UNIVERZITET U ISTONOM SARAJEVU SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ

PREDMET: Logistiki centri

SEMINARSKI RAD
TEMA: "MOGUNOST PRIMJENE INTEGRISANE MARKETING LOGISTIKE KOD LUKO-TRANSPORTNIH USLUGA"

PROFESOR:
Doc. dr Marko Vasiljevi, dipl. ing. saob.

STUDENT:
Radenka Bjeloevi, dipl. ing. saob. Br. indeksa: 61/09

Doboj, matr 2010. godine

Seminarski rad

Radenka Bjeloevi 61/09

SADRAJ:
1.UVOD.. 4 2. ZNAAJ TRANSPORTNIH USLUGA U LOGISTIKOM LANCU... 4 2.1. Luko-transportne usluge... 5 3. IZBOR OPTIMALNOG OBLIKA TRANSPORTA.... 7 4. KARAKTERISTIKE, PRICIPI I ZADACI INTEGRISANE MARKETING LOGISTIKE U LUKO-TRANSPORTNOM SISTEMU NA PRIMJERU LUKE BAR...... 8 5. LUKI TRANSPORTNI PROCES I LUKE AKTIVNOSTI.. 12 6. STRUKTURA INTEGRISANOG LUKOG SISTEMA MORSKE LUKE BAR....... 14 7. OSNOVNA I INSTITUCIONALNA FUNKCIJA INTEGRISANE LUKE MARKETING LOGISTIKE U NJEMAKOJ.. 16 8. PRIJEDLOG MJERA ZA POBOLJANJE. 18 9. LITERATURA..... 19

Seminarski rad

Radenka Bjeloevi 61/09

Apstrakt: Logistika kao relativno nova nauna disciplina svojom metodologijom optimizacije i organizacije racionalnog kretanja materijalnih (tereta) i prateih tokova (informacionih, finansijskih i uslunih) omoguuje poveanje efikasnosti tih tokova, smanjenje trokova, vee zadovoljenje korisnika i stvaranje dodatene vrijednosti kao osnove konkurentske prednosti. Zbog navedenih karakteristika, integrisana marketing logistika ima velike mogunosti primjene kod realizacije lukotranportnih usluga. Primjena integrisane marketing logistike kao kompleksnog sistema planiranja, organizacije i kontrole teretnih tokova u lukom tranportu podrazumijeva korienje savremenih elektronskih, komunikacionih, tranportnih i informacionih tehnologija. Kljune rijei: integrisana markting logistika, tranportni sistem, luka, luke usluge. Abstract: Logistics as a relatively new science with its methodology of optimization and organization of rational movement of tangible (cargo) and accompanying fows, such as informational, fnancial and service, enables the increase in effciency of these fows, decrease of expenses, greater number of satisfed clients and creation of added value as the basis of competitive advantage. Due to the mentioned characteristics, the integrated marketing logistics has great possibilities of being applied in realization of harbour-tranport services. The use of integrated marketing logistics as a complex system of planning, organization and control of cargo related fows in harbour tranport, implies the use of contemporary electronic, communication, tranport and information technologies. Key Words: Integrated Marketing Logistic, Tranportation System, Port, Harbour Services. 1.UVOD Transport ve odavno ima veliki znaaj u sistemu kretanja roba. Potranja za transportnim uslugama u konkretnom regionu zavisi od razvijenosti svih oblika transporta, njihove integrisanosti u jedinstvenu cjelinu, nivoa cijena po oblicima transporta, asortimana i kvaliteta usluga koje se obavljaju potencijalnim korisnicima, prilagoenosti specifinim zahtjevima korisnika, itd. Transport je poslednjih 20-tak godina uz pomo tehnolokih i informacionih promjena znaajno doprinio dinamici privrednog ivota i postao najvanija karika logistikog lanca. Transportne usluge imaju strategijsku ulogu i primarni znaaj u primjeni logistike (koja ima cilj da optimizuje kretanje tereta, odnosno da povea efikasnost transportnih tokova, preko smanjenja trokova i veeg zadovoljenje korisnika transportnih usluga). Pod transportnim uslugama se podrazumijevaju prevozne i sve ostale usluge koje su povezane sa njegovom pripremom i realizacijom (prevoz tereta i putnika, istovar, utovar i pretovar, presijedanje putnika, unutar skladine operacije, uvanje tereta, priprema prevoznih sredstava, davanje prevoznih sredstava pod zakup, dostavka novih i remontovanih transportnih sredstava i druge usluge). Iz navedenog nabrajanja raznih oblika transportnih usluga, moe se primijetiti da one predstavljaju djelatnost premjetanja tereta i putnika u prostoru i vremenu, a isto tako i prateih uslunih djelatnosti kao to su pakovanje, markiranje, kodiranje, specijalno oznaavanje, korienje unifikovane transportne tare, formiranje jedininih tereta, paletiranje, kontejnerizacija, itd. Autori su jedinstveni u ocjeni da je sutina transportne logistike usluge u: a) stvaranju dodatne vrijednosti preko brzog, efikasnog, pravovremnog i kvalitetnog prevoza tereta i b) rijeavanju zadataka koji su povezani s premjetanjem tereta razliitim transportnim sredstvima.

Seminarski rad

Radenka Bjeloevi 61/09

U ovom radu se razmatraju razni aspekti i mogunosti primjene integrisane marketing logistike kod luko-transportnih usluga. 2. ZNAAJ TRANSPORTNIH USLUGA U LOGISTIKOM LANCU Osnovni elementi transportne marketing logistike su: a) izbor naina transporta, b) izbor oblika transporta, c) izbor logistikih posrednika i d) izbor pomonih logistikih posrednika (V. Sergejev, 2005, s. 303). Kod izbora naina transporta bira se izmeu unimodalnog, mjeovitog, kombinovanog, intermodalnog, terminalnog i multimodalnog transporta, dok se kod oblika transporta bira izmeu eljeznikog, morskog, rijenog, vazdunog, automobilskog i cjevovodnog transporta. Izbor logistikih posrednika obuhvata prevoznike, peditere, agente, transportno-logistike firme i dr., dok se izbor pomonih logistikih posrednika odnosi na osiguravajue kue, uvare, preraivae tereta, banke, informacione centre, brokere i dr. Smatra se da su osnovni zadaci transportne djelatnosti u logistikom lancu, kako slijedi: o izbor transportno-logistike eme dostave tereta, o izbor prevoznika, koji u sebe ukljuuje definisanje oblika transporta, tipa transportnog sredstva i izbor peditera, o usaglaavanje transportnog procesa s radom skladita, o raspored i slaganje tereta u transportnom sredstvu, o marutizacija prevoza i kontrola kretanja tereta na transportnom putu, o obezbjeenje ouvanosti tereta za vrijeme premjetanja (transporta) i o planiranje razliitih oblika transporta u sluaju multimodalnog prevoza (prilagoeno prema: V. Kurganov 2006, s. 31). Osnovne djelatnosti u lancu isporuka na koje utie transport su: a) planiranje, koje podrazumijeva: racionalnu organizacija mree i aktiva, vrijeme realizacije narudbi, izvore isporuka i optimalni obim narudbe, b) snabdijevanje, koje obuhvata punu vrijednost, upravljanje tranzitnim zalihama i smanjenje zaliha sirovina i nezavrene proizvodnje, c) proizvodnja, odnosno njeno premjetanje izmeu firmi, blagovremenost (tano na vrijeme) i druge specijalizovane usluge i d) distribucija, koja obuhvata planove optereenja nih sredstava, pripremu otpremne dokumentacije, grafik otpreme i upravljanje otpremom (prilagoeno prema: J. Stock and D. Lambert 2005, p. 324). U procesu transporta uestvuju mnogi subjekti, od kojih su najznaajniji vozar (prevoznik), predstavnik vozara, pediter, brodski agent i ostali posrednici koji obavljaju odreene radnje u carinskom postupku i kontroli. Transportno-tehnoloka ema dostave (otpreme) tereta sastoji se u optem sluaju od nekoliko osnovnih etapa, i to: prvo, formiranje jedinica tereta (Unit Load, Unit Cargo) ili jedinica transporta (Transport Unit), drugo, utovar formiranih jedinica tereta u transportna sredstva, tree, podvoz tereta do terminala, etvrto, konsolidacija jedinica tereta koje imaju adresu dostave u terminalu, peto, prevoz tereta raznim transportnim putevima, esto, transportno-skladine operacije u toku istovara tereta u odredinom terminalu, sedmo, prevoz tereta od terminala do skladino-distributivnih centara, osmo, otprema tereta konanom potroau i deveto, kontrola realizacije otpreme (dostave) tereta.

Seminarski rad

Radenka Bjeloevi 61/09

Redosled pojedinih poslovnih aktivnosti koje prate transportnu dostavu tereta je fazan. U prvoj fazi se analiziraju uslovi i mogunosti dostave tereta, kao i pojedina ograninja posle ega slijedi razrada raznih varijanti dostave, a zatim ocjena konkuriuih varijanti dostave i izrada odgovarajuih ekonomskih kalkulacija. U etvrtoj fazi vri izbor konkretne varijante dostave, a u petoj se zakljuuju ugovori i sastavljaju transportne instrukcije. Zatim se realizuje dostava tereta, posle ega se vri obraun izvrenih transportnih usluga. U poslednjoj fazi se kontrolie i analizira realizovana dostava tereta (prema: V. Kurganov Ibid., s. 81). Poseban znaaj za logistiku transporta imaju odreene operacije u fazama pripreme tereta za otpremu i potronju. Otpremi prethodi formiranje i kompletiranje pojedinih tereta po korisnicima, pakovanje, mjerenje, slaganje, brojanje, markiranje, grupisanje tereta po destincijama, plombiranje i sastavljanje odgovarajuih dokumenata. Potronji prethodi raspakivanje tereta, a u sluaju oteenja vri se reklamacija.

Slika br. 1: Logistika sutina transportne komunikacije (sopstvena kreacija) Smatra se da je logistika transporta uspjena ako obezbjeuje efikasnost, kvalitet i pouzdanost isporuke. Iako se navedene kategorije mogu posmatrati posebno, meu njima postoji jednoznana povezanost, odnosno direktna uzrono-posledina meuzavisnost. Kao pokazatelji efikasnosti slue: obim realizacije tereta u novanom izrazu, trokovi dostave tereta u obimu prodaja, trokovi dostave po jedinici mase tereta, veliina dobiti (profita) od izvrenih transportnih usluga, itd. Osnovni pokazatelji kvaliteta dostave tereta su: pravovremenost, zatienost i osiguranje tereta, kompaktibilnost uesnika transportnog procesa, imid prevoznika, fleksibilnost, uslovi isporuke (rokovi, garancije i sl.), uslovi plaanja, kompleksnost predloenih transportnih usluga, nivo usluge, dostupnost informacija (o tarifama, uslovima isporuke, kretanju tereta i sl.), brzina formiranja dokumentacije, itd. Pokazatelji pouzdanosti transporta su: pouzdanost transportnog puta, obezbjeenje sigurnog kretanja, pouzdanost transportnih sredstava i vozaa, obuenost vozaa, klimatske i druge prilike, organizaciono-tehnoloka podrka pouzdanosti, itd. 2.1 Luko-transportne usluge Luko-transportne usluge su sve djelatnosti vezane za premjetanja tereta u lukom prostoru i vremenu, kao i obavljanje prateih lukih uslunih djelatnosti, kao to su: a) pakovanje i/ili skladitenje i uvanje u skladu s fizikim osobinama tereta, b) markiranje, kodiranje i specijalno oznaavanje, c) korienje unifikovane transportne tare, formiranje jedininih tereta, paletiranje i kontejnerizacija, d) izbor optimalnog oblika lukog prevoza i lukog transportnog sredstva, e) optimalno iskorienje lukog transportnog sredstva putem pravilnog utovara, f) korienje savremenih lukih tehnologija i pristupa u pogledu organizacije razmjetaja i obrauna tereta i

Seminarski rad

Radenka Bjeloevi 61/09

zaliha u lukim skladitima i terminalima i g) primjena savremenih informacionih tehnologija i kompjuterske podrke. Luko-transportne usluge se u literaturi dijele na: osnovne, primarne ili uobiajene (ukrcaj, iskrcaj, pretovar, skladitenje, grupisanje tereta, distribucija, punjenje i pranjenje kontejnera, priprema tereta, vezivanje, snabdjevanje brodova, informisanje o teretu, dolasku i odlasku brodova, itd.) i pomone ili dodatne (ponovno pakovanje, kontrola kvaliteta i kvantiteta, popravka, dorada, prerada, slaganje i sl.) prema: J. Tauzovi 2001, s. 689. Kao najvanije komponente pri ocjeni kvaliteta obavljene luko-transportne usluge u literaturi se navode sledee1: interno luko okruenje2, pouzdanost (izvrenje u roku, odsustvo rizika i nepovjerenja korisnika), odgovornost (garancija ispunjenja luke usluge, elja lukog personala da se pomogne korisniku usluge), zavrenost usluge (kompetentnost lukog personala, postojanje navika i neophodnih znanja), dostupnost (lakoa uspostavljanja kontakata), pravovremenost, brzina i cijena - prema: L. Mirotin 2003, s. 49. Iz navedenog teksta se vidi da luko-transportna usluga predstavlja odnos izmeu njenog proizvoaa ili promjene stanja, kao i kretanja tereta (pakovanje, slaganje, premjetanje, skladitenje, transport). U tom odnosu obavezno figuriraju informacije i odreena dokumentacija o izvrenoj usluzi, a pomenuti odnos se realizuje kao procesna aktivnost (ostvarenje serije zadataka) u vremenu (vidi sliku br. 2).

Slika br. 2: Luke usluge kao odnos i procesna aktivnost (prilagoeno prema: S. Illeris 1996)

U pogledu integralnosti usluga lukog transporta, marketing logistika ima niz specifinih zahtjeva kao to su: standardizacija parametara tehnikih sredstava luke, propusne i uslune sposobnosti uzajamno djelujuih transportnih sistema u lukom sistemu, homogenost lukotransportnih tehnologija, komplementarnost informacija po sadrini, obliku dostavljanja, brzini prenosa i blagovremenosti dostavljanja od jednog vida transporta drugom (radi donoenja odluka), homogenizacija pravnih i ekonomskih reima lukog sistema, itd. Sistem trinog formiranja integralnog sistema transporta, kao to se vidi iz slike br. 3, sastoji se iz ponude, tranje, zakonodavstva kao institucionalne osnove ugovaranja transportnih usluga i prateih uslunih subjekata kao to su banke, osiguranje, carina i sl. Ponudu ine prevoznici, pediteri, terminali i subjekti koji obavljaju dodatne transportne usluge, a tranju ine mnogobrojni korisnici transportnih usluga.

Pored navedenih, pominju se uzajamno razumjevanje lukog personala i korisnika, nivo trokova eksploatacije (cijena kotanja prevoza po mjernoj jedinici), nivo propusnih mogunosti, mobilnost u obezbjeenju lukog transporta u razliitim uslovima, neprekidnost lukog transporta (njihova regularnost), garancija uvanja tereta koji su predmet luke usluge, efikasno korienje transportnih sredstava, mehanizacije i automatizacije utovarno-pretovarnih poslova, itd. 2 Oprema, ureaji, sistem pristaninog transporta za premjetanje tereta, skladita, vage, sistemi upravljanja, ograeni prostori, obuenost, ljubaznost, korektnost personala i komunikativnost lukog personala, nivo informacione podrke i sl.) obuenost, ljubaznost, korektnost personala i komunikativnost lukog personala, nivo informacione podrke i sl.)

Seminarski rad

Radenka Bjeloevi 61/09

Slika br. 3: Sistem trinog formiranja integralnog sistema transporta (prilagoeno prema praksi Luke Bar i teorijskom modelu L. Mirotina 2003, s. 330)

3. IZBOR OPTIMALNOG OBLIKA TRANSPORTA Jedno od najvanijih pitanja za korisnika transportnih usluga je izbor optimalnog oblika transporta. On zavisi od vie faktora, meu kojima su najznaajniji: priroda tereta, princip prevoznika, cijeta, tranzitno vrijeme, sigurnost tereta, zakonska regulativa pojedinih drava, bezbijednost i drigi logistiki zahtjevi (D. Stanivukovi, Ibid. s. 83-84). Svaka vrsta transporta3 (kopneni, vodeni, vazduni) ima posebne karakteristike s obzirom na ulaganja, mreu saobraajnih pravaca, tehniku opremljenost, tehnoloki nivo, prevozne mogunosti, raznolikost vozila, organizaciona rjeenja i sl. Osnovni pokazatelji svakog oblika transporta su: nivo trokova eksploatacije (cijena kotanja prevoza po jedinici, toni, kilometru i sl.), kapitalna ulaganja, brzina kretanja i rokovi isporuke, postojanje propusnih mogunosti, mobilnost u obezbjeenju prevoza u razliitim uslovima, pouzdanost i neprekidnost prevoza (njihova regularnost), garancija uvanja tereta i prtljaga koji se prevoze, uslovi efikasnog korienja transportnih sredstava, mehanizacije i automatizacije utovarno-pretovarnih poslova. Logistiki izbor oblika transporta rjeava se primjenom odreenih kriterijuma koji su prioritetni za vlasnika tereta. Za ocjenu logistikog obezbjeenja transportnih zadataka najee se koriste sledei kriterijumi: minimum prevoznih trokova, minimum vremena koje teret provede na putu, minimum rizika od blagovremene isporuke, maksimum propusne sposobnosti odreenog oblika transorta (mogunost prevoza eljenog obima tereta), spremnost za prevoz u svakom proizvoljnom momentu vremena i u razliitim uslovima (vremenskih, klimatskih, geografskih i sl.) i minimum gubitaka tereta u transportu (zatienost tereta od krae, povreda i sl.). Znaaj pojedinih izabranih kriterijuma u pojedinim vrstama prevoza je potpuno razliit, to je sasvim normalno s obzirom na njihove specifinosti.
3

Prema namjeni se razlikuje: a) transport opte namjene, koji se obavlja na komercijalnoj osnovi i b) transport koji izvode vlasnici tereta za svoje potrebe. Prema nainu prevoza transport moe biti unimodalan (prevoz samo jednim oblikom transporta i multimodalan (prevoz sa dva i vie oblika transporta). Znaajno je istai terminoloku neusaglaenost kod vie oblika transporta, tako da se, pored termina multimodalni, koriste nazivi intermodalni, mjeoviti i kombnovani prevoz.

Seminarski rad

Radenka Bjeloevi 61/09

Posebnu ulogu kod transporta imaju terminali. To su mjesta na kojima se obavljaju dvije funkcije: razvrstavanje i konsolidovanje tereta (poiljke) u centralnim terminalima i podizanje i isporuka tereta, u prateim terminalima (prema: B. Roca Ibid., s. 98). U pomorskom transportu poseban znaaj imaju luki terminali, koji imaju iste funkcije koje su gore navedene, ali i brojne specifinosti koje proizilaze iz karaktera morskog prevoza i lukih usluga. Poslednjih decenija posebnu ekspanziju su doivjeli kontejnerski terminali. Njihova osnovna tipska struktura se vremenom brzo mijenjala i usavravala. Kontejnerski luki terminali zahtjevaju veoma veliki pokriveni i nepokriveni prostor, kao i skupu i sloenu osnovnu i pomonu mehanizaciju za manipulaciju na relacijama brod-operativna obala, operativna obala-skladite i samo odlaganje i slaganje u skladitima. Npr. Luka Bar ima dobre uslove za razvoj lukih terminala, jer ima ukupnu povrinu zatvorenog skladinog prostora cca 130.000 m2, a otvorenog cca 200 ha. Ona ima sedam terminala koji ine posebne tehnolokologistike cjeline: kontejnerski, generalni tereti, rasuti tereti, teni tereti (nafta), drveni termina, stoni i RO-RO termina. Na prva dva terminal obavlja se preko 80% terminalske djelatnosti (www. lukabar.cg.yu). Radi poreenja, Luka Kopar ima deset terminala: za kontejnere i Ro-Ro brodove (sa 500 metara operativne obale, tri sidrina mjesta i skladinim kapacitetom od 1500 TEU), za automobile (sa 500 metara operativne obale i etiri (sa 427 metara operativne obale), za generalne terete (sa 833 metara operativne obale), za drvo (sa 250 metara operativne obale), za ivu stoku (sa 86 metara operativne obale), za glinicu (sa 200 metara operativne obale), za ostale rasute terete (sa 500 metara operativne obale), za itarice (sa 200 metara operativne obale) i za tene terete (sa 200 metara operativne obale - prema: www.luka.kp.si). Luka Rijeka kao najvea morska luka na Jadranu ima osam terminala: za itarice, za kondicionirane terete, za konvencionalne terete, za drvo, za kontejnere i Ro-Ro, za rasute terete, terminal Brica za drvo i stoku i terminal kriljevo za razne vrste tereta (www.lukarijeka.hr). Navedeni podaci su dovoljno indikativni i pokazuju objektivno zaostajanje Luke Bar u raznim razvojnim aspektima, koje se posebno odnosi na izgraenost terminalske infrastrukture, koja bitno utie na redukciju njenih logistikih funkcija. To je uslovljeno dugogodinjom ekonomskom blokadom i odgovarajuim brojnim problemima privrednog sistema, koji su se veoma negativno odrazili na poslovanje i razvoj Luke Bar. 4. KARAKTERISTIKE, PRINCIPI I ZADACI INTEGRISANE MARKETING LOGISTIKE U LUKO-TRANSPORTNOM SISTEMU NA PRIMJERU LUKE BAR Logistitiki pristup se pokazao kao svrsishodan i efikasan kod uslunih, a posebno transportnih preduzea, kojima pripadaju morske luke. Zahvaljujui najsavremenijim transportnim, informacionim i komunikacionim tehnologijama, usavreni su novi metodi kretanja i skladitenja roba (tereta), zasnovani na koncepciji integralnog transporta i materijalnotehnikog obezbjeenja. Uporedo s navedenim tehnologijama razvijala se i usavravala primjena logistike u poslovanju morskih luka. Osnovni zadaci integrisane luke logistike su (istraivanju na primjeru Luke Bar): poveanje i ubrzanje protoka tereta u luci, kvalitetnije i bre snabdijevanje brodova u luci, smanjivanje zadravanja brodova u luci, racionalizacija lukih operacija (prostorna, vremenska, komunikaciona), racionalizacija saradnje sa kopnenim sistemom transporta, kvalitetna saradnja s lukim zaleem, optimizacija informacione podrke, kvalitetna komunikacija meu subjektima lukog sistema, minimizacija praznih hodova, zastoja i sl. i poboljanje kvaliteta sistema luke

Seminarski rad

Radenka Bjeloevi 61/09

logistike (transportnih sredstava, informacionih i kontrolnih sistema, kadrova, procesa koordinacije i sl.). Logistika i logistike aktivnosti su posebno povezane s transportnom djelatnou i u okviru nje s pomorskim biznisom (luki i pomorski transport), jer su svakodnevne, sloene i dinamine. Dokazano je da smanjivanje logistikih trokova, efikasan logistiki sistem i uspjena marketing logistika bitno utiu na poveanje obima, kvaliteta i smanjivanje vremena transportnih usluga, a samim tim i na njihovu cijenu i poslovni rezultat. Strategija logistike ima veliki znaaj za rjeavanje fiziko-distributivnog premjetanja roba, usluga i resursa od jednog do drugog trinog punkta, odnosno poboljanja, tzv. servisa isporuke. Uticaj logistike na poslovni uspjeh transportnih firmi doveo je do pojaanja tenji za izgradnjom integralnih logistikih sistema. To se posebno odnosi na krupne brodarske firme, velike morske luke i globalne mrene organizacije pomorskog biznisa. Integrisana transportna logistika treba da otkriva i uklanja unutranje slabosti u sistemima transporta i snabdijevanja i na taj nain neutralizuje tzv. netolerantne trokove (nepravovremena i netana nabavka, nepravilan izbor transportnog sredstva i/ili transportnog puta, oteenja i gubici tereta na putu, neprimjerene zalihe, nedostaci u transportnom osiguranju, nestruno manipulisanje robom, slabo i neblagovremeno informisanje o stanju robe u toku prevoza, nestruno i neblagovremeno obavljanje carinskih i drugih formalnosti i sl. (D. Pupovac et al. 2003, s. 63). Pored toga, ona treba da rjeava brojne i kontinuirane neusklaenosti (gaps) u snabdjevanju izmeu poslovnih subjekata (business-to-business), poslovnog subjekta i potroaa (business-to-consumer) i samih trinih odnosa ponude i potranje. Osnovne neusklaenosti su brojne, a po karakteru mogu biti vremenske, prostorne i dr.4 Najzad, integrisana transportna logistika treba da integrie marketinke, menadmentske, inenjerske, tehnike, organizacione i informacione aktivnosti koje su usmjerene na efikasnu distribuciju (premjetanje) narudbi, proces nabavke, izbor lokacije proizvodnouslunih kapaciteta (fabrika, radionica, servisa, prodavnica, skladita), pakovanje raznih resursa. Orijentisanost transportne logistike na kupca kao korisnika transportne usluge direktno se dovodi u vezu s marketingom, ali pojedini autori smatraju da se tu radi vie o isticanju smisla logistike zadovoljenje krajnjeg korisnika, koje predstavlja mjeru objektivne trine verifikacije, kao i uspjeha i efikasnosti transpotne firme. Naravno, ta mjera je pouzdanija i bolja to je marketing logistike integrisaniji, jer je manja mogunost konflikata izmeu pojedinih transportnih punktova (sektora i raznih drugih logistikih karika). Posmatrajui kroz prizmu osnovne definicije transportne logistike, u literaturi se razlikuje pet logistikih funkcija u transportu, i to: a) skladitenje i ekonomisanje zalihama5, b) prevoz (zahtjevi u pogledu sigurnosti, brzine, cijene, intenziteta), c) nabavka, d) distribucija (kretanje i rukovanje robom tj. teretom od momenta proizvodnje do momenta potronje) i e) komunikacije i informisanje (misli se na obezbjeivanje kontinuiranih i pravovremenih tokova informacija).

Npr. iz svakodnevnog poslovanja Luke Bar su poznati mnogi problemi u poslovanju nastali zbog slabe ili pogrene fizike distribucije: fenomeni deficita pojedinih roba i usluga, pogrena isporuka, oteenje ili unitenje robe, reklamacije na kvalitet, kvantitet i sl., obustava proizvodnjlukih usluga zbog prekida u snabdijevanju (inputa), nagomilane zalihe robe, itd. 5 Za pomorstvo je karakteristian Cross-Docking sistem ekonomisanja zalihama bez skladitenja, Radi se o brzom prevozu kontejnerskog tipa u okviru jedne tranzitne stanice. Naruuju se velike koliine robe koje se odmah i direktno distribuiraju odredinim stanicama. Ovaj sistem podrazumijeva potpunu informisanost svih uesnika.

Seminarski rad

Radenka Bjeloevi 61/09

Smatra se da prevoz povezuje razliite logistike funkcije u jednu sistemsku cjelinu. Pri tome se posebna panja posveuje kategoriji vremena. Tako je i nastao menadment koncept JIT (Just in-Time) - brzog i pouzdanog prevoza, orijentisan na smanjivanje trokova usled izostanka skladitenja6. U osnovne transportne logistike aktivnosti spadaju: kominiciranje u distributivnim kanalima, kontrola zaliha, servis potroaa, predvianje tranje, upravljanje sirovinama i materijalima, proces, transport, skladitenje, manipulisanje, itd. Primjenom logistikih principa u transportu smanjuju se rizik, neizvjesnost i entropija sistema upotrebom kvalitetnih i pravovremenih informacija i informacione podrke, smanjenjem mogunosti dogaanja nepovoljnih situacija, pojednostavljenjem logistikih transakcija i modeliranjem logistikih procesa i logistikog sistema.

Slika br. 4: Struktura integrisane maketing logistike transporta (prema: D. Lombert i J. Stock 1993, p. 5) Postoje tri osnovne karakteristike marketing logistike (u upotrebi je i termin menadment logistika)7 transportnog sistema, i to: usluni karakter (praenje i optimizacija kretanja resursa), integrisanost i funkcionalna koordinacija. Navedene karakteristike se ispoljavaju u logistikom reprodukcionom lancu koji obuhvata ulaz, proces i izlaz, pri emu kao okvirni uslovi figuriu elementi tzv. matrice 7M: odgovarajui kvalitet, proizvod, koliina, termini, mjesto, korisnici i trokovi.

Postoji mnogo rigidniji menadment koncept JIC (Just in - Case), koji se koristi za ponavljanje jedne ili uskog kruga operacija. Tu se radi o posebnom know-how transporta uz stroge zahtjeve u pogledu niskih trokova prevoza, stalne dostupnosti, velike uestalosti i pouzdanosti. 7 Prema definiciji amerikog CLM (Council of Logistics Management - Savjet za logistiki menadment), logistiki menadment predstavlja proces planiranja, organizacije i kontrole toka i skladitenja roba, materijala, usluga i informacija od take njihovog nastajanja do take njihove potronje, s ciljem da se uz najmanje trokove (najefikasnije) i najefektnije zadovolje potrebe korisnika. Iz navedene definicije proizilazi da je sutina logistikog menadmenta u primjeni upravljakih funkcija (planiranje, rukovoenje, organizacija, kadrovska popunjenost i kontrola) na tokove roba, usluga i resursa od mjesta proizvodnje (ponude) do mjesta potronje (radi se o tokovima na ulazu u proizvodnju, tokovima u procesu proizvodnje i tokovima posle proizvodnje (u saobraaju).

Posmatrajui integrisanu transportnu marketing logistiku kroz prizmu lananog sistema aktivnosti, ona se moe definisati kao postupak njihove optimizacije koje osiguravaju isporuku tereta kroz logistiki lanac s jednog kraja na drugi (I. Kolanovi i E. Badurina 2002, s. 229). U tom smislu, integrisana transportna marketing logistika pomae pri donoenju odluka kada, gdje i

10

Seminarski rad

Radenka Bjeloevi 61/09

koliko transportnih aktivnosti treba preduzeti, kojim sredstvima, na koji nain (kako), i sl. Transportni logistiki lanac ine ne samo transportne logistike aktivnosti od ulaza do izlaza, nego i sva tehnika sredstva logistikog sistema transporta, sve tehnoloke faze, svi subjekti logistikog sistema, sve logistike informacije i svi komunikacioni kanali. Logistiki transportni proces ine mnogobrojne transformacije inicijalnih resursa (kadrovskih, tehnolokih, finansijskih, uslunih, informacionih8 i drugih) u vremenski i prostorno pozicionirane i integrisane elemente logistike podrke transporta. Osnovni principi integrisane marketing logistike transporta su: a) da se trokovi prevoza integriu u ukupne trokove9 i b) da se korisniku transportne usluge obezbjedi pravi proizvod (right product), u pravo vrijeme (right time), na pravom mjestu (right place), po prihvatljivoj cijeni, odnosno po pravim trokovim (right cost) i po pravim uslovima (right condition) prema: G. Gecowets 1979, p. 5. Da bi se stvorila logistika vrijednost transporta kao materijalna i nematerijalna korisnost od efikasne fizike distribucije, potrebno je ne samo planirati, implementirati i kontrolisati sve logistike aktivnosti, nego i posjedovati materijalne, ljudske, finansijske i informacione resurse. Logistika vrijednost transporta predstavlja integrisanu nadogradnju ukupne vrijednosti, posle proizvodne i marketinke vrijednosti. Ona direktno uslovljava znaaj integrisane marketing logistike transporta. Osnovni zadatak marketing logistike transporta je da to vie integrie komunikacionoinformacionu, organizacionu, marketinku, uslunu i vremensku dimenziju i stavi ih u funkciju kontinuiteta prevoza, smanjivanja trokova prevoza po jedinici, smanjenja trokova zaliha (optimizacije zaliha) i krajnjeg ciljakvalitetnijeg i potpunijeg zadovoljenja kupaca, to je i osnovni cilj marketinga. Ali za razliku od marketinkih tehnika, logistiki instrumentarijum je sasvim drugaiji, tako da je distribucija jedina zajednika karika u navedenim instrumentarijumima.

Podaci o izvorima sirovina i materijala, dobavljaima, fabrikama, distribucionim centrima, skladitima, proizvodima, korisnicima, raspoloivim vrstama transporta, prevoznicima, pediterima, rokovima isporuke, ogranienjima kapaciteta, cijenama prevoza (vozarinama kod morskog prevoza), itd. 9 Logistika kao nauka i funkcija se zasniva na konceptu ukupnih trokova TCC (Total Cost Concept prema: D. Vasiljevi 2001, s. 90). Zbog toga je menadment koncept JIT usmjeren na smanjivanje ukupnih logistikih trokova. Normalno je da on podrazumijeva postojanje efikasnog, umreenog i kompleksnog on-line informacionog sistema, kao i detaljno planiranje kao dio strategijskog menadmenta.

5. LUKI TRANSPORTNI PROCES I LUKE AKTIVNOSTI

11

Seminarski rad

Radenka Bjeloevi 61/09

Sutina lukog transportnog procesa detaljno se moe sagledati iz nekoliko prikaza u nastavku. U prvom sluaju (slika br. 5), luki transportni proses je uslovno modeliran etapno, pri emu izmeu svih etapa djeluje povratna veza, dok se kontrola, motivacija i upravljanje kao sinhronizatori pojavljuju na svim etapama.

Slika br. 5: Uproena ema etapnosti lukog transportnog procesa (prema: L. Mirotin, red. 2003, s. 73) Iz slike br. 6 u nastavku, koji razmatra mreni nain povezivanja transportnih operacija s teretima, vidi se da su mogue razliite kombinacije pojedinih transportnih operacija navedenih u legendi. Legenda: 1oekivanje utovara/istovara; 2manevrisanje; 3istovar/utovar; 4formiranje dokumentacije.

Slika br. 6: Mreni nain povezivanja transportnih operacija sa teretima (prema: Ibid., s. 74)

Poslovno-tehnike sisteme morskih luka karakteriu izuzetno sloene, brojne i visoko sofisticirane logistike transportne aktivnosti, koje integriu fizike tokove tereta, finansijske tokove i tokove informacija (slika br. 7). U zatamnjenom krugu su u gornjem dijelu (svjetlije

12

Seminarski rad

Radenka Bjeloevi 61/09

osijenena povrina) prikazane transportne aktivnosti, dok su u donjem dijelu (tamnije osijenena povrina) prikazani subjekti. I aktivnosti i subjekti koji ih realizuju su usmjereni na dvije osnovne faze kretanja tereta: prvo, od prijema tereta u luku do ukrcaja na brod, i drugo, od iskrcaja tereta s broda do njegove otpreme kamionom i/ili vozom. Logistike aktivnosti morskih luka moraju biti prostorno i vremenski usklaene da bi luke usluge kao proizvod lukog sistema bile efikasne, pouzdane, kvalitetne, kompletne, pravovremene i integrisane sa ostalim oblicima transporta na ulazu i izlazu. Zato strategija razvoja logistikog sistema luke mora sadrati nekoliko bitnih faktora uticaja, kao to su: a) efikasan logistiki sistem informacione podrke u luci, b) fleksibilan i integralan luki transportni sistem koji omoguuje brzo kretanje tereta u svim pravcima i zamjenjivost transportnih sredstava, c) precizno voenje evidencije o svim trokovima koji nastaju u lukom logistikom lancu i permanentno nastojanje da se smanjuju u razumnim granicama, jer to utie na snienje cijene lukih usluga i ostvarenje vee dobiti, d) zadovoljenje svih korisnika lukih usluga, e) stalno osavremenjavanje luke infrastrukture i redovno servisiranje postojeih transportnih sredstava, f) usklaivanje infrastrukture lukih terminala sa okruenjem (drumskim, eljeznikim i brodskim kapacitetima), usklaivanje ostalih lukih logistikih karika i otklanjanje uskih grla i g) prilagoavanje svim promjenama posebno tehnolokim) u internom i eksternom okruenju.

Slika br. 7 : Aktivnosti i subjekti morske luke (prema straivanju u Luci Bar)

13

Seminarski rad

Radenka Bjeloevi 61/09

6. STRUKTURA INTEGRISANOG LOGISTIKOG SISTEMA MORSKE LUKE BAR Savremeni luki biznis zahtjeva ekonomino kretanje tereta, transportnih i drugih sredstava, koje podrazumijeva minimiziranje trokova, uz skraivanje prostornih rastojanja, vremenskih rokova i smanjenje broja posrednika. Da bi se navedene luko-transportne usluge obavile ekonomino, potrebno je razraditi naprednu logistiku strategiju sistema morske luke, koja se zasniva na usavravanju osobina lukog sistema u pogledu kretanja tereta, brodova i kopnenih transportnih sredstava, kao infrastrukturnih i drugih osobina. U ukupnom transportnom lancu luki logistiki sistem ini samo jednu kariku, koja je s ostalim karikama povezana irim makrosistemskim transportnim lancem. Sasvim je razumljivo da svi navedeni fakrori uticaja iz vieslojnog, izuzetno promjenjivog i veoma sloenog makro okruenja morske luke viestruko, raznovrsno i kontinuirano djeluju na stepen aktivnosti i uspjenosti njenog transportnog lanca. Upravo se kroz tu prizmu moe sagledati znaaj primjene integrisane maketing logistike, bez koje nije mogue savremeni sistem menadmenta poslovnih sistema morskih luka. ire razmatranje makrosistemskog okruenja morske luke prevazilazi okvire ove teme, jer duboko zalazi u institucionalne, politike, tehnoloke i druge okvire meunarodnog karaktera. Za potrebe ovog rada mnogo je znaajnije sagledati osnovne faktore lukog mikrosistemskog transportnog lanca (slika br. 8). Iz nje se moe sagledati direktna interna i eksterna povezanost morske luke (odnosno njenog integrisanog logistikog marketinga i sistema menadmenta) sa raznim oblicima transporta tereta (eljeznikim, kopnenim i morskim), domaom i spoljnom trgovinom, raznim transportnim tehnologijama, mnogim subjektima (brodarima, agentima, pediterima, prevoznicima, krcateljima i sl.), raznovrsnim uslunim aktivnostima, carinskim institutima, kontinuiranim tokovima tereta i usluga, itd.

Slika br. 8: Makrosistemski transportni lanac morske luke (prema: V. Orlandi 1999, s. 10) U nastavku je na prikazu br. 9 ematski modeliran makrosistemski transportni lanac Luke Bar. U gornjem dijelu su predstavljeni razni oblici tereta koje dolaze i otpremaju se raznim vrstama kopnenog transporta, uz postojanje mogunosti korienja slobodne carinske zone Luka Bar. U srednjem dijelu su prikazane razne vrste lukih usluga, kako usluge brodovima, tako i ukrcajne, skladine i iskrcajne usluge koje se obavljaju u operativnom dijelu Luke Bar. Najzad, u donjem dijelu prikaza figurie pomorski transport koji se obavlja u Luci Bar, sa raznim vrstama brodova i raznim oblicima plovidbe. Prema miljenju autora razmatranog modela J. Tauzovia, sva tri dijela ine kompletan luki sistem, koji ima svoj menadment (koji navedeni autor poistovjeuje sa upravljanjem).

14

Seminarski rad

Radenka Bjeloevi 61/09

Zbog izbjegavanja nepotebnog komplikovanja eme, izostavljena je informaciona komponenta, koja predstavlja neophodnu podrku i obavezan uslov povezanosti svih prikazanih tokova. Sagledavanjem navedenih sloenih i brojnih povezanosti, koje su prikazane na prethodnoj slici, dolazi se do nedvosmislenog zakljuka o potrebi izgradnje to veeg stepena integrisanosti marketing logistike u morskim lukama.

Slika br. 9: Opta ema lukog mikrosistemskog transportnog lanca u Luci Bar (prema: J. Tauzovi Ibid, s. 691, 694, 753, ) 7. OSNOVNA I INSTITUCIONALNA FUNKCIJA INTEGRALNE LUKE MARKETING LOGISTIKE U NJEMAKOJ

15

Seminarski rad

Radenka Bjeloevi 61/09

U ukupnom transportnom toku (lancu) tereta od poiljaoca do primaoca morska luka kao robno-transportni sistem predstavlja znaajnu kariku koja spaja ne samo pomorski transport sa kopnenim (drumskim i eljeznikim), nego i mnoge druge aktivnosti: spoljnotrgovinske (uvoz, izvoz, carinjenje, tranzit), inspekcijske, kontrolne, skladine i druge. U tom smislu, morska luka se moe posmatrati kao distribucioni i logistiki sistem koji se sastoji iz vie funkcionalnih, organizacionih i prostornih djelova (cjelina). Maketing logistika je vaan faktor integracije i optimizacije svih osnovnih lukih funkcija, aktivnosti i procesa. Ona povezuje sve luke funkcije i subjekte lukog sistema (slika br. 10 u nastavku). Na taj nain, marketing logistika direktno utie na stepen konkurentnosti lukih usluga i stepen zadovoljenja potreba njihovih korisnika. Uspjeno poslovanje morske luke zavisi od usklaenosti njenog sistema sa kopnenom transportnom infrastrukturom, s jedne, i pomorskim linijama, s druge strane. Navedena usklaenost zahtjeva fleksibilnu i prilagodljivu luku poslovnu strategiju, koja se u najveoj moguoj mjeri mora oslanjati na marketing logistiku, odnosno na primjeni logistikih principa. To podrazumijeva veliki stepen informisanosti i kontinuiranu informacionu podrku, pojednostavljenost poslovnih transakcija, lukih operacija i optimalnu integraciju svih logistikih i drugih lukih funkcija. Drugim rijeima, poslovna strategija morske luke mora se zasnivati na optimizaciji i integrisanosti svih lukih aktivnosti koje osiguravaju pomjeranje (kretanje) tereta s jednog kraja luke na drugi, uz istovremenu maksimalnu podrku ostalih tokova (informacionih, finansijskih i uslunih). U navedenim aktivnostima uestvuju tehniki, tehnoloki, organizacioni, radni i informacioni elementi (podsistemi) i svi subjekti lukog sistema. Marketing logistika ima zadatak da ih uz pomo raspoloivih komunikacionih kanala integrie na optimalan nain, planira, organizuje i funkcionalno usmjeri na realizaciju svakodnevnih uslunih lukih poslova. To je jedini pravi put za ostvarenje zahtjeva korisnika lukih usluga za to brim, jeftinijim, kvalitetnijim i sigurnijim lukim transportom, skladitenjem tereta i dr. Iz slike br. 10 se vidi da se osnovna funkcija integralne luke marketing logistike sastoji u povezivanju osnovnih funkcija lukog sistema (saobraajna, trina, usluna i potroaka) sa svim subjektima lukog sistema, preko razvijenog informacionog sistema.

Slika br. 10: Osnovna funkcija luke logistike (izvor: istraivanje u Luci Bar)

16

Seminarski rad

Radenka Bjeloevi 61/09

Luka marketing logistika kompetencija se odavno smatra osnovnim faktorom konkurencije, koja je posebno dola do izraaja u period globalizacije. Polazei od trinoinstitucionalnog aspekta poslovnog sistema uopte, morska luka, pored regulisanja predaje prava svojine nad teretima, sutinski obuhvata organizovano, funkcionalno i ustaljeno povezivanje ponude i tranje raznih lukih usluga, trinih subjekata koji posluju u lukom sistemu, robnih, radnih, finansijskih, informaconih i drugih preduzetnikih resursa i konkuriuih poslovnih ciljeva i motiva (prilagoeno prema: V. Drakovi 2003, s. 100). Posmatrajui kroz navedenu prizmu, jasno je da integrisana marketing logistika morske luke treba da uspostavi optimalni cjenovni, prostorni, vremenski, informacioni i dokumentacioni sklad u navedenim odnosima, kako bi svi korisnici lukih usluga bili zadovoljni, a morska luka ostvarila pozitivan poslovni rezultat i stabilan razvoj. Usklaivanjem navedenih trino-institucionalnih odnosa, integrisana marketing logistika smanjuje ne samo uobiajene luke trokove, nego i razne oblike transakcionihe trokova koji su posebno izraeni u poslovanju morskih luka zbog karaktera djelatnosti i brojnosti uesnika.

Slika br. 11: Veza logistike i trine funkcije luke (prilagoeno prema: J. Tauzovi 2003, s. 563) Proces operativne realizacije marketinke ideje upravljanja mnogobrojnim i sloenim meusobnim vezama i odnosima s korisnicima lukih usluga (CRM customer relationship management) dovodi do znaajnih promjena u strukturama, procesima i tehnologijama sistema lukih usluga, koje imaju izuzetan znaaj s logistikog aspekta. U toku logistikih usklaivanja odnosa morske luke s klijentima, sve vie se primjenjuje navedena marketinka ideja, uglavnom u skladu sa uzajamno-jednoznanim marketingom (oneto-one-marketing). U Njemakoj se npr. koristi ak i iri pristup koji se naziva preduzee s klijentom u centru panje, to znai da se svi unutranji procesi lukog sistema usmjeravaju i organizuju u skladu s potrebama i prioritetima lukih korisnika. ini se da su svi logistiki napori usmjereni u pravcu ostvarivanja integrisanih operativnih isporuka po sistemu tano na vrijeme (just-in-time JI) i sinergistikih efekata koji poveavaju dodatnu vrijednost luke usluge. Navedeni CRM pristup podrazumijeva, pored usavravanja organizacionih struktura, pravilan izbor informaciono-komunikacione i transportne tehnologije i obavezan razvijeni integracioni logistiki sistem (kao to je npr. menadment lanca isporuka SCM Supply Chain Management). Poto marketing logistika lukog sistema planira procese (tokove tereta) u organizacionotrinom smislu, slube luke logistike razrauju i optimizuju konketne operacione zadatke - snabdjevanje, transport, skladitenje, uvanje, pakovanje i sl. Naravno, luka integrisana marketing logistika ima zadatak da precizira odvojene funkcije organizacije, optimizacije i upravljanja procesima i da ih sinhronizuje, kako bi integrisana luka usluga u to veoj mjeri

17

Seminarski rad

Radenka Bjeloevi 61/09

zadovoljila korisnike zahtjeve koje dostavlja marketing (u pogledu potrebne brzine, kvaliteta, kompletnosti i raznovrsnosti servisa, reklamacija, itd.). Luka integrisana marketing logistika se u navedenom smislu moe posmatrati i kao specifian instrument marketinga, koji svojim sredstvima i metodama konstantno obezbjeuje i realizuje uslove nabavke i prodaje lukih usluga koje definie sluba lukog marketinga, u uslovima promjenjivog internog i eksternog okruenja. Marketing generie trine potrebe i formulie konkretne zadatke, koje logistika treba da rijei i uoblii u kvalitetnim lukim uslugama koje se nude na tritu. Dakle, u odnosu marketinga i logistike morske luke prelamaju se trine komponente, tj. odnosi ponude i potranje koji se na njemu uspostavljaju. 8. PRIJEDLOG MJERA ZA POBOLJANJE Mogunosti primjene integrisane marketing logistike kod luko-transportnih usluga su izuzetno velike, to se potvruje i na primjeru crnogorske Luke Bar. I pored nedovoljne izgraenosti, a samim tim i primjene integrisane marketing logistike u navedenom lukotransportnom sistemu, Luka Bar je svjesna njenih prednosti. Zbog toga nastoji da stalno usavrava brojne logistike infrastrukturne aspekte, u cilju smanjivanje logistikih trokova, poveanja obima i kvaliteta izvrenih usluga, kao i smanjivanje vremena njihovog trajanja, tj. poboljanja tzv. servisa isporuke. Brz, efikasan, pravovremeni i kvalitetan prevoz tereta treba da doprinese stvaranju dodatne vrijednosti i ostvarenju boljeg poslovnog rezulata i stabilnog ekonomskog rasta. To je mogue ostvariti usavravanjem materijalnih, ljudskih, finansijskih i informacionih resursa. Poslovna strategija Luke Bar se zasniva na optimizaciji i integrisanosti svih lukih aktivnosti, kao i na uvaavanju znaaja svih faktora lukog mikrosistemskog transportnog lanca. Poseban znaaj u tome ima maketing logistika, jer predstavlja vaan faktor integracije i optimizacije svih osnovnih lukih funkcija, aktivnosti i procesa. Ona povezuje sve luke funkcije i subjekte lukog sistema. U cilju poboljanja integrisane marketing logistike potrebno je, pored navedenog, primjeniti i Njemaki pristup koji se naziva preduzee s klijentom u centru panje, to znai da se svi unutranji procesi lukog sistema usmjeravaju i organizuju u skladu s potrebama i prioritetima lukih korisnika. Poto izmeu marketinga i logistike postoje brojne i tijesne veze, marketing logistika morske luke mora uzimati u obzir injenicu da integrisana logistika vrijednost predstavlja nadogradnju ukupne vrijednosti, posle proizvodne i marketinke vrijednosti, u smislu uvaavanja i jednih i drugih kriterijuma prilikom donoenja odluka, ali i meusobnih razlika.

Literatura

18

Seminarski rad

Radenka Bjeloevi 61/09

1. Gecowets, G. (1979), Phisical distribution management, Defense Transportation Journal 35, No 4. 2. Sergeev, V. I. (2005), Korporativna logistika 300 otvetov na voprosi profesionalov, Moskva: Infra-M. 3. Illeris, S. (1996), Service Economy A Geographical Approach, New York: John Wiley and Sons. 4. Kolanovi, I., Badurina, E. (2002), Luki sustav u logistikom lancu, Pomorski zbornik br. 40, ss. 223-49. 5. Kurganov, V. (2006), Logistika. Transport i sklad v cepi postavok tovarov, Moskva: Kninij mir. 6. Mirotin, L. B. , red. (2003), Transportnaja logistika, Moskva: Ekzamen. 7. Pupovac D., Zelenika R. i Boras I. (2003), Marketing logistikoga sustava, Nae more br. 50 (1-2), 61-67. 8. Roca, Boidar (2004), Marketing logistika, Baki Petrovac: Kultura. 9. Stock J. R., Lambert M. D. (2001), Strategic Logistics Management, New York: McGraw-Hill. 10. Stanivukovi, Dragutin (2003), Logistika-organizacija i menadment, Novi Sad: Fakultet tehnikih nauka. 11. Tauzovi, T. Jovo (2001), Sistemska teorija upravljanja, II dio: primjena u morskom brodarstvu i lukama, Podgorica, Univerzitet Crne Gore. 12. Vasiljevi, Dragan (2001), Logistiki menadment u modeliranju, snabdevanja i distribucije proizvoda, Strategijski menadment br. 4, ss. 89-93. 13. www. lukabar.cg.yu 14. www.luka.kp.si 15. www.lukarijeka.hr

19