ASR-I SAADETTE KLELK VE CARYELK Do.Dr.Vecdi Akyz-Dr.Nihat Engin GR Birinci Blm KLELN SEBEPLER I. Doumla Klelik II.

Hrriyetin Kaybedilmesiyle Klelik (Sava Esirlerinin Kleletirilmesi) III. Satnalmayla Klelik IV. Bala Klelik kinci Blm KLELERN SOSYAL VE HUKUK DURUMU nc Blm KLELN SONA ERMES I- Azat (Itk) Yollar A- Sadaka Olarak Azad B-Keffaret in Azat C- lme Bal Azat (Tedbr) D- Hrriyet Bedelini deyerek Azat (Mktebe) E- Satn Alarak Azat F- Ortakln zalesiyle Azat G- slm lkesine Snp Mslman Olmayla Azat II. Hrriyete Kavumann Sonular (Vel Hakk) SONU BBLYOGRAFYA

ASR-I SAADETTE KLELK VE CARYELK Do.Dr.Vecdi Akyz-Dr.Nihat Engin

(Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi, stanbul) Buraya kadar Rasl-i Ekrem Efendimizin eitli sfatlarla ortaya koyduu, balayclk bakmndan farkl hkmler ifade eden davranlarn grdk. phe yok ki O'nun asl vazifesi ve Allah tarafndan eitilerek insanla gnderilmesinin sebebi peygamberliktir, teblidir ve rehberliktir; bu sebeple de davranlarnn ou bu sfatna dayanmaktadr. Bunun en ak iareti de herkesin duymas iin gayret sarfetmesi, herkesin gz nnde uygulamas, buna uygun slublar kullanmasdr. Ancak verilen ve oaltlmas mmkn bulunan rnekler O'nun, baka sfatlarla ve balayc olmayan davranlarda da bulunduunu aka ortaya koymaktadr. Bu davranlarnn nemli iaretlerinden biri herkesin duymas iin gayret gstermemesi, uygulamada srar etmemesidir. Nitekim ebed aleme intikalinden nceki hastalnda baz tavsiyelerini yazmak zere bir kat istedii zaman yannda-bulunan sahabe konuyu tartm, bazlar Allah'n Kitabnn elde olduunu, dinin tamamlandnn bildirildiini, bu halinde Hz. Peygamber'i bunlarla rahatsz etme ve yormann doru olmayacan ileri srerek kat getirmeyelim demi, bazlar ise getirmek istemilerdi. Peygamberimiz tartmay keserek vazgetiini bildirdi.[1] Eer bu istei bir tebli olsayd, peygamberlik grevinin gerei bulunsayd, gnei sa eline, ay da sol eline verseler yine bu isteinden vazgemezdi srar eder ve vazifesini yerine getirirdi.

VECD 1955 ylnda Krklareli'nin skp bucanda do-AKYZ du. ilkokulu ayn yerde bitirdi. .H.L.nin orta ksmn Tekirda, lise ksmn stanbul Fatih l.H. L.nde tamamlad 1978 ylnda stanbul Yksek slm Enstitsnden mezun oldu. 1985 yjnda Marmara niversitesi lahiyat Fakltesinde okutman olarak grev ald.,1989'da "Emevilerin Kurulu Devrinde slm Amme Hukukunun Gelimesi" konulu teziyle doktor oldu. 1992 ylnda slm Hukuku doenti oldu. Eserleri:
Devlet ve i-veren likileri Hilafetin Saltanata Dnmesi NHAT 1949 Ylnda Bulgaristan'n Burgaz vilayetinin EN(JN Aydos kasabasnda dodu. 1950 ylnda Trkiye'ye gelip stanbul yerleti. 1969 ylnda stanbul 1.H.L' nden mezun oldu. 1973 ylnda stanbul Yksek slm Enstitsn bitirdi. 1982 y-lnda Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi slm Tarihi blmnde asistanlk grevine balad. 1992'de "Osmanllarda Klelik" konulu teziyle doktor unvann ald. [2]

GR
Kle; hukuki, iktisadi ve sosyal bakmlardan hr insanlardan farkl ve aa statde bulunan kimse demektir.[3] Klelik slm'n doduu ada, dnyann her yerinde yaygnd. Eski Yunan'da, Roma'da, Msr, israil ve Babil'de klelerin says hayli oktu. Kle, bir mal saylrd. Patronu onu mal gibi satar ve elindeyken emeinden yararlanrd. Topraa bal olarak gayr menkulle birlikte kleler de satlabiliyordu. Borcunu demeyen kimse, borcu iin bor verenin klesi olurdu. Kumarda kaybeden de kle durumuna derdi. Klenin ocuu da kle oluyordu. Ancak en ok kle, savata esir denlerdir. Roma'da madenlerde alma, sirklerde vahi hayvanlarla dme cezasna arplanlar da klelerden olurdu. insanlk tarihinin her dneminde var olduu bilinen klelik, messesesi, islm ncesi dnemde Araplar arasnda da mevcuttu. En eski ve en ibtidai ekil olan pederahi klelik tarzna yakn bir biimde devam eden cahiliye dnemi kleliinde kle, sadece bir mal olmayp, ailenin sosyal ve din faaliyetlerine katlr, aile ve kabile fertleriyle bir arada yaard. Toplumsal durum itibariyle hr insandan pek farkl deildi. Hr insann giydiklerine yakn biimde giyinir, onlarn ocuklaryla oynard. Cahiliye dneminde klelerin evlt edinildii de bilinmektedir. Nitekim Zeyd b. Harise, peygamberlikten nce, Hz. Muham-med (s.a.v.) tarafndan babasyla gidip gitmemekte

serbest brakld zaman, Hz. Muhammed (s.a.v.)'den ayrlmayacan sylemiti. Bunun zerine Hz. Muhammed (s.a.v.) onu elinden tutup Kurey'ten bir topluluun yanna giderek: "Varis olarak da mevrs olarak da bunun olum olduuna ahit olunuz!"[4] diyerek kendisini evlat edinmitir. Hakm b. Hizam (r.a.) cahiliyet zamannda yz tane kleyi azat etmi, yz tane de kurban etmiti. Mslman olunca da hac mevsiminde yz deve kurban etmi ve yz kle azat etmiti. Bu durumu "Ey Reslallah! Ben cahiliye dneminde sadaka vermek, kle azat etmek yahut akrabaya yardm kabilinden birtakm ilerle ibadet ederdim. Bunlarda bir ecir ve sevap var m?" diye sorduunda, Resluliah (s.a.v.): "Sen eskiden yaptn hayrla mslman oldun"[5] buyurdu. Bu hadisten, mrik araplar arasnda da sadece Allah'a ibadet edip O'na yaklama ve insanlara iyilik yapma dncesiyle kle azat etme uygulamasnn bulunduu ve bunun islmiyet'te de aynen devam ettii anlalmaktadr. Cahiliye dneminde azat edilen kle, azat edildii kabilenin bir ferdi saylrd. Cahiliye dnemi kleleri, efendilerinin houna giden bir hizmet karlnda efendileri tarafndan azat edilebilirlerdi. Uhud harbine gitmek iin yola kmadan nce kendisinin azat edilme artn Vah (r.a.): "Efendim olan Cubeyr b. Mut'im bana: Eer amcam Tuayme'ye karlk Hamza'y ldrrsen sen hrsn! dedi"[6] szleriyle ifade etmektedir. dnem kleleri efendileriyle beraber savalara da katlrlard. Uhud harbinde mslmanlarla arpan mriklerin iinde mriklerin klelerinin de bulunduu bilinmektedir.[7] Cahiliye dneminde kle ticeretiyle megul olarak byk bir servete kavuan Abdullah b. Cd'n'm cmertlii yalandka artyor, birok kle ve cariyeyi azat edip yardmda bulunuyordu.. Mehur sahab Suheyb-i Rum de onun klelerindendi.[8]

Birinci Blm KLELN SEBEPLER

islm, mevcut klelik durumunu dzenlemi, sebeplerin hayli daraltmtr. "Savata inkr edenlerle karlatnzda boyunlarn vurun, sonunda onlara stn geldiinizde onlar esir aln; sava sona erince onlar ya karlksz ya da fidye[9] ile salverin.." yetini, slm'm prensip olarak klelii kabul etmedii eklinde yorumlayanlar da bulunmaktadr. Kur'n'da klelerden "sa elin sahip olduklar" ifadesiyle sz edilir.[10] ilk mslmanlar, pek eski devirlerden kalma ve btn dnyaya yaylm olan klelik kurumunu devralmlard, icad etmemilerdi, islm bakmndan klelik, ne bir cezalandrma yolu ve aresi, ne de bir takm iktisad gayelerle kendisinden yarar salanan bir sava ganimetidir. Kleliin esas varlk sebebi, insan duygulara dayanan, cizlerin barndrlp hallerinin dzeltildii bir "slah evi" gibi bir ey olmasdr.[11]

Doumla Klelik
Kar-kocamn her ikisi de kle ise, doan ocuk da kle olarak dnyaya gelir. Sadece kocann kle olmas halinde, ocuklar hr kimseler olarak anaya tabi olur. Yalmzca karnn kle olmas halindeyse, o cariyenin efendisine ait olmayaca hususunda nceden anlam olmak gerekir. Cariyenin efendisinden olan ocuklar hr statde doarlar. [12]

Hrriyetin Kaybedilmesiyle Kleletirilmesi)

Klelik

(Sava

Esirlerinin

Klelii douran asl sebep, sava ve bunun ortaya kard sonulardr. Kur'an yetleri ile Raslullah'm tatbikatna gre, Mslman ordu komutan, bir anlamann yokluu halinde, sava esirlerini karlksz brakma, fidye alarak brakma ve kle statsne sokma yetkilerine sahiptir. "Araplara klelik yoktur" eklinde bir hadis de rivayet edilir. (Serahs, Mebsut, 10/40,118). Hz. Peygamber, Temm kabilesinden alnan sava dierieriniyse fidye denerek serbest brakmtr.[13] esirlerinin -yarsn karlksz,

Benu Suleym'den Yesr adnda bir kle-oban sava esiri olarak alnm, ancak mslman olunca Raslullah tarafndan azat edilip serbest braklmtr.[14] Hz. Peygamber, Ben Mustalk savandan sonra ou ocuk ve kadnlardan oluan yzlerce sava esirinin ganimet olarak bllmesini mteakip, malup den kabile bakannn kz

Cuveyriyye'yi, deerini deyerek satn alp azat ettikten sonra nikahlad. Mslman savalar, ellerinde kle halinde bulunan sava esirlerini, Raslullah'n zevcesi tarafndan akrabas sayarak, iade ettiler. kiyz ailenin hi beklenmedik bir ekilde hrriyetlerine kavuturulmalar zerine, Mustalk'llar kaybettikleri on savay pek abuk unuttular ve sonunda mslman oldular.[15] Cuveyriyye, malup kabile bakannn kzyd ve o, iki askerin payna dmt. Bu iki asker, ister bir tek ahsn iki kiiye taksim edilmesindeki uygunsuzluu dnerek, ister bu kzn kabile bakannn kz olmas dolaysyla, bundan byk kurtulu fidyesi koparacaklarn dnerek, kzn sahip olduu deerin denmesi halinde, onu serbest brakmaya karar verdiler. Esir kz, Raslullah'n huzuruna girdi ve ona, bandan geenleri anlatarak, mslman olduunu syledi ve kendisinden tekrar hrriyetine kavuabilmesi iin yle diyerek yardm istedi. "Ben kabilemin bakan el-Hris'in kzym. Bama gelen felketi gryorsun. Tekrar hrriyetime kavuabilmem iin bana yardm et. Allah da sana yardm edecektir." Raslullah ona merhamet etti, yardm talebini kabul ederek evlenme teklifinde bulundu. Hz. Peygamberin, Taiflilerle yapt anlamann 6. ve 21. maddeleri, Taiflilerin elinde bulunan sava esirleriyle ilgilidir. Onlarn bu esirler zerinde sahip olduklar haklar tamamen kabul ve itiraf etmekle birlikte, Raslullah, bunlarn serbest braklmalarn salayacak olan imknlar da ortaya koymu, hatta denmesi gerekli kurtulu fidye miktarn da belirtmi ve ayrca bu esirlerin kleler statsne sokulmasn da yasaklamtr.[16] Evts savandan sonra, Ci'irrne'ye varldnda, ele geen ganimet ve sava esirlerinin akbetinin ne olaca konusu ele alnd. Mal tarzndaki ganimetler kolayca taksim edildi. Saylar alt bine varan esirlerin, islm devleti tarafndan iae edilip edilemeyecei mphemdi. Raslullah, birok tereddtler geirdikten sonra, nihayet bu esirleri, askerler arasnda, kle olarak datmaya karar verdi.[17] Hevazin kabilesinden bir heyet, Raslullah'n huzuruna kt. Pimanlklarn arzedip mslman olduklarn, kendisiyle stkarde yoluyla akraba olmalar dolaysyla affedilmelerini istedi. Hz. Peygamber, bu dileklerim, cemaat namaz klndktan sonra, orduya hitaben aktan yapmalarn istedi. Onlar da byle yaptlar. Raslullah, onlara u hatrlatmada bulundu: "Sizin mslman olduunuzu renmekten ok sevin duydum, fakat ge kalnd. Huneyn sava gnnden sonra, ganimet mallarnz ordu iinde datmadan ben sizi uzun haftalar bekledim. Bu durumda imdi iki eyden birini sein: 1) Sava esirleri, 2) Mllar". Heyet, esir dm kabile mensuplarm tercih etti. Bunun zerine Hz. Peygamber, u szleri ekledi: "Bu esirler, kle olarak savalar arasnda datlmlardr. Fakat bana ahsen veya ailem mensuplarna den kleleri ben derhal ve hibir fidye istemeden hr brakyorum". Bu szler zerine, Hz. Ebu Bekir doruldu ve kendi ailesi mensuplarnn da ayn eyi yapacaklarn beyan etti. Dierleri de ayn yolu tuttular ve ksa bir zaman iinde bu klelerin tamam azat edildi, iki kabile bedelsiz azat kabul etmedii iin, onlara beytlmalden deme yaplp, kleler hrriyete kavuturuldu.[18]

Satnalmayla Klelik
Kleliin bir baka sebebi, baka birinden kle st-un alnmasdr. Arabistan'da bitip tkenmeyen baskn savalarndan birinde Zeyd b. Harise adndaki Arap delikanls esir dm ve kle olarak satlmt. Bylece birok el deitirerek sonunda Mekke'ye gitmiti. Hz. Peygamber, hanmnn da onayyla onu satn ald. Babas, kurtulu fidyesini deyip Zeyd'i geri almak istedi. Ancak Zeyd, efendisinin yannda kalmay tercih etti. Bunun zerine Hz. Peygamber onu, Kabe'ye gidip herkesin nnde azad etti.[19] ilk mslmanlar arasnda yer alan kleler, mriklerin dayanlmaz ikencesine uraynca, Hz. Ebu Bekir erkek klelerden Bi-lal'i, Amir b. Fuheyre'yi, kadnlardan ise Ununu Ubeys, Zu'nNre, Nehdiye ve Lubeyne'yi, bedellerini deyip satn ald ve derhal azat etti.[20] Klelerin bedelleri eitliydi. 800 dirhem, 5 kiye (200 dirhem) gibi. Klelerin meslei, ya ve bir takm zellikleri, kle fiyatnn belirlenmesinde nemliydi.[21] Kle alm-satm ilemi bazan bir belgeye yazlrd.[22]

Bala Klelik
Bakasndan ba yoluyla da kle edinilebilirdi. Msr hkmdar Mukavks, davet mektubuna verdii cevabn yansra, Hz. Peygamber'e Mbr adnda bir hadm aas ile kadn kleler hediye olarak gndermitir. Hediye gelen kle

kadnlardan sadece hristiyan olan Mriyeyi kendi yanna alm, dierlerini sahablerin bazlarna hediye etmiti. Dier kle kadnlar arasnda en hretlisi rn (rn?) idi.[23] Aslnda bu son iki yolla, bakasmdaki kleler, satn alnarak veya bala devralnrlar, yoksa hr kiiler kle edilmezler. Andlamalar sonunda da kleler devralnmtr. Nitekim Makn sakinleriyle yaplan bir andlama gereince, Maknllar baka eyleriyle birlikte klelerini de, mslmanlara teslim ettiler.[24]

kinci Blm KLELERN SOSYAL VE HUKUK DURUMU

Bir aile ats altnda, sadece kar-koca ve onlardan dnyaya gelen ocuklar, kocann anababas, yahut yakn akrabalar ve kleler deil, ayn zamanda himaye altna alnm, yahut o ailenin eman (snma) hakk vermesiyle kendisine snm yabanclar (halif, mevl, dahl) da bulunuyordu. slm geldikten sonra klelerle ilgili her trl aftlar iyice slah edip gelitirmitir. Hz. Hatice, kadn-erkek, evinde hizmet gren klelerine de slm denen slah hareketini anlatmaktan geri durmuyordu. lk Mslman kleler, ok ackl ikencelerle karlatlar. Dvldler, kavurucu scan altnda kzgn kumlar zerinde -rllak yatrldlar, boyunlarndan ip geirilerek ister kadn, ister erkek olsun, bu kleler yollarda srklenip durdular. Baz efendiler mslman olan klelerin vcudlarn kzgn demirlerle daladlar. Bunlardan bir ksm ikenceler karsnda hayatlarn devam ettiremediler. Hz. Ebu Bekir bunlar himayede en bata geliyordu. Krkek klelerden Bilal ve Amr b. Fuheyre'yi, kadnlardan da Umrnu Ubeys, Zu'n-Nre, Nehdiye ve Lubeyne'yi bedellerini deyip satn ald. Derhal onlar hrriyetlerine kavuturdu. Kendisi dier kleleri de satn almak istemi, fakat efendileri, yksek bir fiyat teklif edilmesine ramen, onlar satmay reddetmilerdir.[25] Hz. Ebu Bekir kaare blgesinden eman hakk almt. Bir sre sonra Mekke mrikleri, bu blgenin bakan bn Dugunne araclyla Hz. Ebu Bekir'den komularnn kadn, ocuk ve klelerinin dikkatlerini ekip onlar cezbetmesi sebebiyle, kendi kaps nnde yksek sesle Kur'n okumamasn istediler. Ebu Bekir ise, Allah'n kendisine yeteceini syleyerek, himayesine ihtiyac olmadn bn Duunne'ye duyurdu. Bylece, Mekke'de oturdu, Habeistan'a gitmemeye karar verdi.[26] Hz. Peygamber, cariyelerinden Ummu Eymen'i, kendi klelerinden Zeyd ile evlendirmiti. slmiyet'in 13 senelik Mekke dneminde varlkl mslmanlann kle sahibi olduklar bir vakadr. Raslullah hicret iin Mekke'den kp Sevr dandaki maarada sakland srada Ebu Bekir'in klesi Amir b. Fheyre o civarda, bol stl, samal koyun srs otlatr ve akamdan bir mddet getiinde o sry Reslullah (s.a.v.) ile Ebu Bekir'in yanlarna getirirdi.[27] Ibn Hiam'n verdii bilgiye gre[28] Amir b. Fheyre, Esed'in klesiyle cariyesinden doma kle o'lu kleydi. Harp esiri olmamasna ramen islmiyet'in 13. ylnda byle birinin alnp kle olarak istihdam edilmesinde mslmanlar tarafndan bir beis grlmemekteydi. Bu olaylardan anlaldna gre, m. 622 ylna kadar mslmanlar, haklarnda hibir nass olmamasndan dolay, kle hukukunu iinde yaadklar cemiyetin rf ve detlerine gre tatbik ederlerdi. slm tarihindeki olaylara, kronolojik sralama ile, genel olarak bakldnda, slmiyet'in son derece gereki bir anlayla insanlar arasnda sava ve bunun tabi neticesi olarak klelik messesesini caiz grd aka anlalmaktadr. "...Allah'n sana ganimet olarak verdii ve elinin altnda bulunan (cariye)leri..." (Ahzab, 33/50), "Kle azat etmek" (Beled, 90/13) "...boyunduruk altnda bulunan kle ve esirleri..."(Bakara, 2/177), "...bir mmin kleyi azat etmek... "(Nisa 4/92), "...Bir kle azat etmek"(Maie 5/89). "...bir kleyi hrriyete kavuturmak" (Mcadele, 58/3) meallerindeki ayetler de, slmiyet'te klelik messesesinin varln gsteren Kur'n'dan delillerdir. slmiyet'in 18. Hicretin 5. ylma gelinceye kadar Hz. Mu-hammed (s.a.v. )'in, peygamberlik dnemi iinde, kle sahibi olduuna dair kaynaklarda hibir bilgi bulunmamaktadr. Hicret'in 5. senesinde Ben Mustalikgazvesinde esir olarak ele geen kadnlar ve ocuklar kle olarak mslmanlar arasnda datlmtr. Medine dneminde, cihadn emredilmesinin ilk yllarnda harp sonucunda esir edilen kadnlarla, esir paylamndan sonra, iddet beklemeksizin cinsi birlemede bulunulurdu. "Biz Reslullah'n maiyetinde Mustalikoullar gazasna ktk. Sonunda bizlere Arap esirlerinden

birer tane dt. Bu srada kadnlara ok itiha ve arzu hissetmitik; bekrlk canmza tak etmiti, (ocuk olup da sata mani olmasn diye) cins yaklamada azl yapmak istiyorduk..."[29] Esir kadnlarla cins birleme iin iddet beklenmesi Hayber'in fethinden sonra emredilmitir. Hay-ber'in fethinden sonra mslmanlann ellerindeki erkek ve kadn klelerin saylar artmtr. Kur'n (Nisa, 4/36), klelere iyi davramlmasn belirtmitir. Hadislerde de klelere iyi davranlrnas emrolunmutur. "Kendisi kle bir kza malik olup da onun ihtiyalarna harcama yapan -dier bir rivayette- Ona ilim reten ona ihsan edip gzelletiren,- sonra da onu hrriyete kavuturan ve onunla evlenen kimsenin iki ecri vardr."[30] slm'da klelere yaplacak muamele Ma'rr b. Sveyd'in anlatt u hadisede aka grlmektedir: Rebeze'de Ebu Zerrin yanna uradk. zerinde izgili bir aba vard. Klesinin zerinde de ayn abann bir ei vard. Biz Ebu Zerre; " Ya Eb Zerr! Bu iki abay bir araya getirsen bir kat elbise olurdu." dedik. Bunun zerin Ebu Zerr unlar syledi: " Benimle din kardelerimden bir zat (Bill-i Habe) arasnda mnakaa gemiti. O zatn annesi (siyah renkli bir) yabanc idi. Ben de onu annesi sebebiyle yerdim de, beni Peygambere (s.a.v.) ikayet etmi. Derken Peygamber'e rastladm. (O beni grnce) "Ya Eba Zerr! Gerekten sen kendinde cahiliyyet bulunan bir kimsesin!" dedi. Ben: "Ya Reslallah! Eer bir kimse bakalarna serse, onun anasna ve babasna slr" dedim. (Tekrar) "Ya Eba Zerr! Gerekten sen kendinde cahiliyyet bulunan bir kimsesin! Onlar sizin din kardelerinizdir. Allah onlar sizin elleriniz altna vermitir. Bu yzden onlara kendi yediinizden yedi-rin! Kendi giydiinizden giydirin! Onlara yapamayacaklar eyleri yklemeyin! ayet yklerseniz onlara yardm edin" [31] buyurdular. Klelere hitap konusunda Reslullah (s.a.v.) yle buyurmutur: "Sizin herhangi biriniz (Klesine): Rabbini doyur, rabbine su iirt diye hitab etmesin. Yine sizin herhangi biriniz (klesine): Kulum, cariyem! demesin. Fakat;'Yiidim, kzm, olum! diye hitab etsin" [32] Klelere iyi muamele edilmesi hususunda Raslullah (s.a.v.) dier bir hadis-i eriflerinde yle buyurmaktadr: "Herhangi biriniz iin hizmetisi yemeini hazrlayp da getirdii zaman ki o hizmeti yemein scana, dumanna katlanmtr onu kendisi ile beraber oturtsun! ayet yemek az olursa eline ondan bir yudum yahut iki yudum koyuversin!" [33] Mslman kleler de sahiplerine kar iyi hizmet etmekle mkelleftirler. "Kle efendisine doru ve iyi i yapt ve Rabbanin ibadetini de gzel yerine getirdii zaman, bu kle iin iki ecir vardr."[34] hadisi bunu aka gstermektedir^. Bu anlamda baka hadisler de mevcuttur. Su ileyen klelerin dvlmesi caizdir. Peygamber (s.a.v.): bir hadis-i eriflerinde: "Sizden biriniz (icab- halinde) dvd zaman yze vurmaktan saknsn"[35] buyurmutur. Hadis grnte genel olarak, insanlarn dvlebileceini ifade etmekteyse de, Buhar bu hadisi "nsan kleyi dvdnde yzjne vurmaktan saknsn" bab (bal) altnda zikretmektedir. Zina suunu ileyen cariyenin cezas hakknda Reslullah (s.a.v.) yle buyurmaktadr: "Bir cariye zina ettii zaman onu kamlayn. Sonra yine zina ettiinde onu yine kamlayn. ncde yahut drdncde o cariyeyi kldan rlm bir ip bahasyla da olsa satnz,"[36] Hadisin dier bir rivayetinde "denek cezas uygulayn" Duyurulmaktadr., Hz. Peygamber devrindeki klelerle ilgili bir uygulamay Muaviye b. Sveyd (r.a.)'in u szlerinden renmekteyiz: "Bir klemize tokat atarak katm. Sonra leden nce geldim ve babamn arkasnda namaz kldm. Babam kleyi de, beni de ard: ve Ona misilleme yap!" dedi. Kle affetti. Sonra babam unu syledi: Biz Mukarrin oullarnn Reslullah (s.a.v.) devrinde bir hizmetimiz vard. Birimiz onu tokatlad. Bu Reslullah'm kulana' ermi de: "Onu azad edin!" buyurdular. (Kendisine) *Onlarn bundan baka hizmetisi yoktur" dfediler. "O halde onu hizmetlerinde kullansnlar; ama ona ihtiyalar kalmad zaman hemen kendisine yol versinler!"[37] buyurdular. Eb Mes'ud el-Bedr el-Ensr kleyi dvme konusunda bandan geen bir hadiseyi u szlerle anlatmaktadr: "Bir klemi krbala dvyordum. O srada arkamdan bir ses iittim: "Bilmi ol ey Eb Mes'ud!" diyordu. Ben fke ile bu sesi anlayamadm. Bana yaklanca bir de baktm ki Reslullah'm. Bana: "Bilmi ol, ey Eb Mes'ud! Bilmi ol, ey Eb Mes'ud!" diyor...

Hemen elimden krbac braktm. Bunun zerine: "Bilmi ol ey Eb Mes'ud! Allah senin bu kle zerine olan kudretinden daha muktedirdir!" buyurdu. Ben de: "Bundan sonra asl.bir kle dvmem" dedim. Hadisin dier rivayetinde anlatldna gre, Ebu Mes'ud dvd kleyi Allah rzas iin azat etmi, Raslullah (s.a.v.) da "te imdi oldu. Eer bunu yapmasaydn, senin yzn mutlaka ate alard." buyurmutur. Kadn kle (cariye=odalk), bir nikh akdi olmakszn efendisinin emir ve hizmetine" baldr. Efeadi, cariyesinin .ahs zerinde bir mlkiyet hakkna da safriptirJEfendi, cariyesini satabilir; baka biriyle nikh akdi yapmak isterse cariyesine izin verebilir, Kur'n salih kle ve cariyelerin evlendirilmesini tavsiye eder, bu -durumda efendi evlenen cariyesiyle artk yatamaz. Hz. Peygamber (s.a.v.), Kur'n'm izniyle (Ahzb, 33/50,52) birka kadn kleye (cariye) sahip olmutur. Reyhne, Medineli bir yahudi kabilesi olan Krayza'ya mensuptur. Hicr 5. ylda bu kabileyle yaplan sava sonunda,.Hz. Peygamberin hissesine ganimet olarak dmt. Bir mddet tereddt geirdikten sonra mslman olmutu. Bunun zerine Raslullah ona nikh teklifinde bulunmu ve bylece hrriyetine kavuacam ifade etmiti. Ancak Reyhne, u cevab vermiti: "Beni nikhlamaktansa cariyen olarak muhafaza et. Ben bir cariye olarak kalmak isterim. Zira hr mslman kadnlar gibi bama rt ve yzme pee takmak istemiyorum." Hz. Peygamber, onun teklifini kabul etmi ve bylece o, eski evinde oturmaya devam etmi ve hatta bizzat Medine ehri iine bile yerlememiti.[38] Mriye, Msrl olup hristiyand. Kopt, Iran veya Grek asll oluu belli deildir. Msr hkmdar Mukavks (George, Gregoir) tarafndan h. 7 / M. 628 ylda Hz. Peygamber'e hediye edilmitir. Mriye mslman oldu. Kaynaklar, bu srada bir nikh teklifinin olup olmadndan bahsetmezler, Hz. Peygamber'in Mriye'den brahim adndaki kk yata len olu domutur. Bylece Mriye daha sonra Raslullah vefat edince hr olmutur.[39] Cariyelerin eitimiyle ilgili olarak Hz. Peygamber (s.a.v.) yle buyurmutur: "Kimin bir cariyesi varsa ona bir tahsil, fakat iyi bir tahsil versin. Onun hr bir kadn olarak evlenebilmesi iin azat etsin. Byle yapan Allah tarafndan iki katiyle ecir grecektir.[40]

nc Blm KLELN SONA ERMES

slm, Tevrc gibi klelik kurumunu tanmt. Ancak, Tevrat'ta klelerin azat edilmesi hakknda bir tek kelime, sylenmezken, slm yle hukuk ve din tedbirler almtr ki bunlar sayesinde klelik fiilen ilga edilmi olmaktadr. Btn dnyada kleliin yaygn olduu bir ada, harplerde esir alman mslmanlarm dman tarafndan kleletirildii bir devir de tek yanl bir tasarrufla klelii kaldrdm demenin pratik bir deeri olamaz. Hz. Peygamber bu konuda iki kaideyi koydu: slm ordugahna veya lkesine sman klenin hrleme-si, Efendisinden ocuk sahibi olan cariyenin, daha nce azat edilmemise, onun lmyle hrlemesi[41]

Azat (Itk) Yollar Sadaka Olarak Azad

slmiyet'teki, sadece Allah'n rzas, hibir madd ve hiss menfaat gzetmeden, sadece manev derecenin ykselmesi iin, bir fazilet olarak kle azat etme uygulamasnn, mrik Araplar-daki uygulamann devam olduu sylenebilir. Bu tabi bir olaydr. slmiyet gerek cahiliyet, gerekse hristiyanlk ve yahudiliin kt veya bozulmu olan gelenek ve din inanlarm dzeltmi, hakknda bilgi olmayan konularda da yeni prensipler getirmitir. Unutulmamaldr ki btn hak dinlerin kaynaklar ilahidir. Kur'n'da kle azat etmenin en iyi sadaka olduu belirtilir.[42] yiliin bir yolu olarak da kle azad[43] saylr. Temim kabilesine yaplan asker sefer srasnda Hz. Aye Raslullah'a "Bir Arabi klelikten azat etmeyi adamtm. deyince, Hz. Peygamber ona "ite Temimiler! Yaknda gelecekler; istediin herhangi birini azat edebilirsin. Nitekim. Hz. Aye, savata ele geirilenler Medine'ye gelince, bu azat iini gerekletirmitir.[44] Raslullah (s.a.v.), sahip olduu btn erkek kleleri azat etmitir. Ayrca o, cariye olarak

emri altna almad, kendi hissesine den btn kadn kleleri azat edmitir.[45] bn Sa'd'n belirttiine gre, Hz. Peygamber, Ramazan ay esnasnda elinde ne kadar esir varsa, bir sadaka ve iyilik olmak zere, hepsine hrriyetlerini iade ederdi.[46] Hz.^Peygamber "kim kendisine nikh dmeyen bir yaknna malik olursa, o yakn azatlanm olur." buyurmutur.[47] Hz. Peygamber, gne ve ay tutulmalar srasnda kle azat edilmesini tavsiye etmitir.[48]

B-Keffaret in Azat
Bir klenin, bir gnah veya suun balanmas iin keffaret olarak azad edilmesi halde grlr:
Yeminden caymann bir keffareti, Maide, 5/89 ayetinde belirtildii gibi, kle azat etmektir. Mcadele, 58/3 yetlerinde cahiliye devrinin kt bir deti olan zhar nlenmektedir. Zhar, kocann, karsn, anasnn mahrem bir yerine.benzetmesidir, boanma sebebidir. Zhar ile boanp da sonradan szlerini geri alarak kan-koca, olanlarn cins mnasebetten nce bir kle azat etmeleri gerekir. Nisa 4/92 yetine gre,tedbirsizlik veya dikkatsizlik (hata) sonucu bir m'mini ldren baka bir m'mi, lnn velileri balamad takdirde, bir kle azat etmeli ve diyet demelidir. Hz. Peygamber, Zimb adnda birinin klesine ikence yapp, zekerini ve burnunu kesmesinden dolay klesini azat ettirmitir.[49]

lme Bal Azat (Tedbr)

Efendi, lmnden sonra yrrlk kazanmak zere klesini azat edebilir. Buna, tedbr, kleye mudebber denir. Mudebber kle satlabilir, nitekim Hz. Peygamber'in byle bir kleyi satt rivayet edilir.[50] Ayrca, efendisinden ocuk sahibi olan cariye de efendisinin lmnden sonra hr olur. Bu durumdaki cariyeye Umumul-ve-led denir. Ensr'dan biri tedbir yoluyla klesini azat etmiti. Hz.Peygamber, bu adam muhta duruma dnce, satn yapm ve Nuaym b. Abdillah tarafndan alnmt.[51] Hz. Peygamberin Mriye ile kurduu cariye hayata, dier btn cariyeler iin bir nimet oluturmutur. Zira Raslullah'n u beyan, bir hukuk kural olmutur: "ayet bir cariyenin efendisinden bir ocuu dnyaya gelecek olursa, bu efendi onu daha nce azat etmemi olsa bile, onun lmyle o kadn kendiliinden azatl (hr) olur."[52] Bir emsal brakmak iin, Raslullah'm, bylesine bir hayat da yaamas gerekmiti. Mriye, efendisinden bir ocuk dnyaya getirmesi dolaysyla, Raslullah'm vefat zerine, kendiliinden hr bir hanm olmutur.[53]

Hrriyet Bedelini deyerek Azat (Mktebe)

Kur'n'da (Nur, 24/33), bir kle iin kendi azat bedelini efendisine deyip kendi kendisini azat edebilmesi kaideletirilmitir. Bu durumdaki kleye mkteb denir. Bylece, gerekli paray elde edinceye kadar, kle kendi hesabna alr ve bu alma devresinde artk efendisine hizmet etmez. Mkteb klelere, zekt deyerek yardmda bulunulmutur. Medine'de bulunan Selman- Faris, uzun bir takn maceralardan sonra, islm ncesi devirde baz Arap kabilelerine esir dm ve sonunda Medine'de yahudilere kle olarak satlmt. H. 4. yla doru, Hz. Muhammed'in huzuruna kt mslman olduunu bildirdi ve kendisinden azat edilmesini rica etti. Selmann yahudi efendisi, sadece bir miktar altn para deil, ayn zamanda, onun diktii hurma aalarndan olmas artyla bir miktar da hurma karlnda azat edilmesine rza gsterdi. Selmann bu cretinin denebilmesi iin, Benu Suleym kabilesinin altn madenlerinden gelen zekat vergisi kullanlm ve bir yl gemeden taze hurma fidanlara artedilen yeterli lde meyveyi vermiti. Selman hrriyetini kazandktan sonra, Hz. Peygamber'in en yakn arkadalar arama girmiti.[54] islm, mkatebe yoluyla islm hrriyetlerine kavumay arzu eden klelerin tamamna hrriyet yolunu amtr. Bylelikle onlar, kendilerine uygun bir zamanda hrriyetlerine

kavuabilmek iin pasif olarak efendilerinin iyi niyetlerini veya muttakili-ini bekleme gerei duymayacaklardr. [55]

Satn Alarak Azat

Azat olma yollarnn birisi de, satn alarak azat etmektir. Hz. Peygamber, Ben Mustalk sava ganimetlerinin bl-lmesinden sonra, Malup den kabile bakannn kzn, deerini demek suretiyle satn alm, onu azat edip nikahlamtr. [56] Habe necaisinin tahtta veliahdlik hakkna sahip oullarndan kle statsnde olan biri, Hz. Ali ile kardelik ba kurmu, Hz. Ali'de Mekke'de iken onu satn alp azat etmitir.[57]

Ortakln zalesiyle Azat

Hz. Peygamber, kledeki hissesini azat edenin, teki ortaklarnn paylarm .demeye yetecek mal gce sahipse, onlara bu paylarn deyip klenin azat edileceini, mal yoksa kendi hissesin-deki azadn geerli olduunu belirtmitir.[58] Hz. Peygamber, bir adamn lm srasnda alt klesini azat etmesini, aralarnda kura ekerek ikisi iin geerli klmtr.[59]

slm lkesine Snp Mslman Olmayla Azat

Hz. Peygamberin kalbinde, klelerin hrriyete kavumalar o kadar nemli bir yer tutard ki, kleler, efendilerinden kaar ve mslman olur, islm toprana gelirlerse, derhal hr olacaklarn ilan etti. Hayber sava srasnda Hayberli bir yahudi kle olan Esved, obanlk ettii efendisinin koyun ve kei srsyle islm' kabul etmeye gelmiti.[60] Taif te "souk sava" taktii olarak yaplan bu ilan sonucunda 80 kadar kle bu davete kulak vermitir. Bunlar ehrin iinde bir atma karmak istemilerse de, Raslullah saylarnn azlm gznne alarak onlara engel olmu ve sadece mslman ordusunun saflarna katlmakla yetinmelerini tenbihlemiti.[61]

II. Hrriyete Kavumann Sonular (Vel Hakk)

Azat edilen kle, Mevl adm alr, Mevl'nn, eski efendisiyle veya miraslaryla hukuki ilikileri devam eder. Buna Vel Hakk denir. Vel hakk, kleyi azat edenindir. Berire adl kleyi satn alp azat etmek isteyen Hz. Aie'den efendileri vel hakknn kendilerinde kalmasn isteyince, Hz. Peygamber "Vel hakk, azat edenindir." buyurarak bunu engellemitir.[62] Ayrca, vel hakknn satn ve balanmasn da[63] yasaklamtr. Miras brakmadan len azatl klenin eski efendisi, bu klenin brakt mallar tevars ettii gibi, bu eski efendi de ayet geride hibir miras brakmadan lecek olsa, o azatl kle eski efendisinin brakt malna miras olurdu. Hz. Peygamber, Medine'de baz ileri gelenler ile azatl kleleri karde yapmtr. Bylece, Bilal b. Rebah' Halid b. Ruveyha el-Has'am ile, azatl klesi Zeyd'i Ebu Bekir ile karde yaparak birbirine balad. Belazur'nin belirttiine gre, Hz. Peygamber, Medine'den asker seferler maksadyla 25 defa km ve her defasnda kendi yerine, yokluu sresince ehirde bir halife (naib=vekil) brakmt. Bu vekiller, daima ayn kiiler olmamtr. Bunlar arasnda henz azad edilmi kleler de vardr.[64] Efendisinden ocuk sahibi olan cariyeyej Ummu'l-Veled (ocuk anas) denir. Bunun hukuk manas, efendisinin bundan sonra o cariyesini satamamas, ne ekilde olursa olsun, onu her hangi birerkee hediye vs. bir ekilde artk verememesi ve hatta efendisi onu hayattayken azat etmemise, lmyle o cariyenin kendiliinden hrriyete kavuacadr. Bununla birlikte Hz. Peygamber devrinde Ummul-Veled'lerin satld da rivayet edilir.[65]

SONU
Cemiyete mal olmu; kklemi bir kurumun, bir-iki maddeyle kaldrlmas mmkn deildir. Kanunun emri ne derece sert yaptrmlara balanrsa balansn, toplumun ortak tepkisi baskn geldi mi, hukukun acziyle karlalr. Mevzii de olsa, hukukun uygulanamamas, Kamu vicdamndaki hukuka, kanuna sayg hissini kaldrr, Kur'n'n klelii reddetmemesinin en nemli sebebi budur. Kur'n klelii kaldrsayd, bir takm phelere dlecek, bu da

slm'a olan iman ve saygy sarsabilecekti. Klelik kurumunun Kur'n'daki dzenleni tarz uhrev, manev deerlerle dnyev deerlerin deiimi sistemine oturtulmutur. Hrriyeti salamak iin keffaret, sadaka imknlar tannm ve kleye ayrca hrriyetini satn alma yolu almtr. Kanuna kar saygnn bir dier yolu da, kanunu koyanlarn ve uygulayanlarn herkesten nce ona uymasdr. Hz. Peygamber bu yolda da mmetine en gzel rnek olmutur. islm bir taraftan kleye trl haklar ve imkanlar tanrken, te yandan da her vesileyle azab tavsiye ve tevik etmitir. Burada onun gayesi, mevcudu tanzim ve tavsiyedir. islm'n bir hukuk ve din sistemi olarak, klelik karsndaki tutumu ylece formllendirilebilir:"Klelik yolu alabildiine dar, hrriyet yolu alabildiine genitir; insanla armaan edilen klelik deil, azat ve hrriyettir; islm kleliin kurucusu deil, kaldncsdr." [66]

BBLYOGRAFYA
Belazur, Ensabu'l-Eraf, I, yay. Muhammed Hamidullah, Kahi-rel959 Buhar, Muhammed b. smail, Sahih-i Buhar ve Tercmesi, ev. Mehmet Sofuolu, stanbul, 1987. Davudolu, Ahmed, Sahih-i Mslim Tercme ve erhi, stanbul 1973. Hamidullah, Muhammed, slm Peygamberi, ev. Salih Tu, stanbul 1990. Hamidullah M., slm'da Devlet idaresi, ev. Kemal Kuu, istanbul 1963. Hamidullah, M., Raslullah Muhammed, ev. Salih Tu, stanbul 1973. tbn Hiam, Sret, ev. Hasan Ege, stanbul, 1985. [67]

[1] Buhar, lim, 39; Mslim, Vasiyet, 22. [2] Do.Dr.Vecdi Akyz-Dr.Nihat Engin, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/491-492. [3] Muhammed Hamidullah -M. Akif Aydn. "Kle", TDV slm Ansiklopedisi, rnek Fasikl, stanbul 1986. [4] slm'da evltlk messesesi "Onlar babalarnn isimleriyle annz" aye-tiyle kaldrlmtr. [5] Ahmed Davudolu, Sahih-i Mslim Tercme ve erhi, stanbul 12973, c.l s. 459. [6] Sahih-i Buhar ve Tercmesi, trc. Mehmet Sofuolu, stanbul 1987, c. 8, s. 3813. [7] bn Hiam, Slret, c. 3, s. 92 Hasan Ege, stanbul 1985. [8] Mustafa Fayda, "Abdullah b. Cd'an." TDV. slm Ansiklopedisi, c.l, s.93. Do.Dr.Vecdi Akyz-Dr.Nihat Engin, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/493-494. [9] Muhammed, 47/4. [10] Ahzab, 33/50,52. [11] Muhammed Hamidullah, slm Peygamberi, c.2, s.691-692. Do.Dr.Vecdi Akyz-Dr.Nihat Engin, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/495. [12] Do.Dr.Vecdi Akyz-Dr.Nihat Engin, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/495. [13] Hamidullah, a.g.e., c.I, s.391. [14] Hamidullah, a.g.e., c.I, s.472. [15] Buhar, Itk, 49, no: 24, 25; Hamidullah, a.g.e., c.I, s.243, 458-459, 2, s.684 (bn Sa'd'a gre, esirlerin tamamn veya krk kadarn Cuveyriyye'nin meh-ri olarak serbest brakt). [16] Hamidullah, a.g.e., c.I, s. 502. [17] Hamidullah, a.g.e., c.I, s.494. [18] Buhar, 49, no: 23; Hamidullah, a.g.e., c.I, S..494-495, c.2, s. 893-894. Do.Dr.Vecdi Akyz-Dr.Nihat Engin, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/495-497. [19] Hamidullah, a.g.e., c.I, s.67. [20] Hamidullah, a.g.e., c.2, s.95. [21] Buhar, 50/1, 89/5; Hamidullah, a.g.e., c.2, s.990. [22] Hamidullah, a.g.e., c.2, .711. Do.Dr.Vecdi Akyz-Dr.Nihat Engin, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/497-498. [23] Hamidullah, a.g.e., c.I, s.316. [24] Hamidullah, a.g.e., c.I, s. 604-607. Ancak yahudi kaynaklar bunu reddetmektedirler. (Hamidullah, a.g.e., c.I, s.607). Do.Dr.Vecdi Akyz-Dr.Nihat Engin, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/498. [25] Hamidullah, a.g.e. c.I, s. 95. [26] Hamidulah, a.g.e., c.I, s.lll. [27] Buhar, c.8, s. 3660 (M. Sofuolu tercmesi). [28] Ibn Hiam a.g.e., c.I, s.344. [29] Buhar, c.5, s.2345 (M. Sofuolu tercmesi). [30] Buhar, c.5, s.2347 (Itk, 49, no: 27, 30). [31] A. Davudolu, Mslim, erhi, K. Eymn, c.8, s.261. [32] Buhar, c.5, s.2348. [33] A. Davudolu, Mslim erhi, K. Eymn, c.8, s. 265. a. [34] Buhar, c.5, s.2349.

[35] Buhar, c.5, s. 2355. [36] Buhar, c.5, s.2353. [37] A. Davudolu, Mslim erhi, K. Eyman, c.8, s. 254. [38] Belazur, Ensab, I, no: 920; Hamidullah, a.g.e., c.2, s. 690. Belazur'de yer alan baka bir nakle gre, Raslullah onu azat etmi ve ardndan nikahlamtr. [39] Hamidullah, a.g.e., c.2, s.691. [40] Buhar, Itk, 49, no:30. Do.Dr.Vecdi Akyz-Dr.Nihat Engin, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/499-504. [41] M. Hamidullah, Raslullah Muhammed, s. 254. Do.Dr.Vecdi Akyz-Dr.Nihat Engin, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/505. [42] Beled, 90/11-13. [43] Bakara, 2/177. [44] Hamidullah, slm Peygamberi, el, s.392. [45] Belazur, Ensb, I, no: 984; Hamidullah, a.g.e., c.I, s.66-67, 277, c.2, s. 694. [46] Hamidullah, a.g.e., c.2, s. 693. [47] Ebu Davud, Itk, 23/7; no:3949. [48] Buhar, Itk, 49, no:3,4. Do.Dr.Vecdi Akyz-Dr.Nihat Engin, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/505-506. [49] Ebu Davud, Diyat, 33/7, no: 4519. Do.Dr.Vecdi Akyz-Dr.Nihat Engin, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/506-507. [50] Buhar, Itk, 49/9 (no: 2534). [51] Buhar, Itk, 49, no:i8. [52] Beyhak, es-Sunenu'l-Kubr, c.10, s. 342-343; Ahmed b. Hanbel Msned, 1/317; bn Mace, Itky 19/2, no: 2515. [53] Hamidullah, a.g.e., c.2, s.691. Do.Dr.Vecdi Akyz-Dr.Nihat Engin, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/507. [54] Hamidullah, a.g.e., c.I, s. 414. [55] Do.Dr.Vecdi Akyz-Dr.Nihat Engin, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/507-508. [56] Hamidullah, a.g.e., c.I, s. 243. [57] Hamidullah, a.g.e., c.I, s. 303 (Sheyl, 1/216'dan). Do.Dr.Vecdi Akyz-Dr.Nihat Engin, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/508. [58] Buhar, Itk, 49, no:7; Mslim,/A, 20, no:l; Malik, Muvatta, Uk, 38/1. [59] Mslim, Eyman, 27/12, no: 56, Malik, Itk, 38/3. Do.Dr.Vecdi Akyz-Dr.Nihat Engin, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/508-509. [60] Hamidullah, slm'da Devlet daresi, s.160. [61] Belazur, Ensab, I, no: 989; Hamidullah, a.g.e., c.I, s. 493. Do.Dr.Vecdi Akyz-Dr.Nihat Engin, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/509. [62] Buhar, Feraid, 85 (no: 6571, 7654). [63] Buhar, Itk, 49, no: 19. [64] Hamidullah, a.g.e., c.2, s.1113. [65] Abdurrezzak, Musannef, 7/288 no: 13210; bn Mace, Itk, 19/2, no: 2517; Ebu Davud, Itk, 23/8, no: 3954. Do.Dr.Vecdi AkyzDr.Nihat Engin, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/509-510. [66] Do.Dr.Vecdi Akyz-Dr.Nihat Engin, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/511. [67] Do.Dr.Vecdi Akyz-Dr.Nihat Engin, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 1/512.