Bilgi (8) 2004 / 1 : 21-42

Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat

Hamza Ate * Soner nal **

zet: Tarihilerin Medeniyetlerin afa olarak adlandrdklar Eski Ortadounun, devlet kavramnn ilk olarak ortaya kt yer olmas dolaysyla, idare tarihinde nemli bir yeri vardr. Bu blgede devlet kurumunun ve kamu ynetimi tekilatnn ortaya kmasna rol oynayan iki nemli etken bulunmaktadr: Corafi alann zellii ve sosyal boyut. zellikle farkl kltr ve medeniyetlerin buluma ve kaynama yeri olan bu blgede halkn mterek sorunlara kolektif yaklama zorunluluu, srekli bir idari yaplanmann olumasna katk yapmtr. Bu blge kavimlerinin sahip olduu ruhsal ve mitik kkenli ynetim anlay (hiyerokrasi) da, evrende dzeni salayan Tanrnn yeryzndeki yansmas olan devlet ve devlet kurumlarnn olumasna psikolojik destekte bulunmutur. Bu makalede, Eski Ortadounun iki temel medeniyet havzas olan Mezopotamya ve Msrn siyasi ve idari yaplar, gnmz kamu ynetimi kavramlar yardmyla karlatrlmaktadr. Anahtar Kelimeler: Eski Ortadou, Devlet, Kamu Ynetimi, dari Tarih

1. Giri Tarihin balangc olarak kabul edilen M 5000lerden gnmze kadar geen 7000 yllk medeniyet tarihinde, neolitik dnemden global kozmopolitanizm ad verilen son dneme kadar geen sreci balatan, etkileyen ve bir bakma tarihin ak izgisini belirleyen en nemli olgu Ortadouda yerleik medeniyetlerin tarih sahnesine kmasdr. Mezopotamya ve Msr gibi yeryznn ilk medeniyetlerini douran Ortadou; modern anlamda devlet olgusunun ve siyasal rgtlenmenin kent-devlet biiminde kurguland ilk merkezdir (Claessen, 1978; Krader, 1979). Bu oluumun Ortadou kaynakl oluunu ise; Wittfogelun kuramsal altyapsn att sulama olgusu ile aklamak mmkndr. Wittfogele gre sulamal tarm kanal kazmay, bakmn yapmay ve su basknlarnn geni lekli denetimini gerektirdiinden devlet (gibi otorite sahibi ve kaynaklar sevk edici bir rgtn) m* **

Yrd. Do. Dr. H. Ate Kocaeli niversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm retim yesidir. Soner nal Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde yksek lisans rencisidir

22 Hamza Ate, Soner nal

dahalesini zorunlu klmaktayd 1 (Huot vd., 2000:76). Nitekim Msr ve Mezopotamya gibi ilk medeniyetler de, Nil, Frat ve Dicle nehirlerinin havzasnda kurulmutur. Bu nehirler tarafndan sulanan kurak corafyalar ise, M 5000lerden M 500lere kadar devam edecek olan 4500 yllk Ortadou uygarlnn oluumuna tanklk edecektir. Bu dnemde Ortadou, bilhassa Mezopotamya, olduka zgn ve yeniliki bir uygarln beii olarak, komu kltrlerden ok ndeydi (Friedman, 1979). Fakat, bu blge idari olarak her biri yerel bir hanedann ynetimindeki bir beylikler mozaii biiminde blnmt. Bu siteler veya, her birinin komularndan bamszln vurgulamak iin kullanlan deyimle bu kent-devletleri, mihenk noktasn, hi tartmasz, dini, siyasi ve akli faaliyetlerin younlat birim olan kentlerin oluturduu bir toplum modeli gelitirmitir (Huot vd., 2000: 66). Bu anlamda arkaik ve hiyerarize olmu bu kentsel yaplarn douu da, bir bakma ada dnyann douu olmutur (Sander, 1994: 25). 2. Ortadou: Devletin Doum Yeri Uygarln afana tank olan Ortadou medeniyeti, M 5000lerden M 500lere kadar srecek olan 4500 yllk, insanlk tarihinin en uzun ynetim deneyimlerinden birisidir. Tarma dayal yerleik ilk medeniyetlerin beii olan Ortadou medeniyet havzas ise, temelde Mezopotamya blgesi uygarlnn bir yksdr (Oppenheim, 1977). Mezopotamya, Gneydou Anadoludan balayarak, Basra Krfezine kadar uzanan Dicle ve Frat nehirleri arasnda kalan blgeye eski dnemlerde verilen addr. Zaten kelime olarak da iki nehir arasndaki lke anlamna gelmektedir. Yine bu blge Dou Akdeniz corafyasnda bulunan Kenan lkesi ile birlikte Bereketli Hilal olarak da nitelendirilmektedir. Akdeniz ile Gney ve Orta Asya arasnda bir kpr olan Mezopotamya, verimli tarm arazilerine ve canl bir ticaret hayatna sahip olmas nedeniyle ok sk istilalara ve glere uramtr (Sezer, 1979). Bu durum da corafyann, halklarn ve kltrlerin bir etkileim sahas olmasn gerektirdii gibi, maddi ve entelektel boyutuyla medeniyetin ilk olarak bu blgede geliimine de olanak salamtr (Laroche, 1974). Bir baka deyile, uygarln doumunda yerleik ve gebe halklar arasndaki uzun mcadelelerin yol at kltrel etkileimin ok belirgin bir yeri bulunmaktadr (Sander, 1994: 5; Ortayl, 1978). Bu blgenin medeniyet ve devlet gibi kavramlarda nc olmas, genel olarak sulama olgusuna balanmaktadr (Sezer, 1979; Service, 1975; Landsberger, 1944). Buna gre, rnein devlet kavramnn Mezopotamyada yeermeye balam olmasnn nedeni, Frat ve Dicle nehirlerinin aknn dzensiz, kabarma zamanlarnn ise belirsiz olmas idi. Blgede tarmn ancak sulamann rgtlenmesi
1

Wittfogel; teoremine devamla, sulama olgusunun hatta daha kapsaml bir tanm ile sulu tarm kkenli su kurumlarnn ilk despotik siyasal rejimlerin de kurulmasna neden o lduunu ileri srmektedir.

Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat 23

ve denetlenmesi ile mmkn olmas, insanlar gelimi su kanallar ve setler yapmaya ve bunlar srekli bakma zorlamtr. Gerekli kanal ebekelerinin tesisi ve bakm da, geni insan kitlelerinin tek bir otorite altnda dzenli emek vermesini gerektirmekteydi. Baka bir deyile, halklarn hayatlarn idame ettirebilmeleri iin karlatklar mterek sorunlara bu denli kolektif yaklama zorunluluu, ilkel anlamda belirli bir idari otoritenin ve bu otoriteye siyasal ballk duygusunun olumasna neden olmutur (Mann, 1986). dari otoritenin srekli bir ballk duygusuyla siyasal otoriteyi oluturmas da, blgede tarihin ilk otoriter monarilerinin kurulmasna zemin hazrlamtr (Krader, 1979). Thorkild Jacobsen, bu sreci ilkel demokrasiden mutlakiyet rejimine gei olarak grmektedir. Jacobsene gre, balangta, zgr insanlar geici ve belli kriz dnemlerinde, rnein bir sel baskn veya byk bir kargaa durumunda, glklerin almas iin otoriteyi ksmen ve sreli olarak zel bir kiiye kral veya rahip- devretmekteydiler. Baz hrsl krallar, emanet aldklar iktidar korumaya yneldiler ve bylece, idari ve hukuki otoritenin kaltsal sahipleri ve devletin en nemli iktisadi yaps olan kentin ana tapnann yneticileri durumuna geldiler (Huot, 2000: 75). te yandan, devletin burada oluumunu aklayan bir de ruhani gereke bulunmaktadr. Bu yaklama gre ise, devlet gibi omnipotent bir rgtn varl, blge halklarnn dinsel/ruhani inanlarnn somut dnyadaki bir ifade tarzdr (Haas, 1982). Ortadouda kurulan bu lka Monarilerinin hiyerokratik2 nitelikleri de bu yaklam iin nemli bir kant oluturmaktadr. Bir baka deyile, blgedeki kavimlerin sahip olduu Devlet gkteki sabit dzenin yeryzndeki rneidir: Tanrlar gkyzn nasl ynetiyorlarsa, devlet de yeryzn yle ynetmelidir anlay, blgede ilk ilke ve biimleri verilecek olan devletin ve bunun ilk nvesi olan teokratik siyasal ve idari dzenlerin de temel meruiyet kaynan oluturmutur. Kutsal Devlet fikrinin, phesiz Eski Ortadou kavimlerinde siyasal ve toplumsal bir karl da bulunmaktayd (Fried, 1978). Bunun en belirgin kant ise, ruhani ve dnyevi iktidar btnlnn, siyasal ve sosyal statler ile unvanlara da dorudan yansm olmasdr. yle ki Lgal sfatl ilk hkmdarlar, Patesi (Ba Rahip) ve Ensi (naib) gibi uhrevi manalar da ihtiva eden unvanlarla, ve kent tanrsnn temsilcisi sfatyla sitelerinin banda bulunmaktaydlar. Ancak, her ne kadar Mezopotamyadaki teokratik dzenin hakim bulunduu devlet anlay dini ve politik gleri tekelinde toplayan bir rahip-kral ynetici profili izse de, bu hibir zaman tanrsallk iddiasna dnmemitir. Kent-devletleri veya geni krallklar halinde rgtlenen Mezopotamya halklar Msrdaki gibi bir tanr-kral otoritesini tanmamlardr. Mezopotamyallar, topran, insanlarn ve mallarn mutlak efendisi tanrdr; kral ise sadece onun naibidir(Thema Larousse, s.38) dncesine sahiptiler.
2

Kutsal nitelikli ynetim

24 Hamza Ate, Soner nal

te yandan, blgedeki tinsel ve mitolojik dnyann zenginlii ve egemenlii, kraln yannda ruhban snf denilen ynetici bir snfn da ortaya kmasna neden olmutur. Kentlerin hem idari hem de ekonomik merkezleri olan tapnaklarda (Tuna, 1987) yaayan bu elit snf, tapnaklarn banda bulunan rahiplerden olumaktayd. Merkezi brokrasinin temsilcisi olarak bu rahiplerin, ynetsel grevleri yannda rnlerin tapnaklarda toplanmas, muhasebe kaytlarnn tutulmas ve pay edilmesi gibi iktisadi nitellikte grevleri de vard. Ayrca sulama kanallarnn inas ile bentlerin ve teraslama sisteminin dzenlenmesi, gl bir merkezi idari sistemini gelitirmi, bunun sunucunda da rahiplerden oluan etkili bir brokrasi gelimitir. Rahipler binlerce insann alt ina faaliyetlerini ynlendirmekte ve bu yetkilerini de tanrlara dayandrmaktaydlar (Sivriolu, 2000). Sistemin ve ruhani kltrn bir unsuru olarak doan ruhban snf, zamanla siyasal hviyetlerinin n plana kmas nedeniyle, hkmdarla g ve yetki atmas ierisine girmitir. Bu durum ada devlet sorunlarndan olan iktidar-brokrat atmasnn da tarihi temellerini atmas asndan dikkate deerdir. Bu g ve yetki atmas, ayn zamanda gnmz laik devlet yapsnn temellerini atmas asndan da nemlidir, nk ilk dini-siyasi erk ayrm srecini de balatmtr. Bu ayrmn ilk defa, M nc.bin yldan itibaren Smerlerde dini ve siyasi unvanlarn farkllamas sreci ile balam olduu kabul edilmektedir. Hatta 1939 tarihli Asur-Babil Krallnn Dini Karakteri adl kitabn yazar Rene Labata gre Mezopotamyada iktisadi yaam, balangta topran ve onun rnlerinin sahibi olan tapnaa bal bulunmakta ve Mezopotamya dnyasnn siyasi tarihi, ruhban snf ile krallk arasnda aama aama gerekleen ayrma biiminde zetlenebilmektedir (Huot vd., 2000: 75). Eski Mezopotamyadaki bu ayrmadan sonra, Ortadounun ve sonra btn dnyann kaderini deitirecek olan yaz sisteminin Smerliler tarafndan M 3500l yllarda bulunmas, uygarln baat gcn de pekitirmitir. Gelitirilen ivi Yazs ve bu sistemle yazya geirilmi olan Sam dili3, ilk uluslararas iletiim arac olarak tarihe gemitir. Yaznn ve M I..bin ylda alfabenin gelitirilmesi, dnsel ve sosyal srelerin kayt altna alnmaya balamasna neden olmutur. Bu srecin kamu ynetimi bakmndan nemi ise, ynetsel hayatn sistematize edilmesi fikrini hayata geirmede nemli bir ara sunmu olmasdr. Monarik sistemde kraln kiisel mlk saylan lke topraklarnda hasat edilen, ambara konan veya nceden ayrlan rnlere ilikin bilgilerin saray arivlerinde kaytl tutulmas ve uyruklara ilikin bilgilerin saklanmas gereklilii, yaznn idari yaama dahil olmasn salamtr. Bu gerekliliin bir dier sonucu da, gn gnne kayt tutan ve rahiplerden oluan profesyonel bir merkezi brokrasinin ortaya kmasna neden olmasdr. Nitekim kimi tarihiler, burada genel bir profili izilen Ortadou3

Asurlular ve Babilliler bu dili konuuyorlard.

Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat 25

Mezopotamya uygarln, bu niteliinden dolay rahip-devlet olarak tanmlamlardr (Johnson and Earle, 1987). 3. Eski Ortadounun Ksa Tarihi ya Da lk Devletli Toplumlar nsanolunun ilk kez kent devletler eklinde rgtlendii Mezopotamyada zamanla Smerler, Akkadlar, Asurlular, Babilliler ve Anadolu kkenli Hititler hkm srmlerdir4. Mezopotamyadaki bu kent-devlet deneyimleri, zamanla hiyerarik bir aa dnerek sayca az da olsa merkezde bir bakenti olan geni imparatorluklara da dnmlerdir (Landsberger, 1944). Ayn dnemde bir baka akarsu vadisinde, Nilde kurulan ve kronolojik olarak birbiri arkasna dizilen Msr Devletleri ve uygarl da, Ortadounun baat g olduu sre ierisinde deerlendirilebilir. Bu nedenle tarih ve corafya birlii yapan, birbirini besleyen ve yeniden reten bu iki medeniyetin dini, idari ve sosyo-kltrel yaps ile siyasal dzenleri arasndaki karlkl etkileimi karlatrmamz, btnleik olarak Ortadou uygarln anlamamza yardmc olacaktr. Ancak, ncelikle Msra gre daha az bilinen Mezopotamya uygarlnn kamu idaresi anlamnda nemli zelliklerine gz atmakta fayda bulunmaktadr. 3. 1. Smerler Mezopotamyada devlet diyebileceimiz nitelikte bir rgtsel yapya sahip ilk toplum olan Smerlerin, M 2800 yllarnda tarih sahnesine ktklar grlmektedir. Daha nce, M 5000-2800 yllar arasnda, bu blgede yaayan Tell Halaf, El Obeid5, Uruk, Dremdet ve Nasr kltrlerinin Smer kltrnn oluumunda nemli rolleri olduu kaydedilmektedir (stner, 2001: 125). ndus nehri veya Kafkasya zerinden geldikleri tahmin edilen Smerlerin bu blgeye gelmeleri, Yakndounun siyasal yapsn ve dnsel dnyasn derinden etkilemitir. Nitekim Aa Mezopotamyada kurulan bu kentsel uygarln hegemonik kltr, ksa zamanda Mezopotamya dnyas ile derinlemesine btnlemitir. Smerler, dou ile bat arasndaki6 kltrel etkileimin salanmas, bu etkileimden melez ancak pek ok ynyle zgn bir hegemonik kltr retme, ve siyasal /idari st-yap kurumlarnn oluturulmas gibi bir ok ilkleri gerekletirerek, uygarla ok nemli katklar yapmlardr. Smerler, gelitirmi olduklar ivi yazs ile tarih ncesinin en gelimi medeniyetini ve devletini kurmulardr. Devletin ilk ilke ve biimlerinin kent-devletler eklinde kurguland Smerlerde, siyasal rgtlenmenin bu ekilde paral olmas,
4

Smerler, Akkadlar, Asurlular ve Babilliler sonradan Ural-Altayik olarak, Hititler ise Hint-Avrupai olarak da adlandrlmlardr. Gney Mezopotamyada Smerlerin de iinde yer ald ok geni bir corafyada etkin olan kltr dairesi. Grek-Mezopotamya medeniyetleri

26 Hamza Ate, Soner nal

siyasal birliin ve barn ok ksa ve sreksiz olmasna yol amtr (Smerler, 2003). M 5000lerdeki Smer kent-devletlerinin bu yerellii, gnmzde global bir nitelik gsteren sosyal ve siyasal srelerle tam bir ztlk gstermektedir. Smer siyasal ynetim eklinin nemli bir zellii, salt despotik ve feodal yn ar basan, askeri bask aygtlaryla ayakta kalan bir devlet vurgusu tamamasdr. Smerlerin sadece askeri yntemlerle deil, ideolojik ve kltrel aygtlarla birlikte devleti ynetmeleri, o zamann daha kurumlar olumam toplumlarnda deil, binlerce yl sonra retilen demokratik devlet kuramlarnca ngrlebilen bir olgunlamann yansmas olarak deerlendirilebilir. Ancak, bu zelliin sadece Smerlerde deil, dier Eski Ortadou devletlerinde de bulunduu iddia edilmektedir. rnein, Sivrioluna gre (2000), Mezopotamyann en erken devletleri bile zorunlu kalmadka iddet aygtlarna ba vurmuyorlard. En nemli silahlar ideolojik ve kltrel olanlard. Klasik tarm toplumunun temel zelliklerini en iyi biimde yanstan Smerlerde (Johnson, 1987), ilk snfl toplum ve hiyerarik tabakalama da ortaya kmtr. Nitekim bu devlette siyasal iktidara katlm ve egemen g, kle olmayan hr vatandalara tannm bir hakt. Fakat klasik snflama dzeyleri arasndaki farkllk Grek Uygarlndan daha yumuak bir yapda idi. Smerler, kentlerin mihenk noktasn oluturduu bir toplum modeli gelitirmilerdir. Bu kentlerin kurulumu da tamamen teokratik nedenlere dayanmaktadr. Kentler, tanrlarn bir armaan olarak kabul edilmektedir. nk bnyesinde tanrlarn ikametgahlar olan ve Ziggurat ad verilen tapnaklar barndrmakta, berkitmeleriyle de bunlar korumaktadr. Bu yzden Smer kentleri iin tapnak-kent deyimi de kullanlmaktadr. Balcalar Nippur, Adab, uruppak, Umma, Uruk, Larsa ve Ur olan bu Smer Kentleri; Lgal unvanl krallar tarafndan ynetilirlerdi. Kent tanrsnn temsilcisi sfatyla sitelerin banda olan Lgaller, zamanla alternatif bir g olmaya balayan rahiplerle, g ve otorite mcadelesine girimilerdir. Bu g ve yetki atmasnn, gnmz laik devlet yapsnn temellerini atmas asndan nemli olan dini-siyasi erk ayrm srecinin balangc olmas ynnden zel bir nemi bulunmaktadr. Ancak, bu ayrmn Smer toplumsal, siyasal ve idari dzeninde makam ve yetkilerin karmakl bata olmak zere baz olumsuz etkiler yapt da dnlebilir. Nitekim, Smer yneticilerinin En, Ensi, Lgal gibi deiik nvanlara sahip olmas da bunu kantlar niteliktedir (Huot, 2000: 74). 3. 2. Babilliler M. 4000 - M.500 aras dnemde Ortadounun nemli dini ve siyasi g merkezlerinden birisi de, bakenti Babil (Ninova) kenti olan Babil Devletidir. Gney Mezopotamyann dini ve kltrel deerleri ile yklemlenmi bir megapol olan Babil, ilk Mutlak Krallk anlaynn ortaya kt devlettir (Iskr, 2001). Bu kent-merkezli devleti bir medeniyet eii ve hukuk devleti haline getiren hkmda-

Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat 27

r ise Hammurabidir. Hammurabi Kanunlar ad ile bilinen en eski yasa ve ynetim kurallarn oluturan bu hkmdar; kurumsal devlet ynetiminin ve brokratik sistematiin temellerini atm olmas bakmndan kamu ynetimi tarihinde nemli bir yere sahiptir. Smer ve Akad tre ve yasalarn, fermanlarn sistematize ederek Sami dili ile yazdrtan Hammurabi, Ninova merkezli bir hukuk devleti kurmutur. Merkezi idareyi glendirmek iin lkenin her yanna memurlar tayin eden Hammurabi, bu kurumsal yaplanmay yasal dzenlemelerle koruyarak, siyasal birlii uzun bir sre koruyabilmitir. Dnemin kamu ynetimine nemli bir katks da Babil Klasizmi olarak anlan ve duru bir gramer ve slupla yazlan brokratik diyalekti gelitirmeleridir. Akad dili ve Smerlerin miras olan ivi yazsn kullanan Babillilerin; bu brokrasi dilini gelitirmelerindeki ama; iktidar kutsallatrma ve mutlak bir monari ynetimi kurma amalarn hayata geirmektir. Hammurabi Kanunlar Babil uygarlnn en nemli eseri ve sembol 282 maddeden oluan Hammurabi Kanunlardr. eitli konulardaki kraln kararlarn halka anmsatmak zere, bir dikme ta zerine kazdrlan bu ilk yazl hukuki metinler, teokratik temellere dayanmaktayd. Nitekim Kanunlarn kutsalln gsteren ve Kral Hammurabiye bu kanunlar yazdrtan Gne Tanrya 7 sayglarn sunduu bir kabartmann da kitapta yer almas, Hammurabinin, bilinen ilk kanunlarn tanr sz olduunu da anlatmak istedii (Kitap Gazetesi, 2003) eklinde yorumlanmaktadr. Bununla beraber, ilk hukuki metinlerin gerek hazrlan gerekse uygulama evrelerinde dini ve mitik ideoloji ile temellendirilmesinin, bunlarn meruiyetini salama kaygsndan ziyade, uyulmasn manevi meyyidelerle tamamlama eiliminden kaynakland dnlebilir. Hammurabi Kanunlarnda dzenlenen toprak hukukuna gre; iki tr toprak ve iki tr tarm emekisi vard. lki Neolitik komnlerde yaayan ve topraa bal emekiler, ikincisi ise herhangi bir hkmdara ve tapnaa ait topraklarda alanlar. Kle olmayan ve hukuki olarak tannan bu ikinci grup kiiler topraklarnda kiracyd. Osmanldaki tmar benzeri bu toprak sahipleri, yar-zgr ya da baml olarak yaayan kiilerdi. zel mlkiyet ve serbest ticaretin var olduu Babil lkesinde, Ortadou toplumlarnn klasik hkmdar - tebaa ilikisine dayanan vatandalk dzeninden olduka farkl bir yap olduu grlmektedir. Modern anlamda medeni hukuku ve kii hukukunu da ieren bu yasal metinler, kadn-erkek ilikilerini ve toplumsal hayat olduka rasyonel ve ada bir erevede deerlendirmitir. rnein, bu hukuk sistemi evlilikte tek elilik esasn kabul etmi, istisnalarn da geerli sebeplere balamtr. Erkee ancak ocuu olmad
7

Adalet Tanrs amas

28 Hamza Ate, Soner nal

takdirde nikahsz bir e veya yardmc kadn seme hakk tanmtr. Yine murisin terekesinin eit paylam, kadnn kendi medeni haklarn savunmas, kocasndan kalan miras ynetme gibi gnmzdekine ok benzer normlar getirmitir. Bu hukuki kurallarn meyyidesi ise diyet ve ksas ilkelerine dayanmaktayd. slam fkhnda da nemli bir yeri olan bu kurallar; hr olmayan sulular iin gze gz, die di esasna gre tatbik edilirken, asil-zgr- insanlar iin maddi bir tazminat detmek eklinde uygulanmaktayd. Ayrca sulara getirilen cezalar da olduka ard: Krbalama, dilin koparlmas, el kesme, lm cezas vb. Adalet anlayn kurumlatran ve sistematize eden bu ilk yazl kanunlar, kendisinden sonraki hukuk sistemlerini ve ynetim biimlerini de nemli lde etkilemitir. 3. 3. Asurlular Asurlular, tarih sahnesine ktklar M 2000 yllarndan M I. bin yln ilk yarsna kadar Asur ehri ve evresinde kurulu kk bir devlet iken, bu tarihten itibaren genilemeye balam ve Mezopotamya, Elam, Suriye ve bir sre Msr da iine alan byk bir imparatorluk halini almtr. Fethedilmi topraklarn illere blnerek ve merkezi idare tarafndan atanm valilerin ynetimine verilerek srekli denetim altnda tutulur olmas ile, Asur devletinin doas deimeye balamtr (Huot, 2000: 308). Demir anda askeri ve siyasal varl ile Mezopotamyada siyasal birlii salayan Asurlular, Ortadounun siyasal ve idari yaplanmasnda ok nemli gelimelere sebep olmulardr. rnein, Anadolu ve Msr uygarl ile yakn temaslar kurmu, Yunan kltr ile balantya gemi ve Yunan Uygarlnda Orientali-san an domasna sebep olmulardr. Asurlular, bir kpr vazifesi grerek, douyu batya tayan ilk kltr emperyalisti devlet olmutur. Anadolu ticaretinde de, daha devlet kurmadan Asurlu Tccarlar potansiyelini oluturarak, devletin korunmasndaki d ticaret sistemini kurmulardr (stner, 2001: 126). Kapadokya Tccarlar ad verilen bu tccarlar ivi yazsn da Anadolu'ya reterek, Anadolu'da tarih devirlerini balamasna sebep olmulardr. Asurlular, siyasal anlaylarnda ve devlet ynetimlerinde, kltrel miraslar olduklar Smerlerden farkllk gstermekteydi. Her ikisinin de sava karaktere sahip olan hkmdarlar, Smerlerde dinsel sisteme gre, Asurlulurda ise kiisel isteklerine gre devlet ynetmilerdir.Fethettikleri lkelerde Smerler bar niyetlerle, Asurlular ise sava, hrn ve acmasz davranlarla kendi isteklerini kabul ettirmilerdir. Ayrca Asur lkesinde merkezi otoritenin ynetime tam anlam ile sahip olduu da anlalmaktadr. Asur tarihinde siyasal hviyeti pekitiren en nemli olgu ise, M. XIV. yy.dan beri geerli olan geleneksel hukuki esaslarn 8 M.1100 yllarnda bir hukuk kitab halinde toplanmasdr.
8

Bu hukuki ilkeler genellikle tre kaynakldr.

Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat 29

4. Eski Ortadouda dari Hayat: Msr Ve Mezopotamya Karlatrmas 4.1. Kent-Devlet ile Merkezi Devlet Fark Nasl Msr uygarl Nil nehrinin varl ile ekillenmise, Mezopotamya da Dicle ve Frat nehirlerinin sulad topraklarn rn olan bir medeniyettir. Corafya ve tarih birlii yapan bu iki medeniyet merkezindeki sosyo-kltrel hayatn douu ile kurumsal ve ynetimsel gelime de nemli lde bu nehirlere bal olarak; nehir kaynakl sulama projelerinin merkezi kontrol ihtiyacndan domutur. Hayatn sulamaya bal olduu, ancak dnyann geri kalan blmnn aksine, oktan kentlemi bu tarm toplumlarnda sulamal tarmn gl merkezilemi bir iktidar gerekli klmaktayd (Huot vd, 2000: 76). Sulama kanallarnn inas ile bentlerin ve teraslama sisteminin dzenlenmesi, buralarda gl bir merkezi iradeyi ve onun yansmas olacak olan devlet olgusunu dourmutu. Fakat iktidarn dini temerkznde ve siyasal rgtlenmede bu iki medeniyet havzas arasnda nemli farkllklar vard. rnein, Msrdaki kat merkeziyeti niter devlet yapsna karlk, Mezopotamya birbirine rakip kk ve bamsz kent-devletler eklinde rgtlenmiti. M 3000lerde Smerlerle balayan bu kent medeniyetleri, hiyerarize olmu klan benzeri bir topluluun, btnlk ve hemen hemen tam zerklik sergileyen idari, siyasi ve sosyo-ekonomik birimleri grnmndeydi. Kendine zg zellikleri bulunan ve belirli bir mekanda younlam bu sreksiz ve siyasal birlikten yoksun devletlerin douu ayn zamanda, kentlerin evrimi ile de yakndan ilintilidir. IV. bin yl boyunca Mezopotamyann kyleri yava yava kentlere dnmeye balamt. Smer olarak andmz Ural-Altayilerin Gney Mezopotamyaya ak da bu sreci hzlandrmt. Ancak kentleme salt nfusta kalabalklama anlamna gelmiyordu. Kent olma olgusunda n plana kan, daha ok toplumsal yapdaki hiyerarik ayrmayd. Kentleme sreci eitli sosyal snflarn, dzenli ordu ve rahipler snfnn ortaya kmasyla beslendi ve ilk kent devletlerini tapnaklarn rahipleri ynetti (Sivriolu, 2000). Nitekim Ortadounun ilk yerleim yerleri olan bu kentlerin douu da sadece Mezopotamya siyasal uygarlnn kkenini deil, ayn zamanda ada dnyann ve siyasal dnmn de sosyolojik miladn oluturmaktadr. Mezopotamyadaki kent-devlet eklindeki siyasal paralln ve istikrarszlk, byk lde corafi artlardan kaynaklanmaktayd (Sandars, 1985). Mezopotamyann btn rzgarlara ak bir gei blgesi olmas, sk sk Arabistan ve Suriye bozkrlarndan dalgalar halinde gen gebe Samlerin ve dier sava step halklarnn istilalarna maruz kalmasna neden olmaktayd. Bu da blgedeki siyasal birliin salanmasnda byk bir engel tekil etmekteydi. Nil Havzasndaki siyasal birliin ve bir bakma stn uygarln varoluu da yine corafi nedenlere dayand-

30 Hamza Ate, Soner nal

rlabilir. Msr Medeniyetinde Nil akarsuyunu evreleyen geni ve kolay geit vermeyen l blgesi, yabanc glerin ve zellikle de gebe halklarn Nili ele geirmelerini zorlatrmakta (Sandars, 1985), dolaysyla da blgede siyasal birliin srdrlmesini kolaylatrmaktayd (Sander, 1994: 24). Mezopotamyada siyasal btnlemeyi gletiren bir dier etken de blgenin stratejik karakterini ve gcn yanstan suyu denetim altnda bulundurma ve paylama isteidir. Aa ve Yukar Mezopotamyada toplumsal yaplanmann dolays ile de tarihin belirleyicisi su ve suyun paylamdr (Kara, 2003; Service, 1975; Mann, 1986). Mezopotamyada geni imparatorluklarn ve birletirici bir iktidarn ortaya kmasn iki bin yl boyunca engelleyen iki nemli engel daha vard: Srekli ordu beslemenin ve uzaktaki topraklarn yneticileriyle ksa yoldan haberlemenin imkansz olmas; ve devletlerin askeri gce dayanyor olmas nedeniyle, kaybedilen savalar sonunda merkezi iktidarn otoritesinin, yenilginin okuyla hemen ortadan kalkmasdr (Gailey, 1987). 4.2. Hiyerokratik Ynetim Tarzlarndaki Kral Anlay Farkll Antikada Ortadouda kurulan btn monarilerin temel karakteristii, hiyerokratik zelliklere sahip olmalardr. Devlete bu kutsiyeti atfeden genel inan ise devletin, tanrnn evrensel sisteminin yeryzndeki rnei olduu dncesi idi. Tanrlar gkyzn nasl ynetiyorsa, devlet de yeryzn yle ynetmelidir anlay, blgedeki teokratik siyasi ve idari yapnn psikolojik meruiyet kaynan tekil etmekteydi. Bu mitik ve ayn zamanda dini ideolojiyi de yanstan kutsaldevlet inan da, temelde ynetici kraln iktidarn ve otoritesini mutlak klyor ve de pekitiriyordu. nk devletin ve bunun kutsal yneticilerinin arkasnda tanrlar vard ve onlarla savamak tanrlarla savamak anlamna gelecekti. Bununla da Tanrsal Dzenle savama korkusu ve bunun imkansz olduu dncesi yaratlmak isteniyordu. Bir baka deyile, bu ideolojik mit, iktidarn kimin elinde olduunun, kimlerle korunduunun ve de iktidarn kimler zerinde kurulduunun en ak betimlemesidir (Sivriolu, 2000). Msr ve Mezopotamyan teokratik tandansl devlet kurumlar arasndaki temel farkllk ise, bu kutsal devlet = kutsal ynetici dzlemindeki tanr sjesinin alglan farkll idi. Msr Firavunlar, Rann olu olarak Tanrnn kendisiydi: Sosyal varln ve iktidarn tek kayna olarak doutan Tanr kabul edilirlerdi. Kentdevletleri veya sayca az olarak geni imparatorluklar eklinde rgtlenen Mezopotamya halklar ise, Msrdaki gibi bir Tanr-Kral otoritesini tanmamlardr. Onlara gre topran, insann ve mallarn mutlak efendisi Tanrdr; kral ise sadece onun naibidir.(Thema Larousse: 38) Bu inan da M.S. 18. yzyldan itibaren anlamn bulan laik devlet anlay ve bu fikri realize edecek dini-siyasi erk ayrm iin tarihsel bir rnek olarak nemlidir.

Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat 31

Kent tanrlarnn temsilcisi sfatyla sitelerin banda bulunan Mezopotamya krallar Lgal (byk adam), En (Han) gibi unvanlarnn yannda Patesi lakabn da tarlard. Bu unvan ata rahip anlamna gelmekteydi ki, bu ynetici kraln ilahi yapsna da vurgu yapmaktayd. Buna karn Lgaller her ne kadar tanrsal-ilahi vasflar tasalar da pek az 9 kendini Tanr ilan etmitir. Bu nedenle Mezopotamya krallarnn otoritesi, hibir zaman firavununki kadar snrsz olmamtr. Mezopotamyadaki bu Tanr/kral ayrm her ne kadar teoride yer etse de; pratikte lugallerin bir takm kozmik glere sahip olduu inancn ve onlarn tek yasa kayna olmalar gereini ortadan kaldrmamaktayd. yle ki; Babilin nl Hkmdar Hammurabi, ilk yazl anayasa olarak bilinen Hammurabi Kanunlarn kendisi hazrlam olmasna ramen, uyruklarn bu yasalara uymalarn salamak iin, kanunlarn kutsalln gsteren ve kendisine bu kanunlar yazdrttn syledii Gne Tanrya saygsn sembolize eden bir ant-kule yaptrtmt. Yine Hammurabi, kanunlarn tanrlara dayandrp yasalara uymayanlarn tanrlarn gazabna urayacan ekleyerek yarglarna ilahi bir ierik ve temel kazandrmaya almtr. 4. 3. Mitik Dini Hayat ve Tanrlar Panteonu Mezopotamyada yerleik ve tarmc halklarn dinleri drt nemli zellik gstermekteydi: Gnee tapma, lme kar ar bir ilgi, ok-tanrllktan, tek-tanrlla doru yava bir evrim, ve ruhlar dnyas ya da yce kat kavram 10 (Sander, 1994: 25). Totolojik, sabit ve mutlak bir dnme tarzna sahip olan Msr ve Mezopotamya toplumlarnn inan ve mitolojik dnyalarnn benzerlii, Tanr telakkisinde grlr (zcan, 2001). Tanr telakkisi, kutsal devlet ve otorite anlay, kadim rf, mlkszlk ve savala dayal retim tarz birbiriyle balantl ve birbirini besleyen faktrler olarak Mezopotamya-Akdeniz havzasnn tarihsel dzenini oluturmulardr (zcan, 2001). Tanr telakkisi aslnda Mezopotamya kavimlerinin dnyevi ve uhrevi dnce ve pratiklerinin yansmasdr. Bu dzenin iindeki insan znesi ise; belirgin ve etkin deildir. Bir dier ortak zellikleri de tanrlarn yerelliidir. rnein Smer mabutlarndan kimi gklere, kimi yerlere kimi de havalara hakimdir. Kimi de insanlarn muhtelif faaliyetlerinin hami ve mdafii, nebatlara bolluk veren, hayvanlarda tenasl arttran, insanlara hayat nefhas fren, krallara saltanat esas ve kudreti ihsan eden, sanatkarlara ve bilhassa demircilere ilham ve kuvvet veren, doru ile yanl ayran, hukuk ve adalet ilerine nezaret eden hep ayr ayr tanrlard (Gnaltay, 1951: 114). Ancak, Mezopotamya kent-devletlerinin her birinin yerel bir tanrs
9 10

rnein Naramsin Bu dnemlerde ortaya kan Yahudi ve sonra gelen Hristiyan tek -tanrl dinlerinde de benzer kavramlara rastlanmaktadr.

32 Hamza Ate, Soner nal

vard. 11 Bu tanrlar insan gvdesi ve yz tamaktaydlar; halbuki Msr tanrlar ounlukla hayvanlardan oluuyordu veya hayvan grnmndeydi. Ayrca aa veya yldrm gibi evrensel glerin simgeledii tanrlara da inanlrd. Bu tanrlar her ne kadar canl bir varlk gibi tasvir edilseler de; onlar tam bir mutlak gce sahiptiler ve lmszdler. Mezopotamya-Akdeniz havzasnda bilinen tarih ierisinde, yani be bin yl boyunca farkl kavimler ve imparatorluk dzenleri olsa dahi inanlan tanrlarn benzerlii ve o tanrlarla insanlarn ilikisinin deimemesi sz konusudur. Blgedeki Tanrlar panteonunda Gk, yer, yeralt, bereket, ak, sava, iyilik-ktlk vb. fonksiyonlaryla zde tanrlar varolmutur. Bu Tanrlarn bir ksm insann ulaamayaca ve zmleyemedii Gne, Ay ve yldzlar gibi doa gleridir. Bir ksm ise insanlarn hayatini ynlendiren, daha somut ilikilere mdahale eden insan-tanrlar yani hkmdarlardr. kinciler mutlaka birincilerden referans alan ve onlarla akraba olan yani normal insanlardan stn ve ayrcalkl varlklardr. Iran-Smer-Babil-Akad geleneinde Tanr-kral, eski Msr'da Tanrnn (Gnein) olu kral ve Roma'da len imparatorun Tanrlatrlmas (August) sz konusu olmutur (zcan, 2001). Bu tanrlar iinde ilk genelleen ise Msrn Gne Tanrs Ra olmutur. Mezopotamyada ise hiyerarik ve kodlanm bir tanrlar listesi (gerek bir panteon) ancak daha sonralar, Akkad anda 12 ortaya kacaktr. Bu listenin sistematik hale getirilmesi ise Kassit13 dnemini bekleyecektir (Huot, 2000: 99). Mezopotamyallarn, tanrlarna ibadet ettikleri, hediyeler sunduklar ok katl tapnaklarna da Ziggurat denirdi. Bu zigguratlardan en nls de Babil Kulesi olarak bilinen Babil Zigguratdr. 4. 4. Devlet Formasyonunda Dinin Rol Mezopotamyann elverili topraklar, ak olan topografyas ve ktalar aras g yollar zerinde konulanm olmas, blgeyi bir cazibe merkezi haline getirmekteydi (Tuna, 1987). Bu nedenle blge sk sk istilalara uramaktayd ki, bu da blgedeki istikrarsz ve paral siyasal yapnn temel sebebidir. te yandan corafi adan elverili olup, aralarnda da yada dier doal engeller bulunmamasna ramen, kent-devletleri arasnda bir siyasal birliin bulunmay, bunun sebebinin farkl alanlarda aranmasn gerektirmekteydi. Fustel de Coulanges (Aaoullar, 2002: 17de alntlanmtr), bu sonuta inanlarn, zellikle de dinsel inanlarn nemine dikkati eker. Ona gre, kentler arasnda almas dalardan daha g
11

rnein Akkadllarn tanrs Enlil, Larsa kentinin tanrs amas, Asurlularn Tanrs Asur, Smerlil erin Tanrs da Ana Gk-Tanr idi. M.2350-2150 M 1550-1150

12 13

Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat 33

olan bir engel vard, bu da dindi. Her kentin dierlerini yabanc olarak grmesine neden olan kendine zg kutsall, tanrlar ve tapnmlaryd. Mezopotamyadaki yerel kent-tanrlar da Eski Yunan polis devletlerinde olduu gibi, birbirine rakip, kk, bamsz, siyasal birlie yanamayan ve srekli sava halinde olan kent devletlerin temel varlk sebebi idi. Yine Eski Mezopotamyada bu dnemde merkezi bir otoritenin bulunmayna ramen, ada olan ve ayn medeniyet evresinde yer ald Msrda ise tam aksine; kat merkeziyeti niter bir devlet yaps mevcuttu. Bu durum, salt Msrn corafi elverisizlii ile aklanamaz. Mezopotamya ve Msr devletleri arasndaki bu idari, toplumsal ve politik farklln temeli de yine tandk bir olgu idi: Din. ok tanrl bir dinsel panteonu bulunan Mezopotamya kent-devletleri, yerel tanrlar ile zdelemilerdi. Halbuki Msrda tek tanrl bir dini hayat vard. Uhrevi hayat Gne tanrs Rann olu, Msr hkmdarlarnn (Firavun) vcudunda hayat bulmutu. Bu sav,
Tek-Tanrl Dinsel Hayat ok-Tanrl Dinsel Hayat niter Devlet (Siyasal Birlik) Paral Devlet (Merkezi Otoritenin Bulunmad Kent-Devlet, Polis Devleti)

eklinde formle etmek mmkndr. Msrda olduu gibi tek tanrl dinler, niter devletlerin kurulmasna dnsel ve sosyal bir zemin yaratrken, yerel karakterli ve atan tanrlardan oluan bir dini hayatn egemen olduu Mezopotamya gibi lkelerde de bu dinsel ahengin olmay bu blgelerde istikrarl bir siyasal birliin kurulmasn zorlatrmaktadr. Tanr dncesi ile birlikte, kutsal devlet ve otorite anlay, kadim rf, mlk tanr yaklam ve savala dayal retim tarz, birbirleriyle balantl ve birbirini besleyen faktrler olarak Mezopotamya-Akdeniz havzasnn tarihsel dzenini olutururlar. Bu dzenin iinde ise birey yoktur. nk kolektif akl -tanr otoritesi- ve bunun somut karl olarak da Devlet, znel akl sindirmi ve buna kar kmay ve savamay da tanrsal dzenle savama anlamna gelecei iin yadsmtr. Olaylara bu denli mitik ierikli dini yaklam ise; teokratik kkenli bir ynetsel rgtlenmeyi de realize etmiti. Aa Mezopotamyada ynetim sekinleri katman, klan tipi bir toplumsal yapda yksek konum sahibi byk ailelerin iinden kmtr ve bu klan tipi yapda yksek katmanlar topluluun geri kalan zerinde politik ve dinsel egemenlii ncelikle ellerine geirmilerdir (Frangipane, 2002: 228). 4.5. Ortadouda ki Kral Profili: Lgal ve Firavun Mezopotamyann kent-devletleri Lgal, bazen de En, Ensi veya Patesi unvanl krallar tarafndan ynetilirlerdi. Bu unvanlardan Ensi ve Patesi, ayn za-

34 Hamza Ate, Soner nal

manda dini bir anlam da iermekteydi. Siyasal ve sosyal statlerle unvanlarn Mezopotamya devlet yapsnda bu denli ok oluu ise Lgallerin dini ve politik gleri kendilerinde toplamalarndan kaynaklanmaktadr. Ensi -Ba Rahip- unvan gerei dini ayinleri yneten ve tanrlara hediyeler sunan Krallar; Lgal -Byk Adamunvan ile de siyasi otoritenin baydlar. Yneticilerin bu teokratik almlar, ynetim merkezinin de dini hayatn merkezi olan tapnaklara tanmasna neden olmutur. Krallarn yaad yer ve Tanrlarn evi saylan tapnaklarn okluu ve tadklar nem, Mezopotamya kentlerine byk dini bir metropol kimlii kazandrmt. Hatta bu kentler; iinde tanrnn ikametgahn, ou kez zdeletii tapna bulundurmas iin kurulmutu. Tapnaklar bu yzden kentin merkezinde ykselmekte, kentin merkezi saylmaktaydlar (Huot vd., 2000: 254). Tapnaklar, kent-devletlerinin siyasi ve ekonomik merkezleri olarak, kentin tm yaamn ynetmekteydi. Tarihin ilk toprak sahipleri olan bu tapnaklar, ayn zamanda devletin ta kendisi sfatyla ellerindeki igcn kullanmakta, araziyi deerlendirmekte, sulama altyapsnn bakmn salamakta, siteleri surlarla donatmakta ve askeri gc devirmekteydi (Huot vd., 2000: 74). ok fonksiyonlu bu kurumlarn her biri, bir rahip tarafndan ynetilmekte, btn tapnaklarda kent hkmdarlarnn ynetiminde bulunan kent-tanrsna adanm ana tapnan denetimindeydi. Hkmdarlar da kent-tanrsnn temsilcisi sfatyla sitelerin banda bulunmaktaydlar. Bu dini yaplara yklemlenen iktisadi ve siyasi roller, temelde monarkn idari, hukuki ve iktisadi otoritesinin somutlat ve tekelletii yerler olarak iktidar -ve onun maddi gcnn kayna olan ekonomiyi- ahsna mnhasr klma dncesinin birer ifadeleriydiler. Bir baka deyile, tapnaklar siyasi ve ekonomik meruiyetin kayna olma gibi nemli bir ilevi bulunmaktayd. Ayrca, bu dini merkezler byk iftlikler gibi faaliyet gstermekte ve yerel hanedanlarn oluturduu lgaller, ayn zamanda tanrlarn evlerini de ekip evirdikleri iin ynetimi ellerinde bulundurmaktaydlar (Huot vd., 2000: 73). Fakat bu gce karn hibir zaman Mezopotamya krallar, tanrsallatrlan Msr Firavunlar kadar geni ve snrsz bir otoriteye sahip olamamlardr. Ayrca, firavunlarn tek bir nehirden beslenen birlemi bir lkeyi ynetmeleri de dier bir nemli faktr durumundadr. Nil'in mkemmel ulam olanaklar Msr'n tek bir ynetim altnda kalmasn kolaylatryordu. Nil'in iki ucunu tutan bir kral lkeyi istedii gibi ynetebiliyordu. Batdaki Libya l ile kuzeydoudaki Sina dalar ise lkenin doal barikatlaryd. Oysa Mezopotamya hem iki nehirle paralanm bir corafyada, hem de ktalararas g yollar zerinde bulunmaktayd. Bu olgu da, Mezopotamyann paral bir siyasi ve idari yapya sahip olmasnn nedeniydi, ve Mezopotamya kent-devletlerini srekli olarak barbar kavimlerin saldrlar ile uramak zorunda brakyordu (Sivriolu, 2000).

Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat 35

4. 6. Yazl Brokratik Devlet M 3500l yllarda Smerlerin 150si hece ses deeri tayan, dierleri ise ideogram14 veya logogram15 ilevlerini koruyan, yaklak 600 iaretten yararlanarak bulduklar ivi yazs, tarih ve medeniyet adna Ortadounun dnyaya yapt en byk katkdr. Eski Mezopotamyada ortaya kan ilk yaz sistemi, her ne kadar bir alfabe nitelii tamasa da, yazl uygarln milad olmas nedeniyle bir devrimdir. Piktokrafik yaz olarak adlandrlan bu yaz sistemi, muhasebe kaytlar, tayin ve erzak datm gibi somut ihtiyalara cevap vermek zere ortaya kmt (Thema Larousse: 39). M 3000 ylna yaklarken, blgenin bir dier kltr ana olan Msrda da bin yl kullanlacak olan, hiyeroglif iaretlerine dayal bir yaz sisteminin temelleri atlmt. Eski Msrn hiyeroglif yazs 16 ve Mezopotamya halklarna zg ivi yazs tam bir alfabe nitelii tamamakla birlikte, toplumsal ve kltrel yapda ok nemli ve kkl deiimlere neden olmutur. Bireysel ve kurumsal ilikilerin niteliini ve niceliini de dnme uratmtr. Yaznn icad ile birlikte dnsel ve sosyal srelerin kayt altna alnmas gereklemitir. Bir baka deyile, yaz, ynetsel hayat sistematize etme arac olarak kullanlmaya balanmtr. Monarik sistemlerde kraln kiisel mlk saylan lke topraklarndan hasat edilen, ambara konan veya nceden ayrlan rnlere ilikin bilgilerin saray arivlerinde kaytl tutulmas ve uyruklarn durumlarnn belirlenmesi gereklilii, yaznn idari yaama dahil olmasna neden olmutur. Bu gereklilik de gn gnne kayt tutan nemli bir yazclar brokrasisinin ortaya kmasna neden olmutur. yle ki Mezopotamyada diplomatik ve ticari yazmalar yapmak zere ustalam katipler snf ortaya kmtr. Bu yazclar brokrasisi, sz konusu ilevlerinden dolay da zamanla toplumda giderek artan bir etkiye sahip olmulardr. Nitekim bu etki merkezi olmaya balamalar, gnmze kadar srecek olan iktidar-brokrat atmasnn da tarihi ve sosyolojik kkenlerini atmtr. Snfsal bir atma olmaktan ziyade g ve otoritenin tekelde tutulmasna ynelik bu egemenlik atmas, temelde balangcn Mezopotamya kent-devletlerinde grlen siyasal aktrler ve etki merkezleri arasndaki mcadelenin bir yksdr. Ayrca, sulama kanallarnn inas, bentlerin ve teraslama sisteminin dzenlenmesi gibi iler, gl bir merkezi idareyle mmkn olmu; bunun sonucunda da rahiplerden oluan etkili ve profesyonel bir brokrasi snf olumutur. Brokratik yaplama daha sonra da eitlenerek artmtr. Msrda olduu gibi Mezopotamyada da hkmdarn etrafnda onun zel hizmetiyle uraan hizmetkarlar snf
14 15 16

Nesne iaret somut veya soyut bir gereklii temsil eden iaret Daha sonra hiyeratik-hiyeroglif- yazsna dnmtr.

36 Hamza Ate, Soner nal

vard. Bunun dnda da devlet ilerini yrten bakanlar, st dzey yneticirahipler, yerel elitler ve memurlardan oluan ynetici bir kadro vard. Saray ve tarada grev yapan kalabalk yazc topluluklar da, bu st dzey brokratlara bal olarak almaktaydlar. Bu yazc memurlarn asli grevleri, uyruklarn durumlarn ve sahip olunan beeri ve maddi kaynaklar kayt altna almakt. Bu memurlar, Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde ortaya kan mltezimlerin yapt gibi vergilerin tahakkuku ve tahsilat ilerini yapmak, hayvanlarn saymn yapmak gibi iktisadi ve siyasi vazifelerle yklemlenmi memurlard. 4. 7. Tarma Dayal Vergilendirme Sistemi ve Profesyonel Ordu Mezopotamyadaki kent-devletlerinin asli ve en nemli geim kayna, aynen Msrda olduu gibi, vergilerdi. Vergilerin ana kalemini ise tarmsal gelirler olutururdu. Frat ve Diclenin sulad alvyal ve engebesiz ekilebilir arazi, tapnaklarn ynetiminde ilenirdi. Vadilerde nehir tamalarnn brakt bereketli topraklar zerinde, srekli ve mmbit hasatlar yaplabiliyordu. Tarma dayal iktisadi hayatta; arpa, buday, sebze, bitkisel ya, meyve ve hurma; hayvanclkta ise et, yn ve st gibi rnler retilmekteydi. Mezopotamya her ne kadar Akdeniz-Gney ve Orta Asya arasnda bir kpr olsa da, ticaretin ekonomideki yeri hibir zaman nemli boyutlara ulamamtr. Bu durum Msrda olduu gibi, Mezopotamyada da tarmn ticarete tercih edildiini gstermektedir (Johnson ve Earle, 1987). Daha ok Asurlu tccarlar tarafndan yaplan kk lekli ticarette, nemli lde blgede bulunmayan ve egzotik mallar olarak tanmlanan deerli ta, kereste ve madenlerin17 blgeye tanmas eklinde olmaktayd. Vergi ve ticari alverilerde tahsilat tahl rnleri veya para karl yaplmaktayd. Para ve dier benzeri deerli eylerin mbadele arac olarak kullanlmas ise daha sonralar olmutur (Claessen, 1978). Vergilendirme sisteminin disiplinli ve rgtl oluu, devletin dzenli bir ordu beslemesini de salyordu. Nitekim dnyada ilk dzenli ve srekli ordu, Ortadouda hkm srm toplumlarndan Akkadlarca kurulmutur. Mezopotamyada; (a) yerleik topluluklarn oturduu merkezlerin dnda yaayan gebe kavimlerin, zengin kent-devletlerine kar giritikleri yamaya ynelik savunma ihtiyac, (b) Mezopotamyann saldrlara ak topografyas, (c) Rakip kentler arasndaki snrlarn belirsizliinden kaynaklanan srekli savalar profesyonel bir ordu kurulmasn gerekli klyordu. Profesyonel askerlerden oluan ordu, hkmdarn gvenliini salamakta, merkezi otoriteyi glendirmekteydi. Msrdaki ordu sistemi ise; Seluklularda ve Osmanllarda kullanlan ikta ve dirlik sistemi ile benzerlik gstermekteydi. Msr ordusu; topraa bal deme yaplan -tmar benzeri- paral askerlerden oluuyordu. Mezopotamya devletlerinde ise pa17

Altn, bakr, diorit vb.

Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat 37

ral askerlerin yan sra gebe savalarndan kurulu bir askeri snf da vard. Mezopotamyallar, ynetimde olduu kadar askerlikte de baarlydlar; hafif piyadeler, ar piyadeler, sava arabalar ve okulardan oluan iyi rgtlenmi ve ok iyi eitilmi ordularyla imparatorluklarn ustaca korumay bilirlerdi (Thema Larousse: 39). 4. 8. Hiyerarize Olmu Toplumsal Yap ve Kentsel Hayat Mezopotamyada toplumsal yapnn ok karmak, kltrel dokunun da ok zengin olduu grlmekteydi. Kltrel elerin bu denli zengin ve canl oluu da; blgenin ak olan topografyas nedeniyle sk sk istilaya uramas, ve sonucunda meydana gelen farkl halklarn etkileimidir. Bu nedenle Mezopotamya sreksiz, fakat etkili kltr dalgalarnn hakimiyetine sahne olmutur. Blgedeki en etkili kltr kua ise Smerlerin El-Ubeyd Kltr ile Babil Kltrdr. Mezopotamyada sosyal snflarn douu sreci ise, Smer anda balamtr. M 3500l yllarda Aa Mezopotamyaya gelen Smerler, zengin bir kltre ve medeniyete sahiptiler. Mezopotamya kltrnn balatcs ve devamcs olan Smerlerin kurduklar devlet kurumlar ile dier sosyo-ekonomik rgtlenmelerde de bu kltrn izlerini grmek mmknd. Smer Medeniyetinden baka semitik toplumlarn da etkiledii bu sre; karmak, eitlenmi ve halen hakknda ok az ey bilgi sahibi olunan bir toplum modeli gelitirmitir. Bu toplumsal yapy karakterize eden en nemli durum ise; hiyerarize olmu, eitsizlikleri giderek artan ve elit tabakann idaresindeki bir toplumsal blmlenmedir (Kitap Gazetesi, 2003). rnein, Hammurabi Kanunlarnda Babil toplumunun, saray halk ve rahipler dnda ayr snfa blnd grlmektedir: Kiisel mlkiyet ve ticaret hakkna sahip olan zgr insanlar (asiller); gayrimenkul deil ama para ya da kymetli eya sahibi olma hakk olan azad edilmi klelerin oluturduu bamllar; ve denmemi bir bor, sava esirlii veya doutan gelme nedenlerle kleleenler. Birinci grupta yer alan asil snf; siyasal ve sosyal statleri veya unvanlar tam olarak ne olursa olsun, ynetici elit tabakay, yksek rtbeli rahip-askerleri, hkmdara bal memur yneticileri 18 kapsyordu. kinci grup ise; ehirdeki uzmanlam zanaatkarlardan oluuyordu. Bunlar sulu tarm yapan iftiler, zanaatkarlar, kereste-ta ve metalleri ileyen usta sanatlardan olumaktayd. Bu meslek sahipleri ksmen kendi balarna, ksmen de amirler maiyetinde alrlard. Bu amirlerin (ugula) maiyetlerinde bir nevi avu saylabilecek grevliler (nubanda) bulunurdu (Landsberger, 1944: 426). nc grup ise hibir haklar olmayan klelerdi. Klelerin byk bir blm tarm iisi olarak alrd. Balca iki tr toprak ve iki tr tarm emekisi vard: Neolitik dnemde olduu gibi hla komnlerde yaayp ortak topra ekip bienler ve herhangi bir hkmdara ya da tapnaa ait topraklarda al18

Muhasebeci anlamna gelen sogular ve ustaba anlamna gelen ugula gibi

38 Hamza Ate, Soner nal

anlar. Fakat bu ikinciler kle deillerdi. Evleri ve aileleri ile yarglanma haklar vard. Ancak, altklar toprak kendilerine ait deildi ve Osmanllardaki tmar andrr ekilde devletin kendilerine verdii toprakta kiracydlar. Bu yzden ikinci tr emekiler genelde yar-zgr ya da baml eklinde tanmlanrlar (Sivriolu, 2000). Ayrca tm bunlar, Ortadouda tam anlamyla kleci bir ekonominin varolmadn da gstermektedir. Baz tarihiler n Asya toplumlarnda kleciliin gelimemesini, bronz ann retim dklnden kaynaklandn savunmulardr (Sivriolu, 2000; Kristiansen, 2001). Fakat bu dnce, kleciliin demir sava aletleri ile ezamanl bir geliim sreci izlediini ileri srse de, bu varsaym Ortadouda demir aletlerin gelimesine ramen kleciliin gelimeyiini aklayamamaktadr. 19 te yandan, her ne kadar Babilliler zamannda Mezopotamyada zel toprak mlkiyetinin olduu bilinmekteyse de, Ortadou toplumlarnda devletin tarmdaki belirleyici rol yznden, zel mlkiyetin hibir zaman yaygnlk kazanamad grlmektedir. Mezopotamyada sosyal snflama kendini belki de en iyi ekilde kent dokusunda grlebilmekteydi. Zengin yerel elite ve yoksul tebaaya ait evler birbirinden farkl alanlarda bulunmakta, kent organizasyonu ile mesleki snflama da bu hiyerariye uygun olmaktayd. Bu snfsal farkllama, iktidardaki sekinler, tacirler, her dzeyden yneticiler, katipler, uzman zanaatkarlar, tapnak grevlileri, askerler ve kent halk, eitlilikleri ve birbirilerini tamamlamalaryla, eitsizlii gn getike artan bir sosyal merdiven boyunca hiyeraik dzende dalmlaryla, devrin Mezopotamyasnn artk tam olarak kentlemi bir dnya olduunun somut kantyd (Huot vd., 2000: 81). Mezopotamya kentlerinin bir dier zellii ise, kurulumlarnn tamamen teokratik kkenlere dayanmasdr. Kentler, iinde tanrnn ikametgahn, ou kez zdeletii tapna bulundurmas iin kurulmutur (Huot vd., 2000: 252). Bu anlamda Mezopotamya kentleri gerek anlamda birer tapnakkenttir. Dini yaplarn bu ayrcalkl konumu, ehircilik anlayna da yansmtr. yle ki kamu yaplar genelde tapnaklarn yaknnda kurulmu ve en nemlisi de dini erksiyasi erk ayrmnn belirgin olmad dnemlerde tapnaklar, kraliyet ikametgah ve ynetim merkezleri olarak da kullanlmlardr. 4. 9. Hegemonik Medeniyet ve Bilim M 5000lerde Mezopotamyada yerel nitelikte balayan uygarln, M 500lere gelindiinde, giderek global bir nitelik almaya balad ve merkezden evreye doru geniledii grlmektedir (Sander, 1994: 28). Msr, Girit, Akdeniz, ndus Vadisi ve in, o dnemde Mezopotamyann evresi saylabilecek byk medeniyetlerdir. Mezopotamya uygarlnn gl potansiyeli ile kltrel zellikleri, bata
19

Mezopotamyada zel mlkiyetin yaygn olmay, klelik rejiminin de gelimesine engel olmutur.

Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat 39

Girit, Akdeniz ve Msr olmak zere anlan medeniyet anaklarn nemli lde etkilemitir. zgn ve hegemonik bir medeniyet yaratan Mezopotamyann bu gc, dnsel kaynan, bir baka deyile kolektif akln, bir rndr (Earle, 2001). Ortadounun bu stnlk anda dnya uygarlna olan katklar, bilim ve teknikte younlamaktayd. Nitekim matematik alannda say sistemlerinin icad, bilimsel alandaki en byk gelimeyi oluturmaktadr. M 600 yllarna doru, ilemlerde yer tutucu olarak sfr yerine geen semboller kullanlmaya baland (ztrk, 2003). M 2500e gelmeden Smerler, arpm tablosunu kullanyorlard. Alan ve oylum hesaplar yapyor, daire alan ile silindir oylumunu bulmada Pi deeri olarak 3,125i alyorlard. Matematikle birlikte astronomi ve daha baz ampirik gzleme dayal bilim dallar da gelimitir. Son derece dikkatli gzlemlerle toplanan bilgiler, gelecekteki olgular nceden kestirmeye elverecek kadar sistemletirilmitir. Astronominin ilk bilim oluunun nedeni akt. Bu alanda incelemeye konu olan cisim ve olgular basit ve dzenli olup, srekli gzleme elverili dnemsel (periyodik) hareketler gsterir. Uzun ve srekli gzlemlerle elde edilen bilgilere dayanlarak topra ileme, ekim ve hasat gibi mevsime bal iler iin bir takvim gelitiren Babillliler, zaman lmnde de hayret edilecek bir incelik ve dakiklie ulamlardr. rnein yln uzunluunu sadece 4,5 dakika gibi kk bir hata pay ile hesaplayabiliyor, her 18 ayda bir meydana gelen ay tutulmalarn da nceden kestirebiliyorlard (Yldrm, 2001: 18). Topra ileme, hayvan evcilletirme, hayvan gcnden yararlanma, sulama kanallar ama, tekerlekli araba, gemi ve frnlanm seramik eya yapma da bu medeniyetlerin teknik baarlar arasndayd (Yldrm, 2001: 17). Mezopotamyadaki bu teknik bilgi birikimi, yerleik tarm toplumunun ncelikli sorunu olan sulama olgusu nedeniyle olmutur. Mezopotamyada bilim, Msrda olduu gibi, din adamlarnn elindeydi. Bu nedenle prestijli bir konumda olan bilim adamlar, kral ve aristokratlarn himayelerinde alrlard. 5. Sonu Yeryznn ilk byk medeniyetlerini douran Ortadou; temelde Mezopotamya blgesi uygarlnn bir yksdr. M 5000 - M 500 yllar arasnda 4500 yl kadar sren, insanolunun bu en uzun ynetim deneyimi: ilk olarak step halklarnn yerleik hayat geiini zetlemektedir. Tarm devriminin sosyo-ekonomik altyapsn ekillendirdii bu dnm/gei sreci, rgtl toplumsal yapya, bir baka bir deyile, uygarln douuna neden olacak tarihi eridin milad olmutur. Bu byk dnm, Mezopotamyada sosyal, ekonomik ve politik ilikileri kkten deitiren ve katlanarak oalan bir takm sonulara neden olmutur. rnein, toplumun hiyerarik rgtlenmesi, kendine zg zellikleri bulunan ve belli bir mekanda younlaan kentleri ortaya karmtr. Bu kent tipi hiyerarik alar da, dev-

40 Hamza Ate, Soner nal

letin ilk ilke ve biimlerinin kent-devletler eklinde kurguland Mezopotamya idari yapsna ilham kayna olmulardr. Ortadouda devletin ve ynetimin kurumlam aygtlarnn ortaya k, bir dizi ok nemli ve geri dnsz toplumsal ve ekonomik deiikliklerle ilikilidir (Frangipane, 2002: 13). Sulamal tarmn merkezi kontrol ihtiyac ile gerekli kanal ebekelerinin tesisi ve bakm, nfusun tamamnn dzenli olarak altrlmasn gerektirmekteydi. Bu gereklilik de tarihin ilk otoriter monarilerinin bu blgede kurulmasna neden olmutur. nk blgenin zgn artlar, ok sayda insann dzenli bir rgtsel dzlem iinde almasn gerekli klmaktayd. Bu da ancak mutlak bir siyasal ballk, gelimi bir brokrasi ve ynetim teknikleriyle salanmtr. Nitekim akarsulara deil de mevsimlik yaa bal tarmn uyguland ve dolaysyla kanal sisteminin bulunmad ya da gelimemi olduu yrelerde, rnein o dnem Avrupasnda, bu eit gl kent-devletleri grlmemektedir (Sander, 1994: 22). Mezopotamyadaki kent-devlet deneyimleri, daha sonra Eski Yunanda ortaya kacak olan polis adl kent-devletlerine de nclk etmitir. Ortadoudaki kent-devletlerin ortak zellikleri, teokratik kkenli olmalaryd. Bir baka deyile ilk devlet ideolojilerinin temelini din (tanrlar) oluturmaktayd. Tanrlarn bir armaan olarak grlen kent-devletleri, tanrlarn ikametgah olan tapnaklarn evresinde kmeleen insan barnaklarnn bulunduu yerlerdi. Bu durumun doal bir sonucu da, kentlerin tanrnn naibi sfatyla Lugal unvanl krallar tarafndan ynetilmesiydi. Deiik dnemlerde ve deiik toplumlarda ortaya kan bu kent eksenli oluumlarn siyasal bir birlikten yoksun olmalar ise dikkat ekici idi. Antikada, Ortadouda kurulan btn monarilerin temel karakteristii, hiyerokratik zelliklere sahip olmalardr. Devlete bu kutsiyeti atfeden genel inan ise devletin, tanrnn gksel sisteminin yeryzndeki rnei olduu dncesi idi. Tanrlar, gkyzn nasl ynetiyorsa devlette yeryzn yle ynetmelidir anlay, blgedeki teokratik siyasal yapnn tinsel meruiyet kaynan tekil etmekteydi. Bu mitik ve ayn zamanda dini ideolojiyi de yanstan kutsal-devlet inan da, temelde ynetici kraln iktidarn ve otoritesini mutlak klyor ve de pekitiriyordu. Ayrca bu dnemde yaznn icat edilmesi gn gnne kayt tutan nemli bir yazclar brokrasisinin de ortaya kmasna neden olmutur. yle ki bu nedenle diplomatik ve ticari yazmalar yapmak zere ustalam katipler snf ortaya kmtr. Bu yazclar brokrasisi, sz konusu ilevlerinden dolay da zamanla toplumda giderek artan bir etkiye sahip olmulardr. Nitekim bu etki merkezi olmaya balamalar, gnmze kadar srecek olan iktidar-brokrat atmasnn da tarihi ve sosyolojik kkenlerini oluturmutur.
Abstract: The Ancient Middle-East, which historians call it as the Dawn of the Civilizations, has had a crucial place in administrative history, since it was the area

Devletin Doduu Yer: Antik a Ortadousunda dari Hayat 41 where the notion of state was flourished first. Two factors determined why the first states emerged in this area: Unique characteristics of the geographical area and the social dimension. As this region has been a place where different cultures and civilizations meet and boil at the same pot, a high degree of administrative institutionalization was perceived as a requirement in order to sustain this collectivization. Furthermore, metaphysical and mythic perception of administration (hierocratic administrative style) provided a crucial psychological support for the eme rgence of a state and administrative institutions on earth as a reflection of the Kingdom of God on the Universe. This article briefly describes the political and administrative structure in Ancient Mesopotamia and compares it, with the aid of the concepts of contemporary public administration, with another great Middle Eastern civilization of the time: Ancient Egypt. Keywords: Ancient Middle-East, Government, Public Administration, Administrative History

Kaynaka Aaoullar, M. A. (2002). Kent Devletinden mparatorlua. Ankara: mge (nc Bask). Frangpane, Marcella (2002). Yakndouda Devletin Douu (eviri: Z. Z. lkgelen) stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. Gze, Ayferi (1995). Siyasal Dnceler ve Ynetimler. stanbul: Beta (Yedinci Bask). Gnaltay, emsettin (1948). Dnya Tarihi ran Tarihi. XVIII. Seri, No: IX. I. Cilt, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi. Gnaltay, emsettin (1951). Mezopotomya - Smerler (Akatlar, Gutiler, Amrler, Kassitler). Seri: II, No: 33. Ankara: Akam Basmevi. Kitap Gazetesi (2003). Hammurabi Kanunlar. http://www.kitapgazetesi.com/konu.aspid=63.htm. Huot, J. L., J. P. Thalmann, D. Valbelle (2000). Kentlerin Douu (eviri: Ali Bekta Girgin). Ankara: mge. Iskr, Blent (2001). Babil mparatorluu: lk Devletler ve Son Babil Devleti. http://historicalsense.com/Archive/sumer1_3.htm. Kara, Zuhal Karahan. Medeniyet ve Su. 19.12.2003, http://www.wwcthematiccenter.org/ Docs/zuhalkarahansugunusunus.doc Landsberger, Benno (1944). Mezopotamyada Medeniyetin Douu (eviri Mebrure O. Tosun). Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi. Cilt: II, Say: 3. ss: 419-429. zcan, Ahmet. zgrln Arkeolojisi, 14.06.2001, http://www.derinanadolu.tripod. com/01-06-29-aozcan.htm. ztrk, Turan (2003). Modern Bilimin Douu. http://www.geocities.com/baronunyeri/ modern_bilimin_gelisimi_sag.htm,

42 Hamza Ate, Soner nal Sander, Oral (1994). Siyasi Tarih (lkalardan-1918e). Ankara: mge (nc Bask). Sivriolu, Ula Tre (2000). Eski n Asyann Toplumsal Yaps ve Gnmze Etkileri. http://www.tarihvakfi.org.tr/toplumsaltarih/genctarih/2000/katilanlar/ulas_tore_siv rioglu.asp Smerler, 2003.<http://www.angelfire.com/country/cemisgezek/history/firstage/sumers. html>. Thma Larousse Tematik Ansiklopedi. Cilt 1-2, Milliyet: 1993-1994, ss.39-99. Uysal, Evrim (2003). Genel Olarak III. Tglath-Plaser Dnemi: (M..745-727) (Asurlular), <http://www.arkeoloji.netteyim.net/notlar/tiglatpileser.htm> stner, Ali Cengiz (2001). Asur Devleti ve Uygarl, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi. Say: 134, Ekim 2001. s.125-166. Yldrm, Cemal (2001). Bilim Tarihi. stanbul: Remzi (Yedinci Bask).