Sveuilite u Zagrebu Prirodoslovno-matematiki fakultet Geografski odsjek Smjer: Prostorno planiranje i regionalni razvoj (II.

godina)

DEMOGEOGRAFSKA ANALIZA PODRUJA UPRAVNOG GRADA PAZINA

Seminarski rad iz kolegija Demogeografska analiza malih podruja

Student: Marko Stanec Ak.god. 2011./2012.

U Zagrebu, 07. srpnja 2012.

SADRAJ
1. UVOD .......................................................................................................................................... 3 2. METODOLOGIJA, OBJEKT I CILJ ISTRAIVANJA ............................................................. 4 2. 1. Pregled dosadanjih istraivanja .......................................................................................... 5 3. OPE GEOGRAFSKE ZNAAJKE GRADA PAZINA ............................................................ 6 3. 1. Geografski poloaj i obuhvat ............................................................................................... 6 3. 2. Prirodno-geografske znaajke .............................................................................................. 7 3. 3. Historijsko-geografski razvoj ............................................................................................... 8 4. BROJ I RAZMJETAJ STANOVNITVA GRADA PAZINA ............................................... 11 4. 1. Gustoa naseljenosti ........................................................................................................... 17 5. KRETANJE STANOVNITVA GRADA PAZINA ................................................................. 21 5. 1. Ope (ukupno) kretanje stanovnitva ................................................................................. 21 5. 2. Prirodno kretanje stanovnitva ........................................................................................... 28 5. 3. Prostorna pokretljivost stanovnitva .................................................................................. 32 5. 3. 1. Migracija stanovnitva ................................................................................................... 32 5. 3. 2. Dnevna cirkulacija stanovnitva..................................................................................... 36 5. 4. Tipovi opeg (ukupnog) kretanja stanovnitva .................................................................. 37 6. BIOLOKI SASTAV STANOVNITVA GRADA PAZINA .................................................. 40 6. 1. Sastav stanovnitva prema spolu ........................................................................................ 40 6. 2. Sastav stanovnitva prema dobi ......................................................................................... 41 7. DRUTVENO-GOSPODARSKI SASTAV GRADA PAZINA ............................................... 44 7.1. Gospodarski sastav .............................................................................................................. 44 7. 2. Obrazovni sastav ................................................................................................................ 47 8. DEMOGRAFSKI RESURSI KAO OSNOVA RAZVOJA ....................................................... 49 9. ZAKLJUAK ............................................................................................................................ 50 LITERATURA ............................................................................................................................... 51 IZVORI .......................................................................................................................................... 52

1. UVOD
Kao indikator drutveno-gospodarskih promjena, politikih mijena, potencijalni uvjet razvoja ili nazadovanja prostora, a zasigurno jedan od najvanijih uzroka njegove dinamike, stanovnitvo je vrlo bitna sastavnica u gotovo svakoj analizi nekog prostora. Naglaeni regionalizam i specifini prostorni odnosi koji se ogledaju u tradicionalno velikim razlikama priobalja i unutranjosti Istre ine ovaj prostor iznimno demografski zanimljivim. Koncentracija gospodarskog i demografskog razvoja karakteristina za rubni, priobalni pojas Istre, odraava se na unutranjost Istre smanjujui vanost administrativnog sredita jedne od najrazvijenijih regija u Hrvatskoj - Pazina. Upravo zbog te ironije podruje Grada Pazina vrlo je prikladno za demogeografsku analizu. Administrativno-teritorijalnom organizacijom unutar nove drave, Republike Hrvatske, Grad Pazin 1993. godine postao je sreditem Istarske upanije. Pojam Grad Pazin odnosi se na prostor gradske opine i zakonom je definiran kao jedinica lokalne samouprave koja obuhvaa gradsko naselje Pazin i ostalih 17 naselja koja zajedno ine gospodarsku i drutvenu cjelinu. Prema tome grad Pazin sredinje je naselje gradske opine odreeno centralnim funkcijama vanim za okolni prostor i ostala naselja gravitiraju njemu kao mikroregionalnom centru.

2. METODOLOGIJA, OBJEKT I CILJ ISTRAIVANJA

Preduvjet usporedbe demografskih znaajki u periodu od prvog suvremenog popisa stanovnitva 1857. godine do 2001. godine, svoenje je statistikih podataka na upravnoteritorijalni ustroj naselja Grada Pazina 2001. godine. Budui da kompletni podaci popisa iz 2011. godine nisu objavljeni, ve je objavljen samo dio, oni nisu koriteni u ovom seminarskom radu, i kao zakljuno demografsko stanje uzeto je ono iz prethodne popisne godine (2001.), s napomenom da su podaci iz 2011. koriteni samo tijekom analize ukupnog kretanja stanovnitva i prognoze budueg stanja. U prvom popisu 1857. godine i svim popisima nakon Drugog svjetskog rata podaci su prikupljani prema naelu stalnoga boravita (de iure), bez obzira na to gdje se stanovnitvo nalazilo u tzv. kritinom trenutku popisa. Popis iz 2001. g. proveden je u skladu s meunarodnim preporukama Ekonomske komisije UN-a za Europu i Statistikog ureda Europske unije i ima drugaiju metodologiju, prema kojoj je ukupno stanovnitvo ono prisutno (de facto). Prema tome u popis nisu ukljuene osobe koje su u inozemstvu boravile godinu dana i due, a imaju prijavljeno prebivalite u Hrvatskoj, a prvi put su ukljuene osobe koje su boravile u Hrvatskoj godinu dana i due bez obzira na (ne) prijavljeno prebivalite. Zbog promijenjene metodologije podaci nisu usporedivi u cijelosti, no razlike na razini Grada Pazina nisu velike (13 stanovnika) pa je koriten ukupni broj stanovnitva kako je prikazan popisom 2001. godine. Promijenjena je i metodologija vitalne statistike, prema kojoj su se podaci za roene i umrle u inozemstvu objavljivali na razini opina do 1992. g., u periodu 1993.-1997. iskazivali su se, prema prebivalitu majke, za svako naselje (i opinu ukupno), a od 1998. prema prebivalitu majke u zadnjih godinu dana, s time da se prirodna promjena u inozemstvu ne uzima u obzir. U poglavlju 5.1. - Ope (ukupno) kretanje stanovnitva - napomenuto je kako su podaci za ak 9, odnosno 11 naselja u periodu izmeu 2 svjetska rata sadrani u okviru drugih naselja (s naglaskom na naselje Pazin) i rezultat toga je demografski maksimum 7 naselja koja su sadravala podatke za ostala naselja. U tekstu je dano dodatno objanjenje vezano za 1910. godinu i broj naselja s demografskim maksimumom, te osvrt na vrhunac broja stanovnika naselja Pazin. Objekt istraivanja ovog rada su demografski procesi na podruju Grada Pazina, analizirani u kontekstu drutveno-gospodarskih promjena i politikih mijena ireg prostora (Istre i 4

Hrvatske). Rad sadri pregled razmjetaja stanovnitva od popisa 1857. g., s naglaskom na prirodno kretanje od 1970. i migracijska obiljeja posljednjeg meupopisnog perioda, te bioloki i drutveno - gospodarski sastav stanovnitva 2001. godine, uzimajui u obzir ope geografske znaajke promatranog prostora. Cilj istraivanja je analiza prostornih razlika demografskih obiljeja Grada Pazina i shvaanje uzroka i posljedica koje demografski razvoj, uvjetovan prirodno-geografskim znaajkama i drutveno-gospodarskim zbivanjima u prolosti, ima na promatrani prostor.

2. 1. Pregled dosadanjih istraivanja Demografska obiljeja Istre vrlo su dobro istraena, a u ovom radu koritena su neka od demografskih istraivanja da bi se uoio regionalni kontekst. Tako primjerice Dukovski (2004) daje vrlo dobar povijesni pregled dogaanja u Istri s osvrtom na demografska obiljeja, dok Klemeni i dr. (1993) u svom dijelu 'Promjene narodnosnog sastava Istre' daje vrlo dobru prostornu analizu osvrui se i na prostor Pazintine izmeu 1880. i 1991. godine. Bai (1990) analizira demografska obiljeja Istre do 1981. godine, a Zupanc (2004) u periodu 1945. 2001. s naglaskom na istraivanje depopulacije. Od 1970. g. organiziraju se znanstveni skupovi (Pazinski memorijal) u okviru kojih izlaze zbornici s tematikom drutveno-gospodarskih procesa na podruju Istre. Neki od radova u tim zbornicima vrlo dobro prate demografska kretanja na podruju Pazina, osvrui se na politiki i gospodarski kontekst. U ovom radu koriteni su lanci iz zbornika nastalog 1989. godine u kojima autori analiziraju dotadanji period poevi od gospodarskih i politikih zbivanja povezanih s demografskim kretanjima nakon Drugog svjetskog rata. Rogli (2006) se, analizirajui geografske regije Hrvatske, dotaknuo i prostora Istre i Pazina, a Nejamieve (2008) demogeografske studije hrvatskog stanovnitva vrlo su dobra teoretska podloga za demografsko istraivanje i koritene su i u ovom radu.

3. OPE GEOGRAFSKE ZNAAJKE GRADA PAZINA

3. 1. Geografski poloaj i obuhvat Jadransko more je zaljev koji iz sredinjeg dijela Sredozemnog mora najdublje prodire u europsko kopno. Na istonoj strani najsjevernijeg dijela Jadranskog mora nalazi se Istra1, najvei poluotok Republike Hrvatske i ujedno njezin najzapadniji dio. Upravo taj rubni mediteranski poloaj, uz povoljan odnos prema europskom zaleu, kroz povijest je bio iznimno strateki bitan, a danas ini Istru najvanijom turistikom regijom Hrvatske.

Sl. 1. Geografski poloaj Grada Pazina

1

Pojam Istra esto se definira unutar razliitih granica, i potrebno ga je razlikovati pod pojmova Istarskog poluotoka i Istarske upanije. Istru ine hrvatski, slovenski i talijanski dio. Hrvatski dio ini 89% (od ukupno 3306km 2). Taj se dio nalazi u dvije upanije. Najvei dio ini Istarsku upaniju, a mnogo manji dio (Grad Opatija i opine Lovran i Moenika Draga) pripada Primorsko-goranskoj upaniji. Istarski se poluotok najee definira linijom koja spaja Miljski zaljev, nedaleko Trsta, i Preluk, kod Opatije (Berti, 1997).

Grad Pazin nalazi se u sreditu Istre (sl. 1.) i administrativno je sredite Istarske upanije. Zakonom o podrujima upanija, gradova i opina u Republici Hrvatskoj definiran je kao jedinica lokalne samouprave te osim Pazina kao sredita obuhvaa naselja: Beram, Bertoi, Brajkovii, Butoniga, Grdoselo, Heki, Jeenj, Kaerga, Krikla, Lindar, Lovrin, Trvi, Vela Traba, Zabreani, Zamask, Zamaski Dol i Zareje (sl. 2.). Zahvaljujui poloaju u sreditu Istre, cestovno je povezan sa svim gradovima Istarske upanije, a prometno-geografski poloaj poboljan je izgradnjom suvremene prometne infrastrukture, posebno tunela Uka i Istarskog ipsilona iji istoni krak prolazi kroz Pazin. eljeznika povezanost na regionalnoj razini definirana je prugom koja povezuje Pazin s Pulom na jugu Istre i dravnom granicom na sjeveru, dok je povezanost s ostatkom Hrvatske mogua iskljuivo preko Slovenije. 3. 2. Prirodno-geografske znaajke Uvrijeena klasifikacija Istre na 'crvenu, sivu i bijelu' pomalo povrno razmatra cijeli njezin prostor pa je vano, iz perspektive Pazina koji se nalazi na kontaktu spranog flia (sive Istre) i vapnenake zaravni (crvene Istre) uz specifine mikroreljefne elemente kao to su Pazinski potok i njegov ponor, naglasiti reljefnu raznolikost unutranjosti Istre. Podruje Grada Pazina ine reljefno vie flino podruje sjeverno i zapadno od naselja Pazin, flino podruje Pazinskog i Borutskog potoka s pritocima na sjeveroistoku, prijelazno podruje na jugoistoku, te brdovit krki reljef na vapnenakoj podlozi i crvenici juno od naselja Pazin (Berti, 1997). Na podruju samog naselja Pazin, na kontaktu nepropusnih eocenskih flinih i propusnih krednih vapnenakih slojeva, nalazi se fenomen krke hidrografije i morfologije, ponor Pazinskog potoka. Budui da Potok tee 200 metara viim podrujem od susjednih porjeja Mirne i Rae vanost ovog reljefno sloenog prostora je viestruka . U povijesti je, kao kontakt izmeu jugozapadne vapnenake zaravni i prostora iarije, bio bitan za nomadske stoare (Rogli, 2006). Ponor je pak odigrao kljunu ulogu u obrambenom smjetaju srednjovjekovnog Katela (241 m), za razliku od Starog Pazina (321m), a naziv Sredinji grad (Mittelburg) koji je imao u srednjem vijeku, moe se upotrijebiti i danas zbog poloaja samog naselja Pazin i reljefnih pogodnosti koje su mu omoguile dobru cestovnu povezanost sa turistikim centrima i najveim gradom Istre Pulom. Njegova hidroloka vanost je to i u najsunijim periodima kroz njega protjee voda, a za vrijeme dugotrajnih padalina u uskom kanjonu i proirenoj dolini pred Pazinom u smjeru Cerovlja formira jezero dugo 23km (Rogli, 2006). Podruje Grada Pazina 7

vodonosno je podruje u ijem se sjevernom dijelu nalazi akumulacijsko jezero Butoniga koji je zbog vodoopskrbe strateki vrlo bitno za Istarsku upaniju u cjelini. Na jugozapadnom vapnenakom dijelu rasprostranjena je crvenica (crvena Istra) koja je najpogodnija za gospodarsko iskoritavanje, dok na flinom podruju (Siva Istra) prevladavaju tla sive boje kao to su gline, pjeenjaci i lapori. Vegetacijski umski pokrov najvie je odreen umama hrasta medunca, bijelog i crnog graba, te mjestimino i bukovim umama, dok su degradirana umska podruja prekrivena makijom (Rogli, 2006) . Na zatienom podruju Pazinske jame ima i dosta endeminih biljaka. Prema Kpenovoj klimatskoj klasifikaciji unutranjost Istre pripada umjerenoj toploj vlanoj klimi s toplim ljetom (Cfb) i budui da se Pazin nalazi u samom sreditu Istre on takoer pripada ovom tipu klime. Iako se osjea mediteranski utjecaj ovaj prostor nema sredozemnu klimu, a budui da samo polusuno razdoblje kratko traje, ne moe se govoriti ni o umjerenoj toploj vlanoj klimi s vruim ljetom (Cfa). To je posljedica poloaja Istre, odnosno blizine Alpa i zranih strujanja sa zapada (egota i Filipi, 1996). Mikroklimatske znaajke vrlo su bitne za samo naselje Pazin, budui da se nalazi u dolini gdje je zimi temperatura nekoliko stupnjeva nia od reljefno vie okolice. Poloaj naselja u konkavnom reljefu tako je u izravnoj vezi sa srednjom sijeanjskom temperaturom (2,5C), dok se srednja srpanjska temperatura (21,9C) smanjuje prema unutranjim viim dijelovima Istre. Srednja godinja koliina padalina iznosi 1140 mm i raste prema reljefno viim predjelima (Klimatski atlas Hrvatske 1961. - 1990., 1971. - 2000., www.meteo.hr).

3. 3. Historijsko-geografski razvoj Ostaci najstarijih naselja na podruju Grada Pazina veu se za bronano doba i ilirske gradine (katelire) na podruju dananjih naselja Beram i Bertoi koja su, kao i veina ilirskih gradina u Istri podignuta na uzvienjima, budui da su glavni lokacijski faktori u to doba bili su obrambena sigurnost i mogunost bolje ekonomske valorizacije kroz stoarstvo i ratarstvo (Bai, 1990). Pobjedom Rimljana nad Histrima 177. g. pr. n. e. Istra je izgubila samostalnost te prela pod rimsku vlast, to je oznailo i novi upravni poredak. Centri urbane naseljenosti razvijaju se u priobalju, a njihova se vlast prostire u unutranjost. Nakon pada Zapadnog Rimskog Carstva Istra 8

prelazi pod vlast Gota, a u 6. st. u sklopu Ravenskog egzarhata postaje dijelom Istonog Rimskog Carstva. Znaajne promjene etnikog sastava u unutranjosti Istre poinju slavenskom kolonizacijom. Romansko stanovnitvo zadrava se samo u gradovima zapadne Istre, a Hrvati prodiru u unutranjost Istre i (izmeu ostalih) naseljavaju podruje dananjeg Pazina. Krajem 8. st. Istru zauzimaju Franci, a germanski se utjecaj poveao odvajanjem Istre od Italskog kraljevstva. U tim okolnostima prvi put se spominje Pazin i to u darovnici cara Otona II. iz 983. g., kojom Castrum Pisinum (utvrdu nad ponorom Pazinskog potoka) predaje u posjed porekom biskupu. Na uzvisini iznad utvrde smjestilo se civilno naselje Pisinum Superius, danas poznato kao Stari Pazin (1981. g. pripojen naselju Pazin). Do 13.st., kada je doao u posjed grofova Gorikih, pazinski feud ve se proirio na okolne posjede nautrb akvilejskog patrijarha, a za vrijeme njihovog upravljanja Pazin postaje sreditem Pazinske kneije. Jedan od vanijih dokumenata kojim je definiran prostor sredinje Istre tog doba je i 'Istarski razvod', skup isprava kojima su se utvrivale granice izmeu posjeda grofova Gorikih, posjeda akvilejskog patrijarha i Venecije, a koji je koriten u sporovima oko parcela u tadanjem feudalnom sustavu (Dukovski, 2004). Nakon grofova Gorikih Pazin (i Pazinska kneija) nasljednim ugovorom u 14. st. prelazi pod vlast Habsburgovaca i do 1918. g. ostaje u njihovom posjedu. Katastarski podatci tog doba sadrani su u urbarima koji su uz prostorne odnose definirali i namete seljacima, uzrokujui tako i seljaku bunu krajem 16.st.. Pazinska kneija bila je dijelom Kranjske no sve do kraja 18. st. zadrala je samostalnu upravu i sudstvo. esti sukobi za vlast izmeu Habsburgovaca i Venecije, seljaka buna krajem 16.st., osmanski prodori te stalne epidemije tetno su se odrazili na naseljenost pazinskog kraja, neutralizirajui visoki prirodni prirast. Demografski gubitci pokuavali su se ublaiti naseljavanjem hrvatskog st. iz Dalmacije, Like i dalmatinskog zalea, no svi navedeni faktori rezultirali su tekim ivotnim uvjetima i pojavom razbojnitva (esto
2

Pazinska kneija je povijesni naziv za austrijski dio Istre u sr. i novom vijeku do pada Venecije (1797. g.). U hrv. se historiografiji najprije rabilo ime Pazinska grofovija (prijevod tal. i njem. naziva), a poslije je prihvaen termin Pazinska kneija, kako je zabiljeeno u Istarskom razvodu. P. k. je podruje pod upravnom vlau pazinskoga kapetana (kneza), koje je upisano u njegov katastarski registar (urbar), a polit. pojam koji obuhvaa itav teritorij austr. Istre bio je Istarska kneija i odnosio se na skupinu 'nasljednih zemalja', malih gospotija i posjeda, u kojima je javno i privatno pravo bilo vrlo slabo odvojeno, a u kojima su upravne, sudske, porezne i imovne obveze bile vrlo sloene i podlone uestalim promjenama. Pazinska je kneija obuhvaala ire pazinsko podruje, ist. dio poluotoka sjevernije od Plominskog zagorja, dio iarije te ire podruje Trsta (Pazinska kneija, Istarska enciklopedija, http://istra.lzmk.hr/).

prebjega iz mletake Istre) koje je naruavalo normalno odvijanje trgovinskih kontakata sa obalnim podrujem, ali i sigurnost stanovnitva na podruju Pazina. Nakon kratkog perioda pod vlau Napoleonove Francuske poetkom 19.st., Pazin se vraa pod vlast Habsburgovaca i to kao sredite uprave Istarskog okruga od 1825. g. do 1860. godine. Epidemije bolesti s poetka stoljea prestale su, a prirodni prirast je ostao na visokoj razini, te se stanovnitvo Pazina u tom periodu udvostruilo iskoristivi tako i politike prilike, odnosno injenicu da je Pazin postao sreditem Istre (Dukovski, 2004). Poslije toga postaje sreditem jednog od est kotarskih kapetanata, a u drugoj polovici 19. st. arite je hrvatskog narodnog preporoda. Prometno povezivanje s ostalim gradovima Istre u 18. i 19. st., a posebno izgradnja eljeznike pruge Divaa - Pazin - Pula 1876. g. vrlo su bitne za razvoj Pazina zbog ovisnosti o industrijski sve razvijenijem zapadnom dijelu Istre, za kojim ruralna, sredinja Istra, a time i Pazin, gospodarski zaostaju. S razvojem industrije poela je depopulacija ruralnih naselja Grada Pazina koja od 1910. biljee konstantan pad broja stanovnika. Razdoblje izmeu dva svjetska rata obiljeila je talijanska okupacija koja je dodatno pojaala taj proces, dok poslije Drugog svjetskog rata i prikljuenja Jugoslaviji dolazi do egzodusa talijanskog stanovnitva, posebno iz sredinjeg naselja Pazin. Nakon Drugog svjetskog rata gospodarski razvoj praktiki kree od nulte baze jer je viedesetljetna ekonomska stagnacija i eksploatacija ovog prostora, uz ratna razaranja utjecala na spori poslijeratni gospodarski razvoj koji je trajao sve do 60-ih godina (Cerovac, 1989). Sljedeih 20 godina najdinaminiji je period drutvenog i gospodarskog razvoja Pazina koji je sve vie temeljen na industrijskoj proizvodnji sa sreditem u gradu Pazinu, gdje se posebno razvija tekstilna, graevinska i prehrambena industrija (Ladavac, 1989). Poetak 90-ih godina donio je novu upravno-teritorijalnu organizaciju unutar Republike Hrvatske, te Pazin 1993. godine dobiva status grada i administrativnog sredita Istarske upanije. Podruje upravnog Grada obuhvaa 139, 52 km2 od ukupno 532 km2 povrine bive Opine Pazin, od koje je uz Grad nastalo sedam Opina: Lupoglav, Cerovlje, Sveti Petar u umi, Motovun, Karojba, Tinjan i Graie.

10

4. BROJ I RAZMJETAJ STANOVNITVA GRADA PAZINA

Na podruju Istarske upanije 2001. godine na povrini od 2.813 km2 (4,97% ukupne kopnene povrine Hrvatske) ivjelo je 206.344 stanovnika (4,65% ukupnog stanovnitva Hrvatske). Na podruju Grada Pazina ivjelo je 9.227 stanovnika, odnosno 4,47% stanovnitva Istarske upanije. Razvoj industrije nakon Drugog svjetskog rata uzrokovao je koncentraciju naseljenosti u sredinjem, urbanom naselju Pazin, istovremeno uzrokujui depopulaciju okolnih, ruralnih naselja ije se gospodarstvo temeljilo uglavnom na primarnom sektoru. Strukturu naseljenosti Grada Pazina obiljeava neravnomjerna naseljenost, odnosno velika polarizacija naseljenosti (sl. 2.) vidljiva ponajprije iz raspona varijacije (broja stanovnika) izmeu najveeg (Pazin, 4.986) i najmanjeg naselja (Krikla, 54) koji iznosi 4.932 stanovnika, dok je razlika izmeu drugog najveeg naselja (Heki, 465) i najmanjeg samo 411 stanovnika (izraunato prema Naselja i stanovnitvo RH, 2005).

Tab. 1. Naselja Grada pazina prema broju stanovnika 2001. godine

Broj stanovnika broj 0-100 101-200 201-300 301-400 401-500 >500 4 2 5 2 4 1 % 22,2 11,1 27,8 11,1 22,2 5,6 Naselja Kum. % 22,2 33,3 61,1 72,2 94,4 100,0 broj 258 285 1292 700 1706 4986 Stanovnitvo % 2,8 3,1 14,0 7,6 18,5 54,0 100,0 Kum. % 2,8 5,9 19,9 27,5 46,0 100,0 202,0

Ukupno 18 100,0 383,3 9227 Izvor: Naselja i stanovnitvo RH 1857. 2001., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2005.

Stanovnitvo ivi u 18 naselja prosjene veliine 513 stanovnika, a ako se izuzme sredinje naselje Pazin, prosjena veliina iznosi 249 stanovnika. Sam medijan iznosi 277 stanovnika i precizniji je od aritmetike sredine jer kazuje broj stanovnika srednjeg naselja promatranog skupa, odnosno ne razdvaja stanovnitvo sredinjeg naselja Pazina i ostalih ruralnih naselja (izraunato prema Naselja i stanovnitvo RH, 2005).

11

Sl. 2. Naselja Grada Pazina prema broju stanovnika 2001. g.

Izvor: Naselja i stanovnitvo RH 1857. 2001., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2005.

Od 18 naselja samo sredinje naselje Pazin ima vie od 500 stanovnika (tab. 1., sl. 9.). Najmanja naselja su, oekivano, periferno poloena u odnosu na sredinje naselje Pazin, pa se tako u skupini naselja do 100 stanovnika nalaze 4 naselja, a u skupini od 100-200 samo 2 naselja i sva su periferno poloena (Grdoselo granii s naseljem Pazin ali samo potvruje uzorak prema kojem naselja rastu s blizinom sredinjeg naselja budui da je najvee od 6 naselja veliine do 200 stanovnika). Svih 6 naselja biljei polagan, ali konstantan pad broja stanovnika te pokazuje znakove gospodarskog i demografskog zaostajanja i u budunosti. Pribrojivi prvim dvjema skupinama i 5 naselja veliine 200-300 stanovnika moe se vidjeti da u veini naselja, odnosno njih 11 (tab. 1.), ivi manje od 20% stanovnika (19,89%) (tab. 1.). 12

Najvee i jedino naselje s vie od 500 stanovnika je Pazin koji je ujedno i jedino gradsko naselje. Pazin je gospodarsko i obrazovno sredite vlastite mikroregije, a od osamostaljenja Republike Hrvatske i upravno sredite Istarske upanije u kojem ivi 54% od ukupnog stanovnitva Grada Pazina (ujedno i udjel gradskog stanovnitva na promatranom podruju), to znai da u ostalih 17 naselja (94,4%) ivi manje od polovice ukupnog stanovnitva to dodatno naglaava usitnjenost naseljenosti promatranog podruja. Ostala vea naselja su Heki (465 stanovnika), Trvi (425), te Lindar i Zabreani (oba 408), koja jedina imaju preko 400 stanovnika.

Stanovnitvo (%) 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1948. >500 401-500 301-400 201-300 101-200 0-100

1953.

1961.

1971.

1981.

1991.

2001.

Godina

Sl. 3. Promjena udjela stanovnitva Grada Pazina po skupinama naselja prema veliini od 1948. do 2001. godine
Izvor: Naselja i stanovnitvo RH 1857. 2001., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2005.

13

Stanovnitvo u % 100 90 80 70 60 2001. 50 40 30 20 10 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Naselja (%) 1948. 1971.

Sl. 4. Stanovnitvo Grada Pazina po naseljima 1948., 1971. i 2001. godine (u postocima)
Izvor: Naselja i stanovnitvo RH 1857. 2001., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2005.

Razdoblje nakon Drugog svjetskog rata u cijeloj Istri obiljeeno je optiranjem talijanskog stanovnitva, no posljedice 'istarskog egzodusa' vie su bile vidljive u obalnom podruju gdje je ivjela veina talijanskog stanovnitva. Tek poetkom 1950-ih poela je intenzivna industrijalizacija, koju je slijedila urbanizacija, odnosno poveanje sredinjeg naselja. Prvi indikator je smanjenje broja naselja veliine iznad 500 stanovnika, kojih je 1948. osim Pazina bilo tri (Kaerga je imala ak 663 stanovnika), dok je 1971. godine samo Pazin imao vie od 500 stanovnika. U tom poslijeratnom periodu sva su naselja osim Pazina3 gubila stanovnitvo (sl. 5., sl. 6.). Udio stanovnika naselja Pazin u ukupnom stanovnitvu Grada Pazina u periodu 1948.1971. porastao s 29% na ak 44% (sl. 4.) (izraunato prema Naselja i stanovnitvo RH, 2005), i 14

to zahvaljujui migraciji iz ostalih naselja, ali i opina Istarske upanije koje su gravitirale Pazinu. Istovremeno s procesima polarizacije stanovnitva unutar Grada Pazina, negativni demografski trend ukupnog stanovnitva, koji je zapoet jo u vrijeme talijanske okupacije, nastavljen je sve do 1971. godine. Prije Drugog svjetskog rata hrvatsko se stanovnitvo poelo iseljavati zbog antislavenstva, a poslije su ruralna naselja, optereena nepovoljnom poreznom politikom koja nije bila ni selektivna ni stimulativna, brzo gubila stanovnitvo nautrb urbanih sredita (Zupanc, 2004). Uz to, poslijeratne drutveno-gospodarske promjene, a posebno razvoj turizma uzrokovali su ponavljanje povijesnih razlika izmeu unutranjosti i priobalja potiui tako unutarregionalne migracije stanovnitva (uglavnom unutranjost > priobalje) takoer praznei najvie ruralna naselja (sl. 5., sl. 6.) (Bai, 1990). Najizraenija migracija selo-grad uslijedila je u 1970-im i 1980-im, a Pazin je 1981. godine bio jedino naselje Grada Pazin koje je imalo vie od 400 stanovnika (sl. 3., sl. 6.) dok su istovremeno manja naselja prelazila iz vieg u nii razred, pa je tako 1971. bilo samo jedno naselje veliine do 100 stanovnika dok su 1981. bila ve tri. Nakon 1971. rastao je broj ukupnog stanovnitva, a od 1981. i ruralna naselja vea od 300 stanovnika, pa su tako 1991. osim Pazina jo dva naselja imala vie od 400 stanovnika, a 2001. ak etiri, dok se koncentracija stanovnitva s godinama sve vie poveavala pa je 2001. godine u naselju Pazin ivjelo ak 54% stanovnitva Grada Pazina (sl. 4.). Privremeni rezultati popisa stanovnitva 2011. godine otkrili su smanjenje ukupnog stanovnitva drugu popisnu godinu zaredom, a prvi put nakon 2. svjetskog rata smanjio se broj stanovnika naselja Pazin u odnosu na ostala naselja (smanjenje udjela gradskog stanovnitva za 4%) to je rezultat irenja razvojnih impulsa u okolicu Pazina uslijed poboljanja prometne infrastrukture, ali i slabljenja razvojne moi Pazina, odnosno stagnacije i pada industrijske proizvodnje. Manja naselja veliine do 200 stanovnika nastavila su se populacijski prazniti, dok se poveao broj naselja veliine 300-400 stanovnika zahvaljujui naselju Bertoi.

Zbog velike razlike u broju stanovnika u odnosu na ostala naselja, naselje Pazin izbaeno je iz dijagrama (sl. 5. i sl. 6., sl. 7.) kako bi se lake uoile promjene broja stanovnika ostalih naselja 1948., 1971. i 2001. godine.

15

700 650 600 550 Broj stanovnika 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Naselje

Sl. 5. Naselja upravnog Grada Pazina 1948. (bez naselja Pazin)

Izvor: Naselja i stanovnitvo RH 1857. 2001., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2005. 700 650 600 550 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Naselje

Sl. 6. Naselja upravnog Grada Pazina 1971. (bez naselja Pazin)

Izvor: Naselja i stanovnitvo RH 1857. 2001., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2005.

Broj stanovnika

16

Broj stanovnika 700 650 600 550 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Naselje

Sl. 7. Naselja upravnog Grada Pazina 2001. (bez naselja Pazin)

Izvor: Naselja i stanovnitvo RH 1857. 2001., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2005.

4. 1. Gustoa naseljenosti Podruje Grada Pazina, povrine 139,52 km2, ini oko 5% (4,96) Istarske upanije.

Drutveno-gospodarske prilike unutranjosti Istre utjecale su na gustou naseljenosti Grada Pazina koja je, sa 66,1 st./km2, ispod prosjeka Istarske upanije (73,4 st./km2) i hrvatskog prosjeka (78,3 st./km2). Zbog velike koncentracije stanovnitva u jedinom gradskom naselju, Pazinu (sl. 8.), moe se zakljuiti da je stanovnitvo neravnomjerno naseljeno, pa tako najveu gustou, oekivano, ima naselje Pazin (312,2 st./km2). Jedino naselje koje se po gustoi naseljenosti nalazi iznad prosjeka cijelog podruja Grada Pazina je Vela Traba (112,5 st./km2) i to ne zbog velikog broja stanovnika ve male pripadajue povrine (samo 1,91 km2). Veina ostalih naselja pripada skupini veliine 20-40 st./km2 (sl. 9., sl. 11.), dok najmanju gustou naseljenosti (< 20 st./km2) imaju Krikla, Grdoselo, Zamaski Dol i 17

Butoniga, redom najmanja naselja (< 100 stanovnika, izuzev Grdosela, iako i ono broji tek 143 stanovnika) periferno smjetena na samom sjeveru Grada Pazina.

Stanovnivo (kum.niz. %) 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Povrina (%)

Sl. 8. Koncentracija stanovnitva na podruju Grada Pazina 2001. g.

Izvor: Naselja i stanovnitvo RH 1857. 2001., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2005.

Bez naselja Pazin, prosjena gustoa naseljenosti ostalih naselja iznosi samo 34,3 st./km2, i prema tome samo 6 naselja ima manje od prosjeka cijelog podruja, to odgovora realnom prikazu naseljenosti ruralnog dijela Grada Pazina. Takoer, kartogram gustoe naseljenosti (sl. 9.) prikazuje naselja s pripadajuim nenaseljenim prostorom, te je gustoa odreena veliinom administrativno-teritorijalne jedinice, a samim time i pomalo neobjektivno prikazana.

18

Sl. 9. Gustoa naseljenosti Grada Pazina 2001. g. po naseljima

Izvor: Naselja i stanovnitvo RH 1857. - 2001., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2005.; Statistiki registar prostornih jedinica Hrvatske, DGU, 2005.

19

Broj stanovnika 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Povrina (km2)

Sl. 10. Naselja Grada Pazina prema povrini i broju stanovnika 2001. g. (bez Pazina)
Izvor: Naselja i stanovnitvo RH 1857. 2001., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2005

Broj stanovnika 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 0 2 4

100 st./km2 80 st./km2

60 st./km2 40 st./km2

20 st./km2

10

12 Povrina (km2)

Sl. 11. Naselja Grada Pazina prema povrini i broju stanovnika 2001. g. (bez Pazina)
Izvor: Naselja i stanovnitvo RH 1857. 2001., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2005

20

5. KRETANJE STANOVNITVA GRADA PAZINA

5. 1. Ope (ukupno) kretanje stanovnitva Od prvog modernog popisa stanovnitva na prostoru dananje Republike Hrvatske (1857. g.), zbog redovitih popisa moe se (relativno) pouzdano pratiti kretanje stanovnitva, odnosno njezine sastavnice. Kretanje stanovnitva Istre u cjelini vrlo je specifino4, no zbog drutveno-gospodarskih previranja povijesne razlike izmeu demografskih procesa priobalnog prostora i unutranjosti Istre vrlo su naglaene, stoga ukupno kretanje stanovnitva Grada Pazina od polovice 19. st. naovamo treba analizirati u sklopu istarske cjeline ali koncentrirajui se na posebnosti unutranje Istre i Pazinske mikroregije u odnosu na cijelu Istru. Tab. 2. Ukupno kretanje broja stanovnika Grada Pazina 1857. 2011.
Broj st. P 1857. 1869. 1880. 1890. 1900. 1910. 1921. 1931. 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2001. 7.966 8.167 8.342 8.330 9.200 10.317 11.211 10.518 8.685 8.537 8.389 8.158 8.889 9.369 9.227 Bazni indeks Ib 100,00 102,52 104,72 104,57 115,49 129,51 140,74 132,04 109,03 107,17 105,31 102,41 111,59 117,61 115,83 Lanani indeks Il 102,52 102,14 99,86 110,44 112,14 108,67 93,82 82,57 98,30 98,27 97,25 108,96 105,40 98,48 Meupopisna promjena D 201 175 -12 870 1.117 894 -693 -1.833 -148 -148 -231 731 480 -142 Prosjena godinja promjena R 16,75 15,91 -1,20 87,00 111,70 81,27 -69,30 -107,82 -29,60 -18,50 -23,10 73,10 48,00 -14,20 Stopa godinje promjene r 2,52 2,14 -0,14 10,44 12,14 8,67 -6,18 -17,43 -1,70 -1,73 -2,75 8,96 5,40 -1,52 Stopa prosjene godinje promjene 0,21 0,19 -0,01 0,99 1,14 0,76 -0,64 -1,12 -0,34 -0,22 -0,28 0,86 0,53 -0,15

Godina

8.630 108,34 93,53 -597 -59,7 -6,47 -0,67 2011. Izvor: Naselja i stanovnitvo RH 1857. 2001., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2005., Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 2011.,: Prvi rezultati po naseljima, www.dzs.hr, svibanj 2012.
4

U svojem radu K. Bai (1990) periodizira demografski razvoj Istre u 4 kljuna razdoblja zbog specifinosti prostora kao cjeline, s obzirom na drutveno-gospodarske procese kroz povijest

21

Tab. 3. Ukupno kretanje broja stanovnika naselja Pazin 1857. 2011.

Broj st. P 1857. 1869. 1880. 1890. 1900. 1910. 1921. 1931. 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2001. 3.378 3.424 2.368 2.173 2.702 3.249 5.340 5.125 2.526 2.554 3.132 3.598 4.842 5.282 4.986 Bazni indeks Ib 100 101,36 70,10 64,33 79,99 96,18 158,08 151,72 74,78 75,61 92,72 106,51 143,34 156,36 147,60 Lanani indeks Il 101,36 69,16 91,77 124,34 120,24 164,36 95,97 49,29 101,11 122,63 114,88 134,57 109,09 94,40 Meupopisna promjena D 46 -1.056 -195 529 547 2.091 -215 -2.599 28 578 466 1.244 440 -296 Prosjena godinja promjena R 3,83 -96,00 -19,50 52,90 54,70 190,09 -21,50 -152,88 5,60 72,25 46,60 124,40 44,00 -29,60 Stopa godinje promjene r 1,36 -30,84 -8,23 24,34 20,24 64,36 -4,03 -50,71 1,11 22,63 14,88 34,57 9,09 -5,60 Stopa prosjene godinje promjene 0,11 -3,31 -0,86 2,17 1,84 4,43 -0,41 -4,00 0,22 2,54 1,38 2,95 0,87 -0,58

Godina

4.382 129,72 87,89 -604 -60,40 -12,11 -1,29 2011. Izvor: Naselja i stanovnitvo RH 1857. 2001., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2005., Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 2011.:Prvi rezultati po naseljima, www.dzs.hr, svibanj 2012.

Zahvaljujui pomorskom znaenju unutar Austro-Ugarske Monarhije, u drugoj polovici 19. st., gradnja cestovnih i eljeznikih pravaca u Istri dovela je do boljih uvjeta za razvoj cjelokupnog gospodarstva, a posebno poljoprivrede to se odrazilo na unutranjost Istre. Najoitiji pokazatelj drutveno-gospodarskih prilika tog doba je demografski rast. Na prostoru dananje Istarske upanije u vrijeme popisa stanovnitva 1857. g. ivjelo je 117.719 stanovnika, a do 1910. taj se broj udvostruio (236.981), ime je Istra dosegnula svoj demografski maksimum (ukljuujui i sve popise do danas). Demografski i gospodarski razvoj Pazina u drugoj polovici 19. stoljea stoga treba shvatiti u okviru razvoja cijele Istre. U vrijeme prvog modernog popisa stanovnitva 1857. godine Pazin je jo uvijek bio sjedite Istarskog okruja i zahvaljujui tome biljei neprestani demografski rast. Iako je prestao biti glavnim gradom Istre 1860. godine taj se rast nastavio sve do 1880. godine (rast stanovnitva Grada Pazina) (tab. 2.).

22

Tab. 4. Ukupno kretanje broja stanovnika ostalih naselja Grada Pazina 1857. 2011.
Godina Broj st. P 1857. 1869. 1880. 1890. 1900. 1910. 1921. 1931. 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2001. 4.588 4.743 5.974 6.157 6.498 7.068 5.871 5.393 6.159 5.983 5.257 4.560 4.047 4.087 4.241 Bazni indeks Ib 100 103,38 130,21 134,20 141,63 154,05 127,96 117,55 134,24 130,41 114,58 99,39 88,21 89,08 92,44 Lanani indeks Il 103,38 125,95 103,06 105,54 108,77 83,06 91,86 114,20 97,14 87,87 86,74 88,75 100,99 103,77 Meupopisna promjena D 155 1231 183 341 570 -1197 -478 766 -176 -726 -697 -513 40 154 Prosjena godinja promjena R 12,92 111,91 18,30 34,10 57,00 -108,82 -47,80 45,06 -35,20 -90,75 -69,70 -51,30 4,00 15,40 Stopa godinje promjene r 3,38 25,95 3,06 5,54 8,77 -16,94 -8,14 14,20 -2,86 -12,13 -13,26 -11,25 0,99 3,77 Stopa prosjene godinje promjene 0,28 2,09 0,30 0,54 0,84 -1,68 -0,85 0,78 -0,58 -1,61 -1,42 -1,19 0,10 0,37

4.248 92,59 100,17 7 0,70 0,17 0,02 2011. Izvor: Naselja i stanovnitvo RH 1857. 2001., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2005., Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 2011.: Prvi rezultati po naseljima, www.dzs.hr, svibanj 2012.

Hrvatski narodni preporod uzrokovao je jaanje hrvatstva u Istri pa u periodu 1880. 1890. broj stanovnika Grada stagnira, unato pozitivnom prirodnom prirastu, zbog iseljavanja talijanskog stanovnitva, uglavnom iz sredinjeg naselja Pazin (tab. 2., tab. 3.) (Klemeni i dr., 1993). U periodu 1857. - 1910. stanovnitvo Grada Pazina poveano je za 30%, ali znajui da se stanovnitvo Istre u istom periodu udvostruilo, primjetna je gospodarska, a time i demografska polarizacija unutar Istre u kojoj unutranjost, s Pazinom kao glavnim sreditem, zaostaje u razvoju. U toj 1910. godini okolica sredinjeg naselja Pazina doivljava svoj demografski maksimum (7068 stanovnika). Od 17 naselja okolice ak 8 naselja tada je zabiljeilo broj stanovnika koji nije nadmaen do danas5, to govori o vrlo pozitivnim demografskim kretanjima s obzirom na to da je i naselje Pazin poveano za 20% u odnosu na poetak stoljea . Prvi svjetski rat i talijanska okupacija doveli su do velikih politikih i gospodarskih promjena koje se oituju kroz demografske prilike u Istri. Unutar pomorski orijentirane zemlje, Istra gubi na svom unutardravnom znaaju koji je imala kao dio Austro-Ugarske Monarhije, to se najvie manifestiralo kroz gospodarsko nazadovanje, a potom i demografski pad. Uz to, 23

faistiki reim svojim je propagiranjem antislavenstva uzrokovao masovna iseljavanja Hrvata iz Istre, i imigraciju stanovnitva iz Italije. Pazin je pogoenim svim tim procesima, no znatno manje od priobalnog podruja, pa se tako broj stanovnika ak i poveao te biljei svoj apsolutni demografski maksimum 1921. godine (tab. 2., sl. 12.). Iako se broj stanovnika naselja Pazin prividno poveao za ak 64 % (2091), zbog popisnih razlika u odnosu na prethodne popise stanovnitva5, treba uzeti u obzir da mu je pribrojeno stanovnitvo naselja koja su 1910. g. ukupno imala vie od 2500 stanovnika (izraunato prema Naselja i stanovnitvo RH, 2005), pa se moe zakljuiti da su iseljavanja hrvatskog stanovnitva u doba talijanske okupacije zapravo utjecala na smanjenje stanovnitva samog naselja Pazin, a na sljedeem popisu i cijelog Grada to je vidljivo ve na sljedeem popisu 1931. godine kada se broj stanovnika smanjio na predratne vrijednosti. Nakon Drugog svjetskog rata Istra je pripojena Jugoslaviji, a snana depopulacija koja je obiljeila poslijeratno razdoblje rezultat je istarskog egzodusa. Tako je od u periodu 1945. - 1948. broj stanovnika smanjen za 13% (27 436), a od 1948. do 1953. za jo 4,5% (Zupanc, 2004). Negativni demografski trendovi u Pazinu zapoeti u meuratnom periodu nastavili su se i nakon Rata, a polagan, ali konstantan demografski pad trajao je sve do 1971. godine, kada je industrijski razvoj napokon prekinuo depopulaciju. Ukupno ruralno stanovnitvo Pazina u tom razdoblju prosjeno godinje gubi oko 1% stanovnitva, pa do 1971. godine pad broja ruralnog stanovnitva iznosi 26% (tab. 4., sl. 12.). Navedeno populacijsko pranjenje okolice rezultat je nepovoljne porezne politike koja je uzrokovala naputanje poljoprivrede. Istovremeno, naselje Pazin zahvaljujui industrijskom razvoju biljei rast od 42% (1072 stanovnika), no ukupni broj stanovnika Grada Pazina ipak se smanjio pa se moe zakljuiti da Pazin nije uspio razviti znatniji utjecaj na ire podruje. Jedan od faktora koji je na to utjecao je i razvoj turizma koji je jo vie utjecao na unutarregionalne razlike i migracije uglavnom iz unutranjosti prema priobalju.
5

Zbog promjena u administrativno-teritorijalnom ustroju Istre u to doba, za neka od naselja Grada Pazina demografski podaci sadrani su u okviru drugih naselja iste ili druge opine. Tako primjerice, naselje Pazin biljei (nerealno) vei broj stanovnika 1857., 1869. i izmeu 2 svjetska rata budui da je u popisima 1857. i 1869. stanovnitvo sedam naselja, 1921. devet naselja, a 1931. ak 11 od 18 naselja Grada Pazina popisano u okviru drugih naselja Grada Pazina ili djelomino u okviru susjednih opina, a najvie u okviru naselja Pazin. Zbog toga se moe tvrditi da je 1910. godine i vie od polovice naselja Grada Pazina dosegnulo svoj demografski maksimum.

24

Indeks 1857.=100
220 200 180 160 140 120 100 80 60 Grad Pazin Naselje Pazin Ostala naselja Istarska upanija Hrvatska

Godina Sl. 13. Kretanje ukupnog broja stanovnika Grada Pazina (u cjelini, naselje Pazin i ostala naselja), Istre i Hrvatske 1857. 2001. (indeks na stalnoj bazi)
Izvor: Naselja i stanovnitvo RH 1857. 2001., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2005.

Lanani indeks
180 170 160 150 140 130 120 110 100 1890. 1900. 1910. 1921. 1931. 90 1857. 1869.1880. 80 70 60 50 40 1991. 2001. Godina 1971.1981. 1948. 1961. 1953.
Grad Pazin Naselje Pazin Ostala naselja Istarska upanija Hrvatska

Sl. 14. Kretanje ukupnog broja stanovnika Grada Pazina (u cjelini, naselje Pazin i ostala naselja), Istre i Hrvatske 1857. 2001. (lanani indeks)
Izvor: Naselja i stanovnitvo RH 1857. 2001., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2005.

25

Ruralno-urbana diferencijacija najvie je dola do izraaja u meupopisnom razdoblju 1971. - 1981., kada je zahvaljujui industrijskom razvoju, broj stanovnika naselja Pazin porastao za ak 34%, dok se okolica smanjila za 11% i osim Pazina nijedno naselje nije imalo vie od 400 stanovnika. Populacijski rast sredinjeg naselja nastavio se i 1991. kada naselje Pazin biljei svoj demografski maksimum6. U posljednjem meupopisnom razdoblju 1991.-2001. zabiljeen je pad broja stanovnika Grada Pazina, koji je prvi put nakon Drugog svjetskog rata praen populacijskim smanjenjem sredinjeg naselja (sl. 13.). Sve bolja prometna povezanost dovela je do irenja razvojnih impulsa u okolicu u posljednja dva desetljea 20. stoljea pa su porasla naselja na jugu i zapadu Grada, odnosno ona u blizini prometnih pravaca; istonog kraka Istarskog ipsilona i eljeznikog pravca Divaa Pazin Pula (sl. 15.). To su naselja Bertoi, Heki, Lovrin, Lindar, Vela Traba, Zabreani i Brajkovii, od kojih se posebno istie naselje Bertoi s porastom od ak 78% (121 stanovnika). Zahvaljujui neposrednoj blizini cestovnih pravaca Pazin - Pula i Pazin - Pore, te eljeznike pruge Divaa - Pula u posljednja dva desetljea naselje Pazin poelo se iriti na JZ, i taj je prostor vrlo brzo urbaniziran. Izgradila se industrijska zona Ciburi, koja je na granici izmeu naselja Pazin i Bertoi i u kojoj su utvrene najmanje cijene komunalnih doprinosa, porezne i kreditne olakice za poduzetnike, a cijena zemljita je bila jeftinija nego u naselju Pazin, pa se broj stanovnika naselja Bertoi u periodu 1991. 2001. poveao sa 154 na 275, to je neusporedivo vie od, primjerice, naselja Heki koje je u tom periodu imalo drugu najveu stopu ukupne promjene (12,9%) (izraunato prema Naselja i stanovnitvo RH, 2005). Stopa ukupne promjene negativna je u naseljima Trvi, Zareje i Beram koja su udaljenija od junog razvojnog pravca, dok periferno poloena naselja na sjeveru (Kaerga, Grdoselo, Butoniga, Zamaski Dol i Krikla) biljee najveu stopu negativne ukupne promjene. Ta su naselja uglavnom zadrala ruralna obiljeja, najudaljenija su od sredita razvoja i, osim naselja Kaerga, sva imaju manje od 150 stanovnika. Dodatno zabrinjava to ne pokazuju znakove demografskog oporavka u budunosti; biljee prirodni pad stanovnitva i izrazitog su emigracijskog karaktera. Jedina iznimka je naselje Zamask koje biljei pozitivnu migracijsku bilancu, no prirodni pad je konstantan i uz to naselje ima samo 56 stanovnika, pa nema demografski potencijal za gospodarski razvoj.
6

U vrijeme popisa 1921. naselje Pazin imalo je 58 stanovnika vie nego 1991. godine, no to je rezultat nepostojanja ak 9 (1921.), odnosno 11 (1931.) dananjih naselja u meuratnom razdoblju odnosno posljedica administrativnog ustroja u kojem je stanovnitvo tih naselja pribrajano ostalim naseljima, a najvie Pazinu.

26

Sl. 15. Stopa ukupne meupopisne promjene broja stanovnika Grada Pazina 1991. - 2001.
Izvor: Naselja i stanovnitvo RH 1857. 2001., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2005.

Budui da su objavljeni nepotpuni rezultati popisa stanovnitva 2011. godine (tab. 2., tab. 3., tab. 4.) moe se zakljuiti da su negativna demografska kretanja iz 90-ih godina nastavljena. Najvei razlog negativnih kretanja je velik pad broja stanovnika sredinjeg naselja (-604), uzrokovanih gospodarskim promjenama, odnosno gaenjem 'Pazinke' i smanjenjem radnih mjesta u 'Purisu' , dvije od tri najvee industrije tijekom 90-ih.

27

Sl. 16. Godina demografskog maksimuma Grada Pazina (po naseljima)

Izvor: Naselja i stanovnitvo RH 1857. 2001., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2005.

5. 2. Prirodno kretanje stanovnitva Za razliku od ukupnog kretanja broja stanovnika, koji se biljee popisima stanovnitva svakih deset godina prirodno kretanje se biljei svake godine (vitalna statistika). U Hrvatskoj se vitalna statistika vodi od 1964. godine, i od tada je prisutan negativan demografski trend u prirodnom kretanju stanovnitva, to je naglaeno u dinamici nataliteta.

28

Broj roenih/umrlih 225 200 175 150 125 100 75 50 25 0 1970. 1971. 1972. 1973. 1974. 1975. 1976. 1977. 1978. 1979. 1980. 1981. 1982. 1983. 1984. 1985. 1986. 1987. 1988. 1989. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. Godina Rodnost Smrtnost

Sl. 17. Sastavnice prirodnog kretanja stanovnitva Grada Pazina 1970. - 2010.
Izvor: Tablogrami roeni i umrli po naseljima 1964. - 2010., CD-ROM, DZS, Zagreb 2010. Indeks 1970. =100 200 180 160 140 120 100 80 60 40 1970. 1971. 1972. 1973. 1974. 1975. 1976. 1977. 1978. 1979. 1980. 1981. 1982. 1983. 1984. 1985. 1986. 1987. 1988. 1989. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. Godina Rodnost (Pazin) Smrtnost (Pazin) Rodnost (Hrvatska) Smrtnost (Hrvatska)

Sl. 18. Indeks kretanja rodnosti i smrtnosti stanovnitva Grada Pazina i Hrvatske 1970. - 2010.
Izvor: Tablogrami roeni i umrli po naseljima 1964. - 2010., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2010.

29

Etapa demografske tranzicije u Hrvatskoj poela je potkraj 19. stoljea, a 1930-ih ulazi u sredinju podetapu. Nakon Drugog svjetskog rata stopa rodnosti polagano, ali konstantno pada i poetkom 1980-ih stanovnitvo Hrvatske ulazi u posttranzicijsku etapu. Uslijed laganog pada, a zatim stagnacije stope smrtnosti, stopa prirodne promjene je u periodu 1950.-2001. smanjena s 12,5 na -2,1 promila, a upravo stopa prirodnog prirasta koja tei nuli i poprima negativne vrijednosti obiljeje je posttranzicijske etape (Nejami, 2008). U periodu 1950. 2001. broj ivoroenih u Hrvatskoj se prepolovio, iako je Hrvatska 2001. godine imala 660 000 stanovnika vie nego 1948. godine, a isti je trend zabiljeen i na podruju Grada Pazina gdje je broj ivoroenih smanjen sa 140 na 74 u periodu od 1970. (od poetka voenja vitalne statistike) do 2010. godine (sl. 17.). Natalitet je nakon Drugog svjetskog rata bio u porastu, ali je nakon 1950. poeo konstantno padati sve do 1974. godine, kada biljei poveanje pa stagnaciju sve do kraja 1980-ih. To je rezultat tekog poslijeratnog perioda, kada industrijski razvoj Pazina zaostaje za razvojem ostalih urbanih sredita Istre (i Hrvatske). Tek kad je 60-ih poeo ubrzani razvoj, demografska kretanja biljee dinaminu fazu, a natalitet raste (Bartoli, 1989). To je rezultat sloenih kretanja, a ponajvie doseljavanja iz ruralne okolice i to veinom stanovnitva u fertilnoj dobi, koje je privueno industrijskim razvojem sredinjeg naselja. U navedenom se periodu smrtnost takoer poveala, no priljev mlaeg zrelog stanovnitva odrao je pozitivni prirodni prirast sve do kraja stoljea. Krajem 1990-ih prvi put je zabiljeena manja rodnost od smrtnosti to se odrazilo na manji broj stanovnika 2001. u odnosu na 1991. godinu (sl. 17.). Stopa rodnosti je do poetka zadnjeg desetljea 20. stoljea bila razini iznad 18,5 kada je u samo deset godina pala na zabrinjavajuih 6,83, to znai da je stanovnitvo Pazina desetljee kasnije u odnosu na Hrvatsku ulo u posttranzicijsku etapu, ali i da je stopa rodnosti nia od hrvatskog prosjeka (sl. 18). Stopa rodnosti veine naselja 1971. godine bila je izmeu 5-10, 4 naselja imalo je neznatno (10,5-11,8) veu stopu rodnosti, dok su Pazin i Zamask jedini imali veu stopu od 20, a samo je naselje Bertoi imalu manju stopu od 57 (sl. 19.).
7

Godine 1971., odnosno u petogodinjem prosjeku, zabiljeena je stopa rodnosti i smrtnosti samo za 17 dananjih naselja, budui da se naselje Lovrin iskazuje kao naselje od 1981., kada je izdvojeno iz naselja Stari Pazin

30

n () 30

Pr () 30

25

25

20

20

15

15

1971. 2001.

10

10

0 30 -30 25 -25 20 -20 15 -15 10 5 -5 0 0

0 m () Pr ()

-10

Sl. 19. Stope rodnosti i smrtnosti stanovnitva Grada Pazina 1971. i 2001. g. (po naseljima, u )8
Izvori: Tablogrami roeni i umrli po naseljima 1964. -2010., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2010.

Nakon zavrene demografske tranzicije, 2001. godine, samo je 6 naselja imalo stopu izmeu 5-10, 2 neznatno veu, a ak 10 naselja je imalo stopu manju od 5, a sedam od deset tih naselja zabiljeilo je manje od 3 roena u petogodinjem periodu. Porast stope smrtnosti u istom periodu rezultirao je udvostruenjem naselja s veom stopom od 15 promila (sl. 19.). Prirodni pad broja stanovnika 2001. zabiljeen je u ak 16 naselja, ali izdvajaju se periferno poloena, najmanja naselja na sjeveru koja imaju izrazito negativno prirodno kretanje (sl. 20). Tri naselja biljee prirodnu promjenu od 0 do -1%, a samo Pazin i Heki biljee pozitivan prirodni prirast. To su 2 najvea naselja Grada Pazina i sredita gospodarskog razvoja Grada Pazina.
8

Vrijednosti rodnosti i smrtnosti za 1971. g. predstavljaju prosjek vrijednosti za razdoblje 1969. 1973., a vrijednosti za 2001. g. prosjek su vrijednosti za razdoblje 1999. 2003. Razlog tome je veliina naselja zbog koje su prisutne relativno velike godinje oscilacije

31

Daljnje smanjenje rodnosti na podruju Pazina, uobiajeno za posttranzicijsku etapu, u prvom desetljeu 21. stoljea rezultat je iseljavanja stanovnitva u fertilnoj dobi zbog potrage za poslom u razvijenijim sreditima, pomaku dobne granice stupanja u brak, poveanja broja samaca te sve rairenijoj odluci o imanju samo jednog djeteta.

Sl. 20. Stopa prirodne promjene Grada Pazina 2001. g. (po naseljima)
Izvori: Tablogrami roeni i umrli po naseljima 1964. -2010., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2010.

5. 3. Prostorna pokretljivost stanovnitva 5. 3. 1. Migracija stanovnitva Vanjska migracija stanovnitva, i to uglavnom Talijana, jedan je od najvanijih procesa koji su zahvatili Istru nakon Drugog svjetskog rata. Procjene obujma istarskog egzodusa kreu se izmeu 100 000 i 350 000 ljudi9.
9

Zbog sloenosti Istarskog egzodusa raspon procjena emigracije vrlo je velik. U istarskoj enciklopediji navodi se kako je svaka brojka vea od 200 000 produkt talijanske statistike. Nejami (2008) govori o realnoj brojci od 100 000-150 000, a najvie spominje istraivanje Holjevca prema kojem je iz Istre u razdoblju 1945.-1961. otilo 143 739 osoba. Zupanc (2004) kao izvor navodi erjavia prema kojem je bilo ukupno 109 000 iseljenika, to smatra pretjeranim barem za 10 000 stanovnika).

32

Budui da je najvei dio Talijana ivio u priobalnom prostoru unutranjost Istre slabije je pogoena iseljavanjem, ali Pazin ve u meuratnom razdoblju biljei pad broja stanovnika, koji se poslije Drugog svjetskog rata samo nastavio, i popisom iz 1948. utvreno je smanjenje od 1833 stanovnika u odnosu na 1931. godinu. Zbog sloenosti zbivanja tog razdoblja nemogue je utvrditi toan broj emigranata s podruja Grada Pazina, pogotovo ako se spomene da je Pazin stradao u bombardiranju, a da se ne zna toan broj poginulih i odvedenih u logore. Uz sve to, unutranjost Istre i Pazin, obiljeeni su iseljavanjem stanovnitva u smjeru priobalja zbog breg industrijskog razvoja urbanih sredita na obali, ali i pojave masovnog turizma. Privlana mo Pazina, koji je obiljeen nedovoljnim industrijskim razvojem, nije se mogla usporeivati sa veim sreditima, dok su ruralna naselja Grada Pazina najvie pogoena iseljavanjem u Pazin, i ostala vea urbana sredita. Krug nepovoljnih demografskih zbivanja zatvarala je smanjena rodnost u tom razdoblju kao rezultat iseljavanja stanovnitva fertilne dobi koje je trebalo poveati demografske resurse potrebne za razvoj.

Sl. 21. Udio doseljenih u ukupnom stanovnitvu Grada Pazina 2001. g.

Izvor: Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.: Migracijska obiljeja stanovnitva, CD-ROM, DZS, Zagreb, 2003.

33

Od ukupnog broja stanovnika Grada Pazina 2001. godine 57,4% od roenja ivi u Gradu, dok je udio doseljenih 42,6%. Najvei udio doseljenih ima naselje Bertoi, i ujedno je jedino u kojem je vie od polovice stanovnitva roeno van naselja (67,6%) (sl. 21.). Razlog tome je neposredna blizina glavnog smjera irenja (JZ) naselja Pazin i industrijske zone Ciburi, te smjetaj uz glavne cestovne pravce i eljezniku prugu, a vrlo je specifian razvoj zabiljeilo u kratkom razdoblju 1991.-2001., kada je broj stanovnika intenzivnim doseljavanjem povean za 78% (121). Udio doseljenih izmeu 40-50% imaju naselja Lindar, Pazin, Lovrin, Zareje i Heki. Razlog doseljavanja u ta naselja je blizina Pazina (gospodarsko sredite) i smjetaj uz glavne prometne pravce. Ostala naselja imaju udio doseljenih manji od prosjeka Grada, a periferna naselja koja su prometno slabije povezana sa Pazinom i glavnim prometnim pravcima, a time i depopulacijska i slabije urbanizirana, imaju najmanji udio doseljenih (sl. 21.). Vie od polovice doseljenih (52,5%) na podruje Grada Pazina je iz drugih opina Istarske upanije, to je rezultat mogunosti zaposlenja u Pazinu koji je najvee urbano sredite u unutranjosti Istre, pa mu prirodno gravitiraju sve susjedne opine (sl. 22.).

6.3 11.8 29.4 iz drugog naselja iste opine iz druge opine iste upanije iz druge upanije iz inozemstva

52.5

Sl. 22. Doseljeni na podruje Grada Pazina prema mjestu prethodnog boravka (2001. g.)
Izvor: Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.: Migracijska obiljeja stanovnitva, CD-ROM, DZS, Zagreb, 2003.

34

2.8 12.6 25.9 do 1945. 1946.-1960. 1961.-1970. 13.3 1971.-1980. 1981.-1990. 1991.-2001.

24.8

20.5

Sl. 23. Doseljeni na podruje Grada Pazina prema vremenu doseljenja (2001. g.)
Izvor: Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.: Migracijska obiljeja stanovnitva, CD-ROM, DZS, Zagreb, 2003.

Skoro treinu od ukupnog broja doseljenih (29,4%) ine preseljenja unutar Grada Pazina i to uglavnom iz slabije urbaniziranih, perifernih naselja u Pazin i prigradska naselja uz eljeznicu i glavne prometnice. Iz drugih upanija Hrvatske doselilo je 11,8%, a iz inozemstva 6,3% ukupno doseljenih, to je rezultat neusporedive gospodarske moi turistikih sredita Istre u priobalju u odnosu na Pazin. Ako se uzme u obzir ivotni vijek, odnosno smrtnost, udjeli doseljenih na podruje Grada Pazina prema vremenu doseljenja su podjednako zastupljeni u svim promatranim periodima (sl. 23.), iako relativno veliki udio doseljenih u razdoblju 1971. - 1980., a posebno 1981. 1990., u odnosu na posljednje desetljee svjedoe o usporavanju gospodarskog razvoja Pazina, ija je najvea dinaminost bila upravo u tim desetljeima, i sada sve vie zaostaje za veim gradovima. O tome svjedoi i pokuaj smanjivanja sve veih razlika izmeu priobalja i unutranjosti Istre, proglaenjem Pazina administrativnim sreditem upanije nakon osamostaljenja Republike Hrvatske.

35

5. 3. 2. Dnevna cirkulacija stanovnitva Najvei pozitivni utjecaj na dnevnu pokretljivost stanovnitva imaju razvoj i disperzija funkcije rada te modernizacija prometne infrastrukture, a sama dinamika dnevnog cirkuliranja pospjeuje suburbanizaciju nekog prostora. Udio dnevnih cirkulanata u ukupnom stanovnitvu Grada Pazina 2001. godine iznosio je 25,85%. Od toga 2/3 (67,5%) ini zaposleno stanovnitvo, 29,2% uenici, a 3,2% studenti (izraunato prema - Popis 2001.: Dnevni i tjedni migranti, po naseljima, 2003). Obrazovna funkcija vrlo je centralizirana, s obzirom na to da je Pazin jedino naselje sa srednjokolskim ustanovama, a osim osnovne kole u Pazinu, postoje 2 podrune kole u Trviu i Kaergu sa vrlo malim brojem uenika u odnosu na Pazin. Od ukupnog broja zaposlenog stanovnitva koje cirkulira na dnevnoj bazi 60% radi u drugom naselju Grada Pazina, priblino 40% radi u drugoj opini Istarske upanije, dok je broj onih koji rade u drugim upanijama zanemariv. Glavno odredite zaposlenih cirkulanata je, oekivano, Pazin, koji je sredite mikroregije, a polovicu zaposlenih u drugim opinama ini upravo stanovnitvo naselja Pazin koje svakodnevno odlazi raditi u vea urbana sredita Istre.
0.9 u drugom naselju iste opine u drugoj opini iste upanije 39.1

60.0

Sl. 24. Aktivno stanovnitvo Grada Pazina koje obavlja zanimanje i dnevno cirkulira na rad prema mjestu rada 2001. g.
Izvor: Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.: Dnevni i tjedni migranti, po naseljima, CD-ROM, DZS, Zagreb, 2003.

36

Ako izostavimo naselje Zamaski Dol zbog malog broja zaposlenih, Pazin je jedino naselje s manje od 50% dnevnih cirkulanata u zaposlenom stanovnitvu(16%). Naselje Trvi ima 52 % zaposlenih dnevnih cirkulanata, a ostala naselja jo nemaju dovoljno razvijenu funkciju rada i putuju na posao uglavnom u Pazin (izraunato prema - Popis 2001.: Dnevni i tjedni migranti, po naseljima, 2003).

5. 4. Tipovi opeg (ukupnog) kretanja stanovnitva Tip opeg kretanja stanovnitva sintezni je pokazatelj odnosa prirodne promjene stanovnitva i prostorne pokretljivosti u odreenom periodu. S obzirom na migracijsku bilancu, osnovna podjela tipova opeg kretanja stanovnitva je na emigracijski (E) i imigracijski tip (I), a intenzitet prirodne promjene i migracije u odnosu na ukupnu promjenu odreuje dodatnih 4 podtipa osnovnih skupina. Emigracijska skupina dijeli se na: E1 - emigraciju, E2 - depopulaciju, E3 - izrazitu depopulaciju i E4 - izumiranje, a imigracijska skupina dijeli se na:I1 - ekspanziju imigracijom, I2 - obnovu imigracijom, I3 - slabu regeneraciju imigracijom i I4 - vrlo slabu regeneraciju imigracijom (Nejami, 2008). U razdoblju 1971. 1981. podruje Grada Pazina pripada tipu porasta imigracijom (I1), odreenog pozitivnom migracijskom bilancom i prirodnim prirastom, dok je desetljee kasnije negativna migracijska bilanca uz jo uvijek pozitivan prirodni prirast utjecala da Grad Pazin bude podruje emigracije (E1) (izraunato prema Naselja i stanovnitvo RH, 2005; Tablogrami roeni i umrli po naseljima, 2010). Ta promjena slabljenja gospodarstva Pazina u odnosu na ostala sredita, ponajvie zbog turizma koji je imao sve veu ulogu u gospodarstvu priobalnog prostora zapadne Istre. Podruje Grada Pazina u razdoblju 1991. 2001. obiljeeno je negativnom (relativno velikom) migracijskom bilancom najveeg naselja Pazina, ali budui da je prirodni prirast na podruju cijelog Grada bio pozitivan, i to samo za jedan manji od ukupnog smanjenja broja stanovnika moe se rei da ima prijelazna obiljeja izmeu tipa depopulacijskog (E2) i izrazito depopulacijskog podruja (E3). Veina naselja, njih 10, pripada imigracijskim tipovima, no treba

37

rp(%)
E2
30 25 20 15

E1

E3

10 5 0

I1

r (%)
5 10 15 20 25 30

-30 -25 -20 -15 -10

-5 0 -5 -10 -15 -20 -25

E4

I2

I4

-30

I3

Sl. 25. Tipovi opeg kretanja stanovnitva Grada Pazina po naseljima 1991. 2001. (bez naselja Bertoi10)
Izvori: Naselja i stanovnitvo RH 1857. 2001., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2005.; Tablogrami roeni i umrli po naseljima 1964.-2010., DZS, Zagreb, 2010.

napomenuti da male vrijednosti prirodnog prirasta ili migracijske bilance, s obzirom na broj stanovnika i relativno kratki analizirani period, utjeu na razlike u tipovima naseljima (sl. 25.). Naselja Bertoi, Lindar, Lovrin, Vela Traba i Zabreani pripadaju tipu I2 (sl. 25., sl. 26.). Zajedniko obiljeje svih navedenih naselja je blizina glavnih prometnih pravaca i glavnog smjera irenja naselja Pazin (JZ). Dva naselja pripadaju tipu slabe obnove imigracijom, s time da je u sluaju Zamaska to rezultat vrlo malih apsolutnih promjena. Tri naselja biljee specifinu
10

Zbog bolje preglednosti naselje Bertoi je izostavljeno, budui da u periodu od samo10 godina biljei promjenu broja stanovnika od 78%

38

situaciju s obzirom na to da Heki i Brajkovii biljee nultu stopu prirodne promjene, a Jeenj ukupne promjene, no sva su imigracijska podruja. Zanimljivo je da Pazin pripada tipu izrazite depopulacije, iako biljei prirodnu promjenu od skoro 5%. To je rezultat iseljavanja relativno velikog broja stanovnika u razvijenija sredita to je pokazatelj perspektive unutranjosti Istre. Uz Pazin, jo 7 naselja pripada emigracijskim tipovima, a sva su smjetena na sjeveru Grada, izolirana od razvojnog pravca uz glavne prometne tokove.

Sl. 26. Tipovi opeg kretanja stanovnitva Grada Pazina po naseljima 1991. 2001.
Izvor: Naselja i stanovnitvo RH 1857. -2001., CD-ROM, DZS, Zagreb, 2005.; Tablogrami roeni i umrli po naseljima 1964.-2010., DZS, Zagreb, 2010.

39

6. BIOLOKI SASTAV STANOVNITVA GRADA PAZINA

Tab. 5. Bioloka struktura stanovnitva Grada Pazina i Hrvatske 2001. g. Koeficijent feminiteta Udjeli velikih dobnih Indeks Prosjena skupina (%) dobne ukupnog starosti dob skupine stanovnitva 0-19 20-59 >59 20-39 g. Grad (ukupno) 24,8 55,5 19,5 78,5 37,79 103,3 96,2 Pazin (naselje) 23,1 59,6 17,0 73,9 37,54 106,6 93,2 Ostala naselja 26,9 50,6 22,3 83,1 38,07 99,5 100,2 Hrvatska 23,7 54,30 21,5 90,7 38,68 107,8 98,6
Izvor: Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.; Stanovnitvo prema spolu i starosti, po naseljima, CD-ROM, DZS, Zagreb, 2003.

6. 1. Sastav stanovnitva prema spolu Stanovnitvo Grada Pazina 2001. godine imalo je obiljeja neravnotee prema spolu, budui da je prisutan viak ena u odnosu na mukarce (Kf = 103,3), to je zapravo uobiajeno i na dravnoj razini (i veine drutveno gospodarski razvijenijih zemalja). Manjak ena u mlaoj i fertilnoj dobi, a viak u starijoj rezultat je diferencijalnog nataliteta i mortaliteta po spolu. Koeficijent feminiteta je manji u odnosu na hrvatski prosjek, a jedan od moguih razloga su i vee mogunosti zaposlenja u priobalju u odnosu na unutranjost gdje je razvijeniji tercijarni sektor (pogotovo turizam) pa ene iseljavaju u tom smjeru. Na razini naselja velika je razlika izmeu ruralnih naselja i Pazina kao urbanog sredita, gdje je prisutan viak ena kao rezultat migracije selo-grad, odnosno njezine selektivnosti prema spolu koja je karakteristina za ruralni egzodus. U prvom periodu iseljavanja u smjeru gradova prevladavaju mukarci, a kasnije ene odlaze vie i u veem broju to pridonosi smanjenju stope rodnosti i depopulaciji sela (Nejami, 2008). Specifino je to na razini naselja Pazin, ima manje ena u fertilnoj dobi u odnosu na prosjek ostalih naselja i hrvatski prosjek, a posljedica je veeg iseljavanja ena u razvijenije urbane sredine, gdje tercijarni sektor prevladava nad sekundarnim (sl. 27.) To je obiljeje vrlo nepovoljno za stanovnitvo Pazina i dosta govori o njegovoj gospodarskoj zaostalosti u odnosu na priobalna sredita koja neusporedivo razvijenija. Viak ena u dobi 20-39 godina imaju, oekivano, razvijenija naselja, smjetena uz naselje Pazin, dok je 40

vrlo visok specifini koeficijent feminiteta Zamaska i Vele Trabe rezultat malih apsolutnih vrijednosti i razlika te ne pokazuje objektivno stanje (sl. 27.).

Sl. 27. Koeficijent feminiteta u dobi 20-39 godina po naseljima Grada Pazina 2001. g.
Izvor: Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.; Stanovnitvo prema spolu i starosti, po naseljima, CD-ROM, DZS, Zagreb, 2003..

6. 2. Sastav stanovnitva prema dobi Dobni sastav stanovnitva indikator je povijesnog razvoja odreenog prostora, i vaan je za trenutni i budui demografski i gospodarski razvoj, s obzirom na to da promjene u dobnoj strukturi stanovnitva odreuju budue prirodno kretanje stanovnitva, odnosno stvaraju demografske resurse potrebne za razvoj. Proces smanjenja udjela mladih i poveanja udjela starog stanovnitva, tipian za razvijenije zemlje, Hrvatsku je zahvatio ve 1960-ih kada udio starog stanovnitva prelazi

41

graninu vrijednost od 12% (Nejami, 2008). Stanovnitvo Grada Pazina takoer prati trend demografskog starenja. Udio starog u ukupnom stanovnitvu Grada Pazina 2001. godine iznosio je 19,5 %, ime je ispod dravnog prosjeka, ali svejedno upuuje na injenicu da je stanovnitvo poelo starjeti (tab. 5.). etvrtinu stanovnitva Grada pazina 2001. godine inilo je mlado stanovnitvo (24,8%), dok je udio zrelog iznosio 55,5%. Prosjena dob bila je na razini hrvatskog prosjeka, dok je indeks starosti (78,5) dosta nii od prosjeka Hrvatske (90,7) i uz pozitivna politika i gospodarska djelovanja na podruju Grada moglo bi se izbjei da selektivnom migracijom, s obzirom na dob, doe na tu razinu.

Sl. 28. Indeks starosti stanovnitva po naseljima Grada Pazina 2001. g.

Izvor: Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.; Stanovnitvo prema spolu i starosti, po naseljima, CD-ROM, DZS, Zagreb, 2003.

Na razini naselja indeks starosti se poveava udaljavanjem od gradskog sredita, a najmanje udjele starog stanovnitva imaju naselja uz glavne prometne pravce koja imaju najvei 42

udio doseljenih. Naselja na sjeveru u kojima je slaba funkcija rada, i slabije su prometno povezana sa Pazinom imaju najvei udio starog stanovnitva, a ak 4 naselja ima vie stanovnika starijih od 60 godina nego mladih do 19 (sl. 28). Stanovnitvo Grada Pazina 2001. godine pripadalo je starom tipu dobne piramide, s time da je udio osoba starijih od 65 godina (13,73%) vei od 12% znai da ima obiljeja izrazito starog stanovnitva, karakteristina i za Hrvatsku u cjelini (Nejami, 2008). Dvije bazine dobne skupine (0 - 4, 5 - 9) suene su u odnosu na dvije starije skupine (10 - 14, 15 - 19) pa je jasna inverzija dobnog sastava uvjetovana prirodnim kretanjem (sl. 29). Suene dobne skupine 25 - 34 rezultat su emigracije stanovnitva koje je zbog posla otilo u razvijenija gradska sredita. Zbog smanjenog nataliteta tijekom tijekom Drugog svjetskog rata slabija je dobna skupina 55-59, a kompenzacijski natalitet tijekom 50-ih razlog je to su jae skupine 40-49. Neravnotea meu spolovima u starijim skupinama posljedica je diferencijalnog mortaliteta.

95 i vie 90-94 85-89 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10.-14 5.-9 0-4 2 0 2

6 %

Sl. 29. Dobno-spolna piramida stanovnitva Grada Pazina 2001. g.

Izvor: Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.; Stanovnitvo prema spolu i starosti, po naseljima, CD-ROM, DZS, Zagreb, 2003.

43

7. DRUTVENO-GOSPODARSKI SASTAV GRADA PAZINA

7.1. Gospodarski sastav Udio aktivnog u ukupnom stanovnitvu pokazatelj je razvijenosti nekog podruja, i jedna je od najvanijih sastavnica gospodarske strukture. Ekonomski aktivno stanovnitvo 2001. godine inilo je gotovo polovicu (46,8%) ukupnog stanovnitva Grada Pazina ime je iznad hrvatskog prosjeka od 44% (tab. 6.). Osobe s osobnim primanjima inile su etvrtinu (23,9%), a uzdravano stanovnitvo 29% ukupnog stanovnitva. Tab. 6. Stanovnitvo Grada Pazina prema ekonomskoj aktivnosti 2001. g Ukupno S osobnim Aktivno st. st. prihodom Broj Broj Udio (%) Broj Udio (%) Pazin Ostala naselja Grad (ukupno) 4986 4241 9227 2496 1826 4322 50,06 43,06 46,84 1167 1042 2209 23,41 24,57 23,94

Uzdravano st. Broj 1323 1373 2696 Udio (%) 26,53 32,37 29,22

Izvor: Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.: Stanovnitvo prema aktivnosti i spolu, po naseljima, CD-ROM, DZS, 2003.

Na razini naselja najvei udio aktivnog stanovnitva, oekivano, ima Pazin, a 4 naselja s udjelom manjim od 40% (sl. 30) su ujedno i naselja s najnepovoljnijom dobnom strukturom, odnosno najveim udjelom starog stanovnitva. Udio osoba s osobnim prihodom jednak je na razini gradskog sredita i ruralne okolice, dok je udio uzdravanog stanovnitva vei u ruralnim naseljima. U strukturi aktivnog stanovnitva Grada Pazina 2001. godine prevladavaju zaposleni u tercijarnim sektoru u kojem radi polovica stanovnitva (49,8%) (tab. 7.). U sekundarnim djelatnostima zaposleno je 45,9% stanovnitva, a u primarnom sektoru 4,3%. ak 2/3 zaposlenih u tercijarnom sektoru radilo je u gradskom sreditu, od ega najvie u trgovini, javnoj upravi i prijevoznim tvrtkama. Uz Pazin, samo jo Beram i Bertoi biljee udio zaposlenih u tercijarnom sektoru vei od 50% (51,8%). U 13 naselja sekundarni sektor zapoljavao je vie od polovice zaposlenih (sl. 31.).

44

Sl. 30. Sastav stanovnitva Grada Pazina prema ekonomskoj aktivnosti 2001. g. (po naseljima)
Izvor: Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.: Stanovnitvo prema aktivnosti i spolu, po naseljima, CD-ROM, DZS, Zagreb, 2003.

Tab. 7. Zaposleni Grada Pazina prema sektorima djelatnosti 2001. g. Ukupno Primarni sektor Sekundarni sektor Broj % Broj % Broj % 2126 100 45 2,12 857 40,31 Pazin Ostala 1611 100 116 7,20 857 53,20 naselja Grad 3737 100 161 4,31 1714 45,87 (ukupno)

Tercijarni sektor Broj % 1224 57,57 638 1862 39,60 49,83

Izvor: Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.: Zaposleni prema preteitoj aktivnosti po tipu naselja stanovanja, spolu i podruju djelatnosti, CD-ROM, DZS, Zagreb, 2003.

45

Najvie ih je, naravno, radilo u Pazinu gdje je bila razvijena kemijsko- tekstilna industrija, prerada plastike, obrada graevnog kamena i mesna industrija. Razvoj industrije koji je svoj vrhunac imao u 80-im godinama 20. stoljea samo desetak godina kasnije je, kroz pretvorbu i privatizaciju, doivio velike promjene. Kemijsko tekstilna industrija 'Pazinka' u 80-im godinama je zapoljavala vie od 1700 radnika, da bi poetkom 90-ih smanjila broj zaposlenih na 1400 i na kraju otila u steaj 2003. godine sa jedva 400 zaposlenih ljudi. Puris je poetkom 90-ih imao 1150 radnika, i od tad se broj radnika smanjuje pa je 2011. imao malo vie od 300 zaposlenih. Iako se u 90-im razvijaju tercijarne djelatnosti, pad industrijske proizvodnje i prerade jedan je od razloga to Pazin u zadnjem meupopisnom razdoblju ima izrazito negativnu migracijsku bilancu.

Sl. 31. Zaposleno stanovnitvo Grada Pazina prema sektorima djelatnosti po naseljima 2001.g.
Izvor: Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.: Zaposleni prema preteitoj aktivnosti po tipu naselja stanovanja, spolu i podruju djelatnosti, CD-ROM, DZS, Zagreb, 2003.

46

Primarni sektor zapoljava najmanji broj ljudi u 17 naselja Grada Pazina. U Zamaskom Dolu udio zaposlenih u primarnom sektoru vei je od 50%, no to je rezultat malog apsolutnog broja zaposlenih (ukupno 9, od ega 5 u primarnom sektoru). Jedino je u tom naselju udio poljoprivrednog u ukupnom stanovnitvo vei od 10% (26,7%), dok je u polovici naselja taj udio manji od 3% (sl. 32.).

Sl. 32. Udio poljoprivrednog stanovnitva po naseljima Grada Pazina 2001. g.

Izvor: Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.: Poljoprivredno stanovnitvo prema aktivnosti i spolu, po naseljima, CD-ROM, DZS, Zagreb, 2003.

7. 2. Obrazovni sastav Obrazovna struktura jedan je od pokazatelja razvijenosti nekog prostora, odnosno potencijala njegovog gospodarskog razvoja. Dvije komponente obrazovnog sastava koje najbolje pokazuju razvijenost obrazovne strukture su udio nepismenih u ukupnom stanovnitvu i udio visokoobrazovanih koji je vrlo vaan u zemljama tranzicijskog karaktera, te predstavlja komparativnu prednost. 47

Najvie stanovnika Grada Pazina imalo je zavrenu srednju kolu (46,6%) (sl. 32.). Treina stanovnitva imala je zavrenu osnovnu kolu, dok je 12,1% ljudi imalo je visok ili vii stupanj obrazovanja. Bez zavrene osnovne kole bilo je manje od 10% stanovnika. Usporeujui te podatke s dravnim prosjekom, Pazin je imao skoro jednak udio visokoobrazovanih i onih koji su zavrili srednju kolu, dok mu je udio onih bez zavrene osnovne kole upola manji, pa se moe zakljuiti da ima bolju obrazovnu strukturu. Usporeujui udio nepismenih u ukupnom stanovnitvu Pazin je takoer iznad razine hrvatskog prosjeka (1,77%), budui da je imao tek 0,57% nepismenih, od kojih je veina starija od 65 godina (Izraunato prema Popis stanovnitva 2001.: Stanovnitvo staro 10 i vie godina prema spolu, a nepismeni prema starosti, po gradovima/opinama, www.dzs.hr). Na razini naselja, oekivano, Pazin ima daleko najvii udio visokoobrazovanih, a takoer i najmanji udio onih bez zavrene osnovne kole, koji je najvii kod ruralnih naselja s nepovoljnom dobnom strukturom, odnosno s relativno velikim udjelom starog stanovnitva.

12.1%

9.3%

Nezavrena osnovna kola Osnovna kola

Srednja kola 31.9% Via kola, fakultet ili vie

46.6%

Sl. 32. Obrazovna struktura stanovnitva Grada Pazina 2001. g.

Izvor: Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.: Stanovnitvo staro 15 godina i vie prema spolu i zavrenoj koli, CD-ROM, DZS, Zagreb, 2003.

48

8. DEMOGRAFSKI RESURSI KAO OSNOVA RAZVOJA

Jedan od temeljnih preduvjeta drutveno-gospodarskog razvoja nekog prostora su demografski resursi istog, odnosno dinamika i smjer demografskih promjena. Prema tome, negativna demografska obiljeja, kao to su starenje stanovnitva, smanjenje rodnosti, niska razina obrazovanosti i poveana emigracija mladog i zrelog stanovnitva smanjuju potencijal gospodarskog razvoja, dok se pozitivna demografska obiljeja reflektiraju u cjelokupnom razvoju potencirajui njegov rast. Kao indikator demografskih resursa u ovom radu koriten je sintezni indeks demografskih resursa (ider) kojim se na jednostavan i kategoriziran nain pokuava objasniti korelacija demografskih znaajki i drutveno-gospodarskog razvoja. ini ga 15 demografskih varijabli i izraunava se prema formuli ider = k demografski indeks, io indeks obrazovanosti, a (idem + io), pri emu je idem

k koeficijent koji predstavlja ukupno

stanovnitvo, s time da je referentni izvor popis stanovnitva 2001. godine (Nejami i dr., 2009). Tipologija prostora Republike Hrvatske na razini gradova i opina, prema indeksu demografskih resursa, pokazala je da Grad Pazin pripada tipu C kojeg karakteriziraju preteno dobra demografska obiljeja i potencijali te uglavnom dobra razina obrazovanosti (Nejami i dr., 2009). Analiza ove pojednostavljene tipologije na razini Istre ukazuje na unutarregionalnu nejednakost ve objanjenu u ovom radu, koju treba shvatiti u kontekstu sloenih drutvenogospodarskih zbivanja odreenih ponajvie sve intenzivnijim procesom koncetracije demografskog i gospodarskog razvoja u veim urbanim sreditima poput Porea, Pule, Rovinja i Umaga, koja imaju vii indeks demografskih resursa, a time i vii potencijal cjelokupnog razvoja koji se reflektira u veoj privlanoj moi u odnosu na Pazin. S obzirom na privremene rezultate popisa stanovnitva 2011., metodom linearne ekstrapolacije na temelju opeg kretanja stanovnitva Grada Pazina u periodu 2001. - 2011. procjenjuje se da e se broj stanovnika nastaviti smanjivati, te e 2021. godine iznositi 8033, odnosno 597 stanovnika manje u odnosu na prethodni popis stanovnitva. Navedena prognoza rezultat je oekivanog pada broja stanovnika sredinjeg naselja koje bi prvi put od popisa 1971. godine trebalo imati manje od 4000 stanovnika. Uz poduzetnika ulaganja i promjenu politike volje ova se loa prognoza moe izbjei, no s obzirom na drutveno-gospodarska zbivanja u svijetu i Hrvatskoj njezina je ostvarivost trenutno vrlo izgledna. 49

9. ZAKLJUAK
Prvi suvremeni popis stanovnitva 1857. godine Grad Pazin doekao je kao sjedite Istarskog okruga, no ne zadugo. Gotovo stoljee i pol nakon toga, u okviru Republike Hrvatske donesena je politika odluka prema kojoj je Pazin ponovno postao administrativnim sreditem Istre, zahvaljujui povijesnom znaaju i elji da unutranjost Istre ne bude samo zalee gospodarski razvijenijem uskom obalnom pojasu. Drutveno-gospodarska kretanja koja su tradicionalno potencirala razlike izmeu priobalja i unutranjosti Istre tijekom 20. stoljea, u okviru nove drave nisu se promijenila. Unutranjost Istre jo uvijek zaostaje, a razvijen turistiki potencijal kao sve vea komparativna prednost zapadne obale Istre, pritie stanovnitvo Grada Pazina koje obiljeava demografsko starenje uzrokovano sve manjom stopom rodnosti i sve veom emigracijom. Gradsko sredite tijekom 90-ih godina poelo je, prvi put nakon Drugog svjetskog rata, gubiti stanovnitvo. U razdoblju koje je uslijedilo privatizacija je dovela do steaja nekad najvee tvornice Pazina, a gubitak radnih mjesta obiljeio je i ostale vee industrije. Pretjerana koncentracija stanovnitva i gospodarstva Istre nastoji se izbjei pisanjem novih 'strategija razvoja' no bez materijalizacije tih strategija Grad Pazin sredite je, gospodarski i demografski, sve zaostalije periferije jedne od najrazvijenijih regija u Hrvatskoj. Prema najnovijim podacima popisa stanovnitva 2011. Pazin (gradsko sredite) je u posljednjem meupopisnom razdoblju izgubio vie od 12% stanovnitva. Porazne demografske statistike u budunosti mogu se izbjei samo ponovnim ulaganjem u industriju i privlaenjem novih investicija iz Europske Unije. Razvoj ruralnog turizma u unutranjosti Istre, kao zaseban proces, ne moe revitalizirati prostor Grada Pazina kojem su potrebne konkretne politike odluke koje e zadrati mlado stanovnitvo u Pazinu i sprijeiti daljnju depopulaciju ovog prostora.

50

LITERATURA
Bai, K., 1990: Istra - pregled stanovnitva i naseljenosti, Geografski horizont, 36 (2), 27-32 Bartoli, A., Perentin, N., 1989: Demografska kretanja u opini Pazin, Pazinski memorijal 19 (2), 59-71 Berti, I., 1997: Istra - geografska obiljeja, Geografski horizont 43 (2), 11-34 Cerovac, V., 1989: Drutveno-ekonomski razvoj Pazina i Pazintine u prvih deset godina slobode (1945-1955), Pazinski memorijal 19 (2), 71-81 Dukovski, D., 2004: Istra: kratka povijest dugoga trajanja: od prvih naseobina do danas, Istarski ogranak Drutva hrvatskih knjievnika, Pula Klemeni, M., Kuar, V., Richter ., 1993: Promjene narodnosnog sastava Istre: Prostorna analiza popisnih podataka 1880-1991., Drutvena istraivanja, 4-5 (6-7), 607629 Ladavac, A., 1989: Privredni razvoj Pazina i Pazintine od ezdesetih godina do danas, Pazinski memorijal 19 (2), 81-91 Nejami, I., 2008: Stanovnitvo Hrvatske: demogeografske studije i analize, Hrvatsko geografsko drutvo, Zagreb Nejami, I., Toski, A., Mieti, R., 2009: Demografski resursi Republike Hrvatske: sintetini pokazatelji za upanije, gradove i opine, Hrvatsko geografsko drutvo, Zagreb Rogli, J., 2006: Geografske regije Hrvatske i susjednih zemalja: geografske posebnosti i razvojni procesi, kolska knjiga, Zagreb egota, T., Filipi, A., 1996: Klimatologija za geografe, kolska knjiga, Zagreb Zupanc, I., 2004: Demogeografski razvoj Istre od 1945. do 2001., Hrvatski geografski glasnik, 66 (1), 67-102

51

IZVORI

Klimatski atlas Hrvatske 1961. -1990., 1971.-2000., www.meteo.hr, lipanj 2012. Naselja i stanovnitvo Republike Hrvatske 1857. - 2001., CD-ROM, Dravni zavod za statistiku, Zagreb, 2005. Pazinska Kneija, Istarska enciklopedija, http://istra.lzmk.hr/, lipanj 2012. Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.: Dnevni i tjedni migranti, po naseljima, CD-ROM, Dravni zavod za statistiku, Zagreb, 2003. Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.: Migracijska obiljeja stanovnitva, CD-ROM, Dravni zavod za statistiku, Zagreb, 2003. Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.: Poljoprivredno stanovnitvo prema aktivnosti i spolu, po naseljima, CD-ROM, Dravni zavod za statistiku, Zagreb, 2003.

Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 2011.: Prvi rezultati po naseljima, www.dzs.hr, svibanj 2012. Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.: Stanovnitvo prema aktivnosti i spolu, po naseljima, CD-ROM, Dravni zavod za statistiku, Zagreb, 2003. Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.; Stanovnitvo prema spolu i starosti, po naseljima, CD-ROM, Dravni zavod za statistiku, Zagreb, 2003. Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.: Stanovnitvo staro 10 i vie godina prema spolu, a nepismeni prema starosti, po gradovima/opinama, www.dzs.hr, svibanj 2012.

Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.: Stanovnitvo staro 15 godina i vie prema spolu i zavrenoj koli, CD-ROM, Dravni zavod za statistiku, Zagreb, 2003. Popis stanovnitva, kuanstava i stanova 31. oujka 2001.: Zaposleni prema preteitoj aktivnosti po tipu naselja stanovanja, spolu i podruju djelatnosti, CD-ROM, Dravni zavod za statistiku, Zagreb, 2003.

Tablogrami roeni i umrli po naseljima 1964.-2010., Dravni zavod za statistiku, Zagreb, 2010.

52