Matenek Lokal no Diversidade Kultural Timoroan Nian

- Josh Trindade SORUMUTU NASIONL Matenek Lokl no Diversidade Kulturl Memorial Hall, Dili, 10 de Maio 2012 (Komisaun Nasional UNESCO iha Timor-Leste)

Apresentasaun nia Fokus

1. Saida mak Matenek Lokal? 2. Matenek Lokal iha Mundu Matenek Global 3. Matenek Lokal Timoroan Nian
Persepsaun kona ba Matenek Matenek iha Sistema Kosmolojia Timoroan Nian Uma Lulik nudar centru Matenek Lokal

4. Diversidade Kultural

1. Saida mak Matenek Lokal?

Matenek nebe iha knua (domain) sientifika formal nia liur, nebe ema husi fatin jeografik ida mak kaer , hatene no uza, Dala ruma ema refere ba nudar matenek indejena (indigenous knowledge) ou matenek tradisional ho termus seluk-seluk tan, Baseia ba esperiensia, informal, dinamik, evolve bebeik, iha kultura nia laran, Inklui pratika nomos sistema fiar no valor sira

2. Matenek Lokal iha Mundu Matenek Global Matenek lokal inferior ba matenek global, tamba:
Matenek global desenvolve iha mundu ocidental (Western world) Matenek global desenvolve komesa husi dalan imperialismu nebe habele kolonialismu ba mos matenek lokal (local knowledge/mental colonialism), resultadu husi nee mak ema lokal hanesan Timoroan dala barak moe koalia kona ba/apresia sira nia matenek lokal rasik.

3. Matenek Lokal Timoroan Nian

Matenek mai husi lian Tetun Terik, mak hatene, mak tenek, matenek. Persepsaun Kona ba Matenek
Timoroan fo valor makas ba matenek Iha persepsaun katak matenek ligadu ho mundu rai liur (outsider), mundu malae ou estranjeiru sira nian Iha tempu uluk, iha fiar katak liurai tradisional sira mak matenek liu tamba sira mak halo ligasaun eksterna (ligasaun ho ema liur nebe nakonu ho matenek foun) Kultura/matenek lokal iha fleksibilidade hodi simu matenek foun. Ida nee vantajem boot ida ba matenek lokal.

3. Matenek Lokal Timoroan Nian

Matenek iha Sistema Kosmolojia Timoroan Nian- izemplu 1

Source: http://karaudikur.blogspot.com

 Lulik mak importante liu hosi elementu tolu nee tanba nia mak kaer valor importante liu ba sosiedade jeralmente. Ema fiar katak Lulik mak moris nia abut. Ita bele dehan, moris mai hosi mundu nakukun, hamoris nain, ka maromak neeb hela iha mundu lulik nia laran, nunee duni lulik hanesan nkleus ba valor sira hotu. Ema ruma karik kontra lulik, entaun sira kontra sira nia moris nia abut, nunee duni sira sei hetan malisan no sorte aat iha sira nia moris. rea importante daruak mak rea femininu, dame no prosperiedade mai hosi nee. rea ida nee rea feto ninian no rea ida nee importante tebes tanba moris mai hosi lulik nia laran, liu hosi rea femininu (feto) hafoin mak ba iha rea maskulinu. Feto nia fertilidade importante tebes iha nee no ida nee feto nia pozisaun sai aas tebes iha sosiedade Timor nian. rea maskulinu responsibliza hodi f seguransa no protesaun ba rea rua iha laran (mundu laran nian). Iha nee, rea maskulinu/aman/mane proteje moris nia abut. Sira oferese protesaun no seguransa hodi troka ho valor femininu (valor moris ninia) hosi elementu rua iha laran. Rama oan rua reprezenta oins valor sira neeb iha sulin iha diresaun opozisaun hodi kompleta malu. Valor femininu halai ba liur ba rea maskulinu no valor maskulinu halai ba laran ba iha rea femininu.

3. Matenek Lokal Timoroan Nian

Oinsa istuda klima Izemplu 2 Oinsa Timoroan lee natureza hodi planu ba sira nia aktividade iha area agrikultura
Hare ba aitahan, aifunan spesifiku, manu/animal spesifiku. Ajuda hodi kompriende bainhia mak udan too Adapta bainhira mak prepara tos ou kuda fini iha tos laran

3. Matenek Lokal Timoroan Nian

Uma Lulik Nudar Centru Matenek Lokal

4. Diversidade Kultural iha Timor

Timoroan iha konsiensia nebe as kona ba diversidade kultural tamba desde kiik sira hatene ou rona kona ba ema seluk nebe koalia lian la hanesan sira nia lian (konsiensia multi-etnolinguistika) Evidensia hatudu katak iha diversidade kultural, Timoroan hatudu toleransia nebe as ba malu. Ida nee desde beiala sira nia tempu kedas. Tamba nee ita hare iha Timor nian laiha etnolinguistika nebe nebe dominan (forte) liu sira seluk. Iha kontestu diversidade kultural, asuntu minoria mak seidauk hetan atensaun diak. Ejemplu: ita seidauk hamoris konsiensia jerasaun foun nian kona ba etniku minoria iha TL hanesan Timoroan (Cinesa, Europa, Indonesia, Afrika, Arabi, India, nsst)

O B R I G A D O W A I N!