II- ZBULIMI E diel, 18 Janar 2009

Vargjet e Tingllima e parë titullohet “Skanderbegut të pamposhtun” dhe është

shkruar nga Luigi Groto (1541-1585) njohur si i verbti i Adries; ndërsa
tingllima e dytë quhet “Mbi vorr të Skanderbegut”, dhe është konceptuar në latinisht
Panjohura nga Gabriele Faerno (1510-1561).

Dy tingëllima për
K
LEDI SHAMKU SHKRELI

a një debat të rëndësishëm mbi

Gjergj Kastriotin këtë peri
udhë në Shqipëri. Por duket se
edhe jashtë saj. Në t’vërtetë ky
debat nuk është aspak i ri, ka
mbi pesë shekuj e gjysëm që mbahet i nde-
zur. Nëse do rreshtoheshin këtu emrat e
SKENDERBEUN
Vijnë pë herë të parë në gjuhën shqipe në kujtim të 541-vjetorit të vdekjes
atyre që shkruan mbi këtë hero të Europës,
nuk di kush do të mbetej jashtë.
E në fakt Skënderbeu i vërtetë nuk ësh-
të tjetër pos asaj miksture që ka mbetur
gjallë në imagjinatën e njerëzve, në shk-
rimet e humanistëve të Rilindjes Europi-
ane, në legjendat e maleve dhe kullat e
Macukullit, në shkrimet kritike bashkëko-
hore e në ëndrrat e fëmijëve tanë; është nje-
riu që e futi vrullshën popullin shqiptar në
historinë e popujve modernë; është ati ynë
i përbashkët tokësor.
Këtë përkatësi atnore do të ketë ndjerë
edhe bujari Lek Pervizi kur është ulë për
të përkthyer shkrimin madhor të Dhimitër
Frangut “Veprat e lavdishme të Skënder- Në këtë
beut” (Arbëria 2007), sipas ribotimit të 1584-
ës me titull “Gli illustri et gloriosi gesti, et përvjetor të
vittoriose imprese, fatte contra Turchi dal
sign. D. Giorgio Castriotto, detto Scander- 451-të të vde-
beg, Prencipe d’Epiro”. Botesa e librit u
nxit prej Girolamo Angelo Flavios, pinjoll
kjes së Kastri-
i Engjëlloreve (Êjllorve) të Drishtit dhe siç
deklaronte ai vetë, stërnip i Kastriotit të
otit po i sjellim
Madh. Por nuk do të flas këtu mbi këtë përk- lexuesit tonë dy Luigi Groto
thim të vyer, për të cilin Shqipëria ruante
prej shekujsh një borxh të dyfishtë (ndaj tingllima, a
Heroit dhe ndaj At Dhimiter Frangut që e
shkroi); në këtë përvjetor të 451-të të vde- sonete, që i
kjes së Kastriotit dua ti sjell lexuesit tonë
dy tingllima, a sonete, që ndodhen në bot-
kushtohen
imin shqiptar e që i kushtohen pikërisht
atij.
pikërisht atij,
Në shenjë falenderimi ndaj përkthimit shkruar nga
të Pervizit, por edhe për shkak të dimen-
sionit veçanërisht epik të poezive, shqipë- Luigi Groto
rimet e këtyre tingllimave vendova ti bëj
në koinenë gege (tjetër borxh ky ndaj “gju- dhe Gabriele
hës sonë shqyptare”). Tingllima e parë tit-
ullohet “Skanderbegut të pamposhtun” dhe
Faerno
është shkruar nga Luigi Groto (1541-1585)
njohur si i verbti i Adries; ndërsa tinglli-
ma e dytë quhet “Mbi vorr të Skanderbe-
gut”, dhe është konceptuar në latinisht nga
Gabriele Faerno (1510-1561).
Vargnimet e kësaj natyre hasen rëndom
në poezinë e Rilindjes Italiane dhe ndry-
shojnë nga tingllimet (sonetet) klasike. Kjo
ka qenë edhe një nga sfidat në shqipërimin
e këtyre dy soneteve, të papërkthyera më
parë ndër ne. Shqipërim i cili përveç aspe-
ktit teknik, paraqiste edhe vështirësi të tikë e rimatorit të njohur venedikas Luigi on, stërnip i Skanderbegut, qofte edhe en- poetit nga Kremona, Gabriele Faerno t’i
karakterit historiko-gjuhësor, pasi një pjesë Groto. Tingllima këtu i përmbahet vargëz- gjellin si banor të Qiellës e t’amshimit, që kushtojë këtë tingllim fatosit shqiptar. Poe-
e fjalëve të italishtes, në mënyrë të veçantë imit me dy korpuse: nistori duket si një ndryshe ka ne, banorët e tokës, ka fuqinë zia përzgjidhet me kast nga humanisti i
në poezinë e Groto-s, ka ndërruar kuptimë- strofë tetëvargëshe, por në fakt është i për- t’i rrokë ngjarjet e figurat prej së larti e të shquar italian Paolo Giovio, si një paradig-
si në këto katër shekuj e gjysëm. Kështu bërë nga dy strofa katërshe të tipit a/b/b/ përshkruajë kësisoj ç’përmasa të përbot- më e Feniksit që rilind nga vdekja e vet, me
fjalët novo, invitto, fero, par, opri etj. në ital- a. Nga ana tjetër, këto strofa lidhen së bash- shme ato kanë. rasën e ribotimit të veprës “Jeta e njerzve
ishten e sotme, kanë ndryshuar formë (psh. ku pasi a-ja dhe b-ja e katërshes së dytë të shquem”, në vjetin 1577.
invitto , sot: invincibile), por kanë ndry- rimojnë me të njëjtin tingull e kadencë me Sa i takon tingllimit të dytë, duhet thek- Sikurse shihet, “Mbi vorr të Skanderbe-
shuar edhe hierarkinë e kuptimësisë (psh. katërshen e parë. Ndërsa korpusi i dytë suar që në krye se këtë nuk e kemi sjellë në gut”, nuk përman elemente të italishtes së
opri, sot apri, dikur përdorej në kuptimin ndryshon nga i pari pasi nuk ndahet aq shqip nga origjinali, i cili është shkruar në vjeter duke dëshmuar një moshë më të
zbuloj). E gjithaq vërehen edhe forma ru- thjeshtë në dy grupime (3+3), pasi këtu latinisht dhe përshfaqe që në motin 1531, pjekur të gjuhës dhe ndonëse i sjellë në ital-
dimentale të latinishtes vulgare që asoko- kemi një thyerje të strukturës së korpusit por nga përkthimi italisht i Anonimit të ishten e shek. XIX, tingllimi i përshtatet
he gëlonin në italishten e Pesëqindës (ad nistor, duke kaluar në një vargnim të tipit Palermos të një libri mbi historinë e Gjergj bukur mirë në strukturë formës së Ril-
huom non lice). a/b/c+a/b/c. Në këtë rast a-të dhe b-të nuk Kastriotit, përshfaqur më 1845 në Siqeli. indjes. Tingllimi në origjinalin latin del të
Tingllimi “Dell’Invittissimo Scander- rimojnë me ato të korpusit të parë. Dëshprimi për grabitjen e eshtrave të ketë pasur pesë radhë më tepër dhe një
beg” (“Skanderbegut të pamposhtun”) nd- Groto e përmbyll këtë sonet me një lojë Skanderbegut dhe humbja e mundësisë për metrikë të ngjashme, ndonëse me trok të
jek në pikëpamje prozodike, por edhe në atë të hollë e të këndshme fjalësh ndaj emrit ta kthyer mauzoleun e tij në një altar të ndryshëm, ndërsa sa i përket kuptimit
poetike, modelin e konsoliduar të një tra- Angelo-Engjell, me të cilin ka njiherit para- frymëzimit për luftë ndaj turqve, i dha sh- shmangiet janë thuajse vetëm të natyrës
dite apologjike, e cila është dhe karakteris- sysh qoftë nxitësin e botesës, Angelo Flavi- kas autorit më të madh neo-latin të kohës, stilistikore.
 E diel, 18 Janar 2009 ZBULIMI- III

Tingëllima I
NGA LUIGI GROTO (1541-1585)

Skanderbegut te pamposhtun Dell’Invittissimo Scanderbeg

O Lekë i përtrimë, ty jo Orienti sall Novo Alessandro, à cui non l’Oriente

Po vetë hijerandi Sundimtar’ i tij Ma il Regnator dell’Oriente altero
Ta sdriti aj ngadhnjimin e dha deshmi Chiarì di se trionfi, e vanto vero
Mbi qendresë tanden e zulmen qi s’tu ndal D’un’invitto valor diede sovente
Tjetri Aleksandër, qi flakcat i janë shgalë L’altro Alessandro àlle faville spente
Shkrimtarin e lakmoi, po Grekun delì Lo scrittore invidiò, ma al Greco fero
Ti s’kishe me e resue, sikur n’mjeshtrì Tu non invidieresti, se ad Homero
Homerit pos verbnisë t’i gjitsha, edhe n’fjalë Qual d’occhi par, di stil fos’io, e di mente

Po meqë s’i lejohet t’gjallit me’j permendë Ma poi che’l rinovar gli alti tuoi gesti.
Bâmat e tua t’nalta, e t’shêjten lavdi E le tue sacre palme ad huom non lice;
Nji Engjëll, veç ai mund ta rrëfejë Il rinovarli a un’Angelo e prestato.
Lum ti Engjëll, qe zbulove se ke mbrendë Felice Angel chel’opri, e che vedesti
T’tillë Fatos mes Etënve tij; e lum ai Tale heroe tra suoi Avi: e lui felice,
Se ka ndër nipa nji bisk t’ndert e t’dêjë Che fra i nipoti un n’ha si illustre, e grato

Por kush ishin keta dy autore, poete

te Rilindjes Italiane?
Luigi Gr oto apo siç njihej në rrethet
Groto
letrare të kohës, i Verbëti i Adries ( il
Cieco d’Adria) ishte letrar, tragjediograf
dhe rimator italian (lind në Adrie 1541 –
vdes në Venecje 1585). Që fëmijë humbet
të parit e për këtë do quhej dhe i Verbëti
i Adries, por pavarsisht nga kjo, ja del të
bëhet njeri me kulturë të gjerë human-
iste e të zhvillojë një aktivitet të gjerë
letrar (ndonese do vdiste i ri).
Shkroi tragjedi, komedi, drama bari-
tore, poema latine dhe rima të ndryshme,
por thjeshtëzoi për gjindjen e thjeshtë
edhe vepra të antikitetit. Në tragjed-
inë e tij të parë, Dalida , përshfaqë më
1572, por shkruar shumë më parë,
Grotto shfaq një talent të padyshimtë
dramatik dhe abuzon më pak se bash-
këkohësit me sentenca dhe retorikë.
Ndërsa nisur nga tragjedia e dytë e tij,
Adriana (botuar ne vjetin 1578), e që
ka për subjekt historine e dy të rinjve
fatkeq në dashuri, Latino e Adriana ,
Shekspiri kohë më vonë do të krijonte
Romeo e Xhuljetën . Në një prej kome-
dive, Emilia (1579), Groto zgjeron
Epidicusin e Plautit, por veç komedive
e d r a m ave t ë t j e r a , ve p ë r t j e t ë r e
rëndësishme e tij janë Ligjeratat Pop- Skënderbeu në shtratin e vdekjes gravurë e vitit 1577
ullore ( le Orationi volgari ) të botuara
në Venedik më 1589. Trupi i tij sot pus-
hon në katedralen e Adries (Itali).
Ga briele F
abriele aer no
Faer no, poet latin i shek.
XVI, lindi në Kremone në Lombardi,
aty nga viti 1510. Pati për mbrojtës dhe
Tingëllima II
mecenat Papa Piun VI, i cili do ta NGA GABRIELE FAERNO (1510-1561)
tërhiqte atë në Romë pranë tij, duke i
hapur kështu rrugën e suksesit. Faer-
no ka hyrë në historinë e letrave euro- Mbi vorrin e Skanderbegut Sul sepolcro di Scanderbeg
piane si fabulist, poet dhe kritik i Pes-
qindës dhe është konsider uar ng a
pasardhësit si “humanista proper”. N’vorr tand o Gjergj, u shqymb e ra Dentro il sepolcro tuo Giorgio, si chiuse
Vepra që i dha famë ishte “Për m- Rrenim’ i Turqve, i Epirit rojë La ruina de’ Turchi, e la difesa
bledhje Fabulash ” ( Centum Fabulae ex
antiquis scriptoribus delectae ) shkru- Eshtënat tua mbetun pa mprojë D’Epiro; e l’ossa tua senza contesa,
ar me një stil tepër elegant, që u botua Viseve u shperndanë gjithkaa In molti luoghi fur sparse e diffuse.
së pari në Romë më 1564, pasi ai kish Le membra, che dovean riposar rinchiuse
vdekur. “Përmbledhja ” njohu një sërë
Skurrjala që n’dhè duhej me prâ
botimesh luksoze dhe kohët e fundit E prej anmiqsh mos t’kish cenojë; E non sentir più del nemico offesa;
edhe disa botime kritike. Vlen të për- Aq emni yt lavdinë naltoi, Tal del tuo nome fu la gloria accesa,
mendet se kur Faer no kompozoi fabu-
lat e tij, s’qenë zbuluar ende ato të Sa n’mija grima u thy e u nda. Che in mille fur rotte e confuse.
Fedrit, ndonëse më pas u pretendua se
ai i kish njohur që më parë ato, por pre- Se kur ti botën e t’gjallëve le, Perche lasciando il mondo con la vita
tendimi nuk u provua kurrë.
Shkroi dhe një sërë vargnimesh në la- Hyjnor at korp hasmi e kujtoi, Il corpo tuo, fu dai nemici tuoi
tinisht për njerëz të shquar dhe në Që mund t’i yshtte vloj’ e guxim. Divino, come per pigliar valore.
përgjithësi konsiderohet si autori më i E la virtu, che a dar sepolcro invita
madh neo-latin i Papa Piut IV (1559-1565).
E fama, që tjerëvet mauzolé
Faerno vdiq në Romë më 1561, ku dhe u Grish me ju ngrehë, ty ta mohoi; Agli altri, a te la tolse; ed ella poi
varros. Dhe po prej tyne bujë t’dha e nderim. Coi medesimi ti dié fama ed onore.