V ARSOVIE RADIEUSE.

POWRT LE CORBUSIERA ZA ELAZN BRAM

Wystawa chodzona zorganizowana w ramach programu edukacyjno-artystycznego Le CorbusYear z okazji 125. rocznicy urodzin Le Corbusiera Osiedle Za elazn Bram, Warszawa, 15 lipca 6 sierpnia 2012
Plan Voisin, fot. dziki uprzejmoci Fondation Le Corbusier

Le Corbusier za Zelazna Brama

Kurator: Grzegorz Pitek Architektura wystawy: Marcin Kwietowicz Grafika: Magdalena Estera apiska Wsppraca organizacyjna: Jakub Supera
Organizator

Postulaty Karty Ateskiej wybrane na potrzeby wystawy Varsovie Radieuse, skadaj si na przewodnik po osiedlu Za elazn Bram. Tu i teraz, w Warszawie w 2012 roku, s take przewodnikiem po naszych miejskich troskach. Diagnozy sprzed 80 lat brzmi niepokojco aktualnie. Znw straszy wiele upiorw, z ktrymi walczyli sygnatariusze Karty: chaotyczny rozrost miast, spekulacja nieruchomociami, podgryzanie zieleni miejskiej. Dzi oprcz znanych od wielu lat wad osiedla (mae mieszkania, niskie stropy, dugie korytarze blokw) moemy na nowo doceni zalety, ktre we wspczenie powstajcych dzielnicach staj si luksusami: stosownie due odlegoci midzy budynkami, bujn ziele, resztki urzdze rekreacyjnych, dalekie widoki roztaczajce si z mieszka. Prno szuka ich na Tarchominie, Wilanowie czy w Skoroszach. Za elazn Bram budowano wysoko, ale zachowujc due odstpy midzy budynkami. Dzi budujemy i wysoko, i gsto. Karta Ateska, ktrej peny tekst (wydany w Polsce jedynie raz, w bardzo maym nakadzie) ukae si niedugo nakadem Centrum Architektury, prowokuje do wanych, czsto niewygodnych pyta. Czy susznie zaoylimy, e miasto zrobi si samo i nie ma nad nim adnej kontroli? Czy musimy si godzi na sytuacj, w ktrej inicjatywa prywatna nie napotyka niemal adnych barier, a pojcie interesu publicznego ustpuje finansowej kalkulacji? Czy sta nas na podobn odwag w diagnozowaniu i rozwizywaniu problemw?

Wsporganizatorzy:

Le Corbusier nigdy nie by w Warszawie. Nie przyoy wic rki do projektu osiedla Za elazn Bram. A jednak to osiedle jest na wskro corbusierowskie. Konkursowy projekt Jerzego Czya, Jana Furmana i Andrzeja Skopiskiego z 1961 roku, korygowany i realizowany przez kolejnych kilkanacie lat, jest najodwaniejsz realizacj ideaw urbanistycznych Le Corbusiera w Polsce. Powstanie wielkoskalowego osiedla mieszkaniowego na miejscu znacznie niszej i gstszej zabudowy (uwaanej za mao wartociow i niewart odbudowy) jest realizacj jednego z najbardziej radykalnych pomysw Le Corbusiera Plan Voisin (1925). Plan zakada zastpienie znacznego fragmentu zabudowy centrum Parya wieowcami zatopionymi w zieleni. Jego realizacja wymagaby masowych wywaszcze i wyburze. Dwadziecia lat pniej w Warszawie zniszczenia wojenne i dekret Bieruta skutecznie oczyciy cae poacie centrum pod realizacj tej idei. Pomysy Le Corbusiera i jego licznych wyznawcw na miasto zapisane zostay w Karcie Ateskiej (1933) [ilustracja] oraz w ksice La Ville Radieuse (Miasto promienne, 1935) od ktrej bierze tytu niniejsza wystawa. O ile promienne miasto nigdy nie zostao w caoci zrealizowane, o tyle Karta zrobia ogromn karier po II wojnie wiatowej przyjta przez urbanistw i politykw po obu stronach elaznej kurtyny jako zestaw wytycznych do odbudowy miast z pominiciem ich dawnych wad.

Patroni honorowi Le CorbusYear:

Partner

Dofinansowano ze rodkw Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Zdjcie na okadce: Osiedle Za elazn Bram, Warszawa, 19851986, fot.: Ireneusz Sobieszczuk, Leszek Wrblewski/Forum

Kim by Le Corbusier?
Le Corbusier (waciwie Charles-Edouard Jeanneret, 18871965) uchodzi za najwaniejszego architekta i urbanist XX wieku. Dziki synnym budynkom oraz publikacjom i wykadom wpyn na kilka pokole projektantw najpierw w Europie, a po II wojnie wiatowej na caym wiecie. Reprezentowa pokolenie, ktre pod wpywem rozczarowania stanem miast odziedziczonym po XIX stuleciu, ich bezadnym rozrostem i przeludnieniem, podjo si szukania recept na ich uzdrowienie. Proponowa radykalne terapie, polegajce na usuwaniu niezdrowej i niefunkcjonalnej starej zabudowy i pozostawieniu tylko najcenniejszych zabytkw. Radzi cise czenie funkcji mieszkalnych i rekreacyjnych, dziki budowie blokw otoczonych starannie zaplanowan zieleni. Sformuowa pojcie domu jako maszyny do mieszkania, zaprojektowanego racjonalnie i drobiazgowo, jak samochd czy samolot. Popularyzowa budowanie wysokich budynkw dziki wykorzystaniu moliwoci elbetu i prefabrykacji. Powaa niewielu wspczesnych architektw, za to podziwia logik i celowo inynierw. Le Corbusier przewodniczy CIAM (Congrs International dArchitecture Moderne Midzynarodowy Kongres Architektury Nowoczesnej) sieci wymiany wiedzy i informacji, czcej w latach 1928-1959 kilkudziesiciu europejskich (w tym polskich) architektw. Jej najwaniejszym dzieem bya Karta Ateska zestaw wytycznych dla nowoczesnej urbanistyki (1933), stosowanych w wielu krajach podczas powojennej odbudowy i rozbudowy miast. Idee Le Corbusiera rozprzestrzeniay si po wiecie rwnie dziki jego ksikom, z ktrych najgoniejsza to Vers une architecture (1922 pierwsze polskie wydanie ukae si w 2012 roku nakadem Centrum Architektury). Najbliszy budynek Le Corbusiera znajduje si w Berlinie tzw. jednostka mieszkalna (1957). Inne jego znaczce realizacje to jednostka mieszkalna w Marsylii (19471952) pierwowzr berliskiej, dom studentw szwajcarskich w Paryu (1931), koci Notre Dame du Haut w Ronchamp (Alzacja, 1950), klasztor La Tourette koo Lyonu (19571960) oraz liczne mae domy mieszkalne, np. Villa Savoye koo Parya (19291931) czy dom na osiedlu Weissenhof w Stuttgarcie (1927). Specjalne miejsce w dorobku Le Corbusiera zajmuje projekt urbanistyczny cakowicie nowego miasta w Indiach, stolicy Pendabu, Czandigarh (19521959). Niemniej wane od budynkw zbudowanych s niezrealizowane, ktre dziaay na wyobrani kilku pokole architektw, np. projekt siedziby Ligi Narodw w Genewie (1927) czy Paacu Sowietw w Moskwie (1931) oraz wizje urbanistyczne, takie jak Miasto wspczesne, Miasto promienne czy plan Voisin.

Le Corbusier (18871965), fot. dziki uprzejmoci Fondation Le Corbusier

Karta Ateska (1933) na warszawskim osiedlu Za elazn Bram (2012) Ilustracje autorstwa Magdaleny Estery apiskiej pokazane na wystawie chodzonej na terenie warszawskiego osiedla Za elazn Bram

1933
[Naley] zdawa sobie spraw z tych licznych moliwoci naszych czasw w dziedzinie konstrukcji wysokich budynkw () ktre postawione w duej odlegoci jedne od drugich uwalniaj teren na duej powierzchni zieleni. (XXVIIIXXIX) [Naley wymaga] aby te nowe przestrzenie zielone suyy wyranie okrelonym celom: by zawieray ogrody zabaw dziecicych, szkoy, orodki modzieowe czy wszelkie budynki uytecznoci publicznej zwizane bezporednio z mieszkalnictwem. (XXXVII) [Naley wymaga] aby odtd kada dzielnica mieszkaniowa obejmowaa powierzchnie zielone, konieczne dla waciwego urzdzenia gier i sportw dla dzieci, modziey i dorosych. (XXXV)

2012
Deregulacja planowania sprawia, e w wielu miejscach wolno budowa i wysoko, i gsto, bez przestrzeni rekreacyjnych midzy budynkami, albo z ich smutnym substytutem w postaci pogronej w wiecznym cieniu piaskownicy. Wyglda na to, e ziele za oknem powoli staje si deficytowym towarem. Chyba moemy znw wymaga, by niedogodnoci zwizane z mieszkaniem w wysokim budynku byy rekompensowane przez zielone otoczenie, soce oraz pikne widoki?

1933
Soce jest panem ycia. (XXVI) Soce, ktre kieruje rozwojem wszystkich stworze powinno zajrze do wntrza kadego mieszkania i rozsypa tam swoje promienie bez ktrych ycie ganie. (XII) Soce winno dociera do kadego mieszkania przez kilka godzin dziennie, nawet w czasie najmniej sprzyjajcych pr roku. Spoeczestwo nie bdzie tolerowa wicej by cae rodziny byy pozbawione soca i w ten sposb skazane na upadek. Kady plan domu, w ktrym jedno mieszkanie byoby cakowicie wystawione na pnoc, lub pozbawione soca z powodu zacienienia, bdzie surowo potpione. (XXVI)

2012
Soce zaszo nad urbanistyk. Oczywicie istniej przepisy i standardy, ktre wymagaj dostarczenia odpowiedniej iloci godzin soca do mieszka, ale inwestorzy staj na gowie, by je obej lub nagi, a architekci chtnie pozwalaj im na rozwizywanie tych amigwek. Budynki s gbokie, nawet due mieszkania owietlane s tylko z jednej strony, rzadko projektuje si wsplne tarasy na dachach, ktre pozwalayby cieszy si socem i powietrzem nawet w rodku miasta. Czy soce zostao na powrt sprywatyzowane i opatrzone odpowiednio wysok cen?

1933
Codzienne godziny wolne od zaj powinny by spdzane w pobliu mieszka. (XXXIII) Urbanistyka jest powoana do tworzenia koniecznych praw zapewniajcych mieszkacom miasta warunki ycia, ktre ochraniaj nie tylko ich zdrowie fizyczne ale rwnie zdrowie moralne, zapewniaj rado ycia, ktra z tego zdrowia wypywa. Po wyczerpujcych minie, lub nerwy godzinach pracy winno nastpowa co dzie kilka godzin wolnych. (XXXII) Nie wystarcza uzdrowi mieszka. Naley stworzy i urzdzi ich przeduenia w terenie: pomieszczenia suce kulturze fizycznej i rne tereny sportowe, oraz naley wrysowa w plan zawczasu te lokalizacje, ktre bd dla nich zarezerwowane. (XXIV)

1933
Naley umie spord pamitek przeszoci odrni i oddzieli te, ktre jeszcze yj. Naley umie mdrze wybra to co winno by uszanowane. (LXVI) ycie miasta stale si rozwija. Objawia si ono w dzieach materialnych /zaprojektowanych lub zbudowanych/, ktre nadaj miastu wasn osobowo i z ktrych emanuje dusza miasta. S to cenni wiadkowie przeszoci, szanowani przede wszystkim dla ich wartoci historycznych i uczuciowych a niektre z nich przedstawiaj wartoci plastyczne. W wartoci te, wcielony zosta najwyszy stopie geniuszu ludzkiego, s czci dziedzictwa ludzkoci. Ci za, ktrzy je posiadaj, lub te s odpowiedzialni za opiek nad nimi, maj obowizek uczyni wszystko co jest moliwe by przekaza przyszym wiekom nienaruszon szlachetn spucizn. (LXV) W adnym wypadku kult malowniczoci i historii nie powinien sta na pierwszym miejscu przed zdrowotnoci mieszka, od ktrej zaley cile dobre samopoczucie i zdrowie moralne jednostki. (LXVII)

2012
Ciko pracujemy i zasugujemy na wypoczynek. Jednak za wypoczynek trzeba paci. Kosztuje pywalnia, siownia, trening pikarski w szkolnej sali. Kosztuje sprzt, ubranie, dojazd do nierwnomiernie rozmieszczonej infrastruktury wypoczynkowej. Boisko amatorskiego klubu czy osiedlowy skwer moe okaza si atrakcyjnym terenem inwestycyjnym, a zagajnik przyszym parkiem, ale handlowym. Czy praca jest po to, by zarobi na wypoczynek? Czy moemy jeszcze zabezpieczy dla nas i kolejnych pokole moliwo nieskrpowanej rekreacji w pobliu domu?

2012
Pawimy si w historii. Nosimy okulary la lata 80. i hipisowskie kapelusze. Na zachowanie zasuguje kada malownicza kamienica, fabryczka, modernistyczny pawilon. Oczywicie wiele z nich trafia pod kilof, ale nie ma chyba budynku, ktry nie znalazby swojego obrocy. Urbanici modernistyczni chcieli starannie wybiera to, co nadaje si do zachowania. Cho trudno wytumaczy niektre wybory, wydaje si, e przyjta przez nich zasada naukowej selekcji wartociowych zabytkw jest znacznie zdrowsza ni bezkrytyczna nostalgia. Czy jestemy skazani na miotanie si midzy maksymalistycznymi daniami mionikw przeszoci, a zrcznoci inwestorw potraficych znale pseudoobiektywne powody do usuwania autentycznie cennych pamitek? Czy moemy dorobi si spjnych kryteriw oceny i przejrzystej doktryny konserwatorskiej, a nastpnie konsekwentnie ich przestrzega?

1933
() przestrze otwarta winna by zaprojektowana rozrzutnie. (XII) Nie zapominajmy, e poczucie przestrzennoci jest rzdu psychologicznego, i e wsko ulic, zacienienie podwrzy, tworz atmosfer niezdrow dla ciaa i deprymujc dla ducha. (XII)

2012
Przestrzeni otwartej jest w Warszawie wci pod dostatkiem, jednak zbyt atwo ulegamy przekonaniu, e kady teren niezabudowany jest potencjalnym terenem inwestycyjnym. Czy zabudowa jest jedynym sposobem na sensowne zagospodarowanie jeszcze niezabudowanego terenu? Czy chcemy obudzi si w miecie zoonym z samych budynkw i przepisowychminimalnych odstpw pomidzy nimi?

1933
Uycie stylw przeszoci pod pretekstem estetyki w budynkach nowych wzniesionych w dzielnicach historycznych ma zgubne skutki. Utrzymywanie lub wprowadzenie tego zwyczaju nie powinno by tolerowane pod adn postaci. (LX) Takie metody s w sprzecznoci z lekcj, ktrej nam udziela historia. Nigdy nie stwierdzono cofania si, nigdy czowiek nie dawa kroku wstecz. Wielkie dziea przeszoci wykazuj, e kade pokolenie miao swj sposb mylenia, swoje pomysy, swj rodzaj estetyki, odnoszcy si do rodkw technicznych swojej epoki jako do odskoczni dla wyobrani. Naladowanie niewolnicze przeszoci to skazywanie si na kamstwo, to tworzenie faszu dla zasady. Poniewa dawne tradycyjne formy pracy nie mog by odtworzone i uycie techniki nowoczesnej dla przedstawionych ideaw, doprowadza jedynie do powstania widm pozbawionych ycia. Mieszajc prawdziwe z faszywym daleko od wraenia caoci i poczucia czystoci stylu, osiga si sztuczne odtworzenie mogce jedynie rzuci cie na prawdziwe wiadectwa, ktre chciao si z caego serca zachowa. (LX)

2012
Pastisz znw sta si akceptowanym sposobem na dopasowanie nowej architektury do starej. Pseudohistoryczne fasady skrywaj wspczesne funkcje, konstrukcje i instalacje. Ponad 60 lat po zakoczeniu wojny nie brak powanych gosw popierajcych rekonstrukcj zniszczonych podczas niej budynkw. Czy nie czas ogosi ju koniec balu maskowego i nabra odwagi, by w otoczeniu wspaniaych zabytkw projektowa rwnie wspaniae budynki wspczesne?

1933
Zagadnienie miasta nie moe by rozpatrywane bez caoci regionu. (LXXXIII)

2012
Kada aglomeracja jest sieci subtelnych zalenoci, ktre przekraczaj administracyjne granice miast i gmin. A jednak zachowuj si one jak udzielne ksistwa, konkurujce o nowych mieszkacw i inwestorw (czyli podatnikw), rozwijajce si w nieskoordynowany sposb. Skutkuje to rabunkow gospodark gruntami na peryferiach i nierwnomiernym obcieniem infrastruktury i rodowiska, za ktre pacimy wszyscy pienidzmi, czasem, zdrowiem. Warszawa nie koczy si na tablicy z napisem Warszawa. Czy dorobimy si narzdzi planistycznych, ktre zapewni harmonijny rozwj caego organizmu? Czy przypadkowo ustpi przewidywaniu, planowo zastpi improwizacj (LXXXV)?

1933
Interes prywatny musi by poddany interesom ogu. (XCV) Prawo jednostki nie ma nic wsplnego z korzyci osobist. To prawo, ktre zaspokaja mniejszo skazujc pozostae masy spoeczestwa na ndzne ycie, zasuguje na surowe ograniczenia. Powinno by wszdzie podporzdkowane interesom wsplnoty, tak aby kada jednostka miaa dostp do podstawowych radoci: dobrobytu domowego i pikna miasta. (XCV) Gwatowno cechujca pogo za zyskiem powoduje kolosalne zachwianie rwnowagi pomidzy rozwojem si ekonomicznych z jednej, a saboci kontroli organw administracyjnych i bezsilnoci wzajemnej odpowiedzialnoci spoeczestwa z drugiej strony. Poczucie odpowiedzialnoci wadz administracji i spoeczestwa jest codziennie pod obstrzaem ywej i stale odradzajcej si prywatnej inicjatywy. (LXVIII)

2012
Zbyt atwo uwierzylimy, e miasto zrobi si samo. Miasto, owszem, jest gr, ale nie powinno by gr bez zasad, ani z zasadami na bieco negocjowanymi i naginanymi przez graczy. Gdyby kto robi to podczas gry w Monopoly, zostaby prdzej czy pniej wyproszony od stou. Jak stworzy skuteczny i wiarygodny mechanizm definiowania zasad i egzekwowania interesu publicznego? Jak sprawi, bymy znw uwierzyli w instytucje, ktre maj go reprezentowa? Jak uruchomi konstruktywn debat midzy obywatelami, ekspertami, wadz i inwestorami?

1933
[Naley wymaga] aby rzemioso cile zwizane z yciem miejskim, z ktrego si wywodzi, mogo zajmowa miejsce cile okrelone w centrum miasta. (XLIX) Rzemioso () wymaga waciwych sobie warunkw. Rzemioso wypywa bezporednio z nagromadzonego potencjau orodka miejskiego. Rzemioso introligatorskie, jubilerskie, krawiectwo, modniarstwo znajduj w skoncentrowanym yciu intelektualnym miasta twrcz podniet, ktra jest dla nich niezbdna. Chodzi tu o dziaalno gwnie miejsk. Miejsca ich pracy bd mogy by sytuowane w najbardziej ruchliwych punktach miasta. (XLIX)

2012
Zjawiska lokalne (wzrost czynszw) i globalne (zalew tanich, gotowych produktw, ktrych nie opaca si naprawia) sprawiaj, e rzemioso znika z miasta, a zwaszcza z centrum. Rzemioso niegdy powszechne i przydatne, staje si luksusem dostpnym tylko nielicznym. Trudno stawi czoa oglnowiatowym tendencjom, ale czy nie sta nas na odwan polityk (lokalow, podatkow, edukacyjn), ktra pozwoliaby nie tyle ocali rzemioso jako sentymentaln pamitk, co odnowi je i uczyni istotnym elementem miejskiej gospodarki i pejzau spoecznego?

1933
DLA ARCHITEKTA ZAJTEGO PRACAMI URBANISTYCZNYMI NARZDZIEM MIAR BDZIE SKALA CZOWIEKA. Architektura, po bdach ostatnich stu lat, musi od nowa przej na sub czowieka. Musi porzuci jaowy pompieryzm, musi pochyli si nad jednostk i tworzy dla niej urzdzenia, ktre otacza bd i uatwia jej ycie. Kto podejmie konieczn prac umoliwiajc doprowadzenie tego zadania do koca, jeli nie architekt, ktry posiada najlepsz znajomo spraw ludzkich, ktry porzuci iluzoryczn grafik i ktry przez sprawiedliwe dostosowanie rodkw do zamierzonych celw, stworzy peen poezji porzdek architektoniczny. (LXXXVII)

2012
1933
Urbanistyka C.I.A.M. Karta Ateska tytu oryginau: Charte dAthnes Tumaczya: Krystyna Szeronos Opracowali: Jan Choroszucha, Stefan Macig Koo Naukowe Wydziau Architektury Wntrz ASP Warszawa, wydanie niedatowane (ok. 1956) Jednym z gwnych zarzutw wysuwanych do dzi wobec modernistycznej urbanistyki jest zatracenie tzw. ludzkiej skali. Gdy jednak spojrze na rozwj miast w ostatnich 40 latach, po symbolicznym upadku modernizmu (zburzenie osiedla Pruit Igoe w St. Louis, 1972), trudno dostrzec by urbanistyka wkroczya na drog bardziej harmonijnego planowania zorientowanego na czowieka. Okazuje si, e najszczytniejsze ideay przegray i u modernistw, i u postmodernistw z bezmylnoci i tempem rozwoju miast. Czy zoylimy ju bro? Czy moemy zgodzi si wreszcie co do tego czym jest ludzka skala, a nastpnie stara si przeku to wyobraenie na realne plany i przepisy, zaszczepi w architektach zrozumienie tego ideau i asertywno w jego realizacji?

2012
Grzegorz Pitek do broszury: informacja reklama tumaczenia Vers informacje o wsparciu, koncie

Wscieky rozwj miasta vs nadopiekunczy rozsadek utopii

Joanna Kusiak

Co nam ley na sercu? Wszystko nam ley na sercu. Cae okrge, lekko spaszczone na biegunach szczcie planety. Cale owalne, elipsoidalne szczcie galaktyki. Wszystko. Pokj narodom i pax tibi. I nawet to, eby ci, co buduj budy dla psw, nie robili otworu budy na zachd, skd tu, na rednich szerokociach, wiej najprzewaniejsze wiatry i psy marzn. Edward Stachura, Caa jaskrawo Wszdzie przemoc, ponure ugory blokowisk, wyciekajce baterie, palce si rowery, komputerowe symulacje hod. Dorota Masowska, Midzy nami dobrze jest

Problem, jaki ludzko ma z modernizmem jest w duej mierze podobny do problemu, jaki ludzko ma z marksizmem. Po pierwsze, istniej dziea Karola Marksa i zawarte w nich teorie. Po drugie, istnieje marksizm (a waciwie: rne marksizmy), ktre wychodz od idei zawartych w dzieach Marksa, jednak rozwijaj je w kierunkach niekoniecznie zgodnych z liter tekstu i intencj autora (sam Marks zarzeka si, e nie jest marksist). Wreszcie, istnia midzy innymi w naszej czci wiata tak zwany realnie istniejcy socjalizm, ktry legitymizowa swoje istnienie ideami Marksa i marksistw. Cz z nich rzeczywicie wprowadza w ycie, jednoczenie jednak stosowa rwnie szereg strategii politycznych jawnie z pierwotnymi ideami Marksa sprzecznych. Po upadku realnie istniejcego socjalizmu, stosunek do Marksa i marksizmu nadal dzieli wielu intelektualistw na dwa bloki. Dla jednych totalitarny wymiar realnego socjalizmu oraz sposb w jaki upad s absolutnym i ostatecznym dowodem na porak idei Marksa i marksizmu. Wszelkie prby nawizania do tych idei, a tym bardziej obrony poprzedniego systemu grupa ta traktuje jako pezajcy bolszewizm, a sformuowania typu walka klas czy nacjonalizacja rodkw produkcji wywouj w nich gsi skrk. Grupa

ta naturalnie tekstw Marksa nie czyta w ogle, ma natomiast legendarne wrcz wyobraenia na temat tego, co si w nich znajduje. Z kolei druga grupa, do ktrej naley znakomita wikszo zachodniej lewicy i ktra jeszcze w 1968 roku pokadaa w tak zwanym bloku wschodnim ogromne nadzieje, po upadku komunizmu poczua si zawiedziona, by nie powiedzie obraona, z powodu jego poraki. Doprawdy symptomatyczne jest, do jakiego stopnia grupa inteligentnych ludzi zawodowo zajmujcych si marksizmem nie jest zainteresowana przebiegiem i wynikami eksperymentu przeprowadzonego przy uyciu idei marksistowskich w Europie Wschodniej. Realnie istniejcy socjalizm to wedug nich wypaczenie, za ktre wini naley Stalina i jego nastpcw, nic nie majce wsplnego z marksizmem. Marksa czytaj uwanie i nabonie. Wszelkie natomiast prby zwrcenia uwagi na moliwe ideologiczne rda poraki tego eksperymentu s dezawuowane. Tymczasem wydawaoby si, e trzewa i rzeczowa analiza myli Marksa przez pryzmat biecych nierwnoci spoecznych i przeszoci socjalistycznego eksperymentu (potraktowanych razem) pierwszych pozbawiaby wielu zudze, drugich natomiast popchna do przodu. Podobnie naadowane emocjami s dzisiaj popularne wyobraenia o modernizmie. Realnie istniejcy modernizm pozostawi po sobie szereg bardzo mocnych obrazw, ktre do dzi funkcjonuj jako bezdyskusyjne symbole jego poraki. Tak jak zburzenie muru berliskiego uchodzi za dzie koca komunizmu, dniem, w ktrym wedle Charlesa Jencksa umar modernizm, by 15 lipca 1972 roku, kiedy to wysadzono w powietrze corbusierowski w stylu kompleks Pruitt-Igoe w St. Louis w USA1. Wybudowany zaledwie 17 lat wczeniej, ten zesp subsydiowanych budynkw powstay na terenie dawnych slumsw uznawany by pocztkowo za przeom w urbanistycznej
1. Charles Jencks, The Language of Post-Modern Architecture. New York, 1984, s. 9.

historii Ameryki. Do wielokrotnie powtarzanej pniej w telewizji sekwencji walenia si gigantycznego superbloku Philip Glass napisa muzyk, ktra wraz z materiaem filmowym staa si jedn z najmocniejszych scen kultowego Koyaanisqatsi, eksperymentalnego filmu zbudowanego z sekwencji obrazw, ktre mwi same za siebie i ktre maj zastpi odrywajcy si od rzeczywistoci jzyk. Upadek betonowego molocha, ktry w cigu uamkw sekund zapada si i rozmywa w chmurze pyu, powszechnie czytano jako mier modernistycznej utopii. Wtedy te mniej wicej sformuowanie modernistyczna utopia w odniesieniu do idei Le Corbusiera i CIAM-u stao si naturalne i powszechne. Modernizm zacz kojarzy si z ca seri dysfunkcji, ktre kady, kto chocia odrobin interesuje si architektur, z atwoci wymieni na jednym oddechu: nieludzka skala, ambicje biopolityczne i ch kontroli wszystkich aspektw ludzkiego ycia, nadmierna estetyzacja formy urbanistycznej caego miasta (czego najbardziej ekstremalnym przykadem jest Brasilia, ktra z gry przypomina ptaka), jednoczenie brzydota poszczeglnych budynkw, monotonia formy, niezdolno do malowniczego starzenia si, rozcinanie miasta autostradami i promocja szybkiego ruchu samochodowego, rozlewanie si miast w niekoczce si osiedla, brutalna destrukcja przeszoci (tu czsto cytowany Le Corbusier: Trzeba zabi ulic!), ujednolicenie potrzeb mieszkalnych i yciowych, jednoczenie rozbicie tradycyjnej miejskiej wsplnoty. Co najmniej kilka gwodzi do trumny wbia modernizmowi nowojorska aktywistka Jane Jacobs, udowadniajc, e codzienne ycie na tradycyjnej miejskiej ulicy jest dynamiczniejsze, a zarazem bezpieczniejsze ni na nieprzejrzystych, niesprzyjajcych spoecznej kontroli blokowiskach. Powysza lista bolczek uzupeniana jest obrazami z ycia realnie istniejcego modernizmu, prezentujcymi kolejno: eks-chopw trzymajcych w blokach kury na balkonach, puste strzykawki po heroinie walajce si w ciemnych klatkach schodowych, zepsute windy, podgldaczy siedzcych z lornetkami w bloku naprzeciwko, fawele oblepiajce prbujcego wzlecie ptaka Brasilii, mode Rumunki z epoki Ceausescu wyrzucajce do blokowych zsypw pody po chaupniczo dokonanej aborcji2, takswkarzy na Ursynowie bez koca krcych w poszukiwaniu waciwego adresu i oglnie by uy sformuowania Doroty Masowskiej ponure ugory blokowisk. Koniec kocw jedynym, co u Le Corbusiera wydaje si zupenie niekontrowersyjne, jest szezlong LC4. Nawet jeli istnieje stosunkowo liczna grupa mionikw modernistycznej architektury, nawet jeli de facto cigle

2. Jedna z mocniejszych scen filmu 4 miesice, 3 tygodnie i 2 dni (re, Cristian Mungiu, 2007), w ktrej atmosfera lku i winy jest bardzo realistycznie wpisana w ciemny krajobraz wielkopytowego blokowiska po zmierzchu.

powstaje spora liczba lubianych budynkw w tym stylu, modernizm jako urbanistyczna ideologia i caociowa wizja wiata uchodzi za skompromitowany. Dzie takich jak Karta Ateska w zasadzie nie czyta si z powodw innych ni historyczne. Najwikszym zaskoczeniem dla wspczesnego czytelnika bdzie prawdopodobnie jej trzewy, rozsdny ton i otwarta krytyka tego, co kilka dekad pniej uznano... wanie za dziedzictwo modernizmu. Cae pasae z Karty mwi o tym, o czym pniej trbili anty-modernici, na przykad, e miar wyznaczajc skal planowania urbanistycznego powinien by czowiek, e miasta nie powinny rozlewa si bez ogranicze, a ich rozwj powinien by harmonijny. Architekci i urbanici z 33 krajw pyncy wsplnie z Le Corbusierem statkiem z Marsylii do Aten w lipcu 1933 roku opierali swoje zaoenia na naukowej analizie rzeczywistych warunkw ycia miejskiego i okolicznoci ich powstania, wskazujc na konieczno ich poprawy. W nieunikniony sposb nasuwa si zatem pytanie, jak ma si rzeczowy, w duej mierze zdroworozsdkowy ton dokumentu, ktrego diagnozy jak bd si staraa pokaza dzisiaj raczej zyskay ni straciy na aktualnoci, do popularnych wyobrae o Le Corbusierze arbitralnie stawiajcym na kartce papieru rwniutkie krzyyki Planu Voisin? Moim zdaniem kluczem do odpowiedzi jest rzeczowe porwnanie charakteru i treci Karty z argumentami i motywacjami, ktre skoniy pniej opini publiczn do masowego potpienia modernizmu oraz co niemniej wane polityczno-ekonomicznymi okolicznociami, w jakich odsunito modernistw od wizjonerskich projektw publicznych do niestrudzonej produkcji krzese, luksusowych willi la Bauhaus i raz na jaki czas samotnych gmachw uytecznoci publicznej. Najbardziej istotna przy tym wydaje mi si nierwnowaga pomidzy humanistycznym i technologicznym aspektem modernizmu. Karta Ateska jest dokumentem eksperckim, w ktrym naukowej, humanistycznej analizie warunkw zamieszkiwania i problemw istniejcych miast towarzyszy inynierska propozycja radzenia sobie z tymi problemami. Karta warto to powtrzy raz jeszcze, gdy nie wspgra to z potocznym wyobraeniem jest dokumentem wspczesnej humanistyki, proklamujcym caociow wizj czowieka i organiczn organizacj spoeczestwa, a zarazem pochylajcym si nad jednostk z ogromn (paternalistyczn, ale jednak) trosk. Tymczasem historia realnie istniejcego modernizmu pokazuje, e w realizacjach wielkich publicznych projektw koncentrowano si przede wszystkim na ich wymiarze inynieryjnym. Jeeli rzeczywicie modernizm sta si w kocu utopi, bya to techno-utopia. Z tej perspektywy rzeczywicie trudno broni architektw, ktrzy piszc wczeniej o ludzkiej skali i krytykujc wcieky rytm bdcy konsekwencj przemian technologicznych i rozwinicia nowych szybkoci, jednoczenie czego

Osiedle Pruitt Igoe, St. Louis, USA, lata 60., rdo: United States Geological Survey via Wikipedia

Ville Contemporaine, fot. dziki uprzejmoci Fondation Le Corbusier

zalek rzeczywicie wida ju w Karcie zupenie dali si uwie idei technologicznego postpu. Dlatego zapewne corbusieryci nie widzieli zasadniczej sprzecznoci pomidzy pisaniem o ludzkiej skali a gigantycznymi wymiarami jednostki marsylskiej czy wspomnianego kompleksu Pruitt-Igoe: skal usprawiedliwia fakt, e budynek nie by ju tylko budynkiem, ale nowoczesn maszyn do mieszkania. Ludzka skala nie bya mierzona ludzk intuicj, ale matematycznym modelem Le Corbusiera nazwanym przez niego modulorem . Z drugiej jednak strony, mimo e o porak projektw takich jak Pruitt-Igoe obwiniano przede wszystkim ich form (nieprzejrzyst, odpersonalizowan, sprzyjajc kryminalizacji), ktra wyranie nie sprostaa zadaniu kompleksowej przemiany spoecznej, fala krytyki doprowadzia raczej do odrzucenia humanistycznych idei modernizmu, podczas gdy modernistyczna forma w duej mierze przetrwaa teraz wycznie w swojej bogatej wersji dla klasy co najmniej redniej, niesubsydiowanej przez pastwo czy samorzdy. Ideami modernizmu jako programu spoecznego przestano si w ogle interesowa. Tymczasem, czytana bez uprzedze, w swojej diagnostycznej czci Karta dzi wydaje si bardziej aktualna ni kiedykolwiek. Nie znaczy to bynajmniej, e wszelkie uprzedzenia powinnimy cichutko zamie pod dywan. Przeciwnie,

wydaje si, e wycignicie rzeczowych wnioskw z historii dawnej utopii moe okaza si duo bardziej produktywne, ni udawanie, e obecna sytuacja jest mniej dystopijna. Ani niekontrolowanego rozrastania si slumsw w miastach Globalnego Poudnia, ani masowych eksmisji w Stanach Zjednoczonych, ani naszej rodzimej idei budowania kontenerw socjalnych nie mona duej usprawiedliwia argumentem, e utopia modernistyczna si nie udaa i dlatego naley pozostawi sprawy wasnemu biegowi. Poniej staram si pokrtce przeanalizowa najwaniejsze idee Karty Ateskiej zarwno przez pryzmat ich historii, jak i przez pryzmat wspczesnej sytuacji miast i spoeczestw, jednoczenie rozprawiajc si z kilkoma mitami dotyczcymi modernizmu.

Po pierwsze: mieszkalnictwo
Panuje przekonanie, e modernizm opiera si na totalnej (a dla niektrych nawet totalitarnej) wizji, ktrej cakowicie podporzdkowane miao by ycie jednostki. Jednak obecna rzeczywisto nie jest wbrew pozorom duo bardziej bottom up (oddolna). Przeciwnie, to we wspczesnej urbanistyce i architekturze jednostka zupenie znikna co wbrew pozorom nie stoi w sprzecznoci z indywidualizmem, ktrego wyrazem jest dzisiejsze planowanie miejskie (a w duej mierze jego brak). Centralnym bohaterem Karty

jest czowiek. Czowiek ten jest wprawdzie abstrakcyjnie pojty nie ma pci, wieku ani konkretnego zawodu, nie wiemy co lubi, czy chce zaoy rodzin, ani jakie ma problemy. Niemniej, caa idea miejskiego planowania zorganizowana jest wok idei humanizmu. Podczas gdy dzisiaj mwi si gwnie o wzrocie, konkurencyjnoci, rozwoju i promocji, modernici byli o wiele bardziej zainteresowani codziennym ludzkim yciem w miecie: Pierwszym zadaniem urbanistyki jest zaspokojenie podstawowych potrzeb ludzkich. Potrzeby te okrelone s w nastpujcej kolejnoci: mieszka, pracowa, wypoczywa, porusza si. Karta Ateska zainteresowana jest mieszkacami miasta o wiele bardziej ni wikszo wspczesnych strategii i dokumentw. Miasto powinno by wedug niej zorganizowane tak, aby zapewni wszystkim jego mieszkacom solidne egzystencjalne minimum: dobrze dowietlone mieszkania, prac i dobry do niej dojazd, tereny zielone do wypoczynku i dobre poczenia komunikacyjne z regionem i innymi miastami. Dzisiaj z kolei powszechnie uwaa si, e wystarcza doinwestowa miasto, aby problem mieszka rozwiza si sam. Przykadu Pruitt-Igoe uywano nie tylko po to, by udowodni porak modernizmu, ale i po
3. Bristol Katharine G., The Pruitt-Igoe Myth, Journal of Architectural Education, maj 1991, nr 44/3, s.170.

to, by udowodni porak idei mieszkalnictwa socjalnego. Tymczasem, jak argumentuje Katharine G. Bristol3 taka interpretacja jest ogromnym naduyciem: U podstaw twierdzenia, e przyczyn poraki Pruitt-Igoe by plan reformy spoecznej bazujcy na ideach Le Corbusiera i CIAM le zaoenia, e projekt architektoniczny decyduje o sukcesie lub porace subsydiowanego mieszkalnictwa, oraz e jest on wyrazem programu spoecznego projektantw. Pomija si bierno architektw wobec znacznie szerszego programu, majcego swoje rda nie w radykalnych reformach spoecznych, ale w ekonomii politycznej powojennego St. Louis i praktykach rasowej segregacji. Los Pruitt-Igoe by ksztatowany przez strategie gettoizacji i rewitalizacji rdmie, ktre nie pochodziy od architektw, lecz z wntrza systemu, w ramach ktrego tworzyli. Mit zbudowany wok Pruitt-Igoe nie tylko przecenia moliwoci wpywu na zmian spoeczn przez architekta, ale przede wszystkim maskuje skal uwikania tej profesji w struktury i mechanizmy, ktrych nie jest wadna zmieni. Jeeli na przykad warszawskie Brdno lub elazna Brama nie stay si gettem jak Pruitt-Igoe, to nie dlatego, e byy lepiej zaprojektowane i wykonane i tu, i tu oszczdzano na materiaach i w kilka tygodni po otwarciu psuy si windy i uryway klamki. Jednak socjalistyczna polityka mieszkaniowa zakadaa relatywne wymieszanie grup

spoecznych, a system nie dopuszcza bezrobocia i tym samym przynajmniej czciowo zmniejsza drastyczno niektrych problemw spoecznych4. Tymczasem dzisiejsza polityka miejska zmierza do powtarzania poraki Pruitt-Igoe, tyle e ju bez modernistycznej estetyki i bez ambicji polepszania ludzkiego losu. Byli mieszkacy Pruitt-Igoe ze zami w oczach mwi reyserowi filmu The Pruitt--Igoe Myth e okres po przeprowadzce na osiedle by najszczliwszym w ich yciu. Na tym tle propozycja budowania w Polsce osiedli z tak zwanych kontenerw socjalnych jest najdalej posunitym wyrazem pogardy dla mieszkacw miasta. Pogarda ta jest rzeczywicie z czego tak dumni s pomysodawcy przesiedlania do kontenerw zupenie antyutopijna, gdy ani los mieszkacw ani spjno tkanki miejskiej nie obchodz ich wcale. To, e przeniesienie slumsw do modernistycznego budynku nie rozwie strukturalnych problemw spoecznych bdcych udziaem jego mieszkacw nie oznacza, e w takim razie naley pozostawi slumsy sobie samym. Rzecz nie ley bowiem w modernizmie, tylko w systemie polityczno-ekonomicznym. Na systemowo tych problemw akurat Karta Ateska bardzo wyranie zwraca uwag: Skazano by rzenika, ktry sprzedaje zgnie miso, ale prawo pozwala narzuca biedakom zgnie mieszkania.

Po drugie: gospodarka
O tym, e dominujcy paradygmat mieszkalnictwa jest najcilej powizany z sytuacj gospodarcz, najlepiej przekonuje obecny kryzys, ktry jak systematycznie wyjania David Harvey5 jest tak naprawd kryzysem miejskim. U jego podstaw ley niewydolno American Dream, czyli takiej wizji przestrzennej organizacji spoeczestwa, w ktrej ideaem wikszoci sta si jednorodzinny domek na przedmieciach i kilka samochodw, ktre umoliwiaj poszczeglnym czonkom rodziny kontakt ze wiatem. System ten nie tylko zepsu amerykaskie miasta, czynic je jak si zoliwie mwi o Los Angeles kilkoma przedmieciami ktre przypadkowo wpady na siebie szukajc centrum. Ideologia domku z ogrdkiem zepsua take wiatow gospodark, nakaniajc tysice ludzi do wzicia kredytu, na ktry nie byo ich sta. W konsekwencji ludzie ci s kolejno eksmitowani ze swoich domw, ktre nastpnie powoli rozpadaj si nie znajdujc kupca. Cho na pierwszy rzut oka wydaje si, e zagadnienia gospodarcze zdominoway wspczesn urbanistyk, spojrzenie twrcw Karty Ateskiej na zwizki
4. Wedug raportw ONZ wskaniki gbokiego ubstwa w krajach byej RWPG skoczyy od poniej 3 milionw osb w 1988 do niemal 170 milionw osb dzisiaj. (UN Human Settlements Program, The Challenge of Slums: Global Report on Human Settlements 2003, London: Earthscan Publications and UN-Habitat, 2003). 5. David Harvey, Bunt miast. Prawo do miasta i miejska rewolucja, Warszawa 2012, Bc zmiana

miasta z ekonomi jest duo trzewiejsze ni ich nastpcw, odurzonych ide nieustajcego wzrostu i by przytoczy barwny jzyk Karty wciekego rozwoju. Warto gospodarcza jest waciwie wartoci chwilow te sowa pasaerw statku S.S. Patris mona by obficie zilustrowa zdjciami z odzi albo Detroit. Dlatego, chocia nie mona i nie naley rozdziela gospodarki od urbanistyki, urbanistyka nie powinna dostosowywa swojego planowania do cyklw gospodarczych. Innymi sowy, miasto powinno zapewni swoim mieszkacom takie podstawowe warunki ycia, ktre pozwoliyby spokojnie przetrwa ewentualne zawirowania gospodarcze. Dlatego midzy innymi najwaniejsze jest zaspokojenie w pierwszej kolejnoci najbardziej podstawowych potrzeb ludzkich. Miasto jako organizm powinno wykorzystywa okazje lepszego rozwoju, nie powinno jednak podporzdkowywa caoci tego rozwoju ekonomicznym okolicznociom: Napicie spryny gospodarczej, ktra wynika czciowo z warunkw niezmiennych, moe w kadej chwili ulec zmianie, przy pojawieniu si nowych nieprzewidzianych si. Siy te przypadek czy inicjatywa ludzka moe uczyni twrczymi, lub pozostawi niewykorzystane. Ani ukryte bogactwa, ktre naley chcie wykorzysta, ani energia jednostki nie maj cech wiecznych. Urbanistyka zawsze powinna uwzgldnia moliwo kryzysu. Tymczasem planowanie miejskie realnie przestao by ju domen urbanistw i stao si domen politykw, ktrym ze wzgldw populistycznych znacznie atwiej jest sprzedawa wielkie spektakularne inwestycje ni dugofalowe strategie zabezpieczajce (o wszystkich stadionach powstaych w Polsce na EURO 2012 decydowali politycy, nigdzie nie przeprowadzono obiektywnej analizy, w jaki sposb stadion zmieni funkcjonowanie miasta). Podczas gdy dyskurs ekonomiczny zdominowany jest przez przepywy kapitau, zgina klasyczna idea gospodarki jako racjonalnego zarzdzania posiadanymi zasobami tak, by przewidywa i organizowa codzienne ycie mieszkacw.

Po trzecie: wasno prywatna a dobro publiczne

Wasno prywatna jest zagadnieniem w dzisiejszych czasach znw kontrowersyjnym. Znw jest istotnym uzupenieniem, gdy wydawao si, e po upadku komunizmu wito wasnoci zostaa raz na zawsze ustalona i nienaruszona. Tymczasem wraz z tym, jak spoeczestwa zaczy sobie uwiadamia przyczyny kryzysu i rzeczywisty podzia majtku pomidzy klasami spoecznymi i regionami geograficznymi, idea tego, e niczym nieograniczona wasno prywatna jest sprawiedliwa, zacza si chwia w posadach. Problem z wasnoci jest w gruncie rzeczy obecnie najbardziej palcy na wszystkich poziomach polityki. Wasno przyjmuje przy tym nowe hybrydalne formy: dugu publicznego (wiadomo, e nie jest to wasno opierajca si na idei, e kiedy wszystkie dugi zostan

spacone nie chodzi o spat dugu, ale o sie zalenoci), wasnoci intelektualnej, wasnoci wirtualnej. Problem ten bdzie pogbia si w miar zmniejszajcej si dostpnoci zasobw naturalnych. Cho moe wydawa si to absurdalne, w Utah przed kilkoma laty prawnie zabroniono zbierania deszczwki, argumentujc, e jest ona wasnoci stanu; w Kolorado i Waszyngtonie uregulowano natomiast, ile i jakimi metodami zebranej deszczwki mona wykorzystywa do wasnych celw. W Japonii od dawna w specjalnych automatach mona kupowa wiee powietrze, a kupowanie butelkowanej wody pitnej jest od lat ju tak oczywistoci, e sami zupenie przestalimy si ju temu dziwi. Rwnie gentryfikacj mona traktowa jako wywaszczenia z prawa do zamieszkiwania we wasnej (wczeniej) dzielnicy. Dostp do wiata sonecznego, zieleni i widoku z okna zosta zmonetaryzowany ju dawno i przeciwko takiej sytuacji opowiadali si przedwojenni modernici: przeciwko masowemu wykluczeniu z dostpu do zasobw naturalnych. Dla nich jednym z takich zasobw bya ziemia, szczeglnie za ziemia w miecie, ktrej zagospodarowanie, nawet jeli dokonywane przez osoby prywatne w prywatnych celach, ma wpyw na jako ycia caej wsplnoty. Nie znaczy to, e natychmiastowym i oczywistym rozwizaniem musi sta si nacjonalizacja, ale nie jest te tak, e moemy wybiera tylko midzy neoliberalizmem a realnym komunizmem. Jeli miasto jest w pewnej mierze stowarzyszeniem jednostek (jednoosobowe miasto nie miaoby sensu), potrzebne s mechanizmy, ktre zabezpiecz dobro wsplnoty, jednoczenie pozostawiajc jednostce jak najwikszy margines swobody. Przede wszystkim jednak naleaoby zerwa z ideologi, wedle ktrej nieograniczona gra prywatnych interesw sprawi, e w miecie wszystko si samo uoy. Wiara ta jest duo bardziej dystopijna ni wszystkie zaoenia Karty Ateskiej razem wzite, tyle, e obrazy tej dystopii s zwykle odsuwane poza pole widzenia (do slumsw na obrzeach miasta lub w szerszej skali do innych pastw i na inne kontynenty). W tym sensie modernizm by o tyle uczciwszy, e musia wzi na siebie porak swoich projektw. Miejski neoliberalizm przyczyn poraki szuka zawsze w czynnikach zewntrznych, kluczowe decyzje pozostawiajc improwizacji, ktra jeli sprzyja czasem jednostce, jest zawsze ciarem dla spoeczestwa. Owa improwizacja to czsto nic innego jak czysty rachunek si.

przypadkowi i prywatnym przedsibiorstwom. Jest to zbyt wskie widzenie zada urbanistyki ten gorzki komentarz autorw Karty mona uzupeni analogicznym dotyczcym dzisiejszej roli architekta. Podczas gdy za czasw modernistycznej utopii zadaniem, jakie stawiali sobie architekci bya poprawa warunkw ycia mieszkacw miast, budynki dzisiejszych gwiazd architektury s czsto raczej emanacj ich artystycznego ego (a czsto take ego ich klientw), a celem, jaki sobie stawiaj, jest raczej zaskoczenie przechodnia ni poprawa jego ycia. Przede wszystkim co wydaje si niezwykle charakterystyczne dla epoki neoliberalnego kapitalizmu bardzo rzadko zdarza si, by nowe ikony architektury powstaway w celach mieszkaniowych dla przecitnych ludzi, a nie w celach reprezentacyjnych dla miast, pastw czy koncernw. Jeeli jak Daniel Liebeskind w Warszawie gwiazda projektuje budynek mieszkalny, s to luksusowe apartamenty niedostpne dla wikszoci nabywcw. W porwnaniu nowych, gonych projektw gwiazd architektury z dorobkiem modernistw jak zauwaa Nathan Glazer w tych drugich zaskakuje ich koncentracja na zwyczajnoci i powielaniu. Budynki te byy modelami tworzonymi z nadziej na to, e bd powielane i stan si zwyczajnymi (lepszymi ni wczeniejsze) skadnikami miasta. Tymczasem nastpcy modernistw produkuj zaamujce si i pochye mury, dachy w ksztacie bbli, budynki ktre wygldaj tak, jakby miay zaraz wystrzeli w kosmos albo zamieni si w kup zomu. One nie s modelami dla miasta, jedynie modelami tego, co architekt uwaa za naprawd zaskakujce, co poruszy i wykorzysta wspczesn potrzeb podniety6. Powszechna zgoda co do tego, e modernizm by porak, zupenie uwolnia architektw i urbanistw od cicej nad nimi wczeniej odpowiedzialnoci, ktra czynia z ich zaj zawody publicznego zaufania. Oczywicie, jest w tym pewna sprawiedliwo. Jedn z przyczyn poraki modernizmu jest przekonanie, ktre mona nazwa architektonicznym determinizmem: wiara w to, e tylko przy pomocy architektury i inynierii mona cakowicie przebudowa stosunki spoeczne. Przekonanie to doprowadzio do wylania dziecka z kpiel suszne, humanistyczne postulaty modernizmu, ktrych domen powinna by polityka, zostay odrzucone jako dzieci nieudanego eksperymentu inynieryjnego. Forma modernizmu ostatecznie wygraa z jego treci. Czytajc Kart Atesk dzisiaj, oprcz dostrzeenia szeregu trafnych diagnoz mona wysnu z niej dwa najistotniejsze wnioski. Po pierwsze, zawody urbanisty i architekta nale do dziedziny polityki, budowanie miast nie jest neutralnym zadaniem dla niezaangaowanych
6. Nathan Glazer, From a Cause to a Style. Modernist Architectures Encounter with the American City, Princeton 2007, s. 277-278.

ekspertw, a ostateczny los budynkw i miast zaleny jest od systemw, w ramach ktrych s tworzone. Jak susznie zauwaaj twrcy Karty Ateskiej, aby przej od teorii do praktyki potrzebne s: 1. Sia polityczna, taka, jak chciano by mie przewidujca, owiecona, przekonana, zdecydowana na realizacj lepszych warunkw ycia opracowanych i wrysowanych na papier planw. 2. Owiecone spoeczestwo zdolne zrozumie, chcie i da to, co specjalici dla przewidzieli. 3. Sytuacja, ktra pozwala przedsibra i kontynuowa prace, czasami bardzo due. To wanie powyszy fragment Karty wydaje si dzisiaj najbardziej utopijny, a zarazem krelcy pobienie przyczyny dystopii. Warunki przedstawione powyej w dzisiejszych czasach napawaj raczej pesymizmem i jeeli czego si rzeczywicie mona nauczy z historii, to tego, e politykw, spoeczestwo i sytuacj mamy w danym momencie wycznie takich, jakich mamy. Zmiana kadego z tych czynnikw jest naturalnie cakowicie moliwa, zawsze jest jednak raczej punktem dojcia: niebezpiecznie jest projektowa miasta dla idealnych warunkw. Jeli maj one powstawa w nieidealnych czasach bardziej realistyczne s raczej cieki ewolucyjne (podobnie amerykaski marksista David Harvey nie mwi ju o rewolucji a raczej o ko-ewolucji z kapitalizmu; stopniowej zmianie systemowej dokonujcej si w wielu miejscach na wiecie naraz). Po drugie jednak, porwnanie Karty ateskiej z biec rzeczywistoci moe nas nauczy wiele o istocie utopii. Jeeli bowiem zgadzamy si, e modernizm by spoeczn dystopi, naley uzupeni ten komentarz o twierdzenie, e obecnie rwnie yjemy w dystopii, tyle e sprytniejszej jako e nigdzie nie opublikowaa swojego chaotycznego i zmiennego zbioru zasad, nie musi tumaczy si z ich niepowodzenia. Tak czy inaczej, zudzenie, e utrzymywanie neoliberalnego, nastawionego na zysk sposobu zarzdzania miastami przyczyni si do polepszenia losw ludzkoci, jest zudzeniem o wiele bardziej niebezpiecznym; nie brak te we wspczesnych miastach dystopijnych obrazw, ktre spokojnie mogyby konkurowa z sekwencj burzenia Pruitt-Igoe. W tym sensie przesza utopia wydaje si duo bezpieczniejsza, gdy niebezpieczestwa nie s ju w aden sposb maskowane. Modernizm by paternalistycznym systemem, ktry w swoich strategiach stara si przewidzie wszystko niczym patologicznie nadopiekuczy rodzic, ktry iloci zakazw i nakazw sam spycha swoje dzieci na drog zepsucia i buntu. Nie znaczy to jednak, e w pierwotnych

zaoeniach modernistw nie byo ogromnych pokadw troski o los czowieka i spoeczestw. Nie wydaje si te, by wspczesna sytuacja osierocenia bya waciw alternatyw. Dlatego czytajc dzi Kart Atesk nieraz moemy poczu si jak dorose ju dziecko, ktre po latach ze zdziwieniem odkrywa, e waciwie to rzeczywicie warto jest nosi zim czapk.

Podsumowanie: rola architekta / urbanisty oraz przyszo przeszej utopii

Praktyczna urbanistyka zaja si waciwie tylko jednym problemem: problemem ruchu ulicznego. Zadawala si ona przebiciem alei czy narysowaniem ulic, stwarzajc w ten sposb wyspy, ktrych przeznaczenie pozostawiono