74. *Uzanlar; Aydnn Sultanhisar lesine bal bir ky, bugnk adyla Uzunlar.

2.8. Malga Baskn Sonras ve Demirci Mehmet Efenin Yaptklar; Malga Baskn 16 Haziran 1919 Pazartesi sabah yaplmt. Ayn gnn gecesini *Uzanlar Kynde geiren ete, ertesi gn (17 Haziran 1919) Nazillinin sabeyli Kyne geldi. Yunan igali altnda bulunan Nazilli gibi nemli bir merkeze, sabeyli, tabirim doru olursa, burnunun dibine kadar sokulmu denecek kadar yaknd. Bir da eteine kurulmu byk bir kyd. Yerli halkn uluyol dedikleri Aydn-Nazilli osesi bir kilometre kadar gneyden geiyordu. ose ile ky arasndaki sivri tepelerden oseyi srekli kontrol altnda tutmak mmknd. Yrk Ali Efe bu olanaktan faydalanm ete kyde kald sre iinde tepelere gzcler diktirmi ve yolu daima kontrol ettirmitir. Bu ekilde de Yunanllarn saldrsna uramak ve onlar gibi gafil avlanmak tehlikesine kar nlemler almt. Ksaca sabeyli btn zellikleri ile snmaya elverili, gizlenebilecek bir kyd. eitli zirai rnleri (incir, zeytin, hububat, pamuk) olan ky halknn maddi durumu da bizim gibi davetsiz misafirleri arlamaya uygundu. Bununla birlikte yeni bir frsat kana kadar sabeylide gnl rahatl iinde kalnabilirdi. Yrk Ali Efenin oynad oyuna ok kzan Yunanllarn onu ele geirip, yok etmek isteyecekleri apak ortadayd. Bunun iin areler arayacaklar ve etenin Malga Basknndan sonra ne tarafa ekildiini soruturacaklard. etenin nerede bulunduunu bilmek iin para ile adamlar satn alacak ve bunlarn ispiyonlamalaryla eteye ulamay, deneyeceklerdi. Bunlar

dnldnde etenin Uzanlarda ok kalmayarak umulmayan bir yere yani Nazillinin bir mahallesi saylan sabeyli Kyne gelip sokulmasnn sebebi daha kolay anlalr.

Malga Basknnda kazanlan baar zeybeklerin cesaretini artrmt. Onlarda da daha nemli baarlar kazanmak istei uyanmt. Btn arkadalar gibi kendi nefsini de bu parlak umudun cazibesine kaptrmaktan alkoyamayan Yrk Ali Efe, parlak bir zafer kazanabilmek iin yeni frsatlar kollamaya balad. Bunun iin de sabeyli Kyn semiti. Gerekten sabeyliye gelince burann bu gibi ulus ilerinin dnlp, planlatrlmas ve piirilip kotarlmasnda bize olanak salayacak en uygun yer olduunu grdk. Ky, Nazilliye yaknd. Kyde gerekirse haberlemeyi salayacak iyi ve gvenilir insanlar vard. Nitekim bu iyi insanlar sayesinde btn evrede Arap Yzba namyla tannm ve sevilmi olan Nazilli Jandarma Blk Komutan Yzba Nuri Beyle temas kurabilmiti. Bu temas sayesinde hem Malga Basknnn Yunanllar ve yerli halk zerinde uyandrd etkinin derecesi renilmi hem de Yunanllarn Nazillideki durumunu renmek mmkn olabilmiti. Sarf edilen ortak gayretlerle dmann morali iyice bozulmutu. sabeyli Kynde baz iyi ve kt haberlerle karlatka kyller Sarayky taraflarnda ulusal kuvvetlerin toplanmakta olduunu haber verdiler. Sadece bir sylenti eklinde olan bu habere kesin olmad halde o gn ok sevindik. Toplanan kuvvetlerin says hakknda kyllerin bir bilgisi yoktu. Ama kyllerin syledikleri doru karsa Nazillide Yzba Nuri Beyin yardmyla bunlarla ibirlii yaplrsa Yunanllara byk kayplar verdirecek bir basknn yaplmas mmknd. znt veren habere gelince; ancak Birinci Aydn Savandan sonra Milli Mcadeleye katlan, bu evrede herkesin komutan unvann taknp bir hkmdar gibi yaayan Demirci Mehmet Efe o sralarda dada ekyalk yapyordu. O teki zeybekler gibi Trk milletinin en skntl bir dneminde

silahn brakarak kye inmemi, ekyalk yapm, dada gezmeyi, erefiyle kazanmaktan stn tutmutu. Byk Menderes civarnda Yunan yaylna kar durmak gibi ok soylu ve mert bir amaca hizmet iin silahna sarlan Yrk Ali Efe ve arkadalar byk olanakszlklar iinde direnilerini srdryorlard. Buna karn Demirci Mehmet Efe Bozdoan kasabasn basarak jandarmalar ldrm ve bir zenginin evini yakarak kp gitmiti. Demirci Mehmet, Bozdoan tekrar basmaya gitmise de her defasnda halkn gl savunmas ve tepkisiyle karlatndan kasabaya girmeyi baaramamt. Bu znt verici olaylar, Yrk Ali Efe etesinin sabeyli Kyne indii gnlere ( 18 Haziran 1919) rastlyordu. Yrk Ali Efe Mfrezesinin gndzleri kyde kalmas kylnn gvenlii asndan sakncal bir durum oluturuyordu. Bunun iin ete sabahlar kyn biraz stnde ve Nazilli Ovasna hakim olan tepelere kyor, akama kadar tepede vakit geiriyordu. Akam karanl basnca yemek ve yatmak iin kye iniliyordu. Demirci Mehmet Efenin yaptklarndan efelik adna byk utan duyan Yrk Ali Efe Nazillide Yzba Nuri Beye bir mektup gndermiti. Mektubunda, Demircinin yaptklarn zntyle knam, namuslu ve onurlu bir vatanda gibi gelip Milli Mcadeleye katlmasnn daha doru bir davran olacan bildirmiti. Eer Demirci ile Yrk Ali Efe arasnda eskiden gelen bir dmanlk yoksa bu mektubun Demirciye pek dokunduunu ve bu sebeple Yrk Ali Efeye kin baladn 95 sanyorum. Yrk Ali Efe, okuyup yazma bilmedii iin mektubu Temen Zekai Beye, yazdrarak altna mhrn bast. 18 Haziran 1919 tarihini tayan bu mektup kurun kalemle yazlm, bir zarfn iine konularak Yzba Nuri Beye hemen gnderilmiti. Mektupta yazlanlar kelimesi kelimesine hatrlamak mmkn
Yrk Ali Efe ve Demirci Mehmet arasndaki ekimeler kzanlarnn atmasna varacak kadar ilerlemitir Konu ile ayrntl bilgi ileride anlatlacakltr.
95

deildir. Birtakm gazete ve dergilerde Yrk Ali Efenin hizmetlerini ven yazlar yaynlanmaktayd. Yrk Ali Efenin Yzba Nuri Bey araclyla Demirci Mehmet Efeye gnderdii mektubun zerinden bir hafta gemeden Demirci, Karacasu kasabasn basarak Ziraat Bankas kasalarn soymutu. Bu, Yrk Ali Efenin merte arsna kallee verilen bir yantt 96. Yrk Ali Efenin, Demirci Mehmet Efeye yazm olduu mektuba Sabahattin Burhan 97 u ekilde yer vermitir: Temen Zekai Bey bir kurun kalem kartarak Efenin szlerini aynen kaydetti: Demirci Mehmet Efeye Zaman dada gezmeyi, ekyalk yapmay deil, anla, erefle dze inmeyi, silah dmana evirmeyi emrediyor. Bu, bu zamanda vatann, milletin, Allahn bizden istediidir. Eer sen de dier efeler gibi dze iner, bize katlrsan veya kzanlarnla dmana kar durursan, ok hayrl ve baarl hizmetler yapabileceimizden pheniz olmasn. Gelin birlik olalm. Bileimiz bklmesin. Gelin birlik olalm, dirlik getirelim. Maksadn hsl iin szlerimi yeterli sanyorum. Kelle koltukta, vatanmzn selameti iin hizmet etmeliyiz. Vesselam. Yrk Ali Efe- sabeyli

Yrk Ali Efe, mhrn kard, mektubun altn mhrledi. Temen Zekai katlad. Zarfa koyarken; Mektup, Arap Yzbaya gnderilsin. Dedi. Onun vastasyla Demirci Efeye tez ular kanaatindeyim. Gayri bize beklemek dyor.

2.9.Nazillinin Yunanllar Tarafndan Boaltlmas ve Yunan Barbarl

96 97

A. Gkbel, a.g.e., s. 128131. S.Burhan, a.g.e., s. 509.

Albay M.efik Aker Yunanllarn Nazilliden ekilmelerini kendisine gelen rapor ve bilgiler dorultusunda u ekilde anlatmaktadr98: 15 Hazirandan itibaren Aydn ufuklarnda patlayan silah ve bomba sesleriyle yaplan hazrlk, bu evreyi kan ve atee bulayacak frtnalarn yaknlatn ilan ediyordu. Malko Kprsnde Yunan mfrezesinin imhas; Ata civarnda ate basknlar yaplmas; demiryolu kprlerinin dinamitle tahrip edilmesi; Aydnn evresinde Menderes Kprsnn dnda Kuva-y Milliyenin faaliyeti; demiryolu telgraf tellerinin tahribi; trenlere silah atlmas gibi olaylar Yunanllar ve Rumlar dehete drm, bulunduklar

beldelerden dar kmalarn engellemiti. Nazillide bulunan bir taburluk Yunan kuvvetiyle, Aydn-Nazilli arasndaki demiryolunun ara istasyonlarna serpilmi Yunan mfrezelerini tehlikeye drecek Trk hazrln hisseden Yunanllar, 19 Haziran 1919 gecesi Rum halka bile sezdirmeksizin Nazilliden ekilmeye balamlard. Bu tabur 21 Haziran 1919da Aydna ulaabilmiti. Yunanllar Nazilliden hareket edecekleri gece ehrin ileri gelenlerinden 1520 kiiyi de yanlarnda gtrmlerdir. Atadan 15, Sultanhisardan da 5 kiiyi alp gtrmlerdir. Yunanllarn yanlarnda gtrdkleri bu zavalllar, gya Yunanllar aleyhinde faaliyete geen Yrk Ali Efe ve benzeri gruplarn kurucularym. Bunlardan bir ksmn yolda ehit etmilerdi. Kendi tarlasnda, bahesinde alanlara, baz gnahszlara ve Yunanllarn ekildiinden haberdar olmayan masum halka ate ederek ehit etmilerdi. Nazilliden gtrdkleri kiilerden binbalktan emekli birisini ldrmek zere

yaralamlar, o da gya ruhunu teslim etmi gibi yapm ve bu sayede kurtulmu, tedavi grerek iyilemiti. Malko basknn iiten dier zeybek gruplar, bu ereften kendilerinin de mahrum kalmamas iin Yunanllara baskn yapmak zere Nazilli Aydn aralarnda dolamaya balamlard. Yunanllarn Nazilliden ekilecekleri, 19
98

M.. Aker, a.g.e., s, 166167.

Haziran 1919 akam baz hazrlklarndan, zellikle gece sokakta kimseyi gezdirmemek, hayvanlar yklemek gibi ilerinden anlaldn telgraflar araclyla haber almtk. Nazillide yerel idareci olmadn bildiimden, ehrin tahliyesiyle beraber beldenin emniyet ve asayiini salamak iin Sarayky mfrezesinin hemen hareket etmesini 19 Haziran 1919 tarih ve 917 numaral telgrafla, Mfreze Komutanna yazdm. O gece ekilmeye balayan Yunanllar, telgraf hatlarn tahrip ettiklerinden (Geri ekilmenin Nazilliden bildirilmemesi iin olacak) telgrafn zamannda ulamad anlalm; ancak buna ramen Saraykydeki Mfreze Komutan Binba Hakk durumdan haberdar edilmi ve hemen hareket etmiti. Bu tarihte Sarayky Mfrezesindeki 175. Piyade Alay 3 nc Tabur mevcudunun 100 erden ibaret olduu, mfreze komutannn 19 Haziran 1919 tarihli ifresinden anlalmt. Denizlide kurulan milli heyetler marifetiyle Rumeli gmenlerinden evlerine para verilmek suretiyle toplanan 7080 kiilik bir Kuva-y Milliye, polis komiserlerinden ve Aydn mcadelesinin

fedakrlarndan Hamdi Bey komutasnda mfrezeye bu srada katlm ve bunlar mfreze tarafndan silahlandrlm ve donatlmt. Burdur deposundan bu tarihe kadar, Sarayky Mfrezesine 694 Rus tfei ve 103.057 fiek verilmi; fakat hepsi datlmamt. Saraykyle Nazilli arasndaki mesafe katedilinceye kadar Nazilli evresinde bulunan ve Malko basknn gerekletiren Yrk Ali Efe Mfrezesi, Yzba Ahmet, Astemen Zekai ve Astemen Necmi ile beraber Nazilliye girmiler ve Mslman halkn ikyet ettii birka hain Rum, Yrk Ali Efenin adamlar tarafndan cezalandrlmlar, sonrasnda Aydn

istikametinde takibe kmlard. Yunanllarn Nazilliyi igalinde pek fazla taknlkta ve Trkler aleyhinde hareketlerde bulunmu olan baz Rumlar aleyhindeki alkant sonucu, bu gibi Rumlarn evleri baz fakir ve cahiller tarafndan yamaya

uramsa da, Sarayky Mfrezesi yetimi ve zorla alnm mallar geri alarak sahiplerine iade ederek, gvenlii salamt. Yunanllarn Nazilliden ekileceini haber alr almaz, Aydn Kprs Mfrezesinin yanna gitmitim. Aydna ekilen Yunanllarn yolunu kesmek zere Umurlu civarna bir Kuva-y Milliye grubu gnderilmi ve her ne kadar ekilme hatt zerinde baz zeybekler ve silahl kyller Yunanllara ate amsa da Nazilliden hareket eden Yunan taburu Aydna yrdke hat boyundaki dier mfreze kuvvetleriyle says artm olduundan, bu Kuva-y Milliye grubunun ayr ayr atelerinin etkisi, ekilmeyi taciz, gletirme ve geciktirmekten ibaret kalmt. Nazilli istikametinden gelen ve Yunanllarn baz arlklarn ve bir ksm askerini tayan tren de Umurlu civarnda iddetli atee tutulmutu. Yunanllarn beraberinde gtrdkleri ehrin ileri gelen Mslmanlarn Atada ve Kkte ehit ettiklerinden, o evrede bulunan ve Yunanllar zamannda hainlikleri grlen baz Rumlar da bir takm gruplar tarafndan cezalandrlmlard. Yunanllar yol boyunda rastlayan baz kylerimizi de atee vermi, yangnlar karmlard. Nazilli, Ata, Kk ve Umurludan baz Rumlar da Yunanllarla beraber Aydna gitmilerdi. Kk Bucak Mdrl binasnda bulunan drt jandarmamz Yunanllar gtrmek veya ldrmek istemiler, bunun farkna varan jandarmalar ate aarak kendilerini savunmular ve Yunanllar bunun zerine brakp gitmilerdi. Yunanllar ekilirken Kuva-y Milliyenin atelerinden kayplar vermilerdi. Yunanllarn Nazilliden

ekildikleri haberi 20 Haziran 1919 tarih ve 938 numaral raporla Harbiye Nezaretine ve dier ilgili makamlara arz edilmiti . Yunanllarn Nazilliden ekilmeleri ile ilgili olarak Cevat Skmenser ilgin bir olay u ekilde anlatmaktadr99:
99

C. Skmenser, a.g.e., s. 2930.

Atlarn yemleri tkendii iin hayvanlar ovada otlatmak zorunda kalan etelerimiz bir yandan Menderes nehri boyunca hayvanlar otlatrken dier taraftan devriye grevi yapyordu. Durumu kontrol etmek zere efe (Demirci Mehmet Efe) emir verdi. Ovaya ktm, ete arkadalar aalar altnda sayarken, bir yabanc kylnn bizim arkadalarla oturduunu grdm. Kim olduunu sordum, ayaa kalkt ve Sultanhisardan mandalarnn katn ve aradn syledi. Mandalarn kat kyle bizim kymz aras 30 km. kadar uzakt. Bunun yalan olduu belli idi. nk mandalar Umurlu veya Yenipazar istikametine kamam ta bizim kararghmza doru mu kam? Dedim. Osman adndaki kyly derhal yakalattm ve efenin yanna yolladm. Efenin ba kzan Skeli Ali Efe daha eskiden bizim Baaran Kynn Jandarma Karakol Kumandan olduundan, soruturmas iin teslim edildi. Sultanhisardaki basknn intikam zerine yollanan zavall kylmz Sultanhisardan Nazilliye getirilmi ve Nazilli igal kumandan, Pirlebeydeki kuvvetimizin miktarn anlamak iin kendisini gndermi. Bir sre krbala dvldn, Kuran- Kerime doru syleyeceine dair yemin ettirildiini ana ve babasnn rehin alndn alayarak anlatt ve yanmzda gnll kalmasn yalvararak istedi. Yzseksen kiilik atl etelerimizi kyl Osmann nnden 4 defa geirdik ve Osman bunun farkna bile varmad ve ana babasnn serbest braklmas ve ihtiyarlarn dayak yememeleri iin Osmann derhal Nazilliye dnmesini efe emir verdi, sylemeye mecburdu. Gece karanlk basarken Nazilliye giren Osman doruca igal kumandannn yanna gitmi ve grdklerini anlatmt. Nazilli igal kumandan, esasen Sultanhisar (Malga Baskn) pek tabii Osman yemin ettii iin grdklerini

baarmzdan korku iinde idi. 19.6.1919 tarihinde Nazilli igal kumandan Aydn igal kumandan Albay kinazise ektii yldrm telgrafla, ya bir tabur

askerin Nazilliye acele yollanmas veya Nazillideki birliin de, baskna uramadan Aydna ekilme emri verilmesini istemiti. Bir saat sonra verilen emirle ertesi akam, hatrladma gre, 2021 Haziran 1919 tarihlerinde Yunanllar Nazilliden kamlardr. te,

Yunanllarn Nazilliden kamalarnn sebebi bizim oynadmz oyundu, ileri harektlar tamamen durmu, Denizli, Isparta ve Burdurun igaline veya harbe girmelerine lzum kalmamt. Askeri aldatma taktikleri asndan mkemmel bir oyun olarak niteleyebileceimiz bu olayn Cevat Skmenserin ifade ettii kadaryla Nazillideki Yunan Komutann ekilme kararnda ne kadar etkilediini tabii ki bilemiyoruz. Ancak bildiimiz en nemli konu Yunanllarn artk yerel halkn zellikle Malga Baskn sayesinde daha duyarl ve bilinli bir ekilde direnie geeceklerinden duyduklar endieydi diyebiliriz. Zaten Sadettin Demirayakn belirttii gibi; Yunan Generali Nider ve Venizelos arasnda geen aadaki telgraflar da bu endieyi dorulamaktadr100; Yunan igal blgesi evresinde onikibin kiilik Milis kuvvetinin hazrland ynnde yaplan propagandalar Yunanllara aksetmiti. Bu srada Bergama geri alnmt. Yunan kuvvetlerinin Nazilliden geri ekilmesinden hemen sonra Romanyadan zmire gelen General Nider, Paristeki Yunan Bavekil Venizelosa aadaki tela ifade eden telgrafn ekmitir: Tam bir Trk seferberlii ve kuvvetli bir Jn Trk tekilat karsnda bulunuyoruz. Her taraftan hcuma urayarak her gn bir miktar yer terk etmek zorunda kalyoruz. ayet, derhal yeter sayda bir kuvvet, hi olmazsa bir tmen gnderilmeyecek olursa pek yaknda zmir tehdit altnda bulunacaktr. Bundan baka Trk kurullarnn merkezlerine kar tedbir almakta serbest bulunmamz arttr.

100

S. Demirayak, a.g.e., s. 83.

Bu telgraf hissetmitir.

zerine

Venizelos

zmire

telgraf

ekmek

ihtiyacn

Dier telgrafmla Nazilliyi brakmak yetkisini size veriyorum. Yalnz askeri makamlarn Aydn da terk etmek niyetinde olduunu znt ile gryorum. Aydnn elde bulundurulmasnn nemine dikkatinizi ekerim. Aydnn takviye hatta tahkimi iin gerekli tedbirlerin alnmasn rica ederim. General Niderin istedii tmeni Korgeneral Pareskevopulosun bir an nce gndereceini mit ederim. Grld gibi Yrk Ali Efe ve Mfrezesinin Malga Basknnn etkileri lke snrlarn oktan am Paristeki Venizolusu bile endieye sevk etmitir. Tarih itibariyle dikkate aldmzda 19 Mays 1919da Anadoluya giden Mustafa Kemalin 8 Haziran 1919da stanbula geri arldn, yaplan geri arma emrine uymayarak milli tekilat ve hazrlklarn devamna karar aldn; 2122 Haziran 1919 gecesi Amasyada yazdrd genelgede Vatann btnlnn ve bamszlnn tehlikede olduunu, milletin bamszln yine milletin azim ve kararnn kurtaracann101 en gzel balangc ve Samsunda doan gnein ilk umut klarnn Malga Baskn ile Aydnda kendini gsterdiini ifade etmek herhalde yanl olmayacaktr.

2.10. Yrk Ali Efenin Yunanllarn ekilmesinin Ardndan Nazilliye Girii Yunanllarn ekilmesinden sonra Nazilliye ilk giren Yrk Ali Efenin Mfrezesi olmutur. Hatta Yrk Ali Efe, Demirci Mehmet Efeye mektup yazdktan sonra yaknndakilere Ne olursa olsun, iki gn bekleyeceim. Eer iki gn iinde Yzbadan veya Demirciden haber kmazsa; Nazillideki iki Yunan Karakolunu basmaya karar verdim. Yldztepe ve Dereky

Karakollar102 diyerek bu konudaki kararlln ortaya koymutur.

101 102

Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk (1919-1927), Atatrk Aratrma Merkezi, 2000, s. 21. S.Burhan, a.g.e., s. 510.

Yrk Ali Efenin Nazilliye girii ile ilgili gelimeleri Mfrezenin iinde yer alan Asaf Gkbelden aktaryoruz103: Sarayky taraflarnda topland sylenen ulusal kuvvetlerin says ve giysisi bakmndan durumu hakknda Yrk Ali Efe ve arkadalar Yzba Nuri Beyden haber bekliyordu. Yrk Ali Efe ve arkadalar 1920 Haziran gecesini de sabeylide geirmek niyetiyle kye inmiler, yemek yedikten sonra kyllerle syleiye dalmlard. Tam o srada ose stnde pek ok Yunan askerinin hareket halinde olduu haberi alnd. yiye yorumlanmas pek mmkn olmayan bu haber, gzel havalar alarken balamann kopuveren teli gibi efelerin syleisini yarda brakt. Yrk Ali Efe o gnlerde eteye katlmak isteyen iki delikanly, yalar kk Olduu iin gururlarn okayan birka szle evlerine geri gndermiti. Akam karanl bastktan sonra yola kan bu ocuklar, sabeyli ky yolundan Aydn-Nazilli osesine knca Yunan askerleriyle karlamlar. Tahminlere gre uyank ve cesaretli olan ocuk Yunanllardan kam, fakat dieri ise Yunanllarn eline dmt. Yrk Ali Efeye bu kt haberi getiren ise kap kurtulan bu ocuktu104. Sorun nemsenmeyecek kadar deersiz deildi. Yunanllar bir gece vakti ne arayabilirlerdi? Ele geen ocuun sknca; nereden gelip nereye gittiini blbl gibi sylemesi ve Yunanllarn nne derek Yrk Ali Efe etesini yakalatmas mmkn olabilirdi. Neresinden baklrsa baklsn durum gayet nazik ve tehlikeli, ayn zamanda akaya gelir deildi.

103

A. Gkbel, a.g.e., s. 131136. Sabahattin Burhan, bu delikanl ile ilgili olarak; ksa bir sre nce Yrk Ali Efeye kzan olmak iin bavuran iki delikanldan biri olan Mehmet Ali olduunu, hatta dier arkada Abbasn ise Yunanllar tarafndan ldrldn belirtmektedir. ( Bkz. S.Burhan, a.g.e., s. 513514.
104

Bununla beraber bir baskna urayarak postu ele vermektense veya arpmay gze alp kyn yanp yklmasna ve kylnn felaketine sebep olmaktansa zeybek usulnce ekip gitmenin uygun olacana karar verildi. Gzgz grmez bir gecede be dakika iinde hazrlanan ete kyllerle vedalaarak Balyanbolu ynne doru da yoluna dt. Btn gece birok dereler, tepeler alarak seher vakti Sinekiler Kyne varld. Nazillinin en uzak kylerinden biri olan Sinekiler, Beydann eteklerinde bir dzlk zerinde kurulmu bir kydr. Sinekilerde uzun boylu oturup dinlenmeye ve bu grkemli tabiat manzarann doyulmaz gzelliini kana kana seyretmeye vakit bulamadk. Nazilliden gelen bir yolcu (Bu bir molla olacakt.) Demirci Mehmet Efenin Nazilliyi basarak Yunanllar kovduunu: Yrk Ali Efe tez gelsin diye haber saldn syledi. Bu inanlmayacak ve alacak bir haberdir. Daha iki gn nce Bozdoan basan ve jandarmalar ldren Demirci Efe, nereden ve ne abuk kuvvet toplam gelmi, en kuvvetli askeri merkezlerden biri olan Nazilliden Yunanllar karp atmt? Yunanllar da hibir direni gstermeden Demirci Mehmet Efeye Nazilliyi teslim edivermilerdi. ok bilinmeyenli matematik problemleri gibi aklamas ok zor olan bu olay anlamak ok zordur. Birka saat sonra Nazilliye varlnca btn bilinmeyenler kendiliinden zlecek, gn vurmu ayna gibi her ey aydnlanacak, sr perdesi kalkp gerek sonunda anlalacaktr. Acaba bu haberin Yzba Nuri Beyden gelmi olmas olas myd? Bu da mmknd. Fakat o Yrk Ali Efeyi sabeylide biliyordu. Gece yarsna doru acele verilen bir kararla etenin Sinekiler Kyne ekip gittiinden Yzba Nuri Beyin henz bir bilgisi olmamas gerekirdi. Ksaca ne kadar uralsa, ne kadar kafa yorulsa, olaslklar sraya konularak birbirine eklenen olaylardan hareketle yine bir sonu karlamyordu. Bununla birlikte birok Yunan askerinin silahlar ve eyalaryla beraber gecenin ge vaktinde Aydn-Nazilli osesi stnde hareket halinde grlmelerinin de bir nedeni

vard. Gereklerle yz yze gelmek iin Nazilliye gitmekten baka are yoktu. Ne ky ne de kyly tanmaya frsat bulamadan Sinekilere ete hareket etti. Bu sefer sabeyliden buraya gelindii gibi yoku yukar ve zifiri karanlkta deil, Nazilliye doru bayr aa ve gndz vaktinde gidiliyordu. Yollarda rastladmz kyller ve iinden getiimiz kylerin halk

Yunanllarn Nazilliden ekildiini syleyerek mollann bize verdii haberi doruluyordu. Gece uluyolda grlen Yunan askeri hareketlilii sanld gibi Yrk Ali Efe etesine ynelik deildi. Henz sebebi anlalmayan bir askeri ekilmeden ibaretti. sabeylide gereksiz ve anlalmayan bir korkuya kaplarak yerlerinden tedirgin olmulard. Nazilliye yaklatka haberin stndeki sr perdesi aralanyor ve gerek anlalmaya balyordu. Yrk Ali Efe etesi 20 Haziran 1919 Cuma sabah Nazilliye girdi. Yunanllarn boaltt105 kasaba batan baa Trk bayraklaryla donatlmt. Her evin, her binann penceresinde, kapsnda, balkonunda en az birka bayrak sallanyordu. Bayram sevinci iindeki halk kendinden gemi bir halde sokaklara dklmt. Yahudiler ve Rumlar evlerinden kmyorlard. Yahudi vatandalarmz bu ilk birlikleri pencerelerden ve kap aralklarndan seyretmekle yetiniyorlard. Yrk Ali Efe, yakn arkada Kllolu Hseyin Efe ile beraber getii sokaklara nbetiler dike dike arya varmt. Kutlamalarn, hasretlisine kavuan gurbet yolcular gibi sarlma ve kucaklamalarn sonu gelmemiti. Halk eteye ve efelere ikramda bulunabilmek iin birbiriyle yaryordu.

105

Yunanllarn ekilmesi ile ilgili farkl kaynaklarda ne yazk ki asl olmayan baz iddialar vardr. Demokrat zmir Gazetesinde yaymlanan bir yazda Demirci Mehmet Efenin olu N. Sadullah Dana Yunanllar, Demirci Mehmet Efenin yzlerce kzan ile Maymun Dandan inerek Yunan taburuna taarruz edeceini renmeleri zerine ekilme karar aldlar derken; Erol Toyun Trk Gerilla Tarihi adl 1970 basl eserinde ekilen Yunan kuvvetlerine Yrk Ali Efe Mfrezesi tarafndan n kesilerek taarruz edildi eklindeki bilgi de gerekleri yanstmamaktadr. ( Bkz. S. Demirayak, a.g.e., s. 88.)

Nazillide hkmet fel olmutu, gvenlik yoktu. Yasal sorumluluu olmayan Yrk Ali Efe etesinin gelii, yamaclara cesaret vermiti. Bunlarn isteklendirmesiyle eteciler de yamaya balamt. Maazalar soyulmakta, kasalar krlmakta, paralar ve kymetli eyalar alnmaktayd. Soygun gece yarsna kadar devam etti. Daha sonra insafa gelen efeler, adamlarn toplayp Aydna doru ekilmekte olan Yunanllar takip etmek bahanesiyle Ataya doru yola kmlard. Efeler de dhil olmak zere etenin btn adamlar Nazilliye yaya gelmilerdi. Nazilliden karken bunlarn hepsinin altnda mkemmel birer at bulunuyordu. Bu kadar ok at acaba nereden bulmulard? Subay arkadalardan baka yaya kalan olmamt. Yrk Ali Efenin emriyle birka at daha bulunarak binek noksanl ksmen giderilmiti Denizlide Polis Komiseri Hamdi Beyle 57. Topu Alay Kumandan Binba smail Hakk Bey tarafndan oluturulan direni kuvvetleri Yunanllarn Nazilliden ekildiklerini telgraflardan renince hemen harekete geerek 21 Haziran 1919 sabah yani Yrk Ali Efe etesi ayrldktan birka saat sonra Nazilliye girmiti. Jandarmalarn ve yerel yneticilerin almalarn

destekleyerek kasabann bozulan dzenini yeniden salamt. Bu askeri birliin ardndan bir miktar nizamiye askeri ile Topu Kumandan Binba smail Hakk Bey de yetierek ynetimi ele almtr. Yunanllarn yollarda ve zellikle Kkte yaptklar zulmler ile ilgili olarak Ata ve Sultanhisarda almalar yapan Yrk Ali Efe, Eskihisar*Salavatl yolu-Yavuzky -Kk yolu ile 24 Haziran akam Umurluya gelmitir. Burada kyllerden birinin klavuzluunda Menderesi geerek *Karahayta dnmtr.

2.11. Aydnn Yunanllardan Geri Aln

Milli Mcadelede Yrk Ali Efenin unutulmaz kahramanlklarnn dilden dile anlatld bir baka olay da Aydnda Yunanllarla yaplan msademede gstermi olduu baardr. Yrk Ali Efe kendi azndan o gnleri Kemal zkaynaka biraz da istemeyerek u ekilde anlatmtr106:

Efe rahatsz galiba, sormadan sylemiyor: Halk Aydn basknn, pek heyecanl anlatyor Efem, bunu dinlemek isterim. Cavur, Aydna yerleti dediler. Armza yediremedik. Kumandanna haber saldk. ehri boaltmalarn istedik. Deilse boy lmeye hazrz dedik. Bu , adeta bir ltimatom!... Evet Zeybek akl!... Diyerek akalat. Yalan haberler saldk. Aydna gelmekte olan kuvvetler saysn 50.000 kadar olduunu syledik. Bu srada Tellidedede de bir msademe oldu, 28 Haziranda da dman kuvvetleri Menderese bir taarruzda bulundu. Nehrin Aydn yakasnda etin bir sava verdik. Cavur bizi ok sktrd. Bereket versin yandan, Umurlu tarafndan yardm geldi de tehlikeyi atlattk. Biz de bundan sonra toparlanp dmana saldrdk. Sivil, kadn, asker, zeybek, kzan, efe bu saldrmada kendine den vazifeyi canla bala yapt, dman Aydnda skp kald. Gece olunca muhabereyi durdurduk. Ertesi gn bir hcumla ehre girdik. Aydna sen hangi taraftan girdin Efe? Kozdibinden Girdim.

*Salavatl, Yavuzky; Aydnn Sultanhisar lesinin kyleri. *Karahayt; Aydnn ine lesinin bir ky.
106

K. zkaynak, a.g.e., s.102 103.

Burada durdu, konumad, yutkundu. Fakat ben, Efenin tevazu gstererek ehrin minarelerine Trkn zafer bayraklarn nasl astn sylemek istemediini abuk anlamtm. Efe, Karaca Ahmette tek bana tabura kar arslanca savatn sylyorlar. Bu hikye nasl ey? Bu hikayenin asl yok.. Bir adam karsnda bir tabur!.. Sz ksa kesmek istedi: Dman kasa da biz, Aydna salamca yerleemedik. Bu sebeple ne olur ne olmaz diye kzanlarma vazifeler verdim. Ben de Karaca Ahmetten Kepez srtlarna kyordum. Dmann bir bulut gibi Kzlca Kyden Aydna gelmekte olduunu gzlerimle grdm. Bu defa baz dncelerle karlamay kabul etmeyerek demiryolunun sana ekildim. Hikye bundan ibaret olsa gerek. Yaptklar ile vnmeyi pek sevmeyen hatta gemiteki fedakrlklarn anlatmaktan bile mutluluk duymayan Yrk Ali Efenin Aydnda yapm olduu faaliyetler nelerdi? Bu konuyu farkl kaynaklardan aratrma imkn bulduk. Genel olarak Aydnn Yunanllardan Kuva-y Milliye glerince geri aln ile ilgili ok ayrntl bilgilere ulatk. Konumuzla yani Yrk Ali Efe ile ilgili blmleri aada sunarken, genel olarak da yaplan mcadelenin ana hatlar ile ilgili de bilgi vermeye altk.

Aydn Sava,

28

Haziran 1919

gn

Yunanllarn

Menderes

Kprsndeki sava merkezine saldrmak istemeleri ile balar. Direncin yuvasn datmak ve bir atlta Kuva-y Milliyeyi ezip, yok etmek isteyen Yunanllarn bizimkilerden daha hzl davranp, bir basknla bizi can evimizden vurmak istedikleri anlalyordu. lk nce Bakrkyl Temen Kadri kumandasndaki Mula milis kuvvetleri ile Komiser Hamdi Bey kumandasndaki Denizli kuvvetleri, ileri

atlarak dman karladlar. Bir taraftan da: Glhisar Kynde Yrk Ali Efe ile Umurluda Binba smail Hakk Beye haber gnderildi. Bir anda ovay kaplayan silah sesleri, gnlerdir beklenen Aydn Savann balam olduunu gsteriyordu. Yunanllar, Fransz yolu denilen ve o zamanlar toprak yol olan Aydnine yolunun dousundan tarlalar iindeki tmseklerden ve harman ynlarndan yararlanarak kprye doru ilerlemeye alyorlard. lk atma burada balad. Bir saat iinde Yrk Ali Efe ve Kllolu Hseyin Efenin kumanda ettii milis kuvvetleri Kprbana gelerek dmana saldrd. Kuvvetlerimizin at iddetli tfek ateine fazla direni gstermeyen Yunanllar adm adm geriliyorlard. Bizimkiler de pelerini brakmyorlard. ok gemeden savan Eymir ve Telsiz, Telgraf srtlarna doru ilerledii ve burada dmann direni gstermesiyle arpmann bir sava eklini ald grlmtr107. Aydn yaknndaki savalarda, 57. Tmenin elde mevcut

kuvvetlerinden bir ksmna komuta eden 175. Piyade Alay Komutan Binba Hac kr, 25 Ekim 1919da Tasvir-i Efkr gazetesine verdii demete zetle unlar sylemitir : Nazilli Jandarma Tabur Komutan Yzba Nuri (Arap Nuri adyla tannan merhum Jandarma Albay Nuri Vural), stemen Mustafa Beyler bilfiil benimle birlikte altlar. O zaman Tmen Komutan olan efik Beyin *mzaheretine nail oluyordum. nce namdar ve *eci Yrk Ali Efe ve Kllolu Hseyin Efe ile tantk 27 Haziranda Yunanllar anszn Menderes kprsne kar taarruza getiler. Biz, bir avu kahramanla kar taarruza geerek onlar Telsiz ehrin Telgraf binalarna, srtlarna zellikle kadar geriye attk108.

Yunanllar,

minarelerin

erefelerine

A. Gkbel, a.g.e., s. 179180. H. Ik, a.g.m., S. 9, S. 35. * mzaheret; koruma. * eci; cesur, yiit, yrekli.
107 108

yerletirdikleri makineli tfek atei ile etelerimizin saldrlarn durdurmak iin gayret ediyorlard. Her ke ban ve her sokak azn sonuna kadar savunuyorlard109. Yunan kuvvetleri zmirden yardm almlar ve Erbeyli ve Karapnardan gelen Rumlarla Aydn Rumlar da dhil olduu halde Aydnda 300 muntazam ve 6000 kiilik gayr muntazam kuvvet toplamt. Bunu ayrntlaryla haber alyorduk. Yunanllarn, ehirde bir gn nce Mslman dkknlarna tebeirle iaretler koymak, Hristiyanlara zorla apka giydirmek, Mslman

mahallelerine giden suyollarn kesmek suretiyle Mslmanlar aleyhine bir katliam hazrladklar anlalyordu. Bir an bile duramazdk. Tmenin cephesi ile birlikte topunu zorla aldk. Taarruza baladk. afakla beraber ehir yanmaya balad. lk ate, Ahmet Aann otelinden kt. Koca Yrk Ali Efe tahamml edemedi. Arslan Yrk, Kozdibinden ehre girdi ve talimat gereince minareye110 kanl bayramz ast. Harp, olanca iddeti ile devam ediyor, ehir iinde, Kepezde iddetli sava oluyordu. Gece yars kasabaya girdim. Belediye Reisi Reat Beyi bir tekkede sakl buldum. Birok zenginlerin ve ileri gelenlerin gtrlp ldrldn rendim. 29 sabah harp devam etti. Yunanllar yollara mitralyzler yerletirmiler, evlerinden kan biareleri kurun saana ile biiyorlard. Ne olursa olsun, Yrk Ali Efe atei iddetlendirerek Kepez cihetini ehrin dier ksmlarndan ayrmaya muvaffak oldu. 30 Haziran leye doru ehri tamamyla geri aldk111. Aydnn ele geirilmesinden sonra Yrk Ali Efeye Milis Albay rtbesi verildi112.

109

A. Gkbel, a.g.e., s. 184. Yrk Ali Efenin bayrak ast minarelerden biri olan ve ayn zamanda minaresindeki makineli tfek niancs Yunan Askerini vurduu anlatlan Aydn Merkezindeki Ulu Camiinin resmi (res.93) ve Aydna giri yapt ve Caminin yaknndaki yere dikilen ehitler Abidesinin resmi (res.94) ekler blmnde sunulmutur. 111 Rahmi Apak, stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1990, s. 9899. 112 O. Akdou, a.g.e., s. 267.
110

27 Maystan, 30 Haziran 1919a kadar, 33 gn sren igalden sonra Aydnn drtte ikisi harabeye dnm bir halde kurtarlyordu. Fakat sevinmeye gelmezdi. Byk destek kuvvetleri alan Yunanllar gn sonra Aydn elimizden tekrar alacaklard. 7 Eyll 1922ye kadar, tam sene iki ay yedi gn bize Aydnn zlemini ektireceklerdir113. Aydn Savalarna katlan milisler ve gnlller: Aydn kurtarlm, iimiz bitmitir diyerek kylerine dnmlerdir. Hatta 57. Tmen ktasndaki subaylar ve erlerin ou, milislere bakp grevlerini terk etmilerdi. Bir Yunan saldrs karsnda ehrin savunulmas olanaksz hale gelmiti114. 3 Temmuz gn, leden sonra saat 15.30 sralarnda Yunanllarn Aydna doru gelmekte olduklar renildi. Bunlar demiryolunun iki tarafndan ilerleyen ve bir alaydan fazla olduu dnlen Saryanis komutasndaki kuvvetlerdi. Albay Kondilis kumandasnda Tireden hareket eden kuvvetlerle, da yolu ile Ekizdere stnden yryen dman bir tugay kadard. Aydndan herkes kamt. ehri savunacak kimse kalmamt Binba kr Bey kumandasnda, ok az bir milis kuvveti vard. Ama Yrk Ali Efe ve Bakrkyl Kadri Bey milis kuvvetleri yerlerini ve saylarn koruyorlard. Topyatan koruyacak olan nizamiye taburuna 60 kadar milis kuvveti ayrld115. ok gemeden Topyatanda da izleyerek Tireden gelen Albay Kondolis emrindeki kuvvetlerin ncleriyle sava balyor. Topyatanda zayf glerimiz gece yarsndan sonra dmanla sava brakp, yerlerini brakarak Telsiz Telgraf Tepelerindeki kuvvetlerimizle

113 114 115

A. Gkbel, a.g.e., s. 184. A. Gkbel, a.g.e., s. 196. A. Gkbel, a.g.e., s. 197198.

birleti. Daha sonra Menderes Kprsne ekildi. Yrk Ali Efe ve arkadalar da kprbana geldiler 116. inede asker toplanmas ve cepheye gnderilmesi ileriyle urarken akam saatlerinde (5 Temmuz 1919) bir rapor geldi. Bu rapor Yrk Ali Efe tarafndan yazlmt. Menderes Kprsnde olduklar ve kprnn elimizde olduu bildiriliyordu. Yrk Ali Efe ve arkadalarnn Temen Necmi Beyle (Necmi Aydnalay) bir ksm askerimizin dmann ikinci saldrsnda kendilerini saa, etepe ynne attklar anlalmt. Sonlarnn ne olduu, nereye gittikleri belli olmamt. Bu raporu aldm zaman, dn gece kprnn oradaki kuvvetlerimiz tarafndan bir kuku zerine terk edildiini dndk. Kprden geriye ekilenlerden o gece aldmz bilgiler dmann kpry gemek zere olduu eklindeydi . Olayn nasl olduu sonradan anlald. yle ki: Bozulan dman kovalayan Astemen Necmi ve Yrk Ali Efe birliinden bir ksm asker dmann ikinci saldrs zerine kendilerini yana atmlar. Akamla birlikte kprnn 810 km. kuzeyinde Glhisar Ky nndeki sala binerek Menderesin gneyine gemiler. Daha sonra Menderes Kprsndeki kuvvetlerimize katlmak zere hareket etmiler. Baltakyn geip Kprbana geldiklerinde bizimkilerden kimseyi bulamamlar. Ama dman da grmemiler. Bunun zerine Kprban tekrar tutmular. Ertesi sabaha kadar dmanla kar karya durmular. Dman bulunduu hat zerinde ynak yaparak yeni bir saldrda bulunmam117. Temmuzun beidir( 5 Temmuz 1919). Sabah oluyor. Ortalk iyice yor. Sular bulank Menderes yine eski sakin haliyle akmaktadr. Dmanla aralarndaki uzaklk 700800 metredir. Kpry ele geiremeyen Yunanllar, bulunduklar yere ynak yapmakla urayorlar.

116 117

A. Gkbel, a.g.e., s. 200. A. Gkbel, a.g.e., s. 210.

Albay efik Beye gnderilen haber zerine

ineden yardmc

kuvvetlerin gelecei umuduyla Yrk Ali Efe ve arkadalar akama kadar yerlerinden ayrlmyorlar. Fakat akam olmasna, sularn kararmasna karn ne dman yerinden kmldamtr ne de beklenen kuvvetler gelmitir118. 5 Temmuz gn akam gece yarsndan sonra hazrlanan Albay Kandilis grubunun subaylar ve askerleri kprden, dier geitlerden Menderesi atlar. Emrez Ky srtlarn tutmakta olan bizim bir avu kahramann ve Yrk Ali Efe birliklerinin stne ani bir baskn yaptlar. Baskn o kadar sessiz ve abuk oluyor ki bizimkiler nce byk bir aknlk iinde kalyorlar. Ama derhal kendilerini toplayarak dmann stne atlyorlar. Dostla dman ayrt edemeyecek kadar karanlk bir gecedir. Kimin kime vurduu, kimin dt, kimin kalktn anlamak olanakl deildir. Fakat Yrk Ali Efe ve arkadalar karanlkta dvmeyi bildiklerinden; yaptklarn, kimi ldrdklerini biliyorlar. Hayli uzun sren bu kucak kucaa boumadan sonra Yrk Ali Efe birlikleri Yunan kuatmasndan kurtulup, savunma yaparak dmana nemli kayplar verdirmeyi baaryorlar.119

2.12. Yrk Ali Efenin Demirci Mehmet Efe ile likileri Uzun zamandan beri ekyalk yapan, Malga Baskn sonrasnda Yrk Ali Efe tarafndan (18 Haziran 1919) Milli Mcadeleye davet edilen ancak o zaman basknlarna devam eden Demirci Mehmet Efe, Aydnn igalinden bir sre sonra, kendiliinden Kuva-y Milliyenin hizmetine girmek istediine dair ilgililere haber gndermitir. Denizli Mutasarrf Faik Bey Gelip milli mcadeleye itirak etsin. Gelmez de ekyalkta srar ederse, bizzat peine derek onu dalarda bir hafta bile yaatmam eklinde haber gndermiti. Geri Demirci Mehmed Efe bu gibi tehditlere kulak asacak yaradlta deildi." Ayn gnler iinde Demirci

118 119

A. Gkbel, a.g.e., s. 211212. A. Gkbel, a.g.e., s. 213215.

Mehmed Efe, Denizli Mfts Hac Sleyman Efendi tarafndan da ulusal direni iin davet edilmi, bu daveti iletmek iin Demirci'nin yanna gelen Pirlibey'li Mehmed Bey'e, Demirci, iinde kuku olduunu, durumdan emin olmak iin Hac Sleyman Efendi'nin olu Rgp Bey'i rehin brakmas gerektiini syledi. Sleyman Efendi de 31 yandaki olunu Demirci'ye gnderdi. Bunun zerine, Demirci Mehmed Efe, Bozdoan basknnn ardndan, 11 Temmuz 1919'da ikiyz kiilik kuvvetiyle Umurlu'ya gelerek resmen ulusal direnie katld120. Demirci'nin yannda, danman olarak; Galip Hoca adyla bilinen Celal Bayar, kr Saraolu ve Mahmud Esad Bozkurt bulunuyordu. Demirci Mehmet Efe ksa srede iki bin dolaynda bir milis gc oluturdu ve kendi divan harb mahkemesini kurdu121.

2.12.1.Yrk Ali Efe ve Demirci Mehmet Efeye zel Bayrak ve Mhr Verilme abalar Emir komuta balants olarak da her iki Efenin faaliyetlerine yakndan izleme ve rapor alma imkn ve yetkisi bulunan Albay M.efik Aker gelimeleri u ekilde anlatmaktadr122: Temmuz 1919 ortalarnda zellikle Yrk Ali Efeye dmanla mcadele iin katlan gnll says yaklak 800 muharip snrna kadar ulam ve Menderes Nehrinin gneyinde Dalamada btn kuvvetiyle yerlemi bulunuyordu. Demirci Mehmet Efe de Dalamann 8 km kuzeyinde cephe karargh olarak kabul edilen Kk mevkisinde bulunuyordu. Dmanla mcadele edecek Kuva-y Milliye arasnda byle iki nemli kuvvetin dman karsnda birbirine muhalif bir durumda kalmalar, Milli Mcadele yolunda yaplacak olan almay ve lkenin asayiini ihlal edeceinden, bunun nne gemek ve
120 121 122

O. Akdou, a.g.e., s. 267. O. Akdou, a.g.e., s. 270. M.. Aker, a.g.e., s. 236237.

her iki taraf vatann kurtuluu yolunda almak zere birletirmek gerekiyordu. Bu amala her ikisine de gzel tlerde bulunulmutu. Austos 1919 balarnda Denizliye kadar yaptm bir ziyarette, Denizli Milli Heyeti tarafndan al ipekli kumatan Demirci Mehmet Efe ve Yrk Ali Efe adlarna, bu isimleri ileme ile iine alan birer bayrak imal ettirilmi ve kendilerine zel bir ekilde gnderilmek istendiini grmtm. Btn Trklerin ekli bilinen bir tek bayra olduundan, zel ekilde bayrak imal edilmesi ve bu reislere verilmesinin sahiplerine ayrcalk sunulmas gibi olacandan, onlar bu bayraklarn gnderilmesinden vazgeirmitim. Birka gn sonra kim bilir hangi aklszn, ikiyzl teklif veya talebiyle Demirci Mehmet Efe adna Aydn Blgesi Komutan Demirci Mehmet Efe ve Yrk Ali Efe adna da Gney Aydn Blgesi Komutan Yrk Ali Efe ve Kuva-y Milliye Komutan Binba Hac kr adna da Aydn Zeybek Ordusu Komutan Binba Hac kr yazlarn ieren byk boyutta birer mhr kazdrp kendilerine yollamlar. Bu unvan ve mhrleri ne Demirci Mehmet Efe, ne de Yrk Ali Efe istemi ve akllarna bile getirmemilerdir. Bu unvan ve mhrler onlara adeta resmi bir icra yetkisi verdi. Bunun sakncalar grld; bu bir hatayd.

2.12.2. Yrk Ali Efe ve Demirci Mehmet Efe Arasndaki ekimeler ve Konunun zlmesi in abalar M.efik Aker; giriilen muharebede Yrk Ali Efenin

kahramanlklarndan, kazand hret ve nfuzundan, Demirci Mehmet Efenin de zel duygularndan yararlanmak gerektiini ifade etmektedir. Kendisine gre; Demirci Mehmet Efenin cephede faaliyete balamasyla beraber Yrk Ali Efe, Demirciye kar samimi olmayan bir tavr alm ve

temas etmemi, Demirci de Yrk Ali Efeye kar ekingen bir durumda kalmtr123. Geri Yrk Ali Efenin fedakrlklar ve kahramanca hizmetleri btn o evrede kendisine nfuz, itibar ve taraftar kazandrmt. Fakat kendisi henz gen olmas ve bundan dolay genlik heyecanna ve sinirli olmaya meyilli oluu, duygularn gizlenmeyecek derecede hrn olmas sebebiyle,

kendisinden ok yal ve zeybeklikte kdemli zeybek reislerini yola getirebilmek iin Demirci Mehmet Efenin sahip olduu baz duygulara ve tecrbelere sahip deildi. Galip Hoca adyla Kuva-y Milliyemiz arasnda en aydn kii olarak tannan Celal Beyin verdii tlerle bu iki efe bartrlm, bu ekilde Kuva-y Milliye arasndaki dmanca ikilik kalkmt. Bu olayda Yrk Ali Efeye gnderdiimiz deerli Temen Zekainin de gayreti olmu ve daha sonralar da iki efeyi idarede deerli yardmlar dokunmutur.

2.12.3. Demirci Mehmet Efe ve Beraberindeki Heyetin Yrk Ali Efeyi Ziyaret Etmeleri Kuva-y Milliye Komutan Binba Hac krden bu olay vesilesiyle aldm raporun baz maddeleri yleydi( 9 Austos 1919 tarihli rapordan): Muhterem Komutanm; 1. Demirci Mehmet Efe kardeimizle, Galip Hoca ve baz kiilerle Dalamada Yrk Ali Efe kardeimizin yannda misafir bulunuyoruz. Milli ve ortak gayeye ulamas bakmndan tabii ki ortaklaa ve birlikte samimiyetle almak zere aadaki muharebe planlar iin kesin karar ve dzenlemeler dnld. Hzla sonulandrlmas iin hemen ahsnzn Kke terif etmesi kararlatrld.

123

M.. Aker, a.g.e., s. 236.

2. Benim grme gre Dalamadaki kuvvetin yabanc olmadn size ispat ediyorum. Efem Dalamaya gelerek Yrk Ali Efeyi ziyaret edip, blge komutanlna ait mhr bizzat kardeim eline teslim etti ve parmandaki yz de yine kendi eliyle Yrk Ali Efenin parmana geirdi. Artk Demirci Mehmet Efenin ne kadar akll ve anlayl olduunu, bendenizin de nasl hareket ettiini takdir edersiniz. Ben bu derecede yaklatm siz geldiiniz zaman arz edecektim; fakat zaman uygun deildi. 3.Aray bulmam ve deerlendirmelerim, bundan sonraki harekt ve icraatm ahsnza bir fikir verecektir. 4. Bendeniz ve Demirci Mehmet Efe sayglarmz sunarz. Yrk Ali Efe ve Hoca Galip Efendi de ellerinizden perler. Geliiniz ne kadar hzl olursa bizim akllarn iini de o kadar hzl ve acele yapm olacaksnz muhterem komutanm 124.

2.12.4. Demirci Mehmet Efenin Mahiyetindeki Skeli Ali Efenin Sebep Olduu Problem Geici bir sreliine de olsa aradaki soukluk gideriliyordu. Bu arada sknt yaratabilecek bir baka olay meydana geldi125: Ske Jandarma Kumandan Fikri Bey, Skeli Ali Efenin kk kardeini Skede kahvede ldrm, fakat Skeli Ali Efenin cepheden gelerek kendisinden intikam almas korkusu ile ineye Yrk Ali Efenin yanna snmt. Bu sralarda Demirci Mehmet Efenin karargh Nazillide idi ve Skeli Ali Efe de burada bulunuyordu. Olay haber alan Skeli Ali Efe maiyeti ile birlikte ineye giderek Yzba Fikri Beyi ldrmek zere harekete gemek istiyordu. Demirci Mehmet Efe, Skelinin bu hareketini yerinde grmemi ve

M.. Aker, a.g.e., s. 236237. Sabahattin Selek, Milli Mcadele Ulusal Kurtulu Sava II, rgn Yaynevi, stanbul, 2002, Ek. 10.
124 125

Yzba Fikri Beyi Nazilliye getirmek iin Yrk Ali Efeye bir mektup yazarak Dokuzolu Mehmet Efe kumandasnda 80 kiilik bir kuvveti ineye gndermiti. Yrk Ali Efe Demirci Efenin isteini nce ho karlamam ise de Yzba yznden Demirci Efe ile arasnda byk bir itilaf kacan dnerek Yzba Fikri Beyi Dokuzolu Mehmet Efeye teslim etmiti Yzba Nazilliye getirilerek Kuva-y Milliye Divan Harbinde muhakemesi grlmek zere tevkif edilmitir. Bununla tatmin olmayan Skeli Ali Efe gece maiyeti ile birlikte hapishaneden Yzbay alarak Nazilli-Kuyucak arasnda kuyular mevkiine gtrm, kendisini paralayarak vahiyane bir ekilde ldrmtr. Bu cinayeti ileyen Skeli Ali Efe tabii Demirci Efenin yanna dnemezdi. Maiyeti ile beraber Karncal Da eteinde Yenice kyne gitmi ve Demirci Mehmet Efeden ayrlmtr. Hadisenin olduu gecenin sabah durumu renen Demirci Efe lgna dnm ve btn karargh

ayaklandrarak Skeli Ali Efenin lsn veya dirisini getirmelerini istemitir. Nazilli Kararghnda bulunan Rafet Bey (Paa) ve ileri gelen dier subaylarla Nazilli Eraf, Demirci Efeyi teskin etmeye almlardr. Nihayet iki gn sonra, Nazilliden Skeli Ali Efeye bir heyet gnderilmi ve kendisine teminat verilerek Nazilliye dnmesi salanmtr. Demirci Efe huzuruna karlan Skeli Ali Efe yle demitir: Olum Ali, seni 10 numaral arkadam tanrdm, bundan byle sfra indin. Dikkatli ve hesapl ol. Skeli Ali Efe alamaya balaynca Albay Rafet Bey Demirci Efeye yle hitap etmitir: Ali Efe de biraz hakl karde acsna dayanamayarak bu ii yapt. Ben ahsm itibariyle affettim, sizde affedin. Bu konu ile ilgili devamnda bir problem olmamtr.

2.12.5. Yrk Ali Efe ve Demirci Mehmet Efenin Mulada Kar Karya Gelmeleri Yrk Ali Efe ile Demirci Mehmet Efe arasndaki husumeti bilen baz frsatlar kendilerine ynelik avantaj salayabilmek iin bu durumu

kullanyorlard. Mula Belediye Bakan Ragp Bey, Mentee Kuva-y Milliye Bakan Hamza Beye krgndr. Zira Mulada kararlatrlan Sivas Kongre kararlarna ve ilkelerine bal kalmak ynndeki dnceden; Nazillide yaplan Kongrede farkl bir tavr taknmtr. Bunun zerine de Kurul Hamza Beyi Kuva-y Milliye Bakanlndan drerek yerine Ragp Beyi seerler. mrnde yenilgi yz grmemi ve Mentee livasnn en byk toprak sahibi olan Hamza Bey; Demirci Mehmet Efenin Nazillide kurmu olduu otoritenin benzerini, Yrk Ali Efeye yaknlaarak Mulada kurmak konusunda ok baarl olmutur. yle ki Yrk Ali Efe yannda yetmi be zeybei olduu halde 13 Kasm 1919da Mulaya gerekletirdii basknla, Ragp Beyin tm hkimiyetine son vererek yerine Hamza Beyi yetkili klmtr. Ragp Bey de ksa srede Demirci Mehmet Efeyi devreye sokmu; O da ksa srede iki yz kiilik birliini Mulaya gndererek Yrk Ali Efenin etrafn sardrarak teslim olmasn istemitir. 27 Kasm 1919 Perembe sabah ok erken saatlerde patlayan silah sesleriyle Mula kaynamaya balar. Darda olaylar bylece geliirken Bekir Aa Kknde Hamza Bey ile Yrk Ali Efe anlamaktadrlar. 27 Kasm 1919 sabah Yrk Ali Efeyi kuatp etkisiz hale getirenler, kartlarna tek kt sz sylemeden uzlama yolunu ararlar. Ne Yrk Ali Efenin, ne de Hamza Beyin on gn ncesinde kfr ve hakaret dolu cmlelerini hatrlarlar. 28 Kasm 1919da Mulay terk eden Demirci ve Yrk Ali Efe birlikleri, kendilerini gitgide birbirlerini yaklatracak Kk cephesinin iki karde unsuru

durumuna getirecek olan tutarl ellere, Milli Mcadele davasnn doruuna doru yol alrlar126.

2.12.6. Demirci Mehmet Efenin Denizlide Yaanan Olaylardan Sonra Yrk Ali Efe ile Mustafa Kemal Arasndaki Telgraf Grmeleri Demirci Mehmet Efenin Denizliye asayiin salanmas ve baz gayrimslimlerin ehirden uzaklatrlmas iin gnderdii Skeli Ali Efenin birka kzanyla birlikte ehit edilmesi ortamn ok gerilmesine sebep olmutu. Hemen Denizliye giden Demirci Mehmet Efe intikam uruna halka eziyet etmeye balamtr. Yannda bulunan M.efik Aker tarafndan zorlukla engellenen Demirci Mehmet Efenin yaptklar ksa zamanda Aydn evresinde de duyulmutu. Haberi alan Yrk Ali Efenin tepkisi aralarndaki anlamazl ve kini bsbtn ortaya karmtr127: Bu anlamazlk Denizli olayndan sonra daha da artt. Yrk Ali Efe ikyetini Ankaraya Byk Millet Meclisine kadar duyurmaya balad. ineden 30 Temmuz 1920 tarihinde BMM Riyasetine bal ile gnderdii ifreli telgraf bir hayli ilgintir. Bu telgrafta Yrk Ali Efe, zetle: Demirci Mehmet Efenin gaddarln M.efik Beye ve subaylara anlatmaya altm, baaramadm. Nazillide Demirci ve adamlar Devletin kasalarn soydular. Etraf yakp yktlar. Denizli olay da ayn gayenin gereklemesi iin yaplmtr. Oysa Denizli halk gnahszdr. Gerekten Denizlide halkn ldrlmesi bu alaklklarn gizlemek iin yaplmtr. Albay M. efik de bu olayda onlara akl hocal etmitir, gz yummutur, ortaktr, gnden gne cephenin zayflamasna srarla devam etmesi M.efikin vatan

126 127

S. Demirayak, a.g.e., s. 337350. S. Aydnel, a.g.e., s. 356360.

haini din ve devlet dman olduuna phe brakmamtr. ikayetlerini srdrmektedir.

diyerek

Mustafa Kemal Paa, bu ifreli telgrafn zlemediini ve kapsad hususlarn ivedi bildirilmesi iin 3 Austos 1920 tarihiyle Denizlide 57. Tmen Komutanlna bir telgraf gnderdi. Aralarnda ifre anahtar olmad iin Yrk Ali Efe BMM Riyasetine 7 Austos 1920de Yenipazardan ektii bir telgrafla bir ifre anahtar istedi. Ayrca ikyet konularn belirtmek zere bir zel memur gnderdi. Telgrafn muhtevas anlaldktan sonra Mustafa Kemal Paa 11 Austos 1920 tarihinde Eskiehirde Garp Cephesi Komutan Ali Fuat Paaya ineden Yrk Ali Efe imzasyla gnderilen telgrafn suretini gnderdi ve gereinin yaplmasn rica etti. Mustafa Kemal Paa Byk Millet Meclisi Reisi imzasyla 16 Austos 1920 tarihinde Yenipazarda Aydn Cephesi Kuva-y Milliye Kumandan Yrk Ali Efeye ektii telgrafta Gnderdiiniz zel memurla Afyonkarahisarda grtm Vatanperverine mesainizde baarlar dilerim dedi. Bu yazmalar da yle deerlendirebiliriz: Yrk Ali Efe doruca BMMne ilk defa bir telgraf ekmektedir. Bu durum artk cephede otoritenin iyice yok olduunun, dolaysyla birlik ve beraberliin tamamen kaybolduunun bir gstergesidir. Bu telgraf Yrk Ali Efenin cahil olmas sebebiyle yanndaki danmanlarndan biri tarafndan yazlmtr. zellikle Albay M.efiki vatan hainlii ile sulayacak kadar ar ifadeler tamaktadr. Bu ifade tarz yine Hrriyet ve tilaf taraflarnn Yrk Ali Efeye de nfuz edebildikleri eklinde deerlendirebilir. Bu telgraf yazan ahsn Yrk Ali Efenin yaknndaki subaylardan olmad aktr. yle olsayd bugne kadar bu tarz ikyetlerini Heyet-i Temsiliye veya BMMne aktarabilirlerdi.

Mustafa Kemal Paa ok ar sulamalarla dolu olan Yrk Ali Efenin bu telgraf karsnda, daha nceki tutumunda da olduu gibi ne Demirci Mehmet Efeden nede Yrk Ali Efeden vazgemitir. Yrk Ali Efeye ektii telgrafta da kendisine baar dilemitir. Demirci Mehmet Efe, Yrk Ali Efenin Mustafa Kemal Paaya gnderdii, biraz nce aklanan, ikyetlerinden haberi olmamasna ramen, sululuk duygusu iinde bulunuyordu. Zaten ar pheci olan karakteri de buna gayet msaitti. Bundan dolay daima kendini mdafaa ihtiyac duydu. Denizliden 18 Austos 1920 tarihinde Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paa Hazretlerine hitabyla gnderdii uzun telgraf ite bu ruhi durumunu en ak bir ekilde belirtmektedir. Bu telgrafta (zetle): Karacasu ve Tavas Kazalarnda talyanlar davet iin Kaymakam dhil ileri gelenler bir tutanak dzenlediler. Bunlara engel oldum. Garbi Karaaa kazasnn dzenledii tutanaktan da haberiniz vardr. Bu tutanakta hakkmda ileri srlen iddialara sizin de cevap verdiinizi znt ile rendim. Ben on be aydan beri vatanma hizmet etmekteyim. Kesinlikle mal ve para dkn deilim. Denizli olaynda dhil olan tekat Binba brahim Efendiyi Ankaraya gnderdim. Eer Denizli olaynn n bu ekilde alnmam olsayd ikinci bir Aznavur olay ile kar karya kalnaca ihtimalini hatrdan karmamak gerekir. Ferit Paa taraftarlarnn hizmet tekliflerinin hepsini reddettim. Rica ederim Byk Millet Meclisinin bana kar besledii fikri bilmek isterim diyordu. Bu telgrafn zellikle son cmlesi dikkati ekmektedir. Bu cmlede BMMnin kendisi hakkndaki dncelerini bilirse, adeta hareket tarzn ona gre tayin edecekmi gibi bir mana gizlenmektedir.

Nitekim 57. Tmen Komutan Yarbay Nazminin 12. Kolordu Komutanna ektii telgraf bunu teyid ediyordu. 20 Eyll 1920 tarihli bu telgrafta, zetle yle diyordu128: Karacasu Kazasnn Manastr ve Azizabat yrelerinde Demirci Efe kzanlaryla Yrk Ali Efe kzanlar arasnda bir msademe olmutur. Zayiat miktar henz bilinmemektedir. Demirci Efe bu gnlerde Ankaraya gveni olmad gibi, millete de gveni olmadn sylemektedir. Ruhi durumunda abuk deimeler, phe ve endie iinde olduunu gstermektedir. Bunu gidermeye alyorum. Yrk Ali Efenin kendi kzanlarna taarruzundan da endielidir. Bunun iin bugn birdenbire Denizliden km ve Karc Da denilen yere gitmitir. Kt bir olay nlemek iin blgeye bir seyyar Jandarma bl ile yetimi bir piyade alay gnderiniz. Bu telgraf alan 12. Kolordu Komutan Karahisardan ayn gn BMM Riyasetine durumu bildirdi. Oda Yarbay Nazminin telgrafn da ekleyerek, zetle unlar yazyordu: Demirci Efenin Karc Dana kmasn nemsiz grmemek gerekir. Nazmi Beye kuvvet gndermek cepheyi zayflatr. Durumu daha tehlikeli grrse, Demirci Efenin bana olan gveninden istifade ile meseleyi zmlemeye alacam. Yine inat ederse *tedip edeceimi arz ederim. Bu iki telgraftan birincisinde en nemli nokta Demirci Efe kuvvetleriyle Yrk Ali Efe kuvvetleri arasnda arpmann meydana gelmesidir. O gne kadar aralarnda mevcut olan anlamazln bu dereceye trmanmas ok tehlikelidir.

*tedip;terbiye etme, haddini bildirme. 128 ATASE Arivi, SH, K:839, G:66, B:66-1-2.

2.13. Aydnda Yunanllar le Yaplan yol Muharebesi129 Aydna taarruz fikrinin tartld toplantlar, Yrk Ali Efenin Aydn kurtarmak iin yaplacak taarruzdan nce, Milli Kuvvetlerimizi bu blgede yandan ve geriden tehdit edebilecek Yunan birliklerinin defedilmesi teklifini ileri srmesi130, Tmen Komutannn fikrine de yaknlamay salad ve bu teklif kabul edilerek, 29 Austos 1919 sabah dmann yol blgesindeki mevzilerine taarruza baland. yol Muharebesinin Deerlendirilmesi: a) Bu muharebede de efelerin ve tm milli kuvvetlerin cokusunun bir yansyn grmekteyiz. b) Kuva-y Milliye komutanlarnn dnd, Aydna genel

taarruzun baarya ulaamayaca, bu muharebedeki baarszlkla ortaya kmtr. Dolaysyla Tmen Komutannn efeleri Aydna taarruzdan vazgeirmek yolundaki abasnn doruluu kantlanmtr. c) Bu taarruzlardan Kuva-y Milliye Komutanlarn vazgeirmek, onlara en yakn olan ve birlikte alan Binba Hac krye den bir grev idi. nk toplanan milis kuvvetlerinin eitim durumlarnn dzenli bir ordu gibi muharebe etmeye uygun olmadn dnmesi ve hele karsndaki dmann muntazam muharebe gcnn yannda tahkim edilmi mevzilere sahip olduunu, dolaysyla bu tip harektn baar vaadetmediini, bir asker olarak bilmesi, takdir etmesi gerekirdi. Bunu yapmam ve o da efeler gibi heyecanna yenilmitir. d) Olayn nemli bir yn de, emir ve komutann, Ne Binba Hac kr de ne Yrk Ali Efe ve Demirci Mehmet Efe ve dier efelerin yanna

129

S. Aydnel, a.g.e., s. 266268 yol Muharebelerinden yaklak bir hafta nce Yrk Ali Efe tarafndan gnderilen beyanname ile 1300 ila 1309 (1884-1893) doumlu tm efradn Kuva-y Milliyeye katlmnn salanmasn, emrine uymayanlarn idamla cezalandrlaca tm blgeye duyurulmutur. (Bkz. ATASE Arivi, SH, K:25, G:70, B:70-1)
130

mavir olarak verilen yedek subaylarda ve ne de Tmen Komutannda olduu bir defa daha belirmitir. Askerler emir komutay ele alamamlar sonuta yanl kararlar uygulanmtr. e) Belirtilmesi gereken ok nemli grdmz bir husus da Demirci Mehmet Efenin Kk Cephesine geldiinden beri kendisinin hi muhabereye katlmaydr. yol Muhaberesinin balad gnde Nazilliye davet edilmi ve gitmiti. Oysa en byk komutanlar bile gerektiinde en ileri hatlara kadar giderek, muharebeyi bizzat sevk ve idare etmilerdir. Yrk Ali Efe, yine en ileri hatta zeybek ve kzanlar ile birlikte dmanla arpm, onlarn banda olmutur.

2.14. Yrk Ali Efe Milletleraras Tahkik Heyeti Karsnda Daha nce sz edilen Milletler aras tahkik heyeti Bat Anadolu Blgesinde Yunanllar tarafndan ilenen cinayetleri incelerken 22 Eyll 1919da ineye gelerek Albay M.efiki, Trk kadnlarndan bir grubu, bu arada baz tandklarla birlikte Yrk Ali Efeyi de dinledi. Tahkik Heyeti yannda delege olarak bulunan Yarbay Kadri raporunda bu olay yle anlatmaktadr: inede heyete Kuva-yi Milliye Reislerinden Yrk Ali Efeyi de dinlettim. Omzunda silah belinde sra fiei ve tabancas ile pek heybetli bir manzara gsteren bu Efenin ifadesi de heyet zerinde mhim bir tesir brakt sanyorum. Yrk Ali Efe kendisinin ve arkadalarnn niin Yunanllara kar silaha sarldn, Aydn Yunanllardan nasl zapt ettiini Harb- Umumi de askerlie gitmedii halde imdi niin hayatnn son anna kadar Yunanllarla cenk etmeye ahdettiini, Aydn iinde Yunanllarn binlerce Mslman katledip birok rzlara tecavz ettiklerini ve Mslmanlara ait her eyi mahvedip yaktklarn gzleriyle grdn ve her an pek byk ikencelerle katledilmi olan Mslman cesetlerinin zerinden getii halde neden Aydndaki Hristiyanlar katletmediini hatta onlarn hayatn emniyet altna

aldn ve neden hala Kuva-yi Milliye blgesi iinde bulunan Hristiyanlarn adi cinayetlere bile maruz kalmadklarn onlarn serbeste i ve gleri ile uratklarn komisyona izah etmi ve nihayet u mthi soruyu sormutur: Paa Efendiler Yunanllarn ikinci defa Aydna gelmeleri zerine Mslmanlarn hepsi korkularndan g etmilerdi. Yalnz 2500 Mslman kamaya frsat bulamayarak ehir iinde kalmlard. imdi iitiyorum ki Aydn iinde 375 kii kalm, acaba dierleri ne olmu?

Yrk Ali Efe heyete unlar syledi : Biz 70 kii ile Yunan Alayn malup ettik. imdiki mevcudumuzla Yunanllar evvel Allah ok abuk Aydndan karmaya muktediriz. Fakat bir defa sz verdik Tahkikatn sonucunu bekleyeceiz, o zamana kadar bir ey yapmayacaz. *dvel-i muazzamann adaletini emniyetle bekliyoruz demitir131. Yukarda sz edilen Yrk Ali Efenin de bilgi verdii Milletler Aras Tahkik Heyeti Aydn ve civarndaki Yunan mezalimini gayet ak olarak yle belirtmitir132. Madde 32- Alevler iinde kalan mahalleden kamaya alan kadn, erkek, ocuk, Trklerin byk ksm mahalleyi ehrin kuzey ksmna balayan btn yollar tutan Yunan askerleri tarafndan sebepsiz olarak

ldrlmlerdir. Yunanllar 29u 30a balayan gece birok cinayetler iledikten sonra ehri terk etmilerdir. Yunan ktalarnn geri ekiliinde onlarla beraber kamak isteyen Yunan sivillerinin byk bir ksmna da komutanlk tarafndan mani olunmutur.

*dvel-i muazzama; byk devletler. 131 H. Ik, a.g.m. , s. 3839. 132 H. Ik, a.g.m. , s. 35.

Madde 35- Meydana gelen yangnlar Aydn ehrinin te ikisini tahrip etmitir. Yanmayan evler tahrip edilmitir. (5800 ev yanmtr.) Madde 40- Aydnn evlerinin yaklmas yaklak olarak 8 milyon sterlinlik bir hasar meydana getirmitir. Fasulye, pancar ve incir kayplar ise 1.2 milyon sterlin olarak kabul edilebilir.

2.15. Yrk Ali Efenin talyan Askerleriyle likileri 2.15.1. Yrk Ali Efenin Skeyi Ziyareti ve talyanlarn Protestosu133 Sakarya Harbi zaferimizden ksa bir mddet sonra, Yrk Ali Efe merhum bu zaferimizi renmek iin Ske Kaymakamln ziyarete gelmiti. Eski hkmet kona nnde Mustafa Efendinin Park Kahvesi var idi. Yrk Ali Efe kzanlar ile otuz kii vard. Kaymakam ineli Mustafa Asm Beyle beraber oturuyorduk. On dakika gememiti henz. talyan igal kumandan, karargh subaylar ile kahvenin yanndan atlarla getiler fakat Efeye doru dik dik baktlar, yarm saat sonra tercman Abdullah bir mektup ile geldi. Bu mektup bir protesto mektubu idi. Mektubun zeti yle idi: Ske Kaymakaml Canibi Balasna Sevr Anlamasna gre Skenin talyan Askeri igali altnda olduu halde Milis etelerin Skeye gelmelerinin maksadnn ne olduunun bildirilmesi rica olunur. Cevab ben yazdm. Gelen Milis ete reisi Yrk Ali Efedir. gal kuvvetlerinin hududu iine girmekle hibir maksad yoktur, bunu katiyetle bildiririz. Sakarya Harbi zaferini renmek iin gelmilerdir. Bu zaferin ilk mjdesini bize veren kumandanlnza teekkr bor biliriz. Kaymakamlk makamn ziyaret ettikten sonra Koarlya geri dneceklerdir, bilgi alnmasn bilvesile rica ederim.
133

C. Skmenser, a.g.e., s. 79-81

kinci bir mektup: Kaymakam Asm Ske Kaymakamlna Cevabnzdan kumandanlmz memnun olmutur. kinci bir ricamz udur ki, gelen ete reisinin ok nianc olduu Koarl Birlii Kumandanlndan bildirilmitir. Bir terini evvel tarihinde subaylarmz arasnda karargh bahesinde bir nian at yaplacaktr. Misafir Ali Efenin bu nian atnda bizlere misafir olmasn hassaten rica ederiz. Kaymakam bey mektubu Efeye okumam emir edince okudum. Efenin cevabnda Kaymakam bey bunlar bize bir oyun yapmasnlar diye phelenmiti. M.Asm Bey Ali Efeye teminat verince, Efenin phesi kalmam ve nian atna Yzba Kazm Bey, Efe ve Efenin sekin kzanlar ile beraber karargha gittik. Karargh, ay boyunda Rum Mahallesinde idi. Efeye son derece iltifat ettiler. Bir dost kumandan gibi karladlar. aylar iildikten sonra nian atnn yaplaca karargh bahesine indik. Yirmi kadar talyan subay vard. Rtbe srasna gre nian atna balamlar kimi subay hedefe isabet ettirmi, kimi ettirememiti. Kumandan da isabet ettirememiti. En nihayet Yrk Efeye sra gelmiti. Yzba Kazm Bey, Efe sra size gelmi, kumandan bey syledi, buyurun ata demesi zerine Yrk Ali Efe, kzan Kuru Veliye Veli nian tahtasnn altnda dur. Yzn bize doru dndr dedi. Kuru Veli tahtann altna gelmiti. Ali Efe tercman Abdullaha bakarak bir su barda getirsinler dedi. Su barda geldi. talyan subaylar birbirlerine ne olacak diye bakyorlard. Efe tercman efendi, bu barda Velinin bana koy dedi, Subaylar bsbtn ardlar, ne olacak? diye. Yrk Efe at yerine geti. Kuru Veli hazr ol vaziyetinde dimdik duruyordu. Subaylar heyecandan dillerini yutacaklard. Efe nian ald ve bir anda tetii ekti bardak tam orta yerinden paralanm olarak yere dt. Kumandan

heyecanla talyanca bravo diye bard ve btn subaylar srayla Efenin elini sktlar. Tekrar aylar geldi iildi ve at sona erdi. Hazr bulunanlar Efeyi alkladlar. (Kumandan Sinyor Koronello) u szleri syledi.Kazm Bey, sizin gibi cesur, korkusuz ve nianc bir milletin karsnda harbedecek Yunanllarn vay haline Koronello, Kazm Beyin ve benim elimi skt, Allahasmarladk diye ayrldk.

2.15.2. talyan Niancs ve Yrk Ali Efe134 Subay arkadalar arasnda Sar evket, askerler arasnda Deli Yzba diye anlan Aziz Dostum evket rs anlatt: Bir ara Yrk Ali Efenin kurmayln yaptm. etesinde 500 kadar gnll vard o zaman. Grevim, bunlarn yok yere krlmasna sebep olan delice kahramanlklar nlemek etede dzenli, disiplinli bir idare kurmak, bir kelime ile Efeye emri altndaki insan silah ve malzeme gcnden mmkn mertebe az fire vererek faydalanma yollarn retmekti. Yrk, o tarihte 2324 yalarnda bir delikanl idi; orta boylu, buday tenli, geni omuzlu, iri kemikli bir delikanl. ehresi ok sevimli ve cana yaknd. Btn ehrede sahibinin pratik ince zekasn, ruhundaki byk cevheri kefe yarayacak hibir belirti yoktu. Btn hareketlerinde dikkati ekecek kadar temkinli, serinkanl olan bu sradan adam, namusa, yiitlie toz konduran sz ve davranlarla dman karsnda kasrgaya dnerdi. Parmana Yakup Cemilleri, kr Yenibaheleri kskandracak

derecede hakimdi mavzerle telgraf tellerini tabanca ile sere, spinoz gibi minik csseli kular vurabilecek kadar atc idi. Devrin kalburst efelerinin hepsini tanrm, ou ile yan yana, omuz omuza harbettim, hibiri sinirlerine Yrk Ali Efe derecesinde hakim deildi. Dnmeden kara vermez, fakat bir kere de
134

Hakk Kmil Bee, Krkkanat Hikyeler, Dergh Yaynlar, stanbul, 1976, s. 169178.

verdimi, gkten yldrmlar yaacan bilse kararndan dnmezdi. Diyeceim, Yrk, kt dibinde bymesi yznden heder olmu byk

istidatlardandr. Bu istidat ciddi bir eitim ve retim grm olsaydmuhakkak ki- devrinin en byk komutanlarndan biri olurdu. Davasna inanan, gcne gvenen bu gibi insanlar hele o yalarda ok sert ve alngan olurlar. Kimi zaman dozu karlmam tenkitleri bile izzetinefislerine indirilmi birer tokat sayarlar. Bu sebeble idare edilmeleri ok gtr. Askerlik hayatmn en etin gnlerini Yrk Ali Efenin kurmaylnda geirdim, inann bana. Dnn ki etenin reisi planl hareketle bir damla kan dahi aktmakszn yenilenebilecek nice glkleri lme meydan okuma yoluyla yenmeyi gze alacak kadar toy ve sabrsz bir delikanldr. Son sz daima onundur. Ve ben onun sadece bir danmanym. Birgn Yrkle Adagide yaknlarnda bir subanda dinlenirken kynn imam kageldi. Efem seni subay klkl, ssl psl gavur grmek istiyor. Nerdeler? Deli Hsnnn bahesinde Ne yapacaklarm beni grp te? Tercmanlarn sylediine gre, houna gidecek teklifler yapacaklarm. Efe bana dnd. Ne dersin Yzbam, gidelim mi? Gidelim, Efem, dedim, hi deilse hakkmzda ne dndklerini, bamza ne oraplar rmek istediklerini renmi oluruz. Mestan Efeyi de yanmza alarak yola ktk. etemiz evresine dehet salan bir kuvvetti artk. Gittike sklaan basknlar, amansz saldrlar ile kan kusturuyordu Yunanllara. Bu sebeple igal kuvvetlerince, Efemizin ayana heyet gnderilmesinde yadrganacak hibir cihet yoktu. Gelgelelim ne olabilirdi

bu teklifler? Efe ile ben akla gelen btn ihtimalleri sayp dktk. Mestan bunlardan hibirini beenmedi ve deti olduu zere ii yine alaya dkerek: Bilemediniz Efeler, dedi, bilemediniz Bu orbaclar birer kz teklif edecekler bize, haysiyetli sakz gibi birer Yunan dilberi. Ama ben sekiz taneden aasna raz deilim, bilesiniz ha! Byyecek bir kurt yol boyunca iimi kemirdi durdu: Teklif getirenler renim, eitim grm, tecrbeli, yetikin kiilerdi her halde, Efemiz ise vatan ak ile silaha sarlarak daa kan tertemiz bir yrk ocuu idi, o kadar. Baa kabilecek miydi bu kurtlarla acaba? Uzatmaym, salk verilen baheye vardk. Efeyi orada bekleyenler bir ngiliz yarbay ile talyan albay ve iei burnunda bir Amerikan binbas idi. Yanlarnda tercmanlk vazifesini grecek bir de Rum kopili vard. Ksa bir tanma treninden sonra ngiliz konuya girdi: Sizinle blgemizin gvenlii ile ilgili baz hususlar grmee geldik. gal Komutan, ordusunun ayak bast yerlerde gvenliin tam ve kmil olarak kurulmasn yrekten arzu etmektedir. Gelen haberlerden reniyoruz ki, blge dhilinde gvenliin yerlemesine etenize mensup apulcular engel olmaktadr. Efe kalarn atarak ngiliz szn kesti: Dur hele orbac, dur hele! Paldr kldr nereye byle? Gerekten benim etemde her eit kt insan vard: Hrsz, katil, yankesici, dolandrc, sahtekr... Ama bugn yok. la iin arasan bir tane bulamazsn. O iblislerin hepsi de birer melek imdi. Tek dnceleri vatanlarn kurtarmak, gal Ordusu denilen o canavarlar srsn topraklarmza gmmek. mkn yok buna. Neden? nk kaderinizi baladnz devlette (Almanya, Avusturya,

Bulgaristan) pes ettiler. Ordunuz dald. Hkmetiniz (Atekes) artlarn

kabul etti. stelik silahlarnza da el koyduk. Haberiniz olmutur tabii, gazeteler hep yazd bunlar. Efe, yeni yeni ele gelmee balayan byklarn apak meydan okuma manasna gelen zentili bir davranla burarak sordu: Trk milletinin de teslim olduunu yazd m? Bu davran sertletirdi konumalar. ngiliz, sinirli sinirli omuzlarn silkti: Ne kar bundan? Haliniz meydanda ite: ne topunuz var, ne tfeiniz, ne de gnlk cephaneniz! Baknd hele!... Evet delikanl, bir yanda yokluklar iinde kvranan 35 yz kiilik bir babozuk alay, bir yanda en yeni silahlarla donatlm koskoca bir ordu. Bu iki kuvvet arpacak ta babozuk alay stn gelecek yle mi? Ben byle bir komedyay hibir askerlik kitabnda grmedim. Fikrini bana da tasdik ettirmek istedi. Siz de grmemisinizdir, deil mi, Yzba? Bir ete reisinin byle lgnca bir teebbse giriebilmesi iin mutlaka bir eye gvenmesi lazmdr. Nedir o gvendiiniz ey? ngiliz yarbay doru konumutu. Durum btn plakl ile yle idi. Fakat bu, daha yumuak, daha nazik bir dille ifade edilebilirdi. Hele misyonla geldiini iddia eden bu k giyimli, bol nianl subaylar iin byle davranmak centilmenlikten de ileri bir medeniyet, bir insanlk vazifesiydi ama, ne are ki, o zamann raconu buydu. gal kuvvetleri bir dereceye kadar talyanlar hari erleri ile subaylar ile Trklere kar hep byle kstah, hep byle terbiyesiz, tahriki ve zaman zaman saldrc idiler. Efe sinirlerini oluk banda brakm gibiydi. ri taneli kehribar tespihini aklatarak soruyu cevaplandrd: Yanlyorsun orbac, gvenilecek ok eyimiz var bizim. Mesela?

Mesela: bamz var, kamamz var, baltamz, kazmamz var. Diimiz, trnamz, kaya gibi imanmz var. Az ey mi bunlar? Sonra da Allaha kr bizde olmayanlarn hepsi sizde var. Size ne bizdekilerden? Onlar kitap kavlince bizim saylr. Kitap kavlinde mi? Evet orbac. Tuhaf ey! Daha ne cevherler yazl bu kitapta? Akln almaz ama ben yine syleyeyim: Bir silah deposu ne zaman, nasl baslr; nbetinin elinden silah nasl alnr; (gk!) dedirmeden can cehenneme nasl gnderilir; sonrada depodaki silahlar bizden tarafa nasl kanatlandrlr... Bu cevherler hep o kitapta yazl. nl Kurmay Yrk Ali Efenin kitabnda! apulcu diye bahsettiimiz bu basknlar yapan kahramanlar olsa gerek! Efe gittike alyor, umulmayan bir zek kvrakl ile gzel bir ders veriyordu bu zafer sarholarna. Ne yazk ki bunun zaman deildi. Pusuya drtlmemiz ihtimalini hesaba katarak karanlk basmadan yerimize dnmemiz gerekti. Onun iin hemen sze kartm. Efendiler, neye geldiniz buraya? Yaramza tuz ekmee mi? ngiliz cevap verdi: Hayr hayr hayr. O halde neye byle konuuyorsunuz? Taraflarn sava glerini btn plakl ile meydana koymak iin. Ta ki, yapacamz tekliflerin Efe ve arkadalar iin ne byk bir ltuf olduu gerei kadar anlalabilsin. Tahammlm son haddini bulmutu. Benzeri hallerde kendisine, daima sabr ve sknet tavsiye ettiim Efeden utanmasaydm, o anda bu apoletli yan ayaklarmn altna alp solucan gibi ezerdim. Adam anakkale

yenilgisini bir trl unutmayan siniri bozuk bir milliyeti deilse, muhakkak ki evresine eza vermekten zevk duyan bir sadistti. O fke ile ktm ngilize: Bu mu sizin askeri terbiyeniz? Nerde o mehur-u lem centilmenliiniz? Geri imdilik bir avu insanz; fakat akama-sabaha u dalar eteler, fedailer gnllerde dolup taacak. O zaman... Yanl anladnz Yzba Teklifleriniz ne, teklifleriniz? Ne istiyorsunuz Efemizden? ngiliz yarbay ehresine gayet ciddi ve samimi bir ifade vermee alarak: Silahn brakp kyne ekilmesini, dedi, byle yaparsa eref sz size kyne dokunmadktan baka kendisine mr boyunca 50 altn aylk vereceiz. Tazminat olarak ta ayrca 5,000 altn! Tylerim diken diken oldu. Yrke byle bir teklifte bulunmak ona: Sen namustan, ereften yoksun, paray grnce vatann dahi satabilen bir alaksn! demekle birdi. O Yrk ki ksa zamanda gnllere taht kurmu, adaleti, Yunanllara kan stne kan kusturan saldrlar ile evrede Hazret-i Ali olarak tepkilerin en iddetlisini gstermee mecburdu. anhreti bunu gerektiriyordu. Fakat alacak ey Efe, korktuklarmdan hibirini yapmadktan baka fsl fsl beni yattrmaa alt: Gnln ferah tut yzbam, dmann mndar, sarhou bunlar, kzmaa demez. Sonra ngilize dnd: imdiye kadar Trkleri yakndan tanmak frsatn bulamamsn galiba? Buldum Efe, buldum. anakkale harbinin bandan sonuna kadar aralksz harbettim onlarla. O zaman silah stnl kimdeydi? Bizde mi, siz de mi? Bizde. Hem de kyaslanayamayacak derecede deil mi ?

Evet. Netice ne oldu? ?... Yine yle olacak orbac, gerekirse yurdun her kesinde bir anakkale yaratarak gmeceiz sizi bu topraklara. O zamana kadar dinlenmeyi uygun bulan babacan tavrl talyan sze kart. Efenin el el stne koyarak dayand gsterisiz tfei kastederek: Efe Cenaplar, dedi, bu akaralmaza gveniyorlar galiba. Oysaki, bu silahla insan deil, deve bile vurulmaz. Bu, budalaca bir anak tutma idi. Efe kulama eilerek u haddini bilmezle biraz gnl elendireceim, ok skldm dedikten sonra balad talyanla yarenlik etmee. Yiit oyuncaklarndan da anlar gibi konutun be orbac? Anlamak ne kelime, piriyimdir o ilerin. Ya? ... Evet, istersem pireyi gznden vurur, Benim diyen niancya ders veririm. Aman ne gzel! Karmzdaki Albay niancbadr Sinyor gznz an- koskoca talyan Krallnn Niancbas! Breh breh breh! Evet Sinyor, talya Krallnn Niancbasym ben. Delil istiyorsanz, ite size gsmdeki madalya! Tam aradm ustay buldum yleyse. Hazr memleketinden kalkp buralara gelmiken biraz nianclk dersi ver bana, elini pp dua edeyim sana! Szn bitirince 5060 adm kadar uzaklat, cebinden bir il eyrek karp iki parmann ucu ile tutarak havaya kaldrd: At bakaym usta, tfeim orda.

Tehlikeli bir meydan okuyutu bu. talyann kr nianclktaki ustalnn derecesine gre Efenin parmaklarn, elini, hatta kolunu kaybetmesi iten bile deildi. Fakat Yrk Ali Efe idi o, dnemezdi bunlar. Dnseydi Yrk Ali Efe olamazd. Kardan karya balad. talyan zorlamaa. Hadi be Usta, gster kendini! Gez-gz-arpack, bum! Hadi! Marifetlerinden bir tanesini ret, ne olursun! Anladm, il eyree nian atmay anna yaratramyor, hedefi ok byk buluyorsun. yleyse il metelik karaym, ona at. Dediini yapp kolunu havaya kaldrd. At Usta! talyanlar bu zorlamalar karsnda aalad, bocalad, dudaklarn yalad, yutkundu, medet uman gzlerle arkadalarna bakt. Sonunda u mazereti ileri srebildi. Teklifinizi kabul etmeyi eref sayarm, ama ne yazk ki az nce sylediim gibi- silahnza gvenim yok. Efe hemen yanmza gelerek metelii talyana uzatt. Sen tut yleyse! Maksad o idi zaten: Hedefi talyana tutturmak. Anlalyordu ki Efemiz, bize ekya gzyle bakan bu mark subaylarn adeta birbirini kovalayan terbiyesizce hareketlerinin acsn dirhem dirhem bu talyandan karacakt: Tut Usta tut! Vuramam diye mi korkuyorsun? Adam sen de, vuruncaya kadar atarm ben de! Maksat renmek deil mi? Mestan Efe ile makaralar koyuverdik. Amerikal dahi durumun nezaketini unutarak bize katld. Palikarya tercman bile byk altndan bize glyordu. talyan kendi dili ile dt kurt kapanndan kurtulmak iin epeyce bocaladktan sonra:

Sinyor diye kekeledi, vuracanza %99 eminim. Ama geride kalan %1 yok mu, ite o korkutuyor beni. Silah ii ne de olsa eytan iidir, bakarsnz elinizin titreyiverecei tutar. O zaman nice olur benim halim? Efe bu cevab alnca cebinden bir avu metelik karp Mestan Efeye uzatt: Al unlar Karda, ben vurduka sen yenilerini tutarsn! Olur Efem. Mestan gsterilen yerde durdu, iki parmann ucu ile bir metelik tutarak kolunu havaya kaldrd. Yrk Ali Efe silahn omzuna dayar dayamaz tfek ktledi: Trink! Bir metelik daha! Trink! Bir metelik daha! Trink! Bir metelik daha! Trink! talyann iler-tutar taraf kalmamt. Hele Amerikal ile Palikaryann Bravo Trk! Bravo Efe! diye barmalar onu bsbtn g duruma sokuyordu. Efe silahn omzundan indirerek sordu: Yeter mi Usta? stersen ata tabanca ile devam edelim? Belinde tamakta olduuna gre ona gvenin vardr herhalde. Tam bu srada bahe sahibi nmze bir tepsi meyve getirdi; elma, armut, incir, ceviz.. Efe meyveler grnce ocuk gibi sevindi. Boynunda alaca bir kefiye vard, onu ekip bir ucunu talyana tutturarak daima yannda bulundurduu byk makas ile kefiyeden ince ince drt tane erit kard. Sonra bunlardan her birini bir cevize dolayarak aalarn dallarna astrd. Son ceviz aslnca:

Hadi

orbac,

dedi,

kar

tabancan,

hedefler

seni

bekliyor.

talyan karsndaki adamn ne kratta bir nianc olduunu anlamt artk. Ellerini ovuturarak: Mazur grn beni Sinyor, dedi, bugn ok heyecanlym. O zaman bizim Aa Bismillah deyip tabancasn ekti: Dan! Dan! Dan! Dan! Gidip baktk, cevizler sapasalam yerde idi. nk Efe hedefleri vurmaya tenezzl etmemi, onlar sallandran eritleri vurmutu. Nianclk bu kadar olurdu.stersem pireyi gznden vurur, Benim diyen niancya ders veririm diye nen niancba sizlere mrd artk. Efe, glmseyerek sordu: Nasl buldun beni Usta? Yabana atlacak bir ekya deilim, deil mi? talyan byk bir gnahkr edasiyle yle konutu: Hayr, Efe, Siz ekya deil, dev bir kahramansnz. Bunca memleket gezdim, bunca nianc ile tantm, inann bana sizin gibisine rastlamadm. Biz sizi para ile satn alnabilecek bir ekya paras sanmtk, aldanmz. Gsndeki niancbalk madalyasn karp Efeye uzatt: Buyurun unu, bugnk hatras olsun! Yemin ederim bu madalya ancak sizin gsnze yakr. Efe madalyay itti: Alamam Usta, yazk olur sana. Neden? Syletme beni, kabalma verirsin sonra. Vermem, syleyin, vermem. Ne olur, srar etme! Allah akna syleyin! -eee..y. nlecek bir o demir paran var, onu da elinden alrsam ne ile vneceksin a benim Ustam?

2.16. erkez Ethemin Yrk Ali Efeye Gnderdii Mektup erkez Ethem, bir yandan aka hkmete kar cephe alrken, dier yandan kendisine ortak kiiler aramaya koyulmutu. Demirci Mehmet Efe, Yrk Ali Efe ve Sar Efelerle Mill Gk Bayrak Taburu Komutanna ifreli mektup ve zel adamlarn gndererek onlar da kendisi gibi ordu ve Hkmete kar itaatsizlie arm ve Demirci Mehmet Efenin Gney Cephesi Komutannn emirlerine kar direnmesine sebep olmutu. Yrk Ali Efeye gnderilen ve 12 Aralk 1920 de ele geirilen ifreli telgrafnda yle diyordu (zetle) 135: Bizim almamzn ve fedakrlmzn verimli olmas i ve da kar ihtillin ve memleket savunmasnn gerektirdii iyi bir dzen iinde yrtlmesi iin kurulan Ankara Hkmeti birka muhterisin leti olmaktan kurtulamamakta, gnden gne keyf ve ahs ihtiras ve menfaatler

oalmaktadr. Memleketin bu gidile kurtarlmas imknszdr. D durum Anadolu Hkmetine elverili bulunmakla beraber, bundan faydalanmak yle dursun, hareketlerine engel tekil edeceklerini tahmin ettikleri Demirci ve Sar Efeyi ve daha bazlarn her ne ekilde olursa olsun yok etmeye karar vermilerdir. Daha nce Demirci Mehmet Efenin ortadan kaldrlmasnn gya memleket hesabna lzumunu bana hissettirmek istediler. Bu dnceden znt duyduumu ve ortak olan amacmzn elde edilmesi urunda her gn hizmet ve fedakrlk edenlerin ve edeceklerin neden yok edileceklerini sordum. Orasn biz kendimiz biliyoruz dediler. Onlar ne vakit olsa bamza beladr, demek kadar uygun olmayan cevapla meseleyi kapadlar. Harcadmz emeklerin boa gitmemesi iin birbirimize sarlmalyz. Cevabnz bekliyorum. ifreyi alr almaz yanmza, demenizi ayrca rica ederim.

135

Trk Tarih Kurumu, Harp Tarihi Belgeleri Dergisi, S. 73, Ankara, 1975, s. 25.

Yrk Ali Efe ve Demirci Mehmet Efeye, erkez Ethem tarafndan hkmet aleyhine almas konusunda mektup getiren bir yzba ve Skeli dris avu inede tutuklanmtr136. erkez Ethem tm bunlara ramen Yrk Ali Efeyi kendisi gibi ihanete tevik etmekten geri kalmam, Ankara Hkmetine muhalif olmas iin, Yunan Hkmeti namna kymetli bir eer takm, bir at ve 100.000 lira gndermi, fakat Yrk Ali Efe getiren adamlar Skedeki askeri yetkililere teslim etmitir137.

2.17. Dzenli Orduya Gei Sonras Yrk Ali Efe Dzenli bir ordunun kurulmas zaruri bir ihtiya haline gelmitir. 8 Kasm 1920 gn hemen hazrlklara balanmtr. Milis kuvvetlerinin zararl faaliyetlerinin yan sra Yunanllara kar savata Gediz Cephesinde grld gibi, Kk Cephesinin dalarak Sarayky nlerine kadar ekildii, baz milis kuvvetlerinin de dalarak Menderes nehri gneyine getikleri grlmtr. Milis kuvvetleri cephe savalarnda deil baskn harektlarnda baarl olmaktadrlar. Ulusal Kurtulu Savann, ancak dzenli ordu138 tarafndan yapld takdirde sonu alnabilecei igalcilerin kovulabilecei anlalmtr. 2 Ocak 1920de, Genelkurmay Bakanl yaynlad emirde, Kuva-y Milliye Mfrezelerinin kaldrldn bildirmitir. Bu emir tm Anadoluya yaylarak duyurulmutur. Emir yerine getirilmeye balaynca milis kuvvetlerini nvesini oluturan zeybeklerin yalar uygun olanlar, dzenli ordu iinde

ATASE Arivi, SH, K:885, G:127, B:1271. ATASE Arivi, SH, K:886, G:187, B:1871. 138 Bu kapsamda Aydn Menderes Grup Komutanlndan Yrk Ali Efeye gnderilen telgrafta Yrk Ali Efenin mahiyetindeki 25 neferle inede istirahata ekilmesi emredilmitir.( Bkz. ATASE Arivi, SH, K:889, G:58, B:581) Bununla birlikte Yrk Ali Efeye cephe ve seferberlik zamanlarnda verilmek zere mlazm-evvel (stemen) maa, neferlerine ise efrad maa verilecei bildirilmitir.( Bkz. ATASE Arivi, SH, K:739, G:86, B:861)
136 137

deerlendirilmi, gnderilmitir.

yalar msait olmayanlar da

kylerine

kasabalarna

1921 Ulusal Kurtulu Savanda dzenli ordunun kurulmas iin ilk admn atld yldr. Yrk Ali Efe, Milli Mcadeleye girerken, Yunana kar savamak iin mutlaka subaylarn varln ihtiya hissetmiti. Yanna ve emrine verilen subaylarla birlikte Aydn ukurunda Yunan askerlerini lmle tantran ilk Yrk Ali Efe idi. Malga ay Kprsnde muhafz olan Yunan askerlerinin zerine subaylarla birlikte gitmiti. Yrk Ali Efe, dzenli ordunun yararn gren kiidir. Albay efikten istedii de subaydr. Subaylarla birlikte olunduunda baarya ulalacana inananlardandr. Dzeni ilk gren ve uygulayan da Odur. Yrk Ali Efe, 1921 dzenli ordunun kurulmas zerine, bulunduu blgede Nizamiye Kuvvetlerinin yardmcs olarak grev yapacak olan yardmc mfrezelerin bandadr. Yazmalar belirli kurallara balandnda, kendisine verilen emirlere uymutur. Yrk Ali Efeye, dzenli ordu birlikleri komutanlar tarafndan gnderilen, talimatlar, onun askeri maviri kanal ile kendisine tebli edilmeye balamtr. balayacaktr. Dzenli ordunun geri blge tekilatlar irtibat da kurulmaya ubelerince

Kuruluncaya

kadar

efelerle

askerlik

salanmaktadr. Blgedeki Kuva-y Milliye tekilatlarnn dzenli ordu birlikleri emrinde almalarn istemektedirler 139.

139

S. Demirayak, a.g.e., s. 516518.

NC BLM 3. MLL MCADELE SONRASI YRK AL EFENN HAYATI

Milli Mcadelenin sona ermesine mteakip, vatann kurtarlmasnda byk emei geen tm efeler gibi Yrk Ali Efe de ylladr ihmal ettii ailesinin yanna dolaysyla sivil hayata dnmtr. zellikle mcadele sonras hayatyla ilgili yazlan veya dilden dile dolaan anlatmlar genelde yaknnda yaayan kiilerin hatralarndan alntlardan ibarettir.

3.1.Yrk Ali Efenin Milli Mcadele Sonras leri ve evresindekiler Aydnn ine140 lesinden, Sultanhisar lesine iki hanm (Nurcihan ve Feride), dul Aye halas ve kendi ocuklar Abdi, Mehmet Ali ve Zehra141 ile tanan Yrk Ali Efe, artk ileriyle urap dman kovmann, hr yaamann zevkini karmak istiyordu. Koyun srsn satp elinde avucunda ne varsa Atada142 bir rr fabrikas satn almt. Sultanhisardaki evi143 her gn Milli Mcadele gnlerinde olduu gibi gelip giden hayranlaryla dolup tayordu. Darda olanlara yardm ediyor, akl dananlara da aklselimle doru yolu gsteriyordu. Milli Mcadelede omuz omuza kurun skt gazi silah arkadalarn aryor, hatrlarn soruyordu. Efesi, Alanyal Molla Ahmet Efenin olu Mehmet iin bile Kke144 bir bakkal dkkn avermiti. Sk sk bakkalna urar, kimseye muhta olmadan rzkn kazanmas iin nasihatlerde bulunurdu145. Benzer bir yardm kendisini kzan olarak Alanyal Molla Ahmet

ine ilesi Yaclar Kyndeki evinde imdi yal bir kadn yaamaktadr. Evin son durumu ile ilgili fotoraflar resimler blmnde (res.2728) sunulmutur. 141 16 Nisan 2008 tarihinde Elaz Nfus Mdrlnden aldmz Yrk Ali Efenin tm ailesinin nfus ilgilerini ieren belgede, Milli Mcadelenin bitimini 1922 olarak kabul edersek Abdi (1913), Mehmet Ali(1919) ve Zehra (1921-Kavakl-Anne ad Feride) hayattadr. 142 Aydnn Sultanhisar lesine bal bucak. 143 Sultanhisarda Rekmez Mahallesindeki 270 nolu evi. 144 Aydnn ilelerinden biri. 145 Sabahattin Burhan, Egenin Kurtulu Destan Yrk Ali Efe, C. 3, zmir, 1999, s. 536.
140

Efeye gtren Slein brahimin olu Aziz Doruya cebine bir miktar para koyarak yapt da bilinmektedir146. Yukarda da anlatld gibi uzun yllar gemi olmasna ramen Yrk Ali Efenin kendisini ilk gnden dalarda gz pek bir yiit, keskin bir nianc olarak gren hatta evresindekilerin tepkilerine gs gererek ba zeybei yapan Efesi Alanyal Molla Ahmeti ve arac olan Slein brahimi hatrlamas ne kadar vefal olduunun, bugnlere geliinde emei olanlar unutmaynn en gzel rneklerindendir.

3.2. Yrk Ali Efenin Sultanhisardan zmire Gidii ve zmirdeki Hayat Yrk Ali Efe Sultanhisarda gnlerini geirirken zmirde ikamet etmesi istenir. zmire yerleen Efenin nelerle megul olduu olu Erdoan Yrk147 tarafndan aada anlatlmaktadr148. Babam istee uyarak zmire gider. Kendisine her trl imkn ve kolayl salarlar. imdiki Umurbey lkokulu be dekar kadar bahesiyle babama verilir. Emrine bir araba tahsis edilir. Yemi arsnda bir dkkn aan babam yerli rnleri satmaktadr. Sultanhisar ve evresindeki dostlar kuru incir, badem, kuru zm vesaire alp zmire gnderirler. Lale, Elhamra, Tayyare Sinemalarn da iletir. ok para kazanmaktadr.

Sabahattin Burhan aratrmas esnasnda Aziz Doru ile tanm ve Yrk Ali Efenin Kke geldii bir gn kendisine Slein brahimin olu olup olmadn sorduunu, bata ninesi olmak zere ekmeklerini ok yediini syleyerek cebine klliyetli bir para koyduunu anlatmtr. Hatta Aziz Doru Yrk Ali Efenin verdii bu para sayesinde ok uzun bir mddet paraszlk ekmediklerini de Sabahattin Burhana ifade etmitir.(Bkz. S. Burhan, a.g.e., s. 536538) 147 16 Nisan 2008 tarihinde Elaz Nfus Mdrlnden aldmz Yrk Ali Efenin tm ailesinin nfus bilgilerini ieren belgede, olu Erdoan Yrkn doum tarihi 10.01.1934, doum yeri Bozdoan anne ad Feride olarak gemektedir. 148 Sabahattin Burhan aratrmas esnasnda Yrk Ali Efenin oullarndan Erdoan Yrk ile grm kendi azndan anlattklarn eserinde nakletmitir ( Bkz. S. Burhan, a.g.e., s. 538 539).
146

Ksa zamanda zmirde de geni bir evre edinir. Dkkn her gn Sultanhisardaki gibi dostlar ve hayranlaryla dolup tamaktadr. Hayranlar sadece Trkler deildir. Yabanc milletlerden bile grmek iin gelenler oktur. ngiliz Cirolarla, Fransz ve Macarlarla bile dostluk kurmutur. Yrk Ali Efeye zmirde verilen ilk evi *Maarife hediye ettii anlatlmaktadr149. Yrk Ali Efe zmirdeyken gerek silah arkadal yapt eski dostlar gerekse stiklal Harbinde adn ok duyup kendisini gremeyen paalar bir vesile ile milli kahraman grmek, onunla tanmak isterlerdi. Bunlardan biri olan Ali Fuat Cebesoy Paa da bir gn Yrk Ali Efeyi Valinin makamnda grme erefine nail olur150. Yrk Ali Efe o sralarda artk okumay yazmay renmitir. Harl harl okuyup yazmaktadr. En ok da tarihe merak vardr. Bo vakit bulabilirse devaml tarih kartrr. Temen Zekai Beyle sonu parlak olmayan bir ortaklk kurmulardr. Bir yandan da ehliyet almak iin urar. Acemilikle bir kadn arptndan Valinin arsn kazayla ilgili zanneder. Yrk Ali Efe, Valinin huzuruna knca orada Ali Fuat Paay da grr. Paa ona hayran hayran bakmakta, yz ifadeleriyle takdir hislerini aa vurmaktadr. Efeye sarlr, srtn okar, otururlar. Paa, Efeye eitli sorular sorar, cevaplar alr. Tatl bir
* Maarif; Milli Eitim Bakanl. 149 Cevat Skmenser kitabnda; Ahbaplk ve Milli Mcadele arkada diye bana kar byk itimad olduundan her gn o otomobili ile beraber zmire gider beni vilayet konandaki vazifeme braktktan sonra Yemi arsndaki maazasna giderdi. Kendisine Hidemat vataniye tertibinden verilen byk evini Maarife hediye etmi idi. Aydnl bir efenin bu evi mektep olarak kullanlmas iin vermi olmas ile Aydnoullarndan Kahraman Umur Beyin ismi bu mektebe verilmiti. Ne are ki mektep binasnn pek eski olmasndan dolay iki sene evvel mhendisler tarafndan yktrlmtr. Fakat yanndaki evi mektep yapm olan Maarif idaresi mektebin adn Umur Bey olarak devam ettirmekte ve anl Aydnolu Umur Beyin ad btn Bucallar ve talebeler tarafndan yad olunmaktadr diye ifade etmektedir .(Bkz. Cevat Skmenser, Milli Mcadelede Aydn Nazilli Cephesi / Kahraman Subaylarmz ve Zeybekler/ Hatralarm, Karnca Matbaaclk, zmir, s. 116). 150 Sabahattin Burhan eserinde Avc Nurinin bunlar kendisine anlattn ifade ediyor (Bkz. S. Burhan, a.g.e., s. 539541).

sohbet havas uzadka uzar. Bir buuk saatlik bir sohbetten sonra Ali Fuat Paa; Efe der. Seni arabamza alp yle beraber dolamay

arzulamaktayz. Gelirseniz memnun oluruz. Ne dersiniz? Gidelim. Mavzerini de yanna almanz istiyoruz. Alrm. Yrk Ali Efe, ofrnden Osmanl filintasn getirmesini syler. stei yerine getirilince de Kazm Dirik Paann makam arabasna iki gazeteciyi de alarak zmirden karlar. Bornovay geip Manisa yoluna varrlar. Ayn sohbet havas devam etmektedir. Ali Fuat Paa arabay durdurur. Akam yaklamtr. Karakolun stndeki byk bir kara kayada pul kadar gn ta gn ndan parlamaktadr. Ali Fuat Paa gn tan gsterir; Efe der. Keskin nianclktaki hretini ok duydum. Bir de gzlerimle grmek istiyorum. u, gn tan vurabilir misin? Yrk Ali Efe glmseyerek cevap verir: Bana bakmayn, oraya bakn Diz kp tfei ateler. Ayn anda gn ta kaybolur. Ardndan namluyu havaya evirir, tetii bir kere daha eker. stlerin de umakta olan bir srck szlr, ayaklarnn dibine der. Yrk Ali Efe bir kurunla gn tan silmi, hemen ardndan skt bir kurunla da uan src vurmutur. Paalarn ikisi de Efenin

duyduklarndan da nianc olduunu grnce hayranlklarn gizleyemezler. Sarlp gzlerinden perler. Ali Fuat Paa elini Yrk Ali Efenin omzuna kor; Efelerin Efesi, der. Vallahi senin gibi drt tmen asker olsa Dnya devletleri tarihten silinir.

Akam yaklat iin fazla elemeyip geri dnerler. Bir dereye gelmilerdir. Yaan yamurlar dereye kum doldurduunda araba batverir. Yrk Ali Efenin gz o srada dan yamacnda kaval alan obana taklr. Siz beni burada bekleyin. obandan yardm isteyeyim. Daa trmanr. obana yaklanca kendini tantp arabalarnn

kuma battn, yardm istemek iin geldiini anlatr. oban yle cevap verir; Efe yalnz bama bir ey yapamam; ama urackta Bonak Ky var. Kyllerden yardm isteyebiliriz. Yrk Ali Efe, obandan ayrlp Bonak Kyne varr. Kahveye urar. Kahvede kyller oturmu. Ali Efenin sohbetini etmektedirler. Yrk Ali Efe aniden kapdan giriverince onu tanyanlar heyecanla; te Yrk Ali Efe geldi. yi adam lafnn stne gelirmi diye barp ay, kahve ikram etmek isterler. Yrk Ali Efe imez. Teekkr edip vakti olmadndan iemeyeceini syler, yolda kaldklarn anlatr. Kyn Muhtar; Kalkn kyller! Arabay kumdan karalm diye barr. Muhtarn szlerinden sonra hepsi dereye inip arabay karrlar. Paalar, gazetecileri ve Yrk Ali Efeyi yolcu ederler. Ertesi gn zmir gazeteleri Efenin niancln yaza yaza bitiremezler. Yrk Ali Efe kendine asla Kahraman dedirtmemitir. Tevazu gmleini giymi, lnceye kadar da ayn gmlek iinde yaamay tercih etmi, bu tercihi istikametinde de ykselmitir.

3.3. Yrk Ali Efenin Geirdii Talihsiz Kaza ve Ayaklarnn Kesilmesi

Yrk Ali Efenin hayatnda dnm noktalarndan biri bandan geen tramvay kazasdr. Aratrmamzda kazann olu nedeni ve ekli ile ilgili farkl anlatmlara151 rastladk. Ancak Yrk Ali Efenin olay annda yannda

olduunu iddia eden Cevat Skmenserin anlatmyla152 olay u ekilde vuku bulmutur; Hususi otomobilinde meydana gelen bir arzadan dolay *bizzarur Efe ile yine beraber Bucadan153 o gn 8de kalkan trene bindik ve Alsancakta indik. Merhum Efenin Bucada fazla imanlam olmasndan yry pek fazla arlamt. Biz ar ar yrdmzden tramvaylar dolmu idi. Tramvayn nnde atl tramvay srcsnn arkasnda ayakta gazete okuyorduk. Tramvay Alsancak154 Polis Merkezinin nndeki ambarn

nnden geiyordu. Tramvay tren hattndan getikten sonra talyan uyruundan- bir Rum ocuu tramvaya atlad ve Yrk Ali Efenin altn sapl bastonunun ucuna demesi ile baston tramvaydan caddeye frlad ve dt. Merhum Efe kymetli bastonunu almak midi ile iman vcudu ile yere ters ve

Sabahattin Burhan eserinde olay u ekilde anlatmaktadr:(Bkz. S. Burhan, a.g.e., s. 539541). Yrk Ali Efe olay gn Bucadan Puntaya gelir. Buradan atl tramvaya binip Konak Meydanna varacak, oradan da iyerine ulaacaktr. Tramvayda okumak iin Puntadan bir de gazete almtr. Atl tramvay hareket eder. Efe tramvayn nnde, tramvay sren adamn arkasnda ve ayaktadr. Alsancak Polis Karakolu karsna gelirler. Yrk Ali Efe yeni ald gazeteyi aar, yle bir gz atar. Atar atmaz da yerinde duramaz. Tir tir titreyip sallanmaya balar. Milli kahraman bylesine heyecanlandran ve kendini kaybedecek kadar sinirlendiren, zen neydi acaba? Gazetede nasl bir haber yazlyd? Sebebini Yrk Ali Efenin Sayn eref Uskpe anlatt gibi nakledelim. O, Yrk Ali Efe felaket ann bana yle anlatt diyor: Yeni hareket etmi, Fiat garaj nne gelmitik. Tramvaya binerken aldm gazeteye yle bir gz gezdirince ok sevdiim bir Paann idam edilmi resmini grdm. Bu bende beklenmedik bir irkilme yapt. Bu asabi irkilme esnasnda koltuumun altnda sktrarak tuttuum gm ilemeli, benim iin hatras byk kamm tramvaydan kaldrmlara drdm. Derhal yerimden kalkarak yava gitmekte olan tramvaydan ters istikamette atlayarak kamy almak istedim.
151

153 154

C. Skmenser, a.g.e., s. 117. * bizzarur(e); ister istemez. zmirin ilelerinden biri. zmirin merkez ilelerinden biri.
152

ani olarak atlad. Vcudunun tramvaya arpmas ile aya tramvayn altna girdi. Tramvay derhal durdu ise de sol ayak krlm idi. Sol ayak tramvayn tekerlei nnde, sa ayak ise tekerlein arkasnda kalmt. Halk aknlktan tramvay geri basyor bardmz kimse duymuyordu. Tekerlek iki ayak arasnda idi. Tramvay geriye itip krk aya kurtarmak isteyen halk tramvayn tekerleini sa ayak zerine bindirerek sa ayan da atlamasna sebep olmulard. Derhal Efeyi koltuklar altndan tutup tramvayn altndan dar ektim. Sol ayaktan ok kan geliyordu. Hemen ilk i belimdeki kay karp diz kapa zerine gayet ok sktm ve kan derhal durdu. Caddeden o anda geen bir talyan otomobilini durdurdum ve otomobile halkn yardm ile Efeyi koyduk ve doruca Fransz Hastanesine gtrdk. Kaza yerine gelen polis memurlar vastasyla MerhumVali Kazm Paa telefon edildi. Kazm Paa Polis Mdr mer Bey ve Mddei Umumi Beylerle beraber hastaneye gelmilerdi. Fakat ne are ki sol ayak krld halde baka arza kalmam ise de sa ayak kemiinin atladndan morarm ve kangren olmasn diye hemen kesilmesinin gerektiini hastane doktorlar tarafndan Paaya sylenmiti. Derhal ameliyat odasna alnp onun: Ktip yanmdan ayrlma, sen olmadka ameliyat yaptrmam demesi zerine doktorlar beni ameliyat odasndan dar karmamlard. Ameliyat odasnda onu bayltmak istediler ise de naturasnn ok kuvvetli olmasndan bir trl baylmasna imkn grlemiyordu. lac fazlalatrdlar, ncde bayld, acnn tesiri ile elleri ile kollarm tutuyor benden cesaret alyordu, onun tuttuu yerlerin kollarmda morluu 3 gn gememitir. Nihayet ayaklar *destere ile diz kapak altndan dmdz kesilerek tentrdiyot tasna her iki ayak bandrld. Baygn olduu halde tentrdiyodun yakmas, inlemesine sebep olmutu. ki saat sonra ayldnda kazay *Mddei Umumi beye olduu gibi anlatt.

Doktorlar ve Mddei Umumi Bey Kazm Paa elimi sktlar. Tam vaktinde yaptm tertibat ile Yrk Ali Efenin hayat kurtulmutu. Krk ayaktan gelen kann, kay bomakla kesilmesi doktorlar memnun etmiti. nk kann akmas hastaneye girinceye kadar devam etseydi, ameliyata dahi lzum kalmadan ruhunu teslim edebileceini bilhassa ba operatr syledi. Yrk Ali Efenin ayaklar kesildikten sonra ayak taklm, ancak kemikleri sivrildiinden kullanamam, birka defa daha ameliyat geirmi, ok zayflayp krk kiloya kadar dm, son zamanlarnda eker hastal da olduu iin bir daha ameliyat geirmesi sz konusu olmamtr155. Btn anlatlanlarn stnde ve ortada gne gibi bir hakikat daha vard ki, Kuva-y Milliye *nvesi, *banisi, Milli Aydn Alaynn Kahraman Komutan Yrk Ali Efe artk iki ayan da kaybetmiti. Ayaksz kalmak, dost ziyaretlerine gidememek, ziyaretine gelenlere ftratndaki misafirperverlikle davranamamak ve kalabalk olan ailesinin nafakasn kazanmak iin iini icap ettii tarzda takip edememek, onu fevkalade skyor ayrca ayaksz olmaktan dolay utanyordu da... Bu skntl ve azapl byk ehir hayatn bir gn bile ekemeyecekti156.

3.4. Yrk Ali Efenin zmirden Yenipazara Gelii Yrk Ali Efeye zellikle geirdii kazadan sonra zmirden ayrlarak Yenipazara yerlemesi ile ilgili olarak ok srar edenler olmutur. Yenipazara geldii takdirde ne yapaca konusunda endieleri olan Efeye gerekli areler ve
*mddei umumi; savc, toplumsal haklar adna dava aan hkim. *destere; testere 155 Sabahattin Burhan kitabnda Yrk Ali Efenin olu Erdoan Yrkten dinlediklerini bizlere aktaryor. ( Bkz . S. Burhan, a.g.e., s. 544). * nve; bir eyin esas, z. * bani; bina eden, yapan, kuran, kurucu. 156 S. Burhan, a.g.e., s. 545.

imknlar seferber edilmi157 ve mrnn kalan blmn geirmek zere Yenipazara yerlemitir. Yrk Ali Efenin hayatn kendi azndan yazmak aslnda her tarihi iin byk bir ans olabilirdi. zellikle Milli Mcadelenin hemen sonrasnda anlatacaklar birok konuya da k tutabilirdi. Ancak Yrk Ali Efe bu konuda uzun yllar ketum kalmay tercih etmitir. Zaten yaptklarnn fazla bytlmesinden rahatsz olan Yrk Ali Efe, bir gn ziyaretine gelen eref skpe sanki gnlnden geenleri de ifade etmitir158: 1950 senesinde altm gazetenin sahibi Adnan Dvenci, Yrk Ali Efenin hatratn yazmam istedi. Bir mektup yazarak beni Aydna Demokrat Parti Bakan Etem Menderese gnderdi. Onun yardmyla Yrk Ali Efeyle irtibat kuracaktm. Etem Menderes Bey, Efenin otobs ileten olu Abdiyi buldurdu. Beni Yenipazara onunla en byk yolcu etti.

Yrk Ali Efe Yenipazara yerlemi, orada rr Fabrikas kurmutu. Fabrikaya koyduu bir jeneratrle de o zaman Yenipazara elektrik veriyordu. Tabi bu o zaman iin bir olay ve ileri grt. Efenin evinde iki gn misafir kaldm. Evi iki katlyd. Alt katta zengin bir kitapl vard ve devaml okuyordu. Peykede oturmaktayd, nnde daima kemik kabzal toplu lagant tabancas, gm tabakas, gm ilemeli siyah azl ve mutlaka bir kitap bulunuyordu. ok kltrlyd. Olgundu. Beni glerek karlamt. ok ho davrand. Ama sorduum sorulara cevap vermek istemedi. Baz eyleri anlattysa da elime kalem almamam syledi. Ben her eyi olum Mehmet Aliye anlattm. O yazacak dedi.

157 158

S. Burhan, a.g.e., s. 546. Sabahattin Burhan kitabnda bunlar kendisine eref skpn anlattn ifade ediyor (Bkz. S. Burhan, a.g.e., s. 541542)

Bize ayrlan odaya olu Cengizle beraber kp istirahat ederken elime kalem alp bir iki not yazdmsa da fazla kymet ifade etmez. Evinde kaldm iki gece iinde Efeyi yatarken hi grmedim. Bu hatradan da anlalaca gibi Yrk Ali Efe belki de oullarndan birinin, anlatld kadaryla da Mehmet Ali Yrkn anlarn yazmasn istemi, ne yazk ki bu istei yerine gelmemitir. Ona anl ve mmtaz gazasnn mkfat olarak her trl refah imknlarn salayan devlet, cihann hayran olduu o emsalsiz silahlarn hayat boyunca zerinde tamak imtiyazn da ondan esirgememiti. Gazi *filintas kucandan dmyor ve kendi kulland yeni bir cip arabasnn iinde en uzak istikballere ve nesillere seslenen canl bir efsane gibi aramzda en ve mesud dolayordu159. Yenipazardaki ilk gnleri ile ilgili olarak; zmirde kazand paralarla Yenipazarn bat ucunda Danik adl bir Rumun eski bir evini ve rr fabrikasn ald, ayn zamanda Alamut Kynn altnda Akay kenarnda Sultanhisarda deirmen ileterek ailesinin kazancn salamaya almaya balad yryemedii iin bir de cip satn almt. yerlerine ofr Araplolunun Mehmetle gider gelirdi. Araplolunun Mehmet onu

arabasna bindirir, iyerine varnca tekrar kucaklar, odasndaki peykeye oturturdu. Evine muazzam bir kitaplk kurmu iki bin be yze yakn kitap yerletirmiti. Sabahlara kadar okur, okuduunu unutmazd. Uzun Fatma, Hafize Kadn, Konyallarn Fadime gibi kadnlar da evin hizmetlerine bakyorlard. Hanm Nurcihan yemekleri piirirdi. Feride Hanm ocuklarla alakadar oluyordu. Kz Zehra bir bere rvermiti. Akamlar evinde onu

159

Fevziye Abdullah Tansel, stiklal Harbinin Yrk Ali Efesi hakknda Trkler ve Bir iir, Trk Dnyas Tarih Dergisi, C. 2, S. 15, stanbul, 1988, s. 12. * filinta; namlusu ksa, elde kolayca tanabilen, kurun atan bir eit tfek.

giyerdi. Hatta yatarken bile bandan karmaz ylece yatard. Bu arada alt tane toplam 65 dnm bahe, iki yz elli, yz dekar kadar da tarla satn ald160. 3.5. Yrk Ali Efenin Hastal ve Vefat Yrk Ali Efe, bir mddetten beri cierlerinden rahatszd ve istirahat etmek zere Bursaya gitmiti. Elli yedi yanda bulunan sarn, mavi gzl Efeye kimse krk sekizinden fazla bir ya tahmin edemezdi. Menderes Nehrinin sakin bir kesinde, Yenipazar bucann ve halknn arasnda asude bir hayat sren Yrk Ali Efe, herkesin kalbini kazanm, yaptklaryla vnmeyen, sadece milletini dnen bir insand. Cumhurbakan Celal Bayar, Yenipazara her geliinde Efeyi ziyaret eder, eski mcadele gnlerinin hatralarn dinlerdi. Yeni Pazarda Demokrat Partinin kurulmasna amil olan da Yrk Ali Efedir161. Yrk Ali Efe, iki imiyor, neesi yerinde Albmn, stiklal Madalyasn, Milis beratn ve mavzerini gznden asla ayrmaz. Oto arabasna da can gibi baktrr. Efe, kendini bileliden beri aladn hatrlamyor amma, stiklal Mar alnrken, bayrak geerken, heyecanlanr ve alar162. Yrk Ali Efenin lm ile ilgili olarak en aklayc bilgi kz Saniye Kavasn Sabahattin Burhana anlattklardr163: Babam yirmi iki sene eker hastal ekti. Perhizine ok dikkat ederdi. Eti, peyniri, btn gda maddelerini bile tartarak yerdi. Fakat 1951 ylnda hastal artmaya balad. O zamana kadar Nazillili164 Doktor Fuat Kseolunun kontrolnde yaamt. Hastal artnca Bucal bir doktor olan

160 161 162 163 164

S. Burhan, a.g.e., s. 546547. F. A. Tansel, a.g.m., s. 12. K. zkaynak, Efelerden Haber, C.H.P Basmevi, Aydn, 1946, s. 104. S. Burhan, a.g.e., s. 572573. Aydnn bir ilesi. (Bkz. Harita 1)

hsan

Sabri

Beyin

-soyadn

hatrlamyorum-

tedavisini

de

yeterli

grmediinden Bursaya gitmeye karar verdi. Babam Bursaya gndermek iin hazrlanrken hepimiz zntlydk. Ayn yln (1951) Temmuz balarnda akam karanl kerken babamz evden ayrld. Kardeim Cengiz Yrkle Bursaya hareket etti. Gzden kaybolduktan sonra bir bayku acayip tt. Baykuun t hayra yorulmaz. Hepimiz rperdik. Annem (Feride) bana sarld. Baban Bursada lr. Oradan sa gelmez, dedi. Hngr hngr alatk. imize bir sknt kmt. Sanki biz babamdan ebediyen ayrlyor gibiydik. Bursada birinci snf odada yatt. Gnlk on be lira dyorduk. Tabi btn arzumuz salna kavumasyd. Ama ne are?.. Eyll aynda ilengirin Mustafa ziyaretine gitmi, fakat babam hi konumam. Babamz bizden, biz babamzdan ayr aya yakn bir zaman yaadk. Nihayet 23 Eyll 1951de babamn akcier kanamas yznden kurtulamadn ve Onu kaybettiimizi rendik. Yenipazar bamza yklmt. Sabaha doru siyah bir araba iinde babamn lsn getirdiler. O gn bizim iin ok elemli bir gnd. O sahne gzmn nnden gitmiyor ve an hi unutamyorum. Babamn srtndan kan kanl elbiseleri senelerce sakladk. Devrin *Bavekili, hemehrisi ve silah arkada merhum Adnan Menderes bile Yrk Ali Efenin ailesine taziye telgraf ekmi ve Aydn Valisine cenaze trenine devlet adna katlmas iin talimat vermitir165. Yrk Ali Efenin naa Yenipazar Muslu Kuyu Mezarlndaki annesi Fatma Hanmn yanna defnedilmitir. Ancak merhum Yrk Ali Efenin mezar, Bakanlar Kurulunun 29.08.2000 tarih ve 2000/1252 sayl kararlar ile

165

S. Burhan, a.g.e., s. 574. *bavekil; babakan

Muslu Kuyu Mezarlndan Yrk Ali Efe Mze Evi Bahesine nakledilmitir. (res 3741)

5. Yrk Ali Efenin Hayattaki Akrabalar Yrk Ali Efenin anne ve babas ile eleri, ocuklar ve torunlarnn nfus bilgilerine ulaabilmek iin nce Aydnn Yenipazar le Nfus Mdrlne bavurduk. Yeni hayata geirilen otomasyon sistemi ile Trkiyenin her yerinden bu bilgilere ulaabileceimizi renmemizin ardndan Elaz Valiliine mracaat ederek Elaz Nfus Mdrlnden kayt altna alnm tm bilgilere ulama imknn bulduk. Ayrntl olarak 14 .sayfada yer alan soyaacndaki tm bilgiler resmi kaytlardaki bilgilerdir. nceki sayfalarda da yer alan bilgilerde en ok dikkati eken husus 1925 ylndan nceki kiisel doum tarihlerinin hepsinin 1 Temmuz olduudur. Bununla ilgili olarak bilgisine bavurduumuz Nfus Memuru Ymn Tek Bey 19 Ekim 1925 ylnda kan kanun gerei lke genelinde kylere kadar nfus memurlarnn giderek yaptklar alma sonucunda tm vatandalarn kayt altna alndn, ellerinde belge olanlarn belgelerinden, olmayanlarn ise
ABD -FATMA (18751945)

Feride (18981975)

Yrk Ali Efe (1895 1951)

Nurcihan (18961974)

Abdi Yrk (19131988)

Mehmet Ali Zehra mer Faruk brahim Cengiz (19191977) (19211992) (19231996) (19292008)

Saniye (1926)

Erdoan (19341994)

Meral (1947)

Alparslan (19311983)

emsi Nur (1967) Seyyide (1958) Asl AI (1992)

Feride Kayhan Kavas (1957) (1962)

Gkhan (1964)

Hakan Nukhet Demirhisar Demirhisar (1971) (1973)

Dilek (1967) Fatma ahika Ik (1949) Mehmet Mehmet Ali Ik (1967) Nurettin Ik (1952) Seren Deniz Yank (1996) Asmin Kavas (1986) Ebru Gm (1991)

Melek (1970)

Ali (1976)

Betl (1972)

Berkay Kaan Saraolu (1994)

Glsm Kadir Emrah Elif Erginer Erginer (1975) (1977)

Asl Yavi (1988)

Ece Nur Gm (1999)

Mathiev Estella Yelda Selim Ik Aurelia Ik (1985) (1988) ifadelerinden yararlanlarak kaytlarn yapldn, doum tarihleri konusunda

belgesi olmayanlarn tmnn ise 1 Temmuz olarak kabul edildiini bize sylemitir. Yrk Ali Efenin yapm olduu iki evlilikten toplam dokuz ocuu dnyaya gelmitir. Aile ilgili fotoraflar Aydnn Yenipazar lesindeki Yrk Ali Efe Evi Mzesinde bulunmaktadr. Aile yaknlarnn bir blmn ieren resimlerin bazlar Mzeden faydalanarak resimler blmnde (res. 6283) sunulmutur. almamzn sonuna doru aldmz bir bilgi ile nceki kaytlarmzda halen hayatta gzken Yrk Ali Efenin oullarndan brahim Cengiz Yrkn vefat ettiini rendik. Bunun zerine 20 Mays 2008de bavurduumuz Elaz Nfus Mdrlnden vefatn doruluunu ve 12 Nisan 2008 tarihinde stanbulda ld bilgisine ulatk. Bylelikle Yrk Ali Efenin oullarndan tamam, kzlarndan Zehra vefat etmi, Saniye Kavas ve Meral Demirhisar hayattadrlar.

3.6. Yenipazar Yrk Ali Efe Evi Mzesinin Yapm ve Hizmete Almas Aydn li Yenipazar lesi, Yrk Ali Efe Caddesi zerinde bulunan ve 19. yy. sonunda yapld tahmin edilen Yrk Ali Efeye ait ev 1980li yllarda kan bir yangnla tamamen yanm, yangndan sonra bina ve bahesi kendi kaderine terk edilmitir. 1995 ylnda Aydn l Kltr Mdr zgen Karaca Bakanlndaki Aydn Valilii l Komisyonu, Milli Mcadelede igalci glere kar silahl direniin Aydndaki nderi Yrk Ali Efenin evinin restore edilip Mze Ev olarak yeniden yaama geirilmesini ve gelecek kuaklara aktarlmasn nermitir. Bu neri Aydn Valiliince Kltr Bakanlna sunulmutur. Yrk Ali Efenin miraslar adna Kayhan Kavasdan166, projenin gerekletirilmesi durumunda, sz konusu tanmazn Kltr Bakanlna balanaca sz alnmasna mteakip, 1997 ylnda Evin Mze olarak kullanlmasna ilikin Kltr Bakanl ve Yrk Ali Efenin varisleri arasnda bir protokol yaplmtr. Tanmazn Kltr Bakanlna tahsis ilemleri 1999 ylnda

gerekletirilmitir. zmir Rlve ve Antlar Mdrl; rlve, yeniden tasarmlama ve yenileme projelerini hazrlam, tescil karar olan tanmaza ait bu projeler, zmir 2 Nolu Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu tarafndan onanmtr. 1999 yl birim fiyatlarna gre yaklak 94 milyar TL 1. keif bedelli yenileme iinin Aydn li ren Yerleri Gelirleri ile yaptrlmas Kltr Bakanlnca emredilmi 13.12.1999 tarihinde 19992000 yllarna sari olarak Aydn Valilii l Daimi Encmenince ihale edilmitir. Bu arada Yrk Ali Efe Evi btnyle daha nce ayrlan 7 parsel nolu tanmaz da

Kayhan Kavas, Yrk Ali Efenin kz Saniyenin oludur. Mzenin ald yllarda (2001) ileri Bakanl Mahalli dareler Genel Mdr Yardmcl grevinde bulunuyordu. imdi ise (2008) Uak Valisi olarak devletimize hizmet etmektedir.
166

kamulatrlarak baheye dhil edilmitir. Sradan yaplan bina ve sundurmalar yklarak bahe eski zgn hale dntrlmtr. Bu i kapsamnda harap durumda olan bina ve bahenin tamam temizlenmitir. Daha sonra temelden itibaren aslna uygun hazrlanan yenileme projesi ve restorasyon ilkeleri erevesinde bina yeniden yaplmtr. Bahede gie beki odas ve ziyaretilere hizmet verecek tuvaletleri bulunduran ikinci bir yap gerekletirilmi, snak onarlmtr. Eski bademlik evi olarak bilinen mtemilat binas da onarlp kr kahvesine dntrlerek ziyaretilere hizmet amac gdlmtr. Bir blm yklan bahe duvarlar onarlm yeniden yaplm bahe tanzimi tamamlanmtr. Yenipazar mezarlnda bulunan merhum Yrk Ali Efenin mezar ise Bakanlar Kurulunun 29.08.2000 tarih ve 2000/1252 sayl kararlar ile Mze Bahesine nakledilmitir. Evin restorasyon almalarnn tamamlanmasndan sonra Yrk Ali Efenin varislerine ar yaplarak Yrk Ali Efenin zel eyalarnn derlenmesine katkda bulunmalar istenmi; Aydn Mzesi Eser Kymet Takdir Komisyonunca varislerden gelen eser ve eyalar derlenerek tefri ve donanm almalar yaplmtr. Kltr Bakanlnca Prof. Dr. Tankut kteme yaptrlan Yrk Ali Efenin heykeli de bahedeki yerine konulandrlmtr. Yrk Ali Efe Mzesi 08 Haziran 2001 tarihinde ziyarete almtr167. Yrk Ali Efe Evi Mzesinin genel grnm, iinde bulunan aile fotoraflarnn bazlar, ktphane ve odalardan grnmlerin bulunduu resimler tarafmdan ekilerek resimler blmnde (res.4183) sunulmutur.

2.7. Antkabirdeki Yrk Ali Efe

Yrk Ali Efe Evi Mzesinin Yapm ve Hizmete Almas ile ilgili bu bilgiler Mzenin iindeki tantm levhasndan alnmtr.
167

20012004 yllar arasnda Ankarada Antkabir Merasim ve Muhafz Blk Komutanl grevinde bulundum. Projesi Genelkurmay Bakanl tarafndan yrtlen Antkabir Atatrk ve Kurtulu Sava Mzesi nin yapm ve hayata geirilii esnasnda bu projeye hizmet edebilmenin hakl gururunu yaama frsatm oldu. Atatrkn ebedi istirahatgahn farkl bir anlama tayan bu mzede annakkaleden balayan ve 9 Eyll 1922ye kadar Trkiyenin yakn gemiindeki kahramanlklar ve tabiiki kahramanlar anlatlyor. Ne byk bir gururve onurdur ki bu kahramanlar arasnda YrkAli Efeye de yer verilmitir. Aratrmamznsonundaki resimler blmnde (119-120) bu onur tablosunugrebilirsiniz. Bu bile Onun tarihimizde ne kadar nemli bir ahsiyet olduunun gstergesidir.

2.8. Yrk Ali Efe lgili Trkler, Zeybek Havalar ve iirler Tarihimizin derinliklerini dikkatli incelediimizde Orta Asyadan bugne kadar vatan olarak kabullendiimiz her toprak parasnda yaadmz savalar, afetler veya yokluklar; edebiyatmza szl ve yazl izler brakmtr. Yrk Ali Efenin gerek Efelik dnemindeki halka yapt yardmlar, gerekse Milli Mcadele Dneminde dmana kar gstermi olduu kahramanlklar sadece Aydn veya Ege Blgesinde duyulmakla kalmam Onun adeta tm Trkiyenin Kahraman olarak anlmasn salamtr. lmnden sonra kahramanlklar dilden dile dolarken adna yazlan trk, iir ve derlemeler bugnlere kadar gelmitir. inde Yrk Ali Efenin getii birok trk, halen zellikle Aydn yresinde dnlerde, snnetlerde, kurtulu gnlerinde davullarla zurnalarla sylenmekte, alnmaktadr. Aydn ve zmir evresinde halk dilinde sylenen ok farkl trkler bulunmaktadr. Bu yzden konu ile ilgili zellikle en geni aratrmalar inceleme frsat yaratmaya altk.

Bunlardan biri Fevziye Abdullah Tanselin zellikle yakn tarihimize uzanan makalesidir168. Hamid Zbeyr Koay, gnmzden altm yl nce neredilen Hars Tedkikleri- Memleket Harbi ve Halk Edebiyat balkl yazsnda, harblerle ilgili metinlerin tespiti gerekli bulunduuna, bunun ihmal edilmemesine dikkat ekmiti: Kardei kardeten, babay evladdan, gen nikhllar birbirinden ayran ve yalnz facialarn deil, cesaret, hamaset, *feday- nefs gibi birok kymetlerin de meheri olan harplerin halk edebiyatnda izi olmamasna hi imkn var mdr? Trkln, tarihte mukadder vazifesini ifa varln idame in geirdii mcadeleler fevkalade azim olduundan Trk Halk

Edebiyatnn da buna *mteallik ksm zengin olmas icap eder. Umumi Harpten kan atlarn bazlarn biliriz; lakin falan neferle, falan avu, falan zabitten sadr olan byklk ve kahramanlklar matbuatta intiar eden miktardan m ibarettir? Hi olmazsa hatras dimalarda pek taze olan Memleket Harbinin his ve heyecanlarn yaatan menakble Halk edebiyat mahsullerini tespit edelim diyordu. Sandklda, baz kylerde dinledii, stiklal Harbiyle ilgili bir Destan ile Milli Mcadelede

yararllklaryla, kahramanlklaryla n kazanan efelerden Yrk Ali Efe hakknda sylenilmitir. lmi aratrmalara kaynak tekil edebilecek deerde edebi metinlerin tespitine teden beri almakta olduumuz iin, Yrk Ali Efenin

kahramanl dolaysyla o gnlerde sylenilen birka Trknn, yazlan bir iirin metinlerini vermeyi, lm zerine bahsetmeyi faydal bulduk. Hamid Zbeyr Koay, yukarda bahsettiimiz Memleket Harbi ve Halk Edebiyat balkl yazsnda, Milli Mcadelede yararllk gsteren zaferlere
*feday- nefs; cann feda etmek. *mteallik; bal. 168 F. A. Tansel, a.g.m., s. 713.

neredilenlerden de

ksaca

dair, halk arasnda sylenilen Trklere rnek olarak verdii metinler arasnda, Yrk Ali Efe Trksnn yalnzca ilk ktasn neretmitir:

Deve dam han oldu Yrk Ali Efe memlekete an oldu Yrk Ali Efeyi sorarsanz Avrupaya nam oldu

Dalar aman dumansz Yrk Ali Efe dinsiz imansz

Enver Behnan apolyonun eserinde btn kaydedilen, yine anonim bir baka Yrk Ali Efe Trksnn altnda 1919 tarihi, Bu Trky Kuva-y Milliye eteleri sylyordu cmlesi bulunmaktadr:

u dalar oydular ine ete koydular Yrk Ali Efenin adn Hazret-i Ali koydular

Vay gidinin efesi Efelerin efesi

u Dalmadan169 getin mi170

Aydnn Dalama ilesindeki Yrk Ali Efe Heykelinin drt bir evresinde bu Trknn msralar yazldr. (res. 8790) 170 Trk ve iir msralar kaynaklarndan olduu gibi alnm olup zellikle soru (?) iaretinin konmamas, bizden kaynaklanan bir hata olmayp eserlerde getii gibi alnt yapldndandr.
169

Souk sular itin mi Efelerin iinde Yrk Ali Efeyi setin mi

Vay gidinin efesi Efelerin efesi

Mintannn kollar Parldyor pullar Yrk Ali Efe geliyor Al Aydn yollar

Vay gidinin efesi Efelerin efesi

Caferolu Ahmed, 1936da Balkesir, Manisa, Ktahya; 1937de Afyon Kara Hisar, zmir, Aydn, Denizli; 1938de yine zmir; 1939da Antalya, Burdur, Isparta, Mula vilayetleri ve evresinde Anadolu ivesi ve onun muhtelif azlar zerindeki aratrmalar srasnda halk azndan manzum, mensur epey metin tespit etmitir. Manisa vilayetinde derledii metinlerden biri de Yrk Ali Efe Trksdr:

Tencerem dolu ayran Gezerim seyran-seyran Yrk de Alinin arkada Demircili Kr Bayram

Kala (kale)yaptm han oldu Yrk Ali Efe Avrupaya an oldu

Atmn n kay Atmn nnden sav Cann da ngar (kavga)isterse Git Yrk Ali Efeye dan

Turnam gitti kaz geldi Yrk Ali Efeye be yz Yunan az geldi

Aydn da dan deldiler ine de ete koydular Yrk Ali Efenin ismini Hazret-i Ali koydular

Puamn (bak) masad Yrk Ali Efe yunanllar kasab

Yine Caferolu Ahmed tarafndan, Aydn az ile tespit edilen, Yrk Ali Efe Trks balkl bir metin de vardr; dokuz drtl iine alan bu metnin yalnz Yrk Ali Efe deil, baka vakalarla, baka efelerle ilgili bulunduu anlalan, fakat Yrk Ali Efenin ad geen bir drtl ile yalnz onun hakkndaki drtlklerini veriyoruz: am dalna yaslandm Yaar yamur slandm

Yrk Ali Efenin yannda Alt ay, on gn paslandm

Aydn dan oydular ine ete koydular Yrk Ali Efenin ismini Hazret-i Ali koydular

Bayram aman deil mi Yrk Ali Efe seyran deil mi Demirci neden aldn pirinci Efelerim iinde Yrk Ali Efe birinci

Mavzerim aktm, aktm yanmad Etrafma baktm kzan kalmad Ka kardaz kardam Hseyin Benden sana imdad kalmad

Metinlerini verdiimiz bu drt trkde baz msralarn hece says bakmndan eksik veya fazla, kafiye yaps bakmndan hatal olduu grnr. Bu trklerden birindeki baz msralarn, drtlk ve kavutak beytinin aynen veya biraz farkl olarak tekrarland dikkati ekmektedir. Szl Halk Edebiyatnn hususiyetlerinden saylan nazm teknii cihetinden bu gibi aksaklklara, farklara, tekrarlara olduka sk rastlanr; Yrk Ali Efe hakkndaki bu anonim Trkler de, halk arasnda dilden dile dolarken byle deiikliklere uram, bunlara yeni msralar, drtlkler, kavutaklar da eklenmi bulunmaktadr.

Ziya Gkalpin Yrk Ali Efe balkl iiri, Maltada srgn bulunduu srada yazlmtr; iirin altnda yazld zaman gsteren 6 Terinievvel 1335 (6 Ekim 1919) tarihi vardr. nce Gen Yolcular Mecmuasnn 15 Ocak 1921, daha sonra Kk Mecmuann 30 Temmuz 1922 tarihli saylarnda yaynlanan bu iirin, ikinci basmn veriyoruz:

Ey Yrk Ali Efe! Sen bir kahramansn, Gnein duda alnndan per; Yirmi bir yanda bir gen arslansn, Ba eer nnde dalar, tepeler...

zmire girerken Yunan askeri, obandn, elinden kaval attn.. Dmandan vurarak yz on neferi, Tatl arabna zehirler kattn

Tuntan ayaklarn iki Hisarda Her kta stnde bir elin olsun! Gstersin daimdir Trk bu diyarda Boazda dev kadar heykelin olsun!

Hayreddin Karann, Milli Mcadele iin yazd nerolunmam manzum tarihinden Aydn Cebhesi ve Yrk Ali Efe Hakkndaki bahsinden alnd kaydedilen msralarda da Yrk Ali Efeye atfolunan u msralar yer almaktadr.

Yrk Ali Efe bu Cebheye (cepheye) ilk koan er demite, Aydnda, her tarafta hemen

yer-yer Mcadele balam, dklyor imdi kan, ter Saldranlar dmana kimi aslan, kimi panter.

Yrk Ali Efe hakkndaki bu iirler,

stiklal Harbinin, onun,

kahramanlklarnn dillere destan olduu sralarda sca scana sylenilip yazld, hayatnn o devresini, hretini bir bakma canlandrd iin kayda deer. Onur Akdounun zeybeklerin tarihi ile ilgili yapm olduu ok ynl bir aratrma sonucu yazm olduu ciltlik eserinde171, iinde Yrk Ali Efenin getii trklere de geni yer vermitir. Yrk Ali Efe Konulu Trkler172: 1. u dalardan getin mi Mor dikenler bitin mi Efelerin iinde Yrk Ali Efeyi setin mi

Hey gidinin efesi Efelerin efesi

Gne domu batyor Zeybekler kurun atyor On yerinden vurulmu

171

Onur Akdou, Bir Bakaldr yks Zeybekler Tarihi, Ezgileri, Danslar, C.1.2.3., zmir, 2004. 172 O. Akdou, a.g.e., C. 1, s.413416.

Yrk Ali Efe de yatyor

Hey gidinin efesi Efelerin efesi

Cepkenimin kollar Parldyor pullar Yrk Ali Efe de geliyor Al Aydn yollar

Hey gidinin efesi Efelerin efesi 2. u Dalmadan getin mi Souk sular itin mi Efelerin iinde Yrk Ali Efeyi setin mi

Hey gidinin efesi Efelerin efesi

u Dalmann emesi Ne ho olur imesi Yrk de Aliyi sorarsan Efelerin semesi

Hey gidinin efesi Efelerin efesi

Cepkenimin kollar Parldyor pullar Yrk Ali Efe de geliyor Al Aydn yollar

Hey gidinin efesi Efelerin efesi

3. Dalar da oydular ine ete koydular Yrk Ali Efenin adn Hazret-i Ali koydular

Deil aman deil mi Yrk Ali Efe aslan deil mi

Malga aynda durdum Otuz dman ben vurdum ki ete ile ben Aydn Yunandan aldm

Bu dalarn efesi/ Yrk Ali Efem Aydndan gelir sesi

u dalmadan geldin mi

Souk sular itin mi Efelerin iinde Yrk Ali Efeyi setin mi

De gidinin efesi Yrk Ali Efem aslan deil mi

Cepkenimin kollar Parldyor pullar Yrk Ali Efe de geliyor Al Aydn yollar

Aydn eli dumanl/ Yrk Ali Efem Bak kayor Yunanl

4. Kahvenin n imir Kahveci kahve piir Yrk de Ali geliyor Akln bana devir

Kale yaptm han oldu Yrk Ali Efe Avrupaya anoldu

Aydn dan oydular ine ete koydular Yrk Ali Efenin ismini Hazret-i Ali koydular

rdek gitti kaz geldi Yrk Ali Efeye gavur zmir az geldi

Tencerem dolu ayran Gezerim seyran seyran Yrk Ali Efenin arkada demili Kr Bayram

Bayram aman deil mi Ali Efem seyran deil mi

demii173 bastlar alya da martin astlar Yrk Ali Efenin kurbanna Bin Yunanl kestiler

rdek gitti kaz geldi Yrk Ali Efeye gavur zmir az geldi

Demirci Mehmet Efe-Yrk Ali Efe Konulu Trkler174

demii bastlar alya da mavzer astlar

173 174

zmirin ilelerinden biri. O. Akdou, a.g.e., s. 412413.

demiin iinde Otuziki Yunan astlar

Olamaz gayr/ Kostak Adilem Gelemez gayr

ndim zmir iine Bindim vapurun gna (arkasna) Yrk Ali Efenin an da gitmi Avrupalar iine

rdek gitti gaz geldi Demirciye Kaledavaz az geldi

Gark (karki)da oydular Aydna ete koydular Yrk Ali Efenin adn Hazreti Ali koydular Mendilim de al yeil Yrk Ali Efe Yonanla (Yunan) urar

Alak ysek (yksek) tepeler Gulanda (kulanda) elmas kpeler am dibine oturmu Eli mavzerli (silahl) efeler Cigaramn dakm(azl)/ Kostak Adilem Versin benim hakkm

Tencerem dolu ayran Gezerim seyran seyran Demircinin arkada demili Kr Bayram

Bayram aman deil mi/ Kostak Adilem Ceylan deil mi

Atm boynunda gay (kay) Atn aman nnden sav (sv-ka) lmek cann isterse Git Demircoluna gav (kavu) Dalar dumansz Demircolu dinsiz imansz

demiin gavaklar (kavaklar) Dklr yapraklar Bize Demircolu derler Ykarz konaklar

limonum (limonum) buz gibi/ Kostak Adilem Elenmedik (elenmek) gz (kz) gibi

Yrk Ali Efe (Dalar da oydular) 175 : lk kez Ferruh Arsunar tarafndan Demirci Mustafadan derlenmi bir trk ve zeybek ezgisidir. Uak makamnda ezgilendirilmi olup, Kent Zeybeidir176. Yresi Manisadr.
175

O. Akdou, a.g.e., C. 2, s. 653.

Onur Akdou kitabnda zeybek trlerinin gerek dzmsel bireimleri, gerek tempolar nedeniyle deiik alttre ayrldn (Kadn Zeybei, Kent Zeybei ve Kr Zeybei) ifade etmekte ve eserinde ok ayrntl bilgilere yer vermektedir. (Bkz. O. Akdou, a.g.e., s. 432).
176

Bu derlemede dikkat edilirse, szel blme bugn yaygn olarak bilinen Yrk Ali Efe trksne benzemekte, ama szel blmenin sonundaki yer alan algsal blme ise, bugn bilinmemektedir. TRT yayn iinde yer alan Muzaffer Sarzen derlemesi ise, aada da grld gibi, bugn yaygn olarak bilinen Yrk Ali Efe trksnden, yani, szel blmenin derlenmesinden baka bir ey deildir. Bu derlemede ise, yre, Nazilli olarak belirtilmitir. Yrk Ali Efeye ilikin bu zeybek ezgisi, notas en ok yaymlanm zeybek ezgilerinden biridir.

Yrk Ali Efe177: brahim Acetin Halil okyrekli ve Cokun Orumcadan derledii bir Kr Zeybeidir. Uak makamn iinde ezgilendirilmitir. Yresi ManisaTurgutludur.

177

O. Akdou, a.g.e., s. 655.

Yrk Ali Efe Zeybei178: TRT Mzik Dairesi Bakanlnda bulunan ses kaytlarndan alnarak, Yaar Ayda tarafndan notalanmtr. Kr Zeybeidir. Krdi makam iinde ezgilendirilmitir. Yresi Aydndr.

Bestelenmi Zeybekler179 Zeybek trnn grkemi ve gzellii gerek GTHM ve gerek GTSM ilgililerince bilindii ve benimsendii iin bu trde beste yapma gerei duymular, dolaysyla zeybek daarcna birok eser kazandrmlardr. ada Trk Sanat Mzii (TSM) bestecileri ise daha ok zeybek ezgilerini ok seslendirme yolunu semilerdir. Saptayabildiimiz Yrk Ali Efe ile ilgili zeybek bestelerini veriyoruz: -GTSM Tr inde Bestelenmi Yrk Ali Efe Zeybekleri;
178 179

O. Akdou, a.g.e., s. 771. O. Akdou, a.g.e., s. 10321036.

1.Yrk Ali Efenin Zeybek Oyun Havas/ Ahmet Yekta Bey (Madran)/ Kadn Zeybei 2. te Geliyor Efem, Heybetlidir, Yrktr ( Yrk Ali Efe iin bestelenmitir.)/ Onur Akdou/ Hicaz/ Aksak- Serbest. -TSM Tr inde Bestelenmi Yrk Ali Efe Zeybei; Yrk Ali Efe (ki sesli)/ Ulvi Cemal Erkin

Zeybek Konulu Plaklar180

Trkiye'de plak yapmclnn 20.yy'da olumaya baladn dnecek olursak, ayn yzyln banda zellikle akrcal Mehmed Efe'nin de yurtii ve yurtdnda popler olmas, plak yapmclarn zeybek konulu plaklar da retmeye yneltmitir. Zeybek konulu plak retimi 1990 l yllara kadar srm, o yllardan bu yana da kaset ve CD olarak devam etmitir. Onur Akdounun aratrmasnda tespit ettii adlarna gre Yrk Ali Efe Zeybei ieren plaklar ve karld yllar aadaki gibidir; 1932-Yrk Ali Efe/ Aydnl Karaali Efe/ Sahibinin Sesi- AX1246. 1932-Zeybek Oyun Havas- Yrk Ali Efe/ Recep- Cemal- Mustafa/ Sahibinin Sesi-AX1611. 19371938- Yrk Ali Efe- Zeybek arks/ Zeki Duygulu/ Hamiyet Yceses/ Odeon270106.

180

O. Akdou, a.g.e., s. 10441063.

SONU Yunanllara zmire ktklarnda ilk kurunu atan nasl Gazeteci Hasan Tahsin olduysa ilk tokad atan da Yrk Ali ve mfrezesi olmutur. Karlatklar saysz zorluklara ramen tek amalar vatan dmandan kurtarmak olan bu kahramanlardan bata Yrk Ali Efe olmak zere birou stiklal Madalyas ile dllendirilmilerdir. Bazlar Milli Mcadelenin banda efeleri ekya, ete benzetmeleriyle kmsemi, vatan iin onlardan medet ummann yanl olacan ifade etmilerdir. galin ilk gnlerinden itibaren vatansever subaylarla elele verip kurtulu iin tek yumruk olmulardr. Belki de en ok eletirildikleri bir dzen ve itaat altna girmek konusunda bile yanlarnda bulunan subaylarla kurmu olduklar sevgi ve saygya dayal iletiim, her konuda karlkl gven baarya ulamalarnda en nemli etkenlerden birisidir. Yrk Ali Efenin okuma yazma bilmemesinden tr mektuplarn yazan ve adeta srda olan Temen Zekai bir gn Yunanllara esir dtnde, kendisini kimseden emir beklemeden Karaoullar Karyesine inen Yunan Tayyare Zabiti Konstantin181ile mbadelesini salamtr. Efelerin en byk avantajlarndan birisi de yllardr dalarda

yaadklarndan hem araziyi ok iyi bilmeleri hem de yaz-k barnma koullarna alk olmalardr. Araziyi ok iyi bilmeleri, kestirme yollara vakf olmalar sayesinde sk sk yaptklar basknlarla igal kuvvetlerini byk skntya sokmulardr. Yrk Ali Efe ve Mfrezesinden korkan veya ekinen sadece Yunanllar deil, ayn zamanda Aydn ve civarnda yaayan kimi zengin Trkler, kimi de gayrimslim aznlklard. Yllardr Osmanl mparatorluunun ticaret bata olmak zere tm nimetlerinden faydalanan baz hainler Yunanllar bayraklarla
181

ATASE Arivi, SH, K:854,G:84, B:841.

karlamlar, ancak sonrasnda Yrk Ali Efe tarafndan Nazillide yapld gibi ilk cezalandrlanlar da bu hainler olmutur. Yunanl Rodas'n, "Ege 'nin zeybekleri olmasayd, Trk nizami ordusu karmza kncaya kadar Ankara yolunu aar, imendifer hattnn sonuna eriir, Kemalistleri kanya mahkm eder, ciddi bir mcadele ordusu kurulmasna mani olurduk" szleri, bir bakma, Yrk Ali Efe bata olmak zere zeybeklerin gemiten gelen ve bamszlk savamzla noktalanan tarihsel ilevlerini igalci g azndan vurgulayan szler olarak zeybek tarihi iinde yerini almtr. Gerekten de aklselim olarak dnldnde, eer Yunan igalinin olduu bu blgede zeybek kltr yerine padiahna kulluk derecesinde bal bir kltr egemen olsayd Kurtulu Sava ya farkl bir maceraya girecek yada zafere ok daha uzun ve kanl bir srecin sonunda varlm olacakt. Savatan sonra kendisine anlarn yazmak iin gelenlere elinde belgesinin olmadn syleyen Yrk Ali Efenin torunu imdiki Uak Valisi Sayn Kayhan Kavas; dedesine ait 1429 adet belgeyi 19 Kasm 1998 tarihinde tasnif edilmek zere Genelkurmay ATASE Bakanl Ariv Mdrlne teslim etmitir. Belgelerin tasnifi tamamlanp CD ve orijinal belgeler 7 kutu iinde Kayhan Kavasa 13 Nisan 1999 tarihinde teslim edilmitir. Sz konusu belgelerin bir kopyas Genelkurmay ATASE Bakanlnda, Bakanlk ii ve Bakanlk d aratrmaclarn, askeri tarih aratrmalarnda kullanlmak zere Ariv Mdrlne teslim edilmitir. Aratrmamzda bu belgelerden de faydalanma imkn bulduk. En ok dikkatimizi eken husus Yrk Ali Efenin zellikle para ak ile ilgili her konuda rapor vermesi veya istemesi, dzenli ordunun kurulmasndan sonra bile okur-yazar olmamasna ramen ayn titizlikle raporlara devam etmesidir. Bu aratrmamz ile; ilk defa sadece Yrk Ali Efenin hayatn ve Milli Mcadelede yaptklarn ieren bir inceleme, farkl kaynaklardan istifade

edilerek yaplmtr. Tm olaylar ve ailesi ile ilgili bilgiler kronolojik bir srayla ve tarih verilerek ortaya konmutur. Ailesi ile ilgili olarak nfus mdrlkleri kanalyla en doru ve en son bilgiler (hayattaki tek olu brahim Cengiz Yrkn 12 Nisan 2008 deki lm gibi) de aratrmamzda sunulmutur. Aydnn Yenipazar ilesinde yaptrlan Yrk Ali Efe Evi ve Mzesi ile Aydnn Sultanhisar ilesinde yaptrlan Malga Baskn Heykeli hakknda ilk defa bilgi ve fotoraflar incelememize dahil edilmitir. Yllardr dillerden dmeyen, halen Aydndaki hemen hemen her dn, snnet leninde defalarca alnp sylenen Yrk Ali Efe trkleri ile ilgili de geni bir bilgi verilmitir. Aratrmamz esnasnda bizi en ok etkileyen, kahramanlklar ile halen dillerden dmeyen Yrk Ali Efenin tm bu yaptklarn byk bir alakgnlllk edasnda kabul ettiini gsteren aadaki ifadeleridir. yle sanyoruz ki, bu szler bugn de dahil olmak zere dnyalara egemen olmu nice hkmdarlarn, meydan muharebeleri kazanm komutanlarn kulaklarna kpe olacak deerdedir; Bazlar o zamanlarda yaplan ileri bana ve bakasna mal ederler. Bu yanltr. Bir kiinin, be kiinin, elli kiinin byle byk davalarda ne ehemmiyeti olur ki? Gnlnde vatan muhabbeti tayan her vatansever o gnlerde bizim gibi dnm, bizim gibi duymu, ondan sonra da bizimle beraber olmutur. Milli mukavemette arslan payn kendine ayrmakta hata vardr. Bir elin amatas olur mu ki?. Gnlmzdeki vatan muhabbeti ve sevgisinin hi bitmemesi dileiyle

BBLYOGRAFYA I. Arivler 1. Genelkurmay Askeri Tarih Strateji ve Ett Dairesi Bakanl Arivi a. ATASE Arivi, SH, K:25, G:70, B:701. b. ATASE Arivi, SH, K:839, G:66, B:6612. c. ATASE Arivi, SH, K:885, G:127, B:1271. d. ATASE Arivi, SH, K:886, G:187, B:1871. e. ATASE Arivi, SH, K:889, G:58, B:581. f. ATASE Arivi, SH, K:739, G:86, B:861. g. ATASE Arivi, SH, K:854,G:84, B:841.

II. Aratrma ve ncelemeler AKDOU, Onur, Bir Bakaldr yks Zeybekler Tarihi, Ezgileri, Danslar, C.1.2.3., zmir, 2004. AKER, M. efik, 57. Tmen Ve Aydn Mill Mcadelesi 19181920, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 2006. APAK, Rahmi, stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1990. ATATRK, Mustafa Kemal, Nutuk, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2000. AVCI, Ali Haydar, Zeybeklik ve Zeybekler Tarihi, E Yaynlar, stanbul, 2004. AYDINEL, Stk, Gneybat Anadoluda Kuva y Milliye Harekt, Kltr Bakanl Yaynlar, Bavuru Kitaplar Dizisi 11, Ankara, 1990. BEE, Hakk Kmil, Krkkanat Hikyeler, Dergh Yaynlar, stanbul, 1976. BURHAN, Sabahattin, Egenin Kurtulu Destan Yrk Ali Efe, C. 1.2.3., Nesil Basm Yayn, zmir, 1999. DEMRAYAK Sadettin, Kuva-y Milliyenin Aydnda Douu, Aydn, 2007. GKBEL, Asaf, Milli Mcadelede Aydn, Aydn, 2005.

IIK, Hseyin, stiklal Savanda Aydn ve Yrk Ali Efe, Trk Dnyas Tarih Dergisi, C. 1, S.9, stanbul, 1987. _________ , stiklal Savanda Aydn ve Yrk Ali Efe, Trk Dnya Tarih Dergisi, C.1, S.10, stanbul, 1987. MISIROLU, Kadir, Yunan Mezalimi Trkn Siyah Kitab, Sebil Yaynevi, stanbul, 1972. ZKAYNAK, Kemal, Efelerden Haber, C.H.P Basmevi, Aydn, 1946. SELEK, Sabahattin, Milli Mcadele Ulusal Kurtulu Sava II, rgn Yaynevi, Ankara, 2002. SKMENSER Cevat, Milli Mcadelede Aydn Nazilli Cephesi / Kahraman Subaylarmz ve Zeybekler / Hatralarm, Karnca Matbaaclk, zmir. TANSEL, Fevziye Abdullah, stiklal Harbinin Yrk Ali Efesi Hakknda Trkler ve Bir iir, Trk Dnyas Tarih Dergisi, C. 2, S. 15, stanbul, 1988. TURAN, Mustafa, Yunan Mezalimi (zmir, Aydn, Manisa, Denizli 19191923) Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 1999.

EKLER

BELGELER

Belge 1- ATASE Arivi, SH, K:25, G:70, B:701, Aydn'a kar icra edilen Milli Harektn gney cephesini idare eden Yrk Ali tarafndan gnderilen beyannamenin zeti.

Belge 2- ATASE Arivi, SH, K:839, G:66, B:6612, Karacasu kazas iinde Demirci Efe kzanlar ile Yrk Ali kzanlar arasnda arpma olduu.

Belge 3- ATASE Arivi, SH, K:885, G:127, B:1271, erkez Ethem'in Demirci Mehmet Efe ve Yrk Ali Efe'ye gnderdii ahslarn ine'de tevkif edildikleri.

Belge 4- ATASE Arivi, SH, K:886, G:187, B:1871, Yrk Ali Efe'nin Ankara Hkmeti'ne muhalif olmas iin Yunanllarn teklif ettii 100.000 liray reddettii.

Belge 5- ATASE Arivi, SH, K:889, G:58, B:581, Yrk Ali Efe emrine verilen tahsisat, nefer ve zabit.

Belge 6- ATASE Arivi, SH, K:739, G:86, B:861, Yrk Ali Efe'ye cephe ve seferberlik zamanlarnda verilmek zere ihtiyat zabiti maa verilecei.

Belge 7- ATASE Arivi, SH, K:854,G:84, B:841, Karaoullar Karyesine inen Yunan Tayyare Zabiti Konstantin'in Yrk Ali Efe tarafndan Yunanllar elinde esir bulunan Mlayim Zekai ile mbadele edildii.

160 HARTALAR

Harita 1- Aydn ve ilelerini gsteren fiziki harita

161

Harita 2- Aydn ve ilelerini gsteren siyasi harita

162

Harita 3- Sultanhisar, Yenipazar ve Nazilli lelerinin Kylerini Gsteren Saysal Harita (Harita Genel Komutanlnn Saysal Uygulamalar Blm Yerleim Yeri Adlar Sayfasndan Alnmtr.)

163

NE

Harita 4- Aydn ile ine, Koarl lelerinin Kylerini Gsteren Saysal Harita (Harita Genel Komutanlnn Saysal Uygulamalar Blm Yerleim Yeri Adlar Sayfasndan Alnmtr.)

164

Res. 1-Yrk Ali Efenin Aydnn Yenipazar lesindeki Yrk Ali Efe Evi Mzesinde bulunan Nfus Hviyet Czdan

Res. 2- Yrk Ali Efenin babas Abdi Yrkn Aydnn Sultanhisar ilesine bal Yavuzkyndeki mezar (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

165

Res. 3- Yrk Ali Efenin Aydnn Sultanhisar lesi Kavakl Kynde ocukluunu geirdii evinin eski hali (Sabahattin BURHANn Egenin Kurtulu Destan Yrk Ali Efe kitabnn 1nci cilt 89ncu sayfasndan alnmtr.) .

Res. 4-

Res. 5-

Res. 4-5-6- Yrk Ali Efenin Evinin restorasyon yapldktan sonraki dtan grnmleri. (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res. 6-

166

Res. 7- Evin giri katndaki odann kaps (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res. 8- Evin giri katndaki odann ierisinden eve yaklaanlar gzetleyebilmek iin kullanlan yark (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res. 9- Evin st katnn baheden grn (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res. 10- Evin st katna k merdivenleri (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res. 11- Evin st katndaki giri blm ve iki odann kaplar (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

167

Res. 12- Evin st katnn birinci odasndaki yklk. (Aydn Yresinde yklk ad verilen bu blmelere yatak, yorgan konulmakta, tavandan aaya sarktlan bir perde ile bu blm gizlenmekte ve genelde bu odalar yatak odas olarak kullanlmaktadr) (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res. 13- Ykln iaretli ksmndaki kapan almas ile Resim 15 te grlen etraf tenekeden ve duvardan oluan, akan suyu tam ortasndaki delikten alt kattaki baheye gnderecek ekilde bir ykanma yeri olduunu Egenin Kurtulu Destan Yrk Ali Efe adl kitabn yazar Sabahattin BURHAN bana gstermitir, hatta , Yrk Ali Efenin burada ykandn sylemitir, (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res.13-

Res.14-

168

Res. 15- Evin st katndaki ikinci odada Yrk Ali Efenin hayat ile ilgili duvara aslm ksa bir biyografi ve bir resmi bulunmaktadr. (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res. 16- Evin st katndaki ikinci odada bulunan, o devirde kullanlan gaz lambalar ve radyo. (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res. 17- Evin st katndaki ikinci odada bulunan, gmme tahta dolabn iinde yer alan eskiden iine yanm kzlerin konularak kullanld bir t ve bir anak (tabak) (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res. 18- Ayn odada bulunan imdilerde mine olarak ifade edilen ancak o devirde yemek yapm, su stlmas gibi amalarda kullanlmak zere yer alan ocak. (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

169

Res. 19- Aydnn Sultanhisar lesindeki Kavakl Kynden,(cami minaresinin alt ksmndan) grlen Sultanhisar ve Menderes Ovas. (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res. 20- Eve yaklaan sokan st kattan grnm. (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res. 21- Evin sol yannda bulunan baheden grnt. (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res. 22- Evin karsndaki komu baka bir ev. (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

170

Res. 23

Res. 24 Res. 23-24- Yrk Ali Efenin Ky Kavakldaki ky meydannda bulunan bir dkkan ve ky kahvesi. (Tarafmdan Austos 2007de ekilen bu fotorafta benimle birlikte ortada Egenin Kurtulu Destan Yrk Ali Efe adl kitabn yazar Sabahattin Burhan ve sada aratrmam srasnda benimle birlikte gezen ancak 18 Nisan 2008 de kaybettiim babam Kadir zkurt bulunmaktadr,)

171

Res. 25

Res. 26

Res. 25-26- Yrk Ali Efenin zeybek kyafetiyle ekilmi fotoraflar (Aydnn Yenipazar ilesindeki Yrk Ali Efe Mzesinden tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

172

Res. 27

Res. 28 Res. 27-28- Yrk Ali Efenin Sultanhisarn Kavakl Kynde ikamet eden ailesini Yunan galinden sonra emniyette olamayacaklar dncesiyle tad Aydnn ine lesine bal Yaclar Kyndeki evi. Ev Yrk Ali Efe tarafndan satlm olup imdi yal bir kadn ikamet etmektedir. (Tarafmdan Austos 2007 de ekilmitir)

173

Res. 29- Yrk Ali Efenin Aydnn Yenipazar lesindeki Yrk Ali Efe Evi Mzesinde bulunan, Milli Mcadeleye katlmndan sonra ilk tekil ettii mfreze yi gsteren fotoraf. (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

174

Res. 30-31- Milli Mcadelede Yunanllara Verilen lk Baskn olarak tarihe geen 19 Haziran 1919 daki Malga Basknnn yapld yer. Sebahattin Burhan, Egenin Kurtulu Destan Yrk Ali Efe adl kitabn yazarken olay yaam kiilerden bazlarn hayattayken buraya getirdiini ve baskn anlattrdn bana burada ifade etmitir. Anlattna gre Yunan Karakolu aallk alanda bulunmaktaym. (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res. 32-33- Malga Basknnn ansna Sultahisar Belediyesi tarafndan, basknn yapld yerin bulunduu Malga Kprsnn yaknna, Heykeltra Eray Okana yaptrlan Yrk Ali Efe ve Mfrezesini temsil eden heykel 27 Nisan 2003 tarihinde trenle hizmete almtr. (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

175

Res. 34- Aydnn Yenipazar lesinde hayatnn son gnlerini geirdii evinin bahesinde yeniden ina edilen Yrk Ali Efe Evi ve Mzesinin girii. (Mzeyi grmek isteyenler iin l Turizm Md.lnden bir grevli bulunmaktadr. Yenipazar ilesi Aydn-Denizli Karayolunun 50nci km.sinden ayrlan yolun 9 km. gneyindedir. Mze ilenin bat kndadr. (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res. 35- Yrk Ali Efe Evi ve Mzesinin bahesindeki Prof.Dr. Tankut KTEM tarafndan yaplan heykel. (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res. 36- Yrk Ali Efe Evi ve Mzesine giriten mzeye doru ilerleyen yol, yakndaki ilk bina gie ve beki kulbesi olarak kullanlmaktadr.(Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

176

Res. 37-38- 1951 ylnda vefat eden Yrk Ali Efenin naa ayn tarihte Yenipazarda ailesinin de bulunduu Muslu Kuyu Mezarlna defnedilmitir.

Res. 39-40- Yrk Ali Efenin naa Bakanlar Kurulunun 29.08.2000 tarih ve 2000/1252 sayl kararlar ile Mze bahesine nakledilmitir. (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

177

Res. 41- Yrk Ali Efe Evi ve Mzesinin kuzey cephesinden grnm. (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res. 42 - Yrk Ali Efe Evi ve Mzesinin fotoraf, eya vb. malzemelerinin olduu blmn girii. (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res.43- Evin bahesinde bulunan snak olarak kullanld sylenen blm. (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

178

Res. 44

Res. 45

Res. 46

Res. 47

Res. 44-45-46-47- Yrk Ali Efe Evi ve Mzesindeki odalardan grntler (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

179

Res. 48

Res. 49

Res. 50

Res. 51

Res. 48-49-50-51- Yrk Ali Efe Evi ve Mzesindeki odalardan grntler (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

180

Res. 52-

Res. 53-

Res. 52-53- Yrk Ali Efe Evi ve Mzesindeki Kitaplk. (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

181

Res. 54

Res. 55

Res. 56

Res. 57

Res. 54-55-56-57-Yrk Ali Efe Evi ve Mzesindeki giyim, (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

kuam, eyalar ve stiklal Madalyas

182

Res. 58

Res. 59

Res. 60

Res. 61

Resim.58, 59, 60, 61 - Yrk Ali Efe Evi ve Mzesindeki silahlar, drbn ve klf. (Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

183

Res. 62

Res. 63

Res. 65 ) Res. 62-63-64-65-Yrk Ali Efenin Mzede bulunan fotoraflarndan semeler. (Yrk Ali Efe Evi ve Mzesinden tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res. 64

184

Res. 66

Res. 67

Res. 68

Res. 66-67-68- Yrk Ali Efenin ikinci ei Feride Hanm (1898-1975)(Yrk Ali Efe Evi ve Mzesinden tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

185

Res. 69- Yrk Ali Efe ocuklaryla. (soldan saa Abdi, Faruk, Zehra, Yrk Ali Efe, Mehmet Ali (Yrk Ali Efe Mzesinden tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res. 70- Zehra IIK, Yrk Ali Efe, Saniye KAVAS (Yrk Ali Efe Mzesinden tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res. 71- Kz Zehra Ik, Yrk Ali Efe, Damad M. Kazm IIK (Yrk Ali Efe Mzesinden tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

Res.72 Yrk Ali Efe ve Ailesi Toplu Halde. (Tarafmdan Austos 2007 de ekilmitir.)

186

Res.73- Olu Doan ve Yrk Ali Efe (Yrk Ali Efe Mzesinden tarafmdan Austos 2007de ekilmitir) .

Res.74- Doan Yrk (1934-1994)

Res.75- Saniye Kavas (1926)

187

Res.76 - lk ei Nurcihan Hanmdan olan tek ocuu Res.77 mer Faruk Yrk (1923-1994) Abdi Yrk (1913-1988) ve ei Leyla Hanm (Tarafmdan Austos 2007 de ekilmitir.) (Tarafmdan Austos 2007 de ekilmitir.)

Res.78 - Cengiz Yrk (1929-2008) (Tarafmdan Austos 2007 de ekilmitir.)

Res.79 - Cengiz, Meral, Zehra, Saniye (Tarafmdan Austos 2007 de ekilmitir.)

188

Res.80 - Mehmet Ali Yrk (1919-1977)

Res.81 -, Alparslan Yrk (1931-1983)

Res.82 - Alparslan Yrk, Yrk Ali Efe ile

Res.83 Sabahattin Burhan Alparslan Yrk ile

189

Res. 84

Res. 85 Res. 84-85- Aydnn Yenipazar lesindeki Muslu Kuyu Mezarlnda bulunan Yrk Ali Efenin Annesi Fatma Yrk (1875-1945), ikinci ei Feride Yrk (1898-1975), oullarndan Alparslan Yrk (1938-1983)n mezarlar( Tarafmdan Austos 2007de ekilmitir)

190

Res. 86- Yrk Ali Efenin Aydnn Yenipazar le merkezindeki heykeli (Tarafmdan Nisan 2008de ekilmitir)

191

Res. 87

Res. 88-

Res. 89

Res. 90

Res. 87-88-89-90- Aydnn Dalama lesindeki Yrk Ali Efe Heykeli, heykelin altnda epeevre olacak ekilde Aydn evresinde mehur Yrk Ali Trksnn msralar yazldr (Tarafmdan Nisan 2008de ekilmitir)

192

Res. 91

Res. 92 Res. 91-92- Aydn ili Sultanhisar lesine bal Ata bucak merkezinin 3 km. dousunda bulunan 24 Nisan ehitler Abidesi. (Tarafmdan Nisan 2008de ekilmitir)

193

Res. 93- Aydn il merkezindeki, Yrk Ali Efenin, Aydnn Yunanllardan ilk aln srasnda usta niancl sayesinde minaresine konulanm Yunan makineli tfek niancsn vurduu sylenen Bey Camii (Tarafmdan Nisan 2008de ekilmitir)

Res. 94- Aydn il merkezinde Milli Mcadele kahramanlarna atfen dikilen abide .(Yrk Ali Efe ve mfrezesinin Aydna giri yapt yere dikilmitir ve Bey Camiinin 100 m. Gney dousundadr.) (Tarafmdan Nisan 2008de ekilmitir)

194

Res. 95

Res. 96

Res. 97

Res. 98

Res. 99

Res. 95-96-97-98-99- Aydn ili Yenipazar lesine yaklak 10 km. uzaklktaki Alhan Ky Mezarl (ocukluumun getii bu blgedeki mezarlklar sayca fazla ve ok eski olmalarndan tr o yllarda hep dikkatimi ekmitir. zellikle Yrk Ali Efe konusunun ve dolaysyla Aydndaki Milli Mcadelenin ayrntlarn rendike; bu mezarlarn byk bir ksmnn Yunann igalinden ve zulmnden kaan oluk-ocuk, gen- yal insanlarmzn, Menderes Nehrini geemeyip boulan Atalarmzn olduunu renmenin hznn yaadm. (Tarafmdan Nisan 2008de ekilmitir)

195

Res. 100

Res. 101

Res. 100-101- Aydn iline bal Kk lesinin merkezinde yol ortasnda bulunan st aac. (Yunanllarn Aydn igali srasnda Kkte Trklere yaptklar ikencede kullandklar bu aaca yzlerce kii asmlardr. Vatansever birka kiinin abas ile aa yol ortasnda olmasna ramen kestirilmemi, zerindeki engel Milli Mcadelenin ac bir hatras olarak gemii unutmamamzn bize bir iareti ve simgesidir. Tarafmdan Nisan 2008 de ekilmitir.)

196

Res. 102

Res. 103

Res. 104

Res. 102-103-104- Aydnn Kk lesine bal Karatepe Kynde Yunanllarn igali srasnda yaplan katliamn ansna yaplan abide. ( 18 ubat 1922 gecesi, yerli Rumlarn klavuzluunda Karatepe Kyne gelen bir Yunan mfrezesi kyn etrafn tek tek kuatm, evlerdeki, sokaklardaki tm insanlar ldrdkleri yetmiyormu gibi kyn Sar Ahmetler Camiinde toplanan 123 kiiden 98ini, Sekiyurt Camiindeki 56 kiiyi ehit etmilerdir. Bu katliam Yunan igali sresince blgede gerekletirilen en byk katliam olarak tarihe gemitir.)

197

Res. 105

Res. 106

Res. 107

Res. 105-106-107- Karatepe ehitliinden grntler

198

Res. 108- Bana ehitlii ve o gnleri anlatan Karatepe Muhtar Ali Bey.

199

Res. 109

Res. 110

Res. 111

Res.109-110-111- Karatepe ehitliinden grntler

200

Res. 112

Res. 113

Res.112-113 - Karatepe ehitliinin yaklak 5 km. gneyinde bulunan 17 kiinin katledildiini gsteren simgesel bir mezar ta

201

Res. 114

Res. 115

Res. 116

Res.114-115-116- Milli Mcadele srasnda Yrk Ali etrafnda toplanan Milli Aydn Alaynda yer alan ve Yunan toplarnn at atele ehit olan gnll askerler iin yaptrlan Aydn merkeze bal Umurlu beldesine 5 km. uzaklktaki ayyz ehitlii.

202

Res. 117

Res. 118

Res. 117-118- ayyz ehitliinden grntler (Tarafmdan Austos 2007 de ekilmitir)

203

Res. 119

Res. 120

Res. 119-120- Antkabir Atatrk ve Kurtulu Sava Mzesinde Yer Alan Yrk Ali Efe Bst. (Tarafmdan ekilmitir.)

ZGEM 1971 Ylnda Aydnda dodum. lk ve orta renimimi Aydnda tamamladm. 19851989 yllarnda zmir Maltepe Askeri Lisesini, 19891993 yllarnda Kara Harp Okulunu bitirdikten sonra 30 Austos 1993 ylnda temen olarak mezun oldum. Yurdun eitli yerlerinde birlik komutanl ve karargh subayl grevlerinde bulundum. 2006 ylnda Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde yksek lisans eitimine baladm. 2008 yl atamalar ile Elaz 8. Kolordu Komutanl Protokol Subay grevinden, Konya Hava Savunma Okulu Protokol Subayl grevine atandm. yi derecede ngilizce bilmekteyim.