FILMSKA DELATNOST RUSKIH EMIGRANATA U BEOGRADU I JUGOSLOVENSKIM ZEMLJAMA U PRVOJ POLOVINI XX VEKA

U radu se ukazuje na znaajan doprinos ruskih emigranata razvoju filma na prostorima bive Jugoslavije, sa naglaskom na Srbiju i Beograd. Dela filmskih autora ruskog porekla kontekstualizuju se unutar istorije srpskog i jugoslovenskog filma i unutar problematike ruske emigracije. Kljune rei: film, kinematografija, ruska emigracija, Srbija, Kraljevina SHS, Jugoslavija, Beograd, Rusija, Sovjetski Savez, Sergej Tagac, Aleksandar erepov, Mihajlo Ivanjikov Prvi ruski film prikazan u Beogradu verovatno je Kod grofa Lava Tolstoja, reditelja Drankova, 11. januara 1910, a prvi igrani Petar Veliki, u reiji K. Ganzena i V. Gonarova, etiri meseca kasnije1. U beogradske bioskope, kroz potpunu dominaciju francuske i nemake produkcije, do poetka Prvog svetskog rata, probilo se tek nekoliko ruskih filmova, izmeu ostalih Dimitrije Donski reditelja Ganzena, Dvoboj Metra, Napoleon u Rusiji Vasilija Gonarova ili Princeza Tarakanova istog reditelja2. S druge strane, postoji podatak da je u Rusiji 1912. za producenta D. Haritonova snimljen film raen prema drami kralja Nikole Petrovia Balkanska carica ( )3. Prvi svetski rat donosi prve ozbiljne rusko-srpske kontakte u oblasti filma. Kao rezultat intenzivne prosrpske kampanje prisutne u Rusiji naroito u prvoj godini rata, reditelj Vladimir Gardin snima film Pod paljbom nemakih varvara ( , 1914), posveen srpskoj borbi protiv agresora4. Takoe, zagonetni Samson ernov, ruski Jevrejin, jedan je od istaknutijih ratnih snimatelja koji su radili direktno pod patrona1 2 3 4 V. Slijepevi, 95 i 101. Ibid, 101. V. Kosanovi (2000), 87. Ibid, 75. 181 Vladimir Kolari

791(=161.1)(497.1)1900/1950 791(=161.1)(497.11)1900/1950

Vladimir Kolari

tom srpske vlade i premijera Nikole Paia. Iako sumnjien za pijunau u korist Austrougarske, Samsonu ernovu nikada ne biva onemoguen rad na beleenju srpskih ratnih dejstava. Posle rata, ernovu se gubi svaki trag i ne postoji dokaz da se ikada vie bavio filmom. Glasine o njegovom odlasku u Ameriku do sada nisu potvrene5. Zavretak Prvog svetskog rata obeleava utapanje Srbije i Rusije u nove, nadnacionalne tvorevine, te prekid diplomatskih odnosa izmeu zvaninih predstavnika ove dve, do jue, saveznike nacije. Kao posledica toga, svaki zvanian kontakt dve kulture biva sveden na najmanju moguu meru. Kada je film u pitanju, ove veze bie obnovljene tek poetkom Drugog svetskog rata kada Sovjeti najpre snimaju nekoliko filmova ija se radnja dogaa u Srbiji i Jugoslaviji (No nad Beogradom, 1942, u reiji Leonida Lukova ili Sto za jednoga, 1941, Herberta Rapaporta)6, a od 1944. poinju i sa snimanjem filmova na tlu Jugoslavije. Sovjetski autori e, na taj nain, tek pobedom komunizma u Jugoslaviji, zavretkom Drugog svetskog rata, biti u prilici da znaajno doprinesu stvaranju nove jugoslovenske kinematografije. Takoe, tek po zavretku Drugog svetskog rata doi e do veeg prisustva sovjetskog filma u jugoslovenskim bioskopima. No, prekid kulturnih veza sa novom sovjetskom dravom, za Srbiju i Jugoslaviju nije znaio i prekid odnosa sa ruskom kulturom. Rusofilija Karaorevia, sa Moskve i Peterburga, sada Lenjingrada, usmerie se na mnogobrojne ruske izbeglice ratrkane irom Evrope i sveta. Preko etrdeset hiljada takvih raseljenih lica boravie, u duem ili kraem periodu, na tlu tadanje Kraljevine SHS i Jugoslavije7. Zvanian stav koji je novostvorena Kraljevina SHS zauzela po pitanju ljudi koji su izbegli iz Rusije nakon Oktobarskog prevrata 1917. godine, odnosno tokom i po okonanju graanskog rata koji se vodio u toj zemlji do 1920/21. godine, bio je formiran pod izrazitim uticajem politike elite Kraljevine Srbije koja se na politikoj pozornici pojavila nakon Majskog prevrata 1903, godine i ija se spoljna politika bazirala na vrstom vezivanju za Rusiju (i svakako Francusku), a koja je iznela ujedinjenje zemlje i nakon 1. decembra 1918. godine zauzela dominantan politiki poloaj u novostvorenoj dravi8. Regent i kralj Aleksandar je oslonac za takvu politiku nalazio kako u proruskom oseanju srpkog obinog naroda, zasnovanom na pripadnosti istoj veri i na ratnom saveznitvu, tako i na panslovenskim simpatijama jednog sloja hrvatske elite. Meu ruskim izbeglicama u Kraljevini SHS naao se procentualno prilino velik broj pre svega vojnika i oficira, zatim izvestan procenat (nikako zanemarljiv) intelektualaca razliitog
5 6 7 8 O ernovu v. Mitrovi, Kosanovi, Slijepevi. V. Kosanovi (2000), 130 i 186. V. Jovanovi (1996), 58. V. i Jovanovi (2006). Ibid, 59.

182 FILMSKA DELATNOST RUSKIH EMIGRANATA U BEOGRADU I JUGOSLOVENSKIM ZEMLJAMA U PRVOJ POLOVINI XX VEKA

profila, ali i dosta obinog sveta9. Veina Rusa imala je srednje i visoko obrazovanje, znala strane jezike, nije birala mesto nastanjivanja i zadovoljavala se skromnim prihodima i smetajem. Ruska inteligencija je, prirodno, teila da ostane u Beogradu ili kulturnim centrima Zagrebu, Novom Sadu, Subotici, Ljubljani, Sarajevu. Univerzitetskim profesorima, visokim dravnim inovnicima, takozvanoj stvaralakoj inteligenciji i umetnicima to je i uspelo. Njima umnogome dugujemo obnavljanje rada mnogih kulturnih institucija, uzlet i kvalitativnu promenu univerzitetske nastave, zaetke naunih institucija u Beogradu, utemeljenje Opere i Baleta u Beogradu i Novom Sadu, fakulteta u Subotici i Skoplju, bru izgradnju i evropeizaciju patrijarhalnog, prizemnog Beograda10. Taj doprinos odlikovao se ne samo kvalitetom, visokim profesionalnim dometima ve i masovnou, zamanim umetnikim potencijalom i sposobnou da se organizuje i obogati kulturni ivot, pogotovo u provinciji11. Masovan priliv ruskih izbeglica, veinom obrazovanih mukaraca, znaajno doprinosi obnovi i napretku bioloki ugroene i kulturoloki anahrone srpske veine, ali i unapreenju kulturne samosvesti hrvatskog naroda, pritisnutog bremenom vekovne strane dominacije. Hrvatski panslavizam, nipoto veinski, dobija znaajnu podrku prilivom jednoplemenih pridolica, dok srpska uglavnom prozapadna elita, dobija znaajnu konkurenciju i podsticaj da svoje vidike proiri i van granica evropocentrinog dogmatizma. Takoe, preko ruske izbeglike elite, najee levih esera meu njima, domaa javnost prvi put ima priliku da se sretne i sa dostignuima, u Kraljevini SHS zvanino proskribovane, sovjetske kulture. Levi eseri i komunisti, prisutni meu izbeglikom, mahom monarhistikom12, populacijom, svakako e doprineti prevazi levih ideja i pobedi komunizma po zavretku Drugog svetskog rata na tlu Jugoslavije. S druge strane, utemeljenje vizantologije i inauguracija najsavremenijih naunih saznanja i metoda, koje umnogome opovrgavaju zapadni istoriografski i kulturoloki dogmatizam, kao i obnova (enskog) i unapreenje (mukog) monatva uz pomo Ruske pravoslavne zagranine crkve, stvorie, uz Srbima do tada nesvojstven monarhistiki ekstremizam, osnove za utvrivanje jednog ozbiljnog konzervativizma prilagoenog trenutku. Sve ove ideoloke i kulturoloke paradigme znaajno e se prelamati i kroz rad, a naroito ivote i sudbine, ruskih filmskih stvaraoca emigranata na tlu Jugoslavije. Srpski i jugoslovenski film izmeu dva svetska rata odlikuje izrazita prevlast distribucije nad proizvodnjom. Pravi rat izmeu amerikih i nemakih filmskih kompanija oko dominacije nad domaim filmskim tritem, uz nepostojanje svesti jugoslovenskih vlasti o ideolokom i kulturnom znaaju novog medija, sasei e gotovo u korenu svaki pokuaj stvaranja ozbiljnije domae produkcije
9 10 11 12 Ibid, 292. Arsenjev, 195. Ibid, 196. V. Jovanovi (2006), 61 i dalje.

183 Vladimir Kolari

koja bi mogla da parira razvijenijim kinematografijama ili makar apsolutnoj prevlasti strane produkcije na domaem tlu. O bilo kakvom prisustvu jugoslovenskog filma na meunarodnom tritu nije mnoglo biti ni govora. Zahvaljujui saradnji sa austrougarskim filmskim kompanijama, u Hrvatskoj ve 1917. preduzetnici Hamilkar Bokovi i Julijus Bergman osnivaju filmsko preduzee pod nazivom Kroacija. Bokovi e se, od 1917. pa sve do 1923, zajedno sa Bergmanom, a potom Teodorom plemenitim Miliem-umberskim, nalaziti na elu ukupno pet preduzea pod nazivom Kroacija ili Jugoslavija, a koja e nasleivati jedno drugo u razliitim vlasnikim transformacijama13. Tako se 1917. godine kinematografija u Zagrebu pojavila u potpunom obliku, sa proizvodnjom, prometom i prikazivanjem filmova14. Iako planirana jo od 1917, zbog razliitih birokratskih prepreka tek 1922. zvanino e u okviru Bokovievog preduzea Jugoslavija D. D. poeti sa radom kola za kinematografsku glumu, namenjena preteno kolovanju filmskih statista, dok su ozbiljnije uloge i dalje tumaili pozorini glumci. Na spisku predavaa kole za kinematografsku glumu nalaze se ak tri ruska emigranta: Dr Grohman, emigrant iz Rusije, gde je glumio u veem broju filmova. U koli e predavati Praktinu interpretaciju. Dr Bazarov, bivi nastavnik Filmske kole u Kijevu. Njegov predmet je Tehnika mime. A.A. Vereagin, takoe ruski emigrant. U Rusiji reirao i bio direktor pozorita. Za poznatog producenta Drankova snimao filmske skeeve kinodeklamacije. Predaje Dramu.15 Pomenuti Bazarov i Vereagin izuzetno su znaajni za razvoj filmske, odnosno pozorine umetnosti u Jugoslaviji. Anatolij Bazarov, roen u Odesi 1882, filmski je snimatelj sa iskustvom jo iz carske Rusije. Kao emigrant, najpre je svirao po lokalima u Beogradu, a zatim se zaposlio kao snimatelj u preduzeu Jugoslavija D. D. u Zagrebu. Od 1929. radio je kao snimatelj kole narodnog zdravlja Higijenskog zavoda u Zagrebu, gde je potpisao 17 dokumentarnih i kratkih igranih zdravstveno-prosvetnih filmova, sam ili sa Aleksandrom Gerasimovom16. Aleksandar Aleksandrovi Vereagin (18851965) jedan je od najznaajnijih ruskih umetnika emigranata koji su u Jugoslaviji proveli neto dui vremenski period. Kao glumac i reditelj, uenik Vere Komisarevske i V. E. Mejerholjda, u pozoritu prihvata koncept karikature i groteske. Protivnik scenskog iluzionizma i naturalizma, on je smatrao da pozornica nije ni goli ivot ni kopiranje ivota, pa mu je stoga bila strana realistika reija timunga, koju je donosio Stanislavski... Scena i teatar za Vereagina odraavaju ivot u krivom ogledalu, ili razbijenom ogledalu, ili isprljanom ogledalu, znai: poveano karikirano, izlom13 14 15 16 V. Jovanovi, S., 89 i dalje. Ibid, 89. Ibid, 181. V. Kosanovi (2000), 25. Opirnije v. Majcen.

184 FILMSKA DELATNOST RUSKIH EMIGRANATA U BEOGRADU I JUGOSLOVENSKIM ZEMLJAMA U PRVOJ POLOVINI XX VEKA

ljeno, deformisani nikada kao vjernu sliku ili potresni isjeak iz ivota. Scena je koncentrat ivota, zato je njen ritam drugaiji nego u ivotu17. Nemiran i skitalaki duh18, on jo pre Revolucije naputa Rusiju i u Parizu prihvata filmski angaman u tvornici Lux. Fotogenian, izraajne mimike i plastike, on uspjeno tumai glavne uloge u filmovima Smrt vojnika, Jao nepovjerljivima, Bogorodiina crkva, Kerka nadzornika pruge, Poltava.19 U Jugoslaviji Vereagin najpre glumi i reira u Narodnom pozoritu u Beogradu, zatim u Skoplju, a 1922. i 1923. u Sarajevu i Zagrebu. 1922. zapoinje rad u pomenutoj koli za kinematografsku glumu pri preduzeu Jugoslavija D. D., gde kao ispitni film svoje klase reira svoj prvi i jedini jugoslovenski film, Strast za pustolovinama. Vereagin u svom filmskom rediteljskom debiju tumai glavnu ulogu, a verovatno je i autor scenarija20, dok glavnu ensku ulogu poverava svojoj supruzi Aleksandri Leskovoj, takoe ruskoj emigrantkinjni, glumici i rediteljki pozorita u Skoplju i u Sarajevu. Film je imao izuzetno sloen zaplet, pa je zaista neobino kako su u nemom filmu, sluei se samo meunatpisima, uspeli postii da gledaoci shvate tok radnje.21 Prema pisanju tadanje tampe, Strast za pustolovinama je bio neto bolji od ranijih Jugoslavijinih (Jugoslavija D. D. prim. V. K.) filmova.22 asopis Zabavnik, na primer, pie: Strast za pustolovinama bio je u Zagrebu vrlo lijepo primljen. Mnogo je tome doprinela i lokalna boja samog filma23. Vereagin je imao filmskih pretenzija, to se moglo videti i u ovom filmu, ak je pomiljao i na verziju Hasanaginice i zalagao se za obimniju i slobodniju produkciju.24 Meutim, Jugoslavija D. D. ve 1923. pada pod steaj i prestaje sa radom, pritisnuta konkurencijom stranih kompanija, koje su ve potpuno, zahvaljujui looj zakonskoj zatiti domaih proizvoaa, preuzele domae trite i zahteve i oekivanja publike digle daleko iznad produkcionih mogunosti savremenog jugoslovenskog filma. Vereagin nastavlja da radi u pozoritima irom Jugoslavije, a 1944. prelazi u Ameriku. Njegov jedini jugoslovenski film nije sauvan. Drugi znaajan proizvoa filmova u Zagrebu bio je Higijenski zavod sa svojom kolom narodnog zdravlja, namenjenoj proizvodnji dokumentarnih i zdravstveno-prosvetnih filmova. Ovaj zavod, koji je 1927. osnovao doktor Andrija tampar, meunarodno priznat lekar i propagator korienja filma u cilju zdravstvenog prosveivanja25, postigao je vremenom obimnu i kvalitativno zavidnu produkciju namenskog tipa. Pored pomenutog Anatolija Bazarova,
17 18 19 20 21 22 23 24 25 Lei, 89. Ibid, 434. Ibid 434. V. Jovanovi, S., 183. Ibid, 183. Ibid, 182. Ibid, 183. Volk (1973), 40. Kosanovi (2000), 213.

185 Vladimir Kolari

186 FILMSKA DELATNOST RUSKIH EMIGRANATA U BEOGRADU I JUGOSLOVENSKIM ZEMLJAMA U PRVOJ POLOVINI XX VEKA

za kvalitet ove produkcije presudno je zasluan Aleksandar Gerasimov (1894 1977), jo jedan ruski emigrant, elektrotehniar iz Peterburga, koji tek u Zagrebu poinje da se bavi najpre fotografijom a zatim i filmom. Filmskim profesionalcem postaje radei za zagrebaki Stella film, a od 1930. pa sve do odlaska u penziju snimatelj je kole narodnog zdravlja doktor Andrija tampar Higijenskog zavoda u Zagrebu, za koju je do 1960. snimio preko stotinu zdravstveno-prosvetnih, dokumentarnih, animiranih i kratkih igranih filmova. Njegov snimateljski rad se odlikuje velikim fotografskim i likovnim vrednostima kadrova26. Snimio je i reirao filmove Tuberkuloza kostiju i zglobova: dravno ljeilite Kraljevica (1931), Plitvika jezera (1932), Plesovi i pjesme otoka Krka (1936), Dubrovnik (1939) i mnoge druge. Konstruisao je ureaj za snimanje zvuka i ozvuio prve tonske filmove kole narodnog zdravlja.27 Posle Drugog svetskog rata Gerasimov radi na Medicinskom fakultetu u Zagrebu, gde snima nastavne filmove i predaje fiziku i hemiju.28 Njegov film Jedan dan u turopoljskoj zadruzi iz 1932. prati prosean radni dan jednog proirenog seoskog domainstva, proveden u neprestanom radu i potovanju stroge hijerarhije. U ovom isto i precizno snimljenom filmu Gerasimov, ne izneveravajui dokumentarizam i faktografiju, simbolici prolaznog, vremenitog, kroz vizuelno akcentovanje igre elemenata (vode, vatre, dima, svetlosti), suprotstavlja simboliku venog, neprolaznog, izraenu u slici kandila koje se na kraju dana gasi pred ikonom Bogorodice, suprotstavljajui tako nevidljivu svetlost vidljivoj, veno vremenitom. Optimizam ovog filma ne poiva na neprestanom portvovanom radu ve na postojanosti vere. Nije suneva svetlost ono to daje ivot, ve svetlost nezalazna. To je ono to u svojoj lepoti i istoti sugerie ovaj nesporno i nenametljivo hrianski film. Moda najznaajniji filmski stvaralac ruskog porekla koji je delovao na tlu Hrvatske, mogue i itave Jugoslavije, bio je Sergije (Sergej) Tagac (18891973), pre odlaska u emigraciju filmski tehniar i snimatelj u preduzeu Jermoljev na Jalti. Tagac je, redom, autor prvih animiranih filmova nastalih u Jugoslaviji, i to u obliku kratkih reklama za Admiral latilo i Alda aj (oba 1922). Snimatelj brojnih dokumentarnih i reklamnih filmova, kao i jednog nedovrenog igranog Ciganin hajduk Brnja Ajvanar (ili Ciganska krv, 1927, reija Franjo Ledi), Tagac je i realizator prvog jugoslovenskog filma u boji, snimljenog po sopstvenom postupku, Euharistiki kongres u Zagrebu (1930), ali i, pomou ureaja koji je sam konstruisao, Prvog jugoslovenskog tonskog filma (takoe 1930)29. Pored pionirske delatnosti, snimateljskog rada i inovacija u filmskoj tehnici, Tagac je pisao i tekstove o filmu, dok je posle Drugog svetskog rata snimao za Filmske novosti i Kinotehnikum u Zagrebu. O svojim zagrebakim poecima sam Tagac
26 27 28 29 Ibid, 77. Ibid, 77. Volk (1986), 66. Kosanovi (2000), 217.

kae: Biu opet iskren: nikad nisan bio naroito dobar crta, nije mi ni padalo na pamet da sebe zamiljam kao nekog pionira kinematografije. Zapravo me na to nateralo siromatvo... Bila je to borba za opstanak, spoticanje na svakom koraku, hiljadu nereenih problema: bez novca, bez tehnike, bez velikog iskustva, gotovo sve je trebalo sam napraviti, uiti na grekama, pa opet pokuati. Ne znam ni sam koliko vredi ono to je iz toga proizalo30. U raju lijepih ena, film Stevana Kertesa iz 1930. godine, a koji je snimao Sergije Tagac, duhovita je i naglaeno erotina slika poratnog i meuratnog hedonizma, vizuelno osmiljena po ugledu na razglednice sa letovanja. Svojevrsni populistiki rafinman ovog filma umnogome objanjava zbog ega je Sergije Tagac bio moda najangaovaniji snimatelj prve Jugoslavije. U Zagrebu je delovao i Dmitrij Gruzdinski, koji je glumio u filmovima Roica (1924) i Njih dvoje (1927), reditelja Josipa-uke Berkea31, zatim Jelena Lukatela, glumica u zdravstveno-prosvetnom filmu kole narodnog zdravlja Grenica (1930)32 i Anatol Manoevski, operski peva koji je pevao uz gitaru jednu rusku pesmu u Domaem ton filmu koji je po svom sistemu... 1930. realizovao Stanislav Novorita33. Prvi poratni (Prvi svetski rat) snimci Beograda nainjeni ruskom rukom potiu jo iz 1919. i dokumentarnog filma Beograd, sauvanog tek u delovima, iji je snimatelj Ivanov (Iwanoff), a producent (i moda reditelj) V. Matuevi (Matuschevich). O ovim autorima ne znamo nita, i ne postoje nikakvi dokazi da se radi o ruskim emigrantima, jo manje o emigrantima nastanjenim u Jugoslaviji. Snimci su napravljeni profesionalno i predstavljaju vredan dokumentarni materijal. Sauvani kadrovi uglavnom belee prepoznatljive topose onovremenog Beograda: Kalemegdan, Terazije i rezidenciju regenta Aleksandra, popularnu kuu Krsmanovia. Posledice rata, pritisak stranih filmskih kompanija i elja domaih distributera za profitom, uz kratkovidost dravnih i kulturnih institucija, onemoguili su stvaranje ozbiljnije filmske produkcije u Beogradu izmeu dva rata. Umesto dobre organizacije i proizvodnog kontinuiteta, beogradski filmski krug odlikuje filmofilija, amaterski entuzijazam i izraziti individualizam. Film u Beogradu nisu stvarale institucije, nego pojedinci, to je ponekad dovodilo do zanimljivih i dobrih rezultata. Jedna od izrazitijih linosti beogradskog i srpskog filma bio je Kosta Novakovi, najpre lan Kluba filmofila, osnovanog 1924, a zatim proizvoa sopstvenih filmova namenjenih bioskopima i osloboenih bremena subvencija
30 31 32 33 Volk (1973), 69 V. Kosanovi (2000), 84. V. ibid, 129. Ibid, 136.

187 Vladimir Kolari

188 FILMSKA DELATNOST RUSKIH EMIGRANATA U BEOGRADU I JUGOSLOVENSKIM ZEMLJAMA U PRVOJ POLOVINI XX VEKA

i dravnih dotacija34. U njegovom preduzeu Novakovi film bie angaovano i nekoliko ruskih emigranata. Njegov najpoznatiji film Kralj arlstona (1927) upoljava ak dvoje: glumicu Ninu Rahmanovu i snimatelja Aleksandra Vasiljeva. Dok o Nini Rahmanovoj ne znamo mnogo, Aleksandar Vasiljev je, navodno, na filmu radio jo u Rusiji, a za Novakovi film je, pored snimanja urnala i dokumentarnih filmova, konstruisao tonsku kameru. Potpisan je kao jedan od snimatelja Proslave 550 godinjice Kosovske bitke 1949. godine.35 U Beogradu i Srbiji su, nezavisno od Novakovia, delovali i drugi ruski emigranti. Sergije Janjenko jedan je od osnivaa Jugoslovenskog film kluba (1930) i tuma epizodnih uloga u filmovima Kroz buru i oganj (1930) i Na kapiji Orijenta (1932), preduzea Adria National film.36 Aleksandar (ili Leonid) Veliko radio je kao snimatelj Jugoslovenskog prosvetnog filma i uestvovao je u snimanju nedovrenog filmskog serijala Nespretni Buki Aleksandra erepova.37 Takoe, u filmovima erepova glumila je i Olga Solovjova, glumica i balerina roena u Odesi 1900. godine, koja je posle nekoliko uloga u filmovima koje su u Jalti snimali Jermoljev i Hanonkov, 1919. emigrirala u Jugoslaviju. Tu radi kao balerina Narodnog pozorita u Beogradu, a od 1924. do 1929. provodi nastupajui po Sjedinjenim Amerikim Dravama. U filmovima glumi manje baletske uloge, najpre u Italiji, a onda 1929. i u Holivudu. Vraa se u Beograd i glumi u filmovima Avanture doktora Gagia i Nespretni Buki, oba u reiji Aleksandra erepova. Posle Drugog svetskog rata Solovjova radi kao koreograf Dubrovakih letnjih igara. Umire u Cavtatu 1975. godine.38 Pored toga, nekoliko Rusa bili su vlasnici bioskopskih sala po Srbiji39, a filmske kritike pisao je ak i veliki filolog i slavista, profesor Univerziteta u Skoplju, Petar Aleksejevi Mitropan40. Ipak, dva najznaajnija filmska delatnika ruskog porekla u Beogradu i Srbiji svakako su Aleksandar erepov i Mihajlo Ivanjikov. Veliki scenograf Narodnog pozorita u Beogradu i Srpskog narodnog pozorita u Novom Sadu Vladimir edrinski, takoe je imao jednu filmsku avanturu, o kojoj e tek biti govora. O radu Aleksandra Filipovia erepova (18931946) pre odlaska u emigraciju znamo samo iz njegovih sopstvenih navoda, esto osporavanih, pa i od samog Jurija Rakitina, pozorinog reditelja i verovatno najznaajnijeg ruskog umetnika-emigranta nastanjenog u Jugoslaviji.41 erepov je, navodno, rad u pozoritu
34 35 36 37 38 39 40 41 V. Volk (1986), 76. V. Kosanovi (2000), 229. Ibid. 99. Ibid 231. Ibid, 199. V. Arsenjev, 207. V. Kosanovi (2000), 150. V. Markovi, oli, 135.

zapoeo u Kujbievu i Moskvi, pohaao kolu MHAT-a, igrao i reirao u pribaltikim zemljama, Poljskoj i ehoslovakoj42. U studiju MHAT-a koluje se dve godine. Takoe, erepov se esto predstavljao i kao uenik poznatog ruskog tragiara (Nikolaja Petrovia) Rosova, kod koga izuava osnove dramske umetnosti, i koji je negirajui znaaj pozorinih kola sebe nazivao glumcem transa i nadahnua i isuvie je verovao u stvaralaku intuiciju. Ovakvo shvatanje glume uoiemo kasnije i u scenskim ostvarenjima erepova43. Prvi kontakt Aleksandra erepova sa filmom bilo je pisanje filmske kritike za asopis KinoRampa, koji je izlazio u Rigi (Litvanija)44. Prvo veliko predstavljanje erepova beogradskoj publici bilo je 20. novembra 1929. u Narodnom pozoritu na sceni Manje sa predstavom Smrt Ivana Groznog A.K. Tolstoja u izvoenju Ruskog dramskog drutva. erepov je vodio reiju i kreirao glavnu ulogu cara Ivana45. Zatim je osnovao Pozorinu kolu pri Uiteljskoj koli u ulici kralja Milutina. Otvaranjem Ruskog doma imperatora Nikolaja II, reilo se i pitanje scenskog i gledalinog prostora i ovde erepov odmah osniva svoje Rusko dramsko pozorite za narod ( ) koje je davalo predstave sve do nemake okupacije Beograda 1941. godine.46 Osnovano 1933, Rusko dramsko pozorite za narod izdravalo se iskljuivo od prihoda svoje blagajne a zavravalo sezone bez deficita. Bez ikakvih materijalnih sredstava sa strane, sa prilino brojnim personalom (preko 30 lanova), uspesi su postizani krajnjim zalaganjem i portvovanjem47. to se izbora repertoara tie gospoa (Julija) Rakitin (vlasnica druge ruske pozorine trupe u Beogradu prim. V.K.) je polazila od uverenja da pozorite mora da bude u duhovnoj vezi sa dogaajima u zemlji iju umetnost predstavlja i sistematski je prikazivala dela savremenih sovjetskih dramskih autora. erepov pak misli da rusko pozorite u Beogradu ne sme da zaboravi i svoju kulturno-prosvetnu dunost, pogotovo to je najvei deo publike sainjavala omladina koja nije imala prilike da vidi klasina dela ruske knjievnosti.48 erepov voli Tagora (Takhur), Jesenjina, Pukina, Bloka, a u svom pozoritu postavlja dela Lava Tolstoja, Gribojedova, Dostojevskog, Turgenjeva, ehova, Ostrovskog, Leonida Andrejeva49. Plav, visokog rasta, van scene esto namiui cviker na oi, bio je, citiraemo jednog recenzenta, interesantna pojava, sav glumac od rase, kao stvoren za pozornicu, otmene pojave, izrazitih oiju i muzikalna organa.50 Za erepova jedini objektivni sudija je pozorini gledalac51.
42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 Kosanovi (2000), 46. Markovi, oli, 130. V. ibid, 131. Ibid, 132. uri, 40. Markovi, oli, 133. Ibid, 133. V. ibid, 131 i 134. Ibid, 135. Ibid, 135.

189 Vladimir Kolari

Ovo pozorite je krajem tridesetih godina doivelo prvi ozbiljan posrtaj. Razboleo se njegov rukovodilac erepov i napustio Beograd. Odmah iza toga osetilo se njegovo odsustvo, otanjile su se probe i jenjavale predstave, a u ljude se uselio nemir.52 erepova je na elu Ruskog dramskog pozorita za narod zamenio Oleg Mikloevski i pozorite je nastavilo sa radom. erepov odlazi najpre u Banja Luku, gde kao reditelj provodi dve sezone, od 1938. do 194053. Drugi svetski rat erepova zatie u Niu na dunosti reditelja u Oblasnom moravskom narodnom pozoritu gde dolazi po svemu sudei na poziv upravnika doktora ivojina Petrovia koji je upravnikovao i za vreme erepovljevog boravka u Banja Luci... erepov radi u Propagandnom odeljenju nemake Komande za jugoistok54 i rukovodi Ruskom trupom.55 Uoi osloboenja napustio 1944. Jugoslaviju, mentalno oboleo i umro u Nemakoj oko 1946.56 Kada je film u pitanju, erepov 1932. osniva Drutvo prijatelja filma, iji je cilj staranje o napretku jugoslovenske filmske produkcije, pomaganje strunih listova i knjiga a po mogustvu i njihovo izdavanje, osnivanje i pomaganje kola i kurseva, prireivanje predavanja, prijateljskih sastanaka, umetnikih zabava, slanje svojih lanova kao i drugih sposobnih lica na usavravanje u inostranstvo itd57. Sve svoje filmove erepov radi sa Mihailom Karakaem (18871937), takoe ruskim emigrantom, operskim pevaem, glumcem, rediteljem i vlasnikom privatne filmske kole u Beogradu58. Populistiki nastrojen u pozoritu, ali ipak sa naglaskom na dramskoj tradiciji, u filmu erepov insistira na amaterskom entuzijazmu i zabavljakom populizmu. erepov je snimio ukupno tri filma, sva tri zamiljena kao zaeci filmskih serija povezanih glavnim junakom: Avanture doktora Gagia (1932. ili 1933), Nespretni Buki na kupanju (1932) i Nespretni Buki na aerodromu (iste godine, sauvan samo nemontiran materijal). Sie filmova o Bukiju, zasnovanih na neposrednosti i geg humoru, temelji se na elji usamljenika i nespretnjakovia Bukija da se prikljui nekoj ve formiranoj grupi. Izvestan anarhizam ovih filmova kad je u pitanju odnos likova prema institucijama, ali i autora prema tretmanu materijala, pojaan je naglaenim emigrantskim oseanjem izmetenosti. Bolna odseenost Bukija od sveta koji ga okruuje priziva emigrantsku poziciju, kao i kompromisi koje mora da ini kako bi se prilagodio veini. Nespreman na izolaciju, Buki se veselo, gotovo bez unutranjeg
52 53 54 uri, 41. V. Kosanovi (2000), 46. Popularisanje nemakih ideja u Srbiji vrila je specijalna propagandna jedinica Propagandno odeljenje Jugoistok. Odeljenje su sainjavali provereni eksperti: politiari, psiholozi, novinari, knjievnici, znalci umetnosti. Zadatak odeljenja bio je da utvrdi mere koje bi trebalo preduzeti na propagandnom planu, kako bi srpski narod prihvatio novi poredak. V. ivkovi, 11. Markovi, oli, 137. Kosanovi (2000), 46. Markovi, oli, 133. Ibid. 132.

190 FILMSKA DELATNOST RUSKIH EMIGRANATA U BEOGRADU I JUGOSLOVENSKIM ZEMLJAMA U PRVOJ POLOVINI XX VEKA

55 56 57 58

otpora, odrie sebe, ali to odricanje nije tragino, jer mi i ne znamo ko je Buki: on je definisan upravo ovim odricanjem. Emigrantska hamartia tako nije tragina, ve komina (hamartema59, dakle), ona je podvojenost i nedosegnutost sama. Avanture doktora Gagia estetski je i kulturoloki neto sloeniji proizvod. Doktor Gagi, kom se pacijenti smenjuju, ali on je uvek isti (meunatpis), u ovom pilot filmu prihvata izazov leenja pijanca, i to na prilino morbidan nain. Sklonost artificijelnom, poetska samosvest i ironija, ine ovaj film bezmalo popkulturnim draguljem i izdankom jedne istinski dekadentne svesti. Morbidnost, fetiistika erotika usmerena na enski kip spomenika Francuskoj na Kalemegdanu, orijentalni ples (Pusto tursko! glasi replika u meunatpisu), izmenjena stanja svesti (san i pijanstvo), shizofreninost lika pijanca izraena kroz igru sa ogledalom, te deziluzionistike replike tipa Ovde se odigrava jedna komedija, pribliavaju ovaj frivolno i nepretenciozno reiran film onim esteticistikim, ironijskim i kemp senzibilitetima legitimizovanim tek u posleratnoj Americi. Glavni doprinos ovog filma upravo je u toj prividnoj lakoi, u tom gotovo sort of (kao) i so what? (pa ta?) senzibilitetu, tako nesvojstvenom srpskoj umetnosti. Snimatelj ovog filma je bio legendarni Mihailo Mihailovi Mika Afrika, a autor muzike (tonska kopija nikad nije snimljena) Svetomir Nastasijevi, brat velikog srpskog pisca Momila Nastasijevia. Mihail Dimitrijevi Ivanjikov, u srpskom filmu Mihajlo Ivanjikov (19041968), u Beograd je stigao tek sredinom ili krajem dvadesetih. Pre toga, kao emigrant, studirao je na Poljoprivrednom fakultetu u Brnu, Ruskom pravnom fakultetu u Pragu, u Parizu na ruskoj duhovnoj akademiji Sergijevsko Podvorje, i objavljivao prie u ruskim emigrantskim asopisima u Francuskoj60. Kao pripovedaa Ivanjikova porede sa Bunjinom, Solenjicinom, Nabokovom, Gazdanovom, a prepoznaju se uticaji Turgenjeva, ehova, Andreja Belog, Remizova ili Leonida Leonova61. Ivanjikov nastavlja da objavljuje i u Beogradu, postaje lan knjievnog kruoka Knjievna sreda koji je osnovao Ilja Goleniev-Kutuzov62, a 25.3.1935. stupa u lanstvo Saveza ruskih pisaca i novinara u Jugoslaviji. Ivanjikov u svojim beogradskim priama pie o moralnoj nesrei ruskog oveka63. O tim priama
59 60 61 62 Komina hamartema analogna je kasnijoj tragikoj pogreci (hamartia). U komediji za Aristotela je hamartema oznaka pojedinane pogreke i smijene radnje, dok je hamartija u tragediji trajna zabluda s moguim i vjerovatnim traginim posledicama. V. Aristotel, 94. V.uri, 124 i dalje, Kosanovi, 95. V. ibid 125, 126. Literarno kompetentan i otvoren, ovaj kruok, i asopis koji su izdavali ipak se, u ideolokopolitikom smislu povezuje sa tzv. mladorusima: Savez mladorusa bazirao je svoju aktivnost na veoma raznorodnim, ponekad ak i krajnje protivrenim politikom osnovama, pokuavajui da ostvari svojevrsnu desno-levu sintezu. Sjedinjavao je u svojoj ideologiji monarhistike tradicije sa socijalistikim i nacionalistikim idejama... Savez mladorusa se zalagao za tzv. srednji put... Isticali su parolu Ne crveni, ne beli, ve Rusi. V. Jovanovi, 76 i 77. uri, 125.

191 Vladimir Kolari

63

pesnikinja Jekaterina Tauber kae sledee: Da li maak po imenu Lord, ili Saa, ili junak iz Puta sve njih sjedinjuje jedna tema: isputenog i kao slepo mae u baru baenog oveka, njegove tuge zbog izgubljenog ognjita i potpune nesposobnosti da u ivotu bilo ta trajno i pravo zane64. U transideolokoj prii Saka65, stranoj ljudskoj kukavnosti i nemoi u tom ogromnom i surovom svetu Ivanjikov suprotstavlja erotiku, udnju za slobodom i nikad ugaslu ljudsku potrebu za (deijom i devianskom) istotom66. Njegovu prozu odlikuje realistiki, gotovo naturalistiki prosede i kompozicija neuobiajeno dugih reenica67, a kritiar Sergej Rafaljski poredi Ivanjikova sa Solenjicinom tvrdei da oba pisca neguju stil takozvane polifone proze (rei samog Solenjicina) koji je karakteristian po tome to u delu nema glavnog junaka, ve je svaka linost glavni junak u onom trenutku kada se na nju usmeri panja68. Pria Lord je pria iste narativne linije i dokumentaristike forme koja Ivanjikova oslanja o turgenjevljevsku i ehovsku tradiciju, a koju osvetljava difuzna bunjinovska svetlost69. Neke od ovih stilskih obeleja prepoznaemo i u nekolicini uspenijih filmova koje je Ivanjikov snimio ili reirao.
192 FILMSKA DELATNOST RUSKIH EMIGRANATA U BEOGRADU I JUGOSLOVENSKIM ZEMLJAMA U PRVOJ POLOVINI XX VEKA

Dragan Momilovi u svom diplomskom radu iznosi pretpostavku da je Ivanjikov u Beograd stigao kao ve formirani filmski stvaralac70, to je teko dokazati. Izvesno je samo da se Ivanjikov pre zapoinjanja rada na filmu, u Beogradu bavio najrazliitijim poslovima, izmeu ostalog i molerajem. O svojim filmskim poecima Mihajlo Ivanjikov 1952. godine govori: Jedan deo generacije, koja je imala toliko toga da kae, video je u filmu najjae sredstvo za umetniku konkretizaciju doivljaja stvarnosti: Verovatno je u tome leao razlog to sam se prikljuio nizu oduevljenih amatera koji su sa malim kamerama u ruci krenuli od ateljea do ateljea, od pejzaa do laboratorija u podrumima. Oni su snimali, razvijali, montirali i eksperimentisali. Neki sa uspehom, neki bez njega. U tim raznim strujanjima u radu i profesionalaca i amatera poeli su da se javljaju prvi oblici estetike nemog filma uopte. Kada sam doao u Beograd naiao sam situaciju potpuno slinu onoj koju sam napustio u Parizu. Naao sam ljude koji su napustili svoje dotadanje pozive, poloajne grupe i obezbeene mesene plate i posvetili se filmu. I jo neto vie. Naiao sam na ljude koji su celokupnu imovinu rizikovali, ulaui novac u filmove koji su sami snimali, bez pretenzija na dobit i na slavu. Od tih ljudi stvorena je ona, kako je vi nazivate, stara garda. Ostavi ubrzo bez sredstava za rad, ona je bila primorana da stupi u slubu profitera i
64 65 66 67 68 69 70 Ibid, 125. V. Ivanikov O poziciji Rusa pojedinca u emigranrskoj situaciji v. Jovanovi (2006), 443527. uri,126. Ibid, 126. Ibid, 125. V. Momilovi, 5.

da na tom mestu za malu platu vri poslove i kamermana, i reditelja i laboranta i montaera. Uslovi za neko slobodnije stvaranje van okvira i elje onih koji su finansirali film bilo u reklamne ili propagandistike svrhe svih vrsta, nisu postojali, izuzev nekoliko primera za koje se, sa malim izuzetkom moe rei da su bili naivni. Meutim, bez obzira na tekoe uslova pod kojima se radilo, bez obzira na to to su se jedna preduzea dizala, a druga padala, ostalo je u pitanju filma jedna nepromenljiva stvar: danas ili sutra on je morao da dobije svoju punu slobodu i svoj pun zamah. U elji i kvalitetima ljudi za ispunjavanje te elje nalazila se snaga za odravanje zdravih osnova. Danas kad posmatram sve ono to nama stoji na raspolaganju u meni se sve vie pojaava neverica u verovatnou postojanja onoga to sam zajedno sa ostalim lanovima stare garde preiveo71. Do poetka Drugog svetskog rata Ivanjikov snima uglavnom za dva preduzea: Jugoslovenski prosvetni film i Artistik film. Jugoslovenski prosvetni film osnovan je 1931, godine sa seditem u Beogradu i filijalom u Zagrebu... Vei deo filmova sniman je po narudbini Centralnog pres biroa Ministarstva socijalne politike i Dvora. U periodu od 1931. do 1941. godine Jugoslovenski prosvetni film proizveo je oko 275 dokumentarnih, putopisnih, obrazovnih i informativnih filmova.72 Artistik film... osnovan jo 1926. godine, koncentrisao se na promet tehnikog materijala potrebnog bioskopima, na izvesne distributerske poslove i snimanje urnalskih reportaa, dokumentarnih filmova i raznih porudbina za filmsku dokumentaciju... Od svog osnivanja bavio se zastupanjem francuske i nemake produkcije. Raspolagao je dobro opremljenom laboratorijom za tehniku izradu filmova, a kasnije su pored ostalih ureaja nabavili i tonsku kameru.73 Ivanjikov je snimio preko stotinu reportaa, urnalskih storija i dokumentarnih filmova, od kojih su najznaajnija ostvarenja Jugoslovenski potpuri (1933), Dolazak zagrebakih studenata na Oplenac (1934), Beograd, Spasovdan (1938), Pioniri odbrane neeg neba (1938), Srednjevekovni manastiri u Srbiji (1940), Put dinova (1940, takoe i reija), Pria jednog dana (1941), Demonstracije 27. marta u Beogradu (1941). Sa Antonom Smehom snimio (je) nedovreni igrani film Ljubica i Janja (1941, reija Miodrag-Mika orevi)74. Film Put dinova, konvencionalna reportaa o meunarodnoj biciklistikoj trci kroz Srbiju, snimljena je sa ciljam da svedoi o uklapanju nae zemlje u meunarodne tokove i da promovie turizam. Pria jednog dana u reiji Maksa Kalmia, a koju je snimio Ivanjikov, svakako je jedan od najboljih meuratnih filmova snimljenih u Beogradu. Slika jednog prosenog prestonikog dana, praenog od svitanja do sumraka, odie atmosferom sete i prolaznosti, dok je
71 72 73 74 D.J., 2. Momilovi, 10. Volk (1986), 85. Kosanovi (2000), 95.

193 Vladimir Kolari

pica uraena u avangardnom maniru, gde i stvari i pojave dobijaju tretman lica. Snimatelj Dragan Momilovi Ivanjikovljev doprinos opisuje ovako: Briljantna holivudska fotografija sa paljivo biranim inim daljinama objektiva i dobro odabranim uglovima. Farovi, stabilna kamera voena sigurnom rukom, ponegde namerno malo pomerena iz ose ali ne da bi nam doarao neko psiholoko stanje ve kao doprinos kompoziciji. Atmosfera jutarnjeg timunga do veeri je potpuno odrana i sjajno doarana75. (Reditelj ovog filma, Maks Kalmi, od nacista je kasnije streljan kao Jevrejin.) Za vreme Drugog svetskog rata (Ivanjikov) je zaposlen kao snimatelj Jugoistok filma u Beogradu koji je organizovao snimanja za nemaki UFA urnal, ali nije poznato ta je Ivanjikov snimio.76 Nemake filmske novosti UFA-MAGAZIN objavile su mnogobrojne reportae snimljene u okupiranoj Srbiji. Organizovanje snimanja vodilo je beogradsko Odeljenje filmske reportae, koje je krajem 1942. osnovala Nemaka filmska komora. Za ovo odeljenje radila su trojica domaih filmskih snimatelja: Stevan Mikovi, Mihailo Ivanjikov Deduka i folksdojer Karl Dami (Damisch), koji je bio ef Odeljenja.77
194 FILMSKA DELATNOST RUSKIH EMIGRANATA U BEOGRADU I JUGOSLOVENSKIM ZEMLJAMA U PRVOJ POLOVINI XX VEKA

Takoe, postojala je pretpostavka da je Ivanjikov jedan od autora snimaka etnika Drae Mihailovia, nainjenih u Boljevcu. Miroslav Savkovi dovodi u pitanje ovu tvrdnju, autorstvo nad snimcima pripisujui amerikim ratnim snimateljima. Verovatnou da su savezniki filmski snimatelji zaista snimali u jedinicama Drae Mihailovia i da se ti filmovi moda uvaju u Velikoj Britaniji i Sjedinjenim Amerikim Dravama poveava i dokument sa predlogom Dobrosava Jevevia i majora Baovia Drai Mihailoviu, da se, uz pomo saveznika, organizuju filmska snimanja.78 Ovu pretpostavku potvruje i Aleksandar Erdeljanovi, upravnik Arhiva Jugoslovenske kinoteke, negirajui svaku mogunost o Ivanjikovljevom autorstvu nad snimcima etnika u Boljevcu79. Dolazak partizanskih i sovjetskih jedinica Ivanjikov doekuje u Beogradu, dok njegova supruga pesnikinja Lidija Aleksejeva Develj, u knjievnosti Lidija Aleksejeva80, naputa Beograd zajedno sa nemakim okupatorom, da bi svoj knjievni rad nastavila u Americi. Kao snimatelj Filmske sekcije Vrhovnog taba NOV i POJ Ivanjikov je snimao reportae sa fronta i storije za prve filmske urnale81. Naredbom o organizaciji propagandnog i kulturno-prosvetnog rada u Narodnooslobodilakoj vojsci Jugoslavije (NOVJ), pri propagandnom
75 76 77 78 79 80 81 Momilovi, 14. Kosanovi (2000), 95. Savkovi, 51. Ibid, 88. Usmena tvrdnja Aleksandra Erdeljanovia, 5.11. 2007. Politiki bliska Nacionalnom savezu novog pokolenja. O tome v. Jovanovi (2006), 78 i dalje. Kosanovi (2000), 95.

Posle 1945. (Ivanjikov je) snimio 16 dokumentarnih filmova (od kojih je 2 reirao) i igrane filmove Barba vane (1949, reija Vjekoslav Afri) i Major Bauk (1951, reija Nikola Popovi).85 1949. godine Ivanjikov se eni Ljubov Mihajlovnom Leuk, udovicom emigrantskog pesnika i partizana Alekseja Petrovia Durakova86, a od 1959. radi kao snimatelj Televizije Beograd87. Iako baziran na ideolokoj propagandi i poluamaterski uraen, film Barba vane, zahvaljujui humoru, odlinoj filmskoj glumi Dragomira Felbe i profesionalnoj kameri Mihajla Ivanjikova, dostie izuzetnu popularnost. Kao odraz sukoba sa Sovjetskim Savezom 1948. godine, Barba vane se, posveen inae integrisanju stanovnitva Istre u novu dravu i utemeljivanju kulta Josipa Broza Tita, oslanja vie na iskustva amerikog nego sovjetskog filma, potvrujui jo jednom generalnu sklonost beogradskog filmskog kruga ka amerikani. Scene nacistikih orgija
82 83 84 85 86 87 Savkovi, 151. Ibid, 163. Ibid, 163. Kosanovi (2000), 95. V. uri, 108. V. Kosanovi, 95.

Vladimir Kolari

odeljenju Vrhovnog taba Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije (V NOV i POJ) organizovana je i Filmska sekcija Vrhovnog taba Narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda Jugoslavije (Filmska sekcija Jugoslavije).82 Izvestan broj predratnih beogradskih filmskih snimatelja-reportera, neposredno po osloboenju Beograda, bez ikakvih priprema, odmah je bio upuen na front. Stavljeni su na raspolaganje I korpusu NOVJ, koji je dejstvovao na Sremskom frontu. Druga grupa filmskih snimatelja-reportera ostala je u Beogradu. Bili su snabdeveni objavama koje su im omoguile nesmetano kretanje po gradu i rad, uz obavezu da stalno deuraju u seditu Filmske sekcije Jugoslavije. Kada je bilo potrebno, upuivani su na snimanja svih vanih digaaja u zemlji. Sledei korak Filmske sekcije Jugoslavije bio je priprema teaja za kolovanje i osposobljavanje mladih fotoreportera, filmskih snimatelja-reportera i ostalih buduih strunjaka za rad u kinematografskim zanimanjima... Kurs za filmske snimatelje-reportere, Filmska sekcija Jugoslavije organizovala je od 7. decembra do 5. marta 1945.83 U dokumentu iz arhiva Filmskih novosti nalazimo sledee: Glavni predava na ovim kursevima je Kosta Novakovi, vlasnik bioskopa i stari je pionir kod nas. Za vreme okupacije drao se po strani i ispravno. Za praktino snimanje uzet je u obzir Rus emigrant Ivanjikov, iji se rad stalno kontrolie. On je jedini pravi strunjak posle Koste Novakovia i Antona Smeha koji je uhapen... Svi kursevi usred nedostatka materijala (negativa) funkcioniu sada iskljuivo u laboratorijama. Prilikom snimanja uenici koji su pouzdaniji od uitelja vre ujedno i kontrolu u laboratoriji.84

195

jedine ovom filmu pribavljaju epitet umetnikog. U njima Ivanjikov, kao retko ko u domaem filmu, demonstrira sposobnost za rafinirani tretman enskog erotizma88. Najzad, Vladimir Ivanovi edrinski (18991974), scenograf i kostimograf Narodnog pozorita u Beogradu, Srpskog narodnog pozorita u Novom Sadu i mnogih drugih pozorita irom Jugoslavije, najplodniji pozorini scenograf u Jugoslaviji izmeu dva rata89 i autor jednog stripa90, u Zagrebu 1944., za Hrvatski Slikopis realizuje, kao autor scenografije i kostima, film Lisinski, u reiji Oktavijana Miletia. edrinski je prihvatio ideju rediteljskog pozorita, u kome scenograf nije samo u harmoniji sa dramskim delom, ve zajedno sa rediteljem istrauje nove oblike scenske izraajnosti u prostoru, podreujui svoj rad celovitosti umetnikog ostvarenja. Njegovo grafiko majstorstvo, sklonost ka duhovitoj stilizaciji, sintetiko korienje dekorativnih elemenata, racionalizam oblika i boja i nadahnuti pozorini univerzalizam, koji ima korene u ruskoj pozorinoj avangardi, omoguili su ovom umetniku da u Beogradu postane jedan od najznaajnijih uesnika srpske pozorine avangarde.91 Upravo rad edrinskog predstavlja najvei kvalitet ovog sterilnog dravotvornog endehaovskog ostvarenja posveenog kompozitoru Vatroslavu Lisinskom i stvaranju prve hrvatske opere. Scenografija i kostimografija edrinskog uspeno svedoi o evropskom identitetu hrvatske kulture, to je i bila namera producenta, dok stilizacija koja gotovo ukida granicu izmeu sveta stvarnosti i sveta opere, daje ovom propagandnom filmu izvestan umetniki peat. Ruski emigranti srpskoj i jugoslovenskoj kinematografiji nisu dali koliko pozoritu, operi, baletu, stripu, visokom obrazovanju ili Crkvi, ali su svakako unapredili njen profesionalni nivo, dodatno razgoreli ljubav prema filmu i nesumnjivo proirili granice slobode. Ruski emigranti time su trajno obeleili kinematografije svih zemalja nastalih raspadom poslednje, sa istorijske scene zbrisane, Jugoslavije. Literatura: Aristotel. O pjesnikom umijeu. Zagreb, 2005. Arsenjev, Aleksej. Pokazaemo da i ovde, daleko iza granica otadbine, ivi mo stvaranja...: Ruski umetnici u Kraljevini Jugoslaviji. U: Zbornik Matice srpske za scenske umetnosti i muziku, broj 15. Novi Sad, 1994., strana 191209.

196 FILMSKA DELATNOST RUSKIH EMIGRANATA U BEOGRADU I JUGOSLOVENSKIM ZEMLJAMA U PRVOJ POLOVINI XX VEKA

88 89 90 91

Ljubav prema eni najjaa je od svega. V. Ivanikov, 144. V. Milanovi, 100. V. Bogdanovi, 76. Milanovi, 102.

Bogdanovi, ika. Rusi su doli. U: Ruska emigracija u srpskoj kulturi XX veka zbornik radova, tom II. Beograd, 1994., strana 7076. uri, Ostoja. Ruska literarna Srbija 19201941. Gornji MilanovacBeograd, 1990. Ivanikov, Mihail. Saka. U: Ruski almanah, broj 2. Beograd, leto-jesen 1992., strana 137156. D.J. Portreti Mihajlo Ivanjikov. U: Film. Beograd, 15.4.1952, strana 2. Jovanovi, Miroslav. Doseljavanje ruskih izbeglica u Kraljevinu SHS 1919 1924. Beograd, 1996. Jovanovi, Miroslav. Ruska emigracija na Balkanu (19201940). Beograd, 2006. Jovanovi, Sreten. Metodoloki pristup istoriji jugoslovenske kinematografije sa posebnim osvrtom na kinematografiju u Zagrebu 19171923. Magistarski rad (rukopis), FDU. Beograd, 1976. Jovii, Stevan. Filmski umetnici ruskog porekla u naoj kinematografiji. U: Program za vee u Muzeju Jugoslovenske kinoteke, Beograd, 8. aprila 1993. Kosanovi, Dejan. Leksikon pionira i filmskih stvaralaca na tlu jugoslovenskih zemalja (18961945). Beograd, 2000. Kosanovi, Dejan. Poeci kinematografije na tlu Jugoslavije 18961918. Beograd, 1985. Lei, Josip. Istorija jugoslovenske moderne reije (18611941). Novi Sad, 1986. Majcen, Vjekoslav. Filmska djelatnost kole narodnog zdravlja Andrija tampar (19261960). Zagreb, 1996. Markovi, Olga, oli, Dragana. Aleksandar erepov i Rusko dramsko pozorite za narod. U: Ruska emigracija u srpskoj kulturi XX veka zbornik radova, tom II. Beograd, 1994., strana 129138 Milanovi, Olga. Doprinos ruskih umetnika razvoju scenografije u Srba. U: Ruska emigracija u srpskoj kulturi XX veka zbornik radova, tom II. Beograd, 1994., strana 92105 Mitrovi, Jeremija D. Zaboravljeni ratni slikar i snimatelj Samson ernov. U: Zbornik istorijskog muzeja Srbije, broj 1516. Beograd, 1979. Momilovi, Dragan. Mihailo Ivanjikov ivot i delo. Diplomski rad (rukopis), FDU. Beograd, 1992. Savkovi, Miroslav. Kinematografija u Srbiji tokom Drugog svetskog rata 19411945. Beograd, 1994. Slijepevi, Bosa. Kinematografija u Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini 18961918. Beograd, 1982. Volk, Petar. Istorija jugoslovenskog filma. Beograd, 1986. Volk, Petar. Svedoenje Hronika jugoslovenskog filma 18961945. Beograd, 1973. ivkovi, Nikola (prireiva). Srbi u ratnom dnevniku Vermahta. Beograd, 2003.

197 Vladimir Kolari

Vladimir Kolari

THE FILM ACTIVITY OF RUSSIAN EMIGRANTS IN BELGRADE AND YUGOSLAV COUNTRIES OF THE FIRST PART OF 20TH CENTURY
Summary This paper points out to a significant contribution of Russian emigrants to the development of film art in the ex-Yugoslav area, and especially in Serbia and Belgrade. The works of the authors of Russian origin are contextualized within the history of Serbian and Yugoslav film and, also, within the problematic of Russian immigration. The author basing his views on available historical materials describes in detail the works of the most significant film authors through the analyses of particular films and contouring the productional and socio-political circumstances of the authors activities. Even though the contributions Russian emigration was less crucial for Serbian and Yugoslav cinematography than, for instance, to theatre, ballet, comics, high education or church, they certainly added to its professional level and to busting interest in film, thereby expanding the limits of its free expression.

198 FILMSKA DELATNOST RUSKIH EMIGRANATA U BEOGRADU I JUGOSLOVENSKIM ZEMLJAMA U PRVOJ POLOVINI XX VEKA