T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

ELETRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

KOMPANZASYON SSTEM

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR .............................................................................................................. iii GR ..................................................................................................................................1 RENME FAALYET-1 .................................................................................................3 1. KOMPANZASYON SSTEM HESAPLARI....................................................................3 1.1. G ve G Katsays ................................................................................................3 1.1.1. G eitleri, Tanmlar ve G Vektr Diyagram ............................................3 1.1.2. G Katsays.....................................................................................................5 1.2. Reaktif G Tketicileri ............................................................................................7 1.3. Reaktif G htiyacnn Tespiti..................................................................................7 1.4. Bir Tesise Ait G Deerlerinin Tespiti.....................................................................8 1.4.1. Tesis Proje Safhasnda ken................................................................................8 1.4.2. Tesisteki l Aletlerinden ................................................................................8 1.5. Reaktif G Kompanzasyonu ....................................................................................9 1.5.1. Dinamik Faz Kaydrclar (Senkron Makineler) ..................................................9 1.5.2. Kondansatr ile ................................................................................................13 1.6. G Katsaysnn Dzeltilmesinin Faydalar ............................................................16 1.6.1. ebekedeki Yararlar........................................................................................16 1.6.2. Tketicideki Yararlar ......................................................................................16 1.7. Kompanzasyon Tesislerinin Dzenlenmesi..............................................................16 1.7.1. Orta Gerilim Tarafnda Kompanzasyon ............................................................16 1.7.2. Alak Gerilim Tarafnda Kompanzasyon..........................................................19 1.8. Kompanzasyon Sistem eitleri ..............................................................................20 1.8.1. Bireysel Kompanzasyon...................................................................................20 1.8.2. Grup Kompanzasyon........................................................................................26 1.8.3. Merkezi Kompanzasyon...................................................................................26 1.9. Harmoniklerin Kompanzasyon Tesislerindeki Etkileri .............................................27 1.9.1. Harmonikli Elektriksel Byklkler .................................................................27 1.9.2. Harmoniklerin retilmesi.................................................................................28 1.9.3. Harmoniklerin Kondansatrler zerindeki Etkisi..............................................31 1.9.4. Harmoniklerin Elektrik Tesisleri zerindeki Etkisi...........................................32 1.9.5. Harmoniklerin Ortadan Kaldrlmas.................................................................33 1.10. Kompanzasyon Tesislerinde Rezonans Olaylar.....................................................36 1.10.1. Titreim Devreleri ..........................................................................................36 1.11. Alak Gerilim Kompanzasyon Tesisleri Teknik artnamesi ...................................38 1.12. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii ....................................................................42 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................45 LME VE DEERLENDRME .................................................................................46 RENME FAALYET 2................................................................................................48 2. KOMPANZASYON KONDANSATRLER................................................................48 2.1. Kondansatrler ........................................................................................................48 2.1.1. Genel Yaps ....................................................................................................48 2.1.2. Standart G Deerleri.....................................................................................50 2.1.3. AG ve OG G Kondansatrleri.......................................................................50 2.2. Kondansatr Hesab ................................................................................................51 2.2.1. Kapasite...........................................................................................................51

2.2.2. Kapasitif Reaktans ...........................................................................................52 2.2.3. Akm Hesab ....................................................................................................52 2.2.4. Kondansatr G Hesab..................................................................................53 2.3. Konsansatrlerin Balantlar ..................................................................................55 2.3.1. Yldz ve gen Balant .................................................................................55 2.4. Kondansatrlerin Devreye Alnmalar ve Devreden karlmalar............................57 2.4.1. Ar Kompanzasyon Zarar..............................................................................57 2.4.2. Devreye Alnmalar..........................................................................................58 2.4.3. Kondansatrlerin Seri ve Paralel Balanmalar .................................................59 2.4.4. Kondansatrlerin Devreden karlmalar ve Boaltlmalar..............................62 2.5. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii ......................................................................63 UYGULAMA FAALYET ............................................................................................66 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................67 LME VE DEERLENDRME .................................................................................68 MODL DEERLENDRME...........................................................................................70 CEVAP ANAHTARLARI .................................................................................................74 NERLEN KAYNAKLAR ..............................................................................................76 KAYNAKA ....................................................................................................................77

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 523EO0079 Eletrik Elektronik Teknolojisi Yksek Gerilim Sistemleri Kompanzasyon Sistemi AG ve OG sistemlerinde kompanzasyon sistem tasarm ve hesaplamalarnn kavratld renme materyalidir. 40/32 Alan ile ilgili temel modllerin tamamlanm olmak. Kompanzasyon sistemi zelliklerini semek. Genel Ama Uygun ortam salandnda standartlara, artnamelere kuvvetli akm ynetmeliine uygun ve hatasz olarak kompanzasyon sistem tasarm, hesaplamalarn yapabilecek ve kondansatrleri seebileceksiniz. Amalar 1. Kompanzasyon sistemi hesaplamalarn hatasz olarak yapabileceksiniz. 2. Kompanzasyon sistemi kondansatrlerini hatasz olarak seebileceksiniz. Kumanda atelyesi ortam, takmhane, takm antas gibi el ve g aletlerinin bulunduu ortamlar, kumanda elemanlar, kondansatrler, AG, OG, ve YG. l aletleri donanmlar Her faaliyet sonrasnda o faliyetle ilgili deerlendirme sorular ile kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda size lme arac (uygulama, soru-cevap)uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR GR
Sevgili renci, Dnyamzn elektrik enerjisine olan ihtiyacnn gn getike artmas, enerji retim maliyetlerinin ykselmesi ve retilen enerjinin daha kaliteli ve verimli olmas zorunluluu, bizleri daha ucuz, az kaypl, maksimum verim salanan aktif enerji retimine doru yneltmektedir. Kullanlan enerji tketimindeki verimlilii arttrmann en etkin nlemlerinden biri, kompanzasyon sistemlerinin uygulanmasdr. Bu modl sonunda kompanzasyon sistemlerinin tasarlanmas ve uygulanmas konularnda bilgi ve beceri kazanm olacaksnz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET-1

AMA
Bu faaliyette verilen bilgiler dorultusunda, uygun ortam salandnda, TSE ve ilgili ynetmeliklere parelel olarak, kompanzasyon sistemlerini tanyacak ve hesaplamalarn renmi olacaksnz. Bu bilgiler dorultusunda uygulama yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Kompanzasyon sistemlerinin nerelerde ve hangi amalarla kullanldn aratrnz. Kompanzasyon sisteminin faydalarn ve zararlarn evrenizdeki elektrikilerden ve sanayii kurulularndan aratrnz. Evinizde kompanzasyon sistemi kullanlabilir mi, niin?

1. KOMPANZASYON SSTEM HESAPLARI

1.1. G ve G Katsays
1.1.1. G eitleri, Tanmlar ve G Vektr Diyagram
1.1.1.1. Aktif G(P) Gcn her an deiik deer ald durumlarda i gren, faydal olan gcn ortalama deerine alternatif akmda aktif g (etkin g) denir.Alternatif akmda g denildiinde kastedilen aktif gtr.Birimi wattr. P=U.I.. Cos Aktif g U geilim vektr ile I. CosJ akm vektrnn arpmna eittir. Akmn da iki vektr olduu gznnde bulundurulmaldr. Ia = I. Cos J bileene faydal akm, Ir=I.SinJ ise reaktif i yapmayan bileendir. Omik (Saf Diren) devrelerde Cos =1 dir. Bunu sonucu olrak omik devrelerde aktif g mevcuttur ve P=U.I dr. Endktif ve kapasitif devrelerde Cos = 0 dr. Endktif ve kapasitif devrelerde aktif g P=0 dr.

1.1.1.2. Reaktif G(Q) Devrede ortalama deeri sfr olan gce reaktif g denir. Ortalama sfr olduundan faydal bir i grmez. Alc, eyrek periyotta sistemden enerji alr ikinci eyrek periyotta ise ald g tekrar ebekeye iade eder.

1
T/4 T/4

T/4 T/4

ekil 1.1: Bir periyotluk sinsoidal sinyal

1.blgede sistemden g alnr. 2.blgeden alnan g sisteme iade edilir. Ksaca U.ISin arpmna reaktif g denir. Q harfi ile gsterilir. Birimi VARdr. VAR: Volt-Amper-Reaktif Omik devrelerde = 0 olduundan Sin = 0dr. Bu devrelerde reaktif g sfrdr. Endktif devrelerde = / 2 olduundan reaktif g Q>0dr. Kapasitif devrelerde = /2 olduundan reaktif g Q<0 dr. 1.1.1.3. Grnr G (S) Aktif gc direnler, reaktif gleri de endktif ve kapasitif devreler ekmektedir. Eer bir devrede hem diren hem de reaktanslar varsa bu devrede hem aktif hemde reaktif g birlikte ekilir. Byle devrelerde g, akm ile gerilimin arpmna eittir. Bu gce de grnen veya grnr g denir. S = U. I S = grnr g (VA) U = Gerilim (volt) I = Akm (Amper) Volt * Amper

1.1.1.4. G geni Ortalama (aktif), reaktif ve grnr gler arasndaki geometrik banty gsteren gene g geni denir. Bilindii gibi endktif bir devrenin ularna bir gerilim uygulandnda devre, geriliminden geri fazda bir akm eker.

ekil 1.2: Endktif devrede akm, gerilim ilikisi ekil 1.3: Endktif devrede g geni

Kapasitif devreler de ise devrenin ularna gerilim uygulandnda devre geriliminin ileri fazda bir akm eker.

Q = U .I .Sin

P = U .I .Cos
ekil 1.4: Kapasitif devrede akm ve gerilim ekil 1.5: Kapasitif devrede g geni

genden de anlalaca zere S = P + Q dir.

1.1.2. G Katsays
1.1.2.1. Tanm Gerilimle,"I" akm arasnda kalan ann (zaman as)kosnsne G FAKTR (COS) ad verilir.

ekil 1.6: Akm gerilim arasndaki a (Cos)

Baz alarn sins ve cosins deerleri. Grlecei gibi a bydke Cos deeri klr. A kldke Cos deeri byr A deeri =90 =60 =45 =0 1.1.2.2. Hesab Kompanzasyon sistemlerinin kurulmas sonucunda devreye balanan kondansatrlerin akm, devreden ekilen akmn reaktif bileenini azaltacandan ay kltr. Bunun sonucunda da Cos deeri byr. AKTF G / GRNR G = (W) / (VA) = Cos Kosinis Cos=0 Cos=0,5 Cos=0,707 Cos=1 Sins Sin=1 Sin=0,866 Sin=0,707 Sin=0

ekil 1.7: Kapasitif akm ile cos asnn klmesi

RNEK 1. 120 V 50 Hzlik kaynaktan 8A ve 720 w eken motorun a) b) c) d) Grnr gcn, G kat saysn, Faz asn Kr gcn (reaktif gcn) hesaplaynz.

zm: a) S = U.I = 120.8 = 960 VA b) P = 720 W, P = U.I.Cos, c) Cos = 0,75, = 41,4, d) Q = U.I.Sin = 120.8.0,66 = 633,6 VAR

Cos= 720 /(120.8) =0,75 Sin 41,4 = 0,66

RNEK 2. Gerilimi 220 volt olan bir fazl alternatre g katsays 0,90 olan bir yk balandnda ekilen akm 50,5 amper olmaktadr.Ykn aktif, reaktif ve grnr glerini bulalm. S = U.I = 220.50,5 =11110 VA Q = U.I.Sin = 220.50,5.0,43 = 4777,3 VAR P = U.I.Cos = 220.50,5.0,9=10000 WATT rnein, gc 10 kw ve gerilimi 220 V olan bir fazl alternatre g katsays 0,90 olan bir yk balanrsa ekilen akm, I1 =P/(U. Cos) = 10000/(220. 0,9) = 50,5 A. olur.

1.2. Reaktif G Tketicileri

Manynetik veya statik alanla alan btn elektrikli aralar ebekeden aktif g yannda reaktif g de eker; baz koullar altnda da reaktif g verir. Bu tip reaktif g tketicileri unlardr: Dk ikazl sekron makineler Asenkron motorlar Senkron motorlar Bobinler Transformatrler Redresrler Endksiyon frnlar, ark frnlar Kaynak makineleri Hava hatlar Floresan lamba balastlar Sodyum ve cva buharl lamba balastlar Neon lamba balastlar

1.3. Reaktif G htiyacnn Tespiti

G faktr dzeltmede balang noktas, yk karakteristiinin tam olarak belirlenmesidir. e, g sistemi ynnden bakldnda sistemin en fazla zorland ykteki g faktrnn bilinmesi yeterlidir. lkemizde mteri gruplarnn puant ykteki g faktrleri zerinde yaplm almalar ok eksiktir. Eldeki bilgiler genellikle datm panolarndaki Cos metrelerden okunan bilgileri iermektedir. Yaplan aratrma ve lmlerde her mteri grubu iin g faktr deerleri ortalama olarak bulunmutur.

Endstriyel Kurulular

Endstriyel kurulularn g faktrlerinin 0.6 0.9 arasnda deitii, alt snrn ark ocaklar, kaynak makineler veya kk elektrik motorlar kullanan ve aydnlatmann floresan lambalarla yapld kurulularda, st snrn ise byk gte motor kullanan, aydnlatmann da cva buharl lambalarla yapld kurulularda kullanld gzlenmitir. Meskenler Yaplan lmelerde g faktrnn yaam standartlar ile dorudan ilili olduu gzlenmitir. lkemizde meskenlerde elektrik enerjisini genellikle aydnlatma (akkor veya floresan lamba) ve biraz da stma iin kullanld dnlrse bunun sebebi ortaya kmaktadr. Ticarethaneler Ticarethanelerin ykleri aydnlatma ve kk elektrik motorlarndan olumaktadr. Ticarethaneleri brolar ve alveri merkezleri olarak ayrrsak, alveri merkezlerinin g faktrleri 0.8 0.7, brolarn ise 0.88 olarak llmtr. Resmi Daireler Resmi dairelerde ana yk aydnlatma oluturmakta, dolaysyla g faktr aydnlatmann trne bal olarak deimektedir. Yalnz floresan lamba kullanlan dairelerde g faktr 0.5 e kadar debilmekte ve flemanl lambalarn kullanlmasyla artmaktadr. Sokak Aydnlatmas Sokak aydnlatmasnda g faktrn kullanlan lamba tipi belirlemektedir. Enkandesan lambalarn kullanld durumlarda g faktr 0.97 ye ulamaktadr. rnein; Ankara Samsun otoyolundaki cva buharl lambalarla yaplan aydnlatmada g faktr 0.86 olarak belirlenmitir.

1.4. Bir Tesise Ait G Deerlerinin Tespiti

1.4.1. Tesis Proje Safhasnda ken
Tesis proje aamasnda olduu zaman g katsays 0,7 olarak dikkate alnr Gerekli kondansatr gc Qc=Px0,67 kVAr olarak bulunur.

1.4.2. Tesisteki l Aletlerinden

Ampermetre, voltmetre ve cosinsfimetre var ise S= (3) Uh.Ih P= S. Cos Q = S-P Qc= Q-(Px tg Q2) .. kVAr ile bulunur. Ampermetre, voltmetre ve bir aktif saya var ise S= (3) Uh.I P= saatteki led yanma says ledin yanma sabitesi Qc= Px(tgQ1-tg Q2) kVAr olarak bulunur.

Q = S-P

Tesiste aktif ve reaktif saya var ise

Saya sabiteleri ve saatteki tur says dikkate alnp P ve Q gleri bulunur. Qc= Q-P.tg Q2 . kVAr Aktif, reaktif sayacn olduu iletmeye iletme sresi belirli aktif ve reaktif tketim faturas geliyor ise.

Qc = Aktif Tketim Reaktif tketim x tg Q2) kVAr letme Sresi

1.5. Reaktif G Kompanzasyonu

Tketicilerin reaktif g ihtiyalarn karlamak iin iki tip aratan yararlanlr: Dinamik faz kaydrclar, ar ikaz edilmi senkron. (senkron kompansatrler). Statik faz kaydrclar, kondansatrlerdir.

Kondansatrlerin kayplar ok dk olup nominal glerinin % 0,5' inin altndadr. Bakm masraflar da dktr. Tketicilerinkullanlacak alann hemen yanna ve istenilen byklkte tesis edilebilme kolaylklar da vardr. Bu nedenle tercih edilir.

1.5.1. Dinamik Faz Kaydrclar (Senkron Makineler)

Reaktif g retiminde kullanlan dinamik faz kaydrclarn banda, ar uyarlm senkron makineler gelir. Genel olarak santrallerden gelen enerji nakil hatlarnn sonunda ve tketim merkezlerinin banda ebekeye bir senkron makine paralel balanr ve blgenin reaktif g ihtiyac bu makine tarafndan salanr. ebekeye balanan senkron makine ebekeden bota alma kayplarn karlyacak kadar az bir aktif g ve ebekeye istenen reaktif gc vererek, bir reaktif g reticisi olarak alr. Senkron faz kaydrclarn kayplar kondansatrlere gre daha yksek olduu gibi bunlarn devaml bir bakma ihtiyalar da vardr. Ayrca gleri ok yksek olduu halde, ekonomik olarak yapm ve temini mmkn olur. Bundan baka reticiler, bir tketim merkezinin civarna yerletirildiinden sadece generatrler ve yksek gerilim enerji iletim hatlar ve buna ait transformatrler kullandklar halde tketim merkezine bir veya iki kademeli orta gerilim ebekeleri ile alak gerilimli datm ebekesi reaktif g nakletmek zorunda kalrlar. Onun iin dinamik faz kaydrclar bugn ancak, zel hallerde ve ekonomik artlarn gerekletii yerler de kullanlr.

Resim 1.1: ebekeden reaktif g eken farkl glerdeki motor eitleri

10

Senkron Motorlar le G Kompanzasyonu

G katsaysnn dzeltilerek aktif gcn (gerek g) artmasn salamak iin senkron motorlar kullanlr. Bu amala kullanlan senkron motorlara SENKRON KOMPANSATR veya SENKRON KONDANSATR ad verilir. Resim 1.1de fazl bir ebekeye balanm, geri g katsayl (endktif) bir alc ile ayn ebekeye balanm 3 fazl bir senkron motor grlyor. Senkron motorun bota fazla uyartml altn ve kayplarnn olmadn dnelim. Bu durumda senkron motorun akm gerilimden 90 0 ilerdedir. ekil.1.8.b de yk akm Iy, ebeke gerilimi Uyden Y den geride gsterilmitir. Senkron motorun akm Is ise gerilimden 9Oo ilerdedir. Devreye senkron motor balanmadan nce ebekeden ekilen akm Iy kadar iken, senkron motor balandktan sonra ekilen akm I kadar olmaktadr. Iy akmnn iki bileeni Iya aktif Iyf ise reaktif bileen olarak tanmlanr. I akmnn aktif bileeni I, reaktif bileeni ise Irdir. Ia=Iya olduuna gre, senkron motor balandktan sonra da ekilen g ayn kalmtr. nk sekron motorun gerek gc sfrdr. Iya=Iy.Cos Y Ia=I.Cos Iya=Ia olduundan,

Iy.Cos Y = I.Cos dir. Iy >I olmas bize senkron motor balandndan sonra ebekeden ekilen akmn azaldn gsterir. RNEK 1: 100 KVA, Cos =0,6 geri g katsayl ve 2300 Vluk 3fazl bir yke kayplar olmayan fazla uyartml 35kVAlk bir senkron motor bota paralel balandnda sistemin g katsays ne olur?

11

ekil 1.8: (a) Senkron motor ile g kat saysnn dzeltilmesi (b) Senkron kompansatr vektr diyaram.

Ykn ektii akm I Y =

100000 2300 3

= 25 A

Senkron motorun akm I S =

35000 2300 3

= 8,8 A

I YA = I Y .Cos y =25.0,6=15A I YR = I Y .Sin =25.0,8=20A

I R = I YR I SM =20-8,8=11,2A
I= 15 + 11,2 = 18,72 A
2 2

Cos =

15 = 0,8 18,72

bulunur.

Grld gibi senkron motor balanmadan nce ebekeden 25 A ekilirken, senkron motor balandktan sonra ayn g iin ekilen akm 18,72 Ampere dmektedir. Bylece hatlarda den gerilim ve g kayb azalmaktadr. Sistemin daha nceden 0,6 olan g kat says, senkron motor balandktan sonra 0,8'e ykselmektedir. 12

Sistemin g kat saysnn 1 olmas iin reaktif akmn sfr olmas gerekir. Bunun iin yk akmnn reaktif bileeni Iyrnin senkron motor akm Ism ye eit olmas gerekir. Bu durumda yani Iyr = I olduunda sistemin g kat says 1 olur. Sistem omik olarak alr. Ykn reaktif bileeninin, senkron motorun akm Ismden byk olduu durumlarda (Iyr>Is) sistem endktif, kk olduu durumlarda ise kapasitif alr. RNEK 2: rnek 1 deki fabrikaya bir senkron motor balanarak sistemin g kat saysnn 1 olmas isteniyor. Bunun iin gerekli senkron motorun KVA olarak grnr gc ne kadar olmaldr? Ykn aktif bileeni (gerek gc) Py ; Py= Sy. Cos y =100. 0,6 = 60 kW. Reaktif bileeni (kr gc) Q=S. Sin y = 100. 0,8= 80 KVAR bulunur. Sistemin g kat saysnn 1 olmas iin Q = Qs olmas gerekir. Buna gre ebekeye balanacak senkron motorun KVA olarak grr gc 80 KVA olmaldr. Sisteme 80 KVAlk bir senkron motor balandnda, ebekeden ekilen reaktif g sfr olur. Reaktif gcn sfr olmas ise sistemin omik (Cos =1) olarak almas demektir.

1.5.2. Kondansatr ile

Statikad; kullanlan tehizatn dner sistemler yerine indktivite, kapasite ve tristr gibi elemanlarn kullanlmasndan doar. Faz Kaydrmadeyimi ise yine bu elemanlarla gerilim ve g faktrnn dzeltilmesinde kullanlmalarndan dolay verilmektedir.

Resim 1.2: 2,5 kvar, 50 F lk kompanzasyonda kullanlan kondansatrler

13

Kondansatrler ve Kondansatrlerin Hesab

Reaktif g retiminde statik faz kaydrc ad verilen kondansatrlerin stnlkleri saylamayacak kadar oktur. Bir kere kondansatrlerin kayplar ok dk olup nominal glerinin %0,5'inin altndadr; bakm masraflar yok denecek kadar kktr. Ayrca kondansatrler ile istenen her gte reaktif g kayna tekil edilebildii gibi bunlar tketicilerin yanlarna kadar gtrp hemen bunlarn ularna balamak ve bylece orta ve alak gerilim ebekelerini de reaktif gcn yk altndan kurtarmak mmkn olur. Onun iin kondansatrler kompanzasyon iin en uygun aratr. Kondansatrler bugn kuvvetli akm tesislerinde gittike artan bir nem kazanmtr. Kondansatrlerin beher KVAR bana maliyet bedelleri, orta byklkteki senkron kompanzatrlerinkinden daha dk oldugu gibi, bu fiyatta byk bir art olmadan bunlarn her gte imali mmkndr. Kondansatrlerin tesisi kolaydr ve gerektiinde kolaylkla geniletilerek gc arttrlabilir. Ayrca bunlarda tketici ihtiyacna gre, rahat bir ekilde g ayar da yaplabilir. Kondansatrlerin iletme emniyeti ok byk, mrleri uzun, bakmlar kolay ve basittir. Bunlarn yerletirilecekleri yerde hemen hemen hibir zellik aranmadndan yer temini de bir sorun yaratmaz. Gerekli kapasiteyi temin maksad ile birok kondansatr eleman bir araya getirilerek istenen deerde bir grup tekil edilebilir. Bir arza halinde zarar ieren bir eleman ayet ksa zamanda tehis edilirse az bir masrafla yenisi ile deitirilerek iletmeye fazla ara vermeden tamir yaplm olur. Kondansatr tesisleri birok elemandan meydana geldiinden bunlarn nakli kolay, tesisi ve balanmas rahat ve istenen kapasitenin elde edilmesi mmkndr Kondansatr birbirinden izole edilmi iki metal elektrottan oluur. Elektrttara gerilim tatbik edilince elektrolite yklenirler.Yklenen elektrik miktar Q (Q = C.U) gerilimle doru orantldr. Orant faktr C, o kondansatrn kapasitesi olarak nitelendirilir. Bu faktr, gerilim deerine, ykleme veya boaltma sresine bal deildir. ki dzey levha arasndaki kapasite degeri C: = Dielektrik sabitesi F = Elektrot yzeyi (m2) d = Elektrotlar arasndaki mesafe (m)

F C= d

Bu eitlik hafif kvrml dzeye yakn elektrotlu kondansatrler (rnein kt sarml kondansatrler) iin de yaklak olarak geerlidir. Kapasite birimi "Faraddr. Eer bir kondansatrn elektrotlar arasnda 1 v'luk bir gerilim varsa ve 1 A ile yklenmi ise o kondansatrn kapasitesi 1 F'dr, denilir. Pratik kullanma iin 1 Farad ok byktr. Bu nedenle kuvvetli akm tekniinde kullanlan byklk

f = 10 6 F

dr.

RNEK 1: 220 v 50 Hz li kaynaktan 700 A eken bir kondansatrn kapasitesi ka mikrofaraddr?

14

zm: Xc = 220 / 700.10 = 314,29 C = 106 / (2.f.Xc) = 106 / (2.50.314,29) = 10,14f. Reaktif g ihtiyacn tespit edebilmek, sistemin zahiri gcn ve bu gce ait g kat saysn ve ykseltilmek istenen g kat saysn bilmek gerekir. artname gerei ykseltilmek istenen g katsaysnn Cos 0,95 ile 1 aras deerde olmas gerekir. Bu snrlar alrsa ceza uygulanr. G katsaysn Cos deerine ulatracak kondansatr gc iin iki yol uygulanr. Aktif g sabit tutulur grnr g arttrlr. Grnr g sabit tutulup aktif g arttrlr. Gerekli kondansatr gc Qc = P-P2 veya Qc = P (tan - 2) . kVAr olarak bulunur. RNEK 2: Kurulu bir tesiste wattmetreden llen aktif g 1000 kwtr. Kosins fimetre 0,7 gstermektedir. Kompanzasyon sonras g katsays 0,95 yaplmak isteniyor. Gerekli olan kondansatr gcn hesaplaynz. ekilen grnr g S1 = P = 1000 kW= 1428,5 kVA Cos1 0,7 ekilen reaktif g Q1 = (S - P) = 1428,5 - 1000 = 1020,2 kVAr Aktif g sabit tutulursa Cos = 0,95 iin yeni grnr g S2 = P = 1000 kW = 1052,6 kVAr Cos1 0,95 Yeni Reaktif G Q2=(S2-P) =(1052,6-1000)=328,5kVAr Gerekli kondansatr gc Qc = Q-Q2 Qc=1020,2-328,5 = 691,7 kVAr Grnr gsabit tutulup aktif gte arttrlabilir. rnekte Cos1 =0,7 P = 1000 kW S = 1428,5 kVA olarak bulunmutu. Cos = 0,95 iin Yeni aktif g P2 = S Cos2 = 1428,5x0,95=1357 kW Yeni reaktif g Q2 = S2-P2 Q2 = 1428,5-1357 P2 =446,27 kVAr Gerekli kondansatr gc Qc = Q-Q2 Qc = 1020,2 446,27 Qc =573,93 kVAr

15

1.6. G Katsaysnn Dzeltilmesinin Faydalar

1.6.1. ebekedeki Yararlar
Kurulacak bir tesiste: Generatrr ve transformatrlerin daha kk gte seilmesine, letkenlerin daha ince kesitli, cihazlarnn daha kk olmasna

neden olur. Kurulu bir tesiste: retim, iletim ve datmda kapasite ve verimin artmasna, letkenlerde kayplarn ve gerilim dmnn azalmasna, Gerilim reglasyonu ve iletmeciliin kolaylamasna neden olur. Sonu: retim maliyeti azalr.

1.6.2. Tketicideki Yararlar

Kurulacak bir tesiste: Alc transformatrnn (varsa) kumanda, koruma ve kontrol donanmnn gereinden daha kk olmasna, letkenlerin daha ince kesitli seilmesine neden olur. Kurulu bir tesiste: Transformatr (varsa), o tesisatn kapasite ve veriminin artmasna, ebekeden daha az reaktif enerji ekilmesine, Kayplarn ve gerilim dmnn azalmasna neden olur. Sonu: Grlen hizmet ve retilen rnn maliyeti azalr.

1.7. Kompanzasyon Tesislerinin Dzenlenmesi

1.7.1. Orta Gerilim Tarafnda Kompanzasyon
Byk sanayi iletmelerinde alak gerilim tesislerinden evvel olduka geni bir orta gerilim ebekesi bulunur. Byk, gl motorlar bu ebekeden beslenirler. Orta gerilim ebekesi bir veya birka transformatr zerinden beslenir. Bu gibi tesislerde genellikle enerji sarfiyat orta gerilim tarafnda tespit edilir.Reaktif g sarfiyatn drmek iin btn kondansatrlerin de orta gerilim tarafnda merkezi olarak yerletirilmesi dnlebilir. Fakat bu gibi iletmelerde orta gerilim ebekesinden sonra daha geni bir alak gerilim ebekesi bulunduundan, orta gerilimle yaplan byle bir merkezi kompanzasyon ile alak gerilim ebekesi, reaktif akmn yknden kurtulmu olmaz. Bundan baka orta gerilim tarafnda yaplan kompanzasyon tesislerinde kullanlan balama cihazlar ok daha pahall olduu tesisin yaplmas da pahalya mal olur. 1.7.1.1. Orta Gerilim Kademesinde Kompanzasyon Amac Orta gerilim tarafndaki kompanzasyonun ancak zel bir orta gerilim ebekesi olan byk sanayi iletmeleri iin daha uygun olaca kesinlik kazanr. Bu gibi iletmelerde orta

16

gerilim motorlar teker teker kompanze edilir yahut kondansatrler tesisin reaktif g arlk noktasna yerletirilirler. 1.7.1.2. Seri ve nt Kapasitr Orta ve alak gerilim datm sistemlerinde gerek hatlann byk bir ksmnn doal gten fazla yklendiklerinden, gerekse kapasitif retimden dolay meydana gelen ar gerilimlerin dk olmas nedenleriyle yalnz kapasitif nt kompanzasyon yaplmaktadr. Endktif nt kompanzasyon lkemizde 154 ve 380 kV'luk sistemlerde kullanlmaktadr. Burada bir ana noktann gzden karlmamas gerekmektedir. Bu da g sistemlerinde gerilim kontrolnn ilk etapta generatrrler ve transformatr kademeleri ile yaplmas gerektiidir. Bunlar yeterli olmad takdirde g faktr kompanzasyonuna gidilmelidir. 1.7.1.3. OG Dompanzasyon Devre Eleman Seimi Anahtarlar: Basit alak gerilim tesislerinde ayr bir anahtar kullanmadan kompanzasyon yaplmas tercih olunur. Bu durumda kondansatr, motor ile birlikte motor anahtar zerinden devreye alnp karlr. 500 Va kadar alak gerilim tesislerinde kondansatrler iin yk anahtarlar kullanlr. Modern tesislerde kondansatr anahtar olarak kuru kontaktrler veya motor koruma anahtarlar tercih edilir.

Resim 1.3: AG kompanzasyonunda kullanlan kontaktr eitleri

17

Resim 1.4:AG kompanzasyonunda kullanlan bir paket alter

Sigortalar: Kondansatrler genellikle ksa devreye kar sigortalarla korunur. Devreye girme esnasnda kondansatrn balangta ektii akmn byk olduu, otomatik olarak ayarlanan tesislerde kondansatrlerin devreye girip kma frekansnn olduka yksek oluu ve tristrle kumanda edilen tesislerde meydana gelen yksek harmoniklerin tesiri gz nne alnarak sigorta akmlar, nominal kondansatr akmndan %70 kadar daha byk seilir. Ayrca ayn sebepten dolay gecikmeli tip sigortalar tercih edilir. Bununla beraber sigortann ar ykte devreyi kesmesi istenir.

Resim 1.5: Kompanzasyonda kullanlan sigortalar

18

Boaltma direnci: Motor veya transformatr ularna sabit olarak balanan kondansatrler iin bir dearj direncine ihtiya yoktur; motor veya transformatr devreden ktnda, sz konusu kondansatr de bunlarn sarglar zerinden boalr. Bir sigorta ve anahtar zerinden balanan kondansatrler ise devreden karldklarnda bir dearj direnci zerinden topraklanrlar. Kondansatrlerin boaltlmas iin diren yerine bobin de kullanlabilir. Bunlarn reaktif direnleri ok yksek olduundan srekli olarak kondansatr ularna paralel bal kalabilirler; omik direnleri ok kk olduu iin bunlar zerinde byk kayplar ba gstermez.

Resim 1.6: Motor balantlarnda kullanlan kondansatr eitleri

1.7.2. Alak Gerilim Tarafnda Kompanzasyon

Byk sanayi iletmelerinde dahi alak gerilim tesisleri daha nemli bir yer tutar. Bu sebeple kompanzasyonun salad tm avantajlardan yararlanmak iin kompanzasyonun alak gerilim tarafnda yaplmas tercih olunur. Bundan baka ekonomik adan bakldnda, hem alak gerilim balama cihazlarnn daha ucuz hem de bunlarn tesisinin ve iletmesinin daha az masrafl ve daha kolay olduu grlr.

19

Resim 1.7: Orta byklkteki bir sanayi iletmesinde bulunan kompanzasyon panosu

1.8. Kompanzasyon Sistem eitleri

1.8.1. Bireysel Kompanzasyon
Kondansatrler, kompanzasyonu yaplacak indktif yklerin (motor, trafo,balast) alterlerine balanr.En etkili kompanzasyon yntemidir Genellikle sabit kompanzasyon olarak yaplr. Hazrlanm cetvellerden faydalanlarak gerekli kondansatr deerleri belirlenir. 1.8.1.1. Transformatrlerde (AG Tarafnda) Alternatif akm makinelerinin en nemlilerinden biri olan ve en ok kullanlan transformatrler, bal olduklar st gerilim ebekesinden endktif reaktif g eker. Bunlar bireysel olarak kompanze edilir. Kondansatrler ya st gerilim ya da alt gerilim tarafna balanabilirlerse de hem pratik hemde ekonomik sebeplerle alak gerilim tarafna balanmalar tercih edilir. Transformatrn yk daima deiebildiinden kompanzasyon iin gerekli kondansatr gc, en byk reaktif g ihtiyacna gre seilmez. Aksi halde dk ykl saatlerde ar kompanzasyon ba gsterebilir ve transformatrn sekonder ularnda gerilim ykselebilir. Ayrca ebeke geriliminde harmoniklerin mevcut olmas halinde, kondansatr ebekeden ar akm ekerek transformatr ar ykleyebilir. Transformatrlerin kompanzasyonunda kullanlacak kondansatrn, transformatrn bota ektii reaktif gc karlayacak mertebede olmas gereklidir. Aklanan sebeplerden dolay Elektrik idareleri tarafndan transformatrn ykne bal olmadan, nominal gcn % 5 - % 10 deerinde sabit bir kondansatr balanmasn tavsiye edilir. eitli g ve gerilimlerdeki transformatrlerin kompanzasyonu iin gerekli kondansatr gleri aadaki cetvelden seilebilir;

20

Normal Trafo Gc (kVA) 10 25 50 63 100 125 160 200 250 315 400 500 630 1000 2000

6 kV a kadar Kondansatr Gc (kVAR) 1.5 2.5 5 6 8 10 10 12 15 20 20 25 30 40 60

6 ila 15 kV 1.5 2.5 6 8 10 10 12 15 20 20 25 30 35 45 65

15 kV un zeri 2 3.5 8 10 12 12 15 20 25 25 30 35 40 50 80

Tablo 1.1: Transformatr gc ve gerilimine gre balanacak kondansatr gleri

1.8.1.2. Asenkron Motorlarda Motorlarn tek tek kompanzasyonunda motorun bota ektii zahiri gce gre kondansatr gcnn hesaplanmas gerekir. Asenkron motor, manyetik alann retilmesi iin endktif reaktif g eker. Motorlarn ektikleri reaktif g, motorun nominal gcne ve devir saysna baldr yani verilen belirli bir gte, dk devirli motorlar daha yksek mknatslanma akm eker. Bota alan motor ise ebekeden hemen hemen yalnz mknatslanma akm eker. u halde dk devirli motorlarn g kat saylar daha dktr. Yldzgen alterlerle yol verilen asenkron motorlara yaplan kompanzasyonda kondansatrler motor sarglarnn ularna paralel balanr. Ancak motorlara yol verme esnasnda u ekilde tehlikeli bir olay bagsterebilir: Yldz balama durumunda kondansatrler dolmu durumda iken gen balamaya geme esnasnda ok ksa sreli olarak ebekeden ayrlr ve gen durumunda fazlar ters olarak tekrar ebekeye balanr. Dolays ile bu durum darbe akmlar meydana getirir. Bu da motorun, kondansatrlerin ve balama elemanlarnn ar zorlanmasna yol aar. Uygun kontaktr kombinasyonlar kullanmakla bu olay nlenebilir

21

Resim 1.8: Motor sarg ularna balanan kondansatr eitleri

Kondansatrlerle donatlan asenkron motorlarda ba gsteren ve arzu edilmeyen baka bir olay da kendi kendine uyarma dr. ebekeye bal olarak almakta olan bir asenkron motorun ularna, bota alma akmnn yaklak % 90na eit gte bir kondansatr paralel balanrsa bu durumda genellikle arzu edilmeyen ar kompanzasyondan baka, devreden ayrlm olup kinetik enerjisi ile dnmekte olan motorda kendi kendini uyarma ba gsterir. Motor ebekeden ayrld anda kinetik enerji ile dnmeye devam eder. Kondansatrden gerekli uyarma akmn ekerek bir mddet daha generatrr olarak almaya devam eder. Bu durumda sarglar yldz bal motorun ularnda iki kat bir gerilim endklenir. Bunun iin sz konusu olan kondansatrlerin direkt balanmalar 25 kWa kadar motorlar iin kullanlabilir. Byk sanayi tesislerinde ve fabrikalarda, Blok Yk olarak adlandrlan yksek gl (rn. 400 kW) ve devreye girip kma zamanlar tam olarak bilinmeyen elektrik motorlar kalk annda ebekeden ksa sreli (yaklak 10 s.) olarak ok yksek akmlar eker. Sistemdeki otomatik kompanzasyon, byle ksa sreli maksimum ykleri belli bir gecikmeyle alglad iin, bu andaki reaktif gc karlayacak gerekli gte kondansatr bataryas devreye girene kadar motor yol alm olur ve nominal gte almaya balad iin ebekeden kalk anna gre daha az reaktif g eker. Bu olay srasnda tesisin reaktif enerji sayac hzla dner, kompanzasyon amacna ulamam olur. Byle durumlarda blok ykler, mstakil olarak kompanze edilmelidir. 1.8.1.3. Aydnlatmada Aydnlatmada kullanlan modern lambalarn yardmc malzemeleri yznden, ebekeden ekilen endktif nitelikteki reaktif gcn birok sakncalar vardr. Bunlar; retim, iletim ve datm sistemlerindeki elerin gereksiz ekilde yklenmesi ve bu suretle besleme kapasitelerinin azalmas, Gereksiz yere ekilen fazla akmn enerji kayplarna neden olmasdr.

22

Bu sakncalar, aydnlatmada endktif gcn kondansatrler sayesinde ekilen kapasitif gle kompanze edilmesi yani giderilmesi suretiyle ortadan kaldrlabilir. Lamba Snflar Aydnlatmadaki kompanzasyon kullanlan lamba trne baldr. Elektrolminesan Lambalar Elektrolminesan, gazlarn bir elektrik dearj ile k yaymasna denir. Bu lambalar kapasitif akm ektiklerinden, santral ve ebekenin endktif ykn azaltr ve bu yzden yk durumunu genel olarak dzeltirler. Bu lambalar, teknolojinin bugnk dzeyinde ok az k verdiklerinden normal aydnlatmada kullanlmamaktadr. Bu yzden kompanzasyon hesabna direkt etkileri yoktur, ihmal edilebilirler. Daha ziyade lme aygtlarnn kadranlarn aydnlatmak, pasif korunmada kl sinyaller oluturmak ve yatak odalarnda lo bir aydnlatma salamak gibi amalarla kullanlrlar. Akkor Telli Lambalar Bu lambalar birer omik diren gibi ebekeyi yklediklerinden endktif yk ekmezler yani bu bakmdan ideal bir alc durumundadrlar. Fakat bu lambalar ktan ziyade s verdiklerinden gn getike kullanm azalmaktadr.

Resim 1.9: Deiik wattlardaki akkor flamanl lambalar

Dearj Lambalar

Floresan lambalar ile cva buharl ve sodyum buharl lambalar ebekeye ancak bir balast ve ateleyici, (ignitr) yardm ile balanr. Balast, bir empedans ya da kaak akl bir transformatrden oluur ve ebekeyi endktif bir gle ykler. Dearj lambalarnn ksal verimleri, akkor lambalara gre ok daha yksektir.

23

Dearj lambalar, akkor lambalar gibi yardmc malzeme kullanmadan, kolaylkla ebekeye balanmas olanaksz olmasna karn yksek verimleri ve uzun mrleri dolaysyla gnden gne yaygnlamaktadr. Ayrca akkor lamba gibi basit bir duya vidalanabilen, balast ile dearj hcresini kapsayan floresan lambalar (PL serisi PHILIPS) gelitirildiinden, dearj lambalarnn hzla yayld sylenebilir. Bu yzden aydnlatmada endktif ykn kompanzasyonu byk boyutlara ulamaktadr. Aydnlatmada kompanzasyon, dearj lambalarnn kompanzasyonundan ibarettir. Dearj lambalarnn kutuplarndaki gerilim, akmn artmasyla azalr. Kararl bir alma iin pozitif bir karakteristik elde etmek amacyla seri olarak bir empedans balanr. Eer ebeke gerilimi dearj srdrebilecek deerde deilse genel olarak bir ototransformatrle ykseltilir ve bu takdirde, ayrca seri bir empedans balamak yerine bu empedansa edeer olacak ekilde transformatr kaak akl olarak imal edilir. Teorik olarak seri bir empedans, bir endktans veya bir kapasiteden oluturulabilir ancak kapasite kullanld takdirde, alternatif akmn her yarm periyodunda meydana gelen akm tepeleri yksek bir deere ulaacandan, lambann elektrotlar abuk ypranr ve mr ksalr. Bu nedenle seri empedans, endktif bir reaktanstan oluturulur.

Resim 1.10: Cva buharl, sodyum buharl ve Floresan lamba eitleri

Lambalarn, balastlar dolaysyla, ebekeden ektikleri endktif g, devreye balanan kondansatrlerin ektikleri kapasitif ykle kompanze edilir. Endktif yk oluturan aydnlatma armatrlerinde kompanzasyon kondansatr kullanlmaktadr. Bu armatrlerde kullanlan kondansatrler, polipropilen-metalize yapsnda olup evreye, insan salna zararl hibir madde iermemektedir. Kullanlan kondansatrler, ierisinde bulundurduu dearj direnci ile gerilim kesildikten 1 dakika sonra zerinde 50 V u amayan bir gerilim tutarak, yine insan hayatn tehlikeye atmayacak bir ekilde dizayn edilmitir. Bu kondansatrler sadece aydnlatma armatrleri iin dizayn 24

edilmi olup alma gerilimi, s zellikleri, montaj ve gvenlik kilidi ile tamamen zeldir. Eer kondansatr zerinde ar bir yk oluursa kondansatr kesinlikle patlamadan ve evreye zarar vermeden devre d kalr (LAMP 83). FLORESAN ARMATRLERDE KULLANILAN BALASTLARIN COS DEERLER Floresan Ampul Balast Akm (A) Cos 1 x 20 W 1 x 20 W 0.37 0.35 1 x 18 W 1 x 20 W 0.37 0.35 2 x 20 W 1 x 40 W 0.42 0.50 2 x 18 W 1 x 40 W 0.42 0.50 1 x 40 W 1 x 40 W 0.43 0.50 1 x 36 W 1 x 40 W 0.43 0.50 2 x 40 W 2 x 40 W 0.86 0.50 2 x 36 W 2 x 40 W 0.86 0.50
Tablo 1.1

CIVA BUHARLI ARMATR BALASTLARININ COS DEERLER Lamba Tipi HPI-T 50 W HPI-T 80 W HPI-T 125 W HPI-T 250 W HPI-T 400 W HPI-T 700 W HPI-T 1000 W HPI-T 2000 W Balast Tipi BHL 50L10 BHL 80L10 BHL 125L11 BHL 250L11 BHL 400L11 BHL 700L02 BHL 1000L02 BHL 2000L18
Tablo 1.2

Cos 0.45 0.50 0.55 0.55 0.60 0.60 0.65 0.65

SODYUM BUHARLI ARMATR BALASTLARININ COS DEERLER Lamba Tipi SON (-T) 50 W SON (-T) 70 W SON 100 W SON (-T) 150 W SON (-T) 250 W SON (-T) 400 W SON (-T) 1000 W Balast Tipi BSN 50L33 BSN 70L33 BSN 100L11 BSN 150L11 BSN 250L11 BSN 400L11 BSN 1000L02
Tablo 1.3

Cos 0.40 0.40 0.45 0.45 0.45 0.45 0.45

Yukardaki tablolarda Cos deerleri verilen lamba ve balast tipleri belli armatrlerden alnm olup, sadece rnek olmas asndan verilmitir.

25

1.8.2. Grup Kompanzasyon

Birok tketicinin bulunduu bir tesiste her tketicinin ayr ayr kondansatrler ile donatlaca yerde bunlarn mterek bir kompanzasyon tesisi tarafndan beslenmesi daha pratik ve ekonomik sonular verir. Bu durumda kondansatrler, gerektii miktarlarda ve zel anahtarlar zerinden ve gerektiinde kademeli olarak ebekeye balanr. Kondansatrlerin ama ve kapama esnasnda meydana getirdikleri ark karlamak iin uygun anahtar kullanlmaktadr. Anahtar aldnda ok ani ve sratle bir dearj direnci zerinden topraklanmaktadr. Ayrca kondansatrler ksa devrelere kar gecikmeli sigorta ile korunmaldr.

Resim 1.11: 3 kademeli bir kompanzasyon panosu

1.8.3. Merkezi Kompanzasyon

Elektrik motorlar, transformatrler, bobin gibi cihazlar mknatslanma akmlarndan dolay ebekeye ek bir yk getirir. Reaktif enerji denilen bu enerji, i grmedii halde cihazdan enerji santralna kadar olan iletim, datm ve retim tesislerini ykler ve kablo kesici gibi elemanlarn yararl g aktarma kapasitelerini drr. Bu nedenle endktif yklerin bulunduklar devreye kondansatr balanarak, yklerin yaknnda reaktif g retilebilir ve bylelikle bu gcn tm ebekeyi etkilemesi nlenir. Endktif yklerin hemen yanna uygun deerde kondansatr balanarak yaplan bu ileme Sabit Reaktif G Kompanzasyonu denir. Uzun srelerde devrede kalan byk endktif ykler iin uygun bir yntem olan sabit kompanzasyon, sk sk devreye girip kan kkl bykl endktif yklerin bulunduu tesislerde, her yke denk ayr bir kondansatr balama gerei nedeniyle aklc olmayabilir. Bu tip tesislerde kondansatr gcn, deien

26

kompanzasyon gcne uydurabilmek iin merkezi ve otomatik kompanzasyon yaplmas uygundur. Merkezi Otomatik Kompanzasyon Sistemi, temel olarak uygun dzenlenmi kondansatr bataryalar, reaktif gc alglayp uygun kondansatr bataryalarnn devreye alnp karlmasn salayan reaktif g kontrol rlesi ve kondansatr gruplarna kumanda eden kontaktrlerden oluur.

Resim 1.12: Orta byklkteki bir tesisin alclarnn kompanze edildii merkezi kompanzasyon panosu

1.9. Harmoniklerin Kompanzasyon Tesislerindeki Etkileri

1.9.1. Harmonikli Elektriksel Byklkler
AC ebekelerinde elektrik retim, iletim ve datm srasnda gerilim ve akmn tam sins eklinde olmas istenir. Ancak baz yan etkiler ve bozucu olaylar yznden, gerilimin ve akmn ekli bozulur ve sins biiminden ayrlr. Bu ise enerji sistemlerinde zararl etkilere neden olur. Genel olarak sins biiminde olmayan periyodik bir fonksiyon, fourier serisine gre sonsuz sayda harmoniklerin toplamna eittir. Sinsoidal olmayan bir gerilimin veya akmn etkin deeri harmonik bileenlerinin karesel ortalamasna eittir. Buna gre gerilimin veya akmn etkin deeri V=[ VN 2 ]1/2 olacaktr. Harmoniklerin asal frekans wn ile gsterilirse, n=1, 2, 3, . olmak zere, wn =n.w1 yazlabilir. Burada w1 temel harmoniin asal frekansdr.

27

Gerekte harmonik mertebeleri 1, 2, 3,........... a kadar tam saylardr. Ancak elektriksel byklklerin sk rastlanan ekilleri bakmndan baz harmonik mertebeleri belirgin olurken, bazlar da hi ortaya kmamaktadr. Periyodik erilerin harmonik analizi yapldnda, sadece 1., 3., 5., 7.,......gibi tek mertebeli harmoniklerin toplam olduu grlr. Bu eriler apsis eksenine gre simetrik olan erilerdir.

1.9.2. Harmoniklerin retilmesi

Baz ykler AC kar lineer olmayan empedans gsterir. Bu tip yklerin banda statik g konvertrleri (tristrl dorultucular ve invertrler), ark frnlar, generatr, transformatr ve bobin ekirdekli cihazlar gelir. Demir ekirdekli cihazlarn harmonik retmeleri, demir ekirdein mknatslanma karakteristiinin lineer olmamasna baldr. Tristrl g konvertrleri ve tristr kontroll reaktrlerde olduu gibi sins erisinin kesilmesi elektrik devrelerinin lineer olmamasna yol aar. Aada harmonik reten cihazlarla ilgili ksaca bilgi verilecektir 1.9.2.1. Generatrler Generatrrler en doal harmonik reticileridir. Dnen makinelerde harmonik retimi bakmndan en nemli faktr alan erisinin eklidir. ndklenen EMKnn sins biimli olmas indksiyon aksnn sins biimli olmasna baldr. Halbuki kk kutuplu ve kutup bal boyunca hava aral sabit olan senkron makinelerde alan erisi yaklak dikdrtgen ve yuvarlak kutuplu makinelerde trapez eklindedir. Bu eriler 1., 3., 5., 7.,.....gibi tek mertebeli sinsl terimlerin toplam olduundan, indklenen EMK da ayn mertebeli harmonikleri ierir. n. harmonik gerilimin etkin deeri, Vn =4..44.n.kn.N.n.f 1 dir. Burada n alan erisinin n. harmonii, kn n. harmonik sarg faktr, N bir faz sargsnn sarm says, f1 temel harmoniin frekansdr.

28

Resim 1.13: Asenkron motora akuple balanm bir generatr eidi

Harmonik akmlarn azaltlmas, faz sarglarnn balant ekli ve hava aralnn uygun ekilde dzenlenmesiyle gerekletirilir. Generatrn stator sarglar yldz bal ise 3 ve 3 kat harmonikler faz gerilimlerinde bulunur. Faz aras gerilimler iki faz geriliminin farkna eit olduklarndan, eit fazl harmonikler birbirini gtrr ve faz aras gerilimler bu harmoniklerden arnm olur. Yldz bal byle bir generatr, simetrik fazl bir yke balanr ve yldz noktas generatre balanmazsa tketici gerilimlerinde eit fazl harmonikler bulunmaz. Ancak yldz noktalar ntr hatt ile balanrsa faz iletkenlerinden 3 ve 3n kat frekansl I0 gibi bir akm geer ve bunlar yldz noktasnda birleerek ntr iletkeni zerinden 3.I0 deerinde bir akm geirir. Bu nedenle tketici gerilimleri de harmonik kazanr. Harmoniklerin zararl etkilerini azaltmak iin generatrrlerde amortisman sarglar kullanlr. rnein stator sarglarndan 5. ve 7. geerse, 5. harmonik stator alanna gre ters bir alan ve 7. harmonik ise doru bir alan yaratr. Bu alanlardan biri doru dieri de ters ynde olmak zere, amortisman sarg ubuklarn 6 kat frekans ile keserler. Bylece bu sarglardan geen 6 kat frekansl akmlar, kendilerini indkleyen akmlar sndrecek ekilde etki eder. Harmonikli akmlar, amortisman sarglarnda ek snmaya neden olur. 1.9.2.2. Transformatrler Elektrik ebekelerinde transformatr, bobin gibi demir ekirdekli sarglar nemli harmonik reticisidir. Transformatrler sinsoidal gerilimle beslendiinde ebekeden mknatslanma akm eker. Ancak demir ekirdein manyetik karakteristii lineer olmad iin bu akm sinsoidal deildir.

29

Resim 1.13: 1 Fazl transformatr eidi

B-H erisini yorumlarsak; doyma arttka harmoniklerin genlikleri byr. Harmonik akmlar, transformatrlerin birincil sarg reaktans, hattn reaktans ve generatrrlerin kaak reaktans zerinden getii iin, bunlar zerinde harmonikli gerilim dm meydana gelir. Bu reaktanslar frekansla orantl olarak arttklarndan, zellikle dk yklenmelerde, yksek harmonik akmlarnn bunlar zerindeki gerilim dm byr. Esas olarak harmoniklerin ebekeye geip gememesi u faktrlere baldr. Transformatrn balant grubu, Birincil sargs yldz bal transformatrlerde yldz noktasnn ebekenin ntr hattna bal olup olmamas, Mknatslanma akmnn serbest ya a zorunlu olmas

Transformatrlerin balama tarz, harmoniklerin ebekede bulunup bulunmamasna baldr. rnein birincil taraf gen bal transformatrde; 3., 9., 15. harmonikler her faz sarg akmnda bulunur. Bunlar her sargda eit fazl olduklar iin, gen sargnn iinde kalr ve dar kamazlar. Bunun yan sra ebekeden 1., 5., 7., 11.,....... gibi harmonikli akmlar ekilir. Ksaca sylemek gerekirse transformatrn birincil ve ikincil sarglar nasl balanrsa balansn, ebekeden daima 1., 5., 7., 11.,.......gibi harmonikli akmlar ekilir. 1.9.2.3. Redresrler ve Tristrler Tristrlerle gerekletirilen dorultucu ve/veya invertrlerde harmoniklerin retilmesi, akmnn periyodik olarak kesilmesi esasna dayanr. Normal alma altnda dorultucular ebekeden I1 temel harmonik akm ile beraber In harmonik akmlarn da eker. Dorultucularn darbe says p ise harmonik mertebesi,

30

n= kp 1 k= 1, 2, 3,........olacaktr. Bu durumda In temel harmonik akm;

fn In = I1. n fn dorultucunun kumandasna bal birden kk bir saydr. Dorultucunun komutasyon sresi ihmal edilirse fn =1 alnabilir. Bu durumda,
dir.(4.5) denkleminde In= I1/n olacaktr. Harmonik akmlarn mertebesini ykseltmek ve etkin deerini drmek iin darbe says olabildiince youn olmaldr. Darbe saysnn 12den 36ya karlmas iyi sonular vermektedir. 1.9.2.4. Arkla alan letme Aralar Ark ocaklar, kaynak makineleri gibi normal almalar arkl olan makine ve tesislerde nemli harmonikler meydana gelir. Ark; akm ve gerilim arasnda lineer bir bantnn bulunmad fiziksel bir olaydr. Ark ocaklarnn ve kaynak makinelerinin rettikleri akmlarn harmoniklerini, ne mertebe ne de etkin deer bakmndan hesap yolu ile tayin etmeye imkan yoktur. Arkn meydana gelii o anda meydana gelen birok i ve d fiziksel faktre baldr. Ark akmnda her mertebeden akm bulunabilecei gibi, bunlarn deerlerinin zaman iinde sabit kalmalar beklenemez. Harmonikler hakknda bilgi edinmek iin ekilen akm osilogramla kaydedilir ve analizr yardmyla harmonikler tespit edilir.

1.9.3. Harmoniklerin Kondansatrler zerindeki Etkisi

Gnmzde endstriyel sektrde g elektroniini kullanan elektrik cihazlarnn says hzla artmaktadr. rnek vermek gerekirse elektronik hz kontrol cihazlar, ark frnlar, tristr kontroll dorultucular, redresr,endksiyon frnlar,kaynak makineleri,statik konvektrle (ups) floresant lambalar vb. Bu cihazlar harmonik retirler ve bunun iin ebekede ar ykler, bozulmalar ve gereksiz amalar meydana gelir ki bu da kullanlan cihazlarn mrn ksaltr, verimliliini azaltr ve iletmenin almasn etkiler. Simetrik 3 fazl g sistemlerinde harmonikler genellikle tekli rakamlardan oluur,3,5,7,9..n. Harmoniklerde mertebe ykseldike amplitd deeri der. Bir ebekedeki harmoniklerin etkisinin azaltlmas tavsiye edilir.

31

Kondansatrler ebekedeki harmoniklerden en ok etkilenen elemanlardr. Kondansatrn kapasitif direnci frekans arttka azalr. Pratikte bunun anlam ise kk bir harmonik gerilim byk bir kondansatr akmnn ekilmesine sebep olur. ebekede harmoniklerin grlmesi gerilim ve akmn dalga eklinin bozulmasna neden olur. Eer kondansatr grubunun frekans herhangi bir harmonik frekansna yaknsa ksmi rezonans meydana gelir. Bu durumda oluan yksek akm kondansatrlerinin snmasna ve dielektrik kayplara sebep olur ki sonu olarak hata olumas kanlmazdr. Rezonansn meydana gelmesine engel olmak ve iletmenin gvenli bir ekilde almasn salamak iin harmoniklerin ortadan kaldrlmas gerekir.

1.9.4. Harmoniklerin Elektrik Tesisleri zerindeki Etkisi

Harmoniklerin elektrik tesis ve cihazlar zerindeki zararl etkileri yledir. Temel harmonikteki deeri XL bir endktif diren, harmonik mertebesi n olan akm karsnda, XLN=n.XL deerini alr. Yani frekans bydke endktif diren de byr. Generatrrler yklendike, sarglardan geen harmonik akmlar, stator kaak reaktansnda harmonikli gerilim dm meydana getirir. Generatr ularndaki gerilim ve ebeke geriliminin ekli bozulur. Kondansatrlerin kapasitif direnleri frekansla ters orantl olarak azalr. Temel harmonikteki deeri Xc olan kapasitif diren, n. harmonik mertebesinde, Xcn= Xc/n deerini alr. Bu durumda kapasitif diren klmtr. Buna bal olarak da byk deerli harmonik frekanslarda kondansatrler daha fazla akm eker ve termik bakmdan zorlanrlar. Harmonikli gerilimle beslenen senkron ve asenkron makinelerde moment salnmlar ve ar snma meydana gelir. Faz aras gerilimler harmonik ierirse bir toprak temas halinde, toprak akmlarnda byk harmonikler bulunur. Bu nedenle yldz noktasna bal bobin grevini yapamaz ve arkn snmesi zorlar. Harmoniklerin neden olduu en nemli etkilerden biri de rezonanstr. Kompanzasyon iin balanan kondansatrlerin Xc kapasitif reaktanslar, tesis elemanlarnn X1 endktif

32

reaktanslar ile bir titreim devresi oluturur. X1 ve Xc nin belli deerlerinde, harmonik frekanslarda rezonans olaylar ortaya kar.

1.9.5. Harmoniklerin Ortadan Kaldrlmas

OG kompanzasyonu Pasif filtreler Aktif filtreler

1.9.5.1. OG Kompanzasyonu Harmonik kaynaklar genellikle youn olarak AG sistemlerinde mevcut olduundan AG sisteminde kompanzasyon yaplmaz ve kompanzasyon OG de tasarlanr. Bu sayede kondansatrlerin sisteme olan paralel rezonans etkisi ile sistemde rezonans artlar olumayacandan harmonikler giderilmi olmasa da sorunlar azaltmak iin uygulanabilecek iyimser bir yntemdir. 1.9.5.2. Pasif Filtreler Pasif filtreleri iki grupta toplamak mmkndr Dk Ayarl Pasif Filtreler Harmonik filtreli kompanzasyon olarak da tabir edilen bu filtre sisteminde, kompanzasyon yerine ana harmonik frekansndan daha dk bir frekansta endktans bobini tasarlanarak kondansatrlerin nne seri baland sistemdir. Dk ayarl pasif filtre sistemlerinde ama kondansatrlerin sisteme olan paralel rezonans etkisini tamamen ortadan kaldrmak ve bu noktada empedans belirlenen merkezi frekansta sfra eitleyerek harmonik gerilimlerini minimuma indirmektir. Bu sayede kondansatrlerin sisteme olan etkisi ortadan kalktndan, kondansatrlerin sistemde yaratt harmonik akmlar da giderilir ancak tesiste retilen harmonik akmlarna kar etkisizdir. Seri rezonans frekans fs =

1 2 LC

Seri rezonans art XL = X R

2 2 Z H = X L + XC = 0

I TH = I H + I CH

Im = Toptam harmonik akm

I CH = 0 I TH = I H + 0 = I H
V TH = Z H * I TH = 0 * I H = 0

I CH = Kondansatr zerindeki
V TH =Harmonik gerilimi Z H =Harmonik empedans

Dk ayarl filtreler harmonik gerimin sfra ektiinden olduka baanl, g kayptan kVAr bana yaklak 5 W olan ve ekonomik saylabilecek bir yntemdir.

33

Harmonik filtreli kompanzasyon sistemi sayesinde paralel rezonansn ortadan kaldrlabilmesi iin tesiste seri rezonans devresi meydana getirilir. Seri bal kondansatr ve bobinin toplam reaktans seilen frekans deerinde sfr olacaktr. Oluturulan seri rezonans devresi ile parale rezonansn kondansatrler ve sistemin dier noktalarndaki etkisi ortadan kaldrlr. Ayarl Filtreler Merkezi frekans ayarl filtreler, filtreli kompanzasyon mant ile ayn olmakla beraber endktans bobini, tesiste etkin harmonik frekans veya frekanslarna eit olacak ekilde tasarlanr. Merkezi frekans ayarl filtreler, harmonik filtreli kompanzasyona kyasla daha etkili, g kayplar ve kurulum maliyeti daha yksek bir sistemdir. Merkezi frekans ayarl filitrasyon, sistemde mevcut bulunan baskn harmonik frekanslarna gre tasarlanr. Sistemde mevcut bulunan harmonik retelerinin elektriksel yaps analiz edildiinde, 6 darbeli tabir edilen 6 adet anahtarlama eleman bulunan (Tristr, IGBT) cihazlar bulunuyorsa sistemde 5. ve 7. harmonik, eer 12 darbeli sistemler bulunuyorsa 11. ve 13. harmonik sistemde baskn harmonik mertebesi olacaktr. rnein tesiste 5. 7. ve 11. harmonikler baskn ise 250 Hz, 350 Hz ve 550 Hz'de seri rezonans devresi meydana getirilir. Fakat tesiste 5. 7. 11 ve 13. hanmonikler baskn ise 250 Hz, 350 Hz'de seri rezonans meydana getirilirken ve 500 Hz'in zerinde bir deerde geni bantl bir filtre devresi tasarlanarak seri rezonans devresi meydana getirir. Ancak sistemin uzun sre salkl almas amacyla kondansatrlerin zaman iinde g kaybetme ihtimalleri de gz nne alnarak endktans bobini tasarlanrken merkezi frekans 245, 345 ve 545 Hz olacak ekilde hesaplanr Seri rezonans frekans f s =

1 2 LC

Seri rezonans arti XL = Xc

2 2 Z H= X L + X C = 0 Seri rezonans artnn salanmas halinde; I TH = I H + I CH

I TH = Toplam harmonik akm

I CH = 0 ve I H = 0 I CH = Kondansatr zerindeki V TH = Harmonik gerilim Z H = Harmonik empedans

I TH = 0 V TH = ZH*I TH =0*I TH = 0

Ayarl pasif filtreler paralel rezonans devresinin sonsuz empedans etkisini ortadan kaldrmak amacyla sistemde oluabilecek rezonans frekanslarndan baskn olanlar iin tasarlanan seri rezonans devresidir. Sistemde belirlenen merkezi frekanslarda Xc ve

34

X L deerleri eitlenir (Seri rezonans art). Bu sayede seilen merkezi frekanslardaki harmonik akmlarnn filtre zerinden akmas salanr. Bu sistem sayesinde, sistemdeki harmonik gerilimleri sfra ekilir. Dier taraftan kondansatrler nedeni ile oluan harmonik akmlar ortadan kaldnlr ve sistemdeki dier harmonik reteleri tarafndan retilen harmonik akmlar ortadan kaldrlr. 1.9.5.2.1. Pasif Filtre Uygulanmalarnda Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Endktans bobinlerinin, seilen frekans deerinde tasarlanmas aamasnda, Her fazda endktans deerindeki sapma %3'ten kk olmamasna, I max deeri (linearite) minimum 2,06 ln olmal, ve bu deerde dahi endktans deerindeki sapma %3J gememesine dikkat edilmelidir. Harmonik filtreler tasarlanrken yaygn bir dnce, 400 V'luk harmonikli bir sistemde kondansatr geriliminin 525-530 V seilmesidir. Bunun nedeni ise endktans bobini nedeni ile kondansatr zerinde bir gerilim art olduu bilinmesidir. Ancak endktans bobini uygulanmas sonucu aadaki hesaba ve lm sonularna gre bu gerilim art sadece 20 - 30 V mertebesindedir. dU=

ebekede 10 V bir gerilim art olduu dnlrse kondansatr geriliminin, U c =U + U + Ue =400+ 10 + 30 = 44V olarak seilmesi uygundur. 440 Vluk bir kondansatr gnde 12 saat sre ile 484 V gerilim seviyesine dayanabileceinden ebekede oluan ksa sreli gerilim artlarna mukavemetli olacaktr. 530 V'luk kondansatrler ile yaplan filtrasyon sistemi kondansatrler etiketlerindeki gerilim de gerinden daha dk bir gerilimdeki ebekede kullanlrsa kondansatrlerden elde edilecek reaktif g gerilimlerin karesine oranl olarak azalr. Bu, aadaki formlle ifade edilir
2 U2 Q 2 = Q1 2 U1

n2 n2 1

Bu durumda 400 Vluk bir ebekede, 1000 kVAlk bir kompanzasyon ihtiyac varsa 530 V'luk kondansatrlerle yaplacak kompanzasyon gcnn; Q 2 = 1000

530 2 = 1755,6kVAr 400 2

35

olmas gerekir. Bu nedenle kondansatrn nominal gerilimi arttka, 400 Vluk ebekedeki etkin kondansatr gc deimemesine ramen nominal kompanzasyon gc dolaysyla da sistemin maliyeti artmaktadr. Teknik ve pratik anlamda kondansatr zerindeki gerilim artnn ve ebekedeki diferansiyel gerilim artnn hesap edilerek kondansatr gcnn seilmesi en doru olandr. 1.9.5.3. Aktif Filtreler Aktif filtre pasif filtre yapsndan tamamen farkl olup bir g elektronii sitemidir. Genel yap olarak sistemdeki akm ve gerilimi lerek akm harmoniklerini ebeke tarafnda yok eder. Akmdaki distorsiyona bal olarak ortaya kan gerilim distorsiyonu da bu sayede ortadan kaldrlr. Akm distorsiyonunu ortadan kaldrdndan kesin zmdr. Aktif filtre uygulanmasndaki ama ebeke harmoniklerini %97 mertebesinde ortadan kaldrmaktr. Ayrca, istee bal olarak sistemin ihtiyac olan reaktif g salanabilir. Dier taraftan harmoniklerin tesis zerindeki olumsuz etkileri tamamen ortadan kaldrlacaktr. Bu sayede sistemin enerji kalitesi de ykselecektir.

1.10. Kompanzasyon Tesislerinde Rezonans Olaylar

Gerek motorlarn tek tek kompanzasyonunda, gerekse merkezi kompanzasyonda baz durum- larda rezonans olay meydana gelip tesiste istenmeyen ar akmlar oluabilir. Bu durumda sigortalar atabilir, koruma rleleri devreyi aabilir. Bu olaya sebep, motora paralel kondansatr devresinin, ebekenin harmoniklerinin baz deerlerinde kapasitif etki gstermeleri ve bu kapasitenin ebekeyi besleyen trafonun endktif reaktans ile bir rezonans olay meydana getirmesidir.50 Hz'lik ebekelerde tehlike yoktur. nk ebekedeki yk, daima endktif yktr. Kondansatr grubu, g katsaysn 0.95 veya ok zel durumlarda 1 yapacak durumdadr. Burada trafonun indktif reaktans ile rezonans olaynn meydana gelmesi mmkn deildir. Ancak g elektroniindeki gelimeler, doru akmla alan tesislerin saysn srekli arttrmaktadr. Tristrl devreler daima harmonik akm retir. Yine ar doymu trafolar, ark frnlar, ark kaynak makineleri,dorultmalar belli bal yksek harmonik reten cihazlardr. Bu cihazlar, hzl olarak deien olaylar meydana getirir. Bu tip ebekelerde, yani yksek harmonik reten tesislerde 5-7-11 ve 13.mertebedeki harmoniklerin kompanzasyon tesisi kurulurken aratrlmas gerekir.

1.10.1. Titreim Devreleri

1.10.1.1. Seri Titreim Devresi Seri Rezonans R, L ve C elemanlarnn seri balanmas ile aadaki gsterilen seri titreim devresi elde edilir.

36

ekil 1.9: R L C Seri Devresi

Burada R ve L, mesela ebekeden generatre kadar olan tesisin toplam omik ve endktif direnlerini gsterir. Byle bir devre, mesela ayn orta gerilim ebekesine bal iki transformatr tarafndan beslenen tketim merkezlerindeki kompanzasyon tesislerine karlk gelir. Seri rezonansta gerilimin ykselmesi sebebiyle buna gerilim rezonans ad verilir. Fakat genellikle kuvvetli akm tesiselerinde temel harmonikte rezonans ok nadir hallerde ba gsterir. 1.10.1.2. Paralel Titreim Devresi R, L ve C elemanlarnn birbirine paralel balanmas ile aadaki paralel titreim devresi elde edilir. Byle bir devre, mesela mnferit kompanzasyon metoduna gre sarg ularna paralel kondansatrn baland transformatrn veya motorun tekil ettii bir sistem olup L, transformatr veya motor sarglarnn selfi, C kompanzasyon kondansatrnn kapasitesidir ve R de bobinin demir kayplar ile kondansatrn dielektrik yaplarna tekabl eder. Burada bobine ait olup L ye seri gelecek olan sarg direnci, ok kk olduu iin ihmal edilmitir.

ekil 1.10: Paralel titreim devresi

37

1.10.1.2.1. Rezonans nleyici Tedbirler Motor ve kondansatrler birlikte devreye girip kyorsa rezonans olay tehlike oluturma maktadr. Motorun ani olarak devreden kmas kondansatrn devrede kalmas halinde rezonans akmlar meydana gelmektedir. Dolaysyla merkezi kompanzasyon yaplm tesislerde, motorun devreden karlmasnda kondansatrlerin devrede kalmasyla rezonans olay meydana gelebilecektir. Enerji kesilmesinde, tekrar enerji geldiinde kondansatrler direkt devreye girerlerse rezonans olay meydana gelecektir. O halde kompanzasyon devrelerinin projelendirilmesinde, her kondansatr grubu kontaktr, start-stop butonu ile devreye girecek ekilde projelendirilmelidir Ksa devre gerilim yzdesi byk olan trafolarda, rezonansn etkisi byk olur. Bu tip trafolarn kullanld devrelerde, kompanzasyon tesisinin projelendirilmesinde, rezonansa engel olacak tedbirler alnmaldr. Bu tedbirlerin en nemlisi kondansatrlerin trafolara yakn baralara balanmamasdr. Bir ek kablo ile hatta paralel kablolarla kondansatrler balanmaldr. Kompanzasyonda az kademe tercih edilmelidir.

1.11. Alak Gerilim Kompanzasyon Tesisleri Teknik artnamesi

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlndan: 16/2/1983 tarihli ve 17961 sayl Resmi Gazete'de yaynlanm olan Bakanlmz teblii aadaki ekilde deitirilmitir. NOT: 23967 SAYILI / 17.UBAT.2000 TARHL VE 23988 SAYILI / 09.MART.2000 SAYILI RESM GAZETELERDEK DEKLKLER DKKATE ALINMITIR. I-GENEL HKMLER 1-Kurulu gc veya besleme transformatrlerinin toplam kurulu gc 50 kVA ve bunun stnde olan elektrik tesislerinde kompanzasyon tesisi yaplmas zorunludur. 2- fazl olarak beslenen sanayi abonelerinin elektrik enerjisi ile besleme projeleri hazrlanrken, g kat saysn dzeltmek iin gerekli kompanzasyon tesisleri de proje kapsamna alnmaldr. 3-Abonelerin beslenmesinde kullanlan transformatr merkezleri ile ilgili kompanzasyon tesisi projeleri yaplrken, abonelerin kendi tesisleri iin mnferit kompanzasyon tesisi kurmalar durumunda,transformatr merkezlerinde yalnzca sabit kondansatr grubunun gz nnde bulundurulmas yeterlidir. 4-Kompanzasyon proje ve tesisleri yrrlkte bulunan ilgili elektrik ynetmeliklerine ve aada belirtilen esaslara uygun olarak yaplmaldr.

38

II-YEN KURULACAK TESSLERDE KOMPANZASYON 5-ALAK GERLMDE KOMPANZASYON 5.1- Kurulu gc veya besleme transformatrlerinin toplam kurulu gc 50 kVA ve daha byk olan abonelerinin 0,4KV gerilimli baradan beslenmesi durumunda kompanzasyon tesisi projesi aada belirtilen esaslara gre yaplmaldr. 5.1.1- Projesi yaplacak tesisin g kat says (cos) 0,95 ile 1 arasndaki bir deere ykseltilecek ekilde gerekli kondansatr gc hesaplanmaldr. 5.1.2- Kondansatr hesabnda kullanlacak etkin (aktif) g, tesisin kurulu gc ile e zamanllk kat says (diversite faktrnn tersi) arplarak bulunmaldr. 5.1.3- Gerekli kompanzasyon tesisi otomatik veya mnferit olabilir. Ancak, mnferit kompanzasyon yaplmas durumunda kondansatrler,devreye yk ile birlikte girip kacak ekilde tesis edilmelidir. 5.1.4- Otomatik g kompanzasyonu iin kullanlacak donatm 0,4 kV gerilimli ana datm panosundan ayr olarak baka bir pano ierisine tesis edilmeli ve iki pano arasndaki balant kablo veya bara ile yaplmaldr. Kompanzasyon panosu giriinde: -Bakl (zengili) alter veya yk ayrc alter ile sigorta yada -Bakl (zengili) alter veya yk ayrc alter ile termik ve/veya manyetik rle,bulunmaldr. Sigorta ve termik ve/veya manyetik rlelerin salanamad belgelerle dorulandnda, kompanzasyon panosu giriine yalnzca bakl (zengili) alter veya yk ayrc alter konabilir. 5.1.5- Tesiste bulunan cihazlarn (makine,motor.. vb.)g kat says bilinmiyorsa,omik direnli yklerin gleri hesaba katlmayarak, g katsays llmeli veya hesaplanarak yaklak deeri bulunmal ve 0,95 ile 1 arasndaki bir deere ykseltilecek ekilde gerekli kondansatr hesab yaplmaldr. 5.1.6- G transformatrnn,anma gcnn %3' ile %5'i arasnda seilen birinci kondansa tr grubu sabit ve srekli olarak iletmede kalacak,br gruplar ise otomatik olarak devreye girip kacak ekilde tesis edilmelidir. Sabit grup, ana otomatik alterden nce veya sonra balanabilir. Abonenin kuraca tesisler dorudan alak gerilim ebekesinden besleniyorsa birinci grubun sabit balanmas gerekmez. 5.1.7- Balangta ekilecek g az olsa da kompanzasyon panosu tam gce gre hesaplanarak projelendirilmelidir. G art olduu zaman panoya kondansatr ve donatm eklenmelidir. Reaktif g rlesinin ayar dizisi toplam en az be olmaldr. Rle,ar ve dk gerilime kar koruma sistemlerini iermelidir.(ebeke geriliminin nominal gerilimin %10'u kadar ve daha ok artmas veya eksilmesi durumunda, rle 0,5 saniye ile 3 saniye arasnda bir gecikme ilekumanda ettii sistemleri devre d edecek ve gerilimin yeniden nominal deere yaklamas durumunda nce sabit gurubu sonrada ykn gereksinime gre br guruplar devreye sokacak zellikte olmaldr.)

39

5.1.8- Kondansatr gruplarnn ayr ayr sigortalar ve kontaktrler zerinden beslenmesi ve paralel balanm kontaktrlerin, yardmc kontaktrler ile devreye alnmas koulu ile gruplarn seilmesinde ayar dizisi 1.1.1...;1.2.2..... vb. eklinde olmaldr.1.2.4.8...sistemi,seicili 1.1.1.1... sistemi gibi alacak ekilde de kullanlabilir. 5.1.9-Tesis sahiplerince,tesislerin tamamnn veya bir blmn omik g ekecei veya ma- kinelerin kompanze edilmi ekilde imal edilmi olduunun yazl olarak bildirilmesi ve ilgili belgelerin proje onaylayan kurulua sunulmas durumunda, projenin onaylanmasnda bu husus gz nnde bulundurulmaldr. 5.1.10- Motorlarn mnferit olarak kompanze edilmesi durumunda ar kompanzasyona engel olmak iin; - Kk gl motorlarda (gc 30kW'ye kadar olan motorlar),tesis edilecek kondansatrlerin reaktif g deerleri yrrlkte bulunan ve tannan, yerli ve yabanc standart,artname,ynetmelik vb.deki deerlerden; -Byk gl motorlarda (gc 30kW'nin stnde olan motorlar), olabildiince, motorun bota almada ektii reaktif gcn %90'ndan daha byk olmamaldr. 5.1.11-Tesislerde harmonik akm reten redresrler,ark ocaklar, elektrik kaynak makineleri, tristr kumandal doru akm motorlar gibi cihazlar varsa,bunlarn akm darbeleri ile elektrik siste minde meydana getirecei olumsuz etkileri nlemek iin gerekli nlemler alnmaldr. 5.1.12- Tesisin ektii aktif enerjiyi len aktif sayatan baka,endktif reaktif enerjiyi lmek iin 1 adet ve enerji salayacak kuruluun gerekli grmesi durumunda abonenin ar kompanzasyon sonucunda sisteme verecei kapasitif-reaktif enerjiyi lmek iin 1 adet olmak zere toplam iki adet geri dnmesiz reaktif saya tesis edilmelidir. 5.2.-Kurulu gc veya besleme transformatrlerinin toplam kurulu gc 50 kVA'nn altnda olan abonelerin 0,4 kV gerilimli baradan beslenmesi durumunda,abonelerin kompanzasyon tesisi yaptrmalar zorunlu deildir. Yaptrlmas durumunda, kompanzasyon projeleri aada belirtilen esaslara gre hazrlanmaldr. 5.2.1-Kompanzasyon projesi madde 5.1(Madde5.1.11 ve Madde 5.1.12 hari) de belirtilen hususlar gz nnde bulundurularak hazrlanmaldr. 5.2.2-Tesisin ektii aktif enerjiyi len sayatan baka,endktif reaktif enerjiyi len bir adet geri dnmesiz reaktif saya da tesis edilmelidir

40

III- MEVCUT TESSLERDE KOMPANZASYON 7-ALAK GERLMDE KOMPANZASYON 7.1-Kurulu gc veya besleme transformatrlerinin toplam kurulu gc 50 kVA ve daha byk abonelerin 0.4 kV gerilimli baradan beslenmesi durumunda,kompanzasyon tesisi projesi, Madde 5.1 (madde 5.1.2, madde 5.1.5 ve madde 5.1.9 hari)de ve aada belirtilen esaslara gre yaplmaldr. 7.1.1- Mevcut tesislerde,tketiciye ait aktif ve reaktif sayalarla veya pens kosinsfimetre vb. gibi l aletleri ile belirli zamanlarda lmeler yaplarak en dk g kat says belirlenmeli,bu deer 0,95 ile 1 arasnda bir deere ykseltilecek ekilde gerekli kondansatr hesaplanmal ve tesis edilmelidir. 7.1.2- Yaplacak lmeler sonunda, abone tesislerinin ebekeden harmonikli akmlar ektiinin tespit edilmesi durumunda,bu harmoniklerin sistemde meydana getirecei olumsuz etkileri nlemek iin gerekli nlemler alnmaldr. 7.2-Kurulu gc veya besleme transformatrlerinin toplam kurulu gc 50 kVA'nn altnda olan tesislerin 0,4 kV gerilimli baradan beslenmeleri durumunda,kompanzasyon tesisi yaptrmalar zorunlu deildir Ancak kompanzasyon tesisi yaplmas durumunda,bu tesisin projesi Madde 5.2.1 ve Madde 7.1.1'de belirtilen esaslara gre hazrlanmaldr. IV-TEBLN UYGULANMASI LE LGL HKMLER 9- Yeni kurulacak tesislere ait kompanzasyon tesisleri,tesisin iletmeye almasnda tamamlanm olmaldr. 10-Daha nce onaylanm elektrik besleme projeleri ile daha nce yaplm olan elektrik tesis lerine ait kompanzasyon projeleri,bu tebliin yaynland tarihten balayarak en ge bir yl iinde onaylatlmal ve sz konusu kompanzasyon tesislerinin yaplmas ve geici kabul ilemi alt ay ierisinde tamamlanm olmaldr. 11-Kompanzasyon tesisi projelerinin onaylanmas ile tesislerin geici kabul ileri Bakanlka verilmi yetkiye gre Trkiye Elektrik Kurumu (TEDA)'un ilgili "Elektrik Datm Messeseleri" tarafndan veya ilgili dier kurulular tarafndan yaplr. 12-TEDA veya Bakanlka yetki verilen dier kurulular,kompanzasyon tesislerini belirtilen sre ierisinde kurmayan abonelerin elektriini kesebilir. 13-Bu tebli yaynland tarihte yrrle girer. Tebli olunur.

41

ELEKTRK TARFELER YNETMELNDE YAPILAN DEKLKLER 09.MART.2000 TARH VE 23988 SAYILI RESM GAZETEYE GRE: 09.11.1995 tarihli ve 22458 sayl Resmi gazetede yaynlanan ynetmelikte aadaki deiiklikler yaplmtr. 1- Reaktif enerjiyi lmek zere gerekli l aletlerini tesis eden aboneden, ektii aktif ener jinin 0,33(yzde otuz dahil) katna kadar (endktif) reaktif enerji bedeli alnmaz. Bu snr alrsa,ekilen reaktif enerjinin tamamna reaktif enerji tarifesi uygulanr. 2-Sisteme verilecek reaktif enerji, o dnemde ekilen aktif enerji miktarnn 0,20(yzde yirmi dahil) katndan fazla olmayacaktr. Bu snr alrsa abonenin ektii aktif enerjinin 0,90 (yzde doksan) kat kadar reaktif enerji tkettii kabul edilir ve reaktif enerji tarifesi zerinden bedeli alnr. 3- Kompanzasyon tesisi bulunan ve g faktrn 0,95-1 arasnda tutan tm abonelerde reaktif saya veya kompanzasyon tesisinde meydana gelebilecek mekanik arzalardan dolay abonenin yl iersinde elinde olmayan nedenlerle 1ay iin sistemden ektii reaktif enerjinin,aktif enerjinin 0,33 (yzde otuz ) katndan fazla olmas halinde,reaktif enerji bedeli faturalama da dikkate alnmaz Bu durumun ylda birden fazla olmas durumunda,o yl iin daha nceden dikkate alnmayan reaktif enerji bedeli,sistemden ekildii aydaki birim fiyat zerinden ilk faturaya eklenerek alnr.

1.12. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlndan: 16/2/1983 tarihli ve 17961 sayl Resmi Gazete'de yaynlanm olan Bakanlmz teblii aadaki ekilde deitirilmitir. NOT: 23967 SAYILI / 17.UBAT.2000 TARHL VE 23988 SAYILI / 09.MART.2000 SAYILI RESM GAZETELERDEK DEKLKLER DKKATE ALINMITIR. I-GENEL HKMLER 1-Kurulu gc veya besleme transformatrlerinin toplam kurulu gc 50 kVA ve bunun stnde olan elektrik tesislerinde kompanzasyon tesisi yaplmas zorunludur. 2- fazl olarak beslenen sanayi abonelerinin elektrik enerjisi ile besleme projeleri hazrlanrken, g kat saysn dzeltmek iin gerekli kompanzasyon tesisleri de proje kapsamna alnmaldr. 3-Abonelerin beslenmesinde kullanlan transformatr merkezleri ile ilgili kompanzasyon tesisi projeleri yaplrken, abonelerin kendi tesisleri iin mnferit kompanzasyon tesisi kurmalar durumunda,transformatr merkezlerinde yalnzca sabit kondansatr grubunun gz nnde bulundurulmas yeterlidir. 4-Kompanzasyon proje ve tesisleri yrrlkte bulunan ilgili elektrik ynetmeliklerine ve aada belirtilen esaslara uygun olarak yaplmaldr.

42

II-YEN KURULACAK TESSLERDE KOMPANZASYON 6.1- Kurulu gc veya besleme transformatr gc 50 kVA' nn stnde olan tesislerin orta gerilim (0.G) barasndan beslenmeleri durumunda, kompanzasyon projesi aada belirtilen esaslara gre yaplmaldr. 6.1.1- Tesisin g kat says 0,95 ile 1 arasndaki bir deere ykseltilecek ekilde gerekli kon- dansatr gc hesaplanmaldr. 6.1.2-Tesislerdeki cihazlarn kompanzasyonu mnferit, grup veya merkezi kompanzasyon eklinde yaplabilir. 6.1.3- Motorlarn mnferit olarak kompanze edilmesi durumunda ar kompanzasyona engel olmak iin olabildiince, motorun botaki almada ektii reaktif gcn %90'ndan byk deerde kondansatr seilmemesine dikkat edilmelidir. 6.1.4- Motorlarn mnferit olarak kompanze edilmesi durumunda kondansatrler ykle birlikte devreye girip kacandan motorlara yol vermede kullanlan kesiciler, motor ve kondansatr bataryasnda meydana gelebilecek her trl ksa devre akmlarn kesebilecek, motor ve kondansatr bataryasnn kapasitif akmlarn balatabilecek ve kesebilecek zellikte olmaldr. Boaltma direnlerinin devre d olmas durumunda, motor ular ksa devre edilerek topraklanmadan motor zerinde alma yaplmamaldr. 6.1.5- Tesislerde harmonik akm reten tristrl, redresrl ark ocaklar gibi cihazlar varsa bunlarn elektrik ebekesinde meydana getirecek olumsuz etkileri nlemek iin gerekli nlemler alnmaldr. 6.1.6- Kondansatr bataryalarnn korunmasn salamak iin birbirleri ile koordinasyonlu ekilde alabilecek (bireysel nite, dengesizlik, ksa devre, balant ucu yksek gerilimi ve darbe gerilimi korumas gibi) koruma sistemleri proje kapsamna alnmaldr. 6.1.7-Tesisin ektii aktif enerjiyi len aktif sayatan baka, endktif reaktif enerjiyi lmek iin bir adet ve enerji salayacak kuruluun gerekli grmesi durumunda, abonenin ar kompanzasyon sonunda sisteme verecei kapasitif reaktif enerjiyi lmek iin bir adet olmak zere toplam iki adet geri dnmesiz reaktif saya tesis edilmelidir 6.2-Kurulu gc veya besleme transformatrlerinin toplam kurulu gc 50 kVA' nn stnde olan, orta gerilim barasndan beslenen ve darbeli akm eken ark frn gibi tesisleri bulunan abonelerin kompanzasyon tesisi projeleri yaplrken enerji salayan TEK, TEDA, TEA... vb. kurulularn, sz edilen abonelerin enerji gereksinimlerinin karlanabilmesi iin uyulmasn zorunlu grd hususlar gz nnde bulundurulmaldr. III- MEVCUT TESSLERDE KOMPANZASYON 8.1-Kurulu gc veya besleme transformatrlerin toplam kurul gc 50 kVA' nn stnde olan tesislerin orta gerilim barasndan kompanzasyon tesisi projesi madde 6.1, madde 7.1.1 ve madde 7.1.2'deki esaslara gre yaplmaldr. 8.2- Kurulu gc veya beslenme transformatrlerinin toplam kurulu gc 50 kVA' nn stnde olan, orta gerilim barasndan beslenen ve darbeli akm eken ark frn gibi tesisleri bulunan abonelerin kompanzasyon tesisi projeleri, madde 6.2 de belirtilen esaslara gre yaplmaldr.

43

IV-TEBLN UYGULANMASI LE LGL HKMLER 9- Yeni kurulacak tesislere ait kompanzasyon tesisleri, tesisin iletmeye almasnda tamamlanm olmaldr. 10-Daha nce onaylanm elektrik besleme projeleri ile daha nce yaplm olan elektrik tesis lerine ait kompanzasyon projeleri, bu tebliin yaynland tarihten balayarak en ge bir yl iinde onaylatlmal ve sz konusu kompanzasyon tesislerinin yaplmas ve geici kabul ilemi alt ay ierisinde tamamlanm olmaldr. 11-Kompanzasyon tesisi projelerinin onaylanmas ile tesislerin geici kabul ileri Bakanlka verilmi yetkiye gre Trkiye Elektrik Kurumu (TEDA)' n ilgili "Elektrik Datm Messeseleri" tarafndan veya ilgili dier kurulular tarafndan yaplr. 12-TEDA veya Bakanlka yetki verilen dier kurulular, kompanzasyon tesislerini belirtilen sre ierisinde kurmayan abonelerin elektriini kesebilir. 13-Bu tebli yaynland tarihte yrrle girer. Tebli olunur. ELEKTRK TARFELER YNETMELNDE YAPILAN DEKLKLER 09.MART.2000 TARH VE 23988 SAYILI RESM GAZETEYE GRE: 09.11.1995 tarihli ve 22458 sayl Resmi Gazetede yaynlanan ynetmelikte aadaki deiiklikler yaplmtr. 1- Reaktif enerjiyi lmek zere gerekli l aletlerini tesis eden aboneden, ektii aktif ener jinin 0,33(yzde otuz dahil) katna kadar (endktif) reaktif enerji bedeli alnmaz. Bu snr alrsa, ekilen reaktif enerjinin tamamna reaktif enerji tarifesi uygulanr. 2-Sisteme verilecek reaktif enerji, o dnem de ekilen aktif enerji miktarnn 0,20(yzde yirmi dahil) katndan fazla olmayacaktr. Bu snr alrsa, abonenin ektii aktif enerjinin 0,90 (yzde doksan) kat kadar reaktif enerji tkettii kabul edilir ve reaktif enerji tarifesi zerinden bedeli alnr. 3- Kompanzasyon tesisi bulunan ve g faktrn 0,95-1 arasnda tutan tm abonelerde reaktif saya veya kompanzasyon tesisinde meydana gelebilecek mekanik arzalardan dolay abonenin yl iersinde elinde olmayan nedenlerle 1ay iin sistemden ektii reaktif enerjinin, aktif enerjinin 0,33 (yzde otuz ) katndan fazla olmas halinde, reaktif enerji bedeli faturalama da dikkate alnmaz Bu durumun ylda birden fazla olmas durumunda, o yl iin daha nceden dikkate alnmayan reaktif enerji bedeli, sistemden ekildii aydaki birim fiyat zerinden ilk faturaya eklenerek alnr.

44

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aadaki kompanzasyon hesab uygulamasn, kondansatr gc hesaplama konusundan yararlanarak yapnz. Bir fabrikadaki motorlar 900Kw,floresan lambalar 10Kw,stclar 100Kw ve akkor flemanl lambalar 3Kw gcndedir. Sistemin g katsaysn 0,95 yapabilmek iin gerekli kondansatr gcn ve dalmn bulunuz.

lem Basamaklar

neriler

Bulunduunuz ortam tesissindeki reaktif Asenkron motorlar, bobinler, g tketicilerini tespit ediniz. transformatrler, floresan lamba balastlar, kaynak makineleri gibi reaktif g tketimi yapan alclar tespit ediniz. Tesisin g deerlerini tespit ediniz. Tesisin aktif, reaktif, grnr g deerlerini,l aletlerinin (ampermetre, voltmetre, kosinsfimetre kullanarak) yardm ile reaktif g ihtiyacnn tesbiti konusundan yararlanarak hesaplaynz.

Tesisimizin g kat saysnn Tesisimizdeki transformatr, asenkron dzeltilmesinin yararlarn aratrnz. motor ve ebekenin daha verimli bir hale geldiini reaktif g ihtiyac miktarna, gre fark edebilirsiniz. Tesisimize en uygun kompanzasyon Tesisimizdeki ykleri tespit ettikten sisitemini seiniz. sonra, bunlar iin kullanlacak kondansatrlerin kapasitelerini ve yerlerini, bireysel kompanzasyon balkl konumuzdan faydalanarak belirleyebilirsiniz. Tesisimizde kullanlacak kompanzasyon Aktif, reaktif ve grnr glerini tespit sisteminin hesabn tespit ediniz. ettiiniz sisteminizin u anki g kat saysn, elektrik kurumunun istedii 0,9 ile 1 arasndaki bir deere kartmak iin, kondansatr gcn ve kapasitesini yukarda konularda bulunan formllerden faydalanarak hesaplaynz.

45

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

A. OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
Aadaki sorularn cevaplarn doru veya yanl olarak deerlendiriniz. 1. 2. 3. 4.

Alternatif akmda faydal olan gce aktif g denir.

Gerilimle,"I" akm arasnda kalan ann (zaman as)sinsne G FAKTR (COS) ad verilir. Manyetik veya statik alanla alan btn elektrikli aralar ebekeden aktif g yannda reaktif g de ekerler. Reaktif g hesaplamada ampermetre, voltmetre ve cosinsfimetre var ise Qc = Aktif Tketim Reaktif tketim x tg Q2) kVAR forml kullanlr. letme Sresi G kat saysnn dzeltilmesinin yararlarndan iki tanesi yledir. Kurulacak bir tesiste, Generatr ve transformatrlerin daha byk gte seilmesini salar, letkenlerin daha kaln kesitli olmasn salar. Kompanzasyonun tketiciye yararlarndan iki tanesi aada yazldr. ebekeden daha az reaktif enerji ekilmesine sebep olur. Kayplarn ve gerilim dmnn azalmasna sebep olur OG kompanzasyon devrelerinde, motor veya transformatr ularna sabit olarak balanan kondansatrler iin bir dearj direncine ihtiya duyulur. Bu diren, alclar almazken kondansatrlerin dearj olmasn salarlar. Birok tketicinin bulunduu bir tesiste her tketicinin ayr ayr kondansatrler ile donatlaca yerde bunlarn mterek bir kompanzasyon tesisi tarafndan beslenmesi daha pratik ve ekonomik sonular verir. Alternatif akm devrelerindeki baz alclar sinsoidal gerilim erisini bozucu etki yaparlar. Sinsoidal olmayan bu erilere harmonik denir. Motorun ani olarak devreden kmas kondansatrn devrede kalmas halinde rezonans akmlar meydana gelmektedir.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Sorulara verdiiniz cevaplar ile modln sonunda bulunan cevap anahtarn karlatrnz. Cevaplarnz doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz. Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz

46

B. PERFORMANS TEST
renme faliyeti ile kazandnz yeterlii, bir arkadanzla deitirerek aadaki ltlere gre deerlendiriniz.

KONTROL LSTES
Modln Ad Konu Ama Kompanzasyon Sistemi Modl Eitimini Kompanzasyon sistem hesaplar Alann: Standartlara, artnamelere kuvvetli akm Ad ve Soyad ynetmeliine uygun ve hatasz olarak kompanzasyon sistem tasarm, hesaplamalarn yapabilecek ve kondansatrleri seebileceksiniz.

GZLEMLENECEK DAVRANILAR
1 2 3 4 5 Ortam tesisindeki reaktif g tketicilerini tespit ettiniz mi? Tesisin g deerlerini tespit ettiniz mi? G kat saysnn dzeltilmesinin yararlarn aratrdnzm? Tesise en uygun kompanzasyon sisiteminin setiniz mi? Kullanlacak kompanzasyon sistemi hesabn yaptnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Arkadanz kontrol listesindeki davranlar srasyla uygulayabilmelidir. Uygulayamad davrantan dier davrana gemek mmkn olamayacandan faaliyeti tekrar etmesini isteyiniz.

47

RENME FAALYET2 RENME FAALYET 2

AMA
Bu faaliyette verilen bilgiler dorultusunda, uygun ortam salandnda, TSE ve ilgili ynetmeliklere parelel olarak kondansatrleri tanyacak ve hesaplamalarn renmi olacaksnz. Bununla birlikte kondansar balantlarn ve devreye alnma ve devreden karlma yntemlerini reneceksiniz. Bu bilgiler dorultusunda uygulama yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Kondansatrlerin nerelerde ve hangi amalarla kullanldn aratrnz. Kondansatrlerin hesaplarnn nasl ve niin yapldn inceleyiniz. Kondansatr balantlarn devreye alnma ve devreden karlma yntem ve teniklerini evrenizdeki elektrikilerden, sanayii kurulularndan ve internetten aratrnz. Evinizde kondanstrler nerelerde ve hangi amalar iin kullanldn aratrnz.

2. KOMPANZASYON KONDANSATRLER
2.1. Kondansatrler
2.1.1. Genel Yaps
Kondansatr, iletken iki tabaka (genellikle alminyum folyo) ile bunlarn arasndaki di elektrik (yaltkandan) oluur. Yaltkan; zel kat, poliprop veya buna benzer maddeler ile bunlarn arasna szdrlm eitli ya ve kimyasal maddelerin birisinden oluur. Bugn ebekelerde g kat saysnn dzeltilmesi iin kullanlan kuvvetli akm g kondansatrleri, dielektrii kat veya polipropilen film yahut bunlarn kar olan kondansatrlerdir. Burada kullanlan kat stn kaliteli sellozdan zel olarak imal edilir. Kondonsatr imali iin gayet ince dielektrik eritler kullanlr ve emniyeti artrmak maksadyla iletme gerilimine gre bunlardan birka kat st ste sarlr. Bu eritlerin her iki taraf aliminyum folyo ile kaplanr. Bunlardan sonra eritler bir ekirdek veya mekik zerine sarlr ve ekirdek ekildikten sonra sarg sklatrlr. Bu ekilde elde edilen sarglardan bir ka sacdan yaplm bir muhafaza iine yerletirilir ve aralarnda paralel balanrlar. Dielektriin yksek elektriksel dayanmn korumak iin buna bir sv emdirilir. Bu maksatla btn muhafaza nebati veya madeni ya yahut kVAr baznda sentetik yanmaz ya ile doldurulur. Yaklak olarak 400 V' a kadar olan gerilim blgesinde kondansatrler gayet ekonomik bir ekilde yaplabilir. Bu blge iinde kVAr bana gerekli olan hacim sabittir. Daha yksek gerilimlerde bu hacim deeri daha byktr; zira dielektrik tabakann kalnl 48

belirli bir deerin altna drlemez. Daha yksek gerilimlerde de hacim deeri daha byktr. Yksek gerilimlerde ekseriya 1.15 kV'luk kondansatrlerden birka seri balanr. Bu takdirde kondasatr levhalar ile madeni muhafaza arasnda yksek gerilimlerin meydana gelmemesi iin muhafazalar, birbirine ve topraa kar izalatrler yardmyla yaltlr. Bylece 100 kV' dan daha yksek gerilimler iin kondansatr bataryalar tekil olunabilir. Ekseriya kaynakla imal edilen sac muhafazalar, havann ve gazlarn giremeyecei bir ekilde kapatlrlar. Bu demir muhafazalar bir topraklama klemensi ile donatlr ve buradan topraklanrlar. Bugnk imalata gre kondonsatrlerin gei izalatrleri sv ve hava szdrmaz bir ekilde tespit edilirler.

Resim 2.1: Kompanzasyon iin kullanlan kondansatr eitlerinden bazlar

Kondansatrler, imal edici fabrikalara gre eitli g ve gerilim kadamelerine gre yapldklarndan, arzu edilen kapasiteyi elde etmek iin bunlardan belirli bir sayda eleman

49

bir araya getirilerek batarya tekil edilir. Normalize gerilim kadameleri alak gerilimde 230, 240, 525, 600 V'dur. Yksek gerilim 3.3, 6.6, 10.5, 15.75, 20, 31.5 kV'dur. Kondansatrleri devaml olarak bu gerilmelerin %10 fazlasna ve bir gnde 6 saat sre ile %15 fazlasna balanabilirler. Bu takdirde gleri, normal gce gre %21 veya %32 arttrlm olur. Kondansatrler ekseriya bina iine yerletirilir; bu gibi kondonsatrlere dahili tip kondansatrler denir. Yksek gerilim tesislerinde bunlar ak havaya tesis edilebilirler. Kondansatrlerin mrleri scaklk derecesine baldr. tesislerde kllanlan kondansatrler normal olarak -10C ile +35oC arasnda olmakla beraber -40C/+50C scaklk snfna sahip olacak ekilde de yaplr. Eer kendi kendine souma artlar gereklemez ve kondansatrlerin yerletirildikleri yerde scaklk derecesi ok ykselir ise bu durumda zel havalandrma yaplr.

ekil 2.1:Kondansatr kayplarnn scaklk ile deiimi

2.1.2. Standart G Deerleri

0,50-0,75-1-2-2,5-5-7,5-10-12-15-20-22,5-25-30-37,5-40-42,5-45-50-75-100KVAR (Daha byk gler zel olarak yaptrlr.)

2.1.3. AG ve OG G Kondansatrleri
Alak gerilim g kondansatrleri (400-525-600 V-50 Hz), orta gerilim g kondansatrleri (3.3.kV-34,5kV) ve endksiyon ocak kondansatrleri olarak gruptur. Bu g kondonsatrlerinden beklenen zellikler unlardr: Uzun mrl olmas, Elektrik ebekesinde meydana gelen anormal akm, gerilim ve harmonik gibi faktrlerden asgari ekilde etkilenmesi, Geici rejimlerde akm, gerilim darbelerinden, dengelenme akmlarndan etkilenmemesi, Aktif kayplarnn en az olmas ve bu kayplar absorbe etmesi, Projelendirildii asgari ve azami ortam scaklnda performanslarn yitirmemesi,

50

Elektroteknik boyutlarnn yani anma deerlerinin zamanla deimemesi, Can ve mal emniyeti ynnden bir tehlike kayna oluturmamas, Kalc ksa devreye girme olaslnn en az olmas, Bakm kolay, arzas az, tamiri mmkn ve asgari bir maliyet oluturmas, Montajnn kolay olmas ve boyut ynnden herhangi bir yere monte edilebilecek bir modler esneklik gstermesi, Teknik ve iktisadi bir optimizasyon rn olmasdr,

Gnmzde drt ayr yapda g kondansatru retilmektedir. Kat yaltkanl yal tip: En eski ve ilk uygulanan sistem olup kayplarn ykseklii ve byk hacim gerektirmesi nedeniyle bugn artk kullanm alann yitirmitir. Polipropilen yaltkanl tip: Gerilim dalgalanmalarna dayankszl ve emprenye zorluklar nedeniyle fazla tercih edilmeyen zelliklere sahiptir. Metalize polipropilen kuru tipi: lkemizde son yllarda olduka geni kullanm alan bulan bu tip kondonsatrler "kendi kendini onaran" olarak da adlandrlr. Polipropilen film zerine alminyum pskrtlmek suretiyle tek katta hem iletken hem de yaltkan elemanlarn elde edilmesi sonucu olduka kk llere sdrlabilmitir. Kayb dktr. Gerilim dalgalanmalarndan etkilenen alminyum younlamas ilkesine dayanan, kendini onarma zellii avantajl yan olmakla birlikte, giderek kapasite deerinin dmesi dezavantajn da barndrmaktadr. Kondonsatrn gc, kapasitesi ile doru orantl olduundan bu tip kondonsatrlerin zamanla kVAr gc de zayflar. Karma yaltkanl yal tip: Bu sistem ile hava kapasitesi kayb nlenmi hem de kayplar drlerek daha kk hacimlere sabilme zellii kazanlmtr. Bu sayede, gerek grlen reaktif gcn stabil olarak uzun yllar ayn deerde tutulmas gerekletirilmitir. Karma yaltkanl yal kondonsatrler gerilim dalgalanmalarndan etkilenmez.

2.2. Kondansatr Hesab

2.2.1. Kapasite
Kondansatr birbirinden izole edilmi iki metal elektrottan oluur. Elektrotlara gerilim tatbik edilince elektrolide yklenirler. Yklenen elektrik miktar Q (Q = C.U) gerilimle doru orantldr. Orant faktr C, o kondansatrn kapasitesi olarak nitelendirilir. Bu faktr, gerilim deerine, ykleme veya boaltma sresine bal deildir. Iki dzey levha arasndaki kapasite deeri C: = Dielektrik sabitesi : 0,0085 F = Elektrot yzeyi (m2) d = Elektrotlar arasndaki mesafe (m) C=

F d

51

Bu eitlik hafif kvrml dzeye yakn elektrotlu kondansatrler (rnein kt sarml kondansatrler) iin de yaklak olarak geerlidir. Kapasite birimi "Faraddr. Eer bir kondansatrn elektrotlar arasnda 1 v'luk bir gerilim varsa ve 1 A ile yklenmi ise o kondansatrn kapasitesi 1 F'dr denilir. Pratik kullanma iin 1 farad ok byktr. Bu nedenle kuvvetli akm tekniinde kullanlan byklk

f = 10 6 F dr.
RNEK 1: Bir kondansatrde karlkl plakalarn birbirini gren yzeyi 30 cm dir. Plakalar aras uzaklk 0,05 mm olduuna gre, dielektrik a) hava b) fiber olduu halde bu kondansatrn kapasitesini hesaplaynz. ZM :

= Dielektrik sabitesi : 0,0085

a) C= 0,0885. 1. 30/0,005 = 53pF b) C = 0,0885. 4. 30 / 0,05 = 212pF

2.2.2. Kapasitif Reaktans

Alternatif akm devresindeki bir kondansatr, geen akma bir diren gibi kar koyar. Bu tr bir diren kapasitif reaktans (Xc) olarak anlr. Kapasitif reaktansa baz evrelerde kapasitans ya da kapasitif tepkin diren de denilmektedir. (Reaktans = Reaktif Rezistans =Tepkin Diren) Frekans ne denli yksek olursa, kapasitans o denli kk olur. Kapasite ne denli byk olursa, kapasitans o denli kk olur. Xc = 1 / C Xc = Kapasitans () = Asal frekans (rad) C = Kapasite (F) rnek : 50 Hz lk bir alternatif gerilimde 10uF lik bir kondansatrn kapasitansn hesaplaynz. zm : Xc = 1 / 2 f C = 100000 / 2. 3,14. 50 = 318,5

2.2.3. Akm Hesab

Ic = U / Xc rnek: Kapasitans 1600 hesaplanm bir kondansatre 50Hz ve 220 V luk bir gerilim uygulanmtr. Devreden geen akm bulunuz. zm: Ic = U / Xc = 220 / 1600 = 0,137 A

52

2.2.4. Kondansatr G Hesab

yi bir kompanzasyon yapabilmenin iki nemli koulu, gereken kondansatr gcnn dikkatli saptanmas ve kondansatr admlar ile akm trafosunun doru seimidir. Aada bu deerlerin doru seimi iin pratik bir yntem bir rnek ile aklanmtr. Uygulamada ise ENTES R-G 5A kompanzasyon rlesi kullanlmtr. Gerekli kondansatr gcnn tayini iin tesisin Cos sinin ve kurulu aktif gcnn bilinmesi gerekmektedir. Tesisin Cos si pratik olarak faturalardan bulunur. O dnemde harcanan aktif ve reaktif enerji bilindiine gre tan = harcanan reaktif enerji/aktif enerji buradan Cos bulunur. Tesisin kurulu aktif gc ise tesisteki tm alclarn (motorlar, aydnlatma elemanlar,frn rezistanslar vb.) etiketleri zerindeki gler toplanarak belirlenir. Tesisteki ampermetre, voltmetre ve Cos metre yardm ile de bulunabilir. Qc= P1.(tg1-tg2) tan1= Cosy1'in tanjant. tgn1= stenilen deerin tanjant Tesis anma yknde altrlp deerler okunur. rnek 1: Tesisimizin aktif gc 60 KW Cos = 0.68 olsun. Hedefimiz Cos yi 0.95 kartmaktr bunun iin aadaki Tablo 2.1den yararlanarak K deerini bulup aktif gle arparak Kvar olarak kullanlacak kondansatr deerini buluruz. Bu ifade formle edilirse; Qc=P.K Tablodan K deeri 0.75 bulunur. Qc=60.0,75=45 Kvar bulunur.

P1 = 3UICos103 kW

53

imdiki Cos 0.50 0.52 0.54 0.56 0.58 0.60 0.62 0.64 0.66 0.68 0.70 0.72 0.74 0.76 0.78 0.80 0.82 0.84

Ulalmak stenen Cos 0.80 0.85 0.98 1.11 0.89 1.03 0.81 0.94 0.73 0.86 0.66 0.78 0.58 0.71 0.52 0.65 0.45 0.58 0.39 0.52 0.33 0.46 0.27 0.40 0.21 0.34 0.16 0.29 0.11 0.23 0.05 0.18 0.13 0.08 0.03

0.90 1.25 1.16 1.08 1.00 0.92 0.85 0.78 0.72 0.66 0.59 0.54 0.48 0.43 0.37 0.32 0.27 0.21 0.16

0.95 1.40 1.31 1.23 1.15 1.08 1.01 0.94 0.87 0.81 0.75 0.69 0.64 0.58 0.53 0.47 0.42 0.37 0.32

1 1.73 1.64 1.56 1.48 1.41 1.33 1.27 1.20 1.14 1.08 1.02 0.96 0.91 0.86 0.80 0.75 0.70 0.65

Tablo 2.1. A fark cetveli (K cetveli)

Kondansatr Admnn Tayini: Dikkat edilmesi gereken en nemli husus 1. admda kondansatr deeri dier admlardakilerden daha kk seilmelidir. Yukardaki rnekte 45 Kvarlk kondansatr ile yaplacak kompanzasyon panosunda 5 kademeli rle kullanlmas durumunda admlar aadaki gibi olmaldr, 1. kademe 5 Kvar 2. kademe 10 Kvar 3. kademe 10 Kvar 4. kademe 10 Kvar 5. kademe 10 Kvar RNEK 2: Bir fabrikada sisteme bal l aletlerinden; 2000 amper, 400V ve Cosy=0,6 deerleri okunmaktadr. Sistemin g katsays 0,95 yaplmak istendiinde kullanlacak kondansatr gcn bulunuz. U=400 Volt I=2000 Amper P1= 3U.I.Cosy1.10 = 3.400.2000.0,6.10-3

P1=1,73.480 = 831 KW P1=831 KW Cosy1= 0,6 y1=53,13 tgy1 =1,3 Cosy2= 0,95 y2=18,19 tgy2 =0,328

54

Qc= P1.(tgy1- tgy2) = 831.(1,33-0,328) Qc= 838,67 Kvar

Resim 2.2: Dearj direnleri ierisinde olan 2,5 Kvarlk bir kondansatr

2.3. Konsansatrlerin Balantlar

2.3.1. Yldz ve gen Balant
fazl alternatif akm tesislerinde kondansatrler ebekeye veya tketici ularna gen veya yldz olarak balanabilir. gen balamada her iki hat arasndaki kondansatrn kapasitesi C ile ve yldz balamada her faza balanan kondansatrn kapasitesi Cy ile gsterilirse gen balama iin Q C = 3.U 2 h .w.C .10 3 = 3.U h .I C .10 3 = yldz balama iin ise Q C = 3.U 2 h .w.C .10 3 = 3Uh.Ic.10 3 =

Ic .10 3 (kvar) w.C

3.Ic 10 3 (kvar) w.C

yazlabilir. Burada Un volt cinsinden iki hat aras gerilimi, Ic amper cinsinden kapasitif hat akmn gsterir. ekilde gen ve yldz balamalar gsterilmitir.

55

Resim 2.3: gen bal bir kondansatr gurubu

ekil 2.2: fazl alternatif akm ebekesinde kondansatrlerin ve balanmas

a=gen balama Burada, Ic=Kapasitif hat akm

b=Yldz balama

Uh=ki hat aras gerilim

C =gen balamada her bir kondansatrn kapasitesi C =Yldz balamada her bir kondansatrn kapasitesini fade etmektedir.

Her iki sistemde de Qc gcnn eit olduu kabul edilirse C

= 3.C
56

(3.8)

bulunur. Bundan karlan sonu udur: Yldz balamada her bir faza balanan kondansatrn kapasitesi, gen balamadaki kondansatr kapasitesinin katna eittir. Yldz balamada C

kondansatrnn ularna faz ntr gerilimi uygulandg halde

gen balamada C kondansatrnn ularna 3 kadar daha byk olan hat gerilimi uygulanr. Faz ve hat gerilimleri arasnda farkn izolasyon bakmndan ok nemli olmad alak gerilim tesislerinde gen baglama, yldz balamaya gre 1/3 orannda daha ucuzdur. Onun iin ekonomik sebeplerden dolay kondansatrlerin gen balamalar tercih edilir. rnek 1000kw, Cos =0,6 geri olan bir fabrika 380 /220 volt, 50 Hzli fazl bir ebekeden besleniyor. Fabrikann g katsaysn Cos1=0,9a karmak iin kondansatr kullanmak istiyoruz. a) gcn, b) c) Fabrikadaki ebeke giriine balayacamz kondansatr gurubunun Kva olarak Kondansatrler yldz balandna gre bir fazn kapasitesini Cy =?, Kondansatr gen balandnda bir fazn kapasitesini C =? hesaplaynz.

zm: a) P = 1000 Kw, Cos = 0,6, Cos1 = 0,9un trigonometri cetvelinden alarn tangetlerini bulalm. = 53; tg 53 =1,33 ; 1 = 26 ; tg26 = 0,488 Qc=P.(tg- tg1)= 100.(1,33-0,488) =842 kva b) Cy = Qc.109./ U. = 842. 109/ 380.2.50 = 18500f. c) C = Qc. 109./ 3.U. = 842. 109/ 3.380.2.50 = 6166,6f C= Cy / 3 =18500 / 3 = 6166,6f

2.4. Kondansatrlerin Devreye Alnmalar ve Devreden karlmalar

2.4.1. Ar Kompanzasyon Zarar
Her ne kadar reaktif g faydal deil ise de bundan tamamen vazgeilemez. Zira elektrodinamik prensibine gre alan generatrr, transformatr, bobin ve motor gibi btn iletme aralarnn normal almalar iin gerekli olan manyetik alan reaktif akm tarafndan meydana getirilir. Bilindii gibi, endksiyon prensibine gre alan btn makineler ve cihazlar, manyetik alann meydana getirilmesi iin bir mknatslanma akm ekerler; ite bu mknatslanma akm, reaktif akmdr. Onun iin faydal reaktif gcn yannda mutlaka reaktif gce de ihtiya vardr. Bu sebeple btn alternatif akm tesisleri, aktif gcn yannda reaktif gcn de ekileceini gznnde bulundurularak boyutlandrlr. Ar kompanzasyon manyetik alan oluturan reaktif akm yok edeceinden iletme aralarnn alma verimliliini azaltacaktr.

57

2.4.2. Devreye Alnmalar

Kondansatrleri devreye alma veya kartma (ekilen reaktif gc kompanze etmek iin) grevini reaktif rle stlenir. Reaktif g kontrol rlesi, otomatik kompanzasyon sistemlerinde, eitli yk durumlarnda gerekli sayda kondansatr grubunu devrede bulundurarak, g katsaysn ayar edilen deerde tutmaktadr. IEC standartlarna uygun olarak imal edilen rlelerin zerinde dijital Cosmetre bulunmaktadr. Bu sayede rle zerinden kompanze edilen sistemin g kat says izlenebilmektedir. Rlenin iinde, iletmedeki reaktif akm lp bunu deerlendiren bir akm devresi vardr. Bu devre, cihaz iinde yer alan akm ve gerilim trafolar ile bir elektronik devreden oluur. Reaktif akmla doru orantl olan gerilim dm, bir karlatrma devresinde C/k oranna uygun olarak ayarlanr. Akmn endktif veya kapasitif olduunu belirleyerek zaman devresine kumanda verilir. Bu da k devresine kumanda eden bir lojik kontrol nitesini kontrol eder. Zaman devresinden gelen impulslara gre k rlelerine kumanda edilir. k devresinden gelen sinyaller ise kondansatr gruplarna kumanda eden kontaktrleri devreye sokar veya devreden karr. Reaktif g rlelerinin grevini hafifletmek ve sk sk devreye girip kmalarn nlemek iin byk gl tesislerde sabit g ihtiyalarn karlamak maksad ile uygun gl sabit kondansatr gruplar paralel balanr. Transformatrlerin kendi ihtiyalar olan reaktif gc kompanze etmek iin, ayrca bir sabit kondansatr tesis edilir. Ancak bunun ektii reaktif gc rlenin kontrol etmemesi iin bu kondansatr akm trafosunun nne balanr. Reaktif g rlesi, akm deerini bir akm transformatr zerinden ler. AG tesislerinde rle, dorudan doruya AG barasna balanr.

58

Resim 2.4.: 3 kademeli bir reaktif g rlesinin nden ve arkadan grn

2.4.3. Kondansatrlerin Seri ve Paralel Balanmalar

Seri Balant

Seri balantda toplam kapasite azalr, kapasitif reaktans artar, kondansatrlerden ayn akm geer.

ekil 2.3: Kondansatrlerin seri balants Burada, herbir kondansatrden geen akm eittir.

I= I1=I2=I3 Edeer kapasite

1 1 1 1 = + + CT C1 C2 C3
Forml ile bulunur. Herbir kondansatrn u gerilimleri toplam ise devreye uygulanan kaynak gerilimine eittir.

59

U=Uc1+Uc2+Uc3 E deer empedans ise

1 1 1 1 = + + X CT X C 1 X C 2 X C 3
Forml yardmyla bulunur. Paralel Balant

ekil 2.4: Kondansatrlerin paralel balanmas

Ct=C1+C2+C3+....+Cn U1=U2=U3.......Un I = I1 + I2 + I3 +...+ In Paralel balantda toplam kapasite artar. Kapasitif reaktans azalr. Kondansatrler zerinde den gerilimler eittir. Devre akm, kondansatrler zerinden geen akmlarn toplamna eittir. RNEK 1 : Aadaki ekilde verilen seri bal kondansatrlerin salar C= 8F ve C=12F ise devrenin E deer sasn, E deer ykn, Her bir kondansatrn ykn, Her bir kondansatrn potansiyelini bulalm.

60

q.1

q.2

V1 C6F

V2 C12F

24V ekil 2.5.: Seri bal 2 kondansatr

ZM : 1 1 1 a) --- = ----- + ----Ct C1 C2

C = 4F

b) q= C.V = 4. 24 = 96C c) Seri bal kondansatrlerin ykleri birbirine eit olup o da sistemin ykne eit olacandan q = 96C olur. d) V + 16 = 24 V= 8 volt RNEK 2: Paralel bal C1 = 8f, C2 = 0,2flk kondansatrlere yine paralel bal C3 = 0,6f, C2 = 6f ve C3 = 30ftr. Devreye uygulanan gerilimi 600 volttur. a) b) Devrenin e deer kapasitesini Her kondansatr ularndaki gerilimleri hesaplaynz.

zm : a) Cab = 6+30 = 36f Ce =(12.36) / (12+36) = 9f b)U1= E.(Cab) / (C1+Cab)= 600.36 /(12+36) = 450 volt U2= U3 = 600.(12 / 48) = 150 volt ayn zamanda E = 450 +150 =600 volt.

61

2.4.4. Kondansatrlerin Devreden karlmalar ve Boaltlmalar

Otomatik konumunda reaktif rle kondansatrleri devreye alma veya kartma ilemini kendisi yapar. Manuel konumunda kondansatrler, Cos deerine gre kullanc tarafndan yn tular ile devreye alnp kartlabilir. Cos fabrika k deeri olarak 0,99 belirlenmitir. Kullanc kendi istei dorultusunda bu deeri 0,95-1 endktif deerler arasnda ayarlayabilir. Kondansatrlerin devre d braklmasndan sonra zerinde bir elektrik yk kalacaktr. Bu yzden iletme personelinin can emniyeti ynnden ksa zamanda boaltlmas lazmdr. Ayrca merkez kompanzasyonda dolu bir kondansatr zerine ilave bir kondansatr devreye sokulmasnda ar dengeleme akmlar olacaktr. Dolu kondansatrlerin kendi bana braklmasnda boalma, gnler ve haftalar alabilir. Bu sebeple kondansatr boalma direnleri zerinden boalacaktr. Aadaki tabloda muhtelif g ve gerilimlerdeki kondansatr boalma direnlerinin gleri ve ohm deerleri belirtilmektedir. Qn KVAR 5 10 15 20 25 30 40 50 60 75 100 120 R 220V PR Kohm Watt 291 0,2 145 0,4 97 1 73 1 58 1 40 1,5 41 1,5 29 2,5 24 2,5 19 3 14 4 R 400V PR Kohm Watt 677 0,5 338 0,5 225 1 169 1 135 1,5 112 1,5 84 2 67 3 56 3 45 4 33 5 28 6 R 525V PR Kohm Watt 1050 0,5 525 1 350 1 262 1,5 210 1,5 175 2 131 2,5 105 3 87 4 70 4 52 6 43 7

Tablo 2.2: Muhtelif g ve gerilimdeki boalma direnlerinin gleri ve deerleri

Dolu kondansatre bir diren baland zaman kondansatr bir stel fonksiyonuna gre t zamannda boalacaktr. Kondansatr ularnda t saniye den sonra, kalan gerilim UC2, kondansatr gerilimi UC1 ve zaman sabiti T=RC olmak zere; UC2=UC1.

t e T

pratikte kontansatr t=5T zamannda boalr.

62

Boalma direnci ;

R=

1 Cn

60 2 Un ln 50

ile hesaplanr. Alak gerilim kondansatrlerinin gerilimleri devreden karldktan sonra 1 dakika iinde 50 V a drlmelidir.

2.5. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlndan: 16/2/1983 tarihli ve 17961 sayl Resmi Gazete'de yaynlanm olan Bakanlmz teblii aadaki ekilde deitirilmitir. NOT: 23967 SAYILI / 17.UBAT.2000 TARHL VE 23988 SAYILI / 09.MART.2000 SAYILI RESM GAZETELERDEK DEKLKLER DKKATE ALINMITIR. I-GENEL HKMLER 1-Kurulu gc veya besleme transformatrlerinin toplam kurulu gc 50 kVA ve bunun stnde olan elektrik tesislerinde kompanzasyon tesisi yaplmas zorunludur. 2- fazl olarak beslenen sanayi abonelerinin elektrik enerjisi ile besleme projeleri hazrlanrken, g kat saysn dzeltmek iin gerekli kompanzasyon tesisleri de proje kapsamna alnmaldr. 3-Abonelerin beslenmesinde kullanlan transformatr merkezleri ile ilgili kompanzasyon tesisi projeleri yaplrken, abonelerin kendi tesisleri iin mnferit kompanzasyon tesisi kurmalar durumunda, transformatr merkezlerinde yalnzca sabit kondansatr grubunun gz nnde bulundurulmas yeterlidir. 4-Kompanzasyon proje ve tesisleri yrrlkte bulunan ilgili elektrik ynetmeliklerine ve aada belirtilen esaslara uygun olarak yaplmaldr. II-YEN KURULACAK TESSLERDE KOMPANZASYON 6.1- Kurulu gc veya besleme transformatr gc 50 kVA' nn stnde olan tesislerin orta gerilim (0G) barasndan beslenmeleri durumunda, kompanzasyon projesi aada belirtilen esas lara gre yaplmaldr. 6.1.1- Tesisin g katsays 0,95 ile 1 arasndaki bir deere ykseltilecek ekilde gerekli kondansatr gc hesaplanmaldr. 6.1.2-Tesislerdeki cihazlarn kompanzasyonu mnferit, grup veya merkezi kompanzasyon eklinde yaplabilir. 6.1.3- Motorlarn mnferit olarak kompanze edilmesi durumunda ar kompanzasyona engel olmak iin, olabildiince, motorun botaki almada ektii reaktif gcn %90'ndan byk deerde kondansatr seilmemesine dikkat edilmelidir. 63

6.1.4- Motorlarn mnferit olarak kompanze edilmesi durumunda kondansatrler ykle birlikte devreye girip kacandan motorlara yol vermede kullanlan kesiciler, motor ve kondansatr bataryasnda meydana gelebilecek her trl ksa devre akmlarn kesebilecek, motor ve kondansatr bataryasnn kapasitif akmlarn balatabilecek ve kesebilecek zellikte olmaldr. Boaltma direnlerinin devre d olmas durumunda motor ular ksa devre edilerek topraklanmadan motor zerin de alma yaplmamaldr. 6.1.5- Tesislerde harmonik akm reten tristrl, redresrl ark ocaklar gibi cihazlar varsa bunlarn elektrik ebekesinde meydana getirecekleri olumsuz etkileri nlemek iin gerekli nlemler alnmaldr. 6.1.6- Kondansatr bataryalarnn korunmasn salamak iin birbirleri ile koordinasyonlu ekilde alabilecek (bireysel nite, dengesizlik, ksa devre, balant ucu yksek gerilimi ve darbe gerilimi korumas gibi) koruma sistemleri proje kapsamna alnmaldr. 6.1.7-Tesisin ektii aktif enerjiyi len aktif sayatan baka, endktif reaktif enerjiyi lmek iin bir adet ve enerji salayacak kuruluun gerekli grmesi durumunda, abonenin ar kompanzasyon sonunda sisteme verecei kapasitif reaktif enerjiyi lmek iin bir adet olmak zere toplam iki adet geri dnmesiz reaktif saya tesis edilmelidir. 6.2-Kurulu gc veya besleme transformatrlerinin toplam kurulu gc 50 kVA' nn stnde olan, orta gerilim barasndan beslenen ve darbeli akm eken ark frn gibi tesisleri bulunan abonelerin kompanzasyon tesisi projeleri yaplrken enerji salayan TEK, TEDA, TEA... vb. kurulularn, sz edilen abonelerin enerji gereksinimlerinin karlanabilmesi iin uyulmasn zorunlu grd hususlar gz nnde bulundurulmaldr. III- MEVCUT TESSLERDE KOMPANZASYON 8.1-Kurulu gc veya besleme transformatrlerin toplam kurul gc 50 kVA' nn stnde olan tesislerin orta gerilim barasndan kompanzasyon tesisi projesi madde 6.1, madde 7.1.1 ve madde 7.1.2'deki esaslara gre yaplmaldr. 8.2- Kurulu gc veya beslenme transformatrlerinin toplam kurulu gc 50 kVA' nn stnde olan, orta gerilim barasndan beslenen ve darbeli akm eken ark frn gibi tesisleri bulunan abonelerin kompanzasyon tesisi projeleri, madde 6.2 de belirtilen esaslara gre yaplmaldr. IV-TEBLN UYGULANMASI LE LGL HKMLER 9- Yeni kurulacak tesislere ait kompanzasyon tesisleri, tesisin iletmeye almasnda tamamlanm olmaldr. 10-Daha nce onaylanm elektrik besleme projeleri ile daha nce yaplm olan elektrik tesis lerine ait kompanzasyon projeleri, bu tebliin yaynland tarihten balayarak en ge bir yl iinde onaylatlmal ve sz konusu kompanzasyon tesislerinin yaplmas ve geici kabul ilemi alt ay ierisinde tamamlanm olmaldr. 11-Kompanzasyon tesisi projelerinin onaylanmas ile tesislerin geici kabul ileri Bakanlka verilmi yetkiye gre Trkiye Elektrik Kurumu (TEDA)' n ilgili "Elektrik Datm Messeseleri" tarafndan veya ilgili dier kurulular tarafndan yaplr. 12-TEDA veya Bakanlka yetki verilen dier kurulular, kompanzasyon tesislerini belirtilen sre ierisinde kurmayan abonelerin elektriini kesebilir. 13-Bu tebli yaynland tarihte yrrle girer. Tebli olunur.

64

ELEKTRK TARFELER YNETMELNDE YAPILAN DEKLKLER 09.MART.2000 TARH VE 23988 SAYILI RESM GAZETEYE GRE: 09.11.1995 tarihli ve 22458 sayl Resmi gazetede yaynlanan ynetmelikte aadaki deiiklikler yaplmtr. 1- Reaktif enerjiyi lmek zere gerekli l aletlerini tesis eden aboneden, ektii aktif ener jinin 0,33(yzde otuz dahil) katna kadar (endktif) reaktif enerji bedeli alnmaz. Bu snr alrsa ekilen reaktif enerjinin tamamna reaktif enerji tarifesi uygulanr. 2-Sisteme verilecek reaktif enerji, o dnem de ekilen aktif enerji miktarnn 0,20(yzde yirmi dahil) katndan fazla olmayacaktr. Bu snr alrsa, abonenin ektii aktif enerjinin 0,90 (yzde doksan) kat kadar reaktif enerji tkettii kabul edilir ve reaktif enerji tarifesi zerinden bedeli alnr. 3- Kompanzasyon tesisi bulunan ve g faktrn 0,95-1 arasnda tutan tm abonelerde reaktif saya veya kompanzasyon tesisinde meydana gelebilecek mekanik arzalardan dolay abonenin yl ierisinde elinde olmayan nedenlerle 1ay iin sistemden ektii reaktif enerjinin, aktif enerjinin 0,33 (yzde otuz ) katndan fazla olmas halinde, reaktif enerji bedeli faturalama da dikkate alnmaz. Bu durumun ylda birden fazla olmas durumunda, o yl iin daha nceden dikkate alnmayan reaktif enerji bedeli, sistemden ekildii aydaki birim fiyat zerinden ilk faturaya eklenerek alnr.

65

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar NERILER

Kompanzasyon tesisat iin gerekli Tesisimize gre bir AG g kondansatr kondansatr yap eidini seiniz. eidi setikten sonra, tesiste kullanacanz kondansatr gcn bulmak iin, hedeflenen Cos deerinin tablodaki karl ile aktif gc arparak sonuca ulaabiliriz. Kompanzasyon tesisat iin gerekli Tesisiniz iin uygulayacanz kondansatr balantlarn seiniz kompanzasyon tesisatndaki kondansatr balantlarndan yldz veya gen balant eidini seiniz.

66

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aadaki uygulama sorusunu kondansatr balantlar konusundan edindiiniz bilgiler nda zmleyiniz. 380 volt, 50 Hz.li fazl ebekeden beslenen bir fabrikann grnr gc 1000 Kva ve g katsays 0,6 geridir. Fabrikann g katsaysn 0,9a ykseltmek iin kondansatr kullanlacaktr. a) b) c) Kondansatr grubunun gcn, Kondansatrler yldz balandna gre bir fazn kapasitesini, gen balanacana gre bir fazn kapasitesini bulunuz.

67

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
Aadaki sorularn cevaplarn doru veya yanl olarak deerlendiriniz. 1. Kondansatr, iletken iki tabaka (genellikle alminyum folyo) ile bunlarn arasndaki di elektrik (yaltkandan) oluur. Alternatif akm devresindeki bir kondansatr, geen akma bir diren gibi kar koyar. Bu tr bir dirence endktif diren denir. Xc = 1 / C formlnden de anlalaca gibi kapasite ne denli byk olursa kapasitif diren de o kadar byk olur. Faz ve hat gerilimleri arasnda farkn izolasyon bakmndan ok nemli olmad alak gerilim tesislerinde gen baglama, yldz balamaya gre 1/3 orannda daha ucuzdur. Onun iin ekonomik sebeplerden dolay kondansatrlerin gen balamalar tercih edilir. Dolu kondansatrlerin kendi bana braklmasnda boalma, gnler ve haftalar alabilir. Bu sebeple kondansatr boalma direnleri zerinden boalacaktr.

2.

3.

4.

5.

DEERLENDRME
Sorulara verdiiniz cevaplar ile modln sonunda bulunan cevap anahtarn karlatrnz. Cevaplarnz doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz.

68

B. PERFORMANS TEST
2. renme faliyeti ile kazandnz yeterlii, bir arkadanzla deitirerek aadaki kriterlere gre deerlendiriniz.

KONTROL LSTES
Modln Ad Konu Ama Kompanzasyon Sistemi Modl Eitimini Kompanzasyon sistem hesaplar Alann: Standartlara, artnamelere kuvvetli akm Ad ve Soyad ynetmeliine uygun ve hatasz olarak kompanzasyon sistem tasarm, hesaplamalarn yapabilecek ve kondansatrleri seebileceksiniz. .

GZLENECEK DAVRANILAR
1 2 3 Kompanzasyon tesisat iin gerekli kondansatr yap eidini setiniz mi? Kompanzasyon tesisat iin gerekli kondansatr balantlarn seitiniz mi? Kompanzasyonda kullanlan kondansatrlerin devreye alnmalar ve karlmalarn yaptnz m?

Evet

Hayr

69

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

LME SORULARI 1
Aadaki soruyu kondansatr g hesaplamalar konusunda edindiiniz bilgiler nda zmleyiniz. Soru: Gnde 10 saat alan bir atlyenin,2 aylk dnem sonucunda gelen elektrik faturasnda 10000 Kwh aktif ve 8000 Kvarh reaktif deerleri yazldr. Bir sonraki dnemde cezal demeyi engellemek iin Cosy=0,95 yaplmak istendiinde gerekli kondansatr gcn ve 5 kademeli Rleye gre dalmn bulunuz [1 ay 25 gn alnacaktr.]

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI) 2

Aadaki sorularn cevaplarn doru ve yanl olarak deerlendiriniz. 1. 2. 3. Devrede ortalama deeri sfr olan gce reaktif g denir. Reaktif gleri direnler, aktif gleri de endktif ve kapasitif direnler ekmektedir. Reaktif g tketicilerinden birka unlardr. Kaynak makineleri, transformatrler, hava hatlar, senkron motorlar Tketicilerin reaktif g ihtiyalarn karlamak iin oklukla kondansatrler kullanlr. Kondansatrlerin kayplar ok dk olup nominal glerinin % 0,5' inin altndadr. Bakm masraftar da dktr. Tketicilerin hemen yanna ve istenilen byklkte tesis edilebilme kolaylklar da vardr. Bu nedenle tercih edilirler Grup kompanzasyonunda kondansatrlerin ama ve kapama esnasnda meydana getirdikleri ark karlamak iin uygun sigortalar kullanlmaktadr. Harmoniklerin zararl etkilerini azaltmak iin generatrrlerde amortisman sarglar kullanlr. Tristrl devreler daima harmonik akm retir. Yine ar doymu trafolar, ark frnlar,ark kaynak makineleri,dorultmalar belli bal yksek harmonik reten cihazlardr. Bugn ebekelerde g katsaysnn dzeltilmesi iin kullanlan kuvvetli akm g kondansatrleri, dielektrii kat veya polipropilen film yahut da bunlarn kar olan kondansatrlerdir. Kapasitans 1375 hesaplanm bir kondansatre 50Hz ve 220 Vluk bir gerilim uygulanmtr. Devreden geen akm 0,23 amper dir.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

70

10.

Gnmzde kompanzasyon sistemlerindeki kondansatrleri otomatik olarak devreye alan ve karan eleman, reaktif rledir. Cevaplarnz cevap anahtarlar ile karlatrarak kendinizi deerlendiriniz.

71

MODL YETERLK LME (PERFORMANS TEST)

Modl ile kazandnz yeterlii, bir arkadanzla deitirerek aadaki kriterlere gre deerlendiriniz.

DERECELEME LE
Modln Ad Konu Ama Kompanzasyon Sistemi Modl Eitimini Alann: Kompanzasyon sistem hesaplar Ad ve Soyad Standartlara, artnamelere kuvvetli akm ynetmeliine uygun ve hatasz olarak kompanzasyon sistem tasarm, hesaplamalarn yapabilecek ve kondansatrleri seebileceksiniz.

GZLENECEK DAVRANILAR
1 2 3 4 5 6 7 8 Ortam tesisindeki reaktif g tketicilerini tespit ettiniz mi? Tesisin g deerlerini tespit ettiniz mi? G kat saysnn dzeltilmesinin yararlarn aratrdnz m? Tesise en uygun kompanzasyon sisitemini seitiniz mi?. Kullanlacak kompanzasyon sistemi hesabnn tespit ettiniz mi? Kompanzasyon tesisat iin gerekli kondansatr yap eidinin setiniz mi? Kompanzasyon tesisat iin gerekli kondansatr balantlarnn seilmesi Kompanzasyonda kullanlan kondansatrlerin devreye alnmalar ve karlmalar ilemlerini yaptnz m?

Evet

Hayr

TOPLAM PUAN

DEERLENDRME
Arkadanz kontrol listesindeki davranlar srasyla uygulayabilmelidir. Uygulayamadnz davrantan dier davrana gemek mmkn olamayacandan faaliyeti tekrar etmeniz gerekmektedir.

72

DEERLENDRME LE
Kompanzasyon sistemi modl, faaliyetleri ve aratrma almalar sonunda kazandnz bilgi ve becerilerin llmesi ve deerlendirilmesi iin kendinizi deerlendirme leine gre deerlendiriniz. Bu deerlendirme sonucuna gre bir sonraki modle geebilirsiniz. DEERLENDRME LTLER 1 2 3 4 5 6 7 8 Ortam tesissindeki reaktif g tketicilerini tespit edebildiniz mi? Tesisin g deerlerini tespit ettiniz mi? G kat saysnn dzeltilmesi yararlarn tesbit ettiniz mi? Tesise en uygun kompanzasyon sisitemini setiniz mi? Kullanlacak kompanzasyon sistemi hesabn tesbit ettiniz mi?. Kompanzasyon tesisat iin gerekli kondansatr eidini seip hesabn yaptnz m? Kompanzasyon tesisat iin gerekli kondansatr balantlarn belirlediniz mi? Kompanzasyonda kullanlan kondansatrleri devreye alp karttnz m? Evet Hayr

DEERLENDRME
Yaplan deerlendirme sonunda hayr cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz modl tekrar ediniz. Btn cevaplarnz evet ise modl tamamladnz, tebrik ederiz. retmeniniz size eitli lme aralar uygulayacaktr. retmeninizle iletiime geiniz.

73

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI
Cosy1=0,7 Kabul edilir. (Omik ykler ve kompanzasyonlu ykler ktktan sonra) Cos1=0,7 1=45,50 =tg1=1,02 F=tg1-tg2=1,02-0,328 F= 0,69 veya Cos2=0,95 2=18,190 =tg2=0,328 cetvelden F=0,69 seilir.

P1=900+10=910kw. Qc=P1xF=910.0,69 Qc = 628KVAR Dalm: 1;1;1;1;1=126:126:126:126:126 toplam =630 KVAR. 1;2;2;2;2= 70:140:140:140:140 toplam =630 KVAR.

OBJEKTF TEST 1 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D Y D Y Y D Y D D D

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI a) Cos= 0,6 ; = 53 Sin= 0,8 tg= tg 53 =1,33
P= S.Cos =1000.0,6 =600 kw Cos1= 0,9 ; =26, tg1= 0,5 Qc=P.(tg- tg1)=600.(t 53-t 26) Qc= 600.(1,33-0,5) = 498 kvar b) Q =3.U.Ic, Ic = U/Xc =U..c Q = 3.U..c , Cy = Q / (3..U) = (498.10) / (3.3,14.220)

Cy = 10923f.
Not: Yldz balantda Cy = 10923flk kondansatr normal gerilimi 220 volt olduu halde, gen bal kondansatr gurubunda kondansatr gerilimi 380 volt olmaldr.

74

FAALYET 2 LME SORULARI TESTNN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 D Y Y D D

MODL DEERLENDRME LME SORULARI 1 CEVAP ANAHTARI

zm : Gnde 10 saat alan bir atlyenin,2 aylk dnem sonucunda gelen elektrik faturasnda 10000 Kwh aktif ve 8000 Kvar reaktif deerleri yazldr. Bir sonraki dnemde cezal demeyi engellemek iin Cosy=0,95 yaplmak istendiinde gerekli kondansatr gcn ve 5 kademeli Rleye gre kondansatr dalmn bulalm.[1 ay 25 gn alnacaktr.] tg1=8000 kvarh / 10000 kwh = 0,8=tgy1 cos2=0,95 1=18,19 tg1=0,328 alma sresi[h]=10x25x2=500saat P1=10000 / 500 =20 kw Qc=P1x[tgy1-tgy2]=20x[0,8-0,328]=20x0,472=9,44 Qc=9,44 kvar veya; tg1=0,8 1=38,650 cos1=0,78 F=0,47 (cetvelden) Qc=P1xF=20.0,47=9,4 Qc=9,4 Kvar 1:1:1:1:1= 2:2:2:2:2 = toplam 10 kvar

MODL DEERLENDRME OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI) 2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D Y D D Y Y D D Y(0,16 A) D

75

NERLEN KAYNAKLAR NERLEN KAYNAKLAR

http://www.odevsitesi.com kompanzasyon sistemleri tasarm http://www.federalelektrik.com http://www.kondas.com.tr

76

KAYNAKA KAYNAKA
ONAT Hakk, CNR Fuar Seminer Notlar 30.09.2000. OKUMU Deniz, Yldz Teknik niversitesi Ktphanesi Bitirme Tezi Arivi, stanbul, 2004. BAYRAM Prof. Dr Mustafa, Kuvvetli Akm Kondansatrleri ve G Katsaysnn Tahsisi, Temmuz,1977. LSA sa, Reaktif G Kompanzasyonunda Otomatik Kondansatr Tesisleri, Austos, 2000. RKL, Haydar, Elektrik ebekelerinde Reaktif G Kompanzasyonu, Elginkan Vakf mmehan Elginkan Mesleki ve Teknik Eitim Merkezi, 25 Austos 2005. SAKAN Ahmet Hamdi, Doru ve Alternatif Akm Devreleri Problem zmleri, stanbul.

77