EXPEDITIO Godinje

expeditio

godinje 2004

Izdaje: EXPEDITIO, Kotor Centar za odrivi prostorni razvoj www.expeditio.org expeditio@cg.yu 082302520, 302521 Fotograje, crtei, skice, planovi, 3D, GIS: EXPEDITIO i uesnici radionice Dizajn i priprema za tampu: EXPEDITIO Naslovna: 2005 expeditio

Publikacija tampana sredstvima Ministarstva kulture i medija Crne Gore

02 EXPEDITIO 04 Arhitektonske radionice kao model za istraivanje i valorizaciju ruralnog nasljea Crne Gore I Arhitektonska radionica Godinje 2004 05 Organizacija i uesnici 06 Opis projekta polazita i ciljevi 07 Metodologija i aktivnosti 08 Aktivnosti II Godinje 013 Skadarsko jezero 016 Crmnica 018 Godinje - Istorijski podaci 020 Godinje opis sela 021 ire okruenje nekad i sad 022 Grupacija Lekovia III Analize i istraivanja 025 Podaci o pojedinanim objektima - Baza podataka u GIS-u 026 Analiza cjeline grupacija Lekovia Hronologija Javne komunikacije Prolazi i podzemne veze 030 Analiza kue Tipologija kua 033 Karakteristini elementi 038 Dvori Balia

IV Valorizacija i smjernice 041 Mogunosti za razvoj vinogradarskog turizma, Vesna Mara 042 Valorizacija 045 SWOT analiza 046 Uslovi, principi, smjernice, Intervencije, Konkretne aktivnosti 049 Literatura

godinje 2004

expeditio

Sadraj

01

expeditio

godinje 2004

02

EXPEDITIO

Misija Podsticanje odrivog prostornog razvoja kao i unaprijeenje urbanih i ruralnih sredina u Srbiji i Crnoj Gori kroz djelovanje u oblastima arhitekture, urbanizma, prostornog planiranja, zatite ivotne sredine i razvoja civilnog sektora. Sektori >>> Kulturno nasljee >>> Odriva arhitektura >>> Prostorno planiranje >>> Civilni sektor

EXPEDITIO je nevladino i neprotno udruenje sa sjeditem u Kotoru. EXPEDITIO je organizacija osnovana 1997. godine od strane est studenata zavrne godine Arhitektonskog fakulteta u Beogradu, sa ciljem unaprijeenja arhitektonskog i vizuelnog okruenja na teritoriji Srbije i Crne Gore.

Djelatnosti U cilju ostvarivanja vizije i misije, EXPEDITIO obavlja slijedee djelatnosti u oblasti arhitekture i dizajna, urbanizma, prostornog planiranja, vizuelnih umjetnosti, kulture i javnog zastupanja:

radionice...); > Promovie ekoloke principe u graditeljstvu (ekoloka kua, eko-turizam,...); > Organizuje naune, strune i istraivake projekte u okviru svojih djelatnosti; > Publikuje tampani i elektronski materijal u oblastima svoje djelatnosti; > Ostvaruje saradnju sa Univerzitetima, strunim udruenjima i drugim organizacijama, iz javnog, privrednog i neprotnog / NVO sektora u Crnoj Gori i inostranstvu koje se bave srodnim djelatnostima; > Povezuje dravni, privredni i NVO sektor kao i graane radi bolje meusobne saradnje; > Unaprijeuje rad nevladinog sektora, pomae u razvoju i poveanju kapaciteta nevladinih organizacija; > Organizuje treninge za sticanje vjetina i znanja iz oblasti organizacionog razvoja, sprovoenja e-

Od juna 2003. godine EXPEDITIO obavlja i funkciju Regionalnog Centra Javnog zastupanja (RAC), iji je cilj unaprijeenje odnosa izmeu nevladinog, poslovnog i dravnog sektora. Vizija Kvalitetan prostor za ljepi ivot.

> Promovie principe odrivog razvoja i savremenih tendencija u oblasti arhitekture, urbanizma i prostornog planiranja; > Promovie vrijednosti i znaaj, te ukazuje na probleme stvorenog i prirodnog okruenja; > Identikuje probleme, promovie i uestvuje u pronalaenju rjeenja devastiranih i ugroenih lokaliteta (konkretnim projektima- istraivanja, studije,

kasnih kampanja javnog zastupanja, meusektorske saradnje kao i u drugim oblastima od interesa za odriv i uspjean rad pripadnika vladinog, nevladinog i privrednog sektora; > Prua konsultantske usluge predstavnicima nevladinih organizacija, dravnih organa i institucija i privrednih subjekata; > Sprovodi monitoring; > Kreira i aurira baze podataka o nevladinim organizacijama, dravnim organima i institucijama na lokalnom i republikom nivou, medijima i dona-

godinje 2004

expeditio

03

torima; > Prua pomo i savjete nevladinim organizacijama i drugim zainteresovanim licima za pripremu, implementaciju i evaluaciju programa, projekata i inicijativa u skladu sa zahtjevima domaih i stranih donatora; > Prua usluge u oblastima svoje djelatnosti u cilju odrivosti organizacije; > Sprovodi sve ostale djelatnosti vezane za ostvarivanje vizije i misije organizacije; / Izvod iz Statuta EXPEDITIO /

expeditio

godinje 2004

04

Ruralno nasljee u Crnoj Gori i problem njegove valorizacije Arhitektonske radionice kao model za istraivanje i valorizaciju ruralnog nasljea Crne Gore

Ruralno nasljee u Crnoj Gori jo uvjek nije valorizovano na pravi nain. Rijetki su primjeri pojedinanih objekata ruralnog graditeljstva koji su zakonom zatieni, tj. upisani u Registar spomenika kulture. Meutim, nijedno selo kao cjelina nije zatieno. Neke cjeline su samo prepoznate kao vrijedne od strane strunjaka slube zatite spomenika kulture ali veinom nisu detaljnije

i sistematski istraivane. Jo uvjek, sem kod manjeg broja lokalnih zajednica i rijetkih pojedinaca, ne postoji razvijena svijest o vrijednostima ruralnog nasljea. Ono jo uvjek nije prepoznato kao jedan od potencijala za razvoj sredine. Sem spomenikih, istorijskih i arhitetonskih vrijednosti koje ovo nasljee svakako posjeduje nisu prepoznate ni njegove ekonomske, nansijske i dr. vrijednosti koje mogu biti vaan elemenat za razvoj sredine.

Cilj ovog projekta je bio da se arhitektonske radionice ponude kao model za istraivanje i valorizaciju ruralnog nasljea Crne Gore, sa akcentom na edukaciju uesnika, studenata arhitekture i denisanje konkretnih smjernica.

Organizatori: EXPEDITIO NVU GODINJE Vrijeme trajanja projekta: 14.maj - 23.maj 2004. god. Mjesto: Godinje, Skadarsko jezero Koordinatori projekta: Miko Lekovi, NVU GODINJE Aleksandra Kapetanovi, EXPEDITIO Organizacija: Tatjana Raji, EXPEDITIO Biljana Gligori, EXPEDITIO Saradnici: Zorica Tomanovi, Graevinski fakultet Podgorica, EXPEDITIO

tonskom fakultetu u Beogradu Mina Stankovi, apsolvent na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu Milica Tanasijevi, student IV godine Arhitektonskog fakulteta u Beogradu Jovana Timotijevi, apsolvent na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu Gosti, predavai Darko Savelji, Centar za zatitu i prouavanje ptica, Republiki zavod za zatitu prirode, Podgorica Dr Vesna Mara, Biotehniki institut Podgorica Sponzor projekta Fresh & Co, NEXT, Podgorica

godinje 2004

expeditio

I ARHITEKTONSKA RADIONICA GODINJE 2004

Volonterski doprinos EXPEDITIO NVU GODINJE

05

Uesnici: Vladimir Cveji, student V godine Arhitektonskog fakulteta u Beogradu Sneana uruvija, student III godine Arhitektonskog fakulteta u Beogradu Sandra Drakovi, student IV godine Arhitektonskog fakulteta u Beogradu Luka Kukri, student II godine Arhitektonsko-graevinskog fakulteta u Banjaluci Milica Lopii, apsolvent na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu Ivan Obradovi, apsolvent na Arhitek-

expeditio

godinje 2004

06

Polazite i ciljevi

znaaja i potovati principe i metodologiju rada na zatiti i revitalizaciji ovako vrijednih cjelina. Prvi korak u ovom procesu je svakako trebalo biti prikupljanje podataka, izrada dokumentacije, analize i smjernice koje bi posluile kao neophodna podloga za sve dalje aktivnosti na revitalizaciji i rekonsturukciji sela. Na inicijativu NVU GODINJE pozvana je nevladina organizacija EXPEDITIO, zbog prethodnih iskustava na slinim projektima u Perastu i seoskim cjelinama Grblja, da u okviru arhitektonske radionice sprovede potrebna istraivanja u Godinju. Saradnja izmeu ove dvije organizacije poela je 2003. godine kada su lanovi EXPEDITIO uestvovali u akciji ienja sela, organizovanoj od strane NVU GODINJE, i kada se i ideja o organizovanju arhitektonske radionice javila.

Selo Godinje na Skadarskom jezeru jedno je od najvrijednijih i najatraktivnijih ruralnih cjelina u Crnoj Gori. Kao takvo ono je prepoznato i od strane strunih slubi koje se bave zatitom kulturnog nasljea, ali nije bilo detaljnije istraivano. Za selo nije postojala ni tehnika dokumentacija, kao ni planovi ili smjernice za njegovu zatitu i razvoj.

Ciljevi projekta su bili: da se podigne nivo svijesti o vrijednostima i potencijalima Godinja, i ruralnog nasljea uopte da se ova arhitektonska radionica iskoristi kao pilot projekat za arhitektonsko istraivanje i valorizaciju ruralnog nasljea, i poslui kao primjer za druga sela na Skadarskom jezeru i u Crnoj Gori da se dravnim institucijama ponudi materijal u kome e se nai podaci neophodni za valorizaciju Godinja i smjernice za njegovu zatitu i razvoj da se uesnici kole upoznaju sa savremenom metodologijom rada na valorizaciji ruralnog graditeljstva i steknu znanja o tradicionalnoj arhitekturi izrada arhitektonske dokumentacije i baze podataka, i na taj nain stvaranje neophodne podloge za sve dalje aktivnosti na revitalizaciji i rekonsturukciji sela.

Potencijale ovog prostora prepoznala je lokalna zajednica, i u Godinju je aktivno nevladino udruenje NVU GODINJE koje je ve pokrenulo aktivnosti na revitalizaciji sela. Da bi se ovaj proces nastavio na kvalitetan nain lanovi udrenja su bili svjesni da je Godinju neophodno pristupiti kao ruralnoj cjelini od izuzetnog

Priprema radionice Prije poetka radionice, u pripremnoj fazi, uspostavljeni su kontakti sa pojedincima i institucijama. O ciljevima i planiranim aktivnostima radionice upoznati su: Ministarstvo kulture Republike Crne Gore, Republiki zavod za zatitu spomenika kulture Cetinje, Graevinski fakultet Odsjek za arhitekturu Podgorica. Katastarsku podlogu Godinja, u digitalnom obliku, dobili smo iz Direkcije za nekretnine iz Podgorice. To je bila jedina podloga Godinja koja je postojala. Prikupljena je literatura koja se sa istorijskog i kulturnog aspekta odnosila na podruje Skadar-

tograje) prikupljanje i biljeenje usmene tradicije, razgovor sa mjetanima (prie, legende, ....) izrada kartona za bazu podataka, za svaki objekat u selu izrada foto dokumentacije obilasci sela i okolnih lokaliteta II faza izrada tehnike dokumentacije Detaljno arhitektonsko snimanje: - Dvori Balia - Grupacija pored Balia Izrada plana sela (identikovanje objekata, javne komunikacije, krovovi) Izrada baze podataka u GIS-u

godinje 2004

expeditio

Metodologija i aktivnosti

07

skog jezera i Godinja, kao i struna literatura koja obrauje problematiku tradicionalnog graditeljstva i njegovu zatitu. Sem toga konsultovane su i vaee meunarodne konvencije i povelje koje se odnose na ruralno nasljee, koje je usvojio CIAV Internacionalni komitet za vernakularnu arhitekturu, kao i razliiti primjeri istraivanja i djelovanja u ovoj oblasti iz inostranstva Rad na terenu obavljao se kroz slijedee faze: I faza prikupljanje podataka prikupljanje dokumentacije i podataka o istoriji i razvoju Godinja (literatura, stare razglednice, fo-

III faza analize i istraivanja selo u kontekstu ireg okruenja selo: poloaj, struktura, razvoj, odbrambeni sistem identikacija pojedinanih objekata analiza tipine kue, tipologija kua karakteristini elementi dvori Balia IV faza valorizacija i smjernice Valorizacija SWOT analiza Uslovi, principi, smjernice Intervencije Konkretne aktivnosti

expeditio

godinje 2004

08

Aktivnosti

je Darko Savelji iz nevladine organizacije Centar za zatitu i prouavanje ptica iz Podgorice. Prezentaciju o vinogradarskom potencijalu Godinja odrala je Dr Vesna Mara sa Biotehnikog instituta iz Podgorice. Posjetili su nas i: Drago Lekovi iz NVO Dani Skadarskog jezera, Istraivaki tim Minart iz Pule, lanovi NVO Skadarsko jezero Studijski izlet Sa ciljem upoznavanja ireg okruenja Godinja organizovan je i jednodnevni studijski izlet po Skadarskom jezeru. Tom prilikom posjetili smo ruralne cjeline Dodoi i abljak Crnojevia, veoma korisne zbog komparacije sa Godinjem, kao i ostrva Lesendro i Grmour.

Akcija ienja Godinja Paralelno sa arhitektonskim snimanjem i istraivanjima u nedjelju 15. maja 2004. bila je organizovana akcija ienja Godinja. U rasiavanju su uestvovali volonteri iz NVU Godinje, lanovi NVO Green Home, NVO Skadarsko jezero i Regionalnog ekolokog centra Podgorica (REC) kao i uesnici arhitektonske radionice. Prezentacija projekta Posljednjeg dana radionice, u subotu 22. maja, u 19:00 na Godinjskom gumnu, je bila organizovana prezentacija rezultata radionice. Uesnici radionice su pripremili power point prezentaciju o rezultatima rada na terenu. Na prezentaciju su bili pozvani kako mjetani Godinja tako i svi koji su bili zainteresovani za ovu temu. Prezentacija je bila dobro posjeena i primljena.

Pratee aktivnosti Prezentacije, diskusije Tokom radionice organizovane su posjete eksperata, predavanja i diskusije o razliitim aspektima i potencijalima za razvoj sela. Prezentaciju o prirodnim vrijednostima i potencijalima Skadarskog jezera odrao

Rezultati projekta Nakon zavretka radionice pripremljen je izvjetaj koji je uz foto dokumentaciju postavljen na web sajtu Expeditio www.expeditio.org, i na web sajtu NVO Godinje www.godinje.cg.yu Sav prikupljeni materijal uesnici radionice su, uz pomo koordinatora, obradili i pripremili za prezentujaciju u publikaciji i na CD-u. Jedan od ciljeva ovog projekta bio je i da se stvori podloga neophodna za sve slijedee aktivnosti usmjerene ka revitalizaciji sela, kao i mogue slijedee arhitektonske radionice koje bi se bavile nekom od tema kao to su na primjer studije i predlozi revitalizacije i restauracije sela ili radni kampovi restauracije na konkretnim lokacijama. Zahvalnost za pomo pri realizaciji projekta dugujemo: Fresh & Co, Beograd Direkciji za nekretnine, Podgorica Graevinskom fakultetu, Podgorica Darku Saveljiu Vesni Mara Vasiliju Bukoviu Zoranu Mrdaku svim uesnicima, volonterima, mjetanima i posebno porodici Lekovi

godinje 2004

expeditio

09

expeditio

godinje 2004

010

godinje 2004

expeditio

011

expeditio

godinje 2004

012

Skadarsko jezero

Skadarsko jezero je, sa povrinom koja varira izmeu 370 i 540 km, najvee jezero na Balkanu. Nalazi se na jugoistoku Crne Gore, na 6-9 metara nadmorske visine. Prosjena dubina je 5-6 metara, a najnii djelovi jezera nalaze se ispod nivoa mora inei kriptodepresiju. Najvea je dubina u podvodnim izvorima koji se ovdje zovu oka, od kojih je najpoznatije Radu sa dubinom veom od 60 metara. Juna obala jezera je razuena, strma i kamenita, sa mnotvom malih ostrva, rtova i zaliva, za razliku od sjeverne, koja ini blagi pad Zetske ravnice, sa plav nim livadama i tracima. Posebnu vrijednost jezera predstavlja izuzetan spoj prirodnog ambijenta i kulturnog pejzaa. Meu slo-

godinje 2004

expeditio

njem Prostornog plana od strane Skuptine Republike 013 Crne Gore na jezeru je zabranjena svaka vrsta lova na ptice. Registrovano je 281 ptijih vrsta, a broj ptica koje zimuju na jezeru 1999. godine preao je cifru od 250.000. Sve ovo ini ga jednim od najveih i najznaajnijih zimovalita ptica u Evropi. Najznaajnije ptije vrste na Skadarskom jezeru su njegove gnjezdarice: kudravi pelikan (Pelecanus crispus), fendak (Phalacrocorax

jevima bogatog kulturnog nasljea nalaze se brojni arheoloki lokaliteti, sakralna arhitektura, fortikacije i ruralne cjeline. Od posebnog su znaaja srednjevjekovni manastiri graeni na ostrvima. U Godinjskom zalivu Luici nalazi se ostrvo Grmour, na kojem su jo vidljivi ostaci utvrenja sa zatvorskim kompleksom, podignutim za vrijeme turskih osvajanja sredinom XIX vijeka, a na kom se gnijezde rijetke ptije vrste. Skadarsko jezero proglaeno je nacionalnim parkom 1983. godine, a 1995. upisano je u Ramsarsku listu kao movara od meunarodnog znaaja, u prvom redu zbog ptica. Od 2001. godine usvaja-

pygmeus), gak (Nycticorax nycticorax), uta aplja (Ardeola ralloides), uatka (Podiceps cristatus), velika bijela aplja (Egretta alba), siva aplja (Ardea cinerea), miar (Buteo buteo), bukavac (Botaurus stellaris), vranac (Phalacrocorax carbo), bjelobrada cigra (Chlidonias hybrida). Posmatranje ptica (birdwatching) zadnjih godina privlai na jezero turiste iz cijelog svijeta. Jezero je poznato i kao stanite mnogih ribljih vrsta od kojih su ekonomski najznaajnije: aran, ukljeva i klijen. U proljee i ljeto zastupljene su i morske vrste (kubla, jegulja i skakavica) koje u jezero ulaze kroz rijeku Bojanu.

expeditio

godinje 2004

014

godinje 2004

expeditio

015

expeditio

godinje 2004

016

Crmnica

Oblik Crmnika nahija ili Crmnica pojavljuje se jo u XII vijeku u Ljetopisu popa Dukljanina. Najpouzdanija pretpostavka o nastanku imena Crmnica, govori da je ova oblast dobila ime po crvenom zemljitu koje je po njoj veoma rasprostranjeno, ili po rijeci Crmnica ije su vode poslije velikih kia postajale cvene zbog tog zemljita. Danas se u Crmnici nalaze 22 sela, koja su prepoznatljiva jer su u velikoj mjeri zadrala originalnu strukturu sa karakteristinom tradicionalnom arhitekturom. Graditeljsko nasljee Crmnice je veoma bogato, i sem ruralnih cjelina posebnu vrijednost predstavljaju brojni manastiri, crkve i tvrave iz razliitih perioda istorije. Crmnica je ipak najpoznatija kao vinogradarski i vinarski kraj. Neki tragovi govore da su jo stari Rimljani ovdje gajili vinovu lozu, ali svoju ekspanziju vinarska

Karta plemena Boljevii

Za vrijeme turskih osvajanja, koja su zapoela sredinom XIV vijeka i trajala 500 godina, Crna Gora je svedena na etiri oblasti ili nahije: Katunsku, Rijeku, Ljeansku i Crmniku. Crmnika nahija ili Crmnica, kako se danas zove, najjunija je od ovih oblasti i prostire se od junih obala Skadarskog jezera sve do planina Sozine i Pepia koje ovu oblast odvajaju od mora.

proizvodnja doivjela je za vrijeme vladavine dinastije Petrovia u XIX vijeku. Kasnije, za vrijeme prvog i drugog Svjetskog rata, proizvodnja naglo opada, da bi svoj preporod doivjela tek prije nekoliko godina. Prirodni i privredni potencijali Crmnice su ogromni, a najvie zbog neposrednog izlaza na Skadarsko jezero i blizine Jadranskog mora, bogate istorije, graditeljskog nasljea i sauvane tradicije.

godinje 2004

expeditio

017

Godinje se nalazi u jugoistonom dijelu Crne Gore, na samoj obali Skadarskog jezera, u srcu crmnikog vinogorja. Izuzetno prirodno okruenje, bogata prolost i autentina arhitektura, ine ovo selo jedinstvenim, i moda jednim od najatraktivnijih u Crnoj Gori.

Godinje

expeditio

godinje 2004

ovdje godi i tako selo dobi ime. Ovo predanje je zasnovano na istorijskim injenicama. Drugo predanje kae da je Godinje tako nazvano zato to je ivot u njemu bio pogodan u svakom pogledu, pa je od rijei pogodan godan nastalo ime Godinje. Prije vie od hiljadu godina u Godinju su ivjeli monasi i kalueri, koji su obraivali velike komplekse vinograda, proizvodili vino viskog kvaliteta i smjetali ga u posebnim podrumima koji i danas postoje. U istorijskim izvorima Godinje se prvi put pominje 1242. godine, kada ga kralj Vladislav daje vranjinskom manastiru. O tome u svom zapisu govori pop Jovo Lekovi: Selo Godinje u vrijeme vladavine Nemanjia bilo je crkvena svojina, kao i mnoga druga sela u Crmnici. Svojim gramatom kralj

018

morao imati znaajnu ulogu. Teritorijom Boljevia, kao sastavnim dijelom zetske drave upravljali su Vojislavljevii, Nemanjii, Balii i Crnojevii. Na ostrvima i po obodu Skadarskog jezera Balii i Crnojevii su podizali zadubine i mauzoleje, dvorove i ljetnjikovce. Tako je Bala III, sa majkom Jelenom, boravio u svom ljetnjikovcu u Godinju novembra 1408. godine. Ovo selo se pominje i u povelji Ivana Crnojevia (1482. godine) u vezi sa granicama sela Orahova. Nalazimo ga i u kotorskim sudsko-notarskim knjigama u kojima se pominje Aleksa Petrovi iz Godinja, kao i u turskim defterima iz 1521. i 1523. godine. Kasnije, Godinje se javlja u dokumentima iz 1454., 1469. i 1527. godine.

Istorijski podaci Toponim Godinje po legendi potie jo od vremena Svetog Jovana Vladimira (X vijek). Predanje kae: Knez Vladimir vraajui se iz boja sa Vizantijcima, na padinama planine Rumije, kao pobjednik svrati sa vojskom u ovo pitomo selo da se osvjei i odmori. Tu mu je prijalo. Izjavi da mu

Vladislav dariva manastiru Vranjini selo Godinje, kraljica Jelena Krnjice, kralj Milutin Limljane, Stefan Uro III Brele i Orahovo, a Stefan Duan Trnovo. U povelji kralja Milutina iz 1296. godine selo se pominje kao dio starog naselja Poludrebica titare. U srednjovjekovnom razdoblju Crmniki kraj je

 Vie od etiri vijeka selo je bilo na granici izmeu Turske carevine i Crne Gore. Granica se protezala vrhovima brda iznad zaseoka Lekovii i poljem ispod sela preko mjesta zvanog Kuta. Turska vojska se 1786. godine ulogorila na Virskom polju i pod Godinjem. Iako su ga napadali i spaljivali, nisu nikada uspjeli da osvoje Godinje. 1846-47. su bile sune i nerodne godine. Glad je harala na sve strane. Ovo teko stanje koristio je skadarski Osman paa da podmiuje gladno stanovnitvo, dijelio je ito i druge darove svima koji su dolazili u Skadar. Uslijed toga je 1847. godine izbila buna pod vostvom Markie Plamenca u Crmnici koju je Vladika Petar II pokuao da umiri. Ova buna je uguena, a Turci su da bi se zatitili podigli utvrenja na Vranjini, Lesendru i Grmouru. Da bi parirali turskim utvrenjima, Crnogorci su podigli svoja na Viru i Panduricu u Godinju. Po osloboenju od Turaka stanovnitvo se intenzivno bavi vinogradarstvom, povrtarstvom, ribolovom i stoarstvom. Glavni proizvod bilo je nadaleko uveno godinjsko vino vrhunskog kvaliteta. O tome je pisao i engleski novinar Telman i u jednom izvjetaju za engleske novine 1878. godine kae: Tu se raa vino za bogove. U Godinju je osnovana i prva zemljoradnika zadruga 1911. godine. Sredinom XX vijeka u prosjeku svako domainstvo je imalo

preko 3000 okota loze u vinogradima i proizvodilo najmanje 1500 l vina godinje. U trinaestojulskom ustanku 1941. godine borbom za osloboenje Virpazara zapoela je i borba protiv faizma, sve do konanog osloboenja. U ovom ustanku uestvovalo je 19 Lekovia U poslijeratnom periodu veliki broj Godinjana naputa selo u potrazi za poslom ili zbog kolovanja. Jedan dio njih je otiao u inostranstvo, dok su se drugi preselili u Podgoricu, Beograd i druge gradove u Srbiji i Crnoj Gori. Aprila 1979. godine Godinje je pretrpjelo velika

godinje 2004

expeditio

019

oteenja uslijed jakog zemljotresa. Tom prilikom je selo skoro potpuno naputeno, tako da danas ima svega etiri stalna stanovnika. Manji broj porodica povremeno ili esto posjeuje selo, a neki od njih ele i da se vrate i da ponovo oive selo. Neke interesantne istorijske injenice 1902. godine u Beogradu, crmniko vino dobilo je visoko priznanje. Vino iz Godinja su izloili Joko Ilijin Lekovi, Andrija Nikov Perazi i uro Krstov Lekovi. Njima je pripala visoka novana nagrada za koju su svaki od njih mogli da kupe po tri vola. uro Krstov Lekovi je 1912. godine u Marselju u

Francuskoj dobio zlatnu medalju za visok kvalitet pia, njegovu boju i ukus. Milena Nikova Lekovi je bila znamenitost Godinja. Ona je kao djevojka, erka Mitra Delibaia, barjaktara crnogorskog uestvovala na izboru Mis Evrope 1907. godine u Londonu. Po nareenju kralja Nikole Petrovia dva lana internog irija, Mitar Martinovi i Lazar Soica, znameniti Crnogorci, obili su sve krajeve i odabrali parove-dvije najljepe djevojke i dva naoita mukarca. Sve su opremili crnogorskom narodnom nonjom i uputili u Englesku. Milenu su traili mnogi znaajni prosci, plemii sa raznih dvorova irom Evrope, ali ona je odabrala krnog Godinjanina Nika utova Lekovia.

expeditio

godinje 2004

020

Opis sela

Osnovni elementi drutvenog ivota u plemenu sastoje se od porodice, roda i bratstva. Nekoliko srodnih porodica ine rod, a nekoliko srodnih rodova bratstvo. Nekoliko bratstava ine selo, a jedno ili vie sela pleme. Poslije zemljotresa 1979. godine selo je dobilo jo jednu novu cjelinu. U tom periodu izgraeno je dosta novih kua u niem dijelu, uz put koji vodi obalom jezera od Virpazara ka Ostrosu, grupisanih oko uzvienja Gorice. Vei dio kua u starim grupacijama tada je naputen.

bitnijih javnih povrina u selu. Za vrijeme veselja i sveanosti na gumnu su se okupljali Godinjani uz tradicionalne pjesme i igre. Od etiri crkve, koliko ih je nekada bilo u Godinju, do danas je oivana samo jedna. To je crkva Sv. Nikole koja se nalazi pored godinjskog groblja. Izgraena je poetkom XVIII vijeka kada je crkva Sv. Jovana Bogoslova poela da se rui zbog nestabilnog terena. Za crkvu Sv. Jovana Bogoslova smatra se da je najstarija i da potie ak iz VII vijeka. Danas su od nje ostale samo uruene zidine. Od srednjevjekovnog manastira Sv. ekle, u ijem posjedu su nekada bili svi godinjski vinogradi, danas se mogu uoiti tek temelji. Crkvu Sv. Save podigli su Godinjani u prvoj polovini XIX vijeka na Gorici, ali su je Turci ubrzo sruili. Vie nije obnavljana, a na njenom mjestu je danas spomenik Godinjanima palim u borbama protiv osvajaa.

Selo Godinje nalazi se u dnu godinjskog zaliva Luice. Selo, koje se sastoji od etiri grupacije, udaljeno je od obale jezera i nalazi se na visini od priblino 300 metara iznad nivoa jezera. Posjed, ili atar, sela obuhvata iru povrinu iznad naselja, pa sve do same obale jezera. Uz obalu jezera, na plodnom zaravnjenom tlu nalazili su se panjaci i polja itarica, na veoj visini,

U Godinju postoje ostaci devet mlinova na potoku Mlitica koji je po njima dobio ime (mlin-tica). Mlinovi su bili zadubine pojedinih porodica, poneki i vie njih. Danas su mlinovi naputeni i oronuli, a ve odavno su izgubili svoju pravu funkciju, ali stoje kao svjedoci nekada aktivnog i bogatog ivota u Godinju.

pratei morfologiju terena, bili su vinogradi, dok su se u neposrednoj blizini naselja nalazile bate oiviene vinogradima. Dalje iznad naselja, na padinama, takoe su se pruale terase vinograda. Selo Godinje ine etiri zaseoka, grupacije - ili bratstvenike mahale: Lekovii, Perazii, Velovii i Nikai.

U Godinju postoje etiri gumna, po jedno u grupacijama Nikaa i Perazia i dva u grupaciji Lekovia. Gumno se sastoji od okruglog podijuma prenika do 8 m koji je poploan kamenim ploama i oivien kamenim zidom visine oko 60 cm i irine do 40 cm. Obino je graeno na isturenim djelovima ili manjim uzvienjima gdje je vea cirkulacija vazduha. Sluilo je za vrenje itarica (odvajanje jestivog dijela od slame), ali i kao mjesto za okupljanje i jedna od naj-

Godinje nekad i sad sa aspekta namjene povrina i proizvodnih potencijala Na karti namjene povrina ireg okruenja Godinja, iz perioda kada su ovi prostori bili na vrhuncu privrednog razvoja, moe se uoiti da su najvee povrine bile pod vinogradima i batama oivienim vinogradima. Danas, povrine pod aktivnim vinogradima ine manje od 10% ranije zauzetih povrina. Uz obalu jezera, na plodnom zaravnjenom tlu nalazili su se panjaci i polja itarica. Na veoj visini, pratei morfologiju terena, bili su vinogradi, dok su se u neposrednoj blizini naselja, na prostoru izmeu Lekovia i Nikaa nalazile bate oiviene vinogradima, iz kojih se stanovnitvo snabdijevalo povrem za svakodnevne potrebe. Dalje iznad naselja, na padinama, takoe su se pruale terase vinograda. Ovakva namjena povrina ukazuje na velike proizvodne potencijale i privredni znaaj ovih prostora, naroito za vinogradarstvo koje u ovim krajevima ima bogatu tradiciju. Danas postoje uglavnom ostaci ovakvog ureenja, a samo na manjim djelovima, proizvodnja je i dalje prisutna. Odravanje aktivnih obradivih povrina, vinograda i bata oteano je bujnom vegetacijom koja prekriva naputena imanja. Pravi potencijali ovih prostora skriveni su pod samoniklom vegetacijom i ekaju trenutak ponovnog aktiviranja.

godinje 2004

expeditio

021

expeditio

godinje 2004 Danas u zaseoku ima oko 60 kua, ali vei dio je naputen sredinom prolog vijeka, to je uslovila migracija stanovnitva prema gradskim sredinama i, tada, loi uslovi za ivot. Ovaj trend je posebno nastavljen poslije zemljotresa 1979. godine kada su stanovnici od sredstava dobijenih za rekonstrukciju starih kua napravili nove u godinjskom polju ili u gradovima. Sada je aktivno svega desetak kua u zaseoku Lekovii. U zaseoku postoje dva gumna. Vee gumno koje se nalazi na samom ulazu u zaseok, rekonstruisano je 2004. godine, ali ne zbog svoje praktine funkcije, ve zbog velikog simbolikog znaaja za seosku zajednicu. Od gumna polaze tri podune komunikacije, paralelne izohipsama terena, koje prostor Godinja dijele na gornju, srednju i donju malu. Sve ove tri komunikacije izlaze na potok, na kome se nalaze

022

Grupacija Lekovi Zaselak Lekovii poeo je da se formira poetkom XVII vijeka, dolaskom rodonaelnika bratstva Lekovia u Godinje. Kue su se najprije gradile oko ljetnjikovca

Balia, za koji se smatra da je podignut krajem XIV vijeka. Ta grupacija i danas zauzima centralni dio zaseoka i smatra se za najstariji ouvani dio Godinja. Zaselak se kasnije irio po stjenovitim kosinama iznad i ispod ovog centralnog dijela. Cio prostor naselja danas se sastoji iz nizova objekata, koji se razvijaju iznad odnosno ispod niza sa dvorima Balia kao inicijalnim objektom.

mlinovi i tokovi. Toak je naziv za izvor, a nasto je od rijei toiti jer se na njemu toila voda koja se koristila u domainstvu, ili ak zbog mlinova koji su u blizini graeni. U zaseoku postoji Gornji i Donji toak. Donji toak je aktivan preko cijele godine i ne presue ga ni najtoplija ljeta, tako da Godinjani i posjetioci uvijek mogu na njemu nai osvjeenje.

godinje 2004

expeditio

023

expeditio

godinje 2004

024

Baza podataka u GISu Formiranje baze podataka o Godinju predstavljalo je poetnu fazu radionice. Ovakva baza podataka neophodna je osnova za sve dalje aktivnosti, bilo u pogledu istraivanja, izrade planova ili predloga intervencija u ovom znaajnom istorijsko-ambijentalnom tkivu. Za svaki pojedinani objekat u Godinju prikupljeni su, uz prateu foto dokumentaciju i skice, podaci koji su unoeni u bazu: istorijat, vlasnitvo, stanje u kome se objekat nalazi, konstrukcija, primijenjeni materijali, enterijer, karakteristini detalji, intervencije na objektu, vrijednosti i negativnosti.

godinje 2004

expeditio

025

bi da predstavlja model za sve budue aktivnosti u procesu valorizacije i zatite kako ruralnih cjelina tako i nepokretnog nasljea uopte.

Baza podataka izraena je u GIS-u (Geografskom Informacionom Sistemu) - programu koji predstavlja najsavremeniji nain obrade i korienja podataka. GIS kombinuje slojeve informacija o nekom mjestu da bi nam omoguio bolje razumijevanje i analizu tog mjesta. Svi podaci koji se unose u bazu (tekstovi, fotograje, crtei, skice) u direktnoj su relaciji sa mapom tj. prostorno su odreeni. GIS nam omoguava i prostornu analizu podataka kao i automatsko formiranje mapa na osnovu bilo kog eljenog kriterijuma u eventualnoj analizi objekata (po kriterijumu hronologije, boniteta, vrste konstrukcije,).Ova faza, kao i cjelokupna radionica, trebalo

expeditio

godinje 2004

udaljeniji od Balia, to su objekti koji mu pripadaju mlai. Ovakva pretpostavka razvoja naselja nalazi potvrdu u nekadanjim uslovima ivota na ovim prostorima. Nasljednici jednog posjeda su, ili vrili intervencije na objektu, (nadogradnja, pregraivanje) i na taj nain dobijali, potreban ivotni prostor, ili su na slobodnom prostoru, zapoinjali izgradnju novog objekta, koji je tokom vremena prerastao u novi niz objekata.

026

Analize i istraivanja grupacija Lekovi

Hronologija Najstariji dio Godinja sigurno predstavljaju kue Balia, odakle je zapoet razvoj naselja. U sredinjem dijelu naselja sa obije zabatne strane Balia, nizali su se novi objekti svojim zabatnim stranama, sve dok nije popunjen prostor do potoka. Vremenom dolazi

do pregraivanja objekata u nizu i nadogradnje po visini. Slijedea faza u razvoju obuhvata podizanje novih nizova iznad i ispod ve postojeeg formiranog oko Balia. Ovdje se uoava izvjesna pravilnost u razvoju Godinja: cio prostor naselja se sastoji iz nizova objekata, koji se razvijaju iznad odnosno ispod niza sa dvorima Balia kao inicijalnim objektom. U svakom nizu postoji inicijalni objekat kao najstariji. to je niz

Tipologija objekata takoe ide u prilog ovakvoj pretpostavci formiranja nizova, jer svi tipovi imaju pune zabatne zidove, a otvori se javljaju na prednjoj i zadnjoj strani objekata (sa izuzetkom ugaonih objekata). Pojedini objekti sa posebnom namjenom, kao to su mlinovi, nastali su nezavisno od naselja, i datiraju iz najranijih vremena ivota na ovim prostorima.

Organizacija javnih komunikacija Dananji izgled javnih komunikacija u direktnoj je vezi sa razvojem sela i izvjesnim pravilnostima koje su utvrene pri analizi razvoja sela. Prvi objekti koji su nastali proiruju se oslanjanjem novih objekata bono, na zabatne zidove postojeih. Tako su nastale horizontalno razvijene grupacije objekata, sa sljemenima paralelnim izohipsama terena, koje ukazuju na razvoj sela od gumna prema potoku, odnosno izvorima na jugozapadu. Ispred tako nastalih grupacija, logino je postavljanje javnih komunikacija, koje u odnosu na prostor naselja imaju karakter podunih veza. Na karti se moe uoiti da od gumna polaze tri podune komunikacije, pravca sjeveroistok-jugoza-

pad, koje prostor Godinja dijele na gornju, srednju i donju malu. One se mogu smatrati glavnim komunikacijama zbog njihovih dimenzija i uloge da poveu naselje sa izvorima. Sve tri glavne komunikacije, izlaze na potok, du koga postoji staza, kojom je izvreno popreno povezivanje glavnih komunikacija i tako zaokrueno kretanje u naselju. Osim poprene veze du potoka, javljaju se i druge, manje poprene veze kojima se meusobno povezuju glavne podune komunikacije, a ija je uloga bolja poprena povezanost cijelog naselja. Sve poprene komunikacije kao i djelovi podunih, kojima se savladavaju vee visinske razlike, izraene

godinje 2004

expeditio

027

su kao sistem kamenih stepenica i podesta. Na nekim segmentima se ouvala ta originalna kamena obrada, dok je na drugima zamijenjena betonskim rampama i stepenicama.

expeditio

godinje 2004

Prolazi i veze Prema sjeanju lokalnog stanovnitva, objekti su u svojim prizemnim djelovima preko prostora konoba, meusobno bili povezani. Svrha ovih prolaza, formiranje tajnih komunikacija pomou kojih je, prilikom napada Turaka, stanovnitvo skriveno u konobama bilo meusobno povezano i moglo da stigne do izvora vode, a da ne bude primijeeno. Konoba, kao najzatieniji dio objekta sa masivnim svodom i zidovima, i kao prostor gdje je uvana hrana za cijelu godinu, bila je najpogodnija za skrivanje porodica i odbranu. Na ovaj nain, stanovnitvo je moglo dugo da odolijeva napadima. Prilikom prikupljanja podataka o objektima, nije bilo dovoljno informacija na osnovu kojih bi se mogao rekonstruisati poloaj i pruanje tajnih prolaza. Izmeu pojedinih objekata i danas postoje prolazi, ali

028

na odreenim mjestima. Najstariji niz formiran je nadovezivanjem objekata na dvore Balia i predstavlja najinteresantniji dio Godinja za istraivanje. Snimanjem konoba objekata ovog niza, nisu pronaeni dokazi o postojanju njihove povezanosti, ali pravac oslanjanja svodova, koji je kod veine upravan na pad terena, ostavlja mogunost bonog povezivanja konoba. Nedostatak dokaza o tajnim prolazima, najvjerovatnije je posljedica rekonstrukcija i pregraivanja, koje su slijedile nakon podjele imovine, ili poslije zemljotresa kada su sprovedene znaajne intervencije na nekim objektima. Kod veine objekata, za koje se smatra da pripadaju najstarijoj fazi izgradnje sela, uoeno je postojanje portela, posebno izraenih otvora u svodovima

to su samo fragmenti sistema prolaza koji je moda nekada postojao. Pri razmatranju hronologije nastanka objekata, uoen je razvoj u vidu nizova objekata koji se pruaju paralelno izohipsama terena prema potoku. Pretpostavka je da su konobe objekata u jednom nizu bile meusobno povezane, a da je veza izmeu nizova objekata na razliitim kotama postojala samo

konoba, kojima se ostvaruje direktna veza stambenog dijela i konobe. Ovakva veza bila je neophodna naroito prilikom napada, tokom kojih su se preko nje dostavljale namirnice, jer je spoljanja veza sa konobom bila nesigurna. Takoe, mogla je da slui i kao odstupnica mukarcima koji su ostajali da se bore. Portele su pravougaonog oblika i uvijek su postavljene paralelno sa pravcem oslanjanja svoda. U sklopu pojedinih portela, postoje ostaci veoma strmog

stepenita od nekoliko gazita, koliko se moe izraditi u kamenoj masi svoda. Na odreenim mjestima, portele su imale takav poloaj da su mogle biti i veza izmeu dvije visinski smaknute konobe, to inicira pretpostavku o ulozi portela u sistemu tajnih prolaza, kao veze izmeu nizova objekata na razliitim visinskim kotama poprene veze. Na priloenoj karti, dat je poloaj utvrenih prolaza, portela i zazidanih otvora, za koje se pretpostavlja da su bile portele, to je samo poetak istraivanja povezanosti konoba meusobno i sa stambenim dijelom.

godinje 2004

expeditio

029

expeditio

godinje 2004

030

Analiza kue

kua predstavljala je kod potomaka neku vrstu spomena na pretka graditelja. Pored uticaja sa primorja, na izgradnju kua uticao je i odlazak Crmniana u svijet, koji su po povratku najvei dio zarade troili za izgradnju i ureenje svojih domova (V. Boljevi-Vulekovi, Crmniko pleme Boljevii u prolosti Crne Gore) Ako elimo da pravilno posmatramo i razumijemo poloaj i razvoj objekata u Godinju moramo u obzir uzeti prirodno-drutveni kontekst u kom su se formirali primarni prostori. Stambeni objekti u Godinju grupiu se i horizontalno razvijaju i ire du glavnih komunikacijskih pravaca koji prate izohipse terena na granici krenjakih stijena. Ulaz u stambeni dio kue, ili ulaz u konobu, postavlja se direktno sa ulice ili preko dvorita, dok se prozori nalaze na suprotnim fasadama od onih na kojima se nalazi ulaz, osim u

sluajevima kada kue imaju dograene spratove. Jedan od bitinh faktora koji je uticao na razvoj vie karakteristinih elemenata kue bio je svakako odbrambeni. Pojava pukarnica u blizini ulaza, male dimenzije i pomenuta dispozicija otvora, portele koje su povezivale konobe sa stambenim dijelom kue i na kraju mogui tajni prolazi izmeu konoba, su neki od njih. Najkarakteristiniji elemenat godinjske, i crmnike, kue su voltovi zasvedeni poluotvoreni prostori koji su postavljeni u nivou prizemlja upravno na glavnu fasadu kue. Iznad voltova se nalaze terase sa sjedalima ili sjednicama preko kojih se ulazilo u kuu. Kue su pokrivene dvovodnim krovom uglavnom sa sljemenom paralelnim izohipsama terena. Primijeena je pojava i sljemena upravnog na izohipse terena, to svjedoi o rastu i irenju naselja vertikalno i podjeli vlasnitva nad istim kuama i parcelama.

Kua je osnovna jedinica naselja. Za kuu se kae i dom, a u starije vrijeme, posebno pri prebrojavanju, pod kuom se podrazumijevao i dim, odnosno ognjite, ili verige. Kue u Boljeviima i Godinju, kao i druge u Crmnici, spadaju meu najljepe u Crnoj Gori. Crmniani su mnogo drali do lijepe kue, to bi se moglo pripisati kultu predaka. Novosagraena ili obnovljena

Konstrukcija, materijali Zid nastaje slaganjem tesanog ili pritesanog kamena koji se povezuju krenim malterom, a u starije vrijeme i tzv. korosanom koji je bio mjeavina gline i krea. Otvori oko vrata i prozora obraivani su gredama od tesanog kamena. Tamo gdje je to bilo mogue koriena je prirodna stijena i kao zid i kao temelj objekta. Primijeena je upotreba svodne konstrukcije u konobama, ravne drvene tavanice iznad ostalih etaa i drvenog krova sa pokrivaem od kanalice (tigle) sa kamenom za ukruenje od vjetra (stare tehnike graenja). U enterijeru dominiraju kamen i malter, drvene daske kao obloga podova i drveni krovni ili tavanini elementi. Otpornost kamena i prolaznost drveta krase unutranje ambijente kua.

Neke kue, u zavisnosti od poloaja u grupaciji, imaju i po dva dvorita - gornji i donji obor. Iz dvorita se kamenim stepenicama izlazi na terasu iznad voltova. Terasa na kojoj se nalaze izdignuta sjedala je poploana i preko nje se ulazi u stambeni dio kue. U izvorima se pominje da su neke kue ranije umjesto voltova imale drvene ardake . Prvonastala prostorija koja je ujedno i svjedok vremena nastanka pojedinih kua ili grupacija kua jeste konoba. Stambeni dio se nalazio na viim spratovima, dok je konoba sluila za smjetaj vina, namirnica i opreme i praktino je bila neka vrsta ekonomskoprivrednog dijela kue. Karakteristino je za crmnike kue da su konobe najee zasvedene kamenim svo-

godinje 2004

expeditio

povezivanje susjednih kua itd. Unutar svake konobe 031 nalazila se portela koja je vertikalno povezivala stambeni dio kue sa konobom. Dopremanje vode sa izvora u vrijeme napada po predanju takodje se vrilo komunikacijama kroz konobe. Stambeni dio se nalazio iznad konobe. Dnevni boravak smjeten je na prvoj etai kue, a podijeljen je na dio za boravak i kuinu (kuhinju) sa ognjitem i pepelnicima. Noni dio se nalazi na istom nivou ili se

1. zid - kamen 2. svod iznad konobe kamen 3. meuspratne tavanice - drvo 4. voltovi sa terasom i sjedalima iznad kamen 5. stepenite kamen 6. dvovodni krov drvena konstrukcija, pokriva kanalica sa kamenom Organizacija prostora Sastavni dio kue je dvorite koje se jo zove i obor, zajedniko ili ograeno, preko kojeg se ulazi u kuu.

dovima. Konoba nema nikakve otvore osim ulaznog portala koji je svojom dimenzijom omoguavao unos velikih bavi za vino. Prostorije u kojima se uvalo vino nisu nikada sluile istovremeno i za smetaj stoke. Iz tih razloga konobama se dodaju voltovi poluotvoreni prostori posebnih namjena, takoe sa svodnom konstrukcijoma, ali najee upravnom na pravac pruanja svoda konobe. Iznad voltova se u nivou prvog sprata kue nalazi terasa. Debljina kamena ili ak ukopavanje u stijene koje su bile jedan od zidova omoguilo je optimalno ujednaenu temperaturu za skladitenje vina i namirnica. Jedna od pretpodstavki jeste i ta da je konoba bila najbolje uvan dio kue i da je sluila za evakuaciju, odbranu od neprijatelja,

smjeta na sprat (kod razvijenijih tipova kue) i sadri nekoliko soba u zavisnosti od veliine kue, brojnosti familije ili imunosti domainstva. U potkrovlju se nalazi petar (tavan) koji je u nekim kuama preureen za spavai prostor. Na nekim kuama primijeen je i tavan sa sistemom otvora za provjetravanje koji je vjerovatno sluio za suenje kukuruza ili ostalih namirnica.

expeditio

godinje 2004

032

Tip 2a

Tip 2

Tip 1

Tip 3

Karakteristini elementi Eksterijer Nie-panjege Konzolni kameni ispusti Otvori: vrata, prozori Pukarnice Otvori za ventilaciju Enterijer Ognjite Nie-panjege Pepeljak-pepelnik

godinje 2004

expeditio

033

expeditio

godinje 2004

razliitih svakodnevno potrebnih predmeta, alata, odjee, hrane i dr. U najveem broju sluajeva panjege su pravougaone, sa proporcijom priblino kvardatu, dimenzija 40-50 x 40-70 cm, dubine 25-45 cm. Kao posebni sluajevi javljaju se: - panjege sa trougaonim zavretkom, kada je gornji dio zavren pomou dvije kamene ploe - polukruno zavrene panjege, sa etvrtinom kalote u gornjem dijelu Panjege mogu biti zidane na dva naina: sa okvirom, od kamenih ploa debljina oko 10-15 cm ili jednostavnom obradom otvora samo kvaderima iz sloga zida. Ovaj drugi sluaj je manje zastupljen i odlikuje se nepravilnim ivicama i manjim dimenzijama. Kada se koriste kamene ploe najee su gornji i donji element okvira od jednog kamena, dok se na

034

bonim stranama nekada nalaze od 1-2 kamena. Visina postavljanja panjega varira ali je to najee 90110 cm. U zavisnosti od obrade zida i panjege mogu ostati bez zavrnog sloja ili prekrivene malterom, zajedno sa povrinom zida. Kao poseban tip, sa specinom namjenom, javljaju se panjege za vodu koje slue za dranje vedra u kome je stajala voda. Ove panjege su najee postavljene na fasadi sa desne strane ulaza, na visini od oko 130-150cm. Sem ovih spoljanjih koje su sluile za pranje na ulazu, postoje i unutranje za pitku vodu i vodu za kuvanje. Sem panjega postoje i manji otvori u zidu dimenzija 8-15 x 12-20, dubine 15-25 cm koji su nastali tako to je jednostavno isputen jedan kamen iz sloga, ili su nekada obraene sa dvije tigle kao kod ventila-

Nie (panjege) Kao jedan od najuestalijih elemenata u kuama javljaju se - nie ili panjege. To su otvori u zidu koji su elemenat karakteritian za sve krake krajeve. Panjege se najee nalaze u unutranjosti kue ali ih ima i spolja na fasadama. One su sluile za odlaganje

cionih otvora. Namjena ovih manjih otvora nije sa sigurnou poznata. Otvori za ventilaciju Na nekim kuama u Godinju se mogu vidjeti posebne konstrukcije otvora koji se nalaze u jednom nizu ispod krovnog vijenca i vjerovatno su sluili za ventilaciju kue jer se pruaju cijelom debljinom zida. Pretpostavlja se da su tavanski prostori u kuama na kojima postoje ovakvi otvori korieni kao spremita za posebnu vrstu namirnica ili kao suare. Ovi otvori su oformljeni od dva komada kanalice ili tigle koji su postavljeni iznad jednog reda kamena zida, tako da formiraju vrstu poluobliastog otvora prave na Godinjskim kuama, ali su razlike samo u obliku, dok im je funkcija uvijek ostala ista. Mnoge pukarnice su u novije vrijeme zazidane sa unutranje strane iz razloga to vie nije bilo prijetnje kuama. Poloaj pukarnica nam govori o najeim pravcima napada na kue. Iako ih ima na skoro svim zidovima, najee su na strani kue koja je okrenuta prema ulici i polju. Otvori pukarnica su najee obraeni kamenim ploama, ali postoje i one koje nisu posebno obraivane jer su pravljene kao otvori u zidovima nastali izbacivanjem jednog kamena. irina pukarnica se kree od 7-10 cm, a visina od 20-40 cm (najee

godinje 2004

expeditio

35), dok su pukarnice bez kamenih ploa nie, ak i do 10-12 cm. Sa unutranje strane zida otvori za pukarnice se ire, formirajui tako oblik trapeza u osnovi, da bi omoguili pomjeranje ovjeka sa pukom lijevodesno, kako bi pokrio to vei ugao. Ovaj ugao, zbog konstruktivnih razloga iznosi oko 40, pa su zato pukarnice na maksimalnoj meusobnoj udaljenosti od oko 1.20 m.

035

sa nadvienim lukom. Dubina ovih otvora je cijelom deblijinom zida oko 42-60 cm, irina oko 20, a visina 15-17 cm. Otvori su postavljeni u nizu sa osovinskim razmakom izmeu 60-80 cm. Sline konstrukcije se mogu nai i u unutranjosti kua ali njihova funkcija nije sa sigurnou poznata. Pukarnice Zbog potrebe za odbranom od neprijatelja, skoro svaka kua u selu ima pukarnice, male otvore u zidu kroz koje se moe gaati pukom bez opasnosti. Postoji nekoliko razliitih vrsta pukarnica koje se

expeditio

godinje 2004 Ognjite

036

Ognjite, kao dio kuhinje, nalazi se najee u jedom uglu kue. Ono se sastoji od samog mjesta u podu pravougaonog oblika na kome gori vatra, manipulativnog prostora oko njega, pepeljaka i drugih elemenata kao to su nie (panjege), verige, te razni pomoni elementi koje su potrebni u jednoj kuhinji. U Godinju je primijeeno da se ognjite esto nalazi sa desne strane od glavnog ulaza, ali to nije generalno pravilo. Kuhinja i ognjite se nalaze na prvom spratu kue, iznad konobe u prizemlju, tako da i konstrukcija samog ognjita zavisi od konstrukcije konobe. Ako je konoba zasvedena tada nije neophodno praviti dodatnu podkonstrukciju za ognjite ve se ono postavlja direktno na svod, tj. na pod iznad svoda. Prostor ognjita je

uvjek morao biti pokriven zatitnim slojem maltera. U sluaju da je konstrukcija iznad konobe od drvenih greda tada se u jednom uglu kue, predvienom za kuhinju, pravi posebna podkonstrukcija koja nosi ognjite. Ta konstrukcija moe biti izvedena od jednog manjeg poluobliastog ili krstastog svoda, iznad kojeg zatim dolaze svi ostali slojevi potrebni kao podloga za ognjite. Drugi nain je da se podkonstrukcija od drvenih greda, sa obaveznim slojem kamena i maltera iznad, postavi na masivni kameni stub koji se

postavi u konobi. Pepeljak ili pepelnik Pepeljak ili pepelnik je samo jedan dio ognjita. To je vrsta zidne nie sa polukrunim otvorom, i formom etvrtine kalote. Funkcija pepeljaka je bilo iskljuivo peenje, najee hleba ali vjerovatno i drugih namirnica. Pepeljak se nalazi uvijek uz ognjite, ne vie od 1-2 m udaljen od njega. Pepeljaci se prema poloaju mogu podijeliti na one koji se nalaze u samom uglu kue, i one koji se nalaze na zidu. Druga podjela bi se mogla izvesti na osnovu visinskog poloaja, na one koji se nalaze u ravni samog poda i druge koji su podignuti iznad nivoa poda, najee oko 40-50 cm. Dimenzije njih) koje slue za uvanje posua i hrane a koje se nalaze na raznim nivoima i stranama u odnosu na pepeljak. Prema prii mjetana hleb u pepeljaku se pekao na sljedei nain: na dno pepeljaka se prvo sipao ar, koji bi se potom izravnao i na njega se polagala okrugla glinena ploa crepulja (prethodno usijana na ognjitu). Na crepulju se tada stavljalo pripremljeno tijesto (ili neko drugo jelo), a zatim se poklapalo glinenim sudom saem. Sve to se pokrivalo arom i tako peklo.

godinje 2004

expeditio

037

pepeljaka koji se nalazi na nivou poda su neto vee od dimenzija pepeljaka koji je podignut. Podignuti pepeljaci imaju esto jedan konzolno isputeni dio u donjem dijelu. Pepeljaci koji su podignuti nerijetko imaju ispod i niu, priblino istih dimenzija, koja je sluila vjerovatno za dranje drva ili moda posua. Ugaoni pepeljaci esto imaju jednu ravnu kamenu plou postavljenu iznad u uglu u vidu trougla, debljine 6-12 cm. Ova ploa je najvjerovatnije ima funkciju police. Skoro bez izuzetka pepeljaci su bili obraeni malterom. Uz pepeljak se skoro uvijek nalaze i nie (jedna ili vie

expeditio

godinje 2004

038

Dvori Balia

znaajni kao primjer ljetnjikovca srednjevjekovne vladarske porodice. injenica da je ba to mjesto izabrano za ljetnjikovac istie vrijednost i posebnost Godinja. Pod Dvorima Balia podrazumijevamo cjelinu koju ini vie spojenih kua nad konobama a ispred kojih se nalaze ostaci monumentalnog pristupa u nekadanji ljetnjikovac sa ulaznim portalom. Dvori Balia su sloena cjelina, koja je u dananjem obliku nastala kao rezulat brojnih transformacija tokom vremena, i nije je jednostavno rastumaiti. U konobama i na kuama se moe isitavati hronologija nastanka, doziivanja i pregraivanja. Na kui u centralnom dijelu koja dominira ovom grupacijom, ali i cijelom siluetom Godinja, uoljivo je samo po vertikali ukupno pet faza razvoja. Monumentalni pristup sa stepenitem koje vodi do ulaza u Dvore Balia, ostacima lukova i ulaznim portalom sa kamenom plastikom predstavlja najatraktivniju taku Godinja. Lukovi koji su stajali iznad stepenita kao i dio portala su urueni, a u gornjem dijelu su vrene vee pregradnje, tako da se bez detaljnijih snimanja i istraivanja ne moe u potpunosti rekonstruisati oblik i funkcija ovog zanimljivog pristupa. Monumentalni pristup ljetnjikovcu Balia jedinstven je elemenat koji se ne pojavljuje u ostalim ruralnim cjelinama u Crnoj Gori. Na samom ulaznom portalu nalaze se elementi kamene plastike: preplet, grb dvoglavog orla kao i manja nia. Prolacija kamenog vijenca pri osloncu lukova naroito je paljivo obraena i ne sree se na drugim mjestima u Godinju. Konobe Balia su zanimljive jer predstavljaju primjer horizontalnog irenja cjeline udvajanjem konoba tj. dodavanjem zasvedenih prostora paralelnih postojeim. Tako se dobija prostor koji se sastoji iz dvije spojene konobe, natkrivene svodovima istog pravca pruanja. Zadnja konoba, koja je starija,

Dvori Balia su najprepoznatljiviji dio Godinja iz vie razloga. Smatra se da je to najstarija i prvobitna cjelina ovog sela, iz koje je kasnije sve nastalo. injenicu da su Dvori najvrijedniji dio Godinja potvruje i to da nijedan dio sela, kao ovaj, nije jasno izdvojen svojim imenom, sem mlinova i pandurice koji su denisani svojom namjenom. S istorijskog, kulturnog i umjetnikog aspekta oni su veoma

se nalazi na vioj koti od prednje, mlae zbog pada terena. Centralni dio Dvora Balia ine zapravo etiri spojene konobe, jedna pored druge postavljene dvije zadnje i dvije prednje, do kojih se dolazi preko monumentalnog pristupa. Ulazni portal na zadnjoj lijevoj konobi je luni, to je jedinstven sluaj u Godinju. Ne samo ovaj lijepo obraeni portal i logian ugao, ve i ostaci stepenica u desnom uglu, izdvajaju ovu konobu od svih ostalih pa se moe pretpostaviti da je to vjerovatno bio glavni ulaz u ljetnjikovac Balia. Iako su prolazi u svodovima, portele, prisutne u veini konoba, nijedna konoba nema ovako jasno postavljeno stepenite koje je direktno spajalo konobu sa stambenim dijelom. Jo jedan zanimljiv detalj koji se pojavljuje u konobama Balia, u prednjoj desnoj konobi, su plitki lukovi na konzolama koji se nalaze na podunim svodnim stranama zida, i na koje se oslanja svod. Rekonstrukcija Dvora Balia, najatraktivnijeg dijela Godinja, prva je ideja koja se namee pri pomisli o revitalizaciji sela. U cjelom Godinju, a na Dvorima posebno, ono o emu se mora voditi rauna su intervencije koje ne smiju da dovedu do unitenja postojeih vrijednosti, pa se preporuuje saradnja i konsultacija sa strunjacima, a sve u zajednikom interesu ouvanja ove jedinstvene cjeline - simbola Godinja.

godinje 2004

expeditio

039

expeditio

godinje 2004

040

Mogunosti za razvoj vinogradarskog turizma u Godinju Znaaj i uloga groa i vina za razvoj turizma nije mala. U studijama o razvoju turizma u turistikim prospektima treba istai i lijepe vinogradarske pejzae, prikazati prirodne ljepote i kulturne vrijednosti vinogorja. To bi morali znati svi oni koji se bave turistikom privredom. Turistike agencije i kulturne institucije treba da preduzmu organizovane mjere da naa vinogorja i okolna mjesta poznata po proizvodnji uvenih vina postanu turistike atrakcije, gdje bi se nai i strani gosti mogli osjeati veoma ugodno. Razvoj vinogradarskog turizma obuhvatio bi ulaganje u razvoj vinogradarskog sela Godinje - Crmnica, ulaganje u moderne turistike kataloge sa vinogradskim pejzaima, razvoj vinskog i turistikog puta Skadarskim jezerom od Virpazara do Rijeke Crnojevia, organizovanje turistike atrakcije berba groa. Selo Godinje u Crmnici ima sve predispozicije da postane pravo vinogradarsko selo sa vinogradarskim pejzaima i istorijskim spomenicima, starim vinarskim podrumima, koji datiraju jo od vremena Balia. Godinje sa svojom bogatom istorijom i dugom vinogradarsko-vinarskom tradicijom moe postati jedna od interesantnih i znaajnih turistikoh destinacija. Prezentaciju svojih vinograda i vinogorja su ve uradile vodee zemlje u proizvodnji groa i vina (Francuska, panija i Italija) u kojima je vinogradarstvo i vinarstvo utkano u kulturu i civilizaciju tih naroda. U ovim zemljama, u kojima je kult vina dostigao zavidne visine, organizuju se turistike ture i u pojedina poznata podruja uvenih vina, gdje se ukazuje na razne znamenitosti razvoja proizvodnje groa i vina kao i naina ivljenja ljudi u tim vinogradarskim podrujima. I naim precima to nije bilo nepoznato, pa su zato znali da uivaju u vonji od Virpazara do Rijeke Crnojevia. O svim tim ljepotama na tom putu pisali su gosti iz svih krajeva svijeta. Posebne ljetnjikovce imali su nai vladari na Rijeci Crnojevia

godinje 2004

expeditio

041

i tadanji Rijeki grad bio je stjecite umjetnika i svih ljubitelja prirode, groa i dobrog vina. Od velike koristi bi bila ulaganja i angaovanja turistikih radnika i vinogradarsko-vinarskih proizvoaa u organizovanju turistike atrakcije berbe groa koje se organizuju u svim uvenim vinogorjima. Te atrakcije-sveanosti su propraene bogatim kulturnim sadrajima, sve u cilju armacije vinogorja i vina. Na taj nain bi i vinogradi u naim vinogorjima postali ne samo dio ekonomskog bogatstva i kulturne tradicije ve i znaajni objekti turistike privlanosti. Dr Vesna Mara, Nauni saradnik u vinogradarstvu Biotehniki institut, Podgorica

expeditio

godinje 2004

Prije poetka samog procesa, usvojeni su nivoi vrijednosti, kao neophodni instrumenti valorizacije. Nivoi po kojima je vrena valorizacija, predstavljaju sve interesne grupe graana, poreane po skali gradacije koje su na razliite naine vezane za Godinje i ije je stanovite neophodno uzeti u obzir kako bi valorizacije bila kompletna lini nivo uesnici radionice, prevashodno arhitektonsko stanovite mjetani stanovnici Godinja regionalni nivo ua i ira okolina Godinja globalni nivo republiki, dravni, internacionalni nivo ekspertski struna lica vrijednosti su utvrene nakon zavrenih analiza na lokaciji, razgovora sa mjetanima i konsultovanja

042

Valorizacija

Sa linog nivoa, uesnici radionice prepoznali su veoma velike potencijale Godinja kroz sve tri kategorije vrijednosti. Sa arhitektonskog stanovita prepoznate su veoma izraene kulturne vrijednosti (istorijske, umjetnike, arhitektonske i ambijentalnoprirodne), ali takoe i veliki potencijal funkcionalnih i ekonomskih vrijednosti, kroz razvoj, i bavljenje vinogradarstvom. Mjetani, najdominantnija interesna grupa, kao najvanije prepoznaju emotivne vrijednosti. Oni su veoma svjesni kontinuiteta tradicije, koja, kao i identitet, simbolinost i duhovnost, igra veoma vanu ulogu u njihovim ivotima. Prepoznavanje potencijala razvoja vinogradarstva, veoma je prisutno u svijesti mjetana, i oni sa pravom oekuju pomo u izvoenju operativnih ciljeva. Regionalni i globalni nivo interesnih grupa, naalost, nedovoljno je upoznat sa vrijednostima i

Nakon to su zavrena detaljna istraivanja na terenu, formirana bogata baza podataka i ustanovljen opti presjek kroz arhitekturu, istoriju, tradiciju sela, pristupilo se procesu valorizacije. Vrednovanje je izvreno kroz dva vremenska aspekta: zateenog stanja, i potencijala za njegovu buduu revitalizaciju, kako u zikom, tako i socio-ekonomskom smislu.

raspoloive literature. One su grupisane u tri kategorije: emotivne, kulturne i socio ekonomske vrijednosti. Svaka od utvrenih vrijednosti na razliiti nain je uticala na razliite interesne grupe. U tabeli, najjai uticaj obiljeen je sa +++, a najslabiji sa +. Zakljuci valorizacije

potencijalima Godinja. Oni predstavljaju ciljnu grupu koju zanimaju, prije svega, prirodno-ambijentalne i ekonomske vrijednosti (kroz turizam i ugostiteljstvo), koje ovo podruje moe da ponudi. Ekspertski nivo u najveoj mjeri prepoznaje grupu kulturnih vrijednosti, ali i mogui ekonomski aspekt, kroz razvoj vinogradarstva. Njihovo angaovanje i prisustvo u realizaciji ciljeva je od najvee vanosti, kako bi se primijenile ispravne, provjerene i savremene metode revitalizacije ivota u Godinju.

godinje 2004

expeditio

043

044

Potencijali / snage Povoljan poloaj (blizina jezera, urbanih centara Cetinja i Podgorice, aerodroma , primorja ...) Vinogradarstvo (tradicija, autohtona vrsta loze, povoljni prirodni uslovi) Priroda, ambijentalne vrijednosti okruenja, pejza... Prirodni resursi, zemlja, vode, vazduh, biljni i ivotinjski svijet... Saobraajne povoljnosti blizina magistralnog puta, regionalna mrea puteva, vodeni saobraaj Nasljee graditeljsko, pokretno, nematerijalno (tradicija, obiaji , Balii..) Autentinost mjesta Mir i tiina... Blizina nacionalnog parka Skadarsko jezero anse Vinogradarstvo (asocijacija na Godinje Crmniko vino) Trend ulaganja sredstava za razvoj Skadarskog jezera Trend zainteresovanosti za nove oblike turizma (vinogradarski, ekoloki, ...) Trend nansiranja graanskih inicijativa Svjetski trend odrivi razvoj Ugledni pojedinci porijeklom iz Godinja

Problemi i slabosti Mali broj stalno naseljenih stanovnika Starosna struktura stanovnitva Inertnost Zaputenost- ruenje, propadanje i neodravanje Nepravilno odlaganje otpada Degradirajue zelenilo Neadekvatno korienje novih materijala Problem vlasnikih odnosa Nedostatak planske dokumentacije i zakonske regulative Infrastruktura vodovod, kanalizacija, lokalne saobraajnice Novac/nansije Nedovoljna informisanost ire javnosti o Godinju Prijetnje Nepostojanje dravne strategije u korienju potencijala Nestabilnost regiona Nekontrolisani turizam Nedovoljan broj strunjaka

godinje 2004

expeditio

SWOT analiza

045

expeditio

godinje 2004

Principi za uspjenu zatitu i revitlizaciju 1. multidisciplinarna istraivanja, 2. intervencije u skladu sa kulturnim vrijednostima i tradicionalnim karakterom, 3. ouvanje grupacija ili cijelih naselja bolje funkcionie od ouvanja pojedinanih objekata, 4. kontekst i kulturni pejza se moraju uzeti u obzir, 5. nain korienja i shvatanja tradicionalnih prostora mora biti u skladu sa ouvanjem naselja. Smjernice za uspjenu zatitu i revitalizaciju

Smjernice za intervencije Intervencije ograniiti samo na neophodne (popravka, adaptacija) Sauvati autentinost materijali - kamen, drvo, malter tehnike - svodna konstrukcija, drvena konstrukcija elementi enterijera - ognjita, nie, pepelinci, panjege, otvori za ventilaciju,...) Ouvanje cjeline fizika struktura naselja arhitektonske i umjetnike vrijednosti vizure ambijenatalne vrijednosti karakter cjeline

046

Uslovi za uspjenu zatitu i revitalizaciju 1. ukljuenje i podrka zajednice, 2. kontinualno korienje, 3. redovno odravanje, 4. prava i obaveze (zajednica-pravo da odrava

1. istraivanje i dokumentacija, dostupna baza podataka, 2. intervencije u skladu sa zikim i kulturnim pejzaem, 3. tradicionalne tehnike graenja, Ouvanje objekata od posebne vrijednosti volumen oblik krova obrada fasade detalji namjetaj (krinje, kreveti, kolijevke,...) oprema (bave, instrumenti,...)

tradiciju; drutvo-pravo da obezbijedi zakonsku, administrativnu i nansijsku podrku), 5. dravni planovi i projekti (strategija razvoja regiona),

4. zamjena materijala i djelova objekata, 5. adaptacija, 6. vidljivost promjena kroz vrijeme, 7. obuka, edukacija (konzervatora, majstora, zajednice, radi ouvanja tradicionalnih sistema gradnje, javnosti, podizanje stepena svijesti o vanosti nasljea, mladih kao buduih korisnika, uvoenje novih tehnologija gradnje implementiranih u staru gradnju, primjena pozitivnih primjera iz prakse).

Predlozi za konkretne aktivnosti Vinogradarstvo obnoviti vinograde i proizvodnju vina pokrenuti inicajativu za izradu zakona koji bi titili tradicionalne naine proizvodnje, kvalitet vina i omoguiti olakice proizvoaima Zatita i revitalizacija arhitektonskog nasljea pokretanje procesa valorizacije, upisa u registar spomenika kulture utvrditi mjere i plan zatite radovi na pojedinanim objektima -adaptacija, revitalizacija, rekonstrukcija,

radni kampovi, radionice formiranje i odravanje baze podataka Izrada planske dokumentacije specijalan tretman Godinja u Prostornom planu Skadarskog jezera i Republike Crne Gore izrada urbanistikog projekta Ureenje sela i graevinski radovi volonterske akcije ienja sela i degradirajueg zelenila, ureenje zajednikih povrina ( Gumno, Tokovi, platoi,...), ureenje vinogradarskih povrina, infrastruktura, saobraajne povrine,

godinje 2004

expeditio

047
Razvijanje turizma vinogradarski kulturni eko-turizam sportsko-rekreaktivni Neophodni koraci: Udruivanje mjetana i svih zainteresovanih radi zajednikog planiranja i djelovanja

Prezentacija/popularizacija web prezentacije, publikacije, reklamni materijal,... postaviti informativne table (na ulasku u selo, u Virpazaru-na magistrali,...) promovisati Godinje kao turistiku destinaciju (kontaktirati turistike agencije, organizovati posjete,...) Nastavak istraivanja multudisciplinarna istraivanja (etnolozi, sociolozi, arhitekte, istoriari, ekonomisti, planeri,...) strunjaci (ukljuiti domae i strane strunjake iz oblasti zatite spomenika kulture)

Edukacija edukacija vinogradara (kontaktiranje AD Plantae, Podgorica i Instituta za tehnologiju ekoloka edukacija edukacija majstora, zanatlija tradicionalnim tehnikama gradnje edukacija stanovnitva o mogunostima valorizacije Finansije Pokuaj pronalaenja sredstava kroz: donacije, kredite, fondove, donacije pojedinaca, privredu, usluge...

Saradnja sa institucijama i strunjacima Podrka lokalnih vlasi i njeno angaovanje Akteri: Lokalno stanovnitvo Turisti Dravne institucije Lokalne vlasti Volonteri Potencijalni investitori

expeditio

godinje 2004

048

Literatura Skadarsko jezero, Crmnica, Godinje Vojislav Boljevi-Vulekovi, Crmniko pleme Boljevii u prolosti Crne Gore, Istorijsko-etnoloka studija, Podgorica, 1995. Andrija Jovievi, Skadarsko jezero i ribolov na njemu, Beograd, 1909. Vlatko Ivanovi, Skadarsko jezero, Podgorica 1999. Dragan Drago Lekovi, Bratstvo Lekovia u crmnikom selu Godinje .... ??? C. Markovi, R. Vujii, Spomenici kulture Crne Gore, Novi Sad-Cetinje 1997 Ruralno nasljee Zoran Petrovi, Selo i seoska kua u Boki Kotorskoj, Univerzitet u Beogradu, Zbornik arhitektonskog fakulteta III knjiga, Beograd, 1957. Spomenik CIII, SAN, Beograd 1953

Istraivanja, studije, planovi Projekat oivljavanja seoskih naselja Tivatskog zaliva, Centar za planiranje urbanog razvoja CEP, Beograd 1986. Nacionalni park Skadarsko jezero - Mrea naselja, Institut za drutveno-ekonomska istraivanja Titograd, Titograd 1987. Nacionalni park Skadarsko jezero - Kulturno nasljee, Arheoloka zbirka SR CG, Titograd 1987. Prostorni plan podruja posebne namjene Nacionalni park Skadarsko jezero, Republiki zavod za urbanizam i projektovanje, Podgorica 1999. Vladimir Macura, Studija obnove i revitalizacije sela u zaleu, raena za urbanistiki plan priobalnog pojasa optine Budva, IAUS- Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd 2000.

godinje 2004

expeditio

049

A. Freudenreich, Narod gradi na ogoljenom krasu zapaanja, snimci i crtei arhitekata, Savezni institut za zatitu spomenika kulture, Zagreb-Beograd, 1962. Selo u Crnoj Gori, Radovi sa naunog skupa, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti i Univerzitet Crne Gore, knjiga 66, Podgorica 2004. Duan Vuksanovi, Tradicionalna arhitektura Crne Gore i bioklimatizam, Beograd 1998. EXPEDITIO, Zagora - ljetna kola arhitekture, Kotor 2004. Ogar Duanka, Ekonomske i kulturne promene u selima Tivatskog kraja posle zemljotresa 1979. godine, u Etnolog 2, Spisanie na zdruinito na etnolozite na Makedonija, Skopje 1992.

Povelje, Konvencije koje se odnose na ruralno nasljee Charter on the Built Vernacular Heritage, CIAV, Madrid, Jerusalem, 1996, Recommendation for the Protection of Built Vernacular Heritage, CIAV, Jerusalem, 1996 Guidelines for Tourism in Vernacular Settlements, CIAV, Santorini, 2000 Primjeri Christopher Machat, Germany, Conservation Management of the Built Vernacular Heritage Masaru Maeno, Japan, Three Principles for the Preservation of Vernacular Architecture Eva Hody, Vernacular Architecture in the Central Danube Region, AINova, 2001