TRKLER

CLT 5
ORTA A

YEN TRKYE YAYINLARI 2002 ANKARA

YAYIN KURULU

DANIMA KURULU

KISALTMALAR

NDEKLER TRKLER
YAYIN KURULU DANIMA KURULU KISALTMALAR

YIRMIALTINCI BLM, TOLUNOULLARI, HDLER, EYYBLER10

A. Tolunoullar..............................................................................................................10 Tolunoullar / Do. Dr. Nadir zkuyumcu [s.15-38]....................................... 10 B. hdler ......................................................................................................................... 60 hdler / Do. Dr. Nadir zkuyumcu [s.39-59] .............................................................. 60 C. Eyybler .................................................................................................................... 102 Eyybler / Prof. Dr. Ramazan een [s.60-76] ............................................................ 102 nasya'da Bir Trk Devleti: Eyybler (1175-1250) / Yrd. Do. Dr. Muammer Gl [s.7785] .................................................................................................................................... 129 Trkiye Seluklu Devleti-Eyyb Mnasebetleri / Yrd. Do. Dr. Emine Uyumaz [s.8696] .................................................................................................................................... 147

YIRMIYEDINCI BLM, MEMLKLER

Msr Memlkleri (1250-1517) / Prof. Dr. Kzm Yaar Kopraman [s.99-126] ............. 166 Yakn Dou Trk-slam Tarihinin Akn Deitiren Bir Meydan Sava: Ayn Calud / Yrd. Do. Dr. Sleyman zbek [s.127-133] .................................................................. 217 Orta Dou'da Hkimiyet Mcadelesi (1382-1447) Memlk-Timurlu Mnasebetleri / Yrd. Do. Dr. Cneyt Kanat [s.134-143] ........................................................................ 228

YIRMISEKIZINCI BLM, LK MSLMAN TRK DEVLETLERINDE TEKILT

Ortazaman Trk Hukuk Messeseleri / Prof. Dr. Fuat Kprl [s.235-248] .............. 438 B. Devletlere Gre Tekilt ve dar Yap ...................................................................... 464
5

l Sisteminden Merkez Devlete: Seluklu Devlet Telkkisinin Teekkl (10381064) / Dr. Osman zgdenli [s.249-264] ..................................................................... 464 Byk Seluklu Veziri Nizm'l-Mlk ve Tarih Rol / Prof. Dr. Mehmet Altay Kymen [s.265-270]....................................................................................................................... 496 Bir Kaynak Olarak Nizm'l-Mlk'n Siysetnmesi / Ali Erturul [s.271-278]......... 507 Eski Trkler ve Seluklularda stihbaratlk / Yrd. Do. Dr. Hamit Pehlivanl [s.279285] .................................................................................................................................. 522 Gaznelilerde Devlet Tekilt / Dr. Gller Nuholu [s.286-308]................................... 535 Memlkler Dneminde dar Yap / Dr. Bahattin Kele [s.309-319] ............................. 589 Memlk Sistemi / Dr. Sleyman Kzltoprak [s.320-336].............................................. 610

YIRMIDOKUZUNCU BLM, LK MSLMAN TRK DEVLETLERINDE TOPLUM VE EKONOMI

lk Mslman Trk Devletlerinde Toplum ve Ekonomi / Prof. Dr. Kemal iek [s.339-351]....................................................................................................................... 639 A. Toplum ........................................................................................................................ 660 Byk Seluklularda Devlet-Toplum likisi / Prof. Dr. Omid Safi [s.352-363] .......... 660 Alp Arslan Zaman Trk Beslenme Sistemi / Prof. Dr. Mehmet Altay Kymen [s.364376] .................................................................................................................................. 684 Fergana'da Yerleim Yerleri / Glnisa Aynakulieva [s.377-387] ................................. 716 X-XII Yzyllarda Merv / Prof. Dr. Yegen Atagarriyev [s.388-393] ............................... 739 Memlkler Dneminde Sosyal Yap / Dr. Bahattin Kele [s.394-398] ......................... 749 Tarih Srete Trk Kadnlar / Yrd. Do. Dr. Abdurrahman Kurt [s.399-405] ........... 759 Memlk Toplumunda Kadn / Do. Dr. Samira Kortantamer [s.406-412] ................... 772 B. Ekonomi ..................................................................................................................... 788 Balangcndan Trkiye Cumhuriyeti'ne Kadar Trk Devletlerinin Sikkeleri / Prof. Dr. Ouz Tekin [s.413-422] .................................................................................................. 788

Bahri Memlklerle Venedikliler Arasndaki Ticar Antlamalar / Do. Dr. Maria Pia Pedani [s.423-430] .......................................................................................................... 804 Memlklerde Ticaret / Dr. Bahattin Kele [s.431-445] ................................................. 819 XIII-XV. Yzyllarda Yakn Dou'nun Sosyo-Ekonomik Hayatnda Tccarlar / Altan etin [s.446-459] ............................................................................................................. 850

OTUZUNCU BLM, LK MSLMAN TRK DEVLETLERINDE DNCE VE BILIM

A. Dnce ..................................................................................................................... 878 lk Mslman Trk Devletlerinde "Dnce" / Prof. Dr. Hanifi zcan [s.463-481] .... 878 Kur'an ve Hadis Kltrnn Kutadgu Bilig'deki zleri / Prof. Dr. Cemal Sofuolu [s.482-488]....................................................................................................................... 909 Mslman Trklerde Tasavvuf / Prof. Dr. Mehmet Demirci [s.489-497]..................... 927 Trklerin slamlama Srecinde Mezheplerin ve Tarikatlarn Yeri / Do. Dr. Saffet Sarkaya [s.498-508] ....................................................................................................... 941 Trk Dnce Tarihinde Seluklular Devrinin Yeri ve nemi / Yrd. Do. Dr. Ramazan Bier [s.509-517] ............................................................................................................. 964 Trk Kltr Tarihinde Ebu Mansur Muhammed Mtrid'nin Yeri ve Etkisi / Yrd. Do. Dr. Ahmet Vehbi Ecer [s.518-526] ................................................................................. 980 Byk Trk Dnr Frb (870-950) / Yrd. Do. Dr. brahim Hakk Aydn [s.527534] .................................................................................................................................. 999 bni Sn (980-1037) Hayat ve Felsefesi / Yrd. Do. Dr. H. mer zden [s.535-544] ....................................................................................................................................... 1013 Ahmet Yesev: Hayat, Eserleri, Fikir ve Tesirleri / Do. Dr. Ahmet Turan Yksel [s.545-551]..................................................................................................................... 1031 h-I Nakbend ve Trk Dnyasndaki Etkileri / Yrd. Do. Dr. M. Necmeddin Bardak [s.552-560]..................................................................................................................... 1046 Buhara'dan Bursa ve Bosna'ya Dervine Bir Yry / Prof. Dr. Mustafa Kara [s.561-568]..................................................................................................................... 1061 Trk Ahlk / Prof. Dr. Hsameddin Erdem [s.569-582]............................................. 1079
7

B. Bilim .......................................................................................................................... 1106 lk Mslman Trk Devletlerinde Bilim / Prof. Dr. Esin Kahya - Yrd. Do. Dr. Hseyin Gazi Topdemir [s.583-613] ........................................................................................... 1106 Ortaa Bilim Tefekkrnde Trklerin Yeri / Prof. Dr. Aydn Sayl [s.614-622] ...... 1164 lk Mslman Trklerde Dnce ve Bilim / Prof. Dr. Alparslan Akgen [s.623-644] ....................................................................................................................................... 1177 bni Sn'nn Hekimlii ve Tabbetin Gelimesine Etkileri / Prof. Dr. Arslan Terziolu [s.645-661]..................................................................................................................... 1217 stanbul niversitesi Tp Fakltesi / Trkiye .............................................................. 1217 Brn / Abdullah Duman [s.662-680] .......................................................................... 1248 Trkistan Corafyasnda Yetien nl Din Bilginleri / Yrd. Do. Dr. Ahmet Yldrm [s.681-690]..................................................................................................................... 1292 Trkler ve Mantk Bilimi / Prof. Dr. Abdlkudds Bingl [s.691-701]....................... 1313 Trklerin Hadis lmine Katks / Prof. Dr. Kemal Sandk [s.702-709] ..................... 1334 Trklerin slm Hukukuna Katklar: Seras rnei / Dr. dem Yerinde [s.710-720] ....................................................................................................................................... 1350 Nizmiye Medreseleri ve Byk Seluklularda Eitim / Dr. Ahmet Ocak [s.721-727] ....................................................................................................................................... 1370 Yerli ve Yabanc Kaynaklar Inda Seluklu Hastaneleri ve Tababetin Avrupa'ya Tesirleri / Prof. Dr. Arslan Terziolu [s.728-741] ........................................................ 1386 Trk Tbbnda Mzikle Tedavi / Dr. Hamet Altnlek [s.742-747] .......................... 1412 Memlkler Dnemi (1250-1517) lm Hareketine Genel Bir Bak / Prof. Dr. smail Yiit [s.748-756]..................................................................................................................... 1424

OTUZBIRINCI BLM, LK MSLMAN TRK DEVLETLERINDE DIL VE EDEBIYAT

lk Mslman Trk Devletlerinde Dil ve Edebiyat / Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun [s.759-783]..................................................................................................................... 1441 A. Dil .............................................................................................................................. 1498
8

Karahanllarda Dil ve Edebiyat / Prof. Dr. Halil brahim ener [s.784-792] .............. 1498 Hrizm Trkesi / Prof. Dr. Nuri Yce [s.793-803] ..................................................... 1514 Harezm Trkesi ve Harezm Trkesi le Baslan Eserler / Do. Dr. Glden Saol [s.804-813]..................................................................................................................... 1537 Kpak Dili ve Edebiyat / Prof. Dr. Recep Toparl [s.814-821] .................................. 1557 Trkeye Hizmet Eden Devlet Adamlar ve Mutasavvf airlerden Birka rnek / Prof. Dr. Abdurrahman Gzel [s.822-837]............................................................................ 1576 Szlklk Tarihinde Farsa-Trke lk eviri Szlklerinin Ortaya kmas / Dr. Cemile Alikz Sadkova [s.838-844] ............................................................................ 1612 B. Edebiyat .................................................................................................................... 1626 Dede Korkut'un Tarih ahsiyeti ve Yaad Kltr Ortam / Prof. Dr. Kmil Hseynolu Nerimanov [s.845-852] ............................................................................ 1626 Alk ve Karglar / Mahmut Seyfeli [s.853-862] ........................................................ 1640 Eski ve Ortaa'da Trk Szl Edebiyat / Do. Dr. Miras Hamzaolu delbayev [s.863-871]..................................................................................................................... 1661 Gazneliler ve Seluklular Dneminde Edeb Gelenek / Yrd. Do. Dr. Sadk Armutlu [s.872-879]..................................................................................................................... 1679 Bir Milletin Rh Serencm: Trk Tasavvuf Edebiyat / Yrd. Do. Dr. Bill Kemikli [s.880-890]..................................................................................................................... 1699 Edeb erh Geleneimiz erisinde "Tasavvuf iir erhleri" / Yrd. Do. Dr. mr Ceylan [s.891-895] ........................................................................................................ 1718 Trk Edebiyat'nda Gl ve Blbl / Yrd. Do. Dr. Gencay Zavotu [s.896-902]....... 1730 slmiyet Sonrasnda lk Farsa iirlerde Trkler / Prof. Dr. Adnan Karaismailolu [s.903-913]..................................................................................................................... 1743 Ortaa Trk ve ran Edebi Metinlerinde Trk Kavram / Yrd. Do. Dr. erife Yac [s.914-920]..................................................................................................................... 1763 Eski Arapa Kaynaklarda Trkler / Yrd. Do. Dr. Yakup Civelek [s.921-935] .......... 1780

YIRMIALTINCI BLM, TOLUNOULLARI, HDLER, EYYBLER A. Tolunoullar Tolunoullar / Do. Dr. Nadir zkuyumcu [s.15-38]
Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri 1. Kaynaklar ve Aratrmalar A. Kaynaklar Tolunoullar ile ilgili kaynaklar, genel slm tarihi kitaplardr. Bunlarn istisns X. asrda yaadklar bilinen Belevnin Siretu Ahmed b. Tolunu1 ve bn Zlkn Tarihu Msr ve Fediluh2 isimli eserleridir. Yine ayn yzylda yaayan Kindnin (350/961) Kitabul-Vult ve Kitabul-Kudt3 isimli eseri zellikle Tolunoullar idarecileri hakknda doyurucu bilgiler vermesi ynyle nem arzetmektedir. Bunlardan baka Tabernin (310/922) Tarihul-mem vel-Mlk4 isimli eseri ile bu esere zeyller yazan Urb b. Said el-Kurtubnin (369/979-980) Slat Tarihi Taber5si ile Muhammed b. Abdlmelik el-Hemeznnin (521/1127) Tekmilet Tarihi Taber6 adl eserleri, zellikle Tolunoullarnnn hilfet merkezi ile olan mnsebetlerine ve mcadelelerine dir nemli bilgileri ihtiv etmektedir. Mesdnin (345/956) Mrcuz-Zeheb ve Medinul-Cevheri7 deiik konularda baz bilgiler vermektedir. Makriznin (845-1442) Htat8 adl eseri ise Tolunoullar hakknda olduka deerli malmt hvdir. bnl-Esrin (630/1232) el-Kmil fit-Tarihi9 ise deerli bir kaynak olmas yannda, konumuz olan dneme ait ayrntl bilgileri ihtiv etmektedir. bn Tariberdnin (874/1449) Ncmunu10 da, bu konuda dikkatle incelenmesi gereken bir eser olarak kaydetmek gerekir. B. Aratrmalar Tolunoullar ile ilgili gnmzde pek ok aratrma yaplmtr. Gerek Trk dnyasnda, gerekse slm ve bat leminde bu konuda cidd ilm eserler kaleme alnmtr. Bunlarn en kapsamls 10

bir doktora tezi olan son dnem Azerbaycan kurtulu hareketinin liderlerinden rahmetli Ebulfez Elibeyin Tolunoullar Devleti (868-905)11 isimli almasdr. Elibey bu kitabnda, ilk olarak, faydaland kitaplar hakknda bilgi vermekte, daha sonra Abbasler dneminde Trklerin slm kabul srecini anlatmakta ve Trk komutanlarn ordudaki faaliyetlerine dikkat ekerek, hilfet merkezindeki etkilerini ve nihayet bu arada onlara halifeler tarafndan kta olarak verilen valilikler konusunu ele almaktadr. Tolunoullar dneminde Msrn siyas tarihi ile ekonomik, sosyal ve din hayat srasyla incelenen konulardr. Kazm Yaar Kopraman,12 Erdoan Meril,13 Mustafa Fayda,14 brahim Kafesolu,15 Hakk Dursun Yldz,16 Hasan brahim Hasan,17 Fhilip K. Hitti,18 C.E. Basworth,19 Nadir zkuyumcu20 gibi pek ok aratrcnn almalar da burada zikredilebilir. 2. Ahmet B. Tolunun Msr Valisi Oluncaya Kadarki Hayat Soyu, Ailesi, Grev ve Faaliyetleri Ahmed b. Tolun Orta Asya Trklerinden Ouzlardan21 olup, Samnler yoluyla Abbaslerin hizmetine girmitir. Babas Tolun,22 Buhr23 Emiri Nuh b. Esed es-Samn24 tarafndan 815-816 da25 Abbas halifesi Memuna balanmtr.26 Halife Memun, kardei Emin ile halifelik mcdelesine girdiinde, ona kar Trklerden oluan bir ordu kurdu. Bu ordunun iinde Ahmedin babas Tolun da bulunmaktayd. Onun Abbaslerin hizmetine girmesi 818 ylndadr.27 Dier komutanlarn himyesinde ksa bir zaman ierisinde nemli komutanlar arasnda yerini ald. Tolun, Memunun lmnden sonra da ordudaki grevinde kald.28 Tolun kelimesinin anlamn Arap Kaynaklar el-Bedrul-Kmil eklinde vermekte olup, Trkede ise Dolunay anlamndadr.29 Ahmed, Tolunun criyelerinden olan Ksmdan30 20 Eyll 835de Badatta dodu. Ayn anneden Musa,31 Hebsiyye ve Semne32 adlarnda kardeleri oldu. Babas Tolun 854-855de vefat etti.33 Ahmed daha sonra 850de ailesi ile birlikte Smerrya g etti ve ilk eitimini burada ald. Yetenei ve asker alandaki baarlar ile dikkati eken Ahmed,34 halife Mtevekkilin zel asker birliinin komutan olan babas Tolunun35 yerine 841-855de ayn greve tayin edildi.36 Tolunun lmnden sonra Ahmedin annesi Ksm Abbas Saraynda etkili Trk

komutanlarndan Bayk Bey ile evlendi. Daha sonra onun himyesine giren37 Ahmedin n bu sayede alm oldu. Bu arada yine nde gelen Trk komutanlarndan Yarch et-Trknin kz Hatun ile evlenen Ahmed,38 kendisine ikinci bir dayanak daha edinmi oluyordu. Ahmedin Hatundan 856857 ylnda Abbas isimli bir olu ve Fatma adnda bir kz oldu. Olundan dolay Ebul-Abbas knyesini ald.39 Ahmed babasnn lmn takiben, halife Mtevekkilin veziri Ubeydullah b. Yahya b. Hakandan Tarsus ehrine gnderilmesini ve orada Bizansa kar savamak istediini bildirdi. O da 11

Ahmedin bu talebini kabul etti ve 856 yl ortalarnda (hicr 242 yl balarnda) Tarsusa gnderildi.40 Ahmed burada hem Bizansa kar cihad etti hem de eitli slm ilimlerde tedristta bulundu.41 Tarsusta yedi yl kalarak 863de Badata dnd.42 Gerek Tarsustaki baarlar gerekse Badata dnerken Urfada halife Mstane ait baz eyalar ekiylarn elinden kurtarmas,43 onun hretini ve halife nezdindeki itibarn arttrd. Bu arada halife ona Meyyaz isimli bir criye verdi. Bu cariyeden Humraveyh dodu.44 Tolunolu Ahmedin nemli bir grevi de, halife Mstan ile halifelii ondan almak isteyen kardei Mutezz arasnda meydana gelen halifelik mcdelesinde ortaya kmaktadr. Ahmedin annesi ile evlenen Bayk Beyin halife Mustnin yannda yer almas, onu da taraf hale getirmitir. Ancak Mustn mcadeleyi kaybeder ve Vsta srgne gnderilir, Ahmedde ona koruyucu olarak tayin edilir. Ksa bir sre sonra da, Mstani Mutezze teslim ederek Smerrya dner (866).45 1. Blm: Siyas Tarih A. Ahmed B. Tolun Dnemi 1. Msra Gnderilmesi Trklerin Abbas ordusunda nem kazanmalar ve halifeler ile halifelik mcdelesi verenler arasnda belirleyici olmalar, baz olumsuzluklarla beraber, olumlu neticeler de dourmutur. Halife Mutezz kendisine suikast tertiplemek isteyen Trk komutan Kk Boaya kar, daha nce, kendisine kar Mustan ile birlikte hareket eden Bayk Beyi yanna almak zorunda kalmtr. Bayk Bey, Kk Boay 868de46 ldrnce, halife Mutezz onu Msr valiliine tayin etmitir.47 Dnemin bir zellii olarak, herhangi bir blgenin valiliine atanan komutanlar, buradaki etkilerini kaybetmemek iin hilfet merkezinde kalp, yerlerine nibler gndermekteydiler. Msra ilk Trk vali tayini 834de Anas ile olmutur. Bu tarihten sonra 969da Ftimlerin Msr igaline kadar Enbise b. shak (852867) hari, blgenin valileri hep Trklerden atanmtr. Anas (834-844), tah (848-849) ve dierleri Msra tayin edilen valilerdir. Ancak onlarn hi biri Msra gitmemi, nibleri yoluyla buray idare etmilerdir.48 Bayk Bey de ayn ekilde ve vey olu Ahmed b. Tolunu Msra nib olarak gndermitir.49 Ahmed de yanna ald Trklerden oluan bir ordu ile 15 Eyll 86850de Msra girmitir. 2. Ahmed B. Tolunun Girdii Dnemde Msrn Durumu Ahmed b. Tolun Msra girdiinde Divnul-Berdin (Posta Tekilat) banda dorudan halifeye bal olan ukayr el-Hdim, daha nce halife Mutezzin annesi Gabhenin zel hizmetindeydi,51 Divnul-Haracn (Maliye Tekilat) banda Ahmed b. Muhammed b. Mudebbir et-Trk,52 DivnulKaznn (Kadlk Tekilat) banda Bekkar b. Kuteybe,53 Divnu-urtann banda da Bulay54 bulunmaktayd. Yani, Msr valisinin deil, halifenin atad kiilerdi. Esasen bu durum Msr gibi geliri ve halk ok olan blgelerde, Hz. mer devrinden beri bavurulan bir uygulamayd. Halifeler byle bir 12

uygulamay hem asker ve hem de mal gc elinde tutan valilerin merkeze kar isyanlarn nlemek iin tercih etmekteydiler.55 Yani, Ahmed b. Tolun sadece siyas ve asker adan vali nibi idi. Msrda, Abbaslerin ilk yllarndan sonra, zellikle de hilfet mcadeleleri srasnda siyas ve toplumsal adan istikrarszlk hakimdi. Esasen bu durum lkenin geneli iin de sz konusuydu. Ahmed b. Tolun blgeye geldiinde, Nil Nehrinin bat yakasndan skenderiye dahil Akdeniz sahili boyunca Trablusgarb ve Berkaya kadar olan Yukar Msrda muhtelif isyanc gruplar vard. Becce blgesinde Hristiyan ahl kendi bana buyruk olarak yaamak istediklerinden isyan etmilerdi.56 Harac ilerinin banda bulunan bn Mdebbir idr adan ok gl bir konumdayd ve Ahmed ile de iyi geinmeye niyeti yoktu.57 Mal ilerden sorumlu olmasna ramen parann kendisine verdii g ve hilfet merkezindeki yaknlar sayesinde Msrda tek yetkili gibi hareket etmekteydi. Bu olumsuzluklarn yannda siyas ve idr adan danklk iinde bulunmas, yani karsnda birleik bir gcn olmamas, kendisini Msra nib olarak gnderen Bayk Beyin hilfet merkezindeki gl konumu, seme Trk askerlerinden oluan gl bir ordusunun olmas58 ve nihyet ahs becerileri, yetenei, ileri grll Ahmedi avantajl konuma getirmekteydi. Ahmed Msra geldikten bir mddet sonra, ilk olarak, tepki ekmeyecei bir idr deiiklik yaparak 22 Haziran 869 aramba gn urta Emirliine (Polis Tekilat Bakanlna) Bulaynn yerine Trk Bozan tayin etti.59 Bylece o, ordudan sonra ikinci silahl birlik olan Polis Tekilatnn bana kendi adamn getirmekle durumunu biraz daha salamlatrm oluyordu. Ahmed b. Tolun iin en byk ve gl tehlike Harac Emiri ve kendisi gibi bir Trk olan Ahmed b. Muhammed b. Mdebbir idi. nk bn Mdebbir, Abbas sarayndaki yaknlar ve zellikle kardei brahim el-Mdebbir vastas ve Msrn Berd Emiri ukayr el-Hdimin de desteiyle Ahmed b. Tolunun Msrdan alnmasn istemiti.60 Ancak Ahmed bundan haberdar olunca,61 durumu Bayk Beye bildirmi ve o da halife Mutezze bask yaparak bn Mdebbiri grevinden aldrmtr.62 bn Mdebbir grevden alnmasndan ksa bir sre sonra Temmuz 869da Muktednin halife olmasyla Msra yeniden Harac Emiri olarak tayin edilir, fakat yine ksa bir sre sonra bu defa Bayk Bey tarafndan grevinden alnarak yerine Muhammed b. Hill atanr. bn Mdebbir ise Ahmed b. Tolun tarafndan hapsedilir.63 bn Mdebbir sorununu bu ekilde halleden Tolunolu Ahmed, bu defa Msrdaki isyanlarn bastrlmas iine ynelir. Ahmed bu isyanlar yaklak drt ylda, 872ye kadar, ok kanl bir ekilde bastrmtr.64 Bu isyanlar srasnda, 870 ylnda, Tolunolu Ahmedin nn aan ve onun gcn daha da arttracak olan bir gelime oldu. Bu gelime, ileride Ahmedin bamszlk yolundaki en byk destei haline geldi. Suriye-Filistin blgesi valisi sa b. eyh e-eybn, Badatta meydana gelen karklklardan istifade ile, vergilerini hilfet merkezine gndermeyi brakm,65 burada bamsz bir

13

hkmdar gibi hareket etmeye balamt. Ayrca Msrdan bn Mdebbir ile halifelie gnderilen 750 bin dinar vergiye de el koymutu.66 Halife Mukted, sa b. eyhin isyan karsnda, vergileri getirmesi durumunda onu affedeceini bildirmesine ramen, o bu arya uymam, neticede sann itaat altna alnmas iinde 869 sonlarnda Ahmed b. Toluna, byk bir ordu ile onun zerine gitmesini emretmitir.67 te bu gelime Ahmedin Msrdaki gcn artrp, civar beldeleri kendine balamasna zemin hazrlamtr. Ahmed, sa b. eyh ile savamak zere 24 bini Trk, 40 bini zenci (Sudanl), 7 bini Arap, dierleri de Rum ve baka milletlerden olmak zere toplam 100 bin kiilik bir ordu kurmutu.68 Ahmed Aralk 869-Ocak 870de sefere kmaya hazr olduunu bildirmesine ramen,69 gerek hilfet merkezindeki kark durum gerekse Yukar Msrdaki isyanlar sebebiyle Suriye-Filistin blgesine gidemez. Bu durum da kurduu byk ordu ile isyanlar bastrr ve Yukar Msr tamamen kendine balar.70 Ahmed isyanlar bastrdktan sonra yerine kardei Musay brakarak, 11 Mays 870de Suriye seferine kar.71 Ancak, hilfet merkezinde ortaya kan karklk sebebiyle bu seferini bir mddet tehir eder. nk halife Mukted, Byk Boann olu Musaya, askerlerini Bayk Beye teslim etmesini,72 Bayk Beye de Musay ve bir dier Trk komutan Mflihi ldrmesini emreder.73 Bayk Bey ise Musay ldrmek istemez ve onunla birlik olarak74 halifeyi ldrmeyi planlarken75 halife Mukted de, dier Trk komutanlarndan bazlaryla anlar ve Bayk Bey ldrlr (15 Haziran 870).76 Bundan sonra Yarch et-Trk Mukted tarafndan Msr valiliine tayin edilir.77 Fakat bu defa Bayk Bey taraftarlar Muktedyi 21 Haziran 870de ldrp,78 yerine Mutemidi halife yaparlar. Yeni halife Yarch et-Trkyi grevinden almaynca o da damad Ahmed b. Tolunu Msrdaki grevinde brakr.79 Bu arada halife Mutemid Ahmed b. Toluna bir mektup yazarak Suriye seferini iptal ettiini ve Msra dnmesini emreder. Bylece Suriye seferi gereklemeden son bulur. Ahmed de 4 Temmuz 870 Sal gn Fustata dner.80 Ahmed Suriye seferinden dndkten sonra, Msrn vergisi olan 2 milyon 100 bin dirhemi 871de oullar Abbas ve Humreveyh ile yeni halife Mutemide, ballnn bir iareti olarak gnderir.81 Bu arada kardei Musay da urta (Polis) Tekilatnn emirliine getirir.82 Abbas ve Humreveyh Badattan dnerken babalarna Yarch et-Trknin bir mektubunu getirirler. Buna gre Ahmed, Aa Msrn idaresi yannda, Yukar Msr ile Berka ve civrn da kendi uhdesine alacaktr.83 Vakit geirmeden 13 Austos 871de nce skenderiyeyi shak b. Dinardan teslim alr, sonra da Ahmed b. say Berka Emirliinden uzaklatrarak, buralara kendi adamlarn tayin ederek 6 Eyll 871de Fustata dner.84 Bylece Msrn tamam Ahmed b. Tolunun hakimiyeti altna girer. Bu arada halife Mutemidin emriyle bn Mdebbir 22 Aralk 870de hapisten karlm ve Muhammed b. Hill azledilerek, yeniden Msrn Harac Emirliine getirilmitir. Ayrca Berid (Posta) Emiri ukayr el-Hdim de ayn tarihlerde grevine ide edilmitir.85 Ancak her ikisi de Ahmedin gc artt iin Msrda fazla kalamayp Temmuz-Austos 871de buradan ayrlmak zorunda kalmlardr. 14

Kendisinden Msr haracn isteyen, harac iinin baka birinin uhdesinde olduunu belirterek cevap veren Ahmed, aslnda halifeye bu yetkinin de kendisine verilmesini hatrlatm oluyordu. Bu durumdan rahatsz olan bn Mdebbir ise Halife Mutemidden am blgesi Harac Emirliine tayin edilmesini istemi, neticede yukarda belirtilen tarihte Msrdan ayrlmasyla, Harac ileri de Ahmed b. Toluna verilmitir.86 O da bu greve gvendii adamlarndan Ahmed b. Muhammed e-cy atamtr. Bu arada Posta Tekiltnn bana da Ahmed b. Hseyn el-Ahvazyi getirmitir.87 3. Hilafet Merkezi ile Arasnn Almas ve Bamszlk Halife Mutemid, 871de, am, Knnesrin ve civarnn valiliini kardei Muvaffaka vermitir. amda Muvaffak adna ynetim yine bir Trk olan Amaurun elinde bulunmaktayd. Amaur, Ahmed b. Tolunun glenmesinden ve am blgesini elinden almasndan korktuu iin, Muvaffaktan, Ahmedin Msrdan alnmasn ister. Esasen Ahmedin halife Mutemide sadece bir defa vergi gndermi olmas ve toplad vergileri Msrda istedii gibi tasarrufta bulunmas daha nce Muvaffakn dikkatini ekmi ve onu kzdrmt.88 Muvaffak Ahmedi acele olarak Saraya ardnda ise, Ahmed onun niyetini oktan anlam durumdayd. Bu gelime zerine o, baz hediyeler ile Ahmed b. Muhammed el-Vstyi Samerraya kendi valisi ve kaynpederi olan Yarcha gnderdi.89 Ahmedin bu davran, Muvaffak tanmad, Msrn gerek hakiminin Yarch ve ona niybeten kendisi olduunu vurgulamak anlamna gelmekteydi, ki gerek de buydu. Fakat bu gelime Yarchun Samerrada ldrlmesi sonucunu dourdu (18 Temmuz 872 Cuma).90 Yarchun ldrlmesi Tolunolu Ahmed ile hilfet merkezinin arasndaki ipleri iyice gerdi. Byk bir ihtimalle, halife Mutemid kardei Muvaffakn etkisiyle Afrika, Msr, am, Cezire, Musul ve Ermeniyenin valiliini, Yarchun ldrlmesinden sonra 874-875de veliahti olan olu Cafere verdi.91 Trk komutanlarndan olan Musa b. Boay da ona yardmc olarak atad.92 Kaynaklar, Caferin Ahmed b. Tolunu azlettiine veya yerinde braktna dair herhangi bir bilgi vermemektedir. Ancak Musa b. Boann Caferin yanna yardmc olarak verilmesi, bu blgelerde onun adna Musa b. Boann grev yapmas eklinde yorumlanabilir. Esasen gelimeler de bunu dorular mhiyettedir. nk, bu srada Ahmed daha nce oluturduu 100 bin kiilik orduyu toplayarak, onlara, kendisine dost olanlarla dost, dman olanlarla dman olacaklarna dir yemin ettirmitir.93 Bu gelime artk Ahmedin hilfet makamyla irtibatn kestii anlamn tamaktayd. 874 Ahmedin Msrda bamszlk yolunda ilk adm att tarih oldu. Daha sonra Msrn tamamnda hakimiyetini tam olarak salamlatrma faaliyetlerine balad. Berka ve Trablusgarb civrna mteaddit asker seferler yaparak, bu blgelerde daha nce sindirdii isyanclar kesin olarak itaat altna ald.94 Bylece, Msrn tamamnda tek bana hakimiyet kurmu oldu.95 Burada Ahmed b. Tolunun iini kolaylatran en nemli gelimelerden biri olan, halifeliin valilerine ve eyaletlere sz geirmez olmasna da temas etmek gerekmektedir. lkenin dousunda Saffrler, Yakub b. Leys liderliinde 869da Kirman ve Fars topraklarn igal etmiler,96 873 ylnda da Niaburu alarak bamszlklarn iln etmilerdir.97 869da Basra ve civrnda ortaya kan Zenci 15

isyanlar byk bir yaylma gstermi, 871de blgeyi ellerine geirmilerdir.98 te bu dahil gelimeler karsnda hilfet makam ve halife Mutemid ne yapacan arm, dolaysyla merkeze uzak olan Msr ile ilgilenmesi mmkn olamamtr. Bu da Ahmedin blgede rahat hareket etmesine frsat vermitir. Bizans da Abbaslerin iinde bulunduu siyas ve idr istikrarszl frsat bilip am limanlarna, snrlardaki yerleim alanlar olan Avasm ve Suur ehirlerine saldrlarn sklatrmtr (873-875).99 Bizansn am Suurlarna saldrmas ve baz snr yerleim beldelerini almas, siyas genileme iin Ahmed b. Toluna yeni imkanlar bahetti. nk sadece hilfet ordusu ile Bizansa kar koyamayacan anlayan halife Mutemid, daha nce kendisiyle ilikilerini kesmi olan Ahmed b. Tolundan destek almak zorunda kald. Neti cede Bizans ile mcadele etmesi iin am Suurlarn onun emrine verdi.100 Basra krfezinde gittike genileyen Zenci isyanlarnn bastrlabilmesi iin, hilfet merkezine 1 milyon 200 bin dinar yardm gnderdi.101 Muvaffakn daha fazla para, kle, at gibi yardmlar istemesine kar da Ahmed, ona, bu yardm sadece Abbasleri tehlikelerden korumak iin yaptn, tb olarak gndermediini bildirdi.102 Bu gelimeler Ahmedin hem bamsz hareket ettiini ve hem de iine geldii ekilde Abbas halifeliini kullandn gstermektedir. nk o, her trl ban kopardktan sonra, bir taraftan Avsm ve Suurlarn kendisine verilmesini kabul etmi ve hem de yardm gndermiken, dier taraftan fazla yardm talebi karsnda da tb olmadn aklamaktan ekinmemitir. Ahmed b. Tolunun bu tavr iki nemli sonu dourmutur. Bunlardan birincisi halife Mutemidin kardei Muvaffakn tepkisini ekmek, dieri de Abbaslerden bamsz olarak Bizans Devletinin dorudan muhtab olmak. Muvaffakn, Tolunolu Ahmedi bu cevab zerine azlederek, yerine Musa b. Boay tayin ettii, Musann emrindeki ordu ile Msra gitmek zere hazrland, ancak gerek erzak gerekse siyas karklklardan dolay bu amacna ulaamad kaynaklarda zikredilmektedir (1 Haziran 877).103 Muvaffak ve Musann bu teebbslerinin akamete uramas, Musnn Kasm-Aralk 877de lmesi,104 bu arada Amaur et-Trknin de Nisan-Mays 878de Dmekde lmesi105 ve yerine onun olu Alinin am nibi olarak atanmas106 Ahmed b. Toluna Abbaslere kar yeni bir avantaj daha kazandrmtr. Musa b. Boann zerine doru geldii haberinden sonra ordusu hazr durumda bekleyen Ahmed, bu gelimeler zerine, yerine olu Abbas Msra vekil brakarak107 Nisan 878de am blgesine sefere kar. Onun niyeti blgeyi hakimiyeti altna almaktr. Bu amala nce Ali b. Amaur et-Trkye bir mektup yazarak kendisine tb olmasn ister. O da hibir direnme gstermeden Ahmede balln bildirir.108 Ebulfez Elibey, Tolunolu Ahmedin, bu seferine halifelie danmadan kmasna dikkat ekerek, bu olayn Tolunoullar Devletinin tam bamszla gidiinde balang olduu grndedir.109 Ahmed, am blgesinde Remle,110 Hms, Hama ve 16

Halepi hi bir direnme ile karlamadan hakimiyeti altna alr.111 Halep nibi Sim et-Tavl et-Trk de Antakyaya kat.112 Buradan Antakya zerine giden Ahmed, Eyll 878de ehri ald, Sim et-Tavl de ldrlr.113 Yoluna devam eden Ahmed, Knnesrin ve el-Avsm da fetheder.114 Bylece, batda Berka ve Trablusgarbtan, douda Frat Nehrine kadar olan blgeyi tamamen hakimiyeti altna alr.115 Bu gelime yukarda belirttiimiz iki sonutan ikincisini, yani Bizans Devletinin artk Abbasileri deil, Tolunoullar Devletini muhatap almas sonucunu dourdu. Bizans mparatorluu Tolunoullarnn am, Cezire, Avsm ve Suur blgelerini almasndan sonra kendileri iin de tehlikeli olduunu grp bir anlama zemini bulma yoluna gitmitir. Bu erevede I. Vasili ilk adm da atarak, daha nce bir sefer srasnda esir ettikleri Abdullah b. Reid b. Kavus ve arkadalarn116 iyi niyet gstergesi olarak 879da Ahmed b. Toluna yollad. Ayrca hediye olarak bir ka nsha Kuran da gndermitir.117 Ebulfez Elibey bu konuda yorum yaparken, Firavunlar zamanndan itibaren Msrn ilk defa kendi corafyas merkezli bir devlete kavutuunu ifade etmektedir.118 Bizans mparatorluunun bu yaklamna Ahmedin cevab olumsuz olur. O Bizans ele geirerek Tarsusu yeniden hakimiyeti altna alr ve Anadolunun ilerine doru ilerlemeye balar.119 Ancak bu arada meydana gelen olumsuz bir gelime Ahmedin Bizans seferlerini durdurur. Bu gelime, Msrda yerine brakt olu Abbas ile ilgiliydi. Abbas baz komutanlarn etkisiyle babasna kar isyan etmiti.120 Ahmed b. Tolunun katibi olan Ahmed b. Muhammed el-Vsit bu gelimeyi hemen Tolunoluna haber verir. O da seferlerini iptal ederek Msra dneceini bildirir.121 Bunun zerine Abbas hazineden ald ykl miktardaki mal, para, erzak, silah, v.s. ile,122 Msrn erafndan toplad yksek mebladaki paralarla,123 yerine kardei Rebiay brakarak ayn zamanda babasnn ktibi el Vsityi de yanna alarak124 Fustatdan ayrlr ve 4 Nisan 879da Berkaya gider.125 Abbasn Berkaya gitmesinden yaklak bir ay sonra 30 Nisan 879da Fustata gelen126 Ahmed b. Tolun Msr kads Bekkar b. Kuteybe bakanlnda bir heyeti Berkaya olunun yanna gnderir, ayrca onlarla zel bir mektup da yollar.127 Ahmed olunu affetmek dncesiyle geriye armasna ramen, onunla birlikte Berkaya giden komutanlar isyana tevik suundan cezalandrlacaklarn bildikleri iin Abbas brakmazlar.128 O da dnmeyerek gerek Hric-bd Berberi kabileleriyle gerekse frikiyye deki (bugnk Tunus) Alebilerle mcadelelere girerek (Aralk 879-Ocak 880) burada kendi emirliini kurma yolunda faaliyetlere balar.129 Abbas, Berka ve Trablusgarb blgeleri ile Alebilere ait topraklarda nceleri ksm baarlar elde etmise de,130 netice de Berberiler ile birleen Alebilere malup olmu ve Berkaya ekilmitir.131 Daha sonra da 6 ubat 882de babas Ahmedin 100 bin kiilik ordusu ile yapt sava kaybederek esir edilmi ve 14 Mays 882de Fustata getirilerek hapsedilmitir.132 Bylece yl sonra devletin bats suknete kavumutur.

17

Ahmed b. Tolun olu Abbasn isyann bastrp Fustata dndkten sonra, onun zerine gittii 6 ubat 882 tarihine kadar geen yaklak yllk zaman diliminde bo durmam bir yandan olu Abbas gzellikle ikn etmeye alrken, dier taraftan hem Msrn imr ileriyle uram, hem de Suriye blgesine kar yeni bir politika gelitirerek, buradan Hicaza inmeyi planlamtr. Bylece Hicaz kendine balayarak slm Dnyasnda etkin bir konuma gelmeyi dnm olmaldr. Bu dncesini uygulamaya koymak iin ilk olarak Suriye, Filistin ve rdnn hara vergilerini toplamak zere tayin edilen, daha nce Msrn mali ilerinden sorumlu Ahmed b. el Mdebbiri etkisiz hale getirdi. Onu grevinden ald, hapsetti133 ve mal varlna el koyarak 600 bin dinarn ald.134 Yine bu erevede am blgesinde Abbas hilfeti adna faaliyetlerde bulunan Musa b. Otam, Mays-Haziran 880de Ahmed b. Tolunun klesi Ll tarafndan malup edildi ve esir edilerek Rakkaya gtrld. Ll ayn yl Haziran-Temmuz aynda da blgedeki Abbsiler ve Musa b. Otamn olu Ahmed ile savaarak onlar yendi ve Badad ile Samerraya pskrtt. Bu ekilde Suriye blgesinde kendi hakimiyetini kuran Ahmed b. Tolun 880de bir grup askerini ziyaret grnts vererek gerekte burada asker ve siyas faaliyet gstermeleri amacyla Mekkeye gnderdi. Ancak ayn yllarda Abbasilerin dousunda kurulan Saffriler Devleti de ayn dnce ile Mekkeye asker gnderince Ahmed b. Tolun Hicaz blgesinde istedii sonucu alamad.135 Mekkeden bekledii sonucu alamayan Ahmed b. Tolun bu defa amdan Msra dnerken, ordusunun bir ksmn 879-882 yllar arasnda komutanlarnn emrinde Bizans snrna gnderdi. nk Rumlar, am Suurlarna saldrlar balatm ve pek ok Mslman ldrmlerdi (879). Bu birlikler baarl olarak baz yerleri alp pek ok ganimet ele geirdiler.136 Ayrca ama tayin ettii klesi Ll, Halep, Hms, Knnesrin, Diyar- Mudar ve Rakkay kontrol ederken, blgede, Muvaffak adna isyan eden Abdlmelik b. Salihin adamlarndan Bekkar b. Selemeyi 881-882de yenerek, Tolunoullarnn hakimiyetini salamlatrmtr.137 Yine ayn yl Ahmed b. Tolunun, Suur ve am nibi Halef el-Fergn, Bizans zerine yaz seferine km ve pek ok Rum askerini ldrerek ykl miktarda ganimet alm, bylece am ve Suur blgeleri de emniyet altna alnmtr. Bu arada Ahmed, 879-880de bamszln gstergelerinden olan ve tarihte Ahmed Dinar denilen sikkeleri darbetti. Bu Abbas hilafeti tarihinde ilk defa oluyordu.138 Ahmed b. Tolun artk tam rahatladn dnrken, yeni bir gelime onu yeniden ama hareket etmeye zorlad. nk blgeye gnderdii klesi Ll isyan edip Ahmedi tanmadn iln etti.139 Bu, Suriye blgesinin kendi hakimiyetinden kt anlamna gelmekteydi. Bunun yannda bir de Suur ehirlerinde, Feth b. Hakann niblerinden Yazman el-Hdim, Tolunoullar aleyhine Muvaffak lehine faaliyetlere balamt.140 Tolunolu Ahmed, Eyll-Ekim 882de yerine olu Humraveyhi brakarak, hapisteki olu Abbas da yanna alarak byk bir ordu ile ama hareket etti.141 Dmeke geldi.142 Burada da Tarsustaki huzursuzluklardan haberdar edildi.143 Tabii ki bu gelimelerde Muvaffakn parma olmaldr.

18

Ahmed Tarsustaki valisi Halef el-Fergnye, Yazman el-Hdimi yakalayp Dmeke getirmesini emrederken, kendisi de Llnn zerine yrd.144 Ll Ahmedin karsnda tutunamayacan anlaynca Kasm-Aralk 882de145 hazineyi de yanna alarak, nce Balise oradan da Badata Muvaffakn yanna kat.146 Ahmed de bu blgeyi yeniden kendi hakimiyeti altna ald.147 Bu arada Tarsus Emiri Halef el-Fergn, Austos-Eyll 882de Yazman tutuklayp hapse att.148 Ancak Tarsus halk buna kar karak ve Yazman kurtarp Halefi ldrmek isteyince,149o da ehirden kamak zorunda kald.150 Bylece Tarsus Yazmann hakimiyetine gemi oldu (882). Bu arada Hilafet merkezinde meydana gelen nemli bir gelime Ahmed b. Tolunun nn aacak, Muvaffakn nn ise kapatacak gibi grnd. nk kardei Muvaffakn yannda eklen bir halife durumunda olan Mutemid, 30 Kasm 882de Ahmed b. Toluna mektup yazarak, kendisini kardeinden kurtarmasn istedi.151 Bu frsat deerlendiren Ahmed, Mutemidi Msra davet etti.152 Bylece, hilfet merkezini Msra tayarak, slm Dnyasna hakim olma yolunda halifenin isminden yararlanacakt. Ayn zamanda, slm dnyasnda siyas hakimiyeti eline geirecekti. Halife, Ahmedin bu teklifini kabul edip Kasm-Aralk 882de av bahanesiyle Samerradan ayrldnda Ahmed, Tarsus zerine gitmeyi erteleyip onu Dmekte beklemeye balad.153 Ancak Muvaffak bu gelimelerden ksa zamanda haberdar olarak el-Cezire nibi shak b. Kundacka Mutemidi yakalayp Badada getirmesini emreder.154 O da Rakkada Mutemidin nn keserek ilk nce yanndaki komutanlar yakalayp hapseder, daha sonra da halifeyi alarak Samerraya gtrr (17 ubat 883).155 Bylece Ahmed isteine ulaamaz. Hilfet merkezinde ise, Muvaffak, shak b. Kundack dllendirerek ve onu zel Muhfz Birliinin bana getirerek Badattan Kuzey Afrikaya kadar, Msrdaki Tolunoullar ve Tunustaki Alebler dahil, byk bir blgenin valiliine tayin etmitir.156 Ancak bu tayin, tabii ki ekli olmaktan teye gitmiyordu ve ancak Suriye snrlarna kadar geerli olan fiili bir ynetim anlamna geliyordu. Bu gelime zerine Ahmed b. Tolun da devletinin btn ileri gelenlerini ve kadlarn Dmekte toplayp ve Muvaffak halifeye isyanla sulayarak,157 Mutemidin tarafnda yer alnmas, Muvaffakn da veliahdlkten azledilmesine dir Mart-Nisan 883de kadlarndan fetv istemitir.158 Ba kads Bekkar b. Kuteybe ve baz kadlar bu isteine kar knca159 da onu hapsedip, mal varln msdere etmi,160 daha sonra da kendisi Muvaffak veliahdlkten azlettiini iln edilerek, hakimiyeti altndaki blgelerin btn camilerinde, Cuma hutbelerinde ona lnet ettirmitir.161 Buna karlk Muvaffak da kardei Mutemide, Ahmed b. Tolunun Msrdan azledilmesi162 ve Cuma hutbelerinde ona lnetler okunmasna dir bir ferman kartmtr.163 Bu gelimeler Abbas Devleti ile Tolunoullar arasndaki husmeti daha da arttrd. Muvaffak Mekkede, Kabede Ahmed b. Tolunun aleyhinde hutbe okutunca164 bir adm ne gemi oluyordu. Ahmed b. Tolun, Muvaffak ile olan bu restlemesinde baarl olamaynca, Tarsus zerine giderek buray yeniden kendine balamak istedi. ehri kuatt,165 ancak gerek Yazman el-Hdimin iyi mdfaas gerekse Ahmedin salnn bozulmas ve mevsimin k olmas sebebiyle 883 yl Aralk 19

ay balarnda kuatmay kaldrp Msra dnmek zorunda kald.166 Ferm ehrine ulatnda hastal arlaan Ahmed, 24 Aralk 883de Fustata bir gemiyle getirilebildi.167 Hastal srasnda Mslmanlar, Hristiyanlar ve Yahudiler Mukattam Dana karak iyilemesi iin du ettiler.168 bn Zlk bu konuda yle demektedir: Emir Ahmed b. Tolun iddetli bir ekilde hasta oldu. (onun hastalanmas zerine) Mslmanlar balar zerinde Mushaflar ile, Yahudiler balarnn zerinde Tevrat ile, Hristiyanlar balarnn zerinde ncil ile, ocuklar balarnn zerinde levhalar ile ve insanlarn hepsi alayarak meydanlara dkldler. Emir Ahmed b. Tolunun salk ve fiyete kavumas iin Allaha du ile tazarrda bulunuyorlard.169 Ancak Ahmed hastala yakalanmasndan 10 ay sonra, 10 Mays 884 Pazar gecesi vefat ederek Mukaddem Dann yamacna defnedildi.170 Belev ile bn Zlk, Ahmed b. Tolunun lmne yakn u duy yaptn bildirmektedir: Ey Rabbim, bir nefes miktarnca senden gafil olan kimseyi bala, onu senin yumuakln onurlandrr.171 B. Humraveyh Dnemi 1. lk Faaliyetleri Ahmed b. Tolunun lmnden sonra, zellikle el-Vsitnin etkisiyle Humraveyh henz 20 yandayken 10 Mays 884de Tolunoullar Devletinin bana geti. Esasen Abbas byk olmasna ramen, daha nce isyan ettii iin onu kimse istemedi. Humraveyh ilk i olarak kendisine kar kabilir dncesiyle aabeyi Abbas ldrtt.172 Ahmed gibi gl bir devlet bakannn ortadan kalkmas ve yerine tecrbesiz, ya kk bir delikanlnn Tolunoullarnn bana gemesi Muvaffak mitlendirmi olmaldr ki, Musul ile el-Cezire nibi shak b. Kundack, yansra Kfe ve Anbar nibi Muhammed b. Divdat Ebus-Sc, am blgesine aknlar yapmaya balad.173 Ayrca Muvaffak, olu Eb Abbas Tolunoullarnn hakimiyetinde bulunan topraklara vali olarak tayin etti.174 Her n de am blgesine gnderdi.175 Bu arada onlar Humraveyhin Dmek nibini de yanlarna ekmeyi baardlar.176 Bu gelimeler zerine Humraveyh 5 Haziran 884de Ahmed b. Muhammed el-Vsitnin komutasndaki byk bir orduyu Dmeke gnderdi.177 Yine ayn yl Temmuz aynda Sad el-Eyser et-Trk komutasndaki bir donanmay am sahillerine yollad.178 Fakat bu arada beklenmedik bir gelime oldu ve Humraveyhin ama gnderdii el-Vsit Abbas sarayna (Mutezide) gizlice haber gndererek, onlarn hemen blgeyi ele geirmelerini istedi.179 Bu onun saf deitirdii anlamn tamaktayd. shak b. Kundack ile Muhammed b. Ebus-Sc ordularn birletirip ilk olarak Halep, Hms, Antakya ve Rakkay aldlar.180 Daha sonra Muvaffakn olu Ebul-Abbas ile eyzerde bekleyen Humraveyhin ordusu zerine yrdler ve Msr ordusunu yenip, Dmeki ve Filistinin bir ksmn ele geirdiler.181 Bu olaylar esnasnda kaynaklarda Ahmed b. Muhammed el-Vasiti hakknda herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. 20

am blgesindeki olaylarn aleyhine gelitiini gren Humraveyh bu defa kendisi 70 bin kiilik bir ordu ile Msrdan ayrld.182 Onun Msrdan ayrld sralarda hilfet ordusu iinde nemli bir yere sahip olan shak b. Kundack ve Muhammed b. Ebu-Sc, Muvaffakn olu Abbas ile yollarn ayrd. Gereke ise Ebul-Abbasn onlar aalamas ve beceriksizlikle sulamasyd.183 Bylece Humraveyhin karsnda savamak zere 4 bin kiilik Ebul-Abbasn ordusu kalmt.184 Bu bilgileri nakleden kaynaklarmz, gerek Humraveyhin adam iken halifelik tarafna geen el-Vsitni gerekse hilfet ordusunda iken Ebul-Abbas terkeden ve Humraveyhin karsnda yalnz brakan shak b. Kundack ile Muhammed b. Divdad b. Ebus-Scn kar istihbart almalaryla taraf deitirdiklerine dir hibir bilgi vermemektedirler. Ancak gelimelerin gidiatnn bizi byle bir dnceye sevkettiini de belirtmemiz gerekmektedir. Humaraveyh ile Ebul-Abbas arasnda 6 Nisan 885de Tavhin denilen yerde meydana gelen ve ayn adla anlan sava nce hilfet ordusu kazanm olmasna ramen,185 neticede Humraveyh 30 Austos 884de Msra dndkten sonra blgede yedekte bekleyen Sad el-Eyser komutasndaki ordu toparlanarak, Ebul-Abbasn ordusunu yendi. Ebul-Abbas yannda kalan az saydaki ordusu ile blgede tutunamayp, Badata dnd.186 Sad el-Eyser, Dmeke girerek Tolunoullarnn hakimiyetini yeniden salad. Bunun zerine Humraveyh onu Dmek valisi olarak tayin etti.187 Ancak Sad el-Eyser, Ahmed b. Muhammed el Vsit ile birlikte ksa bir zaman sonra isyan etti ve Humraveyhi tanmadn iln etti.188 Humraveyh zamannda TolunoullarDevletinin, am blgesi daima karklk iinde olmutur. yle ki buradaki vali, komutanlar devaml saf deitirmiler, kendi menfaatlerine gre hareket etmilerdir. Biraz olsun kendinde g gren valiler gerektiinde Tolunoullar, gerektiinde Abbasilerin yannda yer almlar, hatta zaman zaman da her ikisinden de bamsz olarak blgelerinde hkimiyet kurmaya almlardr. Esasen Sad el-Eyserin ayaklanmas da bu erevede deerlendirilmelidir. Ayrca el-Vsitnin de isyanda yer almas, bu olayda onun etkisinin de olduunu gstermektedir. Yine Humraveyhin Eyll 886da Msrdan kmas ve ama gidip el-Eyseri ldrmesi, blgeyi Haziran 886da yeniden ele geirmesi,189 bu arada shak b. Kundackn el-Cezire ve Musulda, bn Ebus-Scn Knnesrin ve Halepte birbirlerine kar stnlk ve hkimiyet yarna girmeleri sonucunda, daha nce Humraveyhe kar Abbas kuvvetleri olarak savaan bu iki Trk komutandan, Muhammed b. Divdad b. Ebus-Scn Humraveyh tarafna gemesini ve ona tbi olmasn inta etti. Humraveyh ile Ebus-Sc birlikte shak b. Kundacka kar savaarak onu yendiler ve Kuzey Mezopotamya, oradan da Samerraya yakn yerleim alanlarna kadar geni bir corafya Tolunoullarnn hkimiyetine geti (886).190 Fakat Humraveyhin Msra dnmesinden ksa bir sre sonra, Ebus-Sc ile shak b. Kundack yine savaa tutumular, shak yine malup olmutur.191 te bu olay yukarda bahsedilen menfaatlere gre hareket etmenin bir rneini daha ortaya karmaktadr. nk yenilen shak b. Kundack Msra giderek Humraveyhi tandn ve emrine girmek istediini bildirmitir. Ebus-Sc bu gelimeden rahatsz olup isyan edince, roller deimi shak ile Humraveyh ama gidip Ebus21

Sc malup etmiler, onun arkasndan takip grevini bu defa Tolunoullar adna shak b. Kundack stlenmi ve 23 Ekim 889da btn Mezopotamya dahil, Humraveyh tarafndan blgenin valiliine atanmtr.192 Bu arada Humraveyh Halep valiliine de Toga b. Cuffu tayin etmitir. bn Ebus-Sc da Badata, Muvaffakn yanna gitmitir.193 Bu gelimeler yaanrken Abbasi Halifelii byk bir korku ve endieye kaplm ve sarayn hizmetinde bulunan Trk Faik, Aralk 886da Humraveyhe eli olarak gndermitir.194 Ancak bu gelime Tolunoullar iin sonun balangc olmutur. nk gcnn zirvesinde olan Humraveyh siyaset bilmezlii sebebiyle Abbasilerin oyununa gelmitir. Esasen yukarda zikredilen menfaatlere gre saf belirleme politikasn bu defa Abbas halifelii uygulamaya koymaktayd. Muvaffak, halife Mutemide hazrlatt bir fermanla Msr, am ve suurlarn ynetiminin 30 yllna Humraveyhin idaresine verildiini bildiriyordu.195 Fermana halife Mutemid ve halifenin olu Ebul-Abbas da imza koymulard.196 Esasen bu topraklar ve daha fazlas Humraveyhin hkimiyeti altndayd. Tolunoullar Devletinin byle bir fermana da ihtiyac yoktu. Ancak buradaki tek nemli husus Tolunoullarnn halifelik nezdinde merulatrlmas olabilirdi. te Humraveyh siyaset bilmemesi ve ileri grl olmamasnn sonucu olarak slm Dnyasnda merlamak adna olsa gerek bu ferman kabul ettiini ve kendisinden daha zayf durumda olan Abbas halifeliini tandn bildirdi. Aralk 886da da hkimiyeti altndaki beldelerde Cuma hutbelerinde Muvaffaka yaplan beddular duya evirtti.197 Hilfet merkeziyle bart kanaatinde olan Humraveyh, emrine verilen suur ehirlerinde hkimiyetini salamlatrmak iin, bu ehirlerin valilerine hazineden pek ok hediyeler ve ykl miktarda para gndermitir. O bu politikas ile 890 ylnda Tolunoullar Devletini en geni snrlarna ulatrm, fakat devletin hazinesini de boaltmtr.198 2. Tolunoullarnn Zayflamas 4 Haziran 891de Muvaffak,199 15 Ekim 892de200 de halife Mutemid ld. Muvaffakn olu Ebul-Abbas Mutezid nvanyla halife oldu. Humraveyh hi tereddt gstermeden ona bat etti. Muvaffakn lmeden nce, yukarda bahsedilen manevra ile hilfete balad Tolunoullarn, halife Mutezid daha da baml hale getirdi. Tabii ki bunda Humraveyhin basretsizlii de etkili olmutu. Esasen Humraveyh bir yaknlama vesilesi ile Abbasleri kontrol etmek dncesindeydi. Ancak tam tersi oldu. Bu yaknlama da udur: Humraveyh, asl ad Esm olan kz Katrun-Nedy201 halife Mutezide, olu Aliye almas iin teklifte bulundu.202 O bylece halifelii kendi nfzu altna almay amalamt. Ancak bu politikasnda yanlmaktayd. nk halifelik ok zayft ve sadece dini anlamda sembolik bir liderlii vard. Humraveyhin teklifini deerlendiren halife 38 yanda olmasna ramen henz 12 yanda olan Katrun-Nedy kendi nikahna almak istediini bildirdi. Humraveyh de bunu kabul etti.203 Bunun karlnda halife Mutezid, Frattan Berkaya kadar olan blgenin ynetimini 30 22

yllna Humraveyh ve oullarna braktn belirten bir fermann 14 Haziran 893de Msra gnderdi.204 Bu fermana gre Humraveyh ayrca babasndan beri denmeyen Msr haracnn her yl iin 200 bin dinar, 894 ylndan itibaren de yllk 300 bin dinar halifelie gndermeyi kabul etti.205 Babasnn basiretini gsteremeyen Humraveyh, bylece kendi hazinesini boaltmaya, halifeliin hazinesini doldurmaya balad. Bu arada halife ile Katrun-Nednn dn 894de yapld. Humraveyh kznn eyizleri iin devlet hazinesini boaltt. Rivyetlere gre bir buuk milyon dinar harcad.206 20 katr yk ile altnlar, gmler, kymetli talarla bezenmi elbiseler, seme atlardan oluan eyizi Abdullah. b. el-Cessas bakanlnda Badata gnderdi.207 Katrun-Ned 900 ylnda lnceye kadar halife Mutezidin nikahnda kald.208 Kind, Makriz ve bn Tarberdi bu nikahtan sonra Mutezid ile Humraveyh arasnda dosta ilikilerin baladn rivyet etmelerine ramen,209 durumun gerekte byle olmad ilerleyen zamanda ortaya kmtr. Dier taraftan Humraveyh Bizans snrndaki fetih faaliyetlerine devam etti. O, 20 Eyll 893de Abbas b. Ahmedi,210 Eyll 894de Toga b. Cuffu Tarsus zerinden Bizans topraklarna sefere gndermitir.211 Onlar bu seferlerinde baarl olmular baz ganimetler alarak dnmlerdir. 3. Humraveyhin ldrlmesi Humraveyh, bakent babasnn kurduu Kata ehri olmasna ramen, amda Gaysun Dann yamacna yaptrd kke giderek zaman zaman orada kalrd. 2 Ekim 895de bu kkne gittiinde,212 8 Ocak 896da bir gece vakti hizmetileri tarafndan ba kesilmek suretiyle ldrld.213 Humraveyhin ldrlmesi ile ilgili olarak Kind u bilgileri vermektedir: Onun ldrlmesi 8 Ocak 896 Pazar gecesidir. Sylendiine gre onu Tahir, Ll, N, Sbr, Mmkd ve Nazif isimli hizmetileri hepsi bir olarak ldrdler. Onlarn (ldrenlerin) ba Fustata gtrld ve hapsedildi. Humraveyh de Fustata gtrld ve orada defnedildi. Onun hkmranl 12 sene 18 gn srd.214 Grlecei zere bu rivyette Humraveyhi ldrenlerin isimleri verilmekte, fakat ldrme sebeplerine hi deinilmemektedir. Ancak bu hususta bnul-Esrde yer alan bir rivyet Kindnin verdii bilgileri tamamlar mhiyette olup yledir: 886 Ocak-ubat aylarnda Humraveyh b. Ahmet b. Tolun yatanda hizmetileri tarafndan ldrld. lmnden sonra onu ldrmekle itham edilen 20 ksur hizmetisi de hemen katledildi. ldrlmesinin sebebi yle anlatlr: Baz jurnalciler kendisine Msrdaki saraynda bulunan criyelerden her birinin, yine sarayda bulunan hadmlardan birer kiiyi koca edindiklerini ihbar etmilerdi. Bunu jurnalleyen kimse Humraveyhe yle demiti; eer bu haberin doru olup olmadn renmek istiyorsan criyelerden birini getir, onu konuturmaya al, itiraf ettiini grecek ve bu haberin de shhatini renmi olacaksn. Bunun zerine Humraveyh bunun doru olup olmadn renmek iin hemen o anda Msrdaki vekiline haber gnderip derhal kendisine bir grup cariyeyi gndermesini istemiti. Bu arada hizmetilerden bir grup bir araya gelerek onu ldrmeyi kararlatrdlar. nk onlar Humraveyhe nakledilen bu

23

durumun aka ortaya kmasndan korkmulard. Bunun iin geceleyin onu yatanda boazlayp kaverdiler.215 Bu arada brahim b. Ahmed el-Mzer 7 ubat 896da Dmekten km ve 11 gn sonra 18 ubat 896da Badata varm, burada Mutezide Humraveyhin hizmetileri tarafndan yatanda ba kesilmek suretiyle ldrldn haber vermitir.216 C. Ebul-askir Cey B. Humraveyh Dnemi ldrldnde babas ile birlikte amda bulunan Ebul-Askir Cey b. Humraveyh babasnn ldrld gece 8 Ocak 896da hemen bat alarak ve Tolunoullarnn bana geti. Ardndan da hi vakit kaybetmeden Msra giderek burada da bir bat mersimi tertipledi. Fakat Dmekte, aralarnda shak b. Kundackn olu Muhammed, Hakan el-Belh, Muhammed b. Karadoan, Muhammed b. Kmcr,217 Toga b. Cuffun kardei Bedr b. Cuff gibi komutanlar Ceyin baa gemesini ho karlamadlar ve 19 Temmuz 896da isyan ederek,218 onu ldrmek istediler.219 Bu teebbslerinde baarl olamaynca da, onlarn bir ksm ordular ile birlikte Tolunoullarnn hizmetinden karak, halife Mutezidin yanna gidip onun emrine girdiler.220 am blgesini terketmeyen Toa b. Cuff da, Dmekte, Ceyi tanmadn iln etti.221 Toga ile birlikte hareket eden Suur valisi Ahmed b. Togan da ona katld.222 Bylece am blgesi ve Suur ehirleri Ceyin hkimiyetinden km oldu. Dmekteki bu gelimelerden sonra Msrda da Ceye kar hareketler balad. Tabernin bildirdiklerine gre, zellikle ordudaki Maribliler, Berberler, Nasr b. Ahmed b. Tolunun baa gemesini istiyorlard.223 Ali b. Ahmed el-Mzer onlar ikn etmeye altysa da baarl olamad. Cey bu duruma kar Nasr b. Ahmedi ve onunla birlikte hareket eden ordusu iinden ve mevliden olup, kendisine kar kan pek ok kiiyi ldrtt.224 Ancak Ceyin ok sayda adam ldrtp kan dkmesi, orduyu ayaklandrd ve 9 ay 12 gn bata kaldktan sonra 25 Temmuz 896da hapsedilip yerine Harun b. Humraveyhe bat edildi. Cey de bir sre sonra hapiste ld.225 D. Harun B. Humraveyh Dnemi ve Ykl 1. Siyas Olaylar Ceyin hapsedildii gn Harun b. Humraveyh Msrda bat alarak Tolunoullarnn bana geti. Harunun hkmdar olmasyla Dmekte bulunan am blgesi valisi Toga b. Cuff, yeniden Tolunoullarnn hizmetine girdiini aklad.226 Bu da gstermektedir ki, komutanlarn Tolunoullarndan ayrlmas Ceyin kiiliinden kaynaklanmaktadr. Harun dnemiyle ilgili olarak kaynaklarda pek fazla bilgi bulunmamaktadr.

24

Harunun amcasnn olu olup, skenderiyye valiliini yrtmekte olan Rebia b. Ahmed b. Tolun, ordudaki baz komutanlarn da tevikiyle, Tolunoullarnn bana gemek dncesiyle, Buhayra Berberilerinin ounluunu oluturduu ordusuyla Fustata doru hareket etti. Ancak Harunun kuvvetleriyle yapt sava kaybederek, esir edildi. Daha sonra da eski hkmdarlk saraynn nnde 1200 krba darbesiyle ldrld. (13 Eyll 897 Sal).227 Esasen bu karde kavgalar ve komutanlarn kendi blgelerinde balarna buyruk olarak hareket etmeleri, artk Tolunoullar Devleti iin tehlike anlarnn almaya baladnn gstergesiydi. Ayrca daha nce Humraveyhin msrife yapt harcamalar hazineyi boaltt iin madd gleri de kalmamt. Halife Mutezid zamannda Mart-Nisan 897de Tarsus, Tolunoullarndan alnarak Abbasilere baland. Blgede bulunan ve yardma gnderilen Tolunoullar komutanlar, Ahmed b. Togan, Yusuf b. el-Bamurd ve bnul-Yetim, esir edilerek Badata gnderildi.228 Bu komutann esir edilmesi Tarsus ile ayn zamanda Suur ehirlerinin de elden kmas anlamna gelmekteydi. nk onlar Suur ehirlerinin de komutanlaryd. Bu arada Mutezid Tarsusa bn hidi vali olarak tayin etti.229 O da 898de gazaya karak skenderuna kadar olan yerleri fethetmitir.230 bn hid 909da vefat edince yerine Eb Sabit atand.231 Gerek Suur ehirlerinin elden kmas, gerekse hazinenin boalm olmas sebebiyle ordu komutanlar da kendi bildiklerini yapmaya baladlar.232 Onlar ismen devlete bal olmalarna ramen, serbeste hareket ediyorlard. Tolunoullarna ballklar ise, Abbas halifeliine kar kendilerini belli bir ittifakn iinde tutmalar anlamn tayordu. Toga b. Cuff ise, Msrdan gnderilen Bedr el-Hemmm ve Hasan b. Ahmed el-Mzer eliliiyle Harun tarafndan yeniden am blgesine tayin edilerek, 897de valilii tazelendi.233 Merkezde ise Eb Cafer b. Ebb, ordunun bakomutan idi ve Harunu istedii gibi ynlendirmekteydi.234 Harun dnemindeki dier olaylara gelince, Mays-Haziran 898de, bn Kurey isimli bir kii etrafna toplad bir grup ile Tolunoullar Devletine kar ayakland. O Mslmanlar ynetme hakknn Ehl-i Beytde, yani Hz. Peygamberin soyundan gelenlerde olduunu iddia etmekteydi.235 Esasen Msrdaki bu gelime Kuzey Afrikada yeni kurulan Fatimlerin propaganda almalarndan baka bir ey deildi.236 Kindnin verdii bilgiye gre, bu ahs Mays-Haziran 898de bir Cuma gn krbalanm ve hapse atlm, iki gn sonra da lmtr.237 Bu devirde meydana gelen bir baka olay da Elibey, Ermeni ve Grc kaynaklarna dayanarak nakletmektedir. Bu bilgilere gre halife Mutezid, Mezopotamya ve Suriye blgelerini Tolunoullarndan almak iin, Abbasi Halifeliine bal olan ve yllk vergi vermek suretiyle otonom bir ekilde yaayan Ermeni Kralln kullanm ve 100 bin kiilik Ermeni-Grc ordusu Hilafet adna, 896da Mezopotamyaya inmi, burada Tolunoullarnn am valisi Toga b. Cuffa yenilerek geri ekilmek zorunda kalmtr.238 Esasen Nisan 897de Tarsus ve Suur ehirlerini alarak blgede faaliyetlerini younlatran halifeliin, zaten iyi ilikiler iinde olmad Tolunoullarna kar, elinde gl bir ordusunun olmad da dikkate alnarak byle bir mcdele yoluna gitmesi dnlecek bir durum olsa bile, slm tarihi kaynaklarnda bu savala ilgili hi bir bilginin bulunmamas, olay eserinde 25

nakleden Elibeyin de pheli karlamas,239 haberin inandrcln ortadan kaldrmakta veya en aza indirmektedir. Bahse konu olan btn bu olaylar Tolunoullar Devletinin gcnn zayfladn artk iyice gn yzne karmtr. Harun da iin farknda olarak, halife Mutezide bir eli gndererek, kendi hkimiyetini onaylamasn ister.240 Halife Mutezid de bu gelimeyi deerlendirdi ve 898 ylnda, Abdullah b. Fethi Msra gndererek, onun vastasyla Haruna bir anlama imzalatt. Mutezid Harunun hkimiyetini merlatrmak iin, Halep ve Knnesrini kendisine ald. Ayrca yllk 450 bin dinar vergiyi de halifelie gndermesini ister. Harun bu artlarn tamamn kabul etti.241 Bylece Tolunoullar 897de kaybettii Suur ehirlerinden sonra Halep ve Knnesrini de Abbasilere brakyordu. Anlama Mays-Haziran 899da yrrle girer.242 Bu tarihten sonra Tolunoullarnn elinde sadece Suriye ve am blgesi kalm oluyordu. 2. Karmatlerin Ortaya k ve Tolunoullar Abbasler ile Tolunoullar arasnda bu anlama imzalanrken Basra krfezinde yeni bir tehlike ortaya kt, Karmatler. slmiyet, Hristiyanlk ve eski Mecs dinlerinin karm bir inanca sahip olan bu hareket, Abbasler iin olduu kadar, Tolunoullar iin de tehlikeli oldu. Hatta, denilebilir ki, Tolunoullarnn yklmasnda en nemli rol oynad. 880li yllarn sonlarnda Kfe ve Basra arasndaki blgeyi, zellikle Frat Nehrinin sahili boyunca, ele geiren Karmatler, Haziran-Temmuz 899da liderleri Eb Sad el-Cennb komutasnda Basray ele geirdiler.243 902 ylnda da Zikreveyh b. Mihreveyh liderliinde Kfeyi alarak, ama yneldiler. Esed, Tayy, Temim gibi baz Arap bedev kabileleri de onlara katld.244 Bu gelime Tolunoullar iin byk bir tehlikenin habercisiydi. Bu arada 3 Nisan 902de halife Mutezid ld ve yerine, olu Muktef geti.245 Muktef, Karmatler zerine birka defa ordu gndermesine ramen baarl olamad. Abbas ordusunu pskrten Karmatler, Haziran-Temmuz 902de Tolunoullarnn hkimiyetinde olan ama saldrdlar. am valisi Toga b. Cuff ile aralarnda iddetli bir sava oldu. ki taraf da pek ok kayp vererek geri ekildi.246 Ardndan 9 Mart 903 ylnda Togan komutanlarndan Beir, Karmatlerle yapt savata yenildi ve hayatn da kaybetti. Toga ve komutanlar ayn yl iinde yapt savalarn hepsinde malup olmular ve Tolunoullarnn am ordusu dalmtr.247 Bunun zerine Harun Msrdan Bedr el-Hammm komutasnda bir orduyu ama gnderdi. Yaplan savata Karmatlerin komutan Yahya b. Zikreveyh ldrldyse de, Tolunoullar ordusu byk bir hezimete urad.248 Karmatlerin bana geen Hseyin b. Zikreveyh, kendisine Emrul-Mminn nvnn vererek Dmek zerine yrd. Tolunoullarnn ordular dald iin, kk bir direnme ile karlaan Karmatler, ehri kendilerine balamay baardlar.249 Daha sonra da Suriye blgesinin kuzeyindeki ehirleri aldlar (12 Haziran 903).250 26

Karmatlerin, Tolunoullar ordularn datmalar Abbasleri endielendirmitir. nk, Karmatlerin ortaya kt corafya iki devletin arasndaki topraklard. Tolunoullarnn gten dmesi, Karmatler iin yeni bir cephe anlamna geliyordu. Bu da Abbaslerdi. Bunun iin halife Muktef, 903 yl sonlarnda Karmatlerin zerine bir ka ordu gndermi, fakat baarl olamamtr.251 Ancak 903 ylndan itibaren ii ciddiye alan halife Muktef, ktibi Muhammed b. Sleyman et-Trkyi Karmatlerin zerine gnderdi. Tolunoullarndan da Harun, Bedr komutasnda takviye bir Msr ordusu gnderdi.252 29 Ekim 903de Hama yaknlarndaki savata Karmatler malup edildi.253 Onlarn liderleri ve nde gelenlerinden bazlar Badata gnderildi ve esir edildi.254 Bylece Karmatler tehlikesi nemli lde engellenmi oldu. Abbasler, Karmat tehlikesini nemli lde bastrnca, artk ok zayf olan Tolunoullarnn iini bitirip, bu corafyay da kendilerine balamak iin harekete geebilirlerdi. Esasen Karmatleri yendikten sonra, am blgesi halifeliin hkimiyeti altna girmiti. imdi halkay tamamlamann tam zamanyd. Bunun iin de zayfl iyice ortaya kan Tolunoullarnn Msrdaki hkimiyetine son vermek ve halifelie balamak gerekiyordu. 3. Tolunoullarnn Ykl Halife Muktef Karmatlerin sindirildii bir zamanda Msr da halifelie balamak iin harekete geti. Bunun iin Mays-Haziran 904de Karmatler karsnda baarl olan komutan Muhammed b. Sleyman el-Katibinin emrine ilerinde shak b. Kundackn olu Muhammedin ve dier baz Trk komutanlarn da olduu byk bir ordu verdi. Sonra da onu Msra Tolunoullarnn zerine gnderdi.255 Ayrca Tarsustaki valisi Yazmann klesi Dimynenin de Akdenizden Nil Nehrine girmesini ve Msr ordusunun erzak yollarn kesmesini emretti.256 Harun, Abbas ordusunun zerine geldii haberini Ekim-Kasm 904de bir Pazartesi gn ald. O da Vasf b. el-Katramz, Hasb elBerber ve Humr b. Mayha komutasnda bir ordu hazrlad.257 Ayrca am blgesindeki valisi Toga b. Cuffu Msra ard. Yerine Msr ordular komutan Bedr el-Hammmyi atad. Ancak Bedr ama giderken yolda Muhammd b. Sleyman ile karlanca hi bir mcdeleye girmeden, emrindeki askerleriyle hemen hilfet ordusuna katld.258 Yine Harunun Filistin Emiri Vasf b. Savartekin de klesi Sf ile Muhammed b. Sleymana bir mektup gnderip, itaatini arzetti.259 Bedr el-Hammm ve Vasf b. Savartekinin neden Abbas ordusuna katld hakknda kaynaklarda bilgi bulunmamaktadr. Onlarn bu hareketi, Haruna gvenmedikleri eklinde yorumlanabilir. Yine Tolunoullarnn gcnn kalmadn bildiklerinden iin banda saf deitirip canlarn kurtarma yolunu tercih etmi olabilirler. Ayrca Karmatlere kar beraberce savatklar iin Trk olan Muhammed b. Sleymana yaknlk duymalar da dnlebilir. Aralk 904de Msra ulaan260 Muhammed b. Sleyman, bu arada Akdenizdeki Dimyne komutasndaki hilfet donanmasnn da Msra girmesini bekledi.261 Bylece Tolunoullar hem karadan hem de denizden kuatlm oluyordu. Harun ise kar hamle olarak bir taraftan kendisi hazrlanrken, dier taraftan ayn tarihlerde Vasf el-Katramz komutasndaki donanmasn hazrlad.262 Dimyne Tinnis zerinden Msra girdi ve burann halk kendisinden eman diledi. O da 27

onlarn bu isteini kabul etti.263 Bylece Msrda Abbaslerin eline geen ilk yerleim alan Tinnis oldu. Dimyanenin ikinci hamlesi ise, Msr donanma komutan Vasf el-Katremz zerine oldu. O, Msr donanmasn malup ederek el-Katremzi esir ald.264 Bu arada Muhammed b. Sleyman da karadan harekete geti. Harun ise Fustata, yerine Hasan b. es-Seyri brakarak, ailesi ve yaknlaryla birlikte ehirden kat. Ancak Dimyne ona Demirede yetiti. Harun, kamasn ho karlamayan amcasnn oullar eyban ve Adiyy tarafndan 31 Aralk 904de 28 yandayken ldrld. O, 8 yl 8 ay Tolunoullarnn banda kalmt.265 E. eyban B. Ahmed B. Tolun ve Msrn Abbaslere Teslim Edilmesi Bu kargaa ortamnda eyban 1 Ocak 905de bat alarak Tolunoullarnn bana geti ve 3 Ocak 905de Fustata gelerek ynetimi eline ald. urta Emiri Musa b. Tniki grevinde braktn aklad. Ancak Harunun ldrlmesinden sonra, eybana gvenmeyen ve artk mcdele etmenin gereksiz olduunu dnen komutanlardan Toga b. Cuff, Humraveyhin hizmetinde bulunan dier baz komutan ve nde gelen kiiler, Muhammed b. Sleymann komutanlarndan Hseyin b. Hemdn b. Hamdna bir mektup yazarak, Harunun ldrldn ve kendilerine eman verilmesini, yani Abbas ordusunun saflarna katlmak istediklerini bildirdiler. Onlarn bu istekleri kabul edilince artk Tolunoullar iin de tutunacak bir dal kalmam oluyordu. Bu gelimeler zerine yanndaki askerler ile Fustatta kk bir direnme gsteren eyban daha fazla dayanamayacan anlaynca, Ocak 905 ortalarnda bir aramba gn Ayn emsde, Muhammed b. Sleymandan eman istemek zorunda kald. Muhammed de eybann eman isteini kabul ederek ve Msr teslim ald. Sonra da eyban, ailesi ve yaknlaryla Badata gnderildi (Ocak 905).266 Msr teslim alan Muhammed, ilk i olarak Tolunolu Ahmedin kurduu el-Kata ehrini yaktrp, yktrmtr. Daha sonra da minberde Cuma hutbelerini halife Muktef billah adna okutmutur. Burada idar dzenlemeler de yapan Muhammed et-Trk, urta Emirliine eybann atad Musa b. Tnikin yerine Bek Timuru, kadla Eb Zra Muhammed b. Osmann yerine Muhammed b. Abde b. Harbi tayin etmitir. Eman verdii Tolunoullarndan Toga b. Cuffu bir grup asker ile Knnesrine, Bedr el Hemmmyi de yine bir grup Tolunoullarndan kalma asker ile Dmeke vali tayin ederek gndermitir.267 Bylece Tolunoullar Devleti eybann 12 gnlk hkmdarlndan sonra yklm oldu. Tarihin garip bir tecellisidir ki, bu Trk Devleti yine bir Trk komutan olan, fakat Abbasler adna hareket eden Muhammed b. Sleyman et-Trk tarafndan Msrda derin izler braktktan sonra yklm ve tarihteki yerini almtr. 2. Blm:Tolunoullar Medeniyeti 36 yl 3 ay 15 gn mr olan Tolunoullar Devleti, devletler iin ok ksa saylabilecek bu dnem iinde, gerek Trk Medeniyeti ve gerekse Msr ve slm medeniyetleri asndan nemli bir yere sahiptir. Gerekten de, Medeniyet Tarihi zviyesinden bu Trk devletine bakldnda, devlet 28

tekilat, tarm ve ziraat, ehircilik ve iskan, sosyal ve kltrel hayat ile salk konularnda tarihe iz brakan faaliyetlerde bulunduu gzlenmektedir. A. Devlet Tekilat Tolunoullarnn Devlet Tekilatna bakldnda, tam bir Trk-slm sentezi gze arpmaktadr. Devlet Bakanl, ordu ve ynetim anlay olarak, Trk Devlet Geleneinin hemen btn zelliklerini bulmak mmkndr. Devlet Tekilatnn kurumlar/isimleri noktasndan ele alndnda ise, Hz. merin halifelii zamannda Mslman Araplarn, hakim olduklar topraklarda oluturduu genelde devlet tekilat yaps ile, zelde yine halife Hz. mer ve blgenin slm hkimiyetine alnmasnda ordu komutan ve ilk vali olan Amr b. el-sn Msrda birlikte oluturduklar idar yaplanmann, Emevler ve Abbasler de dahil, hi bozulmadan aynen korunduu sylenebilir. Buna gre Msrn idar yapsnda en nemli ve en st merc olan valilik ile, valiliin yardmc kurumlar olarak Ordu Divan, urta Divan, Harac Divan, Kada Divan, Berid Divan, n Divan ynetimi gerekletiren kurumlar olmulardr.268 1. Valilik ve Devlet Bakanl Valilik konusuna balarken, Abbaslerdeki ikt sisteminden bir ka cmle ile bahsetmek gerekmektedir. zellikle halife Mutasm zamanndan itibaren, Abbas ordusundaki glerini arttran Trkler, artk halifelerin hem en byk destekileri hem de korkulu ryalar olmulardr. nk halife aday kardeler arasndaki mcdelelerde Trk komutanlar hep belirleyici olmular, gerektiinde halifeleri azil veya ldrme yoluyla deitirebilmilerdir. Halifeler de gerek kendilerini halifelik makamna karmalar sebebiyle dl olarak, gerekse karlarna aldklarnda halifelik makamndan indirilecekleri korkusuyla, Trk Komutanlar ikt yntemiyle deiik blgelerin valiliklerine tayin etmilerdir. Ancak bu komutanlar vali olarak tayin edildikleri yerlere gitmeyip, yerlerine gvendikleri bir adamlarn nib (=vekil) olarak gnderirlerdi.269 te Tolunolu Ahmedin de Msra gelmesi byle olmutu. Tolunolu Ahmed, ldrlnceye kadar Bayk Beyin, daha sonra da yine bir st dzey Trk komutan ve ayn zamanda kaynpederi olan Yarch et-Trknin nibi olarak Msrda grev yapt. Yarch ldkten sonra ise, gl ordusu ile Msrn ynetimini brakmayarak, halife tarafndan da tannd.270 Bylece o, bamszlk yolunda faaliyetlere balam oluyordu. Esasen vali nibliinden balayarak, valilie ve oradan da devlet bakanlna dein bir seyir izleyen Tolunoullarnn en st dzey yaplanmas dikkate alnd iin, konunun Valilik ve Devlet Bakanl ad altnda ele alnmasnn daha uygun olaca dnlmtr. Tolunoullar Devleti balang itibariyle vali niblii ile balamtr. Yukarda bahsedildii gibi Ahmed, nce Bayk Bey ile Yarch et-Trknin nibi sfatyla Msrda bulunmutur.271 Daha sonra her iki komutan-valinin lmlerini mtekiben, Abbas halifeleri tarafndan dorudan atanan veya daha doru ifade ile tannan Msr valisi olmutur.272 zellikle am blgesinde vali olan sa b. eyhin Abbaslere kar isyann bastrmakla grevlendirildiinde, oluturduu 100 bin kiilik ordunun 29

kendisine verdii gle halifelik makamn tanmadn iln etmi ve ynetiminde bulunduu corafyann bamszl, kendisinin de devlet bakanl yolunda admlar atmtr. Hatta o, bn Zlkn verdii bilgiye gre Msrda halifeliini de iln etmitir.273 Byle bir tasnif yapmaktaki ama ise, Msrn idar yapsnda yer alan kurumlarn yneticilerini, atama noktasnda yetkilerin kimlerde olduunu belirtmek iindir. nk Ahmed b. Tolun vali nibi olarak Msra geldiinde, ordu komutanl hari, ynetim kademelerindeki btn grevliler, kadlar, Harac milleri, n milleri (ktipler), urta emirleri, dorudan halife tarafndan atanyorlard. Hatta Ahmed b. Tolun tek bana vali olduunda bile bu kurumlara atamalar halifeler tarafndan yaplmaktayd. Bu konuda Kindnin Kitbul-Vult ve Kitbul-Kudt isimli eserinde pek ok rnek bulmak mmkndr.274 Ahmed b. Tolunun Bayk Bey ve Yerch ldkten sonra, nce valiliini daha sonra da bamszln iln etmesindeki en nemli sebep halife Muktednin kardei Ebul-Abbas Muvaffak ve onun am nibi Amaur et-Trk olmutur. Tabii burada, Ahmed b. Tolunun kendisine gven veren 100 bin kiilik ordusunu kurmasna sebep olan, Amaurdan nceki am valisi sa b. eyhin Abbas halifeliine isyan da nemlidir. nce sa b. eyhin, am blgesinin haracn (vergilerini) Badata gndermemesi, ardndan da Msr haracna el koymas, Ahmed b. Tolunun halife Muktednin emriyle am isyann bastrmak iin 100 bin kiilik bir ordu kurmasna sebep olmutur. Bu da Ahmedin asker adan glenmesini inta etmitir. Daha sonra da Muvaffakn am blgesine tayin ettii Amaur etTrknin Tolunolu Ahmedden am blgesini kendisine balamasndan korktuu iin, Muvaffakn tahrik etmesi neticesinde onun Ahmede kt davranmas, nihayet ikisinin arasnn almas ve bamsz bir Tolunolu Devletinin kurulmasn, dolaysyla Ahmed b. Tolunun Devlet Bakanl yolunun almasna sebep olmutur. Bundan sonra Ahmed, artk Msrda bir devlet bakan sfatyla btn grevlileri kendisi tayin etmi ve azletmitir. Yine Abbaslerden ayr bir devlet olduunun gstergelerinden biri olan sikkeleri sadece kendi adna darbettirmesidir. Ahmed b. Tolunun lmnden sonra ise, Trk Devlet Gelenei erevesinde ordu komutanlarndan ve eraftan oluan Kurultay toplanm ve devlet bakanln, daha nce babasna isyan eden byk olu Abbasa deil, Ahmedin ikinci olu Humraveyhe vermitir. Tolunolu Ahmed de lmeden nce oullar veya kardeleri arasndan birini kendisine vris brakmamtr. Bu da Emevler ve Abbaslerde grlen veliahtlk sisteminin uygulanmadn gstermektedir. Humraveyh, Cey, Harun ve eybann baa gemelerinde de ayn yolun takip edilmi olmas, Tolunoullar Devletinde Trk Devlet Geleneinin aynen devam ettirildiini gstermektedir. Bu da bize Trklerdeki Kut Anlayn hatrlatmaktadr. Geri mr 36 yl gibi ok ksa ve sadece 5 devlet bakanna sahip olmu bir devlet iin bu ekilde kesin ifadelerle genelleme yaplmas ok cesurca karlanabilir. Ancak devlet bakanl sisteminde Mslman olmalarna ve Abbasler iinden kmalarna ramen veliahtlk uslne hi bavurmamalar, yani yerlerine geecek olanlar nceden isim olarak belirlememeleri ve hkmdar ilesinden olan kiilerin hepsinin bu hakka sahip olarak grlmeleri, nde gelen Trk komutanlar tarafndan hnedan ilesi arasndan seim yaplmas, seilenlerin yetersiz grldnde alaa edilmesi, Trk Devlet Geleneindeki Devlet Bakanl seimini hatrlatmaktadr. Tek fark hkmdar 30

olan kiinin ordudan, devletteki yksek idar makamlardan ve halktan slm usullerle bat almasdr.275 Bu da burada nemli bir zellik arzetmektedir. Ahmed b. Tolunun Abbas halifesini tanmadn aklamasndan, hatta bn Zlaka gre halifeliini iln etmesinden sonra, Msr ve Suriye topraklarnda, komutanlar ve aada ele alnacak divanlarn bana kendisinin tayinler yapmas da bir gelenek olarak yklncaya kadar devam etmitir.276 *** Tolunoullar Devletinde bir dier nemli st dzey yneticiliin de Vezirlik olduu anlalmaktadr. Kindnin verdii bilgiye gre, Ahmed b. Tolun 28 Nisan 878de am blgesine sefere karken Msrda yerine brakt olu Abbasa kendi ktibi Ahmed b. Muhammed el-Vsityi vezir olarak brakmtr.277 Mesdnin verdii bilgiye gre ise, Humraveyhin vezirliini yapan Ali b. Ahmed el-Mzer ve onun olu Eb Bekr b. Ali b. Ahmed el-Mzerden bahsedilmektedir.278 Vezirlik konusunda kaynaklarda bundan baka bilgi bulunmamaktadr. *** Devlet bakanlna veklet konusuna gelince, bu konuda Ahmed b. Tolunun ve dierlerinin Msrdan ayrldklarnda yerlerine ya oullarndan birini ya da urta veya Harac emirlerinden birini braktklar grlmektedir.279 Yine hkmdar ld zaman yerine yenisi seilinceye kadar urta emirleri devletin idaresini geici olarak stlenirlerdi.280 2. Divanlar Divan kurumu bugnk anlamda bakanlk demektir. Bu konuyu daha iyi anlamak iin ncelikle Divanlarn kuruluu ile ilgili ksa ve zl bir bilgi vermek yerinde olacaktr. Hz. merin halifelii dnemi (634-643) slm fetih hareketleriyle geni bir corafyann hkimiyet altna alnd bir dnemdir. Blgedeki iki sper g olarak tanmlanabilecek Bizans ve Sasn imparatorluklarna kar mcdele iine girilmi, Bizanstan Suriye, Filistin, Msr alnrken (637-641), Sasn mparatorluu da 643de yklmtr. Ksaca ifade etmek gerekirse, slm hkimiyetine giren corafyann bykl Arap Yarmadas ile birlikte, douda Frat ve Dicle nehirlerinden, batda Kuzey Afrikada Berka ve Trablusgarba kadar geni bir coraf alan olmutur. Tabii ki bu kadar geni bir corafyann idaresi de yeni bir devlet tekilat ile mmkn olabilirdi. Topraklarn idaresi ve bu topraklarda yaayan gayr-i mslimlerin durumu, vergiler, asayi, ulam ve haberleme ve hepsinden nce yukarda saylanlarn yaplabilmesi iin fethedilen bu yerlerin elde tutulabilmesi iin yeni tedbirlerin alnmas zarur idi. Ayrca bu blgelerin fethedilmesi neticesinde 31

alnan ganimetlerin taksimi, toplanacak vergiler v.b. gibi konular da Hz. merin nnde duran konulard. te bu problemler sonucunda Hz. mer ilk olarak, gerek alnan ganimetlerin datlmas gerekse fethedilen topraklarn idaresinin nasl yaplmas gerektii hususunda baz sahabilerle yapt istireler sonunda Medinede Divan kurdu. Ancak bu Divan genel anlamda ganimetleri datan, askerlere maa veren, savunma ve fetih amal harcamalar yapan bir Divand. Zamanla gerek Medinede, gerekse hkimiyet altna alnan topraklarn idaresi ynyle bu Divan, iinden pek ok divan kard. Divanul-Cey (Ordu Divan, Savunma Bakanl) zel anlamda oluturulan ilk divan oldu. Askerlerin maalar, askere alnmalar, terhisleri, ordunun ihtiyalar, fethedilen yerlerdeki asayii salama gibi konulara bu divanda baklrd. Daha sonra ordunun sadece fetihlerle ve savunma ile ilgilenmesi dnlerek, fethedilen yerlerdeki asayiin salanmas iin, ordunun iinden seilen askerlerden oluan Divanu-urta (Polis Tekilat) kuruldu. Yine gerek yerli halkn kendi aralarnda veya Mslmanlarla, gerekse Mslmanlarn kendi ilerindeki ihtilaflar zmek iin Divanul-Kad (Kadlk Tekilat, Adalet Bakanl) oluturuldu. Fethedilen yerlerden ergenlik ana gelmi, eli silah tutabilecek salam ve salkl erkeklerden alnan Cizye ile toprak ve rnlerinden alnacak vergileri (harac vergileri) dzenleme, bu vergilerin gerek Medinedeki Beytlmle gnderilmesi, gerekse mahallinde eitli ihtiyalar iin harcanmas, dier divanlara tahsist verilmesi gibi konular iin Divnul-Harac (Maliye Tekilat, Maliye Bakanl) kuruldu. Hz. mer dneminde belli bir tekilat olmayan ulatrma ve haberleme iin Emevlerin ilk halifesi Muviye zamannda Divanl-Berd (Posta Tekilat, Ulatrma Bakanl) messesesi oluturuldu. Gerek Emevler ve gerekse Abbasler dnemlerinde, daha nce yukarda saylan divanlarn uhdesinde olan baz iler iin, zamanla Divanl-Ahbs (Vakf Divan, Vakflar Bakanl), eitli yazmalar iin Divanl-n (zel Kalem Mdrl) gibi daha pek ok divan kuruldu.281 Ksaca belirtmek gerekirse Hz. mer ile slm toplumu devlet tekilatlanmasna balad. Abbasler dneminde de byk lde tamamland. Burada unu da ilve etmek gerekir ki, Mslmanlarn hkimiyeti altna giren deiik millet ve kltrlere mensup geni halk kitleleri de zamanla, bu devlet tekilatndan etkilendii gibi, ona pek ok yeni unsurlar da katlarak eitlenmesini salad. te Tolunolu Ahmedin Msrda kurduu devlet de, Abbasler iinden kt iin ilk defa Hz. merin oluturduu devlet tekilatndan, Trk olduu iinde Trk Devlet Geleneinden izler tayan bir tekilat grntsndedir. Yani tekilatlanma bakmndan slm-Arap geleneinin, ynetim anlay olarak Trk Devlet Geleneinin hakim olduunu sylemek mmkndr. Bu ksa giriten sonra Tolunoullarnn Devlet Tekilatna, yani divanlarna geebiliriz. Divan-urta bugn Emniyet Tekilat (Polis Tekilat) olarak ilevini hemen btn devletlerde srdrmektedir. Ordu gerek fetih, gerekse savunma amal olarak da dnk iken, urta Tekilat dahil asayi ile ilgilidir. Ancak hemen belirtilmesi gereken nemli bir nokta Ortaada urta Tekilatnn yeri ve nemi devlet idaresindeki etkisi gnmzle kyaslanamayacak kadar fazladr. Silahl g olmas sebebiyle dahilde dier devlet kurumlarnn nnde bulunmaktayd. Bu durum Tolunoullarnda da byleydi. Ahmed b. Tolun Msra vali nibi olarak geldiinde blgenin urta 32

Emiri (Sahibu-urta) Bulaya idi. Ordunun komutan olan Ahmed Msra girdikten yaklak bir ay sonra urta Emirini deitirmi ve yerine Trk Bozan tayin etmitir.282 Bylece o, iki silahl gc kontrolne almtr. Amr b. el-sn Msr fethinden sonra Fustatn kurulmasyla urta Emirlii de burada faaliyet gstermeye balamt.283 Eb Avn Abdlmelikin 750-751de Fustat ehrinin kenar mahallelerinde kurduu Asker ehri, hem asker karargah, hem de urta Emirliinin merkezi oldu.284 Bu urta merkezi Yekr Da eteklerine kurulduu iin, Yukar urta Emirlii (= urtatl-Uly), eskisi de Fustat ehrinde daha alak zeminde olduu iin Aa urta Emirlii (=urtats-Sfl) olarak isimlendirildi ve her ikisi de faal tutuldu.285 Tolunoullar Dneminde de bu iki urta merkezi ilevini devam ettirmitir.286 urta Tekilatnn banda bulunan kiiye Sahib-urta denilmi ve sorumlu olduu blgenin dahili asayiinden sorumluydu. Bu erevede ticaret, ar-pazar fiyatlar, gmrk ileri, kendi blgesine girip kanlar kontrol, kadnn verdii hkmleri uygulama gibi grevleri vard.287 Ayrca bal olduu valiye dzenli olarak raporlar sunard.288 Zaman zaman vakf ilerine baktklar da grlmektedir.289 Tolunoullar zamannda urta Emirlerinin sk sk deitii grlmektedir. Bu da silahl g olan tekilatn bandaki kiinin glenmesini nlemeye mtuf olmaldr. Kindnin Kitbl-Vult ve Kitbul-Kudt isimli eseri incelendiinde, Tolunoullarnn urta emirlerinin saysnn 14 olduu grlmektedir. Bu 14 kiinin bazlar ikier, er defa olmak zere 18 defa grev almlardr.290 Divanl-n, Tolunoullar Devletinde nemli bir kurumdu. Resm belgelerin hazrlanmas, kayda alnmas ve gerekli yerlere gnderilmesi, gelen resmi yazlarn ilgili devlet kurumlarna ulatrlmas ileriyle ilgilenirdi. Daha nceleri Abbasilere dorudan bal olan bu divan Msrda ilk defa Tolunoullar dneminde Msra has bir kurum haline getirilmiti, ki bunun anlam devletin resmi ilerini Abbasilere bal olmadan dorudan yapmas anlamna gelmekteydi. Yani Tolunoullar dier devletlerle olan ilikilerinde Abbasi halifeliini devre d brakm oluyordu. Tolunolu Ahmed Msra vali nibi olarak geldiinde, bal olduu Bayk Bey ona yardmc olarak Ahmed b. Muhammed el-Vstyi vermiti, ki o Ahmed b. Tolunun yazmalarn hazrlyor, devlet idaresinde ona yardmda bulunuyordu. Tekilatn banda Ba Katip denilen st dzey bir devlet adam bulunurdu ki bu kiilerin ilki yukarda ad geen Ahmed b. Muhammed el-Vstdir. Daha sonra el-Vst vezirlik makamna geince kendisine bal olmak zere yerine Muhammed b. Rec atanmtr.291 Bunun yannda elVst Msrdan ayrldnda yerine Cafer b. Abdulgaffrn bakt da grlmektedir.292 Msrl tarihi Hasan brahim Hasan, Tolunolu Ahmedin bu ahs Msrl olduu iin tercih ettiini, Msrl bir ktibin hem mahalli imkanlar daha iyi kullanabileceini ve hem de yerli halk ile daha iyi ilikiler kurup, halkn 33

ihtiyalarna gre hareket edip, Msrn menfaatlarn koruyacan dnd iin tayin ettiini bnd-Dyeden yapt nakille ifade etmektedir.293 Humraveyh zamannda ise, bu grevi Ali b. Ahmed el-Mder ve onun olu Eb Bekir Ali b. Ahmed el-Mder yapmlardr. Divanl-Beridin banda, Ahmed b. Tolun Msra geldiine ukayr el-Hdim bulunmaktayd. Ancak Ahmed onu hemen deitirmi ve yerine Ahmed b. Hseyin el-Ahvazyi atamtr.294 Ahmed b. Tolun Abbas hilfetine kar mcadele iine girdiinde bu tekilt kullanmtr. Hatta, Abbaslerin Posta Tekiltnn bana kendi adamlarndan birini tayin ettirmeyi baarm ve onun sayesinde hasm olan Eb Ahmed Muvaffakn kendisi hakkndaki faaliyetlerinden haberdr olmutur.295 Humraveyh zamannda da ayn grevleri yrtt anlalan bu tekilt, onun kz KatrunNednn ve eyizinin Badata gtrlmesi iini de stlenmiti. Bu dnemde Posta tekiltnn banda Abdullah b. el-Cesss bulunmaktayd.296 903 ylnda ise, bu kurumun banda el-Ll isimli biri grev yapmaktayd.297 Divanl-Kad (Kaza=Adalet Tekilt), Tolunoullar zamannda olduka rahat alan kurumlardan biri olmutur. Ahmed b. Tolunun en mehur kads Bekkr b. Kuteybedir. Kendisi Hanef mezhebinden olmasna ramen, bu dnemde afi kadlar da grev yapm, rabet grm ve verdikleri kararlara da mdhele edilmemitir. Yani kadlar mensup olduklar mezheplere gre karar verebilmilerdir. Tolunoullar dneminin kadlar doruluk ve haktan sapmayan kiiler olarak tannmlardr.298 Ahmed b. Tolun kadlara verdii neme mnsip olarak onlara ok iyi cret vermekteydi. Mesel, ba kad Bekkr b. Kuteybenin ayl 1000 dinar idi.299 Kadlar bamsz olarak karar verme haklarna sahip olmalarna ramen, konu siyas bir gelime ile ilgili ise, bu takdirde kadlara mdhele etmekten de ekinilmemitir. Hatta onlarn devlet bakannn istei dorultusunda kararlar almalar da istenmitir. Bunun en gzel rnei, Ahmed b. Tolunun Muvaffak ile olan mcadeleleri srasnda, Muvaffakn veliahtlktan azlettirmek iin ba kads Bekkr b. Kuteybe bakanlndaki kadlar heyetinden bu ynde bir karar almalarn talep etmesidir. Ancak Bekkr ve dier kadlar bu karar (fetvay) vermemiler ve neticede cezalandrlmlardr.300 Esasen dini konularda kendisini yetitirmi olan Ahmed b. Tolun kendisi de fetva verebilecek seviyede fkh bilgisine sahip olmakla, kadlarnn vermedii fetvay vermi ve ayn zamanda devlet adaml tecrbesini de kullanarak Muvaffak veliahtlktan azlettiini iln etmekten ekinmemitir. Divanl-Harac (Maliye Tekilt) Msrda her zaman nemli bir kurum olmutur. Halife Hz.mer Msrn Amr b. el-s tarafndan fethini mtekip, burann valiliini Aa ve Yukar Msr diye ikiye ayrm, Yukar Msrn valiliini Amrda brakrken, Aa Msrn valiliine Abdullah b. Sad b. Eb Serhi atamtr. Onun bu uygulamadaki amac, parann ve asker gcn tek elde toplanmasn istememesi, bylece muhtemel bir isyanda devletinin bana bir gile almasn nlemektir. Hz.merden sonra da, zellikle Emevler dneminde bir ka istisna dnda, harac milleri genelde 34

valilerden ayr olarak atanmlardr. Bu durum Abbasler devrinde de devam etmi, halifeler Msra yaptklar vali tayinlerinde harac milliini, genel valilikten ayrmlar ve dorudan kendilerine bal bir kurum halinde tutmulardr.301 Ahmed b. Tolunun tayini de ilk aamada ayn olmutur. Onun Msra vali olarak geldii dnemde halife Mtevekkilin atad Ahmed b. Mdebbir harac mili idi. bn Mdebbir Msrda gl bir konuma sahipti. Msra geldii srada bu gcn Ahmed b. Toluna kar da kullanmak istemi, fakat Ahmed b. Tolun buna izin vermeyince aralarnda bir mcadele balamtr. Neticede Berid mili ukayr el-Hdimi de yanna alan bn Mdebbir, Abbas saraynda ynetim snfnda bulunan kardei vastasyla Ahmed b. Tolunu azlettirmek istemi, ancak Ahmed, kendisi adna niblik yapt Bayk Bey aracl ile bn Mdebbirin bu teebbsn bertaraf etmeyi baarmtr. Bu defa Ahmed b. Tolun onu Bayk Bey vastasyla azlettirmi, bu grevi de kendi zerine almtr. Sonra da kendi adamlarndan, nce Muhammed b. Hilali, ardndan da Ahmed b. Muhammed e-cy bu makama tayin etmitir. Ancak iin peini brakmayan bn Mdebbir Halife Makted ve Mutemid zamanlarnda iki defa Msrn harac milliine getirilmesine ramen, burada kalamayacan anlaynca kendi isteiyle am blgesi harac milliine tayin edilmitir.302 bn Mdebbir Msrda harac mili iken toplad vergilerle halk ezmi ve zulme varan uygulamalar yapmt. O Harac 303ve Hilal304 adyla iki eit vergi toplamaktayd. Onun bu uygulamalar olumsuz sonular vermi ve Msrn vergileri olduka dmt. Sadece 800.000 dinar vergi toplanabiliyordu. Halbuki onun grevden alnmasndan sonra bu vergiler Ahmed b. Tolunun ald tedbirlerle yllk 4.300.000 dinara ulam,305 buna mukabil ucuzluk ve bolluk olmu, on irdebb306 budayn ederi bir dinar olmutur.307 Divanl-Cey, yani ordu divan Tolunolu Ahmedin nem verdii divanlardan biri olmutur. Askerlerin yazld, kaytlarnn tutulduu, maalarnn dendii, silah ve mhimmat ile dier askeri ihtiyalarn tespitinin yapld kurumdur. Gerek Tolunolu Ahmed ve gerekse olu Humraveyh bu divanla dorudan kendileri ilgilenmilerdir. Kat ehrinin kurulmas ve daha ok asker amal bir meydan yaplmas ii bunun en gzel rneidir. Bu divan, Hz. mer dnemindeki grev ve yetkileriyle paralellik arzetmektedir. Ordunun tekili, askerlerin seimi, erzak ve techizt temini, maalarn denmesi, askeri karargahlarn yapm ve ordu mensuplarnn kalacaklar evlerin yaplmas gibi grevleri uhdesinde toplamaktayd. B. Ordu Tolunoullar Devletinin ordu tekilatn iki ksm halinde ele almak mmkndr: 1. Kara Ordusu, 2. Deniz Ordusu (Donanma). 1. Kara Ordusu Ahmed b. Tolun, 868de Msra vali nibi olarak atanrken yanndaki ordusunun says hakknda bilgi bulunmamaktadr. Ancak tahmin olarak 20 bin civarndaki asker gc ile Msra girdiini dnmek mmkndr. nk, onun Fustatta grevine baladktan 2 yl sonra, 870de 100 bin kiilik 35

bir orduya sahip olduu ve bunun Msrda bulunan Trklerle takviye ile 24 bininin Trk olduu dikkate alnrsa, yukarda verilen say mkul olmaktadr. Birinci blmde belirtildii zere,308 am nibi sa b. eyh halifelie kar isyan etmi, onun zerine yrme grevi de Tolunolu Ahmede verilmiti. O da halifeliin emri dorultusunda 100 bin kiilik bir orduyu; 24 bini Trk, 40 bini zenc (Sudanl, Nbeli ve dier Gney Afrikallar), 7 bini Arap, geri kalan Kpt, Rum ve Berber kkenli olmak zere oluturmutur. te Ahmed b. Tolunun Msrda oluturduu ve kendisini halifelie kar cesaretlendiren ordu bu ekilde oluturulmutur. Ordudaki g dengesinin, ilk bakta sayca fazla olmalar sebebiyle siyah askerler de olduu akla gelmesine ramen, Trkler lehine olduu grnmektedir. nk asl merkez ordu Trklerden olumaktayd ve emir-komuta zinciri de Tolunolu Ahmedden balayarak Trklerin elindeydi.309 Dier unsurlar ordunun askerleriydiler. Bu konuda belirtilmesi gereken bir husus da, Trkler dndaki birliklerin her birinin kendi ilerinden komutanlarnn olduudur. Ancak bu komutanlar birlikleri adna yine Trk komutanlara kar sorumludurlar ve onlarn emri altndaydlar.310 Ancak Humra veyhten sonra zellikle Harun ve eyban kendi zamanlarnda, ynetime kar baz Trk komutanlarn cephe almalarndan sonra, Trk olmayan unsurlardan da ordu komutanlar atamlardr. Mesel, Kptlerden Ahmed el-Kpt, Rumlardan Humraveyhin klesi olan Sf, Berberlerden Hasf el-Berber gibi.311 Mslman Araplarn Tolunoullar devrinde asker alanda pasif kaldklar ve emir-komuta zinciri iinde hi bulunmadklar anlalmaktadr. En azndan dnem ile ilgili kaynaklarda bu konuda bilgi bulunmamaktadr. Ancak Makriznin Htatnda, halife Mutasmn Msrda Araplarn ordudan karlmasn (divan defterlerinden silinmesini) ve yerlerine Trklerin alnmasn emrettiine dir bir rivyet bulunmaktadr312 ki, bu bilgi Araplarn pasif kalmalarn aklar mhiyettedir. Zencilerin (siyahlerin) ise, Humraveyh zamannda nem kazandklar grlmektedir. Humraveyhin el-Muhtra (seilmiler) adn verdii313 zel Muhfz Birlii, Sudanl ve Nbeli askerlerden olumutur. Bu durum onlarn ordu iindeki durumunu glendirmitir. Ancak kaderin garip bir tecellisidir ki, Humraveyhin lm de onlarn elinden olmutur.314 Rumlar ise, Cey ve Harun dnemlerine kadar sadk askerler olarak, sadece kendi komuta kademeleri iinde bulunuyorlarken, Ceyten sonra zellikle Bungudu ve Humraveyhin klesi Sf315 gibi Rumlar st dzey komutanlklara getirilmilerdir. Bunun da en nemli sebebi, gerek daha nceki sadaktlar, gerekse Ceye ve Haruna kar gelien muhlefet karsnda, bu iki hkmdarn Trk olmayan unsurlara dayanmak istemesi olarak dnlebilir. Ancak bu komutanlar emirlerindeki askerleri ile yklma dneminde Tolunoullar ordusundan ayrlmlar ve serbeste hareket etmeye balamlardr. bn Tarberdi, Sfnin ordusu ile birlikte Harun tarafndan Remleye gnderildiini, onun daha sonra, Msr alan hilfet ordusuna katldn nakletmektedir.316 Bungudu ise, orduda fazla etkinlii olmayan komutanlardand.317

36

Devletin ba ordunun da bayd. Unvan olarak Emir kavramyla ifde edilirdi.318 Ayrca hnedan yeleri de st dzey birer komutand ve Emir nvan ile anlmaktayd. Bunlara ikinci dereceden Emir demek doru bir yaklam olabilir. Hnedn dndan olup da, Emir nvanyla taltif edilen tek kii ise Toga b. Cufftur.319 Emirden sonra, Kidul-Cey (Ordu Komutan) gelirdi. Bunlar da genelde Trkler arasndan seilmekteydiler. Ancak yukarda da belirtildii zere Rumlardan, Kptlerden ve Berberlerden de komutan dzeyinde atamalar yaplmaktayd. Yine bir siyah olan Ll (Ahmed b. Tolunun klesi) am blgesine bal bir beldenin komutanln yapmtr.320 Ayrca deiik milletlerden ve gruplardan oluan asker birliklerin banda, hangi milletten ise kendilerinden alt kademe komutanlar bulunurdu. Ordunun merkezi bakent Fustat idi. Ancak daha sonra Ahmed b. Tolunun Fustata bitiik olarak yaptrd Kat ehri asker merkez oldu. Bu da Fustat Camiinin, asker saysnn artmasn mteakip, yetersiz hale gelmesi, cemaatin bu durumu Tolunolu Ahmede bildirmeleri, onun Fustata bitiik olarak Yekr Da eteklerine askerleri iin yeni yerleim alan yaptrmas ile sonulanmtr. ehre Kata isminin verilmesi ise, orduda deiik milletlerden oluan ktalar iin, her birine ayr ayr mahalleler tahss edilmesi ve ehrin blmlere ayrlmas sebebiyledir.321 Emir ve Kidl-Cey Fustatta bulunurken, dier komutanlar genelde Kata ehrinde oturmular ve kendilerine bal birliklerin banda olmulardr. Ayrca Berka, skenderiyye, Dmek, Halep ve Tarsus Tolunoullarnn garnizon ehirleriydi.322 Ordudaki askerler maalyd. Maalar her ay muntazam denmekteydi. Mesel, Humraveyh zamannda ordunun yllk gideri, maa, techizt ve dier giderler dahil olmak zere, 999 bin altn idi.323 Kara ordusunun iki ana ksmdan olutuu grlmektedir. Bunlar svar ve piyade birlikleridir. Atl birlikler genelde Trklerden, yaya birlikleri de siyahlerden olumaktayd. Esasen bu durum Trklerin ordu iinde asl unsur, siyahlerin de yardmc unsur olduu anlamn tamaktadr. Ayrca, her orduda olduu gibi levzm, lojistik, nc, art, v.b. gibi blklerin varl hakknda kaynaklarda aka bir bilgi olmamasna ramen var olduu dnlmesi gereken bir husustur. Tolunoullarnn sava dzeni hakknda da kaynaklarda bilgi bulmak zordur. Ancak yukarda bahsedilen birliklerin olduu muhakkaktr. Yine Humraveyhin Muvaffak ile yapt Tavahin Savanda, kaynaklarn Kemn adn verdikleri bir birlikten bahsedilmektedir.324 Ebulfez Elibey Tolunoullar Devleti isimli kitabnda bu rivyete dayanarak, ordu iinde Kemn blnn olduunu ifade etmektedir ve bunun pusu bl olduunu sylemektedir.325 Esasen o, Taberiye dayanarak bu ifdeyi kullanmakta hakldr. nk Taberide aynen byle bir cmle yer almaktadr.326 Ancak mesele dier kaynaklardan da tetkik edildiinde, Tolunoullar Ordusunda byle bir pusu blnn olmad anlalmaktadr.327 Esasen her ordunun savaa girmeyen, yedekte bekleyen birlikleri olabilir. Ancak, Tavahin Savandaki durum Kemn Bl ile ilgili deildir. Burada denizden gnderilen Sad el-Eyser komutasndaki birliin, gecikmeli olarak, Humraveyhin malubiyetinden sonra sava alanna gelmesi, hilfet ordusunun da, Humraveyhin Msra 37

kamasndan sonra geveyip, sava dzeninden kt bir anda Sad el-Eyserin ani basknna urayarak yenilmesi sz konusudur. Kald ki, rivyetin devamnda Sad el-Eyserin Humraveyhin yenildiinden haberinin olmad da bildirilmektedir.328 Pusu kurmada ise, asl ordu ile pusuda bekleyen askeri birliin irtibatl olmas kanlmaz bir gerektir. Orduda kullanlan silahlar ve asker malzemeler ise, dnemin silahlaryla paralellik gsterir. Asl silahlar kl, kalkan, mzrak, ok gibi malzemelerdir. Bunun yannda mancnk kullanld da Tarsusun muhasaras srasnda dikkati ekmektedir.329 Binek olarak at, deve ve katrlardan faydalanld grlmektedir.330 Tolunoullar Devletinde ordunun itims iin ve trenler iin de byk bir meydann yapld kaynaklarda zikredilmektedir. Bu konuda Ahmed b. Tolunun Hristiyan ve Yahud mezarlklarn baka bir yere naklettirip, buraya askerlerin geit trenleri, ictim trenlerde kullanlmak zere byk bir meydan yaptrd,331 Humraveyhin de ayn amala babasndan daha byk bir meydan atrd332 grlmektedir. Kazanlan zaferlerin kutlamalar, trenlerde asker geitler buralarda yaplr ve her asker birlik, kendisine ayrlan kaplardan meydana girer, burada toplanrd. Yine, askerlerin savalarda atlarn daha mhirne kullanmalarn salamak iin, bir nevi asker eitim amal at yar meydanlar da kurulmutu. Svar birlikleri kendilerini ve atlarn bu meydanlarda eitirler, zaman zaman da llere karak, zor artlara kendilerini hazrlarlard.333 2. Donanma Msr corafya olarak Akdenize sahili olan, geni bir yataa sahip olan Kzldeniz sebebiyle de blgenin ilerine kadar gemilerin girebildii bir konuma sahiptir. Ayrca, Tolunoullarnn SuriyeFilistin blgesine hkim olmalar da, onlarn Suriye sahillerinde donanma sahibi olmalarn zorunlu klmaktayd. Esasen, tarih boyunca yerleim alanlarnn genelde suyun bulunduu yerlerde kurulmas, Msrda da Nil Nehri boyunca pek ok ky, kasaba ve ehir merkezlerinin olmas, hatta bakent Fustatn da Nil Nehri kenarnda kurulmu olmas dardan gelen donanma saldrlarnda Msrn bakenti iin tehlike yaratabilecei dikkate alndnda donanmann, ticaret ynyle bakldnda da denizciliin Msr iin ne kadar nemli olduu aka grlr. Ahmed b. Tolunun donanmas ile ilgili ilk bilgi 876 ylna aittir. Bu ylda Muvaffakn emri ile Msra hareket eden Musa b. Boaya kar Ahmed b. Tolun savunma amal olarak Nil Nehri zerindeki Ravza Adasna bir kale yaptrm ve 100 adet sava kayn adann etrafna yerletirmitir.334 Ayrca ayn yl sava gemisi yapm iin tersaneler kurulmutur.335 878de am blgesi kylarn ele geiren Ahmed b. Tolun burada da yeni bir sahil eridinin sahibi olmaktayd. O, Tarsus ve Antakyadaki sava gemilerini say ve asker ynleriyle takviye ederek gnmze kadar gelen Akka Rhtmn da kalesiyle birlikte yaptrmtr. Sonra da buray bir donanma ss haline getirmitir.336 Bylece Toluoullar amdan Berkaya kadar Akdenizin Kuzey Afrika sahilini kontrolleri altna almlardr. Akka, Dimyat, skenderiyye, Tarsus, Antakya ve Ravza Adas 38

gerek donanma merkezleri ve gerekse gemi yapmnda geliti.337 Bu tersanelerin ve gemilerin yapmnda daha ok Kpt, Rum ve Berberlerden istifde edilmitir.338 Ahmed lmeden, gerek yolcu ve ticar, gerekse sava gemilerinin says, irili-ufakl 1000e bli olmutur.339 Yukarda verilen bilgilerden anlalan odur ki, Tolunoullar Devletinde Kara Ordusu kadar Deniz Ordusu da byk bir neme sahipti. Hatta denilebilir ki donanma, sahil ehirlerinin korunmasnda nemli olduu kadar, Tolunoullarnn merkezi Fustatn korunmas asnda da byk bir grev stlenmitir. E. ktisad Hayat Msrn iktisad hayat Tolunoullar dneminde olduka yksek bir seviyede idi. ktisad refah sadece yneticilerin deil, halkn da payn ald bir durumdayd.340 Ahmed b. Tolun Msrn iktisad hayatn dzenlemede ilk olarak maliye tekiltnn banda bulunan grevlileri deitirdi. Yukarda, Divanul-Harac konusunda da temas edildii gibi, o nce bn Mdebbiri ve onun memurlarn deitirdi. zellikle ziraat retimini ve gelirlerini arttrmak iin yeni sulama kanallar atrd. Bozulan su kanallarn tamir ettirdi. Nil nehrinin zerindeki, su seviyesini len Nilometreleri onard, iler hale getirdi.341 Bereketli Nil deltas sayesinde pamuk, zm, tahl, hurma, eker kam ve patates ile meyve yetitiricilii olduka geliti.342 Endstri alannda boraks (=Natrun) madeni hem karlyor ve hem de ileniyordu.343 Kat retimi alannda ise Msr ilk alardan itibaren dnya apnda bir ne sahipti. Mehur papiruslar (evrkul-berd) tarih boyunca Msrn ad ile beraber anlmtr.344 Ticaret de bu dnemde olduka rahatlamt. Msrn dou-bat ticaret yollar zerinde bulunmasn iyi deerlendiren Tolunolu Ahmed, zellikle Nil nehrini geni yatandan istifde ederek irili-ufakl pek ok tama amal kayk ve gemi yaptrmtr. Devletin Muhammed b. Sleyman elKtib tarafndan yklmas srasnda Abbas donanmasnn Nil nehrinden Msr ilerine kadar girmesi bunun en gzel gstergesidir.345 Ahmed b. Tolun kendi ismine izafe ederek yaptrd caminin bir tarafna esnaf ve sanatkarlar iin bir ar yaptrmtr. Frnclar, yn eiriciler, bakliyt ii yapanlar, gm iilii yapanlar, ipekli kuma reticisi ve satclar burada yerlerini almlardr.346 Tolunoullarnn iktisad adan gelimiliinin ve ayn zamanda bamszlnn sembol olarak bastrdklar bakr paralara ve tarihte Dinar- Tuln olarak bilinen ayar salam altn paralarn da burada zikretmek gerekmektedir.347 Yine, Abbas halifelii sktnda ve zellikle Zenci isyanlar srasnda Ahmed b. Tolunun gnderdii yardmlar da Tolunoullar Devletinin zenginliini ve refah dzeyini gstermesi asndan dikkate deerdir.348 39

F. lim ve Fikir Hayat lim ve fikir hayat asndan Tolunoullar devletine bakldnda, dier alanlardaki baarlara paralel olarak bir gelime gsterdii grlr. Bu dnem hakknda bir deerlendirme yapan tarihi Hasan brahim Hasan Msrda pek ok lim, muhaddis, mutasavvf, edip, air ve tarihi yetiti. Bunlara rnek olarak; Kad Bekkr b. Kuteybe, mutasavvf Znnn el-Msr, mam afinin talebesi Reb b. Sleyman ve 866da vefat eden mslman Msrn ilk tarihisi bn Abdil-Hakemi zikredebiliriz.349 demektedir. Yine ayn aratrc Msrda edip ve airlere byk bir itibar gsterildiini ifade etmektedir. Makrizi ise Htat isimli eserinde Eb Amr en-Nablsnin HusnsSre f ttihzil-Hsn bil-Cezre isimli eserinde Tolunoullar zamanndaki airlerin listesini grdn ve bunlarn isim listesinin 12 forma tuttuunu, bylece bu dnemdeki iirlerin beyit saysnn saylamayacak kadar ok olduunu belirtir. Yine en-Nabls bu airlere verilen mkft ve paralarn da olduka yksek meblalara ulatn bildirir.350 bn Zlk da Ahmed b. Tolunun, devrinin limlerinden Ebul-Hasan b. Hammada sorduu bir soruya verdii cevap karlnda 100 dinar bahi verdiini nakletmektedir.351 Ayrca o, yaptrd Tolniye Camiinin bitiiine ilave ettirdii yerlere fkihler, limler ve muhaddisler tahsis ederek, halkn eitim ve retimine verdii nemi ortaya koymutur.352 Ahmed b. Tolun sadece Mslman limlere deil, ayn zamanda gayr-i mslim ilim adamlarna da nem verirdi. Kendisinin doktoru olan ve skenderiyye ba patrikliine tayin ettii tarihi Said b. Patrik bu konuda rnek olarak gsterilebilir.353 mar ilerinde de Tolunoullar dnemi Msrn en parlak dnemidir. Ahmed b. Tolunun yaptrd Kat ehri, Tulniyye Camii, Bimarhaneler, su kanallar, kprler, hkmet saray, Humaraveyhin yaptrd parklar-baheler, ii cva dolu havuzlar, Msrdan Badata kadar olan Berid menzilleri, binalardaki sslemeler imar konusunda saylabilecekler arasndadr. Bunlardan Kat ehri dnemin tarihileri tarafndan genie tasvr edilmitir. Rivyetlere gre, Ahmet b. Tolun says 100 bini bulan ordusundaki deiik milletlerden her gurup iin, ayr ayr mahalleler ve yine yaptrd meydana kabilecekleri kaplar atrmtr. Bu ehir daha sonra Msr yeniden Abbasilere balayan Muhammed b. Sleyman tarafndan yktrlmtr.354 Tulniyye Camii ise Msrda Trk usl yaptrlan ilk cami olup, ayn zamanda minare geleneini burada balatan mimr bir eserdir.355 Humraveyhin yaptrd ve Beytz-Zeheb isimli saray, hem altn sslemeleri ve hem de musik meclisleri ile nlenmiti. Humraveyh bu saraynda arkclar dinler, elenirdi. Makriznin naklettiine gre, arklar sylenirken mezzinler ezan okumaya baladnda elenceyi durdurur ve ezan sessizce dinlerdi.356 Sonu

40

Tolunoullar Devleti Trk, slm, Msr ve dnya tarihinde derin izler brakan bir Trk Devletidir. Ksa mrl olmasna ramen siyas, asker, sosyal, iktisad, ilim ve kltr ile mimar alanlarda adndan sz ettiren, slm tarihilerinin tamam tarafndan vgyle anlan bir devlet olmutur. Abbasilerin, dolaysyla slm dnyasnn siyas ve sosyal anlamdaki k karsnda dokuzuncu yzyln son eyreinde Msrda kurulan ve Suriye, Filistin, Tarsus gibi nemli blge ve ehirler bata olmak zere Berkadan Frat nehrine kadar geni bir corafyaya yaylan Tolunoullar Devleti slm dinini benimsedikten sonra Trklerin kurduu ilk bamsz devletleridir. Halifelerle yaptklar mcdeleler yannda i ve d tehditlere kar onlara yardmda bulunmu olmalar da slm dnyasnda birlie verdikleri nemi gstermektedir. Kendi hareketlerini hi bir zaman ayrlk bir hareket olarak grmemitir. nk halifelik kl hakkdr. Yani slm dnyasn gl bir ekilde koruma, kollama ve gayr-i mslim devletlere kar temsil etmektir. Bu alardan bakldnda Tolunolu Ahmed Abbas halifesini i dmanlarna kar hem asker ve hem de madd anlamda destekleyen biri olmutur. Ayn zamanda o, Bizansla giritii mcdeleler sonucunda slm dnyasnda dorudan muhtap alnan bir devlet bakan olmutur. Ahmed b. Tolun bu gelimelerden sonra, nce halife Mutemidi Msra davet ederek slm dnyasnn siyas anlamda hmisi olmay denemi, bunda baarl olamaynca da bn Zlkn ifdesine gre halifeliini de iln etmitir. Onun Hicaz blgesini almak istemesi, hutbelerden halifenin adn karp kendi adn koymas ve nihayet kendi adna sikke kestirmesi dikkate alnacak olursa, bn Zlkn bu ifdesini yadrgamamak gerekmektedir. slm tarihi kaynaklarnn ve aratrclarnn ittifakla kaydettiine gre Tolunoullar

Firavunlardan sonra Msrda ilk defa mstakil bir devlet kuran ve halkn refah iinde yaatan bir devlet olmutur. Bu dnemde Msr her ynyle en mutlu yllarn yaamtr. Kendisinden sonra kurulan hdlere de rnek olan Tolunoullar, Trk Devlet Gelenei anlay ve Hz.merin kurduu devlet tekiltyla ynetilmitir. Dnemin siyas istikrarszl iinde, zellikle Humraveyhten sonra baa geenlerin de basiretsizlii ile, gerek kendi komutanlar ve gerekse Abbasler adna hareket eden Trk komutanlarn ykc faaliyetlerine mruz kalan Tolunoullar Devleti, yine bir Trk olan Muhammed b. Sleyman elKtib komutasndaki Abbas ordusu tarafndan yklm ve silinemeyecek derin ama olumlu izler brakarak, tarihteki yerini almtr. 1 Eb Muhammed Abdullah b. Muhammed el-Medn el-Belev, Siret Ahmed b. Tolun

(tahkk: Muhammed Krd Ali), Kahire tarihsiz. 2 Eb Muhammed bn Zlk, Tarihu Msr ve Fediluh, Bibliothek National-Paris, No:

1817, varak: 38b-45b, (Metin-Tercme-Mukayese ve Deerlendirme ile Nereden: Nadir zkuyumcu, bn Zlkta lk Mslman Trk Devletleri Tolunoullar ve hidler, zmir 1996). 41

Eb mer Muhammed b. Yusuf el-Kind, Kitbul-Vult ve Kitbul-Kudt (nereden:

Rhuven Guest), Beyrut 1908. 4 Eb Cafer Muhammed b. Cerr et-Taber, Tarihul-mem vel-Mlk (tahkik: Muhammed

Ebul-Fadl brahim), I-XI, Beyrut (1387/1967). 5 Urb b. Sad el-Kurtub, Slat Tarihit-Taber (tahkik: Muhammed Ebul-Fadl brahim),

Beyrut (1387/1967), (Taberi Tarihinin XI. Cildinin iinde). 6 Muhammed b. Abdlmelik el-Hemezn, Tekmilet Tarihi Taber (tahkik: Muhammed

Ebul-Fadl brahim), Beyrut (1387/1967), (Taberi Tarihinin XI. Cildinin iinde). 7 Ebul-Hasan Ali b. Hseyin b. Ali el-Mesd, Mrcuz-Zeheb ve Medinl-Cevher

(tahkik: Muhammed Muhyiddin Abdlhamid), I-IV, Msr 1377/1958. 8 1270. 9 1987). 10 Ebul-Mehsin Cemleddin Muhammed Yusuf b. Tariberd, en-Ncmuz-Zhire f Mlki zzddin Ebul-Hasan Ali b. Muhammed b. el-Esr, el-Kmil fit-Tarih, I-XII, Beyrut 1965. Takiyyddin Ahmed el-Makriz, Kitbul-Meviz vel-tibr f Zikril-Htat vel-sr, Bulak

(Tercme: slm Tarihi el-Kmil fit-Tarih Tercmesi, Ahmet Araka ve dierleri, I-XII, stanbul 1985-

Msr vel-Khire, I-XXII, Kahire 1383/1963. 11 Ebulfez Elibey, Tolunoullar Devleti (868-905), (Trkiye Trkesine eviren ve

Redaksiyon: Seluk Alkn), stanbul 1997. 12 Kazm Yaar Kopraman, Tolunoullar, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, (Editr:

Hakk Dursun Yldz), I-XIV+Ek, stanbul 1986-1993, VI, 55-79; Ihidler, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, (Editr: Hakk Dursun Yldz), I-XIV+Ek, stanbul 1986-1993, VI, 181-221; Tolunoullar, Trk Ansiklopedisi, XXXI, 294-300. 13 14 Erdoan Meril, Mslman Trk Devletleri Tarihi, stanbul 1985. Mustafa Fayda, Msrda Tolunoullar ve Ihidler Devleti, Tarihte Trk Decletleri, I-II, (II.

Bask), Ankara 1987. 15 brahim Kafesolu, lk Trk slm Siys Teekklleri (Tolunoullar ve Akidler ksmlar),

Trk Dnyas El Kitab, I-III, (II. Bask), Ankara 1992. 16 Hakk Dursun Yldz, slmiyet ve Trkler, stanbul 1980; Ahmed b. Tolun, slm

Ansiklopedisi (TDV), II, 141-143. 42

17

Hasan

brahim

Hasan,

Tolunoullar

Siys-Din-Kltrel-Sosyal

slm

Tarihi

(mtercimler: smail Yiit ve dierleri), I-VI, stanbul 1985-1986, IV, 26-36; hidiler, IV, 37-45; Hasan brahim Hasan-Ali brahim Hasan, en-Nzuml-slmiyye, Kahire tarihsiz. 18 19 Fhilip K. Hitti, Siys ve Kltrel slm Tarihi (eviren: Salih Tu), I-IV, stanbul 1980. C. E. Bosworth, slm Devletleri Tarihi (evirenler: Erdoan Meril-Mehmet pirli),

stanbul 1980. 20 Nadir zkuyumcu, bn Zlkta lk Mslman Trk Devletleri Tolunoullar ve Ihidler

(Metin-Tercme-Mukayese ve Deerlendirme), zmir 1996. Bunlardan baka yaplan aratrmalar iin yukarda verilen almalarn bibliyorafyalarna baklabilir. 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 Belev, 33; Ncm, III, 3; bn Haldun, Kitabul-ber, Beyrut 1391/1971, IV, 297. bn Haldun, ber, IV, 297; Ncm, III, 2-3. Htat, I, 313; Ncm, III, 3. Htat, I, 314; Ncm, III, 3. Suyt, I, 594; Htat, III, 314; ber, IV, 297. ber, IV, 297; Htat, I, 313; bn Kesir, el-Bidye ven-Nihye, Beyrut VI, 49. Suyut, I, 594. Ncm, III, 1. Kopraman, Tolunoullar, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, 57; Meril, 5. bn Haldun, ber, IV, 297; Ncm, III, 1. Ncm, III, 7. Htat, I, 313. Ncm, III, 3; Suyt, I, 594; Salahaddin Halil b. Aybek, Kitbul-Vf biVefeyt,

Wiesbaden 1982, VI, 431. 34 35 36 Htat, I, 313; bnl-Esr, VII, 187-188 (T. VII, 158). Elibey, 774. Ncm, III, 4. 43

37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50

ber, IV, 298; Htat, I, 313-314. Htat, I, 314, 319. Nucm, III, 6. Htat, I, 314, 319. Elibey, 74-76. Ncm, III, 56; Htat, I, 314. Htat, I, 314; Ncm, III, 5-6. Ncm, III, 5-6; Htat, I, 314. Htat, I, 314; Suyt; I, 595; Nucm, III, 6; Elibey, 78-79. bnl-Esr, VII, (T. VII, 157-158) (254. yl olaylar). Belev, 33. Kind, Vult, 200-200; Htat, I, 313; Elibey, 83-84. bnl-Esr, VII, 187-188 (T. 158); ber, IV, 638; Htat, I, 314. Kind, 212; Taber, IX, 381; Halil b. Aybek es-Safed, el-Vf bil-Vefeyt (tahkik: kr

Faysal), Beyrut 1401/1981, VI, 430-432; Htat, I, 314; bnl-Esir, VII, 187, 188, 249, 257 (T. VII, 158, 208, 215); Kazm Yaar Kopraman, Tolunoullar, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi (Editr: Hakk Dursun Yldz), stanbul 1986-1993, VI, 59; Kazm Yaar Kopraman, Tolunoullar, Trk Ansiklopedisi, XXXI, 294-300; inasi Altunda, Tolunlular, slm Ansiklopedisi (MEB), V/2, 430-439; Hakk Dursun Yldz, Ahmed b. Tolun, slm Ansiklopedisi (TDV), II, 141-143. 51 52 53 Htat, I, 314; Elibey, 85. Kind, 212; bnl-Esr, VII, 187-188 (T. VII, 158); ber, IV, 638; Htat, I, 314. Ebul-Kasm Abdurrahman b. Abdullah b. Abdlhakem, Fthu Msr ve Ahbruh

(nereden: C.C. Torrey), Leiden 1922, 247; Elibey, 85. 54 55 Kindi, 212. Nadir zkuyumcu, Fethinden Evevilerin Sonuna Kadar Msr ve Kuzey Afrika, stanbul

1993 (Baslmam Doktora Tezi), 74-86. 56 bnl-Esr, VII, 217 (T. VII, 181). 44

57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74

Elibey, 82-86. Kind, 212-213; Elibey, 85. Elibey, 86. Htat, I, 314. Htat, I, 314. Yakub, Tarih, II, 509. Yakub, Tarih, II, 509. Htat, I, 319; Ncm, III, 6; Kind, 213-214. Kind, 214; Htat, I, 315; bnl-Esr, VII, 237-238 (T. VII, 199); Ncm, III, 7. Kind, 214; bnl-Esr, VII, 237-238 (T. VII, 199); Htat, I, 315. Ncm, III, 6-7. Kind, 214; Htat, I, 315; Elibey, 92-93. Elibey, 93. Kind, 214-215; Htat, I, 319. Kind, 215; Htat, I, 319;. Taber, IX, 456, 470 (Leiden, III, 1814, 1819; bnl-Esr, VII, (T. VII, 191). Taber, IX, 456, 460 (Leiden, III, 1814, 1819-1820); bnl-Esr, VII, (T. VII, 191-192). Taber, IX, 456-457, 459 ve devam (Leiden, III, 1814, 1817 ve devam); bnl-Esr, VII,

(T. VII, 191-192). 75 Taber, IX, 456-457 (Leiden, III, 1814), 459 ve devam (Leiden, III, 1817 ve devam);

bnl-Esr, VII, (T. VII, 184, 185, 186, 192); Elibey, 94. 76 77 78 79 Taber, IX, 457-461 (Leiden, III, 1814-1821); bnl-Esr, VII, (T. VII, 195); Htat, I, 314. Yakub, Tarih, II, 508; bnul-Esir, VII, 249 (T. VII, 208). Taber, IX, 456-467 (Leiden, III, 1813-1831). bnl-Esr, VII, 249 (T. VII, 208); Htat, I, 314. 45

80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94

Kind, 215; Htat, I, 315. Htat, I, 319. Kind, 215. Kind, 216. Kind, 216. Kindi, 217; Htat, I, 319, Ncm, III, 7. Kind, 217. Yakub, II, 509; Elibey, 97. Elibey, 95. ber, IV, 639. Taber, IX, 501 (Leiden, III, 1873); bnl-Esr, VII, 257 (T. VII, 215). Taber, IX, 514 (Leiden, III, 1890); bnl-Esr, VII, 316-317 (T. VII, 263-265). Taber, IX, 514 (Leiden, III, 1890); bnl-Esr, VII, 316-317 (T. 263-265); Ncm, III, 33. Elibey, 98. syanlar ve bastrlmas ile ilgili olaylar iin baknz: Kind, 213-214; bnl-Esr, VII, 263-

264, 273, 283 (T. VII, 219-220, 227, 235-236); Elibey, 98-99. 95 fikrindedir. 96 97 98 99 bnl-Esr, VII, 262-263 (T. VII, 218-219). Taber, IX, 507 (Leiden, III, 1880-1882); bnl-Esr, VII, 262-263 (T. VII, 218-219). Taber, IX, 476 ve devam (Leiden, III, 1841 ve devam); bnl Esr, VII, 258 (T. VII, 216). Taber, IX, 506 ve devam, 549 (Leiden, III, 1880 ve devam, 1937); Ncm, III, 31. Elibey, 99, Elibey burada Ahmed b. Tolunun 259/872de yar bamsz olduu

100 Kind, 217. 101 Yakub, II, 508. 102 Elibey, 101. 46

103 Kind, 217-218; Taber, IX, 526 (Leiden, III, 1907) Taber burada ayrntl bilgi vermemekte, Musnn sadece Rakkaya gittiini bildirmektedir. bnl-Esr, VII, 305 (T. VII, 253-254) bnl-Esr, Mus b. Boann Msra vali olarak atanmadn, sadece komutan olarak Ahmed b. Tolun ile savamak zere gnderildiini nakletmektedir. 104 Kind, 218; Taber, IX, 533 (Leiden, III, 1916). 105 Htat, I, 320. 106 Kind, 219. 107 Kind, 219. 108 Kind, 219; bnl-Esr, VII, 316-318 (T. VII, 263-265). 109 Elibey, 104. 110 Kind, 219; Htat, I, 320. 111 Kind, 220; bnl-Esr, VII, 316-318 (T. VII, 263-264). 112 Baknz: Kind, 220. 113 Kind, 220; Ncm, III, 40, Taber, IX, 543; bnl-Esr, VII, 316-318 (T. VII, 263-264). 114 Elibey, 105-106. 115 Elibey, 106. 116 Taberi, IX, 545 (Leiden, III, 1931); Elibey, 106. 117 Taberi, IX, 545 (Leiden, III, 1931); Nucum, III, 40; Hasan brahim Hasan, Siyasi-DiniKltrel-Sosyal slm Tarihi (Mtercim: smail Yiit ve dierleri), stanbul 1985, IV, 156. 118 Elibey, 106-107; Philip K. Hitti, Siyasi ve Kltrel slm Tarihi (eviren: Salih Tu), stanbul 1980, III, 712. 119 Elibey, 107. 120 Kind, 220-221; Taberi, IX, 545 (Leiden, III, 1931); Htat, I, 320; Ncm, III, 40; bnl Esir, VII, 316-318 (T. VII, 263-265, VII, 324-325 (T. VII, 269-271). 121 Kind, 222-221. 122 Taber, IX, 545 (Leiden, III, 1932). 47

123 Ncm, III, 40. 124 Kindi, 220-221; Htat, I, 320. 125 bnl-Esir, VII, 115, VII, 324-325 (T. 269-270), 371 (T. VII, 311); Kindi, 221; Htat, I, 320. 126 Kindi, 221; Htat, I, 320. 127 Kindi, 221; Htat, I, 320. 128 bnl-Esir, VII, 324-325 (T. VII, 269-270), 371 (T. VII, 311); Elibey, 109. 129 Kindi, 222; Elibey, 109. 130 Kindi, 222-223; bnl-Esir, VII, 115, VII, 324-325 (T. VII, 269-270), 371 (T. VII, 311); ber, IV, 645-646. 131 Kindi, 223; bnl-Esir, VII, 115, VII, 324-325 (T. VII, 269-270), 371 (T. VII. 311). 132 Kind, 224; Taberi, IX, 545 (Leiden, III, 1932, IX, 602 (Leiden, III, 2011); bnl-Esir, VII, 115-116, 133, VII, 324-325 (T. VII, 269-270); Htat, I, 320. 133 Ncm, III, 43; Elibey, 112. 134 Ncm, III, 43; Elibey, 112. 135 Taberi, IX, 599-580 (Leiden, III, 2008, 2009), IX, 652-653 (Leiden, III, 2083, 2084); bnlEsir, VII, 395 (T. VII, 332-333) Ancak bnl-Esir burada Ahmed b. Tolunun adamlaryla mcadele edenlerin Muvaffakn adamlar olduunu bildirmektedir. 136 Taberi, IX, 553 (Leiden, III, 1942); bnl-Esir, VII, 372 (T. VII, 312). 137 Taberi, IX, 611 (Leiden, III, 2024). 138 Elibey, 113; Hitti, III, 712. 139 Kindi, 224; Taberi, IX, 611 (Leiden, III, 2025), IX, 614 (Leiden, III, 2028-2029); bnul-Esir, VII, 133, 371-372 (T. 311), 393 (T. 330-331). 140 Taberi, IX, 613-614 (Leiden, III, 2028); bnul-Esir, VII, 393 (T. 330-331); Ncm, III, 45. 141 Kindi, 224. 142 Taberi, IX, 613-614 (Leiden, III, 2028); Htat, I, 320. 143 Kindi, 224-225. 48

144 Kind, 251; Taber, IX, 614 (Leiden, III, 2026); bnl-Esir, VII, 396 (T. VII, 334). 145 Kind, 250. 146 Taberi, IX, 613-614 (Leiden, III, 2026), 650 (III, 2080); bnl-Esir, VII, 393, (T. VII, 330331). 147 Elibey, 115. 148 Taberi, IX, 614 (Leiden, III, 2028), 650 (III, 2080); bnl-Esir, VII, 396 (T. VII, 334); Ncm, III, 45. 149 Taberi, IX, 614 (Leiden, III, 2028), 650 (III, 2080); Ncm, III, 45. 150 Taberi, IX, 614 (Leiden, III, 2028), 650 (III, 2080). 151 Kindi, 225; bnl-Esir, VII, 393-395 (T. VII, 331-332). 152 Kindi, 225; Taberi, IX, 620-621 (Leiden, III, 2037-2039); bnl-Esir, VII, 393-395 (T. VII, 331-332). 153 Bir nceki dipnota baknz. 154 Kindi, 225; Taberi, IX, 620-621 (Leiden, III, 2037-2039); bnl-Esir, 393-395 (T. VII, 331332); Htat, I, 320. 155 Kindi, 225; Taberi, IX, 620-621 (Leiden, III, 2037-2039), 622 (III, 2040); bnl-Esir, VII, 393-395 (T. VII, 331-332). 156 Kindi, 225; Taberi, IX, 627 (III, 2048); bnl-Esir, VII, 397 (T. VII, 334). 157 Kindi, 226. 158 Kindi, 226; Taberi, IX, 627 (III, 2048); Htat, I, 320. 159 Kindi, 149, 226. 160 Kindi, 231; Taberi, IX, 627 (Leiden, III, 2048). 161 Taberi, IX, 627 (Leiden, III, 2048); bnl-Esir, VII, 397 (T. VII, 334); Ncm, III, 52. 162 bnl-Esir, VII, 397 (T. VII, 334). 163 bnl-Esir, VII, 397 (T. VII, 334); Taberi, IX, 653 (Leiden, III, 2084). 164 Kindi, 228-229; Taberi, IX, 653 (Leiden, III, 2084); bnl-Esir, VII, 397 (T. VII, 334). 49

165 Kindi, 229; Htat, I, 32; bnl-Esir, VII, 396, 407-408, (T. VII, 334, 343-344). 166 Kindi, 231; bnl-Esir, VII, 407-408 (T. VII, 343-344). bnl-Esir Ahmedin manda yourdu yiyerek hastalandn ve bundan ldn nakleder. 167 Kindi, 231. 168 Kindi, 231. 169 bn Zlak, Tarihu Msr ve Fediluh, Paris Bibliotheque Nationale, Kayt No: 1817, varak: 40a-41b; Nadir zkuyumcu, bn Zlkta lk Mslman Trk Devletleri Tolunoullar ve Ihidler, zmir 1999, 39-40. Ayrca baknz: Kind, 231; Belev, 343, 258, 347. 170 Belevi, 343; Kindi, 231; Htat, I, 321; Taberi; Onun 26 ubat 884 ve 18 Mays 884de ldne dair iki ayr rivayet nakletmektedir. Baknz: Tarih, IX, 666 (Leiden, III, 2184); Mesd ise onun 18 Mays 884de 65 yanda ldn rivayet etmektedir. Baknz:. Mrc, IV, 210; bnl-Esir de onun bir sefer srasnda Antakyada manda yourdu yiyerek mide hastalna yakalandn ve 883-84de ldn bildirmektedir. Baknz: Kmil, VII, 408-409 (T. VII, 343-344); Suyuti, onun 18 Mays 884 ylnda vefat ettiini naklederken; Safedi, ay ve gn vermeden 883-884de ldn bildirmektedir. Baknz: Husnl-Muhdara, I, 594; Vf, VI, 430-432. 171 Belev, 343; zkuyumcu, bn Zlkta. , 40; Kindi, 9 Mays 884de ldn nakletmektedir. Baknz: Vult, 233. 172 Kindi, 233; Htat, I, 321; Ncm, III, 49. 173 Taberi, IX, 666 (Leiden, III, 2184); ber, IV, 305-306; Elibey, 119. 174 ber, IV, 305-306; Elibey, 119. 175 ber, IV, 305-306; Elibey, 119. 176 ber, IV, 305-306; bnl-Esir, VII, 409-410 (T. VII, 344-345). 177 Kindi, 233-234; bnl-Esir, VII, 409-410 (T. VII, 344-345); Ncm, III, 49. 178 Kindi, 233-234; bnl-Esir, VII, 414-415 (T. VII, 348-349); Ncm, III, 50. 179 Kindi, 234; Htat, I, 321. 180 bnl-Esir, VII, 441-442 (T. VII, 345-346). 181 bnl-Esir, VII, 409-410 (T. VII, 344-345); ber, IV, 306; Ncm, III, 50. 182 Kindi, 235; Htat, I, 325. 50

183 ber, IV, 306; bnl-Esir, VII, 414-415 (T. VII, 348-349). 184 Kndi, 235; Htat, I, 321. 185 Kindi, 235; Taberi, X, 8 (Leiden, III, 2106, 2107); bnl-Esir, VII, 149, 414-415 (T. VII, 348349); Ncm, III, 50; ber, IV, 306. 186 Kindi, 235; Htat, I, 321; Ncm, III, 50; Taberi, X, 8, 9 (Leiden, III, 2106-2107, 2109); bnl-Esir, VII, 414-416 (T. VII, 348-349). 187 Kindi, 236; Htat, I, 321; Taberi, X, 8 (T. III, 2106-2107). 188 Kindi, 235-236; Ncm, III, 51. 189 Kindi, 236; Htat, I, 321; Ncm, III, 51. 190 Kindi, 236; ber, IV, 307; bnl-Esir, VII, 422-423 (T. VII, 354-355) VII, 424-425 (T. 356); Htat, I, 321; Ncm, III, 51. 191 bnl-Esir, VII, 425 (T. VII, 356). 192 Kindi, 237; Htat, I, 321; Ncm, III, 52; bnl-Esir bu olay 274/887-888 yl olaylar arsnda nakletmektedir. Baknz: Kmil, VII, 428 (T. VII, 358). Ayrca ertesi yl Muharrem 274/Mays 888de Humaraveyh ile Ebus Sac arasnda bir sava daha meydana gelmitir bunu da Humaraveyh kazanmtr. Baknz: Kmil, VII, 429-430 (T. VII, 359). 193 bnl-Esir, VII, 430-431 (T. VII, 360-361). 194 Kindi, 237-238; Htat, I, 321; Ncm, III, 51. 195 Kindi, 237-238; Htat, I, 321; Ncm, III, 51. 196 Kindi, 237-238; Ncm, III, 51. 197 Kindi, 238; Htat, I, 321; Ncm, III, 51. 198 Htat, I, 321; bnl-Esir; VII, 439, 454, 459 (T. VII, 367, 380, 384); Elibey, 128-129. 199 bnl-Esir, VII, 440 vd (T. VII, 369 vd); Ncm, III, 79. 200 bnl-Esir, VII, 454 (T. VII, 380). 201 Ncm, III, 52-53. 202 Ncm, III, 52-53. 51

203 bnl-Esir, VII, 459 (T. VII, 384). 204 Kindi, 240. 205 Kindi, 240; Htat, I, 321; Ncm, III, 53. 206 Kindi, 240; Elibey, 132. 207 Kindi, 240; Htat, I, 319, 321; Ncm, III, 34-35; bnl-Esir, VII, 454 (T. VII, 380). 208 bnl-Esir, VII, 508 (T. VII, 422). 209 Kindi, 240; Htat, I, 319, 321; Ncm, III, 34-35; bnl-Esir, VII, 454 (T. VII, 380). 210 bnl-Esir, VII, 464-465 (T. VII, 388). bnl-Esir komutann ismini Ahmed b. Ab olarak vermektedir. 211 Taberi, X, 46 (Leiden, II, 2104); bnl-Esir, VII, 467 (T. VII, 390) bnl-Esir Toga b. Cuffun Trabzona kadar gittiini nakletmektedir. 212 Kindi, 264; Htat, I, 321; Ncm, III, 64. 213 Kindi, 241; bnl-Esir, VII, 474-475 (T. VII, 395-396). 214 Kindi, 241; Htat, I, 322. 215 bnl-Esir, VII, 474-475 (T. VII, 395-396). 216 Taberi, X, 42 (Leiden, III, 2148-2149). 217 Elibey bu ismi Gmgz olarak okumaktadr. Baknz: 135. 218 Kindi, 241-242; bnl-Esir, VII, 477-478 (T. VII, 398-399); Ncm, III, 89-90. 219 bnl-Esir, VII, 477-478 (T. VII, 398-399) bnul_Esir Hakan el Belhinin ismini Hakan el Mflih olarak vermektedir. 220 Kindi, 242; bnl-Esir, VII, 477-478 (T. VII, 398-399); Elibey, 135. 221 bnl-Esir, VII, 477-478 (T. VII, 398-399); Elibey, 135. 222 Kindi, 242; Ncm, III, 91-95. 223 bnl-Esir, VII, 477-478 (T. VII, 398-399); Ncm, III, 91. 224 Kindi, 242; Ncm, III, 92-93. 52

225 Kindi, 242; Htat, I, 322; Ncm, III, 88-94; bnl-Esir, VII, 477-478 (T. VII, 398-399). 226 bnl-Esir, VII, 477-478, 488-499 (T. VII, 398-399, 406); Ncm, III, 98-101; Elibey, 136. 227 Kindi, 243; bnl-Esir, VII, 488-499 (T. VII, 406); Ncm, III, 100; Elibey, 136. 228 bnl-Esir, VII, 484 (T. VII, 402). 229 bnl-Esir, VII, 485 (T. VII, 403). 230 bnl-Esir, VII, 491 (T. VII, 409). 231 bnl-Esir, VII, 495 (T. VII, 412). 232 Ncm, III, 101; Elibey, 138-139. 233 bnl-Esir, VII, 488-489 (T. VII, 406); Ncm, III, 101. 234 bnl-Esir, VII, 488-489 (T. VII, 406); Ncm, III, 101. 235 Kindi, 243. 236 Elibey, 139. 237 Kindi, 243. 238 Z. M. Buniyatov, Azerbaycan, V 7-vv (zd. AN Azerb. 552) Bak 1965, 210dan ve S. Baratov, storiya Tetrad 3 storiya srednise vekav, S. Petersburg, 1871, 19dan naklen Elibey, 137138. 239 Elibey, 137-138. 240 bnl-Esir, VII, 491 (T. VII, 409). 241 bnl-Esir, VII, 491 (T. VII, 409); Ncm, III, 118. 242 bnl-Esir, VII, 491 (T. VII, 409). 243 Elibey, 142-144. 244 bnl-Esir, VII, 492-493 (T. VII, 410-411). 245 Kindi, 243. 246 bnl-Esir, VII, 511-513 (T. VII, 426-427); Ncm, III, 104-105, 128, 130.

53

247 Kindi, 243; Taberi, X, 99 ve devam (Leiden, III, 2225 ve devam); bnl-Esir, VII, 511-513 (T. VII, 426-427); Ncm, III, 130. 248 Ncm, III, 104; Taberi, X, 99 ve devam (Leiden, III, 2225 ve devam); bnl-Esir, VII, 511-513 (T. VII, 426-427). 249 Ncm, III, 105. 250 Taberi, 99 ve devam (Leiden, III, 2225 ve devam); bnl-Esir, VII, 511-513 (T. VII, 426427). 251 Taberi, 99 ve devam (Leiden, III, 2225 ve devam); bnl-Esir, VII, 523-526 (T. VII, 436439). 252 bnl-Esir, VII, 523 (T. VII, 436). 253 bnl-Esir, bu savan Temmuz-Austos 903te meydana geldiini ve Karmatilere ilk ldrc darbeyi vurann Msrdan gnderilen Bedr olduunu nakleder. Muhammed b. Sleyman elKatibnin bundan sonra zafer kazanabildiini bildirir. Baknz: Kmil, VII, 526, 530-532 (T. VII, 439, 442-444). 254 Ncm, III, 107-108; bnl-Esir, VII, 530-532 (T. VII, 442-443). 255 Taberi, X, 115-116 (Leiden, III, 2248-2249); bnl-Esir, VII, 532-533 (T. VII, 444); Ncm, III, 132. 256 Taberi, X, 118 (Leiden, III, 2251-2252); bnl-Esir, VII, 535 (T. VII, 446). 257 Kindi, 245. 258 Kindi, 244-245; bnl-Esir, Muhammed b. Sleymana am ve Msrn Abbasilere balanmas fikrini Bedr el Hemmm ile Faik tarafndan verildiini, esasen bu iki komutann am blgesini kendisine teslim etmeyi teklif ettiklerini, onun da durumu halife Muktefiye bildirdii ve ancak bundan sonra Msrn fethine kldn bildirmektedir. Baknz: Kmil, VII, 535 (T. VII, 446). 259 Kindi, 245. 260 Taberi, X, 118-120 (Leiden, III, 2251-2224). 261 Kindi, 245. 262 Kindi, 245. 263 Kindi, 245; Ncm, III, 136. 54

264 Kindi, 245. 265 Kindi, 246; Htat, I, 322; Ncm, III, 135; Suyuti, I, 596; bnl-Esir, Harunun Mearibeden yani kendi ordusundaki Marib Berberilerinden bir asker tarafndan mzraklanarak ldrldn bildirmektedir. Baknz: Kmil, VII, 535-536 (T. VII, 446-447). 266 Kindi, 246-247; Ncm, III, 139; bnl-Esir, VII, 535-537 (T. VII, 446-447). 267 Kindi, 247-248; Ncm, III, 135-142. 268 Bu konular hakknda baknz; Mustafa Fayda, Hz. mer Zamannda Gayr-i Mslimler, stanbul 1989, muhtelif sahifeler; Hz. merin Divan Tekilt, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, stanbul 1986, II, 107-176; Nadir zkuyumcu, Fethinden Emevilerin Sonuna Kadar Msr ve Kuzey Afrika, stanbul 1993 (baslmam doktora tezi), 73-132. 269 Bu konuda baknz: Hakk Dursun Yldz, slmiyet ve Trkler, stanbul 1980, muhtelif sahifeler. 270 Bu alma, birinci blmde ilgili ksma baknz. 271 Bu alma, birinci blmde ilgili ksma baknz. 272 Bu alma, birinci blmde ilgili ksma baknz. 273 bn Zlak, Tarihu Msr ve Fediluh, Paris Bibliotheque Nationale, Kayt No: 1817, varak: 39b; zkuyumcu, bn Zlkta Tolunoullar. , 30. 274 Kindi, 212-258. 275 Kindi, 212-248. 276 Bu konuda baknz: Kindi, Vult, 212-248. 277 Kindi, 219; Elibey, 170; Kndi, burada el-Vsitnin Vezir ve Mdebbir yani devlet ilerini dzenleyici olarak brakldn bildirmektedir. 278 Elibey, 70. 279 Kindi, 215, 216, 217, 219, 224. 280 Htat, I, 319-320; Elibey, 168. 281 Fayda, Hz. mer, muhtelif sahifeler; ayn mellif, Divan Tekilt, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, II, 107-176; zkuyumcu, Fethinden Emevlerin Sonuna Kadar Msr ve Kuzey Afrika, 73-132. 55

282 Kindi, 212. 283 Htat, I, 304; zkuyumcu, Fethinden Emevlerin Sonuna Kadar Msr ve Kuzey Afrika, 9193. 284 Htat, I, 304. 285 Htat, I, 304. 286 Elibey, 166. 287 zkuyumcu, Fethinden Emevlerin Sonuna Kadar Msr ve Kuzey Afrika, 91-93. 288 Elibey, 166. 289 Kindi, 231. 290 Kindi, 212-258. 291 ber, IV, 298; Elibey, 169. 292 Belev, 106. 293 Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 194; ayn mellif, en-Nzuml-slmiyye, Kahire tarihsiz, 142. 294 Yakub, II, 509; Htat, I, 314; Elibey, 97. 295 Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 208. 296 Kindi, 240; Htat, I, 319, 321; Ncm, III, 34-35; bnl-Esir, VII, 454 (T. VII, 380). 297 Ncm, III, 148; Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 208. 298 Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 248; ayn mellif, en-Nzuml-slmiyye, 287. 299 Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 256. 300 Kindi, 149, 226, 231. Taberi, IX, 627, 653 (III, 2048, 2084); bnl-Esir, VII, 397 (T. VII, 334); Htat, I, 320; Ncm, III, 52. 301 zkuyumcu, Fethinden Emevilerin Sonuna Kadar Msr ve Kuzey Afrika, 86-91.

302 Bu almann birinci blmne baknz. 56

303 Harac Vergi: Hububt, hurma, zm ve meyve yetitirilen arazilerden alnan vergilerle iftilerden hediye olarak alnan tavuk, koyun gibi mallardr. Baknz: Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, 239. 304 Hilal Vergi: Meralardan ve tutulan balklardan alnan vergilerdir. Baknz: Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, 239. 305 Ncm, III, 12; Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, 239. 306 rdebb: Daha ok Msrda kullanlm olan bir arlk ls olup, 24 saa eittir. Bir sa 1. 040 dirhemdir. Sv baznda bugn Msrda bir irdebb 198 litredir. Baknz: Ziyaddin er-Reyyis, elHarac ven-Nzuml-Maliyye lid-Decletil-slmiyye, Kahire 1977, 318. 307 bn Zlk, Tarihu Msr ve Fediluh, varak: 39b; zkuyumcu, bn Zlkta Tolunoullar. , 29-30. 308 Bu alma, birinci blmde ilgili ksma baknz. 309 Emir komutann Trklerin elinde olduu hakknda baknz. Kindi, muhtelif sahifeler. 310 Elibey, 153. 311 Htat, I, 318; Ncm, III, 60-61; Elibey, 144; Kindi, 242-245. 312 Htat, I, 313; Elibey, 153. 313 Ncm, III, 59; Elibey, 155. 314 Bu alma, birinci blmde ilgili ksma baknz. 315 Kindi, 242-245. 316 Ncm, III, 104; Elibey, 155. 317 Ncm, III, 88; Elibey, 156. 318 bn Zlk, Tarihu Msr ve Fediluh, Paris Bibliotheque Nationale, Kayt No: 1817, varak: 39b ve devam; zkuyumcu, bn Zlkta Tolunoullar. , 30 ve devam. 319 Elibey, 164. 320 Bu alma, birinci blmde ilgili ksma baknz. 321 Ncm, III, 15; Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 369-370.

57

322 Bu konuda Kindi, Taberi, bnl-Esir, Makriz ve bn Tarberdinin eserlerinin muhtelif sahifelerinde bilgiler bulunmaktadr. Birinci blmde ele alnan konular arsnda bu bilgiler verilmitir. 323 Htat, I, 318; Ncm, III, 59. 324 Taberi, X, 8 (Leiden, III, 2107). 325 Elibey, 158-159. 326 Taberi, X, 8 (Leiden, III, 2107). 327 Kindi, bulunmamaktadr. 328 Taberi, X, 8 (Leiden, III, 2107). 329 Bu alma, birinci blmde ilgili ksma baknz. 330 Ncm, III, 16; Elibey, 160. 331 Bu alma, birinci blmde ilgili ksma baknz. 332 Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 404-405. 333 Ncum, III, 16; Makrizi, Kuzainin gnmze ulamayan eserinden yapt nakilde; slamda olan drt ilgin iten birinin atlarla yaplan gsteriler olduunu nakletmektedir. Baknz: Htat, I, 318. Ayrca baknz: Ncm, III, 60-61. 334 Kindi, 218. 335 Kindi, 218. 336 Elibey, 162. 337 Elibey, 162. 338 Elibey, 162. 339 Elibey, 162; Bu konuda ayrca baknz: Kopraman, Tolunoullar, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VI, 75. 340 Kopraman, Tolunoullar, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VI, 73. 341 Kopraman, Tolunoullar, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VI, 73. 342 Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 259. 58 bnl-Esir, Makriz, bn Tariberdi gibi kaynaklarda bu konuda bilgi

343 Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 238. 344 Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 263. 345 Bu almada birinci blm Tolunoullarnn Yklmas konusuna baknz. 346 Ncm, III, 11; Htat, I, 317. 347 Kopraman, Tolunoullar, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VI, 73. 348 Bu almada birici blm ilgili ksma baknz. 349 Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 276. 350 Htat, I, 326. 351 bn Zlk, Tarihu Msr ve Fediluh, varak: 40a-40b; zkuyumcu, bn Zlkta Tolunoullar. , 35-36. 352 bn Zlk, Tarihu Msr ve Fediluh, varak: 40a; zkuyumcu, bn Zlkta Tolunoullar. , 34. Bu konuda ayrca baknz: Belev, 351; Safed, el-Vf, VI, 430-432; bnl-Esir, VII, 408-409 (T. VII, 344); Ncm, III, 8, 17; Suyut, I, 594. 353 Elibey, 225-226. Bu konuda ayrca baknz: Kopraman, Tolunoullar, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VI, 76-77. 354 Bu almada birinci blm Tolunoullarnn Ykl konusuna baknz. Geni bilgi iin ayrca baknz: Kopraman, Tolunoullar, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VI, 77-79; Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 370-371. 355 Kopraman, Tolunoullar, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VI, 77-79; Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 370-371. 356 Htat, I, 316-317; Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 401, 405.

59

B. hdler hdler / Do. Dr. Nadir zkuyumcu [s.39-59]

Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri A. Tolunoullarnn Yklndan hdlerin Kuruluuna Kadar Msr Tolunoullarnn 905 ylnda yklmasn mtkip hdlere kadar geen dnemde (935) Msr, Abbasler tarafndan gnderilen valilerce ynetilmitir. Ancak Tolunoullar tecrbesini yaayan Abbas Halifelii bu dnemde tayin ettii valilere tam yetki vermemi, bir taraftan idar kurumlarn (divanlarn) bana dorudan kendilerine bal kiiler atarlarken, dier taraftan Msr idar ynden blgelere ayrmlar ve bu geni blgede bir kiinin hkimiyet kurmasna izin vermemilerdir. Ancak bu defa, idareciler arasnda yetki ve sorumluluk kavgalar ortaya km, deiik blgelerdeki valiler zellikle Harac emirleri ile anlamazlklara dtklerinden, Msrn alaca hizmetler aksam, bu da Tolunoullarndan sonra Msr halknn skntya dmelerine sebep olmutur. Bu dnemde (905-935), Msr Abbaslere balayan Muhammed b. Sleyman el-Ktib ve hidlerin kurucusu Muhammed b. Togan ikinci valilii hari, toplam sekiz vali on defa ynetimde bulunmulardr. Muhammed b. Sleyman Tolunoullarndan sonra yeni vali atanncaya kadar Msrda bir komutan olarak grev yapmtr. O, ilk i olarak burada Halife Mktef adna hutbe okutmu, bylece Msrn Abbas hkimiyetine girdiini tescillemitir. Muhammed b. Sleyman ikinci olarak sa b. Muhammed en-Neryi mjdeci olarak Badata gndermitir. En-Ner henz Suriye blgesinde iken halife tarafndan Msr valisi tayin edilmitir. Ktibnin, valilii en-Nerye devretmeden nce Msrdaki bir icraat da bn Tariberdnin bildirdiine gre; Tolunoullarna tb olduklarndan dolay Msrllara zulmler yapmasdr.1 Yine o, Harac emiri olan Ebut-Tayyip Ahmed b. Ali b. Ahmed el Mzeryi azletmi ve yerine Eb Ali Hasan b. Ahmed el-Mzeryi tayin etmitir. Halife2 Mktef de bu tayini onaylamtr. 1. Eb Mus sa b. Muhammeden-Ner (24 Mart 905-10 Mays 910)

60

sa en-Ner halife Mktef tarafndan 24 Mart 905te Msra vali olarak atand. Onun dneminin en nemli olay, Tolunoullar ailesi ile beraber Badata gtrlen Muhammed b. Ali b. elHalecnin kaarak Msra gitmesi ve burada kendisine katlanlardan bat alarak Msr valiliini iln etmesidir (4 Kasm 905). lk olarak Remlede Kk Vasf b. Savartekini malup eden bnl-Halenc, karsna kan en-Nernin ordusunu da atlatarak Fustata geldi ve 23 Kasm 905te buray ele geirdi. Bu durum karsnda en-Ner skenderiyeye ekilmek zorunda kald. Burada, bnlHalencnin gnderdii orduyu yenmesine ramen kesin sonu alamad. Bu arada Msrn yeniden ellerinden kma tehlikesi yaadn gren halife Mktef, Badattan Ftik ve Bedrul-Hammm komutasndaki bir orduyu Msra gnderdi. En-Ner Badat ordusu ile birleerek bnl-Halencyi malup etti. bnl-Halenc Fustatta yakalanarak Badata gtrld ve idam edildi. Bylece Msrda Abbas hakimiyeti yeniden saland. En-Ner de 10 Mays 910da lnceye kadar Msr valiliini yrtt.3 2. Eb Mansur Tekin b. Abdullah el-Hazernin Birinci Valilii (23 Haziran 910-1 Haziran 915) En-Nernin vefatndan sonra Eb Mansur Tekin halife Muktedir tarafndan 23 Haziran 910da Msr valiliine tayin edildi. Harac emirlii de el-Mzerde kald. Eb Mansur Tekinin zamanda Bedev Berberler Msrn batsnda isyan ettiler. Bunun sebebi Fatm halifeliinin frikye topraklarn alp, Berkaya girmi olmasdr. Hatta, saylar 100 bine ulaan Fatm ordusu skenderiyeye kadar gelmitir. Bunun zerine Eb Mansur Tekin halifeden yardm istedi. Halife de iinde daha sonra Msr valisi olan Ahmet b. Kayglkn bulunduu bir orduyu Msra gndermitir. Bu ordu Msr ordusu ile birleerek Fatm kuvvetlerini yenmi, onlar nce Berkaya sonra da Maribe, geldiklere yere ekilmek zorunda brakmtr. Eb Mansur Tekin 1 Haziran 915te Hadm Munis tarafndan azledilinceye kadar Msr valiliinde kalmtr.4 3. Zek el-Averin Valilii (27 Austos 915-10 Eyll 919) Eb Mansur Tekinin azledilmesinden sonra yaklak aylk dnemde, Halife Muktedirin komutanlarndan olan ve Fatmlere kar Badattan gnderilen ordunun iinde yer alan Hadm Munis std unvanyla, valilik yapmtr (27 Austos 915).5

61

Zek el-Aver zamannda Fatm ordusu, halifeleri Mehdnin olu Ebul-Ksm el-Kim Muhammed komutasnda yeniden Msra girmitir. Bunun sebebi, hem Fatmlerin Msra hkim olma istekleri ve hem de vali Zek el-Averin, Fatmlerle haberleen Maribe komu Lbiye ve Merkye halkn skenderiyede zorunlu ikmete tbi tutmas, onlara zulme varan basklar uygulamasdr. Bu gelimeler zerine Fatm ordusu 10 Temmuz 919da skenderiyeye girmitir. Zek el-Aver onlara kar ordusunu hazrlamak istediinde, askerler maalarnnn verilmediini syleyerek savamak istemediler. Bunun zerine Harac emiri Hseyin b. Ahmed el-Mzer onlarn maalarn datarak savamaya raz etmitir. Fakat bu defa Zek el-Aver Czede ordusunu hazrlad bir srada hastaland ve 10 Eyll 919da ld. Bylece Fatmler zerine yaplacak sefer yeni vali Msra gelinceye kadar ertelendi.6 4. Eb Mansur Tekin b. Abdullah el-Hazerinin kinci Valilii (8 Austos 919-22 Temmuz 921) Zek el-Averin lmnden sonra Eb Mansur Tekin Halife Muktedir tarafndan ikinci defa Msr valilie atand (8 Austos 919). Eb Mansur Tekin, nibi vastas ile devrald valilie 8 Ocak 920de Msra gelerek balad. Msrda Fatm ordusuyla savamak zere kendisinden nce gnderilen Abbas ordusuyla birleen Tekin Cizede kararghn kuran orduyu burada bekletti. Nil nehri zerinde ve karada yaplan sava kazand. Fatm ordusu, es-Saide kat. Bu olaydan sonra Msrn Fatimlerin eline gemesi tehlikesine kar Halife Muktedir, Hadm Mnis komutasnda bin kiilik yeni bir ordu gnderdi (27 Mays 920). Bu ordu brahim b. Kayplk komutasnda Feyyuma kadar geldiinde brahim Benresada ld (921 yl Nisan ay sonlar). Bunu frsat bilen Bedevi Berberiler Fatm ordusuyla smni ve Feyyumu istil etti. Bu defa halife Muktedir es-Safvni olarak tannan Hadm Cnn komutasnda yeni bir ordu gnderdi (921 yl Nisan ay sonlar). Glerini birletiren Abbas Msr ordusu Fatimleri Feyyum ve skenderiye arasnda defalarca malup etti. K aylarnn gelmesiyle Fatm ordusu Berkaya ekilirken Msr ordusu da Cizeye dnd (13 Temmuz 921). Bu arada Eb Mansur Tekin 22 Temmuz 921de Hadm Mnis tarafndan azledildi.7 5. Ebl-Hasan Hill b. Bedrin Valilii (13 Austos 921-Temmuz Austos 923) Hadm Mnis Tekini 22 Temmuz 921de azlettikten sonra yerine Eb Kbl Mahmud b. Cemali Msr valisi yapt. Ancak birka gn sonra onu da azlederek Eb Mansur Tekini 4 Austos 921de 62

nc defa ayn ay iinde yeniden atad. Fakat bir mddet sonra onu tekrar azlederek drt bin askerle Suriyeye (ama) gnderdi.8 Bu gelimelerde Msr halknn ve ordunun dahlinin bulunduu phesizdir. Esasen bu durum, Msrllarn kendilerini idare edecek kiiyi seme istekleridir ve Abbas Halifeliinin burada fazla mdahil olmamas arzulardr.9

Hill b. Bedr, 13 Austos 921de halife Muktedir tarafndan Msr valiliine atand. Hill b. Bedrin zaman Msrda dahili mcadelerle gemitir. Msr halk, ilerinde urta emiri Muhammed b. Tahir ve bir ksm ordu mensubunun da bulunmasyla isyan etmitir. Bunun sonucunda Msrda i sava km, insanlar birbirini ldrm, ok byk skntlar ortaya kmtr. Can ve mal gvenlii kalmamtr. Hilal b. Bedri urta emrini deitirerek tedbir almak istediysede baarl olmamtr. Bu erevede o nce ali b. Farisi daha sonrada Kencur isimli kiileri urta emiri yapmtr. Halife Muktedir Hilal b. Bedrin olaylar karsnda aczini grnce onu Temmuz-Austos 923te azlederek yerine Ahmed b. Kayglk atamtr.10 6. Ahmed b. Kayglkn Valilii (Austos-Eyll 1923-12 ubat 924) Halife Muktedir Ahmed b. Kayglk Msrn kark durumunu dzeltmek iin gndermitir. Ancak durum daha da kart. O tayin edildiinde Muh. b. Hseyin b. Abdlvahhab el-Mazerci Harac emiri idi. Ahmed, ilk olarak askerlerin isyann nlemek iin maalarn arttrd. Asker de bu durumda memnun oldu. Fakat ordunun saysn azaltmaya balaynca yeniden isyanlar balad. Bu srada Mnyede bulunan Ahmed b. Kayglk Fkusa kat. Harac emiri el Mazeri ise Fustatda evine kapand. Durumunun ktye gittiini gren Halife Muktedir, 12 ubat 924te onu azledip, yerine Eb Mansur Tekini drdnc defa Msr valiliine atad.11 7. Eb Mansur Tekin b. Abdullahel-Hazarinin Drdnc Valilii (12 ubat 924-31 Austos 933) Eb Mansur Tekinin drdnc defaki valilii yaklak 10 yl srmtr. Halife Muktedir zellikle Msr ordusunun istei zerine onu buraya atamtr. Tekin Msra geldiinde Harac emirliine elMazeri devam ederken, urta emirliini bir mddet daha yrten Kencurun yerine 12 Aralk 934te Kzl Tekini,12 sonra onu da azlederek 24 Ocak 935te ktibi Vasfi atamtr. 20 Mays 939da urta mirliine Vasfin yerine Beckem el-Averi getirmitir. Bu arada Eb Mansur Tekin, kendisinden nceki vali Hill b. Bedrin ordunun saysnn azaltlmas uygulamasn da baar ile tamamlam, Msrda sulh ve skunu salamtr. Ekim 932de len Muktedirin yerine halife olan el-Kahir Billah Tekinin valiliini onaylamtr. Valilii dneminde Msr byk lde istikrara kavuturan Eb Mansur Tekin, 16 Mart 933te lnceye kadar valiliini srdrmtr.13 63

8. Muhammed b. Togan Birinci Valilii (31 Austos 933-1 Ekim 933) Eb Mansur Tekinin 16 Mart 933te lmnden sonra, Muhammed b. Togan Halife el-Kahir Billah tarafndan 31 Austos 933te atamasna kadar geen yaklak 5-6 aylk dnemde Msr valiliini bir ay kadar Tekinin olu Ebu Bekir Muhammed (b. Tekin b. Abdullah) yrtm, onun ama gitmesinden sonra da bota kalmtr. Bu dnemde asker maalarndan dolay ayaklanm, Harac emiri Ebu Bekir Muhammed Ali el-Mazerainin evini yakmtr. Muhammed b. Toga 31 Austos 933te Msr valiliine atandnda Dmakta bulunuyordu. O yaklak bir ay sonra Msra hi gitmeden azledildi ve yerine Ahmed b. Kayglk ikinci defa Msr valisi olarak atand.14 9. Ahmed b. Kayglkn kinci Valilii (1 Ekim 933-27 Austos 935) Ahmed b. Kayglk Halife Kahir Billah tarafndan 1 Ekim 933te Msra ikinci defa vali tayin edildi. O, Msra gitmeyerek Eb-l Feth Muh. b. sa en-Neryi kendisine nip olarak gnderdi. Bu arada Msr ordusundaki askerler maalarnn denmemesi gerekesiyle Harac Emiri Muh. b. Ali elMzerciye ba kaldrmtr. cretleri denmeyince de ona ve ailesine ait evlerini yakmlard. Ahmed b. Kayglk ilk olarak, dzeni salamak iin urta emirini deitirmi, Beckem el-Averi alarak yerine 18 Ekim 933te Hseyin b. Makl tayin etmitir. Bu deiiklik ie yaramam, Msr daha da karmtr. Bu karlk srasnda, Filistinde bulunan Muh. b. Tekin Msra gelmi ve buray ele geirmek istemitir (3 Mart 934). O ordusuyla Cizeye kadar ilerlemi, fakat Harac emiri Ebu Bekir Muh. b. Ali el-Mazerci onun Msr ele geirmesine engel olmutur. Bu gelime Msrda yeni bir kargaa ortam yaratm, Msrllarn bir ksm Muh. b. Tekinden yana karak camilerde onun adna dua etmeye balamlardr. Msr halknn bir ksm da Ahmed b. Kayglk yannda yer alnca, iki grup arasnda iddetli savalar olmutur. Sonuta Ahmed b. Kayglkn naibi en-Nerye bal kalanlar es-Said blgesine giderken, Muh. b. Tekin de Fustata hakim olmutur. Yaklak drt ay sren Muh. b. Tekinin hakimiyeti, Ahmed b. Kayglkn Msra gelmesiyle, Muh. b. Tekinin yannda yer alan Mearibe askerleri saf deitirmilerdir. Yaplan savalar sonunda Ahmed b. Kayglk, Muh. b. Tekini malup ederek 22 Haziran 934te Fustata girmitir. Bylece Msrda ynetim istikrara kavumutur. Muh. b. Tekin, Badatta Halife el-Khiri halifelikten azlederek, yerine er-Razi Billaha biat edildiini du 64

yunca, yeni halifenin kendisini Msra tayin ettiini syleyerek ansn bir defa daha denemek istemi, fakat Ahmed b. Kayglk Tavahin mevkiinde onu yenerek esir alm, sonra da es-Saide gndererek hapsetmitir.15 B. Muhammed B. Togan Soyu ve Hayat 1. Soyu Muhammed b. Toga Fergana Trklerindendir. Abbas halifelerinin, zellikle Mutasm zamannda (833-842) Trklerin orduya alnmas uygulamalar younluk kazanmtr. 16 Hatta mezkur halife Trkler iin Samerra ehrini de kurmutur. Mutasm, bu arada Ferganadan ok sayda Trk getirmitir. Bunlarn iinde Muhammed b. Togan dedesi Cuff da bulunmaktayd. bn Tagriberdi onun nesebini u ekilde vermektedir. Muhammed b. Tua (Toga) b. Cuff b. Yultekin b. Frn b. Fr.17 Atalar Fergana meliklerindendir. Halife er-Rzi Billahn Haziran-Temmuz 939da Muhammed b. Togaa Ihid unvan vermesiyle ilgili bilgi veren kaynaklar, bu unvann Melikl-Mlk yani Melikler Meliki anlamna geldiini ifade etmektedirler18 ki bu da onun ailesinin Ferganada hkmdar olduunu gstermektedir. Halife Mutasm, Cuffa Samerra ehrinde bir kata yani bir blgenin iktasn vermiti ki o, halife Mtevekkilin (847-861), ldrld gece, len Cuff bu grevini lnceye kadar srdrmtr.19 Ancak oullarndan Muhammed b. Togan 8 ubat 882de Badatta Kufe Kaps caddesinde doduu20 dikkate alnrsa, Cuffun daha nce Badatta ikamet ettii sylenebilir. Cuff 11 Aralk 861de Badatta veya Samerrada lmtr.21 Muhammedin babas Toga22 (Arap kaynaklarnda Tua) hakknda elimizde yeterince tarihi bilgi bulunduu sylenebilir. Cuffun 861de lmnden sonra Toga, Ahmed b. Tolunun azatl klesi Ll vastasyla Tolunoullarnn hizmetine girdi. Ancak o, Tolunolu Ahmed ile shak b. Kundack arasndaki mcadeleler srasnda shak tarafnda yer ald. Ahmedin olu Humraveyh zamannda shak b. Kundackn Tolunoullarnn hizmetine girmesiyle, o da shak ile birlikte hareket etti. Bu arada Humaraveyh Togaa Dmak ve Taberiye valiliklerini verdi. O, Humaraveyh lnceye kadar (896) Tolunoullarna hizmet etti.23 Ebul-Askir Ceys b. Humraveyh ilk ylnda Dmak idare eden Toga24 896-897de azledilmitir.25 Bu arada Toga kardei Bedr b. Cuffun da aralarnda bulunduu shak b. Kundackn olu Muh. Hakan el-Belhi Muh. b. Karadoan ve Muhammed b. Kmcr gibi komutanlar da 19 Temmuz 896da isyan ederek Ceyi tanmadklarn ilan ettiler.26 Kaynaklarn ifadelerinden anlald kadaryla bu hareket Toga ve kardei Bedr aktif bir rol oynamlar, am blgesinin Tolunoullarnn elinden kmasna sebep olmulardr. nk yukarda saylan komutanlar am blgesi komutanlarydlar. Bu komutanlar halife Mutezidin yanna gitmiler, o da onlara ihsanlarda bulunup hilat giydirmitir.27 bnl-Esir bu arada naklettii bir haberde Tarsus halknn halife 65

Mutezide gelerek ondan kendilerini idare ederek bir emir isteinde, bnl-Ihidi onlara emir tayin etmitir.28 bnl-Ihidin 898de gazaya karak skenderuna kadar olan blgeyi hakimiyeti altna aldn29 ve 908de vefat ettiini30 yine ayn mellif rivayet etmektedir. Burada zikredilen bnlIhidin kimlii konusunda kesin bir hkme varmak mmkn deildir. Ancak Togan 906 ylnda Tolunoullarnn yklndan sonra ld31 dikkate alnrsa, bu kiinin Toga olmadn, muhtemelen Bedr b. Cuff olduunu sylemek mmkndr. Toga b. Cuffun Tolunoullarnn bana geen Harun b. Humraveyh tarafndan, Bedr elHemmmi ve Hasan b. Mazerci eliliiyle 897de yeniden am blgesi valiliine atand grlmektedir.32 Togan am blgesine vali olarak tayin edilmesinden sonra Kfe ve Basra blgelerinden ortaya kan ve hzla yaylan Karmatilere kar savatn grmekteyiz. O, nce komutanlarndan Beiri 9 Mart 903te Karmatilerin zerine gndermi, fakat Beir yenilerek hayatn kaybetmitir. Bunun zerine Karmatilerin zerine kendisi yrm, fakat o da yapt savalarn hepsini kaybetmitir. Bu olaylar Tolunoullarnn am ordusunun dalmasna sebep olmutur.33 Toga b. Cuffun Karmatilere yenilerek geri ekilmesi, bu tehlikenin Abbasler iin byd anlamna gelmekteydi. Bu sebeple halife Muktefi 903 ylnda katibi Muh. b. Sleyman et-Trki komutasnda bir orduyu onlarn zerine gndermi, bu orduya Tolunoullar Emiri Harun da Bedr komutasnda Msr ordusunu yollayarak takviye yapmtr.34 Muhammed b. Sleyman Karmatileri Hama yaknlarnda byk bir yenilgiye uratmasyla35 am blgesi Abbasilerin hakimiyeti altna girmitir. Muh. b. Sleyman bu tehlikeyi bertaraf ettikten sonra halife Muktefinin emri ile Tolunoullarn ortadan kaldrmak iin bu defa Msra ynelmitir.36 Bu gelime zerine Harun am blgesinde bulunan Toga b. Cuffu Msra ararak, onun yerine Bedr el-Hemmmiyi atamtr.37 Grevden alnan Toga b. Cuff, Haruna kzm, bu arada, Harunun, amcas oullar eyban ve Adiyy tarafndan 31 Aralk 904te ldrlmesi ve eybann Tolunoullarnn bana gemesini kabul etmeyerek kendisi gibi dnen dier belli komutanlarla birlikte Muh. b. Sleyman el-Ktibi et-Trkiden eman isteyip, ordusuna katlmak isteklerini bildirmitir. Bu istekleri kabul edilince de hi beklemeden Abbas ordusuna katlm ve daha nce hizmetinde bulunduu Tolunoullar Devletinin yklmasnda nemli bir rol oynamtr.38 Toga b. Cuff Tolunoullarnn yklmasndan sonra Muh. b. Sleyman tarafndan nce Knnesrine vali olarak gnderilmi,39 daha sonra da Badata gtrlmtr.40 Badatta halife Muktefinin vgsne ve ikramlarna nail olan Toga oullar Muh. ve Ubaydullah ile birlikte halifenin veziri Abbas b. Hasana kar tekebbrl davranlarda bulununca 66

aras alm nce hapsedilmi, sonra da ldrlmtr.41 Togan geride Muhammed, Hasan, Hseyin ve Ubeydullah isimlerinde drt olu olduu bilinmektedir.42 2. Muhammed b. Togan Msr Valisi Oluncaya Kadar Hayat Muh. b. Toga 8 ubat 882de Badatta Kfe caddesi denilen yerde domutur.43 Muhammedin ocukluu ve genlii hakknda kaynaklarda bir bilgi bulunmamaktadr.44 Ancak bn Tarberdinin naklettii bir habere gre, Tolunoullarn 905 ylnda yktktan sonra Badata dnen Muh. b. Sleyman el-Ktibinin ordusunda Toga b. Cuff ile beraber onun olu ve kardei de bulunmaktayd.45 Ancak Toga ile beraber bu kardeinin olunun isimleri verilmektedir. ayet burada Togan olu olarak zikredilen kii Muhammed ise onun henz 23 yanda babas ile beraber, onun ordusundan savalara katld, genliini babasnn yannda ve ordusunda geirdii sylenebilir. Muhammed b. Togan ismi kaynaklarda siyasi-asker anlamda ilk olarak Ahvf valiliinde bulunmas vesilesiyle yer almaktadr. O, Msr valisi Eb Mansur Tekin ile iliki kurarak, onun takdirini kazanm ve bunun karlnda Msrda bulunan Ahvfn valiliine atanmtr.46 Muhammedin Ahvf valiliine tayin edildii tarih belli deildir. Burada Fatmlerin Msr istil etme teebbslerini baar ile nlemesine ramen, 929-930da valisi Tekin ile aras alm, onun kendisine ktlk yapmasndan korktuu iin gizlice Msr terk ederek am blgesine gitmitir.47 Bu tarihte o, 47-48 yalarnda olmaldr. am blgesinde haclarn yollarn kesip, mallarn yamalayan Karmati ekiyalarla savaarak onlar malup eden Muhammed,48 bu baarlar zerine halife tarafndan nce 928de Remleye, sonra da 930da Dmak valiliine atanmtr.49 Burada baarl bir ynetim gsteren Muh. Toga, 29 Austos 935te Msr valiliine atanmaya kadar Dmakta kalm, ailesini ve yaknlarn buraya toplamtr.50 Birinci Blm: Siyasi Tarih A. Muhammed b. Toga Dnemi (935-946) 1. lk Faaliyetleri A. Msr Valiliine kinci Defa Atanmas ve Ahmed b. Kayglk ile Mcadelesi Ahmed b. Kayglk, yukarda bahsedildii gibi Muhammed b. Tekin tehlikesini hallettikten sonra, halife er-Rzi Billah (934-941) tarafndan azledilmi ve yerine ikinci defa Muhammed b. Toga Msr valisi olarak tayin edilmitir (29 Austos 935). Muhammed b. Togan bu valilii, Tolunoullar Devletinin yklmasndan itibaren uygulanan ve kendisinden nceki valilere verilmeyen bir ayrcalkla balamtr, ki bu da Harac emirlerinin uhdesine braklmasdr.51 67

53 yanda Msr valiliine atanan ve 25 Temmuz 946da 64 yanda lnceye kadar on bir yl Msr, am ve Hicazda adna hutbe okutan Muhammed b. Toga, Msra gitmek istediinde, azledilen vali Ahmed b. Kayglkn muhlefeti ile karlamtr. nk bn Kayglk Msr henz dzene sokmu ve burada kalmak istiyordu. Bu sebeple o, Muhammed b. Togan yolu zerindeki Fermya asker gnderip, onu Msra sokmak istemitir.52 Ahmed b. Kayglkn byle bir davran sergilemesini, halifeliin zayf ve valilerine sz geiremez olmasndan kaynaklandn, yine onlarn siyasi ve askeri glerine gvenerek, halifelere istemeyerek de olsa kendilerini kabul ettirmeleri eklinde yorumlamak mmkndr. Esasen Muh. b. Togan Msra atand dneme genel olarak bakldnda, Abbasilerin ismen varolduu, Musul, el-Cezire Diyar- Bekir, Diyar- Rebiada Hamdanilerin Fris blgesinde Bveyhilerin Horasan blgesinde Samanilerin, Vast, Ahvf ve Basra blgelerinde Karmatilerin, Kirmanda Muh. b. lyasn, Rey, Isfahan ve Cebelde Bveyh el-Hasann, Magrip ve ikiyyede Fatmlerin, Taberistan ve Crcanda Deylemilerin, Bahreyn, Hacer ve Yemamede Karmatilerin hkm srdkleri grlmektedir. bn Kayglk Fermya asker sevk edince, Muhammed b. Toga da bunun tedbirini alm ve askerlerini ikiye ayrarak, bir grubunu denizden Tinnise gnderirken, dier grubuyla da kendisi karadan Msra girmitir. 22 Temmuz 935te yaplan savata galip gelen Muhammed b. Toga oldu. Bu arada denizden gnderilen ordu da 935 yl Temmuz ay balarnda Fustata girdi. Askerlerin yenildiini gren Ahmed b. Kayglk direnmenin faydasz olduunu anlam ve aslnda muhalefet niyetinde olmadn, birliklerinin kendi bilgisi ve istei dnda savatklarn syleyerek zr dilemi, 27 Austos 935te Msr valiliine atanan Muhammed b. Togaa grevini devretmitir.53 Bylece Msrda ikinci bir Trk Hanedanl devri, hdler Dnemi balamtr. B. Habeli ve Maribli Askerlerin syan, Fatmlerle Mcadele Msr ordusunda deiik milletlerden askerler bulunmaktayd. Bunlar Trk, Kpti, Rum, Sudan (Nbe), Berberi ve Arap aslllar olarak ayrmak mmkndr. Ordudaki Nbeli askerler, Msrn gney snrnda bulunan zenciler olup genelde Nbeliler olarak anlmlardr. Habeliler denen grup da bunlarn iindeydi. Maribiler olarak bilinen askerler ise Berberi asll olup genelde Berka ve Trablusgarp civarndan gelip Msr ordusu iinde bulunanlard. Bu iki gruptan baz askeri birlikler, nce valilii teslim etmesinden dolay Ahmed b. Kayglka isyan etmiler, sonra da Muhammed b. Togan idaresi altnda yaamak istemediklerinden, onun valiliini tanmadklarn ilan etmilerdir.54 El-Habei komutasnda isyan eden bu grup zerine bn Toga ilk olarak Said b. Kelemlemi gndermi, fakat 5 Eyll 935te Feyymde yaplan sava el-Habei kazanarak Said b. Kelemlemi de yakalayarak ldrmtr (11 Eyll 935). El-Habei Feyymde skenderiyeye giderken, adamlarndan Ali b. Bedr ve Beckem buradan gemilere binerek Nil zerinden Fustata kadar geldi (2 Ekim 935). Ancak bn Togan da askerlerinin bir ksmn Fustata gemilere bindirip onlar karlamas sonucu kaarak geri dndler ve Msrn en batsndaki, Fatm Devletine snr olan Berkaya katlar. Muhammed b. 68

Toga da kendisi skenderiyeye el-Habeinin zerine, gitti. bn Toga ile savamay gze alamayan el-Habei, dier adamlar gibi Berkaya kat. Onlar buradan Fatm halifesi el-Kim Biemrillah Muhammed b. el-Mehdi-ye (934-945) bir mektup yazarak, lkesine girmek iin izin istediler. el-Habei burada Fatm halifesini kendisinin de yardmc olaca vaadiyle Msr almas konusunda tevik ve tahrik etti. Fatm halifeside Y el-Ktami ve Eb Tzert el-Ktmi komutasnda bir ordu techiz edip, el-Habei ve adamlaryla beraber Msra girmelerini emretti. Bu ordu Msra gelirken Rimde denilen yerde el-Habei ld (Ocak 936). El-Habeimi yerine, Msrdan kaanlarn bana Beckem geti. Durumun vehmetini gren Muhammed b. Toga, hemen kardei Hasan ve Salih b. Nfi komutasnda bir ordu hazrlayarak, onlar ubat-Mart 936da Fustattan skenderiyeye ve es-Said blgesine gnderdi. Bu arada Fatm ordusu ve Beckem skenderiyeye gelmi ve buradaki taraflarnn da desteiyle ehri ele geirmilerdi (Mart 936). Ancak bn Togan ordusunun gelmesiyle 20 Mart 936da skenderiye blgesindeki Terce yaknlarnda yaplan savan galibi Hasan b. Toga ve Salih b. Nf olmutur. Beckemin Maribe kamaya baard bu savata, Fatm komutanlarndan Y ve pek ok kii ldrlm, drd komutan dzeyinde olup 108 kii de esir edilmitir. Hasan b. Toga ve Salih b. Nafi ksa bir sre skenderiyede kalp, buradak ibirlikileri de cezalandrdktan sonra Nisan 936da Cizeye dndler.55 Bylece Muhammed b. Toga, kendisine kar giriilen ikinci hareketi de bertaraf etmeye muvaffak olmu, bn Kayglktan resmen ald valilii, fiilen de hakimiyet kurarak rahatlamtr. Bundan sonra o, idri birtakm dzenlemeler ile d ilikilere ve mcadelelere girimitir. Muhammed b. Toga valilii Ahmed b. Kayglktan devaldktan sonra, Harac emirlii de uhdesinde olduu iin, ilk i olarak urta emirliine Said b. Osman atamtr (27 Austos 935).56 2. Muhammed b. Togaa Ihid Unvannn Verilmesi Muhammed b. Togan Msrda hakimiyetini pekitirmesinden ve zellikle de Fatm halifelerine kar baarlarndan sonra Haziran-Temmuz 939da halife er-Rzi Billah, ona el-Ihid unvan vermitir. Bu konuda, veziri Ebul Feth el-Fazl b. Cafer b. Muhammed b. el-Furt Msra gnderen halife, baz hediyelerle beraber hilat da gndermitir. bn Toga hilatini vezir bnl-Furtn elinden giydikten sonra yer perek resmi mersimi yerine getirdi. Bununla beraber Fergana meliklerinin tad Ihid unvann da ona verdi.57 bn Tagriberdi, Fergana hkmdarnn Ihid unvann tadn bildirdikten sonra, bu unvann Melikl-Mlk yani Meliklerin Meliki anlamn tadn ifade etmektedir.58 Bundan sonra minberde (hutbelerde) onun iin yaplan dalarda bu unvan, kendisine bal btn beldelerde kullanlmaya balamtr.59 Muhammed b. Togaa Ihid unvannn verilmesi onun Fergana emirlerinin soyundan gelmesi sebebiyledir ki, kurduu devletin ismi de bu unvanla Ihidiler eklinde gnmze kadar gelmitir.60 3. Muhammed b. Togan Mzeri Ailesiyle Mcadelesi 69

Aslen ranl olan bu aile Tolunoullar Devleti zamannda Msra gelmitir. Tolunoullarnn son dnemleri ile hdler dnemine kadar geen zaman iinde bu aile, Msrn Harac emirliini ellerinde tutmutur. Muhammed b. Togan Msra vali tayin edildiinde Harac emirliinin de uhdesine verilmesini kabullenemeyen Mzerciler, ona kar gl bir muhalefet yapmlardr. Bu sebepten Muh. b. Toga onlarn nfusunu ortadan kaldrabilmek iin Vezir bnl-Furt Msra davet etmi ve onun sayesinde Msr maliyesinin kontroln kendi eline geirebilmitir. bnl-Furtn bu i iin hangi tarihte Msra geldii bilinmemekle birlikte 936-937de halife erRziye vezir olan61 bnl-Furtn 3 Ocak 939da ld62 dikkate alnrsa, onun bu tarihler arasnda blgeye geldii sylenebilir. Muh. b. Toga bylece hem gl bir ailenin etkisini krm hem de Msrn mali politikasn ynlendirecek parann kendi kontrolne gemesini salamtr.63 4. bn Rik ile Mcadelesi ve Suriyede Hkimiyet Kurmas am blgesi, bn Togan Msra vali olduu dnemde olduka kark idi. Gerek Karmatilerin isyan ve blgeyi ele geirme almalar gerekse Abbasilerin buray ellerinden karmak istememeleri, dier taraftan Msra hakim olan valilerin Msra dou kapsndan giri blgesi olmas ve Hamdnilerin yaylma sahalarnn iinde olmasndan dolay Suriyeyi de ele geirmek istemeleri bu karkl balca sebepleri olmutur.64 Muhammed b. Toga Msr valisi olarak atandnda Dmak emiriydi. Bu sebeple emirlik yapt yerler de Msra tayin edildiinde kendisinde braklmt.65 Bu am blgesinin byk bir ksmnn bn Togan hakimiyeti altnda olduunu da gstermektedir, ki esasen bu dnemde onun adna Bedr b. Abdullah el-Harasi burada valilik yapmaktayd.66 bn Tegriberdinin bildirdiine gre, Muhammed b. Toga el-Ihid Ahmed b. Kayglkn gailesi ile urarken Badattan bir mektup almtr. Bu mektup halifeden gelmi olup, ona veziri Muhammed b. Rikin am blgesine hareket ettiini bildirmekteydi.67 Bunun zerine bn Toga durumu askerlerine anlatm ve Abbasilerin Emirl-mers olan bn Rike ile savaacaklarn sylemitir. Sonra da bir grup askerini denizden gnderirken nc birliklerinin banda mran b. Frisi ama yollad. Kendisi de, Msra kardei Hasan b. Toga brakarak, karadan ama doru hareket etmitir. O, Fermya ulatnda, bn Rik de ona yaklamt. ki ordu birlikleri arasnda ufak tefek arpmalar olduktan sonra, Hasan b. Tahir b. Yahya el-Alevi araya girerek anlamalarn salad. Esasen Emirl-mers olan bn Rik ile savamak istemeyen bn Toga, bar teklifini olumlu karlad ve Taberiyye ve Remle dahil am blgesinin kuzeyini bn Rik brakmay kabul etti. Anlamay mteakip bn Rik Dmaka giderken Muh. b. Toga da ubat-Mart 940ta Msra dnd.68 Ancak yaplan bu anlamaya ramen bn Rik rahat durmad ve anlamay bozarak MaysHaziran 940da Msr zerine yrd. Muh. b. Rikin Msr zerine geldiini haber alan bn Togada onunla savamak zere 27 Mays 940da Msrdan ayrld. Bu arada bn Rik Humus dahil olmak 70

zere Arise kadar olan yerleri almtr. ki ordu Ariste Haziran-Temmuz aylarnda karlatnda, nce bn Rik Msr ordusunun sa tarafn bozmasna ramen Muh. b. Toga bu savata galip ayrlan taraf oldu. Kar taraftan da be yz kadar esir ald. bn Toga rakibini takip ederken kardei Ebu Nasr Hseyin b. Toga bu srada bn Rik tarafndan ldrld. Dmaka kaan bn Rik, Muh. b. Togaa bir eli heyeti gndererek yeniden bar teklifinde bulundu. Ayn zamanda o, mumyalatt Hseyin b. Togan cesediyle beraber bir mektup ve olu Mzhimi de gndermi, mektubunda Hseyin b. Togan ldrlmesinden duyduu znty dile getirip, zr dileyerek isterse intikam iin olunu ldrebileceini ifade etmitir. Fakat bn Toga Mzhimi gzel bir ekilde karlam ve ona hilat giydirerek baz hediyelerle babasna gndermiti. Muh. b. Togan bu davran iki komutan arasnda yumuama salam ve ardndan da bir anlama yaplmasn kolaylatrmtr. Bu anlamaya gre bn Rik, Remle dahil olmak zere Msr tarafn Muh. b. Togaa brakrken, am blgesinin geri kalan vilayetlerini kendisi almtr. Ayrca bn Toga yllk 140 bin dinar demeyi kabul ederken karlkl olarak esirlerin salverilmesi de kararlatrlmtr.69 Bu anlamadan sonra Muh. b. Toga 8 Ekim 940ta Msra dnmtr. Muhammed bn Togan Msra dnmesinden yaklak 3 ay sonra Ocak 941de halife er-Rzi Billah lm, yerine kardei Cafer, el-Muttaki unvanyla halife olmutur. El-Muttaki, Muh. b. Togan valiliini onaylamtr (4 Temmuz 941).70 Bu arada bn Toga, Msr urta emirliinde baz deiiklikler yapmtr. O, nce 24 Ocak 941de Ali b. Sbeki urta Emirliinden azlederek yerine Hseyin b. Ali b. Makli atam, sonra 15 Nisan 941de onun yerine Ynal el-Hkiyi getirmitir. 30 Aralk 941de bu urta emirini de azleden bn Toga, Ali b. Sbeki yeniden grevlendirmi, on ay kadar sonra Mays-Haziran 942de onu azlederek bu defa urtaya Ahmed b. Musa b. Zaleman tayin etmitir.71 bn Toga Msrda bu idari ilerle megul olurken yeni halife Muttaki, Dmakda bulunan bn Rik 941 yl ortalarnda Emirl-mer olarak atamtr. O, Badata gitmek iin amdan ayrlrken Ebul-Hasan Ahmed b. Ali b. Muktili vali olarak tayin etmitir.72 Muhammed b. Toga, bn Rik yaad srece onunla bir daha mcadele iine girmemeyi ve anlamaya sadk kalmay tercih etmitir. Ancak o, her zaman Msrdaki huzuru ve gvenlii iin Suriyenin kendi hakimiyeti altna alnmas gerektiini dnmtr. bn Rik 942 ylnda Hamdnilerle Musulda yapt savata ldrlnce, bn Toga hi vakit kaybetmeden ordusunu hazrlam ve yerine kardei Ebul-Muzaffer Hasan b. Toga brakarak 24 Haziran 942de Suriye seferine kmtr. O, hibir mukavemet ile karlamadan Dmaka ulam ve buray kendine baladktan ve yaklak be ay kalarak ileri dzene koyduktan sonra Bedr el-Harasiyi Dmaka vali olarak brakp 22 ubat 943te Msra dnmtr.73 5. Muh. b. Togan Suriye Dn Msrdaki Faaliyetleri

71

Ancak Msra dnen Ihid Muhammed b. Toga, burada yeni bir gaile ile karlat. O am seferinde iken Fustatta fazla asker kalmadn gren bns-Serrc denilen ve Hz. Ali soyundan olan Fatm yanls Muh. b. Yahya b. muh. Zilkade Kasm-Aralk 942de isyan etmitir. bns-Serrc nce es-Said blgesinde ortaya m, takibata uraynca da Serneye kap burada hidlere kar isyan etmitir. Muh. b. Togan amdan dnmesini mteakip de Fatm halifeliine gidip snmtr.74 Bu isyan savuturan Ihid Muhammed b. Toga, Msra dnd tarih olan Ocak-ubat 943te urta emirliinden Ahmed b. Musa b. Zaleman alm, yerine daha nce bn Rikin adamlarndan olan ve hizmetine giren Muh. b. Davudu tayin etmitir.75 Onun 5 Ocak 944te lmesi zerine de Muzaffer b. el-Abbas el-Ceyani urta emirliine atanmtr.76 Muhammed b. Togan bu dnemde gerekletirdii ilerden biri de 4 Austos 943te olu Ebul-Kasm Uncur iin biat almasdr. O Msrn nde gelenlerini ve ordu komutanlarn toplayarak kendisinden sonra olu Uncurun Msr valisi olacana dair veliaht ilan ettiini bildirmi ve onlardan biat alm,77 daha sonra hdler Devletinin bana geecek olan azatl klesi Ebul-Misk Kfuru da oullar iin Atabey tayin etmitir.78 Bylece o, gcnn zirvesine ktn ve Msrn idaresinin kendi ailesinde kalmasn istediini de ortaya koymu oluyordu. Kaynaklarda halifenin bu olay onaylad veya onaylamad hakknda bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak bn Toga lmnden sonra Uncurun hidlerin bana gemesini halife el-Muti Lillahn onaylad79 dikkate alnrsa bu konuda halifeliin onay verdii veya vermek zorunda kald sylenebilir. 6. Muhammed b. Togan Abbasilerle likileri Muhammed b. Toga 944 ylnda halife el-Muttakinin kendisini ama davet eden bir mektubuna muhatap olur. Bu mektupla, halife ama geleceini ve kendisiyle burada grmek istediini bildirmektedir.80 nk Emirl-mera olan Tzn onu sktrm ve Badat yani hilafet merkezini terk edip Musula gitmesini istemitir. Bu olay Badattaki Trklerin Abbasi Devletinden, halifeleri istedikleri gibi ynlendirdiklerinin ve siyasi-askeri gcn onlarla olup, halifeleri sadece isim olarak devletin banda tuttuklarnn da bir gstergesidir. El-Muttaki tznn kendisini sktrmas karsnda ilk olarak Hamdanilerden (Nasirddevle) yardm istemitir. Ancak Hamdanilerin kendisine yardm iin gnderdii ordu, Tzn karsnda malup olmutur. te bu olaydan sonra halife el-Muttaki destek bulmak amacyla bn Toga ile grmek istedii anlalmaktadr.81 Halifenin mektubunu alan Muh. b. Toga Msra kardei Ebul Muzaffer Hasan brakarak 4 Mart 944te Msrdan km ve 2 Mays 944te ama ulamtr. Halife Muttaki ile Rakkada buluan Ihid Muhammed, ona gerekli saygy ve balln gsterip, Msrdan getirdii deerli hediyeleri ve bir miktar paray sunmutur. Halife de ondan yardm talep etmitir. Halifenin yardm talebinden sonra bn Toga, ona kendisinin ve babasnn hizmetkr olduunu, Tznn yapt ktlkler karsnda kendisini ancak kendi hakimiyeti altndaki Suriye ve Msrda koruyabileceini syleyerek, onun 72

kendisiyle Msra gelmesini istemitir. Halife bunu kabul etmeyince de hi olmazsa Rakkada kalmasn syleyerek, burada canndan emin olarak yaayabileceini, kendisinin de ona para ve asker tahsis edebileceini teklif etmitir. Fakat el-Muttaki bunu da kabul etmemitir. bn Toga daha sonra ayn teklifi vezir Ebul-Hseyin bn Mukleye de yapm ancak halife kabul etmedii iin, o da bu teklife red cevabn vermitir. Bunun zerine Muhammed b. Toga Hseyin b. Lly nce Dmaka vali yapm, sonra da onu Humus valiliine nakletmi, Dmaka da Yenis el-Munisiyi atamtr. Bu dzenlemeleri mteakip de halife ile vedalap, 23 Aralk 944te Msra dnd.82 Bu arada Tzn ile halife el-Muttaki arasnda mteaddit defalar eliler gidip gelmi, sonunda Tzn halifeyi, kendisine itaat edeceine, boyun eeceine dair yemin ederek kandrmtr. Halife de bu yeminlere kanarak 18 Eyll 944te Frat yolu ile Rakkadan Badata gitmek zere yola kmtr. Halifeyi Badata yakn bir yerde alan es-Sindiyede karlayan Tzn ettii yeminlerin aksine onu ve yanndakileri bir hile ile tutuklamtr. Sonra da mil ektirmek suretiyle gzlerini kr ettii el-Muttakiyi Badata gtrp azlettiini ilan etmitir. Onun yerine el-Mstekfi Billah halife yapmtr.83 Muhammed b. Togan yeni halife el-Mstekfi Billah (944-946) ile ilikileri olumlu ynde olmutur. Yeni halife gnderdii bir mektup ile bn Togan valiliini onaylamtr (25 Ocak 945).84 El-Mstekfinin 28 Ocak 946da halifelikten indirilmesiyle yerine geirilen el-Muti Lillah (946974)85 zamannda da Ihid Muhammedin Abbasilerle olan ilikileri olumlu ynde bir seyir takip etmitir.86 7. Muh. b. Togan Hammadilerle likileri Muhammed b. Togan Suriye konusunda ban artan olaylardan biri de, Hammadilerin blgeyi kendilerine balamak istemeleridir. Yukarda da ifade ettiimiz gibi Suriye bu dnemde hep hakimiyet mcadelerine sahne olmutur. te bunlardan biri de el-Cezire blgesinde kurulan Hammadilerdir. Onlar zellikle, Musulda bn Riki ldrdkten sonra glerini Abbasi halifelerine ve dier komutanlara kabul ettirmilerdir. Muhammed b. Toga, halife el-Muttaki ile grmelerinin akabinde Dmakta Yenis elMunisiyi vali olarak atamtr. bn Toga 23 Aralk 944te henz Msra dnmt87 ki ksa bir zaman sonra iki olumsuz haber ald. Bunlardan biri Remleye vali olarak brakt kardei Ubeydullah b. Togan lm haberi (Ocak-ubat 945)88 ve dieri de Hamdanilerin Halepe saldrd haberidir. Gerekten de Seyfddevle Ali b. Abdullah b Hamdan Yenis el-Munisinin idaresindeki Halepe saldrarak buray alm sonra da Dmak zerine yrmt. Buralarn valisi olan Yenisde kaarak Msra gitmi ve durumu bn Toga bildirmiti. bn Toga ncelikle Kfur komutasnda bir ordusunu Suriyeye gnderdi. Kfur ile Seyfddevle arasndaki ilk sava Remlede oldu. Seyfddevle yenilerek, nce Humusa buradan da Hamaya kat. Ancak bu blgede meydana gelen savata Kfur yenilince, 73

Seyfddevle Ali b. Abdullah Humus ve civarn eline geirdi. Ardndan Dmaka girmek isteyen Seyfddevle ehir halk kalelerine ekilip, kaplarn kapatnca, buray alamadan geri dnd. Kfurun yenildii haberini alan Ihid Muhammed, bu defa kendisini Seyfddevlenin zerine gitti. Yaplan savalarda taraflar birbirlerine stnlk salayamaynca bir anlama yapld (944). Bu anlamaya gre Humus, Halep ve Antakyaya kadar olan yerler Seyfddevle Ali b. Abdullaha braklrken, Humustan itibaren geri kalan yerler Ihid Muhammede brakld. Ayrca bar glendirmek amacyla Seyfddevle, bn Togan kardeinin kz ile de evlendi. Bar sonras Seyfddevle el-Cezireye giderken, bn Toga nce Dmaka geti sonra da Msra dnd. Fakat ok gemeden Seyfddevle yeniden bn Togaa braklan yerlere saldrd. bn Toga, nce Kfur ve Ftik er-Rumiyi onunla savamaya gndermi, ancak daha sonra kendiside Msra kardei Ebl Muzaffer Hasan b. Toga brakarak arkalarndan ama hareket etmitir (23 Mart 945). ki taraf arasnda Kunesrinde yaplan sava bn Toga kazanarak Halepi Seyfddevleden geri ald. Kaynaklarmz bu savan sonunda bir anlama yaplp yaplmad konusunda bilgi vermezlerken Seyfddevlenin bu yl iinde topraklarna saldran Bizansllarla savap onlar yendiini, bn Togan da Halep valiliine, daha nce Vast valilii yapan Ahmed b. Said el-Kilbiyi atadn nakletmektedirler.89 8. Ihid Muh. b. Togan lm ve ahsiyeti a) Muh. B. Togan lmeden nceki Son craatlar ve lm Seyfddevle ile aralarndaki Suriye hakimiyeti meselesini savala halleden Ihid Muh. b. Toga, Dmaka gittii srada halife el Mstekfi Billahn 8 Mays 946da haledilip, yerine el Muti Lillaha biat edildii haberini ald. Yeni halife, Ihidin Msr ve Suriye valiliini onaylamtr.90 Bu olaylar arasnda bn Toga, Msr urta emiri olan Muzaffer b. Abbas El Ceyaniyi azledip yerine 18 Haziran 945te Ll el-Gavsiyi atam, sonra onu 18 Temmuz 946da azledip yerine Ali b. Sebk yeniden tayin etmitir.91 Bu atamalar Ihid Muhammed b. Togan son idari atamalar olmutur. nk o, Dmakta hastalanp, burada 25 Temmuz 946da 64 yanda iken lmtr.92 Onun cenazesi Kudse nakledilerek orada defnedilmitir.93 b) Ihid Muh. b. Togan ahsiyeti Tolunoullarndan sonra Msrda kendi unvanyla Badatta isme bal fakat gerekte bamsz bir devlet kuran Muhammed B. Toga 11 yl Msr, Suriye ve Hicazda hkm srmtr. Fakat hemen belirtelim ki, onun adnn Suriye ve Hicazda hutbelerde okunmas zaman zaman inktalara uramt. Msrda ise devaml olmutur.

74

Ihid Muh. b. Togan cesur, heybetli bir grne sahip olup halkn kalbine korku salan bir yaps vard. Gl, kuvvetli idi. Yayn kendisinden baka hi kimse giremezdi. lerinde tedbirli davranmay sever, acelecilik gstermezdi. Savan sanatn iyi bilirdi. Askerlerine kar cmert ve fakat disiplinli idi. Gzel giyinmeyi severdi. Trenleri, halifelerin trenlerinden daha gsterili idi. Sahip olduu memlklerin says sekiz bin kadard. Askerinin says ise drtyzbin idi. Memlkleri kendisini zel olarak korurlard. Memlklerinden baka hi kimseye gvenmedii iin, otanda uyurken bile bin memlk onun banda nbet tutard. Memlklerini yanndan ayrmayan bn Toga onlarla beraber yer ier, bazan da onlarn adrlarnda uyurdu.94 B. Muhammed B. Togatan Sonra Ihidiler 1. Ebul Ksm Uncur b. Muhammed b. Toga (946-960) Muhammed b. Togan 25 Temmuz 946da lm zerine olu Ebul-Ksm, hdlerin bana gemitir. Daha nce babas tarafndan kendisi iin biat alndndan bu konuda bir sknt yaamamtr. Ancak onun hdlerin bana gemesini babasnn azatl klesi ve kendisinin atabeki olan Ebul-Misk Kfur bizzat Badata gidip halife el-Muti Lillaha onaylatmtr.95 Emirlii Dmakta olan Uncurun iin halifenin onay 2 Austos 946da hutbelerde okundu. Buna gre Halife onu, babasnn hakim olduu blgelerin tamamnda vali olduunu bildirmekteydi.96 bn Tagriberdi Uncur isminin anlamn Mahmud yani vlm, methedilmi olarak vermektedir.97 A. Ebul Misk Kfurun ve Devletteki Etkisi Burada bir konuya aklk getirmek gerekmektedir ki, o da Ebul-Misk Kfur ile ilgilidir. Esasen Uncurun kk yata hdlerin bana gemesi, Kfurun da devlette ve kendisi zerindeki etkisi sebebiyle hdlerin ynetimini tamamen eline almas sonucunu dourmutur. Muh. b. Togata sonra da her ne kadar ismen bn Togan ailesi devletin banda yer almsa da, onun lmnden sonra devleti ynetimi fiilen Kfurun elinde olmutur. Dolaysyla burada hdlerin bana geen emirlerin isimlerine ve emirlik yaptklar zamanlara gre bir konu seyri izleniyorsa da aslnda bu dnemlerde gerek anlamda hakim olan ve damgasn vuran Ebul-Misk Kfurdur. Btn idari atamalar, ordunun ynetimi, savalar hep Kfurun ald kararlara gre ekillenmitir. Uncur ve ondan sonraki Ihid emirleri Kfur lnceye kadar bu kararlar onaylayan bir makamdan teye geememilerdir. Bu sebeple Uncur ve dier emirlerin uygulamalarnn aslnda Kfurun kararlar ve uygulamalar olduu dikkatlerden karlmamaldr. Ebul Ksm Uncurun adnn hutbelerde okunmasndan sonraki ilk icraati, yukarda da belirtildii zere Kfurun etkisiyle Msr hara emiri olan Muh. b. Ali b. Mukatilin 4 Austos 946da 75

azledilerek yerine Ebu Bekr Muh. b. Ali b. Ahmed el Mazerinin atamasdr.98 Bu da, Ihid Muh. b Togan Msr maliyesinden uzaklatrd, ran asll Mazeri ailesinin yeniden glendii anlamn tamaktadr.99 ki ayn zamanda Kfurun Ihid ailesine yakn kiilerin parann banda kendisine rakip olarak bulunmasn arzu etmeyii ve azledilmelerinden dolay bu aileye krgn olan Mazerileri, krgnlklarn kullanarak kendi lehine altrmak istemesi eklinde de yorumlanabilir. Bylece Kfur parann da kontroln eline alnca, Uncura yllk drt yz bin dinar tahsis etmi ve devlet gelirlerinin geri kalann da istedii gibi harcanmtr.100 El-Mazerinin ise bu konuda Kfura muhalefet ettiine dair kaynaklarda hibir bilgi bulunmamaktadr. B. Msrda Galbn Akaylanmas Muhammed b. Togan lmesinden sonra Uncurun hidlerin bana getii andan itibaren devleti yaklak bir yl megul eden101 ayaklanmann lideri Galbnun kimlii, amac ve kimler adna hareket ettiine dair kaynaklarda bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak onun isyan ve devleti yaklak bir yl megul ettii dikkate alnrsa, nemli sayda bir taraftara ve silahl gce sahip olduu rahatlkla sylenebilir. Bunlarn, bn Toga zamannda Fatmlerle irtibat olan maribli (= Berberi) asll oldular akla gelen bir ihtimaldir. Galbn, gerek Uncurun amda olmas102 ve gerekse Kfurun, Uncurun valiliini onaylatmak iin Badata halife el-Muti Lillahn yanna gitmesini103 frsat bilerek Fustatta ayaklanmtr. O nce Rif blgesini ele geirmi, daha sonra es-Said blgesindeki mnin ehrini hakimiyeti altna almtr.104 Galbn zerine ilk ordu azan komutasnda Aralk 946da, mninde bulunduu srada gnderilmitir ve bu ordu malup olup Fustata geri dnmtr.105 Galbnun Kfur Badatta iken ayakland dikkate alnrsa, 946 yl Austos ayndan Aralk ayna kadar yaklak 5 ay boyunca ok rahat hareket ettii sylenebilir. azann, Galbna malup olup Fustata dnmesinden sonra, Kfurun el-Hseyn b. Ll ve Tekin el-Hakni komutasnda byk bir ordu hazrlayp, isyanclarn zerine gndermek istedii, ancak ordusunun maalarnn ve erzaklarn verilmemesi sebebiyle savamak istemediklerini Kindi nakletmektedir. Hatta bu ordunun Fustattan ayrldktan sonra yolundan geri dnd de rivayetin devamnda yer almaktadr,106 ki bu da Galbn isyannn bastrlmasnn gecikmesine sebep olmutur. Bu arada Galbn mninde tccarlara byk zararlar vermitir.107 Daha sonra bu ordu isyanclarn zerine gitmi, yaplan etin savalar sonrasnda isyan bastrlmtr. Galbn ise ancak, 6 Temmuz 948de Ebul-Muzaffer Hasan b. Toga tarafndan yakalanarak ldrlmtr.108 C. Hamdanilerle Suriye Mcadelesi Hadanilerin emiri Seyfddevle, Uncurun ocuk yata devletin bana gemesinden ve Kfurun da Msrda olmasndan cesaret alarak Dmak zerine yrm ve buray alarak ehirde ikamet 76

etmitir (947-948). Bu durumdan rahatsz olan Dmak halk Kfura bir mektup yazarak onu Dmaka armlardr. Bunun zerine Kfur, yannda Uncur ve Hasan b. Toga olduu halde byk bir ordu ile ama hareket etmitir. 947-948de Remlede yaplan sava Ihid ordusu kazanm ve Seyfddevle nce Halepe, sonra da Rakkaya nihayet el-Cezireye kamak zorunda kalmtr. Savan sonuda, hdlerle Hamdaniler arasnda daha nce Muh. B. Toga ile Seyfuddevle Ali b. Abdullah arasnda yaplan anlamadaki snrlar kabul edilmitir. Buna gre, Halep hdlerle braklm, Halepden st taraflar Hamdanilerin hakimiyetine kalmtr. Uncur ve Hasan b. Toga Msra dnerken, Kfur bir mddet daha Dmakta kalp sonra o da Msra gitmitir. Bu arada Uncur Dmaka Yenis el-Munisiyi vali olarak atamtr.109 Bylece Suriye Muh. b. Toga dnemindeki snrlaryla hidlerin hakimiyetinde kalmtr. Yenis el-Munisi sonra Dmaka Uncur tarafndan 949-950de ule b. Bedr el-Ihid atanm ancak o, kt idarecilii sebebiyle bir mddet sonra, Dmaka tayin edilen Ebul Muzaffer Hasan b. Toga tarafndan tutuklatlmtr. Hasan b. Toga da bir mddet burada valilik yaptktan sonra Remle valiliine getirilmi o, 953-954te lnceye kadar burada kalm, cenazesi Kudste kardei Muh. b. Togan yanna defnedilmitir.110 Suriye seferinden dnen Uncur Msrda Ebul Kasm Cafer b. El-Fazl b. Furat vezir olarak tayin etmitir.111 D. Uncur ile Kfurun htilaf 954 ylnda Ebul-Kasm Uncur ile Kfurun aras almtr. Bunun sebebi, Kfurun devleti tek bana ynetmesi ve Uncuru devre d brakmasdr. bn Tagriberdinin bildirdiine gre baz kiiler gelip Uncura unlar sylemitir: Kfur, devletin btn gelirlerine el koyup, orduyu tek bana idare etmektedir. Babann her eyini ele geirmitir. Sen de onun esiri gibisin.112 Bu ve benzeri szler Uncuru Kfurdan soutmu, ancak onunla mcadele edecek gc olmadndan kendini av ve elenceye vermitir. Hatta bir ara Fustatta ayrlp Remleye gitmeyi bile dnm, ancak annesinin ileri de oluna ktl dokunur dncesiyle, Uncurun niyetini Kfura bildirmi, neticede aralarnda anlama salanarak, bu gen Ihid emiri Fustatta kalmay kabul etmitir. Fakat devletin ynetiminde Kfurun etkisi yine devam etmitir.113 Kaynaklar Uncurun Remleye gitmek istemesinin sebebi konusunda ak bir bilgi vermemekte ve onun yukarda ifade edildii gibi Kfurdan kap kurtulmak arzusunda olduu anlalmaktadr. Ancak, bn Tagriberdinin buradaki rivayetinde Kfurdan rahatsz olan devlet adamlarnn olduu da dikkate alnrsa, Uncurun, devletinin bakentini Kfurdan kurtulmak iin, Msra uzak bir belde olan Remleye tamak istemesi de dnlebilir, ki esasen annesinin oluna Kfur tarafndan bir ktlk yaplabilecei endiesi de dikkate alndnda, byle bir yaklamn makul olduu sylenebilir. Kindinin bildirdiine gre 958-959 ylnda da Uncur ile Kfur arasnda bir anlamazlk km, fakat Kfur bu ihtilaf da atlatmasn bilerek, devleti yine tek bana idare etmeye devam etmitir.114

77

E. hidlerin Bveyhiler ile Hicaz Mcadelesi Yukardaki blmlerde ifade edildii gibi hdler Muh. b. Togatan itibaren Msr, Suriye ve Hicaz blgelerinde okunan hutbelerde adlarn okutmakta, halifeler de bunu onaylamaktadrlar. Ancak Badatta Abbasi halifeleri zerindeki etkilerini artran Bveyhiler 954 yl hac ay olan Nisan-Mays ayndan itibaren Hicaz blgesinde de hakimiyet kurma yoluna gitmiler ve bu yln hac mevsiminde Bveyhilerin adamlaryla hdlerin askerleri arasnda silahl mcadeleler balamtr. 954 yl hac mevsiminde Badattan gnderilen haclarn emirliini erif slalesinden olup ii olan Ebul-Hasan Muh. b. Abdullah ile Ebu Abdullah Ahmed b. mer b. Yahya yapmlardr. Bu iki erif ile Ihid askerleri arasnda iddetli savalar olmu, neticede hidlerin adamlar savalar kaybetmi ve Mekkede hutbeler Bveyhi Muizzddevle adna okunmutur. Bunlar Mekkeden ayrldklarnda Msr askerleri onlarn peine taklp yeniden savamlar, fakat yine malup olmulardr.115 Ertesi yln (955) hac mevsimi olan Mart-Nisanda ayn mcadele yeniden ortaya km, bu defa da Muizzddevlenin adamlar Msr askerlerini yenmiler, Mekkede ve Hicaz blgesinin tamamnda Rknddevle, Muizzddevle ile olu zzddevle Bahtiyar adna hutbeler okunmu, fakat bu defa onlarn isimlerinden sonra hdlerin ad da hutbelerde zikredilmitir.116 F. Ebul-Ksm Uncurun lm Ebul-Ksm Uncur babasnn 25 Temmuz 946da lm zerine Ihidilerin bana getiinde henz 14 yandayd.117 O, on drt yl, on gn devletin banda ismen kaldktan sonra, 30 Arak 960da 29 yanda iken lmt. Cenazesi Kudse nakledilmi ve babasnn yanna defnedilmitir.118 Uncur emirlii boyuncu devletine hi sahip olamam, onun adna btn ileri Ebul-Misk Kfur idare etmitir. Bu Sebeple ahsiyeti hakknda bri hkm vermek gerekirse, silik bir kiilik sahibi olduu rahatlkla sylenebilir. Kindi, bir rivayetinde Uncurun Kptilerin kutlad ve Cumartesi gnne denk gelen Nevruz Bayramnda yerlere su serpme adetlerini yasakladn nakletmektedir.119 2. Ebul-Hasan Ali b. Muh. b. Toga Dnemi (960-966) Ebul-Ksm Uncurun vefatndan sonra, ayn gn kardei Ali B. Muh. b. Toga Ihidilerin bana gemitir. bn Tagriberdi, onun Ihidilerin bana gemesi ve bu emirliinin halife el-Muti Lillah tarafndan onaylanmas iini yine Ebul-Misk Kfur stlenmitir. O, bu konuda Badata giderek, Msrn Harac emirlii dahil halifenin onayn bizzat almtr (12 Ocak 1961).120 bn Tagriberdi ayrca Uncurun 949-950 ylnda, Badatta Bveyhi emiri Muizzddevleye bir mektup yazarak, kardeinin (Alinin) Msr emirliinde kendisine ortak olmasn ve kendisinden sonra da Ihidilerin bana gemesini istediini, Muizzddevlenin de bunu kabul ettiini bildirmektedir.121 Buna gre Alinin daha nceden veliaht tayin edildii anlalmaktadr. 78

Alinin emirlii de Uncurun emirliinden farkl olmam, Ebul Misk Kfur devleti yine bildii gibi kendisi ynetmitir. Kfur, Uncura olduu gibi Aliye de yllk drt yz bin dinar tahsis etmi ve onu devlet ilerine kartrmamtr. Yani Ali ismen Ihidilerin devlet bakan olurken, Kfur fiilen devleti idare etmitir.122 Onun dnemi Msr iin hi de iyi bir dnem olmamtr. nk, Nil nehrinin sularnn azalmasyla kuraklk ve ktlk meydana gelmi, bunun sonucunda da pahallk olumtur (962). Msr halknn skntlar artarken, dier taraftan d tehditler de artm ve skenderiye Magripten gelen Fatimilerin saldrsna urarken, gneyden Nubiyallar Asvan ve hmime girerek, bu beldeleri yakp ykmlardr. Suriye ise ii Karmatilerin basknlarna mruz kalmtr (963). Btn bunlara ilve olarak Ihid Ali ile Kfurun aras alm, onlarn iktidar mcadeleleri sebebiyle Msrllar daha da muztarip bir hale dmlerdir. Ebul Misk Kfur, gl konumda olmasndan dolay, yanna ald vezir Ebul-Fazl Cafer b. elFurt ile beraber olup, Aliyi saraya hapsetmi ve onu devlet ilerinden uzaklatrarak, mnzev bir hayata mahkm etmitir. Bu ekilde mrn tamamlayan Ali 7 Ocak 966da 28 yanda iken lm ve cenzesi Kudse gtrlerek babasnn yanna defnedilmitir. Alinin emirlik sresi, be yl, iki ay, iki gndr.123 3. Ebul-Misk Kfurel-Ihid (966-968) Ebul Hasan Ali b. Muh. b. Togan lmnden sonra hdler bir mddet basz kald. Ancak bu dnemde Kfur, devleti idare etmeye devam etmitir. Bu konuda ona verir Ebul-Fazl Cafer b. ElFurt da yardmc olmutur. Kfur, len Ihid emiri Alinin yerine onun kk yataki olu EbulFevaris Ahmedi baa geirmektense zaten efendisi Muh. b. Togan lmnden beri yaklak 20 yldr lkeyi fiilen yneten bir kii olarak kendisi dorudan devletin bana gemeyi daha uygun buldu. O, Ocak 966da ordunun ve devlet adamlarnn da ittifakyla kendini hdlerin emiri ilan ederek, halife El-Muti Lillahtan da onay ald. Bylece onun ad, Msr, Suriye ve Hicazda okunan hutbelerde yer ald.124 Kfur, Habe asll ok irkin ve sarkk dudakl, hadm, siyahi bir kledir. Bir kle tccar tarafndan satn alnm ve 922de Msra getirilerek, burada birka el deitirdikten sonra hidlerin kurucusu Muh. b. Togaa, henz Msr valisi Ebu Mansur Tekinin komutanln yapt srada bn Abbas el-Ktip tarafndan hediye edilmitir. Kfur, Ihid Muh. b. Togan hizmetinde iken akl, zekas, devlet ilerindeki mahareti ve ordu iindeki kabiliyetleri ile kendini gstermiti.125 nceki konularda da bahsedildii gibi o, sahibi Muh. b. Toga tarafndan ocuklarna Ataberk olarak tayin edilmi, onun lmnden sonra da fiilen devletin idaresini eline almtr. Kfur, devletin bana getikten sonra, kendisinden nceki emirlerin kullandklar Ihid unvann da kullanm, Atabek olmasndan dolay da stad olarak anlmtr.126 79

Onun hidlerin bana getii ylda (966) Hicazdan dnen Msr haclar am blgesinde Hecer Karmatilerinin basknna uram ve pek ou ldrlerek, mallar yamalanmtr.127 Ancak Kfurun bu konuda herhangi bir giriimde ve tedbirde bulunduuna dair kaynaklarda bir bilgi bulunmamaktadr. Bu da Kfurun, ite gl olmasna ramen, dta zayfladnn bir gstergesi olarak kabul edilebilir, ki esasen onun bir taraftan Abbasi halifeleri ile iyi ilikileri ve onlara balln srdrrken, dier taraftan gittike glenen ve Msr tehdit eden Fatimi halifelerine hediyeler gndererek, onlara meylettiini aka gsterdii dikate alnrsa128 hdler devletinin da kar eski gcnde olmad sonucuna varmak mmkndr. Veziri Ebul-Fazl Cafer b. el-Furt onun en yakn olarak hizmetinde bulunan biri idi. Yine Basral nahivci Ebu shak brahim b. Abdullah en-Nceyremi onun hizmetinde bulunanlardan biri idi.129 Kfur dnemi bu sebeplerden dolay Msrllar tarafndan uursuz bir dnem olarak grlmtr. Siyasi askeri baarszlklar yannda, bir de kuraklk olup, ktlk meydana gelmi, byk yangnlar km ve Msr halk zor gnler yaamtr.130 Ancak btn bunlarn yannda Kfur, airlere, musikiinaslara nem verirdi. Onun meclisinde (muganniyeler) arkc kadnlar bulunur, arklar sylerlerdi.131 Mehur air Mtenebbi de onun meclisinde bulunup, kendisi iin medhiye ve hicviyeler yazmtr.132 Onun mutfanda her gn zengin bir sofra kurulur ve halka yedirilirdi. bn Zlak bu konuda yle demektedir: Onun mutfann gideri gnlk 700 rtl133 koyun eti, 2 bin rtl sr eti, 100 rdek, 300 tavuk, 300 gvercin, yaklak 5 kntar134 arlnda 20 byk balk, 20 stl remi135 hayvan, 300 sahan136 helva ve 7 ferd (eit) meyve 1000 maraba arpa ras, bir krba eker, 1000 somun ekmek ve 5 ferd (eit) bakliyat idi.137 Ebul Misk Kfur, Ihid ailesine niyabeten devleti ynetirken baarl bir grnt vermesine ramen, kendisi tek bana devletin ynetimini stlendiinde baarsz olduu gzlenmektedir. O, iki yl, drt ay, yedi gn resm anlamda emirlik yaptktan sonra 22 Nisan 968de lmtr.138 Cenazesi Msrda el-Kerafets-Sura denilen yerde defnedilmitir.139 4. Ebul-Fevris Ahmet b. Ali ve hdlerin Ykl Ebul-Misk Kfurun lmnden sonra ordu ve devletin ileri gelenleri toplanarak Ihid Muhammed b. Togan torunu Ebul-Fevaris Ahmet b. Aliyi hdler Devletinin bana geirdiler (22 Nisan 968). Ahmed henz 11 yanda olduundan devlet ilerinde ona yardmc olmak zere vezir Ebul Fazl Cafer b. El Furt, Remlede vali olan babasnn amcas olu Hasan b. Ubeydullah b. Toga da ona naip tayin ettiler.140 Ahmed, 968de 11 yanda olduuna gre 957de domu olmaldr. Ebul-Fevaris Ahmedin ksa sren emirlii dneminde hidlerin ilerin ve halkn durumu daha da ktlemitir. zellikle vezir Ebul-Fazl, halka ok kt davranm ve pek ok kiinin maln 80

msadere etmitir.141 Nil nehrinin suyu azald iin ktlk olmu, alk bagstermi, hatta insanlar kedi ve kpeklerin etlerini yiyecek duruma dmtr.142 Remlede hdler Devleti adna valilik yapan Hasan b. Ubeydullah, Karmatilerle yapt sava kaybedince Msra gelmi ve burada naip olarak devlet ilerini eline almtr. Halkn ikayeti zerine vezir Ebul-Fazl azledip mallarna el koymu, yerine ktibi, Hasan b. Cabir er-Riyaciyi vezir tayin etmitir. Ancak Hasan da dzeni kurmak iin zor kullanmak durumunda kalm ve vezir Ebul Fazln yapt gibi Msr halkna zulmetmeye balamtr. Daha sonra da amcasnn kz Fatma ile evlenerek, Ebul Fevaris Ahmedden sonra adnn hutbelerde okunmasn salamtr.143 Hasan b. Ubeydullah b. Togan da Msr halkna zulmetmesi sonucunda halk Magripteki Fatimileri kurtarc olarak grmeye balamtr. Mallarn msadere edilmek suretiyle zulme urayanlardan Yakub b. Killis adndaki bir Msrl Fatimi halifesi Muizzin yanna giderek, hidlerin zor durumda olduunu ve halkn da bir kurtarc beklediini dile getirerek, onu fethe tevik etmitir.144 Bunun yannda Msrllar da Fatimi halifesi Muizze mektuplar yazarak onu Msra davet etmilerdir.145 Esasen Msr zerinde emelleri olan ve daha nceki yllarda buraya birka defa ordu gnderen Fatimiler de bu frsat deerlendirmiler ve Rum asll komutan, Ebul Hasan Cevher es-Skll komutasnda byk bir orduyu Msr zerine sevketmilerdir.146 Cevher es-Skkll komutasndaki byk bir Fatmi ordusunun Msra gelecei haberini alan Hasan b. Ubeydullah b. Toga, bahsettii vezir Ebul-Fazl hapisten karm ve yeniden vezirlie tayin ederek Ihid ordusunun bir ksmn yanna alp 22 ubat 969da Msr terkederek ama gitmitir.147 5 ubat 1969da frikiyyeden ayrlan Cevher komutasndaki Fatimi ordusu, ilk olarak skenderiye yaknlarndaki Teruceye gelmi, buradan kendilerini Msra davet edenlere mektup yazarak teslim olmalarn istemitir. Mektubun muhataplar canlarn ve mallarna dokunulmamas karlnda eman istemiler, Cevher de bunu kabul etmitir. Cevher es-Skll ayrca bir mektup da hdlere yazarak teslim olmalarn istemitir. hdler bu mektup zerine teslim olmak veya savamak konusunda birbirleriyle ihtilafa dmlerse de, sonunda sava karar alnmtr. ki ordu Cizede 30 Haziran 968da karlaarak savaa tutumu, fakat galip gelen taraf Fatmi ordusu olunca, hdler eman dilemek zorunda kalmlardr. Bylece Cevher 969da Fustata girmitir.148 Fatimi ordusunun Msra girmesiyle, hidlerin son emiri Ebul Fevaris Ahmed b. Alinin emirlii ve ayn zamanda hdler dnemi de bitmitir. Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Toga bir yl, iki ay, yirmi yedi gn hidlerin bana kaldktan sonra, otuz drt yl on ay yirmi drt gn Msr, Suriye ve Hicazda hkm sren hdler Devleti de tarihe karmtr.149 Cevher Fustata girdikten sonra, am blgesine kaan Hasan b. Ubeydullah b. Togan zerine Cafer b. Felah el-Ktami isimli komutann gndermi ve Remlede yaplan sava sonunda Cafer, 81

Hasan b. Ubeydullah ve arkadalar esir ederek Msra gndermitir. (Mart. 970). Kendisi de an blgesinde askeri hareketlerine devam etmitir.150 Cevher ise Msrda Ihid ailesi mensuplar ve Remleden gnderilen Hasan b. Ubeydullah b. Toga bir gemiye bindirip onlar halife Muizze gndermitir (28 Mart 970).151 Fustatta kalan Cevher es-Skll, burada ilk olarak bn Tolun Camiine giderek, caminin hatibi Ebu Muhammed Abdullah b. el. Hseyin e-ematiye hutbeyi Fatimi halifesi Muizz adna okutmutur. (Temmuz-Austos 969). Cevher yaklak yedi ay sonra da Mart-Nisan 970te de ezanlara Hayya al hayrul-amel ibaresini ilave ettirmitir.152 O, halife Muizzin Msra geldii tarih olan 21 Haziran 972ye kadar Msr ynetmitir.153 6 Temmuz 969 tarihi sadece hdlerin ykl tarihi deildir. Bu tarih ayn zamanda hidlerin hkm srd Msr, Suriye ve Hicazda bir devlet ve bir halifelik deiimidir. nk bu olay siyasi ve itimai alanda byk deiiklikler meydana getirmi, bu blgelerde Abbasilerin yerine Fatimiler, Snni halifeliin yerine ii halifeler gemitir. Bu blgelerin yeniden Abbasilerin hakimiyeti altna girmesi ise, yaklak iki yz yl sonra Zengiler eliyle olmutur.154 kinci Blm: D likiler hidlerin kurulduu dnemde ve corafyada etrafndaki devletler ve hnedanlarla dostane veya hasmane ilikiler iinde olduu grlmektedir. Bunlar, Mslman olan devlet hanedanlar ile gayrimslim olan devletler eklinde ikiye ayrmak mmkndr. Mslman olanlar, hidlerin ismen bal olduklar Abbsiler; yine Abbsilerle ismen bal olup, Suriyenin kuzeyinde el-Cezire Musul merkezli kurulan Hamdaniler; Msrn batsnda frkiyye ve Maripte hkm sren ii-Fatimilerdir. Gayrimslim olanlar da, Msrn gneyinde bulunan Nubyallar ve hdlerin genelde dorudan iliki iine girmedii, fakat Suriye blgesine yaptklar saldrlar kar Hamdaniler vesilesiyle muhatap olduklar Bizans Devletidir. Yukarda saylan devlet veya hanedanlarla olan ilikiler, birinci blmde ele alnan siyasi olaylar ve gelimeler erevesinde ele alnacaktr. Bu sebeple burada ayrca dipnot kullanmak yerine, baz atflarla konu ilenmeye allacaktr. A. Mslman: Devlet ya da Hanedanlarla likiler 1. Ihid-Abbasi likileri hidlerin siyasi tarihinin ele alnd birinci blmde de zaman zaman ifade edildii gibi, Abbasilerle olan ilikiler genel anlamda olumlu bir seyir izlemitir. Bu olumlu ilikilerin ilk rnei Muh. b. Togan Msra ikinci defa atanmasnda grlebilir. Tolunoullarnn yklndan sonra geen yaklak otuz yllk dnemde hibir vali Msrn Harac Emirliini uhdesinde bulundurmazken, Abbasi

82

halifeleri Muh. b. Togatan itibaren devletin yklna kadar btn Ihid emirlerini, Harac Emirlii grevini de vererek, tayin etmilerdir. hdler, Emirl-meralarn glendii ve halifelerin sktklar dnemlerde yardm ve destek istedikleri bir devlet olmutur. Abbasi halifelerinin hdlerle dosta olan mnasebetlerine bir rnek de Msr ve Suriye yannda, Hicaz blgesinin ynetimini de onlara balamalardr. Esasen bu durum, hidlerin slam dnyasndaki gcn, yerini ve nemini gstermesi asndan ok byk bir zelliktir. Buna mukabil Ihid emirleri, Tolunoullarnda olduu gibi, halifelii ellerine geirmeyi dnmemiler, hutbelerde daima Abbasi halifelerinin isimlerini okutmulardr. Ancak, bn Togan, Badattan, Emirul-mera Tznden kaan halife Muttakiyi Msra davet etmesi, halifelii Msra getirip kendi kontrolne almak istemesi olarak yorumlanabilir. Fakat daha sonralar byle bir olayn hi olmamas, hdlerin bu dnceye sahip olmadklarn gstermektedir. Burada zikredilmesi gereken bir husus da, Abbasilerin Fatimilere kar hidlere ihtiyac olduudur. Netice olarak Ihdilerin Abbasi halifeleri ile ilikileri daima olumlu olmutur. 2. Ihid-Hamdani likileri hidlerin Hamdanilerle ilikilerinin dzeyini belirleyen genelde Suriye blgesi olmutur. nk el-Cezire ve Musul merkezli kurulan Hamdani hanedan, bir taraftan Abbasi Emirul-meralar ile varln devam ettirme mcadelesi verirken, dier taraftan genileme sahas olarak gneyindeki Suriyeyi grmekteydi. Suriye ise hidlerin hakimiyeti altndayd. Bu sebeple Muh. b Togatan itibaren Ihid-Hamdani ilikileri genelde Suriye zerinde, Hamdaniler asndan hakimiyetlerini yayma hdler asndan da hakimiyetlerini koruma mcadeleleri eklinde olmutur. Bu mcadelelerde hdler Hamdanilere stnlk salarlarken, hibir zaman daha ileriye gidip onlarn topraklarn almay dnmemilerdir. Hatta Muh. b. Toga, bu ksr mcadeleleri bitirmek ve dostluk kurmak amacyla kardeinin kzn Hamdani emiri Seyfddevleye nikhlam, fakat onlar bu mcadeleden vazgememilerdir. hidlerin sonuna kadar devam eden mcadelelerde Halep ve Remle snr olmu, Suriye hep hdlerin elinde kalmtr. Ancak hdler, Ebul Kasm Uncur dnemine kadar Hamdanilere yllk vergi de vermilerdir. Bizansllarn 962 ylnda Halepi Hamdanilerden almas zerine, Seyfddevle el-Hamdani onlara kar hidlerden yardm talep etmitir. Ihid ordusunun gelmesiyle de Bizansllar Halepten ekilip gitmilerdir.155 3. Ihidi-Fatimi likileri Ihidi Fatimi ilikileri, genelde Fatimilerin Msr ele geirme istekleri ile hidlerin lkelerini savunmalar eklinde olmutur. Girite Tolunoullarnn yklndan hidlerin kuruluuna kadar Msr bal altnda ve birinci blmnde zaman zaman temas edildii gibi, Fatimiler yaylma alanlar 83

iinde grdkleri Msra sk sk seferler dzenlemilerdir. Dolaysyla Ihid-Fatimi ilikileri hep hasmane bir tutum iinde gelimitir. Ancak, Muh. b. Togatan itibaren bu saldrlar hep baar ile durdurulmutur. Fatimiler zellikler Msrn en batsnda, bugnk Libya blgesindeki Berkadan defalarca Msra giderek skenderiyeye kadar ilerlemilerdir. Onlarn bu seferler srasndaki en byk avantajlar, Msr ordusundaki Maribiler (yani Berberiler) olmutur. Esasen Fatimilerin Msra gnderdikleri ordularn komutanlarnn hep berberi asll olmas da onlarn Msrdaki Berberilerle daha iyi irtibat ve haberleme salamak amacna ynelik bir politika olsa gerektir. Dardan yaplan Fatimi saldrlarna ilave olarak, zaman zaman, hdlerin hakimiyeti altnda yaayan Maribi askerler de Fatmilerin tevikiyle ayaklanmlardr. Hatta Nubelilerin gneyden Msra yaptklar saldrlarn bazlarnda Fatimi parma olduu da bilinmektedir.156 Ebul Misk Kfurun emirlii kendi adna almasna kadar, Fatimi saldrlarna baar ile kar koyan hdler, bu dnemde askeri adan zayflaynca mezkr emir, Fatimi halifesi el-Muizze hediyeler yollayp, kendisine meyli olduunu da aklayabiliyordu. Ancak bu gelimeler Fatimilerin Msr zerindeki emellerini hibir zaman engelleyememi ve hidlerin yklmas Fatimiler eliyle olmutur. B. Gayrimslim Devletlerle likiler 1. Ihid-Nubya likileri Nubyallar, Hristiyan idi. Ihid-Nubya ilikilerini iki taraf asndan ayr ayr deerlendirmek gerekmektedir. hdler asndan bu iliki daha ok ticari idi. Bu ticaretin esas da kle almna dayanmaktayd. Daha Hz. Osman zamannda, Abdullah b. Sad b. Ebi Serh Msr valisi iken Mslman Araplarla, Nubyallar arasnda kle ticareti balamt. Nubyallar o zaman Mslmanlara ocuklarn kle olarak veriyorlar, karlnda tahl alyorlard.157 Mslmanlarla-Nubeliler arasndaki bu ticari ilikiler hidlere kadar devam etmi, hatta Fatimiler de bu uygulamann iinde yer almlardr. Ancak ilerleyen zaman iinde ortaya kan tek fark Tolunoullarnda, hdlerde ve Fatimilerde de olduu zere Nubelilerden alnan bu kleler askeri amal olup, orduda istihdam edilmilerdir. Nubeliler asndan konuya bakldnda ise, onlarn hdlerle ilikisi, genelde topraklarn geniletmek ve hdleri ykmak amacndan ok, Msrn gneyde bulunan ehirlerine girerek yamalamak eklinde de ortaya kmaktadr. Esasen Nubelilerin ve hidlerin birbirlerinin topraklarn kendi hakimiyetleri altna hi almam olmalar da bu grn teyid etmektedir. 84

2. Ihid-Bizans likileri Yukarda konuya balarken de ifade edildii gibi hdler ile Bizansllarn ilikileri genelde dorudan olmamtr. Bizansn Suriye blgesini ele geirme teebbslerinde ncelikle Suriyenin kuzeyinde bulunan Hamdaniler vesilesiyledir. nk Hamdaniler Bizans zerine, Bizans da Hamdaniler zerine karlkl olarak pek ok sefer dzenlemekteydiler. Yukarda Ihid-Hamdani likileri konusunda da temas edildii zere Seyfddevle hidlerden Bizansa kar yardm istemi ve bu yardm da almtr. hdler ile Bizans arasndaki dorudan ilk temas Bizans mparatoru Romanos I. Lakapenos (920-944) zamannda gereklemitir. mparator Romanos, Abbasilerin elindeki Rum esirleri ile kendilerinin elinde bulunan Mslman esirlerin mbadelesi iin Muh. b. Togaa bir mektup yazarak, elileri shak ve Nikola ile gndermitir. Muh. b. Toga da ona bir mektup yazarak bu konuda giriimde bulunacan bildirmitir. bn Togan Romanosa gnderdii bu mektubun metnini Kalkaendi nakletmektedir.158 nc Blm Ihidiler Medeniyeti hdler Devleti, ilk Trk-slam devletleri iinde Tolunoullar kadar olmasa da medeniyet tarihi asndan nemli bir yere sahiptir. Bu konu bal altnda devlet tekilat, ordu tekilat, iktisadi durum, sosyal durum ile ilim ve kltr hayat tantlmaya allacaktr. Ancak burada belirtilmesi gerekir ki zellikle devlet tekilat asndan Tolunoullar Devleti ile benzerliklerin, hatta ayniliin olmas sebebiyle, bu konudaki bilgiler zetlenerek ele alnacaktr. A. Devlet Tekilt hidlerin devlet tekilt Tolunoullar ile aynilik gstermektedir. Buradaki tek fark, Tolunoullarnn Abbasi halifeleri ile olan genelde gergin ve sert ilikilerin olmay, halifelie, ismen de olsa, devaml bir balln olmasdr. Buna belki veliahtlk meselesi de ilave edilebilir. nk Tolunolu Ahmed lmeden nce yerine bir veliaht brakmam, ordunun ve devletin nde gelen ricali toplanarak, onun olu Humavereyhi devletin bana geirmilerdir. Halbuki hdler de Ihid Muhammed b. Toga henz hayatta iken, Emevilerde ve Abbsilerde olduu gibi olu Uncur iin ordudan ve devletin ileri gelenlerinden biat almtr. Uncur da karde Ali b. Muh. b.-Toga iin ayn usul devam ettirmitir. Ancak, her emirin, emirlii halifeye onaylattrlmaktayd. Devlet tekilatnn unsurlar olan Ordu Divan, urta Divan, Hara Divan, Kad Divan, Berid Divan, na Divan, Tolunoullar konusunda da belirtildii gibi, Hz. mer dneminde oluturulan ve Abbasiler devrinde olgunlatrlan devlet tekilatnn aynsdr. 1. Valilik ve Devlet Bakanl 85

Muhammed b. Toga 935 ylnda halife er-Razi Billah tarafndan Msra vali tayin edilirken, Tolunoullarnn yklndan (905) sonra blgeye tayin edilen valilerden ayrcalkl olarak Harac emirlii grevine de atanmt. Esasen Abbasi halifeleri, ordu ile paray elinde tutan maliye tekilatnn bana, ayr ayr ve dorudan kendilerine bal kiileri tayin etmekteydiler. Bunun sebebi de, valilerin hem silahl gc ve hem de para gcn kullanarak halifelie kar isyanlarn nlemekti. Ancak Muhammed b. Toga, hem daha nceki hizmetlerini ve sadakatini ve hem de Msrn bozulan iktisadi hayatnn dzeltilebilmesi iin olsa gerek her iki grevi de uhdesine almt. Valilik ile balayan Muhammed b.Togan dnemi ilerleyen zaman iinde Devlet Bakanlna dnmtr ki, bunun balangc olarak bn Togaa Ihid unvann verildii Haziran-Temmuz 939 tarihi kabul edilebilir. nk bu unvanladr ki, Muhammed b. Togan hakimiyeti valilik olarak deil, hdler Devleti olarak anlmaya balamt.159 hidlerin Devlet Bakanl sistemi, Muh. B. Toga hari dierlerinde hep vasilik yntemiyle ilerlik kazanmtr. Ebul Kasm Uncur ve Ali b. Muh. b Togan vasiliini Ebu-l Misk Kfur yaparken son Ihid emiri Ebul Fevaris Ahmedin vasiliini de Hasan b. Ubeydullah b. Toga stlenmitir. hdler Devletinin ileyiinde gze arpan bir zellik de hkmet etme, icrann banda bulunma anlamnda ele alnabilecek Mdebbirddevledir. Tarihilerin ittifakla naklettikleri gibi, devlet ileyii konusunda, Mdebbirlii genelde Muh. b. Togan oullarna Atabek olarak tayin ettii Kfur yerine getirmitir. Devlet Bakannn unvan, 940-941 ylnda Muhammed b. Togan darb ettirdii sikkelerden de anlalaca zere Emirdir. Emirden sonra, onun yardmcs Vezir gelmesine ramen Kfur vezirin yetkilerinden ok daha fazlasn kullanlmaktayd. O, Mdebbirddevle idi. Yani devlet ilerini dzenleyen, dzene koyan idi. hidlerde iki kii vezirlik makamnda bulunmutur. Abbasi halifesi er-Razi Billah, Muammed b. Togaa Fazl b. Caferi vezir olarak atamt. Fazl b. Cafer ile bn Toga arasndaki iliki de ok iyi olmu ve Muhammed b. Toga kzn bu vezirinin olu Cafer ile evlendirmitir. Fazl b. Caferin 939da lmnden sonra ise, olu Cafer hdler Devleti yklncaya kadar vezirlik grevinde bulunmutur.160 Vezirden sonra Abbasilerde olduu gibi Saray Tekilatnn ileyiinden sorumlu grevliler gelirdi. Bunlarn banda Hcib olurdu. Hcib, Emirin huzuruna girmek isteyenleri belli kurallara gre dzenleyen kiiydi. Emirin, mali ilerini takip eden ve hazinesinde sorumlu Hazinedr, salndan ve yiyecei yemeklerin uygunluundan sorumlu Tabib, korumasndan sorumlu, ki emirinde bn Toga zamannda sekiz bin, Kfur zamannda on bin gulam olan Muhafz Alay Komutan, atlarndan sorumlu Emir-i hur ve sarayn dier ilerinden sorumlu grevliler burada zikredilebilir.161

86

Devlet Bakan kendisine ait, Devlet Bakanl saraynda otururdu. Bu da Fustattayd. Ancak Muh. b. Toga, Ravza Adasnda kendisine ait Kasrul Muhtar ad verilen bir saray yaptrmt, ki bu hdler dneminin en mehur saray idi.162 Devlet eitli idari ksmlara ayran Ihidiler, genelde Msr, Suriye ve Hicaz olarak blgeli bir yaplanma gsterirken, kaynaklar; Msr ve Suriye blgelerinde muhtelif valiliklerin varln ve buralara atamalar yapldn nakletmektedir. Ancak Hicaz ile ilgili atamalar yapldna dair ulaabildiimiz kaynaklarda bir kayt bulunmamaktadr. 2. Divanlar Divan kelimesinin bugnk anlam Bakanlk demektir. Bu konuda Tolunoullar ksmnda tafsilatl bilgi verildii iin, burada ayrca ayrntya girilemeyecektir. hidlerde de Tolunoullarnda ve Abbasilerdeki gibi divanlar bulunmaktayd. Bu divanlar unlardr: a) Divanu urta: Dahildeki asayii salayan Polis tekilatdr. hdler bu kuruma nem vermilerdir. Bu divann banda Sahibu Divan-urta bulunurdu. Kadlarn verdikleri hkmleri de uygulayan bu kurumun bandaki kiiler sk sk deitirilmitir. Bu da daha ok dahili ayaklanmalarla ilgili olmutur.74 b) Divnl-n: Vezirin en nemli yardmcs olan bu kurum, devletin yazmalarn stlenmiti. Banda Ktib ad verilen kii bulunurdu. Muh. b. Togan Romanosa yazd mektubu kaleme alan ina Divannn katibi brahim b. Abdulah b. Muhammed en Nuceyremi idi.164 c) Divnl-Berid: hdlerin Berid tekilat ile ilgili kaynaklarda pek bilgi yoktur. Ancak, posta ileriyle ilgili olan bu kurumun haberlemede posta gvercini kullandn Msrl tarihi Hasan brahim Hasan bildirmektedir.165 d) Divnl-Kad: Banda Bakadnn bulunduu bu tekilat adalet ileriyle ilgiliydi. lk zamanlarda Abbasi, halifeleri tarafndan atanan Msr kadlar, daha sonralar dorudan hdler tarafndan tayin edilmilerdir. Divan- Mezalim, kadlk tekilatnn bir st organ olup, devlet bakannn, kadlarn verdikleri hkmlere itiraz olduunda, kurduu bir divandr. Devlet bakan bu divana bizzat bakanlk ederdi. Bundan baka ar-pazarlarda yiyeceklerin fiyatn ve kalitesini denetleyen Hisbe tekilatnn varl da bilinmektedir, ki banda Muhtesip denilen kii bulunurdu. Fatimilerin Msr ald 969da, burada Kadl-Kudatlk makamnda Eb Tahir bulunmaktayd ve 359 ylndan itibaren yaklak on yl grevini yrtmt.166 e) Divnl-Harac: Bugnk Maliye Bakanldr. Devletin gelir ve giderlerinden sorumludur. Basnda mill-Harac veya Sahibu Divanil-Harac denilen kii bulunurdu. Ihid Muh. b.Togan Harac tekilatn Mazeri ailesinin elinden almas konusu birinci blmde ilenmiti. Devletin mali 87

gcn elinde tutan bir tekilat, zelikle gayrimslimlerden alnan cizye ve harac vergileri ile Mslmanlardan alnan vergileri toplamakta, sonra da bunlar gerekli denekler haline getirmekteydi.167 Muhammed b. Toga zamannda bu kurumun toplad vergiler iki milyon dinar civarndayd. bn Toga, hdler devletinde sadakaya muhta olanlara maa balamt. Kfur zamannda ise bu maalar yllk be yz bin dinara ulamt.168 f) Divnl-Cey: hdler dneminde bu divan varlna dair incelenebilen kaynaklarda bir bilgiye rastlanmamtr. Ancak, ordusunun drt yz bine ulat bir devlette, askerlerin kaydedilmesi, maalarnn denmesi, silah muhimmat gibi ihtiyalarnn giderilmesi ileriyle uraan bu divann olmamas mmkn deildir. Bu konuda Muhammed b. Togan devlet bakan olarak bizzat kendisinin ve askerlerin maalarn deyen Harac Divannn ilgili olduu makul grnmektedir. B. Ordu hidlerin ordusu da, Tolunoullarnda olduu gibi, zellikle Msr ve Suriye gibi deniz ve nehirlerle i ie olan bir corafyann gerei olarak, iki ksmdan olumaktayd. Kaynaklarn naklettiine gre bu ordunun says drt yz bin idi.169 Bunlar: 1. Kara Ordusu, 2. Deniz Ordusu (Donanma) 1. Kara Ordusu Ihid ordusunun ounluunu, kara ordusu oluturmaktayd. Orduda Trkler etkin konumdayd. Sayca ekseriyet de Trklerdeydi. zellikle Kfurun getirttii siyahi askerler sayca olduka fazlayd. Bu sebeple ordu hdler ve Kfuriler olarak ikiye ayrlmt. Bunlardan baka Maribi denilen ve byk bir ihtimalle Berberilerden oluan bir ordu daha vard. Devletin asl ykn eken bu kara ordusu, gerek Suriye seferlerinde, gerekse Fatimiler ve Nubelilerle yaplan savalarda hidlerin en nemli dayana olmutur. Ancak, zellikle hidlerin son zamanlarnda ordunun maalarn alamad zamanlarda savamak istemedikleri olmutur. Muhammed b. Togan kendi korumasn yapan sekiz bin gulam ve Kfurun zamannda onun hizmetinde bulunan on bin gulam da ayrca askeri bir birlik olarak bulunmaktayd.170 2. Donanma hdler donanmaya da nem vermilerdir. Muhammed b. Togan Msr valiliine atandnda Ahmed b. Kayglk ile yapt mcadelede denizden birlikler gndermesi, Kfurun Nubelilerin Msra saldrlarna kar gnderdii kara ordusuna destek vermek zere Nil nehrini kullanarak donanma gndermesi burada zikredilebilir. Tolunoularndan kalma Ravza Adasndaki tersane ve buna ilave olarak Fustatta yaptrlan yeni bir tersane hidlerin donanmasna gemi yapmyla destek vermekteydi.171 C. ktisadi Hayat 88

hdler dneminin iktisadi hayat da Tolunoullar dneminde olduu gibi ziraat, endstri ve ticarete dayanmaktayd. Nil nehrinin bereketli deltas, bu nehrin sularnn kanallarla Msrn pek ok blgesine ulatrlmas tarmdaki retimi arttran en nemli etkendi. Ancak, Nilin sularnn azald yllarda tarm alanndaki yetersiz retim, ktlk ve pahalln sebebi olmaktayd. Pamuk, tahl, eker kam, baklagiller ve baz meyveler yetitirilen rnler arasndayd. Endstri alannda, zellikle keten dokumacl, kat (=evrakul-berdi), aa ve maden iilii nemliydi. Msrn Dou-Bat ticaret yolu zerinde olmas da ticari hayat canl tutmaktayd. zellikle Nil nehrinin geni yata ticaret gemilerinin Msrn ilerine kadar girmelerini kolaylatrmaktayd. Kzldeniz ve skenderiye limanlarn nemi de burada zikredilmelidir.172 D. Sosyal Durum dareci olarak hdler dolaysyla Trkler toplumda ilk tabakay oluturmaktayd. Ebul Misk Kfurun idareyi ele almasndan sonra getirilen siyahi askerlerin oalmasyla, onlar da bu sosyal tabaka iinde yerlerini almlardr. Ancak Kfur dnda idarede sz sahibi olduklar ve etkinlikleri pek grlmemitir. zellikle Emeviler dneminde uradklar takibattan sonra Msra gelen ve Hz. Peygamberin neslinden olan Seyyid ve erfler hdler zamannda zel bir konuma sahip olmulardr. Bunlara Eraf deniliyordu ve ilerinin yrtlmesi iin Nakbul Erf tekilat mevcuttu.173 Bayramlar Msrda, Mslim gayrimslim ayrm yaplmakszn kutlanmaktayd. Yerli halk olan Kptilerin Nevruz- Kpti dedikleri bir bayramlar vard. Yeni yln ilk aynda geceleri ateler yaklr, gndzleri de yerlere su serpilirdi ki, Uncur bu su serpme adetini yasaklamt. Bu bayramda, kadnlara ve ocuklara hediyeler alnr, bahiler verilirdi.174 Gitar Bayram olarak Hristiyan Kptilerin kutladklar bir bayram vard ki, bu gnn gecesinde onlar Hz. say anar ve ocuklarn Nil nehrinde vaftiz ederlerdi. Ihid emirleri de Kpti Hristiyanlar iin bu geceye mahsus parlak mum fanuslar yaptrrlard.175 E. lim ve Kltr Hayat Ihid emirleri, limlere, ediplere, airlere byk bir nem vermiler ve onlara ilgi gstermiler, maddi destek vermilerdi. Fustattaki Amr Camii ve bn Tolun Camii limlerin ders verdii iki nemli merkez idi.176 Maliki ve afii fakihler serbeste tartabiliyorlar, fikirlerini ve hkmlerini kendi mezheplerine mensup olanlara aktarabiliyorlard. Muhammed b. Togan kads seksen yanda Msrda len mehur afii fakihi Ebu Bekr b. El Haddad idi.177 89

Dilcilerden Ebul-Abbas Ahmed b. el-Vellad ve Eb Cafer en-Nahhas nemlidir. zellikle enNahhas pek ok kitabn yazar olup, bir ok talebe yetitirmitir.178 Yine Ebu shak en-Nceyremi nahiv konusunda mehurdur.179 Sibeveyh adyla mehur olan Ebu Bekr Muhammed de burada zikredilmelidir. air Mtenebbi ise birinci blmde de bahsedildii gibi Kfur zamannda Msra gelmi ve ona nce medhiyeler dizmi, fakat umduunu bulamaynca hicviyeler syleyerek Msrdan ayrlmtr. Yine bu mehur air Ihid komutanlarndan Feyyum valisi Fatik er-Rumi iin de medhiyeler yazmtr.180 Ahmed b. Muhammed Kasm b. Ahmed er-Ressi ve Muhammed b. Hasan b. Zekeriya da hdler dnemini tannm airleri idiler.181 Tarihi alannda da hdler dneminde tane mehur tarihi yetimitir. Bunlar, bn Yunus esSafedi, el-Kindi ve bn Zlaktr. Yine Ihidiler zamannda; Msra gelmi olan Mesudi de burada zikredilebilir.182 Tp, Felsefe ve Cedel sahalarnda Ebur-Reca Muhammed el Asvani ile skenderiye patriklii yapm olan Said b. Btrik Ihidiler dneminin nemli simalarndan olarak saylabilir.183 F. mar Faaliyetleri hidlerin imar alannda yaptklarna dair zellikle Makrizinin Htat isimli eserinde bilgiler bulunmaktadr.184 Ancak bu dnemden gnmze hibir eser kalmamtr. Mut. b. Togan Ravza adasnda yaptrd Kasrul-Muhtar, Kfurun Bostanul-Kfuriyyesi kitap sayfalar arasnda gnmze aktarlan bilgiler arasndadr.185 Sonu Muhammed b. Toga tarafndan Msrda kurulan ve Suriye ile Hicaz blgelerini de iine alan hdler Devleti Tolunoullar Devletinden sonra ortaya kan ikinci nemli Trk Devletidir. Kurucusunun tad Ihid unvanndan dolay hdler ad verilen bu Trk-slam Devleti otuz drt yl gibi ksa mrl olmasna ramen tarihte iz brakmay baarabilmitir. Abbasi halifelerine ismen balln hibir zaman yitirmemi olan hdler, kurulduklar blgenin getirdii artlar altnda bir taraftan Suriye blgesi iin Hamdanilere kar mcadele vermek zorunda kalrken, dier taraftan Msrn batsnda ii-Fatimilerin douya doru yaylmalarn otuz drt yl boyunca nleyebilmilerdir. Bir Trk Devleti olmasna ramen Muhammed b. Togata sonra, her ne kadar resmiyetteki devlet bakanlar Trk olsa da otuz drt yllk mrnn yirmi iki yln azatl kle Ebul Misk Kfur tarafndan fiilen ynetilmek suretiyle geirmitir. Ancak buna ramen devlet Trk olma zelliini, zellikle ordudaki arlklar sebebiyle, yitirmemilerdir. 90

hdlerin bir nemli zellii de, Tolunoullarnn yklndan sonra, yaklak otuz yl sren kargaa ve kaos ortamndan sonra, Msra huzur ve istikrar getirmi olmasdr. Trk, slam ve Msr medeniyeti asndan deerlendirildiinde, Tolunoullar kadar derin izler brakmamsa da zellikle adlar ve eserleri gnmze kadar gelen deerli limlerin yetitii bir dnem olmutur. 1 Ebul-Mehsin Cemlddin Yusuf b. Tagriberdi, en-Ncmuz-Zhire f Mlki Msr ve l-

Kahire, Kahire 1963, III, 134-144. 2 Eb mer Muhammed b. Yusuf el-Kind, Kitbul Vult ve Kitbul-Kudt (nereden:

Rhuven Guest), Beyrut 1908, 258. Ihdiler ile ilgili kaynaklar ve aratrmalar genelde Tolunoullar dnemi ile ayn olduundan ayrca konu bal eklinde ele alnmamtr. Ancak kaynaklara ilave olarak bhl zarinin Kitabul-Beynil-Marib fi Ahbri endels vel Marib (tahkik: G.S. Colin I. Lewi Provencol), I-II, Leiden, 1948, isimli eseri zikredilebilir. Aratrma eserleri de; Hamdi Alarslann Ihidiler Devleti, Siyasal Tarihi, Sosyal Ekonomik ve Kltr Hayat, stanbul 1989 (Baslmam doktora tezi) ilave edilebilir. 3 Kindi, 258-267; Taberi X, 119, 129 (Leiden, III, 2253, 2268) Ncm, III 145-171; bnl-

Esir, VII, 540-541 (T. VII, 451) Takyyddin Ahmed el-Makrizi, Kitbul Maviz vel-tib f Zikril Htat vel-sr, Bulak 1270, I, 327; Kazm Yaar Kopraman, hidler, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi (Editr: Hakk Dursun Yldz), stanbul 1992, VI, 182-185. 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Kindi, 267-273; Ncm, III, 171-186; Htat, I, 327-328; Kopraman, VI, 185. Kindi, 273; Kopraman, 186. Kindi, 273-276; Ncm, III, 186-195; Htat, I, 328; Kopraman, 186-187. Kindi, 286-278; Ncm, III, 195-199; Htat, I, 328; Kopraman, 187-188. Kindi, 278. Kopraman, 188. Kindi, 278-279; Ncm III, 201-206; Htat I, 328; Kopraman, 188-189. Kindi, 279-280; Ncm III, 206-209; Htat, I, 328, Kopraman 189. bn Tagriberdi bu ismi Kafa Tekin olarak vermektedir. Bk. Ncm, III, 210. Kindi, 280-281, Ncm, III, 210, 225; Htat, I, 328; Kopraman, 189, 190.

91

14

Kindi, 281-282; Ncm II, 235-242; Htat, I, 328-329 Kopraman, 190, bnl-Esir ise; onun

halife er-Razi Billah tarafndan 935-936da am valiliine ilave olarak, Ahmed b. Kayglkn yerine, Msr valiliine atandn bildirmektedir. Baknz: Kmil, VIII, 334 (T. VIII, 274); Urb b. Said el-Kurtubi, onun ilk olarak Haziran-Temmuz 931de Dmak ve civarnn valiliine atandn bildirirken, Muhammed b. Abdilmelik el-Hemezn ise, onun daha sonra bn Mukle tarafndan 935-936da am valiliine ilave olarak, Ahmed b. Kayglkn yerine, Msr valiliine de tayin edildiini bildirmektedir. Baknz: Slat Tarihil-Taberi (tahkik: Muh. Ebul-Fadl brahim) Beyrut (1967), XI, 137; Tekmilet Tarihit-Taberi (tahkik: Muh. Ebul, Fad brahim), Beyrut (1967), XI, 298. 15 16 17 18 19 20 21 22 Kindi, 282-286; Ncm, III, 242-251; Htat, I, 328-325 Kopraman, 191. Kopraman, VI, 194. Ncm, III, 235-236, 251. Kindi, 288; Ncm, III, 236, 237, 252; Kopraman, VI, 195. Ncm, III, 236. Nucm, III, 235. Kopraman, 195, Nucm, III, 237. Arap kaynaklarnda, Makrizinin Htat hari, bu isim hep Tuc eklinde gemektedir.

ba Tagriberdi ise, Tuc kelimesinin anlamn Abdurrahman olarak vermektedir. Bkz: Ncm, III, 237. Ancak bu isim Makrizinin Htat isimli eserinin (Bulak 1270) basksnda bu isim ok ak ve net olarak Tafac ve Tofac olarak yazlmtr. Ayn sayfalarda Ahmed b. Kayglk ismi Gayn harfiyle yazlmtr ve Kef, ve, gayn, lam, gayn harflerinden olumaktadr. Bkz: Htat, I, 322, 328, 329. Muhammed b. Togacn aslnn Fergana Trklerinden olduunu ve bu blgeye hakim olan Karahanllarn Tavga = Tafga unvann kullandn bildiimize gre, acaba Htat sahibi Makrizinin bu kelimeyi Tafac olarak okuyup yazdn dnebilir miyiz? Ayrca; Trkenin Dou Lehesini kullanan Karahanllarda Arapadaki f harfi noktal olarak yazlmaktadr. Bkz: Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig tpk basm II (Fergana Nshas), stanbul 1943. Resid Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig III, ndeks, st. 1979, 429. Biz bu ismin Tavga = Tafga kelimesinden gelip gelmediini tam olarak bilemiyoruz. Yine Makrizinin Htatnn el yazmasn da grmedik. Ancak bu konunun aratrmaya deer olduunu ve zerinde yeniden dnlmesi gerektiini imdilik ifade etmekle yetiniyoruz. Ayrca bn Zlkn Tarihu Msr ve Ahbruh isimli eserinde de bu isim Tufak olarak yazlmtr, ki ha harfinin Cim olabilecei ve noktasnn mstensih tarafndan konulmam olabilecei ihtimal dahilindedir. Baknz, vr: 43b; zkuyumcu, bn Zlkta., 49. 23 24 Ncm, III, 237, Kopraman, VI, 196. Htat, I, 322, Kopraman, VI, 196. 92

25

bnl-Esir VII, 477-478 (T. VII, 398-399); N. . Bu eser Tolunoullar blm Ebl s

Ceys b. Humavereyh Dnemi. 26 27 28 29 30 31 32 Kindi, 241-242; bnl-Esir, VII, 477-478 (T. VII, 398-399); Ncm, III, 89-90. bnl-Esir VII, 477-478 (T. VII, 398-399). bnl-Esir VII, 485 (T. VII, 403). bnl-Esir VII, 491 (T. VII, 409). bnl-Esir VII, 495 (T. VII, 412). Kopraman, VI, 196. bnl-Esir, VII, 488-489 (T. VII, 406); Ncm, III, 101, zkuyumcu Bu eser Tolunoullar,

Harun b. Humavereyh Dnemi ve ykl konusu. 33 Kindi, 243; Taberi, X, 99 ve devam. (Leiden, IIOI, 2225 ve devam) bnl-Esir, VII, 511-

513 (T. VII, 426-427); Ncm, III, 130, zkuyumcu. Bu eser, Tolunoullar, Karmatilerin ortaya k ve Tolunoullar konusu. 34 35 36 37 2252). 38 39 Htat, I, 322, Kopraman, VI, 196. Kindi, 248 zkuyumcu, Tolunoullar, Bu eser eyban b. Ahmed b. Tokun ve Msra bnl-Esir, VII, 523 (T. VII, 436); zkuyumcu, Tolunoullar, ayn yer. bnl-Esir, VII, 526, 530-532 (T. VII, 439, 442-444); Ncm III, 107-108. bnl-Esir VII, 532, 533 (T. VII, 444). Kindi, 244-245; bnl--Esir, VII, 535 (T. VII, 446 Taberi, X, 118-119 Leiden, III, 2251-

Abbasilere Teslim Edilmesi Konusu. 40 41 42 43 44 Taberi, X, 119 (Leiden, III, 2252) Ncm, III, 142. Kopraman, VI, 196. Ncm, III, 237, Kopraman, VI, 196-197. Kopraman, VI, 196. Ncm, III, 235-236, Kopraman, VI, 197. Kopraman, VI, 197. 93

45 46 47 48 49 50 51

Ncm, III, 146. Ncm, III, 237; Kopraman, VI, 197. Ncm, III, 225, 237, Kopraman, VI, 197. Ncm, III, 225, Kopraman, VI, 197-198. Ncm, III, 237; Kopraman, VI, 198. Kopraman, VI, 198. Kindi, 286; Ncm, III, 251; Htat, I, 329. bn Tagriberdi, Muhammed b. Togaa birinci

valiliindeki atamada Harac emirliini verilmediini nakletmektedir. Baknz: III, 236. 52 Kindi, 286; Ncm, III, 244; Kopraman, VI, 192. Sayeti, Husn, I, 557. Cemalddin

Abdurrahman b. Ebi Bekr es-Suyti, Hsnl-Muhdara fi Tarihi Msr vel-Kahire, Msr 1967, I, 597. 53 54 55 Kindi, 285-286; Ncm, III, 244; Kopraman, VI, 192. Kindi, 285-286. Kindi, 286-288, Htat, I, 329; Ncm, III, 252. bnl-izari, bu savan 935 ylnda

yapldn Fatm halifesi el-Muizzin Berkaya Zeydan komutanlarnda bir ordu gnderdiini, bu orduda mir el-Mecnn ve Eb Zrre gibi komutanlarn da bulunduunu onlarn skenderiyeye kadar gittiklerini, fakat Muhammed b. el-Ihidin on be bin kiilik ordusuyla Fatm ordusuna yenip pek ok kiiyi esir aldn nakletmektedir. Baknz: Murip, I, 209. 56 57 Kindi, 286; Ncm, III, 251-252. Kindi, 288; Ncm, III, 237; Htat, I, 329; Kopraman, VI, 195; H. brahim, Hasan, sl. Tarihi.

st. 1985, IV, 39. 58 Ncm, III, 237; Kopraman, VI, 199, Ramazan een, slm Corafclarna Gre Trkler

ve Trk lkeleri, Ankara 1985, 35. 59 60 61 62 Kindi, 288; Ncm, III, 252. Kopraman, VI, 199. Ncm, III, 260. Ncm, III, 261. 94

63 64 65

Kopraman, VI, 199-200. Mesela Tolunoullarnn mcadeleri iin Bkz. N. zkuyumcu, bu eser, Tolunoullar ksm. bnl-Esir, VIII, 334 (T. VIII, 274); Muh. b. Abdlmelik el-Hemadani Tekmilet Tarihit-

Taberi (tahkik Muh. Ebl-Fadl brahim), Beyrut 1967, XI, 298. 66 67 Kopraman, VI, 201. Ncm, III, 252. Kindi. Muh. b. Rikin ama hareket ettii haberinin geldiini bildirirken,

bu haberin kimden geldiini nakletmemektedir. Baknz: Vult, 288. 68 69 70 71 72 73 Kindi, Ncm, 288-289; Ncm, III, 252-253; Htat, I, 329; Kopraman VI, 201-202. Kindi, 288-290; Ncm, III, 253-254, 266; Htat, I, 329. Kindi, 290-291, Ncm, III, 253-254. Kindi, 290, 291. bnul-Esir, VIII, 375-377. Kindi, 291-292 Ncm, III, 254, 279; Htat, I, 329; Kopraman VI, 202. H. brahim Hasan,

bn Togan bu seferinde Mekke ve Medinenin de onun hakimiyetini tandn ifade etmektedir. Baknz: slam Tarihi; IV, 40. 74 Kindi, 291. Daha sonra bu ahs 16 Kasm 946da Msra geri dnm ve ok gemeden

Remlede lmtr. Kindi, 294-295. 75 76 77 78 79 80 81 82 83 Kindi, 291. Kindi, 292. Ncm, III, 254, Htat, I, 329. Ncm, III, 256, IV, 2. Ncm, III, 291; IV, 1. Kindi, 292; Ncm, III, 254-255, 280-281; Htat, I, 329 Kopraman, VI, 203. Kopraman, VI, 203, bnul-Esir, VIII, 406-408; 408-419. Kindi, 292; Ncm, III, 254-255, 280-281; Htat, I, 329; Kopraman, VI, 203-204. bnl-Esir, VIII, 418-419. 95

84 85 86 87 88 89

Kindi, 292; Ncm, III, 255. bnl-Esir, VIII, 450-453. Kopraman, VI, 204. Kindi, 292; Ncm, III, 254-255, 280-281, Htat, I, 329. Kindi, 292-293. Kindi, 292-293, Ncm, III, 255, 283, 292, IV, 2, 18; bnl-Esir, VIII, 445-446; Htat, I, 329;

Kopraman, VI, 204-205; Hasan brahim Hasan slm Tarihi, IV, 41. 90 91 92 93 94 95 VI, 26. ). 96 97 98 99 Kindi, 294; Ncm, III, 291. Ncm, III, 291, IV, 1; Suyubti, Hsn., I, 597. Kindi, 294; Ncm, III, 291, Htat, I, 329. Koparman, VI, 207. Kindi, 293, Ncm, III, 255-256; bnl-Esir, VIII, 450-453; Htat, 329. Kindi 293. Kindi, 293; Ncm, III, 256, 284, 290; Htat I, 329, bnl Esir, VIII, 457. Ncm, III, 293, IV, 1. Ncm, III, 256; Kopraman, VI, 205-206. Kindi, 293; 294; Ncm III, 256-291, IV, 1, 2; Hitat, I, 329 bnl Esir, VIII, (457, Kopraman,

100 Ncm, III, 291, Kopraman, VI, 207. 101 Kindi, 295-296. 102 Ncm, 111, 292. 103 Ncm, IV, 2. 104 Kindi, 295; Ncm, III, 292. 105 Kindi, 295. 106 Kindi, 295-296. 96

107 Kindi, 295. 108 Kirdi, 295, 296; Ncm, III, 292, IV, 2. 109 Ncm, III, 291-292, 297; bn-l Esir, VII, 457; Htat, I, 329. 110 Ncm, III, 298-299, 310, 313. 111 Ncm, III, 292. 112 Ncm, III, 292. 113 Ncm, III, 293. Ayrca baknz: Kindi, 296; Kopraman, VI, 207. 114 Kindi, 296. 115 bnl-Esir, VIII, 505-506; Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 42. 116 bnl Esir, VII, 509. 117 Kopraman, VI, 207. 118 Ncm, 111, 283, 323, IV, 1; bnl-Esr, VII, 532-533. Kindi ve Makrizi onun 20 Ocak 959da ldn nakletmektedirler. Bkz: Kindi, 296; Htat, I, 329, Kopraman, VI, 207. 119 Kindi, 294. 120 Ncm, III, 325-326, IV, 1; Kopraman, VI, 208 Kindi ve Makrizi, Ebul-Hasan Ali b. Muh. b. Togan 26 Ocak 959da Ihidilerin bana getiini nakletmektedir. Bkz: Kindi, 296; Htat, I, 329. 121 Ncm, III, 298. 122 Ncm, III, 326. 123 Kindi, 296; Ncm III, 326-327, Htat, I, 329-330. Hasan brahim Hasan, slam Tarihi IV, 43; Kopraman, VI, 208. Ibn Tagriberdi, onun 18 Austos 918de doduunu nakletmektedir ki, buna gre Alinin Ihidilerin bana getiinde 43 yanda olmas gerekmektedir. Baknz; Ncm, III, 326. Kindinin bildirdiine gre ise Ali, ldnde 28 yandadr. Bu dikkate alndnda Alinin 948de doduu ortaya kmaktadr ki bu tarih kabule ayan olsa gerektir. Baknz: Kindi, 296. 124 Kindi, 297; Ncm, 111, 327, IV, 1-2, Htat, I, 330; bnul Emir, VIII, 356 (T-VIII, 500). 125 Ncm, IV, 2. 126 Ncm, IV, 2; Kopraman, VI, 208; Hasan brahim Hasan, slam Tarihi IV, 43. 97

127 Kindi, 287; Ncm, IV, 11. 128 Ncm, IV, 6. 129 Ncm, IV, 6. 130 bn Zlk Tarihu Msr ve Fedailha, vr. 44b-45a; Ncm III, 9-10, 317, zkuyumcu bn Zlkta ilk Mslman Trk Devletleri Tolunoullar ve hdler, zmir 1996, 54-55. Hasan brahim Hasan, slam Tarihi, IV, 43. 131 Ncm, IV, 6. 132 Ncm, IV, 6-9; bnul Esir, VIII, 356 (T. VIII, 500), Hemedani, Tekmilet Tarihit-Taberi, XI, 388-389. 133 Rtl: slam ncesi dnemden kalma bir arlk ls olup, memleketlere ve devirlere gre farkl olarak kullanlmtr. Msrda u anda 144 dirheme eittir. lk dnemlerde bu 480 dirhem civarndadr. Bkz. bn Manzur, Lisanul-Arab, Beyrut, 1956, XI, 285-286; Ziyaddin er-Reyyis, el-Harac ven-Nzumul-Maliyye lid-Devletil-slamiyye, Kahire 1977, 366-368. 134 Kntar: Memleketlere gre deiiklik gstermesine ramen, genelde bir kntar 50 kiloya dek bir arlk lsdr. Baknz: bn Mansur, Lisanul-Arab, V, 118-119. 135 Remis: bn Tagriberdi bu kelimeyi koyun kuzu olarak anlamlandrmaktadr. bn Manzur ise, gece kan her trl hayvan tanmlamasn yapmaktadr. Baknz: Ncm IV, 9; Lisanul-Arab, VI, 101-102. 136 Sahan: Kk ya da byk olmayan orta boy kase, kadeh demektir. Baknz: bn Mensur, Lisanul Arab, XIII, 244-245. 137 bn Zlk, Tarihu Msr ve Fedailuha, vs. 44a-44b; zkuyumcu, bn Zlkta. 52-53. Ayrca baknz: Ncm, IV, 9; Kopraman VI, 209. 138 Kindi, 297; Ncm, IV, 9-10, 18, 21, Htat, I, 330. 139 bn Zlak Tarihu Msr ve Fedailuha, vr. 45a; zkuyumcu, bn Zlaktan, 55. bn Tariberdi ise onun cenazesini Kudste defnedildiini sylemektedir. Baknz: Ncm, IV, 10. 140 Kindi, 297, Ncm, IV, 9-10, Htat, I, 330. 141 Ncm, IV, 10:; Htat, I, 330.

142 Kindi, 297. 143 Kindi, 297; Ncm, IV, 21, 22, 23, 26. 98

144 Ncm, IV, 21. 145 bn Zulk, 45b: zkuyumcu, bn Zulkta..., 56. 146 bnl Esir, VIII, 590 (T. VIII. 507). bn Zlak ve bn Tariberdi, Cevher es-Skllnin 1000 kii ile Msra gnderildiini nakletmektedir ki bir lkenin fethi iin bu saynn yetersiz olaca aktr. Baknz: Tarihu Msr ve Fedailuha, vr. 45b: zkuyumcu, bn Zlakta., 56-57; Ncm, IV, 30. bn-l zari, Kitabul-Beyani Murib Fi Ahbari Endls vel-Marib (tahkiki G. S. Colin 1. Lewi Provencar), Leiden 1948, I, 221. 147 Ncm, IV, 24, 26; bnl Esir, VIII, 590 (T. VIII, 507), bnl zari, Murib, I, 221. 148 Kindi, 298, bnl-Esir VIII, 590 (T. VIII, 507), Ncm, IV, /22, 30-31. Ancak bn Tagriberdi Cevherin 2 Temmuz 969da Fustat; a girdiini nakletmektedir. bnul zari, Murib, I, 224. 149 Ncm, IV, 22, 25.; Htat, I, 330. 150 Ncm, IV, 23, 26; bnl, Esir, VIII, 591 (T. VIII, 508). 151 Ncm, IV, 23, bnl-esir, VIII, 91 (T. VIII, 508); bnl-zari, Murib, I, 91. 152 Kindi, 297-298; Ncm, IV, 28; bnl Esir, VII, 590 (T. VIII, 507). bnl Esir burada, Fatimiler adna hutbelerin okunduu tarihi Austos-Eyll 969 vermektedir. 153 Kindi, 298. 154 Kopraman, VI, 213. 155 bnl Esir, VIII, 540-542; Kopraman, VI. 211. 156 Kopraman, VI. 211. 157 Baknz: bn Abdilhakem, Ftuhu Msr ve Ahbaruha: C. C. Torrey, Leiden, 1922, 188-189; Ahmed b. Yahya el-Belazuri, Ftuhul Buldan (thk: Muh. Rdvan), Msr 1932, 238-239 (Tercme Mustafa Fayda, Ankara 1987, 339-341); Yakubi, Tarihu Yakubi, Beyrut tarihsiz, 11, 166; zkuyumcu, Fethinden Emevilerin Sonuna Kadar Msr ve Kuzey Afrika, stanbul 1993 (Baslmam doktora tezi), H. slam Hukukularnn byle bir al verii caiz grdklerine dair baknz: Ebu Ubeyd Kasm b. Selln, Kitabul-Emval (thk: Muh. Halil Herras), Kahire 1981 (II. Bask) 146-147; Kudame b. Cafer, Kitabul, Harac ve Snaatl-Kitabe (thk: Muh. Nseyn ez-Zabidi), Badat 1981, 352. 158 Baknz: Ebul Abbas el-Kalkaandi, Subhul-Aa f Snatil-in Kahire 1937, VII, 10/18, Hasan brahim Hasan, slam Tarihi, IV, 158, 443-445; Kopraman, VI, 210-211. 159 Bu almann birinci blmne baknz. 99

160 Hasan brahim Hasan, slam Tarihi, IV, 188-189. 161 Ncm, IV, 2; Kopraman, VI, 215; Nesimi Yazc, lk Mslman Trk Devletleri Tarihi, Ankara 1992, 59; Hasan brahim Hasan, slam Tarihi, IV, 411. 162 Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 405. 163 Bu almann birinci blmne baknz. 164 Ncm, IV, 6: Kopraman, VI, 216, 211. 165 Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 209. 166 Kopraman, VI, 217; Hasan brahim Hasan, slm Tarihi IV, 248. 167 Kopraman, VI, 216. 168 Hasan brahim Hasan, slam Tarihi, IV, 239. 169 Bu almann Birinci blmne baknz. 170 Kopraman, VI, 218; Yazc, 60; Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 220. Ayrca baknz bu almann Birinci Blm. 171 Ncm, III, 326, Kopraman, VI, 218; Yazc 60. 172 Kopraman, VI, 217-218; Yazc: 60; Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 255, 265-266, 361, 363. 173 Kopraman VI, 214. 174 Kindi, 294; Hasan brahim Hasan, slam Tarihi, IV, 427. 175 bn Zlk, Tarihu Msr ve Fediluh. vr. 43b: zkuyumcu, bn Zlakta., 51; Butros elBustni, Kutrul-Muhit, Beyrut 1995, 425; Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 428. Ebul-Hasan Ali b. Hseyin b. Ali el-Mesudib Mrucuz-Zeheb ve Meadinl-Cevher (tahkik: Muhammed Muhyiddin Abdlhamid), Msr 1958, I, 343-344. 176 Hasan brahim Hasan slm Tarihi, IV, 271, 276. 177 Ncm, III, 313, 314. 178 Kopraman VI, 220; Yazc, 61; Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 298-299. 179 Ncm, IV, 6. 100

180 bnl-Esir, VIII, 356 (T. VIII, 500); Ncm, III, 29-330, IV., 4-7. 181 Kopraman, VI, 221; Yazc, 61. 182 Kopraman, VI, 220; Yazc, 61. 183 Kopraman, VI, 219; Yazc 61. 184 Bkz: Htat, I. 344. 185 Kopraman, VI, 221; Yazc, 61.

101

C. Eyybler Eyybler / Prof. Dr. Ramazan een [s.60-76]

Mimar Sinan niversitesi / Trkiye Adn Selhaddinel-Eyybnin babas Necmeddin Eyyubdan alan Eyybler Devleti, Seluklu Devletinin en nemli gney uzantsdr. Seluklularn Musul atabeylerinden madeddin Zeng (lm. 541/1146) tarafndan kurulan Zengler Devletinin devamdr. Memluklar Devleti de, Eyyblerin devamdr. Bu devletleri birbirinden ayran sadece balarndaki hanedanlardr. Kurumlar, topraklar, etnik unsurlar arasnda fark yoktur. Seluklularla Trk hakimiyeti Irak, Suriye gibi Arap lkelerine yaylmt. Eyyblerle Msr, Filistin, Hicaz, Yemen, Kuzey Sudan, Libya gibi Arap lkelerine yayld. Osmanllardan buuk asr nce Eyyblerle Trk hakimiyeti ve etkisi Arap lkelerinin byk ksmna yerleti. Osmanllarla bu hakimiyet Birinci Dnya Savana kadar devam etti. Trk kltrnn bu lkelerde gnmze kadar devam eden izler brakmasn salad. Trk-Krd-Arap karm melez bir aile olan Eyybler, Hezbniyye Krdlerinin Ravadiyye kolundandr. Ravdlerin en eski atalar Ravvad b. Msenn el-Ezd Yemen Araplarndan olup 141/758 ylnda Abbas halifesi Eb Caferel-Mansur tarafndan Basradan alnarak airetiyle Azerbaycana yerletirilmi, zamanla blgedeki Hezbniyye Krdleriyle kararak onlarn bir kolu haline gelmilerdi. Seluklularn geliiyle Trklerle de kararak Trkletiler. Eyybler Devletinin bir Trk Devleti olduunda ise phe yoktur. Bizzat Selhaddin devrindeki tarihiler ve airler iirlerinde ve eserlerinde bunu dile getirmilerdir. Kaynaklarn anlattna gre, Eyyblerin atas d b. Mervan nceleri Kuzey Azerbaycandaki edddler hanedannn hizmetinde alyor, bugnk Erivan yaknlarndaki Dvinin Ecdnekan Kasabasnda oturuyordu. edddlerin yklmas zerine 1126 yl civarnda airetiyle Iraka giderek Seluklu saray aalarndan ve Badat hnelerinden arkada Bihruz el-Hdimin hizmetine girdi. Bihruz el-Hdim ise, onu kendi ikt Tekrite vali tayin etti. Bir iki yl sonra d lnce yerine byk olu Necmeddin Eyyb getirildi. Tarihi bn Hallikan zamannda dnin Tekritteki mezar zerinde bir trbe vard. Eyyblerden kaynaklarda ilk defa 1131 ylnda Musul Atabeyi madeddin Zengnin Tekrit yaknlarnda Abbas Halifesi Msterid-billah ve Karaca Sk kuvvetlerine yenilmesi dolaysyla sz edilir. Bu yenilgi zerine Tekrit Valisi Necmeddin Eyyb, Zengnin Dicle Nehrini gemesine yardm etmi, bunun sonucu iki taraf arasnda dostluk gelimitir. Nihayet, Salahaddn Yusufun doduu 1138 ylnda Eyybler, Tekritden ayrlarak Musula gidip, Zengnin hizmetine girmilerdir.1 Eyybler bundan sonra Zengnin ordusunda Hallara kar savalara katldlar. Zeng 1140 ylnda Bik vadisindeki stratejik Balebek ehrini ele geirince bu ehri Necmeddn Eyyba ikta verdi. 102

Onun byle bir ehre vali tayin edilmesi Trkler arasnda itibarl bir emir (bey) olduunu gsterir. Eyybun kardei Esedddin irkuh da ileri gelen emirler arasna katld. Urfann fethinde bulundu. Zeng 1146 ylnda Caber kalesini kuatrken memluklar tarafndan ehit edilince, devleti, oullar Seyfeddin Gazi ve Nureddin Mahmud arasnda paylald. Ali Kkn desteiyle Seyfeddn Gazi Musulda, irkuhun desteiyle Nureddn Mahmud Halepte ynetimi ele aldlar. Balebek, Dmak kuvvetleri tarafndan kuatld. Yardm alamayan Necmeddin Eyyub, Dmaktaki idare ile anlap, onlarn hizmetine girdi. Dmaktaki byk emirler arasna katld. Nureddin Mahmudun bundan sonra Hallarla ve Brlerle yapt mcadelelerde irkuhun byk hizmetleri geti. Ordu kumandanlna kadar ykseldi. Necmeddin Eyyub ise Dmaktaki Nureddin taraftarlarnn lideriydi. am blgesinde slam birliinin kurulmasnn en nemli ve son halkas olan Dmakn Nureddin tarafndan ele geirilmesinde irkuh ve Eyyubun byk hizmetleri oldu. Dmakn 1154 ylnda zaptndan sonra Eyyub ehrin valisi oldu, irkuhun gc ok artt. Eyyubun oullar da gen emirler arasna katldlar. 1167 ylnda Dmaka gelen Tarihi madeddin el-Ktib el-sfahn, Eyyubun olu Selhaddin Yusufun, Nureddinin en byk yardmclarndan ve emirlerinden biri olduunu, Nureddinin hazar ve sefer zamanlarnda onu yanndan ayrmadn ve onunla sk sk polo oynadn syler.2 Eyyublerin tarih sahnesindeki nemli rolleri 1164-1169 yllarndaki Msr seferleriyle balar. Bu srada Msrda iktidardan uzaklatrlan Fatm veziri aver b. Mcir, Nureddinden yardm istemek iin Dmaka gelir (1163). ki taraf arasnda yaplan mzakerelerde Nureddinin, tekrar iktidara gelmesi iin avere yardm etmesi, buna karlk averin Msrda kalacak Nureddinin askerlerine iktalar vermesi ve onun mttefiki olarak kalmas kararlatrlr. Bunun zerine, Esedddin irkuhun kumandasnda Msr seferleri balar. Onun en yakn yardmcs ise yeeni Salahaddindir. Bu seferlerden ilki 15 Nisan-13 Kasm 1164 tarihleri arasnda yapld. ver tekrar Msr veziri oldu. Fakat, szn tutmad. Hallar yardma ard. Zor durumda kalan irkuh, ama dnmek zorunda kald. Fakat, Msrn i durumunu, lkenin sahipsiz olduunu grd. Hallar da, bunu biliyorlard. Gerek Nureddin gerek Hallar Msr ele geirerek kuvvet dengesini kendi lehlerine evirmek istiyorlard. Snn evrelerde, Msrdaki batn Fatim hilafetinin kaldrlmas hususunda hummal bir propaganda faaliyeti vard. irkuh Msrdan dndkten sonra bo durmad. Oradaki snn evrelerle irtibatn devam ettirdi. Nureddinin desteiyle 2.000 kiilik sekin bir birliin banda 9 Ocak-5 Eyll 1167 tarihleri arasnda Msra ikinci bir sefer yapt. Bu sefer, skenderiyeyi ve Msrn nemli bir ksmn ele geirdi. Fakat, Hallarn yardma gemesi zerine yine ama dnmek zorunda kald. Bu sefer esnasnda yeeni Selhaddin de yanndayd. leride kendisinden nemli bir hizmet beklenen bir kumandan olduu anlald. irkuhun Msrdaki taraftarlar ise artmaktayd. Nureddin bu seferler srasnda amda Hallara kar nemli baarlar elde etmiti. 14 Austos 1164te Harim Kalesi nnde Hallar ar bir yenilgiye uratm, ok sayda Hal byn esir 103

almt. Fakat, onun ve irkuhun gzleri asl Msr zerindeydi. Bu byk lkenin imkanlarn ele geirmek, Mslmanlar arasndaki ayrla son vermek istiyorlard. 1168 Kasmnda Kds Kral Amaury, Msr zerine byk bir sefere kt. Zor durumda kalan Halife Azd ile Vezir ver, Nureddn ve irkuhtan acele yardm istediler. Beklenen frsat domutu. Nureddin ve irkuh, Msra yeni bir sefer yapmaya karar verdiler. Bu kez irkuhun kumandasnda 7.000 kiilik byk bir svar birlii hazrlanarak 15 Rebilevvel 564/17 Aralk 1168 tarihinde Msra hareket etti. Bu ordunun geldiini duyan Amaury ekilmeye balad. 10 Ocak 1168 tarihinde Kahireye varan Esedddin irkuh, veri bertaraf ederek 18 Ocak 1169 tarihinde Fatim veziri oldu. irkuh adna ileri yrten ise yeeni Selhaddin idi. Ona bata Divan el-na Bakan el-Kdl-Fdl olmak zere ok sayda Msrl brokrat yardm etmekteydi. irkuh 23 Mart 1169da lnce yerine Nureddinin Msrdaki kumandanlarnn tasvibiyle Salahaddin, Fatm veziri tayin edildi. Bylece, Msrdaki hakimiyet snnlerin eline gemi oluyordu. Msrn fethi Trk tarihi bakmndan Malazgirt zaferinden sonra elde edilen en byk zaferdi. Artk, Kuzey Sudan, Hicaz, Yemen, Kuzey Afrika yolu almt. Ksa zamanda bunun gerekletii grlecektir. Salahaddin, Msrda Nureddinin ordu kumandan, Fatim veziri idi. Fatm halifesinin, onun zerinde bir etkisi yoktu. Emir ald kii Nureddin idi. Bununla beraber lkede hakimiyetini tam yerletirmesi iin nnde baz engeller vard. Bunlarn banda eski Fatm ordusunun kumandanlar, Fatm halifesi ve smil daleri vard. Fakat o, usta siyasetiyle bunlar ksa zamanda etkisiz hale getirdi. Muhalif askerler Mutemen el-Hilfe Cevherin etrafnda toplanmlard. Salahaddin, onun Hallara yazd bir mektubu ele geirdi ve onu idam ettirdi. Bunun zerine 21 Austos 1169 gn, Msrdaki zenci ve Ermeni askerler isyan ettiler. Selhaddin bu isyan birka gnde bastrd. Ardndan Hallar ve Bizansllar 25 Ekim-13 Aralk 1169 tarihlerinde Dimyat kuattlar. Fakat baarszla uradlar. Bu baarlarndan da faydalanan Selhaddin yava yava Fatmlere ait kurumlar ortadan kaldrd. Onlarn yerine Snn kurumlar getirdi. Bu kurumlarn en nemlisi medreselerin tesisiydi. Nihayet, 10 Eyll 1171 Cuma gn Msrda Abbasler adna hutbe okundu. 13 Eyll 1171 Pazartesi gn Fatm halifesi el-Azd ld. Onun lmyle Fatm hilafeti sona erdi.3 Dier taraftan Dimyat nndeki baarszlk Bizans-Hal ittifaknn sonu oldu. Bizans, Selhaddin ile iyi ilikiler kurdu. Hallar ise, Msrdaki emellerine ulaamayacaklarn anladlar. Taarruz durumundan mdafaa durumuna getiler. Bundan istifade Selhaddin Aralk 1170 tarihinde Eyle (Eliat)yi ele geirdi. 1171, 1173 yllarnda Kuds Hal Krallna tabi Kerek-evbek Prinkepsliine, Nureddin ile ortak aknlar dzenledi. talyan ehir devletleriyle ikili ticaret anlamalar yapt. Bundan baka Msrn emniyetini salamak, yeni hareket sahalar temin etmek iin, 1173 yl balarnda Nubya (Kuzey Sudan) ve Kuzey Afrikaya sefer dzenledi. 1174 ylnda byk kardei Turanah, Yemen ve Hicaza gnderdi. Turanah, Yemen ve Hicaz blgelerini Nureddinin devletine balad. Bu arada Nureddin ise, Musul Atabeyliini, Sivasa kadar Anadolu topraklarn kontrol 104

altna almt. Devleti Trablusgarptan Hemedana, Yemenden Sivasa kadar genilemiti. Kudsn fethine hazrlanmaktayd.4 Durum bu vaziyette iken 15 Mays 1174 tarihinde Nureddin, Dmakta ld. Yerine kk yataki olu el-Melik el-Salih smil geti. Onun lmn frsat bilen Musuldaki naibi, yeeni Seyfeddin Gazi istiklalini ilan edip, el-Cezire blgesini igal etti. Nureddinin Dmak ve Halepteki emirleri ise kk yataki el-Melik el-Salihin atabeyliini elde etmek iin birbirlerine dtler. Sonunda Musuldan Halebe gelen Sadeddin Gmtigin, el-Melik el-Salihin atabeyi oldu, el-Melik el-Salih Halepe yerleti. Gmtigin ve arkadalarndan ekinen Dmakdaki emirler, emseddin b. elMukaddem etrafnda toplandlar, Msrda bulunan Salahaddini Dmaka davet ettiler. Selhaddin ise, bandan beri el-Melik el-Salihe balyd. Onun adna hutbe okutuyor, para bastryordu. Bununla beraber el-Melik el-Salihin atabeyliine herkesten daha lykt. Devleti paralanmaktan kurtaracak tek kiiydi. Bu arada Temmuz 1174 sonlarnda skenderiyeye kartma yapan Normanlar yenilgiye uratm, Yukar Msrdaki Kenzddevle isyann bastrmt. Dmaktan gelen davet zerine 12 Ekim 1174 tarihinde Suriyeye (ama) hareket etti. Busr, Dmak, Balebek, Hms, Hama gibi nemli merkezleri ele geirdi. Fakat Musullularla, Hallarla ve Hahalerle ibirlii iinde olan Halepdeki idareciler Selhaddin ile anlamaya yanamadlar. Onu Suriyeden atmak iin harekete getiler. 13 Nisan 1175 tarihinde yaplan Kurun- Hama, 2 Nisan 1176da yaplan Tell-Sultan savalarnda Sultan Salahaddine yenildiler. Bu savalar sonucu Selhaddin durumunu kuvvetlendirdi. Halep ve etrafndaki birka kale dnda btn Suriye topraklarn ele geirdi. Bunun zerine, Halepliler anlamaya yanatlar. Austos 1176 tarihinde iki taraf arasnda anlama yapld. Halep ile etrafndaki birka kale el-Melik el-Salihe brakld. Haleplilerin anlamaya yanamamas zerine Salahaddin, Kurun- Hama Savandan sonra Abbas Halifesi el-Mustazye bavurarak Msr, am, el-Cezire zerindeki hakimiyetinin tannmasn istemiti. 6 Mays 1175 tarihinde halife tarafndan verilen taklid ve sultanlk alametleri Hamada bulunan Salahaddine, halifenin elisi tarafndan getirildi. Selhaddin sultanln ilan ederek kendi adna para bastrmaya ve hutbe okutmaya balad. Bununla beraber asl i hedefi olan Nureddin Mahmud b. Zengnin devletinin birletirilmesini henz gerekletirememiti. el-Cezire, Diyarbekir ve Musul henz onun yksek hakimiyetini kabul etmemiti. Halep ve etraf ise el-Melik el-Salihe braklmt. Hallarla mcadele devam etmekteydi. Hallar 1175, 1176 yllarndaki Halep muhasaralar srasnda Hama ve Dmak blgelerine aknlar yapmlard. Hahaler ise, Birinci Halep Muhasaras ve Azaz Muhasaras srasnda Sultan Salahaddine iki defa suikast dzenlemilerdi. Haziran 1176da Azaz Kalesi kuatmas srasnda Sultan kl pay ldrlmekten kurtulmutu. Sultan Austos 1176da Haleplilerle anlama yaptktan sonra Hamann batsndaki dalk blgede oturan Hahaler zerine yrd. Hahalerin reisi eyhlcebel Rideddin Sinann bulunduu Msyaf Kalesini kuatt. Etrafn yamalad. Zor durumda kalan Hahaler Hama sahibi ve Sultann days habeddin Mahmud el-Harim vastasyla anlamak istediler. ki taraf arasnda anlama yapld. Bundan sonra Hahaler, Sultan ile iyi 105

geindiler. 1192 ylnda Arslan Yrekli Richardla yaplan anlamaya dahi Sultan, Hahaleri kendi tarafndan dahil ettirdi. Bu srada byk kardei Turanah, Yemende naipler brakp Dmaka gelmiti. Sultan, onu Dmak valiliine getirdi. Yeeni Nasruddin Muhammed Hms, days habeddin Mahmud el-Harim Hama, emseddin b. el-Mukaddem Balebek beyi idiler. Kendisi ise ama gelince Nureddinden dul kalan smetddin Amine bini ner ile evlendikten sonra 10 Eyll 1176 tarihinde Msra gitti. Msrda idar dzenlemelerde bulundu. Gvenlik tedbirlerini gzden geirdi. 14 Kasm-9 Aralk 1177 tarihinde Remle Seferine kt. Bu sefer yenilgiyle sonuland. Remle yenilgisinden cesaret alan Hallar am blgesinde harekete gemilerdi. Dmak ve Hama topraklarna saldrmlar, Halebe bal Harim Kalesini kuatmlard. Bu gelimeler zerine Sultan ordusunu yeniden dzenleyip zaiyatn telafi ettikten sonra 23 Mart 1178 tarihinde Msrdan ama hareket etti. Turanah Dmaktan alarak yerine yeeni Ferruhah tayin etti. Balebeki Turanaha vermek istedi. Fakat, Balebek sahibi emseddin b. el-Mukaddem buna raz olmad. 1178 sonlar ile 1179 balarn Balebek meselesini halletmekle geirdi. Sonunda emseddin b. elMukaddem raz oldu. Turanah Balebeke tayin etti. Birka ay sonra Turanah skenderiye valisi oldu, orada ld. lm zerine Yemendeki naipleri birbirine dtler. Sultan, Yemenin idaresini dzenlemekle kardei Tutigini grevlendirdi. 1183 ylnda Tutigin bizzat Yemene giderek lkenin idaresini ele ald. Bundan sonra Tutigin ve ocuklar Yemeni idare ettiler. Sultan, Turanahtan boalan Balebeki Ferruhaha, habeddin Mahmud el-Harimden boalan Hamay ise Takiyyuddin mere verdi. Dier taraftan Hallar Remle baarsn ldenizin kuzeyinde, Dmak Ovasna hakim bir noktada Beytl-Ahzan Kalesini ina ederek deerlendirdiler. Sultan, bu inaat nlemeye alt ise de baaramad. Tam bu inaatn bittii, Balebek meselesinin halledildii srada 10 Nisan 1179 tarihinde Ferruhah, Kral IV. Baudouin ve Onfroi de Toron kumandasnda yama aknna kan sekin bir hal birliini ar yenilgiye uratt. Ardndan 9 Haziran 1179 gn Hallar Merc-i Uyunda ikinci bir ar yenilgiye uradlar. ok sayda hal by esir alnd. Bu baardan istifade eden sultan, halktan takviyeler ald. 24 Austos 1179 Cumartesi gn hcumla Beyt el-Ahzan Kalesini zaptetti, kaleyi yktrd. Hallarla anlama yaptktan sonra Anadolu Seluklularna ve ardndan Kilikya Ermenilerine kar sefere kt. Onlarla anlamalar yapt. 8 Aralk 1180 tarihinde yeni dzenlemeler yapmak iin Msra hareket etti. Bu arada am blgesinde yeni gelimeler oldu. 29 Haziran 1180 tarihinde Musul Atabeyi Seyfeddin Gazi lm, yerine kardei zzeddin Mesud gemiti. Ardndan, 6 Aralk 1181 tarihinde Halep sahibi el-Melik el-Salih smail ld. lmeden Halebin idaresini Musul sahibi zzeddin Mesuda brakmt. Onun lm zerine zzeddin Mesud gelip Halebin idaresine el koydu. Bu durumu Abbas Halifesi el-Nsr tasdik etti. Halbuki el-Mustaz tarafndan verilen taklitte bu yerler Salahaddine braklmt. Salahaddinin amdaki hakimiyeti tehdit altna girdi. Bu gelimeler Selhaddinile el-Nsr arasnda yazmalara sebep oldu. 106

Sultan bu gelimeler zerine Msr ordusunun yarsn alarak 14 Mays 1182 tarihinde ama hareket etti. Bir daha Msra dnmek imkan bulamad. Yolda getii hal topraklarn yamalad. 22 Haziran 1182 Pazartesi gn Dmaka vard. Ardndan Beysan Seferine kt. Kevkeb Kalesi yaknnda Hallar yenilgiye uratt. Ardndan Msr donanmasyla anlaarak Beyrutu kuatt. Asl maksad Halebi almakt. Bu arada zzeddin Mesud Sincar karlnda Halepi amcas II. madeddin Zengye vermiti. madeddin Zeng ile Sultann aras iyi idi. Anlaabilirlerdi. Fakat, arada Halepteki sultana dman grup vard. Bu srada yeni gelimeler oldu. Musullulara bal Harran sahibi Muzafferddin Gkbri ve Hsn- Keyfa sahibi Nureddin Muhammed b. Kara Arslan, sultan tarafna gemilerdi. Halepe yaklat srada onu, el-Cezire ve Musul zerine yrmeye tevik ettiler. Bunun zerine sultan, Dmakta Ferruhah naip braktktan sonra ordusuyla Frat geti. Birecik, Urfa, Rakka, Habur, Dara, Nusaybin ve dier el-Cezire ehirlerini aldktan sonra 10 Kasm 1182 tarihinde Musulu kuatt. ehir iyi mdafaa edildii, halife ve komu hkmdarlar araclar araya girdii iin Musulu alamad. Fakat sultan, 19 Aralk 1182 tarihinde Sincar, 13 Nisan 1183 tarihinde Amid (Diyarbekir) gibi iki nemli merkezi ele geirerek blgedeki hakimiyetini kuvvetlendirdi. Ardndan Nureddinin devletinin ikmali iin en byk hedefi olan Halep zerine yrd. Ayntab ve etrafn aldktan sonra 21 Mays 1193 tarihinde Halepi kuatt. ehirlerin anas denen Haleb ok mstahkem, ok stratejik bir merkezdi. ehirde 10.000 civarnda hatr saylr asker vard. ehrin sahibi II. madeddin Zeng ve kumandan Toman bir mddet direndi. Fakat, Sultann iyi niyetini bildikleri iin anlamaya yanatlar. ki taraf arasnda yaplan gizli mzakerelerden sonra 12 Haziran 1183 gn anlama son eklini ald. Halepdeki, Salahaddine muhalif emirler bundan memnun olmadlar. Fakat ellerinden bir ey gelmezdi. Bunun iin olanlar kabullendiler. 13 Haziran gn ehrin kaplar ald. 22 Haziran gn Halep ile Sincarn devir teslimi yapld. II. madeddin Zengye Sincardan baka Habur, Seruc ve Nusaybin de verildi. Tomana Rakka brakld. Bylece, Sultan en byk hedeflerinden birine ulat. Kudsn yolu ald. Salahaddinin d politikadaki en byk hedefi Kudsn fethi ve Hallarn istila ettikleri slam topraklarndan atlmasyd. Lut Gln Akabe Krfezine balayan Araba Vadisindeki Kuds Hal Krallna bal Kerek-evbek Prinkepslii, Msr ile am arasndaki balanty kesen ve Hicaz yolunu tehdit eden ok stratejik bir noktadayd. Sultan, daha Nureddinin Msr naibi iken bu prinkepslie seferler dzenlemeye balamt. stelik Prinkeps Renaud de Chtillon 1182 ylnda Akabe Krfezindeki Eyleyi tekrar ele geirmi, buradan Kzldenize korsanlar gndererek Mekke ve Medineyi, Kzldenizdeki ticareti tehdit etmiti. Bu tehdit, Sultann Msrdaki naibi kardei el-Melik elAdil tarafndan gnderilen bir donanma tarafndan bertaraf edilmiti. Halepin zaptndan sonra Dmaka dnen sultan, Ekim 1183de Filistindeki Baysan Seferine kt. Kasm aynda Kerek zerine bir sefer yapt. Temmuz-Austos 1184te Kereke ikinci bir sefer dzenledi. Kereki kuatt. Fakat, alamad. Bu seferler Httin Savann ilk denemeleriydi. Fakat, 107

Hallar bir meydan savana yanamadklar iin seferlerden kesin bir sonu alnamad. Sultann, Hallara kar stnl aka grlyordu. Bu arada Musul blgesinde yeni gelimeler olmutu. Musula bal baz yerler Sultann yksek hakimiyetini tanmlard. Musul Atabeyi zzeddin Mesudtan ekinen bu yerlerin beyleri, Sultan yeni bir Musul seferine tevik etmekteydiler. Bunun zerine Sultan 4 Nisan 1185 tarihinde ikinci dou seferine kt. Musulu kuatt. Etrafn ele geirdi. ehri almaya kararlyd. Tam bu srada Ahlat Hkmdar ahermen Skmenin lm haberi geldi. Bu srada Ahlat, Dou Anadolunun en nemli merkeziydi. Burada hatr saylr bir asker g vard. nemli bir kltr merkeziydi. Skmenin veliaht yoktu. lm zerine ehirde bir hakimiyet mcadelesi ba gsterdi. Salahaddinin tarafn tutanlar, onu ehre ardlar ve ehrin idaresini ona teslim edeceklerini bildirdiler. Sultan 21 Temmuz 1185 tarihinden sonra muhasaray kaldrp Ahlatn yolunu tuttu. Yolu zerindeki nemli merkezlerden Meyyafarikini almadan ilerlemeyi uygun grmedi. Burasn bir ay kadar uratktan sonra ele geirdi (29 Austos 1185). Bu arada Ahlatda yeni gelimeler olmu, Skmenin Memluklerinden Begtimur ehrin idaresini ele almt. Azarbeycan Atabeyi Pehlivan, onu tanmt. Sultan, Tatvan yanna kadar vard. Burada yaplan mzakereler sonucu Begtimurun Ahlat zerindeki hakimiyeti tannd. Sultan ise tekrar Musula dnd. Musullular bu defa Sultann hakimiyetini tanmaya yanatlar. Yaplan mzakerelerden sonra 3 Mart 1186 tarihinde Harranda bir anlama imzaland. Bu anlamaya gre Atabey zzeddin Mesud, Musul Atabeyi olarak kalacak, buna karlk Sultan adna hutbe okutup para bastracak, Hallarla yaplan savalarda Sultann emrine asker verecekti. Bu srada blgede veba salgn vard. Sultan dahil pek ok devlet by bu vebaya yakalanmlard. Sultan 1186 kn Harranda hasta yatanda geirdi. Hastal ard. Bu hastalk srasnda ei smetddin Amine binti ner, iki kayn biraderi Nasrddin Muhammed b. irkuh ve Sadeddin Mesud b. ner ldler. Sultan ise iyileti. Musulun tabi hale gelmesiyle Sultan Trablusgarptan Hemedana, Yemenden Malatyaya kadarki sahada istikrar ve btnl salad. Karsndaki muhalifleri idaresi altna ald. 1186 ylnn geri kalan ksmn devletin idaresini dzenlemekle geirdi. Msrda bulunan byk olu el-Melik elAfdal Dmaka ald ve veliahdi yapt. kinci olu el-Melik el-Azizi Msrn idaresinin bana getirdi. Kardei el-Melik el-Adili, onunla birlikte Msra gnderdi. el-Melik el-Aziz adna Msr el-Adil idare edecekti. nc olu el-Melik el-Zahiri Halep Beyliinin bana getirdi. Kardei Tutegin Yemenin, ve Hicazn banda, yeeni Takiyyddin mer Hama beyi idi. Ferruhah 1182 ylnda lmt. Onun yerine olu Behramah Balebek beyi olmutu. Nsrddin Muhammedin lm zerine Hms Beyliinin bana olu II. irkuh getirilmiti. erefeddin Karaku Libya ve Tunusda, ok sayda irili ufakl beylik Gneydou Anadoluda tabi durumdaydlar. Httin Zaferi, Filistin ve Kudsn Fethi

108

Bu arada Hallar tarafnda yeni gelimeler oldu. 4 Nisan 1185 tarihinde Kuds Kral IV. Baudouin ld. Yerine alt yandaki olu V. Baudouin geti. Devleti bu ocuk adna Trablus Kontu III. Raymond idare etmeye balad. Fakat, Raymonda muhalif olanlar kk kraln anasn Guy de Lusignan ile evlendirerek, onu kral ilan ettiler. Bundan memnun olmayan III. Raymond, Sultan ile dosta ilikiler kurdu. Ardndan Kerek-evbek Prinkepsi Renaud de Chtillon anlamalara gre topraklarndan geen bir Mslman ticaret kervann vurdu. Mallarn ganimet, personelini esir ald. Selhaddin derhal mallarn ve personelin iadesini istedi. Kral Guy ve Renaud buna kulak asmadlar. Bunun zerine Sultan 1187 Martnda Kerek-evbek Prinkepsliine kar yeni bir sefere karar verdi. Askerlerini cihada ard. 12.000 svariden meydana gelen ordusuyla Akka ile Taberiye arasnda Hallarla savaa tututu. gn sren kanl arpmalardan sonra 4 Temmuz 1187 Cumartesi gn Httinde Hallar kesin bir yenilgiye uratt. Bata Kral Guy, Renaud de Chtillon olmak zere ok sayda hal byn esir ald. Hal ordusunun ok byk ksm ya imha ya da esir edildi. Az saydaki dman askeri etraftaki kalelere snd. Selhaddin bu zaferden istifade ile hzl bir fetih hareketine giriti. Taberiye, Akka, Beyrut, Sayda, Nasra, Nablus, Kaysariye, Yafa, Gazze gibi Filistin-Lbnan ehirleri birbiri ardna dtler. Sadece Askalan biraz uratrd. 4 Eyll 1187de Askalan aldktan sonra Balian dbelin tarafndan mdafa edilen Kuds zerine yrd. 20 Eyll 1187 Pazar gn Kuds kuatt. ki taraf arasnda iddetli arpmalar oldu. Nihayet 2 Ekim 1187 (27 Receb 583 Mira gn) Kuds kl hkmnde amanla teslim edildi. ehirdeki Hallar ya fidye deyerek, ya affa urayarak kurtuldular. stedikleri yerlere gittiler. Bir ksm esir alnd. Sultan Kudsdeki kutsal yerleri ve ehrin idaresini dzenledikten sonra Hallarn sahildeki en mstahkem ehri olan Sur zerine yrd. ehri kuatt. Fakat, Sur ehri bir yarmadadayd. Kalabalk bir ordu tarafndan mdafaa edilmekteydi. Fethedilen yerlerden aman alan Hallar Surda toplanmlard. ehre, Avrupadan yardmc birlikler gelmiti. ehrin mdafaasn yneten Markis Kondrad de Montferrant kabiliyetli bir kumandand. En nemlisi Sur deniz gleri tarafndan da mdafaa edilmekteydi. Hallar deniz gc bakmndan stn durumdaydlar. Mslman sava gemileri, onlarn gleri karsnda etkili olamad. Muhasara uzad. Kn bastrmas zerine askerler szlanmaya baladlar. 1 Ocak 1188 tarihinde Sultan kuatmay kaldrd. Askerlere izin verdi. Kendisi zel birliinin banda Akkaya gitti. ehirde alnan mdafaa tedbirlerini gzden geirdi. Kahire Valisi Bahaeddin Karakuu Akkann tahkimiyle grevlendirdi. Zira, Avrupada III. Hal Seferi hazrlklarnn baladndan haberdard. Hallarn hedefinin Akka olacan tahmin ediyordu. Kuds Hal Krall mdafaas kale sistemine dayanmaktayd. Hallar ok etin bir dmand. Kolay kolay pes etmiyorlard. lkenin i ksmnda Kerek evbek, Safed, Kevkeb, akif-i Arnun gibi mstahkem Hal kaleleri direnmekteydi. Selhaddin bir mddet Akkada kaldktan ve Safed-Kevkeb Muhasaralarn gzden geirdikten sonra Dmaka dnd. ehirde bir mddet kaldktan sonra 30 Mays-26 Eyll 1188 tarihleri arasnda Antakya Prinkepslii topraklarna bir sefer yapt. Antakya ile birka kk kale dnda kalan topraklar ve kaleleri zaptetti. III. Hal Seferi ve Selhaddin 109

Sultan Avrupada III. Hal Seferi iin yaplan hazrlklardan haberdard. Bir an nce Filistinde direnen kaleleri ele geirmek istiyordu. 1188 yaznda bu kaleler teslim oldular. Yalnz Dmak ile Sur arasndaki akif Arnun Kalesi kald. Sultan, bu Kaleyi kuatt. Kalenin sahibi Renaud de Sidonun oyalamalar sebebiyle zaman Kaybetti. Bu arada Surdaki Hallar, Avrupadan yeni takviyeler almlard. Sultan tarafndan serbest braklan Kral Guy de Lusignan, Trablusdan Sur nlerine gelmiti. Sur civarnda Hallarla iddetli atmalar oluyordu. Avrupadan yeni takviyeler alan Hallar, 26 Austos 1189 gn Kral Guy kumandasnda karadan ve denizden Akka zerine yrdler. ehri kuattlar. Sultan da ordusuyla 28 Austos gn Akka nlerine vard. Hallar kuatt. Fakat Hallar denizden istedikleri yardm almaktaydlar. Ne pahasna olursa olsun Akkay ve Kuds almakta kararlydlar. ki yla yakn Akka nlerinde Mslmanlar ve Hallar arasnda eitli arpmalar oldu. nceleri Hal muhasaras Kral Guy ve Konrad de Montferrant tarafndan idare ediliyordu. Sonra bunlara Jacque dAvesnes ve Henri II. de Champagne katld. Btn arelere bavurmalarna ramen Hallar, ancak 20 Nisan 1191, 18 Haziran 1191 tarihlerinde Fransa Kral Philippe August ve ngiltere Kral Arslan Yrekli Richardn gelmesinden sonra 12 Temmuz 1191 tarihinde Akkay alabildiler. Bunda da en nemli grevi Hal donanmas yapt. Akkadaki mdafilerin dardan yardm almasn nledi. Bu savalarda Ortaan en ileri asker teknolojisi kullanld. Akkann teslim grmeleriyle beraber iki taraf arasnda sulh mzakereleri balad. Sultan adna sulh mzakerelerini kardei el-Melik el-Adil yrtt. Selhaddin ile Richard hibir zaman kar karya mzakereler yapmadlar. Aman verilmesine ramen Akkada esir alnan Mslman mdafilerinden 2.700 kiinin Akka nlerinde Richardn emriyle ldrlmesi bar umutlarn suya drd. Bundan sonra Hallar, Akkann gneyine Askalana doru yrdler. ki taraf arasnda eitli arpmalar oldu. Bunlar arasnda 1 Eyll 1191, 5 Eyll 1191 gnlerinde cereyan eden Kaysariyya ve Arsuf Muharebeleri nemlidir. Hallar Yafaya varnca burann tahkimiyle uratlar. Mslmanlar ise Askalan ykp Kuds tahkim ettiler. Bu arada Akkada kurulan yeni kralln bana Henri II. de Champagne getirildi. Kral Guy, Kbrs kral oldu. Conrad de Montferrant ise Hahalerin bir suikasti sonucu ldrld. Akkann dmesinden sonra Fransa kral Philippe geri dnmt. Hallarn banda Richard kalmt. Hallar, Richard kumandasnda iki defa Kudse yrme teebbsnde bulundular ise de baarszla uradlar. Nihayet uzun mzakerelerden sonra Mslmanlarla Hallar arasnda 1 Eyll 1192 tarihinden balamak zere karada ve denizde yllk bir bar anlamas imzaland. Sur ile Yafa arasndaki dar bir sahil eridi Hallara brakld. Fethedilen dier yerler Mslmanlara kald. Selhaddin ise, anlamadan sonra hudut kalelerini tefti etti. 2 Kasm 1192 tarihinde Dmaka vard. Richard ise, anlama yapldktan sonra Avrupaya hareket etti. Denizde frtnaya tutuldu. talyada esir edilerek hapse atld. 1194 ylnda fidye ile kurtuluncaya kadar esir kald. Selhaddin ise fazla yaamad. Mart 1193 tarihinde Dmakta ld. Yerine olu el-Melik el-Afdal sultan oldu. Selhaddin iyi bir devlet adam ve kumandan olduu gibi imarc, alimleri ve ilmi himaye eden, etrafndan sevgi ve sayg gren bir sultand. Ondan sonra, onun derecesinde sevgi ve sayg gren bir 110

Eyyb sultan gelmedi. Baz kk istisnalar dnda devlet geriledi. Birlii zayflad. Selhaddin devrinde Eyyublerle, Bizansllar, talyan ehir cumhuriyetleri, Anadolu Seluklu Devleti arasndaki ilikiler iyi geti. Devletin denizdeki gc artt. Onun lmnden sonra bu ynlerde de zayflamalar oldu.5 El-Melik El-Adil Devri Yukarda ifade ettiimiz gibi Selhaddinlnce yerine olu el-Melik el-Afdal geti. Zayf bir kii olan el-Afdal etrafndaki dalkavuklarn etkisinde kald. Babasnn etrafndaki deerli devlet adamlarn kstrd. Devleti bu bunalmdan kardei el-Melik el-Adil kurtard. Aslnda Salahaddinin kardei elMelik el-Adili veliaht yapmas akla daha uygundu. Yardmcs durumundayd. el-Afdaln yanndan ayrlan deerli devlet adamlar Msrdaki el-Azizin yanna ya da Halepdeki el-Zahirin yanna gittiler. Bunlarn da kkrtmasyla el-Melik el-Aziz, el-Afdaln elinden Dmak almaya karar verdi, onu Dmakta kuatt. Bunun zerine el-Afdal amcas el-Melik el-Adilin hakemliine bavurdu. el-Adil iki defa el-Afdal kurtard. el-Afdal tutumunu deitirmeyince el-Adil ile el-Aziz anlap 1196 ylnda Dmak el-Afdaln elinden aldlar. Sarhad, ona verdiler. el-Aziz sultan ilan edildi. Ardndan 22 Kasm 1198 tarihinde el-Aziz Msrda ld. Bu srada el-Adil, Mardini kuatyordu. Bundan istifade eden el-Afdal, Msrda idareyi ele ald. Fakat, bu uzun srmedi. el-Adil, yeenleri arasndaki birlii bozdu. Ordunun kendisini desteklemesini salad. 26 Ocak 1200 tarihinde Kahireye girdi. el-Azizin olu el-Mansurun atabeyi oldu. ok gemeden kendisini sultan ilan etti.6 1201 ylnda Salahaddinin oullar birleerek el-Adilin elinden Dmak ve Msr almaya kalktlar ise de baarl olamadlar. ki taraf arasnda yaplan anlama ile el-Adilin Byk Sultan olarak kalmas, byk olu el-Melik el-Kmilin Msr, ikinci olu el-Melik el-Muazzamn Dmak meliki olmas, elAfdale Samsat, Seruc, Kalat Necm (Halfeti), Reslaynn verilmesi kararlatrld. el-Adilin olu elMelik el-Eref Musaya ise, el-Cezire blgesi verildi. Bylece btn Eyyubler el-Adilin sultanln kabul ettiler. el-Adil oullar vastasyla devletin kontroln ele ald. Sadece, el-Melik el-Zahir idaresindeki Halep, onun kontrolnn dndayd. 1202 ylnda Mardin Artuklular da, onun yksek hakimiyetini tandlar. Yine, onun zamannda Eyyubler Dou Anadolu Blgesinde genileme siyaseti takip ederek Ahlat, Erci, Van ele geirdiler. Mu, Bingl, Harput blgelerini idareleri altna aldlar. Grclerle komu oldular. Yine el-Adil dneminde Eyyubler arasndaki birlik bozuldu. Samsat sahibi el-Melik el-Afdal 1205 ylnda Anadolu Seluklularna baland. el-Adilin, Habur ve Nusaybini kendi topraklarna katmas sonucu blgedeki hkmdarlar telaa dtler. Erbil sahibi Gkbr, Musul Atabeyi Arslanah, Halep sahibi el-Melik el-Zahir, Anadolu Seluklu Sultan I. Gyaseddin Keyhsrev arasnda ittifak kuruldu. el-Adil devrinde Eyyubler Kuzey Afrika ile ilgilenmediler. Onun zamannda erefeddin Karaku, Fezzanda Veddan vahasnda Yahya el-Mayork ve Zbbler tarafndan ldrld. Bylece Eyyublerin Msrn batsndaki varlklar sona erdi. Yemende ise, 1197 ylna kadar Tutegin idarenin banda kald. Onun lm zerine yerine olu el-Muiz smail geti. Abbasler aleyhine bir siyaset takip ederek kendisini halife ilan etti. Ancak memluklar, onu ldrerek yerine Sungur adl bir memluku 111

tayin ettiler. Bir mddet sonra onun yerine Sleymanah adl bir memluk geti. Sonunda el-Adilin olu Msr hkmdar el-Melik el-Kmil 1215 ylnda olu Atsz Yemene gnderdi. Blgeyi kontrol altna ald.7 Selhaddin devrinde Hallarla yaplan anlama genellikle onun lmnden sonraki karklk devrinde de devam etti. Gerek el-Adil, gerek Akka kral II. Henri de Champagne bartan yana idiler. el-Adil cihat fikrinden ok hallarla ekonomik ilikilere nem verdi. Salahaddinin ar cmert ekonomik siyasetini brakt. Hazineyi devaml dolu tuttu. Ancak Alman mparatoru VI. Henrinin Hal seferine engel olamad. 1197 yl yaznda douya gelen Alman Hallarla Mslmanlar arasnda arpmalar oldu. Bundan faydalanan el-Adil, Yafay Hallardan ald. 1203 ylnda IV. Hal Seferinin nclerinden Flemenkler ve Franszlar Akkaya geldiler. Kral II. Amauryi savaa ikna ederek Hms, Hama Eyyb beyliklerine aknlar yaptlar. el-Adil, onlara sert cevap vermedi. Venediklilerle anlaarak IV. Hal Seferinin 1204 ylnda stanbulda durmasn salad. Bununla birlikte douya gelen baz Hal gruplarnn kkrtmalaryla II. Amaury karada ve denizde Mslmanlarla mcadele etti. el-Adil ise tavizkar bir siyaset takip ederek IV. Hal Seferinin Filistine uzamasn engelledi. Bundan istifade eden Hallar, Markabdan Yafaya kadarki sahil eridine yeniden hakim oldular. El-Kmil Devri el-Adil 1207 ylnda Trablus Kontluunu anlamaya mecbur ettii gibi, Akkadaki Hallarn hareketlerini kontrol etmek iin bu ehrin ovasna hakim Tur da zerinde mstahkem bir kale ina ettirdi. 1217 ylnda Avusturya Aridk VI. Leopold ile Macar Kral Andria douya geldiler. Akka Kral Jean de Brienne ile Kbrs hal kuvvetlerinin de katlmasyla byk bir ordu ile Tur zerine yrdler. el-Adil mdafaa durumunda kalmakla yetindi. Ertesi yl gelen V. Hal Seferi kuvvetleri Kbrs ve Akkada toplandlar. Bu sefer Hallarn hedefi Msr idi. Hallar, 27 Mays 1218 tarihinde Akkadan hareket ettiler. Nil Nehrinin azndaki Dimyat kuattlar. el-Adil ve olu el-Kmil gerekli tedbirleri almlard. Bu srada el-Adil amda ld. Yerine Msrdaki byk olu el-Kmil geti. Bu srada baz emirlerin el-Kmile komplo kurmasndan endielenen mdafiler Dimyat Hallara braktlar. Fakat, el-Kamil kardeleri el-Melik el-Muazzzam ve el-Melik el-Eref ile ibirlii yaparak glkleri yenmeyi baard. Bu kuatma srasnda bir ara zor durumda kalan el-Kmil, Hallara Dimyatn karl olarak Filistin topraklarn teklif etmi, fakat Hallar buna raz olmayp, eski Kerek-evbek Prinkepslii topraklarn da istemilerdi. amdan ve el-Cezire blgelerinden el-Muazzam ve el-Erefin yardma gelmesinden sonra sava Hallarn aleyhine geliti. Zor durumda kalmalar zerine artsz 29 Austos 1221 tarihinde Dimyat boalttlar.8 el-Kmil akll ve tecrbeli bir kiiydi. Babasnn yrtt siyasetin doruluuna inanyordu. Onun gibi maliyeyi glendirmeye ve Hallarla dosta ilikiler kurmaya nem verdi. Babas, V. Hal Seferi srasndaki kritik gnlerde lm, kardeleri kolaylkla onun sultanln tanmlard. Hallara kar btn gleriyle, onun yardmna gelmilerdi. El-Muazzam Dmak ve etrafnn, el-Eref el112

Cezire ve Dou Anadolunun hkmdarlaryd. el-Muazzam ayn zamanda alim bir kiiydi. Hanef mezhebine gemi, bu mezhebin fkh konusunda eserler vermiti. el-Eref, el-Cezire ve Dou Anadoluda iyi bir siyaset takip etmi, Eyyubleri, blgenin en kuvvetli hakimi yapmt. V. Hal Seferinin kritik gnlerinde blgeyi dier kardelerine brakarak Msrn yardmna komutu. Ancak, hal tehlikesinin ortadan kalkmasndan sonra kardeler arasndaki dayanma yerini srtmeye brakt. Bununla beraber el-Kmil, Hallarla yeni ve uzun bir mcadeleye girimek istemiyordu. Papaln basksyla VI. Hal Seferine kan Sicilya-Alman mparatoru II. Friedrich de, onun gibi sulh taraftar bir kiiydi. 1229 ylnda el-Kmil ile II. Friedrich arasnda zahir kurtarmak iin bir anlama yapld. Uzun mzakerelerden sonra 24 ubat 1224 tarihinde imzalanan bu anlama ile Kudsn idaresi Hallara, etrafndaki arazi Mslmanlara brakld. Hallar, Kuds tahkim etmeyip sadece sivil maksatla kullanacaklard. Bu arada Filistinin dousunda Salt ve Aclun Kaleleri ina edilerek yamac bedevler kontrol altna alnd. el-Kmilin olu Atsz, Yemen ve Hicaz idare etmekteydi. 1229 ylnda Atsz ld. Onun lm zerine naibi Nureddin Ali b. Rasul el-Trmn lkenin idaresini ele ald. Bylece, Yemende uzun mddet devam edecek Rasller hanedan devri balad. Eyyubler bundan sonra Yemen ile ilgilenmediler. Bu arada el-Cezire ve Dou Anadoluda yeni gelimeler oldu. Blgede Eyyubler, Anadolu Seluklular, Grcler arasnda nfuz mcadeleleri devam ediyordu. Grcler, Azerbaycann kuzeyini ele geirdikten sonra Ahlat kuattlar. Fakat yenilgiye uradlar. 1224 ylnda Ahlat sahibi ihabeddin Gazi aabeyi el-Erefe isyan etti. Bunun zerine el-Eref kardeini Ahlatda kuatt. Meyyafarikin dnda, onun elinde olan yerleri ald. 1225 ylnda Celaleddin Mengbert ve Moollar, Kuzey Irak ve Dou Anadoluya geldiler. Celaleddin Mengberti Ahlat ald. Bunun zerine Eyyubler, aralarndaki anlamazlklar halletmeye altlar. 1227 ylnda el-Muazzam ld. Onun yerine olu el-Nasr Davud Dmak meliki oldu. Fakat el-Kmil ile el-Eref aralarnda anlap Dmak Davudun elinden aldlar. Nisan 1229 ylnda el-Eref Dmak meliki oldu. Bu arada Celaleddin Mengberti kumandasndaki Harezmliler Dou Anadolu Blgesinin bir ksmn ele geirdi. Bunun zerine el-Eref ile Anadolu Seluklu Sultan Aleddin Keykubat birleerek 8-10 Austos 1230 tarihinde Erzincan yaknlarndaki Yassemen Ovasnda Celaleddin Mengbertyi ar bir yenilgiye urattlar. el-Eref, Ahlat ve Dou Anadoludaki topraklarn geri ald. Celaleddinin yenildiini renen Moollar geri dnp, onu takibe baladlar. Austos 1231 tarihinde Amid yaknlarnda Celaleddinin ldrlmesi zerine Harezmliler basz kaldlar, ou Anadolu Seluklu Sultan Aleddin Keykubadn hizmetine girdiler. Celaleddini takip eden Moollar blgeyi yamaladlar.9 Bundan sonra, Harezmlilerin katlmasyla kuvvetlenen Aleddin Keykubad ile el-Kamilin aralar ald. Zira, el-Kmil 1232 ylnda Gneydou Anadolu Blgesinde yeni dzenlemelere girimi Amid ve Hsn- Keyfa Artuklu Beyliine son vermiti. Bunun zerine Artuklu beyleri Aleddin Keykubaddan yardm istediler. Keykubad, Gneydou Anadolu Blgesine girdi. Urfa, Harran ehirlerini muhasara 113

etti. Ardndan Dou Anadolu Blgesinin merkezi durumundaki Ahlat kuatmaya balad. Bunu duyan el-Kmil, Haziran 1234 tarihinde Gneydou Anadolu Blgesine geldi. Fakat, dier Eyyb hkmdarlarnn ou el-Kmili desteklemiyordu. Blgedeki tabii imkanlar iyi deerlendiren Anadolu Seluklu kuvvetleri el-Kmilin Toroslarn kuzeyine gemesini engellediler. el-Melik el-Eref ve dier Eyyb hkmdarlarndan bekledii destei gremeyen el-Kmil, Msra dnmek zorunda kald. Anadolu Seluklular Ahlat, Harput, Siverek, Urfa ve Harran aldlar. El-Kmil 1235 yl sonlarnda tekrar el-Cezire blgesine geldi. Siverek, Urfa ve Harran geri ald. Douda kendisine ait olan topraklarn idaresini olu Necmeddin Salihe brakt. Anadolu Seluklular 1237 ylnda tekrar blgeye girdiler. Nusaybine kadar indiler. Bu srada Moollar blgeye dnmt. Ardndan 1237 yl Haziran ay balarnda Alaeddin Keykubad ld. Yerine olu II. Gyaseddin Keyhsrev geti. Necmeddin Salih Devri II. Gyaseddin Keyhsrev ile Harezmlilerin aras pek gemeden ald. Onun yanndan ayrlan Harezmliler, el-Kmilin, el-Cezirenin idaresini brakt olu Necmeddin Salihin hizmetine girdiler. Bu arada 27 Austos 1237de Dmak Meliki el-Eref, ardndan 11 Mart 1238de el-Kmilin lm Eyyubler Devletinin yeni bir karklk dnemine girmesine sebeb oldu. Eyyb hkmdarlar iki kampa ayrldlar. nce el-Kmilin veliahti ve kk olu II. el-Adil Msrda sultan ilan edildi. Ardndan emirler II. el-Adili tahttan indirip Hsn- Keyfada bulunan el-Kmilin byk olu Necmeddin Salihi Kahireye ardlar. Harezmlilerinde desteiyle Necmeddin Salih Aralk 1238 tarihinde nce Dmakta idareyi ele almt. Ardndan Kerek sahibi el-Nasr Davudun eline esir dt. Kumandanlar ve melikler arasndaki rekabet, onu kurtard. Nihayet 13 Mays 1240 tarihinde Necmeddin Salih adna Msrda hutbe okundu. 17 Mays gn Kahirede tahta kt. Bu srada merkez idarenin beylikler zerinde otoritesi kalmamt. Halep ve Hms Beylikleri Anadolu Seluklularna tabi idiler. Anadolu Seluklularnn 1243 ylnda Ksedada yenilmesine kadar sadece el-Cezire, Hms, Amid ve Hsn- Keyfada Necmeddin Salih adna hutbe okunuyordu. Kseda Savandan sonra blgede Anadolu Seluklularnn nfuzu krld. Bu sefer Halep Beylii merkeze rakip kt. Bu arada Dmak, Eyyublerden madeddin smailin eline gemiti. Halepliler, Hmsllar, Dmak ve Kerek Beylikleri, Necmeddin Salihe kar cephe almlard. Hatta Hallarn yardmn salamak iin Sayda, Taberiye, Safed, Kevkeb, Kuds ve Askalan Hallara vermilerdi. Sadece Hama Beylii merkeze sadk kalmt. Bu durum karsnda Necmeddin Salih, mttefikleri Harezmlileri yardma ard. Filistine gelen Harezmliler, Msrdan gelen Necmeddin Salihin ordusuna katldlar. 20 Ekim 1244 tarihinde Gazze yaknlarnda meydana gelen kanl savata Necmeddin Salih, Eyyub-Hal ittifak karsnda byk bir zafer kazand. Kuds, Askalan, Taberiye, Dmak gibi byk merkezleri ele geirdi. Bu srada Avrupada VII. Hal Seferi iin hazrlklar yaplmaktayd. Necmeddin Salihin Haleb ve el-Cezire ile uraacak zaman yoktu. 1248 ylnda Fransa Kral IX. Louis gerekli hazrlklar yaptktan 114

sonra Austos 1248 tarihinde douya hareket etti. Kbrs ve Akkadaki hazrlklardan sonra 2 Haziran 1249 tarihinde Hallar, Nil nehri azndaki Dimyat kuattlar. Ksa bir kuatmadan sonra ehri ele geirdiler. Sultan Necmeddin Salih karargahn Mansuraya tad. Msr halk, Hallarla arpmalara baladlar. Hallara kar mevzi baarlar elde ettiler. Dmak kuvvetleri de, Sayday Hallardan aldlar. Durum bu vaziyette iken 23 Kasm 1249 tarihinde Sultan Necmeddin Salih vefat etti. Ei ecereddrr idareyi ele ald. Sultann lmn gizledi. Bu srada Hsn- Keyfada bulunan byk olu el-Muazzam Turanah idareyi ele almas iin Mansuraya davet etti. Bu srada Hallar Mansuraya kadar ilerlemilerdi. Sultann lmn duyan Hallar, Cont dArtois kumandasnda 9 ubat gn Mslman ordugahna saldrdlar. Ordu kumandan Fahreddin b. eyhluyuh arprken ehit dt. Bunu renen Hallar topluca saldrya getiler. Sultann sarayna kadar ilerlediler. Bunun zerine, Baybarsn da aralarnda bulunduu Necmeddin Salihin memluklar aniden kar hcuma geerek aralarnda Cont dArtoisin bulunduu 1000 kadar valyeyi ldrdler ve dman pskrttler. 11 ubat gn IX. Louis yeni bir saldr balatt ise de geri ekilmek zorunda kald. Bylece, Hallar zor duruma dtler. 21 ubat gn Sultan Turanah Mansuraya geldi. Bundan sonraki savalar Hallarn aleyhine geliti. 7 Nisan gn IX. Louis maiyetiyle birlikte esir alnd. Bundan sonra iki taraf arasnda yaplan mzakerelerden sonra bir anlama imzaland. Hallar Dimyat boaltacaklar, ar bir sava tazminat deyecekler, buna karlk IX. Louis maiyetiyle birlikte serbest braklacakt. Babasnn memluklerine iyi davranmayan Sultan Turanah 30 Nisanda ldrld. Bylece Msrda fiili olarak Memluklar devri balad. Nihayet 7 Mays 1250 gn Dimyat, Mslmanlar tarafndan geri alnd. 8 Maysta IX. Louis serbest brakld, Akkaya gitti.10 Turanahn ldrlmesi zerine babasnn dul ei ecerddrrn sultan olmas ve Memluklardan zzeddin Aybekin ordu kumandan olmas kararlatrld. ecerddrr 80 gn sonra zzeddin Aybek ile evlendi. Aybek iin sultanlktan vazgeti. 3 Temmuz 1250 tarihinde Msrda Eyyubler devri sona erdi, Memluklar devri balad. Ancak, Filistin ve am blgelerindeki Eyyb beylikleri, bunu kabul etmediler. Halep Meliki II. Nasr Salahaddinin etrafnda birletiler, onu sultan ilan ettiler. 30 Eyll 1251de Kahirenin dousunda yaplan Abbase Savan bile kazandlar. Fakat sava tecrbesi az olan II. Nasr Salahaddin, bunu deerlendiremedi. Memluklar, eria Nehrine kadarki Filistini geri aldlar. Nihayet Abbas Halifesi el-Mstasmn aracl ile iki taraf arasnda anlama saland. Bu anlamaya gre eria Nehri ile Nablusa kadar Msr ve Filistin Memluklarn elinde kalyordu. Geri kalan am, el-Cezire topraklar Eyyublerin oluyordu. Bundan sonra Sultan Aybek ile dier memluklarn aras ald. Aybekten ayrlarak Aktay ile ama gittiler. Eyyublerin hizmetine girdiler. Aybekin memluku Kutuz bu srada gcn arttrd. 655 ylnda Aybek ile ecerrddrr ldrldler. Aybekin olu Nureddin Ali sultan, Kutuz ise onun naibi oldu. Kutuz, Msrdan ayrlan Memluklar geri ard. Bunlar, Hulaguya kar gevek ve korkak bir siyaset gtt iin II. Nasr Salahaddini sevmiyorlard. Hulagu ise 1258 ylnda Badad aldktan 1259 ylnda Meyyafarikini ve el-Cezire blgesini ele geirmiti. 1260 yl balarnda el-Nasr 115

Salahaddinin elindeki Halepi ardndan Dmak ald. Ketboa Noyan kumandasndaki byk bir gc amda brakarak rana dnd. Moollar Gazzeye kadar gelmilerdi. Msr tehdit ediyorlard. Bunun zerine Kutuz bakanlndaki Memluklar, Moollarla savamaya karar verdiler. 3 Eyll 1260 tarihinde Ayn- Caltta, ardndan 6 Eyll 1260ta Beysan yaknlarnda Moollar yendiler. Moollar, am brakp, Fratn dousuna ekildiler. Moollarn yenildiini duyan Hulagu yannda bulunan Eyyb Sultan II. Nasr Salahaddini ldrtt. Onun lmyle Eyyubler Devleti sona erdi. Bununla beraber Eyyublerin Hama ve Hsn- Keyfa kollar devam ettiler. Hama Eyyubileri 1342 ylnda son melikleri Ebul-Fida ile tarih sahnesinden ekildiler. Hsn- Keyfa Eyyubleri 1462 ylnda Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan tarafndan ortadan kaldrld. Hatta baz beyleri Osmanllar devrine kadar yaadlar. Memluklar ise, Moollarn yenilmesinden sonra Birecike kadarki am topraklarn geri aldlar. Ayn- Calt zaferinden sonra Kahireye dnnce Kutuz ldrld. Yerine el-Melik el-Zahir Baybars Memluklar Devletinin sultan oldu.11 Tekilat Eyyubler Devleti, Trk tarihinin en nemli dnemlerinden birini temsil eder. Bu devlet ile Arap lkelerindeki Trk hakimiyeti, Irak ve Suriyenin dna yaylm, Msr, Filistin, Hicaz, Yemen, hatta Kuzey Afrika ile Sudann bir ksm Trklerin hakimiyetine girmitir. Osmanllarn geliiyle bu Trk hakimiyeti I. Dnya Sava sonuna kadar devam etmitir. dari ve Siyasi Tekilat Eyybler Devleti merkeze bal vilayetlerden, eyaletlerden, emirliklerden ve tbi

hkmdarlklardan meydana gelen bir sultanlkt. Devlet, eriat hkmleri, el-ahkms-sultniyye denilen devlet adamlarnn idari kararlar, rf ve adetlerden meydana gelen bir hukuk sistemiyle ynetiliyordu. Devlet tekilatnn banda byk sultan, hanedana mensup melikler, emirler (beyler) ve vezirler vard. Devlet messeseleri Zeng Devleti ile Fatmi Devletinden miras alnan kurumlarn karmndan meydana geliyordu. Selhaddin Eyyb, Zengler ve Fatmilerden devrald messeselerde baz dzenlemeler yapmtr. Onun tarafndan meydana getirilen bu sistem ana hatlaryla Memlklar Devletinin sonuna kadar devam etmitir. Devletin eitli blgeleri arasndaki idari ve kltrel farkllklar, daha nceki iki devletin idari yaplarndaki farkllktan ileri geliyordu. Msrda smiliyye Mezhebine ait messeseler kaldrlarak yerlerine Snn messeseler konmu Zengler Devletinin askeri ve Snn tekilatna uydurulmutur. Nreddin Mahmud Zeng zamannda Halep ve Dmak devletin merkezleri iken Selhaddin devrinde Halebin yerini Kahire alm, Dmak ve Kahire devletin merkezleri haline gelmi, el-Melikl-Kmil devrinden itibaren de devlet merkezi Kahire olmutur. Eyybler, lkenin tamamnda ikt (timar) sistemini yaygnlatrmlard. Tb hkmdarlklarla emirliklerin byk ksm Nreddin Mahmd devrindeki ailelerin elindeydi. Selhaddin Halep, Balebek, Hama, Hms, Yemen emirliklerini kurdu; el-Melikl-dil zamannda Hsnkeyf, Meyyfrikn ve Kerek emirlikleri meydana getirildi. Emrler sultann kard bir menurla tayin ediliyordu. Menurdaki 116

artlara uyduklar srece sultan onlara dokunamazd. Sultann veya emrin lm halinde menur yenilenirdi. Emrlerin hakim olduklar topraklar babadan oula miras kalrd. Bunlar i ve d ilerinde devlete bal idiler. Tbi hkmdarlarn ball ise sadece d ilerinde sz konusuydu. Devlete kar dmanca tavr almadklar ve aradaki anlamaya sadk kaldklar srece sultan onlarn haklarna riayet etmek zorundayd. Hutbede ve parada sultann ad geerdi. Tb hkmdarn lkesinde ise hutbede ve parada sultann adndan sonra, tbi hkmdarn ad da zikredilirdi. Devlete dorudan bal emrler ise bu hakka sahip deillerdi. Merkezdeki idari tekilatn ayns tbi hkmdarlklarda ve emrliklerde de vard. Eyybler, sar zemin zerinde krmz kartal armas tayan bayra Zengilerden almlard. Eyybler melez bir aile olmakla beraber devlet her ynyle bir Trk devletiydi. Bu hususa Selhaddine yazlan iki kasidede ak olarak iaret edilmitir. Bunlardan biri, Halepin fethi dolaysyla yazlan, Arap milleti Trklerin devletiyle yceldi. Ehl-i salbin davas Eyybun olu tarafndan perian edildi beytiyle balayan kaside12 dieri ise Akknn fethi mnasebetiyle yazlan ve, Allaha hamdolsun ki Hal devleti zelil oldu. Trklerle slam dini yceldi beytiyle balayan kasidedir.13 Bu dnemdeki dier Trk devletlerinde olduu gibi Eyyblerde de devlet hnedann ortak mlk saylyordu. Hnedan mensubu emrler melik nvann alyor, protokolde tbi hkmdarlarla ayn seviyede tutuluyordu. Devlet ana karakteriyle asker bir devletti. Hnedan mensuplarndan sonra en yksek idari yetkiye askerler arasndan yetien emrler sahipti. Bir kimsenin emr olabilmesi iin asker nitelikler yannda yksek idarecilik vasflarna da sahip olmas gerekirdi. Sultann nibleri, valiler, kale kumandanlar emrler arasndan tayin edilirdi; emirlik bir anlamda hkmdarln uzants demekti. Bundan dolay emrlerin ou Trklerden seiliyordu. dareci ve asker snf Araplardan, ranllardan, Hristiyan ve Yahudilerden teekkl eden ktipler snf takip ediyordu. Brokrasi ve maliye bunlarn elindeydi. Bunlardan sonra ulem snf geliyordu. Ulem snf devletin siyasetinde ve kamuoyunun olumasnda sz sahibiydi. Daha sonra tccar ve serbest meslek erbab ile byk arazi sahipleri geliyor, en alt tabakay ise kk iftiler, obanlkla geinenler, cretliler ve ortaklk yapanlar tekil ediyordu.14 Devletin banda bulunan sultann parada ve hutbede ad getii gibi sarayn veya otan kapsnn nnde gnde be defa nevbet alnrd. Sultann kard emirler kanun hkmndeydi. Ancak yetkileri eriatla ve idar geleneklerle snrlyd. Sultan savalarda bakumandanlk yapar, Drladlde haftada iki defa ikayetleri dinlerdi. nemli kararlar ulemdan fetva alarak ve istiare meclisine danarak alrd. Ota ve izmesi krmzyd. el-Melikl-dil devrinden itibaren sultann alaynn nnde giye tanmaya balanmtr. Sultann dnda lkenin eitli blgelerinde hanedan yelerinin byklerinden ve nemli emrlerden meydana gelen ikinci derecede hkmdarlar vard. Bu sebeple baz kaynaklarda devletin bandaki sultana byk sultan denilmektedir. Sultan baehirde kald zaman saraynda otururdu. Selhaddin, Kahirede ina ettirdii Kalatlcebelin ierisinde sultan iin saraylar yaptrmaya balam, bu binalar I. el-Melikl-dil

117

devrinde olu Kmil tarafndan tamamlanmtr. Eyyb saray, Osmanllarn sonuna kadar Msrda sultanlarn ve valilerin ikametgh olarak kullanlmtr. Saraydaki grevlilerin en nemlileri stdddr, hcib, silhdr, mrhur, devdr, tatdr, ve avutur. Sultann idaredeki en byk yardmcs veziriydi. Vezirler genellikle brokratlardan tayin edilirdi. Vezirliin alametleri arasnda, divit, hokka ve sark bulunurdu. Sultandan baka ikinci derecede hkmdarlarn da vezirleri vard. Devletin yazmalar Dvn el-n tarafndan yaplrd. Sultann fermanlar, menurlar, mektuplar bu divandan kard. Divann bakanlar slbu gzel olan edip kiilerden seilirdi. Bunlar arasnda Kdil-Fdl, Ziyeddin bn el-Esr gibi byk edipler vard. Dvn- ndan kan evrak nemine gre eitli ebatta katlara yazlr ve sultann turasn tard. Devletin istihbarat ve posta ileri de Dvn- nya balyd, dolaysyla vezir bundan da sorumluydu. Eyyblerde kuvvetli bir haberleme ve posta tekilat mevcuttu. Sivil idaredeki nemli grevlilerden biri de sultann hazinedardr. Hazinedar has hazine ile ilgilenirdi. Buradan sultan tarafndan datlan bahiler, hilatler, hediyeler ve saray masraflar karlanrd. Kale kumandanl yapan valiler bu devirdeki nemli grevliler arasnda yer alyordu. Bunlar askerler arasndan tayin edilirdi. Reisler de bu dnemdeki nemli memurlardandr. Her cemaatn ve her meslek sahibinin bir reisi vard. Bu reislerin en nemlileri, seyyidlerin ve eriflerin reisi olan nakbleraf ile resletbb idi. Baz ehirlerin banda halkn ileriyle uraan yerli bir reis bulunurdu. Bu reis vali ve belediye bakan durumundayd. Selhaddin devrindeki Halep ve Sincar reisleri bunlar arasndadr. Yahudi ve Hristiyanlarn da reis denilen cemaat bakanlar mevcuttu. hneler ve muhtesibler de nemli devlet grevlilerindendi. hne emrler arasndan, hemen hemen bugnk belediye reisi grevini yapan muhtesib ise sivillerden tayin edilirdi. Selhaddin devrinde bu grevde bulunan Abdurrahman b. Nasr e-eyzer Nihyet el-rtbe f taleb el-hisbe adnda deerli bir eser yazmtr. hne daha ok valinin ve garnizon kumandannn grevini yapard. Bu dnemdeki nemli idari memurluklardan biri de elilikti. Eliler genellikle ilmiyeye mensup kiilerden seilirdi. Askeri Tekilat Selhaddin, cihad fikrini canl tutmak ve Kuds Hallardan geri almak iin kuvvetli bir ordu bulundurmu, devletin gelirinin byk ounluunu askeri maksatlar iin harcamtr. Eyybler dnemi boyunca hal tehlikesi daima mevcut olduundan hi bir hkmdar ordu mevcudunu azaltamamtr. Selhaddin, kara ordusunun yannda donanmaya da byk nem vermitir. Onun devrinde donanmann mali ileriyle uraan Dvn el-ustl kurulmu (572/1176-77), fakat daha sonra gelen Eyyb hkmdarlar donanmay ihmal etmilerdir. 118

Kara ordusunun esasn iktl svari birlikleri meydana getiriyordu. Bu svariler tavi (memlk) ve kara gulm diye iki ksma ayrlyordu. Hepsi svari olan memlkler Eyyb ordusunun muharip snfn meydana getiriyordu. Genellikle Trk aslndan gelen memlkler kendilerini yetitiren emre nisbet edilirlerdi. Eyybler dneminde memluk asker says artarak devam etmi, sonunda elMelik el-Slih Necmeddin Eyybun Bahr Memlkleri devletin idaresini ele geirerek Memlk Devletini kurmulardr. Bu dnemde piyade askeri genellikle kalelerin muhasaras ve mdafaasnda istihdam edilirdi. Mslmanlar oku, Hallar mzra iyi kullanyordu. Mslmanlarn zrhlar hafif ve atlar evik, Hallarn zrhlar ar ve atlar daha glyd. Denizde Hallar, karada Mslmanlar stndler. Eyybler devrinde asker ikt sistemi yaygn hale gelmiti. Eyybler bu sistemi Zenglerden, onlar da Seluklulardan almlard. Sultan bir blgeyi bir emre ikt eder, emr de bu iktdan askerlerine dirlik datrd. Bu sistem devaml hazr asker bulundurmann yannda, topraklarn ekilip biilmesini de salard. kt alan her emr belirli miktarda asker beslemek ve devletin sava giderlerine katkda bulunmakla mkellefti. Askerlere iktlarn Dvn el-cey denilen asker maliye tekilat datrd. Baz askerler ise maalarn devletten nakit olarak alrlard. Bir emrin ikt asker giderlerine yetmezse devlet kalan ksm karlard. Daimi askerlerden baka devletin milis kuvvetleri de vard. Bunlar ihtiya halinde askere arlrd. Askerlik en krl mesleklerden olduu iin talibi ok olurdu. Savalara gnlller de katlabilirdi. Askerlerin maalar ayn olsun nakd olsun el-dnr el-cnd denilen itibar bir birim zerinden denirdi. Selhaddin Eyybnin daimi ordusu 13.000 kii civarnda olup sava zamanlar dnda Eyyb ordusu bu sayy amamtr. Ordu tulb denilen birliklere ayrlrd. Kdil-Fdldan yaplan bir nakle gre tulb ouzca bir kelimedir. Her tulb 100 kii civarnda olup ayr ks ve sanca vard. Sava annda ordu ncler, sa ve sol kanatlar, merkez, artlar olmak zere be ksma ayrlrd. Hcum mfrezelerine cliyye, dmanla temas halinde olan nclere yezek denirdi. Savatan kaanlarn iktlar ellerinden alnrd. Ordunun zerdhne denilen bir silah deposu ve bir de ars bulunmaktayd. Silah dahil askerler iin gerekli her ey bu arda satlrd. Zerdhne, sultann atlarnn beslendii stabl ve ordu ars, sefere orduyla beraber giderdi. Makrz, Selhaddinin Akk nndeki ordu arsnda 7000den fazla dkkan olduunu syler.15 Bu dnemde ateli silah olarak neft kullanlrd. Kaplar iinde ve el bombas eklinde atlan neftin uan eitleri de vard. Orduda kullanlan dier silahlar ok, yay, kl, kalkan, balta, grz, topuz, sapan idi. Mancnk, arrde, hcum kulesi, koba ve neft genellikle kale muhasaralarnda kullanlrd. Zenberek ve arh denilen ve birden fazla ok atan yaylar vard. Bu devirde silahlarla ve ordu donanmyla ilgili iki nemli eser yazlmtr. Bunlarn biri, Mard b. Ali el-Tarassnin Tebsirat erbb el-erb f keyfiyyet el-nect fil-hurb minel-esv (Ayasofya, nr. 2848 mkerrer), dieri Herevnin et-Tezkiretl-Hereviyye fil-hiyelil-harbiyye adl eseridir. Askerler balarna sarksz sar kelteler giyerler, zlfleri bunlarn altndan sarkard. Ordunun mali ilerini Dvn el-cey yrtrd. 119

Donanmada bulunan eitli gemilerin en ok kullanlan n idi (ekdir-galeri). Yk ve hayvan tamak iin yaplan butsa, tarde, hammle denilen gemiler zaruret halinde sava gemisine evrilebilirdi. Ayrca harrka ad verilen bir tr ate gemisi vard. Kara savalarnda kullanlan btn silahlar deniz savalarnda da kullanlrd. Adl Tekilat Adliye tekilatnn banda kdlkudt bulunurdu. Kdlkudt sultan tarafndan tayin edilir., o da dier kadlar tayin ederdi. Genellikle btn mezhep mensuplarnn kadlar vard. Bakadlar fii Mezhebine mensuptu. Sultan gerekli grrse baz nemli merkezlere dorudan doruya kendisi de kad tayin ederdi. Kazasker ise ordunun adl ileriyle urard. Sultann ikayetleri dinledii mezlim mahkemesi onun bakanlnda haftada iki gn Drladl, Nreddin Mahmd zamannda Dmakta kurulmu, Selhaddin ve ondan sonraki hkmdarlar devrinde Kahire, Halep ve dier yerlerde bu messesenin birer rnei meydana getirilmitir. lim ve Kltr Hayat Eyybler devri eitim ve retim bakmndan slam tarihinin son derece parlak bir dnemini tekil eder. Seluklular tarafndan Suriyede almaya balanan medreseler Nreddin Mahmud zamannda yaygn hale getirilmiti. Eyybler ile Msra, Hicaza ve Yemene giren medreselerde fi, Hanef, Hanbel fkh okutuluyordu. Baz medreseler iki mezhebe gre retim yapard. Eyyblerin sonlarnda ise Snn drt mezhep zere retim yapan medreseler ald. Medreselerin yan sra Drlhadis ve Drlkuran da vard. lkretim mahalle mekteplerinde (kttb) yaplyor, riyz ve tabii ilimler genellikle zel derslerde retiliyordu. Bu devirde gzde olan tp retimi daha ok hastanelerde zel derslerle veriliyordu. slam tarihinde tp retimi yapan medrese ilk defa bu dnemde Resletbb, Mhezzebddin el-Dahvr (. 62871230) tarafndan kurulmutur. Medreselerdeki hocalar ve talebe devlet tarafndan himaye ediliyordu. Ayrca medreseler iin birok vakf tahsis edilmiti. Eitim ve retim masraflarnn byk ksm bu vakflarca karlanyordu. Selhaddin devrinde Dmakta krkn stnde, Halep ve Kahirede on beerden fazla medrese vard. Eyyblerin sonlarnda Kahire ve Msrdaki medreselerin says giderek artarken medrese mimarisinde de gelimeler oldu. Genellikle iki eyvanl olarak yaplan medreseler, el-Melik el-Salih Necmeddin Eyyb zamannda drt eyvanl olarak yaplmaya baland. Bugn Gneydou Anadolu, Kuzey Irak, Suriye, Filistin ve Msrda Eyybler devrinden kalma pekok medrese bulunmaktadr. Medreselerin bamderrisleri sultan tarafndan tayin edilirdi. Btn eitim kurumlar kdlkudta balyd. Ayrca, camilerde, tekke ve zaviyelerde de retim yaplyordu. Medreseler genellikle talebelerin barnd, camiler ise retimin yapld yerlerdi. Tp gibi pratik gerektiren ilimler hastaneler ve tp medreslerinde retiliyor, hastanelerde yaplan uygulamalarla da retim destekleniyordu. Bu devirde

120

tp retiminde pratik ok gelimiti. Tabip ve talebeler toplu halde hastalar dolar, durumlar hakknda konsltasyon yaparlard. Eyybler devri sosyal hizmet kurumlar asndan slam tarihinin en parlak devirlerinden biridir. Bunlarn banda gelen hastahaneler halka cretsiz salk hizmeti vermek iin tesis edilmitir. Dnya tp tarihinde ilk klinik Dmaktaki Nreddin Mahmud Hastahanesinde kuruldu. bn Cbeyr Dmakta iki hastahanenin bulunduunu ve bunlarn Mslmanlarn iftihar edecei kurumlar olduunu syler.16 Bu devirde Musulda drt, Harran, Halep ve Dmakta ikier, Kahire, Kuds ve skenderiyede birer hastahanenin hizmet verdii bilinmektedir. Bunlardan Dmaktaki Nreddin Mahmud Hastahanesi ile Kahiredeki Salh Hastahanesinin binalar zamanmza ulamtr. Bu devirde kimsesiz ocuklarn ve fakirlerin barnmas iin yurtlar yaplmtr. Nureddin ve Selhaddin ile Erbil sahibi Kkbrinin bu konudaki gayretlerinden kaynaklarda sz edilir. Nureddin, Dmakta Maribten gelen talebelerin barnmas iin evler tahsis etmi, geimleri iin vakflar kurmu, yolcular ve tccarlar iin hanlar ve kervansaraylar yaptrmt. Dier Eyyb hkmdarlar ve zamann ileri gelenleri de pek ok hayr kurumu tesis etmilerdir. bn Hallikn, bunlardan Kkbri tarafndan Erbilde yaptrlan hayr kurumlar hakkna bilgi verir.17 Medreselerin yaygn hale gelmesi sonucunda bu dnemde ktphanelerin says da artmtr. Nreddin devrinde Halep ve Dmak gibi ehirlerde nemli koleksiyonlar vard. Halep Camii, Dmaktaki Emeviyye Camii ve Nreddin Mahmd Hastahanesinde bulunan koleksiyonlarla mid Ulucamii koleksiyonlar bunlar arasndadr. Eyyblere Msrda Fatmilerden zengin bir saray ktphanesi kalmt. Bu ktphanede 120.000 cilt civarnda deerli yazmann bulunduu kaydedilir.18 Selahaddinin veziri Kdil-Fdl ile kardei Abdlkerm byk ktphaneler kurdular. Bu ktphanelerde yaklak 125.000 cilt kitap bulunuyordu. sme b. Mnkzn Hallar tarafndan ele geirilen ktphanesi 4000 cilt, Selhaddinin bakatibi Muvaffakuddin Esad b. Matrnn ktphanesi 10.000 ciltti. Bu devirde Tceddin Ebl-Ymn el-Kind ve Tceddin el-Bndehnin de deerli koleksiyonlar vard. el-Melik el-dil ve el-Melikl-Kmil dnemlerinde Resletbb Mhezzebddin ed-Dahvrn ktphanesi ok mehurdu. Ykt el-Hamev ile bn el-Kftnin de deerli eserler ihtiva eden ktphaneleri bulunuyordu. Hamada da bir ktphane vard. Yine bu devirde Dmakta Kellse yanndaki el-Melik el-Eref Trbesinde deerli bir koleksiyon mevcuttu (bu koleksiyonun fihristi Ftih, nr. 5433, vr. 246a-270ada bulunmaktadr). Eyybler devri ilim ve edebiyat bakmndan parlak bir dnemdir. Bata Selhaddin olmak zere Eyyb hkmdarlarndan bazlar ilimle megul olmular, aralarndan Bri, Behram ah gibi airler, el-Melik el-Mansr, el-Melik el-Muazzam ve Ebl-Fid gibi deerli eserler yazan alimler kmtr. Eyybler dneminde ilim hayat bakmndan Dmak ve Kahire, Badat geride brakmtr. Bu blgeye gelen alimler arasnda Badatl, Horasanl, Trkistanl, Endlsl olanlar vard. Aleddin elKsn, Kutbuddin el-Nbr, Ebl-Ymn el-Kind, mdddin el-sfahn, Abdllatf el-Badd, Muhyiddin bn el-Arab, ehbeddin el-Shreverd ve bn el-Baytr gibi alimleri bunlar arasnda 121

saylabilir. bn Cbeyr, Maribli talebelere Douya gitmeyi tavsiye ederken orada yabanc rencilere ayrlm birok hayr kurumu bulacaklarn sylemektedir.19 Bu uygun ortamda pek ok alim yetiti ve bunlar eitli konularda deerli eserler yazdlar. nce Suriyede oluan bu ortam Selhaddin ile Msra intikal etti. Bu devirde toplum hayatnda hadisilerin ve fakihlerin nemli yeri vard. Bu alimler ve bir dereceye kadar da mutasavvflar kamuoyunun olumasnda etkin bir rol oynamlardr. En ok rabet gren ilim dallar Kuran, hadis ve fkht. bn Askir, Ebu Tahir el-Silef, Hfz Abdglgn, Mecdddin bn el-Esr ve Mnzir hadis sahasnda: Aleddin el-Ksn, bn Ebu Asrn, Baheddin b. eddd, bn Kudme el-Makdis, el-Melik elMuazzam ve zzeddin bn Abdsselm fkh alannda yetien sekin alimlerdendir. Eyyb ailesine mensup alimler fi mezhebindendi. Sadece, el-Melik el-Muazzam Hanef mezhebine gemi, bu mezhebin fkhna gre eserler yazmtr. Eyybler dneminde tasavvuf da ok gelimi, baz tarikatlar bu devirde kurulmutur. Mutasavvflarn tertip ettii semlara Selhaddin Eyyb ve Muzafferuddin Kkbrinin katld bilinmektedir. Nreddin ve Selhaddin mutasavvflar korurlard. Bu devirde, doudan ve batdan birok mutasavvf Eyyb topraklarna gelmitir. Bunlar arasnda Lisnddin el-Belh, mdddin Ebl-Feth mer b. Ali b. Muhammed b. Hamyye ile Muhyiddin bn el-Arab zikredilebilir. Nureddin Mahmud, bn Hammyeyi eyhyh tayin etmiti. Dmaktaki Smeystiyye Hankahnn eyhi olan bn Hammyeden sonra yerine oullar Sadreddin ve Tceddin gemi, ayrca Kahiredeki Salhiyye Hankahnn eyhliini yapmlardr. Bu dneme damgasn vuran iki mehur filozofmutasavvf ehbeddin el-Shreverd ile Muhyiddin bn el-Arabdir. Eyybler devrinde Arapa sahasnda eser veren pek ok alim yetimitir. Bunlarn en nemlileri bn Berr, el-Belat, Ebl-Ymn el-Kind, Abdullatif el-Badad ile bn Yatir. bn Berr, Cevhernin elShhu el-luasna ciltlik bir zeyil ve ayrca eitli risaleler yazmtr. Aslen Badatl olan EblYmn el-Kind, Eyybler dneminde yetien en byk dil hocas olup sultanlarn ou ondan Arapa okumutur. Arap nesir ve iiri Eyybler dneminde en parlak devirlerinden birini yaamtr. Bu dnemde sanatkrane nesirde Kdil-Fdl, mdddin el-sfahn ve Ziyeddin bn el-Esir gibi slupular yetimitir. Bunlardan Kdil-Fdla nisbeten daha sonralar sanatkrane nesre baz edipler Snat el-Fdl demilerdir. Bu devirde yetien bir dier edip de menmt (ryalar) yazar el-Vehrndir. Ktib mdddin el-Isfahnnin bir iir antolojisi olan Hardet el-kasr ve tarihe dair kitaplar, bn Cbeyrin er-Rhlesi, sme b. Mnkzn Kitb el-tibr ve Abdllatf el-Baddnin Msrn corafyas, sosyal ve iktisadi durumu hakknda bilgi veren eseri el-fde vel-itibr bu devrin en gzel nesir rneklerindendir. Ziyeddin bn el-Esr de edebi sanatlar konusunda eserler yazmtr. Eyyb devlet adamlar air ve edipleri himaye etmilerdir. Bu dnemde sme b. Munkz, mdddin el-Isfahn, bn Senlmlk, bn Uneyn, el-Cilyn, Muhammed b. Sad el-Bsr, Muhyiddin bn el-Arab, Ebl-Hseyin Ahmed b. Muhammed et-Tilimisn ve bnl-Frz gibi byk 122

airler yetimitir. bn el-Arab ve bn Senlmlk ayn zamanda mveaht (ark) dalnda da mehurdurlar. sme b. Munkz, Muhammed bns-St musammat ve mveah dalnda iir yazdlar. Bu devirde Hallarla yaplan savalar ve kazanlan zaferler iirin en nemli konularn tekil etmitir. Eyybler devri tarih ilmi bakmndan ok verimli bir dnem olmutur. Nureddin ve Selhaddin devirlerinde Suriyede balayan tarih ilmi alanndaki uyan zamanla Msra intikal etmitir. Bu dnemde siyasi tarih, biyografi, ilimler tarihi alanlarnda deerli eserler kaleme alnmtr. nemli tarihiler arasnda Ebl-Ksm bn Askir, sme b. Munkz, Kdil-Fdl, mdddin el-Isfahn, zzeddin bn el-Esr, Baheddin bn eddd, Ykut el-Hamev, bn el-Kft, Sbt bn el-Cevz, bn elAdm, Eb me, bn Vsl, bn Hallikn, zzeddin bn eddd, bn Ebu Usaybia gibi her biri slam tarihiliinde nemli bir yere sahip kiiler vardr. Bu ilim adamlar siyasi tarih ve biyografi alannda eserler yazmlardr. mdddin el-Isfahn, zzeddin bn eddd, Baheddin bn eddd, ve bn Vsln eserleri Eyybler tarihi bakmndan ok nemlidir. bn el-Esr ve Sbt bn el-Cevznin eserleri de btn slam tarihi ve zellikle Eyybler devri iin nemli birer kaynaktr. bn Askirin Trihu medneti Dmak bn el-Admin Halep tarihi en gzel ehir tarihlerindendir. mdddinin Hardetlkasr, Ykt el-Hamevnin rd el-erbi ve bn Halliknn Vefeyt el-ayn ise slam biyografi edebiyatnn deerli rneklerindendir. bn el-Kftnin Trh el-hkems ile bn Ebu Usaybiann Uynl-enb adl eseri, slam dnyasnda ilim tarihi konusunda yazlan en mkemmel eserlerdir. 500den fazla filozof, matematiki, astronom, tabiat bilimcisi ve tabipten bahseden bu iki eserin yan sra bu dnemde yazlan baka bir nemli eser zzeddin bn edddn Eyybler devrindeki imar faaliyetlerini, eitli kurumlar ve iktisadi durumu ele alan el-Alk el-hatre adl kitabdr. Mslmanlara eski milletlerden intikal eden riyz ve tabii ilimlere ve felsefeye slamiyetin balangcndan beri slam d kltrlerin bir semeresi olarak baklm, genellikle din alimleri tarafndan tasvip edilmemitir. Selhaddin Eyybnin Dmak bakads Muhyiddin b. Zeki ve ehrin bakatibi Abdlmelik b. Zeyd el-Devla aydnlar mantk ve felsefe ile uramaktan menederlerdi. Yine bu devirde el-Melik el-Eref tarafndan Dmak medreselerinde bu ilimlerin okutulmas yasaklanm, bu sebeple Seyfeddin el-md mderrislikten karlmtr.20 Buna ramen Eyybler dneminde felsefe, riyz ve tabii ilimler sahasnda deerli alimler yetimitir. Eyybler devrinde yaayan rkiyye felsefesinin kurucusu ve en byk temsilcisi Shreverd el-Maktl Halepli fakihler tarafndan idama mahkum edilmi ve cezas Halep Kalesinde infaz edilmitir. bn Meymn el-Kurtub, Abdllatf el-Badd ve Seyfeddin el-md bu devirde yetien nemli filozoflardr. Seyfeddin el-md, felsefenin dnda dier ilimlerde ve bilhassa kelm ilmi sahasnda byk bir alim olup deerli eserler yazmtr. Bu devirde felsefe alannda yetien dier bir nl alim de Kemleddin bn Ynustur.

123

Eyybler dneminde otomatik makinalar ve saatler hakknda iki nemli eser yazlmtr. Bunlardan smil b. Rezzz el-Cezernin el-Cmi beynel-ilm vel-amel el-nfi f snat el-hiyeli slam aleminde bu konuda yazlm en mkemmel eser olup defalarca baslm ve zerinde almalar yaplmtr. Dieri Fahreddin bns-Stnin babas bns-Stnin almalarna dayanarak yazd Kitblm el-st vel-amel bih adl eseridir (Kprl, nr. 949). Bu devirde Muhammed b. St ile Meyyeddin Muhammed b. Abdlkerm el-Urznin Dmak Emeviyye Camiinde su ile alan bir otomatik saat kurduklar bilinmektedir.21 Matematik alannda yetien byk alimler arasnda da Kemleddin bn Ynus, erefeddin el-Ts, Ms b. Meymn, Alemddin Kayser b. Ebl-Ksm, bn el-Admin olu Cemleddin Muhammed, Abdllatf el-Badd ve KdilHmmiyye Ahmed b. Ali b. Sebt saylabilir. Abdrrahm (Abdurrahman) el-Cevber de fizik ve kimya alannda baz eserler kaleme almtr. Tp, botanik ve eczaclk Eyybler devrinde gerekten parlak bir devir geirmitir. Eyybler Zamannda Mslman ve gayri mslim tabipler ok mreffeh bir hayat yaamlardr. hastalklar, cerrah, gz hastalklar gibi dallarda uzman tabipler deneylerini knn ad verilen mecmualarda toplarlard. bn Ebu Usaybia tp alannda grd ve yaad ilgi ekici olaylar anlatan Kitb eTecrib adl bir eser kaleme almtr. Yakb b. Saklb el-Nasrn adl tabip Calinusun eserlerini Yunancalarndan okurdu. bn el-Nefsin kk kan dolamn doru olarak tesbit etmesi bu dnemdeki nemli tbb bulular arasnda zikredilebilir. eker hastal zerinde ilk mstakil eseri yazan ve bu hastaln karaciere bal olduunu tesbit eden de Eyybler dnemi tabipfilozoflarndan Abdllatf el-Badddir. Botanik ve eczaclk konusundaki almalar da deneye dayanmaktayd. Redddin el-Sr ve bn el-Baytrn talebeleriyle birlikte krlarda, bahelerde, dalarda dolaarak botanik aratrmas yaptklar, Redddin el-Srnin bu aratrmalar srasnda yannda, ressam gtrp eitli safhalarnda bitkilerin resimlerini yaptrd bilinmektedir. bn el-Baytr el-Melik el-Kmil ile el-Melik el-Slih Necmeddinin botanikibas (reslassbn) olmu, Endels, Kuzey Afrika, Msr, Suriye ve Anadolu gibi lkelere seyehatler dzenlemi ve bitkiler zerinde aratrmalar yapmtr. bn el-Baytr, el-Cmi li-mfredtil-edviye vel-aziye adl kitabnda yer verdii 1400 tbb ilacn 300den fazlasndan ilk defa kendisi bahsetmitir ki bunlarn 200den fazlas bitkisel rnlerdir.22 Sosyal ve ktisadi Hayat Eyybler Devletinde halk Mslmanlardan, Hristiyan ve Yahudilerden meydana geliyordu. Mslmanlar; Trk, Arap, Krt olmak zere balca rka ayrlyordu. Hristiyanlar da doulular ve Avrupallar olmak zere iki snft. Devlette hakim unsur Mslmanlard. Dier dinlerin mensuplar aznlk statsndeydi. Yahudilerin bir ksm Endlsten g etmilerdi. Msr Yahudi toplumunun reisi Ms b. Meymn, Endls Yahudilerindendi. Yahudiler Filistine bu dnemde Yerlemeye baladlar. Avrupada bask altnda olan Yahudiler, Eyyblere bir koruyucu gzyle bakyorlard. Mslmanlarla Yahudiler arasndaki ilikiler ok iyi idi. Mslmanlarla Hristiyanlar arasndaki ilikiler iddia edildii kadar kt deildi. bn Cbeyrin anlattna gre Lbnan Dalarnda yaayan Hristiyanlar, Mslman 124

zahidleri korur ve gzetirlerdi. ki taraf arasndaki devaml savaa ramen ticari iliki III. Hal Seferi srasnda bile tamamyla kesilmemiti. 1192 ylnda Selhaddin ile Aslan Yrekli Richard anlama yapnca iki tarafn tccarlar birbirlerinin lkelerine gitmilerdir. Venedik, Cenova, Geniza arivlerinde Eyybler ile Avrupa lkeleri arasnda yaplan ticaret anlamalar hakknda belgeler bulunmaktadr. Halebte, Dmakta, skenderiye ve Kahirede Avrupal tccarlara rastlanrd. Hallarn lkesinde de Mslmanlar vard. Bunlar yaplan anlamalara gre eski yerlerinde kalmlard. Eyybler, Hallar ve talyan ehir devletleri vastasyla Avrupay etkilemilerdir. Hallar tarafndan baz Eyyb hkmdarlarna valye unvan verilmitir. Hallar arma kullanma usuln Eyyblerden almlardr. Eyybler gl bir maliye tekilatna sahipti. Bilhassa Msrda ok eski devirlerden beri devam eden bir maliye tekilat (dvnl-ml) vard. Ayrca bu divana bal eitli divanlar mevcuttu. Vilayet ve kazalarda bu tekilatn ubeleri bulunuyordu. Maliye tekilatnn bakanna nzr el-devvn, nzr el-devle, shib divn el-ml gibi unvanlar verilirdi. Bu divan dvnl-cey ile yakn iliki iindeydi. Bu divanda tutulan defterlere ekilen araziler, buralara nelerin ekildii, ne kadar vergi topland, iktllarn, topra ileyenlerin adlar yazlrd. Mali divanlarn ileyilerini kontrol eden midd-devvn (ddd-devvn) adnda yksek bir grevli vard. Emirler arasndan seilen bu grevli genellikle sultann nibi olurdu. Nazrdan sonra maliyedeki en yksek memur divanlarn mtevellileriydi. Mtevelliler divann ileyiinden sorumlu idi. Bunlar btn ilerini nazr tarafndan verilen talimata gre yrtrlerdi. Mtevelliden sonra mstevf, denilen memur gelirdi. Mstevf, divanda alan memurlardan vermeleri gereken mallar alr, cerdeleri (gelir-gider) kontrol ederdi. Mstevfden sonra gelen mil mahalli mali divann bakanyd ve vergilerin tahsilinde nemli bir grevi vard. Mrif ise mfettilik yapar, milden vergileri teslim alrd. Bunlardan baka divnl-mlde mun, hid, nsih, ktip, cihbiz, nib, emn, hiz, hzin, delil adlarnda kk memurlar alrd. Gmrklerin iletilmesine ve zektn toplanmasna da divnl-ml bakard. Sultann ve byk emirlerin haslarnn gelir-giderlerine bakan divnl-hslarda ise bu kiilerin zel bteleri hazrlanr ve yrtlrd. ehir hayat ve ticaret olduka gelimi olmasna ramen lke ekonomisi tarm ve hayvancla balyd. Askeri ikt sistemi de tarma dayalyd. Tarm dnda ticaret ve zanaat erbabndan alnan vergilerin bir ksm eriatta yeri olmayan vergilerden (mks) idi. Fakihler zaman zaman bu verginin alnmasna kar kmlardr. Nureddin Mahmud Zeng ve Selhaddin Eyyb fakihlerin fetvalarna uyarak mks kaldrmlar onun yerine zekt koymulard. Fakat devletin toplad zekt geliri hibir zaman nemli bir yekn tutmamtr. Zirai vergiler ems yla gre alnr, gayri menkul kiralar, ticari vergiler ve zekt ise kamer yla gre toplanrd. Eyyb Devleti Msr, am, Filistin ve Yemen gibi nemli tarm alanlarna sahipti. lkede gl bir zira ekonomi vard. Devlet zira rnlerin bir ksmn darya ihra edebiliyordu. lke, Hallarn zahire ambar durumundayd. Zira rnlerin vergilerini divnl-harc toplard. Alnan vergi onda birden bete bire kadar deiebiliyordu. Dayankl tketim maddelerinden ayn, sebze ve meyve gibi mahsullerden nakd vergi alnrd. Hangi araziden ne kadar vergi alnaca ve arazilere nelerin 125

ekilecei vergi defterlerinde kaytlyd. Msrda Nilin tamas belli bir seviyeye ulamazsa sultan hara vergisi almazd. Haratan sonra en ok vergi ticaret mallarndan toplanan zekt, hums ve rden salanrd. Eyyb Devletinin canl bir ticaret hayat vard. pek Yolunun Akdenize ulaan bir ksm ile Baharat Yolunun nemli bir blm Eyyblerin kontrolndeydi. Uzakdoudan Yemene oradan Kzldeniz yoluyla Ayzba, Ayzbdan Nil zerindeki Kusa, Kustan Nil yoluyla skenderiye ve Dimyata, bu limanlardan Avrupaya ulaan Baharat Yolu lkeye ok nemli miktarda gmrk vergisi salard. Ayrca Hallarla yaplan ticaretten de gmrk vergisi alnrd. Selhaddin, el-Melik el-dil ve daha sonra el-Melik el-Kmil doudaki hal devletleri, talyan ehir devletleri Venedik, Cenova, Amalfi, Piza ve Napoli ile Bizansla ikili ticari anlamalar yapmlard. Ticaret mallar bu yolla Avrupaya, Avrupann ticaret mallar da douya tanyordu. Msr gmr devletin en byk gelir kaynaklarndan biriydi. Bu ikili ticaret sava zamanlarnda bile devam edebiliyordu. skenderiye, Akk, Lazkiye byk ticaret limanlaryd. Selhaddin ve dier Eyyb hkmdarlar ikili antlamalarla, demir, kereste, zift gibi stratejik maddelerin bir ksmn Avrupadan salamlard. Mahzm el-Minhc f ahkmil-harc, bn Memmt Kavnn el-devvn adl eserlerinde Msrda alnan eitli vergiler ve mali divanlarn ileyii konusunda nemli bilgiler vermektedirler. Dier bir nemli vergi gayri mslimlerden toplanan cizye idi (cevl). Msdereler, fidyeler, ganimetler de nemli gelir kaynaklarndand. Msrda ap, soda madenleri iletiliyor ve Avrupaya ihra ediliyordu. Vakflar da nemli gelir kaynaklar arasndayd. Eitim ve hayr kurumlar kendilerine ayrlan hayr kurumlarnda alyordu. Devlet ayrca eitli yolardan vergi alyordu. Bunlarn arasnda hayvanlardan alnan vergileri bilhassa zikretmek gerekir. lkede ziraat ve ticaret ok gelimiti. Msr-Yemen Baharat Yolundan baka pek Yolunun Musul ve Amidden itibaren Akdeniz limanlarna kadar olan ksm Eyyblerin kontrolndeydi. bn Cbeyr el-Rihlesinde Eyybler dnemindeki ticaret hayat hakknda bilgi verir. Byk arlar, hanlar, kervansaraylar, kaysriyyeler ticaretin en youn yapld yerlerdi. yemen-Msr Baharat Yolu zerinde ticaret yapan tccarlara tccrl-krim denirdi. Avrupallarn skenderiye, Dimyat, Akk, Lazkiye gibi ehirlerde arlar ve ticari temsilcilikleri bulunurdu. Guillaume de Tyr, btn triyat, mcevherat, baharat ve Avrupada bulunmayan deerli mallarn skenderiyeden getirildiini syler. W. Heyd de Salhaddin, el-Melik el-dil, el-Melik el-Kmil ile Avrupallar ve Hallar arasnda ticaret anlamalar hakknda bilgi vermitir.23 Eyybler, i pazarlarn korumay baarmlar, ikili antlamalar yaptklar Avrupa lkelerinden ve Bizanstan kendi tccarlar iin baz imtiyazlar elde etmilerdir. eitli sanat ve ticaret erbab loncalar ve irketler halinde tekilatlanmlard. Her loncann, her irketin banda bir reis bulunuyordu. Dokumaclk, camclk, kat ve sabun imalathaneleri gelimiti. Dmakta imal edilen kllar dnyaca nlyd. Bu kllarn eliklerinin srr ancak yeni almalarla zlebilmitir.

126

lkede sabit bir para sistemi vard. Paralar altn, gm ve bakrdan baslyordu. Bu paralardan pekok rnek zamanmza ulam, eitli kataloglarda yer almtr. lkenin nemli ehirlerinde bulunan darphanelerde isteyenler belirli bir cret karlnda ellerindeki altn ve gm paraya evirebiliyorlard. Altn parann (dinar) arl 4,25 gramd. el-Melik el-Kmil dneminde 7 gramlk dinarlar baslmtr. Baz aratrmaclar Selhaddin devrinde bazan standart d altn para basldn sylerlerse de bu doru deildir. 1 el-Yakub, Tarih, Beyrut 1379/1960, II, 371; V. Minorsky, Prehistory of Saladin, Studies

in Caucasian History, ksm III, Cambridge 1953, s. 107-129, 167-169; R. een, Salahaddn Devrinde Eyybler Devleti, stanbul 1983, s. 411-418; ayn mel., Salahaddin Eyyb ve Devri, stanbul 2000, s. VIII-IX, 24-25. 2 3 4 5 6 342-344. 7 8 een, Eyyubler, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, VI, 346-348. bn el-Esir, el-Kamil, XII, 323-351; el-Makriz, el-Slk, I/I, 189-209; Grousset, III, 209-240; el-Bndr, Senal-Bark el-m, ed. Ramazan een, Beyrut 1971, I, 66, 70. Salahaddin Eyyub ve Devri, s. 30-51. Salahaddin Eyyub ve Devri, s. 51-56. Salahaddin Eyyub ve Devri, s. 62-227. bn el-Esir, el-Kamil, XII, 121-123, 140-145, 148-150, 155-156, 160-163; Sbt b. el-Cevz,

Mirat el-Zaman, VIII/II, 654-656; R. een, Eyybler, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, VI,

R. een, Eyyubler, s. 350-357. 9 bn el-Esir, XII, 471-501; Mirat el-Zaman, VII/II, 659-670; R. een, Eyyubler, s. 364-

366. Yassemen sava iin en geni bilgi bn Nazif el-Hamav, el-Tarih el-Mansr, Dmak, 1981, s. 204-213te verilir. 10 Mirat el-zaman, VIII/II, 726-782; bn Vasl, Mferrric el-Krub, V, 208-379; el-Sluk, I/II,

274-378; Ramazan een, Eyyubler, s. 380-392. 11 Mirat el-zaman, VIII/II, 779-781; el-Sluk, I/II, 366-434; R. een, Eyyubler, s. 39-394;

Kazm Kopraman, Memluklar, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, VI, 437-455. 12 bn Senlmlk, Dvan, s. 9-10; Ebu me, el-Ravzateyn, II, 43; bn Vsl, Mferricl-

krb, II, 145. 13 Ktb, Fevtl-vefeyt, I, 410-411. 127

14 15 16 17 18 19 20 21 22

R. een, Salhaddin Eyyb ve devri, s. 31-34. Kitb el-Slk, I/1, 94. bn Cbeyr, el-Rihle, ed. W. Wright, Leyden, 1907, s. 283-284. Vefeyt el-ayan, III, 272-273. Bndr, Senel-Bark el-m, I, 234-236. bn Cbeyr, er-Rihle, s. 41-42, 52, 272, 277, 285-286. R. een, Salhaddin Eyyb ve Devri, s. 524-525, 536-537. bn Cbeyr, el-Rihle, s. 270-271. bn Eb Usaybia, Uyun el-Enb, Msr, 1299, II, 133, 217-219; R. een, Salhaddn

Eyyb ve Devri, s. 380-385, 549-566. 23 W. Heyd, Yakn-Dou Ticaret Tarihi, Ankara, 1975, s. 144-177, 397-446 vd.

bn el-Esir, el-Kmil fil-tarih, Beyrut 1966, XI-XII. ciltler; Sbt b. el-Cevz, Mirt el-Zaman, Haydarabad 1952, cilt VIII/II; Eb ame, el-Ravzateyn, Msr 1288. bn Vsl, Mferric el-Krub, nr., Cemleddin eyyal, Kahire 1953-1960, nr. H. Rab, Kahire 1977; El-Makriz, el-Sluk, nr., Mustafa Ziyade, Kahire 1942-1958. Runciman, Hal Seferleri Tarihi, eviren: Fikret Iltan, TTK, Ankara 1986-1987, II-III. Grousset, Histoire des Croisades, Paris 1936-1943. Ramazan een, Selhaddin Eyyb ve Devri, SAR stanbul 2000; Eyyubler, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, cilt. VI, stanbul 1987, s. 361-432; Eyyubler, DA, XII, 20-31. Cl. Cahen, Ayyubides, EI, I, 820-830.

128

nasya'da Bir Trk Devleti: Eyybler (1175-1250) / Yrd. Do. Dr. Muammer Gl [s.77-85]
Harran niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Trk tarihinin en nemli hadiselerinden biri, belki de birincisi Trklerin slm dinini kabul etmeleri ile, bozkr kltr dairesinden yerleik slm medeniyet dairesine girmeleridir. Trk tarihinin bir snflandrlmas yapldnda tarihimizin iki ana dneme ayrld grlmektedir. Birinci dnem slmiyetten nceki Trk tarihi, ikinci dnem ise slmiyetten sonraki ya da Trk-slm tarihi olarak ayrlr. Nasl nceki dnemin arlk merkezi Orta Asya-Trkistan-olmusa, slmi dnem Trk tarihinin arlk merkezi ise geni manas ile Orta Dou olmutur. Trkler slmiyeti byk kitleler halinde kabul ettikleri dnemde slm lemi siyas, sosyal ve dini bir kaos iinde bulunmaktayd. Bir tarafta til Bulgarlar, Karahanllar, Gazneliler, Tolunoullar ve hidler gibi ilk Trk-slm devletleri ok geni bir corafya ierisinde ortaya karken, dier taraftan bata Abbasi Halifelii olmak zere btn Yakn Dou devletlerinin askeri brokrasileri Trklerin elinde bulunuyordu ve bu durum bin yllk Trk hakimiyetinin adeta habercisi idi. Bu hakimiyet Byk Seluklu mparatorluunun, Afrika hari tutulur ise, btn slm corafyasn yeniden bir emsiye altnda tutmas ile balayacaktr. slmi dnem Trk tarihinin Seluklu a olarak tanmlayabileceimiz bu ilk safhasnda en dikkate deer husus, Byk Seluklu mparatorluunun, btn slm corafyas zerindeki bir hakimiyetin tesiri ile, gerek kendi bnyesi ierisinden km gerekse daha evvelden var olan veya bu corafyada daha sonra ortaya kacak olan Trk ve slm devletlerini hakimiyet anlay, dini politikas, kurumlar, sanat ve dncesi ile derinden etkilemesidir. Bu genel ereve ierisine giren devletlerden biri de Eyyubi Devletidir. A. Zengiler daresinde Eyyubiler Eyyubi Hanedan (1175-1250), nce Krtlemi daha sonra ise Trklemi bir gney Arap slalesi olarak1 tarihteki yerini almtr. Gerekten bu ailenin gemii bunu dorulamaktadr. Azerbaycann Duvin blgesinden Badata gelen Eyyubilerin kkeni, daha 7. yzyldaki Azerbaycan ve Kafkasyann fethini mteakip bu blgelerdeki youn Arap iskanna dayanmaktadr. Kafkasyadaki Arap ftuhatn mteakip bu blgeye pek ok Arap getirilmitir. Bunlar bilhassa Kufe, Basra ve am ahalisinden idi. Daha 649-650de Kufelilerden 6000, Benu Taliblerden 2000 aile Azerbaycana iskan edilmilerdi. Bilhassa 2. asrda pek ok Arap gelmitir. Abbasi halifesi Ebu Cafer, Yezid b. Hatam el129

Slemiyi Azerbaycan valisi tayin edince, bu zat baz Yemen airetlerini Basradan buraya getirdi ve Karacada mntkasnn btn ehirleri ile Tebriz bunlarn mlk haline geldi. Bu yeni gelenlere yerlilerin topraklar verildiinden yerliler hizmetli konumuna dtler. Hzeyma b. Hazimin Ermeniye valisi olduu dnemde de Meragaya ok sayda Arap kabilesi iskan edilerek bu blgede ounluu oluturacak konuma getirildiler. Tebriz ve blgesi ise, Yezid b. Hatam el-Slemi tarafndan getirilen Ezd kabilesinin reisi Ravvad b. Masnann ve torunlarnn hkm altna girdi.2 irvan blgesi ise Harun Reid zamannda Ermeniye valisi olan Yezid b. Mayzad el-eybaninin evladnn eline gemitir. Btn bu Arap emirleri bu lkede slale tesis ederek yaamlar ve her yerde yava yava kendi tebalar olan yerli kavimler ile kaynaarak onlarn eraf durumuna gelmilerdir. Bunlar arasnda Arap eyban kabilesi emirleri (irvanahlar) ile, malikaneleri bilhassa Krtler arasnda bulunduu cihetle Krtleerek Krt kabilelerinden saylan Arap Ezd kabilesinden Ravvad emirleri nemli rol oynamlardr.3 Hanedann isminin Selahaddin Yusufun babas Necmeddin Eyyuba dayand Eyyubilerin atalar bu Yemen Araplarndan Ravvad b. El-Msenna el-Ezdidir. Bylece 8. asrn ortalarnda Basradan gelerek Azerbaycana yerleen Ravvadiler 9. asrda Tebriz blgesine hakim olmular ve 10. asrda da blgedeki Hezbani aireti ile ve Azerbaycandaki Trklerle kararak bu adla anlmlardr.4 Eyyubiler, ilk zamanlarda Arran blgesinin nemli bir ksmna hakim olan ve daha sonra Ani ehrine hkmeden eddadilerin hizmetinde bulunmulardr. Daha sonra Eyyubun babas adi b. Mervan, Badata gelerek Irak Seluklu sultan Gyaseddin Mesudun Badat ahnesi Bihruz elHadimin hizmetine girdi ve onun tarafndan Tekrit kalesinin muhafzlna tayin edildi.5 1132 ylnda Musul atabei madeddin Zengi, Irak Seluklular tarafndan yenilgiye uratlnca Necmeddin Eyyub, Zenginin kamasna yardm etmitir. Eyyubiler ile Irak Seluklular arasndaki ilikiler bu vesile ile bozulunca Eyyub kardei irguh ile birlikte madeddin Zengiye mracaat ederek 1138 ylnda ona iltihak etmiler ve bir sre Musulda kalarak Zenginin askeri seferlerine katlmlardr. Selahaddin Eyyubi, Tekritten bu ayrlmann hemen ncesinde dnyaya gelmitir. Bu arada Necmeddin Eyyub, Baalbekin ele geirilmesindeki rolnden dolay Baalbeke muhafz olarak atanmtr (1139). madeddin Zenginin lmnden sonra, Brilerin (am Atabeyleri) Baalbeki muhasaras karsnda baarl olamayacan anlayan Eyyub onlara katlarak bakumandanlk mevkiine getirildi (1147). Bu arada irguh, Zengilerin yeni ve en gl hkmdar Nureddin Mahmud Zenginin yannda kalmtr. Nureddin, irguhu am zerine sefere gnderince iki kardein anlamas sonucu am atma olmadan Zengilerin eline geerken, am Atabeylii de Zengilere ilhak edilmi oluyordu (1154). B. Eyyubi Devletinin Kuruluu Msrda Fatmi hanedannn zayflamas bu devlet zerinde Kuds Latin Krall ile Zengilerin rekabetine sebeb oldu. 1161de Kudsn yeni kral Amelrikin Msrdaki karklklar ve zayflktan istifade ederek yaplan saldrlarda nemli baarlar elde etmesi zerine Fatmi halifesi Azid, Nureddin 130

Zengiden yardm istedi. Bunun zerine Nureddin, Esudddin irguh ile yeeni Salahaddini Msra gndererek Kuds kralnn Msr istilasn durdurdu (1168).6 Burada Msrllar ve Kuds kral ile birok askeri ve siyasi mcadelelerden sonra irguh 1169 ylnda duruma hakim oldu ve bir taraftan Fatmi halifesi Azid tarafndan vezir olarak atanrken dier taraftan da Nureddin Mahmudun valisi olarak Msr idare etti. ki ay gibi ksa bir sre ierisinde irguhun lm zerine yerini yeeni Selahaddin Yusuf ald. Bu arada Amalriknin Bizans mparatoru Manuel ile birlikte 1169da Dimyat kuatma teebbs Msrda Esediddinin 1169da lm ile idareyi ele alan Selahaddin tarafndan engellendi ve Kuds kralnn Msr hlyas bylece sona erdi.7 Selahaddin, duruma hakim olur olmaz Nureddinin emri ile bu halifeyi hal ederek hutbeyi Abbasi halifesi adna okutmaya balad (1171).8 Ancak Selahaddin Eyyubi, Fatmi halifeliine son verdikten sonra Msr bamsz bir hkmdar gibi idare etmeye balamtr. Bunun en ak gstergesi herhangi bir durum karsnda Nubyede kendisine snacak bir s olarak brim kalesini hazrlam olmas ve yine bu maksatla kardei Turan-ah Yemene gndererek oray igal ettirmesi idi.9 Bu durum valisinin niyetini anlayan Nureddin Mahmut ile Selahaddinin arasnn almasna sebep oldu. Nureddin, Msr zerine sefer yapmak zere iken 1174 ylnda vefat etti. Nureddinin bu ani lm ile Selahaddin sadece onun topraklarn deil ayn zamanda cihat politikasn da devrald.10 Bylece Eyyubi devletinin kuruluu gerek manada Zengi devleti iindeki bir hanedan deiiklii olarak gerekleti. Selahaddin, Nureddinin vefatndan hemen sonra bir taraftan Filistindeki baz ehirleri kuatrken bir taraftan da kuzey Suriyede birlii salamaya alyordu.11 Bylece Selahaddin, Nureddinin lkesinde olunun henz kk olmasndan dolay emirler arasndaki ekimeyi ortadan kaldrarak siyas birlii kurmaya alt. 1175te bamszln ilan eden Selahaddini Halife de tand. Zira Nureddin Mahmudun hanedan arasnda kuvvetli bir ahsiyet olmad iin Suriye ksa bir sre ierisinde Selahaddinin eline geti. Selahaddinin am, Kuzey Irak ve el-Cezirede birlii salamas, Halep ve Musul hakimleri ile Franklar arasndaki i birliinden dolay ancak on ylda tamamland.12 Selahaddin d politikada bir taraftan talyan Cumhuriyetleriyle, dier taraftan da Bizans ile iyi ilikiler kurmaya alyordu13 Bu, Salahaddinin asl hedefinin Kuds krall olduunu gsteriyordu. 1177de Remle savanda Kuds kralna yenilmesi, onun asker ve siyas gc daimi olarak ama nakletmesine sebep olmutur.14 Artk Kuds bir an nce almak niyeti belli olan Selahaddin, bu amala ite siyas birlii salamlatrma abalarn srdryordu.15 1182teki Birinci ark seferi ile ElCezireyi ve ertesi sene Halepi zapt etti. 1185te kinci ark seferi ile Musulu hakimiyeti altna alarak Nureddinin mirasnn sahibi olmutur.16 Selahaddinin Franklarla olan ilikileri iki blme ayrlabilir. Birinci blm Kudsn fethine kadarki devreyi iine alr ki, bu devrede talyan Cumhuriyetleri ile iyi ilikiler kurmu ve Dou Franklar ile sava halinde olmutur. Kudsn fethinden balayp 1192ye kadar sren ikinci blmde ise her iki Frank dnyasna kar sava halinde olmutur.17 Salahaddinin 1171den balamak zere her yl Kuds krall zerine sefer dzenlemesinin asl amac Kuds kralln tahrip etmek ve hrpalamak olmutur. O, 1179da Merc-i Uyunda Kuds krall ordusunu bozguna uratarak Beyt Al-Ahzan kalesini ald.18 Bu yenilgiler zerine Franklar bar istemek zorunda kald (1179). Ancak bar 131

Franklarn Al-Ari ve Eyle zerine saldrmalar zerine bozuldu. Selahaddin 1182de nce Beysan, ve Lacun blgelerini,19 arkasndan Beyrut seferine karak hallara byk zayiat verdi ve ayn zamanda Franklarn Kzldenize alma teebbsn engelleyerek Kzldeniz ticaret yolunun ve Hicazn gvenliini salad.20 Selahaddinin 1183te ikinci kez Beysan zerine, 1183 ve 1184te de arka arkaya iki kez Kereki kuatt21 ise de dman ordusu bir trl muharebeye yanamad. Selahaddin drt yl Kuds Krall ordusunu bir meydan muharebesine ekerek kesin bir netice almay amalyordu. nk Selahaddinin en byk asker hedefi Orta Douda Franklar tarafndan igal edilen Mslman topraklarn ve bilhassa Kudsn kurtarlmasyd. Onun iteki ve dtaki asker btn faaliyetlerinin tek amac bu ortam hazrlamak iindir. C. Selahaddin Eyyubinin Hittin Zaferi ve Kuds Fethi Selahaddinin cihat politikasn doruuna karmas ve srekli Halifeye Orta Doudaki kk hkmdarlarn kendi emrinde toplamasn istemesi artk nihai sonucu almak istediini gsteriyordu. Bu ortamda Kuds hakknda zikredilen hadisler de fethi tevik ederken, kamuoyunda fethin zamannn geldiini de gsteriyordu. Bylece Salahaddin btn bu psikolojik, siyas ve asker faaliyetlerini din bir amaca ynelik olarak Kuds etrafnda younlatryordu.22 Sultan, 1187 yl banda el-Cezre, Diyarbakr, Musul ve amdaki tabilerinin emrine katlmalarn istedi. Ordughn Resel-Mada kurarak kuvvetlerini orada toplayan sultan Msrdan gelen kuvvetlerin de katlmasn bekledi. Safuriyye yaknlarnda yaplan bir nc kuvvetlerin arpmasnda Hallar malup oldu.23 Kerek kuatmasnda bulunan Sultan, Musul, Mardin ve Halep askerlerinin gelmesi ile gnlller ve piyadeler hari 12.000 iktal ve maal asker toplamtr. Bu arada Franklar aralarndaki problemleri halletmiler ve 40.000 kiilik ordu ile Safuriyye ayrnda ordugh kurmulardr.24 Nihayet Sultan uzun bir sredir bekledii uygun frsat bulmu25 ve bundan sonra onlar bir meydan muhaberesine zorlamtr. Sultan Hal ordusunu zerine ekmek iin26 Taberiyyeyi ele geirdi. Kaledeki Hal kuvvetlerinin yardm istei zerine Hal ordusu Safuriyyeden ayrlnca Selahaddin bekledii ann geldiini grerek Taberiyyenin batsndaki Kefr Sebtteki ordusunun bana dnd. Taberiyyeye doru ilerlemek isteyen Hal ordusu sarld ve kan savata Hal ordusu malup oldu. Hittin tepesindeki etin savata kral esir derken ok sayda l ve yaral ele geirildi (1187). Kerek Prinkepsi Renoud de Chatillon ile Temliar ve Hospitalier valyelerinin nemli bir ksm bu savata ldrld. Hittin zaferi ile Kuds krallnn silahl kuvvetlerinin byk bir ksm imha edildi.27 slm ve bat tarihlerinde bir dnm noktas olan bu zafer Yakn Doudaki hallar iin de tam bir kt.28 Salahaddin, Hittin zaferinden hemen sonra yaklak ay ierisinde Filistin ve sahillerdeki birok ehri fethetti.29 Asl hedefine ynelen Salahaddin, 20 Eyll 1187de Balian b. Barzan dbelin tarafndan mdafaa edilen Kuds ehrini kuatt. Kutsallndan dolay ehrin teslim olmasn istedi, ancak reddedilince iddetli bir saldr ile 2 Ekim 1187de aman ile teslim ald.30 Mirac gn fethedilen31 Kudsn erkekler iin 10, kadnlar iin 5 ve ocuklar iin 2 dinar verenleri krk gn iinde ehri terk edebileceklerdi. Bata Balian b. Barzan 30.000 dinar vererek fakirler adna ehirden kt.32 132

Salahaddin Kudse girdiinde on binlerce insan ile karlamtr ki Isfahaninin rakam 100.000in zerindedir.33 Bunlarn takriben 10.000ini Nablus, El-Halil ve Gazzeden snan Frank ve mdafaa askerleri oluturuyordu. Kudsn nfusu tahmini olarak 6 ile 10 kat arasnda artmt ve snmaclar kiliselere ve yurtlara yerletirilmilerdi.34 Kudsten toplam 20.000 Latin karken35 Sultan ehirdeki 1500 Ermeniyi komutanlarna balam ve Sryanilerin ehirde kalmalarna izin vermitir.36 Kudsten ayrlanlarn bir ksm Sura, bir ksm ise Antakyaya gitmiti. Kudsten ayrlan patrik kiliselerin altn, gm gibi gtrebildii her trl eyalarn gtrd.37 Bu fetih Hallarn Kuds ele geirmeleri ile mukayese edildiinde aradaki korkun farkllk ayn zamanda iki medeniyetin de farkll olarak karmza kmaktadr. Artk sahilde Surdan baka Kuds Krallna bal toprak kalmazken, ieride Safed, Kevkeb, Kerek, evbek ve Sakif Arnun kaleleri muhasara altnda idi. 38 Kudse giren sultann ilk yapt ey Harem-i erfin slmi esaslara gre dzenlenmesi ve Abbasi hilafeti adna hutbenin ikmesi oldu. Harem-i erifteki enkaz ve toprak temizlendi.39 Temliarlerin meskeni haline getirilmi olan Mescid-i Aksa ve ruhban kilisesi haline getirilmi olan Kubbets-Sahra ile bunlarn etrafndaki dier meskenlerin eski haline iade edilmesini emretti.40 Isfahan, Sultan Kuds teslim ald zaman Mihrabn ortaya karlmasn emretti ve emir mucibince kilise kaldrld ve onun zerindeki rt ve onun avlusunun etrafnda ne varsa temizlendi ve mihrab ortaya karld.41 Ayrca o, Sahrenin zerinde Franklar tarafndan bir kilise ve mazbaha ina edildiini ve Franklarn Sahreden paralar keserek stanbul ve Sicilyaya tayarak orada sattklarn42 sylerken Kubbets-Sahrann da bylece asl ekline dndrldn sylemektedir. Ekim aynn sonuna kadar Kudste kalan sultan ehrin tamir ve tahkimiyle uratktan sonra Akka zerine yrd.43 Salahaddin lmnden hemen nce Musuldan ustalar getirterek Kudsn hendeklerini kazdrm, kale ve surlarn tahkim ettirmiti (1192).44 Bylece Kuds surlar Eyyubler Devrinde de nemli bir onarm geirmi oluyordu.45 Isfahaniye gre Selahadddin, Davud Burcu (Mihrb- Davud) bata olmak zere Yafa Kapsndan am Kapsna kadar olan surlar bir dizi kule ile tahkim etti. Bu tahkimat ehrin gney surlarn da iine ald.46 Ayrca Isfahan, Mihrab- Davuda giden yolun ve kalenin kapsnn da yenilendiini zikretmektedir.47 Selahaddin Kuds fethettikten sonra Kubbets-Sahrann gney kenarna koyduu byk bir kitbeye, anlald kadar ile, Memlk ve Osmanl devirlerindeki restorasyon kitbeleri kartrlmtr.48 Salahaddinden sonra am ve Filistin hakimi al-Muazzam Isa, ehrin Hallarn eline geecei korkusuyla Davud Burcu, Merkad- Isa Kilisesi ve Harem-i erif dndaki yerleri yktrd.49 Harap hale gelen kale, 1310 ylnda Bektemur el-Cevkandar tarafndan Memlk idaresinde yenilendi.50 Memlklar Devrindeki bu tamirat, Kanuninin geni kapsaml tamirat takip etti ve bu tamirat eski ehrin surlarn bugne kadar getirdi. D. III. Hal Seferinden Yklna Kadar Eyyubiler

133

Suru muhasara amacyla Kudsten ayrlan sultan51 denizden destek alamad iin baarl olamamt. III. Hal Seferinin hedefinin Akka olacan bildii iin kuatmay kaldrarak Akkaya geldi ve ehri tahkim etmeye balad. Sultan 1188de Kerek, evbek ve arkasndan 1189 balarnda Safed ile Kevkebi fethederek Sur ve Sakif Arnun dndaki btn Kuds krall topraklarn ele geirdi.52 Selahaddinin Hittin zaferinin hemen arkasndan Kuds fethi ve Franklarn ellerindeki ehirleri bir bir almas batda byk bir yank uyandrm53 ve bunun sonucunda 1189da balayan III. Hal Seferi, bu seferlerin en by olmutur.54 Papaln etkisi ile Avrupada birok kont, baron ve dkn yannda Fransa kral Fhilippe Auguste, ngiltere kral Arslan Yrekli Richard ve Alman mparatoru Frederich Barbarossa ordularnn banda harekete gemilerdi. Bu hal seferine doudaki ticari menfaatlerini kaybeden talyan Cumhuriyetleri, Sicilya Krall ve skandinav lkeleri de katlmtr.55 Hal ordusu ok gl bir donanmaya sahip olduu gibi 100.000in zerinde bir kara ordusuna sahipti. Bu byk Hal ordusu karadan ve denizden Akkay kuatt.56 Selahaddin ise karadan hal ordusunu kuatarak kaleye yardm ediyordu. ki yllk kuatma sonunda Akka hallara teslim olmak zorunda kald ve Kuds krallnn merkezi de Akkaya nakledildi. Fransa kralnn geri dnerek ngiltere kraln yalnz brakmas zerine ngiltere kral Richard, donanmann destei ile kylarda tutunmu ancak Kuds alamayacan grmtr. yle ki Arsufta ikinci bir Hittin bozgunundan son anda kurtulmulardr. Salahaddin, Akka kuatmasndan nce ve bu kuatma boyunca Kuds tahkim etmitir.57 Baarszla urayan Richardn bar yapmaktan baka aresi kalmam ve 1 Eyll 1192de yrrle giren bir sulh yapmtr. Buna gre Sur ile Yafa arasndaki sahil eridi Franklara, dier yerler ise Selahaddine braklyordu. Selahaddin bartan sonra Kudse dnd ve burada idareyi tanzim ederek58 ama gitti ve 22 ubat 1193te vefat etti. ldnde lkesini ailesi ve emirleri arasnda taksim etmiti. Selahaddinin varisleri arasnda taht kavgalar sonucu lkenin siyas birlii ksa bir srede bozuldu. Melik Adilin olu El-Kamilin amac, Kuds Hallara vererek onlarn destei ile Eyyubi topraklarnda siyas hakimiyetin tek temsilcisi olmak idi.59 Bu esnada imparator Frederich de Filistine gelmi bir taraftan Yafay tahkim ederken60bir taraftan da El-Kamil ile gryordu. Nihayet 18 ubat 1229da Sultan ile mparator arasnda kesin bir antlama yapld.61 Antlamaya gre imparator, Ludd zerinden denize ve Yafaya kadar uzanan bir koridor ile birlikte hem Kuds hem de Behtlehem ve Nasra ehirleri ile baz kk kaleleri elde etti. Bununla beraber Kudsteki Kubbets-Sahra ve el-Aksa camileriyle Harem-i erif Mslmanlarn elinde kalaca gibi, Mslmanlarn ehre girip serbeste ibadet etme haklar da tannacakt. Ayrca Frederich, Kudsn surlarn onarabilecekti fakat bu sadece onun ahsna verilmiti.62 Kuds kads ise Kudsn dnda Ramallah yaknlarnda el-Birada yerleecekti.63 Ancak bu anlamay hem slm lemi hem de Hristiyan dnyas kendileri asndan yeterli grmemi ve tepki gstermilerdi. 1229da Kudse giren mparator64 umduunu bulamaynca Akkaya oradan da talyaya dnd ve geride i mcadelelere gmlen bir miras brakt. Bu arada Mslmanlarn Kudsn geri alnmas 134

iin basknlar balarken,65 Eyyubi prensleri arasndaki mcadele de kyasya devam ediyordu. Kudsn Hristiyanlarn eline gemesi el-Kamilin rakiplerine din ve siyas bir g vermiti. 1229da 10 yllk bir mddet iin Kuds elde etmi olan Hrstiyanlara, Msr Eyyubileri ile am Eyyubileri arasndaki mcadeleler ok ey kazandrd. Bu arada Hristiyanlar am Eyyubi Meliki el-Melik Salih ile ittifak yaparak Msr Eyyubilerine kar cephe aldlar.66 Bu sayede 1244n balarnda ehre bir kez daha tam olarak hakim oldular. Msrdaki Eyyubi meliki es-Salih Necmeddin, Yassemen Savandan sonra Orta Douya dalan Harezmahlardan yardm istediler.67 Harezmahlarn bu son kalntlar Suriyede byk bir yama hareketi sonrasnda 1244 ylnda Kudse girerek buray Franklardan temizlediler ve Hristiyanlara ve kiliselerine byk zarar verdiler.68 E. Selahaddin Eyyubi ve Devletinin Tarih indeki Yeri Eyyubi Devletinin kurucularnn tarih sahnesine k, Kafkasyann fethi ile buraya nakledilen ilk Arap kolonilerinin burada yerlilemesi sreci ile gerekletiini yukarda zikretmitik. Buradaki Krt ve Trk unsurlar ile ve bilhassa Krtlerle kaynaan ve onlar arasnda eriyen Ravvadilerin tarih serveni 12. yzyln ilk yarsnda Irak Seluklularnn hizmetine girmeleri ile yeni bir dneme girmitir. Seluklu Trklerinden sonra Zengi Trklerinin hizmetine giren ve bilhassa Zengilerin devlet kademelerinde en nemli grevlere getirilecek kadar onlarla btnleen Eyyubilerin kurucular 1175te Selahaddin Eyyubi ile bamsz bir devlet yapsna kavutuktan, 1250 ylnda Eyyubilerin yklp yerine Memlk Trk Devletinin kurulmasna kadar ayn izgide ve giderek artan bir ekilde bir Trkleme sreci yaamlardr ki bu devletin iinden kan Memlklarn tamam ile Trklere dayanmas Eyyubilerin son dnemindeki bu deiim ameliyesinin mahiyetini gstermesi asndan nemlidir. Eyyubi hkmdarlarnn Zengi devleti, Tuteginliler (Briler) ve dolays ile Seluklu geleneini temsil ettiklerini, bu gelenei kendilerinden sonra gelen Msr Memlklularna intikal ettirdiklerini saysz rneklerle gstermek mmkndr. Bunlardan biri Eyyubilerin Seluklularn hizmetine girdikten sonra aldklar Trke isimlerde grmek mmkndr. yle ki sadece Trke isimleri almamlar Trklerdeki ad verme geleneini de yaatmlardr. Hanedana adn veren Necmeddin Eyyub alt erkek evlat brakmtr. Bunlar Selahaddin Yusuf, Seyfeddin Muhammed Ebu Bekir, emsddevle Turan-ah, Seyfulslm Tutekin, ahin-ah ve Taclmlk Bri (Kurt) idiler69 ki alt ocuundan son drt tanesi Trke isimler alm olarak karmza kmaktadrlar. Bu Trke isimler sadece Selahaddinin kardelerinden ibaret deildir. Selahaddinin oullar ve hanedann dier yeleri arasnda da Trke isimler yaygndr. Selahaddinin oullarndan biri l-Gazi 70 adn tamakta idi ki, Hamada melik olarak bulunmutur. Selahaddinin kardei nl diplomat Melik Adilin olu el-Kamilin oullarndan birine de, Trk geleneine gre Atsz ad verilmitir ki halk bunu Aksz eklinde sylemitir. Bunun sebebi ise Melik Kamilin oullarnn ok yaamayarak lmeleri idi.71 El-Kamilin torunu ve Eyyubilerin son temsilcisi de Selahaddinin kardei gibi Turan-ah ismini tayordu. Turan-ahn annesi ecerddr de Trk olup72 ksa bir sre hkmdarlk yapmt. Selahaddinin yeenleri arasnda Arslan ah, Kl Arslan, ahin ah gibi adlar tayanlar da bulunuyordu. 135

Selahaddinin kendisi de anne tarafndan Trk olduu gibi ei de Trk idi. Ebu ame, Selahaddinin smaililer zerindeki muhasarasn naklederken Hama sahibi ve Selahaddinin days ehabeddin Tokuun efaat dilemesine kadar onun muhasaray srdrdn naklederken, Annesi tarafndan kardeinin olu olan Rukneddin Turul b. Arslan b. Turul b. Muhammed b. Melikahn elisi Sultann katna geldi. Diyerek sultann annesinin Seluklu ailesinden olduunu anlatmaktadr.73 Selahaddinin ei de Trk idi. Zira Selahaddin, Nureddin Zenginin dul kars ile evlenmi ve bu kadndan 17 erkek bir kz brakmtr.74 Burada asl dikkate deer olan Selahaddinin de Trke bir isim alm olmasdr. Selahaddin Eyyubinin ada ve onun danman olan Emir Usame ibn Mnkz, Selahaddini Selahaddin Muhammed ibn Eyyub Gsyan olarak zikretmektedir.75 Hitti, Gsyan kelimesini, Eski Trkedeki Ya-Syannin ( taks Arapa) ksaltlm ekli olarak aklamaktadr.76 Bu da Necmeddin Eyyubun alt ocuundan drt deil beinin Trke adlar aldklarn bize gstermektedir. Bunlarn yannda Eyyubi kadnlarnn umumiyetle hatun olarak adlandrlmas da sadece Trklere ait bir isimlendirme olmas asndan dikkate ayandr.77 Necmeddin Eyyubun kz Rebia Hatun olarak adlandrld gibi Selahaddinin bir tane olan kz da Munise Hatun olarak anlrd.78 Torunu en-Nasr Yusufun naibesi olarak Halepin idaresini ele alan Zeyfe Hatun da bu adan ismi zikretmee deerdir.79 Yine dnemin nl emirleri arasnda bulunan Er-Kuun olu zzeddin Ak-Bri ve Muzaffereddin Gk-Bri Selahaddinin eniteleri iken Muhammed b. Lain de onun yeeni idi.80 Btn bunlarn yannda Eyyubilerde sosyal ve askeri hayata ait baz gelenekler ile tekilat ve sembollere ait baz isimler Eyyubi hanedan ve devletinin niteliini izah etmek asndan nemlidir. Eskiden Seluklu sultanlarnn oullarna mahsus olan Melik unvan, Eyyubiler arasnda daha da yaygnlaacaktr.81 Bir taraftan da Seluklu feodalitesinin daha ileri bir aamaya getirildiini82 gsteren bu unvan Memlk merkezi idaresi ile birlikte kaybolacaktr. Selahaddinin klc ile defnedildii de zikredilmektedir ki, bu gelenein Trkler dnda rneklerini gstermek kolay deildir. Buna benzer bir ekilde Selahaddinin emirlerinden Ayaz et-Tavil 1191 ylnda Hallar ile yaplan savata hayatn kaybedince bir tepeye gmlm ve Ayazn bir memluku da mezar banda ldrlmtr. Bu ancak slmiyet ncesi Trkler ile Moollar arsnda grlebilecek bir gelenektir.83 nl bir Trk gelenei olan Tura, Trklerdeki ok ve yayn hakimiyetini temsil eden bir tre ile alakal olup Seluklulardan sonraki devletlerde ve dolays ile Eyyubilerde de devam etmitir.84 Selahaddin Eyyubinin hanedan armasnn sorgucunun muhtemelen bir kartaldan ibaret olduu85 zikredilmektedir ki bunun kkeni Hitit, Babil ve Smerlere kadar dayanan ift bal kartal dr. Anadolu Seluklular bunu bir sembol olarak benimsemiler ve onlar vastas ile de Bizans, Avusturya, Prusya ve Rusyaya intikal etmitir. Zengilerin de bastrd sikkelerde ift bal kartal sembolnn bulunmas86 Eyyubi armalarndaki bu semboln kaynan aklamaktadr. Bununla beraber Eyyubi bayrann sar zemin zerinde kartal eklinde olmas87 onlarn Zengilerin bayraklarn hi deitirmeden devam ettirdiklerini gsterdii gibi Seluklulardan Memlklara kadar uzanan bir devamll da ortaya koymaktadr.88

136

Suriyeli ve Msrl melliflerin bayrak, sancak, cal (al), buka (boha), omak ve daha bakaca baz Trke kelimeleri Eyyubilerin tarihlerini anlatrken kullanmaya baladklar zikredildii gibi Trkenin Msrda Eyyubiler Dneminden itibaren ehemmiyet kazand ifade edilmektedir.89 Bu tesirin en nemli dayanaklarndan birisi Eyyubilerin ordusunun esasn Trklerin tekil etmesi idi. Eyyubilerin, ounluu Trk asll olan hassa birlikleri ikiye ayrlyordu. Bunlar Esediddin irguha nispetle Esediyye ve Selahaddine nispetle Salahiyye olarak adlandrlyorlard ki bu iki birlie Etrak (Trkler) da denilmekteydi. Son dnemde bu Trklerin says ve nfuzu o kadar artmt ki Seluklu idare tarzn benimseyen Eyyubi sultanlar onlarn elinde bir oyuncak durumuna dmlerdi.90 Bu birliklerin banda Eyyubilerin Trk kkenli en nl komutanlar bulunuyordu.91 1250 ylnda Eyyubi devleti ierisinde tamam ile Trk Memlklara dayanan bir devletin km olmas onlarn Eyyubi devleti ierisindeki ehemmiyetini gstermesi asndan nemlidir. Askeri ve sivil btn kurumlarda Krtler, Araplar ve dier unsurlar ancak Trklerden sonra gelmekteydiler. Eyyubi devletinin tarih iindeki yerini tayin ederken, onlarn adalarnn ve gnmze baknn onlar nasl tanmladklarn da bilmek durumundayz. Abbul-Farac, 1177de Franklar ile Selahaddin arasndaki savalar anlatrken Eyyubileri Trk olarak zikreder.92 Sryani Mihael de, 1179da Selahaddin ile II. Kl Arslan arasndaki sava naklederken, iki taraf Trk ise de Seluklu kuvveti Selahaddine malup oldu.93 diyerek o an genel bakn yanstmtr. slm dnyasnda da Eyyubiler Trk olarak kabul edilmekteydi. irguh ve Selahaddin 1169da Msra girdiklerinde Msrllar bu orduya toptan el-Guzz (Ouz) adn vermiler ve irguhu, Selahaddini ve ondan sonra gelen Eyyubi hanedan mensuplarn Ouz Melikleri (Melikl-Ouz) olarak vasflandrmlardr. Daha sonralar Melik Kamil devrinde Hicaza gnderilen askerlere de el-Guzz denilirken,94 Selahaddinin Kuds fethi dolays ile yazlan manzumelerde Trklerin vlmesi de ayn manaya gelmektedir.95 irguhun birinci Msr seferinin baarya ulamamas zerine air Arkale siyasi gelimelerin girecei mecray, Trkler Msr zerine yryerek Araplarla savamaya kesin olarak karar vermilerdir szleri ile iaret ederken, Eyyubileri de Trkler olarak vasflandrmtr.96 air Saadet de Selahaddinin Gazze zerine yapt baarl seferi iin ona u kasideyi yazmtr. Selahaddin yle bir yiit ki, svariler ve yayalar ile Gazzenin zerine yrdnden beri Gazzenin etrafndan rza ve memnunluk uzaklat, dargnlk oraya yaklat. O, Gazzenin etrafnda Trklerden ibaret olan asker blkleri ile yama ve tahriplerde bulundu. Bu Trkler ahmak ve dun derecede olan Nubeliler olmadklar gibi, kpti de deillerdi.97 O bu szleri ile Selahaddin ve ordusunu vmektedir. Ayn mahiyette Yusuf b. Hasan b. Mucevirin Selahaddin iin yazd kasidede onun Trklerle birlikte vlmesi98 bu tr rnekler iinde gsterilebilir. Dolaysyla btn Msr kaynaklar Eyyubilerin Msr hakimiyet devrini Trk hakimiyet devri olarak tanmlardr.99 ada kaynaklar da Eyyubi devletinin bir Trk devleti karakteri tadn belirtmektedirler. Hodgson, Hicaz ve Yemenin Eyyubi idaresine geiini naklederken, atabeg sisteminden gelen kurumlar barndran 137 Suriyeden gelen Trkler tanmlamasn

yapmaktadr.100 Eyyubilerin Seluklu devlet geleneini ve kurumlarn, askeri sistemlerini btn ile benimsedikleri,101 askeri ve sivil brokrasinin de temelde Trk unsuruna dayand grlmektedir.

Sonu olarak Eyyubi devleti, ada dier Trk-slm devletlerinde olduu gibi, hemen btn zellikleri ile Seluklu ann damgasn zerinde tamaktadr. 1175te bamszl halife tarafndan kabul edildiinde Zengi devleti ierisinde sadece bir hanedan deiiklii yaanmtr. Zengi devletinin topraklar, hakimiyet anlay, dini politikas, d politikas, bayra, armas ve kurumlarnda hibir deiiklik meydana gelmedi. Ayn durum Eyyubi devleti ierisinden kan Memlklar iin de geerli olmutur. Memlk idaresinin kurulmas ile deien sadece hanedan mantnn kabul grmemesi ve merkeziyeti bir idare mekanizmasnn kurulmas olmutur. Dolaysyla ZengilerEyyubiler ve Memlklar tek bir devlet olarak grmek de mmkndr. Zira Bizans ve bat geleneinde hanedan deiimi devletin teklii anlayna halel getirmiyordu. Btn bunlara bakarak Eyyubi devletini Trk-slm tarihinin ancak bir halkas olarak tarihteki yerine oturtabiliriz. 1 2 3 4 5 6 Zeki V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun Kitabevi, stanbul 1981, s. 179. Zeki V. Togan, Azerbaycan, A, C. II, MEB, stanbul 1979, s. 95-6. Togan, a.g.m., s. 94-96-97. Ramazan een, Selahaddin Eyyubi ve Devlet, a Yaynlar, stanbul 1987, s. 36. C. H. Becker, Eyyubiler, A, C. IV, MEB, stanbul 1988, s. 424; een, a.g.e., s. 36. bnl Esir, el-Kamil fit-Tarih, C. XI, (ev Heyet), Bahar Yaynlar, stanbul 1985, s. 272-

273 vd.; Gregory Abul Farac, Abul Farac Tarihi, C. II, TTK, Ankara 1987, s. 398-9, Philip K. Htti, slam Tarihi, C. II, (ev. Salih Tu), Boazii Yaynlar, stanbul 1980, s. 2000; Ramazan Seen, Salahaddin Devrinde Eyyubiler Devleti, EF, stanbul 1983, s. 35-36; bnul Esir, el-Tarih el-Bahir fi Devlet-i Atabekiyye, (Tahkik: A. Ahmet Talimat), Kahire 1963, s. 330; In Demirkent, Hallar, TDVA, s. 534-535. 7 Seen, Salahaddin Devrinde, s. 39; bnl-Esir, el-Kamil, C. XI, s. 284-285; bnl-Esir, el-

Tarih el-Bahir, s. 121, 143, Ahmet Ali b. El-Kalkaand, Subhul Aa fi Sanatul-na, C. X, Beyrut 1407/1987, s. 91 vd.; Niketos Khoniates, Historia, (ev. Fikret Iltan), TTK, Ankara 1985, s. 111-7. 8 bnl Esir, el-Kamil, C. XI, s. 196-197; Kalkaandi, C. X, s. 91 vd.; bnl-Esir, el-Tarih el-

Bahir, s. 121, 143; Niketos, s. 111-117; een, Salahaddin Devrinde, s. 39. 9 10 Kalkaandi, C. V, s. 28-30. bnl-Esir, el-Kamil, C. XI, s. 196-197, 332 vd. 138

11 12 13 14 15 212, 397-8. 16

Mustafa A. Hyari, Salah al-Din, Dar el Garb el-slami, Beyrut 1994, s. 205. Hyar, Salah al-Din, s. 235-6. een, Salahaddin Devrinde, s. 39-40. Hyar, s. 207, 212-3. madeddin el-sfahani, el-Fethl Kuss fi Fethl Kuds, Leyden, E. J. Brill, 1888, s. 211-

madeddin el-sfahani, el-Bark el-ami, (Haz.: R. een), C. V, 96-106, 736-756; een,

Salahaddin Devrinde, s. 48-50; sfahani, el-Feth, s. 554. 17 18 19 20 een, Salahaddin Devrinde, s. 62; bnl-Esir, el-Kamil, C. XI, s. 498. Ebul Farac, C II, s. 424; bnul-Esir, el-Kamil, C. XI, s. 344-345. een, Salahaddin Devrinde, s. 19. een, Salahaddin Devrinde, s. 70-71, sfahani, al-Bark, C. V, s. 38 b-42a, bn Cbeyr, er-

Rhle, Dar- Sadr- Beyrut, 1980, s. 58-60; bnl-Esir, el-Kamil, C. XI, s. 389-390; Ahmed b. Ali elMakrizi, Kitabus-Suluk li Marifet-i Dvell Mluk, C. I, (Tashih: M. Mustafa Ziyadet), Kahire, 1934, s. 78; Ebul-Farac, C. II, s. 428; Ramazan een, el-Berk el-amiye gre 1182-1183 Yllarnda Salah el-Dinin Baz Tayinleri ve Eyyubiler ile Franklar Arasnda Cereyan Eden Baz Harplar, slam Tekkeleri Enstits Dergisi, C. VI, Cz. 3-4, stanbul, 1976, s. 7-10; Hyar, s. 253-255. 21 s. 397-398. 22 23 Hyar, s. 113, 126, 146. Kad Bahaeddin Maaruf bn eddad, Kitab- Siret-i Salahaddin el-Eyyubi, (Telif: Tacettin sfahani, el-Bark, C. V, s. 104-A, 108-b, 122-a; Hyar, s. 260; bnl-Esir, el-Kamil, C. XI,

ehinah), Kahire, 1346, s. 60; Isfahani, El-Feth, s. 57-58; een, Salahaddin Devrinde, s. 73. 24 412-3. 25 26 27 bn eddad, s. 60-62; Hyar, s. 268. bnl-Esir, el-Kamil, C. XI, s. 421. sfahan, el-feth, s. 47-48; bnl-Esir, el-Kamil, C. X, s. 422-3-4; Ebul-Farac, C. II, s. 440Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi, (ev. Fikret Iltan), C. II, TTK, Ankara 1987, s.

443; Hyar, s. 287-296; Shelomo Dov Goitein Al-Kuds, EI, C. V, E. J. Brill 1987, s. 330; Abdullah N. Ulvan, Kuds Fatihi Selahaddin Eyyub, Sekin Yaynclk, stanbul 1992, s. 66-7. 139

28

Fransa ve ngiltere Orta anda valyeler ve onlarn aileleri kn uzun gecelerinde bir

baron malikanesinin souk odasnda kasvetli bir ocakbann etrafnda toplandklar zaman, ortaya kan bir Orta a halk airi onlara byk kahraman putperest Selahaddinin heyecan verici bir hikayesini anlatacaktr. Hristiyanlarn dehetli dman bir batan br baa kadar hasmlar zerinde derin bir tesir brakacaktr. nk o efkat ve nezaket, iman ve merhametin sahibi idi. O gerek bir valye rnei idi. E. Ashtor-Straus, Saladin and The Jews, Hebrew Union Collage Annaual, Volume XXVII, Cncnati 1956, s. 305. 29 sfahan, el-Feth, s. 79; bn eddad, s. 67-68, 78; bnl-Esir, el-Kamil, CXI, s. 424-431;

Hyar, s. 297-309. 30 sfahan, el-Feth, s. 47-48, 54-55; bn eddad, s. 66; Makriz, Suluk, C. I, Cz, 1, s. 96;

bnl-Esir, el-Kamil, C. XI, s. 432-433; Hyar, s. 300; Sobarnheim, Salahaddin Eyyub, A, C. X, MEB, stanbul 1988, s. 107; Ebul-Farac, C. II, s. 444-5; Demirkent, Hallar, s. 537. 31 32 33 34 35 36 sfahan, el-Feth, s. 56; bn eddad, s. 66. bnl-Esir, el-Kamil, C. XI, s. 431-2-3; Hyar, s. 326-7. Isfahani, el-Feth, s. 55; Makriz; Suluk, C. I, Cz, 1, s. 96. Hyar, s. 326-7; Ebul-Farac, C. II, s. 445-446. Hyar, s. 332; Ebul-Farac, C. II, s. 445-446. Hyar, s. 334; bnl-Esir, el-Kamil, C. II, s. 434; F. Buhl, Kuds, A, C. VI, MEB, stanbul

1986, s. 960. 37 Makriz, Sluk, C. I, Cz I, s. 97; Ebul-Farac, C. II, s. 456; bnl-Esir, el-Kamil, C. II, s.

433-4; Isfahani, El-Feth, s. 60. 38 39 40 bnl-Esir, el-Kamil, C. XI, s. 440; een, Salahaddin Devrinde, s. 77. Makrizi, Sluk, C. I, Cz. 1, s. 97; Hyar, s. 335-6. sfahan, el-Feth, s. 61-2, 140-4; bnl-Esir, el-Kamil, C. XI, s. 435; Hyar, s. 335; Makriz,

Suluk, Cz. 1, Cz. 1, s. 97. 41 42 43 sfahan, el-Feth, s. 61. sfahan, el-Feth, s. 65-66. Makriz, Sluk, C. I, K. 1, s. 97.

140

44

sfahan, el-Feth, s. 400-401, 549-550; L. Sobernheim, Selahaddin. Eyyub, A, C. X, s.

109; een, Salahaddin Devrinde, s. 90; Hyar, s. 424; Makriz, Sluk, C. I, Cz, 1, s. 107. 45 Kuds kalesinin geirdii tamirat iin bkz. Muammer Gl, XI. -XIII. Yzyllarda Kuds,

(Baslmam Doktora Tezi), Frat nv. Sosyal Bil. Enstits, Elaz 1997. 46 sfahan, el-Feth, s. 400-1: Salahaddin 50 kii olan bir taifeyi Musul sahibinden Kudse

hendek ve kuyu kazmak iin ve kale onar mak iin getirtti ve onlar sahradan kayalar kestiler ve yarm sene kaldlar ve surun inas ok salam yapld. 2000e yakn Frank asker kullanld ve Amud kapsndan Mihrab kapsna kadar sava burcu yenilendi. Maldan ne kt ise ona harcand. O, gzel ve salam talarla bina edildi. Buna Sultan, ailesi, devlet adamlar, ulema, sofiye ve halk ta tayarak yardm etti. 47 48 sfahan, el-Feth, s. 68; Hyar, s. 339; Sobernhaim, Salahaddin Eyyub, s. 109. Hamidullahn 1932de Kudsteki seyahatinde bu kitabeyi grdn sylemektedir.

Muhammed Hamidullah, slamda Devlet daresi, s. 190. 49 D. S. Margoliouth, Caira Jerusalem Damascus, London, 1969, s. 206; Goitein, Al-Kuds,

s. 331; Buhl, Kuds, s. 961. 50 ehabeddin Ebul Abbas b. Yahya el-Umari, Mesalik el-Ebsar fi Memalik el-Emsar,

(Tahkik: Doratya Kedakolski), Beyrut 1968, s. 209. 51 52 sfahan, el-Feth s. 73-4; Makriz, Sluk, C. I, Cz. 1, s. 97; bn eddad, s. 67. Makriz, Sluk, C. I, Cz. 1, s. 98-99-100 vd; bnl-Esir, el-Kamil, C. XI, s. 240; Ebul-

Farac, C. II, s. 449; E. Honigmann, evbek, A C. XI, s. 448; sfahani, el-Feth, s. 73-4; Hyar, s. 346-7-8; F. Buhl, Kerek, A, C. VI, s. 583-4. 53 Makrizi, Suluk, C. I, Cz 1, s. 117 vd; In Demirkent, Httn Zaferi ve Kudsn

Mslmanlarca Fethinin Batdaki Akisleri, Belleten, C. LII, S. 204, Kasm 1988, s. 1547-1555. 54 55 56 C. Cahen, Crusades, El, C. III, E. J. Brill 1987, s. 63. een, Salahaddin Devrinde, s. 79. bn edded, s. 80-1; Makriz, Sluk, C. I, Cz 1, s. 186-7-8; Demirkent, Hallar, s. 537.;

H. A. Nomiku, Hal Seferleri, (ev. Kriton Dinmen), letiim Yaynlar, stanbul 1997, s. 51. 57 58 sfahani, el-Feth, s. 549-50; Ebul Farac, C. II, s. 462; bn eddad, s. 81. Makrizi, Sluk, C. I, K. 1, s. 107. 141

59

bn Furat, Tarih al-Duvel vel-Muluk, (Haz: M. C. Lyons), Vol. 1; The Text, s. 1/34a; Ebul

Farac, C. II, s. 509. 60 61 Cahen, Crusades, s. 63. Becker, Eyyubiler, s. 425; Cahen, Crusades, s. 65; Demirkent, Hallar, s. 541; Hitti,

slam Tarihi, C. II, s. 1052. 62 Buhl, Kuds, s. 961; Runcman, C. II, s. 163-164; Hitti, slam Tarihi, C. II, s. 1052;

Demirkent, Hallar, s. 441. 63 64 65 66 67 Goitein, AL-Kuds, s. 331. Makriz, Sluk, C. I, K. 1, s. 231-232. Runcnem, s. 169. bn Furat, s. 1/34b; Makrizi, Sluk, C. I, Cz, I1, s. 291-293. bn Furat, s. 3-4/38b; M. . Tekinda, Memluk Sultanl Tarihine Toplu Bir Bak,

EFTD, S. 25, Mart 1971, s. 5. 68 bn Furat, s. 3-4/39a; M. Fuat Kprl, Harezmahlar, A, C. V/I, stanbul 1988, s. 291-2;

Goitein, Al-Kuds, s. 331; Buhl, Kuds, s. 961. 69 eref Han, erefname, (ev. M. Emin Bozarslan), Hasat Yaynlar, 4. Bask stanbul

1990, s. 76; Gregory Abul Farac, Abul Farac Tarihi, C. II, (Trkeye ev. . Rza Dorul), TTK, Ankara, 1978, s. 408-9. 70 71 72 Faruk Sumer, Ouzlar, Anda Yaynlar, stanbul 1980, s. 593. Smer, s. 593. Becker, Eyyubiler, s. 426-428; P. M. Holt, Hallar a, (ev. . Arkan), Tarih Vakf

Yurt Yaynlar, stanbul 1999, s. 84-85. 73 bn Haldun, Mukaddime, (ev. Z. K. Ugan), C. II, MEB, stanbul 1986, s. 627; een,

Selahaddin Eyyubi ve Devlet, s. 72-73; Smer, s. 594. 74 170. 75 Usame ibn Mnkz, bretler Kitab (Kitab el-tibar), Ses Yaynlar, stanbul 1992, s. 81, 138, Hitti, Arap Tarihinin Mimarlar, (Tercme: Ali Zengin), Risale Yaynlar, stanbul 1995, s.

208 vd. Bu arada Usamenin Selahaddinin kiilii hakknda verdii vc ve yerici bilgiler dnemin siyasi atmosferi ile alakal olmakla birlikte olduka dikkat ekicidir. Selahaddini imdi brak zulm ile 142

ldrlenlerden bahsetmeyi, zira onlarn hikyeleri yeni domu bebein salarn aartr. Olaylara uygun den bu msralarla sayfalarca yererken daha sonra ondan ald ihsanlarla vgler yadrmtr. Bkz. a.g.e., 208-212, 218-220. 76 77 78 79 80 81 82 83 84 same bn Mnkz, s. 81de 15 nolu dipnot. Ahmet Cevdet, Ksas- Enbiya, (Haz. Mahir z), KTBY, 1985, C. VI, s. 52-3, 64-5. bn Haldun, s. 628. Holt, s. 86. Smer, s. 593. Holt, s. 74. Becker, s. 428. Smer, s. 593. C. Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, (ev. Yldz Moran), E Yaynlar,

stanbul 1979, s. 53. 85 86 87 88 89 90 Hitti, slam Tarihi, C. II, s. 1070. Hitti, slam Tarihi, C. II, s. 755, 1070. 151 nd. een, Selahaddin Eyyubi ve Devlet, s. 204; Holt, s. 150. Becker, s. 428. Smer, s. 594. Bernard Lewis, Tarihte Araplar, (ev. Hakk D. Yldz), Anka Yaynlar, stanbul 2000, s.

209; M. G. S. Hodgson, slamn Serveni, (ev. Heyet), C. II, z Yaynclk, stanbul 1993, s. 285, 291; Holt, s. 275; Becker, s. 428; Togan, age, s. 179; Bernard Lewis, Ortadounun oklu Kimlii, (ev. Mehmet Harmanc), Sabah Yaynlar, stanbul 2000, s. 19. 91 92 93 Smer, s. 595. Abul-Farac, C. II, s. 423. Sryani Mihael, s. 382. Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye Tarihi, Boazii

Yaynlar, stanbul 1998, s. 212den naklen. 94 bn Vasl, III, s. 244. F. Smer, Ouzlar, s. 596den naklen. 143

95 96 97 98 99

Smer, s. 136. bn Haldun, s. 625. bn Haldun, s. 626-627. bn Haldun, s. 629-630. Togan, a.g.e., s. 179. ranl Kasravi Tebrizi de Eyyubi hanedann ehriyaran- Gumnam

adl eserinde s. 22, 110da yar Trklemi olarak tanmlamaktadr. Msr kaynaklarnn bu konudaki genel kanaat iin ise Murat Remzi, Telfik al-Ahbar, C. I, s. 252-3 ve Rza Nur, Trk Tarihi, C. IX, 178182ye baknz. 100 Hodgson, C. II, s. 285. 101 Lewis, Tarihte Araplar, s. 208; Lewis, Orta Dounun oklu Kimlii, s. 19; Holt, s. 7. Ahmet Cevdet, Ksas- Enbiya, (Haz. Mahir z), KTBY, 1985. Ashtor-Straus, E., Saladin and The Jews, Hebrew Union Collage Annaual, Volume XXVII, Cncnati 1956. Becker, C. H., Eyyubiler, A, C. IV, MEB, stanbul 1988. Buhl, F., Kuds, A, C. VI, MEB, stanbul 1986. , Kerek, A, C. VI, MEB, stanbul 1989.

Cahen, C., Crusades, El, C. III, E. J. Brill 1987. , Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, (ev. Yldz Moran), E Yaynlar, stanbul 1979.

Demirkent, In, Httn Zaferi ve Kudsn Mslmanlarca Fethinin Batdaki Akisleri, Belleten, C. LII, S. 204, Kasm 1988. , Hallar, C. VI, TDVA, stanbul 1996.

el-Makrizi, (Ahmed b. Ali,) Kitabus-Suluk li Marifet-i Dvell Mluk, C. I, (Tashih: M. Mustafa Ziyadet), Kahire, 1934. el-Umari, (ehabeddin Ebul Abbas b. Yahya), Mesalik el-Ebsar fi Memalik el-Emsar, (Tahkik: Doratya Kedakolski), Beyrut 1403/1968. Gregory Abul Farac, Abul Farac Tarihi, C. II, (Trkeye ev. . Rza Dorul), TTK, Ankara, 1978. 144

Gl, Muammer, XI. -XIII. Yzyllarda Kuds, (Baslmam Doktora Tezi), Frat nv. Sosyal Bil. Enstits, Elaz 1997. Goitein, Shelomo Dov, Al-Kuds, EI, C. V, E. J. Brill 1987. Hamidullah, Muhammed, slmda Devlet daresi, Htti, Philip K., slm Tarihi, C. II, (ev. Salih Tu), Boazii Yaynlar, stanbul 1980. , Arap Tarihinin Mimarlar, (Tercme: Ali Zengin), Risale Yaynlar, stanbul 1995.

Hyari, Mustafa A., Salah al-Din, Dar el Garb el-slmi, Beyrut 1994. Hodgson, M. G. S., slmn Serveni, (ev. Heyet), C. II, z Yaynclk, stanbul 1993. Holt, P. M., Hallar a, (ev. . Arkan), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1999. Honigmann, E., evbek, A C. XI, MEB, stanbul 1989. bn Cbeyr, er-Rhle, Dar- Sadr- Beyrut, 1980. bnl Esir, el-Kamil fit-Tarih, C. XI, (ev Heyet), Bahar Yaynlar, stanbul 1985. bnul Esir, el-Tarih el-Bahir fi Devlet-i Atabekiyye, (Tahkik: A. Ahmet Talimat), Kahire 1963. bn Furat, Tarih al-Duval vel-Mluk, (Haz: M. C. Lyons), Vol. 1; The Text. bn Haldun, Mukaddime, (ev. Z. K. Ugan), C. II, MEB, stanbul 1986. bn eddad, (Kad Bahaeddin), Kitab- Siret-i Salahaddin el-Eyyubi, (Telif: T. ehinah), Kahire 1346. madeddin el-sfahani, el-Fethl Kuss fi Fethl Kuds, Leyden, E. J. Brill, 1888. , el-Bark el-ami, (Haz.: R. een), C. V, EF Yaynlar, stanbul 1979.

Kalkaand, (Ahmet Ali b.), Subhul Aa fi Sanatul na, C. X, Beyrut 1987. Khoniates, Niketos, Historia, (ev. Fikret Iltan), TTK, Ankara 1985. Kprl, M. Fuat, Harzemahlar, A, C. V/I, stanbul 1988. Lewis, Bernard, Tarihte Araplar, (ev. Hakk D. Yldz), Anka Yaynlar, stanbul 2000. , Ortadounun oklu Kimlii, (ev. Mehmet Harmanc), Sabah Y., stanbul 2000. 145

Margoliouth, D. S, Caira Jerusalem Damascus, London, 1969. Nomiku, H. A., Hal Seferleri, (ev. Kriton Dinmen), letiim Yaynlar, stanbul 1997. Runciman, Steven, Hal Seferleri Tarihi, (ev. Fikret Iltan), C. II, TTK, Ankara 1987. Sobarnheim, Salahaddin Eyyub, A, C. X, MEB, stanbul 1988. Sumer, Faruk, Ouzlar, Anda Yaynlar, stanbul 1980. een, Ramazan, Selahaddin Eyyubi ve Devlet, a Yaynlar, stanbul 1987. , , Salahaddin Devrinde Eyyubiler Devleti, EF, stanbul 1983. el-Berk el-amiye gre 578-579 (1182-1183) Yllarnda Salah el-Dinin Baz Tayinleri ve

Eyyubiler ile Franklar arasnda cereyan eden Baz Harplar slm Tekkeleri Enstits Dergisi, C. VI, Cz. 3-4, stanbul 1976. eref Han, erefname, (ev. M. Emin Bozarslan), Hasat Yaynlar, 4. Bask stanbul 1990. Tekinda, M. ., Memluk Sultanl Tarihine Toplu Bir Bak, EFTD, S. 25, Mart 1971. Togan, Zeki V., Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun Kitapevi, stanbul 1981. , Azerbaycan, A, C. II, MEB, stanbul 1979.

Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye Tarihi, Boazii Yaynlar, stanbul 1998. Ulvan, Abdullah N., Kuds Fatihi Selahaddin Eyyub, Sekin Yaynclk, stanbul 1992. Usame ibn Mnkz, bretler Kitab (Kitab el-tibar), Ses Yaynlar, stanbul 1992.

146

Trkiye Seluklu Devleti-Eyyb Mnasebetleri / Yrd. Do. Dr. Emine Uyumaz [s.86-96]
Anadolunun Trklemesini ve blgede Trk birliini tesis etmeyi amalayan Trkiye Seluklu Devleti, bu hedefine ulamak iin komu devletlerle bazen dostane bazen de dmanca ilikiler iinde bulunabiliyordu. Buna dair en gzel rnei bir Trk beylii olan Zengilerin devam niteliindeki Eyybler ile olan mnasebetlerinde grmekteyiz. Bilindii gibi adn kurucusu Salhaddn Yusuf b. Eyybun babas Necmeddn Eyyb b. diden alan Eyybler 1175-1260 yllar arasnda merkezi Msr olmak zere am (Suriye, rdn, Lbnan), el-Cezire (Yukar Mezopotamya), Diyarbekir ve Kuzey Irakta hkm srm Mslman bir devlet idi.1 Tarih kaynaklarn verdii bilgilere gre, Trkiye Seluklu Devleti ile Eyybler arasndaki ilk resm iliki Muharrem 572/10 Temmuz-8 Austos 1176 tarihinde Salhaddn Eyyb tarafndan Halebin fethi sonucu iki taraf arasnda yaplan anlama hkmlerini Musullularn ve Artuklu beylerinin yansra Trkiye Seluklularnn da tanmas ile gereklemitir.2 Bu hadiseden ksa bir sre sonra II. Kl Arslann 13 Eyll 1176 tarihinde gerekleen Myriakephalon Savanda Bizansllar yenilgiye uratmas zerine zaferini bildirmek iin Salhaddn Eyybye eli gnderdiini bilmekteyiz.3 Fakat iki taraf arasnda resm erevede balayan bu dostluk ilikisi II. Kl Arslann Bizansa kar kazand baardan sonra Anadoludaki Trk birliini salamak iin douya ynelmesi ve burada yapt asker faaliyetler neticesinde gerginlemeye balad. Zira II. Kl Arslan, Danimendlilere ait olan Malatyay 1178 ylnda alnca Artuk beyleri srann kendilerine geleceini dnerek Salhaddn Eyybden himaye talebinde bulundular.4 Gerek byle bir teklifte bulunulmas gerekse bu istein Eyybler tarafndan kabul grmesi II. Kl Arslan rahatsz etmi olsa da faaliyetlerine devam etti. lk i olarak daha nce kendisine ait olan ve imdi Salhaddin Eyybnin Baalbek Hakimi emseddn bnlMukaddemin elinde bulunan Raban (Araban) Kalesini geri almak iin ordusunu harekete geirdii gibi ad geen kalenin kendisine teslim edilmesi iin Salhaddn Eyybye eli gnderdi. Eli: Raban Kalesinin Nureddn Mahmud b. Zeng tarafndan izinsiz olarak II. Kl Arslandan alndn Melik elSalihin de burasn sultana teslim ettiini, bu nedenle Salhaddn Eyybden kalenin iade edilmesini talep etti. Fakat II. Kl Arslann bu istei Salhaddn Eyyb tarafndan kabul edilmedi. Bunun zerine II. Kl Arslan yaklak 20.000 kiilik bir kuvvet ile Raban Kalesini muhasara edip etrafn yamalamaya balad. Kalenin Hakimi emseddn bnl Mukaddem hem durumu bildirmek hem de yardm talep etmek iin Salhaddn Eyybye haber gnderdi. Bunun zerine Eyyb Sultan Salhaddn kardeinin olu Takiyeddn mer ile Seyfeddn Ali b. el-Metbu yardm iin gnderdi. madeddn el-Ktib el-Isfahannin ifadesine gre:5 1.000 kiilik Eyyb kuvvetini gren Trkiye Seluklu askerleri dalp katlar. Sryani Mihail ise6 575/1179-1180 ylnda gerekleen bu olayda iki taraf Trk ise de yaplan savata Seluklu ordusu Takiyeddnin askerleri karsnda malup oldu demektedir. Bu olaydan sonra Salhaddn Eyyb katibi madeddin el-Ktib el-Isfahanye Musul Veziri Mcahiddn Kaymaza gnderilmek zere u mektubu yazdrmtr: Malmdur ki biz slmn 147

galip gelmesini, slm askerlerinin kafir ordularna kar muzaffer olmasn istiyorduk. II. Kl Arslan, Rumlarla anlat, Franklarla hediye alp verdi. Dinin gsterdii yoldan ayrld. Kafirleri mminlere kar savaa tevik ettiAsker hazrlayarak Raban Kalesini muhasara etti. Askerleri tarlalar tahrip ettiler, yol kestiler, ekinleri yaktlar, ziraat mahvettiler. Bu hareket Mslmanlarn kalplerini yaralad. emseddn bnl-Mukaddem onlardan ok ikayet etti. Biz onlarn kaleyi almasndan endielenmedik. Zira o kadar gl deillerdi. Biz halk zulmden kurtarmak iin Takiyeddni 1.000 kii ile grevlendirdik. Oysa onlar 30.000 kii idiler ve katlar. Allah bilir ya onlarn heybetini ykmak ve hatal fikirlerinden dolay onlar cezalandrmak istemedik.7 Raban hadisesinden sonra Trkiye Seluklu-Eyyb ilikilerinin II. Kl Arslann damad Nureddn Muhammed yznden yeniden gerginletiini gryoruz. yle ki, Hsn Keyfa Sahibi Nureddn Muhammed b. Kara Aslan b. Davud b. Artuk,8 II. Kl Arslann kz Seluk Hatunla evlenmi ve sultan, Seluk Hatuna9 Artuklu snrlarna yakn bir ka Seluklu kalesini eyiz olarak vermiti. Ancak bir sre sonra Nureddn Muhammed, II. Kl Arslann kzndan yz evirip bir arkcyla evlenmi ve lkesine, hazinesine o hakim olmutu. Sultan bu durumu renince damadna bir eli gnderip ya evlilik akdi srasnda ald kaleleri geri iade etmesini ya da arkc kadndan ayrlmasn istedi. Aksi takdirde Artuklu lkesini elinden alacana dair tehditlerde bulunup Harput havalisindeki baz yerleri de ele geirdi. Durumun ciddiyetini kavrayan Nureddn Muhammed kendisine yardmc olmas iin Salhaddn Eyybden yardm istedi ve onun himayesine snd. Bunun zerine Eyyb Sultan Salhaddn, Nuredddne kar saldrgan tutumundan vazgemesi iin II. Kl Arslana eli ve mektup gnderdi. II. Kl Arslan da cevap olarak: Damad Muhammed b. Kara Arslann kusurlarn saydktan sonra Ben sadece kzmla evlendii zaman ona verdiim kaleleri geri istiyorum dedi. Bunun zerine Salhaddn Eyyb ise Ona dokunamazsn. Biz onunla anlama yaptk ve himayemize aldk. Eer zerine yryecek olursan atlarmzn dizginlerini onun yardmna eviririz diye cevap verdi. Bu cevap zerine iki taraf arasnda bir anlamaya varlamad gibi gerginlik daha da artt. Dier taraftan Franklar (Hallar) Salhaddn Eyybden sulh isteyip ne srlen btn artlar kabul etmilerdi. Bylece am blgesini emniyete alan Eyyb Sultan Salhaddn, II. Kl Arslan ile olan anlamazlklar gidermek iin 576/1180-1181de ordusuyla Tellbair istikametinden Rabana hareket etti. Bu srada Hsn Keyfa Sahibi Nureddn Muhammed de Salhaddn ile bulumak iin Rabana vard. II. Kl Arslan ise Salhaddn Eyybnin kendisine doru yaklamakta olduu haberini alnca Veziri htiyareddn Hasan b. Gafnas ona eli olarak gnderdi. Eli, Salhaddinin huzuruna varnca ona u mesaj iletti: Bu adam (Nureddn Muhammed) kzma yle yle yapt: mutlaka onun lkesine girmeli ve ona haddini bildirmeliyim. dedi. Elinin mesajna sinirlenen Salhaddn Efendine de ki, eer geri dnmezse Allaha yemin ederim ki, Malatya zerine yryeceim. Malatyaya iki gnlk mesafedeyim, oraya vardmda da atmdan inmeyeceim, sonra da btn lkesini elinden alacam dedi. Durumun ciddiyetini kavrayan htiyareddn huzurdan ayrld ve ertesi gn Salhaddn tarafndan tekrar kabul edildiinde Ben efendim adna deil, kendi adma size bir eyler sylemeyi ve bana hak vermenizi taleb ediyorum dedi. Cevap olarak Salhaddn Eyyb syle diye karlk 148

verince eli: Ey efendimiz ! Bu irkin i senin gibi bir sultana yakmaz, siz sultanlarn en byk, en anl, en hretlilerinden birisiniz. Halkn senin cihad terk edip Hallarla anlama yaptn, lke karlarn bir kenara braktn ve askerlerini bir arkc iin yollara dktn duymas kadar byk bir ktlk dnebiliyor musunuz? Yarn Allah Talya ne mazeret beyan edeceksiniz? Sonra halife ve dier Mslman hkmdarlarn ve btn halkn nezdindeki itibarn ne olur? Dn ki hi kimse senin yzne kar bunlar sylemez, fakat meselenin byle olduunu bilmezler mi? Sonra farz et ki, II. Kl Arslan ld ve kz da beni sana gnderdi. O sana snyor ve kocasndan hakkn almak istiyor. Sen bunu reddetmezsin dedi. Bunun zerine Salhaddn: Vallahi sen haklsn! Mesele senin dediin gibidir; fakat bu adam (Nureddn) bana snd. imdi onu brakrsam bu bana yakmaz. Sen onunla gr ve aranzdaki meseleyi dilediiniz gibi halledin. Ben de size her trl yardmda bulunacam dedi. Bunun zerine htiyareddn Hasan, Nureddn Muhammed ile grt ve yaplan mzakereler sonucunda Nureddnin bir sene sonra arkcy yanndan uzaklatrmasna, aksi hareket ettii takdirde Salhaddnin kendisinden yardm desteini ekmesine karar verildi.10 Bylece iki taraf arasndaki anlamazlk tatlya balanmt. Hatta Mslman Trkmenlere kt muamelede bulunan Kilikya Ermeni Krall zerine sefer tertip etmek iin anlama bile yaptlar. Ermeni seferinden sonra Salhaddn Eyyb Msra, II. Kl Arslan da Malatyaya geri dnd.11 Bu olaydan sonra II. Kl Arslan ile Salhaddn Eyyb arasndaki ilikiler gayet olumlu bir seyir takip etmitir. Nitekim Salhaddn Eyybnin Kuds fethettii haberi duyulunca II. Kl Arslann Hallara kar kazanlan bu byk zaferi tebrik etmek ve iki taraf arasndaki anlamalar yenilemek zere Veziri htiyareddn Hasan Eyyb sultanna gnderdii bilinmektedir. Salhaddnin Kevkeb Kalesini muhasara ettii srada gerekleen bu ziyarette (1188) htiyareddne gayet iyi muamele edilmi ve izzet-ikrmda bulunulmutu.12 III. Hal Seferinde (1189) de II. Kl Arslan ile Salhaddn Eyyb arasndaki iyi ilikiler devam etmitir. Yaplan anlama gerei II. Kl Arslan ve byk olu Kutbeddn Melikah Hallar durdurmak iin mcadele ettilerse de Trkiye Seluklu Devletinin iinde bulunduu skntlar nedeniyle baarl olamadlar. Ancak bu baarszlk iki taraf arasndaki ilikileri olumsuz ynde etkilemedi. Zira III. Hal Seferinin sonlarna doru Malatya Hakimi Kayserah kardei Kutbeddn Melikahn faaliyetlerinden ekindii iin Kudste bulunan Sultan Salhaddnin yanna gidip yardm talep ettii gibi el-Adilin kzlarndan biriyle evlendi (1191). Eyyb Sultan Salhaddn ise Kayserahn yardm isteine kar, kardeler arasndaki problemi halletmek iin Kazasker emseddn b. el-Ferr Anadoluya gnderdi. Ayrca Kutbeddn Melikahn 1192 ylnda Salhaddn Eyybyi Anadoluya davet ettiini biliyoruz. Ancak Eyyb Sultan Salhaddn, Hallar ile urat iin bu davete olumlu cevap verememitir.13 Yukarda da bahsedildii gibi ilk defa 1176 ylnda balayan Trkiye Seluklu-Eyyb ilikileri eitli merhalelelerden geerek 1192 tarihine kadar devam etmiti. Ancak 1192 ylnda II. Kl Arslann bir yl sonra da Salhaddn Eyybnin lmesi zerine her iki devlette de saltanat mcadeleleri balad iin bir sre kendi i ileriyle megul oldular. I. Gyaseddn Keyhsrev 149

babasnn lmnn ardndan byk bir itirazla karlamadan Trkiye Seluklu tahtna gemiti. En byk rakibi gibi gzken kardei Kutbeddn Melikah da ld iin Keyhsrev lkeyi baaryla idare etmeye balamt. Fakat 1197 ylnda kardei II. Sleymah ah saltanat idasnda bulunarak Konyay muhasara etti. Drt ay sren kuatma sonucu I. Gyaseddn Keyhsrev Konya halknn arabuluculuu ile kendisine ve ocuklarna dokunulmamak artyla ehri, Rkneddn II. Sleyman aha teslim etti. bn Bibinin kaydettiine gre;14 I. Gyaseddn Keyhsrev kendisine ikamet edebilecek bir yer bulabilmek iin nce Kilikya Ermeni Krallna, oradan Elbistana ve daha sonra Malatya Sahibi Kayserahn yanna gitmiti. Ayn zamanda el-Adilin damad olan kardei Kayserahn yannda bir mddet kaldktan sonra belki kendisine de yardmc olunur midiyle Halebe gitti. Ancak Halep Sahibi el-Zahir, sabk sultan gayet iyi karlam olsa da muhtemelen kendi i ilerindeki karklklar nedeniyle ona kar yeteri kadar mit verici davranmamtr.15 I. Gyaseddn Keyhsrevden sonra Malatya Sahibi Kayserah da 1200 ylnda lkesini elinden alan kardei Rkneddn II. Sleyman ahtan kaarak kaynbabas el-Adile snd.16 Fakat, el-Adil, damadn Rkneddn II. Sleyman aha kar savunmak yerine onu Urfada ikmet ettirdi. Zira, bu sralarda kendi i ileri de olduka karkt. Nitekim, 1202 ylnda Salhaddnin olu el-Efdal hem amcas el-Adilin hem de kardei Halep Sahibi el-Zahirin kendisine ait baz topraklar zaptetmeleri zerine Rkneddn II. Sleyman aha eli gnderip, ona tbi olduunu ve hutbelerde onun adn okuttuu gibi, yine onun adna para darp ettireceini bildirdi.17 Bylece ilk defa bir Eyyb Meliki Trkiye Seluklu Devletine tbi olmu oluyordu. el-Efdalin bu tbiliinin I. Gyaseddn Keyhsrevin ikinci kez Trkiye Seluklu tahtna knda (1205-1211) da devam ettiini grmekteyiz. Nitekim I. Gyaseddn Keyhsrevin Konyada tahta oturduunda Smeysat Sahibi el-Efdal, sultana itaatini bildiren bir eli gndermitir. Ayrca I. Gyaseddn Keyhsrevin, el-Erefin destei ile Harputu muhasara eden Nasreddn Muhammede kar 6.000 kiilik Seluklu askeri ile el-Efdali grevlendirdiini de bilmekteyiz.18 I. Gyaseddn Keyhsrev Harput meselesini halledip lkesinin dou snrlarn emniyet altna aldktan sonra Anadoludan geen milletler aras ticaret yollar zerinde sz sahibi olabilmek iin daha ok Kilikya Ermeni Krall ve Bizans ile olan ilikilerine arlk verdii iin Eyybler ile pek fazla ilgilenememiti. Yerine geen olu I. zzeddn Keykavus (1211-1220) da babasnn siyasetini takip etmi ve saltanatnn ilk yllarnda Eyybler ile mnasebette bulunmamt. Nitekim saltanatnn ilk gnlerinde kendisine problem kartarak Kayseriyi muhasara eden kardei I. Aleddn Keykubada kar el-Ereften yardm istemiti.19 Ancak, 614/1216-1217 yllarnda Halep Sahibi el-Zahirin lm zerine cereyan eden olaylar neticesinde ticar adan nemli bir ehir olan Halebi almak zere 615/1218-1219 yllarnda harekete geti. Kaynaklarn verdii bilgilere gre: el-Zahir lnce yerine olu el-Aziz tahta gemiti. Ancak henz ok kk yata bulunduu iin naibliini annesi, Atabeyliini ise ehabeddn Turul yapmaktayd. Halep ileri gelenlerinden bazlar atabeyin kendilerine kar olan tutumlar nedeniyle rahatszlk duyup Anadoluya gelerek I. zzeddn Keykavus ile grtler. Sultana Halebe yrmesini ve bu i iin Smeysat Sahibi el-Efdale yazl bir davette bulunursa kendisine yardmc olabileceini sylediler. Bunun zerine, Halebi Trkiye Seluklu topraklarna katmak isteyen I. zzeddn Keykavus 150

derhal devlet erkann toplad, Halep lkesinin kk bir ocuk ile bir kadnn elinde kaldn, eer vaktinde asker gnderilir ve tedbir alnrsa am vilayetini elde edebileceini syledi. Devlet erkan ise Babasnn mlknde hkmdar olan bu kk ocuun babas ve dedeleri ile daima dostane ilikiler iinde bulunulduunu, ayrca komu milletler ona taziye ve tebrik iin eliler gnderirken sizin o yetim ocuun mlkne saldrmanz komularmzn houna gitmeyecektir diye cevap verdi. I. zzeddn Keykavus ise Sultanlar arasnda merhamet yoktur deyip el-Efdale davette bulunduu gibi ordunun hazrlanmasn emretti. Sultann istei dorultusunda ilk i olarak Mara Hakimi Emir Nusretddne ordu hududa gelinceye kadar svari ve piyade kuvvetleri ile muhasara aletleriyle birlikte hazr bulunmas iin ferman yazld. Malatya ve Sivas sahiplerine de ayn ekilde fermanlar gnderildi. U beylerine ise Yabanlu20 yaylasnda hazr bulunmalarna dair ferman yazld. Smeysat Sahibi el-Efdal ile de I. zzeddn Keykavusa tbi olmas art ile Halep topraklarna birlikte saldrlmasna ve Halep ile ona bal olan yerlerin el-Efdale kalmasna daha sonra da el-Erefin elinde bulunan Harran, Ruha (Urfa) gibi dier dou lkelerine de sefer dzenlenmesine ve buralarnn I. zzeddn Keykavusa kalmas art ile anlama yapld. Gerekleen ittifaktan sonra her iki tarafn askerleri de harekete geti. lk nce Raban Kalesini ele geirdiler ve yaplan anlama gerei I. zzeddn Keykavus burasn el-Efdale teslim etti. Daha sonra Tell-baire hareket ettiler ve on gn boyunca kaleyi kuattlar. Fakat bir netice alamaynca Sultan I. zzeddn Keykavus civardaki btn aalarn ve zm balarnn kesilmesini emretti. Geim kaynaklarnn yok edildiini gren ahali kalenin teslim edilmesi iin kale muhafzna baskda bulununca Tell-bairi de ele geirmi oldular. Ancak I. zzaddn Keykavus bu defa kaleyi el-Efdale teslim etmeyip kendi adna alkoymas iin Emir Nureddne brakt. el-Efdal ise anlamaya uymayan I. zzeddn Keykavusun bu davranndan pheye kaplp ya ayn eyi Halebi aldmz zamanda yaparsa o zaman kardelerimin mlkn ellerimle bir yabancya teslim etmi olacam, oysa bu benim hi bir iime yaramaz dncesine kaplarak sultan oyalamak iin zamann nemi yok diyerek nceden kararlatrld gibi ilerlemek yerine uray da alalm, buray da alalm, bylece Halebi daha kolay ele geiririz demeye balad. Bunun zerine I. zzeddn Keykavus Tell-bairden sonra Menbice yneldi ve buray da ele geirip kaleyi tamir ettirdi. Ayrca Halep emrlerinin bazlarna tevkiler gndererek onlar honut etmeye alt. Dier taraftan Atabey ehabeddn Turul, I. zzeddn Keykavus ile el-Efdalin Halebe doru ilerlediklerini renince kendisini kalede muhasara edeceklerinden korkmu ve ehir halknn da gnll olarak ehri teslim etmelerinden ekindii iin Hallarla (Franklarla) megul olan el-Erefe eli gndererek kendisini tbi tanyacaklarn bildirerek kzkardeinin olu olan el-Azize yardm etmesini talep etti. Teklifi cazib bulan el-Eref yanndaki askerlerle yola kt ve dier birliklerine de Halebe gelmeleri iin haber gnderdi. el-Eref Halep yaknnda karargh kurup askerlerinin gelmesini beklerken kz kardei ve Atabey ile buluup I. zzeddn Keykavusa kar nasl tedbir alacaklarn kararlatrd.21 lk nce Halep emirleri ve ileri gelenleri ile grp onlardan ballk yemini ald, ardndan da sultannn zerine doru hareket etti. Sultan ise el-Erefin yaklamakta olduu haberini alnca Emr-i Meclis Mbarizeddn Behramah 4.000 kiilik bir nc kuvvet ile grevlendirdi. 4.000 151

kiilik dier bir kuvveti de anigir Seyfeddn kumandasnda arkadan yola kard. Kendisi de 14.000 kii ile hareket edecekti. Emir- Meclis Behramah Halebe yaklat srada Sivas Elli-Balarndan Mahmut Alpi dman askerlerinin vaziyetini anlamak iin kefe gnderdi. ok tecrbeli bir asker olan Mahmut Alp, dman ordusuna hemen saldrmann tehlikeli olacan, Seyfeddn anigire kuvvetleri ile gelmesi iin acele haber gnderilmesini hatta, sava iin sultann askerlerinin de beklenmesini sylemesine ramen, Behramah bu tavsiyeyi dinlemeyip saldrya geti. Yaplan savata Emir- Meclis Behramah bir grup askeri ile Melik el-Erefin eline esir dt. Bu haber I. zzeddn Keykavusa ulanca askerin bir blm esir dm olabilir fakat, anigir Seyfeddn nerede? niye savamyor? diye pheye dp geri ekilmeye balad. Sultann savamadan geri ekildii haberini alan el-Eref ise ksa bir sre nce zzeddn Keykavusun eline geen yerleri birer birer geri almaya balad. I. zzeddn Keykavus btn kalelerin el-Erefin eline getiini duyunca ok sinirlendi ve geri dnen emirlerini bir evde toplatp yaktrmtr.22 I. zzeddn Keykavus asndan hezimetle sonulanan Halep Seferinin ardndan Trkiye Seluklu-Eyyb ilikileri olduka gerginlemiti. Her ne kadar el-Eref bir sre sonra savata esir den Emir- Meclis Behramah ve dier Seluklu askerlerini serbest brakp Anadoluya gndermi ise de iki taraf arasnda yumuama olmamt. te bu artlar altnda 1220 ylnda Trkiye Seluklu tahtna kan I. Aleddn Keykubad bu durumu gidermek iin el-Erefe bir eli gndererek onunla bar yapt. Her ikisi de ittifak edip birbirlerine kar iyi niyetle davranacaklarna, birbirlerine destek olacaklarna ve ayrca aralarnda akrabalk ba kuracaklarna dair anlamaya vardlar. Bylece hem Aleddn Keykubad hem de el-Eref memleketlerine gelecek saldrdan bu ekilde kurtulmu oldular.23 Fakat Eyyblerin kendi aralarndaki anlamazlklar yznden Dou Anadoluda huzursuzluklar balad. lke snrlar yaknndaki bu durum I. Aleddn Keykubad tedirgin etmekteydi. bn Nazif el-Hamev24 623/1226 yl olaylarn anlatrken Aleddn Keykubad ile Eyyblerin arasnda elilerin gelip gittiinden bahseder. Fakat nedenleri hakknda bilgi vermez. Ancak biz, 623/1226 ylnda I. Aleddn Keykubadn Amid Sahibi Mesudun zerine dzenledii sefer nedeniyle el-Eref ile arasnn bozulduunu biliyoruz. Hatta, bu seferde Trkiye Seluklularnn eline geen Kahtann muhasarasnda am Ordular Komutan zzeddn b. Bedr esir dp Kayseride hapsedilmiti.25 Ancak, Amid Sahibi Mesudun itaat talebinden sonra Aleddn Keykubad, Dou Anadolu blgesinin hareketliliini gz nnde tutarak Eyyblerle arasndaki krgnl gidermek ve dostluu daha salam temellere oturtmak iin onlarla akrabalk ba kurmaya karar verdi. Bu fikrini gerekletirmek iin de ilk i olarak zzeddn b. Bedri maiyetiyle birlikte hapisten kartt ve ona hilatler hediye edip hrmet gstererek ama gitmesine izin verdi. Bu hadiseden ksa bir sre sonra Aleddn Keykubad devlet ilerinin grld bir srada Naib Hokkabazolu Seyfeddne Eyyblerle akrabalk kurma fikrini at ve gerekli hazrlklarn yaplmasn emretti. Devletin hazineleri, alarak kymetli mcevherler, kumalar, atlar ve katrlar ile Horasan ve Irakta imal edilmi eyalardan oluan muazzam bir hazine muteber bir ka kii ile birlikte el-Adilin kz Gaziye Hatunu istemek zere Hokkabazolu Seyfeddn idaresinde ama doru yola karld. Heyet Malatyaya varmt ki, 152

Hokkabazolu Seyfeddn hastalanarak ld. Bu haberi alan sultan onun yerine anigir emseddn Altunabay Malatyaya gnderdi. anigir emseddn Malatyaya gelip ileri yoluna koyduktan sonra ama doru yola kt. Bu srada zzeddn b. Bedr elilik heyetinin gelmekte olduu haberini alnca durumu Eyyb meliklerine bildirdi. I. Aleddn Keykubadn zzeddn b. Bedr ve dier Eyyb esirlerine iyi muamele etmesinden etkilenen Adil-oullar aradaki krgnl daha fazla devam ettirmemek iin byk hrmet ve misafirperverlik ile elilik heyetini karladlar. Ertesi gn amda toplanm olan Muazzam, el-Eref, el-Gazi, el-Fahreddn nikh akdi iin kady ve emseddn Altunabay davet ettiler. Nikh kylp, emseddn Altunabann getirdii hediyeler datlp, eker ikram edildi. Ancak, gelinin cihaznn hazrlanmas iin bir mddet anigir emseddn Altunaba misafir edildi. O da bu esnada Aleddn Keykubada istei dorultusunda ilerin halledildiini, ancak gelini karlamak iin Malatyaya kadar gelecek olursa Eyyb meliklerine kar bir nev ltuf ve nezaket gstermi olacan arz eden bir mektup gnderdi. Bu haber zerine Sultan Malatyaya hareket etti. I. Aleddn Keykubad ehre vardnda dn hazrlklarnn balamasn ve her tarafn sslenmesini emretti. Gelin alayyla birlikte gelen am emirleri her taraf altnlar, gmler ve mcevheratla sslenmi yedi kk tertib ettiler. Katrlar zerinde tanan bu kkler iinde oyuncular, hokkabazlar hnerlerini sergiliyorlard. Harput meliki de sultann sadl ile ereflendirilmiti. Bir hafta devam eden elencede her tarafa altn ve gm paralar sald. Ertesi sabah da amdan gelen misafirlere bol bol ihsanlarda bulunup lkelerine dnme izni verdi. Ayrca, yeni ei Gaziye Hatuna da byk servet takdim ettikten sonra dn alay Kayseriye doru hareket etti. Yolda uradklar her ehirde dn merasimleri tertip edilmekteydi. Bu merasimler Sultann ve dn alaynn Antalyaya varna kadar devam etti.26 Gerek Eyybler gerekse Aleddn Keykubad asndan son derece nemli olan bu evlilik akdinin tarihi ne bn Bibide ne de Eyyb kaynaklarnda kaytl deildir. Yalnzca Mneccimba 624/1226-1227 tarihini vermektedir.27 bn Nazif el-Hamevinin verdii bilgiye gre,28 624/1226-1227 ylnda Eyybler ile Aleddn Keykubad arasnda sk sk eliler gelip gitmitir. Mesel, bu yl iinde Erzincan Kads Kemleddn Kamyar sultann elisi olarak el-Mcahide gitmi ve byk bir izzet-ikrmla karlanmt. elMcahidin elisi de Aleddn Keykubad ziyaret etmiti. el-Zeki bin el-Acemi adndaki el-Erefin elisi de Aleddn Keykubadn ziyaretine gelmiti. Yine bu yl iinde Aleddn Keykubada elMuazzamn elisi Kerimeddn el-Haltnin gelmesi beklenmekteydi. Ayrca, Halep Atabeyi de bnlEb Heyca el-Dukayik adnda bir eli gndermitir. Fakat, bu elilerin geli gidilerinin nedeni hakknda bilgi verilmemektedir. Yalnzca Aleddn Keykubadn Melik Mcahide gnderdii Mihmandar Necmeddnin: Senin el-Muazzamla olan iini halletmek ve senin mallarn zerindeki itirazn kaldrmak iin geldim demesi dikkate ayandr. Bu szlerden anlald kadaryla Eyyb melikleri birbirleri ile olan anlamazlklar gidermek iin aralarndaki akrabalk bana gvenerek muhtemelen Aleddn Keykubadtan yardm talep etmilerdi.

153

Kaynaklar 625/1227-1228 ylna ait olaylar verirken Aleddn Keykubad ile Eyybler arasndaki ilikilere dair dorudan bilgi vermezler. Yalnz, Trkiye Seluklularna tbi olan Erzincan ve Erzurum sahiblerinin Eyyblere meylettiinden bahsederler. Nitekim, Aleddn Keykubad 625/1227-1228 tarihinde nce Erzincan ilhak etmi ardndan da Erzurum zerine hareket ederken Rkneddn Cihanahn itaat talebiyle bundan vazgemiti. Fakat, Eyyblerin Erzurum Sahibi Rkneddn Cihanaha destek vermesi, Aleddn Keykubad ile Eyybler arasnda tekrar gerginlik yaratt. Bu srada Celleddn Harezmahn 624/1225 ylnda dostluk temennisiyle Aleddn Keykubada gnderdii elilik heyetiyle iki devlet arasnda balayan dostluk gn getike ilerlemi ve bu son hadiseler sonunda Eyyblere kar ittifak yapacak bir hale gelmiti. 626/1229 yl sonunda Celleddn Harezmahn Ahlat muhasara etmesi sonunda Aleddn Keykubadn, Celleddn Harezmah ve Eyyblerle olan ilikileri tekrar farkl bir boyut kazand. nk, bir tarafta Eyyblere kar ittifak yapt ayn rktan ve dinden Celleddn Harezmah ve dier taraftan ise hem komusu hem de aralarnda akrabalk ba bulunan Eyybler birbirleriyle savayorlard. Her ne kadar Aleddn Keykubad hem Moollar hem de Eyybler ile baa kamayacan bu nedenle de daha istikrarl bir siyaset takip etmesini ve savatan uzak durmasn Celleddn Harezmaha tavsiye etmise de bu olumlu bir netice vermemi, tam tersine aralarndaki dostluun bozulmasna neden olmutu. Yine grnrde Aleddn Keykubada tbi olan Erzurum Sahibi Rkneddn Cihanah bu savan balarnda aka Eyybleri destekliyordu. Fakat, Ahlatn savunulmasnda Eyyblerin28 zor anlar yaadn grnce bu defa kendisine mttefik olarak Celleddn Harezmah seti. Anadolu topraklarndaki Trk birliini bozan bu son deiikliin neticesi olarak Eyybler ve Aleddn Keykubad, Celleddn Harezmaha kar ittifak yaptlar. Bilindii gibi, bu ittifakn neticesinde Celleddn Harezmah 28 Ramazan 627/1230 ylnda Yassimen mevkiinde ar bir yenilgiye uratld.29 Bylece tekrar Eyybler ve Trkiye Seluklu Devleti arasnda bar balad. bn Nafiz el-Hamevnin verdii bilgiye gre,30 629/1231-1232de el-Erefin kz ile Aleddn Keykubadn el-Adilin kz Gaziye Hatundan olan olunun nikh Harranda kylmt. Fakat, maalesef bu bar pek uzun srmedi. nk bu yl iinde Aleddn Keykubada Ahlat ve civarnn Moollarn saldrlar nedeniyle harap olduu ve halkn ehri boaltt haberi geldi. Aslnda Ahlat ehri el-Erefin idaresindeydi, fakat el-Eref Yassimen Zaferinden (1230) sonra ama gitmi ve bir daha da burayla ilgilenmemiti. Bu srada Celleddn Harezmahn peinden blgeye gelen Moollar da ehri tahrip etmilerdi. Ayrca lidersiz kalan Harezmli emirler sk sk blgeye basknlar dzenleyerek ahaliyi rahatsz edip blgedeki ticar faaliyetlere engel olmaktaydlar. Bunun zerine, Aleddn Keykubad, Kemleddn Kamyara31 Ahlat, Bitlis ve Tiflise kadar uzanan vilayetleri Seluklu snrlarna katmasn emretti. Kemleddn Kamyar, sultann bu istei dorultusunda ordusunu Ahlata gtrd. Fakat ehir adeta bombotu. Yalnzca eraftan bir ka kii onu karlayp sultana ballk yemini edip Cuma gn hutbeyi Aleddn Keykubad adna okuttular.32 Ahlatn fethi ile ilgili ibn Nazif el-Hamev33 Aleddn Keykubad Ahlat mlk edinince oray imar etmeye balad ve iftilere zahireler verip ekinler ektirdi. Btn bu ilerin idaresini Kemleddn Kamyar stlenmi idi dedikten sonra, Aleddn Keykubadn Amide ait Gerger,34 Grfezak, Bavlosu kalelerinden sonra Ahlat da ele geirmesiyle ok glendiini syler.35 154

Bu arada, el-Kmil 26 Ekim 1232 (630) tarihinde Amidi fethedip ona bal olan ehirleri ve kasabalar mlkne katmt. Onun bu baarsndan sonra btn doudaki melikleri kendisinden korkup itaat etmilerdi. Fakat, Artuklularn Mardin kolu el-Kmilin Msra dnmesinden sonra Aleddn Keykubad blgeye sefere tevik etti. el-Kmilin tutumundan endielenen I. Aleddn Keykubad 630/1232 yl iinde Mardin Sahibi Nsrddn ile birleerek Gneydou Anadolu blgesindeki Harran ve Rakka, Ruha (Urfa)y muhasara edip el-Cezire blgesini yamaladktan sonra geri ekildi. Sbt bnl-Cevznin kaydettiine gre36, Seluklu askerleri bu srada Tatarlarn yapmadklar ktlkleri yapmlard. 631/1233-1234 ylna gelindiinde artk Trkiye Seluklu-Eyyb ilikileri iyice gerginlemiti. Kaynaklarn verdii bilgiye gre, bu yl iinde el-Kmil ile el-Eref, Trkiye Seluklu sultanna kar ittifak yapt. Buna sebep de, I. Aleddn Keykubadn, Melik el-Erefe ait olan Ahlat ve civarn kendi mlkne katmas idi. Ayrca, bn Nazife gre37; el-Kmil u sebeplerden dolay I. Aleddn Keykubata dmanlk besliyordu. 1. Sultan Aleddn Keykubadn, Trkmenlerin koyun ve zahire ile gelmelerini yasaklamas, 2. Gerger hadisesi, 3. Hsn Keyfa, Heysem, Batasu kalelerinin isyana kalkmas el-Kmil ile el-Erefin arasndaki bu ittifaka daha sonra dier Eyyb melikleri de katldlar. Anlama gerei el-Kmil Kerek sahibi kardei el-Nasr ile birlikte Msrdan yola kt ve Dmaka geldi. Burada kendilerine Dmak Sahibi el-Eref, Hms Sahibi el-Mcahd ve Hama Sahibi elMuzaffer de katld. Ramazan aynda Selimiyenin kuzeyinde bir mddet konakladktan sonra yollarna devam edip Halep Sahibi el-Azizin topraklarndan olan Menbice vardlar. el-Aziz, el-Kmilin topraklarna girmesinden nce I. Aleddn Keykubada haber gnderip durumu bildirmi, Keykubad ona mttefiklere katlmad takdirde yardm edebileceini sylemiti. elKmil de el-Azizi kendilerine katlmas iin zorlamt. Bunun zerine el-Aziz onlara ikramlarda bulunup amcas el-Muazzam Fahreddn Turul ah idaresine asker verdi. el-Kmil ve mttefikleri Menbicten sonra Tell-baire doru ilerlediler. Burada kendilerine Bire (Birecik) Sahibi el-Zahir Davud b. el-Nasr, Sumeysat Sahibi el-Efdal Musa, Ayntab Sahibi el-Salih Selhaddn Ahmed, Meyyafarkin Sahibi el-Muzaffer habeddn Gazi ve Caber Kalesi Sahibi el-Hafz Nureddn Arslan ah ve dier Eyyb melikleri katld. Eyyb melikleri, Trkiye Seluklu topraklarna yaklap Fratn kollarndan Nehrl-Ezrak (Gksu) kysna geldiler. Eyyb meliklerinin kalabalk bir ordu ile yola ktn haber alan Aleddn Keykubad derhal Kemaleddn Kamyara Akaderbend tarafndaki geitlerin tutulmas iin grevlendirdi. Kendisi de u Trkleri, Kayr-Han idaresindeki Harezmli, Grc, Frenk ve Ruslardan oluan cretli askerlerle 155

hareket etti. Eyyb kuvvetleri Nehrl-Ezrak (Gksu) boyunca ilerlerken Akaderbende geldiklerinde burasnn Kemleddn Kamyar tarafndan tutulduunu, geidin nne ina edilen sur nedeniyle burann geilemez hle geldiini grdler. Seluklu askerleri de Zeli ile Derbendin gneyinde konaklayarak el-Kmil ve askerlerinin suru gemesine engel oluyorlard. Bu zorlu arpmalar sonucunda el-Kmilin ordusunda zahire darl balad. bn Vasla gre;38 buna ilveten el-Eref ve el-Mcahide bir haber geldi. Buna gre el-Kmil Rum lkelerini zabtedince orasnn Eyyb meliklerine datacak, am ve Msr da kendisine alacakt. el-Eref zaten Rakka meselesi yznden el-Kmile gvenemiyordu. Bunu renince dier Eyyb melikleri gibi hevesi krld. el-Kmil askerlerin isteksizlii ve erzak darl yznden ordusuyla Behisni (Besn)ye ekildi ve askerlerinin bir ksmn da Hsn-Mansur (Adyaman)a gnderip oray tahrip ettirdi. Bu srada Harput sahibi, elKmilin yanna gelip itaatine girdi ve kendisine, Seluklu topraklarna Harput ynnden girmesini nerdi. Bunun zerine el-Kmil, el-Adil kprsnden geerek Frat at ve Amid yolu ile Sveyda (Siverek)ya vard. Hama Sahib el-Muzafferi emseddn Savvab ve Emir Fahreddn el-Bayasyi 2.500 kiilik bir kuvvetle Harputa nc olarak gnderdi. el-Muzaffer ve askerleri ermk, Arkanin (Ergani) yolu ile Harputa vardlar. Alddn Keykubad, el-Kmilin geri dndn renince Malatyaya ekildi. Derbendlerin muhafazas iin grevlendirdii Kemaleddn Kamyar idaresindeki Seluklu ordusu anigir Mbarzeddn avl, Emir emseddn Altunaba anigir, Emir- Dad Bedreddn Yakut idaresinde sa, sol, merkez, nc ve art olmak zere kollara ayrlmlard. Kemaleddn Kamyar dndaki Seluklu kuvvetleri Harput nne kadar gelen Eyyb ncleri ile karlap sava dzenini alarak Kemleddn Kamyar beklemeye baladlar. Kemleddn Kamyar ise Eyyb meliklerinin Bire (Birecik) yolunda harbe hazrlandklarn haber alm ve ihtiyat olarak kuvvetlerini ortaya sevk etmiti. Dier emirler Kemleddn Kamyarn gelmesini beklemeden harbe tututular ve Harput askerleri ile Eyybleri yenilgiye urattlar. Sonunda Harput Kalesinin sahibi, el-Muzaffer ve emseddin Savvab, Fahreddin el-Bayasn kaleden ieri girdiler. Askerler ise kalenin etrafndaki ribatlara sndlar. Bu srada Kemleddn Kamyar da Harputa geldi ve Seluklu kuvvetleri 19 adet mancnk ile 24 gn ehri muhasara ettiler. Kale iindekiler bir taraftan muhasara ile urarken bir taraftan da alk sknts ekiyorlard. Sonunda el-Muzaffer, Harput sahibi de dahil olmak zere I. Aleddn Keykubadtan aman talep ettiler. Bylece, Aleddn Keykubad Harput ve etrafndaki 7 kaleye sahip oldu. 23 Zilhicce 631/19 Eyll 1234 tarihinde Harput Kalesini teslim alan I. Aleddn Keykubad daha nce el-Erefin yapt gibi (Halep Seferinden sonra) el-Muzaffere, emseddn Savvaba hilatler verip onlar serbest brakt ve yaya olarak dnmelerine izin verdi.39 Harputun Aleddn Keykubad tarafndan fethinden sonra el-Kmil kn gelmesiyle Msra geri dnd. Aleddn Keykubad da k geirmek iin Antalyaya gitti. 632 bahar (1235) gelince Konya ve Aksaray yolu ile Kayseriye gelip Kemleddn Kamyar ve dier devlet byklerine Harran, Ruha (Urfa) ve Rakkann fethedilmesini emretti. Bunun zerine Kemleddn Kamyar ve Aleddn Keykubad 50.000 kiilik bir svari kuvveti ile Malatyaya hareket ettiler. Malatyaya gelindiinde sultan burada kald ve Kamleddn Kamyar fetih blgesine hareket etti.40 Seluklu ordusu Ruha ehrine gelince 156

buray muhasara edip zaptetti.41 Bu srada Harran da muhasara altna almlard. ki ay kadar sren kuatma sonucunda Harran halk Grc ve Frank askerlerinin ehirdeki Mslman hanmlara yaptklar edepsizlikler nedeniyle Kemleddn Kamyara teslim olmak istediklerine dair haber gnderdiler. Bunun zerine, ocuklarndan baka kaleden dar hi bir ey karmamak artyla aa inmelerine izin verildi.42 Fakat, Cemazyelahir 633/Ocak-ubat 1236 tarihi geldiinde el-Kmil, Dmak askerleri ve kardei el-Muzaffer ile birlikte Frat geip nce Ruha (Urfa)y kuatt. Kale halk teslim olduktan sonra buray yamalatp Harrana yneldi. Buray da ele geirdikten sonra Ruha ve Harranda Aleddn Keykubadn naiblerinin esir sfat ile zincire vurdurulup deve zerinde Msr diyarna gtrlmelerini emretti.43 El-Kmilin Harran ve Ruhay geri ald haberi Aleddn Keykubada iletilince ok zld ve yle dedi: Harran tekrar geri almak bizim iin zor deildir, ancak Amidi muhasara edip almalyz dedi. Bunun zerine, Kemleddn Kamyar u cevab verdi: Ferman Padiahmzndr. Eer ordumuz isterse fethedemeyeceimiz yer yoktur. Fakat, Amid yle bir ehir ki hi bir sultan oray muhasara yolu ile fethedememitir. O ehir ancak ylda fethedilebilir. yle ki; ilk yl ehir ve civarnn ekinleri yaklr, srleri yama edilir, halk ve iftlik sahipleri esir edilir. kinci sene ehre yiyecek girmesi engellenir, nc sene direnecek halleri kalmaz ve ehri teslim ederler. Fakat Erzincanl Kad erefeddnin olu Taceddn Pervane, Kemleddn Kamyarn aksine Eer sultanmz Harezmli kuvvetlerle Amide gitmeme izin verirse alt ay belki daha ksa bir srede ehri ele geiririm dedi. Bunun zerine, Aleddn Keykubad, Pervane Taceddni Amidin fethine memur etti. Ordu ehre varnca bir mddet muhasara ile megul oldular. Fakat, bir netice elde edemediler. Aleddn Keykubad ise ehrin fethinde srar ediyordu. Bunun iin Amidin muhasarasna, takviye olarak, sfahanl Sahip emseddni levazm, mhimmat, techizat ve 2, 3, 5, 10 men44 arlnda yuvarlak talar gibi demirden glleler hazrlatp mancnklarla gnderdi. Fakat iki kumandan da ehrin fethini gerekletiremedi ve kn bastrmas zerine geri dndler. Sultan bu habere ok zld ve ertesi yl bizzat ehrin fethine gideceini bunun iin ne gerekirse hazrlanmasn emretti.45 Dier taraftan sultan sefer hazrlklarnn yansra Eyyblerin bir birleriyle olan anlamazlklarndan da yararlanmaya almtr. Nitekim el-Kmile kar el-Eref ve Halep Sahibi el-Azizin yapt anlamaya Aleddn Keykubad da dahil olmutur.46 Ancak bu ittifaktan ksa bir sre sonra ld iin ok istedii Amid Seferini gerekletirememitir. I. Aleddn Keykubadn ani lm (3-4 Sevval 634/30-31 Mays 1237) zerine Eyyb melikleri, yerine geen olu II. Gyaseddn Keyhsreve taziyelerini sunmak ve gven tazelemek zere eliler gndermilerdi. Mesel, Halep Sahibi el-Nasrn elisi olarak tarihi Kemledn bnl-Adim Anadoluya gelmi ve II. Gyaseddn Keyhsreve basal diledikten sonra, lmnden ksa bir sre nce babas I. Aleddn Keykubad ile el-Kmile kar yaplan anlamay yinelemiti.47 Bir kez daha, el-Kmilin gnderdii eli ile de daha nce yaplan anlama yinelenmi48 ve Kayseride tutuklu bulunan Msr esirleri ile Urfa ve havalisinde hapsedilen Trk esirlerin dei tokuu gerekletirilmitir.49 Bylece iki taraf arasndaki gerginlik bir nebze olsun hafiflemiti. 157

II. Gyaseddn Keyhsrev 635/1237-1238 ylnda iki taraf arasnda dostluun kuvvetlenmesi iin Tokat Kads zzeddni, el-Azizin kz (el-Nasrn kz kardei) Gaziye Hatun ile evlenmeyi ve kendi kz kardeini de el-Nasra vermeyi teklif etmek iin Halebe gndermiti. Sultann bu teklifi uygun grlm ve II. Gyaseddn Keyhsrev ile Gaziye Hatunun nikh 50.000 dinar mihir karl Halep saraynda halka ak olarak kylmtr. Nikhta Gaziye Hatunun vekili bnl-Adim, II. Gyaseddn Keyhsrevin ise elisi Tokat Kads zzeddn idi. Nikhtan sonra sultann elisi zzeddn etrafa altnlar samtr. Daha sonra 4 evval 635/19 Mays 1238 tarihinde Kemleddn bnl-Adim, el-Nasr ile II. Gyaseddn Keyhsrevin kz kardei arasndaki nikh kymak iin Anadoluya hareket etmitir.50 bnl-Adimin verdii bilgiye gre;51 II. Gyaseddn Keyhsrev kz kardei ile el-Nasrn nikhndan nce Emir Kamereddni Halebe eli olarak gndermi ve el-Kmile ait olan Ruha ve Serucu el-Nasra, Harran el-Muzaffer ehabeddn Gaziye, Sincar ve Nusaybini de Mardin Sahibi el-Mansura, Hms Sahibi el-Mcahide de An ve Haburu ikta ettiini bildirmiti. Kendisi de Amidi, Samsat ve civarn alacakt. Nikh akdi iin Anadoluya gelen bnl-Adim 16 evval 635/1 Haziran 1238 tarihinde Keykubadiye sarayna gelerek II. Gyaseddn Keyhsrev ile buluur ve nikahn yaplmas uygun grlr. Sultann kz kardeinin vekili Kemleddn Kamyar ile bnl-Adim Kayseri Kads ve ahitler huzurunda daha nceki gibi 50.000 dinar mihir karlnda nkah gerekletirirler. Nikhtan sonra etrafa salan altn ve gmn tarifi mmkn deildi. Yalnzca bnl-Adim etrafa 1.000 dinar samt. Ayrca bol bol eker ve elbiseler de datlmt. Emir Kamereddnde Kayseride kylan nikhtan sonra Halebte altnlar samt.52 Dier taraftan Yassimen Sava (1230) ve Moollarn Amid baskn srasnda bozguna urayp perian olan Celaleddn Harezmahn askerleri I. Aleddn Keykubadn himayesine girmilerdi. Ancak II. Gyaseddn Keyhsrev baa geince bn Bibnin ifadesine gre;53 Sadeddn Kpekin Harezmlilerin reisi olan Kayr Hana dair yanl bilgi vermesi zerine sultan tarafndan tutuklanp hapsedilmitir. Kayr Hann hapiste lmesi zerine bunu duyan Harezmliler, II. Gyaseddn Keyhsrevin himayesinden kap Frat getiler. Sultan onlar geri getirmek iin Kemaleddn Kamyar grevlendirdi ise de baarl olamad. Harran, Ruha (Urfa), Rakka, Seruc ve civarn kendilerine mesken tutan Harezmlilerin blgede yaptklar yamalardan Eyyb melikleri rahatsz olmaktaydlar. Bu nedenle de Sultan II. Gyaseddn Keyhsreve ikyette bulundular. Sultan da Celaleddn Harezmah zamannda Harezm bykleri ile tanan Mecdeddn Tercman onlarla grmeye gnderdi. Harezmliler geri dnmeyi reddettiler, fakat sultan buralar onlara ikta ettii takdirde yama yapmaktan vazgemeyi ve onun adna hutbe okutmay kabul ettiler. Bir sre verdikleri sz de tuttular. Fakat muhtemelen el-Kmilin olu el-Salih Necmeddnin babasndan izin alarak el-Cezirede baz yerleri onlara ikta olarak vermesinden sonra II. Gyaseddn Keyhsreve kar itaatsizlie baladlar.54 Ayrca el-Salih Necmeddn Sincar, Nusaybin ve Haburu ele geirmiti. el-Kmilin igalci tutumundan rahatszlk duyan Eyyb melikleri ise bu durumdan honut olmamlard. Bu nedenle 158

daha nce aralarnda yaptklar anlamaya gvenerek II. Gyaseddnden yardm istediler. Sultan da seme askerlerinden bir miktar Halebe gnderdii gibi ihtiya hlinde daha da yollayabileceini bildirdi. el-Kmil ise kendisine kar kurulan bu ittifak bozmak ve Halebi itaati altna almak iin bizzat kendisi sefere kt, ancak yolda vefat etti (11 Mart 1238). Sultann lmnden sonra II. Gyaseddn Keyhsrev nezaket gerei taziyelerini bildirmek zere yerine geen olu II. el-Adile eli gndermitir.55 el-Kmilin lm zerine Harezmliler el-Salih Necmeddne isyan edip el-Cezire blgesinde tekrar yamaya baladlar. Yalnz kalan el-Salih Sincar Kalesine kat ve Halep Atabeyi konumundaki Safiye Hatundan yardm istedi. Fakat olumlu bir cevap alamad. Ayrca Safiye Hatun hutbeyi II. el-Adil yerine II. Gyaseddn Keyhsrev adna okutuyordu. el-Salihin yalnz kalmas zerine II. Gyaseddn Keyhsrev ona ait topraklar mttefikleri arasnda u ekilde paylatrd: Haleblilere Urfa ve Serucu, Mardin Artuklularna Sincar ve Nusaybini, Haburu da II. irkuha verirken kendisi Samsat ve Amidi alyordu.56 Sincar Kalesinde mahsur bulunan el-Salih Harranda bulunan olu Fetheddn merle haber gndererek Harezmlilerle anlap onlar tekrar itaati altna almasn bildirdi. Babasnn talimat zerine Fetheddn mer Sincar, Harran ve Urfay onlara ikta olarak vermek art ile Harezmlilerle anlat. Durumu tekrar glenen el-Salih, bn Vasln ifadesine gre;57 himayesine giren Harezmlileri olu Turanahn idaresindeki Amidi kuatan Seluklu askerlerinin zerine gndermi ve Seluklu ordusu muhasaray kaldrmak zorunda kalmtr. Gayet gl durumda gzken el-Salih Necmeddnin anszn Dmak Baalbek Sahibi madeddn smaile kaptrmas sonucu ordusu dalmt. Kerek Sahibi en-Nasr Davud da ordusu dalan el-Salih Necmeddni yakalayp Kereke gtrp gz hapsinde tutmaktayd. Bunun zerine ba bo kalan Harezmliler yine el-Cezire blgesinde yamaya balamlard. te yandan II. Gyaseddn Keyhsrev mttefikleri ile birlikte el-Salih Necmeddnin sultan olmasn destekleyecek hle gelmiti. Dier yandan Harezmlilerin saldrlarndan yorulan Halebliler, II. Gyaseddnden destek alarak Hms Hakimi el-Mansur ve Dmak Hakimi madeddn smailin yardm ile Harezmlilere kar harekete getiler. Berke Han komutasndaki Harezmliler ile 6 Nisan 1241 tarihinde Urfa nnde arptlar ve Harezmlileri yendiler. Mttefiklerin daha nce yaptklar anlamaya Harran, Urfa, Siverek, Rakka ve Seruc Haleblilerin, el-Mansur ise Haburu, Musul Hakimi Bedreddn Llde Dara ve Nusaybini ald. Buralarda hutbe Trkiye Seluklu Sultan adna okunacakt. Yine anlama gerei Seluklu ordusu da Amidi kuatt ve el-Salih Necmeddnin olu Turan-ah, Hsn-Keyfa ve Heysemin kendisine verilmesi art ile kaleyi Seluklulara teslim etti. II. Gyaseddn Keyhsrev Halebliler ile daha nce yaplan anlama gerei Sivereki de ald58. Ancak Seluklularn bu baars uzun srmedi. nk II. Gyaseddnin Keyhsrev 1243 ylnda Ksedada Moollara yenilmesiyle Seluklularn blgedeki siyas gc sona erdi ve bylece Trkiye Seluklu-Eyyb mnasebetleri de noktalanm oldu.

159

Sonu olarak 1176 ylnda balayan Trkiye Seluklu-Eyyb ilikilerinde zaman zaman gerginlikler yaanmtr. Yukarda da bahsedildii gibi bunun balca sebepleri arasnda komu devlet ve beyliklerin kardklar huzursuzluklar nedeniyle iki taraf arasndaki otorite mcadelesi idi. Her ne kadar ortak menfaatler sz konusu olduunda gerek akrabalk balar, gerekse birbirleriyle ittifaklar kurarak aralarndaki anlamazlklar giderme yoluna gitmilerse de ortak karlar iin dahi olsa bar ortamn ok uzun sre devam ettirememilerdir. Mesel iki taraf iin de tehlike hline gelen Celaleddn Harzemaha kar birlemi bunu devam ettirmek yerine tekrar birbirleri ile mcadeleye balamlar ve btn slm dnyas iin tehdit haline gelen Moollara kar tabiri caiz ise iki taraf da gafil avlanmt 1 Eyybler hakknda daha geni bilgi iin bkz. C. H. Becker, Eyybler, A, IV, s. 424-429;

Ramazan een, Salhaddn Eyyb ve Devlet, stanbul 1987; ayn. mlf., Eyybler, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VI, 305-424; ayn. mlf., Eyybler DA, s. 20-31. 2 el-Bundr, anal-Bark el m, nr. Ramazan een, I, Beyrut 1971, s. 217; Ramazan

een, md Al-Din Al-Katib Al-sfahnnin Eserlerindeki Anadolu Tarihiyle lgili Bahisler, SAD, III, Ankara 1971, s. 265; Ayn. mlf., Salhaddn Eyyb, s. 72; Erdoan Meril, Sultan Salhaddn Eyybnin Anadoludaki Trk Devletleriyle Mnasebetleri, Belleten, LIV/209, s. 417. 3 Sryani Mihail, Sryani Patrik Mihailin Vakainamesi, Trke Trc., Hrant D. Andreasyan,

(II. Ksm 1042-1195), Trk Tarih Kurumunda baslmam nsha, s. 250; M. A. ay, Anadolunun Trklemesinde Dnm Noktas Sultan II. Kl Arslan ve Karamkbeli (Myriokefalon) Zaferi, stanbul 1984, s. 142; Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1984, s. 210. Ayrca Trkiye Seluklular-Eyyb mnasebetleri hakknda bkz. Sleyman zbek, Trkiye Seluklular-Eyybler Aras Siyas Mnasebetler zerine (1175-1250) smail Aka Armaan, zmir 1999, s. 427-448. 4 5 6 7 Osman Turan, a.g.e., s. 211; Erdoan Meril, a.g.m., s. 418. Ramazan een, Isfahannin Eserlerindeki Anadolu Tarihiyle lgili Bahisler, s. 266. Sryani Patrik Mihailin Vakainamesi, s. 260. el-Bundr, a.g.e., s. 331-332; Ramazan een, Isfahnnin eserlerindeki Anadolu

Tarihiyle lgili Bahisler, s. 266-267; bn el-Esir, el-Kml fit-Tarih, Beyrut 1966, XI, 458; Trke trc. Abdlkerim zaydn, stanbul 1987, XI, 366; Ebul-Ferec, Ebul-Ferec Tarihi, II, Trke trc. mer Rza Dorul, TTK Ankara 1987, s. 425; Mneccimba, Camd-Dvel Seluklular Tarihi II, yaynlayan, Ali ngl, zmir 2001, s. 21-22; Ramazan een, Salhaddn Eyyb, s. 46; Osman Turan, a.g.e., s. 211212; Erdoan Meril, a.g.m, s. 419. Hsn Keyfa Artuklular hakknda daha geni bilgi iin bkz. Remzi Ataolu, Hsn Keyfa Artuklu Devleti, ASBE, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 1985.

160

Hsn Keyfa Artuklular hakknda daha geni bilgi iin bkz. Remzi Ataolu, Hsn Keyfa

Artuklu Devleti, ASBE, Baslmam Doktora Tezi, Ankara 1985.

Kaynaklar Seluk Hatunun kocasnn lmnden (1185) sonra Abbasi Halifesi Nasr

Ebul-Abbas ile evlendiini kaydetmektedirler (bkz. Ebul-Ferec, II, 519-520; Mneccimba, CamidDvel, s. 22; Osman Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul 1993, s. 169, dipnot 95). 10 el-Bundr, a.g.e., s. 344-347; Ramazan een, Isfahannin Eserlerindeki Anadolu

Tarihiyle lgili Bahisler, s. 268-270; bn el-Esir, XI, 464-466, trc., XI, 370-372; Sryani Patrik Mihailin Vakainamesi, s. 261; Ebul-Ferec, II, 425-426; Mneccimba, Camid-Dvel, s. 23-24; Ramazan een, Salhaddn Eyyb, s. 46; Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 212; ayn. mlf., Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, s. 168-169; Erdoan Meril, a.g.m., s. 419-420. 11 Kilikya Ermenilerine kar dzenlenen sefer hakknda daha geni bilgi iin bkz. Osman

Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 213; Mehmed Ersan, Trkiye Seluklular Zamannda Anadoluda Ermeniler, ESBE, Baslmam Doktora Tezi, s. 35-36. 12 mdeddn el-Ktip Isfahan, el-Fath el-Kudsi, nr. Mahmud Subh, Kahire 1962, s. 211-

213; Ramazan een, Isfahannin Eserlerindeki Anadolu Tarihi ile lgili Bahisler, s. 345; ayn. mlf., Salhaddn Eyyb, s. 76; C. Cahen, Osmanllardan nce Anadolu, ev. Erol yepazarc, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2000, s. 55. 13 Ebul-Ferec, II, 458; Ramazan een, Salhaddn Eyyb, s. 76; ayn. mlf., Doutan

Gnmze Byk slam Tarihi, VI, 321. 14 bn Bibi, el-Evmirl-Aliyye Fil-Umurl-Alye, nr. Adnan Sadk Erzi, TTK Ankara

1956, s. 40-43; Trke trc. hazrlayan, Mrsel ztrk, el-Evmirl-Alaiye Seluk Name I, Ankara 1996, s. 57-62. 15 bn Bibi, a.g.e., s. 31-44; Trke trc. s. 51-62; Ebul-Ferec, II, 474; Osman Turan,

Seluklular Zamannda Trkiye, s. 269. 16 17 Ebul-Ferec, II, 474; Osman Turan, a.g.e., s. 251. bnl-Esir, el-Kmil, XII, 182-183, trc., XII, 155-156; bnl-Adim, Histoire D Alep, nr,

Sami Dahan, Damas 1968, s. 153. 18 bnl-Esir, el-Kmil, XII, 202-203, trc., XII, 170-171; Ebul-Ferec, II, 487. bn Vaslda

Mferric el-Krb adl eserinde I. Gyaseddn Keyhsrevin lm nedeniyle kaleme ald iirde Melik el-Efdalin Trkiye Seluklu sultanna tbi olduunu belirtmektedir (bkz. Molla elebi ktp. no 119, vr. 113a); Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 277. 161

19 20

bn Vasl, Mferric el-Krb f Ahbr Ben Eyyb, III, nr. M. ayyl, Kahire 1960, s. 217. Yabanlu, Faruk Smere gre, bu gnki Pazar ren mevkiindedir (bkz. Yabanlu Pazar,

Seluklular Devrinde Milletler Aras Byk Bir Fuar, stanbul 1985, s. 20). 21 bn Bibi ve Mneccimba, el-Azizin annesinin I. Aleddn Keykubadn askerleri

zerindeki otoritesini bozacak bir pln hazrladn ve fikrin el-Eref tarafndan da beenilmesi zerine uygulamaya konulduunu kaydederler. Buna gre melike pln iin ilk nce Trk ordusunun banda bulunan emrleri iyi tanyan ve onlarla tanan bir adam buldu. Bu zata bol para vererek casusluk iin ikna etti. Daha sonra melike bu kiiye: Sultann kararghna git, yakn adamlarndan birinin adrna var ve deki ben Suriye ordusunun iinde bulunuyordum, garip bir hadise duydum, vicdanm beni rahat brakmad. Sultana arz edilmesi ve bundan gafil olmamas iin yakn adamlarndan birine durumu bildirmek zere gizlice kp buraya geldim. Olay udur: Emrlerden bir grup iki ordu karlat srada sultana ihanet etmek zere el-Eref ile ittifak yaptlar. el-Eref ve kzkardei melike bu emrlere mal ve byk hediyeler gnderdi. Bu hediyelerle beraber emrlere yazlm mektuplar da var. Bunlar u anda filan yerdedir. Bunlar getiren ahs emrlere teslim etmek iin frsat kolluyor. Eer bu konuda szmn doruluunu renmek istiyorsanz. Benimle bir blk asker gnderin, eyalar ve bunlar getiren ahs yakalasnlar eklinde anlatt. Durum sultana iletildi. Sultan bu ahs ile bir blk asker gnderdi. Bunlar birlikte gidip eyalar ve onlar getiren kiiyi yakaladlar. Bu arada emrlerden bazlarna yazlm olup, iinde sultan ile bu emrler arasnda geen bir takm srlar bulunan mektuplar da bulundu. Sultan bu emrlerden kukulanp mektuplar saklad. Gen ve tecrbesiz olduundan dmann hilesine gafil kald (el-Evmrl-Aliyye, s. 191-197; Trke trc., s. 208-216; Camid-Dvel, s. 53-54). 22 bn Bibi, s. 192-198; Trke trc., s. 209-216; bnl-Esir, el-Kmil, XII, 305-308; bn Vasl,

Mferric el-Krb, vr. 72b-74a; Ebul-Ferec, II, 500-501; Anonim Seluknme, nr ve trc. F. N. Uzluk, Anadolu Seluk Tarihi, III, 44, trc. 29; Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye Tarihi, s. 316318. 23 bnl-Esir, el-Kmil, XII, 355, trc., 313. Ebul-Ferec tarihinde Aleddn Keykubad

saltanatnn balangcnda dmanlarnn ok olduunu, yani etrafndaki Rumlarn ve Ermenilerin kendisine dman olduklarn, ayrca Erzurum sahibi olan amcasnn olunun Melik el-Eref ile dost olduunu grd ve Melik el-Erefin kzkardeini e olarak istedi. Bu kadn ona sene sonra verildi demektedir (Ebul-Ferec Tarihi, II, 505). 24 25 26 el-Tarih el-Mansr, nr. Ebu el-yd Dudu, Cezayir 1981, s. 121. bn Bibi, s. 293; Trke trc., s. 309. bn Bibi, s. 293-300; Trke trc., s. 309-315; Osman Turan, Seluklular Zamannda

Trkiye, s. 345-350. 162

27 28 29 77. 30

Camid-Dvel, s. 65. el-Tarih el-Mansr, s. 141, 143-144, 146. Yassimen Sava ve bu savata Eyyblerin yapm olduu asker destek iin bkz.

Emine Uyumaz, Sultan I. Aleddn Keykubat Devri Seluklu Tarihi (1220-1237), Doktora Tezi, s. 60-

el-Tarih el-Mansr, s. 235. Aleddnin Gaziye Hatundan zzeddn ve Rkneddn adnda

iki olu vard. el-Erefin kz ile nikh kylan olu muhtemelen Rkneddndir. nk Aleddn Keykubad bu olunu am vilayetinin varisi iln etmitir (bn Bibi, s. 359; Trke trc., s. 368). 31 Aleddn Keykubad tahta ktktan sonra devlet erkn ile arasnda anlamazlklar olmu

ve bu yzden bir ksmn cezalandrmt. te Kemaleddn Kamyar bu nedenle srgn edilmi ve o da el-Erefe snmt. bn-i Nazifin verdii bilgiye gre: el-Eref ile de aras alnca oradan ayrlp Amid sahibinin hizmetine girdi. Ancak el-Erefin istei ile Amid sahibi onu nce tutuklad fakat daha sonra serbest brakt. Kemaleddn Kamyar serbest kalnca Aleddn Keykubada gidip Ben sana ehirler feth edirim dedi. Arkasndan da fetihlere balad (el-Tarih el-Mansr, s. 256). 32 bn Bibi, s. 425-426; Trke trc., s. 425-427; Osman Turan, Seluklular Zamannda

Trkiye, s. 377. 33 34 el-Tarih el-Mansr, s. 255-256. Gerger, Frat kysnda ve Kahtaya yakn bir kaledir (bkz. E. Honigmann, Bizans

Devletinin Dou Snr, trc. Fikret Iltan, stanbul 1979, s. 132, Harita II). Dier kaleler de buraya yakn yerlerdir. 35 Ebul-Ferec ise Aleddn Keykubadn 630/1232 ylnda Ahlat ve Srmari (Sermari)yi

Melik el-Ereften aldn kaydetmitir (Muhtasard-Dvel, nr., Salhani, Beyrut 1890, s. 435). 36 Miratz-Zaman, Haydarabad 1952, s. 677. Sbt bnl-Cevzi, Ruha (Urfa) muhasarasnda

Kad Aleddn el-Krdnin abdest alrken mancnktan atlan bir ta ile ldn kaydeder (gs. yer). Yine bn Vasl, dounun Kadl-Kudat ve afi mezhebinin ileri gelenlerinden biri olarak vasflandrd Kad Aleddnin Ruha (Urfa) kalesinde bulunduu srada mancnktan atlan bir tan isabet etmesi sonucu ldn (632/1235) belirtir. (bkz. Mferric el-Krb, V, nr. Hassanein Rabie, Said Ashour, Msr 1977, s. 99). 37 el-Tarih el-Mansr, s. 242. bn Nazifin verdii bilgiye gre, Melik el-Kml Amidi alnca

ona bal olan Gergeri de almak ister, fakat kale sakinleri Sultan Aleddn Keykubadn desteiyle ona itaat etmez. Ad geen dier kaleler de yani yolu takibeder (a.g.e., s. 241). 38 Mferric el-Krb, V, 77. 163

39

bn Bibi, Aleddn Keykubadn aman talep eden Melik Muzaffer ve Savaba hilatin

yansra yemek de verdiini ve yemek esnasnda dier melik ve emrler hilatlerini giydii halde, emseddn Savvabn hilatini giymemesi ve yemek yememesi zerine, sultann Kemleddn Kamyara dnerek Bu adam bizim siyah kaftanmz giymedi, yemeimizi yemedi. Sebebi nedir? diye sorduunu, onun da, O iki elini birden yemi ve karn tamamyla doymutur dediini, ertesi gn de ordudan her kim amllara binek hayvan satarsa cezas lm olacaktr diye iln edildiini kaydeder (el-Evmirl-Aliyye, s. 446, Trke trc., s. 442-443). 40 41 bn Bibi, s. 446-447; Trke trc, s. 442-444. Ebul-Ferec, Ruhann zabtndan sonra Seluklu askerlerinin gn boyunca ehirde

yama yaptn ve bunun neticesinde Ruha halknn hereylerini yitirip fakir dtklerini kaydetmektedir (Muhtasard-Dvel, s. 436). 42 43 bn Bibi, s. 448; Trke trc, s. 444-445. bn Bibi, s. 449; Trke trc, s. 445-446; bn Vasl, Mferric el-Krb, V, 109-110; Sbt

bnl-Cevzi, Miratz-Zaman, s. 695; bnl-Adim, Histoire D Alep, III, s. 220; Ebul-Ferec, Muhtasard-Dvel, s. 436; Ayn, Ikd el-Cuman, XIX, 174. Kaynaklar, Melik el-K milin Seluklu esirlerine bu ekildeki muamelesinin halkn tepkisini ektiini ancak Aleddn Keykubada kar duyduu kinden bunu yaptn kaydederler. 44 Bir men 3 kg arlndadr (bkz. Byk-Farsca Szlk, Haz. Mehmet Kanar, stanbul

1993, s. 617). 45 Ibn Bibi, s. 450-452; Trke trc, s. 446-448. Osman Turann bnl-Fvatden naklettiine

gre: Amid muhasarasnda Eyybler ve Seluklular arasnda iddetli savalar oluyor, ok insan lyordu. Eyyblerin mracaat zerine halife, Ebu Mahammed Yusuf b. el-Cevzyi 634/1236 ylnda eli olarak Amide gnderdi. Seluklu kumandan halifenin mektubunu gzne ve bana koyarak okudu ve derhal muharebeyi durdurdu (Seluklular Zamannda Trkiye, s. 384). 46 47 48 Ramazan een, Eyybler, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, VI, s. 368. bnl-Adim, Histoire D Alep, III, s. 232. Burada kasdedilen anlama muhtemelen Zehebinin Muharrem 634/Eyll 1236 tarihinde

halifenin emri zerine el-Kmil ile Aleddn Keykubad arasnda yapldn belirttii anlamadr (Tarih el-slm, Ayasofya Ktp, no 3012, vr. 246a). 49 50 Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 405. bnl-Adim, a.g.e., s. 237-238; bn Vasl, Mferric el-Krb, s. 183-184. 164

51 52 53 54 55 56 57 58

bnl-Adim, a.g.e., s. 240-241; bn Vasl, s. 185. bnl-Adim, a.g.e., s. 240; bn Vasl, gs. yer. el-Evmirl-Aliyye, s. 468-470; Trke trc., II, 23-25. bn Vasl, Mferric el-Krb, V, s. 134. Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 407. Ramazan een, Eyybler, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VI, 374-375. bn Vasl, Mferric el-Krb, V, 190. Sbt bnl-Cevz, Miratz-Zaman, 734-735; bn Vasl, Mferric el-Krb, V, 2; Ramazan

een, Eyybler Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VI, 378-382.

165

YIRMIYEDINCI BLM, MEMLKLER Msr Memlkleri (1250-1517) / Prof. Dr. Kzm Yaar Kopraman [s.99-126]
Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Memlk Kelimesinin Szlk Mns Memlk (oulu:memlkun ve memlk), Arapa me-le-ke fiil kknden tremi bir ism-i mefl olup, szlk mns efendisinin temellk altnda bulunan kle demektir.1 Bu kelimenin menei muhtemel olarak Kuran- Kerimin mteaddit yetlerindeki ibareler olup2 burada cins ayrt edilmeksizin, kadn-erkek btn kleler im edilmektedir. Memlk kelimesine, bir stlah olmadan nce Kuran- Kerimde yalnz bir yerde3 tesadf edilmekte ve Hz. Muhammedin (s.a.v.) hadislerinde de bu mnda kullanlmaktadr. Kle bir ana-babadan dnyaya gelmi bir kle (abd) ile, hr bir anababadan domu fakat sonradan kle olmu bir kimse, abde birinci durumda kinn, ikinci durumda memleket ilve edilerek birbirinden ayrlmaktadr: Abdu kinnin ve Abdu memleketin gibi. Memlk Kelimesinin Istlah Mns Yukarda szlk mnsn akladmz memlk kelimesi zamanla slam tarihinde stlah bir mn kazanm ve harplerde esir derek veya tccarlardan satn alnarak kle olan beyaz insan ifade eder olmutur. Bu mns ile memlk artk mnhasran hkmdar veya emirlerin muhafz birliklerinde grev yapan husus, itima ve hukuk bir statye sahip askeri4 ifade etmektedir. Bunlarn kurduklar devlete de Devletl-Memlk (Memlk Devleti) denilmitir. slam Devletinde Memlk Sisteminin Ortaya k Kendi hakimiyetlerini glendirmek maksadyla slm tarihinde ilk defa memlk kullananlar Abbas halifeleri olmulardr. Bilindii gibi, Abbas Devletinin kuruluunda ranl unsur mhim bir rol oynamtr. Buna paralel olarak ran nfzunun gittike kuvvetlenmesi karsnda Abbasi halifeleri, bilhassa el-Memn (813-833) zamanndan itibaren, bir denge kurmak maksadyla, ilk defa slm devleti snrlar dndan Trkleri getirterek onlardan asker birlikler tekil etmeye baladlar. Ksa zamanda saylar otuz bine ulaan bu Trk birliklerine hususi bir itina gsteriliyordu. el-Mtasm (833842), bu Trk birlikleri iin Smarr ehrini kurarak onlara geni ktalar tahsis etti. Bunlarn Arap ve Acemlerle evlenip kararak bozulmamalar iin husus srette Trk kzlar getirtilip, bu kzlara maa bile baland.5 Bu Trk birliklerine yalnzca Trk bey ve asilzdeleri kumanda ediyordu. 166

Abbaslerin kendilerini glendirmek iin devaml memlk satn almalar ve valilerin de bulunduklar yerlerde bamsz olma arzularn gerekletirmek iin yegne dayanak olarak memlklerden teekkl ettirilecek ordular grerek bu gaye ile memlk satn almalar, bir mddet sonra bu memlklerin slam devletinin her yerinde yaylmasna sebep oldu. Fakat zamanla bu askerlerin dier vilayetlere de yaylmas Abbaslerin aleyhine oldu. Kk yata lkelerinden getirtilip, efendilerinin ltfu ile hrriyetlerine kavuturulan bu memlkler, zamanla nfzlarn artrarak, yeni vatan edindikleri topraklar zerinde idareyi ellerine almaya baladlar. Gstermi olduklar yararlklarn mkfaat olarak eitli vilayetlere vali tayin edilen Trk kumandanlar, bu yabanc sahalarda memlk sistemini byk bir maharetle tatbik ettiler. Bunun en briz rnei Msrda grld. Msra gelen Trk valiler kurduklar memlk gruplarna dayanarak, hilfet merkezine kar istikll mcadelesine giritiler. Halife el-Memnun bir Trk Memlk olan Tolunolu Ahmed, 868 ylnda Trk memlklerinin destei sayesinde Msrda ilk Mslman-Trk devletini kurmaya muvaffak oldu.6 Tolunoullar Devletinin yklmasndan sonra Abbaslerin hizmetindeki dier bir Trk memlknn olu, Ihd Muhammed b. Togac,7 yine kendi Trk memlklerine dayanarak, 935 ylnda, Msrdaki slm-Trk devletlerinin ikincisini kurdu. Her iki devletin kuruluunda, kurucularnn ahsi kabiliyet ve liyakatlarnn yannda phesiz bu Trk memlk gruplar da messir olmulardr.8 Ihidler Devletini ykarak Msr ele geiren Ftmler (910-1171), Tolunoullar ve Ihidler gibi memlk sistemini tatbik etmek zorunda kaldlar. nk Msr halk zerinde nfz ve hkimiyetlerini devam ettirebilmek iin asker bakmdan gl olmalar gerekiyordu. el-Mustansr zamanndan itibaren (1036-1094) sadece Trklerden mteekkil yeni bir memlk snf kuruldu. Ancak bu Trk memlkler, dier memlk gruplar ile olduu gibi kendi aralarnda da bitmez tkenmez kavgalara tututular ve bu yzden yava yava hem kendilerinin ve hem de Ftm Devletinin zayflamasna sebep oldular. el-Mustansrn son zamanlarnda bu Trk memlkler Msrda hkimiyeti tamamen ellerine aldlar. Fakat, Zencler ve Berberlere kar giritikleri mcadeleler esnasnda zayflayarak, kendileri ile birlikte Fatm Devletinin de kmesine sebep oldular (1171).9 Fatmler hizmetindeki Trk Memlklerin hazrlad bu ortamdan istifade ederek Eyybler, Msr kolayca ellerine geirmiler ve burada Ouz-Trkmenlere dayanarak feodal bir idare sistemi kurmulardr. Eyybler Devrinde Memlklerin Nfzunun Artmas Selahaddinin lmnden sonra (1193) Msr ve Suriyede memlklerin say bakmndan olduka artt grlr. nk Selahaddinin vrisleri bu geni devleti aralarnda paylamlar ve bata Msr olmak zere Dimak, Haleb, Hama, Hms, Baalbek, Kerek gibi Suriye ehirleri Eyyb ailesinden ehzdelerin hkm srd nemli merkezler haline gelmilerdi.10

167

Eyyb sultanlar ve melikleri, hakimiyetlerini salamlatrmak ve dmanlarna kar koyabilmek maksadyla Kpak lkesinden ve Mverannehirden ok sayda memlk getirterek bunlar mkemmel birer asker olarak yetitirmilerdi. Bahr Memlklerin Kuruluu Memlk gruplarnn daha dzenli olarak ortaya kmas ve nfzlarnn artmas XIII. yzyln ilk yarsnda oldu. Memlkler 1240 ylnda II. el-Adili (1238-1240) bir darbe ile tahttan indirerek, el-Melik es-Slih Necmeddin Eyybu hkmdar yaptlar. el-Melik es-Slih Necmeddin Eyyb (1240-1249), Mool stilsnn sebep olduu korku ve karklk srasnda binicilikleri, savalklar, sadakatlar, gzellikleri ve soylu olular gibi meziyetleri yznden pek ok Kpak memlk satn ald ve onlara husus bir itin gsterdi. Bu yzden onun zamannda Trk Memlklerin nfzu daha da artt. Tarihinin dediine gre; es-Slih, Eyyblerden hibir hkmdarn toplamad kadar ok sayda Trk memlku toplamt. yle ki Msrdaki Eyyb ordusunun kumandanlarnn ou onun memlklerindendi.11 el-Melik es-Slih, Msrda oalan bu memlklerin arasndan ounluunu Kpak ve Harezmlilerin tekil ettii ayr bir memlk grubu kurup bunlar, kara ile irtibatn kesip mstahkem bir hle getirdikten sonra, Nil nehri iindeki er-Ravza adasna yerletirdi. Nile izfeten-nk Araplar Nil nehrine Bahrun-Nil (Nil Denizi) diyorlard-el-Memlik el-Bahriyye (Bahr Memlkler)12 denilen bu yeni teekkl, balangta es-Slihi glendirdi ise de zamanla nfzlarnn ok artmas, Ftmlerde olduu gibi, bu sefer de Eyyb Devletinin kmesine sebep oldu. el-Memlk el-Bahriyye (ya da es-Slihe nisbetle el-Memlik es-Slihiyye) XIII. yzyln ilk yarsnda sadece Msr deil btn slam lemini tehdit eden iki byk tehlikeyi; Mool stilasn ve Hallar bertaraf ederek kendilerine gsterilen ihtimam boa karmadlar. Fransa Kral IX. Louis, 1248 ylnda byk bir Hal ordusunun banda Msra doru hareket etmiti. Bu hcum Msr istil etmek iin yaplan ilk Hal hcumu olmamakla birlikte en tehlikelisi idi. nk say ve tehizat bakmndan olduka kalabalk ve mkemmel olan bu ordu, o zamann Bat Avrupa hkmdarlarnn en kudretlisi ve Hal zihniyetine en bal olan tarafndan sevk ve idre edilmekte idi. te yandan IX. Louis sefere kt srada Yakn Dou slm leminin ve Msrn durumu hi de i ac deildi. Louis, Msr sahillerine geldii srada Eyyb Sultan es-Slih Necmeddin ar ekilde hasta idi. Bu sebepten Louis 1249 yl 6 Hazirannda kolayca Dimyat ele geirdi. Kaynaklarn ifadesine gre es-Slih bundan fevkalde mteessir olmu ve bata kumandanlar Fahreddin olmak zere memlkleri Dimyat mdafaadaki ihmalleri yznden ar ekilde sulamt. es-Slihin, bu baarszlklar sebebiyle kendileri hakknda kt niyetler beslemesinden korkan memlkler onu ldrmek istemiler, ancak Emr Fahreddin Sultann hasta olduunu ve bu sebeple yaknda leceini im ederek Sabrediniz. Nerede ise if (!) bulmak zeredir. lrse ne l, lmezse zaten sizin elinizdedir13 diyerek onlar bundan vazgeirmiti.

168

Gerekten de ksa bir mddet sonra es-Slih Necmeddinin hastal iddetlenmi ve nakledildii el-Mansra Kalesinde vefat etmitir (23 Kasm 1249).14 Ayn anda Hallar da Dimyattan gneye doru yrye gemi bulunuyorlard. el-Memlik el-Bahriyyenin Franszlar Yenmesi Hallarn Msr istilya giritikleri bu esnada es-Slih Necmeddinin vefat ve yerini dolduracak birinin bulunmamas durumu daha da nazikletirmiti. es-Slih Necmeddinin Trnah adnda bir tek olu olup gen ve tecrbesiz birisiydi. stelik bu srada Hsn- Keyfda nib olarak bulunuyordu. Ancak es-Slihin hareminde dirayetli bir kadn vard: es-Slihin dul ei ecerd-Drr. ecerd-Drr, bu nazik durumda kocasnn lmn gizleyerek, Hsn- Keyfdaki Trnaha acele haber gnderip Msra gelmesini istedi. te yandan es-Slih hl yayormu gibi, onun odasna yemekler gnderiliyor, fermanlar onun imzas (!) ile karlyordu.15 ecerd-Drrn ald tedbirlere ramen, IX. Louis, es-Slih Necmeddinin vefatn haber alm ve lmn sebep olduu okun atlatlarak tedbirler alnmadan nce, kesin darbesini indirmek zere acele harekete gemiti. Nitekim Hallar sratli bir yryle el-Mansraya kadar ulatlar. Memlkler, Hallarn ehre girip sokaklarda dalmasn beklediler. Hi beklemedikleri bir ekilde Hallara hcm ederek bin be yz kadarn ldrdler ve pek ok da esir ele geirdiler. Kaan Hallar takip ederek Farskr yaknlarnda onlar bir kere daha yendiler. Buradaki sava Hal ordusunun neredeyse tamamen esr edilmesiyle neticelendi. Esirler arasnda Fransa Kral IX. Louis de bulunuyordu (8 Nisan 1250).16 Eyyb Devletinin Sonu el-Mansra Savandan hemen sonra es-Slihin olu Trnah, Msra geldi (1250 yl ubat sonu). Kendisi, daha Msr yolunda iken, Dimakta sultan iln edilmiti (6 Ocak, 1250). Fakat kaynaklarn da mttefiken ifde ettii gibi, yeni sultan bu nazik zamann adam deildi. Trnah gen ve tecrbesizliinin yan sra kt huylu ve siyasetten de anlamayan birisiydi.17 Trnah, Hallara kar zafer kazanarak lkeyi byk bir tehlikeden kurtarma erefini kazanm olan memlkleri takdir ve taltif edecei yerde, onlar kendisine rakip ve saltanatna ortak kan kiiler gibi mtlaa edip kskanmaya balad. Kaynaklarn rivayetine gre Trnah, iki iip sarho olduktan sonra, nnde duran mumlar teker teker klcyla kesiyor ve el-Bahriyyenin ileri gelenlerinin her birisinin isimlerini birer birer zikrederek onlara byle yapacam diyordu.18 Trnah, memlklere kar byle menf bir tavr taknd yetmezmi gibi, Hsn- Keyfya haber gndererek kendisinin sultan olmasn salayan vey annesi ecerd-Drr babasnn servetini saklamakla itham ederek, elindeki mcevherleri kendisine teslim etmesini, aksi halde ktlk yapacan syleyerek tehdit etti. Bundan korkan ecerd-Drr de el-Bahriyye ile ibirlii yapmaya karar verdi. 169

Memlkleri ona kar kkrtarak, Trnah ldrnz. Ben sizin gnlnz yaparm dedi.19 Bahr Memlkler de Trnah ldrmeye karar vererek balarnda Baybars el-Bundukdr, Kalavun es-Slih, Cmedr Aktay ve Aybek et-Trkmn olduu halde 30 Nisan 125020 tarihinde, Farskra henz gelmi olan Trnaha kllaryla hcm ettiler. Trnah orada ikameti iin hazrlanm olan ahap bir binaya snd. Memlklerin bu binay atee vermesi zerine Trnah kendisini Nile atarak yzmeye balad. Memlkler drt bir taraftan ok yadrdlar. Kimse onun yardmna gitmedi ve bylece ld.21 Trnahn lm ile Eyyblerin Msrdaki saltanat da son buldu. El-Melike smetd-Din mm-i Halil ecerd-Drrn Saltanat (1250) Trnahn ldrlmesinden sonra Msrda yegane sz sahibi grup olan el-Memlik elBahriyye, efendileri es-Slih Eyybun dul ei ecerd-Drr sultan yaptlar. ecerd-Drr, Trk asll bir criye idi. Bu yzden baz tarihiler onu Msrda hkm sren Trk Memlklerinin ilk sultan olarak kabul ederler.22 ecerd-Drr nce hl Dimyatta bulunan Hallar meselesini halletti. Bunun iin Emir Hsmeddin Muhammedi el-Mansrada esir bulunan IX. Louise gn dererek onunla bar yapt. Buna gre Memlkler IX. Louisyi ve ellerindeki btn Hal esirlerini salverecekler, buna mukbil Hallar, yars pein olarak denmek artyla sekiz yz bin dinr23 deyecekler ve Dimyat tahliye ederek Msrdan tamamen ekilip gideceklerdi. Antlamann imzalanmasndan hemen sonra 7 Mays 1250 tarihinde Memlkler Dimyat teslim aldlar ve taahht ettii fidyenin yarsn dedikten sonra IX. Louisi de salverdiler. Bylece Hallarn on bir ay dokuz gn sren Dimyat igalleri son buldu.24 ecerd-Drr bir kadn olup, Mslmanlar slm tarihi boyunca balarnda hkmdar olarak bir kadn grmeye alk deillerdi. ecerd-Drr de durumunun garipliini hissetmi olmaldr ki, devlet ricaline ho grnmek maksadyla onlara rtbeler ve ktalar datp, halkn kalbini kazanmak iin de vergileri hafifletti. Bunlara ilaveten muharrertta, sikkelerde ve hutbelerde mm-i Halil, elMustasmiyye es-Salihiyye, Mslmanlarn Melkesi, nananlarn Emri Hallin Annesi, es-Slihin Zevcesi gibi ibreler kullanlyor idiyse de btn bunlar bir kadnn hkmdrln gizlemeye yetmiyor ve herkes ecerd-Drrn sultan olduunu biliyordu.25 ecerd-Drr, es-Slih Necmeddin Eyybdan bir olan ocuu dnyaya getirmi idiyse de Hall ad verilen bu ocuk ok kk iken vefat etmiti. ecerd-Drr, kendi adn zikretmeksizin bu l oluna olan nispetini kullanyordu. Aslnn kle (criye=memlk) olup Eyyb ilesine kan ba ile bal olmamas sebebiyle, taht zerinde eran hakk olmadn bildiinden, kasten mm-i Hall esSlihiyye lakbn kullanarak bir taraftan olu Hall ve dier taraftan da kocas es-Slih Necmeddin vastasyla Eyyb ilesi ile olan bana iaretle saltanatna eri bir klf hazrlyordu. Fakat btn bunlar ecerd-Drrn musrlarnn gzndeki yerini kuvvetlendirmeye yetmedi. Nitekim Dimak Nibi Emir Cemleddin b. Yamr ve Kaymariyye mers mm-i Halle ballk 170

yemini etmeyi reddettiler. te yandan Suriyedeki Eyyb melikleri, Trnahn ldrlp yerine ecerd-Drrn sultan olduunu duyunca, saltanatn kendi ilelerinden gitmi olmas sebebiyle, hep birden isyan ettiler.26 ecerd-Drrn Abbs Hilfetine ballnn belirtisi olmak zere kulland el-

Mustasmiyye lakb da Halife el-Mustasm yumuatmaya yetmemiti. Badat Abbs Hlifesi elMustasm, ecerd-Drrn saltanatn tanmak yle dursun Msra gnderdii mektupla emrleri ayplam ve; Orada erkek kalmadysa bize bildirin, size buradan bir tane gnderelim27 demiti. Bylece ecerd-Drr ite ve dta istenilmeyen bir hkmdar olmutu. Buna ilveten Nreddin Mahmd Zeng zamanndan beri u veya bu ekilde devam eden Msr ve Suriyenin birlii de paralanmt. Bu kt durumdan kurtulmak iin ecerd-Drr emirlerden Atabekl-Askir28 zzeddin Aybek ile evlenerek sultanl ona devretti. Bylece ecerd-Drrn byk bir maharet ve diryetle ifa ettii sultanl seksen gn sonra nihyete erdi (31 Temmuz 1250).29 I. Blm El-Memlk El-Bahriye (Bahr Memlkler)30 (1250-1382) El-Melik el-Muizz zzeddin Aybek Et-Trkmn31 (1250-1257) Eyybi Devletinin yklmasndan sonra Msrda kurulan Memlk Devletinin ilk Sultan Aybektir.32 Aybek aslen Trk idi. Yemende mstakil bir devlet kurmu olan Resuloullarndan (12291454) birinin memlk iken el-Melik es-Slih Necmeddin Eyyba intikal etmi; onun hizmetinde ykselerek emrlik derecesine km ve es-Slih onu anigri33 yapmt. ecerd-Drrn saltanat esnasnda Atabekl-Askir olan Aybek, yukarda anlatld gibi ecerd-Drr ieride ve darda muhalefetle karlanca, merann muvfakatiyle onunla evlenmi ve sultan olmutur. Aybek memlkler arasnda dindarl, cmertlii ve grlerinin isabetlilii ile tannm olmasna ramen, sradan bir emrdi. Hepsi de el-Bahriyyenin ileri gelenlerinden olan Aktay, Baybars, Kalavun ve Sungur gibi birbirinden kuvvetli emrler dururken, el-Bahriyye grubundan bile olmayan Aybekin sultan olmas, yukarda saylan emrlerin birbirlerini ekemeyip, istedikleri zaman tahttan indirebilecekleri inancyla geici bir zaman iin de olsa onun zerinde anlamalar syesinde mmkn olmutur.34 Aybek sultan olur olmaz ieride ve darda zorluklarla karlat ise de el-Bahriyyenin yardm ile bu tehlikeleri bertaraf etti. Fakat el-Bahriyye grubunun lideri Aktay kendisine gl bir rakip olarak ortaya kt. Aktay yle almetler kullanyordu ki, bunlar sadece sultana ait almetlerdi. Arkadalar kendi aralarnda ona el-Melikl-Cevd diyorlard.35 Aktay, Hama sahibi el-Melik el-Muzafferin kz ile nianlanm ve Aybekten Nianlsnn sultan kz olup, ehirde alelde insanlar arasnda oturmas uygun olmayaca iin Kalatul-Cebelde oturtulmasn istemiti. Kalatul-Cebel sultanlarn resm ikamet yerleriydi. Aktayn bunu istemesinin mns, kendisini hkmdar yerine koymas demekti. Aktayn Eyyb ilesinden bir prenses ile evlenmesi onun tahtta hak talep etmesi iin bir vesileden 171

baka bir ey deildi. Aybek, kendisiyle bir hususu istiare edecei bahanesiyle onu Kalatul-Cebele davet etti ve Aktay ldrtt (18 Eyll, 1254).36 Aktayn katledilmesi Kahirede hemen duyuldu. Baybars, Kalavun, Sungur ve el-Bahriyyenin ileri gelen dier emrleri kalenin surlar dibinde toplanarak, henz ldrlmediini zannettikleri Aktay kurtarmak iin beyhde bir teebbste bulundular. Aybek, yukardan bakanlar Aktayn ban onlara atnca srann yaknda kendilerine geleceini anlayarak Suriyeye kamaya karar verdiler.37 Aybek, i ve d tehlikeleri bertaraf edip, dmanlarna baar ile kar koyarak eitli zorluklarn hepsinin stesinden gelmi iken, kendisinin lm seksen gn mddetle saltanat tatm olan kars ecerd-Drr eliyle oldu. Tarihinin deyimiyle etin bir ceviz olan ecerd-Drr, Aybek ile evlenip tahttan feragat ederken bunu sadece Mslmanlar tatmin etmek iin yapm, fakat devlet ilerini elinden brakmamay kafasna koymutu. ecerd-Drr, Aybeki tamamen istil etmi olup Aybekin sz bile gemiyordu.38 Bu yzden Aybek, ecerd-Drr ile yaamaktan bkp usand. Bilhassa bir mneccimin, sonunun bir kadn eliyle olacan haber vermesinden sonra da onun, bana bir i amasndan korktu. Aybek Musul Hakimi Bedreddin Llnn kz ile evlenmek zere nianlanmt. ok kskan olan ecerd-Drr fkelenerek bir suikast tertipledi ve geceleyin hamama giren Aybek, nceden ecerd-Drr tarafndan hazrlanm olan gl-kuvvetli be adam tarafndan katledildi (12 Nisan, 1257).39 Sabahleyin ecerd-Drr, Aybekin gece fcceten ldn syledi ise de Aybekin memlkleri buna inanmadlar. ecerd-Drr ve avanesini yakalayarak ldrdler.40 Denildiine gre, yakalanacan anlayan ecerd-Drr, btn deerli talarn ve incilerini bir havana doldurarak krmt.41 El-Melik El-Mansr Nureddin Ali B. Aybek (1257-1259) Memlkler, saltanatn verasetle intikali kaidesine inanmyorlard. Bu yzden hkmdarlk makam, her hangi bir sultann vefatndan sonra, Memlk emrlerinin bykleri arasnda ekime mevzu olmutur. Bir Memlk sultan ld zaman, emrlerin bykleri toplanrlar ve len sultann olunu babasnn yerine sultan tayin ederlerdi. Ancak bunu veraset kaidesine inandklar iin deil, emirler arasnda en kuvvetlisinin ortaya karak dierlerini bertaraf etmesine kadar geici bir hal tarz olarak grdkleri iin yaparlard. Sultan Aybekin ldrlmesinden sonra byk emrler arasnda Msrda ayn durum yaand. Emrlerin ileri gelenleri toplanarak Aybekin olu Nureddin Aliyi sultan olarak setiler (12 Nisan 1257). Kendisine el-Mansr lakb verildi. Ali henz on be yanda olup onun byk emrlerin nnde direnebilmesi ve lkeyi tehdit eden d tehlikelere kar koyabilmesi mmkn deildi.

172

Nitekim bir mddet sonra byk emrler arasnda rekabet ba gsterdi. Alinin Nibssaltanas42 ve emrlerin en kudretlisi bulunan Kutuz, 1258 ylnda Moollarn Hlagu kumandasnda, Badat Abbasi Hilfetini yktktan sonra Suriyeye ulatklar haberinin gelmesi zerine, Msr yann ve emrlerin ileri gelenlerini toplayarak, el-Mansrun byle g durumlarn adam olmadn, ancak herkesin kendisine itaat edecei kudretli bir kiinin sultan olmasyla Moollara kar konulabileceini syledi. Orada hazr bulunan herkes: Bu i iin senden bakas yoktur43 dediler. Bylece Kutuz sultan oldu (12 Kasm, 1259).44 El-Melik El-Muzaffer Seyfeddin Kutuz (1259-1260) Kutuz sultan olduu sralarda Suriye Mool stilsna maruz kalmt. Kaynaklar Kutuzun cesur, kahraman, tedbirli, dindar, iyilik sever ve Moollar ile mcadelede baarl bir sultan olduunu mttefiken kaydederler. Herkes ondan Yakn Douda kimsenin karlarnda durmaya muvaffak olamad Mool tehlikesini durdurmasn bekliyordu. te yandan Hlagunun elisi gelerek mukavemet edilmeksizin teslim olunmasn istedi. Aksi takdirde balarna getirilecek ktlkleri sayarak tehdit etti.45 Kutuz zerre kadar sarslmadan emrleri toplayarak onlarla durumu grt. Mttefiken savaa karar verilmesi zerine Hlagunun elilerini -ki hepsi drt tane idi- ortadan ikiye bldrerek balarn mzraklarn ucuna taktrarak tehir etti.46 Bu tehlikeli anda, Aktayn katlinden sonra Suriyeye kaan ve hl orada bulunan bir ksm elBahriyye memlk Moollara kar mcadelede byk bir vatanperverlik gsterdi. Eli gndererek Mool tehlikesine kar ibirlii yapmay teklif ettiler. Kutuz onlara eman vererek Msra davet etti. Bylece btn memlkler Moollara kar Kutuzun etrafnda birletiler. Ayn- Clt Sava (1260) Memlklerin Moollara kar aralarndaki dmanlklar unutarak birletikleri bu srada gelien olaylar da onlara yardm etti. 1259 Austosunda Mool Han Meng vefat etmi ve kardeleri arasnda Mool mparatorluunun paylalmas konusunda anlamazlk kmt. Hlagu da kardeinin vefatn duyunca, Suriyedeki kuvvetlerinin banda kumandanlarndan Kitbogay brakarak, ordusunun byk bir ksmyla Karakuruma gitmiti. Kutuz hazrlklarn tamamladktan sonra Moollar ile karlamak zere Kahireden kt. EsSlihiyyeye yaklatklarnda baz emrler, Moollar hakknda anlatlan rktc hikayelerden dolay tereddt gsterdilerse de Kutuz onlara; Ey Mslman emrler! Yllardr beytl-maln ekmeini yiyorsunuz ve imdi de savamak istemiyorsunuz. Ben ite gidiyorum. Savamak isteyenler benimle gelsin. Kim savamak istemezse o da evine dnsn. Allah hepimizi grmektedir. Mslmanlarn vebali geride kalanlarn boynunadr47 diyerek messir bir nutuk irad etti. 1260 Hazirannda Baybars 173

el-Bundukdr nc birliklerin banda olduu halde Gazzedeki Baydarann zerine yrd. Baydara o srada Baalbekte bulunan Kitbogaya bunu haber verip yardm istedi. Kitboga ona, olduun yerde kal ve bekle diyerek Gazzeyi korumasn ve yardm gelinceye kadar ehri terk etmemesini emretti. Memlkler Gazzeye hcm ederek Baydaray yendiler ve ehri ele geirdiler. Kutuz bu esnada Suriyedeki Hallar ile atmaktan ve bylece iki ate arasnda kalmaktan kanma basiretini gsterdi. Akkdaki Hal hkimine eli gndererek, Moollar ile savamak iin topraklarndan gemek zere izin istedi. Onlarn buna muvafakat etmesi zerine Kutuz, sahili takiben selmetle Hal topraklarn geti. Ayn- Clt denilen yere vard. Kutuz, Moollar aldatmak iin askerinin bir ksmn civardaki ormanlklara gizleyerek nc birliklerini Baybarsn kumandasnda Moollara kar sevk etti. Bu esnada Kitboga da fke ve gazabndan bir alev denizi gibi Ayn- Clta ulamt. 3 Eyll 126048 gn Ayn- Cltta Memlkler ile Moollar arasnda vukubulan lm-kalm savanda Moollar tam bir malubiyete uradlar, Kitboga ldrlnceye kadar ecaatle savamt.49 Ayn- Clt Sava, neticeleri bakmndan, tarihte vuku bulan mhim savalardan biridir. Ayn- Clt Zaferi sadece Msr deil Suriyeyi de Mool hkimiyetinden kurtarmtr.50 Ayn- Clt Savanda Memlklerin gstermi olduu ecaati zikrederken bu zaferin kazanlmasnda onlara yardm eden milleri de zikretmemiz gerekir. Suriyedeki Hallarn Mslmanlara hcum etmemeleri ve Hlagunun ordusunun byk bir ksmyla Karakuruma dnmesi Memlklerin iini kolaylatrmtr. Memlkler, Msr tahtn er sahipleri olan Eyyblerden zorla almlard. Bunu ve kendi kle (memlk) asllarn unutturmak iin, kendilerine eref verecek ve hkimiyetlerine meriyyet kazandracak byk bir hadiseye ihtiyalar vard. te Ayn- Clt muzafferiyeti bir taraftan Yakn Dou slm lemini Mool Tehlikesi karsnda bir kalkan gibi korurken, Memlklerin yukarda saydmz eksiklerini de rten bir rt vazifesi grmtr. Bu syede herkes Memlklerin aslen kle olduunu ve taht gasben ele geirdiini unutarak onlar, kendilerini Mool felaketinden kurtaran kiiler olarak grmtr. Dolaysyla Memlklerin hkimiyetlerinin devam da Mslmanlar korumalarnn devam ile mmkn olacakt. Ayn- Clt zaferi Moollar ile Mslmanlar arasnda olduu kadar Eyybler ile Memlkler arasndaki mcadeleyi de ayran bir sava olmutur. Bylece bu sava Eyyblerin gneinin battn ve Memlk Devletinin yldznn parlamaya baladn ilan etmitir. Ayn- Clt Savandan sonra Kutuz Frattan itibaren btn Suriye ve Msrn efendisi oldu.51 Kutuzun ldrlmesi Kahire ehri, Ayn- Clt kahramann karlamak iin sslenmi, caddeler ve sokaklar zafer taklaryla donatlm iken, sratle gelien olaylar Kutuzun katli ve Baybarsn sultan olmas ile neticelendi. yle ki:

174

Baybars Moollara kar gsterdii baardan da g alarak Kutuzdan kendisini Haleb nipliine tayin etmesini istedi. Ancak Kutuz, Baybarsn bu isteini yerine getirmedi.52 Baybars, Kutuzdan intikam almaya karar vererek, el-Bahriyye ileri gelenlerinden arkadalaryla bir pln hazrlayp, frsat kollamaya balad. Kutuz avlanmak maksadyla kararghtan uzaklatnda Baybars ona yaklaarak Ayn- Cltta ele geirilen Mool kadnlarndan birini kendisine ihsan etmesini istedi. Kutuz onun bu isteine olumlu cevap verince Baybars buna karlk elini pmek bahanesiyle Kutuzun elini tuttuu anda, daha nce kararlatrld zere, arkadalar da harekete geerek, Kutuzu atndan yere ykarak ldrdler (22 Ekim 1260).53 Kutuzun annesi Sultan Celleddin Harezmahn kz kardeiydi. Babas ise Celleddin Harezmahn amcasnn oluydu. Heybetli, yiit, cesur ve kahraman birisiydi. El-Melik Ez-Zhir Rkneddin Baybars El-Bundukdr (1260-1277) Kutuzun katlinden sonra onu ldren kiinin sultan olmas da tabi idi. Zaten Baybars, elBahriyyenin en kudretli emrlerinden birisi olup Kutuzu ldrme fikri de ona aitti. Bunlara ilveten Baybars, Moollar ile savata fevkalde eref ve n kazanmt. Kaynaklarn bildirdiine gre elBahriyye mers, Kutuzu katlettikten sonra es-Slihiyyede saltanat otanda toplanmlar ve Baybars sultan yapmaya oy birliiyle karar vermilerdi. Onlar otan giriinde karlayan Atabek Frisddin Aktaya SultanKutuzun ldrldn haber vermiler ve Aktay onlara; Onu hanginiz ldrd? diye sorunca Baybars: Ben diye cevap vermi ve Aktay Hnkarm, buyur Onun tahtna otur demiti. Bu kadar kolaylkla ve basite, ldren ldrlenin yerini alm ve kurbann kan kurumadan yeni hkmdar iin askerlerden ballk yemini alnmt. es-Slihiyyede bu merasim yapldktan sonra Emir Aktayn Sultan Baybarsa; Kalatul-Cebele girip tahtna oturmadka bu i tamam olmaz demesi zerine Baybars, yannda emrleri olduu hlde sratle Kahireye geldi ve Ayn- Clt kahraman Kutuz iin sslenmi olan caddelerden geerek Kalatul-Cebele kt. Baybars kalede Nibs-saltana Emr zzeddin Aydemir karlad. Baybars durumu ona anlatt. Aydemir de hemen yeni sultana biat etti.54 Tarihinin rivayet ettiine gre, es-Slihiyyede kendisine el-Melik el-Khir nvan verilen Baybars, bu lakbn uursuz olup bununla lakaplanan bir hkmdarn iflh etmediinin kendisine sylenmesi zerine, el-Melik ez-Zhir nvann ald.55 Baybarsn 26 Ekim 1260 tarihinde Kalatul-Cebelde tahta oturmas ile Memlk tarihinde yeni bir safha balad. Baybars ite ve dta yapt icraatiyle Msr ve Suriyedeki Memlk Devletinin hakik kurucusu olmutur. Memlk Devletinin kuruluunu takip eden on yl ierisinde be sultann tahta getiini hatrlayacak olursak, balangta bu devletin iinde bulunduu istikrarszl anlamak kolaylar. Baybarsa gelince o, on yedi yl mstakil olarak saltanat srm olup, el-Memlk elBahriyyeden Sultan en-Nsr Muhammed b. Kalavundan baka kimse bu kadar uzun mddet 175

saltanat srmemitir. Baybarsn uzun mddet hkmdarlk yapmas onun siyasetinin baarsna delalet ettii gibi, idaredeki istikrar da gsterir.56 Baybars, sultan olur olmaz darda Mool ve Hal tehlikesine kar koyarak, nfuzunu Nbe ve Arap Yarmadasnda yayacak geni ufuklu bir siyaset takip etmeye balad. eride ise ayaklanmalar bastrarak, emniyet ve asayii temin ile halkn ykn hafifletecek bir sr tedbir ald. Ayrca Msr ve Suriyede kendisinden sonra uzun mddet devam edecek olan Memlk hakimiyetini temin edecek idar nizamn esaslarn koydu, byk slahat yapt. Baybars bu icraatn yapabilmek iin bir taraftan lhanllara kar Altnordu ile anlarken, Suriyedeki Hallara kar da Bizans mparatorluu ile anlat. te yandan Memlklerin Msr ve Suriyedeki hkimiyetini kuvvetlendirmek iin Badat Abbas Hilfetini Msrda yeniden tesis etti. Baybars Devrinde Memlk-lhanl Mnasebetleri Baybars, lhanllarn Memlk topraklarna yapt hcumlar (1265, 1269, 1271) baar ile pskrtt. Onlara kendi gcn gstermek iin kar hcumlarda bulundu. Nitekim 1277 ylnda lhanllarn himayesinde olan Anadolu Seluklular lkesine yrd ve burada mterek lhanl ve Seluklu ordusunu Elbistan ovasnda 18 Nisan tarihinde malubiyete uratt.57 Onun dnmesinden sonra Abaka Elbistana geldi ve sava meydannn tamamen Mool lleriyle dolu olup bir tek Seluklu askerinin bile lmediini grnce; Btn Anadolunun tahrip edilmesini ve karlalan herkesin ldrlmesini emretti. Denildiine gre Erzincandan Kayseriye kadar lhanllar Anadoluda be yz bin (?) mslman ldrrken bir tek hristiyan ldrmemilerdi.58 Memlk-Hal Mnsebetleri Memlkler, Moollara kar verdikleri mcadele ve gsterdikleri baary Yakn Doudaki Hallara kar da gsterdiler. Memlklerin Hal tehlikesi karsnda verdikleri mcdele kymet bakmndan Moollara kar verilen mcadeleden daha deersiz deildir. Memlkler bu mcadelede Moollara kar kazandklar baardan daha mhim baarlar elde ettiler. nk onlar Suriyedeki Hal Tehlikesini kknden skp, niha olarak onlar buradan kovmulardr. Bunu yaparken Memlkler bazen hem Hallara hem de Moollara kar ayn anda savamak mecburiyetinde kalmlardr. Memlklerin, Hallara kar kazandklar ilk baar el-Mansry onlardan kurtarmalar ve grld gibi, 1250 ylnda Farskrda Hal ordusuna ar bir darbe indirmeleridir. ez-Zhir Baybars 1265 ubat balarnda byk bir ordunun banda yrye geerek Kaysariyye, Yafa, Aslis ve Arsuf ehirlerini teslim ald.59 1266 yaznda Safed ve er-Remleyi ald.60 Kk Ermenistana ar bir darbe indirdi.61 Antakyann Fethi (1268) 176

Baybars 1267 ylnda Taberiyye ve Akk mntkalarn yamalayp ertesi yl Yafa, e-akf ve Arnn ehirlerini istil etti. Nihayet Hallara kar istil harplerini Antakya fethi ile talandrd (Nisan 1268).62 Antakyada o kadar ok ganimet ele geti ki; paray taslarla bltler. 1268 ylnda Antakyann Mslmanlarn eline gemesi fevkalde mhim bir hadisedir. nk Antakya, Urfadan sonra Hallarn Douda kurduklar (1907) ikinci prenslik olup burann ele geirilmesi Hallarn XI. yzyln sonlarna doru Suriyede kurduklar byk binann kmeye baladnn yeni bir delilidir. Baybars 1271 ylnda Tarabulus Prensliine hcum etti. Saft, Hsnul-Ekrd ve Hsn- Akkr kalelerini ele geirdi.63 Akknn kuzeydousundaki Hsnul-Karn kalesini istil etti. Bu son kale Tton valyelerinin elindeydi.64 te yandan Baybars, Kbrs kralnn Suriyedeki Hal kuvvetlerini birletirmek iin gayret sarf etmesi ve Kbrsllarn Dou Akdenizde dolaan slm gemilerine hcum etmesi gibi sebeplerle 1270 ylnda aday fethetmek iin bir donanma gnderdiyse de frtnaya yakalanan Memlk donanmasnn byk bir ksm ada sahillerinde batarak bu seferin baarszlkla neticelenmesine sebep oldu.65 Baybars aslen Kpak Trklerindendi. Uzun boylu, esmer, mavi gzlyd. Gznn birinde kk bir nokta vard. Sesi grd. evgn (Polo) oyununa ok dknd. Msrda iken haftada iki gn, Suriyede iken de bir gn mutlaka bu oyunu oynard. Her trl hayvana ok iyi binerdi. ok cesurdu. Fakat aceleci ve sertti. Denildiine gre on iki bin memlk vard. Baybars, getirdii yenilikler ve kurduu messeselerle Memlk Devletinin hakik kurucusu saylr. Cengiz Yasasn ve treyi tatbik ederdi. Hayr ve hasent boldu. olan on ocuu olmutu.66 el-Melik es-Sad Nsreddn Muhammed Berke Kaan (1277-1279) ez-Zhir Baybars, tahtta veraset nizamna inanmayan bir memlk olmasna ve Aybekin olu Alinin azledilerek Kutuzun sultan oluunu grm bulunmasna ramen, babalk duygusu ar bast iin, olu Berkenin kendi yerine sultan olmasn istemi ve salnda el-Melik es-Sad Nsreddn Kaan Berke Han iin ballk yemini alm67 ve 1264 ylnda Sultan ilan edip, onu saltanat almetleri ile ata bindirerek kendisi de onun hizmetinde yaya olarak yrmt.68 1277 ylnda Baybars Dimakta lnce (20 Haziran) Emir Bilik el-Hazinedr69 Kahiredeki elMelik es-Sad Berkeye babasnn lmn haber verdi. Bunun zerine emirler ona olan batlarn yenilediler.Ayn ekilde dier askerler, kadlar ve yn da bat etti. Hatipler onun adna camilerde hutbe okudular.70

177

Fakat ksa mddet sonra el-Melik es-Sad Berkenin takip ettii siyaset mery kzdrd. Muhalefet hareketinin banda el-Bahriyyeden Kalavun ve Sungur gibi emrler vard. Nihayet bu emirler toplanarak Berkeye bir muhtra gnderdiler. Sen mernn byklerinin gnln krp hukuklarna mdahale ettin, bundan vazgemezsen sonu kt olur71 dediler. Durumun ciddiyetini anlayan Berke kendisini hal ederek (17 Austos 1279)72 tahttan ekildi. el-Melik el-Adil Bedreddin Slemi (1279) mer, Berkeyi bylece tahttan uzaklatrdktan sonra Seyfeddin Kalavuna sultan olmasn teklif ettiler. Kalavun onlara; Saltanatn el-Melik ez-Zhir Baybarsn zrriyetinden kmamas daha iyidir73 diyerek teklifi geri evirdi. Kalavunun saltanatn Baybarsn soyundan kmamas eklindeki szleri, memlklerin verset sistemine inanmamalar sebebiyle geersiz olmakla birlikte, onun henz sultan olmak iin zamann olgunlamadn grp ordunun ounluunun ez-Zahir Baybarsn memlklerinden teekkl etmi olup kendisine kar isyan edeceklerinden korkmasndan dolay idi. Bu sebepten Baybarsn dier olu Slemii sultan yapmaya karar verdiler. Slemi, bu srada yedi yanda idi. Ona el-Melik el-Adil lakb verildi ve Kalavun da atabek oldu. Bu, Kalavun iin bir frsatt. Yeni sultann yann kk olmasndan istifade ederek perde arkasndan durumu kendisi iin olgunlatrmaya balad. Kalavun sonunda mery toplayp el-Adil Slemiin yann kklnden bahsederek, kmil birisi olmadan ilerin iyi yrmeyeceini ifade etti. Bunun zerine mer Slemii azlederek Kalavunun sultan olmasna karar verdiler (26 Kasm, 1279).74 el-Melik el-Mansr Seyfeddin Kalavun el-Elf (1279-1290) 1279 yl Kasm aynn 26snda tahta oturan Kalavun, lhanllara kar selefi Baybarsn siyasetini takip etti. 1280 ve 1281 ylnda lhanllarn Suriyeye yaptklar iki hcumu bertaraf etti. Bu srada Suriyedeki Hallar gerek kendi aralarndaki anlamazlklarn artmas ve gerekse Bat Avrupadan gelen yardmn kesilmesi sebebiyle deta lm deindeki bir hasta gibiydiler. Bunu frsat bilen Kalavun Suriyedeki Hal kalntlarna son vermek iin harekete geti. Kalavun bu amala Emir Hsameddin Toruntay kumandasnda bir orduyu Antakya Hal Prensliinin son kalnts olan elLzikiyyeye sevk etti ve ehir fethedildi (20 Nisan 1287).75 Bu srada Prens VII. Bohemondun lmnden sonra Tarabulus Hal Prenslii dahilinde anlamazlklar ba gstermi ve Tarabulustaki baz hizipler Sultan Kalavundan destek istemilerdi. Kalavun bunu frsat bilerek Tarabulusu almak iin hazrland.76 1289 ubatnda krk bin atl ve yz bin yayadan mteekkil ordusuyla Tarabulusu kuatt ve Nisan sonlarnda ehir dt.77 Kalavun, Hal donanmas tehdidinden emin olmak iin ieride yeni bir ehir bina etti.78 Bundan bir mddet sonra Hallar, Tarabulus Prensliine bal Beyrut ve Cabala gibi ehirleri de tahliye ettiler ve 178

Mslmanlar buralar da ele geirdiler. Cbeyl bir mddet daha Hallarn elinde kaldysa da sonunda Memlklere itaat arzetti. Kalavun Akkdaki Hallarla bir antlama yapt ise de talyadan gelen bir Hal grubunun Mslman halka ve tccarlara tecavz bu bar bozdu.79 Kalavun hazrlklarn tamamlayp Akky fetih iin yola kmak zere iken 10 Kasm 1290da vefat etti.80 Kalavun heybetli, geni omuzlu ksa boyunlu, yakkl bir kimse idi. Bin dinara satn alnd iin lakb el-elf (binlik) idi. Fash Trke konuurdu. ok az Arapa bilirdi. Memlklerinin says bir rivayete gre yedi bin, bir rivayete gre de on iki bine bali olmutu. Bunlar arasnda erkes ve As asll bin yedi yz tanesini seerek Kale burlarna yerletirmi ve bu sebeple onlara el-Burciyye ad verilmitir.81 Kalavun Hanedan Sultan Kalavun da saltanatn babadan oula gemesi kaidesine inanmyordu. Nitekim kendisi Baybarsn olu Slemii tahttan indirdii zaman buna inanmadn fiil olarak da gstermiti. Buna ramen babalk efkati galip gelerek olu Aleddini veliaht yapmakla yetinmeyerek, onu kendi salnda sultan yapmak istemiti. Bu dncesini mernn ileri gelenlerine am ve onlar da buna muvafakat etmilerdi. Bylece Aleddin 1280 ylnda el-Melik es-Slih lakbyla babasnn salnda sultan iln edilmiti. Fakat es-Slih Aleddin babas Kalavundan nce vefat etmi (1288) ve btn mitlerini ona balam olan babas buna ok zlmt. Bundan sonra Kalavunun dier olu Halilin veliahtlik takldi82 yazlm ve ona el-Eref lakb verilmiti. Fakat Kalavun huyunu ve yaayn beenmedii bu olunu sevmiyor, ona gvenmiyor ve onu sultanla layk grmyordu. Kardei Aleddini zehirletmekle itham ettii bu olunun veliahtlik bertn da imzalamamt. Buna ramen Kalavunun lmnden sonra olu Halil sultan olduu gibi; dier olu Muhammed ile Muhammedin oullar ve torunlar (Kalavunun zrriyetinden gelenler) arada ksa mddetle baz ahslar sultan olmusa da, yzyldan fazla Msrn sultanlar olmulardr (1279-1382). ki buuk asrdan fazla sren Memlk tarihinde Kalavun hari hibir hkmdar ilesi bu kadar uzun mddet hkm srmemitir. Bu memlklerin, saltanatn veraset yolu ile intikli esasna inanmalarnn bir neticesi deil tamamen tesadf olup zaman ve artlarn ortaya kard istisna bir durumdur. el-Melik el-Eref Selahaddin Halil b. Kalavun (1290-1293) Halil, babasnn lm zerine n Divnnn81 bakan olan Kad Muhyiddin bn Abdizzahiri ararak veliahtlik bertn getirmesini istemi ve babasnn imza yerini bo grnce, Sultann bana vermek istemediini Allah verdi84 demiti. mernn kendisine bat ile Sultan olan Halil daha tahta geer gemez det olduu zere, memlklerin isyan ile karlat. Duruma hkim olan Halil babas Kalavunun Akky Hallardan almak iin hazrlad pln tatbike giriti. 179

Suriyenin Hal Kalntlarndan Temizlenmesi Kalavunun lmn duyunca kurtulduklarn zannederek sevinen Hallar, olu el-Eref Halilin babasnn hazrlad ordunun banda Suriyeye yrdn ve Suriyenin muhtelif ehirlerindeki kuvvetlere Akk nlerinde buluma emrini verdiini duyunca ok zldler. Akk kuatmasna katlan Memlk ordusu altm bin atl ve yz altm bin yayadan mteekkil olup kuatma letleriyle donatlmt.85 Hallar son bir gayretle ehri kurtarmak iin Suriyedeki btn kuvvetlerini Akkda topladlar. Denizden de talyanlar ve dierleri ehrin imdadna komulard. Bylece Akky mdfaa etmek iin 30-40 bin civarnda asker toplanmt. Bir buuk ay sren sk bir kuatma ve iddetli arpmalardan sonra Akk Memlklerin eline geti (18 Mays 1291). Akknn dmesinden sonra Suriyedeki dier Hal kalelerinin ayakta durmas mmkn deildi. Sr, Sayda, Antartus pe pee ele geirildi. Bylece btn Suriye sahili Hallardan temizlendi.86 ok gemeden, Kalavunun, olu Halilin sultan olamaya lyk olmad yolundaki gr doruland. Halil cesur ve sava birisi olmasna ve grdmz gibi Hallar ile kahramanca mcadele edip tarihe adn, Suriyeden Hallar silip spren hkmdar olarak yazdrmasna ramen kt ahlk sebebiyle ksa mddet sonra mer ile aras ald. el-Eref Halil sultan olur olmaz devlet ricline ve babas zamannda sz geen merya kar hain davranmaya balad. Daha veliahtl esnasnda, nibs-saltana Emir Hsmeddin Toruntay ile aras almt. Bu sebeple baz emrler Toruntay Halile kar kkrtmlarsa da Toruntay onlara msbet cevap vermemiti. Halil, sultan olduktan birka gn sonra Toruntay yakalayarak ldrmt. mer onun bu davrann tasvip etmeyip kendileri iin korkmaya baladlar. Sultann ava kmasn frsat bilen Baydara, Nogay, Toruntay, Altnboa, Hsmeddin Lin, emseddin Kara Sungur, Ak Sungur el-Hsami, Seyfeddin Bahadr onu takip ederek ldrdler (13 Aralk, 1293).87 Halilin ldrlmesinden sonra, bundan nce Kutuzun katlinde olduu gibi, ayn temsil yine oynand. Ktil emirler cinayet mahallinde daha Halilin kan kurumadan, Baydarann sultan olmasna karar vererek ona ballk yemini edip nnde yer ptler. Baydaraya el-Melik el-Muazzam, el-Melik el-Khir, el-Melik el-Evhad gibi lakblar verildi.88 el-Eref Halilin memlkleri efendilerinin ldrlmesine ve Baydarann sultan olmasna raz olmayarak Emr Zeyneddin Ketboann liderliinde efendilerinin cn almak iin harekete getiler ve Baydara ve avanesini kovalayarak onlara yetitiler. Yaplan savata Baydara ldrld ve yardmclarnn ou da kat.89 Emr Zeyneddin Ketboann sultan olmas beklenirken, el-Eref Halilin Kalatul-Cebelde nib olarak brakt Emr Alemddin Sencer e-c buna mni oldu.

180

nk iki emr arasnda rekabet olup her ikisi de yekdierini imdilik alt edemeyeceklerini anladklarndan, Halilin kardei Muhammede bat ettiler (15 Aralk, 1293).90 el-Melik en-Nsr Nsreddin Muhammed b. Kalavun (I. Saltanat) (1293-1294) en-Nsr Muhammed b. Kalavun, saltanat mddetinin uzunluu ve bu mddet zarfnda vuku bulan mhim gelimelerden dolay, Memlk Devleti tarihinde ehemmiyetli bir yer igal eder. Msr halk da onu seviyor ve onun tahtta kaln istikrar, emniyet ve refahn garantisi gryordu. Bu yzden Kalavun ailesinin Memlk tarihindeki ehemmiyeti bu ilenin kurucusu el-Mansr Kalavundan deil, olu en-Nsr Muhammedden gelmektedir. Ancak en-Nsr Muhammed b. Kalavun ilk defa tahta oturduu zaman dokuz yanda bir ocuktu. Bu sebeple onun kocaman bir devletin idaresini tek bana yrtmesi ok zordu. Onun iin Muhammedin 1293-1294 yllar arasndaki ilk hkmdarl ism bir hkmdarlk olup fili kuvvet bata nibus-saltana Zeyneddin Ketboa ve Vezir Alemddin Sencer e-uc olmak zere byk emrlerin ellerinde idi. Bu iki emrden her birinin taht kk sultandan almak iin birbirlerine girmesi bekleniyordu. Nitekim ok gemeden beklenen atma kt. Ketboa, bir komplo ile Senceri bertaraf ederek devlet ilerinde yegne sz sahibi oldu. Kk sultan en-Nsr Muhammedin onun yannda zerre kadar sz gemiyordu. meray toplayarak onlara en-Nsrn yann kk olmas sebebiyle memlklerin reyann hakkna tecavz etmeye baladn, memleketin namusunun paralandn ve olgun birisi sultan olmadka durumun dzelmeyeceini syledi. Bunun zerine mer en-Nsrn hal edilerek yerine Ketboann sultan olmasn kararlatrd. el-Melik el-dil Zeyneddin Ketboa (1294-1296) el-dil Ketboa Memlk tahtna oturur oturmaz (1 Aralk 1294)91 tatl dil ve gler yzle memlk mersna yaklamaya balad. en-Nsr Muhammedi annesi ile birlikte Kaledeki evlerinden birisinde oturtarak d dny ile irtibatlarn kesti. Hsmeddin Lini nibus-saltana seerek btn devlet ilerini ona havale etti ve Fahreddin el-Halili de vezir yapt.92 ok gemeden insanlar Ketboadan nefret etmeye ve onun zevlini temenni etmeye baladlar. Bunlardan birincisi, Ketboann tahta kt yl Nilin suyunun alalarak mahsln iyi olmamas sebebiyle fiyatlarn ykselmesi, alk, hastalk ve lmlerin yaygnlamasdr.93 Dier bir sebep de Ketboann Mool asll olmasyd. Ketboann sultan olduunu duyan ve lhanl Hkmdar Gazan Mahmd Hann slmiyeti kabul etmesi sebebiyle oradan kaan Moollar Ketboann yanna gelmiler; kendilerine Uyratlar ad verilen bu Moollar ok iyi karlayan Ketboa onlara zengin ktalar tahsis etmiti.94

181

Ketboann Msrda pahalln artp, yiyecein azald ve alk sebebiyle sokaklarda insanlarn ld bir srada on binden fazla Moola hsn kabul gstererek misafir etmesinin yan sra bu Uyratlarn putperest olmas da onun asker ve halk tarafndan sevilmemesine sebep oldu.95 Aslnda Ketboa aleyhindeki btn ktleme hareketlerinin arkasnda Hsmeddin Lin bulunuyordu. nk Hsmedddin Lin, en-Nsr Muhammedin azlindeki komploda kendisinin de itiraki olduu iin kendisinin de en az Ketboa kadar tahtta hakk olduuna inanyordu. Bu sebeple Lin, Ketboa aleyhindeki havay tahrik etmekle yetinmeyerek onu ldrmek zere bir pln yapt. Komployu hisseden Ketboa saltanat brakp Dimaka kaarak cann kurtard (15 Kasm, 1296).96 el-Melik el-Mansr Hsmeddin Lin (1296-1298) Ketboa snmak iin Dimaka kaarken Lin mery toplayarak kendisine sultan olarak bat etmelerini temin etmek iin onlara: Ben de sizlerden biriyim. Kendimi sizlerden ayrmyorum. Kendi memlklerimden hi birisini sizin zerinize karmayacam. Sizlerden bu konuda hibir ikyet olmayacaktr. Ketboann memlklerinin size yapt hibir ey yaplmayacaktr. Sizler benim arkadamsnz ve kardelerimsiniz gibi tatl szler syledi. Byle szler iitmeye alm olan mernn desteini kazanan Lin, bylece sultan oldu (15 Kasm 1296).97 Lin, er-ravk el-Hsm diye bilinen mehr tahrri yaptrmt. Bu tahrr neticesinde emrlerin ve askerlerin topraklar daralm ve gelirleri azalmt. Bu sebeple memlkler Line kzgndlar ve Herkes onun zevlini temenni edip beddua ediyordu98 Efendileri el-Eref Halilin ldrlmesindeki rol sebebiyle intikam almak isteyen el-Erefiyye Memlkleri de frsat kolluyorlard. Neticede el-Burciyyenin lideri Grcnn idaresinde harekete getiler. Lin ve nibs-saltana Meng Temir ldrld (16 Ocak 1299).99 el-Melik en-Nsr Nsreddin Muhammed b. Kalavun (II. Saltanat) (1299-1309) Memlk Devletinde ta batan beri grdmz gibi, herhangi bir sultan ldren emr sultanln dier emrlerden daha ok kendisinin hakk olduuna inanyordu. Linin katlinden sonra da mer toplandnda, yeni sultann kim olacan belirleme konusunda ayn mlahaza ile hareket edilmi ve Grc: Ey emirler! Sultan ben ldrdm. Efendimin cn ben aldm. en-Nsrn ya kk olduu iin onun sultan olmas doru olmaz dedikten sonra, Emr Tucuyu gstererek, Bu sultan olsun, ben de onun naibi olaym demiti. Fakat sultan olmak isteyenlerin ok olmas yznden grler ayrld. Ve bir emr zerinde birleilemedii iin, en-Nsr Muhammedin tekrar sultan olmas kabul edildi. Bunun zerine en-Nsr Muhammed el-Kerekten getirtildi. Ve Kahirede bilhassa halk tarafndan scak bir ekilde karland. Sultan, memlk mersnn tayin etmesine ramen halkn da Kalavun 182

ilesinin ahsnda lkenin refahn grd iin kendi tercihini ortaya koyduu ilk defa bu hadise vesilesi ile grlmektedir. en-Nsrn el-Kerekten gelmesine kadar geen yirmi be gn zarfnda mer, bo tahtn etrafnda oturmular ve lkeyi mtereken idare etmilerdi.100 en-Nsr Kahireye geldikten sonra tahta oturdu. Ve mer ona ballk yemni etti; Emr Seyfeddin Slr, nibs-saltana ve Emr Baybars el-anigr de stdr101 tayin edildi (9 ubat, 1299). Bu iki emr, Slr ve Baybars, sultann yann kk olmasndan yararlanarak devlet ilerini ele geirdiler. Ve en-Nsr zerinde byk bir bask kurdular. yle ki, onun yiyecek-iecek ve harl gibi en basit ahs ilerine bile mdahele etmeye baladlar. ok gemeden Baybars ile Slr arasnda mcadele ba gsterip bu durum, lke dahilindeki ilerin de bozulmasna sebep oldu. Nfzlar her gn gittike artan el-Memik el-Burciyye ile dier memlk gruplar arasndaki atmalar durumu daha da ktletirdi. Kahire halknn sokaklarda toplanarak en-Nsr Muhammed lehinde nmayi yapp sloganlar att, ve bu yzden de memlklerle halk arasnda atmalarn kt grld.102 Sonunda zel hayatna bile mdhale edilen en-Nsr Muhammedin sabr tkendi ve merdan Hacca gitmek iin lkeyi terk etmesine msade edilmesini istedi. Bu bahane ile Kahireden kan Sultan, el-Kereke varr varmaz, Baybars ve Slra mektup yazarak tahttan ekildiini bildirdi (5 Nisan, 1309).103 el-Melik el-Muzaffer Rukneddim Baybars el-anigr (1309-1310) mer, en-Nsr Muhammedin tahttan ekildiini bildiren mektubunu alnca ok kzdlar. Ona mektup yazarak hemen Msra dnmesini, aksi takdirde kendisini el-Kerekten srp karacaklarn ve ebediyyen tahttan mahrum edeceklerini bildirip; ocukluu brakarak hemen buraya gel, eer imdi gelmezsen daha sonra da gelemezsin; piman olursun, ama son pimanlk fayda vermez mealinde tehditkr bir uslpla onu tahta davet ettilerse de en-Nsr Muhammed, el-Kerekte kalmakta srar edip dnmeye yanamad.104 Bylece tahta kimin kaca meselesi yeniden gndeme geldi. mer, nibs-saltana olmas sfatyla taht Emr Slra teklif ettilerse de Slr, Ketboa ve Linin bana gelenlerin kendi bana da gelmesinden korkarak bunu kabul etmedi ve: Ey Emrler! Vallahi ben buna lyk deilim dedikten sonra arkada Baybars el-anigri gstererek: Buna lyk olan ondan bakas deildir dedi ve bylece mer, Baybars el-anigre Sultan olarak bat ettiler. Baybarsa el-Muzaffer nvan verildi. Slrda deti olduu zere nibs-saltana grevinde kald (5 Nisan 1309). Baybars el-anigr, elBurciyyeden olup erkes asll idi. Kendisinden nce ise hibir erkez asll memlk sultan olmamt. Yeni sultann halletmek zorunda olduu ilk mesele Msr iinde ve dnda hl byk bir itbr olan en-Nsr Muhammed meselesi idi. Suriyedeki mernn ileri gelenleri Baybarsa kar karak en-Nsr Muhammede bal kaldlar. en-Nsra mektup yazp kendisine yardma hazr olduklarn 183

bildirdiler. Ya sana taht alveririz, ya da atlarmzn zerinde lrz dediler. Fakat en-Nsr Muhammed sabretmeleri gerektiini bildirdi.105 en-Nsr Muhammedin el-Kerekteki faaaliyetlerinden endielenen Baybars mektup yazarak tehditler savurdu ise de en-Nsr kendisini destekleyen Suriyedeki merdan yardm istedi.106 Baybars kendisini sultan iln edeliden beri, niyetleri isyan ederek en-Nsr Muhammedi tahta ide etmek olan Suriyedeki nibler taht hakik sahibine ide etmek iin harekete getiler. Msrdaki emirlerin bir ksm da en-Nsr Muhammede geldiler ve onu Msra yrmeye tevik ettiler.107 Baybars tahtn kurtarmak iin bat ald ise de bu onun tek bana kalmasn engeleyemedi.108 Sonunda el-Muzaffer Baybars tahttan feragat ettiini ilan ederek (17 ubat 1310), en-Nsr Muhammede eli gnderip af diledi: Eer beni hapsedersen bunu kendim iin bir bahtiyarlk sayarm. Eer srgne gnderirsen bunu bir seyahat kabul ederim. ayet ldrrsen bunu da ehitlik kabul ederim109 dedi. Kahirede kalmasnn kendisi iin tehlikeli olacan sezerek hazinede ne var ne yoksa alp ehirden kt. Halk onun katn grnce arkasndan ar szler sarf ederek taladlar. el-Melik en-Nsr Nsreddin Muhammed b. Kalavun (III. Saltanat) (1310-1341) en-Nsr Muhammed Suriyeden Kahireye doru yrynde getii her yerde scak bir hsn kabul ve sevinle karland. Sonunda Msra ulat ve III. ve son kez Memlk tahtna oturdu. enNsr Muhammedin bu nc saltanat, gerek onun hususi hayatnda, gerekse Msr ve Memlklerin tarihinde fevkalde mhim bir yer tutar. en-Nasr gerek ahsiyetini ortaya koydu; btn devlet ilerini eline alarak, mernn kendisine tahakkm etmesine msaade ettmedi. en-Nsr Muhammedin bu nc saltanat otuz bir yl devam etmi olup (1310-1341) kendisinden nceki ve sonraki sultanlardan hi birisi bu kadar uzun mddet saltanat srmemitir. Uzun saltanat esnasnda en-Nsr Muhammed, Suriyedeki Hal kalntlarn kovmu; lhanllar yenerek onlarn arz ettii tehlikeyi bertaraf etmi; ieride skn ve istikrar temin ederken, darda ise devletin itibrn ykseltmek ve Memlk Devletini en geni hudutlarna ulatrmak gibi baarlaryla Msr halknn kalbinde yer etmitir. Tarihiler onu tedbirli, heybetli, dmanlarna kar amansz, herkesin kendisine itaat ettii, devlet ilerini smsk elinde tutan, deha sahibi bir sultan olarak tavsif ederler.110 en-Nsr Muhammedin devleti tek bana idare ettii bu nc ve uzun sren saltanat esnasnda kurulan nizam sayesinde memleketin iktisad durumu da fevkalde geliti. Onun zamannda yaplan cami, medrese, han, hamam, eme ve saraylardan pek ou bugn Msr ve Suriyede hl ayaktadr. Tarihinin dedii gibi o; mr seven bir sultand. Her gn yz elli altn dinra tekabl eden yedibin gm dirhem mebla imr iin sarf ediyordu.111 en-Nsr Muhammedin devri memlk nizamnn olgunlat, hkmet dairelerinin oturduu, idarede bir ok yeniliklerin ve gelimelerin vuku bulduu, baz byk vazifelerin kaldrlp -mesela nibs-saltana ve vezret- baz yeni vazifelerin getirildii -mesela nzrl-hass-bir devirdir. en-Nsr

184

Muhammed bunlara ek olarak gelir kaynaklarn da dzeltmi ve iktisd gelimeye bal olarak devletin geliri de artmtr. Btn bu ileri yaparken en-Nsr Muhammed, kendisine yrekten bal mernn desteinden faydalanmtr. Ancak merya kar iinde bir ukde bulunan en-Nsr onlarla olan mnsebetlerinde devaml alarak pheyi muhafaza etmi ve ykselttii herhangi bir emrin nfzunun arttn grnce, onu bir vesile ile tesirsiz hale getirmeyi de bilmitir. Bunun en briz rnei Dimak nibliine getirdii emseddin Kara Sungur ve btn Suriyenin valiliini verip pek ok nvnlar ilve ettii hatt shriyet kurduu Emr Tengize (Deniz) kar yaptklarnda grlmektedir.112 en-Nsr Muhammedin Oullarnn Saltanat (1341-1361) Memlkler saltanatn verset yoluyla babadan oula gemesi kaidesine inanmamakla birlikte, en-Nsr Muhammed de kendi neslinden gelenlerin sultan olmas konusunda seleflerinden daha az istekli deildi. Bu sebeple salnda oullarndan Anku veliaht ilan etmi (1331), fakat Ankun lm zerine mery toplayarak dier olu Ebu Bekirin kendisinden sonra sultan yaplmas iin sz almt.113 en-Nsr Muhammedin lm ile (7 Haziran, 1341)114 Memlk Devleti, tarihinin yeni bir dnemine girdi. Bu devir en-Nsr Muhammedin oullar ve torunlarnn devridir. Bahr Memlklerin kne ve Burc Memlklerin saltanat ele geirmesine kadar (1382) devam eden bu devrin en briz vasf en-Nsr Muhammedin oul ve torunlarndan ounun yalarnn kk olmas sebebiyle mernn elinde oyuncak olmalar, mernn nfuzunun artmas, emirler arasndaki bitmez-tkenmez ekimeler ve sultanlarn ksa srelerle sk sk deimeleridir. en-Nsr Muhammedin oullarnn hkm srd 20 yl zarfnda (1341-1361) sekiz hkmdar gelip gemitir ki bu da dnemin siys bakmdan ne kadar istikrarsz olduunu gsterir. Bunlar: -el-Melik el-Mansr Seyfeddin Eb Bekir (7 Haziran 1341-6 Austos 1341) -el-Melik el-Eref Aleddin Kk (6 Austos 1341-10 Ocak 1342) -el-Melik en-Nsr ihbeddin Ahmed (10 Ocak 1342-27 Haziran 1342) -el-Melik es-Slih mmeddin smail (27 Haziran 1342-4 Austos 1345) -el-Melik el-Kmil Seyfeddin aban (4 Austos 1345-19 Eyll 1346) -el-Melik el-Muzaffer Zeyneddin Hac (19 Eyll 1346-16 Aralk 1347) -el-Melik en-Nsr Bedreddin Hasan (18 Aralk 1347-12 Austos 1351) (I. saltanat) -el-Melik es-Slih Selahaddin (12 Austos 1351-20 Ekim 1354) -el-Melik en-Nsr Bedreddin Hasan (20 Ekim 1354-17 Mart 1361) (II. saltanat) 185

en-Nsr Muhammedin oullarnn hkm srd bu mddet zarfnda Msr memlk mersnn yamasna maruz kalm ve mera ocuk veya gen sultanlarla istedikleri gibi oynamtr. Bu devirde Msrda da pek ok can alan Siyah Vebdan (1349) baka dikkati eken bir ey yoktur. iddeti, douda ve batda verdii zarar bakmndan Siyah Veb kadar hibir veb tarihileri megul etmemitir. el-Makriz, bu veby yle anlatr: Bu veb bir iklimde grlp dier iklimde grlmeyen cinsten deildir. Aksine btn yeryzn ve btn insanoullarn hatt denizlerdeki balklar, gkyzndeki kular ve ormanlardaki vah hayvanlar dahi tesiri altna almtr. Tarihi bu hastaln Moolistanda nasl ortaya ktn, oradaki btn insanlar ve hayvan varln helk ettikten sonra Moolistan zerinden douya ve batya nasl yayldn, Suriye ve Msra nasl geldiini anlatr. Bu hastaln belirtisi kulak arkasnda ve koltuk altnda kan kk bir sivilce olup buna yakalanan kii, ksa bir mddet sonra kan tkrmeye balyor ve birka saat sonra da lyordu. en-Nsr Muhammedin oullar devrinde bu veb Suriye ve Msrda da yaylm ve her gn binlerce kii lmt. yle ki, topra ileyecek kimse kalmamt. Sultan ve mer bundan kurtulmak iin Kahireden kamlar; ilenmeyen topraklar kralap, ar pazar da al-veri durmu ve hibir eyi alp-satan kalmamt. nsanlar ilerini glerini ve sanatlarn terketmiler, dnler elenceler iptal edilmi ve her yere hzn kmt.115 el-Melik en-Nsr Muhammedin Torunlar Devri (1361-1382) el-Melik en-Nsr Bedreddin Hasann ikinci kez getirildii saltanattan azledilerek yerine Hacnn olu Selahaddn Muhammedin sultan iln edilmesiyle (17 Mart, 1361) en-Nsr Muhammedin torunlarnn devri balad. Bunlar 1361-1382 yllar arasnda ard arda hkm sren drt kiidirler: -el-Melik el-Mansr Selhaddin Muhammed b. Hac (17 Mart 1361-30 Mays 1363) -el-Melik el-Eref Zeyneddin aban b. Hseyin (30 Mays 1363-14 Mart 1377) -el-Melik el-Mansr Ali b. aban b. Hseyin (14 Mart 1377-19 Mart 1381) -el-Melk es-Slih Zeyneddin Hac b. aban b. Hseyin (20 Mart 1381-26 Kasm 1382) el-Melik en-Nsr Muhammedin torunlarnn devri de, tpk oullarnnki gibidir. Sultanlar ocuk yatadrlar; mernn nfuzu g ve evketi artrm ve mer arasndaki rekabet memlk taifesine de sram ve atmalar Kahire sokaklarna tam ve lke iddetli bir kargaaya srklenmitir. Bu istikrarsz dnemde erkes Memlklerinin gc artm ve memlk gruplar arasndaki mcdelede bunlar son raundu kazanarak devleti ele geirmiler ve Kalavun ailesinin inkraz ile Bahri Memlklerin Memlk Devletindeki hkimiyeti de sona ermitir.

186

Bu devirde ahlaki knt iddetlenmi ve bizzat sultanlar ve mernn ileri gelenleri huzursuzluk kayna olmulardr. Skun ve istikrar bozulmu, retim dm, halk fakirlemi ve ikayetler artmtr. II. Blm el-Memlik el-Burciyye (Burc Memlkler) veya el-Memlk el-erkise (erkes Memlkleri) 1382-1517 erkes Memlklerinin Menei ve Teekkl Kalavun, gerek byk askeri faaliyetleri sebebiyle ve gerekse birbiriyle ekime halinde olan mer ve memlk gruplarndan hibirisine muhta olmamak amacyla kendisine bal yeni bir memlk grubu kurmak istedi. Bunlarn mevcut memlklerle ayn asldan olmamasn da tercih eden Kalavun; bu grubu yeni bir unsurdan, erkeslerden tekil etmeye karar verdi. O sralarda Hazar Denizinin kuzeyi ile Karadenizin dousunda yaayan erkeslerin Trkler, Harezmliler ve dierleriyle akrabalk ve asabiyye116 ba da yoktu. Kalavunun yeni memlk grubunu neden sadece erkeslerden tekil ettii kesin olarak bilinmemektedir. Bunun balca iki ana sebebi olmaldr: Birincisi, Mool stils sebebiyle lkeleri istil edilen erkeslerin kle pazarlarnda ok bol bulunmas ve bu sebeple fiyatlarnn dk olmas117 ikincisi ise o sralarda Trklerin ounluunun artk slmiyeti kabul etmi olup kle pazarlarnda daha az sayda bulunmas sebebiyle fiyatlarnn yksek olmas. erkesler de Trkler gibi yakkl, gl, kuvvetli, cesur ve itaatkr idiler. Sebepler ne olursa olsun, Kalavun 1281 ylna doru bu dncesini tatbik mevkiine koyarak, kendisi, ocuklar ve Mslmanlar iin koruyucu kaleler gibi olmalar midiyle ok sayda erkes memlk satn almaya balad.118 Bunlar saraynn bulunduu Kalatl-Cebeldeki burlara yerletirdi. Bundan dolay bu memlk grubuna el-Memlik el-Burciyye (Burc Memlkler) veya asllarndan dolay el-Memlik el-erkise (erkes Memlkleri) ad verildi.119 Kalavun ksa zamanda o kadar ok erkes memlk satn ald ki, saltanatnn son zamanlarna doru bunlarn says bini gemiti. Kalavun, bu yeni memlklerin, Trk Memlkleriyle karmamasna dikkat edip onlarn yetitirilmesine huss bir itina gsterdi. Hatt bizzat kendisi onlara karg kullanma ve ok atma temrinleri yaptrd. Giyim-kuam ve yeme-imeleri bile dierlerinden gzel, ssl ve zengin idi.120 Babalar gibi, Kalavunun oullar da pek ok erkes memlk satn aldlar. Bylece gerek say gerekse terbiye ve birbirlerine ballklar (asabiyye) sebebiyle el-Burciyye grubu saltanata doru yrmeye balad.

187

Dier memlk gruplar ile ve halkla temas ettirilmeyen el-Burciyye grubunu, saylar arttka ve kdem kazandka gnlk hayattan tamamen tecrid etmek mmkn deildi. Nitekim el-Burciyyenin, Kalavunun olu ve halefi Halilin saltanat esnasnda ilk defa Kale burlarndan ve klalarndan dar karak, gecelememek artyla, Kahireye inmelerine izin verildi.121 Bylece ilk defa gerek hayat tanmaya balayan el-Burciyye siys olaylara da ucundan kysndan karmaya balad. Kalavunun Oullar ve Torunlar Dneminde el-Burciyyenin Faaliyetleri el-Burciyyenin seslerini duyurduklar ilk olay efendilerinin olu ve kendi efendileri el-Eref Halili ldren Baydarann ldrlmesidir. Kk yataki en-Nsr Muhammedin ilk saltanat esnasnda, Trk Memlkleri Ketboay desteklerken el-Burciyye de Sencer e-ucye destek vermilerdi. Ancak Sencerin Kalavun ailesi iin deil de kendi menfaati iin altn gren el-Burciyye ondan desteini ekmi ve bylece Ketboa da Senceri ldrmt. el-Burciyyenin kader birlii yapt enNsr Muhammedin on yanda bir ocuk olmas sebebiyle nce Ketboa ve arkasndan Lin sultan olmutu. Bu iki hkmdar zamannda el-Bahriyye (Trk Memlkleri) ile el-Burciyye (el-erkise) arasndaki mcadele kzt. Ketboa ve Lin her ikisi de el-Burciyyenin nfuzuna kar koyabilmek iin el-Bahriyyeye dayand. el-Burciyye de bu ikisinin ahsnda Trk Memlklerine kar mcadele ettiklerini ok iyi biliyorlard.122 Ketboann el-Burciyyenin evketini krmak iin onlar muhtelif yerlere datmas sebebiyle el-Burciyye de isyanlar karmt. Sonunda Grc bir suikast tertipleyerek Lini ldrd. Kalavun ailesine ballklarn srdren el-Burciyye, Grc ve Tucu gibi el-Burciyye ileri gelenlerine ramen en-Nsr Muhammedi ikinci kez tahta kardlar. en-Nsr Muhammedin bu ikinci saltanat esnasnda el-Burciyyeden pek ou emr olup yksek mevkilere getirildiler.123 Artk glerinin farkna varan el-Burciyye, en-Nsr Muhammedin karlarndan nce kendi karlarn dnmeye balad. el-Burciyyenin lideri olan Baybars el-anigr ve Slrn tahakkmnden halkn sevgi ve destei ile kurtulmak isteyen en-Nsr Muhammed tahttan feragat edince artk el-Burciyye iin saltanat yolu alm ve bylece Baybars elanigr sultan olmutu. el-Burciyyeden birinin sultan olmas Trk Memlklerini hemen harekete geirdi.124 Bir taraftan Msrda vuku bulan ktlk ve vebann sebep olduu memnuniyetsizlik ve dier taraftan en-Nsr Muhammedin faaliyetleri ve Trk Memlklerinin isyanyla ba edemeyen Baybarsn saltanat uzun srmemi ve en-Nsr Muhammed nc kez sultan olmutu.125 O, bu nc saltanat esnasnda demir eli ile devlete hkim olmu, hem Trk hem de erkes mersna kar koyarak nce Baybars ldrtm ve artk erkes memlk satn almay da durdurmutur.126 en-Nsr Muhammedin oullar ve torunlarnn saltanat esnasnda el-Burciyye tekrar glendi. Muhammedin olu aban zamannda, Gurlunun liderliinde isyan edip Hacy sultan yaptlar. Trk Memlklerin Gurluyu ldrp Arktay saltanat nibi yapmalar zerine Trklerden bunalan Hac onlara kar el-Burciyye ile ibirlii yapt. Ancak Trkler erken davranarak Hacy ldrp Hasan sultan yaptlar (1347). el-Burciyyenin nnde artk Trklerle aktan aa mcadeleden baka kar yol kalmamt. Trk Memlklerinin en nde geleni Yelboa en-Nsr idi. Yelboa 1361de Sultan Hasan ldrerek yerine kardeinin olu Muhammedi sultan yapm ve bylece saltanat en-Nsr 188

Muhammedin torunlarna gemiti. Kendisinin tahta oturttuu bu yeni sultan da beenmeyen Yelboa ksa sre sonra onun yerine el-Eref aban sultan yapt. ocuk sultan el-Eref aban Yelboann saylar drt binden fazla olan memlklerinin menfaatleri iin farkl klikler oluturup birbirlerine dmelerinden de yararlanarak Yelboay ldrmeye muvaffak oldu ise de Yelboa memlkleri toptan el-Eref abana isyan ettiler (1377). Bu isyanclarn iinde aslen erkes olan Berkk da vard. Berkk ve Burc Memlklerin Saltanat Ele Geirmesi Berkk, el-Eref aban tahttan indiren ve Memlk Devletinin dizginlerini yeniden Yelboa memlklerinin eline veren hareketin liderliini yapt. Berkk, bunu yaparken sadece Yelboa memlklerine yardm etmedi. Ayn zamanda el-Burciyyeye de saltanat yolunu at. nk ksa bir mddet sonra Berkkun bakanlnda el-Burciyye, saltanat ele geirdi. Dolaysyla Berkk, elMemlik el Burciyye (Burc Memlkler veya el-Memlik el erkise; erkes Memlkleri) hakimiyetinin kurucusu olmutur. Kaynaklar Berkkun erkes asll olduunu, esir tccarlar tarafndan Msra getirildiini, 1363 ylnda Yelboann onu satn alarak bir mddet sonra azad edip memlkleri arasna kattn kaydederler.127 Berkk, 1377de el-Eref abann katledilerek el-Mansr Alinin sultan iln edilmesiyle biten hdisede byk pay sahibi olmu ve bunu takip eden olaylar esnasnda sratle terfi etmee balamtr. Nitekim nce tablhne emri arkasndan da emr-i mie oldu.128 Berkkun niyetlerinden korkan baz Trk mers, Kalavun ilesinden birisini sultan iln ettiler. Berkk bu teebbs boa kard gibi bir adm daha atarak atabekl-askir olurken arkada Berke de byk reis-i nevbe129 oldu. Yelboa en-Nsrye gelince o da Tarabulus nipliine gnderildi. Tarihinin dediine gre artk herkes iki kiiye gidip geliyordu. Bunlar Berkk ve Berke idiler.130 Fakat Berkk, btn gidiat altst edebilecek bir isyanla karlat. 1379 ylnda erkes emrlerinden birisi olan nal el-Yusuf, Berkk ve Berkeye kar isyan etti. Ancak Berkk zor da olsa bu ayaklanmay bastrd. Berkk ve Berke arasndaki mnsebetlerin de her iki emrin birbirinden kurtulmay dnecekleri noktaya varmas tabi idi. Bu yzden Berkk, Berkeden kurtulmay dnmeye balad. Fakat nce Berke aleyhinde efkr- ummiyeyi hazrlamalyd. Bunu salamak iin baz vakf arazileri alarak adamlarna datmas iin Berkeyi tevik etti. Bu ise bata eyhlislm olmak zere ulem ve halkn, Berkeye kar kmasna sebep oldu. Dier taraftan kendisi ise Berkenin hapsettii kiileri salvererek halka yaklamaya balad. Berkk, bakanlar Berkenin uzaklatrlmasnn, Trk Memlklerinin isynn davet edeceini ok iyi bildii iin, muhtemel bir savata kendi tarafn kuvvetlendirecek tedbirler almaya balad. Bylece askerler iki ksma ayrldlar: Bir tarafta Berkk taraftar erkesler ve dier tarafta da Berke taraftar Trkler. Artk iki taraf arasnda atma 189

kanlmaz hle gelmiti. Nitekim 1380 ylnda bu atma vukubuldu. Berke yakalanarak katledildi.131 Berkenin bertaraf edilmesinden bir ka ay sonra Sultan el-Mansr Ali vefat etti. Fakat Berkk, bir mddet daha beklemeyi mnasip grd. Alinin yerine kardei Hacy sultan yapt. Hac on bir yanda bir ocuktu. yle anlalyor ki Berkk, bakanlar Berkenin bana gelenleri hazmedememi olan Trk Memlklerinin gcn krmadan kendisini sultan iln etmeyi doru bulmamtr. Bu sebepten Berkk kendisini sultan iln etmeye cesaret edemedi.132 Trkleri byk grevlerden uzaklatrarak yolundaki engelleri kaldrmaya devam etti. Sultan Hacnn on bir yanda bir ocuk olmas sebebiyle devlet ilerinin stesinden gelemeyecei akt. Bu sebeple Hac, Berkk ile mterek olarak devlet ilerini yrteceklerdi. Bu, Berkkun sadece byk emr (atabekl-askir) olmayp sultann vassi sfatyla en yksek sz sahibi olarak ona niybeten ileri yrtmesi demekti. Berkk, bu sfat ile elindeki geni selahiyeti kulland ve byk grevleri kendi memlk ve taraftarlar ile doldurdu. te yandan baz vergileri kaldrp ayar ve veznin de dzenlemeler yaparak paray kymetlendirdi. Bylece bir taraftan iktisad durumu dzeltirken, te yandan da halkn gnln kazanmaya ve kendisini halka sevdirmeye balad. Bu sayede halk ona dualar etmeye balad.133 Bu sralarda Trk Memlkleri ise Berkkun nfzunun artn endieli bir ekilde takip ediyorlard. Onlar Berkkun saltanat ele geirmesi hlinde kendilerinin zerre kadar nfzlarnn kalmayacan ok iyi biliyorlard. Bu sebepten Trk Memlkleri, Berkku ldrmek iin bir suikast hazrladlar. Bunlarn banda Aytm bulunuyordu. Bu suikastin baarszl, Trk unsurun zevlinin iln ve erkes Memlklerinin ikbalinin habercisiydi. Fakat Berkk bu son adm atmaktan ekiniyordu. Kendisine yakn olan emrler bunu hissederek onun tahta oturmasn temin edecek admlar kendilerinin atmalar gerektiine inandlar.134 el-Melik ez-Zhir Eb Sad Seyfeddin Berkk b. Anas (1382-1399) Olaylar Berkkun135 lehine geliti. Yardmclarndan ikisi sultan es-Salih Hacnn yanna giderek zerindeki saltanat almetlerinden tecrit ettikten sonra ailesinin kalmakta olduu eve gtrdler. Hemen halife ve din adamlar, ulem, mer ve kadlar getirtilerek Berkka sultan olarak biat edildi ve ez-Zhir nvanyla lakpland (26 Kasm 1382).136 Berkkun 1382 ylnda sultan olmasyla Kalavun hanedannn hkmdarl da bitti. Ayn ekilde Trk Memlklerinin hakimiyeti de sona erdi. 1517 ylndaki Osmanl fethine kadar devam edecek olan erkes Memlkleri devri balad. Berkk, Msrdaki erkes Memlklerinin ilk sultan olmas hasebiyle, onun Trk Memlklerine dmanca bir tavr almas beklenirken o, byk bir basiret gstererek saltanatnn ilk zamanlarnda Trklerin de gnln ho etme yolunu takip etti. Bunun bir neticesi olarak nibs-saltana olan 190

Yelboa en-Nsryi bu grevden azledip Halep valiliine gnderirken bir Trk Memlk olan Sudunu da nibs-saltana tayin etti. Fakat Berkk, bu siyasetini uzun mddet devam ettirmedi. ler yoluna girdike, tedric olarak Trk Memlklerinin zararna olmak zere byk grev ve ktalar erkeslere olanlara vermeye balad. Onun bu siyaseti saltanat mddetince devam edecek olan pekok isyanlara sebep oldu. Bunlardan birisi Elbistan Nibi Altnboann 1382 ylndaki isyandr. Altnboa, Trk asll idi ve Hkmdr erkes olan bir devlette ben olmam diyerek isyan etmiti. Ancak onun bu isyan, beklenilen destei grmedii iin baarszlkla neticelendi ve lhanllara snd. Berkk, Altnboann isyann henz bastrmt ki, bu sefer de karsnda Halfe el-Mtevekkil Alallah buldu. Kahiredeki Trk mers Berkku ldrerek el-Mtevekkili sultan iln etmek iin bir suikast hazrlamlard. Fakat Berkk, bu suikasti daha balamadan ortaya kararak el-Mtevekkili hilfetten azledip onun yerine el-Vsk Billah hilfete getirdi. Bu andan itibaren Trklere kar da iddet politikas takip etmeye balad. Bu tehdit karsnda Yelboa memlkleri ile el-Erefiyye Memlkleri birlikte hareket etmeye baladlar. Bu anlama 1388 ylnda byk bir isyan eklinde patlak verdi. el-Erefiyye Memlklerinin bakan Malatya Nibi Minta ve Yelboa memlklerinin bakan Halep Nibi Yelboa en-Nsr idiler.137 Berkk, Suriye ehirlerinin kendi hkmnden kp s ordunun Msr yolunda baarlar kazanarak ilerlemekte olduunu duyunca ok zld. 1389 ylnda kendi ordusunun yenilmesinden sonra durumu daha da ktleti. Bu esnada bir de lkeyi perian eden veba salgn ba gstermiti. Sonunda bir k yolu gremeyen Berkk, askerlerinin arkasndan alayarak kt ve bir terzinin evinde sakland. Ayn srada Yelboann askerleri de Kahireye girip Kaleyi ele geirdiler. Memlklerde adet olduu zere Yelboann kendisini sultan iln etmesi bekleniyordu. nk o, Berkkun tahttan indirilmesinde en byk pay sahibi idi. Fakat o, el-Erefiyye Memlklerinden Trklerin muhalefetinden korktuundan, Hacy sultan ilan etti (2 Haziran 1389). Ona el-Mansr lakb verildi. Halbuki onun ilk saltanatndaki lakb en-Nsr idi.138 Berkka gelince, o da yakaland. Fakat ldrlmesi durumunda erkes Memlklerinin intikam alacaklarndan ekinildii iin el-Kereke srld. Fakat ok gemeden Minta ile Yelboa arasnda ayrlk ba gsterdi. kisi arasndaki mcadele esnasnda talih bir kere daha Berkkun yzne gld. nce el-Kerek halk ona sultan olarak itaat etti (1389). Suriye ve Msrdaki erkesler de Berkkun etrafnda topland. Onlardan bir ordu tekil eden Berkk, el-Kerekten Dimaka yrd. Minta, Yelboa ile olan mcadelesinde galip geldi ise de buna sevinemedi. akhabda cereyan eden savata (2 Ocak 1390)139 Halife ve Hacnn kendi safnda olmas Mintaa fayda vermedi. stelik Sultan ve Halife, Berkkun eline getiler. Savatan hemen sonra Hac, Berkk iin tahttan feragat etti. Bata Halife olmak zere orada bulunan mer, kuzt ve dier ileri gelenler Berkka

191

sultan olarak bat ettiler. Kahireye dnen Berkk, Kalede tekrar ballk yemini ald (1 ubat 1390).140 Bu ikinci saltanat (1390-1399) esnasnda Berkk, Trk Memlklerinden ounu bertaraf etti. Yelboa ve Minta ortadan kararak durumunu kuvvetlendirdi.141 Berkkun ikinci saltanat esnasnda karlat meseleler sadece Trk memlk ve mersnn kard isyanlar deildi. 1394 ylnda Suriye ve Msrdaki Araplar da tehlikeli bir isyan kardlar. Bu Araplarn amac hilfet ve saltanat ele geirmekti. Berkk komployu renerek hareketin elebalarn yakalad ve Araplar da yola getirdi. Berkk ve Timur Trk Memlklerinin ve Araplarn kard isyanlar bastrarak i tehlikeleri baar ile bertaraf edip Msr ve Suriyede hkimiyetini pekitiren Berkk, bu sefer de bir d tehlike ile karlat. Sadece Berkkun tahtn deil, btn Memlk Devletini tehdit eden bu tehlike Timur Tehlikesiydi. Timurun, 1386 ylnda Tebrizi ele geirip, ertesi yl Urfay tahrip etmesi zerine Mardin, Badat ve dier yerlerin hkimleri Berkka mektup yazarak bu yeni tehlike karsnda ondan imdat istemilerdi. Fakat sratle hareket eden Timur, 1393 ylnda Badad ele geirmi ve Suriyede Memlkler ile komu olmutu. Bylece Memlk Devleti ile Timur arasndaki atma ok yaklam bulunuyordu. Nitekim ok gemeden Timur, Berkka tehdit dolu bir mektup gnderdi. Berkk Timurun tehditlerine kulak asmayarak elisini ldrtt. Fakat tedbiri de elden brakmayarak bu tehlikeyi karlamak iin bir taraftan Osmanllar ve dier taraftan da Trkmenler ile ittifaklar akdetmeye balad. te taraftan Memlkler ile Timur arasnda vuku bulmas kanlmaz olan atmay geciktiren mhim bir sebep vard. Timur bir taraftan fethettii geni topraklar zerinde hkimiyetini salamaya alrken dier taraftan Hindistana hcum ederek yeni bir cephe daha amt. Bu esnada Berkkun yapabildii yegane i Timurun, Hindistanda bulunmasn frsat bilerek, Sultan Ahmed b. veyse Badad istirdat etmesi iin para, asker ve tehizat vererek onu, orada kendisine nib yapmasdr.142 Nitekim bu yardmlar sayesinde Sultan Ahmed Badad ele geirmeye muvaffak olmutur. Bunun neticesinde Badad, Memlk Devletine tbi olmu ve orada Berkk adna sikke baslmtr. Bu yeni durum Memlk Devletine byk nufuz ve hret salamasna ramen, Timur bunu kabul etmedi. 1399 ylnda sratle Yakn Douya dnd. Fakat bu sralarda Berkk ld (20 Haziran, 1399).143 el-Melik en-Nsr Zeyneddin Ebussdt Ferec b. Berkk (I. Saltanat) (1399-1405)

192

Berkk, ecelinin yaklatn hissedince halife, kadlar ve mery toplayp kendisinden sonra oullarna sultan olarak bat etmelerini istemiti. Bunlar Ferec, Abdulaziz ve brahim idiler. Bu oul birbiri ardndan velaht kabul edildiler. Berkk oullarna vas olarak atabekl-asker Aytm tayin etmiti. O lnce byk olu Ferece sultan olarak bat edildi (20 Haziran, 1399). Daha nce de sylenildii gibi, Memlkler saltanatn versetle intikali esasna inanmadklar iin, Berkkun lmnden sonra henz on iki yalarnda bulunan olu Ferecin sultan olmasn frsat bilen mer taht ele geirmek iin birbirleriyle ekimeye baladlar. Bu ekimelerden bunalan Ferec tahttan feragat ederek (22 Eyll, 1405)144 bir gece Kaleden inip Kahirede sakland. Onun bulunamamas zerine mer dier kardei Abdulazizi Sultan iln ettiler. Ferecin bu birinci saltanat esnasnda Timurun, Suriyeye hcumundan baka dikkate deer mhim bir hadise yoktur. Timur Sivas, Mara ve Ayntab (bugnk Gaziantep) ehirlerini tahrip ettikten sonra Suriye hudutlarna dayanmt. Memlkler, Timurun Halebin kendisine teslim edilmesi isteine kulak asmadlar. Suriyedeki nipler, mukavemet iin bir araya geldiler ise de Timur, Halebte onlara ar bir darbe indirerek, ehri yama ve tahrip etti (1400 Ekim sonu). Kk sultan Ferec, beraberinde halife ve kadlar olduu hlde ordusunun banda Timura kar yrdyse de 1400 yl sonlarnda Timur, Dimak yaknlarnda Memlklere ar bir darbe daha vurdu. Dimaka girerek ehri yama ve talan etti. Bunun zerine Ferec Timurun dikte ettii artlarla bar yapt. Timurun 1405 ylnda vefat zerine Suriye ve Msr tehdit eden tehlike de ortadan kalkm oldu. mer arasndaki ekimelerden bunalan Ferec altm dokuz gn sren bir fasladan sonra tekrar sultan iln edildi (28 Kasm 1405).145 Ferecin, yedi yl sren bu ikinci saltanat da (1405-1412) tamamen i isyanlar ve karklklarla doludur. lkenin drt bir tarafnda ve zellikle Suriyede karklklar artt. Haleb Nibi Cekem, kendisine el-Adil lakbn vererek sultanln ilan etti ise (17 ubat 1407) de iki ay sonra ldrld.146 Bu sefer Dimak Nibi Nevruz ile Tarabulus nibi eyh birleerek Ferece kar isyan ettiler ve neticede Fereci yenerek ele geirip ldrmeye muvaffak oldular. Fakat iki emr arasndaki rekabet sebebiyle Halfe el-Mstan Billah, Sultan ilan edildi (7 Mays 1412).147 el-Melik el-Meyyed Ebun-Nasr Seyfeddin eyh el-Mahmd (1412-1421) Halife el-Mstan Billahn sultan ilan edilmesi, eyh ile Nevruz arasndaki durumun akla kavumas iin geici bir tedbirden baka bir ey deildi. Esasen hilfetin Baybars tarafndan Msrda yeniden tesisinde (1262) hibir rol olmayan Abbasiler, Memlk Devletinde de bir ruhani lider ve merasim adam olmaktan baka hibir fonksiyonlar yoktu. el-Mstan Billah hem halife hem de sultan unvann tayan ilk ve son rnektir. Nitekim eyhin alt ay sonra, el-Mstaini hal edip, el-Meyyed lakabyla sultan olduunu gryoruz (7 Kasm 1412).148 Dimak nibi Nevruz eyhe isyan etti ise de eyh, Suriyeye yapt bir seferle bu kuvvetli ve inat rakibinden kurtuldu (10 Temmuz 1414).

193

eyhin saltanat esnasnda, Gney ve Gneydou Anadoludaki Trkmen beylikleri Memlk Devletinin itaatinden kmaya teebbs ettiler. Fakat eyh, yapt iki seferle onlar tekrar Memlk Devletine tbi hle getirdi. Bu arada Karamanoullarna husus bir ehemmiyet verildiini ve eyhin olu brahim kumandasnda bir ordunun Konyaya kadar uzanan bir sefer yaptn (1419), Konyada eyh adna hutbe okunup sikke kesildiini ve Memlk nfzunun bu devirde Kayseriye kadar uzadn gryoruz.149 eyhin vefat zerine (13 Ocak 1421)150 kendisine halef olarak merdan biat ald olu Ahmedin vassi olan Tatar, ksa zamanda bu kk ocuu hal ederek saltanatn ilan etti (29 Austos 1421). Fakat Tatarn da saltanat uzun srmeyip ksa bir mddet sonra ld (30 Kasm, 1421).151 Tatar okumay ok severdi. Trkeye olan dknl sebebiyle sadece Trke kitaplardan oluan bir ktphane kurmutu. Baz dini ve tarihi eserleri Trkeye tercme ettirmiti. Tatarn vefatndan sonra sultan ilan edilen olu Muhammed ise vassi Barsbay tarafndan hal edildi (1 Nisan 1422). el-Melik el-Eref Seyfeddin Barsbay ve Kbrsn Fethi (1422-1438) el-Eref Barsbay, 16 yldan fazla saltanat srd. Barsbayn takip ettii hatal iktisad politika sebebiyle halkn durumu ok ktleti. Fakat onun zamannda Msr i siyaset bakmndan istikrarl bir devir yaamtr. Dou Akdenizdeki Kbrs Adas slm lkeleri iin daimi bir tehdit oluturuyordu. Memlk Devleti kurulduundan beri zaman zaman buradan Suriye ve Msr sahillerine aknlar dzenleniyor; burada slenen korsanlar Akdenizdeki slm ticaret gemilerine de gz atrmyorlard. Memlkler bu aday fethederek arz ettii tehditten kurtulmak istemiler ancak bunu baaramamlard. Mesel ez-Zhir Baybarsn 1270 ylnda baarszlkla neticelenen bir Kbrs seferinden bahsetmitik. 1423 ylnda iinde pekok ticaret mal ile yzden fazla insann bulunduu iki Mslman gemisinin Dimyat limannda Franklar tarafndan ele geirilmesi ve Kbrs Kral Johnun da Barsbayn Osmanl Sultan II. Murada gnderdii hediyeleri tayan bir gemiyi ele geirmesi152 barda taran son damla oldu. Birer yl ara ile yaplan sefer neticesinde (1424, 1425, 1426) Kbrs fethedildi. Esir edilen Kbrs Kral John, topal bir katra bindirilip esirlerin nnde Kahire sokaklarndan geirilerek Barsbayn huzuruna karld. Barsbay yars pein denmek artyla, iki yzbin dinar karlnda onu serbest brakt. Bylece Kbrs, Memlk Devletine tbi bir ada hline getirildi ve John da orada Memlk sultannn nibi oldu.153 Barsbayn saltanat esnasnda halk, ar vergiler altnda ezildi. Bu sebeple ld zaman (7 Haziran 1438) kimse zlmemiti.154 el-Melik ez-Zhir Seyfeddin akmak:(1438-1453) 194

Baybars olu Yusufun kendisinden sonra sultan olmas iin merdan biat almt. Ancak elMelik el-AzizCemleddin Yusuf b. Barsbay, tahtn vassi akmaktan koruyamad. nk Yusuf henz on drt yanda bir ocuktu. Bu yzden, det olduu zere, akmakn birka ay sonra onu azlettiini ve ez-Zhir lakbyla sultan olduunu gryoruz (9 Eyll 1438). Rodos Seferi el-Eref Baybars Kbrsn fethi ile mehur olduu gibi, ez-Zhir akmak da Rodos Seferleri ile mehur olmutur. Rodos Adas da Hallar iin mhim bir s idi. Bilhassa Hospitaliers valyelerinin buray 1308 ylnda istil etmelerinden sonra, adann ehemmiyeti daha da artmt. Memlklerin Kbrs fethetmelerinden sonra Msr sahillerine ynelik korsan hcumlar kesilmemi, Kk Ermenistan ve Kbrsn dmesinden sonra korsanlar Rodos Adasn kendileri iin merkez edinmilerdi. ez-Zhir akmak 1440, 1443 ve 1444 yllarnda olmak zere Rodosa kar sefer tertipledi. Gerek Rodos valyelerinin adalarn canla bala savunmalar ve gerekse Avrupadan yardm almalar sebebiyle ada fethedilememise de Hospitaliersin mslman tccarlarna ve gemilerine hcum etmemeyi taahht etmelerinden sonra bar imzalanmtr.155 ez-Zhir akmak zamannda ieride genellikle skn ve asayi hkm srmtr. Emir Korkmaz ile Aynal el-Cekemnin kardklar iki isyan ile 1442 ylnda el-Cze blgesindeki siyah klelerin kard isyan bunun istisnasdr. syanlar bastrlan siyah klelerin byk bir ksm gemilerle Osmanl lkesine gnderilerek orada satlmt.156 ez-Zhir akmak, 1453 ylnda seksen yandayken ld (1 ubat 1453). Hastal srasnda olu Osman sultan iln edilmiti. Fakat kendisine el-Mansr lakab verilen Osman, tahtta bir buuk aydan fazla kalamad. Kendilerine zyf aka datlan askerler, onu tahttan indirdiler (18 Mart 1453).157 akmakn olu Osmann tahttan indirilmesinden sonra merdan Aynal, el-Eref lakbyla Sultan iln edildi. Aynal devrinin en bariz vasf, memlk gruplar arasndaki atma ve isyanlardr. Sultan el-Eref Aynaln sekiz yl sren saltanat esnasnda (1453-1461) onlarn yedi kere isyan ettiklerini sylemek yeter. lke dahilinde skun ve istikrarn sarslmasna, halkn ar vergiler altnda ezilip iktisadi durumunun bozulmasna, devletin zayflayp nihai olarak inkrazna sebep olan bu isyanlarn sebebi memlk sisteminin bozulmasdr. Balangta memlkler daha kil-blig olmam kk yata ocuklarn satn alnarak iyi bir talim ve terbiye ile yetitirilmeleri sureti ile salanrken, XV. yzyl balarndan itibaren kendilerine culbn da denilen ve nispeten daha yal (eitilmesi, ezilip-bklmesi zor) memlk gruplar efendilerine ve devlete ncekiler gibi sdk olmayp kendilerini borlu hissetmiyorlar ve ahsi menfaatlerini n planda tutarak disiplinsiz davranyorlard. te balangta isyan eklinde tezahr eden bu davranlar devleti zaafa srklemi ve bununla paralel 195

olarak sistem de bozulmutur. Sistemin esasn tekil eden kta nizamndaki bozulmalar hem askerin hem de devletin zaafna sebep olmutur. Bu sebeple el-Eref Aynaln lmnden sonra (25 ubat 1461) sultan olan olu Ahmed de tahtta sadece drt ay kalabilmitir. Ondan sonra hkmdar olan ez-Zhir Hokademin Devri (28 Haziran 1461-9 Ekim 1467), nispeten sknet iinde gemitir. Hokademin devrinde Dmak Nibi Cnmn taht ele geirme teebbsnden baka bu huzuru bozan bir haraket olmamtr.158 ez-Zhir Hokademden sonra tahta Yelbay gemi (9 Ekim, 1467); ayn yl ez-Zhir Temirboann tahta geii bunu takip etmitir (4 Aralk 1467). Ancak Temirboa, Hokademin memlklerini ve onlarn bakan Hayr Beyi memnun edemedii iin Hayr Beg, iki ay sonra onu azletmitir (31 Ocak 1468). Hayr Beyin sultan azleden kii olarak kendisinin hkmdar olduunu kolayca tahmin edebiliriz. ez-Zhir nvanyla geceleyin Hayr Bey tahta oturmu, ancak atabeklasker Kaytbay sratle Kaleye karak duruma hakim olmu ve Hayr Beyi azlederek sultan olmutur.159 Sultanl sadece bir gece sren Hayr Beye de bundan sonra bir gecelik sultan denilmitir. el-Melik el-Eref Seyfeddin Kaytbay (1468-1496) Kaytbay, erkes Memlklerinin en briz sultandr. Onun saltanat, yirmi dokuz yl kadar devam etmi olup Memlk sultanlarndan en-Nsr Muhammed b. Kalavundan baka hikimse bu kadar uzun mddet tahtta kalmamtr. Bu mddet zarfnda, Kaytbay, harp meydannda erkes sultanlarnn en mhiri; dnya ilerinde en tecrbelisi; bilgi, cesaret ve kudret bakmndan da en gls olduunu ispat etmitir. Kaytbay da kendisinden nceki sultanlar gibi vergiler ve dier vastalarla devlet hazinesine ok para toplamsa da bu paray, ya yaptrd byk eserlere veya byk seferlere sarf etmitir. Onun Kahirede yaptrm olduu cami, bu dnemin en gzel yaps vasfn tar. Fakat Kaytbayn karsnda bu imar faaliyetlerinden ok daha mhim bir i vard. O da btn Memlk sultanlarna devaml zorluk karan kuzey hududundaki daimi istikrarszlkt. Ancak XV. yzyln ikinci yarsnda Memlk Devletini uratran zorluklar, sadece Suriyenin kuzeyindeki Trkmenlerin kard isyanlar deildi. Bu blgede meydana gelen karklklara yeni bir unsur daha katlmt. Bu ise 1453 ylnda stanbulu fethettikten sonra gittike genileyen, byyen ve nfuzu artan Osmanllar idi. Kaytbay bu d tehlikeyi karlayabilmek iin kanlmaz olan harplerde sarf edilmek zere halka ar vergiler ykledi. Buna ilveten lkede veba da yaygnlamt. 1492 ylnda ortaya kan veba esnasnda nakledildiine gre, sadece Kahirede gnde on binden fazla insan lmt. Bu salgn srasnda memlklerin te biri lmt, bizzat sultann hanm ve kz da bundan yakasn kurtaramamt. Vebann akabinde byk bir ktlk ba gstermi, srler halinde hayvan lmleri olmu, yiyecek bulunamam ve fiyatlar fevkalde ykselmiti. Bu bel yetmezmi gibi, memlkler, lkenin ve 196

insanlarn kar karya kaldklar mihneti grmemezlikten gelerek, kendi aralarndaki anlamazlk ve atmalar da devam ettirmilerdi. Sonunda seksen yan geen Kaytbayn shhati bozulmu ve olu iin tahttan feragat ettikten bir gn sonra vefat etmitir (6 Austos 1496).160 el-Eref Kaytbayn vefatndan bir gn nce sultan iln edilen olu el-Melik en-Nsr Nsreddin Muhammedin saltanat esnasnda (6 Austos 1496-31 Ekim 1498) Kansh Hamsemie, isyan etmise de Kaleyi ve sultan ele geirememi, fakat bu srada bir hafta boyunca Kahirede byk karklk hkm srmtr. en-Nsr Muhammedi Kansh el-Eref (1498-1500) takip etmitir. Kanshtan sonra Canbolat (1500-1501) ve Canbolat da I. Tumanbay (1501) takip etmitir. Btn bu sultanlarn ksa mddetle tahtta kalmalar, Memlk Devletinin sonuna doru lkede hkm sren karklk ve istikrarszl gsterir. Bu devrede taht etrafndaki karkl en iyi gsteren delillerden birisi de sultanlarn hemen hepsinin ldrlmeleridir. Bu yzden byk emrler, artk sultan olmak istememeye baladlar. Nitekim Melik el-Adil I. Tumanbayn katlinden sonra, mernn en kuvetlisi olmasna ramen, Kansh el-Gr sultan olmak istememi ve denildiine gre, Kansh el-Gr det zorla gtrlerek tahta oturtulmasndan sonra alayarak161 sultanl kabul etmiti. el-Melik el-Eref Ebun-Nasr Kansh el-Gr (1501-1516) Tahta getii srada altm yan gemi bulunan el-Eref Kansh, nce Kahirede nizam ve istikrar tesis ederek mernn byklerinden gvendii kiileri idar kadrolara getirdi. Daha sonra devlet hazinesinin iflas durumundan kurtarlmas iin tedbirler ald. Hazineyi hayatiyete kavuturmak amacyla Kansh, kendisinden nceki Memlk sultanlarndan hibirisinin takip etmedii bir iddet politikas takip etti. Hatt yle ki, btn vergileri on ay ncesinden ve bir defada tahsil etti. Bununla da yetinmeyerek araz, dkkn ve akarlara konan vergiyi, deirmenlere, gemilere, nakil vastalarna, evlerdeki hizmetilere ve hatt vakflara kadar geniletti. Gmrk vergilerini kat kat artrd. Neticede el-Gr, elde etmek istedii miktarda paray toplad. Ancak halkn durumu ok ktlemi ve ar vergiler altnda inim inim inlemilerdi. Kansh el-Grnin saltanatnn ilk yllarnda, culbnn ve Araplarn kard baz patrtlar istisna edersek, dikkate deer mhim bir i hadise vuku bulmamtr. Ancak, bu yllarda Msr tehdit eden d tehlike Kzldeniz tarafndan geldi.1497 ylnda Vasko De Gamann mit Burnu Yolunu kefetmesinden sonra, Portekizliler Kalktaya ayak basarak (1500), Bat Avrupa ile Yakn Dou arasnda ana ticaret yolu olan Msrn iktisad durumunu tehdit etmeye balamt. Bu durum muvacehesinde, Kansh el-Gr, kendi devletinin de dayana olan ana gelir kaynan tehdit eden bu tehlikeyi bertaraf etmek iin Portekizliler ve spanyollarla mcadele etmek zere Kzldenizde yeni bir donanma hazrlad. Portekizliler ile Memlkler arasnda Hint Okyanusunun batsnda cereyan eden atmada nce Memlkler galip geldiler (1508). Ancak ertesi

197

yl Portekizliler, Dieu deniz muharebesinde Memlkleri yendiler. 1513 ylnda Adene hcum ettiler. Bylece Msr dou-bat ticaretindeki arac roln kaybetti. Portekizlilerin temsil ettii d tehlike, sadece Memlk Devletinin zayflamasna sebep olmutu. Ancak dier bir d tehlike daha vard ki, bu tehlike el-Grnin saltanatnn son zamanlarnda bym ve Memlk Devletinin yklmas ile neticelenmitir. Bu yeni tehlike Osmanl tehlikesiydi. III. Blm Memlk Devletinin Sonu Kuruluundan beri devaml genileyen ve kuvvetlenen Osmanl Devleti, XVI. yzyln balarnda bu genileme siyasetinde bir yol ayrmna gelmi bulunuyordu. Bu yzyln balarnda Osmanllar, Anadolu Trk Siyasi Birliini tesis etmiler, Balkanlarda hkimiyetlerini pekitirmiler ve Avrupa ortalarna ulamlard. Artk nlerinde iki k vard. Ya Avrupada Avrupallar ve Hristiyanlar aleyhine genilemeye devam edecekler, ya da Avrupada vardklar hudut ile yetinecekler ve buna mukabil doudaki Mslman devletler aleyhine genileyeceklerdi. Yavuz Sultan Selim, bunlardan ikincisini tercih etti. Osmanllarn ran ve Irakta hkim olan Safev Devleti ile olan siyas ve mezheb ekimesinin en st noktasna ulat bu XVI. yzyl banda Yavuz Selim, dou siyasetine arlk vererek 1514 ylnda aldranda ah smaile kar kesin bir zafer kazand. Osmanllar, bu zaferden sonra el-Cezre ve Musul blgelerde hkimiyetlerini kuvvetli bir ekilde tesis ettiler. Ancak, eskiden beri Memlk Devleti ile siyas ve iktisad mnasebetleri olan bu blgenin Osmanllarn eline gemesi, onlar sadece Memlkler ile komu yapmam, Osmanllar bylece Memlkleri Kuzey Suriye ve Iraktan kskaca almlard. Yavuzun ah smaile kar kazand zaferi duyan el-Eref Kansh el-Gr, Memlk Devletinin beksnn Osmanllar ile Safevler arasndaki mcadelenin seyrine bal olduunu ok iyi biliyordu. Bu sebeple Bakalm Osmanllar ile Safevilerin durumlar ne olacak? Bunlardan hangisi galebe alarsa, lkemize yrmesi kanlmazdr162 diyerek Halebe gitti. aldrann arkasndan Yavuz Selim, Memlk Devletinin himayesindeki Dulkadirolu Beyliine son verdi (1515). Bu durum, Memlk sultannn, Osmanl tehlikesini kuzey huddunda daha kuvvetli hissetmesine sebep oldu ve onu her ihtimale kar baz tedbirler almaya sevk etti. Bir taraftan ah smail ile ittifak akdederken dier taraftan Yavuz Selimin kardeinin olu ehzade Ksma da kucak at. ehzade Ksm, babas Ahmedi ldren amcas Yavuzdan kaarak Memlklere snmt.163 Artk Osmanllar ile Memlkler arasnda her an niha bir atma kmas beklenir olmutu. ok gemeden Yavuz Selimin Memlk Devleti hudutlar yaknnda byk ynak ve hazrlklar yapt haberleri el-Grye ulat. el-Gr, Yavuzun bu hazrlklar Safevlere kar dzenlenecek bir sefer iin yapt yolunda kard sylentilere inanmad. Casuslar vastasyla Yavuzun gerek niyetini renen Kansh el-Gr, hemen hazrlklara balad. 198

Osmanllarn Memlkler ile niha bir hesaplamaya hazrland bu srada, durumun vehametini takdir edemeyen Memlkler birbirleriyle mcadelede berdevam idiler. Halbuki ufuktaki tehlike, onlarn hepsini silip sprecekti. Bu srada maalarnn gecikmesi sebebiyle, bir grup memlk, isyan ederek Kahirede byk karklk karp ktlkler yaptlar. Buna kzan Kansh el Gr; Ben artk sultanlk yapmayacam. Benden baka birisini kendinize sultan yapn dediyse de mernn bykleri zorla gnln yaptlar.164 Kansh el-Gr hazrlklarn tamamlayp halifeye ve drt mezhep ba kadsna kendisi ile birlikte Halebe gitmek zere hazrlanmalarn emreden fermanlar karrken, Haleb Nibi Hayr Beyden Osmanllarn hazrlklar konusunda kendisine gelen haberlerin yanl olup, aslnda Yavuzun hazrlklarnn ah smail ile sava amacna ynelik olduunu bildiren bir mektup kageldi.165 Daha sonra gelien hdiselerin de gsterdii gibi, Hayr Bey t bandan beri Osmanllar ile ibirlii iinde idi. Hayr Bey Dmak Nibi Sibay da el-Grye mektup yazarak, Suriyede iktisad durumun kt olduunu, sultan kalabalk bir ordu ile geldii takdirde lkenin, onu kandrmaya gcnn yetmeyeceini ve zellikle Osmanllarn hudutlarda herhangi bir hareketinin grlmediini bildirmi: Eer dman harekete geerse biz ona yeteriz166 diyerek onu yattrmt. Buna ramen Sultan el-Gr, Hayr Beyin szlerine inanmayarak hazrlklarna devam etti ve mer ve ordusunu Suriyeye gitmek zere er-Reydaniyyede toplad. Bu srada Hayr Beyden elGrye yeni bir mektup geldi. Bu mektubunda Hayr Bey, bar grmelerinde bulunmak zere bir Osmanl elisinin geldiini bildiriyordu. Hayr Beyin mektubu ile el-Grye Osmanl sultan Yavuz Selimin de bir mektubu gelmiti. Osmanl sultan bu mektubunda el-Grnin phelerini izale edecek ve onu harp hazrlklarndan vazgeirecek tatl szler sylyor ve ona; Sen benim babamsn. Senden bana du etmeni istiyorum. Sen ne dersen yaparm167 diyordu. Bu hileye de aldanmayan el-Gr, Yavuz Selimin mektubunu almasndan iki gn sonra ordusunun banda Suriyeye yrd. Kahirede yerine nib olarak Tumanbay brakmt. el-Gr yryne devamla 1516 Temmuzunda Halebe vard. Memlk ordusu, Halebte halka ok kt davranarak onlar evlerinden kardlar, kadnlarn ve ocuklarn yamaladlar. bn Zunbulun naklettiine gre, daha sonra Haleb halknn Sultan Selim ile birlikte erkeslere kar mterek hareket etmesinin sebebi buydu.168 Sultan el-Grnin Halebteki ordughna Yavuzun iki elisi gelerek, bar iin grme talep ettiler. Osmanl elileri el-Grye: Sultanmz bize selhiyet vermitir. Sultan (el-Gr) sizden ne isterse, bana danmakszn yapnz demitir dediler. bn ys, Osmanolunun Memlk sultann aldatmak iin ondan eker ve helva istediini ve Memlk sultannn da ona yz kantar eker ile byk kavanozlarda ok miktarda helva gnderdiini, fakat btn bunlarn Osmanolunun bir aldatmacas olduunu kaydeder.169 Kansh el-Gr, Osmanl elilerini ok iyi karlam ve kendisinin de sulha taraftar olduunu bildirmiti. Bununla beraber Kansh el-Gr, Osmanllarn asl niyetini hissediyordu. Bunun bir delili de Hayr Bey de dahil olmak zere btn mersn toplayarak, vuruma annda 199

ihanet etmeyeceklerine dair halfenin huzurunda onlardan Kuran zerine yemin almasdr. Kez askerlerden de yemin alnmt. Bu da gsteriyor ki o, Selim ile vuruacandan emindi.170 ok gemeden el-Grnin korktuu bana geldi. Yavuz Selim el-Grnin elilerine hakaret ederek: Efendine syle, bizi Merc-i Dbkta karlasn dedi.171 Hakaret almeti olarak sakal kaznan el-Grnin elisi, ok kt bir vaziyette, Memlk kararghna dnd. Osmanllar fiilen harekete gemiler ve Malatya, Gerger, Behisni ve dier kaleleri ele geirmilerdi. O anda Dmak Nibi Sibay, Hayr Beyin kendisini el-Grye mektup yazarak yattrmas ve Yavuzdan emn olmasn istemesinin sebebini anlad. Hemen hcum ederek Hayr Beyi smsk yakalayp Kansh el-Grye; Hnkarm, Allahn inyeti ile dmanna galip gelmek istiyorsan, bu haini hemen ldr dedi.172 Ancak Hayr Bey, ihanetinde yalnz deildi. Orta Hama Nibi Canberdi el-Gazl, hemen araya girdi ve bu iftiray kabul etmemesi iin sultan ikna etti. el-Gr, ta bandan beri durumundan phelenmekle birlikte o anda bu davrann doru olmayacan dnerek Hayr Beyi serbest brakt.173 Nihayet el-Gr, ordusunun banda, Osmanllar ile karlamak zere kuzeye doru yrd. Merc-i Dbk denilen yere konan el-Gr, ordusunu tanzim ederek hazrlklarn son bir kez daha gzden geirdi. ok gemeden Osmanl ordusunun ncleri grnd. 1516 yl Austos aynn 24nde, iki taraf arasnda cereyan eden byk savata Memlkler canla bala savatlar. Memlk saflar arasnda eitli dedi-kodular dolamaa balad.174 Kansh el-Gr, ordusunun byk bir ksmnn daldn grmesine ramen kendisi sonuna kadar klc elden brakmad gibi, bir taraftan da: Ey aalar! Dayann! Yiitlik gstermenin tam zamandr. Sabredin ve cesur olun175 diye yksek sesle askerlerini tevik ediyordu. Bu srada merdan Zeredka Temir, gelerek sultann sancan alp Osmanllarn eline gememesi iin saklad. el-Gr, kor gibi yanan yreini biraz olsun soutmak iin su istemi, kendisine altn tasta sunulan souk suyu bitiremeden o anda lm ve atndan yere yuvarlanmt.176 el-Gr sava meydannda len ilk ve son Memlk sultandr. ld zaman ya seksen civarndayd. Merc-i Dbkta Memlk ordusunun ok ar bir malubiyete uramas ve bata Trke iirler syleyen ihtiyar Memlk Sultan Kansh el-Gr olmak zere, nde gelen mernn pek ounun sava meydannda kalmas, bir ksm asker ve kumandann yan sra Halife III. el-Mtevekkil ve Hanef bakads hari dier mezhep bakadsnn esir edilmeleri; btn bunlara ek olarak Memlk Devletinin kurulduu gnden beri biriktirilen ve korunan milyonlarca dinar deerindeki Memlk hazinesinin ve ordusunun btn arlklarnn Osmanllarn eline gemesi Kahiredeki durumu deitirdi. Bu malubiyetten ksa bir sre sonra btn Suriyedeki Memlk hkimiyeti fiilen sona erdii gibi, Msr da Osmanl tehlikesi ile kar karya kalmt. Nitekim daha Merc-i Dbktan hemen sonra Halebte okunan ilk Cuma hutbesinde Yavuz Selimin henz Hicaza sahip olmamken, HdimlHaremeyni-erfeyn nvan ile anlmas onun Msr da ele geirmeye kararl veya en azndan orda da kendi yksek hkimiyetinin tannacandan emin olduunu gsteriyordu. 200

Memlk ordusunun yenilip, Sultan Kansh el-Grnin ld Kahirede kesin olarak anlalnca hatipler, hutbede sadece halfe adna dua eder oldular. Msrn sultansz kalmasn frsat bilen earkiyye Bedevilerinin, Katy ile es-Slihiyye arasndaki yollar kesip acnacak bir ekilde Kahireye dnmekte olan malup askerler bata olmak zere kyl, esnaf ve tccardan her snf halka, akla hayle gelmedik ktlkler yapmaya baladklar srada, Kahiredeki askerler de, Osmanl taraftar olduklar bahanesiyle, ehirdeki ar-pazar esnafn yamalamaya balamlard. Kahirede can ve mal gvenliinin kalmad bu srada, nibs-saltana olan Tumanbay, ald zecr tedbirlerle durumun daha da ktlemesini nledi. Msra dn hemen hemen iki ay sren malup ve perian Memlk mer ve askerlerini karlayarak elinden geldii kadar onlara yardm etti. Ancak taht bo bulunuyor, bir zamanlar Mool stilsn Suriyede durduran kudretli Memlk Devletinin sultanlna kimse talip olmuyordu. Kimsenin Memlk sultan olmaya cesaret edemedii, ordunun yenik ve perian, hazinenin bo ve mer arasndaki dayanmann bozulmu olduu bu mitsiz durumda emrler; stesek de istemesek de aramzda senden baka sultanla lyk kimse yok diyerek Tumanbaydan sultan olmasn rica ettiler.177 Bu nzik durumda saltanatn ateten gmlek olduunu ok iyi bilen Tumanbay, onlarn bu teklifini kabul etmedi. Israrlar bir sonu vermeyen emrler, yanlarnda Tumanbay da olduu halde, lim bir eyh olan Ebus-Suudun yanna giderek durumu ona anlattlar. Tumanbayn, Yavuz Selimin Suriyeyi ele geirmi olup Msra doru yrdn; hazinenin boalm olduu iin askere aylk dahi verilemeyeceini; sultan olmay kabul etse bile mernn ksa bir sre sonra isyan edip kendisini tahttan indirerek hapsedeceklerinden ekindiini syleyerek yine sultan olmay istememesi zerine, eyh Ebus-Suud orada bulunan emrlere Tumanbayn emirlerini dinleyip ona isyan ve ihanet etmeyeceklerine dair Kurna el bastrarak, sonunda Tumanbay raz etti. 11 Ekim, 1516 Cuma gn mutad cls merasimini yapmak zere mer ve askerler topland. Halife Yavuzun elinde esir olduu iin onun yerine babas el-Mstemsik Billah Yakub davet edildi. Hanef bakads ile dier mezhep bakadsnn nipleri de geldiler. O sralarda artk gzleri bile grmeyen el-Mstemsik Billah, olunun eskiden kendisine vermi olduu bir veklete dayanarak, saltanat Tumanbaya tefvz ile ona bat etti ve orada bulunanlar da ona uydular.178 Bylece Tumanbay, Memlk sultan oldu ve elli gn kadar sren bir kesintiden sonra Kahire minberlerinde tekrar Memlk sultan adna dua edilmeye baland. II. Tumanbay, sultan olduktan sonra ilk i olarak Merc-i Dbk bozgunundan kap gelen ve her birinin gnlnde birer arslan yatan merya yksek makam ve pyeler vererek birer birer tatmin etti. Bu srada Gazze nibi, Osmanolu Gazzeyi ele geirmeden imdadmza yetiin diye devaml yardm isteyip duruyordu. Gerekten Yavuz Selim, Merc-i Dbktan drt gn sonra savasz olarak Halebe girmi, orada on sekiz gn kaldktan sonra gneye inerek 19 Eyllde Hama ve iki gn sonra da Humusu barla alarak yoluna devamla Dimaka varmt (27 Eyll 1516). Burada iki aydan fazla sren ikameti esnasnda Yavuz, fethettii lkeyi yeniden dzenlerken Lbnan ona ba emi ve Filistin de Osmanl 201

kuvvetlerince fethedilerek Osmanl ordular Msrn kaps saylan Gazzeye doru ilerlemeye balamt. Bu arada Yavuz, Tumanbaya bir mektup gnderdi (10 Kasm 1516). Yavuz mektubunda ondan gelip kendisine itaatini arz etmesini istiyor, kendisine ve yannda geleceklere eman verdiini bildirerek Gazze dolaylarnda faaliyetlerde bulunduunu duyduu Canberdi el-Gazlye de itaat etmesi iin mektup gnderdiini, itaat etmezse Gazzeye yrmesi iin Sadrazam Sinan Paaya emir verdiini yazyordu. Osmanl ordusunun Gazzeye doru ilerledii haberi Kahirede bata askerler olmak zere herkesi mitsizlie drd. Bir ksm insanlar ykte hafif pahada ar neleri varsa alp Nil zerinden es-Sade kamaya balad. Tumanbay bir yandan bu panii yattrmakla urarken, bir yandan da imkanszlklar iinde ordunun tanzim ve slhna alyordu. Ne var ki, verilen paray az bulduklar iin memlkler Trke yok yok diye kabul etmiyorlard.179 Binbir glkle tedarik edilen para ile sonunda gnlleri yaplan memlkler Dimak nibliine tayin edilmi bulunan Canberdi el-Gazlnin kumandasnda Gazzeye doru gnderildi. Tumanbay emirlere para verememi ve Gidip kendiniz ve oluk ocuunuz iin savanz. Hazinede bir kuru para yoktur. Ben de sizlerden biriyim. Savaa giderseniz ben de sizinle giderim. Gitmezseniz ben de gitmem180 demek zorunda kalmt. Yavuzun Tumanbaya gelip kendisine itaatini arz etmesini bildiren mektubunun zerinden bir ay gemiti ki, says on be kiiyi bulan bir Osmanl elilik heyeti anszn Kahirede grnd (10 Aralk 1516). erkes Muradn bakanlk ettii heyetin getirdii bar artlarn bildiren mektup kadar heyetin geli ekli de nemliydi. Gazzeden Kahireye kadar olan sahada Memlk askerleri kum gibi kaynamasna ramen Osmanl elilik heyeti, yabancs olduklar topraklarda Arap klavuzlar sayesinde kimseye grnmeden gizli bir yoldan Kahireye ulamlard. Osmanl askerinin de bu ekilde kendilerini gafil avlamasndan korkan Memlkler drt bir tarafa devriyeler karp, gizli yolu Osmanllara gsterdii iin onlara klavuzluk yapan Araplar da astlar.181 Yavuz, Arapadan ok Trke ibre bulunan182 bu son mektubunda, kendi adna sikke vurdurup hutbe okutmas ve Msrn haracnn bir zamanlar Abbs halifelerine gnderildii gibi kendisine gnderilmesi art ile II. Tumanbay Gazzeden Msra kadar olan yerlerde nibi olarak grevlendirebileceini, aksi halde Msra yryeceini bildiriyordu. Yavuzun bu mektuplar, onun Msra yrmekte mtereddit olup ii tatllkla halletmek niyetinde olduunu gstermektedir. Ancak bata Hamada Osmanl saflarna katlan Hayr Bey olmak zere Yavuzu Msra yrmeye tevik edenler de yok deildi. inde bulunduu artlar dolaysyla Tumanbay, Yavuz ile anlamaya meyilli idi. Ancak Kansh el-Grnin gnderdii elileri ldrm olan Yavuz imdi de kendisine ok ar hakaretler ediyordu. Buna etrafndaki emrlerin intikam hisleriyle belenen kkrtmalar da eklenince Tumanbay, Osmanl elilerini ldrtt. Bu ise Yavuzun Msra yrmesini artk kanlmaz hle getirmiti. Bu sebeple Tumanbay, bir taraftan Yavuzun mektubunun Msrda duyulmas ile ortaya kan panii yattrmaya alrken, dier taraftan da orduyu savaa hazrlamaya ve Kahirede savunma tedbirleri almaya 202

balad. Ne var ki, askerlere maalar bile dzenli olarak denemiyor ve bu durum byk honutsuzlua sebep oluyordu. Bir ara askerler onu yle sktrdlar ki, Tumanbay onlara Kansh elGrnin olunu getirterek babasnn hazinede bir kuru para brakmadn syletti ise de askerlerin direnmesi zerine onlar sultanlktan ekilip Mekkeye gitmekle tehdit etti. Askerler ise Tumanbaya bir sultana sylenmemesi gereken ok ar szler sylediler.183 Bu srada Canberdi el-Gazl kumandasnda Osmanllara kar gnderilen ordu da Gazze yaknlarnda Hn Ynusta Sadrazam Sinan Paa kumandasndaki Osmanl ordusu tarafndan ok fec bir ekilde yenilgiye uratlm (25 Aralk 1516) ve Canberdi pek az bir askerle kaarak Kahireye gelebilmiti.184 Artk Osmanllarn karsnda bir kuvvet kalmam olup Yavuzun her an Kahireye yrmesi bekleniyordu. Msrda herkesin Osmanllardan korkup can kaygusuna dt bu srada Tumanbay tahtn ve lkesini korumak iin bu artlar altnda yaplabileceklerin en iyisini yaparak byk bir azim, cesaret ve hamiyet rnei gsterdi nce Merc-i Dbk ve ardndan da Hn Ynusta ald iki ar yenilgi ile moral, tehizat ve sayca fevkalde ypranm bulunan Memlk ordusunu yeniden tanzim ve tehiz etmek iin olaanst gayret sarf etti. Yal gen btn memlkleri cepheye srd gibi, ehir halkndan, Bedev Araplardan, zencler ve Mariplilerden kalabalk sayda asker toplayarak Kahire iinde ve dnda savunma tedbirleri ald. Esasnda II. Tumanbay, Osmanl kuvvetlerini Sina lnn bittii yer olan esSlihiyyede karlamak istiyordu. nk onun dncesine gre l geerken Osmanl askerleri ve binek hayvanlar ok yorulacaklar, dinlenmelerine frsat vermeden yaplacak bir savata onlar yenmek kolay olacakt. Ancak Memlk mers onun bu dncesine iddetle kar karak Kahire dndaki el-Matariyye ile el-Cebell-Ahmer arasndaki er-Reydniyye denilen yerde tedbir alnarak savan orada kabul edilmesinde srar etmilerdi. Bu yzden Tumanbay ister istemez erReydniyyede tedbirlerini ald. el-Mukattam Dandan balayarak Nile kadar uzanan sahada derin hendekler kazdrarak metrisler yaptrd. Frenklerden temin etmi olduu iki yz kadar topu Osmanllarn hcmunu bekledii tarafa ynelik olarak, sabit bir ekilde yerletirdi. Bu olaylarn ada olan tarihi bn ysn bildirdiine gre, Rodos valyelerinin Tumanbaya yardm olarak bin kiilik kurun atc ile barut dolu birka gemi gnderdii duyulmu ancak bunun asl kmamt.185 Tumanbay, er-Reydniyyede Osmanllara kar hazrlanr ve uzun sreceini tahmin ettii bir savunma sava iin gerekli tedbirleri alrken, te tarafta Yavuz da iki aydan fazla kald Dimaktan 15 Aralkta ayrlarak Kuds ve dier mukaddes yerleri ziyaret ettikten sonra, 2 Ocak 1517 tarihinde Gazzede bulunan Veziri azam Sinan Paa ve Osmanl kuvvetleriyle birleti. Burada birka gn kalarak Kurban Bayramn kutlad ve l gemek iin son hazrlklarn tamamladktan sonra Gazzeden Msra doru yola kp on gn gibi ksa bir zamanda Sina ln geip 16 Ocakta ln ucundaki es-Slihiyyeye vard. ki gn sonra Bilbise ulaan Osmanl kuvvetleri burada iki gn 203

dinledikten sonra, 22 Ocakta Birketl-Hca vardlar. Nihayet btn Osmanl ordusu 23 Ocak 1517 tarihinde er-Reydniyyede kendilerini beklemekte olan Memlk ordusunun karsnda durdu. Bu yry esnasnda Sinan Paa ve Hayr Beyin yakaladklar baz Araplardan II. Tumanbayn ald tedbirleri renen Yavuz, gereken kar tedbirleri dnp almak ve ona gre tabyesini yapmak frsatn da bulmutu. Balarnda sultanlar Tumanbay olduu hlde Memlk ordusu er-Reydniyyede hendeklerde Osmanllar bekliyordu. Memlk toplarnn sabit olduunu renen Yavuz, onlar etkisiz hle getirmek iin askerlerini ikiye ayrarak bir ksmn Memlklerin bekledii taraftan hcm ettirirken, esas kuvvetleriyle el-Mukattam Dan dolap Memlk ordusunu arkadan evirdi. O zamana gre olduka gelimi, yivli ve her tarafa kolayca ate edebilen mteharrik Osmanl toplar, Merc-i Dbkta olduu gibi, muharebenin kaderini tayinde messir oldu. Her iki tarafn da byk ziyat verdii, Memlk Devletinin kibetini belirleyen bu lm-kalm savanda durumun mitsizliini gren Tumanbay, Yavuzu ortadan kararak durumu lehine evirebilmek midiyle onun kumanda ettii merkeze hcum etti ise de ilerlemeye muvaffak olamaynca Vezir-i azam Sinan Paann kumanda ettii sa kanata yklenerek onu yaralad ve Yavuzun Bir memleket ona bedel olamaz dedii bu byk devlet adam bu yzden hemen ld. Tumanbayn bu intihar hcumu srasnda Ramazanolu Mahmud Bey ile eski Ayntab (Gaziantep) Beyi Yunus Bey de ldrld. Ancak bu cesreti Tumanbay galip getirmeye yetmedi. Osmanllarn iddetli hcumu karsnda tutunamayan Memlk ordusu yenildi ve askerler katlar. Tumanbay etrafnda kalan az sayda askerle bir sre daha kahramanca dvt ise de, sonunda yakalanmaktan korktuu iin, o da kat. Memlk ordughn yamalayan Osmanl kuvvetleri ayn gn Kahireye girdiler. Savatan bir gn sonra (24 Ocak) Osmanl vezirlerinin maiyetinde Hayr Bey ve Merc-i Dbkta esir edilmi olan Halife ve mezhep bakads olduu halde Osmanl Ordusu alayla ehre girdi. Ayn gn klnan Cuma namaznda Kahire camilerinde hutbe Yavuz Selim adna okundu. ehir klla alnm olduu iin gn sre ile yamaland ve yakalanan Memlk askerleri de ldrld. Yavuz, er-Reydniyyede drt gn kaldktan sonra kararghn Bulakta kurdu. 28 Ocak gecesi Tumanbay etrafna toplayabildii 10.000 kadar Memlk ve Arap ile anszn Kahireye girdi. ehrin nemli bir ksmn ele geirerek caddelerin giri-klarn tutup hendekler kazdrd ve metrisler yaptrarak ele geirdii mahallelerdeki Osmanl askerlerini ldrd. Bylece ehir iinde boaz boaza bir bouma balad. ehir halkndan bir ksmnn da Memlklere yardm ettii gn sren kanl sokak arpmalar sonunda Osmanllar Kahireyi sokak sokak, ev ev yeniden fethettiler. Bu durumda ehir ve sivil halk byk tahribat ve musibetlere maruz kald. Tumanbayn bu ani baskn ile elde ettii geici baar, daha fazla mal ve can kayb ile arpmalarn devam ettii 30 Ocak Cuma gn baz Kahire camilerinde kendi adna son defa olarak hutbe okunmasndan baka bir sonu vermedi.

204

Kahire iinde gn sren lm-kalm savandan da mit ettii sonucu elde edemeyen Tumanbay, kadn klna girerek kamay baard. Ancak yaradl itibariyle teslimiyeti bir ruha sahip deildi. es-Sade giderek orada etrafna Memlklerden ve Araplardan, kendi szne inanmak lzm gelirse, yirmi bin kadar asker toplad. Srekli savatan yorgun ve bitkin olmasna ve Yavuza kar bir art ne srebilecek durumunda bulunmamasna ramen, el-Behens kadsn bar iin Halife elMtevekkil aracl ile Yavuza gnderdi. Tumanbay mektubunda Yavuz adna Msrda hutbe okutup sikke vurduracan ve kararlatrlacak bir mebla her yl ona deyeceini, ancak nce Yavuzun esSlihiyyeye ekilmesi gerektiini bildiriyor, aksi hlde savamak zere Nilin bat yakasna (elCzeye) gemeye davet ediyordu. Memlk direniinin artk krld anlamna gelen bu mektubun Yavuza gelmesinden bir gn sonra (31 Ocak 1517), er-Reydniyye Savanda Hayr Bey vastasyla Osmanllara yardm ettii sylenilen Canberdi el-Gazl beraberinde yedi yzden fazla mer ve asker olduu halde gelerek Yavuza itaatini bildirdi. Yavuz II. Tumanbayn yukarda anlan bar teklifine karlk 5 Mart 1517de bir antlama sreti yazdrp imzalayarak kendi elisi sbk Anadolu Defterdr Mustafa elebi ile halifenin devedr Berdi Bey ve drt mezhep bakadsndan oluan bir heyetle Tumanbaya gnderdi. Fakat bu heyet elBehens yaknlarnda Memlk ve Araplardan mteekkil bir grubun saldrsna maruz kalp heyetteki Osmanllar ile birlikte kadlardan ikisi ldrld. Yavuz bunu duyunca (12 Mart) Nilin bat yakasna gemek zere ordusunu Birketl-Habete toplad. Ancak kar tarafta bulunan Tumanbayn Osmanllarn gemesine engel olmas zerine gei ertelenerek bir sre nehrin iki tarafndan karlkl ok, tfek ve top atlar yapld. Bu srada bir ksm bedevlerin arkadan Tumanbaya hcum etmesi zerine Tumanbay ehrmlara snd. Bundan istifade eden Osmanl kuvvetleri zahmetsizce Nili getiler (24 Mart). Ertesi gn Yavuz da Nilin batsna geti ve 26 Martta Tumanbay ile son defa el-Czede Brdn mevkinde yaplan savata Osmanllara nc defa yenilen Tumanbay, yanndakilere artk her eyin bittiini syleyerek Nil Deltasnda kendisi iin emin sayd Terrce blgesine kat. el-Bta kynde el-Buhayra eyhlerinden Hasan b. Mer, Tumanbay karlad. Aralarnda samimi bir dostluk bulunmasna ramen Tumanbay, Hasandan kendisini ele vermeyeceine dair Kurn zerine yemin ald ise de Hasan adamlarnn zorlamas zerine yeminini bozarak ona ihanet etti ve Tumanbay yakalayarak durumu Yavuza bildirdi. Yavuzun, Rumlu Mustafa Paa, ehsuvarolu Ali Bey ve Canberdi el-Gazl kumandasnda gnderdii birlik, 30 Mart 1517de Tumanbay yakalayarak demirlere balayp mmd-Dinar denilen yerde bulunan Yavuza getirdiler. Yavuz ayn gn Tumanbay huzuruna kabul etti. Tumanbay ayakta karlayan Yavuz, nce elilerini ldrmesi sebebiyle onu azarlad ise de, arkasndan cesaretini ve yiitliini vp kendisine bir tutsak gibi deil, bir sultan gibi davranarak, yan banda hazrlatt ikinci bir tahta oturttu. Yavuz ile son Memlk Sultan Tumanbay arasnda uzun konumalar cereyan etti. Yavuz, kendisini ok uratrmasna ramen korkusuz, gzpek, ak szl 205

ve cesur birisi olan Tumanbayn hayatn balamak niyetinde idi. Hatt Yavuzun Tumanbay Rumelide bir sancak beyliine tayin edecei, onu kayd- hayat artyla Mekkeye srecei veya beraberinde stanbula gtrecei sylentileri bile duyulmutu. Fakat Hayr Bey ve Canberdi elGazlnin, drt bir tarafa dalm bulunan Memlklerin ve urbnn, Tumanbayn yakalandna inanmadklarn ve Kahire sokaklarnda halkn, Allah Tumanbaya yardm etsin diye dua ettiini, onu canl brakmas halinde kendisinin Msr terk etmesinden hemen sonra, yedi kat yerin dibinde bile olsa isyan ederek bunca fedakarlklarla elde edilen neticeleri bir anda boa karabileceini, havstan ve avmdan herkesin onun ldn grerek, ondan midi kesip kendisine canu gnlden itaat etmesi iin onu Zuveyle Kapsnda astrmasnn mnasip olacan telkin etmeleri zerine Yavuz, yakalanmasndan 14 gn sonra, Tumanbayn aslmasn emretti. 13 Nisan 1517 Pazartesi gn, nbbede hapsedildii adrdan alnan Tumanbay, drt yz kiilik bir Yenieri birliinin korumasnda Bulaka ve oradan da Zuveyle Kapsna gtrld. Kendisi bir ata bindirilmi olup, yol boyunca iki tarafa selmlar veriyordu. Memlkler devrinde nemli idamlarn yapld, balarn aslp ve cesetlerin tehr edildii Zuveyle Kapsnda attan indirilince aslacan anlayan Tumanbay, orada toplanm olan halka, Benim iin kere Ftiha okuyun deyip ellerini aarak kendisi de yksek sesle kere Ftiha okudu. Celldn uzatt ipe boynunu uzatarak iini bitir dedi. Tumanbayn aslna Dulkadrolu Ali Bey nezaret etti. Ali Beyin babas ehsuvar da krk be yl nce (1472 Austosu) ayn yerde, Sultan Kaytbay tarafndan astrlmt. II. Tumanbay Zuveyle Kapsnda astrlan ilk ve son Memlk sultandr. Cesedi gn asl kaldktan sonra indirilerek muhteem bir trenle amcas Kansh el-Gr tarafndan yaptrlan fakat gmlmesi nasip olmayan medreseye defnedildi.186 Tumanbayn lm ile Msr ve Suriyede 267 yl sren Memlk hkimiyeti resmen son bulmu ve bu lkeler Osmanl hkimiyeti altna girmitir. Esasen Memlklerin de ou Trk olup geri kalan da tamamen Trklemiti. Msrn fethi ile Hilfetin Osmanllara getii yaygn bir gr, hatt okul kitaplarna kadar girmi kesin bir bilgi olmakla birlikte, musr Memlk kaynaklarnda bununla ilgili bir bilgi yoktur. 1 el-Okyns f Tercemetil-Kms (Ter. Mtercim Asm Efendi), el-Matbaatl-Bahriyye, 4

Cilt, stanbul, 1304-1305. 2 meleket eymnukum (XIV/58); m meleket eymnuhum (XVI/71; XXIII/6; XXX/70;

XXXIII/50); m meleket eymnuhunne (XXIV/31; XXXIII/55); m meleket eymnukum (IV/3, 24, 25, 36; XXX/28); m meleket yemnuke (XXXIII/50, 52); mimm meleket eymnukum (XXIV/33). 3 abden memlken (XVI/75).

206

slam devleti hizmetindeki Trk asll memlklerin stats hakknda bak.; H. D. Yldz,

slamiyet ve Trkler, stanbul, 1976, s. 80-86. 5 6 H. D. Yldz, ayn eser, s. 83. Tolunoullar iin bak: K. Y. Kopraman, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, st.

1987, c. VI, s. 55-79. 7 bn Tanrverdiye gre Togac, Abdurrahman demektir (bak: en-Ncmz-Zhirez-

Zhire fi Mlki Msr ve el-Kahire, Kahire, 1963, c. III, s. 237). 8 Ihidler hakknda bak: K. Y. Kopraman, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, st.

1987, c. VI, s. 181-221. 9 M. C. ehabeddin Tekinda, Berkuk Devrinde Memlk Sultanl (XIV. Yzyl Msr

Tarihine Dair Aratrmalar), stanbul, 1961, s. 23-25. 10 el-Makriz, Takiyddin Ahmed b. Ali, Kitabus-Slk li-Marifeti Dvelil-Mlk, ner.:

Muhammed Mustafa Ziyde, c. I, Kahire, 1934, s. 146-147. 11 el-Ayn, Eb Muhammed Bedreddin Mahmd b. Ahmed, Ikdul-Cumn f Tarih-i Ehliz-

Zaman, 647 yl olaylar. 12 es-Slihin tekil ettii bu memlk grubuna el-Bahriyye nisbesinin veriliini onlarn

tccarlar tarafndan deniz yolu ile getirilmeleri ile aklamak isteyenler de vardr. 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 el-Ayn, Ikdul-Cumn, 647 yl olaylar; el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 336. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 339. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 346, 352. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 356; bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. VI, s. 367. Sbt b. El-Cevz, Mirtz-Zamn, 648 yl olaylar. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 359; bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. VI, s. 371. bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. VI, s. 371. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 359. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 358-360. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 361. . 207

23

slm tarihinin en eski devirlerinden itibaren, slm lkelerinin hepsinde kullanlan temel

para birimi olup, H. 829 (M. 1426) tarihine kadar bir miskal arlnda (4, 25 gr.) ve ummiyetle 0. 979 saflkta altn idi. W. Popper, Egypt And Syria Under the Circassian Sultans, 1382-1468 A. D. Systematic Notes to Ibn Taghr Birds Chronicles of Egypt (Continued), University of California Press, Berkeley and Los Angeles, 1957, s. 44-45. 24 25 26 27 28 el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 363; bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. VI, s. 369. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 362; bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. VI, s. 374. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 366-367. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 368. Memlk Ordular Bakumandan veya Ordu Kumandan olan emrin grev nvn, el-

Kalkaand, Subhul-A f Sntil-n, Kahire, 1913-1917, c. IV, s. 18. 29 bn yas, Bedyiz-Zuhr fi Vekyiid-Duhr, Bulak, 1311, c. I, s. 37; el-Makriz, es-

Slk, c. I, s. 367-368. 30 Msrda 1250 ylndan 1517 ylna kadar hkm sren Memlk Devletinin tarihini,

sultanlarn meneine gre ikiye ayrmak det olmutur. Bunlardan ilki 1250-1382 tarihlerini kapsar. Bu devirde Memlk sultanlarnn khir ekseriyeti Trk asll olup, bunlara el-Memlik et-Trkiyye veya Nil ierisindeki er-Ravza adasndaki klalarda ikamet ettikleri iin el-Memlik el-Bahriyye denilir. kinci devir ise 1382-1517 tarihlerini kapsar. Bu devirde ise Memlk sultanlarnn ounluu erkes (oulu: erkise) asll olup, bunlara el-Memlik el-erkise (erkes Memlkleri) veya KalatulCebel burlarnda, ikamet ettikleri iin el-Memlik el-Burciyye denilir. Bu sadece ismen bir ayrm olup ikisi bir btn tekil eder. 31 Buradaki et-Trkmn nisbesi Aybekin aslna dellet etmemektedir. Aybek, el-Melik es-

Slih Necmeddin Eyyba intikal etmeden nce Yemende mstakil bir devlet kurmu olan Resuloullarnn memlk idi. Resuloullarnn bir ad da Evld- Trkmn olup, Aybekin etTrkmn nisbesini almas bundan dolaydr. 32 33 ecerd-Drr Memlk sultanlarnn ilki olarak kabul edenler de vardr. Sultan veya byk emirlere yiyecek ve iecekleri vastasyla bir ktlk yaplmasn

nlemek iin, yemekten nce onlarn yiyecek ieceklerini tadarak kontrol eden emre denilirdi (Bak. elKalkaand, Subhl-A, c. V, s. 460). 34 35 bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. VII, s. 4. bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. VII, s. 11. 208

36 vard. 37 38 39 40 41 42

el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 390. Aktay ldrenler arasnda Kutuz, Bahadr, Sencer vb.

el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 391. bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. VI, s. 374. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 403. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 404. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 404; bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. VI, s. 378. Saltanat nibi demek olup, Sultana niybet ederdi. Sultann vekili olarak i gren bu

vazife sahibi btn ilerde mutlak selhiyeti hizdi. Bu vazifeyi ihds eden Aybek olmutur. (. H. Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara, 1970, s. 349). 43 44 el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 417; bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. VII, s. 55. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 417; bn Tanrverdi (en-Ncmz-Zhire, c. VI, s. 72)

Kutuzun sultan oluunu 5 Kasm olarak vermektedir. 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 427-428. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 429. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 429. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 430. el-Makriz, Ayn eser, c. I, s. 430-431; bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. VII, s. 79. Sad Abdlfettah Ar, el-Harekets-Salbiyye, Kahire, 1963, c. II, s. 1123. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 433. bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. VII, s. 101. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 435. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 437. bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. VII, s. 103-104. Sad Abdlfettah Ar, ez-Zhir Baybars, Kahire, 1963, s. 37.

209

57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69

el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 625-633. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 633. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 483. el-Makriz, ayn eser, c. I, s. 550. S. Runciman, A History of the Crusades, c. III, s. 323. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 568. Ebul-Fida, el-Muhtasar, 669 yl olaylar. Mufaddal b. Ebil-Fezil, en-Nehcs-Sedd, s. 198-199. Said Abdulfettah Ar, Kbrs vel-Hurbs-Salbiyye, Kahire, 1957, s. 47-48. bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. VII, s. 179. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 468. Baybars ed-Devdr, Zubdetl-Fikre fi Tarihil-Hicre, c. IX, varak 81-85. Sultana ait kuma, mcevhert ve parann muhafazasna memur olanlara verilen unvan.

Sarayda snf hazine ve hazinedr vard. Biri kumalarn, ipekli ve srmal eerlerin; ikincisi mcevhert ve kymetli talarn; ncs de her trl nakitin (para) koruyucusu idi. (Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, s. 340-341. 70 71 72 73 74 75 el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 642. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 645. bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. VII, s. 269-270. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 656. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 658. Muhyiddin b. Abdizzhir, Terfl-Eyym vel-Usr fi Sretil-Melikil-Mansr, ner: Murad

Kmil, Kahire, 1961, s. 151-152. 76 77 el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 747. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 746.

210

78 79 80 81 343. 82

bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. VII, s. 321-324. Mufaddal b. Ebil-Fezil, en-Nehcs-Sedid, c. II, s. 386. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 754-755. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 755-756; bn. Tagribirdi, en-Ncmz-Zhire, c. VII, s. 325-

Herhangi bir ahsn sultan tarafndan byk bir greve tayin edildiini gsteren ve sultan

tarafndan imzalanm olan resmi yaz. 83 383). 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 756. Setton, Ayn eser, c. II, s. 595. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 765-766. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 790; bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. VIII, s. 67. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 790; bn ys, Bedyiz-Zuhr, c. I, s. 127. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 790. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 793. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 806. el-Makriz, Ayn eser, c. I, s. Ayn yer. el-Makriz, Ayn eser, c. I, s. Ayn yer. el-Makriz, Ayn eser, c. II, s. 21-23. el-Makriz, Ayn eser, c. I, s. 817. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 819-820. bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. 8, s. 68. bn ys, Bedyiz-Zuhr, c. 1, s. 37. el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 856-85; bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. 8, s. 98-104. 211 Devletin her trl resm yazmalarnn yazld divndr (Uzunarl, Ayn eser, s. 379-

100 el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 865-869. 101 Sultann saraylarna nezaret eden ve bunlarn ihtiyalarn temin ile sultann memlk ve hizmetlilerinin yiyecek-giyecek ve btn ihtiyalarna bakan kii olup, bu grevi mnhasran seyfiyeden bir emr if ederdi. (Bak. el-Kalkaand, Subhul-A, c. 4, s. 20; c. 5, s. 45). 102 bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. 8, s. 179-180; el-Makriz, es-Slk, c. II, s. 35. 103 bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. 8, s. 179-181; el-Makriz, es-Slk, c. II, s. 45. 104 bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. 8, s. 181-182; el-Makriz, es-Slk, c. II, s. 45. 105 bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. 8, s. 238-242. 106 bn yas, Bedyiz-Zuhr, c. I, s. 151. 107 el-Makriz, es-Slk, c. II, s. 59. 108 bn yas, Bedyiz-Zuhr, c. I, s. 152. 109 bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. VIII, s. 270-271. 110 bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. IX, s. 164-212. 111 el-Makriz, el-Htat, c. II, s. 306. 112 bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. IX, s. 273, 326, 327. 113 el-Makriz, es-Slk, c. II, s. 343; bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. IX, s. 164. 114 el-Makriz, es-Slk, s. 343; bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. IX, s. 164. 115 el-Makriz, a.g.e., c. II, s. 770-790. 116 Kan akrabal bata olmak zere, ayn kavimden ya da ayn ehir veya lkeden olan insanlarn birbirini tutmas ve birbirleriyle dayanma iinde olmasna asabiyye denilir. Memlkler devrinde ayn kle tccar tarafndan satn alnp getirilmi olmak, ayn ocakta (klada) bir arada eitim grmek ve ayn efendiye intisab etmek de asabiyyenin teekkl iin bir sebepti. ou zaman bu asabiyye kan bandan da kuvvetli idi. 117 Sad Abdulfetth r, el-Asr el-Memlk fi Msr ve e-m, Kahire, 1965, s. 136. 118 el-Makriz, el-Htat, c. II, s. 213. 119 el-Makriz, el-Htat, c. I, s. 756. 212

120 el-Makriz, el-Htat, c. II, s. 214. 121 el-Makriz, el-Htat, c. II, s. 213. 122 el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 805, 822. 123 el-Makriz, es-Slk, c. I, s. 875-876. 124 Ibn Tagrbirdi, en-Ncmz-Zhire, c. VIII, s. 243. 125 Ibn Tagrbirdi, en-Ncmz-Zhire, c. VIII, s. 260-265. 126 el-Makriz, es-Slk, c. II, s. 156. 127 Ibn Tagribirdi, en-Ncmz-Zhire, c. XI, s. 223. 128 bn Tanrverdi, (en-Ncmz-Zhire, c. XI, s. 223) Memlk asker nizmnda mer (kumandanlar) rtbelerine gre aadan yukarya yle sralanyordu:. Emr-i Hamse (Beler Emri): Bunlar emrlerin en kk rtbelisi idiler. Saylar ok azd. Daha ziyde len emrlerin ocuklarna eref pyesi olarak verilen bir unvand. Bunlar gerekte kdemli askerler gibiydiler. Emr-i Aere (Onlar Emri): Bunlar on memlke sahip olma hakk olan emrlerdi. Bazlarnn sahip olduu memlk says belli deildi. Bazen artar bazen eksilirdi. Kk valiler ve kk vazifelerin grevlileri bunlarda olurdu. Emr-i Tablhne (Krklar Emri): Ummiyetle krk adet ahsi memlk edinme hakkna sahip emirlerdi. Fakat krktan aa olmazd. Saylar deiirdi. kinci derecede mhim grevler bunlara verilirdi. Bunlarn kaplar nnde, sultanlarda olduu gibi, fakat daha kk lde, nevbet alard. Emr-i Mie (Yzler Emri): ahsna it yz memlk edinme hakkna ship emr olup, savata bin kiiyi kumanda ederdi. En yksek derece bu idi. Byk grevler bunlara verilirdi. Saylar yirmidrt idi. Bunlarn kaplar nnde, sultanlarda olduu gibi nevbet alard. Bu konuda geni bilgi iin bak.: el-Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV., s. 14 vd. 129 Sultann memlklerine bakan ve onlarn her trl iiyle megul olan emrdir. Saylar drt tane olurdu. Birinci yzler emri ve dier de krklar emri olurdu (el-Kalkaand, Subhul-A, c. IV, s. 18). 130 bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. XI, s. 163. 131 el-Makriz, es-Slk, c. III, s. 381 vd. 132 bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. XI, s. 188. 213

133 bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. XI, s. 210-211. 134 bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. XI, s. 215. 135 Berkkun hayat ve devri hakknda bak.: Prof. Dr. M. C. ehabeddin Tekinda, Berkk Devrinde Memlk Sultanl, stanbul, 1961. 136 el-Makriz, es-Slk, c. III, s. 476-477; bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. XI, s. 215. 137 el-Makriz, es-Slk, c. III, s. 567 vd.; bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. XI, s. 251289. 138 el-Makriz, es-Slk, c. III, s. 620-624; bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. XI, s. 285289. 139 el-Makriz, es-Slk, c. III, s. 692-695; bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. XI, s. 369 vd. 140 el-Makriz, es-Slk, c. III, s. 704-705. 141 bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. XII, s. 36-39. 142 el-Makriz, es-Slk, c. III, s. 814-815. 143 . Tekinda, a.g.e., s. 113 .

144 bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhirez-Zhire, c. XII, s. 329-330; K. Y. Kopraman, Msr Memlkleri Tarihi, Sultan el-Melik el-Meyyed eyh el-Mahmd Devri (1412-1421), Ankara, 1989, s. 46-48. 145 el-Makriz, es-Slk, c. IV, s. 8; bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhirez-Zhire, c. XIII, s. 48-49. 146 el-Makriz, es-Slk, c. IV, s. 41-46; bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhirez-Zhire, c. XIII, s. 57. 147 el-Makriz, es-Slk, c. IV, s. 214-216; bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhirez-Zhire, c. XIII, s. 146-147. 148 K. Y. Kopraman, Msr Memlkleri Tarihi, Ankara, 1989, s. 113-114. 149 K. Y. Kopraman, a.g.e., s. 165-168. 150 K. Y. Kopraman, Ayn eser, s. 184.

214

151 bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, C. XIV, (ner.: F. M. eltt-C. M. Muharrz), Kahire, 1971, s. 223. 152 Halil b. hin, Kitabu Zbdeti Kefil-Memlik ve Beynit-Turuki vel-Meslik, (ner: Paul Ravaisse), Paris, 1894, s. 138. 153 bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. XIV, s. 292-304. 154 bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. XV, Kahire, 1971, s. 106-111. 155 bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, c. XVI, Kahire, 1971, s. 351, 352, 359, 361, 363. 156 brahim Ali Tarhan, Msr f Asri Devletil-Memlikil-erkise, Kahire, 1960, s. 35. 157 bn Tanrverdi, en-Ncmz-Zhire, C. XVI, s. 55-57; Aynal hakknda bkz.: Fatihle ada Bir Memlklu Sultan, Aynal el-Ecrd (1453-1460). stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Tarih Dergisi, say: 23, (Mart, 1969), s. 35-50. 158 brahim Ali Tarhan, a.g.e., s. 36. 159 bn ys, Bedyiz-Zuhr, (ner., P. Kahle ve M. Mustafa), st. 1936, c. V, s. 2. 160 bn ys, Bedyiz-Zuhr, c. III, s. 324. 161 bn ys, Bedyiz-Zuhr, c. IV, s. 4. 162 bn ys, Bedyiz-Zuhr, c. V, s. 22. 163 Mtevell, Ahmed Fuad, el-Fethl-Osmn li-m ve Msr ve Mukaddemtihi, Kahire 1976, s. 58-63. 164 bn ys, Bedyiz-Zuhr, c. V, s. 7. 165 bn ys, Ayn eser, c. V, s. 22. 166 bn ys, Ayn eser, c. V, s. 26. 167 bn ys, Bedyiz-Zuhr, c. V, s. 45. 168 bn Zunbul, Ahiretl-Memlik (ner: Abdulmunim Amir), Kahire, 1962, s. 22. 169 bn ys, Bedyiz-Zuhr, c. V, s. 45 vd. 170 bn ys, Bedyiz-Zuhr, c. V, s. 63; bn Zunbul, Ayn eser, s. 24. 171 bn ys, Bedyiz-Zuhr, c. V, s. 68. 215

172 bn Zunbul, Ahiretl-Memlik, s. 25. 173 Muhammed Mustafa Ziyde, Nihyet Seltinil-Memlik f Msr, s. 218. 174 bn ys, Bedyiz-Zuhr, c. V, s. 69. 175 bn Ays, Ayn eser, c. V, s. 70. 176 bn ys, Ayn eser, c. V, s. 70. Kaynaklarda el-Grnin lm hakknda baka rivayetler de vardr. lm sebebi her halde kalp sektesi olmaldr. 177 bn ys, Bedyiz-Zuhr, c. V, s. 102. 178 bn ys, Bedyiz-Zuhr, c. V, s. 102 vd. 179 bn ys, Bedyiz-Zuhr, c. V, s. 126. 180 bn ys, Bedyiz-Zuhr, c. V, s. 121. 181 bn ys, Bedyiz-Zuhr, c. V, s. 120-122. 182 bn ys, Bedyiz-Zuhr, c. V, s. 122. 183 bn ys, Bedyiz-Zuhr, c. V, s. 123-126. 184 bn ys, Bedyiz-Zuhr, c. V, s. 127-128. 185 bn ys, Bedyiz-Zuhr, c. V, s. 139. 186 Osmanllarn Msr fethini gzleriyle gren mverrih bn ys Bedyiz-Zuhr f Vakayiid-Duhr adyla kaleme ald mehur tarihinde, son Memlk Sultan Tumanbayn mcerasn btn teferrut ile anlatlmaktadr.

216

Yakn Dou Trk-slam Tarihinin Akn Deitiren Bir Meydan Sava: Ayn Calud / Yrd. Do. Dr. Sleyman zbek [s.127-133]
Afyon Kocatepe niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye On nc yzyln ilk yars Trk slam aleminin en kark olduu bir devreyi ihtiva eder. Bu zaman dilimi ierisinde gelien olaylar, daha sonralar Orta Dounun siyasi haritasnda yeni ekillenmelere sebep olacaktr. Bu zaman dilimi ierisinde 1260 ylnda Moollar ile Memlukler arasnda cereyan eden Ayn Calut Sava, Malazgirt veya Miryakefalon savalar gibi asker says yzbinlerle ifade edilen bir sava deildir. Kaynaklarn verdii bilgilere gre Mool kuvvetleri 15 bin, Memluk kuvvetleri ise bunun iki katdr. Ancak Ayn Calut sava cereyan tarzndan ziyade netice itibariyle Mool istila hareketinin durak noktas olmas ve yeni g dengelerinin ortaya kmasna sebep olmasnn yannda Trk ve slam tarihi asndan byk nem tamaktadr. Savan sebep ve sonularn ele almadan nce bu devir Orta ve Yakn Dounun siyasi durumuna ksaca temas etmekte fayda vardr. XII. yzyln sonlarnda, Eyyubi devletinin kurucusu Selahaddin Eyyubinin (1174-1193) lmyle halefleri arasnda taht mcadeleleri balamtr. Zaman zaman bu mcadelelerden galip kan baz Eyyubi hkmdarlar otoritelerini tesis ettikten sonra Kuzey Suriyede Anadolu Seluklu devleti ile hakimiyet mcadelelerine girimilerdir.1 Bu durum 1249 ylnda Eyyubi hkmdar el-Melik el-Salih Necmeddinin (1240-1249) lmne kadar devam etti. Onun lmn mteakip balayan karklklar son Eyyubi hkmdar el-Melik el-Muazzam Turanahn Memlukler tarafndan katledilmesi (1250) ve Eyyubi devletinin yklarak yerine Trk Memluk devletinin kurulmasyla son buldu.2 Badad Abbasi halifelii bu dnemde ilk devirlerindeki azametli yllarn kaybetmi eitli slam hkmdarlarnn saltanatlarn tebrik ve tasdik etmenin yannda, ortaya kan anlamazlklarda sulh iin eli ve rica heyetleri gndermekten baka bir fonksiyon icra edemez hale gelmitir. Nitekim bunun bir gstergesi olmak zere, Mool istilasnn Kuzey Suriyeye dayand bir srada Abbasi halifesinin Trk-slam devletleri arasndaki anlamazlklarn sona erdirilmesi ve Moollara kar ortak g oluturulmas ynndeki talepleri blgedeki Trk ve slam devletleri tarafndan fazla ciddiye alnmam ve rabet grmemitir.

217

Bu devir Orta Dounun siyasi hayatnda sz sahibi bir baka devlet olan Bizansta da durum pek farkl deildir. slam alemine kar tertip edilen Hal seferlerinin drdncsnde Latinler Bizansn bakenti Konstantinopol igal ile byk yama ve tahribata girimilerdir. 1261 ylna kadar devam eden bu igal ve karklk, Bizansta yllardr mevcut olan otorite boluu ve g kaybnn artmasna neden olmutur. Bu karklk ancak 1261 ylnda VIII. Mihael Paleologosun Bizans tahtn yeniden ele geirmesiyle son bulmu ve istikrar salanabilmitir.3 Moollar asndan durum biraz daha iyi grnmektedir. 1251 ylnda Mool idaresini ele alan Mnge (1251-1259), Cengiz Han (1167-1227) tarafndan balatlp, gedey (1227-1241) zamannda da ksmen takip edilen fetih hareketlerini devam ettirmek istiyordu. Bu maksatla bir taraftan kk kardei Kubilay (1264-1294) emrine verdii kuvvetlerle ine gnderirken, br taraftan da, dier kardei Hlagyu (lm. 1265) byk bir kuvvetle ran ve Azerbaycann fethi ile grevlendirdi.4 Hlag ksa zamanda Batnilerin merkezi olan ve daha nce Seluklular tarafndan ele geirilemeyen Alamutu da yerle bir ederek btn rann fethini tamamlad. Artk Mool istila hareketinde hedef sras Anadolu ve Suriyeye gelmiti. Mool tehlikesinin yaklat bu dnemde Anadoluda hakim unsur olan Trkiye Seluklu Devleti de, komularna nazaran daha iyi bir durumdadr. Seluklu Sultan I. Alaaddin Keykubad (1220-1237) ksa zamanda takip ettii siyasetle Trkiye Seluklu Devletine en parlak devrini yaatt. Keykubad, batya doru sratle ilerleyen Mool istilasnn lkesini de tehdit etmekte olduunu fark ederek eitli tedbirlere bavurdu. Bir taraftan Konya, Sivas ve Kayseri bata olmak zere Anadoludaki pek ok ehrin surlarn tamir ve tahkim ettiren Keykubad, dier taraftan da, Moollara kar mcadelede Harzemahlar ve Eyyubiler ile ittifak kurma yoluna gitti.5 Bu amala Celaleddin Harzemahn Azerbaycanda yerlemesine msaade etti. Bununla o, Moollar ile kendisi arasna Celaleddin Harzemah tampon devlet olarak yerletiriyordu. Ancak, ksa bir sre sonra Celaleddinin Seluklu topraklarna tecavzde bulunmas neticesinde, Moollara kar birlikte mcadele etmesi gereken iki Trk devleti kar karya geldi. Taraflar arasnda 1230 ylnda Yass emende cereyan eden savata, mttefik Seluklu ve Eyyubi kuvvetleri karsnda yenilgiye urayan Celaleddin iin bu malubiyet adeta bir son oldu.6 Alaaddin Keykubad, bir sre sonra da ittifakn temin ettii Eyyubiler ile Kuzey Suriye topraklar iin mcadeleye giriti. Uzun ve kanl mcadeleler sonucunda Eyyubileri de kendisinden uzaklatran Keykubad, Anadolu kaplarna dayanm olan Moollar karsnda yalnz kald. Keykubadn 1236 ylnda Eyyubiler zerine yapaca yeni bir sefer iin hazrlklara giritii esnada Mool Han gedeyin (1229-1241) elileri Seluklu payitaht Kayseriye geldi. Mool elileri, Keykubaddan yllk vergi vermesini ve Mool hanna tabiyetini arzetmesini istediler. st ste yapt siyasi hatalar neticesinde btn mttefiklerini kaybeden bu sebeple de, Moollara kar tek bana mcadele edemeyeceini anlayan Keykubad, elilerin btn isteklerini kabul etti.7 Bylece o, ksa bir sre iin de olsa Mool tehlikesini lkesi snrlarndan uzaklatrm oluyordu.

218

Alaaddin Keykubaddan sonra tahta geen II. Gyaseddin Keyhusrevin (1237-1246) saltanat yllar Trkiye Seluklu Devleti iin adeta bir ykm devresi oldu. Onun kt idaresinin yannda Moollar da, Baycu Noyan komutasnda byk bir ordu ile Anadoluya girerek fiilen istila teebbsnde bulundular. 1243 ylnda Kseda ve 1256 ylnda Sultan Han civarnda yaplan her iki savata da Seluklu ordusu byk bir bozguna urad. Bunu mteakip bilhassa Sultan Han Savandan sonra Anadoluyu istila eden Moollar, bata Sivas, Kayseri ve Erzincan olmak zere pek ok ehri yama ve tahrip ettiler. Bylece Anadolu, Alaaddin Keykubadn 1236da Mool tabiyetini kabul etmesiyle hukuken, 1243 ve 1256 yllarndaki yenilgilerin sonucunda da fiilen Mool hakimiyeti altna giriyordu. Mool istilas ve vaheti karsnda Anadoluda byk bir karklk ba gsterdi. Halk panik halinde ya Bizans snrna yakn ulara snyor veya Suriye ve Bizansa iltica ediyordu. rann ve Anadolunun Mool hakimiyetine girmesinden sonra Hlagnn hedefi, slam aleminin dini merkezi durumunda olan Badat Abbasi halifelii oldu. 1257 yl Kasm aynda Halife elMutasm Billaha bir eli heyeti gnderen Hlag, ondan kendisine itaat ile Badat ehrini teslim etmesini istedi. nceleri Hlagnn isteklerini ve Badatta Mool Han adna hutbe okutmay kabul eden Halife, daha sonra evresinden gelen basklarla bundan vazgeti. Gnderdii cevapta daha nceleri Badata yaplan btn saldrlarn sonusuz kaldn ifadeyle, Hlagden slam lkelerinden ekilerek geldii yere Horasana dnmesini istedi. Halifenin bu cevab karsnda byk bir fkeye kaplan Hlag, kalabalk bir ordu ile Badat kaplarna dayand.8 Ancak Hlag, Halifeye dokunacak olursa, gnein bir daha dnyay aydnlatmayacana, ve yamurun yamayacana inandrld iin Badata saldrmaya ekiniyordu.9 Daha sonralar bilhassa Hristiyanlarn bask ve telkinleri karsnda bu korkusunu zerinden atan Hlag, Badat igal ettii gibi Mool ordusunun da ehirde gerekletirdii yama ve katliama gz yumdu. Yakalanan Abbasi Halifesi el-Mutasm Billah, hazinelerinin yeri syletilinceye kadar yaplan ikenceden sonra btn ailesiyle birlikte kltan geirildi.10 slam aleminin ilim ve kltr merkezi olan Badatn sukutundan sonra Mool ordularnn nnde artk Suriye ve Msr yolu alm oluyordu. Bu tarihlerde Msr corafyasnda da nemli gelimeler oluyordu. Ksa bir sre nce Eyyubilerden idareyi ele alan Memlukler slam alemi ierisinde kendilerini kabul ettirme gayreti ierisindeydiler. Bu sebeple Memluk sultan el-Melik el-Muizz Aybeg et-Trkmani (1250-1257), Badat Abbasi halifesine bir eli gndererek ondan hakimiyetinin tannmasn bildiren bir menur talebinde bulundu.11 Fakat Mool istilasnn Badat kaplarna dayand bir srada yaplan bu talep, halifelik saraynda mspet veya menfi herhangi bir cevaba muhatap olmad. El-Melik el-Muizz Aybegin katlinden ksa sre sonra, Memluk tahtna oturan el-Melik elMuzaffer Seyfeddin Kutuz (1259-1260), yaklamakta olan Mool tehlikesinin farkndayd. Bu sebeple o, mahalli kuvvetlerle Moollara kar koymann mmkn olamayacan Suriye ve Msrda Hristiyanlarn da itirak edecei daha geni katlml ortak bir g tekil edilmesi gerektiini, dnyordu. Bunun iin Kutuz btn dikkat, gayret ve mesaisini Moollara kar koyabilecek gl 219

bir ordu tekili iin seferber etti. Memluk sultannn am olduu cihat bayrann altna ksa srede Suriye ve Msrdan katlmalar balad. Bunlar arasnda en nemli yeri, Aybeg zamannda iktidar iin tehlike arz ettikleri gerekesiyle Msrdan firara mecbur braklan el-Bahriyye Memlukleri tutmaktayd. Suriyede bulunan Bahriler, Emir Baybars el-Bundukdari idaresinde Msra dnmek ve Moollara kar mcadele etmek iin Kutuzun hizmetine girmek istediler. Mool tehlikesi karsnda eski dmanlklarn bir sre iin de olsa bir kenara braklmas gerektiini dnen Kutuz, el-Bahriyyenin bu teklifini memnuniyetle karlad. El-Bahriyye Memluklerini Kahire dnda bizzat karlayan sultan Kutuz, Bahri emirlerine eitli ktalar ve hediyeler verirken, liderleri Baybarsa da Kalyob ehrini kta olarak verdi. Ayrca, Moollar ile yaplacak savata baarl olunmas halinde de Haleb ehrinin naipliini vaat etmitir.12 Bu esnada Kuzey Suriyede sratle ilerleyen Moollar, ksa sre sonra Ermeni ve Hal kuvvetlerinin de yardmlaryla Halep ve Dmak ele geirdiler.13 Bylece Hlagnn karsnda Msr yolu tamamen alm oluyordu. Hlag, sefer iin son hazrlklarn yaparken byk Mool han Mngenin lm haberini ald. Bu haber zerine Suriyede nl Mool kumandan Ketboa kumandasnda 10 bin kiilik bir kuvvet brakan Hlag, yeni Mool hann semek zere ordusunun byk bir ksmyla Tebrize dnd.14 Dnnden nce Memluklerin de tabiyetini salamak istediinden giderayak, Kutuza bir eli heyeti gnderen Hlag, ondan kendisine tabi olmasn isteyerek, aksi takdirde Suriyede vuku bulan katliam hadiselerinin Msrda da aynen tekerrr edeceini bildiriyordu.15 Hlagnn bu tehdit dolu mektubu karsnda Memluk merasn toplayan Kutuz, onlarla durumu istiare etti. Toplantda alnan sava kararndan sonra Mool elilerinin vcutlar ortadan ikiye blnerek balar da Kahire sokaklarnda asld.16 Bylece Hlagnn tehdit dolu tabiyet talebine ayn sertlikte cevap verilince iki devlet arasndaki sava kanlmaz hale geldi. Karlkl ilikilerin bu derece gerginlemesi zerine son hazrlklarn tamamlayan Memluk sultan, ordusu iin gerekli mali destei Msr halkna koyduu ar vergilerle karlad.17 Daha sonra Kutuz, Memluk merasyla yapt son bir istiareden sonra emir Baybars el-Bundukdariyi nc birliinin kumandasna tayin ederek, Moollar hakknda bilgi toplamas iin ileri gnderdi.18 Memluk sultan Kutuzun Moollarla yapaca savatan nce dikkatli ve tedbirli bir politika takip ettii grlmektedir. Daha nce Irak ve Suriyede Mslmanlara kar oluturulan Mool-Ermeni-Hal ittifakn gz nnde bulunduran Kutuz, byle kritik bir zamanda Suriyedeki Hal kontluklar ile yeni bir atmaya girerek ikinci bir cephe amaktan kand. Bu sebeple Hal kontluklarnn dmanln kazanmamak iin azami gayret gstererek Hal kontluklarna, ortak dmanlar olarak niteledii Moollara kar ittifak halinde savamay teklif etti. Bu teklif Suriyedeki Hristiyanlar arasnda tartmaya sebep oldu. Hal kontlarnn bir ksm Mslmanlardan kurtulmak iin Moollarla birlikte hareket etmek lazm geldiini iddia ederken, ounluk ise Moollarn daha tehlikeli olduunu ve Mslmanlardan sonra srann kendilerine de geleceini sylyorlard. Ancak Mslmanlarla yaplacak bir ittifakn baarszlkla sonulanmas durumunda Moollarn tepkisini dnmek bile 220

istemiyorlard. Hal kontlar uzun tartmalardan sonra nihayet bir karara varmlar ve bunu Memluk sultan Kutuza bildirmilerdi. Buna gre Hal kontlar, Mslmanlarn yannda savaa girmeyecekler ancak Memluk ordusunun da Suriyeye giderken Hal kontluklarnn arazisinden gemelerine izin vereceklerdi. Bu gr dorultusunda taraflar arasnda 10 yl srecek bir bar anlamas imzaland.19 Bylece Hal kontluklarnn verdikleri sze bal kalacaklarndan emin olan Kutuz, ksa bir sre sonra bizzat kumanda ettii asl Memluk ordusu ile kendisi de Kahireden ayrld Kahireden byk bir istekle hareket eden ordu, es-Salihiyye mevkiine geldii zaman bir duraklama geirdi. Bunun sebebi ise Suriyedeki Mool istilasnn nnden kaarak Memluk ordusu ile mlaki olan insanlar tarafndan Moollarn gerekletirdikleri katliam ve vahet hakknda anlattklar hikayelerin, baz Memluk meras arasnda tereddt ve korku emareleri ortaya karm olmasyd, bu hikayeleri dinleyen baz emirler, Moollar ile yaplacak bu savata hezimete uramalar halinde Badat ve dier ehirlerin bana gelenlerin Kahirenin de bana gelebileceini ve bu sebeple kar koymann manasz olduunu, teslim olmalar gerektiini sylyorlard. Bu nazik durum karsnda fkelenen Kutuz, emirleri toplayarak onlara hitaben sizler bunca zamandr Beytl-malin ekmeini yiyor, cihad zamannda ise savatan kayorsunuz. Ben cihada gidiyorum. steyen benimle gelsin, istemeyen evine dnsn20 diyerek tahrik ve tevik edici bir konuma yapt. Bu tesirli hitabetten sonra Memluk meras arasndaki tereddtler ortadan kalkt ve ordu yek vcut olarak Moollar zerine tekrar yrye geti. Moollar hakknda bilgi toplamak iin ileri harekatna devam eden emir Baybars idaresindeki Memluk nc birlii, Mool igali altnda bulunan Gazzeye yneldi. Durumdan haberdar olan Mool kumandanlarndan Baydara, derhal Baalbek mevkiinde bulunan Ketboa Noyana haber gndererek yannda az sayda asker olduunu ve derhal kendisine yardmc kuvvet gndermesini istedi. Ancak Ketboa ona herhangi bir yardm gndermedii gibi yerinde kalmasn ve mevziini korumak iin de savamasn emretti. Ne var ki, Baydara emrindeki az sayda Mool kuvvetleriyle emir Baybars karsnda tutunamayarak yenilgiye urad.21 nc birliinin Moollar yenerek Gazzeyi ele geirdii haberi Memluk ordusuna ulatnda byk bir sevin yaanmasna ve morallerin ykselmesine sebep oldu. Bu arada Memluk sultan Kutuz da Hal kontluklar ile yaptklar bara binaen ordusuyla Frank arazisinden rahatlkla geerek, Ayn Calut mevkiine geldi. Buras yaygn bir inana gre Hz. Davutun, byk dman olan Calutu ldrd mevkii idi. Kutuz, burada savan sonucunu etkileyecek askeri bir taktik uygulad. Memluk ordusunun az sayda olduu izlenimini vermek iin askerlerinin byk bir ksmn yaknda bulunan ormana saklayan Kutuz, Moollarn karsna sadece emir Baybarsn idaresindeki nc birliklerini kard. 3 Eyll 1260 tarihinde sabahn ilk klaryla birlikte Moollar saldrya getiler. Bu saldr karsnda bir sre direnen Baybars, daha sonra kararlatrld ekilde sahte bir firar hareketiyle asl Memluk ordusunun bulunduu yere doru geri ekilmeye balad. Trk ve Mool kavimlerinin klasik sava taktii olan bu uygulamay her zaman baar ile tatbik eden 221

Moollar belki de ilk defa bir yanlgya dtler. Memluk kuvvetlerinin bozgun halinde katn sanan Mool kumandan Ketboa, askerlerine, kaan Memluk ordusunu takip ederek imha emri verdi. Fakat bir sre sonra Memluk ordusu tarafndan tamamen kuatlan Ketboa, tuzaa dtn anlamakta gecikmedi. Buna ramen Moollar sava brakmayarak btn gayretleriyle arpmaya devam ediyorlard. Nitekim bu mcadele esnasnda Memluk ordusunun sa kanad bozulduu gibi askerler arasnda da ylgnlk belirtileri ortaya kmaya balad. Bu tehlikeli durumu gren Memluk sultan Kutuz, banda bulunan miferini yere att. Daha sonra da slam iin, slam iin diye bararak askerlerini tevik etmek ve bozgunu nlemek amacyla bizzat kendisi de savaa itirak etti. Hkmdarlarnn sava alannda ecaatla dvtn gren Memluk ordusu ksa zamanda toparlanarak Mool kuvvetlerini geri pskrtt. Bir sre sonra bozgun emareleri gsteren Mool askerleri sava alann terk ederek kamaya baladlar. Kaanlar biraz ileride Biyzan mevkiinde yeniden toparlanarak bir savunma hatt oluturdular. Burada Ayn Caluttan daha iddetli bir sava daha meydana geldiyse de, bu son gayretleri de Moollarn bozguna uramalarn engelleyemedi. Kaanlar emir Baybars el-Bundukdari tarafndan Humusa kadar takip edilerek yakalananlar kltan geirildi. Sava meydannda maktul den Mool kumandan Ketboann kesik ba, bir mzran ucunda tehir iin Kahireye gnderildi. Savatan sonra Memluk sultan Kutuz, kazanm olduu bu zaferin bykl karsnda atndan inerek kr secdesine kapand.22 Moollara kar kazanlan bu zafer, btn slam aleminde sevinle karland. Moollar ile ibirliinde bulunan baz Eyyubi melikleri, savatan sonra Memluk sultannn huzuruna gelerek af dilediler. Kutuz, Ayn Calutta Moollarn safnda Mslmanlara kar savaan Banyas ve Subeyde emiri el-Melik el-Said Hasan dnda btn Eyyubi meliklerini affetti. El-Melik el-Saidin ise boynu vuruldu.23 Hlagnn yeni Mool hann semek iin rana dnerken ordusunun byk bir ksmn da beraberinde gtrmesi ve Ketboa idaresinde yaklak olarak 10 bin kiilik az sayda bir kuvvet brakmas Mool yenilgisinin ana sebeplerinden birisini tekil eder. Ketboa, sava ncesi Suriyedeki tabi devlet kuvvetleriyle birlikte ancak 15 bine yakn bir kuvvet oluturabilmiti. Memluk ordusunun asker says hakknda kaynaklarda ak bilgi yoktur. Bununla birlikte Memluk Sultan Kutuz, Msr askerinin yannda Suriyeden gelen kuvvetler ile, Arap ve Sudanllardan mteekkil olmak zere tahminen 30 bin kiilik bir kuvvet toplamt. Bu saysal stnlk, savatan nce Memluk ordusundaki moral bozukluunu byk lde berteraf etmitir. Memluk Sultan Kutuzun askerlerinin banda savaa itiraki ise muhakkak askerler zerinde mspet bir rol oynad gibi, Kutuzun, savan en kritik zamanlarda yapt mdahaleler de Memluk ordusunun bozgununa mani olmutur.24 Suriyedeki Hal kontluklarnn sava esnasnda takip ettikleri tarafszlk siyaseti de sonucu etkileyen bir baka faktrdr. Daha nce Moollarn Suriyede gerekletirdikleri istila hareketlerinde Kilikya Ermenileri ile birlikte onlara yardmc olan Hallarn, sava ncesi yaplan anlamaya bal kalarak savaa itirak etmemeleri de Memluklerin iini byk lde kolaylatrmtr.25

222

Burada unutulmamas gereken bir baka nokta da, Bahriyye Memluklerinin gstermi olduklar ecaat ve cesarettir. Ayn Caluta kadar karlarna kan btn mukavemet glerini rahatlkla ezip geen Moollar, ilk defa Ayn Calutta disiplinli ve eitimli bir ordu ile karlamlardr. Nitekim, karlatklar bu yeni gcn eitim, disiplin, taktik ve cesaretleri karsnda aknla den Moollar, daha sonralar Memluklere kar yaptklar saysz askeri harekatlarda da -Moollarn yenilgisiyle sonulanan ve nemli, sonular douran bu savalardan bir bakas da 1277 ylnda cereyan eden Elbistan savadr- baarsz olmulardr. .

Ayn Calut, byk bir meydan sava olmamasna ramen sonular itibariyle Trk ve slam tarihi asndan byk nem tamaktadr. Her eyden nce, Mool istila hareketinin durak noktas olmas Ayn Calut Savann nemini tek bana ortaya koymaktadr. Ayn Calutta Moollarn galip gelmesi, Anadolu ve Suriye gibi Msrn da tamamiyle Mool tahakkm altna girmesiyle sonulanacakt. Bununla birlikte, Suriyedeki istila hareketlerinde Moollara yardmc olan ve bu istilalarda en az Moollar kadar vahet gsteren Hal ve Ermenilerin26 de Moollarn galip gelmesi ihtimalinde Mslmanlara kar bu hareketlerini artracaklar muhakkak idi. Ayn Caluta kadar yenilgi yz grmeyen ve ele geirdikleri her beldeyi kan ve atee boan Mool ordusunun bu baarlar, gerek Moollar arasnda gerekse btn dnyada onlarn yenilmez olduklar inancn dourmutu. Ayn Calut yenilgisi bu inanc kkten ykt gibi, daha sonralar da Anadolu bata olmak zere Mool tahakkm altndaki yerlerde Memluklerin idare ve himayesinde isyan ve mcadelelerin balamasna vesile olmutur. Ayn Calutun en nemli neticelerinden birisi de, Nureddin Zengi ve Selahaddin Eyyubinin byk zorluklarla salad ve Eyyubi hkmdar el-Melik el-Salih Necmeddinin lmnden sonra paralanan Msr ve Suriye birliinin yeniden salanmas olmutur. El-Melik es-Salihin lmnden sonra, Eyyubi Devletinin mirasna sahip olmak isteyen bu hanedana mensup melikler ile Memlukler arasnda bir mcadele balamt. Bu mcadelelerin devam ettii bir srada ortaya kan Mool istilasna kar Suriyedeki Eyyubi hanedan mensuplar hibir ey yapamadklar gibi, onlardan bazlarnn da Moollar safnda mslmanlara kar savamalar, bu hanedandan hibir kimsenin Eyyubi mirasna layk olmadn ortaya koymutur.27 Zaferi mteakip Suriye ve Msrdaki muhalif Eyyubi hanedanna mensup melikler sratli bir ekilde Msr Trk Memluk Devletinin hakimiyetini kabul ederek lkenin tek idare altnda birlemesini salamlardr.28 Eyyubilerden idareyi ele geiren Memluklerin asllarnn kle olmas, otorite tesis etmelerinde hayli zorluklara sebebiyet vermekteydi. Bu problem daha Memluk Devletinin kuruluunda kendisini gstermiti. Son Eyyubi hkmdar el-Melik el-Muazzam Turanahn Bahriyye Memlukleri tarafndan ldrlmesinden29 sonra kimin sultan olaca konusu tartma yaratmt. Klelikten gelmeleri sebebiyle otorite salamann g olacan dnerek Memluk emirlerinden hibirisi sultan olmak istemiyordu. Uzun mnakaalardan sonra Eyyubi hkmdarlarndan el-Melik es-Salihin dul ei ecer 223

ed-Drrn tahta geirilmesine karar verildi. ecer ed-Drr, devlet idaresinde tecrbeli, gl ve dirayetli bir kadn olmasna ramen, slam devlet anlayna gre kadnlarn hkmdarlk yapmalarnn caiz olmamas, eitli tartmalara sebebiyet verdi. Btn itirazlara ramen Bahri Memlukleri ecer ed-Drr sultan ilan etmilerdi. Ancak bu durum fazla uzun srmedi ve kadn hkmdara kar muhalefet gittike artt. Son olarak da konu ile ilgili olarak Badat Abbasi Halifeliinden gnderilen alayl bir mektup Msra ulat. Halife gnderdii mektupta, ayet Msrda sultan olacak erkek kalmadysa Badattan size bir erkek gndereyim szleriyle ecer ed-Drrn saltanatn tasvip etmediini ifade ediyordu.30 Bu durum karsnda ecer ed-Drr ile evlendirilen Memluk emirlerinden Aybeg et-Trkmani, sultan ilan edilerek bu mesele zme kavuturulmaya alld. Ancak, Memluklerin kle asll olmalar umumi efkarda hala kabul grm deildi. Mool hkmdarlar Memluk sultanlarna gnderdikleri mektuplarda onlar kle asll olmalar sebebiyle daima tahkir ve tezyif etmeye devam etmilerdi. Bunlardan birisi de lhanl hkmdar Abakadr. 1268 ylnda Memluk Sultan Baybarsa gnderdii mektupta Moollarn hakanlar soyundan geldiini ve bu sebeple Tanrnn cihan hakimiyetini kendilerine verdiini, Memluk Sultan Baybarsn ise Sivasta satlm bir kle olduunu ifadeyle tahkir ediyordu.31 Ayn Calut zaferi umumi efkarda mevcut olan bu hakim dnceyi ortadan kaldrm ve Memluklerin asllarnn kle olduunu unutturduu gibi, Moollara ve Hristiyan alemine kar Mslman dnyasnn hamiliini de kazandrarak onlara slam devletleri arasnda stn bir mevki kazandrmtr. Bu sebeple Ayn Calut zaferi bir bakma Memluk devletinin doum tarihi olmutur. Moollarn 1258 ylnda Badat igal ederek, halifeyi btn ailesiyle birlikte kltan geirmesi sonucunda, slam aleminde nemli bir yer tutan hilafet messesesi ortadan kalkm durumdayd. Moollarn Badatta gerekletirdikleri bu katliamdan kurtulan Abbasi hanedan mensuplarndan bazlar ki bunlarn neseplerinin doruluu Memluk Sultan Baybars tarafndan titizlikle incelettirilmi ve sabit olduu kesinletikten sonra Msrda hsn kabul grmlerdir. Ayn Calut zaferi sonrasnda kendileri iin emin grdkleri Msra gelerek Memluk Devletinin himayesine girdiler. Memluk sultanlar gerek slam devletleri zerinde bir nfuz tesis etmek istemeleri ve gerekse halis bir niyetle bu messesenin devamn lzumlu grmeleri sebebiyle Moollar tarafndan ortadan kaldrlan Abbasi hilafetini Msrda yeniden ihya ettiler.32 Daha nceleri slam aleminin ilim ve kltr merkezi durumunda olan Badat, Mool igalinde tamamen harap olmu, ehir batan baa yaklp ykld gibi, kltr ve medeniyet eserleri de yok edilmiti.33 Ayn Calut savandan sonra Memluklerin slam aleminin hamiliini stlenmelerinin yannda, devletin bakenti Kahirede, yeni bir ilim ve kltr merkezi konumuna geldi. Mool istilas nnden kaarak Kahireye yerleen slam alimleri, Memluk sultanlarnn himaye ve desteinde vcuda getirdikleri eserlerle ksa srede Badat glgede braktlar.34

224

Ayn Calutun ortaya kard bir baka netice de, Altnordu Memluk ittifaknn gereklemesidir. Ayn Caluttan hemen sonra Memluk tahtna geen el-Melik ez-Zahir Baybars, Moollar ile mcadelenin Ayn Calutta sona ermediini, bilakis daha yeni baladn gz nnde bulundurarak, kendisine yardmc olacak kuvvetli bir mttefik arayna girdi. Bu srada Azerbaycan arazisinin paylalmas sebebiyle Altnordu han Berke (1257-1266) ile Hlag arasnda ortaya kan anlamazlk, iki Mool ailesi arasnda savaa neden oldu. Gerekte, Berkenin bu tarihten ok nceleri slam dinini kabul ettii haberleri slam alemine dolaysyla Memluk sultanlna ulamt. Altnordu ile lhanllar arasndaki bu anlamazl iyi deerlendiren Baybars, Altnordu han Berkeye bir eli heyeti gnderdi. Baybars gnderdii mektupta; Berkeyi slamn artlarndan olan cihada davet ediyor ve putperest olarak niteledii Hlagya kar onu ittifaka aryordu. Berke de artk dman olan Hlagye kar tpk Memluk sultan gibi gl bir mttefike ihtiya duyuyordu. Bu sebeple Baybarsn bu teklifini memnuniyetle kabul ederek kar bir eli heyeti gnderdi. Bylece iki devlet adam Hlag idaresindeki ran Moollarna kar birletiler.35 Ancak taraflar arasndaki bu ittifak sadece karlkl eli teatilerinden ibaret kalm ve hibir zaman ortak askeri harekata dntrlememitir. Bununla birlikte Altnordu devletinin, ran Moollarn kuzeyde bir sre iin de olsa oyalamas, Memluk devletinin rahat bir nefes almasna ve kendisini toparlamasna sebep olmutur. Msrl tarihi Fuad Abd el-Muti, Moollarn 1260 Ayn Calut savandan sonra Memluk Devleti ile giritikleri askeri mcadelelerde de baarsz olduklarn ve bunun, Moollarn slam alemi ile yakn temasa gemelerine ve Mool ilim adamlarnn ve umumi efkarnn slam dinini incelemeye balamalarna vesile olduunu, bunun sonucunda da slam dininin Moollar arasnda yaylmaya baladn ileri srmektedir.36 Mool istilas nnden kaarak nce Anadoluya gelen, fakat bir sre sonra Anadolunun da Mool istilasna maruz kalmas sebebiyle Bizansa yakn ulara (bat Anadolu) ve Suriyeye snan Trkmenler, Ayn Calut savandan sonra Memluk Devletinin himayesine girmek iin harekete gemilerdir. Memluk tarihisi bn eddad, Baybars zamannda Kuzey Suriyeye 40 bin hanelik bir Trkmen gnn vuku bulduunu ve Memluk sultannn bu muhacirleri Antakya ile Gazze arasndaki topraklarda iskan ettiini kaydeder.37 Baybars Memluk devletine snan bu Trkmenleri, Kuzey Suriyede yerletirerek Memluk Devleti ile Moollar arasnda bir tampon blge oluturmutur. Her ne kadar Memluk Devletini korumaya ynelik olarak tasarlanm olsa da bu iskan siyasetiyle blgeye yerletirilen Trkmen kitleleri, asrlar nce Seluklularca balatlan Kuzey Suriyenin Trklemesi hareketine de byk katkda bulunmulardr. 1 Trkiye Seluklular ile Eyyubilerin Kuzey Suriyedeki mcadeleleri iin bkz.Osman Turan,

Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1984; Sleyman zbek, Trkiye Seluklular Eyyubi likileri (1175-1250), A. . Sosyal Bilimler Enstits 1995, baslmam Doktora Tezi. 225

Msr Trk Memluk devleti ile ilgili olarak bkz.K.Yaar Kopraman, Memlukler, Doutan

Gnmze Byk slam Tarihi, VI-VII, stanbul 1987; .Yiit, slam Tarihi Siyasi-Dini-Kltrel-Sosyal Memlukler (648-923/1250-1517), VII, stanbul 1991. 3 4 5 6 7 8 9 G.Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi (trc.F.Iltan), Ankara 1981, s.390-410. B.Spuler, ran Moollar (trc. C. Kprl), Ankara 1987, s.59. O.Turan, a.g.e., s.331-332. Aydn Taneri, Celald-Din Harizmah ve Zaman, Ankara 1977, s.71-73. O.Turan, a.g.e., s.379-386. Spuler, a.g.e., s.62. Ebul-Ferec, Abul-Farac Tarihi (trc. . R. Dorul), C.II, Ankara 1950, s.570; G.Wiet,

LEgypt Arabe, C.IV, Paris 1937, s.437; Hulagunun bu korkusunu, Abbasi Halifeliinin kyamete kadar devam edecei ve ancak kyametin kopmas ile son bulacana dair yllardr yaplan Abbasi propogandasna balamak daha doru olur. 10 Ebul-Ferec, a.g.e., s.568-570; el-Makrizi, Ahmed b.Ali, Kitab es-Sluk li Marife Dvel el-

Mluk, Nr.M.Mustafa Ziyade, C.I, Kahire 1934, s.409; el-Ayni, Bedreddin, Ikd el-Cuman fi Tarih Msr ehl ez-Zeman (Asr Selatin el-Memalik, Havadis ve et-Teracim), Nr. M. Muhammed Emin, C.I, Kahire 1987, s.172-175; bn Tanrverdi, Ebu el-Mehasin, el-Ncum ez-Zahire fi Muluk Msr ve el-Kahire, C.IX, Kahire 1942, s.49-51. 11 12 A.Khowaitir, Baibars The First, His Endeavours and Achievements, London 1978, s.34. Yununi, Zeyl Mirat ez-Zeman, C.I, Haydarabat 1955, s.365; el-Makrizi, a.g.e., s.426.

Memluk Sultan Kutuz, bu vaatleri yerine getirmedii iin Ayn Calut savandan hemen sonra Baybars ve arkadalar tarafndan ldrlecektir. 13 14 15 16 17 18 El-Ayni, a.g.e., s.238-242. El-Ayni, a.g.e., s.236; Spuler, a.g.e., s.67. el-Makrizi, a.g.e., s.428-429; el-Ayni, a.g.e., s.237. el-Makrizi, a.g.e., s.429; el-Ayni, a.g.e., s.237. el-Makrizi, a.g.e., s.437. El-Makrizi, a.g.e., s.430; bn Tanrverdi, a.g.e., s.101. 226

19

el-Makrizi, a.g.e., s.430; S.Runciman, Hal Seferleri Tarihi (trc.F.Iltan), C.III, Ankara

1988, s.265; R.Marshall, Doudan Ykselen G Moollar (trc. F.Doruker), stanbul 1996, s.110. 20 21 22 El-Makrizi, a.g.e., s.429. S.Abdulfettah Aur, Asr el-Memluki fi Msr ve e-am, Kahire 1976, s.33. Ebul-Ferec, a.g.e., s.576; el-Makrizi, a.g.e., 430-431; bn Tanrverdi, a.g.e., s.79; el-Ayni,

a.g.e., s.243-245; Supuler, a.g.e., s.67-68; Runciman, a.g.e., s.266; Aur, a.g.e., s.34; S.Baz el-Arini, el-Mool, Kahire 1967, s.260; A.Mahmud Abd el-Daim, el-Hyel fi Hizb Devlet el-Memalik, Kahire 1983, s.32-33. 23 24 25 26 27 28 29 El-Makrizi, a.g.e., s.430. Aur, a.g.e., s.35. Aur, a.g.e., s.36. El-Makrizi, a.g.e., s.423. Aur, a.g.e., s.36. Kopraman, a.g.e., s.455. bn Abdizzahir, Muhyiddin, el-Ravd ez-Zahir fi Siret el-Melik ez-Zahir (nr. S. F. Sadeque)

Dacca 1956, s.244; el-Makrizi, a.g.e. s, 359-360. 30 31 32 bn Abdizzahir, a.g.e., s.245; El-Makrizi, a.g.e., s.361-368; Khowaitir, a.g.e., s.10;. el Makrizi, a.g.e., s.553; Spuler, a.g.e., s.67; Wiet, a.g.e., s.409. bn Abdizzahir, a.g.e., 275; El-Makrizi, a.g.e., s.449-450; Yununi, a.g.e., s.485; Memluk

sultan Kutuz da tpk selefi Aybeg gibi Abbasi halifeliinden menur alarak durumunu kuvvetlendirmek istiyordu.O bu amala Badat katliamndan kaarak kurtulan Abbasi hanedan mensuplarn Msra getirterek himaye altna almak istiyordu.Ancak Ayn Calut sava bunu uygulama alanna koymasna izin vermemitir. Bu dnce ancak 1261 ylnda Baybars tarafndan gerekletirilebilmitir. 33 34 35 bn Tanrverdi, a.g.e., s.51. El-Baz el-Arini, a.g.e., s.263. El-Makrizi, a.g.e., s.465; A.Y. Yakubovskiy, Altnordu ve k (trc. H.Eren)

Ankara.1992, s.42-43. 227

36 37

Fuad Abd el-Muti, el-Mool fi et-Tarih, Kahire 1960, s.209. bn eddad, Baypars Tarihi (trc. .Yaltkaya), stanbul 1941, s.171.

Orta Dou'da Hkimiyet Mcadelesi (1382-1447) Memlk-Timurlu Mnasebetleri / Yrd. Do. Dr. Cneyt Kanat [s.134-143]
Ege niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Ondrdnc yzyln son eyrei ile XV. yzyln balarnda, Orta Dou, Anadolu, Mvernnehir ve randa byk devlet vard. Bunlardan birincisi ve Orta Douda olan Memlk Devleti, ikincisi; Mvernnehir ve ran blgesinde kurulmu olan Timurlu Devleti, ncs ise; Anadoludaki Osmanl Devleti idi. XIV. yzyln ikinci yarsnda devletini kuran ve gl bir hale getiren Timurun enerjik ve hudut tanmaz fetih hareketlerine girimesi ile, Orta Dou blgesi ve Anadolu, yukarda bahsedilen byk gcn mcadele sahas olmutur. O yllarda slm dnyasnn kalbinin att yer olarak da adlandrabileceimiz blgeye ve bu blgedeki devletlere hakim olmak, zellikle Memlk Devleti ile Timurlu Devletinin balca amac idi. Bunun sonucunda ise bu iki devletin kar karya gelerek birbirleriyle mcadele etmesi ve bu esnada Balkanlardaki fetihlerine devam eden Osmanl Devletinin de balangta eyleme dnmeksizin taraf olarak Memlk Devletinin yannda yer almas ve daha sonra ise bizzat mcadeleye katlmas kanlmaz oldu. 1250 ylnda Eyyblerin hkim olduu corafyada yani Msr ve Suriyede kurulan ve ksa srede gl bir devlet haline gelen Memlk Devleti, 1382 ylna kadar bir istisna dnda hep Trk olan ve Bahr Memlkler denilen sultanlar tarafndan idare edilmitir. Ancak yukarda bahsedilen tarihten itibaren ise ounlukla, Burc Memlkler diye de isimlendirilen erkez Memlklerine mensup sultanlar baa gemeye balamtr. te Memlk Devletinde bu dnemin balamasn salayan ve ilk hkmdar olan da Berkuktur. Berkukun saltanat makamn ele geirmesinden bir sre nce, yaklak 1360 yllarnda ortaya kan Timur, gsterdii faaliyetler sonucunda on yl ierisinde btn Mvernnehiri hakimiyeti altna almt. Daha sonra ise nce dzenledii drt sefer neticesinde Harezmi ele geirmi, ardndan 27 Nisan 1391 tarihinde Kunduzcada Toktam ile karlam ve sava Timurun zaferi ile sona ermi olmasna ramen Toktam ele geirilememi idi.1 Timurun, Toktam meselesini halletmeden nce, Orta Douda ve ksmen Dou Anadoluda gzkmeye balamas buralarda bulunan beglerin ve hakimlerin Memlk Devleti sultan Berkuka mektuplar yazarak, hem ona bu durum ile ilgili bilgi vermelerine hem de ondan yardm istemelerine sebebiyet vermitir.2 228

Timur ile Memlk sultan Berkuk arasndaki ilk resmi mnasebet, Timurun 1385 ylnda Berkuka zel bir eli vastasyla mektup gndermesi sonucunda balamtr. Berkuk da bu mektuba uygun bir cevap vermiti.3 Timurun bundan sonraki hareketi ise, 1386 ylnda Ahmed Celyirin elinden Tebrizi almak olmutu.4 Ancak az nce de bahsettiimiz gibi Timurun Yakn Douda gzkt srada, Memlk Devletine komu olan devletlerin Berkuk ile iyi ilikiler kurmu olmas Timurun bu blge ile ilgili isteklerini imdilik ertelemesine yol at. Bunun ardndan da Kara Koyunlu Trkmenlerinin reisi olan Kara Mehmed, Tebrizi byk bir hzla ele geirdi. Daha sonra da Kahireye gnderdii eli vastasyla Berkuk adna para bastrp, yine onun adna hutbe okuttuunu sultana bildirdi. Ayrca Sultan Berkuka, Tebrizde onun adna Nib olmak istediini syleyerek iznini istedi. Berkuk onun bu isteini kabul etti.5 Timur 1393 ylnda aniden geri dnerek Ahmed Celyirin hakim olduu Badata hcum etti ve ehri kolaylkla ele geirdi. nk Celyir sultan Timur gelmeden ehri terk ederek kap gitmiti.6 Timur Badatta iki ay kaldktan sonra Celyir sarayn ssleyen sanatlar ile ilim adamlarn ve ayrca sonradan kle olarak satlacak bir miktar sava esirini beraberine alarak 31 Ekim 1393 tarihinde Badat terketti.7 Badattan kaan Ahmed Celyir ise Batya doru ilerleyerek nce Halepe oradan da Sultan Berkukun iznini aldktan sonra Kahireye geldi ve burada ok iyi karland.8 Berkukun, Ahmed Celyir rneinde olduu gibi Timurdan zarar gren hkimlere kucak aarak onlara sahip kmas, onun blgedeki en byk g olarak komu devletikleri Timura kar koruduunun bir delilidir. Doudan gelen bu ftihin yapt son fetihler ile Memlk Devletine snrlarda komu olmas ve Berkuk ile tam anlamyla kar karya gelmesi, durumun ciddiyetini tamamyla fark etmi olan Memlk sultann gerek anlamda harekete gemeye sevk etmiti. Bundan sonraki adm ise, Kad Burhaneddin Ahmedin giriimiyle ortaya kt ve zellikle Yldrm Bayezid ile Toktamn elilerinin Kahireye gelmesi ile Timura kar drtl blgesel savunma ittifak kurulmu oldu.9 Bu esnada henz Badatta bulunan Timur, Memlk sultan Berkuka bir elilik heyeti gnderdi. Bu heyetin beraberinde ise eitli hediyeler ile birlikte bir de mektup vard. Tehditlerle dolu olan bu mektup Berkukun hite houna gitmedi ve o sradaki devletler aras hukuka aykr olmasna ramen Timurun elilerini ldrterek ona aka meydan okudu.10 Bunun ardndan da gnderdii mektupta onun tehditlerinden korkmadn kendisiyle savamak arzusunda olduunu sert bir dille ortaya koydu.11 Kendisine kar oluturulmak istenen ittifak giriiminden de haberdar olan Timur, zellikle ordusunda ortaya kan iae sknts sebebiyle harekete geerek Badattan ayrlp Aladaa geldi.12 Bu srada da bo durmayan Timur, bir taraftan Halep ve Kahiredeki casuslar vastasyla Memlk 229

Devletindeki gelimeleri izlerken dier taraftan Dou Anadoluya nc kuvvetlerini gndererek buralarda faaliyetlerde bulunuyordu. Ancak 1393 ylnda Timurun Halep ve Kahiredeki baz casuslar ele getii gibi, nc kuvvetleri de Berkukun Halep ve Malatya naiblerinin ordular tarafndan malup edildi.13 Bu son gelimeler zerine Timurun Suriye zerine yryeceini dnen Berkuk, byk bir orduyla Suriyeye hareket etmek zereyken Timurun ikinci mektubu Kahireye ulat. Yine tehditler ve eitli sulamalar ile dolu olan mektupta ayrca, Ahmed Celyirin teslim edilmesi de isteniyordu14 Berkuk, Timurun mektubuna onunkinden aa kalmayacak bir mektupla cevap verdi ve hazrlklarn bitirerek 1394 ylnda Suriyeye gitmek zere harekete geti. Timur ise bu srada Erzuruma kadar gelmi olmasna ramen, birdenbire geriye dnerek Toktam zerine yrd, nk o u andaki artlarn Anadoluya ya da Berkuk zerine yrmesi iin uygun olmadn ve eer byle bir ey yaparsa ittifak yelerinin bir araya gelerek karsna kacan tahmin etmiti. Buna ramen Berkuk Suriyeye geldi ve Timurun karsna gl bir orduyla kabileceini gsterdi. Timur ise ilk nce 1395 ylnda Terek rma kysnda karlat Toktam yendi, daha sonra da 1398-1399 yllar arasnda Hindistan seferini gerekletirdi. Berkuk Suriyede bulunduu srede kendisine ittifak yelerinden yardm teklifleri gelmiti, ancak o bu tekliflere imdilik sadece teekkr etti. Daha sonra ise kendi askerleri ile takviye ettii Ahmed Celyiri Badata gndererek onun ehri geri almasn salad. Ahmed Celyir artk Badatta Berkukun nibi olarak grev yapacakt. Berkuk bunlarn ardndan 1394 ylnn Aralk aynda Kahireye dnd. Bir sre sonra Timur Hind seferine kmadan nce 1396 ylnda Berkuka bir eli ile mektup gnderdi ve Msrda esir olarak bulunan yakn Atlamn iadesini istedi.15 Ancak Berkuk verdii cevapta, Timurun yannda bulunan kendi esirleri serbest braklrsa ancak o zaman bunun mmkn olabileceini sylyordu. Berkuk artk zellikle Badatn geri alnmasnda oynad rol ve Suriyeye savamak zere gelmi olmasna ramen, Timurun karsna kmamasndan dolay kazand prestij ile blgedeki en gl devlet olarak kabul edilmeye balanm ve nfuzu da iyice artmt. Ancak Timurun, Orta Doudan ve Anadoludan ok uzaklarda, Hindistanda bulunduu srada ortaya km olan bu son durum, ok uzun mrl olmad. nk ilk nce 1398 yaznda Kad Burhaneddin Ahmed, Akkoyunlu Kara Ylk Osman tarafndan ldrlm,16 ardndan ise 1399 ylnn Haziran ay ortalarnda Sultan Berkuk vefat etmiti.17 Bunun zerine de Orta Dou ile Anadoluda siyasi dengeler alt st olurken, artk artlar zellikle bu blgede Memlk Sultan ile hakimiyet mcadelesine girmi, ancak o srada sabretmesi gerektiini grm olan Timurun lehine dnm idi. Anadoluda bu hadiseler cereyan ettikten sonra, Memlk Devletinin banda bulunan ve o ana kadar takip ettii aklc siyaseti sonucunda Timuru blgeden uzak tutmay baarm olan sultan Berkukun vefat zerine yerine kk yataki olu Ferec geti.18 230

lk nce Kad Burhaneddinin, yaklak bir yl sonra ise Memlk sultan Berkukun lm zerine, Orta Anadoluda baz karklklar ortaya knca, batdan Yldrm Bayezid, doudan ise Timur bu blgeye gz dikmi idi.19 Sivas Kad Burhaneddinin lm zerine daha nce ele geirmi olan Yldrm Bayezid, Timurdan daha abuk davranarak 1399 ylnda Memlk Sultanl tahtndaki deiiklikten de faydalanp, uzun sreden beri devam eden iki devlet arasndaki i birlii ve dostluk anlamasnn varln hie sayarak, Frat zerinde bulunan Memlk Devleti hakimiyetindeki blgeye inmi, Elbistan, Malatya, Darende ve Divriiyi topraklarna katmt.20 Bylece grld zere Yldrm Bayezid, Orta Anadolu ve Canik blgesinden sonra Orta Frat blgesini de lkesine katarak Anadolunun siyasi birliini salama yolunda nemli admlar atmtr. Ancak bu adan olumlu olarak nitelendirilebilecek olan bu gelimeler, dier taraftan Timura kar meydana getirilmi olan savunma sisteminde byk bir boluk ortaya karm, bu da onu Timura kar verilecek olan savata tek bana brakmt. Muhakkak ki bu srada Timurun Hindistan seferi ile megul olmas Yldrm Bayezida bu kadar rahat hareket etme imkan salam idi. Hi phesiz Yldrm Bayezidn baarlar sonucu ortaya km olan bu yeni durumdan en fazla etkilenenler, daha nceden de Timurun Anadoludaki faaliyetlerini destekleyen ve ona tbi olan devletikler idi. Bunlar arasnda da, sz edilen devrede, hl siyasi anlamda faal rol oynayan Erzincan Emirliidir. Ayrca artk Osmanl hkmdar Yldrm Bayezid, yapt genileme ile bu Emirlie snr komusu olmutu. Gerekten bir sre sonra, Yldrm Bayezid Tahartene eli gnderip Erzincan ve etrafnda bulunan memleketlerden vergi isteyince, Erzincan emiri hemen bu durumu Timura bildirmi ve ondan yardm istemiti.21 Hindistan seferini baaryla tamamlam olan Timur, lkesine dndkten sonra burada bir sre kalm ve arkasndan rana doru yola kmt.22 O bu yolculua karken, artk Suriye ve Anadolu ilerine doru ilerlediinde, arkasnda kendisini tehdit edecek hibir kuvvetin kalmadn biliyor ve bunun rahatl ile yoluna devam ediyordu. nk o, Suriye ve Anadoluyu ele geirmeyi bundan yaklak 14 yl nce dnm ve o gnlerde bunun hazrlklarna balam idi. Ancak az nce de bahsedildii gibi, o yllarda Memlk Devletinin banda ok dirayetli ve siyaseti iyi bilen bir insan yani Sultan Berkuk vard. O, Kayseri Sivas hakimi Kad Burhaneddinin giriimleri ve Yldrm Bayezid ile Toktamn katlmyla Timura kar drtl ittifakn blgede kurulmasn salamt. Bu ittifak sayesinde, Timur Badatn bir sre iin alnmas ve Anadolu snrlarna kadar ilerlemek gibi baz faaliyetlerde bulunmu olmasna ramen, esas amacn ulaamamt. Fakat bu zaman zarfnda Timur bo durmam ve casuslar vastasyla bu blgede olup bitenleri yakndan takip etmitir. Ayrca yine ayn sre ierisinde, bahsedilen yerlere sefer dzenlediinde, kendisini arkadan vurma ihtimali olan Toktam gibi gleri de ortadan kaldrmt. Timurun bu blgeden uzak olduu srada, Yldrm Bayezid, Kad Burhaneddin ve Sultan Berkuk ile geinemeyen devletikler ile srekli irtibat halinde olarak onlara yardm vaadinde bulunduu da bilinmektedir. Bunlar ierisinde Timura en sadk olan ve her zaman onunla birlikte hareket edeni ise Erzincan emiri Taharten idi. Bunlarn yan sra Memlk sultan Berkuka muhalif olup Kahireyi terk eden byk emirlerin birou, Timurun yanna snm ve 231

bu kiiler Timur tarafndan ho karlanarak, kendilerine byk itibar gsterilmitir. Muhakkak ki Timur, kendi tarafna geen bu komutanlardan, istedii bilgileri almak iin faydalanmtr. Timur Hindistandan dnmeden nce, evvela kendisine kar siyasi anlamda en ciddi mcadeleyi vermi olan Kad Burhaneddinin lm ve bir yldan ksa bir sre ierisinde de herhalde kendisinin en fazla ekindii insan olan Sultan Berkukun vefat ve yerine kk yataki olu Ferecin getiini rendii zaman ok sevinmi, belki de bu haberi ald srada Suriye ve Anadoluyu kapsayan fetih hareketlerini balatmaya karar vermiti. Bu srada harekete gemek iin uygun zamann geldiini dndnden; Reyden lhanllarn son bakenti Sultaniyeye ve buradan da Karabaa gelen Timur, 1399/1400 yl kn Azerbaycandaki Karabada geirmi, bu srada Azerbaycan, Grcistan ve Arap Iranda baz faaliyetlerde bulunduktan sonra Bingle gelmiti. Artk Anadolu ve Suriyeyi istila iin geride hibir tehlike kalmamt.23 Btn bunlarn yan sra Berkuktan sonra yerine geen olunun kk yata olmas sebebiyle Memlk Devleti ierisinde, zellikle byk emirler ile yeni sultan arasnda ciddi atmalar yaanmt ki, bu durumdan en fazla istifade eden kii Timur oldu. Osmanl Devletinin Anadolu ilerindeki Memlk hakimiyetine, genileme politikas ile son vermesi artk iki devlet arasndaki iyi ilikileri bozmu ve Sultan Ferec byk Emirler ile yapt toplant sonucunda Osmanl Devletine kar dmanca tavr taknmt. Buna ilaveten, bu srada Timurun Bingle geldiini duyan Ahmed Celyir ile Kara Yusuf, yanlarnda yedi bin asker ile Suriye snrlarna snma talep etmek zere geldiklerinde, onlara kucak ap glerinden Timura kar faydalanmay dnmek yerine, bunlarn zerine kuvvet gnderilerek savalm ve bylece her ikisinin de Osmanl sultanna snmasna sebebiyet verilmiti.24 te bu srada daha nce Anadolu snrlarna gelmi olduunu sylediimiz Timur, Anadoluya girerek ilk nce Sivas daha sonra da Malatyay ele geirdi.25 Btn bunlar olurken, belki de bundan sonra ortaya kacak olan olaylar ciddi anlamda etkileyen bir gelime ortaya kt. Bu ise; Osmanl sultan Bayezidin Ferece, Timur tehlikesine kar durabilmek iin ittifak teklif etmesi, ancak bu teklifin Memlk Devleti tarafndan, Bayezidin Malatyay istilas gereke gsterilerek reddedilmesidir.26 Halbuki eer bu ittifak gereklemi olsayd, bylece Memlk Devleti askerlerinin eksikleri Osmanl ordusunun gelimi harp teknii ile takviye edilerek Osmanl ordusunun asker a da, says fazla olan Memlk ordusu ile telafi edilebilecekti.27 Timur Malatyada bulunduu srada Memlk sultanna eli ile bir mektup gnderdi ve ona; babasnn yapt yanllar yapmamasn nasihat etti. Ayrca yakn olan Atlamn kendisine gnderilmesini istedi.28 Fakat Ferec bu istee ok sert bir ekilde cevap verdi ve Timura meydan okudu. Bu durumdan haberdar olduunda ok sinirlenen Timur ise hi vakit kaybetmeyerek ilk nce Behisni kalesini ardndan da Ayntab ele geirdi.29 Bu srada Memlk Devletinde devam eden nfuz mcadelesi sebebiyle bu durum ile ilgili her hangi bir nlem dnlmyordu. Ancak 1400 ylnn Austos aynda Suriyeden gelen Emir 232

Togaytemur Timurun son faaliyetlerini ve geldii noktay haber verdiinde hadisenin ciddiyeti anlalmt. Bu durum zerine de Emir Esenboa Suriyeye gnderilerek oradaki askerleri hazrlamakla grevlendirilmiti.30 Timur ise bu esnada Halepe ok yakn bir snra gelmi olmasna ramen Memlk emirleri hl hazrlklar ardan alyorlard. Timur artk Halep zerine yrmek zereydi, ancak hcum etmeden nce Dimak Nibi Suduna bir mektup gndererek; amacnn sadece Msrda adna hutbe okutmak ve sikke kestirmek olduunu, bu sebeple bar yoluyla teslim olmalarn istiyordu. Ancak bu istei kabul edilmedi.31 Daha sonra da Suriye emirleri tarafndan yaplan eitli grmeler ve toplantlar sonucunda ehrin dna klarak Msrdan gelecek kuvvetler de beklenmeden Timurlu ordusuyla bir meydan muharebesi yaplmasna karar verildi. Timur 30 Ekim 1400 tarihinde Halep ehri nlerine geldiinde Suriye niblerine bal kuvvetler ehir dna ktlar ve iki ordu iddetli bir savaa tututu. Ancak Memlk ordusunun bozguna uramas sonucunda sava beklenenden ok daha ksa srd ve bir saat sonra dalan ordu ehre doru kamaya balad. Bu srada ordunun arkasnda yaya olarak bulunan ehir halkndan pek ou da ayaklar altnda ezildi. ehre kaan Suriye niblerine bal askerler ok korunakl olan ve daha nceden ehirdeki btn deerli mallarn tand i kaleye girerek burada savunma sava yapmaya baladlar. Fakat Timurun lamclar ksa srede surlarn altn kazmaya baladklarndan teslim olmaya karar verdiler ve Timurdan eman talep ettiler. Bu istekleri kabul edildi ve kaledeki btn deerli mallar ele geirildi.32 Tabi ki bu zaferin ardndan Timurlu askerleri ehirde byk bir yama faaliyetinde bulunmular ve bu arada katliam da yaplmt. Timur Halepte bulunduu srada ulemay birka kez yanna davet ederek onlarla eitli dini meseleleri konumu ve tartmtr. O, fethettii yerlerdeki ilim adamlar ile oturup sohbet etmeyi ve onlar, sorduu zekice sorular ile zor durumda brakmay seviyordu.33 Timur Halepte yaklak olarak bir ay kaldktan sonra, ehri 19 Kasm 1400 tarihinde terk etti.34 Bu srada Halep ehri yangnlar sebebiyle kapkara olmu, sokaklar bombo bir haldeydi.35 Halepten Dimaka gitmek niyetiyle yola kan Timur, ilerlerken yolu zerindeki Hma, Humus ve Baalbek ehirlerini de ele geirdi. Daha nce de ifade edildii gibi, Timur Suriye zerine yrmeden nce Memlk Devletinin banda bulunan ve gl bir sultan olan Berkuk vefat edince, onun yerini ocuk yataki olu en-Nsr Ferec almt. Bylece byk emirlerin ynetime mdahale etmeleri ile devlet siyasi bir kargaann ierisine srklenmi idi. te bu sebeple blgedeki son deiiklikleri ve Memlk Devletinin iinde bulunduu durumu deerlendiren Timur, Hindistandan dndkten hemen sonra Suriye zerine yrm ve Halep ile bahsedilen dier ehirleri ele geirmiti. Bu esnada ise bu son durum ile ilgili Kahireye gelen haberler ciddiye alnmyor ve doru olup olmadklar aratrlsn diye Suriyeye tekrar tekrar adam gnderiliyordu.36 Bu arada dikkate alnmas gereken husus ise, Sultan Ferecin gereken ciddiyeti gstermeyip duruma mdahale etmekte gecikmesinin, Timur tehlikesini Suriyeden uzaklatrmak iin kendisine 233

ok ey kaybettirmesidir. Ayrca Timur ile savamaktan kanmas neticesinde evresindeki devletlerin kendisine olan saygsnn ve gveninin yok olmasna sebebiyet verdi. Halbuki o, zamannda gereken nlemleri alp biraz daha hassas davransayd btn bunlara yani; Suriyenin igaline ve o blgenin Timur tarafndan harap edilmesine engel olma ansna sahip olabilirdi. Bir sre sonra, daha nce Suriyeye gnderilmi olan emir Esenboa Kahireye geri dnd ve Timurun Halepi ele geirdiini ve fetihlerine devam ettiini sultana anlatt. Bu durum zerine daha nce Msra gelen haberlerin doru olduu artk anlalm ve gerekli hazrlklar yaplmaya balanmt.37 Msrda bu olanlardan sonra, Sultan en-Nsr Ferec ordusuyla Dimaka gitmeye hazrlanrken, Dimakta bulunan halk ise Halep bozgunundan sonra Timurun nnden kaanlardan, srann kendilerine geldiini renmi ve korkular bsbtn artmt. Ancak hereye ramen, onlar Timura kar yaplacak olan sava iin hazrlklara balam ve Dimak kalesini mancnklarla, ehrin surlarn ise deiik savunma silahlar ile donatmlard. te bu srada, Sultan Ferecin Dimaka gelerek Timurla savamak iin hazrlklara balad haberi geldi. Bunun duyulmas halk arasnda byk bir sevin yaratt ve morallerini ykseltti.38 Nihayet Sultan Ferec ve ordusu 22 Kasm 1400 tarihinde Kahireden ayrlarak Suriyeye gitmek zere yola kt.39 Yaklak olarak bir ay sren uzun bir yolculuktan sonra ise 23 Aralk 1400 tarihinde Dimaka girdi.40 Sultan Ferec ehre ulat zaman hemen Dimak kalesine kt ve orada iki gn kaldktan sonra Aralk aynn 25inde kaleden ayrlarak ehrin yaklak olarak iki mil kadar dnda olan Yelboa Kubbesi civarndaki dzle ordugah kurdu. Ayn gn yani Aralkn 25inde Timurda Memlk sultannn ordugah kurduu blgenin civarndaki Selc Tepelerine, kar tarafn hareketlerini kontrol edecek ekilde yerleti.41 Bahsedilen blgelere konmu olan iki ordu arasnda ok kk apl da olsa arpmalar devam ederken, hem Ferec hem de Timur birbirlerine eliler gndermiti. Aslnda Memlk tarafndan eli grnmnde gnderilen kii Timuru ldrmekle grevlendirilmi fedai idi. Ancak bunlar grevlerini baaramadan yakalanmlardr.42 Daha sonra Timurlu ordusu bulunduu yeri deitirmi ve daha gvenli dz bir alana gemitir. te bu srada Timuru ok zen ama Memlk ordusuna byk moral veren bir hadise oldu. Bu da, Timurun torunu Sultan Hseyinin kendisinden kaarak kar taraf saflarna snmasyd.43 Bu srada Timur tecrbeli bir adamn Sultan Ferece eli olarak gnderdi. Elinin yanndaki mektupta ise ksaca unlar ifade ediliyordu; Timur mektubunun balangcnda baz nasihatlerde bulunduktan sonra yakn olan Atlam gnderilir ve kendi adna para bastrlp yine hutbe okutulursa hereyi unutarak ekilip gidecekti.44 Memlk sultan bu teklifi emirleri ile grtnde emirlerin bir ksm teklifin kabul edilmesini dier bir ksm ise edilmemesini savundu. Sonuta zaman kazanmak isteyen Ferec Timura bir eli vastasyla gnderdii mektupta kendisinin isteklerine itaat edeceini bildirdi.45 Timur bu habere ok sevindi. Bu srada adamlarnn nerisi zerine bulunduklar yerde 234

hayvanlarn ihtiyacn karlayacak ot kalmadndan Dimakn dousuna doru gitmek iin hareket emri verdi.46 Bu durumu izleyen Memlk emirleri ise hemen sultana giderek, o srada Timurlu ordusunun dalm olduunu ve bunu deerlendirmek iin hcum edilmesinin uygun olacan sylediler. Baz emirlerin kar kmasna ramen bu fikir kabul grd ve Memlk ordusu Timurlu ordusu zerine hcum etti. Ancak Timur hemen ordusunu toparlad ve kar hcuma geti. Gn bittiinde ise zafer Timurlu tarafnda kalmt.47 O gnn galibi Timurlular idi, fakat sava hl devam ediyordu ve iki ordudan birisi kesin zafere ulaamamt. Ertesi gn taraflar yine sava dzeni aldlar, ancak kk apl birka arpmadan baka bir ey olmad. Ayn gn, yani 6 Ocak tarihinde Memlk ordusu saflarnda bir sylenti dolamaya balad, bu ise; bir grup Memlk emirinin saltanat makamn ele geirmek iin Kahireye doru yola kt idi.48 Gerekten daha nce Timura kar savap savalmamas konusunda yaplan grmeler esnasnda emirler ikiye blnm ve bir grup savamaktan yana tavr koyarken dier grup teslim olmay teklif etmiti.49 te Kahireye gitmek zere yola kp sultan deitirmek isteyenler de bu muhalif grup idi. Sultan Ferec bu haberi rendiinde hemen bir toplant yaparak durumu grt. Daha sonra ise alnan karar en ksa srede Kahireye dnmek oldu.50 Bunun zerine Ferec o srada karlarnda savamak iin hazr bekleyen Timuru oyalamak amacyla tekrar bir eli ve mektup gnderdi. Bu mektupta; bir nceki gn olan saldrlarn kendi kontrollerinin dnda gelitii ve hl Timurun emirlerini yerine getirmeye hazr olduklar bildiriliyordu.51 Timur bu mektubu aldnda o gn boyunca bir arpma olmad ve ayn gnn gece yars Sultan Ferec yannda gvendii emirler ve bir grup Memlk olduu halde Dimaktan ayrlarak Kahireye doru yola kt.52 Bunun ardndan da bu haberin duyulmas zerine geride kalm olan dier emirler ile Memlkler de Dimaktan ayrlmak ve Kahireye gitmek zere yola ktlar. Yola karken de hzl ilerleyebilmek iin btn arlklarn orada braktlar.53 Bu srada Memlk ordusunun bulunduu yeri terk ettiini gren Timurlu kuvvetleri de onlarn peine dt ve pek ounu katlettikten sonra braklan arlklar da ganimet olarak ele geirdi.54 Memlk sultan Ferecin Suriyeyi terk etmesinden sonra Dimak halk durumdan haberdar olmamakla birlikte savunma hazrlklarna devam etti. Bu srada ehrin surlar dnda yaplan baz ufak arpmalarda Timurlu askerleri yenilgi almt.55 Timur, bu durum zerine ehrin feth edilmesinin uzun sreceini anlaynca, ehri ele geirmek iin farkl bir yol takip etmeye karar verdi. Daha sonra da gvendii adamlarndan birisini surlarn yanna yollayarak; Timur bar yapmak istiyor, bu sebeple bu meseleyi grmek zere bir adamnz bize gelsin mesajn gnderdi.56 Dimak halk onun bu teklifini duyunca, Farsa ve Trkeyi ok iyi bilen Hanbeli bakads bn Muflehi Timurla grmesi iin gndermeye karar verdi.57 Ad geen ahs Timura gittiinde ok iyi karland. Daha sonra Timur kendisine; Benim buraya geli amacm elilerimi katleden Dimak nibi Sudunu yakalamakt ve o imdi benim elimde. Bu sebeple siz bana Dokuzlar (Timurun bir ehri sulh yoluyla teslim aldnda deiik trlerden; yiyecek, iecek, giyecek, gibi dokuz eit hediye talep etmesi) gnderin ben daha sonra buray terk edeceim dedi. Bu haberle byk bir sevin ierisinde 235

geriye dnen eli halka durumu anlatt. Bu srada Memlk Sultannn da ehri terk ettiini renen Dimak halk savamak isteinden vazgeti. Sadece kale nibi bunun bir hile olacan tahmin ettiinden mcadele edilmesinden yana tavr koydu. Bununla birlikte ertesi gn hediyeleri hazrlayan kadlar yanlarnda mehur tarihi bn Haldun da olduu halde Timurun yanna, kale nibi kaplarn almasna izin vermedii iin surlarn zerinden sarktlan ipten inerek gittiler. Yaplan grmeler sonunda bir milyon dinar ve ehri terk edenlerin btn mallarnn Timura teslim edilecei art ile Dimak halkna dokuz satrdan oluan bir eman alan eliler grubu geriye dnd.58 Bu grmeler esnasnda Timur bn Hldun ile zel olarak ilgilendi ve onu birka kere huzuruna kabul etti. Kendisiyle yapt sohbetlerden sonra ise ona isteinin ne olduunu sordu. bn Hldun da Msra gitmek istediini belirtince, ona kendi mhrnn bulunduu bir belgeyi vererek yola kmasn salad.59 Bu srada ehre dnm olan kadlar ise verilen sz gerei ilk nce Timur korkusuyla ehri terk edenlerin btn mal varlklarn toplayarak Timurlu hazinesine teslim ettiler. Ardndan da halkn toplad eman paras olan bir milyon dinar yine eliler vastasyla Timura gnderildi. Ancak Timur bu miktar grnce ok kzd ve ben sizden bin tmen istedim, yani bir tmen on bin dinar ettiine gre siz bana on milyon dinar getirmeliydiniz dedi. Bu srada Dimak ehrinin kaplarndan birisi alm ve ah Melik de ieriye girmi bulunduundan, geriye dn de mmkn deildi. Bu sebeple aresiz bu son durumu kabullenen eliler bahsedilen miktar ehir halkndan toplamaya baladlar. Tabi ki bu srada ok byk skntlar yaand. ehirde gda maddelerinin fiyatlar olduka ykseldi.60 Timur, daha nce kadlar ile yapt grmelerde Dimak terk etmi olan sultann ve dierlerinin geride brakt eyler ile birlikte ehir halkndan toplanacak olan emn paras kendisine takdim edilirse savamaya gerek kalmayacan ve her eyin sulh yoluyla hal olacan sylemiti. te bu srada Dimak kalesi nibinin, balarnda bn Muflehin bulunduu kadlara teslim olmann yanl olduunu sylemesi ve savaa devam edilmesi fikrinde srar etmesi zerine, kadlar ehir halkn kendi dnceleri dorultusunda ikna etmiler ve kale naibine de; Sen kendi kalenden biz ise kendi topraklarmzdan sorumluyuz diyerek, ondan farkl bir tavr taknmlard. Bu sebeple de kadlarn tevikiyle ehrin kaplar alm ve emn paras vermek kouluyla ehir Timura teslim olmutu.61 Nib ise kaleye ekilerek bulunduu yerde savunma yapmaya balam ancak bu mcadelesi yirmi dokuz gn srm ve bunun sonunda kale Timur tarafndan ele geirilerek ierisi boaltlp yaklmtr. Bu esnada, ehirde gnlerdir verilen ura sonucunda kadlar, Timurun istedii bin tmeni denkletirdiler ve bu paray yanlarna alarak onun huzuruna gidip kendisine takdim ettiler. Ancak Timur yine bu miktardan memnun olmad ve geriye dn iin ok masraf yapacan bu sebeple de bir miktar daha para toplamalarn istedi. Kadlar ise kendisine, ehir halknn bundan daha fazla bir miktar toplayacak gcnn olmadn sylediler. Fakat dier taraftan Timurun ehri terk edeceini renmek de onlar sevindirmiti. Bu yzden son bir gayretle bir miktar daha toplanp kendisine teslim edildi.62

236

Bylece Timur, ilk nce ehir halkndan Sultan Ferec ve yanndakilerin kaarken brakp gittii silahlar da dahil olmak zere her trl eyay alm, daha sonra ise Dimak halknn emn paras olarak anlat miktar her seferinde arttrarak defa tahsil etmiti.63 Yine bu srada ehirde bulunan halka ait silah ve deerli eyalarn tamamn kendi hazinelerine aktarmt. Artk bundan fazlasn zor kullanmadan alamayacan anladnda Dimak ehrini mahalle mahalle komutanlarna paylatrd.64 Bylece ehre giren Timurun emirleri ve askerleri gnlerce kendi paylarna den mahalleyi yamaladlar ve tabi ki bu srada ehir halkna ok eziyet edildi.65 Timur Dimakta yaklak olarak seksen gn kaldktan sonra 19 Mart 1401 tarihinde buradan ayrlmak zere harekete geti.66 O, Suriyeyi terk ederken o blgede bulunan ulemdan deerli ve tannan insanlar ile birlikte sanat erbabn ve ustalar da yannda esir olarak gtrd.67 Timur, Nisann 13nde Halepten geerken, ehrin dousunda durmu ve o esnada kendisi ehre girmemiti, ancak verdii emir zerine ilk nce bundan evvel tamamen harap edilmemi olan kaleyi yerle bir ettirmi, ayrca ehrin surlarn da yktrmt.68 Daha sonra ise Mardin ve Musul zerinden ilerleyerek Badata gelmiti. Buray tekrar ele geirip yamaladktan69 sonra ise Tebriz zerinden Karabaa gitti.70 Timurun Suriye seferi sonucunda blge tamir edilmesi zor yaralar almt. ehirler tahrip edilmi ve yaanmaz hale gelmiti. Yine buralarda bulunan sanatkarlar ile eitli alet ve edevatn Semerkanda gtrlmesi sonucunda pek ok meslein icra edilmesi zorlamt.71 Bunlarn dnda Timurun Suriyeyi igalinin dnya tarihi asndan da nemli olan bir sonucu ise; onun fetihleri ve igalleri ile Orta Asya ticaret yolunun gvenliini yitirmesi ve Akdeniz-Msr ticaret yolunun gelierek nem kazanmas olmutur.72 Timur Suriyeyi terk ettii srada, Memlk sultan Ferec Kahirede yeni bir orduyu hazrlayp Timura kar gnderme hazrlklar yapyordu. Ancak tam bu srada Suriyeden kap gelen emirler Timurun Suriyeyi terk ettiini bildirdiler. Bunun zerine de bu seferden vazgeildi.73 Timur Suriyeden ayrldktan sonra Karabaa gelmi ve daha Suriyede iken yazt Osmanl sultan Yldrm Bayezid ile haberlemeye devam etmi ancak karlkl olarak gnderilen elilerin abalar da bir sonu vermeyince, iki taraf Ankara yaknlarndaki ubuk Ovasnda 28 Temmuz 1402 tarihinde kar karya gelmi ve zafer Timurlu tarafnda kalmt.74 Ankara Savandan sonra Anadoludan henz ayrlmam olan Timur, Memlk Sultan Ferece bir eli araclyla mektup gnderdi.75 Bu mektupta yakn olan Atlam geri istiyor ve Kahirede hutbenin kendi adna okunmasn ve yine parann da kendi adna baslmasn talep ediyor aksi takdirde ise ordusu ile Msr zerine yryeceini bildiriyordu.76 Bu son durum zerine durumun ciddiyetini kavrayan Memlk sultan bir meclis toplayarak nasl bir karar verilmesi gerektiini grt. Sonuta ise Timurun Atlam ile ilgili isteinin yerine getirilmesi karar alnd. Bu ahs yolculuk iin hazrlanarak Memlk sultannn mektubunu da tayan eliler ile birlikte Timura gnderildi.77 Yazlan mektupta ise imdiye dek Atlamn gnderilmemi olmasnn mazeretleri sralanyor ve bundan 237

sonra iki devlet arasndaki ilikilerin iyi olmasn istediklerini belirterek bu sebeple Timurun gnderdii eli ile bir bar antlamas metni oluturulduu ve bu metnin iki nshasnn kendisine gnderildii, kendisi tarafndan onaylandktan sonra ise birisinin tekrar geriye gnderilmesi isteniyordu.78 zellikle Anadolunun Timur tarafndan ele geirilmesinden sonra Memlk Devleti, Timurun, kendisi iin byk ve ba edemeyecei bir tehlike olduunu anlam ve mektupta da bahsedilen ve iki nsha halinde Timura gnderilen sulh akdiyle bu durumu aka itiraf ederek kabullenmitir. Bylece de Timur ile Sultan Ferec arasndaki dostluk anlamas gereklemi oldu.79 Bir sre sonra ise Timura gnderilmi olan eliler 23 Temmuz 1403 tarihinde Timurun elileri ile birlikte Kahireye geri gndler ve yanlarnda da Timurun serbest brakt Memlk esirleri ile pek ok armaan vard.80 Timur tarafndan gnderilen mektupta ise; arada tesis edilmi olan dostluk ve barn pekitirilmesi iin, Ferecin Dou Meliklerinden birisinin kz ile evlenmesi teklif ediliyordu.81 Uzun bir sre Kahirede ikmet eden Timurun elileri 4 ubat 1404 tarihinde yanlarnda Sultan Ferecten bir mektup da bulunan Memlk elileri ile birlikte geri dnmek zere yola ktlar. Mektupta ise; daha nce yaplan anlamaya sadk kalnaca ve bu sebeple de Ahmet Celyir ile Kara Yusuf b. Kara Mehmedin Dimakta yakalanarak hapse atld ve her ikisinin de Timurun emrinde olduu belirtiliyordu.82 Huy ehrine geldiklerinde spanya kralnn elileri ile karlaan Memlk elileri yola onlarla birlikte devam etmi ve 8 Eyll Pazartesi gn Semerkanttaki Timurun sarayna ulamlardr.83 Bir sre burada kalan eliler, o srada Timurun rahatszlanmas zerine lkelerine dnmeleri istenmi ve Memlk, Osmanl ve spanya elileri hep birlikte geriye dnmek zere yola kmlardr.84 Eliler Semerkanttan ayrldktan bir sre sonra ise, Timur geirdii bu rahatszl atlatm ve ardndan 1404 ylnn Kasm ay sonlarnda, toplad askerler ile birlikte in seferini gerekletirmek zere yola kmtr. Otrara gelindii srada ise, Timur yall ve bu souk k gnlerinde g artlarda yolculuk yapmas sebebiyle tekrar hastaland ve orada bulunduu srada 18 ubat 1405 tarihinde 69 yanda olduu halde ld.85 Timurun lm haberi ve Memlk sultan ile Memlk devlet erkannn bu habere gsterdii tepkiler Memlk kaynaklar tarafndan ok ksa, hemen hemen tamamen ayrntsz ve yorumsuz bir ekilde verilmektedir.86 Ancak biz Sultan Ferecin, Timurun lmnden yaklak bir ay sonra Ahmed Celyir ile Kara Yusufu Dimak nibi eyh el-Mahmdnin salvermesine gz yummasndan,87 onun artk Timurlu Devletine kar olan tutumunun, Timurun lmnden sonra ok deitiini ve kendisini bu devlete kar ok daha rahat hissettiini anlyoruz. Gerekten Timurun lmnden sonra devletin iine dt skntl dnemde ve sonrasnda ahruhun hakim olduu devirde Memlk-Timurlu mnasebetleri ncekine gre ok daha farkl olacaktr. Timurun lmnden sonra balayan i karklklar88 srasnda Memlk Devleti ile Timurlu Devleti arasndaki ilikiler bir mddet kesintiye urad. Daha sonra ahruhun hakimiyeti tam olarak 238

ele geirmesi ile Memlk sultan eyh el-Mahmd (1412-1421) zamannda tekrar balayan ilikiler, bu dnemde ahruh tarafndan gnderilen elinin bir mektupla gelmesinden ibarettir.89 1422 ylnda Memlk tahtna oturmu olan Barsbay zamannda, 1425 ylna kadar iki devlet arasnda herhangi bir mnasebet olmamtr. Ancak 25 Ocak 1425 tarihinde ahruhtan Barsbaya bir elinin geldii grlmektedir. Kaynaklar bu elinin ne sebeple geldiini belirtmiyor olmasna ramen, yolculuunun dokuz ay srd ve kendisi iin geliinden gn sonra 28 Ocak tarihinde grkemli bir kabul treni yapld ifade edilmektedir.90 Bu elinin geliinden drt yl sonra ahruh tarafndan bir dier elilik heyeti Kahireye 13 Ekim 1429 tarihinde ulat. Eliler Memlk sultanna ahruhtan ve olu iraz hakimi olan brahim Sultandan birer mektup ile pek ok deerli hediyeler getirdi. ahruh, Barsbaya gnderdii mektup vastasyla ondan; baz Memlk melliflerinin eserlerini isterken yine Kabeye kisve gndermek ve Mekkeye su yolu yapmak isteklerinden sz etmekteydi. ahruhun eserler ile ilgili isteklerine olumlu cevap verildi. Ancak kisve ve su yolu ile ilgili istekleri reddedildi. nk bu grev o dnemde bir nevi hakimiyet alameti olarak kabul ediliyordu. Bu sebeple Kabenin rtsnn gnderilmesi iinin ahruha braklmas onun slam dnyasndaki hretini daha da arttracakt. Bunun iin Memlk sultan Barsbayn bu istei reddetmesi ok doald. Ancak o, halen ahruhun kendi snrlar yaknnda olduunu bildiinden dolay tedbiri elden brakmam ve ahruh 1429 yl Kasm aynda Karabaa geldiinde Memlk elileri de huzura kmlard.91 Bundan nce Timur zamannda olduu gibi Barsbayn sultan olmasndan bir sre sonra yine baz cepheler teekkl etmeye balamt. Bu esnada Timurlular ile Memlkler arasndaki tampon blgede, Akkoyunlu beyleri Timurlu tarafnda yer alrken Karakoyunlular da zaman zaman Memlkler ile i birlii ierisinde bulunuyorlard.92 Barsbayn hakimiyeti sresince, ahruh kisve ile ilgili isteklerini pek ok kere tekrarlad. Hatta bir keresinde Barsbaya elileri vastasyla hilat ve ta gndererek onun Msrda kendisinin nibi olmasn ve adna sikke kestirip hutbe okutmasn bile istedi.93 Bu istekler karsnda zaman zaman iki hkmdar arasndaki ilikiler ok gerginlemi olmakla birlikte asla scak bir atmaya dnmedi. Barsbayn 1438 Maysndaki vefatndan sonra ise, ksa bir sre iin yerine olu geti. Daha sonra da tahta Austos 1438 tarihinde akmak oturdu.94 akmakn Memlk sultan olmasndan sonra iki devlet arasndaki ilikiler dzeldi. nk Sultan akmak ok yumuak huylu ve bar yanls biriydi. Hatta onun bu bar yanls tutumu sonucunda bir kereye mahsus ve belirli bir sre olmak kaydyla, Memlk Emirlerinin sert tepkilerine ramen ahruhun kisve ile ilgili isteine bile izin verildi.95 Bundan sonra da, her ikisi de bar yanls ve yumuak bir mizaca sahip olan iki hkmdar arasnda ahruhun lm tarihi olan 12 Mart 1447ye kadar ciddi bir problem kmam ve mnasebetler bar bir ekilde devam etmitir. 1 smail Aka, Timur ve Devleti, Ankara 1991, s. 9-17.

239

bn Hacer, nb el-Gumr bi Ebn el-Umr, nr. Muhammed Abd el-Mud Han, II, 2. bask,

Beyrut 1986; s. 164; el-Makrz, Kitb es-Sulk li-Marifet Duvel el-Mulk, III-2, nr. Sad Abdulfetth r, Kahire 1971, s. 531; bn Kad uhbe, Tarih bn Kad uhbe, III, nr. Adnan Dervi, Dimak 1977, s. 155. 3 el-Makrz, Sulk, III-2, s. 537; bn yas, Bedyi` ez-Zuhr f Vekyi` ed-Duhr, I-2, nr.

Muhammed Mustafa, Kahire 1982, s. 366; Ekrem Hasan el-Ulb, Timurlenk ve Hikyetehu mea Dimak, 4. bask, Dimak 1987, s. 101. 4 bn Kad uhbe, Tarih bn Kad uhbe, III, s. 189; bn el-Furt, Tarih ibn el-Furt, nr.

Kostantin Zureyk, IX-1, Beyrut 1936, s. 7. 5 El-Hatib es-Seyrfi, Nuzhet en-Nufs vel-Ebdn f Tevrh ez-Zamn, I, nr. Hasan

Habe, Kahire, 1970, s. 177; bn Tagriberdi, en-Nucm ez-Zhire f Mulk Msr vel-Kahire, XI, nr. Dr el-Kutub el-Msriyye, basm yeri ve tarihi yok s. 255; el-Makrz, Sulk, III-2, s. 585. 6 Yezd, Zafernme, nr. Muhammed Abbs, I, Tahran 1336 h, s. 450-452; Nizamddin

ami, Zafernme, Ankara 1987, s. 169-172; Hvandmr, Habb es-Siyer, nr. Celleddin-i Humay, III, Tahran 1333 h., s. 456; Mrhvand, Ravzatus-Saf, VI, Tahran 1333 h., s. 215; Jean Aubin, Tamerlan a Bagdad, Arabica, XI, 1962, s. 303-305. 7 8 Hvandmr, Habb es-Siyer, s. 456; ami, Zafernme, s. 173. bn Hacer, nb, III, s. 192-194; el-Makrz, Sulk, III-2, s. 799-801; bn Kad uhbe, Tarih

bn Kad uhbe, III, s. 505-506. 9 el-Makrz, Sulk, III-2, s. 813; bn el-Furt, Tarih ibn el-Furt, IX-2, s. 381-382; bn Hacer,

nb, III, s. 199-200; bn Tagriberdi, Nucm, XII, s. 59. 10 Hkim Emin Abdusseyyid, Kym Devlet el-Memlk es-Sniye, Kahire 1967, s. 126;

smail Aka, Timur ve Devleti, s. 20. 11 s. 308-319. 12 13 14 eref Han Bidlisi, erefnme, nr. Muhammed Abbs, Tahran, 1336, s. 487. el-Makrz, Sulk, III-2, s. 802; bn Kad uhbe, Tarih bn Kad uhbe, III, s. 506. bn Arabah, Acib el-Makdr f Nevib Timr, nr. Ali Muhammed mer, Kahire 1979. s. Ahmed bin Al el-Kalkaand, Subh el-A f Snat el-n, VII, Kahire, basm tarihi yok,

97-98; bn Kad uhbe, Tarih bn Kad uhbe, III, s. 507-508. 15 bn el-Furt, Tarih ibn el-Furt, IX-2, s. 453. 240

16

Yaar Ycel, Timurun Ortadou-Anadolu Seferleri ve Sonular (1393-1402), Ankara

1989, s. 56. 17 el-Makrz, Sulk, III-2, s. 937-938; bn Tagriberdi, Nucm, XII, s. 168; Tilman Nagel,

Timur. Der Eroberer und die slamische Welt des spaten Mittelalters, Mnich 1993, s. 320. 18 19 20 21 el-Makrz, Sulk, III-3, s. 959; bn Tagriberdi, Nucm, XII, s. 168. John E. Woods, Akkoyunlular, ev. Sibel zbudun, stanbul 1993, s. 80. el-Makrz, Sulk, III-3, s. 971; bn Tagriberdi, Nucm, XII, s. 179. m, Zafernme, s. 260-261; Jean Paul Roux, Aksak Timur slamn Kutsal Savas,

ev. Ali Rza Yalt, stanbul 1994, s. 133. 22 23 24 smail Aka, Timur ve Devleti, s. 24-25. smail Aka, Timur ve Devleti, s. 25. Solak-Zde Mehmed Hemdem elebi, Solak-Zde Tarihi, I, hzr. Vahid abuk, Ankara

1989, s. 90. 25 El-Ayn, Ikd el-Cumn f Trh Ehl ez-Zamn, Bayezid Ktphanesi, Veliyuddin Efendi

Koleksiyonu, nr. 2396, XXIV, vrk. 57; m, Zafernme, s. 262-263; Yezd, Zafernme, II, s. 196; elHatb, Nuzhet en-Nufs, II, s. 71-72. 26 bn Tagriberdi, Nucm, XII, s. 217; Mkrimin Halil Yinan, Bayezid I, A, II, 5. bask,

stanbul 1979, s. 381-382. 27 28 29 358. 30 El-Hatib, Nuzhet en-Nufs, II, s. 71-73. Hkim Emin Abdusseyyid, a.g.e., s. 131. Yezd, Zafernme, II, s. 200. m, Zafernme, s. 265-266; Mirhvand, Ravzatus-Saf, VI, Tahran, 1338 h., s. 357-

31 32 197.

bn Tagriberdi, Nucm, XII, s. 220. bn Tagriberdi, Nucm, XII, s. 224; el-Makrz, Sulk, III-3, s. 1034; bn Hacer, nb, IV, s.

241

33 196a-197b. 34

bn Arabah, Acib el-Makdr, s. 138-143; bn Hacer, nb, IV, s. 197; bn hne el-

Halep, Ravzat el-Menzir f Ahbr el-Evil vel-Evhir, Nr Osmaniye Ktphanesi nr. 3297, vrk.

bn Tagriberdi, Nucm, XII, s. 225; bn Arabah, Acib el-Makdr, s. 142; bn Hacer,

nb, IV, s. 197. 35 36 37 XII, s. 228. 38 39 40 41 bn Tagriberdi, Nucm, XII, s. 227. El-Hatib, Nuzhet en-Nufs, II, s. 78. El-Ayn, Ikd el-Cumn, nr. 2396, XXIV, vrk. 133. bn Haldn, Kitb el-Iber ve Divn el-Mubted vel-Haber, VII, Beyrut 1992, s. 618; bn El-Hatib, Nuzhet en-Nufs, II, s. 76-77. bn ys, Bedyi, I-2, s. 594-596. el-Makrz, Sulk, III-3, s. 1037; bn ys, Bedyi, I-2, s. 601-602; bn Tagriberdi, Nucm,

ys, Bedyi, I-2, s. 605. 42 43 44 45 46 47 m, Zafernme, s. 275; Jean Paul Roux, a.g.e., s. 136-137. El-Hatib, Nuzhet en-Nufs, II, s. 82-83; bn Arabah, Acib el-Makdr, s. 152. Yezd, Zafernme, II, s. 228-229. Yezd, Zafernme, II, s. 229-230; Hkim Emin Abdusseyyid, a.g.e., s. 175. m, Zafernme, s. 277; Jean Paul Roux, a.g.e., s. 137. El-Hatib, Nuzhet en-Nufs, II, s. 83; m, Zafernme, s. 277; Ahmed Abdul Kerm

Sleyman, Timurlenk ve Devlet el-Memlk el-erkise mea Tercume Makle el-Ktib el-Latn de Mignanelli an Hayti Timurlenk, Vita Tamerlani, basm yeri yok 1985, s. 21; Jean Paul Roux, Aksak Timur, s. 137. 48 49 50 51 bn ys, Bedyi, I-2, s. 609. bn Tagriberdi, Nucm, XII, s. 235. m, Zafernme, s. 279-280; bn Tagriberdi, Nucm, XII, s. 236. m, Zafernme, s. 280. 242

52 53 54 55 56

Ahmed Abdul Kerm Sleyman, a.g.e., s. 21; El-Hatib, Nuzhet en-Nufs, II, s. 84. bn Arabah, Acib el-Makdr, s. 153; El-Hatib, Nuzhet en-Nufs, II, s. 85. m, Zafernme, s. 280; Ahmed Abdul Kerm Sleyman, a.g.e., s. 22. bn Tagriberdi, Nucm, XII, s. 238. bn ys, Bedyi, I-2, s. 610. Bunlarn yan sra Timurun byle bir teklifte bulunmadn

ve eman talebinin Dimak halkndan geldii syleyen kaynaklar da vardr; m, Zafernme, s. 281; Ahmed Abdul Kerm Sleyman, a.g.e., s. 22-23. 57 58 59 60 61 62 63 64 65 el-Makrz, Sulk, III-3, s. 1046. bn Tagriberdi, Nucm, XII, s. 241. bn Haldn, Trih el-Iber, VI, s. 618-626. el-Makrz, Sulk, III-3, s. 1048. bn Tagriberdi, Nucm, XII, s. 242. Ahmed Abdul Kerm Sleyman, a.g.e., s. 31-32. el-Makrz, Sulk, III-3, s. 1049. Ahmed Abdul Kerm Sleyman, a.g.e., s. 33. bn Tagriberdi, Nucm, XII, s. 244-246; bn Arabah, Acib el-Makdr, s. 171-172;

Ahmed Abdul Kerm Sleyman, a.g.e., s. 33-34; El-Hatib, Nuzhet en-Nufs, II, s. 91-92. 66 67 bn Tagriberdi, Nucm, XII, s. 245; bn ys, Bedyi, I-2, s. 616. Ruy Gonzales Clavijo, Anadolu Orta Asya ve Timur, ev. mer Rza Dorul, stanbul

1993. s. 84. 68 69 70 71 bn hne, Ravzat el Menazir, nr. 3297, vrk. 198b-199a. Jean Aubin, Tamerlan a Bagdad, s. 306-308. smail Aka, Timur ve Devleti, s. 27. Ekrem Hasan el-Ulb, Timurlenk ve Hikyetuhu mea Dimak, 4. bask, Dimak 1987. s.

190-193; Hilda Hookham, Tamburlaine The Conqueror, London 1962, s. 235; W. E. Muir, The Mameluke or Slave Dynasty of Egypt, London 1968, s. 122-123; brahim Ali Tarhan, Msr f Asr Devlet el-Memlik el-erkise, Kahire 1960, s. 88. 243

72 73 74 vdv. 75 76 77 78

Hkim Emin Abdusseyyid, a.g.e., s. 142. bn Tagriberdi, Nucm, XII, s. 251-52. smail Aka, Timurun Ankara Sava (1402) Fetihnamesi, Belgeler, S. 15, 1986, s. 12,

el-Makrz, Sulk, III-3, s. 1098-99. Mrhvand, Ravzatus-Saf, VI, s. 423. El-Hatib, Nuzhet en-Nufs, II, s. 159; el-Makrz, Sulk, III-3, s. 1099. Kalkaand, Subh el-A, VII, s. 320-324. Ferecin Timura gnderdii mektupta sikke ve

hutbe ile ilgili herhangi bir kayt bulunmamaktadr. Mektupta bahsedilen anlama metni de gnmze kadar gelemediinden, burada bu artlarn bulunup bulunmad konusunda bir ey sylemek tahminden teye gitmez. 79 80 81 82 83 84 85 m, Zafernme, s. 327-328; Yezd, Zafernme, II, s. 356-357. bn ys, Bedyi, I-2, s. 678. bn Hacer, nb, V, s. 130. Kalkaand, Subh el-A, VII, s. 325-331. Clavijo, a.g.e., s. 139. Clavijo, a.g.e., s. 173-175. smail Aka, Timur ve Devleti, s. 32-33; Beatrice Forbes Manz, The Rise and Rule of

Tamerlane, Cambridge 1989, s. 128. 86 87 88 bn Hacer, nb, V, s. 125; el-Makrz, Sulk, IV-1, s. 26; bn ys, Bedyi, I-2, s. 709-710. bn ys, Bedyi, I-2, s. 714. smail Aka, Timurun lmnden Sonraki Hakimiyet Mcadelelerine Ksa Bir Bak,

Cumhuriyetin 50. Yldnm Anma Kitab, Ankara 1974, s. 383-390; smail Aka, Timurun lmnden Sonra Gney randa Hkimiyet Mcadeleleri, Atsz Armaan, stanbul 1975, s. 3-15. 89 bn Hicce, Kahvet el-n, Nuruosmaniye Ktb., nr. 3786., 126a vdv.; smail Aka, Mirza

ahruh ve Zaman (1405-1447), Ankara 1994, s. 177.

244

90

El-Ayn, Ikd el-Cumn, nr. Abd er-Rzk et-Tantav el-Karmut, Kahire 1989, s. 295; El-

Hatib, Nuzhet en-Nufs, III, s. 100. 91 smail Aka, Mirza ahruh ve Zaman, s. 177; smail Aka, XV. Yzyln lk Yarsnda Herat-

Kahire Mnasebetleri, XI. Trk Tarih Kongresinden Ayrbasm, Ankara 1994, s. 807. 92 93 94 95 smail Aka, Mirza ahruh ve Zaman, s. 177. bn Hacer, nb, VIII, s. 382-383. El-Hatib, Nuzhet en-Nufs, IV, s. 17-19. El-Ayn, Ikd el-Cumn, s. 627-628; el-Hatib, Nuzhet en-Nufs, IV, s. 306-308; bn

Tagriberdi, Nucm, XV, s. 365-366; es-Sehv, et-Tibr el-Mesbk f Zeyl es-Sulk, nr; Mektebet elKulliyt el-Ezheriyye, Kahire, basm tarihi yok., s. 96-98. Abdusseyyid, Hkim Emin, Kym Devlet el-Memlk es-Sniye, Kahire 1967. Aka, smail, Mirza ahruh ve Zaman (1405-1447), Ankara 1994. , , , Timur ve Devleti, Ankara 1991. Timurun Ankara Sava (1402) Fetihnamesi, Belgeler, S. 15, 1986, s. 1-22. Timurun lmnden Sonraki Hakimiyet Mcadelelerine Ksa Bir Bak, Cumhuriyetin

50. Yldnm Anma Kitab, Ankara 1974, s. 383-390. , Timurun lmnden Sonra Gney-randa Hkimiyet Mcadeleleri, Atsz Armaan,

stanbul 1975, s. 3-15. , XV. Yzyln lk Yarsnda Herat-Kahire Mnasebetleri, XI. Trk Tarih Kongresinden

Ayrbasm, Ankara 1994, s. 805-812. Aubin, Jean, Tamerlan Bagdad, Arabica, IX, 1962, s. 303-309. El-Ayn, Bedreddin, Ikd el-Cumn f Trh Ehl ez-Zamn, nr. Abd er Rzk el-Tantv elKarmt, Kahire 1989. , Ikd el-Cumn f Trh Ehl ez-Zamn, Bayezid Ktphanesi, Veliyuddin Efendi

Koleksiyonu, nr. 2396, XXIV.

Ikd el-Cumn f Trh Ehl ez-Zamn, nr. Muhammed Muhammed Emin, IV, Kahire 1992.

245

Barthold, W., Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Yayna Hazrlayanlar; K. Y. Kopraman, Afar smail Aka, Ankara 1975. , Ulu Beg ve Zaman, ev; smail Aka, Ankara 1990.

Clavijo, Ruy Gonzales, Anadolu Orta Asya ve Timur, ev. mer Rza Dorul, stanbul 1993. Fischel, Walter J., A New Latin Source On Tamerlanes Conquest of Damascus (1400-1401), (B. de Mignanellis Vita Tamerlan 1416), Oriens, IX, Leiden, 1956, s. 201-232. El-Halep, ibn hne, Ravzat el-Menzir f Ahbr el-Evil vel-Evhir, Nr Osmaniye Ktphanesi nr. 297. Hookham, Hilda, Tamburlaine The Conqueror, London 1962. el-Hseyn, Hurah bin Kubad, Trh-i Kutb (Trih-i li-i Nizamah): Tarih-i li Timur, nr. Seyyid Mcahid Hseyn-i Zeyd, Yeni Delhi, 1965. Hvandmr, Dustr el-Vuzer, nr. Said Nefsi, Tahran 1317 h. . , Habb es-Siyer, III, nr. Celleddin-i Humay, Tahran 1333 h. .

bn Arabah, Acib el-Makdr f Nevib Timr, nr. Ali Muhammed mer, Kahire 1979. bn el-Furt, Nsreddn Muhammed bin Abdurrahim, Trh bn el-Furt, IX, 1-2, nr. Kostantin Zureyk, Beyrut 1936. bn Hacer (ihb ed-Dn Ahmed b. Ali, el-Askaln), nb el-Gumr bi Ebn el-Umr, nr. Muhammed Abd el-Mud Han, I-VI, 2. bask, Beyrut 1986; Abdulvahb el-Buhr, VII-IX, 2. bask, Beyrut 1986. bn Haldn, Abdurrahman, Kitb el-ber ve Divn el-Mubted vel-Haber, V-VII, Beyrut 1992. bn Hicce, Kahvet el-n, Nuruosmaniye Ktb., nr. 3786. bn ys, Muhammed bin Ahmed, Bedyi` ez-Zuhr f Vekyi` ed-Duhr, I-II, nr. Muhammed Mustafa, Kahire 1982. bn Kad uhbe, Trh bn Kad Suhbe, III, nr; Adnan Dervi, Dimak 1977. bn Tagriberdi, Ebul-Mehsn Yusuf, en-Nucm ez-Zhire f Mulk Msr vel-Kahire, I-XII, nr. Dr el-Kutub el-Msriyye, basm yeri ve tarihi yok; XIII, Fehm Muhammed altt, basm yeri yok, 1970; XIV, Fehm Muhammed altt-Ceml Muhammed Muharrz, basm yeri yok, 1971; XV, brahm Ali Tarhn, basm yeri yok, 1971. 246

Kafal, Mustafa, Timur, A, XII-1, 2. bask, stanbul 1979. El-Kalkaand, Ahmed bin Al, Subh el-A f Snat el-n, I-XIV, Kahire basm tarihi yok. Kopraman, Kzm Yaar, Msr Memlkleri (1250-1517), Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, VI, stanbul 1989, s. 433-615. , Msr Memlkleri Tarihi, Ankara 1989.

Lamb, Harold, Tamerlene the Earth Shaker, New York 1928. El-Makrz, Taky ed-Dn Ahmed b. Ali, Kitb es-Sulk li-Marifet Duvel el-Mulk, I-II, nr. Muhammed Mustafa Ziyde, ikinci bask, Kahire 1956; 1941; III-IV, Sad Abdulfetth r, Kahire 1971; 1972. El-Mansr, Baybars, et-Tuhfe el-Mulkiyye fd-Devle et-Turkiye, nr. Abdulhamid Salih Hemdn, Kahire 1986. Manz, Beatrice Forbes, The Rise and Rule of Tamerlane, Cambridge 1989. , , Timur and the Symbolism of Sovereignty, Iranian Studies, XXI, 1988, s. 115-122. Administration and the Delagation of Authority in Temrs Dominions, C.A.J. (1976)

XX/3, s. 191-107. Mrhvand, Ravzatus Saf, Tahran 1338 h. Muir, W. E., The Mamelke or Slave Dynasty of Egypt, Netherlands 1968. Nagel, Tilman, Timur. Der Eroberer und die islamische Welt des spten Mittelalters, Mnich 1993. Natanz, Muinddin, Muntehb et-Tevrh-i Muin, nr; J. Aubin, Tahran 1957. zer, Yusuf Ziya, Timurun Yapt lere Toptan Bir Bak, Belleten, IX/36, 1945, s. 423-467. Roemer, H. R., Timur in Iran, The Cambridge History of Iran, VI, Cambridge 1993, s. 42-98. , Timurlular, A, XII-1, 2. bask, stanbul 1979.

Roux, Jean Paul, Aksak Timur, slamn Kutsal Savas, ev. Ali Rza Yalt, stanbul 1994. Es-Sayrf, el-Hatb el-Cevher Ali bin Davud, Nuzhet en-Nufs vel-Ebdn f Tevrh ez-Zamn, I-II-III-IV, nr. Hasan Habe, Kahire, 1970-1971-1973-1994.

247

Savory, R. M., The Struggle for Supremercy in Persia After the Death of Timur, Der Islam (1965), XL/1, s. 35-65. Es-Sehv, et-Tibr el-Mesbk f Zeyl es-Sulk, nr; Mektebet el-Kulliyt el-Ezheriyye, Kahire, basm tarihi yok. Schlitberger, Johannes, Trkler ve Tatarlar Arasnda (1394-1427), ev. Turgut Akpnar, stanbul 1995. Solak-Zde elebi, Mehmed Hemdem, Solak-Zde Tarihi, I, hzr. Vahid abuk, Ankara 1989. Soberheim, M., Berkuk, A, II. 5. bask, stanbul 1979. , Memlkler, A, VII. 3. bask, stanbul 1977.

Sleyman, Ahmed Abdul Kerm, Timurlenk ve Devlet el-Memlk el-erkise mea Tercume Makle el-Ktib el-Latn de Mignanelli an Hayti Timurlenk, Vita Tamerlani, basm yeri yok 1985. Smer, Faruk, Kara Koyunlular, Ankara 1984. m, Nizamddin, Zafernme, Ankara 1987. erefeddin Ali-i Yezd, Zafernme, nr. Muhammed Abbs, I, Tahran 1336 h. . eref Han Bidlis, erefnme, nr; Muhammed Abbs, Tahran 1336. Tarhn, brahim Ali, Msr f Asr Devlet el-Memlk el-erkise, Kahire 1960. Tekinda, ehabettin, Berkuk Devrinde Memlk Sultanl (XIV. Yzyl Msr Tarihine Dair Aratrmalar), stanbul 1961. , Memlk Sultanl Tarihine Toplu Bir Bak, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi

Tarih Dergisi, XXV, 1971, s. 1-38. , II. Bayezid Devrinde ukur-ovada Nufz Mcadelesi: lk Osmanl-Memlkl Savalar

(1485-1491), Belleten, XXXI/123, 1967, s. 345-374. el-Ulb, Ekrem Hasan, Timurlenk ve Hikyetuhu mea Dimak, 4. bask, Dimak 1987. Togan, Zeki Velidi, Byk Trk Hkmdar ahruh, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi (1949), III/34, s. 520-538. , 75-84. Emir Timurun Soyuna Dair Bir Aratrma, ev; smail Aka, Tarih Dergisi, S. 26, 1972, s.

248

Woods, John E., Akkoyunlular, ev. Sibel zbudun, stanbul 1993. Yldz, Hakk Dursun, slamiyet ve Trkler, stanbul 1980. Yinan, Mkrimin Halil, Bayezid I, A, II, 5. bask, stanbul 1979. Ycel, Yaar, XIV-XV. Yzyllar Trkiye Tarihi Hakknda Aratrmalar (Trkiye ve Yakn-Dou zerinde 1393/94 Timur Tehlikesi), Belleten, XXXVII/146, 1973, s. 159-190. , Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar; Eretna Devleti, Kad Burhaneddin Ahmed ve

Devleti, Mutahharten ve Erzincan Emirlii II, Ankara 1989. , , Timurun Orta Dou-Anadolu Seferleri ve Sonular (1393-1402), Ankara 1989. Timur Tarihi Hakknda Aratrmalar I, Timurun Trkiye ve Yakn-Dou ile likilerine Dair

Gzlemler (1394-1400), Belleten (1976), XL/158, s. 249-285. , Timur Tarihine Dair Aratrmalar II, Timurun Trkiye ve Yakn Dou likilerine Dair

Genel Gzlemler (1400-1402), Belleten (1978), XLII/166, s. 234-299.

249

YIRMISEKIZINCI BLM, LK MSLMAN TRK DEVLETLERINDE TEKILT lk Mslman Trk Devletlerinde Tekilt / Prof. Dr. Salim Koca [s.147-162]
Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Yirminci yzyldan itibaren slm dini ve medeniyeti evresine girmeye balayan Trkler, yeni devletlerini de iine girdikleri medeniyetin artlarna uygun bir ekilde kurdular. Onlar, temelde ve zde Trklk zelliklerini koruyarak, slm ynetim tarzn benimsediler; Orta Asyadan getirdikleri messeselerin ve geleneklerin yannda Abbasler, Smnler ve Gaznelilerden aldklar messeselere ve geleneklere de bnyelerinde yer verdiler;1 Trke isim ve unvanlarnn yansra slm isimler, unvanlar ve lkaplar aldlar. Ksaca sylemek gerekirse onlar, engin tecrbeleri syesinde Trk ve slm geleneklerini birbiriyle birletirip kaynatrarak, yeni bir devlet tipi yarattlar. Fakat, bu kaynama ve gelime birden olmad; uzun bir gei dnemini gerektirdi. Bu gei dneminin ilk siyas teekkln Karahanllar Devleti oluturuyordu. Devlet ynetimi, ordu, sosyal hayat, sanat ve hukuk sistemi bakmndan tamamen Trk olan bu devlet, din adan slmiyeti temsil ediyordu. Karahanllar, devlet ynetiminde zamanla slm geleneklere de yer vererek, Trk-slm devletine doru bir kpr vazifesi grdler. Bundan sonra, Gaznelilerle devam eden gelime, Seluklularla tamamland ve olgunluk safhasna ulatrld. Trk-slm devletlerinin ortaya kmaya balad srada (X. yzyln ikinci yarsndan sonra) slm dnyasnda tek hkim deer vard ki, o da slm dini idi. Fakat, bu srada slm dnyas hem siyas hem de manev (mezhep) bakmdan tamamen blnm, paralanm ve birliini yitirmi durumdayd. stelik slmiyetin yaylmas da durmu bulunuyordu. Bundan dolay, slm dnyasnn kenar blgelerinde kurulmu olan Trk-slm devletleri, byk bir gayretle slmiyetin cihat ilkesine 250

sarldlar. zellikle Karahanllar, slm dinini Orta Asya Trk topluluklar arasnda yaymay kendilerine balca gaye edindiler. Bu gaye ile Trkistann nemli merkezlerinde slm dinini yayan birok kurulu meydana getirdiler. Basml ve Uygur Trklerini slmiyete kazandrabilmek iin baarl savalar yaptlar. Orta Asyann eitli yerlerinden gelen ve eski Trk inancna mensup topluluklar, slmlamalar iin kendi lkelerine aldlar. eitli soy ve kltrlerden oluan Gaznelilerde de, devlet-halk birliini salayan balca unsur slm dini idi. Bundan dolay Gazneliler, btn g ve enerjilerini slmiyeti yayma gayesi zerinde topladlar. Bunun iin Gazneli hkmdarlar, zellikle bunlardan Sebk-tekin ve Sultan Mahmd, blgedeki Afgan ve Gurlularla etin bir mcadeleye girierek, onlar slm dinine kazandrmaya altlar.

Bu hususta Gazneli hkmdarlarnn elde ettikleri en byk baar, defalarca dzenledikleri seferlerle Kuzey Hindistan fethedip, burada slm dinini yaymak oldu. Ayrca onlar, ar din bir cereyann temsilcisi olan Karmatlerle de mcadele ederek, hkim olduklar lkelerdeki slmn birliini korumaya gayret ettiler.2 slm lkelerinin byk bir ksm zerinde hkimiyet kuran Seluklularn stlendikleri grev ise, daha bykt. Onlar da, tpk Gazneliler gibi bir taraftan slm dinini yaymaya alrlarken, dier taraftan da slmn birliini bozan ar din cereyanlarla amansz bir mcadeleye giritiler. nk Seluklular, Orta Douya indikleri srada randa eitli adlar altnda 70den fazla ar din mezhep (rafz=i) grubu faaliyette bulunuyordu. Bu gruplar, slmn manev birliini hemen hemen yok etmilerdi. Siyas birlik yannda manev birlii de salamay kendilerine balca gaye edinen Seluklu hkmdarlar, slm dnyasn Snnlik inanc etrafnda toplamaya altlar. nk Snnliin, ar din cereyanlara kaynaklk eden eski ran gelenekleriyle ilgisi pek azd. Ayrca, akla dayanmas bakmndan da Trk dnce ve inanlarna uygun dmekteydi.3 Trk-slm devletleri daha nceki Arap ve Fars kkenli slm devletlerinden temel zellikler bakmndan tamamen ayrlyordu. zellikle, Trk-slm devletlerinin bata hkimiyet anlay olmak zere asker karakteri, sosyal, ekonomik, hukuk ve kltrel politikalar, Arap ve Fars kkenli slm devletlerinkinden btnyle farkl idi. Mesel Trklerin idaresinde, yeryzndeki mevcut insan cinsi bir btn saylmaktayd. Topluluklar arasnda da sosyal, kltrel ve din adan hibir kademe fark grlmemekteydi. dare karsnda herkese, eit hak ve adlet salanmaktayd.4 Bu anlayn bir uygulamas olarak, devletin idar kadrolar, kendileriyle ibirlii yapmak isteyen yerli halka btnyle almaktayd. Yetimi, yetenekli, zeki, alkan yerli elemanlar, idar kadrolarda bol bol istihdam edilmek suretiyle onlardan yaralanlmaktayd.5 Bu ayn zamanda, bugnk modern devletlerin balca gayesi olan devlet-halk btnlemesi demekti. 251

Trklerin slm dnyasna hkim olmalaryla birlikte, slm devlet hukukunda da nemli bir deiiklik meydana geldi. O da u idi: Seluklu Sultan Turul Beyin 1055 ylnda Badata girmesiyle Abbas halifesinin temsil ettii din otoritenin yannda bir de siyas otorite meydana kt. Bu fiil durum, 1058 ylnda yaplan bir trenle resmletirildi. Halife, bu trende, Turul Beye kuatt klla asker yetkilerini, verdii unvanlarla da (el-melikl-mark vel-magrib) siyas yetkilerini devretti.6 Bylece, ortaya yle bir durum kt: slm dnyasndaki bu yetki devri ile ilk defa resmen din ve siyas otorite birbirinden ayrld. Buna gre, halife sadece slm topluluklarnn din lideri haline geldi. Devlet hayatndaki grevi de, sultanlarn saltanatlarn onaylama, onlara hilat ve unvan verme gibi sembolik ilerden ibaret kald. slm dnyasnn siyas sorumluluu ise, tamamen Turul Beyin eline geti. Bu durum, baz bilim adamlarnn belirttii gibi, dnyev ve din ilerin birbirinden ayrld yeni bir devlet anlaynn temelini oluturuyordu.7 Devlet hayatnda, dnyev ve din ileri birbirinden ayran bu anlay, mnferit bir olay olarak kalmad, dier Trk-slm devletlerinde de devam etti. Mesel, Memlklu Sultan Baybars, Abbas ailesinden el-Muntansir Billah Msrda halifelik tahtna oturtarak (1261), din ileri kendisine brakmtr. Yeni Delhi Sultanlnda da ayn anlay hkim olmutur. Sultan Aleddin Kala, bu durumu, Devlet ve erat ayr ayr eyler olup, biri hkmdara, dieri kad ve mftlere ait ilerdir eklinde ifade etmitir.8 Trklerin slm dnyasnda devlet hukukuna getirdikleri bir yenilik de, kadn hukukunda oldu. Eski Trklerde hatunlar da devlet ynetiminde sz sahibi idiler. Ayr otalar ve buyruklar (bakan) vard. Trenlerde kaanlarn yannda yer alrlar; devlet meclisine katlrlar; eli gnderip, eli kabul ederlerdi.9 Halbuki, slm kamu hukukunda, kadnn yeri bulunmuyordu. Trkler, kadn hukukundaki eski anlaylarn slm dnemde de aynen devam ettirmilerdir. Mesel, Atuncan Hatun, Turul Beyin sadece zel hayatnda deil, devlet hayatnda da en byk yardmcs olmutur.10 Sultan Melikahn ei, Karahanl Prensesi, Terken Hatun, devlet idaresinde son derece etkiliydi. Ayr bir dvn (bro) vard. Baz meseleler, onunla olgunlatrldktan sonra sultana sunulurdu. Ayn ekilde Harezmahlar Hkmdar Aleddin Tekiin ei Terken Hatun da devlet idaresinde sz sahibi hatun idi. Onun da ayr dvn, saray, ktalar ve hatta bakenti bile vard. Devlet memurlarn tayin eder veya grevden alabilirdi. Daha da nemlisi, sultann emirleri onun imzas (tura) olmadan geerli saylmazd.11 Trk-slm devletlerinde tpk hatunlar gibi hanedan yelerinin, yani meliklerin de nemli bir yeri vard. Devleti, hanedan ailesinin ortak mal sayan eski Trk hkimiyet anlay, slm dnemde de geerliliini korumaktayd. Buna gre, merkez otoriteye bal kalmak ve izledii politikann dna kmamak artyla her hanedan yesinin idaresine bir blge verilmekteydi. Melik unvanyla anlan hanedan yeleri, bu blgelerde merkez idarenin kk bir modelini oluturuyorlard. Sahip olduklar bu yerleri de, kendilerinden sonra oullarna ve torunlarna intikal ettirebiliyorlard. Trk devlet ynetiminde bilgi ve tecrbe, daima n plnda tutulmaktayd. Bunun iin, ehzdelerin (tigin=melik) idaresine bir blge verilirken, yanlarnda da atabey unvan verilen 252

tecrbeli ve bilgili bir devlet adam grevlendirilmekteydi. Bundan maksat, ehzdenin daha sorumluluk mevkiine gelmeden kendisini yetitirmesini salamakt. Atabeylerin rol bununla snrl kalmamtr. Merkezi otoritenin zayflamasndan ve kmesinden yararlanan baz atabeyler, ehzadelere ait topraklar ele geirerek, bu yerlerde kendi bamsz idarelerini oluturmulardr. Seluklularda Atabeylik devletlerinin ortaya kmas, bu durum ile ilgilidir. Trk-slm devletlerinin genel karakterini bylece belirttikten sonra, burada bir de u meseleye aklk getirmemiz gerekmektedir: Orta Asyada byk devletler kuran Trkler, zaman zaman Orta Asyann dna yaylarak, gittikleri yerlerde yerli halk zerinde hkimiyet kurmak suretiyle yeni yeni devletler kurmulardr. Fakat, belirli bir sre sonra yerli kltrler karsndan zmsenerek, sonunda mill varlklarn ve kltrlerini ebediyen kaybetmilerdir. Trklerin, slm medeniyeti iindeki durumlar da ayn m olacakt? Yoksa, kimliklerini ve kltrlerini btnyle koruyabilecekler miydi? Burada u kadarn syleyelim ki, Trkler, slm medeniyeti iinde zamanla eriyip, kimliklerini yitirmediler; zellikle kltrlerini btnyle korudular ve kendilerinden sonraki nesillere aktarmay baardlar. Bu tarih grevi baaryla yerine getiren Seluklulardr. yleyse, Seluklularn izledikleri kltr politikasna burada ksaca bakmamz gerekmektedir: Seluklular Orta Dou slm dnyasna indiklerinde, Fars ve Arap olmak zere, kendilerini yutmaya hazr, iki gl kltrle kar karya geldiler. Onlar, bu kltrler karsnda ya btnyle mill kltrlerini ve kimliklerini koruyacaklar ya da ine, Avrupaya ve Hindistana giden soydalar gibi dahil olduklar evrenin artlar iinde eriyip, tarih sahnesinden tamamen silineceklerdi. Hemen belirtelim ki, onlar, bu kltrlere btnyle teslim olmadlarsa da, siyas stnlklerine denk kltrel bir stnlk de kuramadlar. zellikle sarayda, orduda ve kendi aralarnda Trke konutuklar halde, devrin geleneine uyarak, devletin resmi dilini Farsa olarak kabul ettiler. Halbuki, Karahanllarda, halk, edebiyat ve yazma dili tamamen Trke idi. Gazneliler, Seluklular, Harezmhlar, Eyybler ve Memlklerin saray ve ordularnda da, Trke konuulmaktayd. Fakat, slm medeniyetinin etkisiyle Arapa ve Farsaya kar daha Karahanllar zamannda balayan ilgi, Gazneliler ve Seluklular Devrinde yerli halk idare etme zaruretiyle birleince, bu dillerden zellikle Farsa ve ArapannTrk-slm devletlerinin resm dili olma durumu ortaya kt. Bylece, ran ve evresinde kurulan Trk devletlerinde resm dil Farsa, Msr ve Suriyede kurulan Trk devletlerinde ise Arapa olmutur. te yandan, Farsa iirler yazacak kadar bu dili iyi renen Seluklu sultanlar, kendi dillerini de ihmal etmediler: Mesel, Seluklu Devletinin ilk Hkmdar Turul Bey, Badatta Abbas halifesi ile grrken ona sadece Trke ile hitap etmitir (1058).12 Ayn Seluklu Sultan, kendi dnnde soydalaryla birlikte Trke neeli arklar sylemi ve oyunlar oynamtr.13 Sultan Melikh, bir taraftan Farsa iirler yazarken, dier taraftan da dostlarna Trke mektuplar yazmtr.14 nk onlarn, Farsa ve Arapaya ihtiya duymayacak kadar Gktrk, Uygur ve Karahanl alarnda gelitirilmi mkemmel bir kltr dilleri vard. Mesel Kgarl Mahmd, btn Trk lehelerini rneklerle inceledii Dvnl-Lgatit-Trk adl eserinde, Trkenin zamann en gl dili olan 253

Arapa ile atba beraber gittiini ileri srmtr.15 Bununla da yetinmeyen Kgarl Mahmd, Trk idaresi altndaki yabanc topluluklara Trkeyi retmek amacyla bir de gramer kitab kaleme almtr. Fakat bu kitap, bugne kadar bulunamamtr. Kgarl Mahmdun gr mnferit bir gr olmayp, onu destekleyen baka yazarlar da vard. Mesel Trkeyi zamann kltr dilleriyle karlatran Hsameddin Asm, Trk dilinin salkl bir yapya sahip olduunu belirtmitir.16 Fahreddin Mbarekh da, Trkeyi heybetli bir dil olarak nitelendirmitir. Ayrca, Trk dilinin Hindistan istikametinde gittike yayldn syleyen Mbarekh, eserinde Trke msralara da yer vermitir.17 Dier taraftan Trk dili, zellikle Farsa karsnda hkimiyet mcadelesini kendisi yrtyordu. Bu mcadelesinde Trk dili, Farsa karsnda gerilemesi yle dursun, bu dilin zerinde stnlk kuruyor ve onun yerini alyordu. Alman kkenli Rus bilgini Bartholda gre, Farsann yalnz bir rakibi vardr ki, o da Trke idi. Farsann bu rakip dil ile mcadelesi ounlukla baarszlkla sonulanyordu. Daha slmiyetin ilk yzylnda iki akm balad ki, bu, bugne kadar devam etmitir: 1. Edeb Farsann yava yava yerli ran konuma lehelerini zorlayarak ortadan kaldrmas, 2. Trk dilinin edeb Fars dili de dahil olduu halde, Fars dilini zorlayarak ortadan kaldrmas. Dikkate deer ki, bundan baka Trk dilinin asl ran dahilinde de yayl geniliyordu. Mesel, bir kyde Trk ve Fars beraber yayorsa, sonunda Trk dili herkesin dili olarak kalyordu.18 Seluklular, sadece dillerini deil, btnyle Trklklerini koruyorlar, slm topluluklarnn iinde deta Orta Asyadaki eski hayatlarn yayorlard. Gittike artan Fars kltrnn istils ise, sathta kalyor, Trk toplum hayatnn derinliine nfuz edemiyordu. zellikle doum, dn ve lm olaylarnda eski Trk det ve gelenekleri hkimdi. Dnlerde Trke arklarn sylenmesi ve mill oyunlarn oynanmasndan baka gelinin eyizi de zamanmzda olduu gibi sergileniyordu. Zamanmzda ok sevilen bir gelenek olarak hl devam eden sa da, ihmal edilmiyor, trl vesilelerle icra ediliyordu. Ayrca lm olaylarnda, yerli Mslmanlar hayretler iinde brakan ar yaslar tutuluyordu.19 te yandan, Seluklu sultanlarnn birok Trk geleneini korumakta gsterdikleri titizlie baklrsa, Fars kltrnn saray hayat zerindeki etkisinin de ekl olmaktan te bir anlamnn bulunmad anlalmaktadr. Mesel Seluklu sultanlar, Trk devlet anlaynn bir gerei olarak sk sk halka ak toy veriyorlar ve bu ziyafetlerin sonunda da yemek takmlarn yamalattryorlard.20 Seluklu Trklerinin kyafetleri de Farslarn ve Araplarn kyafetlerinden tamamen farkl idi. Arap dnr el-Cahizin dedii gibi, slm topluluklarn birbirinden kyafetleri bakmndan ayrmak imknsz ise de, her nerede olursa olsun, Trkleri kyafetlerinden tanmak mmknd.21 Tarih kaytlara gre, byk Trk bilgini Farab ile son Seluklu Sultan Sancar, mrlerinin sonuna kadar hep Trklere zg elbiseler giymilerdir.22 Bilindii gibi, Malazgirt Savanda Bizans ordusunun saflarnda bulunan Uzlar ve Peenekler, soydalaryla arptklarn konumalarndan olduu kadar, kyafetlerinden de anlamlar ve Seluklu Trklerinin tarafna gemilerdir. Bu rnekleri daha da artrmak, phesiz her zaman mmkndr. 254

A. Hkmdar ve Saray 1. Hkimiyet (Egemenlik/Erkinlik) Anlay Trklerde hkimiyetin kayna ilh idi. Yani, Trk hkmdarna devleti idare etme kudret ve yetkisi dorudan doruya Tanr tarafndan verilmekteydi. Baka bir ifade ile sylemek gerekirse, Trk hkmdar kendisini Tanr tarafndan seilmi ve baz olaanst g ve yeteneklerle donatlm bir kimse olarak grmekte ve kabul etmekteydi. Tanr ba olan bu g ve yetenekler Gktrk yaztlarnda u kavramlarla ifade edilmitir: 1. Kut (siyas iktidar),23 2. lg veya l (ksmet), 3. K (g) .24 Tanr, kut ba ile Trk kaann hkmetme ve hkmdarlk g ve yetkisi, yani siyas iktidar sahibi klyordu. Trk Kaan Tanrdan ald siyas iktidarla, Orta Asyada Douda gn dousuna, gneyde gn ortasna, batda gn batsna, kuzeyde gece ortasna kadar btn milleti kendisine tbi klyor ve hepsini dzene sokuyordu.25 Bugnk ifade ile sylemek gerekirse, kut sahibi olan Trk kaan Orta Asyada Trke konuan ve Trk soyundan olan btn topluluklar bir bayrak altnda, yani bir devlet ats altnda topluyordu. Tanr, lg veya l ba ile de ona iktisad bir g kazandryordu. Bylece Trk Kaan a milleti doyuruyor, plak milleti giydiriyor, fakir milleti zengin yapyor, az milleti ok klyordu.26 Tanr, Trk Kaanna verdii k ile de, sava yeteneini artrarak (kendisini kurt, dmann koyun gibi yaparak),27 ona zaferler kazandryordu. Temeli Tanr bana dayanan bu iktidar tipine sosyolojide karizmatik iktidar denmektedir. Bu iktidar anlaynda Trk hkmdar Tanr tarafndan baz olaanst g ve yeteneklerle donatlm olmasna ramen, o hibir zaman olaanst varlk, yani Tanr-Kral saylmamtr. Hatta Trk Kaan kendisini daima Tanrya kar sorumlu sayyordu. Ayrca, yazl olmayan kanun durumundaki tre de, Trk hkmdarnn icraat ve faaliyetlerine snrlar getiriyordu. Essen Trk hkimiyet anlay, Trk hkmdarnn kuta (siyas iktidar) uygun hareket ettii mddete ibanda kalabilecei merkezindedir. Eer Trk Kaan hkmdarlk sorumluluunu yerine getiremiyorsa, daha dorusu idarede yetersiz kalyorsa, kut taplamad, yani kut ondan memnun olmad dncesiyle ibandan uzaklatrlyordu.28 te yandan ta ba deitirirken ilh ba olan kut da hanedan yeleri arasnda birinden dierine kan yoluyla gemekteydi. Fakat Tanr, hanedan yeleri arasnda seimini ve tercihini sadece biri lehinde kullanmaktayd. Bu seim ve tercih de, genellikle hkmdarla en ok lyk ve yetenekli bir hanedan yesi zerinde olmaktayd. Tanrnn iradesinin hangi hanedan yesi zerinde olduu da, ancak taht iin yaplan mcadele sonucunda ortaya kmaktayd. Bu yzden eski Trk devletlerinde taht veraset hukuku son devirler istisna edilirse, hibir zaman belirli kurallara balanamamtr. Bunun tabi sonucu olarak da, hanedan yeleri arasnda taht kavgalar daima kanlmaz ve deta meru bir vaka olarak sk sk tekrarlanmaktayd. Hatta, hkmdarn daha salnda ehzadelerden birini kendisine veliaht tayin etmesi bile, dier ehzadeleri durduramamaktayd. nk, veliahtn dnda hemen hemen her ehzade, hakknn gasp edildii duygusuna kaplarak harekete gemekteydi. Hem taht davaclarnn hem de onlara destek veren ktlelerin yatmas ise, ancak bir taht kavgas sonucunda da olsa, ibana liykatli ve yetenekli bir hanedan yesinin gelmesiyle mmkn 255

olabilmekteydi. Fakat yine de, tahta sahip olan hkmdarn gc ne olursa olsun, dier hanedan yeleri, artlarn kendileri iin uygun olduu zamanlarda, taht iin harekete gemekten hibir ekilde geri durmuyorlard. Temeli ilh kut bana dayanan Trk hkimiyet anlay, slm dnemde varln koruyarak devam etmitir. Byk Trk dilcisi Kgarl Mahmd, slm dnemde de korunan ilh kkenli Trk hkimiyet anlayn u veciz ifadelerle ortaya koymutur: Tanrnn devlet (kut) gneini Trk burlarndan dodurmu olduunu ve onlarn mlkleri zerinde gklerin btn dairelerini dndrm bulunduunu grdm. Tanr onlara Trk adn verdi ve onlar yeryzne hkmdar yapt. Zamanmzn hakanlarn onlardan kard; dnya milletlerinin idare dizginlerini onlarn eline verdi; kendilerini hak zere kuvvetlendirdi.29 Kgarl Mahmdun bu szleri sadece hkimiyetin kaynan deil, ayn zamanda Trklerde cihn ml, yani niversal bir dnya grnn mevcut bulunduunu da gstermektedir. Bu duruma gre, Tanr, sadece Trk topluluklarnn deil, btnyle dnya milletlerinin idaresini Trklerin eline vermi bulunuyordu. Tpk Kagarl Mahmd gibi Abbas halifesinin veziri de ayn inantayd: Turul Bey, 1055 ylnda Badata girerken halifenin Veziri bn Mslim tarafndan karland. Vezir, bu karlamada Turul Beye, Tanr sana btn dnyay verdi, eklinde hitap etti.30 Bu, hi phesiz, slm dnyasnda da en yetkili devlet adamlar tarafndan benimsenmi, Trk dnya hkimiyeti fikrinin ak bir ifadesiydi. te yandan, Seluklu Veziri Nizml-Mlkn Siyset-nme adl eserinde de Trk hkimiyet anlaynn bir yansmasn grmek mmkndr. Nizml-Mlkn bu husustaki ifadesi yledir: Yce Tanr her asrda ve zamanda halk arasndan birini seer, onu pdiahlara lyk ve vgye deer hnerlerle ssler, insanlar onun adleti iinde yaasnlar, emn olsunlar, daima devletin bekasn istesinler diye, dnya ilerini ve Tanrnn kullarnn huzur iinde yaamasn ona tevd eder.31 Grld gibi, Nizml-Mlk de tpk Kgarl Mahmd gibi Trk hkimiyet fikrinin temelini Tanr bana balamaktadr. Fakat o, Kgarl Mahmd ve halifenin veziri gibi, Tanrnn seiminin ve tercihinin Trkler lehinde olduunu sylememektedir. Byk Seluklu Devletinin ikinci Hkmdar Sultan Alp Arslan, Nizml-Mlkn ifadesindeki bu belirsizlie tam bir aklk getirmektedir. Alp Arslana gre, Tanr kendisine tevecch gstererek, onu demoullar arasndan, dnya ilerinin nizma konmas iin semi, zamann ehresini fikirlerinin nuruyla aydnlatm, dnya yzn devletinin bykl ve adletiyle sslemi, memleket caddesini kendisine gstermi, devlet merdivenlerini kmasn emretmitir.32 Sultan Alp Arslan, komutanlardan Hcib Erdemin bir Btnyi devlet hizmetine almas dolaysyla btn komutanlara yapt uyar konumasnda bu dncesini bir kere daha tekrarlamaktadr: Sizleri korumak zorundaym. Sizler de beni desteklemelisiniz. Zira, Ulu Tanr sizi benim zerime deil, beni sizin zerinize kumandan (slr) yapmtr.33 Ayn ekilde, Sultan Sancar da, halifenin vezirine gnderdii 1133 tarihli mektupta, Ulu Tanrnn ltf ile cihn padiahlna ykseldiini yazmtr.34 256

Trk hkmdarlarnn szlerinden de anlalaca zere, onlar kendilerini Tanr tarafndan seilmi ve grevlendirilmi birer hkmdar olarak grmektedirler. Bu, hi phesiz, kkleri t Hun Trklerine dayanan ve slm dnemde de korunan cihnmul (niversal) bir hkmdarlk ve hkimiyet anlay idi. Yine Alp Arslana gre, Tanrnn bu seimi ve tercihi sebepsiz deildi; salam bir temele dayanyordu. Alp Arslann ifadesi ile o temel de u idi: Temiz Mslman olduklar, hava ve heves peinde komadklar iin, Tanr bugn Trkleri yceltmitir.35 Bu, hi kukusuz, eski Trk hkimiyet anlaynn slm bir temele oturtulmas demekti. 2. Hkmdar ve Yetkileri Trk-slm siyas teekkllerinde devlet tekiltnn banda sultan unvann tayan bir hkmdar bulunuyordu. Sultan Arapa kkenli bir kelime olup, balangta otorite veya hkmet anlamna gelen soyut bir isimdi. Abbasler Devrinde genellikle baz devlet grevlileri, valiler, dvn sahipleri (bakanlar) ve hatta vezirler iin kullanlmtr. Daha sonra bu unvan gayr resm olmakla birlikte bamsz hkmdarlar iin kullanlmaya balanmtr. Seluklu veziri Nizml-Mlke gre, sultan unvann ilk defa kullanan Gazneliler Hkmdar Mahmddur. Fakat, bu durum phelidir; ancak imknsz da deildir. Sultan unvann resm olarak alp kullanan, daha da nemlisi bu unvana cihnml bir anlam kazandran hkmdar ise, Byk Seluklu Devletinin kurucusu Turul Beydir.36 Biraz yukarda belirtildii gibi, siyas iktidar n ilh bir kaynaktan aldna inanan Trk hkmdar, karar ve icraatnda kendisini Tanr ile Trk tresine kar sorumlu sayyordu. Devleti temsil eden sultan, ayn zamanda saray, hkmet, ordu ve adlet olmak zere drt messesenin de bayd. O, bu sfatyla, yasama (kanun yapma), yrtme (icra) ve yarg (ter) yetkilerini de kendi ahsnda topluyordu. a) Yasama Yetkisi: Sultann belirli kurallar dahilinde yaynlad ve verdii fermanlar, menrlar, misller (yazl ve szl emirler) ve hatta azndan kan btn szler, kanun hkmnde ve deerindeydi. Gerek devletin her kademesindeki btn grevliler gerekse her tabakadan halk bu emirlere uymakla ykmlydler. b) Yrtme Yetkisi: Tahta kan her hkmdar, icraatna genellikle devlete yeniden dzen vermekle ie balard. Bu, bir bakma, onun kendi kadrosunu kurmas anlamna geliyordu. Bundan baka o, devlet bakan olmas sfatyla i ve d siyaseti dzenler; iktisad kararlar alr ve uygular; i gvenlii ve huzuru salar; sava ve seferlerde ordulara komuta eder; savaa ve bara karar verir; eliler gnderir, eliler kabul eder; vergiler koyar, ktalar datr; meliklerin idareciliklerini onaylar; bata vezir olmak zere btn asker ve mlk grevlilerin tayinlerini yapar ve onlar grevlerinden alrd. 257

c) Yarg Yetkisi: Trk-slm devletlerinde sultan, ayn zamanda adlet tekiltnn da bayd. O, en byk yarg sfatyla, haftann belirli gnlerinde (Pazartesi ve Perembe) zulme urayanlar iin kurulan Mezalim Dvn adndaki yksek mahkemeye bakanlk yapar; burada halkn ikayetlerini dinler, davalarna bakar; yargda bulunarak adletin yerini bulmasna alrd.37 Ayrca, ahsna ve devlete kar su ileyenler iin -mevkii ne olursa olsun- tutuklama karar alabilir; bizzat sorgulamasn yapabilir; lm dahil olmak zere eitli cezalar verebilirdi. te yandan o, genel bir af ile btn tutuklular serbest brakabilirdi.38 3. Hkimiyet ve Hkmdarlk Sembolleri Mslman Trk hkmdarlar, devletin ba olmalar sfatyla, iktidarlarnn ieride ve darda meru bir kuvvet olarak tannmas ve kabul edilmesi iin birtakm hkimiyet ve hkmdarlk sembolleri almlar ve kullanmlardr. Bunlar; unvan ve lkaplar, para, hutbe, traz/hilat, saray, taht ve ta, bayrak ve sancak, etr, nevbet, ota, tura ve tevk, yzk, kemer, ok ve yay, tu, kl ve izme gibi bazs manev bazs da madd unsurlardr. Hemen hemen btn Mslman Trk hkmdarlar zerinde yaptklar baz deiiklikler (yaz, iaret, ibare, ekil ve resim gibi) ve ilvelerle bu sembollere sahip olmulardr. imdi bu sembolleri birer birer ele alalm: a) Unvan ve Lkaplar: Hkimiyet ve hkmdarlk sembollerinin en nemlilerinden biri, hi phesiz hkmdarlarn aldklar ve kullandklar unvan ve lkaplardr. Karahanl hkmdarlar genellikle ilig, hakan ve han gibi unvanlar alp kullanmlardr. te yandan, nl siyaset kitab Kutadgu Biligde, hkmdara bey unvan ile hitap edilmise de, bu unvan Karahanl hkmdarlarnn resm unvanlar arasnda yer almamtr. lig (illig= il, devlet sahibi), hakan (hanlar han) ve han unvanlar yaln olarak deil, arslan, bura (erkek deve), tonga (kaplan cinsinden bir hayvan), gibi belirli zellikleri olan hayvan adlar ve tavga (tamga, tabga, tafga= in hkmdarlar iin kullanlan unvan), kara (kuvvet), kadr (sert, kat), kl gibi szlerle birlikte kullanlmtr. Karahanl hkmdarlar, XIII. yzyln sonlarna doru, dier Mslman Trk hkmdarlar gibi, kendi unvanlarn terk ederek, sultan unvann alp, kullanmaya balamlardr. Turul Bey, Seluklu Devleti kuruluncaya kadar, ancak melik ve emr unvanlarn alp kullanabilmitir. Devletin kuruluunun tamamlanmasndan (1040) ve Abbas Halifesi tarafndan tannmasndan sonra Turul Bey, es-Sultanl-muazzam (byk sultan) unvann alm ve kullanmaya balamtr. Sadece Turul Bey deil, Turul Beyden Sancara kadar btn Seluklu sultanlar ayn unvan almlar ve kullanmlardr. Bu unvan, Seluklu hkmdarlarnn btn saltanat boyunca bastrdklar paralarn zerinde yer alm ve adlarna okunan hutbelerde zikredilmitir. Fakat, baz kaynaklarda Alp Arslann es-Sultanl-muazzam unvannn yan sra es-Sultanl-azam (en byk sultan) unvann da kulland belirtilmitir. Es-Sultanl-azam unvann asl kullanan Seluklu hkmdar ise, Sancar olmutur. Sancar, kendisine tbi olarak Irakta yeeni Mahmda es-Sultanl-

258

muazzam unvann kullanmasna izin verirken, kendisi de es-Sultanl-azam unvann alp kullanmtr. Ancak bu unvan, Sancardan gnmze ulaan paralar zerinde grlmemektedir. Seluklu hkmdarlar siyas ve asker baarlarna uygun eitli unvan ve lkaplar da alp, kullanmlardr. Mesel, Abbas Halifesi Kaim Bi-emrillh, 1058 ylnda, bir trenle dnyev yetkilerini Turul Beye devrederken, ona el-Melikl-mark vel-magrib (Dounun ve Batnn Hkmdar) unvann vererek, taltif etmitir. Sultan Alp Arslan da, Douda Anadolunun nemli kilit noktalarndan olan Ani kalesini fethettikten sonra (1064), bu nemli fethin bir almeti olarak Ebl-feth (fetih babas) unvann almtr. Dier taraftan Seluklu hkmdarlarna devrin tarih yazarlar ve edipleri tarafndan, resm unvanlar arasnda yer almamakla beraber genellikle es-Sultanl-dil ve es-Sultanl-lem unvan ile hitap edilmitir. Grld gibi, dnya hkimiyeti fikri, Seluklu sultanlarnn unvanlarna da yansmtr. Mesel el-Melikl-mark vel-magrib ve es-Sultanl-lem gibi unvanlar, hep bu fikrin bir ifadesi olarak kullanlmtr. Seluklu hkmdarlar, ayrca baz lkaplar da alp kullanmlardr. Mesel, Turul Beyin lakab Rknd-dny ved-dn (dinin ve dnyann temel direi), Alp Arslann Adudud-devle (devletin yardmcs, dayana), Melikhn Muizzd-dny ved-dn veya Celld-dn (dinin bykl, ululuu), Sancarn da Muizzd-dny ved-dn (dinin ve devletin arlaycs) idi.39 b) Para: Para, bir cephesiyle manev, teki cephesiyle madd bir hkimiyet ve hkmdarlk semboldr. Para vastasyla hem hkmdarn unvan ve lkaplarn hem de zamann ekonomik durumunu renmek mmkn olmaktadr. te yandan, para, hkmdarn siyas stat sn, yani bamsz veya baml (tbi) bir hkmdar olup olmadn belirlemek bakmndan da nemli bir belge saylr. Tolunolu Ahmed, 875 ylnda Abbas halifesi ile ilikisini tamamen keserek, Msrda kendi idaresini oluturmutur. Bundan sonra Ahmedin ilk icraat, bamszln ve hkmdarln sembol olarak kendi parasn (ed-dinart-Tolun) bastrmak olmutur. Seluklu sultanlar, bata altn (dinar) olmak zere gm (dirhem) ve bakr paralar bastrmlardr. Bu paralarn bir yznde kelime-i tevhd ile Abbas halifesinin unvan, dier yznde de paray bastran hkmdarn ad, unvan ve lkaplar yer alyordu. Ayrca bu paralarn bir ksmnn zerine Seluklu hanedannn mensup olduu Ouzlarn Knk boyunun damgas ile yine Ouzlarn sembol olan ok ve yay eklinde iaretler konulmutur.40 c) Hutbe: Hkimiyet ve hkmdarlk sembollerinden biri de hutbedir. Hutbe, hkmdarn hkim olduu lkelerin camilerinde, cuma ve bayram namazlar esnasnda kendi ad, unvan ve lkaplarnn 259

hatip tarafndan zikredilmesi ve kendisine dua edilmesidir. Eer hkmdar tam bamsz bir hkmdar ise, devrin geleneine uyarak, hutbede nce Abbas halifesinin ad, unvan ve lkaplarn, sonra kendi ad, unvan ve lkaplarn zikrettiriyordu. te yandan, tbi bir hkmdarn okuttuu hutbede ise, srasyla halifenin, metbu hkmdarn ve kendisinin ad, unvan ve lkaplar yer alyordu.41 Para ve hutbe sadece hkimiyet ve hkmdarlk sembolleri deil, ayn zamanda bamszlk sembolleridir. Zira, tbi bir hkmdarn bamszln iln etmesi iin bastrd paralardan ve okuttuu hutbelerden metb hkmdarn ad, unvan ve lkaplarn kararak, sadece kendisininkini zikrettirmesi kfidir. Fakat bunu yapan tbi hkmdar isyan etmi saylyor, metb hkmdar tarafndan zerine ordular gnderilerek cezalandrlyordu. d) Traz/Hilat: Seluklu sultanlar zamann anlayna uyarak, Abbas halifesinin ve kendi tezghlarnda dokuttuklar veya trl vastalarla sahip olduklar,-phesiz kendi sembolleri olan renkte -lks kumalardan-zerlerine kendi ad, unvan ve lkaplar ilenmi- elbiseler imal etmekteydiler. Traz ad verilen bu elbiseler, hkmdar tarafndan tbi hkmdarlara, elilere ve devlet adamlarna verildii zaman hilat adn alyordu. Hilat sadece elbiseden ibaret olmayp, klah, kemer, hamil, kl, at, eer takm, asker muzika ve bayrak (tabl ve alem), para gibi mal ve eyalar da hilat kavram iine giriyordu.42 e) Saray: Saray da hkimiyet ve hkmdarlk sembol saylr. Kaynaklarda dergah, brgh ve devlet-hne gibi adlarla da anlan saray, hkmdar ve ailesinin iinde oturduu, yani hkmdarn resm ve zel hayatnn iinde getii, daha nemlisi devletin idare edildii binadr. Mslman Trk hkndarlarnn bata devletin merkezinde olmak zere, devletin dier nemli ehirlerinde de birer saltanat saraylar bulunuyordu. Mslman Trk hkmdarlar, temeli ve giri kat ta ve tuladan, st kat phesiz ahap olan teki mimar eserlere gre daha sade- saray ve kkler yaptrmlardr. Saraylarn bata resm kabullerin ve toplantlarn yapld taht salonu olmak zere birok odas ve dairesi bulunuyordu. Odalarn bulunduu st katta sultan ve ailesi oturuyordu. Saraya dahil dairelerde ise, her biri yksek rtbeli birer komutan olan saray grevlileri kalyordu ve bunlar, banda bulunduklar dairenin vermekte olduu hizmeti yrtmekten sorumlu idiler. Sultanlar, seleflerinden kalan saraylarla yetinebilecekleri gibi, kendilerine yeni saraylar da yaptrabilmekteydiler. Onlar, bazen de selefinin hkimiyetini hatrlatt iin eski saraylar yktrmaktaydlar.43 f) Taht ve Ta: Taht ve ta birbirini tamamlayan iki hkimiyet ve hkmdarlk semboldr. Taht ve tac olmayan bir hkmdar dnlemez. Hkmdar, zellikle trenlerde tahta oturur ve ta giyerdi. Bu trenlerin ilki tahta k (clus) trenidir. Bunu, hkmdarn kabul trenleri takip ediyordu. Hkmdarlar, tbileri (vassal) olan 260

hkmdarlar, yabanc elileri ve devlet byklerini genellikle balarnda tacyla tahta oturmu bir ekilde kabul etmekteydiler. Bunun iin onlar, sefer ve savalarda bile taht ve talarn yanlarna almay hibir zaman ihmal etmiyorlard. Mesel Alp Arslan, esir ald Bizans mparatoru Ramonos Diogenesi otanda kurulmu tahtnda oturur ve banda tac bulunduu halde kabul etmitir. g) Bayrak ve Sancak: Bayrak ve sancak seyran (gezinti), sefer ve sava esnasnda ilgili grevliler (alemdr) tarafndan tanan birer hkimiyet ve hkmdarlk sembolleridir. Bayrak, kaynaklarda alem (alm) deyimi ile ifade edilmitir. Fakat, ayn kaynaklarda bayran ekli ve zerindeki yaz ve iaretler hakknda hemen hemen hi bilgi verilmemitir. Baz kaytlara gre, Sultan Sancara kadar Seluklu sultanlarnn bayraklar, tpk Karahanl hkmdarlarnn bayraklar gibi krmz renkte idi.44 Harezmahlar ise, siyah renkte bir bayrak kullanmlardr. Bunun sebebi, bayrann rengini siyaha evirmi olan Sultan Sancarn lmnden sonra kendilerini Seluklu Devletinin meru varisi saym olmalardr.45 Seluklu sultanlarnn ktklar seferlerde, yaptklar savalarda, daha dorusu kazandklar zaferlerde, bu zaferlerin bir sembol olarak bazen bayran da zikri geer. Yine drlen kalenin teslim ilemleri srasnda bayrak n plna kmaktayd. Mesel, drlen kalenin burcuna bayran ekilmesiyle, o kalenin fetih ve teslim ilemleri tamamlanm oluyordu. Baka bir ifade ile, kalenin burcuna dikilen bayrak, hkimiyetin el deitirdiini belirtiyordu. te yandan direnme gc kalmayan kale savunucular, genellikle teslim almeti olarak, -kalenin burcuna dikilmek zere- sultann bayran istiyorlard. h) etr: etr, seyran (gezinti), sefer ve sava esnasnda hkmdarn ba zerinde ilgili grevli tarafndan (etrdr) tutulan saltanat emsiyesidir. etrin rengi hakknda kaynaklarda hi bilgi bulunmamaktadr. Seluklu sultanlarnn etrlerinin tpk bayraklar gibi krmz renkte olmas kuvvetle muhtemeldir. Zira, Karahanl hkmdarlarnn etrleri krmz, vezirlerin ise siyah renkte idi.46 Seluklu hkmdarlarnn etrlerinin zerinde, tpk turalarnda olduu gibi Ouz Trklerinin sembol olan ok ve yay iaretleri bulunuyordu.47 Saltanat etri, bykl ve rengi ile ok uzaktan bile tehis edilebiliyordu. Bylece, etri uzaktan gren tbi hkmdar veya devlet adamlar, sayg almeti olarak atlarndan iniyorlard.48 te yandan etr, sava meydannda hkmdarn bulunduu yeri belirleyen ve gsteren bir hkimiyet ve hkmdarlk sembol idi. Yani, etr vastasyla hkmdarn savata bulunduu yer kolaylkla tespit ve tayin edilebiliyordu.49 ) Nevbet: Nevbet, zamann devlet orkestrasnn saltanat saraynn kapsnda ve saltanat adrnn, yani otan nnde, belirli zamanlarda, genellikle namaz vakitlerinde konser vermesi demektir. Karahanllarda orkestra (bando) takmna tu ad veriliyordu.50 Verilen konser de han tu urd deyimi ile ifade ediliyordu.51 Bamsz hkmdarlar namaz vakitlerinde olmak zere gnde be defa, tbi (vassal) hkmdarlar ise gnde defa nevbet aldrrlard.52 261

Seluklu hkmdarlarnn orkestra takmnda bata davul (tabl ve tebire, ks) olmak zere borazan (kerna, nakkare), ney (nay) vs. gibi alg letleri bulunuyordu. Trkler, orkestrann en nemli algs olan davula kvrg adn veriyorlard.53 Ayrca Orta a Trk toplumunda kopuz, ozan, yataan, burgu, eri keman, balaban, yantambur, sdrgu, balama54 gibi daha birok alg leti vard. Nevbet, sadece bar zamanlarnda hkimiyet ve hkmdarlk sembol olarak alnmyor, ayn zamanda sevinli durumlarda ve zellikle savalarda kesin sonu alnmak istendii zaman, hcuma geen askeri coturmak iin de nevbet vurduruluyordu. i) Ota (Saltanat adr): Kaynaklarda genellikle ser-perde eklinde zikredilen ota, hkmdarn sefer ve sava esnasnda iinde kald ve resm kabullerini yapt, hkmdara has renkte bir adrdr. Ota, ordu ve oda kelimeleri Trke orta (ortu) kelimesinden km birer isimdir. nk, yerleik topluluklarda halk tapnaklar (mabet) etrafnda, gebe topluluklarda ise, bakann (babu) adrnn etrafnda toplanyorlard. Bu adrn yeri de tam ortaya dyordu.55 Otan hazineden karlp, belirli bir yere kurulmas, sefere kma iareti saylyordu. Ne tarafa sefer yaplacaksa, ota da o tarafa kuruluyordu; ordu da onun etrafnda toplanmaya balyordu.56 Seluklu hkmdarlarnn otalarnn rengi Trklerin rengi olan krmz idi.57 Fakat onlarn ekli, bykl ve i dzenine dair hemen hemen hi bilgimiz yoktur. Hkmdar sefer mddetince sava meclislerini otanda toplar, ziyafetleri otanda verir, resm kabullerini hep otanda yapard. j) Tura ve Tevk: Ferman, menr, misl (yazl ve szl emir), fetihnme, mektup ve antlama metni gibi na Dvnndan kan resm vesklarn st tarafna devletin ve hkmdarn almeti olarak izilmi ve yazlm iaretlerle isim, lkap ve dua cmlesinden oluan bir eit mhr ve imzaya tura ad verilmektedir. lk Seluklu turas, Ouz Trklerinin sembol olan ok ve yay iaretinden ibaretti. Turul Bey, halifeden ald unvanlar yay iaretinin iine yazdrarak, turaya yeni bir mahiyet ve muhteva kazandrmtr.58 Fakat, Turul Beyden sonra turann bu ekliyle devam edip etmediine dair hemen hemen hi bilgimiz yoktur. Byk Trk dilcisi Kgarl Mahmd, tura (turag) kelimesini Arapa tevk sz ile karlamsa da,59 bu iki kavramn Seluklu Devrinde tamamen ayn anlam ifade etmedii anlalmaktadr. Gerekten de, Turul Beyden sonra gelen Seluklu hkmdarlar slm gelenee uyarak, turadan baka bir takm tevkler kullanmlardr.60 k) Yzk, Kemer, Ok ve Yay, Tu, Kl, izme: Yzk, kemer, ok ve yay, tu, kl ve izme gibi hkmdara ait eyalar da hkimiyet ve hkmdarlk sembollerine ilve edebiliriz. Zira bunlar herkesin kulland sradan birer eya olmayp, belirli zellikleri ve anlamlar olan sembollerdi.

262

Seluklu sultanlar devlet ilerini sadece ferman ve misaller vastasyla grmyorlard; onlar baz zel durumlarda yzklerini devlet adamlarna vererek, onlar, yaplmasn istedikleri i iin grevlendiriyorlard. Baka bir ifade ile, elinde sultann yz olan kii, zel veya resm bir iin grlmesi iin sultan tarafndan memur edilmi demekti. Mesel Turul Bey, halifenin kzn kendisine e olarak istenmesi ve dn ilerinin grlmesi iin veziri Kndrye yzn vererek, onu bu ilerde grevlendirmitir.61 Turul Bey 1038 ylnda Nibr ehrine girerken belinde kemer ve bu kemerin altnda Ouz Trklerinin sembol olan ok ile omuzunda bir yay bulunduu halde dikkati ekmitir.62 Ok ve yay iaretleri Turul Bey ve onu takip eden Seluklu sultanlarnn paralarnn zerinde de yer almtr.63 Ayrca Bizans mparatoru Pasinler yenilgisinden sonra (1048) Turul Bey ile anlaabilmek iin Emevler zamanndan kalan camiyi onartp, mihrabna Ouz Trklerinin sembol olan ok ve yay iaretlerini koydurmutur. Tarih kaytlara gre, Harezmahlar Hkmdar Celleddn Mengbertinin hkmdarlk sembollerinden olarak ok zel bir kemeri vard. Ei az bulunur talarla ssl olan bu kemeri, sultan sadece bayram gnlerinde takmaktayd.64 Tu ve kl da, Hun Trklerinden beri btn Trk devletlerinde kullanlan iki hkmdarlk semboldr. Bunlardan tu, seferlerde, aknlarda ve savalarda bayrak ve sancaklarla birlikte tanrd. Karahanl hkmdarlar dokuz tulu idiler. Gktrkler ve Uygurlar tuu yaban sr (kutuz) kuyruundan yapyorlard. Karahanllarn tuu ise ipek kumatan olup, rengi de krmz veya turuncu idi.65 Tu, Osmanllarda da hkmdarlk sembol olarak kullanlmaya devam etmitir. Tarih kaytlara gre, Osmanl sultanlar alt, sadrazamlar be, vezirleri , beylerbeyleri iki, sancak beyleri de bir tu ile temsil edilmitir.66 4. Saray Grevlileri Sarayda, hkmdarn resm ve zel ilerinden sorumlu birok grevli bulunuyordu. Dorudan doruya hkmdarn ahsna bal olan bu grevlilerin hepsi gvenilir kiiler arasndan seiliyordu. Bunlarn byk bir ksm yksek rtbeli birer subay olup, emirlerinde de kalabalk bir hizmetli grubu bulunuyordu. Ayca, bunlar da sefer ve savalara katlrlar ve mevkilerine uygun grev yaparlard. a) Byk Hcib ve Hcibler: Seluklu devlet tekiltnda protokol bakmndan sultan ve vezirden sonra nc sray, saray tekiltnda da sultandan sonra ikinci sray byk hcib alyordu. Byk hcib kaynaklarda genellikle hcib-i bzrg, hcib-i kebr, hcib-i emr veya hcibl-hccab (haciblerin hacibi) gibi adlarla zikredilmitir. Karahanllarda byk hcib, tayangu veya ulu hcib unvan ile anlyordu. Tayangu kelimesi Trke dayanmak fiilinden km bir isim olup, hkmdarn dayand, gvendii kimse anlamna geliyordu.67 263

Sarayn her trl iinden byk hcib sorumluydu. Byk hcibin emrinde eitli rtbe ve derecelerde daha birok hcib bulunuyordu. Byk hcib ve hciblerin grevi, hkmdar ile halk ve hkmdar ile hkmet arasndaki ilikileri dzenlemekti. te yandan, hakszla urayanlar Mezalim Dvnna karmak, elilerin her trl iiyle ilgilenmek, trenlerde ve toplu kabullerde protokol dzenlemek de, byk hcib ve hciblerin grevleri arasndayd. Hciblerin her biri, gulm sistemine gre yetimi yksek rtbeli birer subay, yani emrdi. Bu duruma gre, hciblerin hemen hemen hepsi soy bakmndan Trk idiler. Hcibler, sefer ve savalarda mevkilerine gre grev yaparlard. Bunlar gvenilir kiiler olmalarndan dolay genellikle orduda nc kuvvetleri komutan olarak grevlendirilmekteydi. b) Hares Emri: Sarayda derece bakmndan hciblerden sonra hares emri geliyordu. Hares emri, devlete ve hkmdara kar su ileyenleri yakalayp cezalandrmakla grevliydi. O, suun durumuna gre lm dahil eitli cezalar verebilirdi. Bundan dolay herkes hares emrinden korkard.68 c) Vekil-i Hss: Vekil-i hss, saray grevlilerinin bir ksmnn miriydi. Sarayn mutfa, araphanesi, sultann sofras, tavlas ile saraylarna ait btn ilerden o sorumluydu. Ayrca hkmdarn oullarna ve maiyetine ait ilerin takibi de, vekil-i hssn grevleri arasndayd. Vekil-i hss, her gn yaplan iler hakknda hkmdara bilgi verir, yeni yaplacak iler iin de hkmdarn grlerini alr ve bunlar uygulard.69 d) Silhdr: Hkmdarn silhhnesini idare eden, buradaki silhlarn bakm ve onarmn yapan, bu silhlar seferlerde ve trenlerde tayan grevlilere silhdr deniyordu. Dier Trk-slm devletlerinde olduu gibi Seluklularda da silhdrlarn banda emr-i silh unvanyla anlan bir komutan bulunuyordu. e) Abdr: brik ve leen tutmak suretiyle hkmdarn elini yzn ykama ve abdest alma hizmetlerinden sorumlu grevli idi. f) anigr: anigr, sofraya getirilen yemeklerin, yenmeden nce tadarak kontrol etmek suretiyle hkmdarn zehirlenmesini nlemekten sorumluydu. g) arabdr: arabdr, adndan da anlalaca zere, hkmdarn sofras ve verdii ziyafetler iin gerekli olan iki ve merubat hazrlamak ve sunmakla sorumlu bulunan grevli idi. h) Cmedr: Sarayn terzihnesini idare etmek, hkmdar ve ailesinin elbiselerini dikmek ve korumakla sorumlu bulunan grevliye cmedr deniyordu. ) Cndr: Hkmdar ve sarayn korumakla ykml muhafzlara cndr deniyordu. Bu muhafzlarn komutanna da emr-i cndr ad veriliyordu. Cndrlar gece gndz nbet tutuyorlard. Karahanllarda gece nbetilerine yatgak, gndz nbetilerine de turgak ad veriliyordu.70 264

Seluklularda hkmdarn ve sarayn gvenliini ise, psbnn (gece bekileri), nevbetiyn (nbetiler) ve derbnn (kapclar) gibi grevliler salyorlard.71 i) Alemdr: Seferlerde ve savalarda hkmdarn bayrak ve sancan tayan ve koruyan grevlilere alemdr deniyordu. Bu grevlilerin banda emri alem unvanyla anlan bir komutan bulunuyordu. j) Emr-i hur: Hkmdarn atlarna ve tavlasna bakmak, atlarn terbiye etmek gibi hizmetlerden de emr-i hur sorumlu idi. Karahanllarda bu iten sorumlu olan grevliye ilba deniyordu.72 k) Hnslr: Sarayn mutfan sevk ve idare etmek hkmdarn sofrasn hazrlatmakla da hnslr sorumlu bulunuyordu. Karahanl saraynda bu grevi a ba (a ba) unvann tayan bir grevli yerine getiriyordu.73 l) Emr-i ikr: Hkmdarn av ilerini tertip ve tanzim etmekle de emr-i ikr grevliydi. Ayrca sarayda hkmdar ve maiyetine tren ve seyran srasnda yol aan avular (serhenk, dur-ba),74 her trl ayak hizmetini gren nedimler75 ve ferrn (dekiler)76 gibi grevliler de bulunuyordu. B. Vezir ve Hkmet 1. Merkez Tekilt Hkmet, devleti idare eden organ olup, dvn ad verilen dairelerden (bakanlk) meydana geliyordu. Her dvnn banda shib-i dvn unvann tayan bir devlet adam bulunuyordu. Dvnlarn bir araya gelmesiyle de Byk Dvn (Dvn- Saltanat=Bakanlar Kurulu) teekkl ediyordu. Bat Karahanllar Devletinde Byk Dvna, Meclis-i l denmekteydi. Byk Dvnn banda, bugnk babakanlk grevini yrten vezir bulunuyordu. Vezir ayn zamanda Vezirlik Dvn (Dvnl-Vezret) adnda baka bir dvnn da bayd. Tayini bizzat hkmdar tarafndan yaplmaktayd. Seluklu vezirleri genellikle kalem ehlinden idiler. Bunlar bilgi ve kltr bakmndan iyi yetimi kimseler arasndan seilirdi.77 Mesel, Turul Beyin Veziri Kndr Farsadan baka Trke, Arapa ve Hinteyi de biliyordu.78 Vezirin en bata gelen sembol yaz takm (divit) ve sark idi.79 Ayrca kendisine Seluklu sultan ve Abbas halifesi tarafndan unvan80 ve hilatler verilirdi. O, sultann en byk yardmcs sfatyla btn memleket ilerinden sorumluydu. Byk Dvn toplar, kararlar alr ve bu kararlar sultann onayndan geirdikten sonra uygulamaya koyard. Ayrca o, banda bulunduu Vezirlik Dvnndan da, tpk hkmdar gibi fermanlar karr; tayinler yapar ve gerektii zaman azillerde bulunurdu. 265

Vezir, asker faaliyetlerin de dnda kalmazd. O, hemen hemen btn asker faaliyetlere hkmdarn refakatinde katlr ve bu faaliyetlerde mevkiine uygun grevler yapard.81 Karahanl Devletinin ilk dnemlerinde vezir yuru unvan ile anlyordu.82 Karahanl Hakan yuru tayin ettii kimseye mevkiine uygun unvan, mhr, etr, tu, davul, zrh, hilat, at, ssl eer takm gibi bir takm vezirlik sembolleri veriyordu.83 Bunlardan etr, siyah ipekten yaplm bir emsiye olup, scakta, yamurda ve karda yuruun ba zerinde tutuluyordu. Yuru, devlet ve memleket ilerinde Karahanl hkmdarnn en byk yardmcs durumundayd. Bundan dolay devrin siyaset kitab Kutadgu Biligde vezir, hkmdarn elleri olarak vasflandrlm ve hkmdar ilerini bu ellerle grr denmitir.84 Bu anlay Seluklu Devrinde de devam etmitir.85 Vezir, yapt hizmete karlk olarak, devletten maa alrd. Ayrca, kendisine kta olarak bir blge veya vilyet tahsis edilirdi.86 Bu maan miktar hakknda elimizde kesin bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak, bu makam igal edenler, daha nce madd bakmdan sradan bir insan iken, vezir olduktan sonra ok zengin bir kimse haline geliyordu. Mesel, Turul Beyin Veziri Kndr, kendisini ven bir airin iiri iin bir defada 1000 dinar gibi byk bir mebla tutan, para banda bulunmutur.87 te yandan, Alp Arslan ve Melikh gibi Seluklu sultanlarna vezirlik yapan Nizml-Mlk, vezir olmadan nce bir at bile satn alamayacak kadar yoksul bir kimse idi. Ayn Nizml-Mlk, vezir olduktan sonra byk bir madd gce sahip olmutur. nk, onun Melikh zamannda 20 binden fazla gulm bulunuyordu. Bir defasnda 500 at birden kaybedebilecek kadar byk srleri vard. Her yl, din adamlarna 300.000 dinar gibi byk miktarda para datyordu.88 Vezir, icraat ve faaliyetlerinde dorudan doruya sultana kar sorumluydu. O, ikayetler zerine bazen sultan tarafndan sert bir ekilde uyarlyordu: Bir gn, Sultan Alp Arslann namaz kld yere veziri Nizml-Mlk ikayet eden bir mektup konmutu. Namaz klaca srada bu mektubu grp okuyan Sultan, vezirini ararak, bu mektubu almasn; iinde yazlanlar doru ise ahlkn ve ahvalini dzeltmesini; yazlanlar yalan ise, yazanlar affetmesini, dvnda i vermek suretiyle kendilerini megul etmesini emretti.89 Bu uyar, o zaman Nizml-Mlkn kendisini dzeltmesi iin yeterli olmutur. Bazen sultann uyars vezirin kendisini dzeltmesi iin yetmiyordu. Byle bir durum Sultan Melikh ile veziri Nizml-Mlk arasnda cereyan etmitir. Sultan Melikh, Nizml-Mlkn devlet iinde gittike gcn ve etkisini artrmasna deta gz yummu ve onun gerek niyetini grmezlikten gelmitir. Bu durum, Nizml-Mlkn ahsna bal adamlarn devlet iinde baz taknlklar yapmasna kadar devam etmitir. zellikle, Nizml-Mlkn adamlarndan birinin yetkilerinin dna karak, Seluklu valilerinden birine bask yapmaya kalkmas, Melikh son derece kzdrd. Melikh, i iten gemi olarak duruma mdahale etti. O, bu olay zerine vezirine yazd mektupta, onu u szlerle sulad ve tehdit etti: Sen benim devletimi ve memleketimi ele geirdin; oullarna ve damatlarna verdin. Bunlar benim adamlarma sayg gstermiyorlar; halka zulm yapyorlar; sen de 266

bunlar cezalandrmyorsun. (Banda bulunduum) devlete ortak msn? ster misin ki, nndeki yaz takm ile bandaki sarnn alnmasn emredeyim? Halk zulmnzden kurtaraym. Bu szlerle gerek yzn aa vuran Nizml-Mlk, zr dileyerek yaplan hatay dzeltmesi gerekirken, Melikha ayn ekilde bir meydan okuma ile karlk verdi: Sen benim fikrim ve tedbirim syesinde bugnk ikbale ulatn. Baban ld gn seni nasl idare ettiimi, ayaklanmalar nasl bastrdm hatrla ve unutma ki, benim yaz takmm ve sarm ile senin tacn ve tahtn birbirine sk skya baldr. Devlet bu ikisi ile ayakta duruyor. Yaz takmmn ve sarmn ortadan kalkmasyla, ta ve taht da ortadan kalkar. 90 Bu gerekten de bir meydan okuma idi. Zira, Melikhn tehdidine veziri tarafndan ayn tehditle cevap verilmitir. Fakat, asl nemli olan Melikhn bundan sonraki tavrdr. phesiz Melikh, daha nce vezirine verdii ar yetkilerden dolay piman olmutur, fakat o bu meydan okumaya karlk ikinci adm atamam, Nizml-Mlk grevden alamamtr. Ancak Melikh, NizmlMlkn rakibi olan ve ona kar, ei Terken Hatunun aday olarak vezirlik mcadelesi veren TclMlke kar vezirini desteklememitir. imdi de vezirin bakanlk ettii Byk Dvn (Salta-nat Dvn) ele alalm. Byk Dvn, bugnk ifade ile sylememiz gerekirse, drt bakanlktan meydana geliyordu: A. Tura ve n Dvn Banda bulunan devlet adamna tura (veya Turake) ve mn denirdi. Bu dvn Tura ve n olmak zere iki daireye ayrlyordu. Bunlardan tura dairesi hkmdarn ferman, menur, tevk, misal gibi emrnmelerinin bana onun turasn ekmekle ykmlyd. n dairesi ise devletin i ve d yazmalarn dzenlemekle grevliydi. Bundan dolay mn, sk sk hkmdarla grmek durumundayd. Karahanllarda da devletin i ve d yazmalar, banda tamgac91 unvan ile anlan bir devlet adamnn bulunduu bir dvn grlyordu. Bu dvnda, bitigi92 ve lmga93 unvanyla anlan katipler grev yapyordu. Bu katipler, evraklar Trk yazs ile, yani Uygur harfleriyle yazyorlard.94 B. stif Dvn Bu dvn, bugnk Maliye Bakanlnn karl idi. Devletin gelirler ve giderleri (vergiler ve harcamalar), bu dvnda tutulurdu. Banda bulunan devlet adamna da, mstevf deniyordu. stif dvnnn, Seluklu lkelerinin her yerine yaylm kalabalk memur kadrosuyla geni bir tekilt vard. Vergiler, mstevf, amd ve mil gibi bu dvna bal devletin temsilcileri tarafndan toplanyordu.

267

Karahanllarda da devletin mal ileri Seluklularnkine benzer bir dvn vastasyla yrtlyordu. Bu dvnn banda, agc95 unvan ile anlan bir devlet adam bulunuyordu. Vergiler ise agcya bal mga96 adn tayan tahsildrlar tarafndan toplanyordu. Bu vergiler, aglk,97 tavarlk98 veya kaznak99 gibi trl adlar altnda anlan hazinede toplanyordu. C. Arz Dvn veya Arzul-Cuy Dvn Arz Dvn, bugnk Mill Savunma Bakanlnn grev ve sorumluluunu stlenmi bir daire idi. Banda arzul-cey veya emr-i arz, ya da ksaca arz unvanyla anlan bir devlet adam bulunuyordu. Her rtbe ve dereceden askerin maa, terfisi, tahsisat ve levazmat gibi btn ileri, bu dvnda grlrd. Ayrca, ordunun sefere kmadan nce tefti edilmesi de Arz Dvnn banda bulunan arzn grevleri arasnda idi.100 Tefti srasnda, fizik yaps ve silhlar bakmndan standart llere uymayan askerler ordu kayt defterinden silinirdi. Karahanllarda ordu kayt defterlerine ay bitigi ad veriliyordu.101 len veya herhangi bir sebeple askerlikten ayrlan askerlerin yerine alnanlarn kaytlar ile askerlerin dzenli yoklamalarnn yaplmas da bu defterler vastasyla yaplyordu. D. raf Dvn raf Dvn, devletin mal ve idar ilerini tefti ve kontrol etmekle ykmlyd. Bu dvnn banda, mrif unvan ile anlan bir devlet adam bulunuyordu. Mrifin her vilyette memurlar vard. Mrif, genellikle stif Dvnnn sorumluunda olan mal ileri tefti etmekteydi. Dolaysyla sk sk rvet gibi uygusuz durumlarla karlamaktayd. Bu yzden onun, son derece drst ve hesap ilerinden iyi anlayan biri olmas gerekiyordu.102 2. Tara Tekilt Seluklu lkeleri merkeze bal eylet ve vilyetler ile tbi (vassal) meliklerin hkimiyetinde olan blgeler olmak zere balca iki ksma ayrlyordu. Bu duruma gre, Seluklu lkesinin merkeze bal eylet ve vilyetleri vastasz (dorudan), tbi meliklerin hkimiyetindeki blgeleri ise vastal olmak zere iki ekilde ynetiliyordu. Zira, merkeze bal eylet ve vilyetler, yine merkezden tayin edilen valilerle idare edilirken, tbi meliklerin hkimiyetindeki blgelerin idaresine dorudan karlmyordu. Ancak sultan, tbi melikin idareciliini onaylyor veya onu azlederek yerine baka birisini tayin ediyordu. Seluklu lkelerinde merkezden ynetilen byk ve nemli blge veya eylet vard. Bunlar, kendi iinde byklk ve nem srasna gre Irak, Horasan ve Harezm gibi blgeler idi. Bu vilyet ve blgelerin bana amd unvann tayan bir blge valisi tayin edilmekteydi. Irak blge valileri genellikle Amdl-Irak veya Resl-Irakeyn unvanyla anlyordu. Amdl-Irak, Seluklu hkmetinin blgedeki en byk temsilcisi olarak mal, idar ve siyas ve hatta asker btn ilerden 268

sorumlu idi. Ayrca o, sultan adna Mezlim Dvnna kp, yargda bulunmak suretiyle adlet datrd. Sadece eylet ve blgelere deil, hemen hemen btn byk ehirlere de birer amd tayin ediliyordu. Amdler ehli kalemden olup, genellikle Fars kkenli idiler. Byk ehirlere amdlerden baka, asker yetkilere sahip vali olarak ahneler tayin edilmekteydi. ahneler genellikle kl ehli, yani asker kkenliydiler. Dolaysyla da Trk soyundan idiler. Bu duruma gre, ahnelik grevine gulm sistemine gre yetimi bir Trk komutan getirilmekteydi. stelik ahnelik, Trklerin slm medeniyetine getirdikleri yeni bir kurumdu.103 ahneye yapt hizmet karlnda maa yerine belirli bir blge kta olarak tahsis edilmekteydi. ehirlerde stif Dvnna bal olarak grev yapan memurlardan bir de, miller bulunuyordu. millerin grevi kta veya iltizama verilmi yerlerin dndaki ehirlerde, er ve rf vergileri toplayp, hazineye gndermekti. Rvet gibi gayr meru ilere karmalarn nlemek iin millerin, bir iki yl gibi ksa aralklarla grev yerleri deitirilmekteydi.104 Karahanllarda, amillerin grevini mga adyla anlan memurlar yrtmekteydi. ehirlerde er davalara kadlar bakyordu. Ticar faaliyetleri kontrol etmekten de muhtesibler sorumluydu. Muhtesibler, zellikle, terazileri ve fiyatlar kontrol ederler, alverilerin doru yaplp yaplmadna bakarlar, dardan pazarlara getirilen mallarn ve yiyeceklerin kalitelerini tespit ederlerdi. Muhtesipler, genellikle ilerinde gsterdikleri dirayet ve grevlerine ballklarndan dolay Trkler arasndan seilmekteydi.105 te yandan, Karahanllarda, kylerin ve oymaklarn banda kkyuk adyla anlan bir muhtar (bakan) bulunuyordu. Bir de tudun adyla anlan grevli vard ki, bu da kye veya oymaa su temin etmekle grevliydi. Trk-slm devletlerinde ayrca, memleketin her tarafna dalm abuk haber alma tekilat (peyk, perende v mnh) dzenli posta servisleri (ulag, Karahanllarda: ekinci),106 asker ve ticar nemi bulunan yollar zerinde karakollar, kervanlarn gvenlik iinde gidip gelmeleri iin hanlar (ribat) bulunuyordu.107 C. Ordu Trk-slm devletlerinde ordu, devletin temeli ve balca g kayna idi. Trklerin, dnyann teki yerlerinde olduu gibi, slm dnyasnda da hkimiyetlerini kurmalar ve devam ettirebilmeleri, ancak gl ordular syesinde mmkn olabilmitir. Bata Karahanllar olmak zere, Gazneliler, Seluklular, Harezmahlar ve dier Trk-slm devletlerinde ordu, byk lde Trklerden meydana geliyordu. Trkler daha nce, Abbas ve Smn Devletlerinin ordularnn nemli ksmn tekil etmiler ve balca rol oynamlardr. 269

Karahanllar dnda hemen hemen btn Trk-slm devletleri, ordularnda yerli unsurlara da yer vermiler ve onlardan faydalanmlardr. zellikle, Hindistan istikametindeki fetihlerde gaz ve cihat fikrinin ar basmas, Gazneliler ordusunda birok Mslman yerli unsurun toplanmasn mmkn klmtr. Fakat, Gazneliler ordusunun asl vurucu ksmn, hr Trklerden gulm (paral asker) olarak saraya alnp yetitirilmi olan hassa ordusu oluturuyordu. Trk-slm devletleri arasnda, en mkemmel ve en byk orduya Seluklular sahip olmulardr. Seluklu ordusu, balangta tamamen Trkmen atllarndan meydana geliyordu. Dandanakan Savandan sonra (1040) Gaznelileri kendilerine rnek alan Seluklular, tpk onlar gibi ordularn gulm sistemine gre yetimi Trklerden tekil etmeye baladlar.108 Bylece geri plna itilmi olan Trkmenler, bundan sonra Bat ularna giderek, Kuzey Irak, Kuzey Suriye, Azerbaycan ve Anadolunun fethinde ve Trklemesinde balca rol oynadlar. Trk-slm devletlerinde ordu; savalar (asker), tekilt ve tehzt (silh) olmak zere temel unsurdan meydana gelmekteydi: 1. Sava Unsur Orduyu meydana getiren unsurlardan en nemlisi savalar idi. Trk-slm devletlerinin ordusunu, sava unsur bakmndan drt ksma ayrmak mmkndr: A. Saray Muhafzlar ve Saray Gulmlar Saray ve hkmdar korumakla grevli birlie Karahanllarda saray muhafzlar, Seluklularda da saray gulmlar ad veriliyordu. Saray amiri kapucubann emri altnda olan saray muhafzlar, grevlerini, nceden belirlenmi yerlerde gece ve gndz nbet tutmak suretiyle yerine getiriyorlard. Gece nbetilerine yatgak,109 gndz nbetilerine de turgak110 deniyordu. Yatgak ve turgaklar, seferlere ve savalara hassa ordusunun bir ksm olarak katlrlar ve hkmdar korurlard. Karahanllarda, yatgak ve turgaklardan oluturulan zel birlie yortug ad verilmekteydi. Bu zel birlik, av, evgan oyunu ve gezilerde hkmdara refakat etmekteydi. Seluklulardaki saray gulmlar, bata Trkler olmak zere eitli kavimlerden seilip, sarayda zel bir eitimden geirilerek oluturuluyordu. Bu birlik dorudan doruya hkmdarn ahsna balyd. Seluklularda saray gulmlarnn says 4 bin kadar idi. Saray gulmlar arasndan gsterili ve silh kullanmada son derece yetenekli olan 200 tanesi seilirdi. Bunlara mfred ad verilirdi. zel bir ekilde donatlan mfredler, hazerde (bar zaman) ve seferde daima hkmdarn hizmetinde bulunurlard. 111 Saray gulmlar, ylda drt defa maa alrlard.112 Bu arada tefti edilirdi. Silh ve tehizatlar standart llere uymayan askerlerin kaytlar ordu defterinden silinirdi. B. Hassa Ordusu 270

Hassa ordusu da, hkmdarn ahsna bal ve her an savaa hazr gulm kkenli bir birlik idi. Karahanllarda hassa ordusunun says 12 bin,113 Seluklularda, zellikle Sultan Melikh zamannda (1072-1092) bu say 45 bin kii civarndayd.114 Karahanllarda hassa ordusu, tpk saray muhafzlar gibi maa alrd. Seluklu hassa ordusunun askerlerine ise, maa yerine kta ad verilen belirli bir toprak paras verilirdi. Onlar da, bu topraklarn gelirlerinden eitim ve donatm giderlerini karlyordu.115 C. Meliklere, Devlet Byklerine ve Beylere Bal Kuvvetler Hanedan yelerinin, yani meliklerin emrinde de nemli bir kuvvet bulunmaktayd. Bunlar, sava ve seferlerde, banda bulunduklar kuvvetlerle gelip, merkezi orduya katlmaktaydlar. Bamsz beylere bal kuvvetler ise, genellikle Trk ve Trkmen atllarndan meydana geliyordu. Seluklu ordusunun en hareketli ve en dinamik unsuru olan bu birlikler, genellikle slmn gaz ve cihat faaliyetleri ile Trklerin akn geleneini birlikte yrtmekteydiler. D. Yardmc Kuvvetler Tbi devletler ve beylikler, sefer ve sava zamanlarnda Seluklu ordusuna nceden belirlenmi miktarda bir birlik gndermekle ykmlydler. Bu birlikler, yardmc kuvvet olarak asl orduya katlrlard. Ayrca, kadn ve ocuklarna varncaya kadar hepsi kla hayat yaayan konar-ger Trkmenleri de, Seluklu askeri kuvvetleri arasnda saymak gerekir. Zira Trkmenler, Sultan Melikh zamanna kadar Seluklu ordusunun nemli bir unsuru olarak hemen hemen btn sefer ve savalara katlmlardr. Ayrca, bu kuvvetler, zaman zaman hanedan yeleri arasndaki iktidar mcadelesine katlmak suretiyle meru idareye kar da, savamaktan ekinmemilerdir. Tpk hassa ordusunda olduu gibi, meliklere, devlet byklerine ve beylere de (komutan) hizmetlerinin karl olarak byk ktalar verilirdi. Bunlar da, ktalarnn bykl lsnde 4 il 10 bin arasnda asker beslerler ve sefer ilnnda da bu askerlerin banda Seluklu ordusuna katlrlard. lk defa Seluklular tarafndan uygulanmaya balanan asker kta sistemi, lke ekonomisine byk faydalar salyordu. Seluklular bu sistem syesinde says 400 bine ulaan byk ordularn hi masraf yapmakszn besliyorlar ve donatyorlard.116 2. Tekilt Trk sava sistemi ile ordu tekilt arasnda sk bir ba vard. Daha dorusu Trk ordu tekilt Trk sava sistemine gre ayarlanyordu. zellikle, Trk sava sisteminde bamsz ve hareketli birlikler balca rol oynuyorlard. Fakat, yine de Trk-slm devletlerinin ordular klsik slm devletlerinin ordularnda olduu gibi tertipleniyordu. Buna gre, Trk-slm devletlerinin ordular sefer ve sava esnasnda, kalp (merkez), meymene (sa kol), meysere (sol kol), talia (mukaddem=n 271

c birlik) ve saka (dmdar=art birlik) gibi gruplara ayrlmaktayd.117 slm medeniyeti evresinde kurulan Trk devletlerinde, Hun Trklerinin ordularnda olduu gibi onlu, yzl, binli ve on binli (tmen) sistem pek grlmyordu. Karahanl ordusu otag, hayl ve on otag gibi adlarla anlan eitli birliklere ayrlyordu. Bugnk manga karl olan otag, 8-10 kiiden meydana geliyordu. Banda bulunan komutana otag ba deniyordu. Hayl ise, 25-30 kiilik bir birlik olup, bugnk bir takma eitti. Bandaki komutan da hayl ba unvann tayordu. On otag ise, 80-100 kiilik bir birlikti. Bu birlik, bugnk bir bln karl idi.118 Karahanllarda ayrca, 4 il 12 bin kii arasnda deien byk birlikler de bulunuyordu.119 Bunlara s-balar komuta etmekteydi. Dier Trk devletlerinde olduu gibi Karahanllarda da, dmann durumunu nceden renebilmek iin tutgak ad verilen keif kollar karlmaktayd. Sefer esnasnda ordunun gvenliini salamak amacyla, yezek adnda nc birlikler oluturulmaktayd.120 Ordugha (muasker) ise, han toyu ad verilmekteydi.121 Ordugh, sak denilen nbetiler tarafndan sk bir ekilde korunmaktayd.122 Saklar arasnda da, im, yani parola kullanlmaktayd. Trk sava sisteminde basknlar nemli rol oynuyordu. Gece dman ordughn basan birliklere, aknc denmekteydi.123 Seluklularda ordu ise, tmenlerden baka 70, 100, 200 kiilik kk birliklere ayrlyordu. Bu birliklerin banda visak ba (otag ba) ve hayl ba gibi unvanlar ile anlan komutanlar bulunuyordu.124 Seluklu ordusunun birlikleri kullandklar silhlara ve savalarda grdkleri hizmetlere gre, ihtisas (uzmanlk) gruplarna ayrlyordu. Mesel okular, grzcler, neftiler, kementiler ve mancnk kullananlar vs. gibi. Bunlar, zellikle kale kuatmalarnda balca rol oynuyorlard. 3. Tehzt Sava iin kullanlan her trl ara ve gerece tehzt denir. Ordunun balca tehzatn silhlar oluturuyordu. Trkler silha tolum adn veriyorlard. Silh kuanmay da tolum manmak veya tolumlanmak kelimesi ile ifade ediyorlard.125 Seluklu ordusunda ok ve yay, kl, sng (mzrak), topuz (grz), nacak, sapan, bak, haner, (bgde/bkte), kam, tolga, zrh (yark), kalkan gibi hafif saldr ve savunma silhlar kullanlyordu. Ayrca, kale kuatmalarnda kullanlan mancnk ve arrade (kk top) gibi ar silhlar da bulunuyordu. te yandan at da sava iin nemli bir unsurdu. Trklerin savalardaki baarlar, genellikle at ve silh ok iyi kullanmalarndan ileri geliyordu. D. Adliye 272

Trklerde adleti devletin temeli sayan bir hukuk anlay hkimdi. Karahanl Devrinin en nemli eseri Kutadgu Biligde adleti bizzat hkmdar temsil etmitir. Burada hkmdarn balca grevi de doru kanunlar (kni tr) yapmak ve onu adletle uygulamak eklinde belirlenmitir. te yandan Seluklular da, Horasanda kendi devletlerini kurmak iin Gaznelilere kar mcadele ederlerken bu anlay temel almlardr. Nitekim ilk Seluklu Hkmdar Turul Bey, Dandanakan Savandan (1040) hemen sonra Abbas halifesine yazd mektupta bu anlayn icab olarak, Zlmun, hakszln ve adletsizliin nn alarak, adlet kapsn atklarn belirtmitir.126 Devletin ba olan hkmdar ayn zamanda adlet tekiltnn da bayd. O, en byk yarg sfatyla yksek mahkeme olan Mezalim Dvnna kp yargda bulunduu gibi, ba kad (kadlkudat), kad, kad asker ve dd-bey (emr-i dad) gibi adlet tekiltnn balca grevlilerinin tayinini de bizzat kendisi yapmaktayd. slm bir kurum olan Mezalim Dvnna, Harezmahlar Yuvuluk al-sultan demekteydiler. Yuvu, Trke bir kelime olup, uslandrma anlamna gelmekteydi.127 Seluklularda adliye, er yarg ve rf yarg olmak zere ikiye ayrlyordu. Bunlardan er yarg tamamen Kuran hkmlerine ve hadslere gre, daha dorusu bu hkmlerin ve hadslerin itihdna dayanlarak yaplyordu. er davalara kadlar, rf davalara da dd-bey veya emr-i dd bakyordu. Dd-beylik, Trklerin slm medeniyetine Orta Asyadan getirdikleri yeni bir kurum olup, banda da yksek rtbeli bir Trk subay (emr) bulunuyordu. Ordu mensuplarnn davalar ise, kad asker tarafndan grlyordu. slm dnyasnn merkezi durumunda olan Badatta fkh bilgini bir ba kad bulunuyordu. Ba kad, memleketin her tarafna dalm olan kadlar kontrol etmek hak ve yetkisine sahipti. Kadlar yarg yetkisini hibir etki altnda kalmadan kullanrlard. Eer bir kad kastl veya yanl karar verirse, bunu teki kadlar imzal aklamalarla sultana sunarak, dzeltme yoluna giderlerdi. Grevini ktye kullanan kad da sultan tarafndan grevinden alnr veya cezalandrlrd.128 1 2 3 4 5 6 Kprl 1981: 31-34. Kafesolu 1977: 318 vd. Kafesolu 1977: 319. Kafesolu 1977: 297, 298, 306. Kymen 1983: II, 298. bnl-Esr 1979: IX, 634; 1987: IX, 480, 481; Sadrddn Hseyn 1943: 13; Bundar, 11,

12; Ebl-Ferec 1945: I, 311, 312; Sbt 1968: 25. 7 Barthold 1975: 143; Kafesolu-Saray 1983: 38. 273

8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

Bayur 1946: I, 310; Kafesolu 1977: 304. Kafesolu 1977: 231; Nmeth 1982: 86; Gkalp 1972: 165. Koca 1997: 115, 118. Kafesolu 1984: 208 vd. Sbt 1968: 25; Bundar 1943: 11, 16; Kymen 1976: 119. Ebl-Ferec 1945: I/315. Sadrddin Hseyn 1943: 47. Kgarl Mahmd 1939: I/6. Barthold 1973: 68. Mbarekh 1927: 44 vdd. Barthold 1975: 56 vd. Smer 1972: XI; Sbt 1968: 167, 212; bnl-Kesr 1995: XIII, 227; Ahmed bin Mahmd

1977: I, 140; Bundar 1943: 24. 20 Nizml-Mlk 1976: 135; 1982: 163. Sadrddin Hseyn 1943: 38; Ahmed bin Mahmd

1977: I, 115; bnl-Esr 1979: X, 525; 1987: X, 417. 21 22 23 49-56. 24 25 26 27 Orhun Abideleri 1973: 66, 69, 71, 79, 81, 83, 88. Orhun Abideleri 1973: 87. Orhun Abideleri 1973: 66, 71, 81-82, 88. Orhun Abideleri 1973: 69. Tengri k birtk n kangm ka-an ssi bri teg ermi, Cahiz 1967: 77; Cahen 1968: 153. Cahen 1968: 36. Kafesolu 1977: 220-223; Kafesolu 1970: 21-24; Gen 1981; 66-75; gel 1982: 40-42,

yas koyn teg ermi. 28 Orhun Abideleri 1973: 84. Eim kaan kut taplamad erin.

274

29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

Kgarl Mahmd 1939: I, 3. Kymen 1976: 34. Nizml-Mlk 1976: 8; 1982: 11; Kymen 1983: II, 3. Kymen 1983: 4. Nizml-Mlk 1976: 174; 1982: 210. Kymen 1984: 219 vd.; Kafesolu 1977: 306. Nizml-Mlk 1976: 173; 1982: 209. Nizml-Mlk 1976: 50; 1982: 61 vd.; Lewis 1992: 80, 81. Nizml-Mlk 1976: 14; 1982: 18. Sadrddin Hseyn 1943: 40. Ravend 1957: 96, 114, 122, 163. Alptekin 1971: III, 435-593. bnl-Esr 1979: X, 506; 1987; X, 403. Kprl 1983: 303. Taneri 1978. 45; Taneri 1977: 107. Bundar 1943: 124. Kprl 1983: 192; Taneri 1977: 100. Kprl 1983: 58, 188; Gen 1981: 149 vd.; Kgarl Mahmd 1941: III, 41. Uzunarl 1970: 28. Sadrddin Hseyn 1943: 39. Bundar 1943: 249. Kgarl Mahmd 1939: I, 194; 1941: III, 127. Kgarl Mahmd 1941: III, 127. bnl-Esr 1979: X, 331; 1987: X, 271. 275

53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76

Kgarl Mahmd 1939: I, 429; gel 1986: 1-20. Turan 1980: 395 vd. Ordu hakknda geni bilgi iin bkz. Esin 1968: 135-215. Kymen 1976: 76 vd. Ravend 1957: I, 141, 166. Ebl-Ferec 1945: I, 298, 305; Cahen 1943-1945: 167-172. Kgarl Mahmd 1940: II, 273; Turan 1958: 24. Ravend 1957: I, 135, 148, 163. Sbt 1968: 98; Kymen 1976: 84; ayrca bkz. Bundar 1943: 241. Beyhak 1371: 732. Alptekin 1971: III, 435-593. Taneri 1978: 63. Kgarl Mahmd 1941: III, 127. Gkalp 1974: I, 142. Kgarl Mahmd 1941: III, 380 vd. Nizml-Mlk 1976: 145; 1982: 174. Nizml-Mlk 1976: 93; 1982: 112. Yusuf Has Hcib 1947: b. 608; Gen 1981: 283 vdd.; Kgarl Mahmd 1941: III, 42. Nizml-Mlk 1976: 134; 1982: 162. Kgarl Mahmd 1939: I, 49. Yusuf Has Hcib 1947: b. 294-298. Kprl 1983: 235-247. Nizml-Mlk 1976: 94; 1982: 113 vd. Kymen 1983: II, 37. 276

77 78 79

Bu hususta rnek ve bilgi iin bkz. Taneri 1975: 58 vdd. Kymen 1983: II, 106; Bundar 1943: 30. Ravend 1957: I, 131; Bundar 1943; 63, 95; Turan 1980: 218; Kymen 1983: II, 136;

Uzunarl 1970: 38. 80 Mesel Kndrye amdl-mlk ve seyyidl-vzer, Eb Ali Hasan Tsye de hce-i

bzrg, kvmd-devle ve nizml-mlk unvanlar verilmitir. 81 82 83 84 85 86 87 88 89 Kymen 1983: II, 115. Kgarl Mahmd 1941: III, 41. Yusuf Has Hcib 1974: b. 1036, 1766. Yusuf Has Hcib 1974: b. 2181. Kymen 1964: II, 320 vd. bnl-Esr 1979: X, 80; 1987: X, 83. Kymen 1983: II, 133. Sadrddin Hseyn 1943: 46. Sadrddin Hseyn 1943: 21; bnl-Adm 1982: 22; bnl-Esr 1979: X, 75; 1987: X, 79

vd.; bnl-Kesr 1995: XII, 228. 90 Ravend 1957: I, 131; Sadrddin Hseyn 1943: 47, 48; Bundar 1943: 63; bnl-Esr

1979: X, 205 vd.; 1987; X, 177 vd. 91 92 93 94 95 96 97 Yusuf Has Hcib 1947: b. 4046. Yusuf Has Hcib 1947: b. 4048. Yusuf Has Hcib 1947: b. 4065. Kgarl Mahmd 1939: I/143. Yusuf Has Hcib 1947: b. 4145. Kgarl Mahmd 1939: I/128. Yusuf Has Hcib 1947: b. 4145.

277

98 99

Kgarl Mahmd 1939: I/503. Yusuf Has Hcib 1947: b. 1034, 1043, 1719, 2178, 2741, 2742.

100 Ravend 1957: I, 117. 101 Kgarl Mahmd 1939: I, 40. 102 Bundr 1943: 180; Kymen 1983: 149. 103 Cahen 1968: 40. 104 Nizml-Mlk 1976: 23, 41; 1982; 29, 51. 105 Nizml-Mlk 1976: 45 vd.; 1982: 56 vd. 106 Nizml-Mlk, 1976: 91; 1982: 110. 107 Kafesolu 1972: 150. 108 Gulm sistem iin bkz. Nizml-Mlk 1976: 112: 1982: 134. 109 Kgarl Mahmd 1941: III, 42. 110 Yusuf Has Hcib 1947: b. 608; Gen 1981: 283 vd. 111 Nizml-Mlk 1976: 99; 1982: 118. 112 Nizml-Mlk 1976: 107; 1982: 127. 113 Yusuf Has Hcib 1979: b. 2334. 114 Ravend 1957: I, 128. 115 Ravend 1957: I, 128; bnl-Adm 1982: 59. 116 Nizml-Mlk 1976: 178; 1982: 216; Kafesolu 1977: 313. 117 Sadrddin Hseyn 1943: 39; Uzunarl 1970: 56. 118 Gen 1981: 314-318;. 119 Yusuf Has Hcib 1974: b. 2334, 2335. 120 Yusuf Has Hcib 1947: b. 2342. 121 Kgarl Mahmd 1941: III, 141. 278

122 Yusuf Has Hcib 1947: 2345. 123 Kgarl Mahmd 1939: I, 77, 134, 212. 124 Nizml-Mlk 1976: 112; 1982: 134; Sbt 1968: 131; Tekin 1975: 175 vd. 125 Kgarl Mahmd 1939: I, 183, 215, 359, 397; II, 30; II, 266. 126 Ravend 1957: I, 103; Kymen 1989: I, 361; Mevdud 1971: 161; Bundar 1943: 5. 127 Kafesolu 1977: 311; Kagarl Mahmd 1941: III, 80. 128 Nizml-Mlk 1976: 42; 1982: 52.Ahmed bin Mahmd; Seluk-nme I, haz. E. Meril, I, stanbul 1977. Alptekin, okun; Seluklu Paralar, SAD, III, (1971), s. 435-591. Barthold, V. V.; slm Medeniyeti Tarihi, stanbul 1973. Barthold, V. V.; Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, haz. . Aka-K. Y. Kopraman, Ankara 1975. Bayur, Yusuf Hikmet; Hindistan Tarihi, I, Ankara 1946. Beyhak, Ebl Fazl Muhammed b. Hseyin; Trh-i Beyhak, nr. A. E. Feyyaz, Tehran 1371. Bundar; Zubdetn-Nusre, trc. K. Burslan, stanbul 1943. Cahen Claude; Pre-Ottoman Turkey, London, 1968; La Turquie Pr-Ottomane, stanbul-Paris 1988; Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, trc. Y. Moran, stanbul 1979. Cahen, Claude; La Tura Seljukide, Journal Asiatique, 234, (1943-1945), s. 167-172. El-Cahiz; Hilfet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, trc. R. een, 1967. Ebl-Ferec, Gregory (Bar Hebraeus); Ebl-Ferec Tarihi, I, trc. . R. Dorul, Ankara 1945. Esin, Emel; Ordu (Balangtan Seluklulara Kadar Trk Hakan ehri), Tarih Aratrmalar Dergisi, VI/10-11, (1968), s. 135-215. Horst, H.; Die Staatsverwaltung der Grosselugen und Horazmahs (1038-1251). Eine Untersuchung nach Urkundenformularen der Zeit, Wiesbaden, 1964. Gen, Reat; Karahanl Devlet Tekilt, stanbul 1981. Gkalp, Ziya; Trk Medeniyeti Tarihi, I, stanbul 1974. 279

Gkalp, Ziya; Trkln Esaslar, Haz. M. Kaplan, stanbul 1972. bnl-Adm; Buyatt-Taleb f Trh Haleb, nr. ve trc. A. Sevim, 1976, 1982. bnl-Esr; el-Kmil ft-Trh, IX, X, nr, C. J. Tornberg, Beyrut, 1979; trc. A. zaydn, stanbul 1987. bnl-Kesr; el-Bidaye ven-Nihaye, 12, trc. M. Keskin, stanbul 1995. Kafesolu, brahim; Trk Mill Kltr, Ankara 1977. Kafesolu, brahim; Seluklu Tarihi, stanbul, 1972. Kafesolu, brahim; Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, Tarih Enstits Dergisi, 1, (1970), s. 1-38. Kafesolu, brahim; Harezmahlar Devleti Tarihi, Ankara 1984. Kafesolu, -Saray, M.; Atatrk lkeleri ve Dayand Temeller, stanbul 1983. Kgarl Mahmd; Dvnl-Lgatit-Trk, I-III, trc. B. Atalay, Ankara 1939-1941. Koca, Salim; Dandanakandan Malazgirte, Giresun 1997. Koca, Salim; Trk Kltrnn Temelleri, II, Trabzon 2000. Kprl, M. Fuad; slm ve Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar ve Vakf Messeseleri, stanbul, 1983. Kprl, M. Fuad; Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, stanbul 1981. Kymen, Mehmet Altay; Seluklu Devri Trk Tarihi Aratrmalar, Tarih Aratrmalar Dergisi, II, 2-3, (1964), s. 303-380. Kymen, Mehmet Altay; Turul Bey ve Zaman, stanbul 1976. Kymen, Mehmet Altay; Alp Arslan ve Zaman, II, Ankara, 1983. Kymen, Mehmet Altay; Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, II, Ankara 1984. Lewis, Bernard; slmn Siyasal Dili, Kayseri 1992. Mevdud, Seluklular Tarihi, trc. A. Genceli, Ankara 1971. Mbarekah, Trh, nr. D. Ross, London 1927.

280

Nizml-Mlk; Siyset-nme, nr. M. A. Kymen, Ankara 1976; trc. M. A. Kymen, Ankara 1980. Nmeth, Gyula; Attila ve Hunlar, trc. . Batav, Ankara 1982. Orhun Abideleri, haz. M. Ergin, stanbul 1973. gel, Bahaeddin; Trklerde Devlet Anlay, Ankara 1982. gel, Bahaeddin; Trkiye Seluklularnda Devlet ve Ordu Mehteri, Seluk, 1, (1986), s. 1-20. Ravend, Rhats-Sudr ve Ayets-Srr, I, trc. A. Ate, Ankara 1957. Sadrddin Hseyn, Ahbrd-Devletis-Selukiyye, trc. N. Lugal, Ankara, 1943. Sbt bnl-Cevz, Mirtz-Zaman f Trhil-yan, nr. A. Sevim, Ankara, 1968. Smer, Faruk; Ouzlar (Trkmenler), Ankara, 1972. Taneri, Aydn; Trk Devlet Gelenei, Ankara 1975. Taneri, Aydn; Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde Hkmdarlk Kurumunun Gelimesi ve Saray Hayat-Tekilt, Ankara 1978. Taneri, Aydn; Celld-din Hrizmh ve Zaman, Ankara 1977. Tekin, inasi; En Eski slm Trke Metinler. Uygur Harfleriyle Yazlm Karahanllar Devrine Ait Tarla Sat Senetleri, Seluklu Aratrmalar Dergisi, IV, (1975), s. 157-186. Turan, Osman; Seluklu Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul, 1980. Turan, Osman; Trkiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar, Ankara 1958. Uzunarl, . H.; Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, Ankara 1970. Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig, nr. ve trc. R. R. Arat, stanbul 1947; Ankara 1974.

281

A. Devlet Anlay ve Kurumlar Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri / Prof. Dr. brahim Kafesolu [s.163-178]
Trk slm kltrnn ilk devresini tekil eden XI. yzyl, Trk tarihinde askeri- siyasi ynden dikkate deer bir gelime devri olduu gibi, kltr tarihimiz bakmndan da byk ehemmiyet tar. Orta Asyada Karahanllar, Horasan ve kuzey Hindistanda Gazneliler, daha batda ran, Irak, Suriye ve Anadoluda Seluklular gibi Trk devlet ve imparatorluklarnn ortaya k Dou slm dnyasnda hakimiyetin Trklere getiini gsteren byk apta tarihi olulardr. Bu slmi- Trk ann balca karakteri bozkr Trk kltrnn slm medeniyeti deerleri ile zenginlemi olmasdr. Gaznelilerde ve Byk Seluklu imparatorluunda salanan huzur ve skun sayesinde Fars dili ve edebiyatnn belki en nl ahsiyetleri yetimitir. Karahanllar devletinde Arapa yazl vesikalar yaa yava kendini gstermi,1 Arap dilinde tarihi eserler yazlm, hatta bu Trk devletleri tekilatnda ok kuvvetli bir slm-ran tesiri grlmtr2 fakat bu belirtileri Trk kltrn itibardan dt tarznda manalandrmak doru deildir. Bilindii gibi, slm medeniyeti evresine giren Trklerin kendi kltrlerini tamamen ihmal ettikleri ileri srlmekte ve bu dnce ciddi bir aratrmaya bile ihtiya duyulmakszn kabul olunmaktadr. Orta Asya tarihi hakkndaki aratrmalar ile mehur W. Bartholdun u szleri bu grn en kesin delilini vermektedir: Trkler zerinde slmiyetin ve Fars edebiyatnn tesiri o derece kuvvetli olmutur ki, Trkler slmiyetten nceki mazilerini tamamyla unutmulardr.3 Bu hkmde isabet bulunmad, Trk milletinin aa yukar 3 bin yldan beri kendi dili ve herhangi bir byk deiiklie uramayan z kltr ile hl yaamakta devam etmesinden anlalr ve ayrca iddiann bilhassa atf yapld XI. yzylda Trk yazarlarnn ortaya koyduu iki byk eserden de bellidir. Bu eserlerden biri Kagarl Mahmudun Divanu Lugat-it Trk; dieri de Trkistann Balasagun ehrinde Yusufun yazd Kutadgu Biligdir. Divan 1074te, Kutadgu Bilig 1069-1070te tamamlanmtr. Merhum Rahmeti Aratn dedii gibi, Mahmudun eseri Trk dnyasnn d cephesini tespit ederken, Kutadgu Bilig, Trklerin manevi tarafn, siyasi ve idari grn ortaya koymakta, bylece bu iki kitap slm medeniyeti evresindeki Trk topluluklarnn dil ve edebiyat ile Trk devletinin siyasi itimai bnyesini tanmamz iin gerekli he men btn malzemeyi ihtiva etmektedir. Ayrca divann Mahmud tarafndan adeta mahedeci bir sosyolog ve amz metodlarn bilen bir dilci vukufu ile hazrlanmas, Kutadgu Biligin de, hayalinde canlandrd bir siyasi organizasyonu tasvire alan bir filozof tarafndan deil, fakat Trk devlet tekilatnda Has Haciplik gibi yksek bir vazife olan bir devlet adam tarafndan yazlm olmas, bu eserlerin ilim asndan deerlerini bir kat daha arttrmaktadr. Kutadgu Bilig, Trk kltrnn eksik taraflarndan olduu adeta bir fikir birlii halinde ileri sregelen adalet ve kanun konularn aydnlatmak bakmndan elimizde mevcut belki en kymetli kaynak durumundadr.4 Herhalde bundan dolaydr ki, K.B. ilim dnyasnca tannd 1825 ylndan beri5 zerinde en fazla fikir yrtlen Trk eserlerinden biri olmutur. Yerli, yabanc birok dilci, tarihi, hukuku, edebiyat bu kitaptan bahsetmi ve onu kendi ihtisas sahas ve bilgi ls iinde deerlendirmee almtr. Ancak, belirtelim ki, imdiye kadar bu hususta yaplan izah ve tefsirlerin byk ounluu tam gerei ifadeden uzak kalarak eserin

282

hakiki maksadn kesinlikle tayine muvaffak olamam gibi grnmektedir. Grler arasnda bazen uzlatrlmas g elimelerin sebebi de bu olmak gerekir. Biz bu denememizde nce K.B. hakknda sylenenleri sralayacak, sonra eserin mahiyetini ve Trk kltr tarihindeki yerini tespite gayret edeceiz. Kutadgu Bilig Hakkndaki Grler: Daha 1870 ylnda H. Vambery ilk defa olarak bize Trklerin itimai ve idari durumlarna gz atmak imkann veren eser diye takdim ettii K.B. iin Esere hakim olan ruh, byk ldeki slm telakkileri, yahut umumiyetle douda yaygn dnceler yannda temiz ve saf Altayl yani Trk anlaynn yer ald bir ahlaki talimdir. Vaktiyle eserin ince veya Farsa bir kitaptan tercme veya adapte edildiini dnmtn, fakat yakndan incelediim zaman onun Trk mahsul olduu neticesine vardm demektedir.6 1901de Alman O. Alberts K.B.: felsefi bir kitap olarak grm ve onda bn Sina tesirleri mevcut olduu dncesi ile eseri Aristotelesi fikirlere balamak istemi ve hatta Yusuf Has Hacibi bn Sinann talebesi sayacak kadar ileri gitmitir.7 Trk edebiyat tarihi zerinde almalar ile tannm Macar bilgini J. Thuryye gre ise K.B. ince bir eserin Trk bak ve grne uydurulmu bir tercmesinden ibarettir.8 W. Barthold 1918de nerettii slm Medeniyeti Tarihinde Eski ve Orta alarda ok kere babadan oullarna nasihat eklinde hazrlanm eserlerin her millette mevcut bulunduunu, XI. yzylda yazlan Kaabusnamenin bunlardan biri olduunu,y Hayattan rneklerin ve tarihi vakalarn zikredildii bu nevi kitaplarn bugn dahi ehemmiyetlerini kaybetmediklerini hatrlattktan sonra Fakat K.B.de bu gibi eyler gremiyoruz. Onda yalnz tatsz mecazlar (mesela, airimiz adaleti emir, devleti vezir olarak gsteriyor) ve hayattan ok uzak birtakm kuru nasihatler buluyoruz demekte,9 Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler adl kitabnda da Balasagunlu Yusufun eserinde hibir tarihi ahs ad zikredilmiyor. Bu bakmdan K.B. Farsa yazlan rnekler nispetle kymeti ok dk bir eserdir hkmn vermektedir.10 Yine Barthold Turkestan adl mehur eserinde de in medeniyetinin tesiri zerine dikkati ekmektedir.11 Dier bir Rus bilgini olan A. Samoilovi de K.B. ile Firdevsinin ehnamesi arasnda edebi bakmdan mnasebetler aramtr.12 Bizde M.F. Kprl u fikirde idi: O asrdaki Kagar cemiyeti itimai bnye itibaryla dier muasr slm heyetlerinden bariz bir surette ayrlmyor. Samanilerin saray tekilat pek hafif bir tadilat ile arki Trkistan saraylarnda da mevcuttu, bu itibarla Fazla bir Trk tesirinin dnlemeyecei K. B.de Yusuf Has Hacibin de tpk Kagarl Mahmud gibi Halk hikmetleri ile aina olduu sezilmekle ve eserin urasnda, burasnda eski gebe telakkilerinden baz manidar ananelere tesadf edilmekle beraber mesela Orhun kitabeleri ile mukayese edilince, K.B.de hakim olan ideolojinin asla eski Trk ideolojisi olmad aka grlr. Kprlye gre, eserde in tesiri deil, fakat ihtiva ettii efkar itibaryla ok kuvvetli bir bn Sina tesiri mecuttur.13 R. Rahmeti Arata gre ise K.B.ne vakalar nakleden bir tarih, ne mntka ve ehirleri tasvir eden bir corafya, ne din adamlarn 283

itihatlarn toplayan bir telif, ne hakimlerin fikirlerine istinat eden bir felsefe, ne de eyhlerin vecizelerine dayanan bir nasihat kitab deildir, Yusuf biroklarnn iddia ettikleri gibi mansp sahiplerine, iyi olmalar iin, tatsz mecazlarla ahlak dersi veren kuru bir nasihat olmaktan ziyade, insan hayatnn manasn tahlil ve onun cemiyet ve dolaysyla devlet iindeki vazifesini tayin eden bir hayat felsefesi kurmu olan en geni manada bir lim mtefekkirdir, Eser herhangi bir ince eserden tercme edilmi deil, mevzu bakmndan olmakla beraber dier hususlarnda tamamyla orijinal bir eserdir.14 A, Caferolu XI. yzyln en byk edebi mahsul olan K. B.in hem mevzu hem dil bakmndan Arap ve ran tesiri altnda kald, bu eserle ilk defa Arapa ve Farsa birok dil unsurlarn Trk diline girdii, ou dine ve bazlar devlet tekilatna ait olan bu kelimeler saysnn yz yirmiye ulat dncesindedir.15 Adlar zikredilenler dnda dier aratrcya hususi bir ehemmiyet vermek lazm gelmektedir. Zira bunlar K.B.i kaynaklar bakmndan daha derin bir incelemeye tabi tutmulardr. Bunlardan biri olan H. nalck eserimizde Hint-ran tesirlerin aratrmaktadr. Ona gre Yusuf muhakkak ki, Firdevsinin ehnamesini grmtr. Trklerin efsanevi kahraman Tunga Alp Ere ranllarn Afrasyab dediklerini, ayrca Dahhak ile Feridunun akbetine dair olan szlerini nakletmekte, nihayet eser ahname vezninde yazlm bulunmaktadr dare sanat hakknda Yusufun grleri kolayca XI. Asr slm-ran dnyasnda yaylm ve kklemi telakkiklere irca olunabilir ki, bunlarn ok daha eski Hint-ran geleneklerine gtrlmesi mmkndr.16 randa teden beri pratik ahlak kitaplarnn revata olduuna iaret eden nalck buna en iyi rnek olarak Kelile ve Dimme17 yi gstermekte ve tipik bir pendname dedii Kaabusnameyi de ekledikten sonra K.B.de hakim siyasi grn ve adaletin ananevi ran-slm devletlerindeki ekli ile ve ayn ehemmiyetle tekrarlanmakta olduu mtalasnda bulunmaktadr.18 Bununla beraber nalck K.B.in eski Trk hakimiyet geleneini de yanstt hususunu rnekleriyle belirtmitir. Dier aratrc A. Bombaci K. B. ile douda yazlan ve ayn tipte olduklar ileri srlen eserler arasnda gerek bir mnasebet bulunduu yolundaki fikirlere katlmayan bir bilgin olarak dikkati eker: Kronoloji itibaryla K.B.ya tekaddm eden Arap ve Fars eserlerinde siyasi unsurla ahlaki ve felsefi unsurun birbirine kartrlm olduunu grmediimiz gibi, allegorik ve karlkl konuma ekillerine de tesadf etmiyoruz. u halde bu eserin kendi bnyesi itibaryla orijinal bir eser olduu hkmne varyoruz ranllarn esere Trk ehnamesi adn verdiklerine dair olan iaret K.B. ile ehname arasnda herhangi bir ciddi mnasebet bulunduuna delalet etmez.19 Fakat Bombaci eserin umumi heyeti itibaryla slm kltrnn olgun bir mahsul olduu ve bilhassa slmi zht ideolojisinin burada geni yer tuttuu ve ilmi unsurun ounlukla slmi bir damga tad, siyasi dncenin ise slm dnyasnn malum esaslarna dayand fikrindedir. Ayrca o, adalet ve kut mevzularnda K.B. ile eski Yunan dncesi arasnda balantlar kurabilmektedir. Mesela eserimizde hkmdar huzuruna kan Ay-toldnn, zerine oturduu top ile eski Yunan kut tanras tykheye atfolunan kre arasnda hkmdarn elindeki bak ile eski Yunanda adalet kavram olan Dikenin alameti kl arasnda ve yine eski Yunan tanras Themisin ayakl iskemlesi ile K.B.deki hkmdarn 284

ayakl taht arasnda sk bir mnasebet grmektedir. Aratrcya gre, bu bakmlardan K.B. ile eski Yunan dnyas arasndaki mutabakat tam gibidir. Mhim olan nokta, bu uygunluun tesadfi olmayan bir sistem tekil etmesidir.20 Burada ilave edelim ki, zahid ile mnakaa bahsinde Yusufun insann cemiyet iindeki faaliyetinin mdafaasnda hususi bir gayret gsterdii ve koyu ve bo zhdi davranlara kar koyduu, bylece Yusufun faal bir hayat telakkisi iinde bulunduu hususu Bombaci tarafndan iyi belirtilmitir. nc olarak zikredeceimiz aratrc, K.B. hukuki ynden deerlendirmee alan Sadri Maksudi Arsaldr. K.B XI. Asr Trk kltrnn bir abidesi olarak vasflandran Arsala gre Bu eser medeni bir Trk muhitinde asrlardan beri toplanm ahlak, siyaset ve hukuka dair fikirlerin bir hlasasdr ve dikkate deer ki, Firdevsi efsanevi ran tarihini tasvir ederken, Trk mtefekkiri Yusuf, devlet idaresinden, hukuktan, itimai ahlaktan bahsetmektedir.21 Bundan sonra K.B.in geni bir tahlilini ve Orhun kitabelerindeki devlet fikri ile karlatrmasn yapan Arsal eserimizde in (Konfuyanizm) tesiri ile, devlet idaresinde akl ve ilim in rol ve hann vasflar ynnden Farabinin tesirini grmektedir.22 Buraya kadar sylediklerimizi yle zetleyebiliriz: Kutadgu Bilig, 1- Hint-ran telakkilerini ihtiva eden ahlak ve nasihat kitaplarn takliden yazlmtr. rnek olarak Kelile ve Dimne ile Kaabusname gsterilebilir; 2- bn Sina yoluyla Aristotelesin ve Farabi yoluyla Eflatunun fikirlerini aktarmaktadr. Ayrca verdii tasvirlerle eski Yunan tanralarnn sembolleri arasnda kesin uygunluk grnmektedir; 3- Konfuyanizm ekliyle in tesiri tar; 4- slmi telakkilere brnm olarak baz Trk unsurlara da yer vermektedir. Kutadgu Bilig adnn manas zerinde de tam bir fikir birliine varlamamtr. Bizzat yazar Yusuf bu hususta Kitaba Kutadgu Bilig adan koydum, okuyan kutlu klsn ve ona yol gstersin23 demekle iktifa etmi, aklk vermemitir. Bilig, bilgi demektir. Kutadgu tabirinin etimolojik olarak Kut+ad+gu= kutlu olma, demek olduu kesin ise de, kk unsur durumundaki kutun manas ak deildir. Vambery, Radloff, V. Thomsen24 kut szn hep saadet (Glk) diye almlardr. Bartholda gre K.B. Mesut edici ilim, padiahlara layk ilim manasnda olup, saadet, ve baht, ifade eden kut tabiri bu eserde Majeste, (Hametmeab) kavramn karlamaktadr.25 M.F. Kprl de, K.B. saadet veren, padiahlara layk tarznda aklamtr. R.R. Aratn fikrince adn manas kutlu ve mesut olma bilgisi olup, eser insana her iki dnyada saadete ermek iin takip edilecek yolu gstermek zere kaleme alnmtr.26 Buraya kadar K.B.in mevzuu, mahiyet ve ad hakkndaki balca grleri hulasa ettik. imdi, incelememize geebiliriz. 285

A. Kutadgu Biligin Konusu Bilindii zere K.B. 6645 beyitlik manzum bir eserdir. Elimizde bulunan basksnda biri nesir, dieri nazm halinde (77 beyit) iki n sz bulunmaktadr ki, her ikisi de sonradan ilve edilmitir. 88 bba ayrlm olan asl metin esas itibaryla Kntod; Ay-told, gdlmi ve Odgurmu adlarnda drt kiinin karlkl konumalarndan meydana gelmitir. Balangta ilk on bb (hepsi 350 beyit) Tanr, yalava (peygamber), drt sahbe ve eserin takdim edildii Kgar Karahanl hkmdar Tamga Bura Hkan Ebu Ali Hasan (lm. h. 496= 1102-3) iin ve yldzlara, bilgi ile akln vasflarna, iyiliin faydalarna, dilin meziyetlerine ayrlmtr. 11. bbda yazar, konuturduu ahslarn kimliklerini tantmaktadr: Kntod iligdir (hkmdar) ve trnn (kanun) yerini tutar, szleri kanunun szleridir.27 Ay-told kuttur, mbarek kut gnei onunla parlar (beyit, 354). gdlmi kutun oludur ve uku (akl)u temsil eder. Bir zhit olan Odgurm ise kbet olarak alnmtr (b. 355- 357). Kut, adalet, dil, beg (hkmdar) ve beylik bahisleri ile vezirin, s-balarn (kumandan) Ulug Hcibin, kapug-ban (kapc ba), yalava (eli) n, bitigci (ktip) nin, agc (hazinedar) n, a-ba (a ba) n, ikici ba: nn nasl olmalar gerektii; tabug (memur) larn hkmdar zerindeki haklar, kara bodun (halk) ile, Ali evld ile, biliglig (bilgin) lerle, otac (tabip) larla, efsuncularla, t yorug (rya tabircileri) larla, yulduzc (mneccim)larla, irlerle, targ (ifti) larla, satgc (tacir) larla, igdii (hayvan yetitirici) lerle, uz (zanaatkr) larla ve gay (fakir) larla mnasebetler ve asrak (iiler, hizmetiler) lara nasl muamele edilecei mevzularnda bu drt unsur arasndaki konumalar eserin zn tekil eder. Akln kbete kar ve kaderci gr alt edecek vaziyetteki mdafaalar ile birlikte bu konumalar 6170 beyit tutmaktadr. Son ksmdaki 125 beyit de genlik, zamann ktl ve mellif Yusufun kendine nasihti adlar ile blm meydana getirmitir. Grlyor ki, K. B.in yazlnda gdlen asl gye devlet ve tekilt ile ilgili hususlar anlatmaktr: Yusuf da bu noktay Szm bu drt ey: Kanun, kut, akl ve akbet zerine syledim diyerek belirtmitir.28 Bu itibarla, baz aratrclarn mevzuu kavramakta glk ekmelerine karlk, eserde birinci n szn yazar K. B.i en iyi tehis edenlerden biri olmaktadr ki, ona gre inlilerin Edebl-mlk, Mainlilerin Ens1-memlik, dou illerinde Zynetl-mer, ranllarn ehnme ve Turanllarn Kutadgu Bilig adn verdikleri29 bu kitap herkese yarar, fakat memleket ve ehirleri idare iin hkmdarlara daha ok faydaldr. Devletin yklmas veya devamnn neden ileri geldii, hkimiyetin nasl elden kt, ordunun nasl toplanaca, konak ve sefer yollarnn nasl seilecei, hkmdarla halkn karlkl hak ve vazifeleri bu; kitapta ayr ayr aklanm ve btn bunlar: Adalet, devlet, akl ve kanat olan drt temel zerine kurulmutur.30 B. Kutadgu Bilig nedir? Grld zere K. B. bir idare-siyaset kitab olmakla birlikte, eski devirlerde douda benzerlerine ok rastlanan cinsten bir siysetnme deildir. W. Barthold tarafndan, K. Be kar da olsa, iaret edildii gibi, daima ahlk telkinler, vaaz ve nasihatlerle dolu, gemi tarihini tannm ahsiyetlerinin yaptklarndan rnekler veren ders ve t kitaplar durumundaki siysetnme ve

286

nashatl-mlklerle, devlet idaresini, tekiltn, topluluktaki sosyal gruplamalar teker teker gz nne seren K. B. arasndaki byk fark meydandadr. K.B.in bu hussiyetlerini gzden geirelim: 1. Sosyal Durum: K.B.de ortaya konan topluluk grdmz gibi idare edenlerle trl i ve meslek sahibi zmrelerden kuruludur. Ziraatla uraanlar, tccarlar, hayvan besleyenler ve zanaat erbb yannda tabipler, irler ve edipler vardr. Ayrca, yldzclar, tbircilerin de olduka mhim yer tuttuklar anlalmaktadr. Peygamber nesli olmalar sebebiyle Hz. Ali evldna huss bir yer verilmitir. Eserde bu i ve meslek zmreleri arasnda yukarda nakledilen sra herhangi bir hukuk ve itima farktan ileri gelmemektedir, nk btn bu zmrelerin banda avam halk zikredilmitir. Tabiatnn, bilgisinin, akl ve tavrnn ayr, ii ve gcnn karn doyurmaktan ibaret olduu zerine dikkat ekilen kara bodun dan yalnz fakirlerle asraklarn kastedilip edilmedii ak deilse de, XI. yzyl Karahanl topluluunda baz imtiyazl snflarn mevcut olduuna dir bir iarete tesadf edilmiyor. Esasen K.B.de aklanan kanun ve adalet anlaylar byle bir snflanmaya engel tekil etmektedir. O hlde, K.B.de topluluk: a- dare edilenler, b- dare edenler olmak zere ikiye ayrlm demektir. Byle bir tasnif ilk bakta normal grlrse de, durum sanld kadar basit deildir. Zira, Eski ve Orta alarda topluluklarn asl karakteri sosyal tabakalama idi. O zamanlar hemen btn devletlerde birtakm snflar mevcuttu. Umumiyetle ruhanler, asller (askerler, byk arazi sahipleri) ve klelerin meydana getirdii bir tabakalamada yksek snflarn hususi haklar, imtiyazlar vard. Bunlardan her birinin cemiyetteki mevkileri, devletteki fonksiyonlar ve birbirleriyle mnasebetleri tespit edilmiti. K. B.deki itima durum ise byle bir snf tablosundan uzak grnyor. Mesel orada batdaki gibi serflie dayanan bir feodaliteye veya inde mevcut olan gentry tabakas31na rastlanmamaktadr. Hemen belirtelim ki, toplulukta imtiyazl snflarn bulunmamas eski Trk devletinin ana izgilerinden biri idi. nk Bozkr sosyal hayatnda askerliin sekin bir meslek hlinde gelimesi, yaama artlar dolaysyla mmkn olamam, feodalitenin temel unsurunu tekil eden toprak iilii de, bilindii zere, birinci plnda gelen iktisad faktr durumuna ykselememiti. Keza eski Trk Devletinde husus haklarla donatlm ruhan zmrelere de tesadf edilmiyordu. Tarih Trk topluluklar, din mahiyette cemiyetler deildiler. Eski Trk Gk Tanr dini hkimiyet ve siyas iktidar telkkileri dnda, gnlk hayatn normal mnasebetleri sahasnda ehemmiyetli bir fonksiyon icra etmediinden, eski Trk tarihinde din adamlarnn itima ve siyas mhim rolleri grlmemektedir.32 Bu bakmlardan Hint, in, Msr, Yunanistan gibi yerleik veya din cemaatlerden ayrlan eski Trk topluluunun, snflardan deil, fakat millet btnln meydana getirmek zere birbirini tamamlayan ve hayatn ahengini salayan zmrelerden kurulu olduu K. B.de ifadesini bulmu olmaktadr. Bu itibarla K. B.in yazld Kgar cemiyeti evresinin tamamyla slmi bir hviyet ald iddiasnda ok ileri gidildii anlalmaktadr. Nitekim eserde slmi tesirin koyuluu bahsinde hemen umumi kanat hlindeki grte de mbala vardr. Yusuf, phesiz, slmn mnev deerlerini mdafaa eden inanm bir Mslman olmakla beraber eserinde slm akde ve telkkilerin tesirinden uzak kalmtr. Akbet ile dile getirdii zhtte ihtiml Budizm tesiri mevcut olabilir. 287

Kadnlar hakkndaki tavsiyelerinde (b 4513 vd.) slm tesirlerin snrn pek geni tutmamak icapeder. Burada sylenenler daha ok zevce lerle ilgili, aile inzibatn salayc uyarmalardan ibarettir. Eserde bir tevhid; bir naat yazlm ve sahbeler iin bir bb ayrlmtr, fakat mesel eriat ve hilfet gibi slmn temel prensiplerinden ve slmiyetin hukuk; din messeselerinden sz edilmemitir. Keza halfeden, fakhlerden, mderrislerden, kadlardan bahis yoktur. Hatt Allah ve peygamber kelimeleri bile kullanlmam, bunlarn daima Trke karlklar (Tanr, di, Bayat; Yalava) tercih olunmutur. Arapadan gelen matematik terimleri ile birlikte Arap ve Fars kelimeleri saysnn 100-120 civarnda bulunmas bile slm tesirin zayfln gstermee yeter. 13 bin ksr msralk bir eserde bu sayda yabanc sz, herhlde bizi byk bir kltr nfuzunu dndrmee sevk edecek kadar ehemmiyet tamasa gerektir. Kald ki, ok yerde Arapa ve Farsa terimlerin Trke karlklar kullanlm ve bilhassa aklamalarda Kurana, hadslere deil, Trk ataszleri ile, tken beyi, l beyi, la bitekisi, U-Ordu Han, Trk buyruk vb. gibi eski Trk byklerinin fikir ve nasihatlarna mracaat olunmutur:33 2- Akl ve Bilgi: Eserde mistik telkkilerin temsilcisi durumunda olan kbetin insan dnyadan caydrc telkinlerinin akl ile karlatrlmas ok mnaldr. Msbet ve geree dayanan cevaplar ile akl, hayata bal eski Trk topluluunun bir cephesini ortaya koyacak vasfta sunulmutur, Din dnce esasna dayanmayan bir cemiyetten de baka trl beklenemezdi. Yukarda adlarn zikrettiimiz sosyal zmrelerin ve onlara yaplacak muamelenin hep akl tarafndan izah edilmesi de bu noktay kuvvetlendiren dier bir husus olmak gerekir. Akl, her eyden nce, bilgiyi ve mspet dnceyi emreder. Duygular dnyas yerine rasyonalizmi; vehimler yerine hakikate balanmay n plna alan K. B., devlet idaresinde olduu kadar, meslekleri deerlendirmede ve onlar icra tarznda da daima bilgiyi gz nnde tutmaktadr ki, bu da mucizeden ziyade gereki dnceye inanan bir topluluun fikir yapsn gsterir. K. B.de yle beyitler dikkati ekecek kadar oktur: Her trl iyilik kldan gelir (b.1830). Aklla insan byktr. Akl insan iin bin eit faziletin badr (5.1830). Gece gibi karanlk olan insan akl meale gibi aydnlatr (b.1840). Akl daima sadan hareket eder; hi solu yoktur. O, doru-drsttr, hilesi yoktur (b. 1863). Akll olmak Tanr vergisidir (b.1828). Devlet hastalanrsa ilac akl ve bilgidir (b.1970). Bey memleket ve kanunlar bilgi ile ele alr, akl ile yrtr (b. 2713). Bilgi hakknda unlar sylenir: Bilginlerin bilgisi halkn yolunu aydnlatr Fydal eyleri ayrarak doru yolu tutanlar bilginlerdir Sen de onlarn bilgilerini ren, bil, onlara sayg gster Bilginleri koyun srsnn kou say, onlar baa geip sry doru yneltsinler Bilgili kimsenin yeri gkten de yksektir (bb. LI). nsan akl ve bilgi ile ykselir Bir insan bilgisiz doar ve yaadka renir... Bilgi sahibi olan her ii baarr, ocuklara fazlet ve bilgi retmeli ki, iyi ve gzel yetisinler (b.1486,1497, 1842 vb.). u beyitler ilme verilen ehemmiyeti belirtir; Hayat ii tabipsiz salanamaz. Bir insan hastalanr, tabibe ba vurursa il ile tedavi edilir, Tabipleri kendine pakn tut, lzmlu kimselerdir, Cin ve perilerin sebep olduu huzursuzluklardan efsuncu anlar. Byle hastalklar okutmak (ruh tedav) lazmdr, Efsuncuya gre muska cinleri uzaklatrr, tabibe gre ise, hastalk ilala giderilir.34 Rya tabire bakar. Ryay hayra yormaldr Yorucu iyiye yorarsa rya daima, iyi 288

kar (bb LIII): unlar heyet ve matematik ile ilgili szlerdir: Yulduzclar yl, ay ve gnlerin hesabn tutar. Ey insan, bu hesap ok lzumludur. Sen de renmek istersen hendese oku. Bundan sonra sana hesap kaps alr Kare-kk ve blme ren, btn kesirleri bil. Tazf ve tasnifi iyice oku, sonra toplama, karma ve lmeye ge. Yedi kat felei p paras gibi avucunda tut! Daha da istersen cebir ve mukabele tahsil et Bir de Oklidesin kapsn al... Gerek dnya ii, gerek hiret ii olsun, inan ki, bilgin bunlara hesap yolu ile birbirinden ayrarak zapt ederBilgili ve tecrbeli ihtiyar ne gzel sylemi: ini her vakit bilgi sahibi insana sor ve ona gre hareket et Bir insan ie bilgi ile balarsa, onun baaracan kabul etmelisin35 Btn bu cmleler determinist kaderci bir dncenin deil, rasyonel bir anlayn belirtileridir. Bilhassa tefekkrn, koyu din bask altnda bunald o devirlerde bir Trk yazarnn akl ve mspet bilgiye stnlk tanyan; nazariyatlk ve peygamberler tefekkr ile alkasz bu szleri Trklerin pratik zek ve zihniyetini ortaya koymas itibaryla dikkate deer bir mahiyet tar. Nitekim bu tarz dnce kanun anlaynda da kendini gstermektedir. 3- Tre (Kanun): K. B.de kanunun hkmdar tarafndan temsil edildiini grmtk. Yusuf trenin,36 vasfn yle aklamaktadr: O; bilge, bilgili, akll bir ba idi. Siyaset icra ederken ahs temyllerini dikkate almazd. nsanl bir btn sayard. Bu sebeple Gne ve ay gibi btn dnyay aydnlatt. Tre gne gibidir, sbittir; bir eyi eksiltmeksizin daima btnln muhafaza eder. Her yerde parlakl ayn kuvvettedir. Aydnln btn insanlara ulatrr. Hareketi ve sz herkes iin birdir ve herkes ondan nasibini alr. Cihana hayatiyet verir (Doduu zaman binlerce renk iek aar), bundan dolay ona Kn-tod denmitir (bb, XII). K. B.e gre kanun hkmdarlktan stndr: Beylik ululuk ok iyidir, fakat daha iyi olan tredir. Fakat bundan da mhim olan Trenin tz (eit) tatbik edilmesi dir (b` 453-455). Halkn iini kiilik (insanlk) lsnde dzenleyen bey o lde iyidir (b. 457). Byle bir iktidar dnyay sarar, kurt ile kuzu bir arada yaar (b. 460-461). K. B.de kanun u ekilde tasvir olunmutur: Bir gm taht. Bu taht birbirine balanmam ayak zerinde durur. Elinde byk bir bak tutan hkmdarn (trenin) solunda ac ot (uragun- bir cins Hint otu), sanda eker bulunur (b. 770- 773). Tre durumu yle izah etmektedir: ayak zerinde olan ey bir tarafa meyletmez, sarslmamas iin her nn de dz durmas lzmdr. Ayaklardan biri yana yatarsa dier ikisi de kayar, zerinde duran yuvarlanr. ayakl her ey doru (kni- dil) ve dz (tz- eit) durur. Dz olan bir eyin her taraf uzdur (iyidir) (b. 805) ve yinin davran da dzgn olur. Her erilikte ise ktlk tohumu vardr (b. 806 vd.). Tre yle devam eder: Benim tabiatm da dil (kni) dir. Ben ileri adalet (knilik) zere hallederim, Bey veya kul diye ayrmam.37 Elimdeki bak keskindir, ileri keser atarm, haklnn iini uzatmam. ekere gelince o, zulme urayarak bana gelenler iindir. Uragunu ise adaletten kaanlar ve zorbalar ier Zalimler karsnda atk kal ve ask suratl olurum ster olum, akrabam, ister yolcu, geici, misafir olsun benim iin hepsi birdir; hkm verirken hibirinde fark gzetmem.38 Devletin temeli adalettir. Bey dil olursa dnyada huzur olur Kanunu dilane tatbik eden bey btn dileklerine kavuur (b. 819-822). Halk dil kanunlarla idare et. Birinin dierine kar zorbala kalkmasna meydan verme.39 K. B.de aklanan trenin u prensiplere baland anlalyor: 289

a- Knilik (Adalet): Kanunun dil olmas gerekir, nk adalet esas1arnda tertip edilmeyen bir kanun, ayakl masann ayaklarndan birinin eksiklii gibi, hatalara ve hakszlklara yol aar. O takdirde devlet taht yk1r. Devletini korumak isteyen hkmdar dil kanun yapmak zorundadr. b- Uzluk (yilik, Faydallk): Kanun iyi yani topluluk yararna ve cemiyeti meydana getiren fertlerin faydasna olmaldr:40 Fert hukukunu korumayan, topluluk iin elverili olmayan bir kanun da devleti sarsmak iin kfidir. Trenin faydallk prensibi zerinde durulmaa deer. Zira burada, nizam korumak iin yeter otorite ile yrtlen herhangi bir kanun bahis mevzuu olmamaktadr. Unutmamak gerekir ki, fert hukukunu ve cemiyet menfaatlerini gzetmedii halde bir dehet rejimi altnda, insanlar hareketsiz hle sokarak yine devleti devam ettiren birtakm mevzuat da vardr ki, yine kanun diye anlr. Bylesinin rneklerini zamanmzda bile grmek mmkndr. c- Tzlk (Eitlik): Trenin Orta a zihniyeti ile badatrlmas g zelliklerinden biridir. Tre o1u ile yabancy ayrmadn ve nazarnda bey i1e kulun fark o1madn sylemektedir. nsanlar arasndaki bu eit1ik prensibinin ifade ettii mna ve deeri kavramak iin, bir an kendimizi 20. yzylda artk allagelmi ve ummlemi hukuk telkkilerinden syrmamz ve idrakimizi, eitli imtiyazl snflarn bencil ve kibirli ortamda mr srerken hibir hakka sahip olmayan ktlelerin kle olarak srndkleri ve btn bu hayat n szde kanunlar glgesinde cereyan ettii dokuz yz y1 nceki dnya ahva1ine evirmemiz lzmdr. d- Kiilik (nsanlk): Trede insanlk, yni niversellik fikri de yer almaktadr.Kanun gnei btn insanlara ulamal, btn cihan aydnlanmaldr. Zira nsan oullarnn asl birdir, onlar ayran yalnz bilgi dereceleridir. Kanun ne lde insanl kuatrsa, o nispette halk mesut ve devlet pyidar olur Devleti mahveden iki ey vardr: Biri vazifeyi ihmal, dieri insanlara zulm! (b. 2024). nsan oullarnn arasnda sekinler ancak bilgileri ile temayz etmilerdir (b. 1958)41 K.B.de devletin en yksek makamlarnn kalem tutan vezirlik ile, kl tutan s-balk olduu belirtildikten sonra, bu makamlara getirilecek kimseler Halk arasndan ve sayg kazanm olanlardan seilmelidir denilmektedir.42 Dilimizin eski kltr; kelimelerinden biri olan Trke tre tbirinin mazisi 1600 yl kadar geri gider. Bugn eldeki vesikalara gre ilk defa Tabga Trk dilinde grlmektedir.43 Tabgalarn, Asy Hunlarnn ocuklar olduu ve atalarnn geleneklerini devam ettirdii dnlrse, Asya Hun mparatorluunda tre geleneinin varl phe gtrmez. Asya Hunlarnn byk ve muntazam tekilt da buna dellet eder. Trenin olduu yerde kut da vardr ve kut tbiri Hun imparatoru Motun (M.. 209-174)un unvanlar arasnda zikredilmitir.44 GkTrklerde ve Uygurlarda da mevcut olan tre gelenei 11. Yzyl Trklnde de ok kuvvetli ekilde yaamakta idi. Divan-u Lugat-it Trkte u ataszleri ok tekrarlanmtr: Zor kapdan girse, tre bacadan kar, il kalr, tre kalmaz.45 Tre eski Trk hukuki hkmlerinin btn idi. Hukuk tarihimiz S. M. Arsala gre, bu tabir Trklerde itimai hayat dzenleyen mecburi kaideleri ifade eder.46 Umumiyetle kanun, nizam diye 290

manalandrlan tre rfe dayanan hukuki messeseler olarak da aklanmaktadr.47 Buna gre ve halen kullandmz tren (asl trn) kelimesinden anlalaca zere, tre Trk rf ve geleneklerin kesin hkmleri birlii idi. Orhun kitabelerinde tresiz bir devlet veya topluluk olmayaca belirtilmitir. Bundan kan sonu udur ki, eski Trklerde kanunsuz veya hkmdarn ahsi iradesine bal bir idare ekli bahis mevzuu olmamtr. Hakanlar yarlg (emir, ferman)larn, yarganlar (yarg, hakim) kararlarn treye gre veriyorlard. Trk hakanlarnn tahta klar da tre hkmlerine gre vuku buluyordu.48 Trenin drt prensibi eski Trk devletlerinde tatbikat halinde idi. Bir in kayna Tabga hkmdar Tai-wunun (424-452) u szlerini nakletmektedir: Kklerin haydutluk etmelerine, halkn bask altna alnmasna gz yummam49 yine bozkrlardan inen Ouzlarn Horasanda ilk devlet kurmalar srasnda, 1038de, vukua gelen karklklar sebebiyle Seluklu babuu brahim Ynal, Niapur halkna: Etrafta grlen asayisizlik kk adamlarn iidir. imdi ise Tugrul Beyin idaresinde devlet kurulmutur. Kimse nizam bozmaya, hakszla cesaret edemeyecektir diye hitap etmiti.50 Biri 5., dieri 11. yzyla it bu iki vesika da ortaya koyuyor ki, devlet ile birlikte tre de yrrle gemekte ve toplulukta her trl tecvz sona ererek insanlar hak ve hrriyetleri ile huzura kavumaktadr. Tre ahs hrriyetinin de teminat idi. Trk topluluunda yaayanlarn dil ve eitliki trenin himayesi altnda bulunduuna dair bir rnei Bizans kaynaklar vermektedir. 448 ylnda Attila nezdine giden Bizans elilik heyetine dahil ktip Priskos, Hun bakentinde tesadf ettii bir Yunanlnn u szlerini tespit etmitir: Balkan savanda (441- 442) Viminaciumda (Belgradn dousunda bir kale) Hunlara esir dtm. imdi bir Hun kadn ile evliyim. ocuklarm var. Hayatmdan memnunum. Burada sava zamanlar dnda herkes hrdr: Kimse kimseyi rahatsz etmez. Niin memleketine dnmedii sorusuna Yunanl u cevab vermitir: Bizansta harp srasnda kumandanlarn korkakl gznden tehlikede olan halk, bar zamanlarnda vergilerin arl, tahsildarlarn zulm sebebiyle sefilne yaamaktadr. Orada fakir ezilir, zengin ceza grmez, her ey yarglar ve yardmclarna verilen rvete baldr. Bizansta hrriyet, kanun eitlii yoktur.51 nce de belirttiimiz gibi, Trk devlet ve topluluunda din adamlar veya askerler gibi imtiyazl snflarn teekklne elverili bir sosyal ortamn bulunmay, hrriyet ve adalet prensiplerini yrrlkte tutan bir kanun hkimiyetini mmkn klyordu. Baka milletlerde durum byle deildi. Mesel klelik btn ilk ve Orta alar boyunca, hatt Rusyada 19. yzyl ortalarna kadar, tabi karlanan bir itima messese hlindeydi. Hindistandaki Kast sistemi mlmdur. Eski ran ehinahlar klelerinin okluu ile vnrlerdi. Tarihi vesikalar inde kleliin mevcut olduunu gstermektedir.52 Eski Yunan da kleler resmi ve meru bir snf tekil ediyorlard. Aristotelese gre Atinada fakirler, kadnlar ve ocuklar ile birlikte, zenginlerin esirleri idiler.53 Esir ana babadan domak, babas tarafndan satlm veya terk edilmi bulunmak veya borcunu deyemez hle gelmek suretiyle esaret ve klelik kaderleri izilmi olan bu ktlelerin idar, siyas hukuk hibir haklar yoktu. Harp esirleri de kle saylrd. Ispartada topraa bal yar esir durumunda olan Hilotlara hakaret etmek, kt-muamele yapmak vatandan normal davranlarndand. Her sene seilen, geni 291

salhiyetli, Eforlar heyeti bunlara resmen sava iln eder, bylece vatandalar bu msum insanlar rahata ldrebilirlerdi. Halbuki bunlar yar mstakil hayatlar itibryla asl esirlerden stn bulunuyorlard. Atinada da durum pek farkl deildi. Btn Yunan sitelerinde olduu gibi orada da En basit ameleden gzel sanatlar erbabna, tabiplere, filozoflara kadar her eit esir alm-satm yaplan pazarlar kurulurdu. Hatt Devlet esirleri ktlesi bile mevcuttu.54 nsann hayvandan aa tutulmas asl Yunanlnn beeri duygularn incitmiyordu!. O kadar ki, stn zeklaryla insanla k tuttuu herkese teslim olunan nl Yunan filozoflar bile adaleti ahs karlara vsta yapmak ve klelik sistemini perinlemek iin mantk gerekeler hazrlyorlard: Gorgiasa gre Emretmek hr insana mahsustur. Klenin fazleti itaat etmektir, zira Hak kuvvetli olanndr. Antiphona gre Bakalar grmeden kanunlar inemek ve ahs menfaata uygun olarak deerlendirmek tabi dalet icab idi. Adalet glnn iine gelendir diyen Thrasymakhosu mehur Efltun yle tamamlyordu: Adaletsizlik hr adama daha ok yarar. Bu suretle o, daha gl; daha efendi olur. Adaletsizlii sonuna kadar gtrebilenler topluluklar ellerine alabilen en akll insanlardr.55 Bir diyalogunda, klesini dverek ldren babasn ikyet eden ocuu atalara saygszlk la sulayan Efltun Devlet adl eserinde kleliin zarr ve sosyal dzene uygun olduunu, zira aristokratlarn tefekkre dalarak medeniyete hizmet etmeleri iin vakit kazanmalarnn byle mmkn bulunduunu ileri sryor, Kanunlar adl kitabnda Efendinin sznn kle iin kanun saylmas gerektiini belirtiyordu.56 Aristotelese gre de Tabi olan, insanlar arasnda eitsizlik idi. Hatt iki trl klelik vard. Biri kanundan, dieri tabiattan. Yaratltan kendinin olmayan, bakasna it olan kii tabiattan kledir. Baz insanlar hkmetmek, bazlar emir kulu olmak zere yaratlmtr. Yine bu byk filozofa gre: Kleler ehl hayvanlar gibidir, her ikisinin de beden kuvvetinden faydalanlr.57 Klelik, mlkiyetin bir paras olarak, efendinin mlkiyetine dahildir.58 Klelik messesesi Romada da vard: Esir ana-babadan doanlar, borlarn demeyenler, devlete kar vazifelerini yapmayanlar ve harp esirleri kle idiler. Bunlar hi bir hakka sahip olmakszn; eya gibi alnp satlrlard. Ayrca Pleb ad verilen bir snf halk da, kle olmamakla beraber, halk toplantlarna katlamazlar, din vazife gremezler, memur alamazlar, vatandalarla evlenemezlerdi. Patricialarla uzun mcadele sonunda bunlarn vaziyetleri olduka iyilemi ise de, esir ve klelerin durumlar deimemi, Hristiyanln bile kaldramad klelik messesesi imparatorlar tarafndan daha da salamlatrlmaa allmtr.59 Bu hal monark imparator Diocletianustan (284-305) itibaren daha da koyulat gibi, stelik, zaaf belirtileri gittike artan imparatorluun korunmas maksadyla boyuna ar yk altna sokulan kyllerin, vergilerden bunalarak yerlerini terk etmelerin nlemek iin, yeni ve sert tedbirlerle topraa balanmalar bat ortaanda karakteristik serflik derebeylik devrine hazrlk safhasn tekil etmitir. Hun bakentindeki Yunanlnn szleriyle ortaya kan Bizanstaki durum ve 430lardan sonra Roma mparatorluunu kasp kavuran kyl isyanlarnn60 yaratt karklk, komu byk Hun mparatorluundaki skunet ve huzur ile karlatrlrsa61 K.Bde aklanan eski Trk adalet ve kanun anlaynn ehemmiyeti kendiliinden belirecektir. Trkede kul tabirin bulunuu, sosyal 292

snflar bakmndan, bizi yanltmamaldr. Yukarda sylemi olduumuz gibi, bu kelime hak ve hrriyetten yoksunluu gstermez. Nitekim K.B.de kanun karsnda bey ile kulun ayrlmadna iaret edilmitir. Orhun kitabelerinde ise ayn tabir daha ziyade siyasi esarete delalet etmektedir ki, tarihin her devrinde istiklal ile birlikte baz haklarn da kaybedildii vakas karsnda bunu tabii saymak lazmdr. Eski Trke de kle kelimesi bile mevcut deildir. Bu kelime sonralar, ihtimal bir ksm Trklerin yerleik hayata gemeleri sonucunda, ortaya km grnmektedir. 4. Kut (siyas iktidr); K.B.de kut, Ay-told tarafndan temsil edilmitir. Ay-Told, hkmdarn (trenin) huzuruna karak hizmet arz eder, kendisinin kul ve memur, tabiatnn hizmet, irnn adalet olduunu syler.62 Hkmdar da ona kendisine yakn bulunmasn tler. Demek ki, tre tatbik sahas bulmak iin iktidara muhtatr. ktidarn da kanun emrinde olmas icap eder, zira gerek kudret kanundadr.63 Ay-told huzurda iken bir top zerine oturmutu. Sebebi udur: Kut dz yerde dahi yuvarlanan bir top gibidir. Tabiat kararszdr, ona inanmamak lazmdr (b. 662, 666- 668). Yni, iktidar her zaman deiebilen kaypak bir mahiyete sahip olduu iin daima kanunun kontrol altnda tutulmak icap etmektedir. Dneklik ile sulanan kut aslnda daima yeni ve taze olann peinde komakta, eski, ypranm olanla megul olmamaktadr: Yeni varken eskiye, gzel varken ktye ne lzum var? (b. 688). Kut kendisine sahip olabilecek hkmdar iin gerekli ahlk vasflar yle aklar: Alak gnll, tatl dilli olmak, kt ve irkin ilere yaklamama, bye sayg gstermek, doru ve ihtiyatl olmak (b. 703-707, 727). K. B.e gre Fazlet ve ksmet kuttan doar Bykle ve beylie yol ondan geer Her ey ve her imkn, yz gzel, huyu mlyim olan kutun eli altndadr. Btn istekler onun vastasyla gerekletirilir (b. 674-676). Daima gen ve din olan kuta kar durmak, onu vurmak, ezmek imknszdr, ona kafa tutulmaz (b. 667- 681). Buna lzum da yoktur, zira Onun vazifesi insan kudretli klarak isteklerine kavuturmaktr.64 Kut, gne ile sembolize edilen treye bal olarak, temsil ettii idarenin gzel yzl, mlyim huylu iktidar sayesinde ulalan olgun ve verimli devresinde, tpk dolun zamanlarnda her yeri klandran ay gibi, dnya halknn aydnlatr. Bunun iin de Ay-told adn almtr. Devlette kanunu yrtenler her yerde ve her zaman ayn kudreti gsteremediklerinden, bazen adalete hor baklr ve hukukun gerekletirilmesi zaafa urarsa, kutun nuru sner dnya karanla brnr (b. 732-733). Tatbikata mahade edilen bu dalgalanmalar, hareket halinde olan ve azalp oalan aya benzer: Yz kah aaya, kah yukarya dorudur (b. 746). K. B.de kutun ilahi meneli olduu, kaynan Tanrdan ald belirtilmitir: Bil ki, sana ancak Tanr yardm edilir Tanr kime beylik verirse ona akl ve gnl de verirTanr bey olarak yaratmak istedii kimseye akl ve kol kanat verir Beylik kutsaldr (duk) (b. 1430, 1933, 1934, 1960). Bu beylik makamna sen kendi gcn ve isteinle gelmedin, onu sana Tanr verdi.65 Beyler hakimiyetlerini Tanrdan alrlar.66

293

Eski Trk telakkisine gre de iktidar, siyasi hakimiyet hakk, insana Tanr tarafndan veriliyordu: Gk Tanrnn tahta kard Tanr kutu Tan-hu.67 Tanrya benzer, Tanrda olmu. Trk Bilge Kagan iktidar mevkiine ktm.68 Trk milletinin ad-san yok olmasn diye babam kagan ile anam hatunu ykseltmi olan Tanr beni tahta oturttu.69 Tanr irade ettii iin, kutum olduu iin hakan oldum70 Ayrca Uygur hkanlarnn unvanlar da bunu gsterir. GkTrk kitabelerinde hkan Tanr tarafndan kut ve ksmet (lg) ile donatld iin tahta kabilmekte71 ve kendine verilen vazifeleri yapmakla ykml bulunmaktadr. Bu vazifelerin banda milleti doyurmak, giydirmek ve dank halk toplamak, oaltmak geliyordu.72 Memlekette fakir insan brakmamann hkmdar asndan ehemmiyetine K. B.de de temas edilmitir: Yiyecek, iecek, giyecek ver Eli darda ise ihtiyacn karla A mdrlar, tok mudurlar sor Hr insan gerekten kul etmek istersen elini ak tut, mal dat Kara bodunun yiyecek ve ieceklerini eksik etme, fakirlere iyilik et (b. 2564, 3031, 3034, 4330 v.b.) Bir hkmdar kuldan fakir adn kaldrmazsa nasl hkmdar olur?,73 K.B.de tebann hkmdar zerindeki haklar yle sralanmtr: 1- Para ayarnn korunmas (iktisd istikrar), 2- Kni tre (dil kanun), 3- syi (b. 5574- 5577). Ey hkmdar, sen halkn bu haklarn de, sonra kendi hakkn isteyebilirsin!74 Hkan bu vazifelerini yapabildii mddete tahtta kalabilir, muvaffak olamad zaman derdi. k Tanr, balad hkmranlk hakkn ona lyk olmayanlardan geri alabilirdi de. II. GkTrk mparatorluunda, 716 ylnda, Kapgan Hakann yerine geen olu nal Hkan, bata Ouz isyanlar olmak zere, memleketteki i karklklar giderip huzur salayamad iin, kut unun Tanr tarafndan kaldrld inanc ile tahttan uzaklatrlmt.75 Hkann kanun koyma veya mevcut kanunlar yeni artlara uygun olarak dzenleme yetkisi ile o kanuna riyet mecburiyeti, eski Trk devletlerinin kanun hkimiyetine dayanan, ahslar-st bir idare karakteri tadn ortaya koyar. Burada artk ferd irde ve keyflik deil, fakat adil, faydal, eitliki ve niversel kanundan kuvvet alan bir idare tarz bahis konusudur. K.B.de ey kanun yapan, iyi kanun koy. Kt kanun koyan kimse daha hayatta iken lm saylr, Memleket kl ile tutulur, fakat kalem ile hkmedilir (b. 1458, 2711) szleriyle belirtilen bu hususa Kltegin ve Bilge kitabelerinin eitli yerlerinde iaret edilmitir. Tarihi Trk siyas teekkllerinin adlarnda da kendini gsteren, Trk devletinde ahslara balanmamak durumu,76 baka milletlerde pek rastlanmayan son derecede ehemmiyetli bir hukuk-siyas anlayn ifadesidir. Bu suretle, Trk siyas teekkllerinde ok mhim bir problem: Devlet messesesinde, devlet bakan dahil, fertlerin stnde mevcut olmas gereken ve gnmz modern hukuk devletinde milletin mnev ahsiyeti ile temsil edilen yksek otorite (Sovereignty, Souverainet) meselesi hlledilmitir. Siyasi hakimiyetin Tanr tarafndan verilmi olmas Trk hkmdarn, btn icraatn Tanrnn bir nevi memuru olarak yapt hissi altnda tutuyor ve o, kanun koyma ve kanuna uymada77 ilh irdenin emrini yerine getirdii uurunu besliyordu. Hkimiyet ile, onun tatbikisi durumunda olan devlet kavramlarn birbirinden ayramayan birok milletlerin, dorudan doruya imparator veya krallarn keyfi adalet ve ahsi insaflarna snmak zorunda kaldklar devirlerde, Trkler, bu ok yksek siyasi idrakleri sayesinde hak ve hrriyetlerini muhafaza etme yollarn deta kefetmilerdi. 294

Trk halknn hakkn korumak iin, zalim ve liyakatsz hkmdarlara kar koymas ayn kut telkkisinden ileri geliyordu. nk, bir yandan, vazifesini yapmama halinde hakan, kutunun geri alnmas yznden, idare etme hak ve salhiyetini kaybederken, dier yandan, bekleneni veremeyen veya yetkisini ktye kullanan hkmdara kar halkn direnme hakk da merluk kazanyordu. Gktrk tarihinde 716 ylndaki ihtill hareketinin bu sebebe dayand kitabede aklanmtr.78 Trklerdeki bu kut telkkisi, hukuk tbiri ile, mperiumdan baka bir ey deildir. mperium idar, asker ve kaza (yarg) sahalarda hkimiyet hakk mnasnda olup, topraa da ancak idare edilen insanlar vstasyla rci olur. Buna gre, idareci ile tebann lkede ve onun zerindeki kurulularda hak ve sorumluluk ortakln ifade eden imperium anlaynn, Trklerde M. nceki yzyllara kadar giden bir kdeme sahip olduu grlryor. Mo-tun M.. 209da komularyla olan bir snr anlamazl mnasebetiyle, devlet topraklarnn kendi mlk deil, halkn mal olduunu ve kendisinin onu korumakla vazifeli bulunduunu sylemiti.79 Bu gelenek tabiatyla sonraki Trk devletlerinde de devam etmi, Trk lkeleri tebann ortak mlk olarak btn millet fertleri tarafndan korunmu ve II. Gktrk devleti mislinde olduu gibi, siyasi teekkller de Trklerin mterek gayretleriyle kurulmutur.80 Tarihte birok topluluklarn hkimiyet telkkisi ise Dominium esasna dayanmtr. Byle devletlerde, ok kere, kendine taplan ve hibir sorumluluk tamayan hkmdar, lkeyi ahs mlk kabl eder. Arazinin bir ksmn baka bir devlete devir veya terk ettii zaman mesul duruma dmez. Zaten hesap verecei bir otorite veya bir messeses yoktur. Bu gibi devletler arasnda cereyan eden muharebeler de, millet muharebeleri deil, hnedan savalar durumundadr. Dominium veya imperium anlay iinde bulunmak, phesiz, topluluklarn kltr, siyasi zihniyet ve kavraylar ile ilgilidir. Fertleri kendi ahsiyetlerinin farknda olan hr insanlardan kurulu topluluklarda imperium grnn yrrlkte olaca, byle bir kltr ve siyasi uurdan mahrum ktlelerin ise dominium ortamnda yer alacaklar ikrdr. mperium iin en iyi misl olarak Roma mparatorluu gsterilir.81 Dominium iinde Moollar mstesna bir rnek tekil eder. Mool mparatorluuna dahil arazi, iinde yaayanlarla birlikte, dorudan doruya hnedann mlk telkki olunuyordu (Ulus, sistemi): Btn topraklar Altan-urug (Cengiz ilesi) a ait idi. Khubiler (mukataalar) sllenin erkek evlatlarna ve onlarn sadk bendelerine (noyonlar, nkrler) ba idareci olan han tarafndan bltrlrd.82 Romada imperium bata senato olmak zere eitli mme (kamu) messeselerinin (meclisler) kontrol altnda idi. Eski Trklerde de benzer kurulular vard. Asya Hun mparatorluunda yln belirli gnlerinde yaplan halk toplantlar ile, ihtimal daimi mahiyette olan dier bir kurul ve vazifeyi gryordu ki, Tan-hunun bakanlnda btn memleketi ilgilendiren umumi mzakerelerin ald byk toplanty De Groot, L. Wieger, P.W. Schmidt, B. Szasz gibi aratrclar Reichstag (imparatorluk meclisi) veya Nemzetgyles, Assembl Nationale (= Millet meclisi) addetmektedirler.83 Avrupa Hunlarnda bu meclis, Bizansl tarihi Priskos tarafndan Sekinler ad altnda zikredilmitir.84 mperiumun kullanln, yani trenin tatbikatn kontrol eden bir meclis Gktrklerde de vard. Ta-po hkann 581de lm zerine, yeni durumu mzakere eden bir kurul hkan aday 295

Talo-pieni- anasnn htun olmad gerekesiyle- reddederek, hnedandan baray tahta karmt.85 Ugurlarda, Bulgarlarda, Hazarlada, Peeneklerde, Kuman-Kpaklarda da grlen bu gelenein Dokuz Ouzlarda, Trgilerde ve dier Trkler arasnda yaygn olduu DLTten anlalyor. Kgarl Mahmud Trke kenge tbirini Hkann tekliflerini milletin tasvibine sunmas eklinde mnalandrmaktadr.86 C. Kutadgu Bilig Ad Buraya kadar verilen izahatla K. B. adnn dorudan doruya kut da dmlendii anlalmtr sanrz. Yukarda bu ada eitli mnalar verildiini grmtk,. Aratrmaclar eserimizi dou lkelerinde de ok rastlanan cinsten bir nasihat ve ahlk kitab saydklarndan, kut kelimesini kolaylkla saadet, talih, baht mnalarna balamlardr. Halbuki vaktiyle S. M. Arsal tarafndan iaret edildii87 ve imdiye kadar da grld gibi, kut aslnda siyasi hkimiyet kavramn ifade etmektedir. Talih, saadet, bahtiyarlk ikinci plnda kalan ve ancak sonralar ortaya kan tli mnalar durumundadr ki, daha ok bat Trk lehelerinde gelien bu mna deiiklii ve mna genilemesinde slm evrenin tesiri rol oynam grnmektedir.88 Kutun mbarek manasda Tanr ile olan ilgisinden domaktadr. Bilindii zere, kut Trkenin en eski kelimelerinden biridir ve M.. 176 ylnda Mo-tun tarafndan in imparatoruna yazlan mektupta bu Trk hkmdarnn ad srasnda gemektedir: Tanr kutu Tan-hu (Tanrnn hkmranlk hukuku ile donatt hkmdar). G. Doerfer kut tbirini insann bir nevi otonom ruhu kudretidir ki, bilhassa hkmdar iin Gk ve Yer tarafndan desteklenmee muhtatr eklinde aklamaktadr.89 K.B. yazarnn hemehrisi ve ada Kgarl Mahmud tarafndan da esasen kut kelimesine nce devlet mnas verilmitir.90 Dier taraftan, Moollar zamannda Cengiz Hann szlerinin ihtiva eden Cengiz han Kutadgu Biligi yarg organlarnca bilinmesi gereken hukuk kaideleri mecmuasdr91 ki, bu da, hkimiyetin kaza cephesini ifade eder. 11. Yzylda saadetin Trkede daha ziyade kv veya kuvg kelimesi ile karlandn da ilve edelim.92 u hlde Kutadgu Bilig doruca Hkmranlk bilgisi, Siyas hkimiyet bilgisi veya Devlet olma, veya devletli olma bilgisi mnalarna gelmektedir. Burada, K. B.in nda, eski Trk kanun ve hkimiyet anlayn ksaca izaha alrken, eitli zamanlarda ve baka baka blgelerdeki Trk siyasi teekkllerine ait kaytlara dayandmz grenler, bizim, her cemiyette olduu gibi Trklerde de zaman ve evre artlarn tesiri altnda deiikliklere uramas gereken dnce ve telkkileri hep ayn karaktere balamamz belki yadrgayacaklardr. Ancak, bir konu aklanrken mmkn mertebe ilgili btn vesikalar deerlendirmek gerektiini, ayrca, hukuk anlay, dini ve feslefi dnceler gibi umumi hayat gr ve sosyal davranlarn her topluluun psikolojisi ve sosyal karakteri ile olan alakas sebebi ile, zaman iinde de daima ana izgi vasfn koruduunu, deimelerin ise daha ok tatbikat sahasnda kalan tli hususular olduunu, hukuk tarihileri ve sosyologlara istinaden, belirtelim. Trk tarihinde de yukarda rnekleriyle arz ettiimiz adalet ve hkmranlk telkkileri hemen her yer ve devirde deimez esaslar 296

olarak yaam grnmektedir ki, bunun dier topluluklardaki belirtileri ile olan farklar aada bahis konusu edilecektir. III. Kutadgu Biligde yabanc tesirler meselesi: A- Hint-ran Tesiri Meselesi: zerinde ehemmiyetle duran H. nalckn K. B.de aklanan hususlar ile Hint-ran gelenekleri arasnda bir ok benzerlikler, hatt bazen aynilikler buldunu ba tarafta belirtmitik. Bununla beraber, nalck aratrmasnda u mhim noktay da kaydetmitir: ran devlet geleneinde her eyin stnde hkmdarn mutlak otoritesi vardr. Hatta bu otorite kanun zerindedir. Adaletin yerine getirilmesi tamamyla hkmdarn bir balama hakkdr. Pendnmeleri yazanlar adaletin garantisi olarak hkmdarn dil olmas, insaf ve hilm sahibi bulunmas gibi ahlak prensiplere dayanmaktan baka yol bulamamlardr. K. B. de ise, kuvvetle belirtilen nokta, hkimiyetin trden ayrlmamas, hatt hkimiyetin bizzat tr ve kuttan ibaret olduu grdr. Yani adalet hkmdarn bir balama fiili deil, trnn doru ve tarafsz ekilde uygulanmasdr.93 Trk ve Hint-ran kanun ve siyasi hkimiyet hakk anlaylarndaki fark bu kadar ak ekilde ortaya konduktan sonra artk sylenecek sz kalmyor demektir. Gerekten eski Hint-ran devlet ve hkmranlk telkkisiyle eski Trk kanun ve kut anla y arasnda ciddi bir mnasebet mevcut olmam birinde ahslarn insaf ve adalet duygular bahis konusu iken, dierinde tamamyla baka esaslar: Tanrdan alnan hkmranlk selhiyeti ve hkmdarn stnde dil, eit, faydal ve niversel bir kanun dncesi arlk merkezini tekil etmitir. O hlde, bu iki aykr grn ayn eserde birlemesi veya nalckn ifadesiyle, birinin deitirilerek teki ile uzlatrlm olmas mmkn mdr? Byle bir ameliye bizi, en azndan, Yusuf gibi bir mtefekkirin ya mevzuunu kavrayamad, veya dndn doru-drst yazamad, veyahut yine Yusuf gibi Ulug Hciblik makamna kadar ykselmi bir devlet adamnn siyasi iktidar veya hkmranlkn ne demek olduunu anlayamad hkmne gtrr. Bunlarn hibiri sz konusu edilmeyeceine gre de, K. B.de herhangi bir Hint-ran tesiri aramann boluu meydana kar. Yusufun Dahhhk ve Ferudundan ve Afrasybdan bahsetmesi onun ehnme yi bildiini gsterirse de, bir siyaset kitab olmayan ehnmenin ne slp, ne muhteviyat itibaryla K. B. trne sokulamayaca hatrlanmaldr. Bartholdun K. B. ile mnasebete getirmek istedii Kaabusnne ye gelince, bu ikisi arasnda da bir balant kurulmas hayli mkldr. phesiz ran tarznn bir tipik nasihatname kitab olan ve esasen K. B.den sonra (1082de) yazlan Kaabusnmedeki siyaset grnn eserimizdekinden ayrld noktalar oktur. Kanundan hi bahsedilmeyen Kaabusnmede yle pasajlar vardr: Yzme renmelerine lzum olmayan kaz ve rdek yavrular gibi padiahzadeler de siyaset ilmini doutan bilirler.94 Akll padiah olduu gibi, cahil padiah da olur. Sen bilmez misin ki, ulular hkm cihan halkna kl ile yrrler, yol ile deil!, Her dem padiahtan korkadurgl!, Amma fark padiah ve sipah ve raiyyet arasnda oldur ki, padiah hkimdir ve anlar mahkm!.95 Yine Kaabusnmeye gre hkmdarln artlar u alt maddeden ibarettir: Adl, kerem, heybet, ihtiyat, nmer eylerden kanmak, doru sylemek.96 nalck tarafndan iyi bir tahlili verilen Kelile ve Dimne ise, hikmet ler bildiren ahlk 297

bir masallar dergisi olup, esas itibaryla, vaaz ve nasihat kitab olarak dier pendnmelerden farkl deildir. Btn bu eserlerle K. B. arasnda hemen hemen biricik ortak grnen husus, hkmdarn dil, insafl ve efkatli olmas gibi idare ilmini retmei gaye edinen bir eserde bulunmas normal tavsiyelerden ileri gemez. Elbette Yusufun, K.B.de, insan duygulara aykr den iddalara yer vermesi beklenemezdi. Gerek Kelile ve Dimnedeki, gerek Kaabusnmedeki, K. B. ile ortaklk gsteren bu dnceler o kadar umumdir ki, siyaset nazariyesini, dorudan doruya kaba kuvvete dayanan eski Yunann fikir mahsllerinden ilham alarak yazm olan machiavellinin kitabnda dahi benzerlerine tesadf edilir.97 B- Eski Yunan Tesiri Meselesi: Eski Yunandaki kanun, hak, adalet telkkilerini doru anlayabilmek iin bunlarn daha yakndan incelenmesi lzmdr. Umumiyetle Yunan adalet ve demokrasisinin modern alarda, baz siyas -ideolojik sebeplerle bilinen ekilde propaganda edilmesi zihinlerde yanl itibalarn domasna yol amaktadr. Yukarda belirttiimiz gibi, eski Yunan sitesinde -mesel K. B. de tavsif edilen ekilde- niversel bir kanun mevcut bulunmadktan baka, gerek mnada bir hak ve adalet de yoktu. Kanun yalnz vatanda menfaatlerini koruyan ve dier ktlelere hi hak tanmaan birtakm hkmler den ibaretti. Eski Yunanda kanun kuvvetli olann irdesini, hak kuvvetli olann fazilet ini, adalet yine kuvvetli olann menfaatini ifade eder. Bu dnceleri yalnz birka sofist filozofa mal etmek de doru deildir. Bu, eski Yunanda her vatandan zihniyetine hkim olan bir grt. Nitekim mehur Peloponnesos Savalar adl eserinde ayn fikirleri mdafaa eden tarihi Thukydides de kuvvete inanmak lzm geldii kanaatindedir.98 Ksaca, kuvvetlinin hakl olduu, kanun, adalet ve hakn kuvvete dayand hususu, Atina demokrasisinin parlak a olan perikles devri dahil, eski Yunann deimez bir dsturu olarak kalmtr.99 Grdmz zere K. B.in hayr, ahlki haz ve er telkkilerinde bn Sin yolu ile Aristotelei dncelerin tesirinde; kanun ve devlet bakan konularnda da Frb aracl ile Efltunun fikirleri tesirinde hazrland ileri srlm, hatt eski Yunann baz mitolojik almetleriyle Yusufun tasvirleri arasnda balantlar kurulmutu. Yusufu bn Sn ile ilgilendirenler K. B.i bir felsefi eser olarak kabul edenlerdir. Halbuki K. B.de metafizik mahiyette gr ve tasniflere rastlanmaz. Yusufun bu hususla ilgilendirilen szlerini umum dnceler saymak daha dorudur. Aristoteles-Yusuf balantsna dir olan iddialar 80 sene evvel eserin iyi bir nerinin yaplmad, doru okunup anlalmad bir tarihte, srf mantki istidlal yolu ile verilen hkmler gibi grnmektedir. Uygurcann ilm, din ve kltrel terimlerine hakkyla vkf olunmadan bu meselede tam bir kesinlie varmak herhlde pek kolay deildir. Dier taraftan, K. B. bir felsefe veya ahlk kitab olmaktan ziyade, kanun ve hkmranln art ve vasflarn aklayan, devlet olma yollarn gsteren ve bu sebeple idare, tekilt ve itima zmreler zerinde duran bir siyaset kitabdr. bn Sinnn ise dorudan doruya bu meselelere ayrlm, devlet ve hkmranlk teorilerinin tahlilini gaye edinen bir eseri mevcut deildir.100 Frbnin ise bu mevzuda Ara u Ehlil-Medinetil-fzla ve Kitabs-Siysetil-Medne adlarnda iki eseri bulunmaktadr. Bu ikisi arasnda byk bir ayrlk olmad ve baz noktalarda birbirini 298

tamamladklar alkallarca kabul olunuyor. Frbnin asl cemiyet ve siyaset hakkndaki fikirleri ElMedinetl-fzla sndadr. Ancak, aratrclarca sylendii ve eserin Trke tercmesinden de anlalaca zere101 bu bahiste Frb, Efltun ile Aristotelesi takip etmekte, bilhassa Efltunun Devlet adl eserini esas almaktadr. Biz onun, Efltun diyaloglar ile slm siyaset grn uzlatrma gayretlerini102 bir yana brakarak, K. B.de Frbi yolu ile eski Yunan tesiri meselesi zerinde duralm: Efltun deien, bozulan ve saadetten uzak dnya lemini dzene sokabilmek iin, onu, mmkn mertebe, sbit ve mkemmel olan dealar lemine uydurmak ve yeryznde de deimez sosyal messeseler, inan ve deerler ortaya koymak lzm geldiini ileri srer; bu sebeple de beeri duygulara arzulara deil, akl a uyulmasn ister. Bunun yannda, topluluu bir insana benzeten Efltuna gre insanda mevcut akl, cesaret ve igdlere karlk topluluklarda bilgeler, askerler ve bedenen alarak cemiyetin zaruri ihtiyalarn temin eden, reticiler vardr ve topluluk akl temsil eden bilgeler tarafndan idare edilmeli, dier ktleler onlara tbi olmaldr. Ancak, nasl insan vcudunda bir organ dier bir organn iini yapamazsa, topluluktaki snf lar da kendilerine ayrlm vazifeler dnda i gremezler. Demek ki, Efltuna gre, baz insanlar doutan idareci, bazlar asker, dierleri de hizmetidirler ve cemiyet iinde fonksiyonlarn muhafaza etmek zorundadrlar: Herkes yerini ve haddini bilmelidir. Devletimizin adaleti kadn, kle, hr, ii ve idare eden, idare edilen herkesin kendi iini yapmasdr. Eflatun, kendisinin gerek adalet dedii bu kast kokulu dzenin yrrlkte tutulabilmesi ini halkn yalanlarla kandrlmasn tavsiye eder ve bu yalanlarn formllerini de eserinde verir. dareci ve askeri snflarn bask yapmalarn nleme aresi olarak, hususi mlkiyeti ve aile nizamn kaldran Efltun bu komnist, sistemin bana filozoflar geirmek ister, zira onun kanaatince, filozoflardan daha akll krallar bulunmaz. Artk filozof-kral, stn kabiliyetleri dolaysyla, hibir kanun ve kaideye tbi olmakszn devleti idare edebilir.103 Efltun politikos adl kitabnda, Efendi karsnda kle = kral karsnda halk zdeliini ileri srer ve devlet idaresinin dierinden farkn kraln en yksek iktidar (kendiliinden emir verme) temsil etmesinde bulur. Burada kanundan bahseden Efltuna gre yine de En iyi idare kanuna dayanan idare deildir, ancak bilge olmayanlar kanuna balanmaldr. Efltunun, ileride anayasalar hazrlayacak olanlara rehber olmas dncesiyle yazd son kitab Kanunlar ndaki dnceleri de dikkat ekicidir: Mesel hrriyet, hakl aznln haksz ounluk zerindeki hkimiyetin ifadesidir. dare eden ounluk ise o topluluk klelie dm demektir. Yani ounluk kendi kendine idare ederse kle, aznln hkimiyetine girerse hrdr. dare etme hakkn asillere, kuvvetli olanlara ve bilgelere tanyan; avam, kleleri, zay olanlar emir altnda yaamaa mahkm kabl eden Efltun u forml ortaya koymutur: Eit olmayanlara eit muamele etmek eitsizliktir.104 Frb de, bir aratrcnn yerinde olarak belirttii gibi, kendi yaad lkelerdeki sosyal evreyi incelemei dnmeksizin105 Efltunun bu fikirlerini hemen hemen aynen tekrarlamtr ve pek czi ilvelerde bulunmutur ki, bunlardan biri Fzl Medine reisi doutan sahip olmas gerekli artlarla 299

ilgilidir. Frbye gre bu artlar: a-Tabiat ve douu itibaryla reislie elverili olmak, b-Kendisinde reislik irde ve melekesi bulunmaktr. Frb ayrca, devlet reisine vasflarn 12 maddede hulsa etmitir.106 Aristotelesde te temel sosyal ve siyasi inan, insanlarn eitsizliidir. Ona gre, faziletlerin en by olan adalet eitlik ifade eder, fakat nsanlar eit olduklar takdirde onlara eit pay vermek adalettir, aksi hlde adaletsizlik olur. Siyasette adalet ise kleler ve yabanclar iin deil, hr ve birbirine eit vatandalar iin bahis konusudur.107 Aristoteles siyasi fikirlerinin topland Politika adl kitabnda vatandalar yararna alan vastalar olarak tantt kleleri canl mlk; iileri canl alet diye snflandrm ve Yunanllarn doutan hr kimseler olduunu, barbarlarn (yabanc) ise kle olarak dnyaya geldiklerini iddia etmitir. Kanunun ihtiraslardan kurtulmu akl olduunu syleyen Aristoteles, kanun hkimiyetinin tek kii hkimiyetinden daha iyi olduu, fakat umum olan ve tarafsz kanunlarn adaleti salayamayaca, bunlarn husus durumlara uydurulmas lzm geldii fikrindedir. Sosyal snflar servet durumlarna gre ayran Aristoteles aalk snf sayd fakirlerin ancak despota hkmedilmekten anladklarn ileri srer. Ona gre, iyi bir devlet servete orta snfn kalabalk olduu topluluk idaresidir. Byle bir idarede siyasi haklara sahip olanlar iin kanunlarda titizlik gsterilmelidir.108 Burada hulsa etmeye altmz Efltun ve Aristotelesin adalet, hak, kanun zerindeki grleri ile K. B.deki dnceler arasnda herhangi bir mnasebet bulmak ne dereceye kadar mmkn olacaktr? Eski Trk telkkisindeki dil, faydal, eit ve niversel kanun hkimiyeti ve kii hrl ile, eski Yunann kuvvete dayanan, servete tapan, maddeci ve ayrc hak, adalet anlay arasnda ne gibi bir yaknlk urulabilir? Eer Efltun veya Aristotelesin veya her ikisinin Yusuf zerinde tesirleri olsayd, mesel El-Medinetl-Fzlada grlen hususlarn K. B.de de belirli izler brakmas icap eder di. Demek ki, bu gibi iddialarda acelecilik meseleleri kartrmaktan baka bir ie yaramamakta ve yanl hkmlere sebep olmaktadr. Eski Yunan adalet kavram Dikenin belgesi olan kl ile trenin elindeki bak, Yunan kut tanras Tykheye ait kre sembol ve Titan kadn Themisin ayakl iskemlesi ile K. B.deki kutun topu ve ayakl taht arasnda benzerlikler olduunu iddia eden A. Bombacinin ileri srd tesadf olmayan uygunluklara da ciddi bir mna atfetmek doru deildir. Eski Yunan ve eski Trk devletlerinde nazariyede ve uygulamada grlen temel ayrlklar bunu engellemektedir. Arada bir balant veya aktarma sz konusu olsayd, herhlde, ilgi, yalnz da, iskemle ve masaya inhisar etmez, fakat fikir ve telkkilerin hi olmazsa ksmen birbirine yaklamasn salard. Bu benzetmeler K. B.deki hukuk anlay, rf ve geleneklerin Grek dncesi ve gelenekleri ile olan ak farklarn rtmeye kifayet etmemektedir. Kald ki, adalet in kl ile alkas hemen hemen btn dnyada umumidir ve ayakl iskemle ve taht tasvirlerini eski randa da bulmak mmkndr. Fakat bunlarn hepsinin bir meneden ktn dnmek herhalde isabetli deildir. nsan zeks yekdierinden uzak lkelerde birbirine benzer tasavvurlara ulamak iktidarndadr.

300

Eer her tasavvur u tek kaynaa balamak bir zarurete dayansayd, yeryznde, mesel ayn gayeye hizmet eden btn inan ve dncelerin birbirinin ayn olmas ve ayn maksada ynelik birok letlerin ayn biimde yaplmas ve herbiri dnyann bir kesinde yaayan fen adamlarnn birbirine benzer icatlarda bulunmamas icap ederdi.109 Bunlara ilveten, Bombacinin yanlma sebeplerinden biri olarak K. B. deki kut tbiri zikredilebilir. yle grnyor ki, o, kut kelimesini Trkedeki sonraki ve 2. 3. mnasyla alarak, bunu kolayca Yunan talih tasavvuruna raptetmitir. Halbuki eski Yunanda Tykhe her insanda, her ailede, hatt evlerde ve tarlalarda bile mevcut olduu dnlen kaderi temsil ettii hlde,110 Trklerde Tanr ba kut, bilhassa bahis konusu alarda, daha ziyade siyasi mana tayor ve hkmranlk ifade ediyordu. Bu mnasabetle belirtelim ki, eski Yunan siyasi dncesinde tanr nn hemen hemen hi yeri olmamtr. Geri Efltun, bir zamanlar kinat Tanrnn idare ettiinden, Aristoteles de Tanrnn kinata form verdiinden bahsetmilerdir,111 fakat Efltunun Tanrnn kinat sonra kendi hline braktn sylemesinden ve Aristotelesin de Tanry sadece felsef olarak ele almasndan anlalyor ki, onlardaki bu tanr, K. B.deki hkmranln kayna yce kudret vasfndaki Tanrdan ayrdr. Esasen t Asya Hunlar andan beri Trklerde mevcut yaratc koruyucu, insanlarn hayat ve varlklarna hkmeden, lmsz Tanr telkkisi ile, Yunanllarn doup byyen, evlenen, kskanan, birbirleriyle kavga eden tanrlar arasnda bir mnasebet de dnlemez. Herhalde bu yar insantanrlarn yeryznde yine insanlar tarafndan kurulan ve yrtlen devlet zerinde tesirleri olamayaca kanaatiyledir ki, eski Yunan dncesi, devlet bakanlar olarak seilen ahslara snrsz idare hakk tanmak zorunda kalmtr. K. B.deki niversel adalete dayanan kanun fikri ve Tanr kudretinden doan hkmranlk anlayna karlk eski Yunan devleti grndeki muazzam boluk burada kendini gsterir. Eski Yunanda ya kanun yoktur, veya Aristoteleste grld gibi- kanun varsa da hak yoktur: Zira ne kanunun mecbur klc, ne de kanunun tatbiki iin zorlayc g durumunda olan kutu gerektirici bir dnce mevcut olmamtr. Dolaysyla her ey, bataki ahsta vehmedilen faziletlere bal kalmakta ve devlet idaresi deta siyasi mahiyetini kaybedip bir ahlk meselesi hline gelmektedir112 Eski Yunanistandaki mlum ahlk davranlara ilveten, toplulukta hkmranlk prensibinin akta braklmas gibi bir hukuk messese eksiklii, eski Yunanllarn neden gerek hrriyete sahip olmadn ve 200 bin civarnda nfuslu, kk bir vilyet snrlarn aamayan sitelerde kapal kalarak byk devlet kuramadn izah eder ve ayrca K. B.de tasvir edilen ekilde yksek bir mnevi kuvvetin himayesinde geni imparatorluklar meydana getirmeyi ve ok kalabalk ktleleri idare etmeyi baarm olan Trk ile, duygu ve eilimlerini hesaba katmad insann btn meselelerini yalnz akl yolu ile cevaplandracanz zanneden Yunanl arasndaki fark da ortaya koyar. Romada da, Cumhuriyet devrinde knsllere halk meclisleri tarafndan tevcih olunan imperium hakknn tatbikatnda grlen aksaklklar, nihayet, imparatorlarn tanr iln edilmeleri ile bir dereceye kadar giderilebilmitir.113

301

c- in tesiri mese1esi: Grdmz gibi, byle bir tesir J. Thury, W. Barthold ve bilhassa S. M. Arsal tarafndan ileri srlmt. Rasyonel bir dnceye sahip olan Konfuciusun: nsanlarn hayat ve hareketleri deien ahvale gre deil, ebed ahlk kanununa, niversel nizama gre dzenlenmelidir. Ahlak ve ruh gelimenin yolu ilimdir Tanrnn en yksek emri, dier insanlara kar sevgi ve merhamettir Vazife kanunu ne kadar yksek, ne kadar kuds bir kanundur! Bu kanun ge kadar ykselir Vazife kanunu herkes iin birdir: En yksek makam sahibi gibi, en mtevazi ve mehul insan dahi vazife i1e mkelleftir Akl insanlarn beer vazifelerini yapabilmeleri iin Tanrnn insan ruhunda yerletirdii kanundur gibi szleriyle ve devlet idaresi hakkndaki Hkimiyetin gayesi halkn refah ve saadetidir Devlet idare etmek, halk iin almaktr gibi fikirleri, Arsala gre, Trk rf ve ahlk zerinde hayrl tesirler yapmtr. Zaten Konfuciusun ileri srd ahlk felsefe Trklerin mill ahlkndan uzak bir felsefe deildir diyen Arsal114 bu ak tesire rnek olmak zere, bir Uygurca metinden unlar nakleder: Hakm Konfucius demitir ki, il tutacak beylere ey lzmdr: asker, a ve halkn gveni. Bunlar arasnda en ehemmiyetlisi halkn gvenini muhafaza etmektir115 Biz, Arsal desteklemek zere, Konfuciusun hkimiyet, ile ve sosyal hayata it u dncelerini ilve edebiliriz: Devlet ailenin genilemesinden ibarettir. ile de tpk gk lemi gibi tanzim edilmitir Devlet ile aile, hkmdarla halk; baba i1e evlt gibidir. Baba ile oul arasndaki ba ve mnasebet, Tanr ile hkmdar arasndaki ba ve mnasebetin ayndr Hkmdar, devletin ba olmakla, Gkn oludur ve ona itaatle vazifelidir. Gk keyf hareket eden bir despot deil, fakat kanunliin esasdr. Nasl gkyznde gne, ay ve yldzlar kanunlara gre hareket ediyorsa, yeryzndeki insan da bu kinat dzeni erevesinde hareket etmelidir Hkmdar Gk gibi rnek olmal, hayatn; trenlerin nizam zere cereyann salamaldr. O zaman dnyadan huzursuzluk kalkacak, her ey dzelecektir.116 Konfuyanizmin esaslarn tekil eden bu fikir veya tlimlerle K. B.deki dnceler arasnda gerek bir mnasebet vardr. Kanun fikrindeki aklk, Tanrnn en byk kudret olarak tasavvuru, hkmdar- Tanr ilgisi ve Tanrnn hkmdara rnek olmas Trk tre, kut anlaylar ile bir pralellik arz etmektedir. Acaba bu mnasebet nereden ileri geliyor? Meselenin z eski Trk dini ile, in kltrnn gelimesi tarihinde gizlidir. Eski Trklerin asl inan sistemi, Totemcilik veya amanizm deil, GkTanr dini idi. M. . binlerde Asya yaylalarnda yaayan Trkler semay Tanr telkki etmiler; herhalde eitli tabiat hdiselerinin tesiri ile, gn; sonsuz kudretine inanmlar, bylece beliren Gk-Tanr eski Trk kamu hukukunda byk rol oynamtr. te bu eski Trk inanc ile in din telkkileri arasnda balantlar bulunmaktadr. M. . 2. bin balarnda in ktasnda birbirinden farkl kltrler yaamakta idi. Bunlardan en mhimleri gneydeki ziraat kltr, kuzeydeki avc kltr ve kuzey-batdaki, obanla dayanan, Bozkr kltr idi. Bu son kltrn sahipleri, eski in silh ekillerinin, bronz dkme sanatnn ve dier arkeolojik materyalin gsterdii gibi, Asyann yksek dzlklerinden gelen Trklerin atalar idi. inde Shang devrinde (M.. 1450-1050) bir kltr 302

deimesi balam ve nceki in toprak- bereket tanrlar yannda Gk dini kendini hissettirmiti. Gerek in tarihinin balad Choular devrinde (M.. 1050-247) yerli kltr zerinde kuzey-bat tesirleri bsbtn artt. Trk meneli olduklar bile ileri srlen Choular, iinde gne, ay ve yldz kltlerinin bulunduu Gk dinine inanyorlard.117 Bakent Lo-yang ehri, bu dinin tesiri ile, dnyann merkezi saylyordu. Nihayet yksek iktidara sahip hkmdar, inde Gkn olu mertebesine ykseltildi.118 Choular zamannda. devlet gelitike yerli unsurlarla karan Bozkr Trk kltr in de yaylm ve bu iki kltrn kaynamasndan gerek in medeniyeti ve in topluluunun esaslar kurulmutur. te Konfucius (M.. 5. asr) bu an dnrdr. Kendisi tarafndan yeni bir ey ortaya konmayp mevcut telkkileri ve daha, eski hakimlerin fikirlerini toplad bilinen Konfuciusun,119 tlimleri iin esaslar zaten Gk dini: akdelerinde bulunuyordu. Bu tlimlerin asl in Tanr dncesiyle alkas yoktu. Zira ok tanrl olan inde tanrlarn en by saylan Ti bir tarmtoprak tanrs idi.120 Toprak kendisi Ana-tanra olarak tasavvur olunuyordu. Sonralar Ti, Gk dininin tesiriyle, insanlarn atas olan bir tanr-kral hline gelmiti. Konfuciusun eski Trk telkkilerini nakil ve izah ettiine dir dier bir delil de, Tanrdan bahsederken, ince olmayan Tien szn kullanmasdr: O, yukarda cmlelerini naklettiimiz Luny adl kitabnda Gk ve Tanr tbirlerini daima bu kelime ile karlamtr121 ki, bu da Trke Tanr (Tenri) kelimesinden baka bir ey deildir.122 Trkenin, hi olmazsa M. . 5. yzyldan beri mevcut, bilinen en eski kelimesi olan Tanr sznn in dilindeki karl Tien, Orta Asyadaki Tanr dalar adnn incesinde (Tien-an) hl yaamaktadr. K. B. yazar eski Trk telkkilerini, Uygur metni rnei de grld zere, Konfucius aracl ile nakledebilecei gibi, iinde yaad Karahanl Trk topluluunu ve devletini mahede yolu ile de tespit edebilir. Zira Karahanl halknn byk ounluunu meydana getiren Karluklar uzun mddet Gktrk mparatorluunun bir blmn tekil etmilerdi. Gktrkler de atalar tarafndan kurulmu Asya-Hun devletinin dnce ve davranlarn devam ettirmilerdi. XI. yzylda K. B.in yazlmasn mmkn klan husus ise, slm- Trk devletlerinin en dousunda, eski Trk kltr sahasnda yer alan Kara- Hanllarnn milli geleneklerini daha kuvvetli ekilde muhafaza etmeleri idi. Kutadgu Biligi yaymlayan ve gnmz Trkesine eviren R. R. Arat bu eserin henz El srlmemi bir hazine olduunu sylemiti ki, dorudur. K. B. birok cepheleriyle hl incelenmeyi bekleyen bir eserdir. Bilhassa kelime- terimlerinin hakik manalarnn tespiti ile, yeniden evrilmesi byk faydalar salayacaktr.

303

Bk. TM. 1, 1925, s. 223 vdd.; M. Khadr, Deux actes de Waqf dun Qarahanide dAsie

centrale, JA, 1967 s. 305-334. 2 3 4 Bk. A, mad. Gazneliler, Seluklular. W. Barthold-M. F. Kprl, slam Medeniyeti Tarihi, 1940, stanbul, s. 119. Kutadgu Biligin neri ve bugnk Trkeye terc.: R. Rahmeti Art, Kutadgu Bilig I (Metin),

TDK, stanbul, 1947; R. Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig II (Tercme), TTK, Ankara, 1959. I. cildin Giriinde eser ve yazma nshalara tantlm Karahanllarda kltr hayat ve yazar Yusuf hakknda geni bilgi verilmitir (Kutadgu Bilig, III, stanbul, 1979, indeks). Kutadgu Bilig daha nce de W. radloff tarafndan ner ve Almancaya tercme edilmiti: Das Kudatku Bilik I (Metin), St. Petersburg, 1891; II (ayn yer), 1910. Eserin ayrca talyancaya (L. Bonelli, napoli, 1933) ve Ruscaya (S. E. Malova, 1951) ksmi tercmeleri yaplmtr. Biz burada R. R. Arat neir ve tercmesinden faydalandk. 5 A. Jaubert, Notice dnun manuserit turc en caractres ouigours, envoy par M. De

Hammer a M. A. Remusat, JA, 1825, s. 39-55. 6 7 H. Vmbry, Uigruische Sprachmonumente und das Kudatku Bilik, nnsbruck, 1870, s. 5. O. Alberts (Archiv fr Geschichte der Philosophie, VII), 1901, bk. M. F. Kprl, Trk

Edebiyat Tarihi I, 1926, stanbul, s. 198. 8 9 10 11 12 13 J. Thury, XIV. Asr Sonlarna Kadar Trk Dili Yadigrlar, MTM II. 1916, s. 91. W. Barthold-M. F. Kprl, ayn eser, s. 119. W. Barthold, Orta Asya Trk tarihi Hakknda Dersler, 1927, stanbul, s. 121 vd. W. Barthold, Turkestan down to the Mongol invasion, GMS, V, 1968, s. 311. Bk. A. Caferolu, Trk Dili Tarihi II, 1964, stanbul, s. 55. M. F. Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, s. 197 vd.; Ayn. mel., Trk Dili ve Edebiyat

Hakknda Aratrmalar, 1934, stanbul, s. 27 vd. 14 15 R. R. Arat, Kutadgu Bilig I, s. XXIV vdd. A. Caferolu, ayn eser, s. 51, 57, 60 vd. Daha bk. Ayn. mell., La litrature turque de

lpoque des Karakhanides, Ph. Tur. Fundamenta II, 1964, s, 267 vdd. 16 H. nalck, Kutadgu Biligde Trk ve ran Siyaset Nazariyeleri ve Gelenekleri, R. R. Arat

iin (TAKE), 1966, s. 261. 17 Bu eser hakknda toplu bilgi iin bk. A, mad. Kelile ve Dimne. 304

18 19

H. nalck, ayn. eser, s. 263. A. Bombaci, Kutadgu Bilig hakknda baz mlhazalar, M. F. Kprl Armaan, 1953,

stanbul, s. 66 vd. 20 21 22 Ayn eser, s. 71 vd. S. M. Arsal, Trk Tarih ve Hukuk, 1947, stanbul s. 93-97. Ayn. eser, s. 118. Z. F. Fndkolu Trklerde ahlk felsefesi ( Mecmuas, say 1, 1934,

s. 1-10) adl makalesinde Kutadgu Biligi ahlk bakmndan incelemitir. Fndkolunun, daha 45 yl nce, eserimizde d tesirlerin varln phe ile karladn bu mnasebetle belirtelim (bk. i, say, 3-4, 1934, s. 166, n. 12). 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 Beyit, 350. TM, III, 1935, s. 88. W. Barthold, Dersler, ayn. yer. Kutadgu Bilig I, s. XXV. Kn-tod dediim dorudan doruya kanundur (b. 355). B, 358: Bu trt neng ze szledim men szg. (Yani, btn Trk dnyasnda ve Yakn-Douda tannm olan). K. B. II, nsz B, b. 26 vdd. Bk. W. Eberhard, in Tarihi, 1947 TTK, s. 35 vd. Bu husslarda tafsilt iin Trk Milli Kltr adl kitabmza bk. Bugn dilimizde yaayan bir ok terim-kelimelerin Trkeleri Kutadgu Biligde mevcut

bulunmaktadr. 34 Bb, LII. Ay-told hastaland zaman Yusuf, onu tedavi iin, yalnz tabiplere bavurur (b.

1054-1064). 35 Bb, LIV-LVI. Yusufun beg ve bilgi kelimelerini ayn kke balamaa almas da

dikkate deer (b. 1953). 36 37 Asl tredr, Moollar zamannda tre ekline girmitir. B. 809: Knilig zele keser men iig 305 adrmaz men begsig ya kulsg kiig.

38

B. 817-818: Kerek oglum erse yakn ya yaguk

kerek barkn erse keili konuk,

trde ikig mana bir san 39 40 41

keserde adm bulmaay ol mini.

B. 5576: Taki bir bodunka tr bir kni ktr bir ikidin kin kr an. yiden maksat, halka faydal olmaktrCb. 856). Kutadgu Biligde yle pasajlara da tesadf edilir: Serbest insan kul ile bir tutmak olmaz.

Serbest hr gibi, kula da kulca muamele et (b. 2991). Buradan trenin, hr insanlar karsnda klelerin varln kabul ettii mnasn karmak doru deildir. nk eserde kul kelimesi ok geni manada kullanlmtr. Her hizmet eden kul saylmtr. Be Tanrnn, memur bein vb. kulu gsterilmitir. Btn bu kullar trenin himayesinde hukuk ile donatlm olduklarndan kle saylmazlar (as. bk. ). 42 43 B. 2422: Begi bolsa edg kii drmi bu iki tapug bodun kdrm.

P. A. Boodberg, The Language of the To-pa Wei (Harvard Journal of Asiatic Studies I),

1936 s. 171. 44 45 46 47 48 49 50 51 Tanr kutu Tan-hu. DLT (B. Atalay), II. S. 17 vd., 25; III, s. 22. 120. S. M. Arsal, ayn eser, s. 287. R. Giraud, LEmpire des Tures clestes, 1960, Paris s. 71, 131. Orhun kitabeleri: II. Dou, 14 (H. N. Orkun, Eski Trk Yazlar I, 1936, s. 36). B. gel, Belleten, say 48, s. 327. Abl-Fazl Bayhaki, Tarih-I Bayhaki, ner, Gani-Feyyz, 1824 . Tahran, s. 552. B. Sesz, A Hunok trtnete, 1943, Budapest, s. 235; F. Altheim, Attila et les Huns, 1952,

Paris, s. 158 vd. 52 53 54 55 W. Eberhard, Belleten, say 38, s. 235. S. M. Arsal, Umumi Hukuk Tarihi, 1944, stanbul, s. 98. S. M. Arsal, ayn. eser, s. 134, 165, 1968. Tafsilt iin bk. a. enel, Eski Yunanda siyasal dn, 1968, Ankara, s. 63 vdd., 121

vdd.; ayrca bk. Efltun, Devlet (Trk. terc. ) I, 1942, s. 31 vd., 45.

306

56

A. enel, ayn. eser, s. 163, 226.

57 A. enel, ayn. eser, s. 237 vd. 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 Z. f. Fndkolu, itimaiyat II. Metodoloji nazariyeleri 1961, stanbul. s. 42. S. M. Arsal, Umumi Hukuk Tarihi, s. 233, 261 vd., 470. B. Szsz. ayn eser, s. 184, vdd. B. Szsz, ayn eser, s. 235, 502 (Romanl yazar Salvianusun fikirleri). B. 590: Klncm knelik me klkm tapu. B. 639: Bar erse yazukum kna, erk sanga. B. 682: Bu kut kelse yalanuk kutadur kni Tmen arzu birle talulap yir a. B. 5469: Bu beglik kn almadng sen tilep bayat birdi fazl birle belglep. B. 5947: Bu bagler Bayattn musallat turur. Asya Hun imparatoru Mo-tunun unvan, Bk. De Groot, Die Hunnen der vorchristlichen Zeit

I, 1921, Berlin, s. 81; S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk s. 214. 68 69 70 Orhun kitabeleri: I, Gney, 1; II, dou, 1 (H. N. Orkun, ayn eser. I, s. 22, 28). Orhun kitabeleri: I, dou, 25; II, dou, 21 (H. N. Orkun, ayn. eser I, s. 40). Orhun kitabeleri: I. gney, 9-10; II, kuzey, 7-8 (H. N. Orkun, ayn. eser, s. 26): Tengri

yarlkadukn n, zm kutm bar n kagan olurtm. 71 72 73 74 75 76 77 78 I, dou, 29. I. gney, 10; II, kuzey, 8; I, dou, 17, 28; II, dou, 23 vb. B. 2983: Neg beg bolur ol ay ilig kut Kitermese kuldan gaylk at. B. 5578: temi bolur sen raiyyet hak Sen tr hakng kol ay ili ak. Kagan kut toplamad Kitabeler, II, dou. 35. Bk. Trk Milli Kltr, Sosyal yap bahsi. Bey kanuna riayet ederse halk da itaat eder (K. B. 2111). Bk. Yukarda n. 75. 307

79 80 81 82 83

De Groot, ayn. eser, s. 49; L. Ligeti, Attila s Hunjai, 1940 Budapest, s. 39. Bk. Kitabeler, I, dou, 12-13; Tonyukuk kitabesi, bat, 5. S. M. Arsal, Umumi Hukuk Tarihi, s. 200 vd., 376 vd. B. Y. viadimirtsov, Moollarn timai Tekilat (TTK), 1944, s. 169. W. Schmidt, Der Ursprung der Gottesidee X, 3: Die asiatische Hirtenvlher, Freiburg,

1949, s. 15, Trk. terc. S. Bulu, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi XIII, 1964, s. 86; B. Szsz, ayn. eser, s. 65, 489. Bir aile toplants mahiyetinde olan Mool Khuriltayn bu meclislerden ayrmak lzmdr. 84 85 B. Szsz, ayn. eser, s. 494; F. Altheim, ayn. eser, s. 138. Liu M. Tsai, Die chinesischen Nachricthten zur Geschichte der Ost-Trken I, Wiesbaden,

1958, s. 43 vd. 86 87 88 DLT, I, s. 345. Trk Tarihi ve Hukuk, s. 120 vdd. Bk. G. Doerfor, Trkische und mongolisch elemente im Neupersischen III, 1967,

Wiesbaden, mad. kut (Burada kutun trl mnalar gsterilmitir). 89 90 91 92 93 94 95 96 97 Ayn. eser, s. 551. DLT, I, s. 320; DLT, tpk basm, 1941, Ankara, s. 161. G. Doerfer, ayn. eser, s. 558; A. Caferolu, ayn. eser, s. 60. A. Caferolu, Eski Uygun Szl, 1968 s. 177; DLT I, s. 320. H. nalclk, ayn. esr. s. 268 vd. Kaabusnme, Mercimek Ahmed terc. (Klasikler serisi), 1944 stanbul, s. 320. Ayn. eser, s. 338, 343, 451. Ayn, eser, s. 357. uras mhakkaktr ki, bir devlet kanunlarnn ve messeselerinin az veya ok iyi

olduuna gre uzun veya ksa mrl olur, Bir cumhuriyette yarglarn says ok olmaldr, aksi halde her ey azn irdesine girer, Bir hkmdarn en iyi kalesi halkndan grd sevgidir. Hkmdar tebas tarafndan nefret ediliyorsa; onu dnyann btn kaleleri dahi kurtaramaz vb. F. Franzoni, La pense de N. Machiavel, 1921, Paris, s. 119, 126, 192. 308

98 99

Thukydides, I. Kitap (Trk terc. H. Demirciolu), 1950, Ankara, s. xxx vd. A. enel, ayn. sere, s. 143.

100 Bk. S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s. 119. 101 Nafiz Danman, Fzl Medine halknn reyleri, Frb Tetkikleri, I. 1950, s. 17-79. Kr, Haroon-Khan Sherwanhi. Trk. Terc. I, Frbinin siyasi nazariyeleri, DTCF, Dergisi, VIII, 4, 1950, s. 441-458. 102 H. Z. lgen, slm Felsefesi Tarihi, 1957, stanbul, s. 170; A, mad. Frb. 103 Tafsilen bk. A. enel, ayn, eser, s. 173-179, 190-194, 196. 104 A. enel, ayn. eser, s. 201, 211, 219. 105 A. A. Advar, Frb, A, IV, 467a. 106 N? Danman, ayn. eser, s. 59 vd. 107 A. enel, ayn. eser, 228, 235. 108 A. enel, Ayn. eser, s. 243-248. 109 Bk. A. Toynbee, A Study of History, London, 1962, s. 40 vd. 110 E. Peterich, Kk Yunan Mitologyas (Trk, terc. 1959, Ankara, s. 31. 111 A. enel, ayn. eser, s. 201, 231. 112 Bu noktalar u eserde iyi ilenmitir: Michel B. Foster, Masters of Political Thought I, 1996, London, S. 36, 56, 125-162. 113 Tafsilen bk. S. M. Arsal, Umumi Hukuk Tarihi, s. 319-345, 364-374. 114 Trk Tarihi ve Hukuk, s. 64 vd. 115 Ayn eser, s. 66. 116 W. Eberhard, Eski in Felsefesinin Esaslar, DTCF Dergisi II, 2 (1994), s. 265-274; ayn. Mell., in tarihi, s. 45 vd. 117 Tafsilen bk. M. zerdim, Choularda Trklerden gelen Gk dini, Belleten, say 105 (1963), s. 1-23. Ayrca bk. W. Eberhard, Eski in kltr ve Trkler, DTCF Dergisi I, (1943), s. 21-29; ayn. Mell., lk, say 92, s. 166 vd. 309

118 Gkn olu (Tien-tzu) kavramnn douundan Trk tesiri hakknda: W. Eberhard, Eski in Felsefesinin Esaslar, s. 268; M. zerdim, ayn. eser, s. 19. Daha bk. Aada n. 121. 119 W. Eberhard, Eski in Felsefesinin Esaslar, S. 270; S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, s. 64. 120 W. Eberhard, in Tarihi, s. 61. inde devletin Gk-Tanr ile ilgilendirilmesi fikrinin asli in siyasi dncesinde mevcut olmad O. Franke (Geschichte des chinesischem Reiches I, 1930, s. 124, 126) tarafndan da belirtilmitir. 121 Bk. Lun-ynn ince basks, Tai-pei, 1963, s. 232, vb. 122 incedeki Tien sznn Trke tanr olduu daha 1934 de G. A. Barton tarafndan beyan edilmiti (Belleten, say 20, s. 445).

310

Kutadgu Bilig'de ktidar Kavram ve Siyaset Anlay / Prof. Dr. Zafer nler [s.179-186]
Yznc Yl niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Trk Kltr tarihinin temel talarndan olan Kutadgu Bilig adl eser, bulunuundan gnmze dek, yaklak yz yldr birok bilim adamnca eitli ynlerden inceleme ve deerlendirmelere konu olmutur. Hayatn hemen tm ynlerine ilikin bilgiler vermeyi ama edinen eser, doal olarak ynetim, yneten, ynetilen ve siyaset anlay konularnda da nemli bilgiler iermektedir. zellikle eserin ba kahraman Kntogdnn hkmdar sembolize etmesi, esere bir siyasetname nitelii katmaktadr. Kutadgu Biligdeki drt temel kahramandan biri olan Hkmdar Kntogd, eserin bandan sonuna dek bulunan ve tm konularn kendi etrafnda getii, dier kiiye gre en geni yer kaplayan kiidir. Bu adan da Kutadgu Bilig, dorudan doruya bir siyasetname olmamakla birlikte, ann ynetim anlayn yanstmas bakmndan nemli bir kaynak durumundadr. Kutadgu Bilig ad szlk anlam olarak mutluluk verecek bilgi biiminde evrilebilir. Bu addaki kut devlet, ikbal, kutsallk, ans, iyi talih, mutluluk gibi kavramlarn tmn kapsayan ok geni anlaml bir szcktr. Arapadaki ikbal, devlet, saadet, mbarek szcklerinin anlamlarn kapsar. Bu kelimeden tretilen kutadmak fiili, kutsamak, mutlu etmek, ans vermek gibi anlamlara gelir. Eser, bir btn olarak ele alndnda, insanlar iin yararl olan ve mutlu olmalarn salayacak bilgileri vermeyi ama edinmitir. Mutlu edecek bilgi anlamndaki kutadgu bilig1 ad da bu ierie son derece uygundur. Bu erevede, Yusuf eserinde, insan ilikilerinden toplumsal yaama, ahlak kurallarna, salktan beslenmeye, eitli meslekler ve meslek insanlarnn niteliklerine dek geni bir erevede toplumsal yaamda insan ilikilerinde akla gelen tm alanlarda bilgiler vermeyi amalamtr. Bireyin hayatndaki nemi ve yeri gz nne alndnda eserde ister istemez devletin, bir baka deyile iktidarn niteliine ve nasl olmas gerektiine ilikin bilgiler geni bir yer tutmaktadr. Eserin yazar Yusuf Has Hacib hakknda herhangi bir bilgiye sahip deiliz. Eski kaynaklarda da bu konuda herhangi bir bilgiye rastlanlmamaktadr. Ancak Kutadgu Biligin balang blmnde 350. beyitten 397. beyte kadar verdii dolayl bilgilerden, eserini yazd sralarda, yann altma yakn olduu anlalmaktadr. Adndaki Has Hacib unvan (ba mabeyinci, ba danman, hkmdarn srda), onun Karahanl Devletinin hizmetinde, olduka yksek dzeyde devlet grevi yaptn gstermektedir. Yusufun baka eserlerinin de bulunup bulunmad bilinmemektedir. Kutadgu Biligden onun byk bir bilgin olmasnn yan sra gl bir air olduu da anlalmaktadr. Felsef nitelikte bylesine hacimli bir eseri olduka lirik bir nazma dkmesi onun gl bir air olduunu gstermektedir. Gerekten de Kutadgu Bilig bir dnce eseri olmasnn yan sra gl iirsel deeri ile de artcdr. Bilindii gibi Yusuf Has Hacib, eitli konulara ilikin dncelerini sembolik drt kiinin diyalolar ile aktarma yolunu tutmutur. Eserin 353 ve 358.2 beyitlerinde bu sembolik drt kii ksaca yle tanmlanmaktadr: 311

Bu Kntogd >lig tedim sz ba Yrigin ayayn ay edg kii Basa aydm amd bu Aytoldn Anndn yaruyur duk kut kni Bu Kntogd t>gli tr ol kni3 Bu Aytold kut ol kr an Basa aydm amd kr gdlmiig Uku at ol bu bedtr kiig Annda basas bu Odgurm ol Munkbet t>p zm yrmi ol Bu trt neh ze szledim men szg Oksa algay yitig kl kzg (353+358) (Szn banda Kntogd hkmdar syledim, ey iyi insan, yorumunu da syleyeyim. Sonra bu Aytoldy syledim; kutsal kut gnei ondan k verir. Bu Kntogd denen doru tredir; Aytold ise kuttur ona dikkat et. Sonra gdlmii syledim; Bu akldr insan yceltir. Ondan sonras Odgurmtr bunu da akibet diye yorumladm. Sz bu drt ey zerine syledim, gzn a, okuyunca anlalacaktr.) Eserin drt temel kiisinin bu zl tantmna ve eserdeki ilevlerine baktmzda, herbirinin balca u kavramlar temsil ettikleri grlmektedir: 1) Kntogd=hkmdar; kni tri (dzen, adalet); karakteri: gne. 2) Aytold=kut (kutsallk, mutluluk, devlet, ikbal); karakteri: ay. 3) gdlmi=akl; Aytoldnn olu; hkmdarn hizmetinde. 4) Odgurm=mistik deerler, metafizik; mnzevi, zahit; Aytoldnn akrabas. Bu drt temel kii ierisinde, nem asndan hkmdar Kntogd birinci srada yer almaktadr. Dier kii ancak hkmdarla ilikileri ve ona ilgileri asndan eserde yer almaktadrlar. Kntogdnn, eserin bandan sonuna dek bulunmasna karlk, dier nemli kii ancak belirli blmlerde yer almaktadrlar. 312

Hkmdar, Adalet ve ktidar Kavramlar Yusuf Has Hacib, hkmdar Kntogdy kni tri (adalet) olarak nitelendirmekle hkmdar ile bu kavram zdeletirerek tek kiide toplamaktadr. Bylece hkmdar, bir baka deyile iktidar kavram ile kni trinin ayrlmazln vurgulamaktadr. Kni tri terimi szlksel olarak doru tre biiminde gnmz Trkesine aktarlabilir. Terimdeki kni kelimesi doru, tri ise yasa, gelenek, grenek anlamlarndadr. Bu bakmdan kni tri terimi adalet, toplumsal dzen anlamlarna gelir.4 Bilindii gibi eski kltrlerde gelenek, grenek, rf ve adetler yazl yasalarn yerini tutar. Yazl yasalar, toplumun deer yarglarn yanstan gelenek ve greneklerin yazya geirilmi biimi olduu dnlrse, gelenek ve greneklerle yazl yasalarn edeer kavramlar olduu aktr. Dolaysyla kni tri terimi, adalet ve sosyal dzeni ifade etmektedir. Tr (tre) terimiyle anlatm bulan bu toplumsal kurallarn kni (doru) sfatyla nitelendirilmesi, trenin toplumun deer yarglarna uygunluunu vurgulamaktadr. Gelenek ya da yasalara dayal her sosyal dzeni, treyi ve onun edeeri olmas gereken adaleti yrten, uygulayan, gzeten ve yeni kurallar koyan bir erkin olmas zorunludur. Bunun da eserin yazld aa uygun olarak adaletle zdeleen hkmdar olmas doaldr.5 Hem tre hem de trenin uygulaycs olan hkmdar kavramnn tek ahsta, Kntogd ile temsil edilmesi, bu iki kavramn birbirinden ayrlmaz olarak kabul edildiini gstermektedir. Hkmdarn Gnee Benzerlii ve Ynetim Anlay Hkmdar Kntogdn, kni tri olarak, toplumla ilikisi, gnele yer yz ilikisine benzetilmitir. Bu benzerlik ve iliki, Kntogdnn azndan aadaki beyitlerde yle aklanmaktadr: ?lig ayd bilge menih klkm Krp mehzet urd bu atm (824) Kng kr irilmez tolu ok turur Yarukluk bir teg talu ok turur Menih me klnm a<ar okad Knilik bile told eksmedi kini togar ol yarur bu ajun Tz halkka tegrr yokalmaz zn Menih me trm bu yokalmaz zm Kamug halkka bir teg ne klkm zm 313

ni bu kn togsa yhrke isig iek yazlur anda tmen mih tsig Kayu >lke tegse menih bu trm Ol >l bara >tlr ta erse korum Togar kn arg ya argsz t>mez Kamugka yarukluk b>rr eksmez Meni< me klnm bu ol belglg Tzke tegir bara mindin lg (824,832) (Hkmdar, Bilge kii bu karakterime bakarak, benzetme yapp bu ad bana verdi. dedi. Dikkat edersen gne ufalmaz hep ayndr; hep ayn ve tamdr. Benim de karakterim buna benzedi; dorulukla doldu ve hi eksilmedi. kincisi, gne doar ve bu dnya onunla aydnlanr, aydnln btn halka ulatrr, kendinden bir ey eksilmez. Benim de yasam bu, kendim yok olmam; karakterim ve zm btn halk iin ayndr. ncs, bu gne dounca yere ss verir; on binlerce renkten iekler aar. Benim yasam hangi memlekete ularsa o memleket talk ve oraksa da hep dzenlenir. Gne dounca kirli ve temiz ayrm yapmakszn, herkese n eksiltmeksizin (eit olarak) verir. Benim de davranm aka budur, benden herkese ksmet ular.) Yukardaki aklamalardan hkmdarn balca u nitelikleri ortaya konmaktadr: 1) Hkmdar gnetir; gne gibi istikrarldr, karakterinde deikenlik yoktur. Ay gibi byme ya da klme zamanlar yok; hep ayndr. 2) Dnya gnein domasyla aydnlanr ve aydnln herkese eit olarak yayar, iyi kt ayrm yapmakszn n kimseden esirgemez. Bu nitelikle hkmdarn eitlikilii ve adil tutumu vurgulanmaktadr. 3) Gne yeryzn str. Trl bitkiler, iekler bu sayede var olur. Dolaysyla hkmdarn bir grevi de insanlar reticiletirmek, onlarn gereksinimlerini karlamaktr.6 Ynetimin Dayanaklar ve levleri Eski mutlak ynetim anlaylarnn hemen tmnde olduu gibi burada da ynetim erki, mutlak bir biimde hkmdarda toplanmaktadr. Bu erkin herhangi bir baka gle paylalmas sz konusu deildir. Ancak bu mutlak iktidarn dayana olan temel geler ve bunlarn eitli ilevleri bulunmaktadr. ktidarn dayanaklar ve temel ilevleri aadaki beyitlerde, Kntogdnn zerinde oturmu olduu krs, krsnn ayaklar ve dier aralarla yle tasvir edilmektedir: 314

Kmi krsi urm ze oldurur Bu krsi adak adr turur Bedk bir biekig eligde tutar Solndn uragun ohndn eker (771-773) ( ayr aya olan gm bir krs koymu zerinde oturuyor. Elinde byk bir bak tutmakta, solunda ac hint otu sanda da eker duruyor.) ayakl bu gm krs ile bak, ac ot ve ekerin ne anlama geldikleri de gene hkmdarn azndan anlatlmaktadr. Aytoldnn hkmdara gm krs ve ayann, elindeki bak, solundaki uragun ve sandaki ekerin ne anlama geldiini sormas zerine (786 ve devam), hkmdar bu sorular yle cevaplandrmaktadr: Bu kn men me menih bu zm klklarm Sana krkitr bara erdemlerim (799) Bu krs zele z oldurduk Adak ol kr ay khlm tok (801) Kamu adaklk emitmez bolur eg turur tz kamtmaz olur (802) Kal adakta emitse biri kisi kamtar uar ol eri (803) Kamu adaklg kni tz turur Kal bolsa trt kr bir egri bolur (804) Kayu tz emitse turumaz ter Kayu neh kni bolsa tmez serer (807) Menih klkm kr ol emitmez kni Kni egri bolsa knilik kni (808) Knilik zele keser men iig

315

Adrmaz men begsig ya kulsg iig (809) Biek teg bar men keser men iig Uzatmaz men dav klgl kiig (811) eker ol kii bir ahar k tegip Tr bulsa mindin kapugka kelip (812) eker teg siy barr ol kiig Sevinlig bolur anda yazlur ka (813) Uragun yime ol kiiler ier zi kkey erse kniden kaar (814) [Bugn ben de, zm, karakterimi ve btn erdemlerimi sana gsteriyorum. Ey gnlm doyuran [gnlmn kendisinden haz ald], bu zerinde oturduum krs ayakldr. Btn ayakllk bir yana meyl etmez, her dz olarak durur ve sarslmaz. Eer ayaktan biri eilirse, dier ikisini de sarsar ve zerinde oturan der. ayakl her ey doru ve dz durur, eer drt olursa bunlardan biri eri olur. Eilen eyler duramaz derler; doru olan eyler ise dmez, dayanrlar. Benim tabiatm da bak, eilmez, dorudur; doru eilirse kyamet kopar. Ben ii doruluk zerine zerim; beylik ya da kulluk i diye ayrm gzetmem. Bak gibi bier, ii zerim; hak arayan kiinin iini uzatmam. eker, zorbala urayp kapma adalet bulmaya gelen kii iindir. O kii, eker gibi tat alr, sevinip, oradan yz glerek gider. Ac hint otunu ise, zorbalk eden, doruluktan kaan kimseler ier.] Bu tasvirde krsnn ayandan birincisi, hkm vermeyi, yani mutlak iktidar; ikincisi cezay, ncs ise adaleti salamay, dl, temsil etmektedir. Bir baka deyile, hkmdarn zerinde oturduu krsnn, hkm, adaleti salama ve cezalandrma olmak zere ilevi bulunmaktadr. Krsnn ayann karlklar, hkmdarn elindeki bak hkm, uragun cezay, eker adaleti salamay karlamaktadr. Hkmdarn bu dayanaktan herhangi birine meyletmemesi, her ne eit arlk vermesi, krsnn (toplumsal dzenin) srerlii iin bir zorunluluktur. zellikle her ayan eit deerde oluu, nn de salam ve doru olmalar gerektii, hatta bu saynn drde kmamas gerektii zenle vurgulanmaktadr. Saynn le snrll iktidarn bu e dnda baka gelere dayanmamas gerei olarak deerlendirilebilir. amzn demokratik ynetim anlayyla bir karlama yapmak gerekirse, ynetim erki yrtme, yasama ve yarg arasnda paylalr. Kutadgu Biligde ise iktidar, hkmdardadr ancak bu iktidar, yukarda belirtildii gibi, g; yani hkm, ceza ve dl kavramlarna dayanr.

316

Hukuksuzluun kart olan gsterilmektedir:

zorbalk,

eserin birok

yerinde yerilmektedir.

Hkmdar

Kntogdnn azndan aadaki beyitte zorbalk yalandan sonra ikinci kabul edilemez ey olarak

zm taplamaz neh biri yalgan ol Munnda basas bu k klgan ol (848). (Kabul etmediim eylerden biri yalan, bundan sonras ise zorbalk klandr) Kntogdnn Aytold ile konumasnda syledii u beyit hkmdar iin temel dsturun doruluk olduu zl bir anlatmla dile getirilmektedir: Bu beglik ul kr knilik turur Kni bolsa begler tiriglik bolur (819). (Beyliin temeli doruluktur; beyler doru olunca hayat olur.) Aytoldnn yi kimdir? sorusuna Kntogdnn verdii yant hkmdarn bireyde olmas gereken balca nitelii, iyi insandan neyin anlalmas gerektiini ortaya koymas asndan nemlidir: Elig ald edg bu klk ya] Tusulur bolur halkka asg hi Tz halkka bara klur edglk Yana minnet urmaz kiike klk z asgn tilemez kiike asg Berr ol asgdn bu kolmaz yang (856-858). (Hkmdar: yi, yaradl ve davranyla halka ok yarar dokunandr dedi. Btn halka her iyilii yapar, fakat bunu bir yk gibi baa kakmaz. Kendi karlarn deil insanlarn karn arar, yapt yararlardan bir karlk beklemez.) Kut (Aytold) ktidar likisi Kutadgu Biligde iktidar kavramyla birlikte dnlen, iktidarn varl iin vazgeilmez olarak kabul edilen iki temel ge daha bulunmaktadr. Bunlardan biri Aytold ile sembolize edilen kut kavram, dieri ise gdlmile sembolize edilen akldr.

317

Bunlardan Aytoldnn sembolize ettii kut soyut bir kavram olarak gerek birey gerekse toplum hayatnda, en parlak dnemi, zirvede olmay, ikbal durumunu, mutluluu ifade eder. Gerek bireyin gerekse toplumsal bir organizasyon olan devletin hayatndaki yerine gemeden nce kut kavramnn tad anlamlar zerinde durmak gerekir. Trkenin en eski metinlerinden gnmze dek yaygn bir kullanm olan bu szcn anlamlar ierisinde mutluluk, ikbal, iyi talih, kutsallk, huzur ve refah ierisinde olma gibi anlamlar bulunmaktadr. Arapa devlet ile Trke kut eanlaml szcklerdir. Ancak burada devlet kelimesinin gnmzdeki anlam deil ikbal, mutluluk anlam sz konusudur.7 Soyut bir kavram olan kut aadaki beyitte grld gibi mistik bir deer de tamaktadr: Basa aydm amd bu Aytoldn Anhdn yaruyur duk kut kni (354) (Sonra bu Aytoldy syledim; kutsal mutluluk gnei ondan k verir.) Burada geen duk kut terimi gnderilmi kutsallk anlamyla ilahi bir nitelik de tamaktadr. Bu tanmlamadan duk kut kavramnn Aytoldya balanm olmas, kutsal n hkmdara buradan gelecei belirtilmekle, yazarn iktidar kavramna yaklam da ortaya kmaktadr. Eski ynetim anlaylarnn hemen tmnde, iktidarn bir tanrsal yn vardr ve bu hkmdar tarafndan temsil edilir. Kutadgu Biligde bu tanrsal nitelik, hkmdarla birlikte olan kut, ikbl kavramna balanmaktadr. Yani hkmdarn hkmranl, kendisine gelen kut kavramyla salanabilir. Bilindii gibi duk kut terimi, Trk kltrnde yaygn kullanlan bir kavramdr. Bu terimde kutu niteleyen duk sfat d- gndermek fiilinden -duk ekiyle tretilmi, gnderilmi anlamna gelen bir sfattr. Dolaysyla buradaki gnderilmi sfat gkten gnderilmi, Tanr tarafndan gnderilmi anlamlarnda kullanlmtr.8 Bu anlaya gre iktidar temsil eden hkmdarn, hkmranl iin, Aytold ile temsil edilen kutsal (duk) kuta (ikbl, iyi talih, mutluluk) ihtiyac vardr. Dolaysyla, Kntogd (kni tri) ile Aytold (kut) ikisi birlikte, ayrlmaz olarak iktidar oluturur. Nitekim ikisinin bir diyalogunda Aytoldnn hkmdara u hitabndan da iyi tre ile duk kutun zde sayld grlmektedir: Y>r pti kr Aytold turd r Ayur ay duk kut ay edg tr (939) (Aytold, yeri perek ayaa kalkt; dedi ey kutsal ikbl ey iyi tre.) Kelir kut kiike at avlanur Ya< ay teg artar yaruk tolur (740) (Kut kiiye uraynca, kii nlenir, yeni ay gibi gittike byr, yetkinleir.)

318

Yayg tilve devlet khl bamagl Tolun teg bu devlet yana irilr (740) (Deiken ve deli ikbale gnl balama, ikbal dolunay gibidir, tekrar klr.) Aytold, eserin 581. beytinde hkmdarla tanmaktadr. 1045. beyitte hastalanmas, hasta yatanda hkmdarca ziyaret edilii, oluna tleri ve hkmdara gnderdii vasiyet mektubundan sonra, 1520. beyitte lmne dek, yaklak 940 beyitlik bir yer tutmaktadr. Eserin drt temel kahraman ierisinde en az yere sahip olandr. 6600 beyitten fazla olan eserde 940 beyitlik blm olduka ksa saylr. Bu ksalk da tpk dolunay sresi ya da temsil ettii mutluluk gibi ksa ve geicidir. Eserdeki ilevine baktmzda da, aratrmaclarca vezir olarak nitelendirilmesi ok isabetli saylamaz. kutun vezir olarak deerlendirilmesi, eserin bana daha sonra eklenen iki blmde Aytoldnn vezir olarak nitelendirilmesinden kaynaklanr. Hemen tm aratrmaclar da sonradan eserin bana bakalarnca eklenmi bu n szlerden, bunu byle kabul etmiler ve vezir kimliini n plana karmlardr. Gerek n szlerdeki bu deerlendirme, gerekse aratrclarn bu yargs, Aytoldnn hkmdarla aralarndaki uzun diyaloglardan ve eitli konulardaki fikir alveriinden sonra, hkmdarn kendisini takdir ederek, ona vezir rtbesini verdii u beyitlerden kaynaklanmaktadr: Agrlad >lig bu ay toldn Ag b>rdi elgin tilin gdini Vezrlk a<ar b>rdi tamga ayag Tug kvrgi birle berdi kuyag (1035-1036) (Hkmdar Aytoldya iltifat etti, eliyle ona hediyeler verdi ve diliyle vd. Ona vezirlik unvanyla, tu, damga, davul ve zrhn verdi.) Burada dile getirilen vezirlii daha ok talihin yaver olmas biiminde yorumlamak gerekir. Onun vezir olarak hizmet edip memleketi dzene sokmas, halk zenginletirip yeni kentler kurulmasn salamas, devlet hazinesinin dolmas, kurtla kuzunun bar iinde bir arada yaar duruma gelmesi, hkmdarn huzura ermesi ve nnn dnyaya yaylmas toplam sekiz beyitte (1037-1044) anlatlmaktadr. Bu 8 beyitlik ksa blm, sembolik olarak kutun hkmdarla birlikte olduunu gstermekten te bir anlam tamaz. Bunun ardndan hastalanmas ve lmne dek geen blmde hkmdarla, oluyla konumalar ve hkmdara yazlan uzun vasiyet mektubundan sonra (13421520) Aytold ile ilgili blmler sona ermektedir. Kut ile Ay likisi 319

Aytold, szck olarak dolunay anlamna gelir. Dolunay ile adlandrlan kut kavramnn benzerlii, ayn zelliklerinden yola karak eserde yle tasvir edilmektedir: Bu aytold ayd menih atm Bg mehzetr ayka bu klkm Bu ay togsa anu idi az tugar Kni<e bedyr yokaru agar Tolun bolsa tolsa ajunka yarur Ajun halk andn yarukluk alur Tkel bolsa kr ay bu agsa ediz Yana irl trir kiter krk me<iz Yarukluk eksir yana yok bolur Tugar kee azn yana ok turur Meni< bu zm me bu yahlg turur Ara bar bolur ma ara yok bolur (730-735) (Bu Aytold dedi ki benim adm, bu karakterimi bilge kii aya benzetir. Ay doduunda balangta olduka kk doar; gnden gne byr ve yukar ykselir. Dolunay olup dolunca dnyaya k verir; dnya halk ondan aydnlk alr. Kemale erip yukar doru ykseldikten sonra, tekrar ufalarak klr ve gzellii gider. I eksilerek tekrar yok olur, gece yeniden kk olarak doup tekrar dolar. Benim zm de bu tarzdadr; bazan var olurum, bazan yok olurum.) Bu beyitlerde Aytold/kut, dorudan doruya aya benzetilmekte, ayn ilkin hilal olarak domas, giderek ilk drdn evresinden sonra en yetkin evre olan dolunay hali ve ardndan klmeye balayp son drdn ve son hilal biimlerine gelii hatrlatlarak, kutun da byle deiken ve bir kararda kalmaz oluu vurgulanmaktadr. Dolaysyla ikbal durumunun, ister kiilerin ister toplum hayatnda olsun, sreksizlii belirtilmektedir. Eserin birok yerinde ve ok sk olarak mutluluun, ikbal durumunun srekli ve kalc olmad tekrarlanmaktadr. Kutun Nitelikleri Aytoldnn azndan kut kavramnn yorumu, kendini hkmdara anlatt aadaki beyitlerde yle yaplmaktadr: 320

Orun b>rdih anu men oldurmadm Orun yok maha sen mun uk tedim Topk yerde urdum bu sz berkit zm yahzagn sana krkit Neteg kim orunsuz topk yuvlnur An teg me devlet zm yolunur Seve bakt< erse kzm ymdkm Sa<a krkitr men neg erdkm Bu kn men me devlet karagu san Maha kim ilinse tutar men an (660-664) (lkin bana yer verdin, ben oturmadm, benim yerim olmaz, bunu anla dedim. Bu sz kantlamak, kendimin neye benzediini gstermek iin yere top koydum. Nasl ki top konulduu yerde durmaz yuvarlanrsa, o ekilde ben de devlet olarak hareket halindeyim. Bana sevgi ile baktnda gzm yummam, kendimin ne olduunu sana gstermek iindir. Bugn ben ikbl olarak kr gibiyim, grmem; bana kim iliirse onu tutarm.) Bu tasvir ve tanmlamalardan da kut kavramnn ayn karakterine benzerlii gibi, bir yerde durmazl, kontrol edilemezlii, kendisinin kr gibi olduu bylece kendisine sevgi ile bakandan etkilenmedii, tesadfle kime ilinirse ona tutunma zellii ile, kime ilitiinin tmden rastlantya bal olduu belirtilmektedir.Burada ayn zamanda kontrol edilemezlik, ne zaman gelip ne zaman gideceinin tamamen kiinin iradesinin dnda oluu anlatlmaktadr. Bir baka deyile, gerek kiinin gerekse toplumun hayatnda ikbal durumunun gelip gelmemesi ve ne kadar srecei tmyle belirsizdir. Bu tanmlamalarla iyi talih ya da bir insan veya bir topluluk iin yldzn parlad an arasndaki aynlk, kendiliinden ortaya kmaktadr. Yani gerek bireyin gerekse toplumlarn hayatnda ikbl ya da mutluluk dnemlerinin geici olduu, ikbl dnemlerinin ayn dolunay durumuyla ayn olduu ve tpk dolunayn geicilii gibi ikblin de srekli olmad anlatlmaktadr. Bu bire bir benzetme u beyitlerde daha da ak bir anlatmla verilmektedir: Bayusa bedse yadlsa av Kiter men an<dn kiter yz suv (737)

321

[Zenginleip bydnde ve n yayldnda, ben de ondan uzaklarm ve itibar (saygnl) da biter.] Bu beyitte, doup byyerek geliimini tamamlayp kemale erdikten sonra klp yok olua doru bir srecin kanlmazl hatrlatlmaktadr. ster birey ister toplum hayatnda olsun en yksek noktaya ulalan bir sre vardr, ite bu sre ayn dolunay dnemi gibi zirvede olunan dnemdir ve geicidir. Aytoldnn hkmdarla tanmas, ilikilerinin giderek iyilemesi ve vezir oluu, ardndan da hastalanp yava yava lme yaklamas da ayn evreleri ile paralellik gstermektedir. Dolunay dnemi ise vezirlik yapt ksa dnemdir. Bu vezirlik dnemi devlet ya da kii hayatnda, yldzn en parlak olduu an, yani ikbal an, dolunay dnemine benzetilmektedir. Aytoldnn hkmdara yapt vasiyette yer alan aadaki beyit, halk ile hkmdarn birbirilerine kar konumlarn ok iyi zetlemektedir: Bodun koy san ol begi koys Bagsak kerek koyka koy ktisi (1412). (Halk koyun gibidir, beyi de oban; koyunu gden ona efkatli davranmaldr.) gdlmi ya da Akl Eserdeki kahramanlardan nem srasna gre nc kii, gdlmi adyla yer alan akldr. Aytoldnn olu olan gdlmi, babasnn lmnden itibaren eserin sonuna dek hkmdarn hizmetinde olan bir kiidir. Dolaysyla akl temsil eden gdlmiin kut olan Aytoldnn olu olmas ve onun tarafndan hkmdara tavsiye edilmesi ayrca anlamldr. nk onu ortaya karan da, hkmdara getiren de kut ya da iyi talihtir. Eserin yaklak te biri onunla ilgilidir.9 Eserde ok eitli konularla ilgili dnceler, Kntogd hkmdarla gdlmiin diyaloglarnda dile getirilmitir. Bunlarn birou hemen her toplum ve ada kabul gren ve nerilen genel ahlak kurallar olmakla birlikte, kimi yerde de Yusuf Has Hacibin ynetime ilikin zgn dncelerini de ortaya koymaktadr. Nitekim hkmdarn nasl olmas gerektii, halkla ilikiler, halka kar tutumu gibi konularda gdlmiin azndan uzun ve ayrntl grler dile getirilmitir. gdlmiin azndan dile getirilen balca grler yle zetlenebilir: 1) Bey akll ve bilgili olmaldr. Aklla i grme ve her trl i iin bilginin gereklilii, Kutadgu Biligde her frsatta en fazla vurgulanan kavramlardr. gdlmiin bir beyde bulunmas gereken nitelikleri sralarken,en fazla zerinde durduu niteliklerden biri bilgili ve akll olmadr: Ukulug kerek hem biliglig kerek Aklk kerek hem siliglig kerek

322

Bilig birle begler bodun balad Uku birle >l kn iin iledi Beg at bilig birle baglg turur Bilig lam kitse beg at kalur Ked glg kerek hem biliglig uku Biliglig kiini yags k (1951-1954) (Bey kavrayl, akll, bilgili, cmert ve temiz olmaldr. Beyler bilgi ile halka nderlik eder, kavray ile elin gnn iini yapar. Bey ad bilgi ile baldr; bilginin lam giderse, beyin bir ad kalr. ok akll, bilgili ve kavrayl olmaldr; bilgili kiinin dman ok olur.) 2) Temiz ve drst olmaldr. nk halk beyi rnek alr: Argszn yalhuk suvn yup arr Kal artasa suv negn yup arr10 Kii iglese ot ota b>rr Ota igine otn kim klur Arg tutgu begler kni klk klk Bodun beg yolndn tzer yol york Neteg tutsa begler kr hdi tr Bodun bold andag ol hd kr (2108-2111) (nsan temiz olmayan her eyi suyla ykar artr, Eer su bozulursa neyle ykanp temizlenir? nsan hastalannca hekim ila verir, hekim hastalannca ona kim ila verir? Beyler, huy ve davranlarn temiz tutmal, halk beyin yolundan kendine yol tutturur. Beyler ne tr rf ve gelenekler koyarlarsa, halk o geleneklere bakarak yle yapar.) 3) Beylik iin soyca bey olmak gerekir. Eski anlaylarn birounda olduu gibi beyliin slaleden gelmesi gerekir. Beyin nitelii soyuna baldr: Atas beg erse ogul togd beg Ogul togsa beg hem atalar teg (1950) 323

Urug edg bolsa er edg togar Er edg bolup tr trke agar (1959) (Atas beyse olunca oul bey olarak doar, oul tounca atalar gibi bey olur. Tohum iyi olunca kii iyi olarak doar, kii iyi olmakla ycelir), (1959). 4) Bey olabilme biraz da doutandr. Bey olmann gerekleri Tanr vergisi olarak kiide bulunur: Anasnda togsa togar beglikin Kr grenr i bilr yeglikin Bayat kimke b>rse bu beglik ii B>rr g khl kr ol ike tu Kimi beg trtmek tilese bayat B>rr anu klk yah uku yg kanat (1932-1934) (Anasndan dounca bey olarak doar, hangi iin daha iyi olduunu grerek renir. Tanr, bu beylik iini kime verirse o ie denk olarak ona akl ve sezi de verir. Tanr kimi bey olarak yaratmak istese, nce ona uygun karakter, davran ve gerekli yetileri verir.) 5) Adil olmaldr, yasadan (treden) ayrlmak zorbalktr, adaletsizliktir. Zulme zorbala bavurulmamaldr: ki ne< bile eli beglik buzar Kirr egri yolka kniden azar Biri k birisi osallk klur Bu iki bile beg elin artatur (2023-2024) (ki eyle bey, beyliini bozar, doruluktan sapp yanl yola girer: Bunlardan biri zorbalk, biri ihmalkrlktr, bu iki eyle bey lkesini bozar) Kyer ot turur k yagusa kyer Tr suv turur aksa nimet ner Uzun >l yiyeyin t>se ay bg Tr tz yortgu bodunug kg 324

?l artar tr birle etlr ajun ?l eksr bu k birle buzlur ajun (2032-2934) (G, zorbalk atetir, yaklanca yakar, adalet sudur, aknca nimet biter. Ey bilge, uzun yllar hkm srmek istersen, kanunu doru uygulamal, halk korumalsn. lke adaletle geniler, dnya dzene girer, zorbalk memleketi kltr, dnyann dzenini bozar.) 6) Doru szllk ve buna bal olarak gvenirlilik: Kamug yaragsz ay >lig kut Bu begler ze kopsa yalgan at Szi n kerek beg ne klk btn Inansa ahar halk tirilse kutun (2037-2038) (Ey hkmdar, her eyden kts beylerin adnn yalancya kmasdr. Halkn ona inanp mutluluk iinde yaamas iin bey gvenilir karakterde ve doru szl olmaldr.) Tili yalgan ernih cefa klk ol Cefa kimde erse u ol ylk ol (2041) (Yalanc kiinin nitelii cefadr, cefa kimde ise o hayvandr.) 7) Hkmdarn askere ve hizmet grecek insanlara ihtiyac vardr. Bunlar besleyebilmek iinse vergi almal, dolaysyla vergi verebilmek iin halkn zengin olmasn salamaldr. Bunun aresi ise iyi yasalar olarak gsterilmektedir: Bu >l tutguka kp er at s kerek Er at tutguka neh tavar t kerek Bu neh alguka bir kerek bay bodun Bodun baylk<a tr tz kodun (2057-2058) (Memleketi elde tutmak iin ok insan ve asker gereklidir, bunca asker ve insan iinse servet gerekir. Bu serveti almak iin zengin halk gereklidir, halkn zenginleebilmesi iin iyi yasalar koymaldr.) 8) Halkla arasnda mesafe olmaldr. nk bey ile halk ak ile kara gibi farkldr: Kara klk begke kereksiz yaguk 325

Yaguk bolsa begke uuzluk anuk Kara kul karas bolur beg rh Karal rhli adrtt kr (2079-2080) (Cahil halk davranna yakn davran bey iin gereksizdir, halk davranna yakn davran beyin saygnln gtrr. Kara, kul iindir; bey, ak olur, ak ile kara birbirinden ayrtlmtr.) 9) Bey ikiden uzak durmaldr. nk iki insann bilincini ve iradesini zayflatr, bylelikle grevlerini yerine getiremez durumu der. Eserde 2091. beyitten 2103. beyitler arasnda ikinin eitli sakncalar dile getirilmi, zetle sarholuun delilik gibi olduu, insan yapmas gereken eyleri yapamaz, yapmamas gereken eyleri yapar duruma getirdii dile getirilmitir. Bu konuda gnah kavramndan ve dinsel sakncadan sz edilmemesi ilgintir. kinin halk iin de sakncas zdeyie benzer u beyitte dile getirilmitir: Kara bor bold nehi bold yel Begi bor bold kaan turga >l (2097) (Halk arap oldu, mal yel oldu, beyi arap olsa memleket nasl kalr?) 10) Bey iin nemle zerinde durulan bir baka zellik de d grnnn iyi olmas, gze gzel grnmesi, fiziksel zellikleridir. 2083-2090 beyitlerde zetle u zellikler dile getirilmektedir: Yz gzel grnml, sa sakal dzenli, orta boylu ve nl olmal. Dman iin kat ve yiit olmal, bakan gzler sevgi ile parlamal. ok uzun boylu olmas bilginin vd bir ey deil, ok bodur olmas da iyi bir nitelik deil. Buna gre boyu orta olmal, en iyisi orta boylu olmasdr. ok yaam ve bandan deneyimler gemi kii ne der dinle: Boyu ksa kiiler fkeli olurlar fkenin olduu yerde kavga vardr. deal bir devlet ve ideal ynetim, tarih boyunca hep insanlarn zlemi olmu ve eitli zamanlarda buna ilikin eserler yazlmtr. Kutadgu Biligde tasvir edilen devlet ve ynetim de byle bir topyadr. Eserde dile getirilen birok ilke, alar boyunca ve toplumlara gre deimeyen ahlak kurallardr. Kutadgu Bilige zgnlk asndan bakldnda, hkmdarn nitelikleri, iktidarn dayanaklar asndan ana gre olduka ileri bir anlaya sahip olduu grlmektedir. Hemen her konuda akl ve bilgiye verilen nem, eserin yazld yzyl gz nne alndnda eserin, ann ok ilerisinde bir anlay yanstt aktr.

326

Tutadgu bilig ad, yap olarak kut+ad-gu bil-ig morfemlerinden olumutur. Bunlardan +ad

-eki addan fiil tretir, kutad- fiili kutsamak, mutlu etmek, ans vermek gibi anlamlara gelir. -gu eki ise, gelecek zaman ya da gereklilik kavramlar veren bir partisiptir. Dolaysyla kutadgu szc, mutlu edecek, kutlu klacak gibi anlamlara gelir. bilig ise bilgi anlamna gelir. 2 Beyit numaralar, Reid Rahmeti Arat: Kutadgu Bilig I, Metin, (Trk Dil Kurumu, Ankara

1947.) balkl eserindeki metne gre verilmitir. 3 Bu dize, bir nesir cmlesine evrildiinde bu Kntogd t>gli kni tri ol biimiyle bu

Kntogd denen kni tridir. biiminde ak ve yorum gerektirmeyen bir yapya sahiptir. Ancak, Mehmet Suat Bergilin Kutadgu biligdeki Hint Etkisi: Kni Olan Tr ile Uma ya da akti Btnl (Bilim ve topya, S. 61, Temmuz 1999, s. 54), balkl yazsnda, dnemin dilini bilmemekten kaynaklanan, Kn Togd adn alan bey, tr ol kniyi temsil eder. diyerek, Gerard Clausonun ol kelimesine ilikin aklamalarna dayanarak, bu ifadeyi trdr ki kni eklinde evirebilir ve kni olan tr diye de yorumlayabiliriz biiminde yorumlamaktadr. Bu aklamadan, yazarn bol- fiili ile buradaki ol kelimesini kartrd, dolaysyla da anlalmaz bir eviri yaptktan sonra, bu anlalmazlktan yorumlara giritii grlmektedir. 4 Kni szc kn- (ynelmek, dorulmak) anlamna gelen fiilden-i ekiyle tretilmi ve

doru, dz anlamndadr. Tri ise tre, rf adet, gelenek, yasa anlamlarna gelir. 5 Adaletin dorudan doruya hkmdarla zde olma fikri ile Trke deki Adalet mlkn

temelidir. zdeyii arasndaki aynlk dikkate deerdir. 6 Adaletin, elinde terazi tutan iki gz bal bir figrle simgeletirilmesi ile burada dile

getirilen anlay arasnda aynlk dikkati ekmektedir. 7 Mtercim Asm Efendi, devlet kelimesini yle tanmlamaktadr: Inklb- zaman

mansnadur ki halden hale tayir ve inklbndan ibaretdr. Ve malda olanukb yani mal mukabe ve mnavebe cihetiyle yekdigerin ellerine gemege denr. Mesela bir mal ve c, bir zaman bir kimsenin uhdesinde olup andan bir hire badehu bir gayra nakl ve irtihalinden ibaretdr. (Kamus, c. III, stanbul 1905, s. 1301). Devlet kelimesi iin Steingassta ise u tanm verilmektedir: Oing round each other in combat; good turn of fortune; felicity, wealth, victory; power, dominion, empire; a state, reign, dynasty (Persian-English Dctionary, 1977, s. 546). 8 bkz. Sir Gerard Clauson: An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish,

Oxford, 1972, s. 46. 9 bkz. Saadet aatay, Kutadgu Biligde gdlmi, Trk Kltr, S. 98, Ankara 1970. s.

95-111. Ayrca Saadet aatayn Odgurm zerine de bir makalesi bulunmaktadr; bkz. Kutadgu Biligde Odgurmn Kiilii, Trk Dili Aratrmalar Yll, Trk Dili Kurumu 1967, s. 39-49.

327

10

Bu beyitte sylenen Kirliyi suyla ykarlar ya su kirlenirse. sz gnmzdeki Kokmasn

diye her eyi tuzlarlar ya tuz kokarsa. sznn anlamca aynsdr. Arat, Reid Rahmeti: Kutadgu Bilig I, -Metin-, Trk Dil Kurumu l947, II. Tercme, Trk Tarih Kurumu 1959; III. ndeks, (Nere Hazrlayanlar: Kemal Eraslan-Osman F. Sertkaya-Nuri Yce) Trk Kltrn Aratrma Enstits, 1979. Clauson, Sir Gerard: An Etymological Dictinary of Pre-Thirteenth- Century Turkish, Oxford 1972. aatay, Saadet: Kutadgu Biligde Odgurmn Kiilii, Trk Dili Aratrmalar Yll 1967, s. 39-49. aatay, Saadet: Kutadgu Biligde gdlmi, Trk Kltr, S. 98, 1970, s. 95-111. Dankoff, Robert: Wisdom of Royal Glory (Kutadgu bilig), Chicago and London 1983. Dilaar, A., Kutadgu Bilig ncelemesi, Trk Dil Kurumu, Ankara 1972. nalck, Halil: Kutadgu Biligde Trk ve ran Siyaset ve Gelenekleri, Reid Rahmeti Arat in, Trk Kltrn Aratrma Enstits 1966, s. 259-271.

Kafesolu, brahim, Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, Kltr Bakanl 1980. nler, Zafer: Kutadgu Biligde Yer Alan Deyimler, Trk Dilleri Aratrmalar, 1999, s. 119-186. C. 9, Simurg

328

lk ve Orta Zamanlarda Trklerde Devlet, lke ve Millet Fikri / Selim Karaka [s.187-202]
Karadeniz Teknik niversitesi Giresun Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye I. Trk Devleti (l-l) Eski Trklerde Devlet Mefhumu Trkler dnya medeniyet tarihinde iki hususta balca rol oynamlardr. 1. lk yurtlar olan Orta Asyann son derece elverisiz iklim ve evre artlarnn gerektirdii yaam evresinde stn bir kltr oluturmalar, 2. Yasalara ve trelere gre dzenli ileyen siyasi teekkller (byk devletler) kurmalar. nsan ktlelerinin meydana getirdii en byk topluluun millet olduu bilinmektedir. Yine insan topluluklarnn kurduklar en byk messese de devlettir. Bu anlamda Trk milletinin tarihi, Trk Devletinin tarihidir. Eldeki belgeler ve yaplan aratrmalarn gsterdii zere Trkler state karl olarak modern hukuktaki devlet kavramn il (l) ** sz ile karlyorlard.1 Bu ereve iinde Trk anlayna gre devletin drt esi u szlerle ifade ediliyordu: nsan unsuru Bu-dun (Millet), toprak unsuru Ulu (lke), siyasi tekilatlanma Elgi Uzun (cra Gc) ve nihayet devlet kudreti Kut (yani siyasi otorite, hakimiyet) imdi l (=Devlet) kavram ile ilgili malzemeyi deerlendirelim: W. Eberharda gre, milattan nceki asrlarda Asya Hunlarndan beri mevcut olan l sz,2 Thomsen tarafndan empire (imparatorluk) kelimesi ile tercme edilmitir. V. Thomsene gre il siyasi bakmdan mstakil, muntazam tekilatl millet demektir. A. Von Gebain, li lke, imparatorluk (=Reich), iktidar veya hkmet (Herrschaft), R. Grarud, tekilatl devlet, imparatorluk, siyasi hakimiyet, G. Clauson ise, bir mstakil hkmdar tarafndan idare edilen siyasi birlik manasnda anlamlardr.3 Gktrk Kitabelerini ilk defa Almancaya tercme eden Radloff, il kelimesini kabile camias (stammgemeinschaft) 4 C. Brockelmann da, egemenlik, devlet, halk kelimeleri ile karlamlardr.5 Muharrem Ergin kelimenin anlamlarn memleket, lke, vatan, millet, halk, devlet, devlet dzeni eklinde vermektedir.6 Daha nceleri Sadri M. Arsal ve Ahmet Caferolu gibi alimlerin ileri srd,7 Osman Turann yazd mstakil makalede8 ortaya koyduu zere il sz, Trkede esasen tam hukuki anlam ile tekilatlanm siyasi camia, devlet kavramn ifade etmektedir. Kelimenin lke, egemenlik, millet v.s. anlamlarna gelmesi sonraki dnemlerde ve yine devlet manasn iermesinden dolay sz konusu olmutur. Mamafih, Bahaeddin gel, Gktrk ve Uygur anda il deyiminin devlet manasnda

329

kullanldn belirtmi ve ince kuo sznn anlam bakmndan il kelimesiyle karlandna iaret etmitir. incede kuo devlet ve lke demekti. Fakat bununla kastedilen lke de phesiz hem snrlar hem de hkmdar olan toprak idi. Daha dorusu, snrsz bir toprak paras ile hkmdarsz bir lke il olamyordu.9 l kelimesinin dzenli devlet manasna geldii Gktrk Kitabelerinde geen aadaki ibarelerden de anlalmaktadr. Trk Kaan tken ormannda oturursa ilde sknt olmaz..10 li idare edecek yer tken orman imi..11 li olan bodun idim, imdi ilim nerede? 12 Yukarda gk kmedike, aada yer delinmedike Trk bodusunun lini, tresini kim bozabilir? 13 On dokuz sene kagan oldum, li idare ettim.14 lde bodunda yok olacak idi.. il yine il oldu..15 Kapgan lteri Kagan line tayin oldum, l dzeltmi..16 Gkte vcut bulmu. l tanzim etmi Bilge Hakan17 l kelimesi eski Uygur vesikalarnda da devlet karl olarak kullanlmtr.18 Son tahlilde elli kadar kitabede geen il kelimesinin devlet anlamnda kullanld sylenebilir.19 lin mistik bir anlam bulunduuna da Ziya Gkalp iaret etmektedir. Eski Trklerde il Gkalpe gre sulh dini adn verebileceimiz bir din sistemidir. Bu din ile yeni bir ilah; il ilah, boy ilahlarna galebe alarak boylar arasnda akn, soylar arasnda kan davasn nehye balamt. Artk airet kavgalar yasakt. vlar, kendi boylarn airet kavgalarna tevik etmeyecekti. Bu sulh dinini kabul edenler, sulh dairesine (il dairesine) girmi oluyorlard.20 l kelimesi, Trk lehelerinde birbirine ok yakn eitli manalar ifade etmektedir: ba, ilgi, rabta, alaka, bar ilh. Uygurca ilmek kapamak demektir. aataycada da ayn manaya gelir. Trkiye Trkesinde ilmek ba, balayan ey anlamndadr. Altay lehesinde il, ba ve vatan kelimelerini karlar. Yakut lehesinde il, iyi dostluk, muhabbet, sevgi, sulh, skunet, sulhseverlik manalarn ifade eder. Kazan lehesinde illemek, almak, snmak, sk sk ziyaret etmek demektir.

330

Btn Trk lehelerinde il kelimesinin dorudan doruya veya zmnen ilgi, ba, iyi mnasebet, rabta, manalarn ierdii rneklerden anlalmaktadr. Bu ba, rabta, mnasebet manalarndaki kelemi (il), bir insan ktlesine tatbik olunduu zaman ancak balanm (tekilatlanm) halk, tekilatlanm millet manasn ifade edebilir. Tekilatlanm halkn hukuki ismi ise devlet dir.21 Kutadgu Biligde22 de kelime devlet, lke millet anlamlarnda kullanlmtr.23 Nitekim eserde yer alan il itg trs ifadesi dorudan doruya devleti idare etmek usul24 anlamnda olduu gibi, bu saklk bile artt begler ili cmlesi de beylerin lkesi ihtiyatllk sayesinde artt25 eklindedir ve grld gibi kelime her iki anlamda da kullanlmtr. Yine kelimenin giderek budun, halk, millet gibi anlamlarda kullanldn u beyitten anlamak mmkndr: bu ite (kadlk, vezirlik, naiplik gibi) bolsa yaragsz kii, yaragsz bolur bara il kun ii, (bu ite kt kimseler bulunursa btn halkn ii kt olur) 26 Burada dikkati eken bir baka husus da il kelimesinin kn (gn) ile birlikte ve hemen hemen ayn anlamda kullanlyor oluudur ki, bugn de ele gne kar vb. rneklerde olduu gibi, ayn ekilde kullanlmaktadr.27 l tabiri yine kn (gn) kelimesiyle birlikte il-gn yani devlet ve halk manasna geliyordu.28 Yine Kutadgu Biligde; Akl ve insan asl insan adn alr, bilgi ile beyler (hkmdarlar) il iini tanzim eder, lin her iini kendim yapamam, yanmda bu ileri yapabilecek biri bulunmaldr, l iindeki bu tedbir ve uyanklk, ilin uzun mddet devam iin daima faydal olmutur, Benim bu kanunum hangi ile eriirse o il batanbaa talk ve kayalk dahi olsa, hep dzene girer, Ey devletli hkmdar, ok uzun yaa, bu saltanat ile ok illere hkm et, Kanunlar yapld ve il dzene girdi.., .. btn il halk zenginleti, l ve ehirleri idare, sulh ve skuneti temin etmek iin.., Ey halim, ilde uzun mddet hkm srmek istersen, kanunu doru yrtmeli ve halk korumalsn, il tutmak iin, ok asker ve ordu lazmdr.., Hkmdar il ve kanunu siyaset ile dzene koyar.., Ey devletli hkmdar, ilin ileri ok ar, fakat erefi byktr, il kl ile alnr, kalem ile tutulur, Asker, bey (hkmdar)den memnun oldu mu, hkmdar hangi ili isterse onu elinde bulur, Bu hkmdarlar ili tanzim ve idare etmek halk dzne sokmak.., Doudan batya kadar sefer ederek, birok illeri hakimiyeti altna alan dnya hkmdar nerede, Hkmdar ilin beyi ve halkn bydr.., lk nce il dzene girmeli.., lin menfaatini koru..29 v.b ibarelerinde de il tabirinde devletin kastedildii grlmekte, ayrca ilin, halk ve arazisi ile bir btn olduu ifade edilmektedir. XI. yzyln ikinci yarsnda eserini yazm olan Kagarl Mahmudun Divan LgatitTrknde30 de il kelimesinin asl ile ilgisini yitirmeden birtakm farkl manalarda kullanld grlmektedir. Bu cmleden olarak Kagarlnn eserinde ile: a) vilayet, il b) at anlatr bir isim c) aklk, boluk 331

d) iki hkmdar arasndaki sulh, bark olma hali, gibi anlamlar verilmitir.31 Kagarlnn il karlnda vilayet kelimesini kullanmas, bu kelimenin, herhangi bir lke anlamnda kullanldn gsterir durumdadr. Fakat onun eserinde il tr yetilsn32 eklinde rastladmz bir baka kayt ise, yukarda iaret edildii gibi, ilin tr ile idare edilen belli bir lke, yani devlet anlamnda da kullanldnn baka bir delili olmaldr.33 Onun; il (l), at da ifade eden bir isimdir eklinde kaydna gelince, bunu izah iin hemen arkasndan yine onun nk at Trklerin kanaddr demesi34 atn Trkler katndaki yerini en veciz ve anlaml bir ekilde aklad gibi, tarih boyunca meydana gelmi byk Trk fetihlerinin srrnn da bir ifadesidir. Gcnden eitli ekillerde istifade ettikleri gibi, etinden stnden ve derisinden de faydalandklar bu hayvana Trklerin hususi bir deer vermeleri tabii idi. Zira byk apta hareketlilik ve srati icap ettiren gebe yaayta binek ve yk tama vastas olarak hizmet gren at, fatih ordularn da en messir vastas olmutur. Bundan dolay onlarn geni illerin fethini mmkn klan ve bu lkelere ulamalarnda, Kagarlnn deyimi ile kendilerine kanat vazifesi gren ata l demi olmalar pek tabiidir.35 Kagarlnn ile verdii aklk ve boluk anlamlar ise, onun bu manaya rnek olarak belirtiti kapug ili ifadesinden de anlalaca zere, daha ok ev kaps nndeki avluyu ifade etmektedir. Yine kelimenin bu manas ile ilgili olarak Yusuf Has Hacibin, saray kapucubasndan bir yerde kapug il ba36 olarak bahsetmesi ve il kelimesini kap eii37 manasnda kullanmas szcn saray avlusu, hkmdarn kapsnn n gibi anlamlar da ierdiini aka gsterir. O halde burada da bir saha, bir toprak paras sz konusudur. Bunun ise lkeyi hkmdarn (ili iligin) kapusu n, yani avlusu kabul eden eski bir anlay ile ilgili bulunmas ve dolaysiyle Trk hakimiyet telakkisinin bir unsurunu yanstm olmas kuvvetle muhtemeldir.38 Nihayet onun ayn kelimeye verdii sulh manasna gelince, . Kafesolu bu hususta u dikkate deer gr ifade etmitir: (Byk sosyolog ve mtefekkirimiz Ziya Gkalp, Trkede devlet manasna gelen il kelimesinin aslnda bar (kr.eli) demek olduuna iaretle, Trklerin harpleri daimi ve geni bir sulh dairesi tesis etmek iindir demek suretiyle bir geree parmak basmtr. Hakikaten Trk savalar tesadf, kan dkclk, servete susamlk gibi iptidai ve yksek grnme, an ve eref arzusu gibi basit igdlerle deil, fakat dorudan doruya insanlktan kaynak alan bir felsefi dnceye dayanyordu. Bu felsefenin temeli gnein doduu yerden batt yere kadar dnyay Trk idaresine almak ideali eklinde zetlenebilir) 39 Prof. Dr. Reat Genin deyiiyle, (O halde, Kagarlnn il kelimesine vermi olduu ve birbirinden farkl gibi grnen bu manalarn, aslnda ayn kkten kaynakland ve Trk idare felsefesinin deiik tarzlarda ifadeleri olduu sylenebilir. Byle olunca da ili devlet anlamnda almak ve dolaysiyle Yusuf Has Hacibin eserinde kaydettii il itg trs40 deyimini, merhum Aratn tercme ettii gibi memleketi tanzim etmek 332

usul olarak deil, devleti idare etmek usul, byle olunca da eserin 256nc beyitindeki ilin itmi ifadesini de memleketini tanzim etmi eklinden ziyade devletini idare etmi eklinde trcme etmek ve anlamak daha doru olmaldr.) 41 Dier taraftan Kutadgu Biligdeki baz kaytlardan il kelimesinin yukarda aklanan manalarna ters dmeyecek bir ekilde saltanat anlamnda da kullanld anlalmaktadr.42 Bundan alnarak il yemek43 ve onunla hemen ayn manada il aamak44 tabirleri de saltanat srmekle ilgilidir. Nitekim Yusuf Has Hacib, yiymedi kkey ilin ki uzun, (zalim, memleketine uzun mddet hkmedemedi) 45 eklinde bir atasz kaydederek, il yemek in manasn aklad gibi, bu deyimin XI. yzyldan daha eski bir gemie sahip olduunu da gstermektedir. Keza Kutadgu Biligde hkmdara tlerde bulunurken, uzun il yiyeyin tise ay bg (ey hakim uzun sre hkm srmek istersen..) 46 denilmesi bu meseleye aklk getirmektedir. Yine bununla ilgili olarak Yusufun ayn anlamda bir de beylik yemek47 tabirine yer verdiini grmekteyiz ki; bununla il sznn yerine onunla e manada beylik (yani hkmdarlk) kelimesini kullanmas ilin saltanat karln ispatlamaktadr.48 Bu aklamalardan baka il kelimesiyle kurulmu mrekkep isim, unvan ve lakaplarda da szcn devlet anlam karmza kmaktadr. Nitekim Trklerin kullandklar hkmdar unvanlarndan biri de ilig idi. Bu kelimenin illi yani il sahibi demek olan illiden geldii de bilinmektedir.49 l ise yukardan beri izaha alld vehile, devlet, lke ve saltanat manalarn ifade eden bir kelimedir. O halde li, Osmanllarn kulland devletl deyiminin tam karl olarak hem devletin, hem lkenin ve hem de saltanatn sahibi manasna gelmektedir. Bu unvan hakknda kymetli bir aratrma yapm olan merhum O. Turan u bilgilyi vermitir: Tre il memleket ve orada oturan tebaa, bundan, memleket ve tebaann topunu tekil ve temsil eden devlet ve onun hakimiyeti ve nihayet devletin bir nizam ve bar unsuru olmas dolaysiyle sulh manalarna gelir; sefire eli denilmesi de sulh yapc olmas ile izah edilebilir. Trkler devlete il dedikten sonra, ona sahip ve hakim olana Trk dili icab ile llig (ve giderek ilig) yani lli (sahibd-devle ve sahibl-memleke) diyecekleri pek tabiidir.50 Birbirleri ile ayn kkten gelen bu ayr mefhumlarn bir tek unvanda ifade edilmi olmas Trk hakimiyet anlaynn saltanat (hkmet) sahibi ile devlet ve memleket sahibini birbirinden ayr mtalaa etmemesinin tabii bir neticesidir.51 lig sz pek ok ekillerde uzun yzyllar yaamtr. Mesela Kutadgu Biligde ilig kut52 ifadesi devletli hkmdar anlamnda kullanlm, hkmdarn siyasi otorite gcn belirtir bir sz olmutur. lig deyiinin bir hkmdar unvan olarak, Hun, Gktrk, Uygur, Karahanl ve hatta, Hazarlar ile Seluklularda da kullanld bilinmektedir.53 Filhakika, Avrupa Hunlarnda (5. yzyl ortasnda) Attilann olundan birinin ad (Ellak = elleg = lig = ilig = illig = ilek, yani illi) olduu gibi,54 Sabar Devletinin byklerinden bir zatn (6. yzyl ba) ad (ilik=er) 55 ve 10. yzylda Macar hkmdar 333

Arpadn olu (Yl= lig=ilig)nun ad olarak56 gemektedir. Nitekim Hazar Hakanlnda da ikinci derecede iradeciler tarafndan tand bildirilen bu unvann57 Trk evrelerinde umumiyetle hkmdar manasn ifade ettii rneklediimiz zere Kutadgu Biligde bildirilmekte58 ve Karahanl hkmdar ailesi slam kaynaklarnda ayn zamanda lig_Hanlar (ilek-Hanlar) diye zikredilmektedir.59 Ancak grne gre bu unvan en yaygn ekilde kullananlar Uygurlar ve Karahanllar olmutur ki, bu husus da phesiz Karahanllarn daha ziyade Uygur geleneine bal bulunmalar ile ilgilidir. Uygurlardan kalma XIII. yzyla ait belgeler, onlarn bu unvan uzun sre kullanmaya devam ettiklerini de gstermektedir.60 Seluklu anda bu unvan Atabeg ve ehzadeler almtr. Melikah, veziri Nizam l-mlk kendisine Ata-beg yaptnda ona Ata-beg, Ata-hoca, Byk-hoca lakaplarnn yan sra ilig unvann da tefviz etmiti.61 Ayrca Selukun torunu olup, Melikahn tahta knda (1072) kardeleri ile Urfa havalisinde bulunan Kutalmn olu, Alp-ilig unvann tayordu ki, bu rnek ilig unvann ehzadelerin kullandklarn da gsterir. Anladmza gre Trk ynetim sisteminin temeli il idi. Elbette ki devletin banda bir de kaan (hkmdar) bulunuyordu. Kaansz ve basz bir devlet dnlemezdi. Ama eski Trk dncesinde yer alan balca nemli mefhum vard: Bunlar da millet, il ve tre idiler. Kaan ise bunlar tamamlayan bir yardmcyd.62 Trklerde devlete verilen nem konusunda Aratrmac Prof. Dr. brahim Kafesolu u tespiti yapmaktadr: Trk milleti devletini tresine gre kuruyordu. Tre gemiten geliyor, gelecee yn veriyordu. Tre ile devletin edeer olduunu abidelerdeki u cmleler aklamaktadr: ...Devleti ellerine alp treyi tesis ettiler.. Ey Trk bodunu devletini, treni kim bozabilir?..63 Daha ilk alarda kaderlerinin devletle smsk bal bulunduuna inanan Trkler devletlerini mistik bir ekilde de deerlendirmiler, Hint-Avrupal topluluklar baba sfatn vatanlarna verdikleri halde (Vaterland, Fatherland gibi), Trkler bu sfat devletlerine vermilerdir. nk Hint-Avrupallar yerleik olduklarndan topraklarn terk edemiyorlard veya daha kolay olan yerleik hayat tercih ettikleri iin herhangi bir igale katlanyorlard. ii Yabgunun nl konumasndan, destanlardan, vesikalardan anlald zere varln bamszlyla bir gren, onu hayatn btn nimetlerinin stnde tutan Trk milleti ise bozkrda yayordu; bir dman saldrsnda baka yere gyordu Ancak bu g devlet dzen ve disiplininde gerekletirebilecei gibi terk ettii yerleri yeniden ele geirmesi de onunla mmknd. Bundan dolay da Trklerde devlet topraktan daha nemli hale gelmi ve devlet baba olmutur. Topran ise devlet baba nn koruyuculuunda ana vatan olarak ifade etmitir.) 64 Trkler arasnda iyi il ile kt il deyimleri de vard. rnein Bilge-Kaann ili ve devleti edg il yani iyi il idi. Ama Trk ili zaman zaman kama il yani kark il haline gelebiliyordu.65

334

Devlet idaresi, genel olarak tutmak fiili ile sylenirdi. l tutm, il idare etmi deyimi bir ok kaan unvanlarnn banda geliyordu. Devletin dzene konmas ii ise, itmi fiili ile ifade ediliyordu.66 Yine Uygur anda saltanat srmek, devlet idare etmek anlamnda illenmek fiili bulunduu gibi,67 Uygurca metinlerde ilik kelimesi kral, han manasndadr. Metinlerde geen, l balagu trs, Devlet idaresi kanunu demektir. Ayrca btn Uygur yazlarnda il gesi devlet by, nazr, bakan anlamnda kullanlmtr.68 Bununla birlikte ilteri (ili, devleti derleyip, toparlayan), lteber69 (hkmdara bal yksek devlet memuru, idareci), l-bilge (ilteriin hanmnn addr), l Alm, l Buga, l Am Tigin, l nan Trk, l-Kirmi, l tmi Tigin, l Kudatm, l gesi, l Tmir, l Ygm Tngrim, lig beg, lig Kan, l Tatgu, l Katm, l Kaya vb.. isim ve nvanlar ile l-trs (memleketin kanunlar), l bi (hkmet kona), l rgin (saray), li bilglr (diplomatlar) gibi terimler vardr.70 Ayrca, il Tut ekli ile kuman zel adlar arasnda rastladmz71 il sz, slm dnemlerde l ald, l Begi, l Deniz, l Gazi72 ekillerinde isim-unvan olarak kullanlmtr. Trklerde devletin Tanr tarafndan verildiine inanldndan zaman zaman Tanr iin il berigme Tengri yani il veren Tanr da denilirdi. Devlet kurma iin yaratmak veya kazganmak, bugn dilimizdeki kazanmak fiili kullanlrd. Gktrk Kitabelerindeki l Teri Kaan kazanmasa ibaresindeki mana ok aktr. Devletin ykl da il kaybolmu! Elden km! Ka m gibi deyimlerle ifade edilirdi.73 Gktrkler hibir zaman yklmayacak devlet iin Beng l74 (lmsz, ebedi, sonsuz devlet) deyimini kullanrlard. Eski Trklerdeki il kelimesinin yerini bugnki Trkede, slmiyetle dilimize giren devlet kelimesi almtr. Devlet kelimesi Latince durmak, yerlemek, ikamet etmek manalarndaki state fiilinden yaplan status dan gelen Bat dillerindeki etat, state, staat gibi kelimelerin karldr. Devlet, D.V.L kknden alnm bir terimdir. D.V.Lnin anlam ise hareket ettirmek, dndrmek, dolatrmak, ileri ekip evirmektir. Yani Latinler devlete statik, Mslmanlar (izah ettiimiz ekilde Trkler de) ise dinamik bir deer atfetmilerdir. Latinler yerleik olmayan topluluklara, Mslmanlarda ilerini ekip eviremeyen bir mekanizmaya devlet denemiyeceini ifade etmektedirler. Ayrca Arapa devlet anlamndaki mlk kelimesi de dilimize gemitir. Bin yldan beri kullandmz devlet kelimesi ise gnlk hayatmzda yerini alm, Trkemizin mal olmutur.75 II. lke (Ulu) lke, her mstakil devletin hak ve yetkilerini mutlak ekilde kullanabildii belirli corafi sahaya denir. Devletin maddi, gesi lkedir. Bir devletin doabilmesi iin corafi yer (mekan) arttr.76 lkesiz bir millet ve devlet olamayacana gre Trk ilinde de belirli snrlara sahip bir lke kavramnn mevcut bulunaca aikardr. Eski Trklerde lkeye77 ulu dendii ve yurt sznn daha ok vatan manasna geldii anlalmaktadr.78 Gk-Trke yazl kitabelerde ulu eklinde yazlm olup79 Uygur metinleri bata olmak zere Trke belge ve lgatlarda daima memleket, lke, 335

ky, ehir vb. manalarna gelen bu kelime80 Moollar devrinde ulus eklinde hem telaffuz deiikliine uram hem de Mool devlet tekilat ve hkmranlk anlayna uygun olarak iindeki halk ile birlikte tasarruf edilen mlk, malikne manasn almtr.81 Ulus kelimesine ilk defa VIII. yzylda, Kl Tegin yaztnda rastlanyor. Yaztn kuzey yznde (1, 12) cenaze trenine gelen kevimlerden bahsederken .. Kurya kn batskdak sogd, Beriker, Bukarak ulu budunda Nen Sengn Ogul Tarkan kelti82 denilmektedir. Kagarl Mahmud ulu kelimesini iilce karye, Arguca ehir diye aklamaktadr.83 Yusuf Has Hacibin Kutadgu Biliginde de ulu ehir anlamndadr.84 Eserde bu kelime ok yerde ulu kend eklinde gemektedir ki; bunlarn eanlaml kelimeler olduu belirtilmitir. Ayrca il ulu tabiri de kullanlmtr. Yine kitabelerde geen yir-sub deyimi genellikle lke, toprak paras manasn tamaktadr. Yir-sub deyimi Kl Tigin ve Bilge Kagan yaztlarnda, nce lteri Kagann stikll hareketi dolaysyla zikrediliyor: Yukarda Trk Tanrs, Trkn kutlu lkesini bu ekilde dzenlemi. Trk milleti yok olmasn, millet olsun diye lteri Kagan ve l Bilge Katunu (Tanr) halk ierisinden ekip ykseltmitir.85 Ayrca 699 ylndaki Trgi ayaklanmas ve bu ayaklanmann bastrlmasndan sonra, buralarn dzene sokulmas vesilesiyle gemektedir: Atalarmzn tutmu olduu lke sahipsiz olmasn diye..86 Daha sonra yine 710 senesinde Trgilere yaplan ani baskn sebebiyle kaydedilmektedir: Tanr, Umay, kutlu vatan zerine km olsa gerek87 Yir-Sub deyimini Ouz savalarndan sonra, 716 ylnda birtakm Ouzlarn topraklarn brakp, ine kamalar srasnda grmekteyiz: TokuzOguz halk lkesini brakp ine doru gitti88 Yine Kmllere89 ait Kejiling-Hobu yaztnda Kml ge vatanna doymadan ld iin hayflanmaktadr: .. lkeme eyvah, vatanma eyvah, evdeki kadnm dul ne yazk!90 Yir-Sub deyimi dnda geen yir kelimesi ise pen, yine lke, toprak paras manasnda kullanlmtr. Kl Tegin, Bilge, Tonyukuk ve ine-Usu gibi byk kitabelerin dnda yir kelimesi 18 yaztta daha gemektedir. Mesela Terhin yaztnda: Yukarda mavi gk aada yaz yer,91 Suci yaztnda: Uygur yirinde (lkesinde) 92 gibi rnekler verebiliriz. Burada Trklerin mukaddes Yer ve Sular konusunda aratrmamzda karmza kan bir hususu ortaya koymak istiyoruz: Do. Dr. Saadettin Gme, Kk Trk Tarihi93 isimli almasnda Yir-sub deyiminin, Z. Gkalp, A. nan ve B. gelin dediklerinin94 dnda arlkl olarak lke ve toprak paras anlamn karladn yoksa kelimenin bu isimlerin ortaya koyduu ekliyle yer-su ruhlar anlamn tamadn savunmakta ve yle demektedir: Bizim kanaatimize gre, imdiye kadar bir yanl anlama neticesi olarak yer-su ruhlar eklinde evrilmi olan yir ve yir-sub deyimi genellikle lke, toprak paras anlamnda kullanlmtr... Ne kadar zorlanlrsa zorlansn yir-subn yer-su ruhlar olduuna dair bir iz bulmak mmkn deildir. 19. yzyl ve 20. yzyln balarnda, ge Altay 336

amanizmi zerinde yaplan bir takm maksatl aratrmalar ve eski Trk dininin tek Tanr inancna dayanmad grn ispat yolundaki yanl almalar neticesinde Trklerdeki yer ver su kavramlar konusunda byle bir neticeye varlmtr.95 Bizim bu meselede kanaatimiz udur: Yukarda rneklerini vermeye altmz vehile yir-sub deyiminin lke ve toprak paras anlamlarn kabul etmekle birilikte Trklerde yir-sub ruhlar kltrnn varln reddetmiyoruz. Trklere gre devletin ve vatann topran meydana getiren yer sular, mukaddes idiler. Bunun iin genel olarak Trkler topra yer ve su; Gktrler ise Yir sub gibi, birleik bir deyimle anlatmlard. Aslnda her insan topluluu, kendisine hayat veren toprak ile sular sayglam hatta onlar yceltmek iin eitli seremoni gereklerini duymulardr. Ancak bunun bir devlet felsefesi halinde, halkn akl ve gnllerini kaplam olmas zgn ynleriyle Trklere has bir zelliktir. Gerekten Eski Trklerin Gk Tanrnn yannda tabiat kuvvetlerine de inandklar, hrmet gsterdikleri dorudur. Bu tabiat kltrn yer-su terimiyle ifade etmilerdir. Fakat bu klt Trklerde tabiata tapnma ya da tabiatta varlna inandklar metafizik glere sayg gsterme eklinde balayp, byk imparatorluklar devrinde gelierek bir vatan klt derecesine ykselmitir. te Trklerin iduk yer-sub (mukaddes yer su) ile ifade ettikleri mefhum hem koruyucu ruhlar hem vatan idi. Trklere zg olan bu vatan mefhumu maddi unsurlar (toprak) ile metafizik glerin (kutsal tinler) birlemesidir. Bu dnce slamiyet sonras inanta yine Trk vatannn kutsall fikrini deitirmemi, Trkn vatannn daima Allah, ehidler, melekler yardmyla korunacan, Anatolia olan yaadmz topraklarn Anadolu, Ana vatan adyla bize zel mukaddes topraklar ekline dnt gereini karmza karmtr. Bununla birlikte bu anlay Trklerin eski alardaki tek Tanr inancn engellememi, Trklerde ilk zamanlardan beri stn ekliyle bir Tanr fikri daima yaana gelmitir.* Eski Trkler ulularna (lkelerine) hi bir zaman kuru bir toprak paras olarak bakmazlard. Trk toprann duk (mukaddes) olduundan bahsetmitik. Divanu Lugatit Trkde duk kelimesinin mbarek, Tahrya adanm manalar da verilmektedir.96 Bylece lke kutsal trenin tatbik edildii yer olduu iin, ayn kutsall kazanyor. Ziya Gkalp, eski Trklerde vatani ahlakn ok kuvvetli olduunu, vatann tre yani milli kltrden ibaret bulunduunu belirtmektedir.97 Devletin toprana, Trkn vatanperverliine dair en manal misal olarak Hun Devletinin kurucusu Meteyi gsterebiliriz. Metenin devletin topra hakkndaki dnceleri zet olarak u olayda grlyordu: lk tahta kt sralarda (M.. 209) Metenin dou snrnda bulunan dmanlar-belki de bir sava nedeni bulmak iin-, ondan nl bir atn isterler. Mete kurultayn toplar ve devlet byklerine sorar. Herkes bu soruya atn verilemeyecei cevabn kesin olarak bildirirler. Ancak Mete,-yine belki de zaman kazanmak iin-, gelen eliye at verip gnderir. Tunghularn elisi ardndan yine gelir ve Metenin bir kadnn ister. Mete, Hunlar arasndaki byk kzgnla ramen kadn da eliye verir. Tunghularn elisi nc defa gelir: orak ve kk bir toprak paras ister. Mete yine kurultay toplar: Devletin ileri 337

gelenlerinden bazlar, at ve kadndan daha, deersiz bu toprak parasnn dmana verilmesinden yana olurlar. Bunun zerine Mete grleyip: At ve kadn, benim malmd. Onun iin verdim. Ancak toprak devletin mal ve temelidir. Devletin maln bakasna kim verebilir? der. Topran verilmesi yanls olanlarn balarn kestirir. Atna biner ve sava karar alr.98 Grlyor ki, Trk linde ulus hkmdarn keyfine gre ahsi mal gibi tasarruf edilebilen bir toprak paras olmayp, bizzat devlet reisinin korumakla vazifeli olduu ata yadigar idi. Bu durum S.M. Arsaln deyiiyle: eski Trk devletinde, lke bakmndan dominium deil, imperium telakkisinin mevcut olduunu gsterir.99 Devlet topraklarnn idarecilerle halkn ortak sorumluluu altnda bulunmas ile-Trk topluluk adlarndan da anlalaca gibi-eski Trklerin ahslardan ziyade il veya siyasi kurulua bal olduu hususu bir arada dikkate alnrsa, lkenin sratle vatanlama snn mmkn olaca kolayca kabul edilir. Gerekten eski Trk halk, devletin istiklli gibi yurtuna (vatanna) da bal idi.100 Yukarda sylediimiz zere, ilk tarihi belirtisine Asya Hunlarnda rastlanan vatan bilinci Gktrklerde de en canl ekilde mevcut olmutur. Bu hususta Gktrklerden bir rnek verelim: Eski Trk yaztlar yeni ve byk kaanlarn Tanr tarafndan Trklerin bana getiriliinden sz aarlarken, bu geli iin, bir sebep de gsteriyorlard: Onlara gre Tanr, Trk Kaann Yer ve Sular sahipsiz kalmasn diye gndermitir. Trklerin yaadklar ve idare ettikleri Yerler ve Sular ancak Trk Kaanlarnca ynetilmeliydi. Buralar ayrca Trklerin atalarnn idare ettikleri topraklard. Bunun iin de Trklerin kutsal Yer ve Sular, Trk milleti yok olmasn diye, Trkleri korumulard. Yeni alnan lkelerin gerek sahibi de yine Trk Kaan olarak gsteriliyordu.101 Bu anlamda Trk kltrnde vatan, Trk tularnn veya al bayran dalgaland yer olmaktadr. Bir baka rnei de Cengiz Han andaki Trklerden vermek istiyoruz: Cengiz Han balangta vahi bir kabile reisi idi. Bu alarda Cengizin byk devlet idaresinden haberi yoktu. Ald ehirlerde mallar yamalyor ve insanlar da bir tane bile brakmakszn ldryordu. Bu duruma ahit olan Dou Trkistann Hami ehrinden gelmi Tapan adl bir Trk ona yle demiti: (Siz, insanlar ldrp topra bo brakyorsunuz! Halbuki devlet, insan ile topraktan meydana gelir.) 102 Dier taraftan B. gel, Tonyukuk Yaztnda ifade edilen, Trk Sir Budun yerinde, ne boy, ne millet, ne kii ne de hakan kalm olacak idi. Cmlesindeki Trk Sir budun yerinde szyle devleti kuran, idare eden ve koruyan Trklerin yurdundan bahsedildii kanaatindedir. Yine kitabelerdeki tken yeri de devletin bakentini belirten bir szd. Budist Uygur Trkleri ise ge, Tanrlar yeri (Tanrlarn yurdu) derlerdi. Uygur andaki bir baka deyimde Yer orun dur ki bu sz devleti ve ordusu bulunan bir lke demekti. Yakut Trkleri de topraa ana toprak adn verirlerdi. Bizde de toprak ana sz zaman zaman sylenmektedir. Bununla birlikte Trklerin kutlu yayla ve kutlu dalar

338

vard ki bu onlarn inan ynleriyle ilgili olmaldr. Trk kltrnde ailelerin zel mlkiyeti olan topraklar da mukaddes saylmaktadr.103 Trk devletlerinin bir amac da fethettikleri yerlere dzen getirmek, oralar vatan edinmektir. rnein Mete ini zapt etmekten bunu gerekletiremeyecei iin vazgemitir. ini talan etmek kolayd, fakat oralar yurt edinmeye kalkarsa, bu insan denizinde nceki Tsin Trkleri ve daha baka Trkler gibi eriyeceklerdi.104 Anlalyor ki yalnzca bir yeri ele geirmek nemli deildi, nemli olan o yeri elde tutmakt. Bu da ancak belli bir nfusun oraya yerletirilmesiyle mmknd. Bunu kondurma kelimesiyle ifade ederlerdi. Bat Trkistana kondurulan bir Gktrk boyu, beyin bakanlnda kk bir devlet olutururdu. Zamanla beylik snrlar geniledike, o da kendi blgesinde bir baka Trk boyuna yurtluk verirdi. Bu konuda Abidelerde yle denmektedir: Douda Kadrgan Ormannn tesine aarak milleti byle kondurduk ve byle dzenledik. Batda Kengu-Tormana kadar Trk milletini byle kondurduk ve byle dzenledik..105 Trk devlet geleneinde buna orun gelenei denmektedir. Yerletirme ve yurt verme dzeni Ouz Han tresi olup, slmiyet ncesi ve sonras btn Trk devletlerinde devam etmitir. Zaten bu tre gereince Trkler eski dnya ktalarnn pek ok blgelerine dalmlar ve oralar kendilerine yurt edinmiledir.106 Grlecei zere yurt (vatan) Trk devlet ve hakimiyet anlaynn ayrlmaz bir parasdr.107 III. nsan Unsuru Trk ynetim ve hakimiyet anlay ile devlet yapsnn ayrlmaz bir unsuru olan insan faktr ayrca zerinde durulmas gereken mhim bir olgudur. Trk tarihini anlayabilmek iin, Trk devlet anlayn olduu kadar, Trk milletinin bu konu ile ilgili fikir ve dncelerini de bilmek, Trk ictimai sisteminin Trk hakimiyet telakkisine etkilerini kavrayabilmek gerekir. Bizim hakimiyet anlaymzda aileden imparatorlua gr tarihimizin her aamasnda ar basmaktadr. Bu anlamda devletin nemli bir unsuru olan beeri tekilat konusunu, aileden devlete gsterilen tekaml izgisinde ksaca incelemek yerinde olacaktr. ncelikle genel olarak millet kavramn deerlendirip, daha sonra da Trk halk yapsn ele alacaz. 1. Millet Nedir? amzda Franszca nation kelimesinin karl olarak ayn kkten, ayn soydan gelme anlamnda kullanlan millet; her eyden nce ortak balar olan bir insan topluluudur. nsan, sosyal bir varlk olarak tarihin bilinen en eski alarndan itibaren toplu halde yaamakla beraber, bu topluluun millet karakterini almas Yaknan bir rndr.* Yani toplumlar, sosyal geliim basamaklar iinde, airet tekilatndan milli tekilatlanma seviyesine ulaarak millet haline gelmilerdir.

339

Milleti tanmlamak ve onu dier insan topluluklarndan ayrt etmek iin ortaya atlm olan grleri iki grupta toplayabiliriz. Bu grlerden birincisi objektif millet anlaydr. Buna gre; millet, ayn rktan gelen, ayn dili konuan ve ayn dine inanan insanlarn meydana getirdii bir topluluktur.108 Bu gr benimseyen dnrlerin bazlar dil birliini, bazlar yurt birliini, bazlar soy birliini, bazlar din birliini, bazlar tarih ortakl ve lk kardeliini fertleri birbirine balayan ana faktrler olarak gstermilerdir. Saydmz bu objektif faktrler, tarihi bakmdan bir ok milletin meydana gelmesinde ok nemli rol oynamlardr. Fakat ada millet olgusunu sadece bu faktrlere indirgemek, her milleti sadece objektif benzerliklerle aklamak yetersiz kalmaktadr. nk modern dnyada bnyesinde eitli dil, din ve mezhep gruplarn barndrd halde millet olmak niteliinden phe edilemeyecek olan birok toplum vardr. Dier taraftan dil, din, kltr ve byk lde rk birliine sahip olduklar halde, tek bir millet ve tek bir devlet meydana getirememi toplumlar da vardr. Bu sebeple milletin meydana gelmesinde ister rk, ister dil veya din esas alnsn yaplan tanmlar bir bakma eksik kalmaktadr. Kanaatimizce milletin olumasnda subjektif veya kltrel unsurlar ar basmaktadr. Gerekten bir milletin oluabilmesi iin onun her eyden nce bir his olarak kalplerde yaamas gerekir. Bu gerek bir ok dnr milletin kriterini subjektif veya manevi unsurlarda aramaya yneltmitir. Subjektif millet anlayn ilk defa en gl bir ekilde ortaya koyanlardan biri Fransz dnr Ernest Renandr. Renan 1882 ylnda verdii bir millet nedir? adl konferansnda milletin, fertleri arasndaki birlikte yaama duygusuna bir ortak kltre, bir ruh birliine dayandn belirtmitir.109 Gerekten millet olmak iin en bata arzu edilen husus, toplumun fertleri arasnda sevgi sayg hislerini, canl tutan en gerekli anlarda karlk beklemeksizin dayanmay salayan duygu ortaklnn mevcudiyeti olmaldr.110 Bu ortak duyu ancak, ortak bir kltr hayat yaayan toplumlarda ortaya kabilir. O halde milli kltr, millet olmann sosyal dokusunu meydana getirmektedir. Bir toplulukta fertler ayn kltr, ayn terbiye ve ayn duygularla birleiyorsa orada millet gerei vardr denilebilir. Kltrde birlik, sosyal yapnn glenmesini salar. nk fertler arasndaki ortak duygu ortak uuru yaratr. Bu bakmdan milli uur veya milli duygu kltr hayatnn da bir yansmasdr. Ancak ortak kltr deerleri fertler arasnda birletirici rol oynayabilirler. Bu da sosyal yapnn glenmesini salar. O halde milli kltrn en nemli grevi millet olma srecini pekitirmi olmasdr.111 phe yok ki, millet bir gnl birlii, bir ruh anlamas ve bunun hukuki ifadesi olan birlikte yaama arzu ve iradesidir. Bu birlik ve anlamann domas iin elverili bir zemin lazmdr. Bu zemin yukarda saydmz ortak lke, dil, soy, din ve ortak tarih gibi objektif faktrlerdir. Ancak sbjektif veya kltrel faktrler bu zemin zerinde ykselebilir. Demek ki bir milletin var olabilmesi iin objektif ve sbjektif faktrlerin birbirini tamamlamalar ve takviye etmeleri gerekmektedir. Ayrca bir insan 340

grubunun bir gnl birlii halini alarak bir millet meydana getirmesinde siyasi kuvvet ve tekilatn da nemli bir rol vardr. Millet, her eyden nce tarihi bir gerektir. nk milleti tarih hazrlar; tarihi gelimeler iinde milletler varlklarn kazanrlar. Millet olmak iin zorunlu olan btn tarihi artlarn yzyllar boyunca hazrlanm olmas gerekir. Vatan snrlarnn izilmesi, milli dilin douu, milli kltrn gelimesi uzun bir tarihi tekamln rndr.112 Toplum gelimesinde ulalan son merhale olarak millet, sosyal bir varlk ve sosyal bir gerektir. Bir gnl birlii ve ruh anlamasyla birlikte yaayan insan topluluu olarak millet, devaml ve daimi bir hayat ve kader orta halinde bir arada bulunan insanlarn topluluudur.113 Milleti meydana getiren kiilerin millet denilen topluluk iinde kendi arzular ile birlikte yaamalar, kendi kanaat ve lkelerini ortaklaa paylamalar, bir arada hayat srme arzu ve iradesinden ileri gelir. Ortak balar ve ortak zellikleri bulunan insan topluluunun da srekli olarak birlikte yaama istei sosyal bir olaydr. Ortak balar ve zellikler ayn toplum evresinde olan insanlar birbirine yaklatrmakta ve sosyal dayanma duygusunu dourmaktadr Bu bakmdan millet sosyal dayanmann meydana getirdii sosyal bir gerektir. Millet ayn zamanda hukuki bir gerektir. nce milleti tekil eden fertlerin milletle ve dolayl olarak devletle ilikisi hukuki bir badr. Vatandalk veya dier deyimle tabiiyet millet gereine dayanr. Milletin hukuk kaideleri ile ekil almas, dzen kurmas da dier bakmdan hukuki gerek olduunu ortaya koyar. Milletin, milli irade esasna dayanarak, hukuk dzenini kurmas, yaatmas, devam ettirmesi, kendi kendini idare etmesi millet gereine dayanr.114 Millet yukarda zikrettiimiz zere toplum hayatnda eriilen son merhaledir. lk alarda bir siteler medeniyeti olduu gibi bugn de bir milletler medeniyeti vardr. nsanln en ileri ekli olan millet, modern medeniyetin temeli olan gerek cemiyettir; dier deyimle uurlu topluluktur. Hilmi Ziya lkenin deyiiyle, medeni olmak, ancak kuvvetli bir millet olmakla mmkndr.115 Btn bu izahlarn altnda bir tarif yapmak gerekirse millet; ne yalnz rk ve yurt birliinin, ne yalnz dil, tarih ve lk birliinin, ne de siyasi hukuki ve iktisadi birliin rn olmayp, yukarda saylan objektif ve sbjektif unsurlarn bir araya gelmesiyle kurulan tarihi ve sosyal bir gerektir diyebiliriz. Bizde bu anlamda milleti ilk tarif eden Ziya Gkalp olmutur. Gkalpe gre, milleti meydana getiren temel faktr rk, kavim ya da corafya deildir. Millet, dilce, dince, ahlaka ve gzellik duygusu bakmndan mterek olan, yani ayn terbiyeyi alm fertlerin meydana getirdii topluluktur.116 Atatrkn millet anlay da, bugn ilmilii kabul edilmi olan sbjektif ve kltrel millet grne uygundur. Atatrk, mmkn olduu kadar her millete uyabilecek u geni tanm yapmaktadr: Millet, dil, kltr ve mefkure birlii ile birbirine bal vatandalarn tekil ettii bir siyasi 341

ve itimai heyettir.. Zengin bir hatra mirasna sahip bulunan, beraber yaamak hususunda mterek arzu ve muvafakatta samimi, bu mirasn muhafazasna beraber devam konusunda iradeleri mterek olan insanlarn birlemesinden meydana gelen cemiyettir.117 Atatrk her millete uyabilecek, bu genel tanmn yan sra, Trk milletinin oluumunda etkili olan tabii faktrleri yle sralamaktadr: a) Siyasi varlkta birlik, b) Dil birlii, c) Yurt birlii, d) Irk ve Mene birlii e) Tarihi karabet (Yaknlk-akrabalk) f) Ahlaki Karabet118 2. Trklerde Millet Kavram Eski Trk topluluunun sosyal yapsn incelerken, bu toplumu meydana getiren birimlerin bir sra iinde ele alnmasnda fayda vardr. phesiz dier kavimlerin olduu gibi, Trk kavminin de toplum yapsnn temel birimi ailedir. Aileden sonra Oba, Boy ve Budun gelmektedir.119 Gktrk Kitabelerine gre eski Trk cemiyetinin yapsn yle tespit etmek mmkndr: 120 Ogu-aile Urug-aileler birlii (Soy-Oba) Bod-boy, kabile (Ok=kabile. Bir siyasi tekilata bal) Budun-boylar birlii (siyasi ynden mstakil veya deil) l (l)-mstakil topluluk, devlet, imparatorluk Biz Trklerde millet kavramn incelerken aileden, millete ve devlete uzanan izgide, konuya temelden yani aileden balamay uygun buluyoruz. nk, ailenin yaps bilindii lde dier tekilatl toplum birimlerinin de anlalaca kanaatindeyiz. a) Aile Trk cemiyetinin temeli aile idi. Kan akrabal esasna dayanan121 aile Trklerde daha ok ekirdek aile eklinde yani anne, baba ve ocuklardan olumu kk aile tipinde kurulmaktayd. Trk ailesi baba ailesi eklindedir.122 Aile reisi baba (ata, kang) idi.123 Ailede, babann yannda 342

annenin de () sz hakk vard. Kadnn zerinde hi bir kstlama yoktu. O erkekle birlikte ailenin btn faaliyetlerine katlrd. Aile messesesinin dikkati eken ilk zellii salamldr. Sonra trelere gre gayet muntazam ileyen aile, Trklerin yerlemi, kkl bir toplum yapsna sahip olduklarn da gstermektedir. Bu ayn zamanda aile messesesinin muhafazakar karakterini de gsterir.124 Umumiyetle dtan evlenme (exogamie) nin esas olduu ve Sulta (zor, cebir) ya deil, velayet (dost, yardmc)e dayanan baba hukukunun geerli bulunduu Trk ailesinde evlenen oullar, hisselerini alp yeni aile kurmak zere karlar, baba evi ise en kk oula kalrd.125 Yalnz, evlenen gen, akraba ve komu aile olarak baba ailesine yakn bir yerde oturuyordu. Akraba ailelerin oalmasyla da obalar meydana geliyordu. b) Oba (Soylar) Soylar, kan ba ile bal olan126 . Kafesolunun deyimiyle aileler birlii (urug) 127 manasnda kk itimai birliklerdi. Kagarl Mahmudun eserinde Ouzca oba128 kelimesi de bugnk anlam ile vard. u halde XI. yzyl Trk toplumunda aile biriminden sonra obalar geliyordu.129 Oba szne ilk olarak Gktrk harfleri ile yazlm Yenisey nehri kylarndaki Trk yaztlarnda rastlanmtr. Daha sonra, daire eklinde evrelenen adr topluluklarna da oba denmitir.130 Oba veya oymakta toplum hayatnn ne gibi grntler gsterdii konusunda da fazla bir ey syleyebilecek durumda deiliz. Bu husus ile ilgili olarak Kagarl, yurtlarnda konup gen obalardan birinin her hangi bir yerde bir mddet elenip kalmasna rk131 denildiini bildirmektedir. c) Boy (Bod) Aile (ogu) ve Urug (soy) larn bir araya gelmesiyle boylar meydana geliyordu.132 Ouz ilini meydana getiren teekkllerden her birine boy dendiine gre133 boy; budun (millet)den kk, obadan byk bir topluluktur. Esasen Kagarlnn boy sznn Ouzca olduunu bildirmesi ve 24 Ouz kolundan her birini boy kelimesiyle ifade etmesi de134 bu hususta bir fikir vermektedir. Dier taraftan anlaldna gre herhangi bir fert gnlk yaayta daha ok boya bal kalyordu. Birbirlerini de mensubu olduklar boylarla tanyorlard. Kagarlya gre Ouzlardan birbirlerini tanmayan iki adam karlatklar zaman nce selamlarlar, sonra boy kim? diye sorarlar. Bu hangi boydansn? demekti. Karsndaki ise (mesela) Salgur diye cevap vererek mensup olduu boyun adn syler.135 Bu husus Ouzlarn yaaynda boylarn oynad rol belirtiyordu. Bu cmleden olarak gerek Kagarlnn gerekse daha sonraki tarihilerin kaydettikleri gibi, 24 Ouz boyunun bata damgalar olmak zere, baz hususlarda erkenden birbirlerinden ayrt edili sebeplerini anlayabiliyoruz.136

343

Boylarn balarnda, boydaki i dayanmay muhafaza etmek, hak ve adaleti dzenlemek ve gerektiinde silah ile boyun menfaatlerini korumak grevlerine haiz bey (beg) bulunuyordu. Buna gre boy, siyasi mahiyette bir birlik idi. Belirli arazisi ve sava gc vard; mlk ve hayvan srleri her boya ait zel damgalar (tamga) ile birbirlerinden ayrt edilmekteydi.140 Moollarda, Romada, Eski Yunanda ve cahiliye devri Araplarnda benzer kurulular bandaki sorumlu ahslar ayn zamanda dini reis olduklar halde, beyin byle bir fonksiyonu yoktu.141 Bir siyasi birlie dahil olmu boya ok deniyordu.142 Trkler boy dzenlerini slam medeniyeti evresinde de byk lde koruyarak devam ettirdiler. Konar-ger bir hayat sren bu boylar, slam dnyasnda genellikle Trkmen adyla anlyordu. Dandanakan zaferinden sonra slam lkelerine dalarak hayat tarzlarna uy gun bulduklar sahalara yerleen Trkmen boylar, srler halinde hayvan besliyorlard. Srlerine yeni otlaklar bulabilmek, daha iyi ekonomik imkanlara sahip olabilmek ve retimi artrabilmek iin de devaml bir yerde kalmyorlar, sk sk yer deitiriyorlard.143 d) Budun (Bodun-Millet, Kavim) Gktrk Kitabelerinde ok sk geen bu tabir budun diye okuna gelmi ve umumi olarak halk, kavim, millet eklinde manalandrlmtr.144 in, Kitay, Tatab, Tangut gibi yabanc kavimlerden baka, Trk olan Ouz, Krgz, Trgi ve Karluk topluluklar da bu deyimle anlmaktadr.145 Kagarl Mahmuda gre budun kelimesi iilce bir kelimedir; ar-raiye ve avamn-nas anlamna gelir.146 Divanda kelime, cmle iinde getii yerlerde, bazen kavim, bazen en-nas eklindedir. Herhalde budun deyimi XI. yzylda VII-VIII. yzyllardaki anlamyla kullanlm olsa gerektir.147 Kagarl, budunu bu gnk millet anlamnda deil, daha dar bir anlamda ve Trk milletini meydana getiren balca byk illeri ifade eder ekilde kullanmaktadr. Bunun sebebini balca Trk illerinin nemli bir ksmnn yaaylarnda ve siyasi faaliyetlerinde bamsz birer kavim durumunu korumu olmalarnda arayabiliriz.148 Bu duruma gre Kagarlnn eserinde budun kelimesi btn Trk milletini ifade etmemektedir. O, Trk milletinin tamamn ifade maksadyla Trkler149 kelimesini kullanmakla yetinmitir. Mamafih onun zaman zaman Trkler kelimesi ile sadece Hakanl Trklerini kastettiini de belirtmeliyiz.150 Bu durumda M. Altay Kymenin iaret ettii gibi,151 Kagarlya gre Trk budunundan deil, Trk budunlarndan sz etmek yerinde olacaktr. Mesela Divanda budun yine daha byk bir btnn paras olarak ifade edilmektedir.152 Dier taraftan budun rkt,153 budun birbirinin evlerini yakt,154 budun birbirinin maln yama etti155 eklindeki cmleler de budun kelimesinin bu gnk millet anlamndan daha dar anlamda kullanldn gstermektedir.156 Yine Yusuf Has Hacibin eseri Kutadgu Biligde de budun kelimesi halk anlamndadr.157 Kanaatimizce Budun,158 Trk hakimiyet telakkisi meselesinin anlalabilmesi iin zerinde nemle durulmas icap eden bir husustur. nk Trk devletinin esas kurucu unsuru kabul edilen millet, Trk tresinin de, Trk hakimiyet fikrinin de nihai hedefidir. Bu sebeple sayn Reat Genin 344

altn izdikleri Trk illerinin nemli bir ksmnn yaaylar ve siyasi faaliyetlerinde bamsz birer kavim durumunu korumu olmalar gereine riayet ederek Milletin, belirli bir blgede yaayan, mterek dil, kltr ve tarih balar ile birlikte uzun hayat tecrbelerine sahip bir insan topluluu olduu grnden hareketle Budun sznn -tm Trk topluluklarn kapsamasa da- millet olma zelliklerini karladn kabul edip, budunun yani milletin, Trk hakimiyet anlay iindeki nemli konumun izah etmeye gayret gstereceiz. Trklerde millet kavram tarihleriyle balamtr. millet nedir? Sorusuna cevap ararken milletin ayn zamanda uurlu topluluk demek olduunun altn izmitik. Bu anlamda Trkler kabile kltrn tarihten nce geirdiler ve tarih onlar millet halinde tand. Onun iindir ki Trkler btn gmen uluslarn bildii kan davas ve ahsi intikam usullerini bilmiyorlard ve ceza hakk eski zamandan beri Trk cemiyetine gemiti. Trklerde dinin tekaml de bu milletin itimai derecesinin yksekliini gsterir. Trklerin eski dini gk dini idi ki bu; yksek ve olgun bir maeri vicdann varln gsterir. Yine bu dini inanlar yolu ile Trkler; Tanrnn birlii, uluslarn birlii ve btnl, hatta insanlarn birlii dncelerini buldular ve bu dncelerden daha geni bir uura (Humanite) uuruna ulatlar. Mamafih, devletin kuruluundaki unsurlardan olan milletin (budunun), bir kabile deil, bir milli cemiyet olmas gerei de; Trklerin ok kez gmen olmalarna ramen kabileler deil millet halinde yaadn ve millet hayat srdklerini, Trk budununun bir milli topluluk katna ykselmi insan cemiyeti olduunu gstermektedir.159 Trklerde, belki btn teki uluslardan ok nce, ak ve olgun bir milliyet fikrinin ve milli uurun domasna yardm eden ikinci amil de siyasal hayatlardr. Gerekten Trkler en eski devirlerden beri byk devletler kurarak bir rktan btn uluslar tek otorite altnda toplamak suretiyle siyasal hayatn en geni ve en yksek derecesine ulamlardr.160 Gktrk Kitabelerinde budun asiller, bey ve hanlar dnda yalnz halk topluluunu anlatmaktadr. Yaztlarda kaan milletin byklerine deil ite bu Buduna hitap eder.161 Yine yaztlardan budunun, Trk devletinin ilk kurucusu, sahibi ve en esasl unsuru olduunu anlyoruz.162 Bu gerek hkmdarn her eyin stnde tutulduu dou ve batnn monark ynetimlerinde grlmeyen bir husustur. Gerekten de Gktrk Kitabelerine gre ilin kuruluu eflere, kaana yahut asil bir aileye deil yalnzca Trk milletine (buduna) atf olunmutur. Ayrca budun, tekilatsz ve basz insan srs halinde veya yabanc bir hakimiyete tabi bir insan kmesi halinde telakki edilmemitir. Baka deyile budun yalnz bir devlet kadrosu iinde tasavvur olunmutur. Devlet tekilat iinde bulunmayan, rgtsz ve istiklalsiz bulunan insanlar topluluu budun deildir. Abidelerin dedii gibi, budun olma vasfn kaybetmi vaziyette, dank ve esir dir.163 u halde devletin iki esasl unsuru olan istikll ve tekilatn, budun-millet in teekklnde yardmc faktrler olduunu gryoruz. Bununla birlikte beyler ve millet yani idare edenlerle edilenler arasnda anlama ve uygunluk bulunmas da Trk tresinin nemli bir konusudur.164 Trk millet anlaynda Tanr Trk milletinin koruyucusu idi. Bu kitabelerde grlmektedir: Yukarda Trk Tanrs Trk mukaddes yeri,

345

suyu yle tanzim etmi. Trk milleti yok olmasn diye, millet olsun diye babam lteri Kagan, annem lbilge Hatunu gn tepesinden tutup yukar kaldrmtr.165 Bylece Trk hakimiyet anlaynda nemli bir yeri olduuna inandmz millet faktrn ve Trklerde millet kavram konusunu zetlemi oluyoruz. Anlalaca gibi Trklerde millet devamllk ve ebedilik fikri ifade etmektedir. Son olarak eski Trklerde sosyal tabakalamamann iki topluluktan yani beyler ve kara budun (halk) dan meydana geldiini, bu tabakalar arasnda snf ayrm ve mcadelesi olmadn eklemek gerekiyor. Zira Trklerde trenin (kanun) mutlak stnl vardr ve kanun karsnda herkes eittir.166 1 l kelimesi leheye gre il veya el eklinde telaffuz olunmutur. Gktrk Kitabeleri

yazld devirde VIII. asr ortalarnda kelimenin il biiminde sylendii anlalyor. Kitabelerde bu kelimenin birinci harfi Idr. Malum olduu zere bu harf bugnk yazmnda ve i sesini ifade ediyor. yle olduu halde Radloff kelimeyi el Thomsen ise il okumutur. Bugn Trkiye Trkesinde de kelimenin telaffuzunda ttrad (uygunluk) yoktur. Vilayet yerine kabul edilmi il ve kaza yerine kullandmz ile kelimelerinin bandaki harfi ak surette i telaffuz ettiimiz halde bu il kelimesinden geldiinde phe olmayan eli kelimesinin ilk harfini e telaffuz ediyoruz. Cenubi Uygurlardan kalma yazlar latin harflerine eviren dil alimleri bu kelimeyi il eklinde tespit etmilerdir. Eli ve Rum-Eli kelimelerinde L den evvelki harf E telaffuz olunduundan anlalyor ki bugn l okunan kelime Trkiyede bir zamanlar El eklinde kullanlmtr. Daha dorusu bu kelimenin okunuunun ak ile ak E arasnda Franszca Ecole kelimesinin okunuundaki gibi bir sese tekabl ettii sylenebilir. Ne Gktrk ne Uygur alfabesinde ve ne de bugnk alfabemizde bu sesi karlayan harf bulunmadndan kelime il=l =el eklinde kullanlagelmitir. Biz bu kelimenin Gktrk kitabelerinde ve Uygurcadaki telaffuzu olan il telaffuz ve imlasn kabul ettik (S. M. ARSAL, a.g.e., 263-264). Bu kelime aratrma almamzda da il ekliyle kullanlacaktr (S. K). 2 Salim KOCA, Trk Kltrnn Temelleri II, KT. Yay. Trabzon, 2000, 59-60; Reat

GEN, Karahanl Devlet Tekilat, Kltr Bak. Yay., stanbul, 1981, 75; brahim KAFESOLU, Trk Milli Kltr, Boazii yay., stanbul. 1988, 5. Bsk., 220; Sadri Maksudi ARSAL, Trk Tarihi ve Hukuk, 1, . . H. F. yay. No: 336, stanbul, 1947, 263; Bahaeddin GEL, Trk Kltrnn Gelime alar, II, MEB. Yay., stanbul, 1971, 47; Ziya GKALP, Trk Medeniyeti Tarihi, Haz. . Aka-K. Y. Kopraman, stanbul, 1976, 166-167; Ziya GKALP, Trk Devletinin Tekaml, Haz. K. Y. Kopraman, Ankara, 1981, 9; Aydn TANER, Trk Devlet Gelenei, MEB yay., stanbul, 1993, 84 vd.; Abdulkadir DONUK, Eski Trk Devletlerinde (dari-Askeri) Unvan ve Terimler, TDAV yay. No: 60 stanbul, 1988, 73. 3 4 5 W. EBERHARD, Birka Eski Trk Unvan Hakknda, Belleten D., c. IX/35, 323, 1945. KAFESOLU, TMK, 221. ARSAL, a.g.e., 264.

346

A. NAN, Trk Etnolojisini lgilendiren Birka Terim-Kelime zerine, TDAY., (1958), 186-

187, Abdlkadir NANda kelimenin birinci anlamnn devlet olduu kanaatindedir. (a.g.m., 187). 7 8 a.g.e., 264. 9 Osman TURAN, lig Unvan Hakknda TM, c. VII-VIII (1940- 1942), 197; Ayrca bkz. M. Muharrem ERGN, Orhun Abideleri, MEB, stanbul, 1970, 98. Ahmet CAFEROLU, Eski Uygur Trkesi Szl, stanbul, 1968, 92; S. M. ARSAL,

BALA, lig . A. 10 11 12 13 14 15 16 17 B. GEL, TKG., 48. Kitabeler I, gney, 3. Kitabeler I, gney, 4. Kitabeler I, dou, 9, II, dou, 9. Kitabeler I, dou, 22-23, II. Dou, 19. Kitabeler I, gney, 9. Tonyukuk II, dou, 5-6. Ongin yazt, cephe taraf, 4 (bk. Hseyin Namk ORKUN, Eski Trk Yaztlar, AKDTYK,

TDK yay. No: 529, Ankara, 1994, 3. Bsk., I, 128). 18 19 ine-usu, kuzey, 1 (bk. ETY, I, 164). Laszlo RASONYI, Tarihte Trklk, TKAE yay. No: 152, Ankara, 1966, 4. Bsk., 61 (lteber

unvan evresinde kelimeyi izah etmitir), SM. ARSAL, a.g.e., 265. 20 Kitabelerde il lke anlamnda da kullanlmtr. Fakat bunu evvelce izah ettiimiz ekliyle

snrlar ve hkmdar belli lke biiminde anlamaldr (S. K.). 21 22 23 Z. GKALP, Trk Devletinin Tekaml, 9. S. M. ARSAL, a.g.e., 264-265. Yusuf Has HACB, Kutadgu Bilig, ev. Reid Rahmeti ARAT, I. Metin, (TDK yay. No: 458,

Ankara, 1991, 3. Bsk), II. eviri (TTK yay. Ankara, 1994, 6. Bks.), III. Dizin (TKAE yay. No: 47, stanbul, 1979).

347

24

Bu konu iin Kutadgu Bilig evresinde, Trk Hakimiyet Anlayn Karahanllar dneminde

inceleyen, Reat GEN, a.g.e. ine mracaat edilmelidir. 25 26 27 28 29 KB, LXXII. Fasl bal. b. 2021. Yine lin lke anlam iin bkz. 1041, 1772, 1784, 5151 ve muhtelif beyitler. B. 5334. R. GEN, KDT., 76. ine-Usu, D. 1 (bk. ETY, I, 168); ayrca bkz. ETY, III, 39-72; KBde il-kn deyimi

gemekte ve ayn manaya gelmektedir: . tecrbeli insan elin-gnn iini bilir, Dnyaya hakim olana binlerce fazilet lazmdr; o bunlar ile eli-gn idare eder ve sisleri datr, Beyler bilgi ile halka ba olurlar ve akl ile memleket ve halkn iini grrler, Dnya beyleri arabn tadna alrlarsa, memleketin ve halkn bundan ekecei zahmet ok ac olur, . halkn durumunu ve memleket ahvalini sordu (bk. Beyitler; 245, 285, 457, 1952, 2092, 2103, 2258, 2259, 4010, 5334, 6342, 4347) ve Dede Korkut Destanlarnda da (bk. M. ERGN, Dede Korkut Kitab, I (metin), Ankara, 1958, II, (indeks), 1963 (bugnk Trkeye evirme ve aklama); Orhan aik GKYAY, Dedem Korkudun Kitab, stanbul, 1973; s. 240, 243, 252, 294, 299, 303) bu mana karl olarak kullanlmtr. 30 Bk. KB, Beyitler: 303, 422, 440, 830, 1350, 1772, 1787, 1981, 2033, 2057, 2128, 2146,

2425, 3033, 4009, 4714, 4996, 5495, 5537. 31 Kagarl MAHMUD, Divan Lgatit-Trk, terc. Besim Atalay, I, II, III, IV (indeks), TDK yay.

No: 521, 3. Bsk., Ankara, 1992. 32 33 34 35 DLT Dizini, (ndeks), 175-176 (l). DLT, I, 106. R. GEN, KDT., 77. DLT, I, 48, 9; Ayrca Trklerde atn nemi konusunda bkz. Selahattin BATU, Trkler ve

At, Ankara, 1952; W. EBERHARD, in Kaynaklarna Gre Orta Asyadaki At Cinsleri ve Beygir Yetitirme Hakknda Malumat, lk, 16, (1941); Ahmet CAFEROLU, Trk Onomastiinde At Kltr, TM, X, 205; DLT (Dizin: At). 36 R. GEN, KDT., 77; lin bu manasndan alnarak Karahanllarn seyise de l ba

dediklerini Kagarl kaydetmektedir. 37 b. 2555.

348

38 39 40 1971, 5. 41

b. 2553. R. GEN, KDT., 78. . KAFESOLU, Trk Ftuhat Felsefesi ve Malazgirt Muharebesi, TED, say 2, stanbul,

K. B, LXXII. Fasl bal; Bununla birlikte yine DLT, I, 106da El tryetlsn (l kalr tre

kalmaz), DLT, III, 123, 221de El tz netek (l ve halk nasl) ifadelerinden de anlalaca zere il treye bal bir topluluk yani devlet anlamna gelmektedir. 42 43 R. GEN, KDT., 79. b. 1439, kermi tiri glig boldu yil-bu kalm tiriglig nee birge il (geirdiin hayat, rzgar

ve tipi gibi geti, kalan hayatn daha ne kadar saltanat temin eder?). Ayrca ilin saltanat manas iin bkz. b. 1454. 44 45 b. 1929. b. 1480, Aamak sznn yemek yemek manas iin (bk. DLT Dizini (indeks), 42; A.

CAFEROLU, Eski Uygur Trkesi Szl, stanbul, 1968, 23). 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 b. 2031. b. 2033. b. 2030. Beglig yimez=hkmdarlk yapamaz. R. GEN, KDT., 82-83. Bu hususta daha geni bilgi iin bkz. O. TURAN, a.g.m., 192-199. A.g.m., 197. R. GEN, KDT., 83. Ayrca bkz. B. 720. O. TURAN, a.g.m, 195-196. G. NEMETH, Atilla ve Hunlar, Trk. Trc. erif BATAV, 2. Bsk. Ankara, 1982, Hunlarn

Dili bahsi, s. 51, not: 109. 56 57 . KAFESOLU, TMK., 148. A. DONUK, a.g.e., 20. 349

58 59 60

A.g.e., 20. K. B, III (indeks), 194-196. Bk. . KAFESOLU, TMK., 343; lek-Han tabirinin geni izah iin ayrca bk., W

EBERHARD, a.g.m., 319-323; O. PRTSAK, bu unvann Karahanl slalesinin btn mensuplarnn umumi bir unvan olarak deil de, devletin drt alt-kaanndan sadece ikisi tarafndan kullanldn ve ayrca ilig-han tabirinin ilig ve han eklinde ayr ayr iki rtbeyi gsterdiini ileri srmt (bkz. A. Karahanllar mad. 251) Bu iddiann geersizlii hakknda bkz. R. GEN, TMK., 130-134; Cengiz Han anda il sz, bal blm ile ube hanl eklinde anlalmt. il-han deyimi ile lhanl Devletinin ad da kklerini bu anlaytan alyorlard. bkz. B. GEL, TKG., 54. 61 62 1996, 200. 63 64 65 66 67 B. GEL, TKG., 52. Kitabeler, I, dou, 22. . KAFESOLU, TMK., 224-225. B. GEL, TKG., 53. A.g.e., 53; Ayrca S. M. ARSALn naklettiine gre Uygurca metinlerde il tutmak, il R. GEN, aKDT., 130. O. TURAN, Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, Boazii yay. 5. Bsk. stanbul,

kudatmak tabirleri devlet idare etmek manasnda kullanlmt. bkz. S. M. ARSAL, a.g.e., 78; yine iltutmn Bg Hann hakanlk unvan olduu hususunda bkz. A. DONUK, a.g.e., 76. 68 69 70 71 72 73 74 75 A. CAFEROLU, EUTS, 92. S. M. ARSAL, a.g.e., 78. Kitabeler, I, kuzey, 3.; Kitabeler, III, dou, 37 ve 40. A. CAFEROLU, EUTS, 91 vd. L. RASONYI, Kuman zel Adlar, TKA, Yl: III-VI (1966-1969), 104. O. TURAN, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, Boazii yay., stanbul, 1978, (ndeks). B. GEL, TKG., 52-54. M. ERGN, a.g.e., (szlk), 91.

350

76 77

M. NYAZ, Trk Devlet Felsefesi, tken yay. No: 260, stanbul, 1993, 23. Devletin lke unsuru hakknda geni bilgi iin bkz. Dr. Ayferi GZE, Devletin lke Unsuru,

Doktora Tezi, . . yay. No: 818, stanbul, 1959. 78 Eski Trk vesikalarnda gemeyen bu kelimenin lke ekliyle Moolca bir kelime

olduuna dair, bkz. . KAFESOLU, TMK., 223. 79 . KAFESOLU, TMK., 223 (R. Girauddan naklen); lke snrlarna da yaka

denilmektedir. 80 81 82 Bukarak ulu bodunda. (bk. Kitabeler, I, kuzey, 12). K. B, III (indeks), 494; DLT, I, 62; A. CAFEROLU, EUTS, 265. B. Y. Vladimirtsov, Moollarn timai Tekilat, ev. A. NAN, TTK yay., 2. Bsk., Ankara,

1987, 147 lk defa, Gktrk Kitabeleri zcs V. Thomsen tarafndan hatal olarak ulus okunup kabile (Stamm) manas verilen bu tabirin (buradan naklen, ETY, IV, indeks) 13. Asrdan itibaren Mool ana kaynaklar olan Gizli Tarih (1240), Tarih-i Cihanga (1258) ve Camit-tevarihin (1310) incelenmesiyle, Eski Trkedeki ehir, karye anlamna gelen Ulu szcnn /s deiimiyle telaffuz ve mana deitirerek Ulus eklini ald anlalmtr. (bk. . KAFESOLU, yanl kullanlan Trk kltr terimlerinden birka rnek: Ulus, Yasa, Kurultay, TED, say 12, 249-258, 1982; Ayrc abkz. A. NAN, a.g.m., 180-181. 83 Kitabeler, I, kuzey, 12 Geride (gn batsndaki), Sod, ranl Buhara lkesi halkndan

Neng Sengn, Oul Tarkan geldi. 84 85 DLT, I, 62; Kagarl, Balasagun ehrine Kuz ulu denildiini belirtir. K. B, 26, 1043, 2178, 2421, 2428, 2999, 3104, 3203, 3215, 3226, 3236, 3327, 3347,

3500, 33636, 3652, 3922, 3944, 3974, 4316, 4687, 4814, 4834, 5519, 5546, 6435, 6599. beyitler. 86 87 88 89 90 Kitabeler, I, Dou, 10-11. Kitabeler, I, Dou, 19 ve 11, Dou, 16. Kitabeler, III, kinci Ta, Bat, 3. Kitabeler, II, Dou, 35. Kmller, Sha-to Trklerinin bir ailesidir. Ayrca bkz. S. GME, Kk Trke Yaztlarda

Geen Kmllerin Kimlii zerine, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say 79, stanbul, 1993. 91 Bkz. Kejiling-Hobu Yazt, Dou, 4. 351

92 93 94 95

Bkz. Terhin yazt, Dou, 4; Kitabeler, I, Dou, 1. Suci Yazt, I bkz. ETY, I, 156. S. GME, Kk Trk Tarihi, Trksoy yay., Ankara, 1997. Z. GKALP, Trk Medeniyeti Tarihi, Haz. . Aka-K. Y. Kopraman, stanbuy, 1976, 52; A.

NAN, Tarihte ve Bugn amanizm, 2. Bsk., Ankara, 1972, 48; B. GEL, Trklerde Devlet Anlay, (13. yzyl sonlarna kadar), Ankara, 1982, 16. 96 97 98 99 152-153. 100 B. GEL, TKG, II, 48, 49. 101 S. M. ARSAL, Umumi Hukuk Tarihi, stanbul, 1945, 200 vd, 336vd. Dominium: Devlet topraklarnn hkmdarn tam tasarrufu altnda bulunmas. mperium: Hkmdarn lkeyi yalnz idare ve muhafaza etmekle grevli saylmas. 102 . KAFESOLU, TMK., 224. 103 B. GEL, TKG, II, 49. 104 A.g.e., 50. 105 B. GEL, Devlet., 26-30. 106 Z. GKALP, Trk Medeniyeti., 249. 107 Kitabeler, II, Dou, 8. 108 M. NYAZ, a.g.e., 171-172; A. NAN, Orun ve l Meselesi, THT, I, 1931. 109 Yurt birlii millet teekklnn en nemli artlarndan biridir. Btn milletler vatana S. GME, a.g.e., 97-99. Tafsilatl bilgi iin bkz. . KAFESOLU, Eski Trk Dini, Ankara, 1980. DLT, I, 65. Z. GKALP, Trkln Esaslar, Haz. Mehmet KAPLAN, MEB yay., stanbul, 1996,

ball milli ktleye ball bir tecellisi olarak kabul etmilerdir. Vatanseverlik milli hissin nemli bir unsurudur. Bu husus ulu nder Atatrkte de ak ekilde kendini gsterir. O, bu konuda unlar sylemektedir.: Trk milleti Asyann batsnda Avrupann dousunda olmak zere kara ve deniz snrlar ile ayrt 352

edilmi, dnyaca tannm byk bir yurtta yaar. Onun adna (Trkeli) Trk vatan derler. Trk yurdu daha ok bykt, yakn ve uzak zamanlar dnlrse Trke yurtluk etmemi bir kta yoktur. Btn dnyada: Asya, Avrupa, Afrika Trk atalarna yurt olmutur.. Fakat bugnk Trk milleti, varl iin bugnk yurdundan memnundur. nk derin ve anl gemiin; byk kudretli atalarnn mukaddes miraslarn bu yurtta da muhafaza edebileceinden o miraslar, imdiye kadar olduundan ok fazla zenginletirebileceinden emindir. (Afet NAN, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, Ankara, 1969, 19) Bugn de Trklerin ikinci anayurdu olan Trkiyede vatan sevgisi, millet ve devletimizin en deerli mefhumudur. Getiimiz yllarda Akdenizdeki maddi deeri olmayan iki kk kayalk (adack); Kardak kayalklar hadisesine millet ve devlete gsterilen tavr Mete Hann yukarda zikrettiimiz tavrndan farkllk arz etmemektedir. 110 Batda toplumlarnn ancak getiimiz bir ka yzylda ulatklar millet merhalesine, Trkler tarihlerinin ilk dnemlerinde erimilerdir. nsanln en ileri toplumsal aamas olan millet (uurlu topluluk) fikri, Trk Milli kltrnn temel gayelerinden biridir. 111 Ergun ZBUDUN, Atatrk ve Devlet Hayat, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi II, Ankara, 1986, 46. 112 E. ZBUDUN, a.g.m., 47. 113 . KAFESOLU-M. SARAY, Atatrk lkeleri ve Dayand Tarihi Temeller, stanbul, 1983, 12. 114 Orhan TRKDOAN, Deime-Kltr ve Sosyal zlme, stanbul, 1988. 28. 115 Hamza EROLU, Atatrke Gre Millet ve Milliyetilik, Atatrk Yolu, (komisyon), AKDTYK, Atatrk Arat. Merk. Yay., Ankara, 1987, 136. 116 H. EROLU, a.g.m., 137. 117 A.g.m., 137. 118 H. Z. LKEN, Millet ve Tarih uuru, 2. Bsk., stanbul, 1976, 186. 119 Z. GKALP, Trkln Esaslar, 22; Trk kyls onu (dili dilime uyan dini dinime uyan) diye tarif eder. 120 Afet NAN, a.g.e, 18-24. 121 A.g.e., 22; Bu konuda ayrca baknz, Sadri Maksudi ARSAL, Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslar, stanbul, 1955; Turhan FEYZOLU, Atatrk ve Milliyetilik, AKDTYK Atatrk Ara. Merk. Yay. Ankara, 1986; Yusuf SARINAY, Atatrkn Millet ve Milliyetilik Anlay, MEB yay., Dnce Eserleri Dizisi: 16, stanbul, 1996. 353

122 Bu konu iin, zellikle bkz., Meseleyi XI. yzylda Divan- Lugatit-Trke gre inceleyen Reat GEN, Kagarl Mahmuda Gre XI. yzylda Trk Dnyas, TKAE yay. No: 147, Ankara, 1997 Ayrca bkz. M. Altay KYMEN, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, c. III (Alp Arslan ve Zaman), TTK yay., Ankara, 1992. 123 . KAFESOLU, a.g.e., 215. 124 Abdlkadir NAN, a.g.m., 181 vd. 125 Buna patriarkal, Peder ahi veya ataerkil aile tipi de denilmektedir. 126 Eski Trklerce kullanlan kang (baba) ve g (anne) kelimelerinin 9. yzyldan itibaren ata ve ana olarak deitiine dair bkz. . KAFESOLU, TMK., 217. 127 M. A. KYMEN, a.g.e., 304. 128 B. GEL, Trk Mitolojisi, 29. Bu mesele makale konumuzu aacandan Trk ailesinde evlenme, boanma, ailenin i yaps (baba, anne, ocuklar, evlatlk, st kardelii, kle ve cariyeler, dad ilh.), akrabalk gibi hususlar zerinde geni malumat iin bkz., R. GEN, Kagarlya Gre.., 55-82 yine Ou bahsi iin Abdlkadir NAN, a.g.m., 181 vd.; Z. F. FINDIKOLU, Trk Aile Sosyolojisi, Hukuk Fak. Der. stanbul, 1946, 266 vd.; A. DONUK, eitli Topluluklarda ve Eski Trklerde Aile, Tarih Dergisi, say 33, stanbul, 1982, 147-168. 129 B. GEL, TKG II, 28. 130 A. CAFEROLU, EUTS, 266; . KAFESOLU, TMK, 217. 131 DLT, I, 86. 132 Ouzlarda da toplum birimlerinin yukardan aaya el, boy, oba ve aile eklinde bir sralama gsterdiine Faruk SMER tarafndan iaret edilmitir. bkz. Ouzlar (Trkmenler), TarihleriBoy Tekilat-Destanlar, TDAV yay. No: 89, 4. Bsk. stanbul, 1992, 163 vd. 133 B. GEL, TKG II, 28, . Sami, Kamus- Trki, 184; A. NAN, a.g.m., 184. 134 DLT, I, 69-70. 135 Boy teeriminin eski eklinin Bod olmas muhtemeldir. bkz. Kitabeler, Tonyukuk, Dou II, 60 yine ETY, ine Usu, Bat, 1; Kelime Osmanl Trkesinde de bir airetin kollarndan her biri anlamnda kullanlmtr. bkz. A. NAN, a.g.m., 185. 136 F. SMER, a.g.e., 163 vd. 354

137 DLT, III, 141; yine bkz. Z. GKALP. Tekaml., 3-8. 138 DLT, III, 141; Ayrca bkz. I, 338. 139 R. GEN, Kagarlya Gre., 84. 140 24 Ouz boyundan her boy hususi bir damgaya sahipti. bkz. DLT, I, 55 vd. 141 Devlet hayatnda grlen meclislerin (kenge) kk bir rnei boylarda bulunuyordu. Bu meclisler genellikle aile ve soylarn reislerinden oluuyordu. Ouz boylarndaki bu meclislere ternek (dernek) ad veriliyordu (DLT; I, 477). Ouz boylar btn meselelerini bu meclislerde gryorlard. Bu da hi phesiz topluma demokratik bir zellik kazandryordu. 142 O. TURAN, Eski Trklerde okun hukuki bir sembol olarak kullanlmas, Belleten, 35, (1945), 305-318, (Eski Trklerde yay ile atlan ok tabilik (Siyasi-idari ballk) belgesi, yay ise metbuluk (hakimiyet) gstergesi saylrd). 143 Salim KOCA, Dandanakandan Malazgirte, Giresun, 1997, 197-198. 144 Bk. ETY, IV, 32 vd.; EUTS, 51; DLT, VIV, 110; M. ERGN, a.g.e., 94. 145 ETY, IV (indeks). 146 DLT, I, 340. 147 A. NAN, a.g.m., 179. 148 R. GEN Kagarlya Gre, 86. 149 DLT, I, 52, 72. Elik, lik ve Emet kelimelerinin izah. 150 DLT, I, 54. gr kelimesi; Ayrca bkz., R. GEN, a.g.e., 86 . KAFESOLU budun (bodun) sznn boylar birlii anlamna geldii kanaatindedir. bkz. TMK, 219. 151 M. Altay KYMEN, a.g.e., 301. 152 DLT, III, 46, 7. Bir tartm budun. 153 DLT, III, 420. Budun rkti: Dman gelmesi yznden halk arasnda rknt oldu. 154 DLT, I, 231. 155 DLT, I, 238. 156 Tafsilatl bilgi iin bkz. R. GEN. Kagarlya Gre., 86. Vd. 355

157 A. NAN, a.g.m., 179-180. 158 Kelimenin Bod sznden treyip Bodun olduuna dair bkz. B. GEL, TKG II, 38. 159 Orhan Mnir BABAOLU, Trk Hukukunda Devlet Fikri, (Doktora Tezi), stanbul, 1936, 47-48. 160 A.g.e., 48-49. O. M. BABAOLU, Budun Sznn Osmanlca amme, Greke Demos ve Franszca Public szleriyle karlanabileceini belirtmektedir. 161 A.g.e., 46. 162 B. GEL, TKG II, 42. 163 O. M. BABAOLU, a.g.e., 46-47. 164 B. GEL, TKG II, 46-47; yine bu hususta bkz. S. M. ARSAL, Trk Tarihi ve Hukuk, 283285; A. TANER, a.g.e., 84-103. 165 Kitabeler, I, Dou, 10-11. Kitabeler, II, Dou, 10. 166 Tafsilatl bilgi iin bkz. B. GEL, TKG II, 34-37; Dier taraftan XI. yzylda Trk illerinin siyasi, etnik, sosyal ve kltrel durumunu Kagarl Mahmudun eseri Divan Lugatit-Trke gre inceleyen Prof. Dr. Resat GEN in almasna bak., a.g.e., 88-125; yine Halk kelimesinin karl olarak eski Trkler kn tabirini kullanyorlard. l (el) ve kn (gn) kelimelerini bir arada kullanmak adeta alkanlk haline gelmiti. (Ele (ile)-gne (kne) kar ayp olmasn-Devlete ve Millete kar ayp olmasn) gibi. Mamafih devletin ve milletin birbirlerinden ayrlmalarnn mmkn olmad eski alarda Trklerin uurunda yer etmiti. Malumat iin bkz. I. KAFESOLU, TMK, 224 vd. ARAT, R. Rahmeti, , , , , Uygurlarda stlahlara dair, Trkiyat Mecmuas, c. VII-VIII, 1942.

Trklerde Tarih Zabt, II. TTKZ, stanbul, 1943. Eski Trk Hukuku Vesikalar, TKA, yl: 1, sy. 1, Ankara, 1964. Uygurlar, TKA, c. XVI, sy. 1-2, 1978. di-kut unvan hakknda, EF Trk Dili ve Edeb. D., c. XXIV. XXV, stanbul, 1980-1986.

356

, ,

Dou Trkesi Metinleri, TKAE yay., Ankara, 1987. Makaleler, TKAE yay., Ankara, 1987. Umum Hukuk Tarihi, stanbul, 1945.

ARSAL, S. Maksudi, , ,

Trk Tarihi ve Hukuk, HF yay., no: 336, stanbul, 1947. Eski Trklerde soy-oymak tekilatnn istinat ettii esaslar, IV. TTKZ, Ankara, 1948.

Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslar, stanbul, 1955. Step mparatorluklarnda Sosyal ve Siyasi Yap, EF yay., stanbul,

ARSLAN, Mahmud, 1984. ,

Kutadgu Biligdeki Toplum ve Devlet Anlay, EF yay., stanbul, 1987. Trk Hukukunda Devlet Fikri, (Doktora Tezi), stanbul, 1936. Ouz Kaan Destan, stanbul, 1936. Ouzlar ve Ouzeli zerine, TDAY, 1959. Kanunname mad., A, c. VI. .

BABAOLU, O. Mnir, BANG, W. -ARAT, R. R., BANGUOLU, Tahsin, BARKAN, . Ltf,

,Trk Hukuk Tarihine Giri, Belgelerle Trk Tarihi D., sy. 14-22, Nisan-Aralk, 1986. BARTHOLD, M. W.,

Eski Trk Kitabelerinin Tarih Ehemniyeti, ev. Necip Asm,

stanbul, 1340/1924. , , slm Medeniyeti Tarihi, ev. M. F. KPRL, stanbul, 1962. Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Haz. K. Y. KOPRAMAN-A. . AKA, Ankara, 1975. , stilasna Kadar Trkistan, ev. H. D. YILDIZ, 2. bsk. TTK yay., Ankara, 1990. BAER, Said, Kutadgu Biligde Kut ve Treden Sevgi Toplumuna, Seyran yay., no: 1,

stanbul, 1995. 357

BAGL, Ali Fuat, BATU, Selahattin, BERLE, A. Adolf, BOMBAC, A.,

Esas Tekilat Hukuku I, stanbul, 1960. Trkler ve At, Ankara, 1952. ktidar, ev. Nejat MUALLMOLU Tur yay., stanbul, 1980.

Kutadgu Bilig Hakknda Baz Mlahazalar, F. KPRL Armaan,

stanbul, 1953. CAFEROLU, A., , Tukyu ve Uygurlarda Han Unvanlar, THIT, c. I, 1931.

Uygurlarda Hukuku ve Maliye stilahlar, TM, c. IV, stanbul, 1934.

, ,

Trk Onomastiinde At Kltr, TM., c. X, stanbul, 1951-1953. Eski Uygur Trkesi Szl, Geniletilmi 2. bsk., TDK yay., 1968.

CHOCK, D., Trk mitolojisinde Kurt-Ana sembolne dair, TDA, sy: 37, 1958. DAVER, Blent, Siyaset Bilimine Giri, Siyasal Kitapevi yay., 5. bsk., Ankara, 1993. DEER, Josef, , Trk milletlerinde meruiyet hakk, lk D., sy. 102, 1941.

step Kltr, ev. erif BATAV, DTCF D., c. XII, sy. 1-2, 1958. Trk Devletinde Hakimiyet Anlay, TED, sy. X-XI, 1979-1980.

DONUK, Abdlkadir, , , 1988. ,

eitli topluluklarda ve Eski Trklerde aile, . Tarih D., sy. 33, stanbul, 1982. Eski Trk Devletlerinde (dari-Askeri) Unvan ve Terimler, TDAV yay., no: 60 stanbul,

Trk Hkmdar, TDAV yay., stanbul, 1990. Trk kavimleri hakknda ince vesikalar, DTCF TAD, II-III, 1942.

EBERHARD, Wolfram, ,

in Topranda ilk Hiung-nu Hanedannn Hkmdarlar Liu-Yan ve Liu-Tsungun

Biyografileri, DTCF yay., Ankara, 1942. , , Eski in Kltr ve Trkler, DTCF D., 1-4, Ankara, 1943. Eski in Felsefesinni Esaslar, DTCF D., c. II, sy. 2, Ankara, 1944. 358

, , , ,

Birka eski Trk unvan hakknda, Belleten D., c. IX/35, 1945. Eski in kaynaklarna gre Trk Kltr ve Medeniyeti, stanbul. 1946. in Tarihi, 2. bsk., TTK yay., Ankara, 1986. inin iml Komular, ev. Nimet ULUTU, TTK yay., Ankara, 1996. ecere-i Terakime-Trklerin Soy Kt, ev. Muharrem ERGN, 2

EBULGAZ Bahadr Han,

cilt, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, 1974. ERGN, Muharrem, , , Dede Korkut Kitab I-II, TDK yay., Ankara, 1958-1963.

Ouz Kaan Destan, stanbul, 1970. Orhun Abideleri, MEB yay., stanbul, 1970. Atatrk ve Milli Egemenlik, AKDTYK, Atatrk Aratrma Merkezi, Atatrk

EROLU, Hamza,

ve Atatrklk Dizisi, no: 3, Ankara, 1987. , Atatrk ve Cumhuriyet, AKDTYK, AAM yay., Atatrk ve. Atatrklk Dizisi, no: 8, Ankara, 1989. , Atatrk ve Milliyetilik, AKDTYK, AAM yay., Atatrk ve. Atatrklk Dizisi, no: 10, Ankara, 1992. ESN, Emel, slmiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slma Giri, Trk Kltr El.

Kitab, seri II, c. 1/b, stanbul, 1978. , Tengrilik, Trklerde Gk tapnana dair, Sanat Tarihi Yll, c. XII, stanbul, 1978. FEYZOLU, Turhan, Atatrk ve Milliyetilik, AKDTYK, Atatrk Ara. Merkz. Yay., no: 1, Ankara, 1987. FINDIKOLU, Z. F., GABAN, A. Von, , , Trk Aile Sosyolojisi, HF D., stanbul, 1946. Trk-Hun Mnasebetleri, II. TTKZ, Ankara, 1937.

Kktrklerin tarihine bir bak, DTCF D., c. II, sy. 5, 1944. Eski Trklerde tarih zapt ekilleri, Atatrk niv. Yll, Erzurum, 1963. 359

Renklerin sembolik anlamlar, DTCF Trkoloji Dergisi, c. III, sy. 1, 1968. Karahanl Devlet Tekilat, Kltr Bak. Yay., stanbul, 1981.

GEN, Reat, ,

Karahanllarda nsani Deerler ve Hukuk, Trklerde insan Deerler ve nsan Haklar, 1.

Kitap, stanbul 1992. , Trk nanlar ile Milli Geleneklerde Renkler ve Sar-Krmz-Yeil, AKDTYK, AKM yay.,

no: 118, Ankara, 1997. , Kagarl Mahmuda Gre XI. Yzylda Trk Dnyas, TKAE yay., no: 147, Ankara, 1997.

GKALP, Ziya, Trk Medeniyeti Tarihi, Haz. . AKA K. Y. KOPRAMAN, stanbul, 1976. , , , Trk Tresi, Haz. H. DZDAROLU, Kltr Bak. Yay., stanbul, 1977. Trk Devletinin Tekml, Haz. K. Y. KOPRAMAN, Kltr Bak. Yay., Ankara, 1981. Trkln Esaslar, Haz. Mehmet KAPLAN. MEB yay., stanbul, 1996.

GME, Saadettin, ,

Kagan ve Katun, Gk D., 2/15, Ankara, 1996.

Kk Trk Tarihi, Trksoy yay., no: 8, Ankara, 1997. Devletin lke Unsuru, Doktora Tezi, yay., no: 818, stanbul, 1959.

GZE, Ayferi,

GROUSSET, Rene, Bozkr mparatorluu, Attila, Cengiz Han, Timur, ev. A. Reat UZMEN, tken yay., 2. bsk., stanbul, 1993. HEPER, Metin, Atatrkte Devlet Dncesi Atatrk Dnce El Kitab, ADTYK, Atatrk

Arat. Merkz. yay. s. 115-149. Ankara, 1995. bn FAZLAN, bn HALDUN, NALCIK, Halil, bn Fazlan Seyahatnamesi, ev. Ramazan EEN, Bedir yay., stanbul, 1975. Mukaddime I, ev. Zakir Kadir UGAN, MEB yay., stanbul, 1990. Osmanllarda Saltanat Veraseti Usul ve Trk Hakimiyet Telkkisiyle lgisi,

SBF D., c. XIV/1, 1959. , Kutadgu Biligde Trk ve ran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri, (R. R. ARAT iin),

Ankara, 1966. NAN, Abdlkadir, Orun ve l Meselesi, THT, I, 1931. 360

, , , , , , ,

Trk Tarihinin Ana Hatlar, stanbul, 1934. Trk Destanlarna Genel Bir Bak, TDAY, 1954. Trk Etnolojisini lgilendiren Birka Terim-Kelime zerine, TDAY, 1956. Yasa, Tre-Tre ve eriat, TKAE, c. 1, Ankara, 1964. Dede Korkut Kitabnda Eski nan ve Gelenekler, TKAE, c. III-IV, 1966-1969. Makaleler ve ncelemeler, TKK yay., Ankara, 1968, c. 2, 1992. Tarihte ve Bugn amanizm, TTK yay., 2. Bsk., Ankara, 1972.

, Trk Dini Tarihi, Kltr Bak. Yay., stanbul, 1976. NAN, Afet, Medeni Bilgiler ve M. Keml Atatrkn El Yazlar, TTK yay., Ankara, 1969. MEB yay. c. I-XIII, stanbul, 1950-1986.

SLM ANSKLOPEDS, ZG, zkan, ,

Uygurlarn Siyasi ve Kltrel Tarihi, TKAE yay., no: 72, Ankara, 1987.

in elisi Wang Yen-Tein Uygur Seyahatnamesi, TTK yay., Ankara, 1989.

KAFESOLU, brahim, , , , , , , 1982. , 1985. , ,

Seluklular mad., A, 1964.

Tarihte Trk Ad, R. R. ARAT iin, Ankara, 1966. Trk ftuhat felsefesi ve Malazgirt Muharebesi, TED, sy. 2, stanbul, 1971. Eski Trk Dini, 2. Bsk. Kltr Baak. Yay., Ankara, 1980. Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, Kltr Bak. Yay., Ankara, 1980. Eski Trklerde Devlet Meclisi (Toy) , 1. Milli Trkiyat Kongresi, stanbul, 1980. Yanl kullanlan Trk kltr terimlerinden birka rnek: Ulus-Yasa Kurultay, TED, sy. 12,

lmnn 1250. Yldnm mnasebetiyle Bilge Kaan, Belleten D., c. XLIX, sy. 194,

Bozkr Kltr, stanbul, 1987. Trk Milli Kltr, Boazii yay., 5. Bsk., stanbul 1988. 361

KAFESOLU, . -SARAY, M., Atatrk lkeleri ve Dayand Tarihi Temeller, stanbul, 1983. KAPAN, M., Politika Bilimine Giri, 2. Bsk. Ankara, 1978. Divan Lgatit-Trk, Terc. Besim ATALAY, I, II, III, IV (ndeks),

KAGARLI MAHMUD,

TDK yay., no: 521, 3. Bsk., Ankara, 1992. KEZER, Aydn, 1987. KOCA, Salim, , , Kutadgu Bilige gre Trklerde sekin insan anlay, MK, sy. 6, 1977. Trk ve Bat Kltrnde Siyaset Kavram, Kltr Bak. yay., no: 784, Ankara,

Dandanakandan Malazgirte, Giresun, 1997. Trk Kltrnn Temelleri II, KT. yay., Trabzon, 2000.

KPRL, M. Fuad, Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul, 1926. , , , , Eski Trk unvanlarna ait notlar, THT Mec., II, 1939. Proto-Bulgar hukukuna dair notlar, THT Mec. II, 1939. Hukuki Sembollerdeki Motifler, THT, II, 1939. Orta Zaman Trk Hukuki Messeseleri, slam Amme Hukukundan Ayr Bir Trk Amme

Hukuku Yok mudur? , II. TTKZ, stanbul, 1943. KSOLU, Nevzat, stanbul, 1997. KYMEN, M. Altay, , , , 1992. KURAT, A. Nimet, LASZLO, French, , Gktrk Kaanl, DTCF D., c. X, sy. 1-2, 1952. Kaan ve Ailesi, THT D., I, 1944. Turul Bey ve Zaman, Kltr Bak. Yay., no: 4, stanbul, 1976. Devlet Eski Trklerde-slamda-Osmanlda, tken yay., no: 361,

Trkler ve Demokrasi, 50. Yl Konferanslar, ADTCF, Ankara, 1976. Seluklu Devri Trk Tarihi, TTK yay., Ankara, 1989. Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, c. III (Alparslan ve Zaman), TTK yay., Ankara,

Dokuz-Ouzlar ve Gktrkler, ev. M. EREN, Belleten D. C. XIV, sy. 53, 1950.

362

LEWS, Bernard, stanbul, 1960.

slamda Devlet Messese ve Telakkileri zerine Bozkr Ahalisinin Tesiri,

LGET, L., Bilinmeyen Asya, ev. S. KARATAY, Ankara, 1947. , , Attila Hunlarnn Menei, Attila ve Hunlar, s. 9-24, 2. Bsk., Ankara, 1982. Asya Hunlar, Attila ve Hunlar, s. 25-50, 2. Bsk., Ankara, 1982.

MANGHOL-UN NUA TOBAAN, Moollarn Gizli Tarihi, ev. Ahmet. (Yan-chao Pi-shi) TEMR, TTK yay., 2. Bsk., Ankara, 1989. MKLOS, K., Yurt Kurma hakknda, ev. Tayyib GKBLGN, TM, c. XVII, 1972.

MOR, M., Kuzey Asyadaki Eski Bozkr Devletlerinin Tekilat, TED, sy. 9, stanbul, 1978. NEMETH, G., , , Trkln Eski a, lk D., sy. 88, 1940.

Hun Kitabelerinin zah, ev. S. BULU, Trk Dili ve Edeb. D., c. 1, sy. 1, 1946-1947. Attila ve Hunlar, ev. erif BATAV, DTCF yay., 2. Bsk., Ankara, 1982. Siyasetnme (Siyerul-mlk), ev. Nureddin BAYBURTLUGL, Dergah

NZAML-MLK,

yay., no: 81, 3. Bsk., stanbul, 1995. ORKUN, H. Namk, Eski Trk Yaztlar, TDK yay. no: 529, 3. Bsk. Ankara, 1994.

ORTAYLI, lber, Trk dare Tarihi, TODAE yay., Ankara, 1979. GEL, Bahaeddin, , , , Uygurlarn menei efsanesi, DTCF D., c. VI, sy. 1-2, 1948.

lk Tles Boylar, Belleten D., c. XII, SY. 48, 1948. ine-usu Yaztnn tarihi nemi, Belleten D., c. XV, sy. 59, 1951. slmdan nceki Trk devletlerinde Tmar sistemi. IV. TTKZ, 1952.

Uygur Devletinin teekkl ve ykseli devri, Belleten D., c. XIX, sy. 75, 1955.

Dou Gktrkleri hakknda vesikalar ve notlar, Belleten D., c. XXI, sy. 81, 1957. 363

, , , , , ,

Trk Kltrnn Gelime alar, I-II, MEB yay., stanbul, 1971. Trk Kltr Tarihine Giri, c. I-IX, Ankara, 1978-1987. Byk Hun mparatorluu Tarihi, 2 Cilt, Kltr Bak. Yay., Ankara, 1981. Trklerde Devlet Anlay (13. Yzyl sonlarna kadar), Ankara, 1982. slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, TTK yay., 4. Bsk. Ankara, 1991. Trk Mitolojisi, I-II, MEB yay. Ankara, 1997.

ZDEMR, M. Niyazi, Trk Devlet Felsefesi, tken yay. no: 260, stanbul, 1993. ZTRK, Ali, tken Trk Kitabeleri, MEB yay., Dnce Eserleri Dizisi. stanbul, 1997. smet, Trklerde Devlet Anlay (mparatorluk Devri 1299-1789), 2.

PARMAKSIZOLU, Bsk., Ankara, 1986.

RASONYI, Laszlo, ROUX, Jean-Paul, SARINAY, Yusuf, Dizisi: 16, stanbul, 1996.

Tarihte Trklk, TKAE yay., no: 152, 4. Bsk., Ankara, 1996. Trklerin Tarihi, ev. Galip STN, 5. Bsk. Milliyet yay., stanbul, 1997. Atatrkn Millet ve Milliyetilik Anlay, MEB yay., Dnce Eserler

SMER, Faruk, Ouz Han Destan, Resimli Tarih Mec., c. 2, sy. 20, stanbul, 1951. , Ouzlar (Trkmenler) Tarihi-Boy Tekilat-Destanlar, TDAV yay., no: 89, 4. Bsk., stanbul, 1992. EEN, Ramazan, 57, Ankara, 1985. TANER, Aydn, Trk Devlet Gelenei, MEB yay., stanbul, 1993. TEKN, Talat, TOGAN, Z. V., , Orhun Yaztlar, TDK yay., Ankara, 1988. Reideddin Ouznamesi, stanbul, 1972. slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, TKAE yay., no:.

Umumi Trk Tarihine Giri, 3. Bsk. Enderun Kitapevi, stanbul, 1981. 12 Hayvanl Trk Takvimi, stanbul, 1941. 364

TURAN, Osman,

, , ,

lig unvan hakknda, TM, c. VII-VIII, 1940-1941. Terken unvan hakknda, THTD, I, Ankara, 1944. Eski Trklerde Okun Hukuki Bir Sembol Olarak Kullanlmas, Belleten D., c. IX, sy. 35, 1946.

, , , ,

Trkler ve slamiyet, ADTCF D., c. IV, sy. 4, 1946. Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, Boazii yay., stanbul, 1978. Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, Boazii yay., 8. Bsk. st. 1995. Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, Boazii yay., 5. Bsk. stanbul, 1996.

TRK KLTR EL KTABI, c. II, ksm 1 a, MEB yay., st. 1972. OK, C. -MUMCU, A., LKEN, H. Z., Trk Hukuk Tarihi, Sava Yay., 7. Bsk., Ankara, 1993.

Millet ve Tarih uuru, 2. Bsk., stanbul, 1976. Cengiz Han, ev. H. A. EDZ, Ankara, 1950.

VLADMRTSOV, B. Y., ,

Moollarn timai Tekilat (Mool Gebe Feodalizmi), ev. A. NAN, TTK yay., 2. Bsk., Ankara, 1987.

YUSUF HAS HCB, Kutadgu Bilig, nereden: R. Rahmeti ARAT, I ((Metin), TDK yay., no: 458, 3. Bsk. Ankara, 1991; II (eviri), TTK yay., 6. Bsk. Ankara, 1994; III (ndeks), TKAE yay., no: 47, hazrlayanlar: Kemal ERASLAN-Osman F. SERTKAYA-Nuri YCE, stanbul, 1979.

365

Trk-slam Devletlerinde r / Yrd. Do. Dr. Ali Galip Gezgin [s.203-209]

Sleyman Demirel niversitesi lhiyat Fakltesi / Trkiye Giri Trkler, Orta Asyadan balayp gnmze kadar gelen tarih sre ierisinde, birok devlet kurmu bir millettir. Onlar, kurmu olduklar her yeni Trk devletinde, kendilerinden nceki Trk devletlerinin ynetim tecrbelerinden yararlanmlar; devletin, bilgi, birikim ve tedrc olarak tekml den ibaret bir mekanizmaya bal olarak ayakta kalabileceini idrak etmilerdir. Bu nedenledir ki Trkler, ok az sayda millete nasip olan uzun mrl devletler kurma bahtiyarln elde etmilerdir. Bilge Kaan (lm.) n stte gk kmedike altta yaz yer delinmedike ey Trk! Senin ilini ve treni kim bozabilir? ifadesinden de anlalaca gibi, Trklerde Devlet-i Ebed Mddet fikri mevcuttur. Trkler iin son derece nem arzeden devlet kurma gelenei, nemini slmiyetin kabulnden sonraki dnemlerde de korumu ve bu messese her eyin stnde yer almakla beraber, devleti temsil eden sultan da nemli yetkilere sahip klnmtr. Sultanlar, yrtme ve yarg erkinin banda bulunurlarken, belli bir yasama yetkisine sahip olmulardr. Sultanlarn, halk diktatrce ynetmelerine engel olan unsurlarn banda ise r ilkesi gelmektedir. r, devlet ynetiminde gerei gibi uyguland takdirde, devlet-i ebed mddet dncesini, kuvveden fiile karan nemli dinamiklerden birisidir. Devlet ynetiminde rya yer veren Trkler, hem slm ncesinde, hem de slmiyetin kabulnden sonra bilginlerin fikir ve grlerinden de istifade etmeyi ihmal etmemilerdir.1 r kavram Arapadan dilimize gemi bir kelime olup, isabetli ve doru karar verebilmek iin, ilim ve ihtisas sahibi kiilerle fikir teatisinde bulunmaktr. Trkler, rya karlk olarak, ilerde danma, grme, dnme anlamna gelen kenge kelimesini kullanmlardr.2 Kenge kelimesi, Dvnu Lugtit-Trk de u ekilde gemektedir: Kengelik bilig artamas yani Dankl i bozuk olmaz.3 Bir baka ifadeyle, eer akl, danmakla birleirse i yerli yerince yaplr ve sonu msbet olur. te bu veciz ifade Trklerin rya ne kadar nem verdiklerini gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Danmann ilk nvesini tekil eden kurultay, Metenin (Mo-Tun, Ouzhan) (M..209-174?)4 zamanndan itibaren devletin temel kurumlarndan biri olmutur.5 Kurultay, balangta dn tren, bayram, yeme-ime toyu, elenme ile yarmay da ifade eden bir devlet toplants iken daha sonralar, nemli meselelerin mzakere edilip tartld ve nihayet ittifakla verilmi kararlarn alnd bir messese haline gelmitir. Mesel, yeni bir devletin kurulmas, g, sava yaplan bir lke ile bar vb. hususlarda kurultayn toplanmas bunun en belirgin rneklerindendir. Nitekim M.. 68 ylndan sonra Hun hakannn, in ile bar yapmak iin devletin ileri gelenlerini bir araya toplamas6 kurultayn fonksiyonelliinin bir belirtisi olarak deerlendirilebilir.

366

Bu kurultaylarda sadece siyas ve asker problemler deil, ayn zamanda, lkeyi ilgilendiren her trl problem tartlarak, karara balanmaktadr. Bir keresinde Gk-Trklerin nl hkmdar Bilge Kaan, Trk illerindeki ehirlerin in lkelerindeki gibi surlarla evrilmesi ve Budizm ile Taoizmin yurtta yaylmasnn tevik edilmesi iin kurultay toplamtr. Aygu (devlet maviri) Tonyukuk inliler gibi ehirlerimizin etrafn evirip, iyice yerleirsek, nfusumuz onlardan ok az olduundan onlara kar varlmz koruyamayz; varlmz hareketliliimize borluyuz; Budizm ve Taoizm bize uyuukluk getirecektir szleriyle kar km, Bilge Kaann teklifi kurultayda reddedilmitir.7 Eski Trk kaan ve sultanlar, yabanc baskc hkmdarlardan ok farkl olarak, yksek ve insn vasflarda ve demokratik bir anlaya sahip olduklar iin halkn grlerine deer vermilerdir.8 Trk devlet mekanizmas ierisinde Tayan ve Kengei ad verilen pek ok danmann bulunuu bu gr destekler mahiyettedir. Nitekim Cengiz Hann mavirleri (danmanlar) saraylarda, Tayangu unvann tamakla birlikte, dayanmak fiilinden tretilen Tayan unvan, Tirgek yani direk unvann tayan danmanlar da grev yapmlardr. Ayrca -Aygu ( danmanlar) ile Basut, yardmc, tapu, hizmeti ad verilen maliyet memurlar da yine bu snfa bal mavir konumundadrlar.9 Eski Trk tarihiyle ilgili baz kaynaklardan, Trk hkmdarlarnn kalabalk denilebilecek kadar ok sayda danman bulundurduklarn reniyoruz. Ayn kaynaklara gre Ouzlar, ilerini meclisler kurarak istire (keneme) yolu ile halletmilerdir.10 Ouz s-bas, Etrek, Tarhan, Ynal gibi Ouz byklerini ararak, onlarla istiare etmitir.11 Dolaysyla Ouzlar devletinin bir bakma demokratik prensiplere gre idare edildiini sylemek mmkndr.12 slmiyetten nce kurulan Trk devletlerinde r messesesi ile ilgili bu zet bilgilerden sonra, imdi de, Trklerin slm dnini kabul etmelerini mteakiben kurduklar devletlerdeki r anlay ile ilgili bilgilere yer vermeye alalm. 1. lk Mslman TrkDevletlerinde r Trklerin slmiyeti benimsemeleri ve slm medeniyetine adm atm olmalar, Trk tarihi asndan son derece nemli bir olaydr. Yeni bir din veya medeniyetin kabul, cemiyet ierisinde inan, dn ve yaay gibi trl bakmlardan husle getirdii derin deime ve gelimeler nedeniyle bir milletin tarihinde nemli bir hadise olmak vasfn daima korur.13 Trklerin din olarak slmiyeti semeleri srecini ksaca u ekilde zetlemek mmkndr: Trkler, Emev hilafeti dneminde, yava da olsa slmiyeti kabul etmeye balamlardr. Trklerin bu dni yakndan tanmalaryla IX. yzyl ortalarndan itibaren Mslmanl kabul edenler artm, nihayet X. yzyln ilk yarsndan itibaren halk ve yneticileri Trk olan ilk Mslman Trk devletleri ortaya kmaya balamlardr.14 Bunlar ise kurulu tarihi itibariyle kronolojik olarak til (Volga) Bulgar Devleti (920-921), Karahanllar (945), Gazneliler (963) ve Seluklular (1038) gibi Trk-slm devletleridir. Bu devletlerde rnn uygulanmasyla ilgili olarak bilgi vermeden nce u hususun bilinmesinde fayda vardr. r ilkesinde, devlet bakan her ne kadar istire sonucunda alnan 367

kararlar yrrle koyup koymama hususunda bir takm yetkilerle donatlm olsa da, ynetim anlaynda meveret prensibini n plana karmas, demokratik bir yaklam iinde olduunun bir gstergesi olarak deerlendirilebilir. Nitekim bu konuda mstakil bir eser telif eden Mehmet Saray; Bugnk cumhuriyetlerin Trk halklarnn atalar, dier milletlerle mukayese edilemeyecek derecede meclis ve demokrasi fikrine sahip idiler. Hi bir Trk devleti tek bir kii tarafndan istedii ekilde ve despota ynetilmemitir. Her Trk devletinin bir meclisi olmu ve bu mecliste bazen halkn temsilcileri ve bazen de devletin yetkilileri lke meselelerini enine boyuna tartmlardr15 demektedir. Dolaysyla Trk devletlerinde mevcut olan ve meselelerin ayrntl bir biimde mzakere edilmesi, karlkl olarak fikir alveriinde bulunulmas gibi olgular, Kurnn da ngrd bir husustur. Kurnda, r ile ilgili olarak ncelikle Hz. Peygambere idar ve dier ilerde ashabna danmas emredilmekte ve: () Onlar affet, balanmalar iin dua et; (Yapacan) i (ler) hakknda onlara dan, karar verince de Allaha dayan; nk Allah kendisine dayanp gvenenleri sever.16 buyurulmaktadr. Bu yette geen Vevirhum fil-emr (: (yapacan) bir i hakknda onlara dan ibaresiyle ilgili olarak klsik tefsirlerde, birbirinin tekrar nitelikte yorumlar yaplmtr. Bu yorumlarda temel olarak, rya, sava iln gibi dnya ilerine ait bir takm konularda bavurulmasnn lzumu; hakknda nass bulunan din konularda ise buna gerek olmad vurgulanmaktadr. Ayrca yette geen avir (: Dan) emrinin muhatab Hz. Peygamber ise de, bu emir Hz. Peygamberin buna muhta olmasndan ziyade, mmetini buna altrmas hikmetine balanmtr.17 Yine Kurnda: Onlarn ileri, aralarnda danma (: r) iledir () 18 melindeki yet ile rnn insan hayatndaki nemi vurgulanmakta ve ilerini istireyle yapan mminler vlmektedir.19 Kurnn nemle zerinde durduu ra ilkesi, kendine zg bir demokrasi ve cumhuriyet sistemidir.20 Bir baka ifadeyle bugnk cumhuriyetin prototipidir. Zira Kurn ra ilkesi ile, ilk cumhuriyet esasn getirmitir.21 ra ilkesi, demokrasinin dayanaklarndan birisidir.22 Ancak kanaatimiz odur ki demokrasi ile -Kurnn evrensel ilke boyutunu vererek ekil ve ileyi tarzn insanlara brakt- ray birbirine kartrmamak lzmdr. nk Kurn, ynetim ekli getirmemitir. Kurnn getirdii ve ortaya koyduu ey ynetime hkim olacak zaman st prensiplerdir.23 Kurn, danma konusunda da zel yntemler koymaz. Nitekim meclisin oluumu, seim ekli, vekillik sresi vb. hususlar, her dnemin ve her lkenin yneticilerinin uygulamalarna brakmtr.24 rada nemli olan, bu organn, evresinde temsil etme niteliine sahip, temsil ettikleri kimselerin gvenine lyk ve ahlk drstlkleriyle tannm ahsiyetlerden olumasdr.25 Zira temsil etme niteliine sahip olmayan, yetkisiz ve bilgisiz kiilere danarak onlara itaat etmek doru olmad gibi,26 Kurnn ra ile getirmi olduu evrensel ilkeye de aykrdr. nk Kurn bu konuda: Yeryzndekilerin27 ounluuna uyarsan, seni Allah yolundan saptrrlar. Onlar zandan baka bir eye uymazlar ve onlar, sdece yalan sylerler28diye uyarmaktadr. Grlyor ki, verilecek kararlarda rastgele ounlua uymaktan ziyade, bu ounluk iinden seilmi ilim-irfan sahibi, yetkili kiilerin rehberliinden istifade etmek esastr.

368

Kurnda yer alan rya ilikin yetlerin yan sra, konu ile ilgili Hz. Peygamberin hadislerinin de mevcudiyeti, bu ilkenin Trk devlet ynetiminde ciddiyetle uygulanmasnda nemli etkenlerden birisidir. Zira Trklerin Hz. Peygambere olan sevgilerinin msbet adan tezahrleri bilinen bir gerektir. Hz. Peygamberin r ile ilgili tavsiyelerinden bir kana burada yer vermenin uygun olaca kanaatindeyiz. Bir gn Hz. Peygambere Azmin ne demek olduu sorulmu, o da bunu yle aklamtr: (Azm) gr sahipleriyle istire etmek ve onlarn grlerine uymaktr.29 Yine Hz. Peygamber; Mstear mtemendir (gvenilir insandr)30 buyurmutur. Bu hadise gre, fikrine mracaat edilecek kimse, gvenilir bir kii olmaldr. Ayrca zm bekleyen sorunlarn, gven vermeyen, gerei olduu gibi syleyeceinden emin olunmayan kiilerle istire edilmemelidir. Nitekim bir baka hadiste Hz. Peygamber: Bir mslman kardeiniz sizden birine bir ey dant zaman ona (bildii doru yolu) gstersin31 buyurarak danmanlk yapanlarn doru bilgi vermelerini ihtar etmektedir.32 Hz. Peygamber, ry tavsiye etmekle kalmam, biztih kendisi uygulamtr. Onun ra ile ilgili uygulamalarna dair pek ok misal verilebilir.33 Keyf ynetim zerindeki pratik kontrol salayan ray Hz. Peygamberin uygulamasndaki amalardan birisi ve belki de en nemlisi, kendisinden sonra gelen yneticilerin halk despota ve diktatrce ynetmek yerine meveret yoluyla problemleri zmeleri hususunda kendisini rnek almalarn salamaktr. Zra, Allahn gnderdii vahy ile hareket eden Peygamber bile ileri istire ederek yaptna gre, ondan sonraki yneticilerin de, Allahn elisini rnek alarak bu ilkeyi mutlaka yerine getirmeleri gerekir.34 Trkler, benimsedikleri slm dninin temel kaynaklar olan Kurn ve Hz. Peygamberin snnetinde nemle vurgulanan ra ilkesini, kendi devlet geleneklerinde var olan kengeme ile mezcetmilerdir. Bu sebeple Trk-slm devletlerinde r incelenirken bu hususun bilinmesinde yarar vardr. imdi, kronolojik olarak lk Trk-slm devletlerinde r ilkesinin nasl uyguland hakknda bilgiler vermeye alalm. 1.1. Karahanllarda r

Karahanllarn devlet tekilatna dair bilgileri, o dnemde Yusuf Has Hcib (.?)35 tarafndan yazlan Kutadgu Bilig36te bulmaktayz. Zira bu eser, Karahanl Devlet Tekilt ad altnda mstakil bir alma yapm olan Reat Genin de nemli kaynan oluturmaktadr.37 Karahanl Devletinde, Trklerin ideal hkmdar tipi, onlarn erdem olarak kabul ettikleri yksek ahlk deerleri ahsnda toplayan kiidir.38 Bu hkmdarlar, Tonga, lig, Bura, Arslan, Tamga (Tafga, Tabga), Han, Hakan ve Terken gibi unvanlar kullanmlardr. Trklerin daha Hunlar zamanndan beri tandklar Katun tabirinin Karahanllarda da (ou defa Hatun eklinde) kullanlmakta olup, hkmdarn yannda yer alan Hatun, dier Trk devletlerinde olduu gibi Karahanl devletinde de mhim bir mevkiye sahiptir.39

369

Yaru (vezir), esasnda Bavezir (sadrazam) makamn temsil eden en yksek hkmet grevlisi olup, emrinde de, gnmz kabinelerine benzeyen byk bir dvan bulunmaktadr. Bu dvanda, idr iler grlerek kararlar alnr ve bu kararlar, hkmdara arz edilip, onun onay alndktan sonra, uygulamaya konmaktadr.40 Karahanl Devletinde grlen bu ynetim tarz her ne kadar eski Trk feodal bnyeye sahip ise de, hkmdarlar, egemenlik haklarn, tre, kut ve danma meclisi gibi unsurlarn bulunmas nedeniyle snrl olarak kullanabilmektedirler. Karahanllarn devlet tekilat, dnemin egemenlik anlayndan etkilenmitir. Bu egemenlik anlay ise, R. Genin de belirtmi olduu gibi, uzun denilebilecek bir zaman dilimi ierisinde tekml ederek olgunlaan Trk hkimiyet anlaydr. Devlet bakanna, ynetme hakk Allah tarafndan ilh bir ltuf olarak balanmtr. Bu sayede o, Allahn dnyadaki halifesi, temsilcisi konumundadr. Ancak bununla birlikte Trk hkmdar asla insan st bir varlk olarak da grlmemitir. O, nce Allaha, sonra da Tre yoluyla ynetiminde yaayan kimselere kar mesliyet sahibi olup, bu sorumluunu f edebildii srece hkmdar olarak kalabilir.41 Karahanllarda grlen bu hkimiyet telkkisi siyasi iktidarn kaynan Allaha balamakla, hkmdar, yapt ilerden dolay Allahn indinde sorumlu tutmu ve bu suretle gnmzde Mill rde denilen yksek kontrol otoritesi meselesini de stn kltrleri sayesinde kendilerine gre halletmiler ve insanlar da hkmdarn ahs insaf duygusuna snmaktan kurtarmlardr. Bylece Trk hkmdar, hibir sorumluluk tamayan diktatr biri deil, ncelikle Allaha ve sonra da Tre yoluyla idaresi altndakilere kar sorumluluklar olan ve bu sorumluluklar yerine getirebildii srece hkmdar kalabileceinin bilincinde olan bir kimsedir. Bir baka deyile, Trk devlet bakannn hem kendisi hem de ynetimi altnda bulunanlar, onun insan st bir varlk deil, normal bir insan konumunda bulunduunun ve idare yetkisinin baz artlarla snrlandrlm olduunun bilincindedirler.42 te bu bilin, bir bakma rnn temelinde bulunan amalardan (: maksd) olup, rnn bilfiil uygulanmasnn tabi bir sonucudur. Netice itibariyle diyebiliriz ki, Karahanllarn devlet ynetiminde de dier Trk devletlerinde olduu gibi, rnn nemli bir yeri vardr. Devlet bakanlar, genellikle danma meclislerinden kan kararlara gre hkmetmilerdir. Dolaysyla devlet ynetiminin temel ilkelerinden biri olan meveret ilkesine Karahanllarn devlet mekanizmas ierisinde aktif olarak yer verilmitir. 1. 2. Gaznelilerde r Gazneliler Devletinin kurulduu blgelerde ok eski dnemlerden beri eitli Trk zmreleri yaamaktadr. Daha sonra Hint seferleri dolaysyla Orta Asyadan blgeye gler de olmutur. te, Gazneliler Devletinin tebasn bu Trkler ve muhtelif etnik kkenli yerliler oluturmuturlardr.43 Gaznelilerin devlet tekilt da dier Mslman Trk devletlerine benzemektedir. Gaznelilerin Karahanllarn ve daha sonra Seluklularn birok messesesi zerinde Smn messeselerinin 370

tesirleri gze arpmaktadr. Bu devletler de Abbs Devletinin kuvvetli nfuzu altnda kalmlardr.44 Nitekim buna uygun olarak Gazneli saray tekilatnda; Aga (Hcibul-Hccb), Candar, Emir-i Silah, Camedr, arabdar, Hansalar, Emir-i Ahur, Emir-i ikar, Emir-i Hares, avu gibi grevliler yer almaktaydlar. Devletin be byk dairesi vardr. Bunlar, Dvn- Vezret, Dvn- Risalet, Dvn- Arz, Dvn- raf ve Dvn- Veklettir.45 Gaznelilerde sultan, mutlak bir ekilde hkimdir. Sultan, dier Mslman-Trk devletlerinde olduu gibi, Allahn yer yzndeki halifesidir. Sultan devlette kanun koyma, adl otorite ve yrtme otoritesi bakmndan en stn durumda olup, halk zerinde dam ve affetme yetkisine sahiptir.46 Trk-slm devletlerinden biri olan Gaznelilerde de istire kurumunun snrl bir ekilde olduunu gryoruz. Devlet brokrasisinin en st noktasnda bulunan sultan, ayet uygun grrse bir vezir tayin ederek, onunla ve dier dvan reisleriyle istire ederdi, ancak son karar vermekte serbestti. Dolaysyla sultann meveret sonucunda alnan karara uyma zorunluu yoktu.47 Hlasa, Gazneli Devletinde de, belli ller ve snrlamalarla da olsa meveret ilkesine yer verilmitir. Burada u hususu tekrar hatrlatmakta fayda mlahaza ediyoruz: Trk devlet geleneinde tatbik edilen r ile slm hukukunun n grd r, gerek kavramsal erevede, gerekse uygulan biimi asndan ksmen benzerlikler arz etse de, zellikle uygulamada olduka farkldr. 2. Byk Seluklularda r Seluklu Devleti, Trk-slm orijininden gelen, tre, kut, r gibi kurumlarn birlemesiyle meydana gelmitir.48 Fakat Seluklular, devlet ynetiminde her ne kadar eski Trk Tresini ve slm prensipleri kendilerine rehber edinmilerse de, slm terimler ve kurumlar daha arlkl olarak yer almtr.49 Nitekim, Araplarn ve Farslarn kulland dvn Seluklu Devletini idare edenler tarafndan da kullanlmaya balanmtr.50 Dvnn gnmzdeki karl Bakanlar Kurulu (Council of Ministers)dur. Seluklu Devletinde dvn teriminin kullanlmasnda slm kltr kadar, Seluklu Devleti idaresinde ranl idarecilerin bulunmas da etkili olmutur. Eski Trk devletlerinin, bir bakma demokratik anlayla rtt sylenebilecek olan r, ananesi Seluklulara da intikal etmitir.51 Zira, Byk Seluklu Devletinde limler ve ihtiyarlar meclisi, mavere meclisi veya meveret meclisi adn tayan bir kurumun oluu52 bu gelenein devam ettiini gstermektedir. Seluklularn danmaya verdii nemi daha iyi kavrayabilmek iin Seluklu vezirlerinden Nizamlmlkn (. 485/1092) Siyasetnme isimli eserini incelemenin yeterli olaca kanaatindeyiz. Nizamlmlk bu eserinde, nemli problemleri danmak suretiyle insann fikir gcn artrabileceini belirtmektedir. Ona gre, danmak, bireyin tam fikir sahibi olmasn ve ileriyi grmesini salar. nk herkesin bilgi dzeyi farkldr. Kimisi ok bilgilidir. Fakat yeterli tecrbesi olmad iin, bildiini uygulamada baarsz olur. Kimi de vardr ki hem tecrbelidir, hem de, bildii ve tecrbe sahibi olduu hususu tatbik etmekte mhirdir. Nizamlmlk bu konuda u rnei verir: Biri vardr hastaln ilacn kitaptan 371

almtr. Btn ilalarn isimlerini ezberden bilir, sonra baka biri vardr, ayn ilalar hem bilir, hem de o ilalarla hastalklar tedavi eder. nk, ilalar defalarca tecrbe etmitir.53 Pratik yapan, teori bilen bir bakasyla asla bir deildir. Nizamlmlk, bu rnekten sonra u dikkate deer fikirleri zikreder: Devlet ynetimi hakknda bilginler ve cihangrm kiiler ile tedbir almak gerekir. Tedbir alan kiilerin says ne kadar fazla olursa, gc de o kadar fazla olur. On kiinin alaca tedbir, kiinin alaca tedbirden daha kuvvetli olacaktr.54 Nizamlmlkn yukardaki nerilerinin lafta kalmadn, Seluklu devlet mekanizmas ierisinde uygulandn da kaynaklardan reniyoruz. Zira, meveret ilkesinin uygulandna dair en nemli gsterge, Seluklu devlet ynetiminde Dvn- Saltanat (: Byk Dvn) ad verilen bir meclisin bulunmasdr.55 Bu meclisin almalar hkmet bakan olan babakan, yani byk vezirin riysetinde yaplmaktadr. Meclisi oluturan yeler ise unlardr: ileri, dileri, maliye, asker eitim ve donatm, adalet ilerinden sorumlu olan vezirler ile ordu komutanlar, ehzdeler, onlarn yetimesinden sorumlu olan ata-beglerdir.56 lkenin zm bekleyen problemleri bu dvanda tartlmakta ve alnan kararlar devletin ba olan Seluklu sultan tarafndan genellikle kabul edilmektedir. Bununla birlikte, nadiren de olsa, meclisin alm olduu bu kararlar, Seluklu hkmdar deitirebilmektedir. Btn bu bilgilerden anlalan odur ki, Seluklu Devletinin bandaki hkmdar, devleti, diktatrce deil, meclisin ald kararlar erevesinde idare etmitir.57 Seluklu Devletinde gelien bu meclis sistemi Anadolu Seluklularnda da, biraz deiiklie uramakla birlikte devam etmitir. Bu kk deiiklik, zellikle Anadolu Seluklularnn, Moollara malup olmasndan sonra ortaya kmtr. M. Sarayn da belirtmi olduu gibi, Mool istilsndan sonra, Anadolu Seluklular meclisinin tekil eden dvna ve onun yan kurulularna nezaret etmekle ykml bir Mool naiblii oluturulmutur. Bu naiblik, meclisin dier ilerine karmamakla birlikte, vergi ve maliye ilerine mdahalelerde bulunmutur.58 Anadolu Seluklu Devletindeki ksmen deimi meclisin ad Divn- Saltanat (divan- al)dr. Bu dvn, bazen hkmdarn, bazen Sahib-i Azm denen vezirin bakanlnda toplanan en byk karar ve mzakere organdr.59 u halde, hem Seluklu, hem de Anadolu Seluklu Devletinde danma meclisi bulunmaktadr. slm ncesi Trk devletlerinde grlen kurultaylar, slm sonras Trk devletlerinde dvn ad altnda devam etmitir. Danma meclisleri hangi ad altnda olursa olsun, Seluklu devlet mekanizmas ierisinde de yer almtr. Dolaysyla bu devletlerde danma ilkesinin uygulanm olmas da, sz konusu devletlerin, diktatrce idare edilmediinin ve hkmdarlarn yetkilerinin snrl olduunun en nemli gstergelerindendir. Zira egemenlik yetkileri snrl olan bir hkmdarn ynetimi, diktatr ynetimi olarak tavsif edilemez. Sonu Trk devlet geleneinin kkleri tarih derinliklere kadar uzanan, en nemli ynetim ilkelerinden birisi de rdr. Trkler, Kengeme adn verdikleri ray, ilk bozkr devletlerinden balamak sretiyle gnmze kadar devam ettirmilerdir. Dankl i bozuk olmaz prensibinden hareketle, 372

devlet ynetiminde, raya ayr bir nem vermilerdir. Tarihi sre ierisinde ra ilkesini sistemli bir ekilde uygulayan Trkler, ynetim mekanizmalarnda danmanlara yer vermilerdir. Onlar, bu danmanlarn ilim ve irfan sahibi olmasn temel art olarak kabul etmiler, kararlarn alrken onlarn grlerinden faydalanmlardr. Trkler zaten kendi geleneklerinde var olan bu ilkeyi, slmiyeti benimsedikten sonra, dnin ierisinde mevcut olan istire ile mezcetmilerdir. ra ilkesi, sadece ynetimle ilgili olmayp, ayn zamanda bireyin btn hayat ile yakndan ilgilidir. Kurn, ra ilkesiyle daha o dnemde ilk olarak cumhuriyet esasn ortaya koymu ancak herhangi bir ynetim ekli getirmemitir. O, ekilden ziyade, ynetime hkim olacak zaman st prensipler ortaya koymutur. te ra, Kurnn zaman st ynetim prensiplerindendir. Meveret meclislerini oluturacak kiilerde aranan vasflarn banda, istire edilecek konularda uzmanlk ve liyakat gibi hususlar gelirken, gnmzde uygulanan demokratik sistemlerde ise, ehliyet ve liyakatten ziyade seme ve seilme ya, milliyet, seme ve seilmeye engel olacak biimde mahkum olmamak, vb. artlar tayan her vatanda oy kullanabilmektedir. Halbuki, rda, fikrine mracaat edilecek, oy kullanacak kiilerin ehl-u hall vel akd vasfn tamas lzmdr. Bu bakmdan, rda rastgele ounluktan ziyade, konusunda mtahasss olup, yeter derecede bilgi birikimine sahip kimselerin fikirleri ve oylar geerlidir. slm ncesi Trk devletleri ile Trk-slm devletlerinde, ynetimin banda bulunan hkmdarlar danma meclislerinin kararlarn genellikle kabul etmilerdir. Bundan dolay, Trk hkmdarlar, diktatr olarak vasflandrlmamaldrlar. Onlar ynettikleri tebalarna despota davranmamlardr. Zira onlarn egemenlik haklar, hem tre hem de meveret ile snrlandrlmtr. Snrl egemenlik hakkna sahip olan hkmdarlar, danma meclislerinde alnan kararlar dorultusunda hkm vermilerdir. Nadiren de olsa, bu meclislerde alnan kararlar onaylamadklar vak olmutur. Trk devletlerinde, nce Kurultaylar, sonra Danma Meclisleri vastasyla uygulanan r ilkesi, ilk Mslman-Trk devletlerinde ve Byk Seluklularda Dvnlar, Meveret Meclisleri eklinde tatbik edilmitir. Trk devlet geleneinin nemli bir ynetim ilkesi olan r, daha sonra kurulan Trk devletlerinde de devam etmitir. Netice itibariyle diyebiliriz ki, Trk devlet ynetiminin temel dinamiklerinden biri olan r, gerei gibi uyguland takdirde fikir diktasn engellemek suretiyle gerek birey, gerekse topyekn bir millet olarak isabetli ve baarl admlar atlmasn salar. rya sadece devlet ynetiminde deil, hayatn her aamasnda ihtiya vardr. r, bilgi birikimi ve tecrbesi olan kiilerle yaplan bir faaliyet olduuna gre, bireyin hata yapmasn, byk lde nleyen bir ilkedir. Yararlarn saymakla bitiremeyeceimiz rya gnmzde her zamankinden daha ok ihtiyacmz olduu izahtan varestedir. Devletin bekas, milletin huzur ve mutluluu bu ilkenin lyk olduu ekilde tatbik edilmesine baldr.

373

1 237. 2

Taneri, Aydn, Trk Devlet Gelenei Dn, Bugn, M. E. B. Y.: 2435, stanbul, 1997, s.

Kagarl Mahmd, Dvnu Lugtit-Trk, ev. Besim Atalay, T. D. K. Y., 521, T. T. K. B.,

Ankara, 1985, c. III, s. 358. 3 4 Kagarl Mahmd, a.g.e., a. y. Mo-Tunun lm tarihi ile ilgili bilgiler farkl olduu iin hkm srd dnem

kaydedilmitir. 5 Mari, A. Kuzey Asyadaki Eski Bozkr Devletinin Tekilat, Tarih Enstits Dergisi,

stanbul, 1978, s. 9. 6 7 Kafesolu, brahim, Trk Mill Kltr, Ankara, 1977, s. 227. Niyazi, M., Trk Devlet Felsefesi 2. Bask, tken Yaynevi, stanbul, 1996, s. 91de M.

De Groot, Die Hunnen der Worschrifthen Zeit, Berlin und Leipzig, 1921, s. 59a atfen. Bu kurultaylar, slm dnemdeki Trk devletlerinde de grlmektedir. Byk Seluklularda Turul Bei hkmdarla seen ailenin ileri gelenleri ve airet beyleri; eski Trk devletlerinde grlen kurultay oluturmulardr. Yazczadenin ileri srd gibi, Osman Gaziyi devletin bana bey seen kabile reislerinin oluturduklar sekin topluluk da kurultaydan baka bir ey deildir. 8 Turan, Osman, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, Turan Neriyat Yurdu, stanbul,

1969, c. I, s. 102. 9 gel, Bahaeddin, Trk Kltrnn Gelime alar, (I-II), M. E. B. Y., 2435, 3. Bask,

stanbul, 1997, c. II, s. 59; Taneri, A., a.g.e., s. 237. 10 11 bn Fazlan, Seyahatname, ev. Ramazan een, Bedir Yaynevi, stanbul, 1995, s. 34. Smer, Faruk, Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri, Boy Tekilat, Destanlar, Trk Dnyas

Aratrmalar Vakf, 89, stanbul, 1992, s. 62. 12 Kymen, Mehmet Altay, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Seluklu Tarih Medeniyeti

Enstits Yaynlar, Gven Matbaas, Ankara, 1979, c. I, s. 6. 13 457. 14 15 Yazc, Nesimi, lk Trk-slm Devletleri Tarihi, A. . . F. Y., No: 192, Ankara, 1992, s. 34. Saray, Mehmet, Trk Devletlerinde Meclis (Parlamento), Demokratik Dnce ve Atatrk, Turan, O, Trkler ve slmiyet, A. . D. T. C. F. Dergisi, c. IV, Say: 4, Ankara, 1946, s.

A. K. D. T. Y. K., Ankara, 1999, s. V. 374

16 17

l-i mran, 3 / 159. et-Taber, Eb Cfer Muhammed b. Cerr, Cmiul-Beyan an Tevli yil-Kurn, Darul-

Fikr, Beyrut, 1988, c. III, s. 153; es-Semerkand, Ebul-Leys Nasr b. Muhammed, TefsrusSemerkand, Bahrul-Ulm, Drul-Fikr, Beyrut, 1996, c. I, s. 260; el-Bagav, Eb Muhammed elHseyn b. Mesd, Mealimut-Tenzl, Darul-Teyybe, Drdnc Bask, Riyad, 1997, c. II, s. 124; ezZemaher, Ebl-Kasm Carullah Muhmud b. mer, el-Keaf an Hakaikit-Tenzl ve Uynil-Ekvil f Vuchit-Tevl, Darl-Fikr, y. y., 1977, c. I, s. 474;; el-Beydav, Nasruddin Eb Sad Abdillah b. mer, Envart-Tenzl ve Esrrt-Tevl, Dru Sadr, Beyrut, t. s., c. II, s. 50. 18 19 r, 42 / 38. el-Kurtub, Eb Abdillh Muhammed el-Ensr (. 671 / 1272), el-Cmi li Ahkmil-Kurn,

I-XX, 2. Bask, Kahire, 1965, c. XVI, s. 36, 37. 20 s.552. 21 VIII, s. 205. 22 Tabbara, Aff Abdul-Fettah, Rhud-Dnil-slm, Drul-lmi lil-Melyn 7. Bask, Beyrut, Ate, Sleyman, Yce Kurnn ada Tefsri, Yeni Ufuklar Neriyat, stanbul, 1989, c. ztrk, Yaar Nuri, Kurnn Temel Kavramlar, Yeni Boyut, 1. Basm, stanbul, 1991,

1376/1966, s. 285. 23 24 ztrk, Y. N., a.g.e., s. 553. Tabbara, A., a.g.e., s. 287; Hamidullah, Muhammed, slma Giri, ev. Cemal Aydn,

Ankara, 1996, s. 148; Udeh, Abdulkadir, et-Terul-Cinil-slm Mukranen bil-Knnl-Vad, Mektebetu Dril-Gurbe, 3. Bask, Kahire, 1963, c. I, s. 37. 25 26 27 Udeh, A., a.g.e., c. I, s. 37. Tabbara, A., a.g.e., s. 286. Hasan Basri antay ayette geen yeryzndekilerden kastn kfirlerin, yahud cahillerin

hev ve heveslerine uyanlar olduunu, yerden kastedilenin ise Mekke ehri olduunu zikretmektedir. Bkz. antay, H. B., Kurn- Hakm ve Mel-i Kerm, Elif Ofset, 9. Bask, stanbul, 1396 / 1976, c. I, s. 203. 28 29 Enm, 6 / 116. bn Kesr, mduddin Ebil-Fida smail, Tefsrul-Kurnil-Azm, Drul-Endels, 1. Bask,

Beyrut, 1966, c. II, s. 143. 375

30 31 32

Eb Dvd, Edeb, 114; Tirmiz, Edeb, 57; bn Mce, Edeb, 37. bn Mce, Edeb, 37. Hz. Peygamber: (mmetimden) her kim istire ederse doru yoldan mahrum kalmaz.

Her kim de istireyi terk ederse hatadan kurtulmaz. (ls, Ebul-Fadl ihbuddn Mahmud, RhulMen f Tefsril-Kurnil-Azm ves-Sebil-Mesn, Drul-Fikr, Beyrut, 1993, c. III, s. 166; Elmall, M. Hamdi Yazr, Hak Dni Kurn Dili, Eser Neriyat, stanbul, 1979, c. II, s. 1217. ); Mavere eden bir toplum, her halde ilerinin en dorusuna muvaffak olur. (ez-Zemaher, el-Kef, c. I, s. 474; Fahrud-Dn er-Rz, Mefthul-ayb, c. V, s. 54; el-Kurtub, a.g.e, s c. IV, s. 251. ); Eer idarecileriniz hayrl, zenginleriniz cmert ve ileriniz aranzda r ile olursa, yerin st, (yerin) altndan sizin iin daha hayrldr (Tirmiz, Kitabul-Fiten, 78, 2266 numaral hadis) mealindeki hadislerinde de danmann fert ve toplum hayatndaki nemini vurgulamaktadr. 33 Hz. Peygamberin r ile ilgili uygulamalarna dair misaller iin bkz. Hamdullah,

Muhammed, slm Peygamberi, ev. Salih Tu, 5. Bask, stanbul, 1993, c. II, s. 892-894. 34 Johnstone, H. A. Munro Butler, Trkler, Karakterleri, Terbiyeleri ve Messeseleri, ev.

Hseyin elik, T. D. V. Y. / 206, Ankara, 1996, s. 29-30. 35 XXIII. 36 37 38 39 40 41 Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hcibin nl siyaset kitabnn addr. Yazc, N., a.g.e., s. 96. Gen, R., Karahanllar, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, c. VI, s. 166. Gen, R., a.g.e., s. 170. Gen, R., a.g.e., s. 174. Gen, Reat, Karahanllar, a.g.e, c. VI, s. 166; Karahanllar Devri Kltr ve Karahanl Yusuf Has Hcibin lm tarihi ile ilgili olarak bkz. Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig, I,

(Metin), Hazrlayan: Reit Rahmeti Arat, A. K. D. T. Y. K., T. D. K. Y., 458, 3. Bask, Ankara, 1991, s.

Devleti ve Tekilt, Tarihte Trk Devletleri, Ankara, 1987, c. I, ss. 283-285. 42 43 44 Gen, R., Karahanllar, a.g.e., a. y. Yazc, N., lk Trk-slm Devletleri Tarihi, s. 116. Meril, Erdoan, Gaznelilerde Devlet Tekilt, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi,

c. VI, s. 294.

376

45 46 47 48

Meril, E., a.g.e., a. y. Meril, E., a.g.e., a. y. Meril, E., a.g.e., a. y. ; Yazc, N., lk Trk-slm Devletleri Tarihi, s. 116. Turan, Osman, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, T. K. A. E., 7, Seri: III, Say:

A, 1, Ankara, 1965, s. 217. 49 50 51 52 53 Saray, M., Trk Devletlerinde Meclis, s. 16. Mansurolu, M., Dvan, mad., .A., c. III, s. 595. Turan, O., Trk Cihan Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, c. I, s. 122. Taneri, A., a.g.e., s. 237. Nizml-Mlk, Siyasetname (Siyerul-Mlk), ev. Nurettin Bayburtlugil, Dergh Yaynlar:

81, Tarih Dizisi: 6, Emek Matbaaclk, 4. Bask, stanbul, 1998, s. 133. 54 55 399. 56 Ata-begler, Seluklu Devletinde, ehzadeleri eitmek ve yetitirmek zere hkmdar Nizml-Mlk, a.g.e., s. 133, 134. Seluklu Devletindeki Dvn hakknda ayrntl bilgi iin bkz. M. A. Kymen, Byk

Seluklu mparatorluu Tarihi, c. III, ss. 157-187; Kafesolu, ., Seluklular mad., . A., c. X, ss. 388-

tarafndan grevlendirilen st dzey devlet yneticilerine verilen nvandr. Bkz. Turan, O., Seluklular Tarihi, s. 221-222. 57 58 59 Saray, M., a.g.e., s. 16-17. Saray, M., a.g.e., 17. Ortayl, lber, Trkiye dare Tarihine Giri, Turhan Kitabevi, Ankara, 1996, s. 163.

el-Als, Ebul-Fadl ihbuddn Mahmud, Rhul-Men f Tefsril-Kurnil-zm ves-SebilMesn, Drul-Fikr, Beyrut, 1993. Ate, Sleyman, Yce Kurnn ada Tefsiri (I-XII), Yeni Ufuklar Neriyat, stanbul, 1988. el-Bagav, Eb Muhammed el-Hseyn b. Mesd (. 516 / 1122), Tefsrul-Bagav (MelimutTenzl) (I-VIII), Darut-Tayyibe, 4. Bask, Riyad, 1997.

377

el-Beydv, Nasrud-dn Abdullah b. mer, (. 685 / 1288), Envrut-Tenzl ve Esrarut-Tevl (IV), Darus-Sadr, Beyrut, t. s. Eb Dvd, Sleyman b. el-Eas es-Sicistn, (. 275 / 888), Snen (I-V), ar Yaynlar, Daru Sahnun, stanbul, 1992. Ebul-Leys es-Semerkand, Nasr b. Muhammed b. Ahmed, (. 375/985), Tefsrus-Semerkand (Bahrul-Ulm) (I-III), Tahk. Muhibbud-dn Eb Said, Darul-Fikr, 1. Bask, Beyrut, 1996. Elmall, Muhammed Hamdi Yazr (. 1361/1942), Hak Dni Kurn Dili (I-IX), Eser Neriyat, Haznedar Ofset, stanbul, 1979. Fahruddin er-Rz, (. 606/1209), et-Tefsirul-Kebr (Mefthul-Gayb) (I-XVI+Fihrist), DarulKtbil-lmiyye, Birinci Bask, Beyrut, 1990. Gen, Reat, Karahanllar, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, a Yaynlar, stanbul, 1987. , Karahanllar Devri Kltr ve Karahanl Devleti ve Tekilt, Tarihte Trk Devletleri,

Ankara, 1987. Hamdullah Muhammed, slm Peygamberi (I-II), ev: Salih Tu, rfan Yaynclk, 5. Bask, stanbul, 1993. , slma Giri, ev: Cemal Aydn, Ankara, 1996.

bn Fazlan, Seyahatname, ev. Ramazan een, Bedir Yaynevi, stanbul, 1995. bn Kesr, Ebul-Fida, smail b. mer, (. 774/1372), Tefsrul-Kurnl-Azm (I-IV), DarulMarife, Beyrut, 1969. bn Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvin (. 275 / 888), Snen (I-II), Daru Sahnun, ar Yaynlar, stanbul, 1992. Johnstone, H. A. Munro Butler, Trkler, Karakterleri, Terbiyeleri, Messeseleri, ev. Hseyin elik, T. D. V. Y. / 206, Ankara, 1996. Kafesolu, brahim, Trk Mill Kltr, 3. Bask, stanbul, 1984. , Seluklular mad., .A., c. X, ss. 388-399.

Kagarl Mahmud, Dvanu Lugtit-Trk (I-IV), (ev. Besim Atalay), Trk Dil Kurumu Yayn 521, T. T. K. B., Ankara, 1985.

378

Kymen, Mehmet Altay, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, S. T. M. E. Y., Gven Matbaas, Ankara, 1979. el-Kurtub, Eb Abdillah Muhammed el-Ensr (. 671 / 1272), el-Cami li Ahkmil-Kuran (IXX), 2. Bask, Kahire, 1965. Mansurolu, M., Dvn, mad. . A., c. III. Mari, A., Kuzey Asyadaki Eski Bozkr Devletinin Tekilat, Tarih Enstits Dergisi, stanbul, 1978. Meril, Erdoan, Gaznelilerde Devlet Tekilat, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, a Yaynlar, stanbul, 1987. (c. VI, ss. 294-297). en-Nesef, Ebl-Berekt, Abdullah b. Ahmed b. Mahmd, (. 710/1310), Medarikut-Tenzl ve Hakaikut-Tevl (I-III), 1. Bask, Beyrut, 1989. Niyazi, Mehmet, Trk Devlet Felsefesi, 2. Bask, tken Yaynevi, stanbul, 1996. Nizmul-Mlk, Siyasetname (Siyerul-Mlk), ev. Nurettin Bayburtlugil, Dergh Yaynlar: 81, Tarih Dizisi: 6, Emek Matbaaclk, 4. Bask, stanbul, 1998. Ortayl, lber, Trkiye dare Tarihine Giri, Turhan Kitabevi, Ankara, 1996. gel, Bahaeddin, Trk Kltrnn Gelime alar (I-II), M. E. B. Y.: 2435, 3. Bask, stanbul, 1997. , Trk Mitolojisi, Ankara, 1971.

ztrk, Yaar Nuri, Kurnn Temel Kavramlar, Yeni Boyut, Yldzlar Matbaas, 1. Basm, stanbul, 1991. Saray, Mehmet, Trk Devletlerinde Meclis (Parlamento), Demokratik Dnce ve Atatrk, A. K. D. T. Y. K, Ankara, 1999. Smer Faruk, Ouzlar (Trkmenler), Tarihleri-Boy Tekilat-Destanlar, Trk Dnyas

Aratrmalar Vakf, stanbul, 1992. Tabbr, Aff Abdul-Fettah, Rhud-Dnil-slm, Drul-lmi lil-Melyn, 7. Bask, Beyrut, 1376 H. / 1966 M. et-Taber, Eb Cfer Muhammed b. Cerr, (. 310/911), Cmiul-Beyan an Tevli yil-Kurn (IXV), Darul-Fikr, Beyrut, 1988.

379

Taneri, Aydn, Trk Devlet Gelenei Dn-Bugn, M. E. B. Y. 2435, M. E. B., 2. Bask, stanbul, 1997. et-Tirmiz, Eb sa Muhammed b. sa b. Serve, (. 279/892), Snenut-Tirmiz (I-V), ar Yaynlar, Daru Sahnun, stanbul, 1992. Turan, Osman, Trk Cihn Hakimiyeti Mefkresi Tarihi (I-II), Turan Neriyat Yurdu, stanbul, 1969. , , Trkler ve slmiyet, A. . D. T. C. F. Dergisi, c. IV, say: 4, Ankara, 1946. Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay., 7,

Seri: III, Say: A 1., Ankara, 1965. Udeh, Abdlkadir, et-Terul-Cinl-slm Mukranen bil-Knunl-Vad (I-II), Mektebet DrilGurbe, 3. Bask, Kahire, 1963. Yazc, Nesmi, lk Trk-slm Devletleri Tarihi, A. . . F. Y., No: 192, Ankara, 1992. Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig, I (Metin), Nere Hazrlayan: Reit Rahmeti Arat, A. K. D. T. Y. K., T. D. K. Y., 458, Ankara, 1991. ez-Zemaher, Ebul-Kasm, Crullah Mahmud b. mer, (. 538/1144), el-Kef an HakaikitTenzl ve Uynil-Ekvl f Vuchit-Tevl (I-IV), Darul-Fikr, y. y., t. s.

380

Mslman Trk Devletlerinde Dvn-I Mezalim Kurumu / Prof. Dr. Vecdi Akyz [s.210-234]
Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Giri Dvn- Mezlim, Osmanllardan nceki slm devletlerinin Hisbe, urta, Kaza gibi temel organlarndan birisidir. slm hukukunun ve tarihinin ortaya kard zgn bir hukuk kurumudur. Dvn- Mezlim, tarihteki hemen btn slm devletlerinde yer alm ortak bir devlet kurumudur. Trkler de bu kurumu kurduklar devletlerde benimsemi ve gelitirmilerdir. 1. Trkler ve Divan- Mezlim 1.1 Genel Aklama slma girmezden nce de Trkler, -henz cidd aratrmalar yaplmam olmakla birlikte- eski ve kuvvetli bir hukuk kltre sahip olmular, hatta bu kltr komu ve tbi kavimler zerinde de tesirini gstermitir.1 Tekiltlk ve devlet kuruculuk ynnden de son derece kabiliyetli olan Trkler, devlet ynetiminin birinci art olarak, vatandalarna adaletli davranmay, daha tarihlerinin ilk devresinden itibaren esas edinip uygulamlard. ikayeti olan herhangi bir vatanda, devlet veya hkmet bakanna bavurabilir ve davasnn grlmesini isteyebilir. Uygur Devletinde hkmdar Alp lteberin annesi onun adna halkn yaknmalarn dinler ve davalarna bakard. Bilindii gibi, adaletin etkinlii hzlca yerine getirilmesiyle artar. Trkler hukukun bu kuraln, daha eski alarda anlam ve uygulamlardr. Bu sebeple, Uygur oymaklarnda syi ve dolaysyla dzen hkm srmtr.2 Eski Trklerde adl tekiltn, hkmdarn bakanlndaki yksek devlet mahkemesi (Yargu, siyas sularla megul) ile hkan adna rf hukuku (tre hkmlerini) uygulamakla grevli yarganlar (yarguc) ve maiyetlerinden ibaret olduu anlalmaktadr.3 Bu aklamalarn aka gsterdii zere, Trk tresine gre, hkmdar devletin ba temsilcisi ve milletin babas sfatyla Yargu, Yolak ve Darul-Adl (mezlim, ikyet divan) adl mahkemelerde bizzat halka adalet datrd. Bu davalarda ynetime ve sorumlulara kar, her eit ikayette bulunulabilirdi. Hkmdar usul ve formalitelere fazlaca bal kalmadan orada kesin hkm verirdi.4 te, bylesine kuvvetli bir hukuk kltre ve adalet tekilatna sahip olan Trkler, slm kabul ettikten sonra, yabanc olmadklar Divan- Mezlim kurumunu kolayca benimsediler. Bununla birlikte, M. F. Kprlnn de iaret ettii gibi, Orta zaman Mslman-Trk devletlerinin zellikle Smnoullar, Gazneliler, Gaznelilerden Abbas divanlarn alp bunlar Anadolu Seluklular yoluyla Osmanl Devletine aktaran Seluklularn mme messeselerini incelerken, Abbaslerin benzer messeselerini daima gz nnde bulundurmak, aradaki benzeyi ve ayrllar tebrz ettirmek iin bir zarurettir, ancak Abbas messeselerinin tarih teekkln ve ileyi tarzn, tarih usul ile tespit edip doktriner grlere aldanmamak gerekir.5 381

Hemen btn Mslman Trk devletlerinde baz ufak farklarla ve yer yer deiik isimler almakla birlikte, devlet tekilt ayn yapda olmu ve fonksiyonlarn birbirine yakn ekilde devam ettirmitir. Szkonusu bu deiikliin daha ziyade Msrda grlmekte olduu anlalyor.6 1.2. Msrdaki Trk Devletleri ve Dvn- Mezlim 1.2.1. Tulunoullar ve Dvn- Mezlim (875-905) Abbaslere kar giritii bamszlk savandan galip kan Msr Eyalet Valisi Ebul-Abbas Ahmed b. Tln (880-884), Msrda mezlim oturumu dzenleyen ilk hkmdar olmutur; bu oturumlarn haftada iki gn olarak yapyordu.7 bn Tln kamuoyunda kendi siyas iktidarn da salamlatrmak amacyla, mezlim oturumlarna byk bir zen gsteriyordu. Halk da bn Tlna ylesine bavuruyordu ki kad Bekkr deta vazifesinden uzaklatrlm gibi dava gremiyordu.8 bn Tlnun lmnden sonra, yerine geenler, bu yetkilerini baka grevlilere devrediyorlard. Ondan sonra iktidara geen olu Humraveyh (884-895), bu yetkisini 886 ylnda Muhammed b. Ubeyde b. Harbe devretmiti.9 1.2.2. Ihidiler ve Dvn- Mezlim (935-969) Msrdaki Ihd (Akitler) Hanedanna mensup Emr Ebul-Kasm Ancr b. el-Ihd (940940)den sonra gelen Ebul-Misk Kfr el-Esved el-Ihd (. 967), 951 tarihinden itibaren her cumartesi mezlim oturumu dzenlemeye balad. lmne kadar devam eden bu mezlim oturumlarnda, vezir Ebul-Fadl Cafer b. el-Fadl b. el-Furat (921-1001), kadlar, fukaha, uhd ve blgenin ileri gelenleri bulunurdu.10 Kfur da oturumlarn ylesine sk yapyordu ki, kad ed-Duhl, deta grevden menedilmi gibi idi.11 Subk (. 1370)ye gre, Ihdler Devrinde, 936 tarihinde kadla tayin edilen zt, mezlim grevini de yrtyordu.12 Kind (. 961)ye gre, daha sonraki bir tarihte, 942 ylnda zel bir mezlim kads tayin edilmitir.13 1.2.3. Eyybler ve Dvn- Mezlim (1174-1250) Dnce, tekilt ve siyas gaye bakmlarndan Seluklu Devletinin devam durumundaki Eyybler Devleti14 sultanlar, Darul-Adl denilen mezlim oturumlarnn yapld sarayda, halkn ikyetlerini dinler ve karara balard. Onlar bu greve ok nem verirler, zel bir sayg gsterirlerdi. Mezlime baktklarnda saltanat taht zerinde oturmazlar, tahtn yannda ayaklar yere deecek bir halde bir krs zerinde otururlard. Sultan bu krsye oturunca, sa tarafnda drt mezhebin bakadlar, nnde vekilu beytilmal ve dier mme memurlar ile muhafzlar ve saray hizmetkrlar yer alrlard. Bunlar arasnda ikyetleri sultana okuyacak zevt da hazr bulunurdu. ikyetler 382

okunduka, sultan, kadlara yahut ordu komutanlarna ilgili konular sorduktan sonra, uygun grd karar verirdi.15 Bu devletin kurucusu Salahaddin Yusuf b. Eyyb (1174-1193) Kahirede, olu el-Melikuz-Zahir Gaz b. Salahaddin (1173-1216) de Halebde birer Darul-Adl ina ettirdiler. Ayrca, Salahaddin 1187 ylnda Dmak Kalesini tamir ettirip Bbun-Nasr at srada Darul-Adle Balebek sahibinin bitiikteki evini de ilve edip kale iine almtr. Bundan sonra bu binaya Darus-Sade denilmeye balanmtr.16 Salahaddin bakentte bulunduunda, pazartesi ve perembe gnleri Darul-Adlde mezlim oturumlar dzenlerdi17; bununla birlikte, dier gnlerde de yaplan bavurular geri evirmezdi.18 Eyyblerde, mezlim oturumlarnda ikyetlerin karara balanmasndan sonra devlet ilerinin, tayin ve azillerin mzkereleri yaplrd.19 1.2.4. Memlkler ve Dvn- Mezlim (1250-1517) Fatm ve Eyyblerin birok tekiltna varis olan Memlklerde20 Dvn- Mezlim kurumu nemli bir yer tutmakla kalmam, nceki uygulamalara da belli bir dzen verilmitir. lk Memlk (Msr Trk Devleti) Sultan Aybek et-Trkmn (1254-1257), bu yetkisini, Msr Nibus-Saltanas olarak tayin ettii Aladdin Aydekn el-Bundukdrye devretmitir. Aladdin, yannda yardmc olarak Darul-Adl Nibleri de bulunduu halde Salihiye Medreselerinde oturum yapard.21 Aybekten sonra, el-Melikuz-Zahir Rukneddin Baybars el-Bundukdr (1260-1277), bir DarulAdl yaptrd ve burada mezlim oturumlar dzenledi.22 el-Melikun-Nsr Muhammed b. Kalavun (1298-1341), Darul-Adl olarak hizmet gren elEyvanul-Kebri ina ettirince, pazartesi ve perembe gnleri srekli olarak mezlim oturumlar dzenlemeye balad; yorulduu takdirde kararlar sonraki oturuma erteledii de olurdu.23 Sultan Berkk (1382-1398) hkmdarla geince, Kalatul-Cebeldeki el-Istablus-Sultnde, yannda Ktibus-Sr, devdr, nakbul-cey vb. bulunduu halde oturumlar dzenlemeye balad. 1387 yl Ramazannda pazar gnleri oturum yapt. Daha sonra bu toplantlar pazar ve aramba gnlerine ald, ancak bir sre sonra oturum gnleri sal ve cumartesi oldu, bunlara cuma ikindiden sonralarn da ekledi, lmne kadar bu son ekilde oturumlara devam etti.24 Berkkun olu el-Melikun-Nsr Ferec (1405-1412) de babas gibi el-Istablus-Sultnde toplantlar yapar, ktibus-sr Fethuddin Fethullah da -babas devrindeki gibi- mezlim dilekelerini kendisine okurdu.25 el-Melikul-Mueyyed eyh Ebun-Nasr el-Mahmud (1412-1421) de idareyi ele alnca, ayn ekilde mezlim oturumlar dzenlerdi.26 383

Vezirlik kurumunun karl baz devirlerde -hem Eyyblerde, hem de Memlklerde- Naiblik olup, nibler de baz terifat kaidelerine tbi olarak mezlim oturumlar yapmlardr.27 1.3. Doudaki Trk Devletleri ve Dvn- Mezlim 1.3.1. Karahanllar ve Dvn- Mezlim (840-1212) Devlet idaresiyle ilgili inan, det ve gelenekler konusunda tamamen Trk telkkilerine bal kalp, bilhassa slm hukukuyla ilgili baz idar konularda slm kurumlar benimseyip uygulayan Karahanl Devleti28 tekilatnda da Dvn- Mezlim kurumunun yer aldn grmekteyiz. Bu kurum, pek tabidir ki, ncelikle devlet bakanlarnca yrtlrd.29 Karahanl hkmdarlar mezlim yetkilerini kadlara da devretmilerdir. Nitekim, Bat Karahanllar mehur hkmdar Tamga Bura Han brahim b. Nasr, kad Ebu Nasr Mansur b. Ahmed b. smaili Semerkand ve havalisinin sahibulmezlim vel-ahkmlna tayin etmitir.30 Mezlimle ilgili olarak dzenlenen bir vesikada, mam Ebu Bekr Muhammedden de Yarkend ve havalisinin kads ve hakimi olarak sz edilmekedir. Grld gibi, kadlar, merkezlerin elemanlar olduklar kadar, tara tekiltnda da yer almaktadrlar.31 Bu aklamalara gre, Karahanl Devletinde, kad mahkemeleri ile Dvn- Mezlim arasnda belirgin bir grev dalm yaplmam ve yarg birlii sistemi uygulanmtr. 1.2.3.2. Samaniler ve Dvn- Mezlim (874-999) M. Fuat Kprlnn belirttiine gre, Smnlerde de devletin asker ve sivil byk memurlarnn, ordu ve saray erknnn aleyhlerindeki ikyetler, Buharada, hkmdarn, vezirin, ileri gelen baz devlet adamlarnn, bazan hanedan mensuplarnn itirakiyle kurulan yksek bir heyet tarafndan tetkik edilirdi. Bu, Abbaslerde ve daha birtakm slm devletlerinde grdmz Divan- Mezlimden bakas deildir.32 Dvn- Mezlimin yapsn incelerken de greceimiz gibi, Kprlnn bu tespiti yerindedir; bu zellikler, Dvn- Mezlimin Smn Devletinin merkez tekilat iindeki varlnn en nemli delilidir. 1.3.3. Gazneliler ve Dvn- Mezlim (963-1187) Hkmet tekilt ve ordu kuruluunda, esas itibaryla, slm geleneini devam ettirip, Seluklulara ve dolaysyla sonraki btn Trk-slm siyas teekkllerine rnek olan Gazneliler,33 zellikle byme ve gelime devrinde, Mezlime byk ilgi gstermilerdir. Gerek Beyhak (. 1077), gerekse Siysetname, Alptekin (962-977), Sebktekin (978-997) ve Mahmud (998-1030)un adalet ileriyle ok yakndan ilgilendiklerini gsteren rneklerle doludur. yleki sultanlar mezlim grevini bizzat kendileri yrtm, davaclarn sosyal durumlarna bakmakszn davalarn ve ikyetlerini inceleyip karara balamlardr. Sultan Mahmud, olu Mesudu bile, bir tacirin yaknmas dolaysyla yarglanmak zere kadya gndermitir. Bu haber, dnyann her tarafna yaylnca, tccarlar

384

Htaydan, inden ve Msrdan Gazneye doru yola koyuldular ve btn dnyada ne kadar zarif eyler varsa bu ehre getirmeye baladlar.34 1.3.4. Harezmahlar ve Mezlim (1098-1221) M. Fuat Kprlnn belirttiine gre, Harizmahlarda laik juridictionla megul bir yksek mahkeme bulunmakta ve yksek rtbeli bir Trk kumandan bu mahkemeye bakanlk etmektedir. Celleddin Harzemah (. 1231)n tarihisi Nesev (. 1241)nin teki slm devletlerindeki benzer kurumlara benzeterek Dvnl-Mezlim diye izah etmek istedii bu mahkeme, Celleddin (12201231)in ordusunda vazife grmekte idi. Maamafih, devlet merkezinde ve hatta byk asker merkezlerde bu cins messeselerin mevcudiyeti kolayca tahmin edilebilir. Bu mahkemelerin rf ve dete ve devletin rf kanunlarna gre hkm verdii pek tabidir. XIII. asrdan balayarak, muhtelif Trk devletlerinde grdmz, ordu kadl, herhalde bu eski messesenin slm bir renk alm devamndan baka bir ey olmamaldr.35 Gerekten de Harezmahlar sultanlar, genellikle, halkn ikyetlerini yakndan izlemilerdir. Bunu salamak iin, dorudan devlet bakanna bal olarak, halkn dilekelerini alp sultana takdim etmekle grevli olan Kssa-drlk makam kurulmutur.36 Harezmahlarda iktidar elinde bulunduran Sultan Muhammed b. Teki (1200-1220)in annesi Trkmen Hatun, h. 6. asrn ikinci yarsnda, bizzat kendisi mezlim oturumu yapard.37 Bu rnek, kurumun gelime tarihinde ilgi ekici bir durum arz eder. Bunlarn yannda, Harezmahlar vezirlerinin grevlerinden birisi de, gerektiinde mezlim mahkemesine bakanlk etmek olmutur.38 Osman Turann aklamasna gre, Harizmahlarda askerlerle ilgili ilere bakan idar hakimlere Yolak ad verilirdi.39 1.2.3.5. Seluklular ve Dvn- Mezlim (1040-1157) Trk kurumlar tarihinin en nemli devrini oluturup Gazneliler vastasyla Abbas, Gazneliler ve Karahanllardan intikal eden Eftalit, Kk-Trk (Gktrk) ve Uygurlar ile arlkl olarak asl kurucular Ouzlarn kabile ananeleri unsurlarndan meydana gelen ve Atabey, Harezmah, Eyyb, Artuklu, Memlk, Danimendliler ve Anadolu Seluklularna, hatta XV. asrn ikinci yarsnda Badattaki Abbasler gibi Mslman; Grcler, Ermenler, Bizansllar gibi komu veya tbi devletlerin tekiltlarna da tesir eden Byk Seluklularda,40 yksek yarg organ olarak, ar siyas (devlete kar ilenen) sular, sultann bakanlndaki ve emr-i ddn stndeki mahkeme olan Divn- Mezlimde (veya Trke Yuvlukus-Sultan)41 hkme balanrd. Eyaletlerde vezir, vilyetlerde vali,42 nahiyelerde res, ikta arazisinde ikta sahibi hkmdarn temsilcileri idiler.43

385

Gaznelilerle yaplan savatan sonra, eski Trk devlet anlay ve ananesine gre vilyetler reis arasnda taksim edilince, Turul Bey (1040-1063), devletin hukuk ve fiil reisi olarak Nipura sahip oldu. Burada, daha ilk zamanlarda (1038), slm dnyasnda hkmdarlara mahsus bir anane olarak adaleti tevzi iin Divan- Mezlimde oturup halkn ikyetlerini dinledi.44 Malazgirt Meydan Muharebesi galibi Byk Seluklu Sultan Alp Arslan (1063-1073), hem Mslman, hem de gayr mslim halka adaletli davranmtr. Alp Arslan, 1070te Diyarbekire gelmiti. Blgenin hakimi Nasr Mervan, onu karlad ve devrin deti gereince yzbin altn sundu; Alp Arslan bu paray ald. Samimi bir havann estii kabulde Nasrdan isteklerini sordu. Onun isteklerini yerine getirdi. ancak daha sonra, Nasrn hediye ettii paray, halktan kanunsuz bir ekilde topladn rendi. Bunun zerine sultan, altnlar, ald kimselere geri vermesi iin Nasra iade etti. Kaynan ifadesiyle yaplan hakszln izlerini sildi.45 Byk Seluklu veziri Nizamlmlk (1018-1092) de Siyasetname adl eserinde, Mezlime geni yer vermi ve nemini eitli rneklerle dile getirmitir.46 Bundan ayr olarak Nizamlmlk, vezir sfatyla, haftada iki gn dava gryor ve adalet datyordu. nl biyograf Subk (. 1370), byk vezir hakknda unlar yazmaktadr: Nizamlmlk, Kuran ve Snnete gre hkmlerini verir. O, fenalk yapmak niyetinde olan kimseleri Allahn kudretiyle korkutur. Kamuoyu da Nizamlmlkn adaletine inanmt. Onun kararlarnn doru olduu halk tarafndan tartlmazd.47 Nizmlmlk, hakszla urayanlarla yakndan ilgilenirdi. Bir gn Nizamlmlk yemek yerken, ihtiyar bir kadn, elinde bir dileke ile ieri girdi. Sekreter onu tersledi ve bu dilekeyi vezire vermedi. Bunun zerine Nizmlmlk, u dikkate deer szleri syledi: Ben seni srf huzuruma gelemeyen zayf ve ihtiyar erkek ve kadnlar iin grevlendiriyorum. Sen bunlarn ilerini bana ulatrmadktan sonra sana ihtiyacm yoktur.48 Gene Nizmlmlk, olu Fahrlmlk (. 1106)e hitaben yazd bir mektupta yle diyordu: Her eyden nce, btn reayann senden sde olmalar gerekir; her zaman onlara hukuk lzmdr. Brak, onlar kalpleri serbest olduu halde, kazanlar ile ve kendi hayatlarn temin yolunda alsnlar. Onlardan (vergi olarak) birey alnmak istendii zaman, yava yava alsnlar. Hadiseler kaps, onlarn zerine kapal olsun. Hi kimse, emredilenden baka onlardan bir ey almasn. Kendilerine urayanlar onlar asla incitmemelidir. Bundan baka, senin saraynn kaps zulme uram olanlara ak olsun. Haftada bir gn bu ile megul ol. Baka bir i yapma. Bunu yaparken yava yava hareket et. Ta ki zulme urayann ikyetlerinin sebebini ve bunun giderilmesinin nasl mmkn olmas gerektiini bilesin. yle ki, emrettiin her ey hakikat ve basiret yznden olsun. ()49 Trkiye Seluklu Devleti (1077-1308)nde mezlim divan kurulduunu gryoruz. Bu devletin hkmdarlarndan I. Gyaseddin Keyhsrev (1192-1196; 1205-1211), Byk Seluklu geleneini devam ettirerek haftada iki gn halkn yaknmalarn dinliyordu. I. Gyaseddin, pazartesi ve perembe gnleri orulu olarak mezlim divanna gelip, kad ve imamlar huzurunda adalet datrd. Sultan, er davalar kadya havale eder, rf ileri de divan araclyla zmlerdi.50 386

Trkiye Seluklu Devletinde yksek mevkilere kan Emr Sadeddin Kpek (. 1238) de askerlere ve halka olan davranlarnda adalet ilkelerine uymutur. Yneticilik taraf kuvvetli olan Sadeddin hkm verirken, zengin ve fakir gzetmiyor, mazlumlara yardm ediyor, zlimleri cezalandryordu. Devrin yazarlar, herhangi bir tmar sahibinin, rf ve detlerin tespit ettii resimden bir ku kanad fazla istemesine imkn olmadn belirtirler.51 1.3.6. Anadolu Beylikleri ve Dvn- Mezlim (1308-1515) Anadolu Beyliklerinde de mezlim divan bulunmaktadr. Kendi adyla anlan devletin kurucusu nl hkmdar Kad Burhneddin (1381-1398), niblii dneminde her gn divan kurarak halkn dertlerini dinlerdi. O, iktidara geldikten sonra da nceleri her gn, daha sonra haftada gn cumartesi, pazar ve sal- halkn ikyetlerini dinliyor, davalar karara balyordu.52 Bu rnee bakarak, dier beyliklerde de Dvn- Mezlim kurumunun varln kolaylkla anlayabiliriz. Dvn- Mezlimin douu ve tarih gelimesini bu ekilde akladktan sonra, onun tesiri meselesine de ksaca yer vermek yararl olur. Dvn- Mezlim, ortak kurumlara miras yoluyla sahip Mslman devletlerin gerek tarihteki, gerekse gnmzdeki birok kurumuna model olmasndan baka, Mslmanlara komu baka devletlere de etkide bulunmutur. Norman Kral II. Roger (1130-1154) bu kurumu, Sicilya adasnda kullanm ve buradan da ayn kurum Avrupa lkelerine kk salmtr.53 M. Fuat Kprl ve Osman Turana gre, Muhtelif Trk devletlerinde, XIII. asrdan itibaren grlmeye balayan ordu kadl (kad el-asker Divan- Mezlimin bir devam olmaldr.54 Ancak, Dvn- Mezlimi rf yarg kuruluu olarak grmek istemeleri ve ordu temsilcilerinin de oturumlarda ye olarak bulunmalar yznden, bu gr sahiplerinin yanldklar kolayca anlalabilir. Bundan ayr olarak, kadl-askerlik kurumunun kk ok eskidir.55 Dvn- Mezlim, Osmanllar dndaki btn Mslman devletlerde yer alm olmasnn yansra, Osmanllarda daha geni yetkilerle donatlarak Divan- Humayun adyla ortaya kmtr.56 Ahmed Mumcunun bu konudaki, aratrmasnda belirttiine gre, Divan- Hmayunda yarg ileri de grldnden, Seluklularn, Abbaslerden gelen ve daha da geniletilen Mezlim Divann Osmanl Devletinde gremiyoruz. Divan- Hmayunun kkeni, Osmanllardan nce kurulan slm, Trk ve Trk-slm devletlerinin rgtlerindedir. slmln ilk devirlerinden itibaren divanlara rastladmz gibi, Orta-Asya Trk devletlerinde de baz kurul organlar gze arpmaktadr.57 Divan- Hmayunun Abbas devletlerindeki kkenlerinden birisi de Divan- Mezlimdir, bu kurum ikyet hakknn en geni biimde tannd Osmanl Devletinde de yer alm ve uygulamasn Divan- Hmayunda bulmutur.58 Yine Divans-Srr, devletin nemli ilerini inceleyen ve karar veren gerek 387

anlamda bir kabine idi. leride Divand-Dril-Kebr, yani Byk Saray Divan, Byk Divan biiminde adlandrlan bu divanda, Osmanl Divan- Hmayununun gerek ilk kkeninin bulunduu kabul edilebilir. Divan- Humayunun gerek kkeni Seluklularda bulunmaktadr. Seluklulardaki Divan- Al ve Divan- Mezlim bata olmak zere dier kk divanlar Divan- Hmayunda eritilmilerdir. Divan-i Hmayunun en fazla Anadolu Seluklularnn etkisiyle ortaya kt tarihsel ve sosyal olaylarn normal akyla aklanabilecek doal bir gerek saylabilir. te Osmanllar, nceki devletlerde var olan alt divanlar merkezci dnceyle ortadan kaldrarak, merkezdeki btn nemli ileri Divan- Hmayuna vermilerdi.59 Dvn- Mezlim, slam ve Trk-slam devletlerinde devletin temel organlarndan biri olmu ve devrine gre hukuk devleti anlaynn gerekletirilmesini salayan bir ara olarak kabul edilmitir. Bugn slm lkelerindeki yksek yarg organlarnn ve idar denetlemenin kklerini de byk lde Dvn- Mezlim kurumunda aramak gerekir. 2. Divan- Mezlimin Yaps 2.1. Dvn- Mezlimin Devlet Tekilatndaki Yeri Mslman devletlerin ortak kurumlarndan olan Dvn- Mezlim, bu devletlerin genel (merkezden) ynetiminin hem merkez, hem de tara tekiltnda yer almtr. Gerek klsik, gerekse modern yazarlar, bu adan Dvn- Mezlimi hep genel ynetim emas iinde dnmlerdir. Dvn- Mezlim kurumu yalnzca yarg deil, yasama ve yrtme fonksiyonu ile de yakndan ilgilidir. Bunun iindir ki, modern yazarlarn deerlendirmeleri biraz eksik kabul edilebilir. Dvn- Mezlim, genel ynetimin merkez tekiltnda, ounlukla, devlet bakanlarnca yrtlmtr. Bununla birlikte, bazan, devlet bakanlar yetkilerinin bir ksmn vezir, kad ve sahibulmezlim unvann tayan kamu grevlilerine de devretmilerdir. Dvn- Mezlimin genel ynetimin tara tekilt iinde de, merkezdekine uygun bir modelde yer ald grlmektedir. zel olarak mezlim grevlisi sfatyla taraya tayin edilen devlet memurlarnn yannda,60 valilerin de mezlim oturumlar dzenlediini gryoruz.61 Bylelikle, mezlim asndan genel ynetimin tara tekiltnda da -merkez tekiltnda olduu gibi- iki ynl gnnme sahip -yani devlet bakan ve valinin yan sra zel grevlinin de bulunduu- bir uygulama vardr. 2.2. Dvn- Mezlimin yeleri ve Yardmclar 2.2.1. Genel Aklama

388

Dvn- Mezlim oturumlarnda grevler, daima kurul halinde yerine getirilmitir. Bu durum, Dvn- Mezlimin karakteristik ynlerinden biridir. Kurula bakanlk eden kiiye ve devirlere gre, kurula katlan yelerin saysnda azalma veya oalma olmutur. Hatta ayn devletin muhtelif devrelerinde bile grnm daima farkldr. Gelime, genellikle, sadelikten karmakla doru olmutur. Kurulun genilemesinde, devletin yasama, yrtme ve yarglama fonksiyonlarn yrtenlerin ok geni bir temsili szkonusu iken, daralmasnda da bu durumun bakann mutlak iktidarn gstermede daha uygun bir yol olduu gzlenebilir. Kurula katlan yelerin ve yardmclarn seilmesi daima bakann isteine bal kalmtr, hatta saray hizmetlileri bile ye veya yardmc olarak kurulda yer almtr. Baz yazarlarn devlet bykleri, ileri gelenler eklindeki ifadelerinin,62 hem hkmdarn yaknlarn veya saray hizmetlilerini; hem de vezir, kad, maliye grevlisi gibi yksek devlet memurlarn gsterdii eklinde yorumlanmas mmkndr. Dvn- Mezlim oturumlarndaki kurula devlet bakan (halife, sultan, melik, emr), vezir, vali veya kurumun zel grevlisi (sahibul-mezlim) tarafndan bakanlk edilir. Bakan, hem oturumun yneticisi, hem de tek karar vericisidir. Kurulun dier yeleri, genellike, danma amacyla bulundurulur.63 Bu son husus, dvn- mezlim grevine tayin edilen hakimlerin belgelerinde de szkonusu edilerek, karlat glklerde kendisini aydnlatmas iin hakimin, hukuku vb.ni ye olarak bulundurmas istenir.64 Doktrinde dvn- mezlim grevini yrtecek kiinin nitelikleri zerinde nemle durulmutur. Nazrul-Mezlim; kudretli, emrini tatbik ettirebilir, heybetli, iffetli, drst, tamahsz ve takva sahibi biri olmas gerekir. Zira, o, yneticilerin stn icra ve hakimlerin de aratrma gcne sahip birisi olmaldr. Bunun iindir ki, her ikisinin niteliklerini tamal, her iki ynden de gl ve emrini uygulatabilir bulunmaldr.65 Dvn- Mezlim oturumlarna ye olarak katlmak erefli bir i kabul edilmi ve bunun iin baz entrikalar bile evrilmitir.66 2.2.2. yeler ve Yardmclar 2.2.2.1. yeler 2.2.2.1.1. Hkmdar Mezlim oturumlar dzenlemek ve bunlarn bakanln yapmak, devlet bakannn en tabi hakkdr; zira, Dvn- Mezlim kurumuyla ilgili grevlerin yerine getirilebilmesi, ancak byle bir gce sahip olan kiiyle mmkn olabilir. Dvn- Mezlim, hem yksek denetleme kuruluudur; hem de onun araclyla iktidarn gsterilmesi, sonuta da adaletin yerine getirilmesi salanr.67

389

Kad mahkemelerinin yetersizlii ve davallarn gll dolaysyla, mezlim toplantlarnn dzenlenmesi, hkmdarn mutlak iktidarn gstermesinin nemli ve gz kamatrc bir aracdr. Oturumlarn yapl biimi bunun belirgin bir gstergesidir.68 Bunun iin yeler devletin yksek grevlileri arasndan seilir; normal toplant gnleri dnda, eitli vesilelerle ve ekillerde ikyetler dinlenir. Ayrca szkonusu grevin daha iyi bir ekilde yerine getirilebilmesi iin zel binalar da yaplacaktr. Mezlim grevinin yerine getirilmesi, hkmdarn iktidar ve karakteri ile ok yakndan ilgilidir. ktidarn gl olduu dnemlerde, uygulama da srekli ve gldr; k dnemlerinde ise bsbtn ortadan kalkm gibidir.69 veya yksek devlet grevlilerine ya da zel memurlara devredilmitir. Abbaslerin ilk dnemi birinci, son dnemleri ise ikinci hkmn ak rneidir.70 Abbaslerden ayrlarak mstakil devletler kuran bn Tln (880-884) ile Ihdlerden Kfur (. 967), siyas iktidarlarn pekitirmek iin Mezlime byk zen gsterdiler.71 Nureddin Zengi (. 1174)72 ve Salahaddin Eyyb (1174-1193)73 ina ettirdikleri Darul-Adl denilen saraylarda dzenli oturumlar yaparlard. Memlk Sultanlar74 ile dier muhtelif Trk devletlerinde de hkmdarlar mezlim grevinin yrtlmesine byk nem vermilerdir.75 Hkmdarlar bu yetkilerini bazan bakalarna devretmilerdir. lk Memlk Sultan Aybek (12541257) de bu grevi veziri Alaadin el-Bundukdrye devretmitir.76 Grevin vezirlere devredilmesinde szkonusu vezirlerin gl birer ahsiyet olmalar da nemli rol oynamtr.77 Kimi devirlerde ise, hkmdarlarn zaaf yznden, sultan anneleri bu grev iin tayinlerde bulunmular,78 hatta bizzat kendileri oturum dzenlemilerdir.79 2.2.2.1.2. Vezir Vezirlerin belirtilmitir.80 Seluklu veziri Nizmlmlk (. 1092)81 pek ok mezlim oturumu yapmtr. 2.2.2.1.3. Vali Valiler, hkmdarn taradaki temsilcisi sfatyla grev yaptklarndan, hkmdarn yetki vermesi durumunda mezlim oturumu dzenleyebilirler.82 Doktrinde szkonusu edilen bu durum, uygulamada da kendisini gstermitir. Nitekim Memlklerde Dmak83 ve Haleb84 Nibus-Sultanlar merkezdeki modele uygun ekilde oturumlar yapmlardr; ancak, merkezden farkl olarak,Veklu Beytilmal ve Muhtesib de bu toplantlara ye olarak katlmamlardr. Seluklularda ise eyaletlerde vezir, vilyetlerde vali; ayrca nahiyelerde res; ikta arazisinde ikta sahipleri hkmdarn tara ynetimindeki temsilcisileri olarak bu grevi yrtmlardr.85 tayin belgelerinde mezlim grevinin yrtlp yrtlmeyecei zellikle

390

2.2.2.1.4. zel Mezlim Grevlisi (Sahibul-Mezalim) Dvn- Mezlimin grevlerini yrtmek zere zel grevlilerin (sahibul-mezlim, vlil-mezlim) ortaya kmas, kurumun gelime tarihinde byk nem tadndan, bu konuyu biraz ayrntl olarak ele almak istiyoruz. Dvn- Mezlim grevlisi tayin edenlerin ikincisi vezirlerdir; bilhassa Fatm vezirleri bu tr tayinlerde bulunmulardr. Hkmdar temsilen grev yapan valiler de zel mezlim memuru tayin ederek yetkilerini onlara devretmilerdir. Baka devletlerde de vezirin grevlerinden birisi, mezlim oturumu dzenlemektir.86 Sahibul-Mezlim tayinlerinde en nemli yeri, kad grubunun aldn gryoruz. Memlk Sultan Aybek (1254-1257) Devrinde mezlim oturumlarn yrten vezir Alaaddin elBundukdrnin ve Sultan bn Kalavun (1298-1341) ile Baybars (1260-1277)n yannda ye olarak Nibu Daril-Adl unvanl grevlileri gryoruz.87 Bunlarn sahibul-mezlim olarak grev yapm olmalar muhtemeldir. Makrz (. 1442)nin belirttiine gre, bu grevliler, ikyetilerin ilerini dzenler, dilekeleri bakana okur ve davalara bakard. el-Melikul-Eref Kk (1341-1342), Muhammed b. smail el-mid (doumu 1289)yi nibu dril-adl olarak tayin etmi ve o da bu grevi bir sre yrtmtr.88 Eyybiler ve Memlklerde, hkmdar veya vezirin yrtmemesi halinde, Hcib unvann tayan grevli mezlim grevini yrtmekle de vazifelidir.89 ok eitli grevleri olan vezirler ve valiler dnda, shibul-mezlim tayin edilenlerin bu grevle birlikte baka kamu grevlerini yrtmesi de pekal mmkndr; zellikle kadlar iin bu durumlara ok sk rastlanr. Karahanl hkmdar Tamga Bura Hann, kad Ebu Nasr Semerkand ve havalisinin shibul-mezlim vel-ahkmlna tayini de byledir.90 Sahibul-Mezlimin bakaca dava trlerinin snrlandrlmas mmkndr.91 Ayn ekilde yetkinin snrlandrlmas da mmkn olmaktadr. Muhakeme usuln incelerken de greceimiz zere sahibul-mezlimin yetkisi tm lke topraklarn iine alabildii gibi, belirli bir blge de olabilir. Mesel Karahanl hkmdar Tamga Bura Han, kad Ebu Nasr Semerkand ve havalisi sahibul-mezlim vel-ahkm olarak tayin etmitir92 Bakadlarn yetkisi, bakentin yan sra, tm lke topraklarn da iine alabilmektedir. Sahibul-Mezlimin tayini Sicil, Mersm veya Ahd denilen belge ile olur. Szkonusu belge, byk camide halka okunarak, sahibul-mezlimin tayini halka duyurulur.93 Bu tayin belgesinde, sahibul-mezlimin grev ve yetki alan aka belirtilir, baz usul kaideleri konusunda tavsiyelerde bulunulur.94 Sahibul-Mezlim olarak tayin edilenler de oturumlarnda kad, hukuku ve dier devlet grevlilerini bulundurmulardr.95 2.2.2.1.5. Kad 391

Dvn-

Mezlim

oturumlarnda,

daha

kurumun

ilk

dnemlerinden

itibaren

kadlarn

bulundurulmasna zel bir nem verilmitir. Bu hkm, oturumu yneten hkmdar, vezir, vali veya sahibul-mezlim olsa da aynen geerlidir; hatta, bu oturumlarda kadlarn bulundurulmas Dvn- Mezlimin karakteristik bir unsuru olarak kabul edilebilir. Bakadlk makamnn kurulmasndan sonra ise, hkmdar veya vezirin bakentteki oturumlarnda bakadlar daima yer almlardr.96 Bu arada, saylar birden fazla olan bakadlar arasnda protokoldeki yer asndan mcadeleler de olurdu.97 Memlk Sultan bn Kalavun (12981341) Devrinde, bu mcadele sonunda, malik bakad hanef bakaddan nce yer almaya balamtr. Nureddin Zeng (. 1174), kadlar arasnda tarafsz davranr, onlar eitli mezheplerden seerdi.98 Bakad veya kadlarn sahibul-mezlim olarak tayinleri ok sk rastlanan bir olaydr.99 Sahibul-Mezlimi incelerken bunun ok saydaki rneini de grm bulunuyoruz. Memlklerin bn Kalavun (1298-1341)dan sonraki devrinde afi, Hanef ve Malik kadlasker lerin de oturumlarda ye sfatyla yer ald grlr.100 Oturumlarda bulunan kadlarn grevi, yarglama konusunda uzman olduklar iin, ihtilaf konusunun zmnde bakana danmanlk yapmak, hatta bazan bakanca havale edilen davalarn grm ve zmdr.101 2.2.2.1.6. Hukukular ve Mftiler Dvn- Mezlim oturumlarna ye olarak katlanlar arasnda, yine kurumun karakteristik unsurlarndan saylabilecek olan, hukukular, mftleri ve dier limleri gryoruz. Oturumlarna hukukular da alanlar arasnda, mezhep ayrm gzetmeyen Nureddin Zeng (. 1174),102 Salahaddin Eyyb (1174-1193)103 ve Ebu Mcahid h (1325-1335)104 ile dierlerini gryoruz. Anadolu Seluklu Sultan I. Gyaseddin Keyhsrev (1192-1196; 1205-1211), oturumlarnda limler bulunduruyordu.105 Nureddin Zengnin oturumlarnda, muhtelif mezheplere mensup kad ve hukukularn yan sra, mftler de bulunuyordu.106 Daha nceki devirde, bir davaya bakan Vezir bn Yunusun toplantsnda limler bulunmaktayd.107 Kad, hukuku, mft ve bilginlerin, gnmz idar yargsnda grlen kanun szclerine veya yksek yarg organlarnda grlen raportrlere benzetilmesi mmkndr.108 Zira, onlar bakana dava konusunda aydnlatc bilgiler vererek gerekli yardmda bulunmaktadrlar. 392

2.2.2.1.7. uhd Dvn- Mezlim oturumlarna katlanlar arasnda uhd olarak isimlendirilen ve grevi bakann verdii kararn hukuka uygunluuna ahitlik etmek ve ihtilafl taraflar ve olay hakknda grg ve bilgisi olup bakana bu konuda bilgi vermek olan kiiler de bulunmaktadr. Ihdler Devrinde Kfur (. 967)un109 oturumlarnda iki muteber uhd bulunurdu. 2.2.2.1.8. Ordu Temsilcileri zellikle, Memlkler devrinde oturumlara orduyu temsilen baz yelerin de katld grlr. Memlk Sultan bn Kalavun (1297-1341) Devrinde ise, ordu temsilcilerinin saylar artmaktadr. Yapt mezlim oturumlarnda Nzrul-Cey, Umeraul-Mevere ve dier askerler yer alrd.110 bn Kalavunun oturumlarna katlanlardan Nzrul-Cey, asker ikta ilerinin badr;111 asker davalar bazan kendisine havale edilirdi.112 Umeraul-Mevere; Umeraul-minden, yal (veya azledilmi) yksek rtbeli asker kiilerdir.113 Yine, Memlk Sultan Berkuk (1382-1389) Devrinde oturumlarda, ecndul-halka (sultann tevcih ettii iktalar)nn kumandan ve sultann koruma grevlisi olan Nakbul-Cey bulunmaktadr.114 Hindistanda Ebu Mcahid Muhammed h (1325-1335)n oturumlarnda da ordu temsilcileri bulunurdu.115 Harezmahlarn oturumlarnda da ordu temsilcileri bulunurdu.116 2.2.2.1.9. Maliye Temsilcileri Maliyeyi temsilen mezalim oturumlarna katlanlar, zellikle Memlklerde grlr. Memlkler Devrinde bn Kalavun (1298-1348) ve ondan sonra Berkuk (1382-1398)a kadar geen devirde yaplan oturumlarda Nzrul-Hs ve Veklu Beytilml ye olarak bulunmaktadr.117 Bunlardan Nzrul-Hs, sultann zel btesine bakmakla grevli olup, Dvanul-Hssn bakandr.118 Veklu Beytilmal ise, mme maliyesinin bakandr.119 2.2.2.1.10. Muhtesib slm devletlerinin ortak kurumlarndan ve yrtt ilerin byk bir blm asndan zellikle gnmzdeki belediyeler gibi grev yapan Hisbe kuruluunun bakan bulunan muhtesibin grevlerinden bazlar; kamu ahlkn gzetlemek, kusurlu teraziler, kark mallar vb. ak meseleleri nnda karara balamaktr. Bylece muhtesib (Nzrul-Hisbe) Mslman toplumda, ahlak-hukuk hayatn gidiini kontrol etmi olmaktadr. 393

Muhtesibin, Mslman toplumlarda baz yer ve devirlerde mezlim oturumlarnda ye olarak bulunduunu gryoruz. Memlklerde bn Kalavun (1298-1341) Devrinde ve ondan sonra Berkuk (1382-1398)a kadar geen devirde muhtesib (Memlklerde Kahire Muhtesibi) oturumlarn yesidir.120 2.2.2.2. Yardmclar 2.2.2.2.1 Devdr121 Memlklerde Baybars (1260-1277)n oturumlarnda Devdrlar da yer almaktadr. Hacible birlikte grevi, dilekeleri sultana takdim etmektir.122 Berkuk Devrinde de Devdr oturumlarda yer alp,123 yardmc olarak grev yapmt. 2.2.2.2.2. Hcib Memlklerde bn Kalavundan sonra124 mezlim oturumlarnda hcib bulunmaktadr. Memlklerde hcib, devdrla birlikte dilekeleri sultana iletmekle grevlidir.125 Eyybler ve Memlklerin baz devirlerinde mezlim oturumu dzenleyen Hcib, devletin yksek bir grevlisidir.126 Ayrca doudaki Trk devletlerinde de oturuma katlan hcibler devletin yksek birer grevlisidirler. Ancak, bunlarn oturumlardaki grevi, yine dilekeleri kabul etmektir.127 Mesel Karahanllarda hcibin balca vazifelerinden biri, hakszla urayp hak talebinde bulunanlar kabul ederek mezlim gnnde onlara yol gstermek ve hkmdarn huzuruna karmaktr.128 Seluklularda da durum bunun aynsdr. 2.2.2.2.3 Kssa-dr ve Saray avular Harezmahlarda dorudan devlet bakanna bal olarak Kssadrlk makam kurulmutur. Halktan herhangi birisi dorudan kssadra dileke verebilirdi. O, bu dilekeleri alr ve dzenli olarak sultana takdim ederdi. Ayn kurumu baka bir ekil altnda Seluklu Devletinde de gryoruz. Saray avular, ikyeti olan ve dava amak isteyen kiileri tespit ederler ve mahkeme huzuruna arrlard.129 2.2.2.2.4. Gvenlik Grevlileri Dvn- Mezlim oturumu hkmdarn bakanlnda yapld takdirde, gvenliinin salanmas iin oturumlarda eitli grevliler bulundurulmutur. Memlk Sultan Berkuk (1382-1398)un oturumlarnda hazr bulunan Emr Candrn grevi, davaly durumaya almaktr.130

394

Yine Memlklerde Baybars (1260-1277)n,131 Hindistanda Ebu Mcahid Muhammed h (1325-1335)n oturumlarnda silhdriye ve candriye vb. gvenlii salamakla grevlidirler.132 2.2.2.2.5 Mund Memlk Sultan Berkuk (1382-1398)un133 yapt oturumlar Mund araclyla nceden ilan edilirdi. Mezlim oturumlarnda belirtilen bu grevliler dnda baka grevliler de bulunmu olabilir. 2.3. Mezlimin Brokratik Tekilat Kurumun ilk gelime devresinde ikyetlerin yaplmas ve incelenip kararn verilmesi szl olarak gerekletirilirdi. Ancak, Dvn- Mezlim kurumunun giderek gelime gstermesiyle birlikte, yazl usul de hakimiyet kazand. Yazl usuln salkl bir ekilde yrtlmesi iin, zamanla brokratik ilemler balam ve bu da bir tekilt gerektirmitir. Eyyb Devletinin kurucusu Salahaddin (1174-1193) ve Memlk Sultan bn Kalavun (12981341) devrinde, Dvnul-in bakan olup, daha geni grev ve yetkilerle donatlm bulunan Ktibus-Srrn134 grevlerinden birisi de, Darul-Adl toplantlarnda sultann nnde oturup, yaplan ikyetleri okumak ve gerekli cevaplar yazmaktr.135 Dvn- Mezlim oturumlarna katlan KtibudDest, Memlkler Devrinde, alnan kararlar yazmakla grevlidir.136 Esasen Memlkler Devrinde, mezlim ozurumlarnda ok sayda ktipler bulunmakta,137 Muvakkud-Dest, Dvanul-n bakannn emrinde almakta,138 Muvakku Daril-Adl dilekeleri sultana okumakta ve durumay yazyla tespit etmektedir.139 Hindistanda Ebu Mcahid ah (1325-1335)n toplantlarnda da ktipler bulunmaktadr.140 Grld zere, Divanul-Mezlim, slm devletlerinin genel ynetiminin merkez ve tara tekiltlarnda yer alan temel organlardan biri olmutur. Bu bakmdan grevin sahibi ncelikle devlet bakanlar olagelmitir. Fakat devlet bakanlar bu grevi vezir, vali, kad ve sahibul-mezlime de devretmilerdir. Dvanul-Mezlim grevlerini vezir, hukuku, mft, uhd, ordu ve maliye temsilcileri gibi devletin yksek memurlarndan oluan bir kurul halinde yerine getirmitir. Bu kurula yardmc olan eitli grevliler de bulunmutur. Ayrca yazl usuln hakim olmasndan sonra kuruldaki ilerin yrtlmesi brokratik bir ileyie sahip olmu, hatta baz devletlerde bunun iin brokratik bir tekilat dahi kurulmutur. 3. Divan- Mezlimin Grevleri Dvn- Mezlimin grevleri, doktrin tarafndan klsik bir sralamaya tbi tutularak on madde halinde zetlenmitir. Maverd (. 1058) ve Ferr (. 1055)nn sralad bu grevler unlardr: 141 395

1) Halka kar sert davranarak hak ve adalet yolundan sapan zlim idareciler hakkndaki ikyetlerin incelenmesi, 2) Memurlarn vergi ve dier devlet mallarn tahsil ederken yaptklar hakszlklarn giderilmesi, 3) Dvan ktiplerinin denetlenmesi, 4) Devletten maa alanlarn maalarnn gecikmesi veya eksik denmesiyle ilgili ikyetlerin incelenmesi, 5) Yneticilerin veya gl kiilerin gasbettii mallarla ilgili ikyetlerin incelenmesi, 6) Kamu vakflarnn ve husus vakflarn denetlenmesi, 7) Kad mahkemelerinin verdii kararlarn uygulanmas, 8) Muhtesibin yerine getiremedii kararlarn uygulanmas, 9) Cuma ve bayram namazlar, hac, cihad gibi ak ibadetlerin yerine getirilmesini salamak, 10) Normal adl ihtilaflara bakmak. Dvn- Mezlim, doktrin tarafndan saylan bu grevler dnda siyas, hukuk, iktisad alanlarda da baz grevleri daha yerine getirmitir. Dvn- Mezlimin grevlerinin srekli deiip sabit bir grnm kazanmadn zellikle belirtmeliyiz. Burada biz, bir kamu hukuku kurumu olarak ele aldmz Dvn- Mezlim kurumunun zellikle hukuk alanndaki grevlerine -dierlerine de ksaca deinerek- yer vermeyi uygun buluyoruz. 3.1. Dvn- Mezlimin Yarglama Dndaki Grevleri 3.1.1. Siyas Grevler Siyas alanda Dvn- Mezlim kurumu daha ok i siyasetle ilgili konularda grev yapmtr.142 Bilindii gibi, slm devleti iin eriatn korunmas bata gelen bir grevdir.143 Bu bakmdan, eriat dnda ve aleyhinde grlen baz hareketlere, Dvn- Mezlim kurumunda baklm ve karar verilmitir. Ancak, bu gibi grevlerin sreklilik gstermediini belirtmek gerekir. Seluklularda devlete kar ilenmi ar siyas sularn yarglanmas ve karara balanmas Dvn- Mezlimde olurdu.144 3.1.2. Hukuk Grevler

396

3.1.2.1. Yasama Faaliyetleri Fatmler Devrinde, Dvn- Mezlimde, daha nce konulmu olan hkmler deitirilip yerlerine yenileri yrrle konabilirdi.145 Memlk Sultan Baybars (1260-1277), bu konuda nemli faaliyetlerde bulunmutur. Baybarsa, hizmetine bal kimselere kamu mlkleri (el-Emlkud-Dvniyye) idaresince baka yere yerleme izni verilmedii ikyet edilince, bu hareketi tasvip etmedi ve hizmet akdinde belirtilen sresi bitip ayrlmak isteyenlere izin verilmesini kararlatrd. Yine Baybarsa, sava alannda lrken askerlerin vasiyetinin bir ahit tarafndan tespit edilemedii, ya da arkadalarndan birince tespit edilip askerlerin ehadetinin Kahirede kabul edilmedii ikyet olunmutu. Sultan yapt aratrmada komutanlarn, drst ve gvenilir bazlarn, bu i iin tayin ettiini tespit edince, btn komutanlara bu ekilde uygulamada bulunmalarn emretti.146 Yetim kalan asker ocuklarnn babalar tarafndan braklan miras mallarnn dier miraslarca, yetim aleyhine taksim edildii, Baybarsa ikyet edilince, bundan byle len askerlere ait mallarn, hakimlerin ynetimine verilmesini emretmitir.147 Szn ettiimiz bu yasama faaliyetlerinin ok gelikin ve mkemmel olmad daha ilk bakta anlalr. Bu bakmdan, kendi devri asndan yasama faaliyeti saylmaldrlar. Dvn- Mezlime yaplan bavuru, bir yerde sosyal ihtiyac yanstm ve bylelikle lke apnda yrrlk kazanacak genel bir hkmn benimsenmesine esas olmutur. 3.1.2.2. dar Denetleme Kamu hizmetlerinin idar denetimi de Dvn- Mezlim kurumunun grevleri arasnda yer almaktadr.148 Dvn- Mezlim kurumunun bu grevinde esas olan, kamu kurulularnn kendi iindeki ileyile ilgili olarak ortaya kan aksama ve hak ihlalleridir. dar denetleme grevine mezlim karakterini vermeye yarayan unsur, ekl olup, bu da bir mezlim oturumunda olayn incelenmi olmasdr.149 Dvn- Mezlim kurumunun idar denetleme grevlerini balca kmede toplamak mmkndr: Mal denetleme; muhtesibe yardm ve onun denetlenmesi; kamu vakflarnn denetlenmesi. Bunlara, baz din emirlerin denetlenmesini de eklemek gerekir. 3.1.2.2.1. Divan Ktiplerinin Mal Denetimi Dvan ktiplerinin grevleriyle ilgili herhangi bir yolsuzlua sapmalarn nlemek zere mal denetimlerini yapmak, Dvn- Mezlim kurumunun idar grevlerinden birisini meydana getirmektedir. Mslman toplumun mallar, dvan grevlilerine emanet edilmitir. Bu mallarn tahsil ve harcamalar kendilerine emanet edilen bu kamu grevlilerinin, szkonusu grevlerinde eksiklik veya fazlalk eklindeki uygulamalar dzeltilir. Mal denetim grevinin yerine getirilmesi iin, herhangi bir ikyetinin bavurmasna gerek yoktur.150

397

Memlk Sultan Baybars, devlet topraklarndan bir blmn tarm iin kiralayan iftilerden birinin ikyetini, beytlmalin ar bir icar bedeli istedii sabit olunca, icar tutarnn indirilmesine karar vererek sonuca balad.151 3.1.2.2.2. Muhtesibe Yardm ve Denetlenmesi Hisbe kurumunun, kamu yararn gerekletirmeyi amalayan grevlerini muhtesibin yerine getirememesi halinde, bu grevleri Mezlim kurumu stlenir. Bylece, muhtesib tarafndan ortadan kaldrlamayan kt fiiller ve ciz kalnan tecavzler, Allah hakknn korunmas gerekesiyle Dvn- Mezlim kurumu tarafndan ele alnr ve gereinin yerine getirilmesi salanr.152 Doktrinde belirtilen muhtesibin denetlenmesi konusuyla ilgili olarak yalnzca bir tek rneimiz bulunmaktadr. Kahire muhtesibi Necmeddin et-Tanimb, h. VIII. asrn sonuna doru, kendisine kar yneltilen nemli sular sebebiyle mezlim mahkemesinde sultann nne kmtr.153 Muhtesib, bylece idar denetime tabi tutulmu bulunmaktadr. 3.1.2.2.3. Kamu Vakflarnn Denetlenmesi Gelirleri cami, okul gibi kamu hizmetlerine tahsis edilmi kamu vakflarna uygun olarak harcanmasn ve vakfn amacna uygun ynetimini salamak iin Dvn- Mezlim kurumu, herhangi bir ikyetinin bavurmasna gerek olmakszn grevini dorudan yerine getirir.154 Memlk Sultan Baybars (1260-1277)a, yaptrm olduu medreseye hanbel mderris ve hanbel kad tayininde bulunmayan hanbel bakad ikyet edilir. Baybars, ikyeti inceleyip dileke sahibinin haksz olduunu grr. Bunun zerine yz denek dayak cezasna arptrlmasna karar verir.155 Bylece Sultan, vakf medreselerindeki eitimin vakfn amacna uygun yaplp yaplmadn denetlemi olmaktadr. Kad Ebut-Tahir Abdulmelik b. Muhammed el-Hazm, yanndaki bir grup grevlisiyle, her ay gn vakflar denetler, dzen ve temizliine bakard. Bir aksaklk grnce, mtevelliye on sopa dayak cezas verirdi.156 3.1.2.2.4. Baz Din Emirlerin Denetlenmesi Dvn- Mezlim kurumunun grevlerinden bir bakas, cuma namaz, bayram namaz, hac ve cihad gibi ak ibadetlerin artlarna uygun olarak yerine getirilip getirilmediini kontrol etmektir. Bu gibi ibadetler, Allah hakkdrlar ve bu haklar ile Allahn farzlarnn yerine getirilmesi, hi phesiz olarak gereklidir.157 Memlk Sultan Aybek, bir Dvn- Mezalim oturumunda, alkoll iki imenin caiz olmadna, elde olanlarn msadere edilip dklmesine karar verdi.158

398

Makrznin belirttiine gre, 1263te sultan bir mezalim oturumunda fuhu yapan kadnlarn Kahireden srgn edilmesine karar verdi.159 3.1.2.3. dar lerin Grlmesi Eyyublerde, oturumlarda mezlim olaylarna baklmasndan sonra, devlet ilerinin, aziller ve tayinlerin mzkereleri yaplrd. Bu bakmdan, bu oturumlarn, Osmanllardaki Divan- Hmayun toplantlarna benzetilmesi mmkndr.160 3.1.2.4. Mahkeme Kararlarnn cras Dvn- Mezlim kurumunun grevlerinden birisi de, normal kad mahkemelerinin vermi olduklar, ancak davay kaybeden tarafn gl, makam ve hret sahibi biri olmas dolaysyla uygulayamadklar hkmn icra edilmesini salamaktr.161 Nureddin Zengnin Drul-Adli yaptrma sebeplerinden birisi de, kad Kemaluddinin vali Eseduddin rkhun haksz kazanlarn (=mezlim) geri vermesi kararlarn uygulamay idi.162 Bu haliyle Dvn- Mezalim kurumu, bugnk hukukta yer alan icra dairesinin grevini yapm olmaktadr. Nzrul-Mezlim, yksek bir g ve otoretiyi temsil ettiinden -mlkiyetin iadesi, borcun denmesi gibi- eitli mahkeme kararlarnn gerei yerine getirilmi olur. 3.1.3. ktisad Grevler Dvn- Mezlim oturumlarnda ok deiik bir baka grev daha yerine getirilmitir. Bu grevin amac; iktisad hayatn iyi ilemesi, bir yerde sosyal ve iktisad adaletin salanmasdr. te, bu sebeple, mezlim oturumlarnda, bazan, iktisad mesele ve skntlara are bulmak, halka mal yardm yapmak gibi konulara da eilinmitir.163 Memlk Sultan Baybars (1260-1277), 663te Darul-Adlde yapt mezlim oturumlarndan birinde, Msrdaki fiyat artlar ve bunun sebep olduu iktisad sknty grm, verdii isabetli kararlar ve yapt doru uygulamalar sonucunda gda maddeleri (ekmek) fiyatlar dengeli ve istikrarl bir duruma kavumutur.164 Seluklular tarihi mtehasss Osman Turann belirttiine gre, Atabeg Nureddin Mahmud (. 1174) zamannda, Suriyede krtas ad ile bir para tedavlde idi. Gerekten bu hkmdar ihtiyalar iin krtas sarfederdi (). Bir gn Nureddin, Darul-Adlde (Divanl-Mezlim) adalet tevziinde bulunurken, bir tccar cemaati gelip alverite hesaplarn dinar zerinden yapldn, fakat piyasada bulunmad iin bir dinarn bazan altm, bazan yetmi krtas zerinden muamele grdn ve bylece zararlara sebebiyet verdiini ikyet ettiler. Hkmdarn kendi adna dinar basp krtaslar iptal etmesini dilediler. Fakat, Nureddin, arlarda herkesin elinde 10.000-20.000 miktarnda krtas 399

bulunduunu, bunlarn ilgsyla bir ie yaramayacaklar iin, ailelerin yklmasna sebep olacan belirterek bu teklifi reddetti.165 Memlklerde mezlim toplantlarnda yer alan hcib ve devdrlarn grevlerinden birisi de yoksullar toplantya almaktr.166 Bu gibi grevlerin, genellikle, hkmdar ve vezirlerin yapt oturumlar iin szkonusu olduunu syleyebiliriz. nk gerek iktisad hayat dzenlemede, gerekse ihtiya sahiplerinin ihtiyacn gidererek sosyal ve iktisad adaleti salamada en nemli grev ncelikle kendilerine aittir. 3.2. Dvn- Mezlimin Yarglama Alanndaki Grevleri 3.2.1. Genel Aklama Yarglama dnda da dier baz alanlarda grev yapm olmasndan dolay, Dvn- Mezlim kurumunun yalnzca bir yarg kuruluu olarak grlmesi doru olmaz. Dvn- Mezlim kurumunun gelime tarihinde, grevlerinin giderek yarg alannda younlap, dier grevlerinin yerine getirilmesinin baka messeselerce gerekletirilmi olduunu grmekteyiz.167 Kurumun Dvnul-Mezlim yerine, mezlim mahkemesi olarak isimlendirilmesi de bu yzdendir. Gnmz yazarlarnn da kurumumuzu yalnzca bir yarg kuruluu olarak grmelerine sebep, yine bu gelimedir. Baz yazarlar, Dvn- Mezlim kurumunu, Hisbe ve urta gibi, rf yarg kuruluu olarak deerlendirirler.168 Szkonusu gr, hukukun kaynaklar asndan byle bir sonuca varmaktadr. Mslman hukukular ise, bu grn yanl olduu kanaatindedirler. Klasik hukuk yazarlarndan bn Teymiyye (. 1328) ve bnul-Kayym el-Cevziyye (. 1350), Kamu ynetimi personelinin grev alanna giren konular ve grev unvanlar yer ve zamana gre deiiklik gsterir. Bunun iin hukukta belli bir snrlama bulunmamaktadr. Baz yer ve zamanlarda, urtann grevleri kaza alanna girebilir veya bunun tersi de olabilir. Hisbe ve maliye de buna benzer. Szkonusu grevlerin ve unvanlarn tm aslnda er nitelik tar. Ancak, grevleri yrtenlerin niyet ve amalar son derece nemlidir. grn belirterek, Hisbe, Dvn- Mezlim, urta gibi kurumlar din birer kurum olarak deerlendirirler.169 Dvn- Mezlimin yarglama ile ilgili grevlerini, balca idar ve adl yarg olarak iki kmede ele almak mmkndr. Bunun yannda, mezlim kurumu istisna olarak yce divan sfatyla da grev yapmtr. 3.2.2. dar Yarglama

400

Dvn- Mezlim kurumunun yarg ile ilgili grevlerinden en nemlisini, idar yarg kavram iinde dnlebilecek ihtilaflarn grlmesi meydana getirir. Burada, hemen belirtmeliyiz ki, Dvn- Mezlim kurumunda grlen idar davalar, bugnk hukukta anlald gibi gelimi ve adl davalardan kesin bir ekilde ayrlm deildir. Hangi tr ihtilaflarn idar ihtilaf olarak deerlendirilecei noktasnda, Maverd (. 1058)nin sralad u ne -uygulamadan rneklerle desteklemek suretiyle- yer verebiliriz: 1) Devlet memurlarnca fertler aleyhine yaplm olan hakszlklar: Ebu Yusuf, Kitabul-Haracnda, Abbasi Halifesi Harun Reide kamu personelinin halka hakszlk yapmasn nleme asndan yararn belirterek, mezalim davalarna bizzat bakmasn tler.170 Nureddin Zeng (. 1174)yi Darul-Adl ina etmeye zorlayan sebep, valilerinden rkh (. 1169un yardmclarnn halka yapt hakszlklardr.171 Memlk Sultan Baybars (1260-1277)a yaplan bir bavurunun konusu, kamu mallar idaresince yerleme hrriyeti kstlananlarn urad bu hakszlktr.172 2) Devlet adna vergi veya mal ya da para vb. eklindeki alacaklarn tahsilinde mkellefler aleyhine meydana gelen hakszlklar: Kamu personelinin haksz yol ve ekillerle devlet hazinesine veya kendilerine aldklar mal ve paralarn, sahiplerine geri verilmesini salar. Dvn- Mezlim mahkemesinde grlen davalarn nemli bir ksmn, vergi ihtilaflar meydana getirmektedir.173 Memlk Sultan Baybarsn olu el-Melikus-Said, 677 ylnda Dmakta bir mezalim oturumu yapt. Dmak halk, askeri komutanlardan birinin ynetecei bir askeri sefer iin mlklerine yllk vergi tarhettiini, sefer bitmesine ramen verginin srdrldn ikayet etti. el-Melikus-Said, bu verginin kaldrlmasna karar verdi.174 Bu tr grevi yrtmekle Dvn- Mezalim, bir vergi mahkemesi gibi hareket etmitir. 3) Devletten maa alanlarn maalarnn denmesinin gecikmesi veya eksik denmesiyle ilgili hakszlklar: Burada modern idar yargdaki iptal davasna hayli benzemekte olan bir olay zellikle belirtmeliyiz. Memlk Sultan Baybars (1260-1277)a, Muhammed b. Eb Mansur adnda bir vatanda, Aybek (1254-1257) zamannda bahesinin elinden alnp ikta olarak verildiini ikyet etti. Konu aratrld ve Dvnul-Ceyteki kaytlardan bu bahenin devlet (dvan) mal olmad anlald. Aybekin karar iptal edilerek, bahe dava sonunda sahibine iade edildi.175 401

Memlklerde Mustevfl-Murteca ile Nzrul-Ceyin de baz idar davalara baktklarn gryoruz.176 3.2.3. Adl Yarglama Dvn- Mezlim kurumunun yarg alanndaki grevlerinden ikincisi, adl ihtilaflar ilk veya st dereceli mahkeme olarak karara balamaktr. 3.2.3.1. lk Mahkeme Olarak Dvn- Mezlim Dvn- Mezlim kurumunun adl yarg asndan bir ilk mahkeme olarak grev yapmas, doktrince de kabul edilmitir.177 Aslnda adl ihtilaflarn zm, kad mahkemelerinin grev alanna girer. Ancak, mezlim mahkemesine gtrlen adl ihtilaflar, genellikle davalnn devlet memuru veya gl bir kii olmas dolaysyla, kad mahkemelerinin grm ve zmnde yetersiz kald ihtilaflardr.178 ok defa hkmdar veya bazan temsilcilerinin bakanlk ettii mezlim mahkemelerine, kad mahkemelerinin zemedii bu tr davalarn gtrlmesi, adaleti salayacak en yksek g olarak devlet fonksiyonlarnn tmn elinde tutmas veya yetki devrinde bulunulan kiiyi desteklemesi dolaysyladr.179 Bu bakmdan, uygulamada, mezlim mahkemeleri, kad mahkemelerinin yerini alacak lde adl ihtilaflarn zmyle uramtr. Bir hakk ispat veya inkr, devlet memurlar veya fertler tarafndan ilenen hakszlklar (zellikle gasplar) ve bunlara benzer eylerle ilgili ikyetleri dinlemek iin ok gemeden mezlim mahkemeleri tekil edilmitir. Nazar olarak kadlarn yarglama sahasna giren mlkiyetle ilgili nemli davalarn da mezlim mahkemelerine gtrlmesi cihetine gidilmitir. yle ki, zamanla bu mahkemelerin yarg ileri, geni apta kad mahkemelerine ait yarg ileriyle uygun hale gelmitir.180 Gerekten, bn Tln (880-884) ve Kfur (940-960)un Dvn- Mezlim kurumuyla ilgili yarg faaliyetleri, geni lde adl ihtilaflar iine aldndan, adl hakimler deta grevden uzaklatrlm gibi bu konularda vazife yapamamlardr. Devlet organlar arasnda bamszlk szkonusu olmadndan, yarglarn verdii kararlar bazan valilerin tasdikine bal kalm, sonuta adl davalar kestirme yoldan valilere gtrlmtr. Dvn- Mezlim ile adl mahkemeler arasnda belli bir grev dalm yoktur. Ancak, uygulamann belli baz davalarda younlamas, doktrini iki tr dava stnde nemle durmaya zorlamtr: 1) Gasplar, 2) zel vakflardaki ihtilaflar. 3.2.3.1.1. Gasplar Bu tr haksz fiilleri de iki grupta ele almak gerekir: a- Devlet memurlarnn gasplar, b- Gl kiilerin gasplar. a- Devlet Memurlarnn Gasplar (el-Gusbus-Sultniyye)

402

Zlim devlet memurlarnn hazine veya kendileri adna tamahkrlk veya tecavzkrlk gibi sebeplerle sahiplerinden ald mallar, mezlim mahkemesi araclyla hak sahiplerine iade edilirler. Dvn- Mezlim hakimi bu durumu, denetleme srasnda ahsen haber almsa resen hareket ederek hakszla urayann bavurusundan nce maln sahibine iadesini emreder; fakat bu konuda bilgisi bulunmuyorsa, konunun incelenmesi ve karara balanmas bavurmaya baldr. Bu gibi gaspdurumlarnda mlkiyetin kime ait olduu konusu, resm kaytlardan aratrlr ve buna gre hareket edilerek mlkn sahibine iadesi salanr.181 Sadece davacnn ortaya koyaca delillerle yetinilmez. Nureddin Zeng (. 1174)nin valisi rkh (. 1169)un yardmclarnn gasplar da benzer olaylarn baka bir rneidir.182 b- Gl Kiilerin Gasplar (Gusbul-Akviya) Dvn- Mezlim mahkemesinde karara balanan ikinci tr gasplar, gl ahsiyetlerin, sahiplerinin elinden rzas olmadan mlkn almalardr. Byle bir davann grlebilmesi iin, hakszla urayann dava amas gerekir. Gsplarn elinden bu mlkler drt yolla geri alnr: Gsbn itiraf, mezlim hakiminin bilgisi, gaspa veya sahibinin elinden alndna dair bir delil bulunmas, yalan ve pheye yer brakmayacak ekilde haberlerin ortaya kmas.183 3.2.3.1.2. zel Vakflardaki htilaflar (el-Vukful-Hssa) zel vakflardaki ihtilaflar, ancak dava almas halinde Dvn- Mezlim mahkemesinde karara balanr, resen harekete geilmez.184 Burada, son olarak unu da belirtelim ki, doktrinde adl ihtilaflarn, hakkaniyet ve adl muhakeme uslne gre karara balanaca benimsenmitir.185 3.2.3.2. st Mahkeme Olarak Mezlim Dvn- Mezlim mahkemesinde alt mahkemeler tarafndan verilen kararlarn temyizen gzden geirildii de olmutur. Adaleti salamada en yksek bir otorite olarak mezlim mahkemesinin alt mahkemelerin verdii kararlar gzden geirmesi ok normal bir sonutur. Bunun iindir ki, gnmz yazarlarndan birou, Dvn- Mezlim kurumunu Yargtaya (Temyiz Mahkemesi) karlk olarak grmlerdir.186 Kimi yazarlar ise, messesemizi stinaf Mahkemesi olarak deerlendirmilerdir.187 Kadlarn yarglama dndaki davranlaryla ilgili bavurular da Dvn- Mezlim kurumuna yaplm ve orada karara balanmtr.188 Memlk Sultan Baybars (1260-1277), bir mezlim oturumunda, Msr hanbel bakadsnn kendisine kar iyi dnceleri olmad ve tayin yolsuzluu 403

hakkndaki ikyeti karara balam ve yaplan aratrma sonunda bunlarn aslsz olduu ortaya kmtr.189 Bir mezalim oturumunda Baybarsa, bayargn, vesayeti altnda bulunan eski askerlerden birinin oluna ait mallar iyi ynetememesi ikyet edildi.190 Gazneliler Sultan Mahmud (998-1030)a, bir kad, emanete hyanet ettii iin ikyet edilmi ve konu Mezlim kurumunda karara balanmtr.191 imdiye kadar Dvn- Mezlimin grevleriyle ilgili olarak yaplan bu aklamalara gre, Dvn- Mezlim kurumunun sabit bir grev alan olmam,192 bu alan devir ve artlara gre bazan yarg alannda toplanmtr, denilebilir. Btn bunlarla birlikte Mezlimi yalnzca bir yarg kuruluu olarak grmemek gerekir. Bu kurum, gelime tarihi boyunca, yarglama alannda ve yar glama alan dnda olmak zere balca iki alanda grev yapmtr. Dvn- Mezlimin yarglama alan dnda kalan grevlerini, siyas, hukuk (yasama faaliyetleri, idar denetleme, idar ilerin grlmesi, mahkeme kararlarnn icras) ve iktisad grevler olarak belirtebiliriz. Dvn- Mezalimin yarglama alanndaki grevleri ise adli yarg ve idari yarg sfatyla yapt grevler olarak yine grupta ifade edilebilir. 4. Divan- Mezlimin leyii 4.1. Dvn- Mezlim Toplantlar 4.1.1. Toplant Yerleri Dvn- Mezlim toplantlarnn yaplaca yer konusunda doktrinde herhangi bir aklama yoktur. Uygulamada da dvn- mezlim toplantlar iin balang dneminde belirli bir yer bulunmamaktayd. Yetkililer kendilerine iletilen ikyetleri her nerede olursa olsun inceleyip karara balyorlard. Ancak, daha sonralar toplantlar, cami, medrese, saray bnyesindeki yerler, makam veya ev gibi ok deiik yerlerde yaplmtr. Fakat, Dvn- Mezlim devletler iin temel bir organ olduundan, zamanla, sadece toplantlarn yaplabilmesini salamak zere zel binalar ina edilmitir. 4.1.1.1. Deiik Toplant Yerleri 1) Cami: Doktrinde afi hukukular, camilerin mahkeme salonu olarak kullanlmasn doru bulmazlarken, dier hukukular bunun mmkn olduu grndedirler.193 Dvn- Mezlim toplantlarnn baz devirlerde camilerde yapldn grmek bizi

artmamaldr. Nureddin Zeng (. 1174) de henz Darul-Adli ina ettirmezden nce, oturumlarn el-Mescidul-Muallakda yapmaktayd.194

404

2) Medrese: Memlk Sultan Aybekin (1254-1257) veziri Alaaddin el-Bundukdr mezlim oturumlarn Kahiredeki el-Medrisus-Salihiyede yapard.195 Bunun, Memlklerde henz Darul-Adl yaplmad dneme ait olduu unutulmamaldr. 3) Makam veya kametgh: Dvn- Mezlim toplantlarnn en ok yapld yerlerden biri, resm makam veya ikametghn bulunduu yerler olmutur. Bu gibi durumlarda, hkmdarlar tarafndan sarayn belli bir yeri oturumlara tahsis edilmitir. Memlk Sultan Berkuk (1382-1398) Devrinde mezlim oturumlar Kalatul-Cebeldeki sarayn el-Istabilus-Sultan denilen yerinde yaplmtr.196 Berkukun bu uygulamas, baz yllarda, saraylarda ed-Dikka denilen salonlarda oturum yapanlar hari, h. IX. asr sonlarna kadar srmtr.197 Memlklerde vezir yerindeki Nibin bakanlk ettii mezlim oturumlar, Eyvndan ayr olarak sarayn Darun-Niybe adn tayan ve vezirin ikametgh olarak kullanlan yerde yaplrd.198 4.1.1.2. zel Toplant Yerleri: Drul-Adl Drul-Adl adyla bilinip mezlim oturumlarna tahsis edilmi zel binay kuran kii, tarihilerin ortak ifadeleriyle, el-Melikul-Adil Nureddin Zeng (. 1174) dir.199 Nureddin nceleri Halebte bir Darul-Adl kurmutu, ancak buras pek fazla ne kavumamtr. Nureddini ne kavuturan, Kemaleddin e-ehrazrnin bakadl devrinde Dmak (am)da ina ettirdii Darul-Adldir. Bu Darul-Adlin kurulmasnda bakadnn da rol olduu anlalmaktadr.200 madeddin el-Ktib el-Isfahan (. 1200)ye gre, Kemaleddin, herhangi bir adaletsizlik thmeti altnda kalmamak ve mhim davalara hkmdarn huzurunda bakmak iin Darul-Adli ina ettirmitir.201 Halbuki, Makrz (. 1442) ve bn Kesr (. 1373)e gre, Dmakn zaptndan sonra Eseduddn rkh b. z (. 1169)nin nfuzu ok artmt. Kemaleddine, rkhun niplerinin halka hakszlk yaptklar hakknda ikyetler geliyordu. Fakat bakad onu muhakeme etmekten ekiniyordu. Durumu Nureddine bildirince, Nureddin, byk devlet memurlarn muhakeme etmek iin Darul-Adli kurdurmutur. Bunu duyan, rkh, niblerini toplayarak halka iyi davranmalarn, kendisini Nureddinin huzurunda mahkemeye kmaya mecbur etmemelerini tenbih etmitir. Nureddin, DarulAdlde ikyeti beklemi, fakat herhangi biri ikyette bulunmamtr.202 Daha sonralar Salahaddin (1174-1193) Kahirede, olu Gaz (1173-1216) ise Halebte bu Darul-Adlin birer rneini daha ina ettirmilerdir. Ayrca Salahaddin, 583/1187de Dmak Kalesini tamir ettirip Babun-Nasr at srada Darul-Adle Balebek sahibinin bitiikteki evini de ilve edip kale iine almtr. Bundan sonra bu binaya Darus-Sade denilmeye balanmtr.203 Bu rneklerden de anlalaca zere, Nureddinden sonra, Darul-Adl yapm yaygnlk kazanmtr. Nitekim-Salahaddin ve olu ile ilgili rneklerden ayrlarak-Memlk Sultan Baybars (1260-1277), 1263te el-Kalann alt ksmnda Darul-Adl ina ettirmi, 1264te oturumlara balamtr. 405

Bu binaya daha sonra, Darul-Adlil-Kadme denmitir.204 Daha sonra, Muhammed b. Kalavun (12981341), 1332de uzun sredir kullanlamaz halde olduundan bunu yktrmtr. Zaten Kalavun (12751290), el-Eyvn adyla baka bir bina yaptr mt. Fakat Kalavunun olu Halil (1290-1293) tarafndan yenilenen bu bina da Muhammed b. Kalavun tarafndan yklm ve yerine kubbeli byk bir bina yaptrlmtr. Artk buras ele-EyvnulKebr olarak isimlendirilmitir. Saraydan gizli bir kapdan girilen ve oturum yerine gizli bir parmaklkla alan bir salon da yaptrlmtr.205 Dvn- Mezlim oturumlarnn yapld yeri gstermek zere de kullanlan Darul-Adl ismi, mezlim fonksiyonunu belirtmek iin Niyabetu Daril-Adl denecek kadar yaygnlamtr.206 Darul-Adller, mezlim toplantlarnn yansra, cls trenleri,207 Nibul-Kfil Divan208 ve Emr Hacibin alma yeri209 iin de kullanlmtr. 4.1.2. Toplant Gnleri ve Tatil Doktrinde benimsendiine gre, Dvn- Mezlim grevini yrten kimse, bunun zel grevlisi ise, her gnn oturumlara tahsis etmek zorundadr. Fakat, baka grevleri de olan bir devlet memuru ise haftann belli gnlerini bunun iin ayrr.210 Karahanl Devletinde Mezlim oturumu yaplan gne Mezlim Gn veya Mezlim Vakti ad verilmitir.211 Toplant gnleri konusunda uygulamada da kesinlemi bir durum yoktur. Her hkmdar, vezir veya vali, artlara gre belli gnleri ve saatleri oturum iin ayrmtr. Sahibul-mezlimler de artlara gre hareket etmilerdir. Oturum gnleri ile ilgili uygulama gzden geirilirse, bu gnlerin haftann her gn, haftada bir gn, haftada iki gn ve haftada gn eklinde olduu gze arpar. Anadolu Beyliklerinden birini kuran Kad Burhaneddin (1381-1398) de niblii dneminde her gn divan kurard.212 Haftann bir gn oturum yapanlar, bunun iin pazar, cuma veya cumartesi gnlerini ayrmlardr. Kfur (. 967) ile Cevher (. 992), cumartesi gnlerini oturumlara ayrrd.213 Haftada iki gn mezlim oturumu yapanlar pazartesi-perembe, pazar-aramaba veya cumartesi-sal gnlerini semilerdir. Msrda bn Tln (880-884) haftann iki gn oturum yapard.214 Eyyubler ve Memlkler devrinde pazartesi ve perembe gnleri leden sonralar Mezlim oturumlarna ayrlmtr Salahaddin (596-589), Baybars (1260-1277) ve bn Kalavun (12981341), bu ekilde uygulamada bulunmutur.215 Hindistanda Ebu Mcahid Muhammed h (13251335) da pazartesi-perembe gnleri oturum yapard, oturum gnleri dndaki bavurular ise 406

akamlar incelerdi.216 Trkiye Seluklu Devleti Sultan I. Gyaseddin Keyhsrev (1192-1196; 12051211) de pazartesi-perembe gnleri orulu olarak oturum yapard.217 Memlk Sultan Berkuk (13821398), nce pazar-aramba, sonralar sal-perembe ve bu sonuncuya cuma gn ikindiden sonralarn da ekleyerek iki gn oturum yapard.218 Nureddin Zeng (. 1174) ile ilgili olarak, haftada bir, iki, drt veya be gn oturum yapt nakledilir.219 H. IX. asrn ikinci yarsnda, 1466da Memlkler cumartesi-sal gnlerini oturumlar iin tahsis etmilerdi, ancak bu oturumlar sadece k aylarnda ve iki ay sreyle yaparlard.220 Seluklularn nl veziri Nizmlmlk (1018-1092) de hkmdarn haftada iki gn mezlim toplants yapmasn belirtmi,221 kendisi de bu ekilde hareket etmitir.222 Anadolu Beyliklerinden birinin kurucusu olan Kad Burhaneddin (1381-1398), nceleri her gn, daha sonra cumartesi, pazar ve sal olmak zere haftada gn mezlim divan kurard.223 Makrz (. 1442) ve Kalkaand (. 1418)nin belirttiklerine gre, Memlk Sultan Berkuk (13821398) devrinde, Ramazan hari, btn sene oturum yaplrd.224 bn Batta (. 1377)nn aklamasna gre, Delhinin ilk sultan Lelmi,225 Dvn- Mezlim kurumuna byk deer verirdi. Sultan mazlumlarn renkli elbise giymelerini isterdi. Byle elbise giyeni grdnde, onun davasna bakar ve hakkn alrd. Daha sonra, geceleyin hakszla urayanlara da kaplarn at. Bunun iin saray kapsna iki stun zerine konmu olup zeri resimli iki arslan yaptrd. Bu aslanlarn ikisinde de demir zincire bal zil bulunuyordu. Mazlum geceleyin gelip zili alar, bunu duyan sultan hakszl inceler ve hkmn verirdi.226 Ayrca, Msrdaki devletlerde bakentte yaplan trenlerde de mezlim ikyetleri dinlenirdi.227 4.2. Dvn- Mezlimde Uygulanan Muhakeme Usul Dvn- Mezlim oturumlarnda, az nce ayrma tabi tuttuumuz grevlerin hangisi grlrse grlsn, takip edilen usl, birbirinden kesin izgilerle ayrlmaz. Esasen doktrinde de bu tr usl kaideleri ok dank bir ekilde gsterilmitir. Bununla birlikte, burada, Dvn- Mezlim kurumunun arlkl olarak yarg grevlerini yerine getirirken uymu olduu muhakeme kaidelerini gstermek yararl olur kanaatindeyiz. Bylelikle de dvn- mezlim kurumunun ileyiini biraz daha yakndan kavram olabileceiz. Dvn- Mezlim mahkemesinde hakim olarak grev yapan kii, hkmdar olduu takdirde, hakkn ne olduunu sylemek iin ok sk usul kaideleri yoktur. Devlet fonksiyonlarn tmyle elinde bulunduran hkmdar, bunun iin gereken her yola bavurabilir. Bu, adl yarg grevlerinin yerine getirilmesinde de byledir.

407

Doktrinde, Nuveyr (. 1332nin belirttiine gre, Dvn- Mezlim kurumunun grevleri gibi, muhakeme usul kaideleri de devir ve artlara gre deiebilir.228 4.2.1. Temel Prensipler 4.2.1.1. Kaynaklar Dvn- Mezlim mahkemesine gtrlen davalarn zm iin, ncelikle Kitap ve Snnete (eriat),229 sonra hakkaniyet ve nesafete bal kalnr.230 Bu kaynaklarn yan sra, rf de nemli bir kayna meydana getirir.231 eriat ve hakkaniyet kaidelerine uyulaca, tayin belgelerinde (ahdlerde) de zellikle belirtilmitir.232 Bu arada, adl yarg alanna giren ihtilaflarn zm kadar, gerektiinde idar ihtilaflarn zmnde de adl muhakeme usl kaideleri esastr.233 Gnmz idar yargsnda da ayn hkmlerin geerli olduunu gryoruz.234 4.2.1.2. zellikleri 1) Yazl-Szl Usl: Dvn- Mezlim davalarnn grlmesi, nceleri -hatta sonralar bile- szl olarak yrtlrd. Kurumun gelime gstermesiyle birlikte, yazl usl uygulanmaya balam ve bu usl giderek hakim olmutur. 2) Kendiliinden nceleme: Dvn- Mezlim hakimi iin doktrinde belirtilen kendiliinden inceleme kavram son derece geni olarak anlalmaldr. nk idar ihtilaflarda dava almasn beklemeden kendiliinden harekete geerek konuyu aratrmakta ve zmleyebilmektedir.235 Bununla birlikte, adl davalarn baklmas, hakszla urayanlarn bavurusuna baldr; ancak, devlet memurlarnn gasp fiilleri iin resen harekete geilir.236 Dvn- Mezlim hakimi, alan davalarda, gereken her durumda kendiliinden her trl incelemeyi yapabilir ve yaptrabilir. Taraflardan yeni bilgi ve belgeler isteyebilir.237 4.2.1.3. Hakimin Tarafszl Dvn- Mezlim hakiminin hkmdar olmas durumunda, hakimin reddinden sz edilemez. Hkmdar dndaki hakimlerin tarafszln kukuya drecek durumlar ortaya ktnda hakimin kendiliinden ekilmesi veya taraflardan birinin hakimi reddi mmkndr. Ancak, bu durumlarda yetkili hakim, yine hkmdarn kendisi olur. 4.2.2. Grev ve Yetki 4.2.2.1. Grev 408

Grev bakmndan, Dvn- Mezlim hakiminin nitelii byk nem tar. Hakimin, hkmdar olmas halinde, Mezlim mahkemesinin genel grevli mahkeme olarak alt gzlenebilir. Dvn- Mezlim hakimi, vezir olduu takdirde de durum buna yakndr. Bununla birlikte, teorik olarak, hkmdar vezirin bu konudaki grevlerini snrlandrabilir. Dvn- Mezlim hakiminin sahibul-mezlim olarak grev yapan biri olmas halinde, iki farkl durum ortaya kar. Hkmdar, vezir veya vali, grevlerinden tmn veya bir ksmn bu grevliye devredebilir. Dvn- Mezlim oturumu yapan baz hkmdarlar, adl davalarn grlmesini kad mahkemelerine brakmak suretiyle bir dereceye kadar grev ayrmna dikkat etmilerdir. Mesel Memlk Sultan Berkuk (1382-1398), davacya kad mahkemesine bavurup vurmadn sorar, bavurduysa davay kabul eder, aksi takdirde dayak atlmasn emrederdi.238 Ancak, bu uygulama istisna olup, genellikle grev dalm szkonusu deildir. Bunun iindir ki, baz devirlerde olayn mezlim mahkemesine ait olup olmadn tespit iin zel grevliler bile bulunmutur239 ki bunlara mezlim danman ya da raportr de diyebiliriz. Esasen slm hukukunda yarg birlii sistemi hakimse de, mezlim mahkemeleri bu birlii bir dereceye kadar ortadan kaldrmaktadr.240 zellikle idar ihtilaflar ile ynetici ve gl kiilerin yapt hakszlklar mezlim mahkemelerinin grev alanna girmitir. Bunun yannda, kadlar da baz devirlerde mezlim davalarn zmlemilerdir. Mesel Msrda Ihd (. 940)in kads 936da bu ekilde hareket etmitir; ancak 942de mezlim iin zel grevli tayin edilmitir.241 Baz devirlerde ise, kad mahkemeleri yerine mezlim mahkemeleri, her trl ihtilaf iin balca merci olmutur.242 Memlk Sultan Berkk (1382-1398) ise, davalarn nce kad mahkemesine gtrlmesini, burada zm bulunulmad takdirde kendisine gtrlmesini art komutur.243 4.2.2.2. Yetki Yetki asndan da, grevle ilgili hkmler tekrarlanabilir. Dvn- Mezlim hakiminin hkmdar olmas durumunda yetki alan, tm lke topraklardr. Az sonra rneini greceimiz gibi, vezirin de yetkisi hkmdarn yetkisi gibidir. Bununla birlikte, teorik olarak, vezirin yetki alann daraltmak hkmdarn elindedir. Eyalet valilerinin yetki alan, eyalet snrlarn iine alr. Mezlim hakiminin sahibul-mezlim olarak grev yapan biri olmas durumunda, yine iki farkl durum ortaya kar. Sahibul-Mezlimin yetki alan tm lke topraklar veya belli bir blge olabilir. Bat Karahanllarn nl hkmdar Tamga Bura Han brahim b. Nasr, kad Ebu Musa Mansur b. Ahmedi Semerkand ve havalisinin sahibul-mezlim vel-ahkmlna tayin etmitir.244 Seluklu Devletinde vezir, vali, reis ve ikta sahipleri blgelerinin mezlim davalarna da bakarlard.245 4.2.3. Taraflar 409

Davac ve daval taraflarn ikisini birden gstermek zere, Muterfin, Mutehkimn, Husm, Mutenzin, Mutecirn; yalnzca davacy gstermek zere Mutezallim, Mazlum, Mudde, SahibulKssa ve Mutek; yalnzca davaly gstermek zere de Mudde Aleyh ve Zlim terimleri kullanlr. Karahanllarda, taraflardan ikyeti olana tki denilmekte idi.246 Dvn- Mezlim mahkemesine bavuranlar yalnzca Mslmanlar deildir. Mslman lkelerdeki gayr- mslim aznlklar (zimm) da uradklar hakszlklarn giderilmesi iin Mezlim mahkemesine bavurmulardr. Nureddin Zeng (. 1174), oturumlarn Mslman-zimm herkesin kolayca bavurabilmesi iin el-Mescidul-Muallakda yapard.247 Mezlim mahkemesine lkenin her yanndan bavuranlarn ounluu, hi phesiz gsz insanlar, zayf kadnlar, yoksullar, yetimler, ksacas urad hakszlk giderebilecek yksek bir merci arayanlardr.248 Bu davaclara kar, davallarn ounluu, devlet memurlar ve gl ahsiyetlerden meydana gelmektedir.249 4.2.4. Davann Almas nceden de sz edildii gibi, grevlerinin ounu resen yerine getiren mezlim mahkemesi, zellikle adl yarg alanna giren grevler iin mutlaka davacnn bavurmasn bekler.250 Dvn- Mezlim mahkemesinde dava amak anlamnda Tazallum 251 ve Ref252 terimleri kullanlr. Davann kendisi de Dava,253 Tekad, Muhsama,254 ve Hsm255 olarak isimlendirilir. Bu son terimler, ayn zamanda -Zulme ve Mazlme gibi- davann konusunu da meydana getirirler. Davann almas, balangta, szl olarak gerekletirilmitir. Bu gibi szl bavurulara Zulme ve Mazlme ad verilmitir. Kurumun gelime gstermesiyle birlikte, yazl bavurular, esas olmutur. Mezlim mahkemesine yaplan yazl bavurulara, szl bavuruyu gsteren terimlerden ayrdetmek iin kssa-ksas, ruka-rik ve kutub gibi isimler verilmitir.256 Bylece bunlarn, bugnn deyimiyle dava dilekesi olarak isimlendirilmesi mmkndr. Szl olarak davann almas iki ekilde ortaya kmtr: 1) Hakszla urayanlar, dorudan doruya hkmdara veya temsilcisine urad hakszl dile getirmektedir. Bylelikle herhangi bir yerde onunla karlaan davac, urad hakszl dile getirerek adalet isteyebilmektedir.257 Sonralar bile grlen bu usul, zellikle, ilk zamanlarda hakim olmaldr. 2) kinci olarak, genel bir duyuru yaptrarak, davas olanlarn, belirli bir yer ve gnde bavuruda bulunmas istenmektedir. Memlk Sultan Berkuk (1383-1398) da ayn yolda hareket ederek, oturum gnlerini nceden duyuruyordu.258 Trkiye Seluklu Devletinde saray avular, ayn ekilde, davas olanlar mahkeme huzuruna davet ederlerdi.259 Yazl dava amaya ne zaman balanldn kesinlikle bilemiyoruz. Tarih nakillerden tespit edebildiimiz kadaryla, ilk kez Halife Mehd (775-785) adna, Ebul-Verd b. Mutarrif el-Horasan, Rusfe mescidi bnyesindeki Beytul-Adle braklan dilekeleri incelemitir.260 410

Kalkaand (. 821/1418)nin belirttiine gre, dava dilekeleri konuyu veya amac yanstamayacak ya da saptracak lde uzun ya da ksa olmamal; istenilen, dilekede zl bir biimde anlatlmaldr.261 Dava dilekelerinin mahkeme bakanna ulatrlmas son derece nemlidir. Bu maksatla, Harezmahlarda kssa-drlk makam vard, bu messese Anadolu Seluklularnda saray avular eklinde grlmtr.262 Dava dilekeleri, mezlim mahkemesini gereksiz yere oyalayabilir. Bunun yannda, bu dilekelerde, devleti ilgilendiren son derece nemli konular da bulunabilir. te bu sebepledir ki, dava dilekelerinin bir n incelemeden geirilmesi ok nemlidir. Dilekelerin bu ekilde incelenmesi sonunda, hakl grlenler iin adalet derhal gerekletirilir. Ancak, kamu makamlarn gereksiz yere uratranlar da cezasz braklmamaldr.263 Nitekim, Memlk Sultan Berkuk (1382-1398) elIstabilus-Sultande, kendisine dava amaya gelenlere kad ya da hacibe bavurup vurmadn sorar, bavurup zmlememilerse davaya bizzat bakar, fakat hi bavrumamsa ikyetini kabul etmemekle kalmayp, dayak atlmasn da emrederdi.264 Daha nceleri, Baybars (1260-1277) da, hanbel bakadnn grevden atp, bu bakadya iftira ederek ikyeti olan mstahdemi, haksz kmas zerine yz denekli dayak cezasna arptrmtr.265 Taraflar dava aldktan sonra -zellikle adl davalarda- sulh yaparak davaya son veren bir ilemde bulunabilirler.266 Nureddin Zeng (. 1174)nin valisi rkh (. 1196), yardmclarnn hakszlk yaptlarsa madurlarla derhal barmalarn ve haklarn geri vermelerini, aksi takdirde hepsini cezalandracan bildirmi, Nureddin, Darul-Adlde oturum yapp ikyeti beklemi ve hakszlklar giderildii iin hibir ikyeti kendisine bavurmamtr.267 4.2.5. Dava Amann Sonular Dvn- Mezlim mahkemesi davaya bakp bakmamak asndan ihtiyar bir yapya sahiptir. Bu, zellikle hkmdar ve vezirlerin hakimliini yapt oturumlar iin geerlidir. htiyar yapya sahip olmas dolaysyla, alan her dava iin hkm verme mecburiyeti de yoktur. Yine, ayn sebeple, mezlim mahkemeleri srekli bir adalet hizmeti vermemitir. Nitekim Mezlim grevinin yrtlmesi baz devirlerde askya alnmtr. Dvn- Mezlim fonksiyonu zel grevliler marifetiyle yrtlnce, pek tabidir ki srekli bir hizmet verecektir.268 4.2.6. spat Aralar Doktrinde, Maverd (. 1058), Ferr (. 1058) ve Nuveyr (. 1332) tarafndan belirtildiine gre,269 Mezlim mahkemesinde grlen davalarda, adl yargya mahsus olan tanklk (ehadet),270 411

ikrar,271 yemin,272 hakimin bilgisi,273 keif, bilirkii,274 yazl belge (resm senet, sicil)275 gibi ispat aralar kullanlr.276 Bunlar dnda, hakkn kime ait olduunu tespit edebilmek iin her trl delile bavurulabilir, taraflara bask uygulanabilir.277 Nitekim Makrz (. 1442), Dvn- Mezlim, Msr ve Suriye Memlk Trkleri hakimiyetinden itibaren, siyasete gre hkmetmek olarak bilinir ifadesini kullanrken,278 naklettii bir tayin belgesinde Kalkaand (. 1418), siyaset gereklerine gre hkmedileceini belirtir.279 Dvn- Mezlim hakimi, delilleri serbeste deerlendirir.280 Taraflardan delili kuvvetli olan lehine hkm verir. Dvn- Mezlim hakimi, adl hakimden daha geni imkn ve aralara sahiptir. Bunun iindir ki, adl hakimlerin kabul edemeyecei ispat aralarn kabul etmesi mmkndr.281 Dvn- Mezlim hakimi asndan, bu ispat aralarnn ou deerlendirilebilir nitelik tarlar. Yalnzca baz yazl belgeler (resm kaytlar gibi), ikrar ve yemin kesin ispat aralardr. Bununla birlikte, yazl belgelerin kesin ispat arac olabilmesi iin, doruluunun kesin bir ekilde tespit edilmesi gerekir. 4.2.7. Davalarn Karara Balanmas Dvn- Mezlim mahkemesine yaplan ikyetlerin ve alan davalarn karara balanmasna Nazarul-Mezlim veya Halsul-Mezlim ad verilir:282 4.2.7.1. Duruma283 Dvn- Mezlim toplantlar ve bu arada durumalar iin Meclisul-Mezlim tabiri kullanlr. 1) Durumann Gereklilii Durumann yaplmasna karar vermek, tamamen mezlim hakiminin yetkisindedir. Mezlim hakimi sadece davacy dinlemek, hatta yalnzca dilekesini oturumda incelemek suretiyle de karar verebilir.284 Bununla birlikte, baz durumlarda duruma yaplmasnda zaruret olabilir. Bu takdirde, daval, mezlim hakiminin huzuruna kmak zorundadr. ounlukla idar ihtilaflar ve mlkiyet ihtilaflarnda bu son ekilde hareket edilmi olmaldr. 2) Durumann Yapl ve Ynetimi a) Alenlik: Doktrinde ve uygulamada zerinde nemle durulan alenlik (aklk) kavram, mezlim mahkemesi asndan olduka geni kapsamldr. Buradaki alenlik kavram, hem durumann kamuoyuna ak olarak yaplmas, hem de davaclarn mezlim hakimine dorudan dava ama hakkna sahip olduklar eklinde anlalmaldr.285

412

Nureddin Zeng (. 1174), mezlim oturumlarnn, Mslman-zimm herkesin kolayca girebilmesi ve eit tutulabilmesi iin el-Mescidul-Muallakda yapyordu. Yine, Nureddin, DarulAdldeki oturumlarna gl-zayf herkesin katlabilmesi iin hacib, mbair vb. bulundurmazd.286 Memlk Sultan Berkuk (1382-1398)un el-Istabilus-Sultnde yapt oturumlara gl-zayf herkes katlyordu.287 Sahibul-Mezlim olarak tayin edilenlerin tayin belgelerinde de alenlik zerinde nemli durulur, durumalarn alen yaplmas istenirdi.288 b) Usl: Dvn- Mezlim durumalar, taraflar arasnda tam bir eitlik gzetilerek yaplr. Gl-gsz eklinde herhangi bir ayrm yaplmaz. Durumada taraflara ayn ilgi gsterilir, gleryzl olunur. Gzel konuann parlak szlerine aldanlmaz, maksadn anlatmakta glk ekenlere kar sabrl olunur. Dava konusu iyice aratrlr, deliller salam bir ekilde deerlendirilir.289 Szl usulle yrtlen durumalarda, hakim, taraflar yalnzca dinliyordu. Yazl bavurularda hakim dilekeyi bizzat okuduu gibi, bakasna da okutuyordu. Memlk Sultan Berkuk ile olu Ferec (1398-1405; 1405-1412), ktibus-srr Fethuddin Fethullaha dilekeleri okuturlard.290 c) Ynetimi: Durumann ynetimi, Mezlim hakimine aittir. Bu, hkmdar, vezir veya vali olabilecei gibi, yetkilerini devrettikleri bir bakas da olabilir. Duruma srasnda, kanun szcs saylabilecek hakimler, hukukular ile zabt ktibi, gvenlik grevlileri vb. hazr bulunarak bakana yardmc olurlar. Hukuku ve hakimlerin duruma srasndaki grevleri, mahkeme bakanna gerek hakkn, gerekse usln ne olduu konusunda bilgi vermek, hatta gerektiinde hakimlere bakan tarafndan havale edilen davalarn grm ve zmdr.291 Durumalar genellikle tek celse halinde yaplr. Karar ayn gn verilir. Ancak, gerekli grlen hallerde, kararn verilmesi, baka bir durumaya ertelenebilir.292 Nitekim, dilekelerin okluu halinde Abbas halifesi Memun (813-833),293 yorulduu zaman Memlk Sultan Muhammed b. Kalavun (1298-1341) karar ertesi durumaya brakyordu.294 4.2.7.2. Karar Dvn- Mezlim mahkemesinde alnan kararlar iin Hukm, Hukmul-Mezlim ve TevkTevkt295 terimleri kullanlr. Durumalarda karar veren, daima bakan olmaktadr; ancak, bakan karar verirken, devlet ileri gelenlerinden oluan yardmclara danrd.296 Bu adan, Mezlim hakiminin davalar karara balamas, gnmz anlayna hayli uygun dmektedir.297

413

Dvn- Mezlim mahkemesinde grlen davalar sonunda alnacak kararn seimi, Mezlim hakiminin serbest takdirine kalmtr, doktrinde belirtilen grlerle bal deildir. Meden bir dava iin, ceza bir yaptrm seebildii gibi, meden ve ceza yaptrmlarn ikisini birden de seebilir.298 Kalkaand (. 1418)nin belirttiine gre, kararlara ak ifadelerle yazlmal, hakszl zme kavuturacak nitelikte olamal, dava konusunun zn vermelidir.299 Dvn- Mezlim hakimi, inceledii her dava iin karar vermek zorunda deildir. Dvn- Mezlim mahkemelerinde, balangta, kararlar -davann almas gibi- szl olarak verilir ve uygulanrd. Fakat, kurumun giderek gelimesi zerine, gerek davann almas, gerekse verilen kararlar yazl hale gelmeye balamtr. Memuluklerde ktibud-destin grevlerinden birisi de, mezlim mahkemesinde verilen kararlarn yazlmasdr.300 Kararlar dava dilekelerinin mnasip bir yerine yazlr ve bir rnei saklanrd.301 Kararn teblii, duruma sonrasnda hemen yaplmaktadr. Tebli bazan zel grevliler marifetiyle de yaplrd. 4.2.8. Kanun Yollar Dvn- Mezlim mahkemesinde verilen kararlara kar, artlara gre deien ekilde, kanun yollar ak olmutur. Dvn- Mezlim mahkemesinde bakan olarak hkmdarn bulunmas halinde, kanun yollarna ba vurmak ok snrl olmaktadr. Zira, adaleti salama asndan, kendisine kar bir gven duyulduu gibi, adaletin elde edilebilecei daha yksek bir otorite de yoktur.302 Ayrca bakann yanndaki kad, hakim ve hukuku gibi yeler, usl konusunda kendisine yardm etmektedirler. Vezir, vali veya sahibul-mezlimin kararlarna kar, kanun yollarna bavurup hkmdardan adalet istenmesi her zaman iin mmkndr. 4.2.9. cra ve nfaz Dvn- Mezlim mahkemesinde verilen kararlarn icra ve infaz, yine bu kurum tarafndan salanr. Dvn- Mezlim mahkemesinin kararlar, kad mahkemeleri kararlarnn aksine, derhal ve kesin olarak uygulanma ansna sahiptir. Zira, karar veren makam, devlet glerini mutlak olarak elinde bulunduran hkmdar veya onun yetkisini devrettii grevliler, vezir ve vali gibi yrtme organnn gl kiileridir. 4.2.10. Tahkm

414

Mezlim mahkemesinde alan davalarn, henz mahkemece karara balanmasndan nce, yine bu mahkeme tarafndan hakeme gndermek suretiyle zmlenmesi mmkndr. Doktrinde bu husus, ok ak bir ekilde ifade edilmitir.303 Msrda, Ahmed b. Tln (. 884) ile Ihdlerden Kfr (. 967)un oturumlar byk ilgi grm ve halk adl davalarn da bu mahkemeye gtrmtr.304 1 Kprl, M. F.: slm ve Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar ve Vakf Messisesi stanbul

1983, s. 10. Trklerde 13. yzyl sonlarna kadar gelien devlet anlay iin bkz.: gel, Bahaeddin: Trklerde Devlet Anlay, Ankara 1982. 2 gel, B: Trk Kltrnn Gelime alar (stanbul 1971), c. 2, s. 88; Taneri, A.: Trk

Devlet Gelenei, s. 156. 3 4 5 6 7 Kafesolu, .: Trk Milli Kltr, Ankara 1975, s. 280. Taneri, A.: a.g.e., s. 156. Kprl, M. F.: a.g.e., s. 20-21. Kafesolu, .: a.g.e., s. 354. Makrz Ahmet b. Ali, el-Meviz vel-tibar bi-Zikril-Htat vel sr, Beyrut ty., c. 2, s. 207;

Zeydan, Corci, Medeniyet-i slmiye Tarihi, ev. Zeki Megamiz, stanbul 1328-1330, c. 1, s. 223; E. Elibey, Tolunoullar Devleti (868-905), ev. Seluk Alkn, stanbul 1997, s. 183-184. 8 Kind, Ebu Umer Muhammed b. Ysuf, Kitbul-Vult vel-Kudt,

Yay. R. Guese, Beyrut 1908, s. 512. Kr. Kprl, M. F.: Fkh, A, c. 4, s. 615/Mez, A.: elHadratul-slmiyye, ev. A. Eb Rde, Beyrut 1961, c. 1, s. 429; el-Belev: Sretu Ahmed b. Tln, s. 159-161; E. Elibey: a.g.e., s. 185. 9 10 11 12 13 14 15 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 207; E. Elibey: a.g.e., s. 187. Makrz: a.g.e., c. 2, s. 207/Kind: a.g.e., s. 577. Kind: a.g.e., s. 583, 584/Mez, A.: a.g.e., c. 1, s. 429. Muerrefe, A. M.: a.g.e., s. 265/Mez, A. M.: a.g.e., c. 1, s. 427b. Kind: a.g.e., s. 572/Mez, A. M.: a.g.e., c. 1, s. 427. Kafesolu, .: a.g.e., s. 363. Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208/Zeydan, C.: a.g.e., c. 1, s. 224. 415

16 17 18 19

een, R.: Salahaddin Devrinde Eyybler Devleti, stanbul 1983, s. 134-135. Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208/een, R.: a.g.e., s. 134. Tyan, E., Histoire de LOrganisation Judiciaire en Pays slm, Paris 1938, c. 2, s. 213. eyzer: en-Nehcel-Meslk, s. 102den een, R.: a.g.e., s. 135. Osmanllardaki Divan- Humayunda da benzer alma dzeni vard (Bkz. Mumcu,

Ahmet, Hukuksal ve Siyasal Karar Organ Olarak Divan- Hmayun, Ankara 1976, s. 71-134, zellikle 107-111). 20 21 22 23 Tekinda, M. C.: Berkuk Devrinde Memlk Sultanl, stanbul 1961, s. 147. Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208. Makrz, a.g.e., c. 2, s. 208. Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208/bn Batta, Muhammed b. Abdullah et-Tanc, Tuhefun-Nuzzar

f Garibil-Emsr ve Acibil-Esfr, Kahire 1939, c. 1, s. 34. 24 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208/Tekinda, M. C.: a.g.e., s. 128-129/Uzunarl, . H., Osmanl

Devlet Tekilatna Methal, Ankara 1984, s. 373-374. 25 26 27 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208. Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208. Kalkaand Eb Abbs Ahmed, Subbul-A f Sinatil-n, Kahire 1913-1917, c. 6, s.

208/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 214. Geni bilgi iin bkz. Uzunarl, . H.: a.g.e., s. 349-352. 28 29 30 31 32 33 34 Gen, Reat, Karahanl Devleti Tekilat, stanbul 1981, s. 342. Gen, R.: a.g.e., s. 200-201 dn. 576, 266, 338. Gen, R.: a.g.e., s. 275. Daha geni bilgi iin bkz. Gen, R.: a.g.e., s. 265-267. Kprl, M. F.: slm Medeniyeti Tarihi, s. 127. Kafesolu, .: a.g.e., s. 352. Bayur, Y. H.: Hindistan Tarihi, Ankara 1946, c. 1, s. 233. Bu arada Mahmud Gaznevnin

rnek birka olay iin bkz. Nizamlmlk: Siyasetnme, ev. Nurettin Bayburtlugil, stanbul 1981, s. 121-126. /Meril, Erdoan: Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara 1989, s. 49-50. 416

35 36 37

Kprl, M. F.: slm ve Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar, s. 28-29. Taneri, A.: Trk Devlet Gelenei, s. 160. bn Haldun Abdurrahman, Kitbl-ber ve Dvanil-Mubtedevel-Haber f Eyymil-Arab vel-

Acem vel-Berber ve-men serahum min Zevs-Sultnil-Ekber, Beyrut 1967, c. 5, s. 235. Trkmen Hatunun faaliyetleri iin bkz. Kafesolu, .: Harezmahlar Devleti Tarihi, Ankara 1956, s. 205214/ok, B.: slam Devletlerinde Trk Nibeler ve Kadn Hkmdarlar, Ankara 1981, s. 178-179. 38 Taneri, A.: Seluklu-Osmanl izgisinde Harezmahlar Vezareti, Tarih Enstits Dergisi,

7-8 (stanbul 1977), s. 23. 39 40 41 Turan, O.: Seluklular Tarihi, stanbul 1969, s. 239. Kprl, M. F.: slm Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar, s. 24-28. Tabir, ihtimal yuvula-uslandrmakdan gelmitir. Kgrl Mahmud: Divanl-Lgtit-Trk,

c. 3, s. 80den Kafesolu, .: Trk Milli Kltr, s. 352. 42 43 Kymen, M. A.: Turul Bey ve Zaman, stanbul 1976, s. 134. Kafesolu, .: a.g.e., s. 353-354/Turan, O.: Seluklular Tarihi, s. 238-239/Turan, O.: kta

A, c. 6, s. 949-959. 44 45 46 47 48 49 50 51 52 49, 174. 53 Hitti, P.: a.g.e., c. 2, s. 495. Turan, O.: Seluklular Tarihi, s. 61-62/Kymen, M. A.: a.g.e., s. 134. Taneri, A.: a.g.e., s. 158. Nizamlmlk: Siyasetnme, s. 35 (7. Blm). Subk: Tabaktu-afiiyyetil-Kubr, c. 4, s. 310. Kr. Taneri, A.: a.g.e., s. 157. Taneri, A.: a.g.e., s. 157. Kr. Gen, R.: Karahanl Devlet Tekilt, s. 206. Taneri, A.: a.g.e., s. 158. Taneri, A.: a.g.e., s. 161. Taneri, A.: a.g.e., s. 161. Taneri, A.: a.g.e., s. 163. /Ycel, Y.: Kad Burhaneddin Ahmed ve Devleti, Ankara 1970, s.

417

54

Kprl, M. F.: slm ve Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar, s. 28-29/Turan, O.: Seluklular

Tarihi, s. 238-239. 55 56 Geni bilgi iin bkz. Atar, F.: a.g.e., s. 179-182. Divan- Hmayun, lkemizde tez almasna konu olmutur. Konuyla ilgili

aklamalarmzda geni lde yararlandmz Ahmet Mumcunun bu almas, kurumu hukuk ve siyas ynleriyle ele almaktadr: Bkz Ahmet Mumcu, Hukuksal ve Siyasal Karar Organ Olarak Divan- Hmayun, Ankara, 1976. 57 58 Bu organlar iin bkz. Kafesolu, .: a.g.e., s. 246-250. Divan, yolsuzluk ve zulmleri nlemek iin ikyeti dinlemesi halinde Mazleme Divan

adn alr. Bkz. Ortayl, .: Trkiye dare Tarihi, s. 148. 59 Mumcu, A.: Divan- Hmayun, s. 11-12, 14, 14-17, 19-20, 37. Ayn yazarn Mezlimde

grlp karara balanan bir ksm sularla ilgili durumu Osmanl hukuku asndan ele alan bir incelemesi daha vardr: Ahmet Mumcu: Osmanl Hukukunda Zulm Kavram, Ankara 1985. 60 el-Hatbul-Bagdad: Tarhu Bagdad, c. 10, s. 73/bn Receb: Zeyl, c. 1, s. 42/Gen, R.:

Karahanl Devlet Tekilt, s. 266. 61 400. 62 63 Mesel bkz. Kalkaand: a.g.e., c. 5, s. 144-206/bn Batta: Tuhfetun-Nuzzr, c. 3, s. 55. Kind: el-Vult vel-Kudt, s. 423-424/bn Batta: a.g.e., c. 2, s. 280/Muerrefe, A. M.: Kalkaand: Subhul-A, c. 4, s. 192-193, 221-222/Uzunarl, . H.: Methal, s. 386, 399-

a.g.e., s. 270. 64 65 rnek olarak bkz. Kalkaand: a.g.e., c. 10, s. 246, 334. Maverd: a.g.e., s. 77/Ferr: a.g.e., s. 58/Kalkaand: a.g.e., c. 3, s. 277/bn Haldun: ber,

c. 1, s. 392/Makrz: Htat, c. 2, s. 207. 66 67 Kind: a.g.e., s. 554/bn Batta: a.g.e., c. 1, s. 34-35/Tyan, E.: a.g.e., c. 2, s. 240. Maverd: a.g.e., s. 77/Ferr: a.g.e., s. 58/Nuveyr: a.g.e., c. 6. s. 265/bn Haldun: ber, c. 1,

s. 392/Kalkaand: a.g.e., c. 10, s. 334-335/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 207. 68 Gaudefroy-Demombynes, M.: Les nstitutions Musulmanes, s. 161/Milliot, L.: ntroduction,

s. 686/Tyan, E.: a.g.e., c. 2, s. 205. 69 Tyan, E.: a.g.e., c. 2, s. 206. 418

70 71 72 73 74

Bkz. Taber: Tarh, c. 6, s. 429-430/Maverd: a.g.e., s. 78/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 207. Makrz: age-c. 2, s. 207/Tyan, E.: a.g.e., c. 2, s. 207-208. bn Kesr: Bidye, c. 12, s. 278, 280/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208. een, R.: Salahaddin Devrinde Eyybler Devleti, s. 133-135. Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208/Tekinda, M. C.: Berkuk Devrinde Memlk Sultanl, s. 128-

129/Tyan, E.: a.g.e., c. 2, s. 158. 75 55-56. 76 77 78 79 80 81 82 83 392-394. 84 Kalkaand: a.g.e., c. 4, s. 221-222/Tyan, E.: a.g.e., c. 2, s. 218, 253-254/Uzunarl, . Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208. Bkz. bn Hallikn: Vefeyatul-Ayn, c. 1, s. 329/bn Tiktak: Fahr, 199. Kurtub: Slatut-Taber, s. 50/Suyut: Tarhul-Hulefa, s. 153. bn Haldun: ber, c. 5, s. 235. rnekleri iin bkz. Kalkaand: a.g.e., c. 10, s. 16, 25-26. Nizmlmlk: Siyasetname, s. 35/Taneri, A.: Trk Devlet Gelenei, s. 157-158. Maverd: a.g.e., s. 77/Ferr: a.g.e., s. 17-20, 58. Tekinda, M. C.: Berkuk Devrinde Memlk Sultanl, s. 136/Uzunarl, . H.: Methal, s. bn Haldun: ber, c. 4, s. 875/bn Batta: Tuhfetun-Nuzzr, c. 1, s. 299-300; c. 2, s. 31-32,

H.: a.g.e., s. 398-399. 85 134. 86 87 88 89 90 Taneri, A.: Seluklu-Osmanl izgisinde Harezmah Vezareti, s. 28. Makrz: a.g.e., c. 2, s. 206, 208. bn Receb: a.g.e., c. 2, s. 352. Kalkaand: a.g.e., c. 5, s. 450. Gen, R.: Karahanl Devlet Tekilat, s. 266. 419 Kafesolu, .: Trk Mill Kltr, s. 353-354.;/Kymen, M. A.: Turul Bey ve Zaman, s.

91 92 93

Maverd: a.g.e., s. 77/Ferr: a.g.e., s. 58/Nuveyr: a.g.e., c. 6, s. 265. Gen, R.: a.g.e., s. 266. Hasen, H. . -Hasen, A. .: en-Nuzumul-slmiyye, s. 352. /Macid, A.: a.g.e., c. 1, s.

157/Muerrefe, A. M.: a.g.e., s. 268/een, R.: Selahaddin Devrinde Eyybler Devleti, s. 133. 94 ki tayin belgesi rnei iin bkz. Kalkaand: a.g.e., c. 10, s. 224-244, 325-337/Makrz:

a.g.e., c. 2, s. 207-208. 95 193-194. 96 97 Maverd: a.g.e., s. 85/bn Hallikn: a.g.e., c. 5, s. 212. bn Batuta: Tuhfetun-Nuzzr, c. 1, s. 34-35/Uzunarl, . H.: Methal, s. 386, 387 dn. 1. Kurtub: Slatut-Taber, s. 50/Suyt: Tarhul-Hulefa, s. 153/bn Tagriberd: a.g.e., c. 3, s.

Ne var ki kadlar, perembe gn yaplan toplantya katlmazlard (Suyt: Muhadra, c. 2, s. 83. 98 280. 99 rnek olarak bkz. Kalkaand: a.g.e., c. 10, s. 243, 247/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 207. bnul-Esr (Tornberg): el-Kmil fit-Tarh, c. 11, s. 403-40/bn Kesr: Bidaye, c. 12, s. 278,

/Suyt: Tarihul-Hulefa, s. 166/Maverd: a.g.e., s. 85/bn Hallikn: a.g.e., c. 5, s. 212/bn Tagriberd: a.g.e., c. 4, s. 157/bn Receb: a.g.e., c. 3, s. 42. 100 Kalkaand: a.g.e., c. 3, s. 45/Uzunarl, . H.: a.g.e., s. 174. 101 rnekleri iin bkz. Kalkaand: a.g.e., c. 4, s. 45. /bn Batta: a.g.e., c. 1, s. 300; c. 2, s. 280/Suyt: Muhadara, c. 2, s. 83. /Tekinda, M. C.: Berkuk Devrinde Memlk Sultanl, s. 147/Uzunarl, . H.: a.g.e., s. 374. 102 bn Kesr: Bidaye, c. 12, s. 278, 280/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208. 103 een, R.: Salahaddin Devrinde Eyybler Devleti, s. 135. 104 bn Batt: a.g.e., c. 3, s. 161. 105 Taneri, A.: Trk Devlet Gelenei, s. 161. 106 bn Kesr: a.g.e., c. 12, s. 278, 280. 107 bn Receb: a.g.e., c. 2, s. 71-73. 108 Kr. Nuveyr: a.g.e., c. 5, s. 285-288/bn Batta: a.g.e., c. 2, s. 280.

420

109 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 207. 110 Kalkaand: a.g.e., c. 4, s. 44-45/Makrz: c. 1, s. 209/Suyt: Muhdara, c. 2, s. 83. 111 Kalkaand: a.g.e., c. 4, s. 31-32/Tekinda, M. C.: a.g.e., s. 139/Tyan, E.: a.g.e., c. 2, s. 135. /Uzunarl, . H.: a.g.e., s. 374, 409, 369-370. 112 Kalkaand: a.g.e., c. 4, s. 44/Uzunarl, . H.: a.g.e., s. 384. Askerlikle ilgili konularda hkmdar bazan Nzrul-Hs ve Ktibus-Srrla da grrd (Suyt: a.g.e., c. 2, s. 83. ). 113 Suyut: a.g.e., c. 2, s. 83. 114 Makz: a.g.e., c. 2, s. 223/Tekinda, M. C.: a.g.e., s. 139. 115 bn Batta: a.g.e., c. 2, s. 55. 116 Kprl, M. F.: slm ve Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar, s. 28-29. 117 Kalkaand: a.g.e., c. 4, s. 44-45/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 209, 224/Suyut: a.g.e., c. 2, s. 83. 118 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 227/een, R.: a.g.e., c. 2, s. 133/Tyan, E.: a.g.e., c. 2, s. 133/Uzunarl, . H.: Methal, s. 406. 119 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 227/een, R.: a.g.e., s. 170/Tekinda, M. C.: Berkuk Devrinde Memlk Sultanl, s. 143-144/Uzunarl, . H.: a.g.e., s. 387-388. 120 Kalkaand: a.g.e., c. 4, s. 44-45/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 209/Tekinda, M. C.: a.g.e., s. 149/Uzunarl, . H.: a.g.e., s. 375, 388. 121 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 222. /Suyut: a.g.e., c. 2, s. 83. 122 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 209. Kr. Uzunarl, . H.: a.g.e., s. 374. 123 Tekinda, M. C.: a.g.e., s. 129. 124 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 209. 125 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 209/bn Batta: a.g.e., c. 1, s. 35. /Uzunarl, . H.: a.g.e., s. 374. /Suyut: a.g.e., c. 2, s. 83. 126 Kalkaand: a.g.e., c. 5, s. 450. /Tekinda, M. C.: a.g.e., s. 134-135. 127 Bkz. bn Batta: a.g.e., c. 2, s. 55. 128 Gen, R.: a.g.e., s. 200-201. 421

129 Taneri, A.: a.g.e., s. 160-161/Uzunarl, . H.: a.g.e., s. 86. Osmanllarda bu grevliler avuba ve Tezkireciler eklinde grlmektedir (Mumcu, A.: Divan- Hmayun, s. 61-64). 130 Kalkaand: a.g.e., c. 4, s. 20; c. 5, s. 461. /Tekinda, M. C.: a.g.e., s. 129. 131 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 209, 222. /Suyt: a.g.e., c. 2, s. 83. 132 bn Batta: a.g.e., c. 2, s. 55. 133 Tekinda, M. C.: a.g.e., s. 129. 134 Geni bilgi iin bkz. Uzunarl, . H.: a.g.e., s. 365-369. 135 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 226/Suyt: a.g.e., c. 2, s. 83. /een, R.: a.g.e., s. 123. /Uzunarl, . H.: a.g.e., s. 366, 380. 136 Kalkaand: a.g.e., c. 5, s. 464. 137 Kalkaand: a.g.e., c. 4, s 44-45. 138 Kalkaand: a.g.e., c. 4, s. 4-45/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 209/Tekinda, M. C.: a.g.e., s. 140141/Uzunarl, . H.: a.g.e., s. 367-368 dn. 4. 139 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 209. 140 bn Batta: a.g.e., c. 1, s. 300; c. 2, s. 55. 141 Maverd: el-Ahkmus-Sultaniyye, s. 80-83/Ferr: el-Ahkmus-Sultniyye, s. 61-63. Kr. Nuveyr: Nihayetul-Ereb, c. 6, s. 271-274. Gnmz yazarlarndan birou, doktrinin sayd bu grevleri aynen tekrarlamlardr (Bkz. Grunebaum, G. v.: Hadratul-slm, s. 210-211/Hasen, H. .: Tarhul-slm, c. 2, s. 261/Muerrefe, A. M.: Nuzumul-Hukm Bi-Msr, s. 269-270/Salih, S.: slm Mezhepleri ve Messeseleri, s. 247-248/Yenieri, C.: slmda Devlet Btesi, s. 419). 142 Schachta gre, ceza hukukunun gelimesi, hisbe ve nazar fil-mezlim gibi bu gelimeye tatbiki gereken tekiltlarn domasna sebep olmutur (slm Hukukuna Giri, s. 214). 143 Maverd: a.g.e., s. 15-16. 144 Kafesolu, .: Trk Milli Kltr, s. 353. Kr. Karaman, H.: Mukayeseli slm Hukuku, c. 1, s. 160.

422

145 Macid, A.: Nuzumul-Fatmiyyn, c. 1, s. 161. Ayn grev, Osmanl Devletindeki Divan- Hmayunda -zellikle rf hukuk asndan- daha geni kapsamldr (Mumcu, A.: Divan- Hmayun, s. 83). 146 Makrz: Htat, c. 2, s. 206. 147 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 207. 148 Maverd (. 450/1058), idarenin denetlenmesini, halifenin grevleri arasnda saymtr (a.g.e., s. 16). 149 Tyan, E.: a.g.e., c. 2, s. 181-182, 183-184. 150 Maverd: a.g.e., s. 81/Ferr: a.g.e., s. 61-62/Nuveyr: a.g.e., c. 6, s. 271. Kr. Yenieri, C.: slmda Devlet Btesi, s. 417-421. 151 Tyan, E.: a.g.e., s. 249dan Abdulmunim, H.: a.g.e., s. 127. 152 Maverd: a.g.e., s. 83/Ferr: a.g.e., s. 61-62/Nuveyr: a.g.e., c. 6, s. 271. 153 Tyan, E.: a.g.e., c. 2, s. 271. 154 Maverd: a.g.e., s. 82, /Ferr: a.g.e., s. 63/Nuveyr: a.g.e., c. 6, s. 272-273. 155 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 205. 156 Kind: el-Vult vel-Kudat, s. 383/Abdulmunim, H.: a.g.e., s. 131. 157 Maverd: a.g.e., s. 83/Ferr: a.g.e., s. 63. /Nuveyr: a.g.e., c. 6, s. 283. Endlste Sahibus-Saltn grevi de ayndr (Hasan, H. .: Tarhul-slm, c. 2, s. 260; c. 3, s. 314. 158 Tyan: a.g.e., s. 462den Abdulmunim, H.: a.g.e., s. 135. 159 Tyan: a.g.e., s. 462den Abdulmunim, H.: a.g.e., s. 135. 160 eyzer: en-Nehcul-Meslk, s. 102den een, R.: Salahaddin Devrinde Eyybler Devleti, s. 135. 161 Maverd: a.g.e., s. 83/Ferr: a.g.e., s. 63. /Makrz: Hitat, c. 2, s. 207. 162 Makrizi: a.g.e., c. 2, s. 208; bnul-Esir: Tarihu Devletil-Atabekiyye, s. 395. 163 Osmanl Devletindeki Divan- Humayunda da eitli iktisad konular grlp karara balanmtr. Geni bilgi iin bkz. Mumcu, A.: Divan- Hmayun, s. 114-116. 164 Ayrntl bilgi iin bkz. Makrz: a.g.e., c. 2, s. 205-206. 423

165 Turan, O.: Seluklular Tarihi, s. 304. 166 Suyt: Muhdara, c. 2, s. 83. 167 Tyan, E.: a.g.e., c. 2, s. 143. rnek olarak hem Byk Seluklularda, hem de Anadolu Seluklularnda raf Divannn, asker ve adl iler hari her hususu teftie selahiyetli olup, idar ve mal denetim yapmakta olduunu belirtelim (Kafesolu, .: Sultan Melikah, stanbul 1975, s. 140/Uzunarl, . H.: Methal, s. 44, 97-98). 168 Barkan, . L.: Kanunname, A, c. 5, s. 185/Goldziher, I.: Fkh, A, c, 4, s. 607/Grunebaum, G. v.: Hadratul-slm, s. 211/Kprl, M. F.: Fkh, A, c. 4, s. 614 ve slm Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar, s. 18-35/Milliot, L.: ntroduction, s. 715/Mumcu, A.: Divan- Hmayun, s. 35, /Schacht, J.: slm Hukukuna Giri, s. 64. 169 bn Teymiyye: el-Hisbe fil-slm, s. 10-11/bnul-Kayym: et-Turukul-Hukmiyye, s. 218. Kr. Atar, F.: slm Adliye Tekilt, s. 24-25/Karaman, H.: slm Hukuk Tarihi, s. 132-133 ve Mukayeseli slm Hukuku, c. 1, s. 159-162/el-Mubarek, M.: Nizamul-Hukm, s. 84-85. 170 Ebu Yusuf: Kitabul-Harac, s. 112. 171 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208/bn Kesr: Bidye, c. 12, s. 280. 172 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 206. 173 Burada u noktay aklamak yararl olacaktr: Mezlim kurumunda grlen olaylar, kurumun, gerek douundan nce, gerekse doup grevlerinin yarg alannda younlamasndan sonra baka ekillerde de zme kavuturulmutur. Mesel, vergi ihtilaflar, mezlim kurumunun douundan nce de vard ve bu ihtilaf en ok vergi memuru nezdinde hal yoluna balanrd; Mezlimin kurum haline geliinden sonra da ihtilaflar ortaya kmtr ve bunlar yine memur nezdinde veya niha olarak mezlim mahkemesinde zmlenmilerdir. 174 Tyan: a.g.e., s. 459dan Abdulmunim, H.: a.g.e., s. 127. 175 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 205. 176 Kalkaand: a.g.e., c. 4, s. 33/Tyan, E.: a.g.e., c. 2, s. 351/Atar, F.: a.g.e., s. 168. Bu iki grevli hakknda bkz. Uzunarl, . H.: a.g.e., s. 369-370, 378. 177 Maverd: a.g.e., s. 82, 83/Nuveyr: a.g.e., c. 6, s. 272-273, 274. Buradaki ilk mahkeme terimini, daha yksek baka bir temyiz mercii olmadndan, ilk ve st mahkeme manasnda kullanyoruz. 178 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208/bn Haldun: ber, c. 1, s. 392. 424

179 Maverd: a.g.e., s. 15-16. 180 Schacht, J.: slm Hukukuna Giri. s. 61. 181 Maverd: a.g.e., s. 82/Nuveyr: a.g.e., c. 6, s. 272. Kr. Kalkaand: a.g.e., c. 10, s. 244245. 182 bn Kesr: Bidye, c. 12, s. 280/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208. 183 Maverd: a.g.e., s. 82/Nuveyr, a.g.e., c. 6, s. 272 Kr. Kalkaand: a.g.e., c. 10, s. 244245. 184 Maverd: a.g.e., s. 82-83/Ferra, a.g.e., s. 78/Nuveyr: a.g.e., c. 6, s. 273. 185 Maverd: a.g.e., s. 83. Tayin belgesindeki ayn ifadeler iin bkz. Kalkaand: a.g.e., c. 10, s. 245-246. 186 Gardet, L.: La Cite Musulmane, s. 138/Hitti, P.: Siyas ve Kltrel slm Tarihi, c. 2, s. 495/Karaman, H.: slm Hukuku Tarihi, s. 131 ve Mukayeseli slm Hukuku, c. 1, s. 160/Keskiolu, O.: Fkh Tarihi ve slm Hukuku, s. 273/Schacht, J.: slm Hukukuna Giri, s. 61, 189/ok, C. Mumcu, A.: Trk Hukuk Tarihi, s. 147. spanyada dorudan saraya bal olarak grev yapan Sahibur-Redd, kad mahkemesinin kararlarna kar yaplan itirazlar karara balamtr (Milliot, L.: ntroduction, s. 716/Tyan, E.: a.g.e., c. 2, s. 350). 187 Kettn: et-Tertbul-dariyye, c. 1, s. 266-267/Hasen, H. . -Hasen, A. .: en-Nuzumulslmiyye, s. 352/Zeydan, C.: Medeniyet-i slmiye Tarihi, c. 1, s. 222-223. 188 Schacht, J.: a.g.e., s. 61, /Tyan, E.: a.g.e., c. 2 s. 188-189, 199-200. 189 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 206. 190 Tyan, a.g.e., s. 471den Abdulmunim, H.: a.g.e., s. 134. 191 Nizmlmlk: Siyasetnme, s. 121-126. 192 Gaudefroy-Demombynes, M.: Les nstitutions Musulmanes, s. 161/Tyan, E.: a.g.e., c. 2, s. 141. 193 Ksn: Bedaius-Sanai, c. 7, s. 13/Atar, F.: slm Adliye Tekilt, s. 156. E. Tyan, camilerin mahkeme yeri olarak kullanmlmasyla ilgili gr, Mezlim messesesinin rf yarg kuruluu olduuna bir delil olarak gsterir (LOrganisation Judiciaire, c. 2, s. 203-204). 425

Ayn mantkla hareket edersek, camiler mahkeme salonu olarak kullanlmadna gre, kad mahkemelerinin de rf yarg kuruluu olduu sonucuna varmamz gerekir ki Tyann yanll ve zorlamas ak olarak grlmektedir. 194 bn Kesr: Bidye, c. 12, s. 278. 195 Makrz: Htat, c. 2, s. 208. 196 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208/Kalkaand: Subhul-A, c. 3, s. 483. 197 bn Tagriberd: en-Nucmuz-Zhire (Copper), c. 7, s. 745ten Tyan, E: a.g.e., c. 2, s. 267. 198Kalkaand: a.g.e., c. 3, s. 374/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 214-215. 199 Klasik tarihilerden bazlarnca, Nureddin, mer b. Abdilazizden sonra dil hkmdar olarak grlr ve bu yzden o ele-Melikul-dil sfatyla anlr (ibn Kesr: a.g.e., c. 12, s. 278). Ancak bn Tiktak, Abbas Halifesi Muhtednin de merin yolunda gittiini sylemektedir (Fahr, s. 182). 200 een, R.: Salahaddin Devrinde Eyybler Devleti, s. 134. 201 een, R.: a.g.e., s. 134. 202 bn Kesr: Bidaye, c. 12, s. 280/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208. 203 een, R.: a.g.e., s. 134-135. 204 Makrz: c. 2., s. 208. 205 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 206-207. 206 Nuveyr: a.g.e., c. 6, s. 265. 207 Uzunarl, . H.: Methal, c. 303, 304, 305, 309. 208 Uzunarl, . H.: a.g.e., s. 350. 209 Uzunarl, . H.: a.g.e., s. 395. 210 Maverd: el-Ahkmus-Sultniyye, s. 79-80. 211 Gen, R.: Karahanl Devlet Tekilat, s. 200-201 dn. 576, 206. 212 Taner, A.: Trk Devlet Gelenei, s. 163.

426

213 bn Hallikn: a.g.e., c. 1, s. 329/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 207. Kalkaand: a.g.e., c. 3, s. 530/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 207. 214 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208/bn Batta: a.g.e., c. 1, s. 34/een, R.: a.g.e., s. 135. Ancak, Memlk sultanlarnca perembe gnleri yaplan toplantya kadlar ve ktibus-srr katlmazd (Suyut: Muhdara, c. 2, s. 83). 215 bn Batta: a.g.e., c. 2, s. 55. 216 Taneri, A.: a.g.e., s. 161. 217 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208. 218 bn Kesr: Bidye, c. 12, s. 278, 280/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208 een, R.: a.g.e., s. 135. 219 bn Tagriberd: en-Nucmuz-Zhire (Popper), c. 7, s. 745ten Tyan, E.: a.g.e., c. 2, s. 259. 220 Nizmlmlk: Siyasetname, s. 35. 221 Subk: Tabakatu-afiiyyetil-Kubr, c. 4, s. 310/Taneri, A.: a.g.e., 157. 222 Taneri, A.: a.g.e., s. 163. 223 Kalkaand: a.g.e., c. 4, s. 44/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208. 224 Gurlerden Muizzuddin Muhammed b. Sm (. 1205)in klelerinden Trk kumandan (Dames, M. L.: Efganistan, A, c. 4, s. 156/Rasony, L.: Tarihte Trklk, Ankara 1971, s. 168) ve birka batn Delhide hkmran olan hanedann kurucusu (Dames, M. L.: Grler, A, c. 4, s. 830) bulunan emsuddin il-Tutm (1211-1236) olmaldr. l-Tutm iin bkz. A, c. 5, s. 975. 225 bn Batta: a.g.e., c. 2, s. 31-32. 226 Suyt: a.g.e., c. 2, s. 83. 227 Nuveyr: Nihayetul-Ereb, c. 6, s. 290. 228 el-Hatbul-Badad: Tarihu Badad, c. 4, s. 285/Maverd: a.g.e., s. 85/Subk: Tabakatuafiiyyetil-Kubr, c. 4, s. 310. 229 Maverd: a.g.e., s. 83-84/Kalkaand: a.g.e., c. 10, s. 244, 335. 230 Maverd: a.g.e., s. 84/Kalkaand: a.g.e., c. 5, s. 144-145. 231 Bkz. Kalkaand: a.g.e., c. 10, s. 244, 335. 427

232 Maverd: a.g.e., s. 83-84, 86. 233 Gzbyk, A. .: Ynetsel Yarg, s. 369. 234 Maverd: a.g.e., s. 80-89/Ferr: el-Ahkmus-Sultaniyye, s. 61-63/Nuveyr: a.g.e., c. 6, s. 271-274. 235 Maverd: a.g.e., s. 82/Nuveyr: a.g.e., c. 6, s. 272. Kr. Kalkaand: a.g.e., c. 10, s 244245. 236 Maverd: a.g.e., s. 84-85. 237 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208/Tekinda, M. C: Berkuk Devrinde Memlk Sultanl, s. 129. 238 Taber: a.g.e., c. 7, s. 331. 239 Gardet, L.: La Cite Musulmane, s. 138. 240 Mez, A.: a.g.e., c. 1, s. 427. 241 Kind: el-Vulat vel-Kudt, s. 512, 584/Tyan, E.: a.g.e., c. 2, s. 207-208. 242 Tekinda, M. C.: Berkuk Devrinde Memlk Sultanl, s. 128-129. 243 Gen, R. a.g.e., s. 266. 244 Bkz. Kafesolu, .: Trk Milli Kltr, s. 354/Turan, O.: Seluklular Tarihi, s. 238-239. 245 Gen, R.: a.g.e., s. 206. 246 bnul-Esr: el-Kmil fit-Tarh (Tornberg), c. 11, s. 403-404/bn Kesr: Bidye, c. 12, s. 278. 247 Kalkaand: a.g.e., c. 6, s. 204-205/Macid, A.: a.g.e., c. 1, s. 159. 248 Maverd: a.g.e., s. 80-84/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 207-208. 249 Maverd: a.g.e., s. 80-83/Nuveyr: a.g.e., c., s. 274. 250 Maverd: a.g.e., s. 81. 251 Kalkaand: a.g.e., c. 6, s. 202, 206/Nuveyr: a.g.e., c. 6, s. 275. 252 Kalkaand: a.g.e., c. 5, s. 450. /Makrz: a.g.e., c. 2, s. 205. 253 Maverd: a.g.e., s. 84-91. 254 Nuveyr: a.g.e., c. 6, s. 275. 428

255 Cahiyr: Vuzera, s. 204, 210-211/Maverd: a.g.e., s. 80/Kalkaand: a.g.e., c. 6 s. 202203, 204/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 207-208/bn Tagriberd: a.g.e., c. 2, s. 227/Tekinda, M. C.: Berkuk Devrinde Memlk Sultanl, s. 129. 256 Bkz. bn Batta: Tuhfetun-Nuzzr, c. 2, s. 307/Kalkaand: a.g.e., c. 5, s. 206/bn Tagriberd: a.g.e., c. 2, s. 227. 257 Tekinda, M. C.: a.g.e., s. 128-129. 258 Taneri, A.: a.g.e., s. 160-161. 259 Yakut: Mucemul-Buldan, c. 3, s. 288. Kr. Kalkaand: a.g.e., c. 6, s. 205. 260 Kalkaand: a.g.e., c. 6, s. 202-203. Yazarmz (c. 6, s. 203-204) mezalim dileke rneini vermektedir. 261 Taneri, A.: a.g.e., s. 160-161. 262 Kalkaand: a.g.e., c. 6, s. 205-206. 263 Tekinda, M. C.: a.g.e., s. 128-129 dn. 15. 264 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 205. 265 Maverd: a.g.e., s. 86, 90/Nuveyr: a.g.e., c. 6, s. 278. 266 bn Kesr: Bidye, c. 12, s. 280/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208. 267 Maverd: a.g.e., s. 79-80. Kr. Kalkaand: a.g.e., c. 10, s. 244. 268 Maverd: a.g.e., s. 83-93/Ferr: a.g.e., s. 64-71/Nuveyri: a.g.e., c. 6, s. 273-287. Yazarlarmz, saylan ispat aralar asndan davalar kuvvetli, zayf ve eit davalar eklinde l bir ayrma tbi tutarlar. 269 Maverd: a.g.e., s. 82. Kr. Kalkaand: a.g.e., c. 10, s. 244-245. 270 Maverd: a.g.e., s. 82. 271 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 205. 272 Maverd: a.g.e., s. 82. 273 Hz. mer, vergiyle ilgili bir davada Kb b. Sru bilirkii olarak dinlemitir (Atar, F.: a.g.e., s. 204). 429

274 Maverd: a.g.e., s. 82/Makrz: c. 2, s. 205. 275 Bu gibi ispat aralarnn zellikleri iin bkz. Atar, F.: a.g.e., s. 190-212. 276 Kalkaand: a.g.e., c. 10, 345. 277 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208, 220. 278 Kalkaand: a.g.e., c. 10, s. 336. 279 Kalkaand: a.g.e., c. 10, 345. 280 Maverd: a.g.e., s. 83-84/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 207/bn Haldun: ber, c. 1, s. 392. 281 Kalkaand: a.g.e., c. 6, s. 202, 204; c. 4, s. 44. 282 Mezlim kurumunda oturum ve duruma kavramlar kesin izgilerle birbirinden ayrlamaz. Burada, biz, duruma mefhumunu, daha ok yarglamann yapld oturumlar iin kullanyoruz. 283 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208/Taneri, A.: a.g.e., s. 160-161. 284 Tyan, E.: a.g.e., c. 2, s. 259-260. 285 bn Kesr: Bidye, c. 12, s. 278, 280. 286 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208. 287 rnek olarak bkz. Kalkaand: a.g.e., c. 10, s. 25, 244, 245, 247, 334. 288 Kalkaand: a.g.e., c. 10, s. 245, 334-335; c. 6, s. 205. 289 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208. 290sultana okunmas konusunda ayrca bkz. Suyt: Muhdara, c. 2, s. 83. 291 bn Batta: a.g.e., c. 1, s. 300; c. 2, s. 280/Kalkaand: a.g.e., c. 4, s. 45. 292 Maverd: a.g.e., s. 83/Nuveyr: a.g.e., c. 6, s. 274/bn Haldun: ber, c. 1, s. 392/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 207. 293 Tyan, E.: a.g.e., c. 2, s. 210. 294 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 208. 295 Kalkaand: a.g.e., c. 6, s. 205/Makrz: a.g.e., c. 2, s. 207/Suyut: Tarhul-Hulefa, s. 153/Uzunarl, . H.: Methal, s. 410, dn. 1. 430

296 Kind: el-Vult vel-Kudt, s. 423-424/Muerrefe, A. M.: a.g.e., s. 270/Suyt: Muhdara, c. 2, s. 83. 297 Grunebaum, G. v.: Hadratul-slm, s. 212. Kr. Gzbyk, A. .: Ynetsel Yarg, s. 385. 298 Maverd: a.g.e., s. 83/Tyan, E.: a.g.e., c. 2, s. 154/Mez, A.: el-Hadratul-slmiyye, c. 1, s. 432. 299 Kalkaand: a.g.e., c. 6, s. 205. 300 Kalkaand: a.g.e., c. 5, s. 464. 301 Kalkaand: a.g.e., c. 6, s. 206-207. 302 Husaine, S. A.: Arab Administration, s. 165. Kr. bn Tiktak: Fahr, s. 182-183. 303 Maverd: a.g.e., s. 83, 87/Ferr: a.g.e., s. 71/Nuveyr: a.g.e., c. 6, s. 275, 279, 280. 304 Makrz: a.g.e., c. 2, s. 207/Zeydan, C: Medeniyet-i slmiye Tarihi, c. 1, s. 223. ABDULMUNM, Hamdi/Divanul-Mezalim-Neetuhu ve Tatavvuruhu ve htisstuhu

Mukaranen bin-Nuzumil-Kadaiyye, Kahire 1983. el-ACLN, Muhammed b. Abdillah/ Vilyetul-Mezlim, Edvu-era, 2 (Riyd 1397/1977), s. 25-27. AKYZ, Vecdi/Hilafetin Saltanata Dnmesi, stanbul 1989. AKYZ, Vecdi (editr)/Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, stanbul 1994. ANSAY, Sabri akir/Hukuk Tarihinde slm Hukuku, Ankara, 1958. SIM EFEND, Mtercim Ahmed/el-Ukynsul-Muht f Tercemetil-Kmsil-Muht, stanbul 1305 (Kamus Tercemesi). ATAR, Fahreddin/slm Adliye Tekilt, Ankara 1979. AYKA, Mehmet/Abbs Devletinin lk Dnemi dar Tekilatnda Dvnlar (132-232/750-847), Ankara 1997. BAYUR, Yusuf Hikmet/Hindistan Tarihi, Ankara 1946. BELZR, Ebul-Hasen Ahmed b. Yahya b. Cbir/Futhul-Buldn, Yay. Rdvan Muhammed Rdvan, Msr 1932. 431

BLMEN, mer Nasuhi/Hukuk- slmiyye ve Istlahat- Fkhiyye Kamusu, stanbul 1967-1970 (Hukuk- slmiyye). CAHYR, Ebu Abdillah Muhammed b. Abds/el-Vuzera vel-Kuttb, Yay. Mustafa es-Sekbrhm el-Ebyr-Abdulhafz eleb, Kahire 1938, 1. B. (Vuzera). CEVHER, smal b. Hammd/Shh, Msr ty. DEMR, Kemaluddn/Haytul-Hayevn, stanbul 1315. DEVVAN, Celaleddin/Divan- Def-i Mezalim Risalesi, Cevdet Paa: Tezakir, Yay. Cavid Baysun, Ankara 1986, s. 85-91 iinde. Tantm ve evirisi: Yavuz, Hulusi: Events Leading to the Compilation of the First Ottoman Civil Code, slam Tetkikleri Enstits Dergisi, VIII/1-4 (stanbul 1984), s. 89-122. EBUL-FEREC, Ali b. Muhammed el-Isfahn/el-Egn, Kahire 1345/1927. FERR, Ebu Yal Muhammed b. el-Huseyn/el-Ahkmus-Sultniyye, Yay. Muhammed Hmid el-Fak, Msr 1938. FRZBD, Mecduddn/Tertbul-Kmsil-Muht, Yay. et-Thir Ahmed ez-Zv, Beyrut 1979. GARDET, Louis/La Cite Musulmane, Paris 1954. GAUDEFROY-DEMOMBYNES, Maurice/Les Institutions Musulmanes, Paris 1953. GEN, Reat/Karahanl Devlet Tekilt, stanbul 1981. GRUNEBAUM, Gustav von/Hadratul-slm, ev. Tevfk Cvid-Abdulhamd el-Abbd, Msr ty. HALFE b. Hayyt/Tarih, Yay. Suheyl Zekkr, Dmak 1968. HAMDULLAH, Muhammed/slm Peygamberi, ev. M. Said Mutlu-Salih Tu, stanbul 1972. HAMDULLAH, Muhammed/slam Tarihine Giri, ev. Ruhi zcan, stanbul 1994. HAMDULLAH, Muhammed/slam Anayasa Hukuku, editr: Vecdi Akyz, stanbul 1995. HASEN, Hasen brahim-Hasen, Ali brahm/en-Nuzumul-slmiyye, Msr 1959. HASEN, Hasen brahm/Tarhul-slm, Msr 1953. el-HATBUL-BADAD, Ebu Bekr Ahmed b. Ali/Tarhu Bagdad, Msr 1349. HTT, Phillip/Siyas ve Kltrel slm Tarihi, ev. Salih Tu, stanbul 1980. 432

HUSAN, S. A. Q. /Arab Administration, Madras 1948. BN ABD RABBH, Ahmed b. Muhammed/el-Ikdul-Ferd, Kahire 1940. BN BATTA, Muhammed b. Abdillah et-Tanc/Tuhfetun-Nuzzr f Garibil-Emsr ve AcibilEsfr, Kahire 1939 (Tuhfetun-Nuzzr). BN DUREYD, Ebu Bekr Muhammed el-Ezd/Cemheratul-Luga, Haydarabad 1345. BNUL-ESR, Ali b. Ahmed b. Ebil-Kerm/el-Kmil fit-Tarh, Kahire 1357 (C. J. Tornbergin Leiden 1874-1876 yayn da kullanlmakla birlikte, birinci yayn daha ok kullanlmtr.). BN FRS, Ebul-Hasen Ahmed b. Zekeriy/Mucemu Mekysil-Luga, Kahire 1367. BN FERHUN, Burhanuddin brahim b. Muhammed/Tebsratul-Hukkm f Uslil-Akdye velAhkm, Msr 1301 (Tebsratul-Hukkm). BN HALDUN, Abdurrahman/Kitbul-ber ve Dvnil-Mubtede vel-Haber f Eyymil-Arab velAcem vel-Berber ve-men serahum min Zevs-Sultnil-Ekber, Beyrut (1) 1967, 3. B., (2, 3) 1966, (4, 6) 1959, (5) ty., (7) 1958 (ber). BN HALDUN, Abdurrahman/Mukaddime, ev. Sleyman Uluda, stanbul 1982. BN HALLKN, Ebul-Abbas emsuddn Ahmed b. Muhammed/Vefeytul-Ayn, Yay. Muhammed Muhyiddn Abdulhamd, Kahire 1948. BNUL-KAYYM el-CEVZYYE, Muhammed b. Eb Bekr/et-Turukul-Hukmiyye fis-Siysetieriyye, Msr 1317. BN KESR, sml b. Umer/el-Bidye ven-Nihye, Msr 1932 (Bidye). BN KUDME, Abdullah b. Ahmed/el-Mugn, Kahire 1970. BN MANZR, Cemleddn/Lisnul-Arab, Beyrut 1955. BN RECEB, Zeynuddn Ebul-Ferec Abdurrahman b. ihbddn Ahmed el-Badad/Zeyl al Tabaktil-Hanbile, Yay. Muhammed Hmid el-Fak, Msr 1952 (Zeyl). BN TAGRBERD, Cemaluddn b. Ysuf el-Atabek/en-Nucmuz-Zhira f Mulki Msr velKhire, Msr 1956 (en-Nucmuz-Zhire). BN TEYMYYE, Ahmed b. Abdisselm/el-Hisbe fil-slm, Kahire ty. (Trkesi: Bir slam Kurumu Olarak Hisbe, stanbul 1989, 2. B. 2001).

433

BN TEYMYYE, Ahmed b. Abdisselm/es-Siysetu-eriyye f Islir-R ver-Raiyye, Beyrut 1969 (es-Siysetu-eriyye) [Trkesi: Siyaset (es-Siyasetu-eriyye), ev. Vecdi Akyz, stanbul 1985]. BN TKTAK, Muhammed b. Ali b. Tabtab/el-Fahr fl-dbis-Sultniyye ved-Duvelilslmiyye, Msr 1345/1927 (Fahr). KAFESOLU, brahim/Trk Mill Kltr, stanbul 1983. KALKAAND, Eb Abbs Ahmed/Subhul-A f Snatil-n, Kahire 1913-1917 (SubhulA). KARAMAN, Hayreddin/Balangtan Zamanmza slm Hukuk Tarihi, stanbul 1975 (slm Hukuk Tarihi). KARAMAN, Hayreddin/Mukayeseli slm Hukuku-1, stanbul 1974. KSN, Eb Bekr b. Mesd/Bedius-Sani f Tertbi-eri, Msr 1327-1328/1910 (Bedius-Sani). KAVAKI, Yusuf Ziya/Hisbe Tekilt, Ankara 1975. KESKOLU, Osman/Fkh Tarihi ve slm Hukuku, Ankara 1980. KETTN, Abdulhayy/et-Tertbul-driyye, Rabat 1346. KND, Eb Umer Muhammed b. Ysuf/Kitbul-Vult vel-Kudt, Yay. R. Gues, Beyrut 1908. KPRL, M. Fuad/ Fkh, A, c. 4, s. 608-622. KPRL, M. Fuad/slm Medeniyeti Tarihi, Ankara 1963 (Bartholdun slam Medeniyeti Tarihi adl eserine notlar). KPRL, M. Fuad/slm ve Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar ve Vakf Messesesi, stanbul 1983 (slm ve Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar). KYMEN, Mehmet Altay/Turul Bey ve Zaman, stanbul 1976. KURTUB, Arb b. Sad/Slatu Tarhit-Taber, Msr 1939 (Slatut-Taber). MAKRZ, Ahmed b. Ali/el-Meviz vel-tibr bi-Zikril-Htat vel-sr, Beyrut ty. (Htat). MAWARD, Ali b. Muhammed/Les Statuts Gouvernementaux, Alger 1915.

434

MAVERD, Ali b. Mahammed/el-Ahkmus-Sultniyye vel-Vilytud-Dniyye, Kahire 1973 (elAhkmus-Sultniyye) (Trkesi: el-Ahkmus-Sultniyye, ev. Ali afak, stanbul 1975). MESD, Ebul-Hasen Ali b. el-Huseyn/Murcuz-Zeheb ve Medinul-Cevher, Kahire 1346/1948 (Murcuz-Zeheb). MEZ, A. /el-Hadratul-slmiyye, ev. A. Eb Rde, Beyrut 1961, 4. B. MUMCU, Ahmet/Hukuksal ve Siyasal Karar Organ Olarak Dvan- Hmayun, Ankara 1976 (Divan- Hmayun). MUSTAFA, Nevin Abdulhlk/slam Siyasi Dncesinde Muhalefet, ev. Vecdi Akyz, stanbul 1990. MCAHD, Huriye Tevfik/Farabiden Abduha Siyasi Dnce, ev. Vecdi Akyz, stanbul 1995. NEBHAN, Muhammed Faruk/slm Anayasa ve dare Hukukunun Umum Esaslar, ev. Servet Armaan, stanbul 1980. NEVEV, Muhyiddn b. eref/Tehzbul-Esm vel-Lugt, Msr ty. NZAMLMLK/Siyasetname, ev. Nurettin Bayburtlugil, stanbul 1981. NUVEYR, ihbuddn Ahmed b. Abdilvehhb/Nihyetul-Ereb f Funnil-Edeb, Msr 1923 (Nihyetul-Ereb). ORTAYLI, lber/Trkiye dare Tarihi, Ankara 1979. GEL, Bahaeddin/Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul 1971. RGIB, Ebul-Ksm el-Huseyn b. Muhammed el-Isfhn/el-Mufredt f Garbil-Kurn, Yay. Muhammed Seyyd Kln, Kahire 1960 (el-Mufredt). er-RZ, Ebu Bekr b. Abdilkdir/Muhtrus-Shh, Msr 1302. SB, Hill/Kitbul-Vuzer, Yay. Abdussettr Ahmed Ferc, Kahire 1958 (Vuzer). SALH, Subhi/slm Mezhepleri ve Messeseleri, ev. brahim Sarm, stanbul 1982. SCHACHT, Joseph/slm Hukukuna Giri, ev. Mehmed Da-Abdlkadir ener, Ankara 1977. SUBK, Tcud-Dn Abdulvehhb b. Ali/Tabaktu-fiiyyetil-Kubr, Yay. Mahmd Muhammed et-Tenh, Kahire 1966. SUYT, Celluddn Abdurrahman/Tarhul-Hulef, Kahire 1305. 435

SUYT, Celluddn Abdurrahman/Hsnl-Muhdara, Kahire 1321 (Muhdara). EEN, Ramazan/Salahaddin Devrinde Eybler Devleti, stanbul 1983. BL, Numan/Btn Ynleriyle Hz. mer ve Devlet daresi, ev. Talip Yaar Alp, stanbul ty. RVAN, Harun Han/slmda Siyas Dnce ve dare zerinde Aratrmalar, ev. Kemal Kuu, Ankara ty. TABER, Ebu Cafer Muhammed b. Cerr/Tarhul-Umem vel-Mulk, Msr 1939 (Tarh). TANER, Aydn/Trk Devlet Gelenei, Ankara 1975. TANER, Aydn/ Seluklu-Osmanl izgisinde Harezmah Vezareti, Tarih Enstitts Dergisi, 7-8 (stanbul 1977), s. 17-54. TEHNEV, Muhammed Ali b. Ali/Kefu Istlhatil-Funn, Kalkta 1862. TEKNDA, M. C. ehabettin/Berkuk Devrinde Memlk Sultanl, stanbul 1961. TU, Salih/slm lkelerinde Anayasa Hareketleri, stanbul 1969. TU, Salih/slm Vergi Hukukunun Ortaya k, Ankara 1963. TURAN, Osman/ kta, A, c. 6 s. 949-959. TURAN, Osman/Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul 1969. TYAN, Emile/Histoire de LOrganisation Judiciaire en Pays slm, Paris 1938 (LOrganisation Judiciaire). UZUNARILI, smail Hakk/Osmanl Devleti Tekilatna Methal, Ankara 1984, 4. B. (Methal). OK, Cokun-MUMCU, Ahmet/Trk Hukuk Tarihi, Ankara 1982. YAKB, Ahmed b. Eb Yakb b. Cafer b. Vehb b. Vdh/Tarh, Beyrut ty. Dru Sdr. YAKUT, b. Abdullah al-Hamev/Mucemul-Buldan, Beyrut ty, Dru hyit-Tursil-Arab. YENER, Celal/slmda Devlet Btesi, stanbul 1984. YCEL, Yaar/Kad Burhaneddin Ahmed ve Devleti, Ankara 1970. ZEBD, Muhammed Murted/Tcul-Ars, Kuveyt 1965. ZEMAHER, Muhammed b. Umer/Essul-Belga, Msr 1341/1922. 436

ZEYDAN, Corci/Medeniyet-i slmiye Tarihi, ev. Zeki Megamiz, stanbul 1328-1330. ZRKL, Hayruddn/el-Alm, Msr 1927-1928.

437

Ortazaman Trk Hukuk Messeseleri / Prof. Dr. Fuat Kprl [s.235-248]

I. Meselenin Bugnk Hli irinci on asrdan fazla bir zamandan beri, Trkler, slam lemi dediimiz dini ve kltrel cmiann (communaut) iinde, onun en mhim unsurlarndan biri olarak, bulunuyorlar. XI. asrda Byk Seluklu mparatorluunun kuruluundan sonra bu lemin siyasi hegemonyasn ellerinde tutan Trklerin tarihi, imdiye kadar, yalnz askeri ve siysi bakmdan tetkik olunduu iin, onlarn bu husustaki hkim rolleri az ok tebrz etmi bulunuyor. Fakat, kltr tarihi bakmndan, Trklerin slm medeniyetinin teekklndeki rollerinin mhiyeti daha anlalmam yahut, yeni yeni anlalmaya balamtr. Messeseler tarihi ve bilhassa asl mevzumuzu tekil eden hukuki messeseler tarihine gelince, bu hususta orta zaman Mslman hukukularnn dar ve ematik nazariyelerinden dar klmam yani, Trkler de dhil olmak zere btn mslman kavimlerde mterek ve -meneini dinden ald cihetle- deimez- bir slam hukuku telkkisinden ileri gidilememitir. Bu dogmatik telkki erevesinde kamayanlar iin, slm hukuk diresinde fakat ondan ayr bir orta zaman Trk hukukundan bahsetmee, Trk hukuki vicdannn dourduu hukuki messeselerin mevcudiyetini kabul etmeye imkan yoktur. te hukukularmz arasnda u son senelere kadar hkim olan kanat, bundan ibaretti. II. slm hukuku hakknda tetkiklerde bulunan ndir bz garp hukukular ve mteriklerle, slm ve Trk tarihi zerinde alrken siyasi messesler (yani amme hukuku) hakknda da tetkiklerde bulunmaya mecbur olan baz tarihilerin bu husustaki kanatleri de, netice itibaryla, bundan hemen hemen farksz gibidir. Trk hukuku hakknda Avrupa ilim leminde yerlemi olan bu menfi telkkiyi, mesel en yeni bir hukuk ansiklopedisinde Trk hukuku maddesini yazm olan P. Bisoukidesin bu hlsasnda aka grebiliriz: Ona gre Trk milletinin hayatndan ve Trk rf ve detlerinden domu bir Trk hukuku yoktur; slm kadrosu iinde yaayan Trklerin hususi hukuku (droit priv), slm hukukundan ibarettir; amme hukukuna (droit public) gelince, bu hususta mellif byk devre ayryor. VIII. asrdan XIX. asr ortalarna yani Tanzimata kadar gelen ilk devirlerde, stanbul fethine kadar, Trkler, slm hukukunun Snn-Hanefi mezhebi ahkmna tbi olmulardr; stanbul fethiyle Trklerin Bizanstan birtakm amme messeseleri aldklar grlr ve nihyet Kanun Sleyman devrinde, hayat zarretler sebebiyle, dini hukuktan -nazari deilse bile hi olmazsa fiili olarak- biraz ayrlmak icap etmi, yeni birtakm kanunlar ortaya kmtr ki, bunlar daha fazla, amme hukuk shasndadr. Ancak bu devrede yani Sleymann tesisat devresindedir ki, Osmanl Trklerine has bir hukuktan bahsedilebilir.1 te P. Bisoukidesin ksmen ahs dncelerinin mahsl olmakla beraber daha ziyde, bu mesele hakkndaki mterek kanaatlerin bir ifadesi olarak vard netice, bundan ibarettir. III. Maksadmz burada bu veya u mellifin yanllklarn dzeltmek veya teferruat meselelerinin tenkidine girimek deildir. Esasen burada P. Bisoukidesin makalesinden bahsetmemiz, onun orta zaman Trk hukuku hakkndaki mterek fikirlere tercman olmasndan dolaydr. Yoksa daha birok msterik, hukuku ve tarihilerin eserlerinde ayn esasi fikirlere tesdf 438

ederiz:

mesel

Osmanl

mparatorluununun

stanbul

fethinden

sonra

Bizansn

birok

messeselerini aynen ald, uzun zamanlardan beri birok garp -hatt muahhar Trk- mellifleri tarafndan tekrar edilip durmutur; bunun gibi, yalnz hususi hukuk shasnda deil amme hukukunda da Trklerin hibir husuiyet gstermeyerek yalnz taklit ve iktibas ile iktifa ettikleri dima iddia edilip durmutur. stanbul fehinden sonra Osmanl messeselerine Bizans messeselerinin tesiri iddiasn tetkik iin vaktiyle neretmi olduumuz eserde, ilmi tahlillere deil prjuglere ve evvelce edinilmi fikirlere (ides prconues) istinat eden bu menfi kanaatleri uzun uzun izah ve tenkit etmitik.2 Burada ayn eyleri tekrarlamay zit gryoruz. Ancak, Trklerin kltr tarihine ait birok meseleler gibi, bu meselelede de garp limlerini yanl ve menf neticelere sevk eden balca sebepleri ksaca izah edebiliriz: A. Trkler hakkndaki menf telkkiler. Malesef birok ilim adamlarnn bile -istemeyerek- esiri olduklar bu prjuglere gre, Trkler her trl medeni tekillttan mahrum ve gebe ananelerinden kurtulamam basit askerlerdir; idari ve siyas tekilatlarn bile bakalarndan almlar, ve malp ettikleri kavimlere mensup fertler syesinde bu teklat tatbik edebilmilerdir. (Nldeke, Houtsma, Rambaud ve sairlerinin nokta-i nazarlar). Bu noktadan hareket eden bir tarihi veya hukuku iin, slm kltr dairesinde hususi bir Trk hukuku aramaya imkan yoktur.3 Esasen btn bu gibi limler, Trklerin daha slmiyet diresine girmeden evvel hususi bir kltr sahibi olduklarn da, tabiatyla hatrlarndan geirmemilerdir.4 B. Tarihi ve sosyolojik kltrden mahrumiyet. imdiye kadar Trk hukuk tarihiyle, dorudan doruya veya dolaysyla, az ok uram olanlar, ya metinlerin filolojik tenkit ve izahndan ileri gemeyen mahdut grl filologlar, yahut, bilhassa slm hukuk sisteminin tetkikiyle uraan hukukulardr. Geni mnasyla tarihi ve sosyolojik kltrden mahrum olan bu gibi aratrclar, orta zaman slm hukuku erevesinde bir Trk hukukunun mevcut olup olmadn aramak iin nasl hareket edilmesi lzm geldiini phesiz dnemezlerdi. Shalar itibaryla hi olmazsa siyas ve idar messeselerle (yani amme hukukkuyla) az ok itigal etmeleri icap eden tarihilere gelince, bunlar tarihin daha fazla askeri ve diplomatik hdiseleriyle -dier tbir ile institutionnel deil accidentel vkalarla -megul olduklarndan, itima tarih tetkikatna girimek iin icap eden hazrlktan, yani bugnk geni manasyla tarih ve sosyolojik kltrden mahrumdurlar. Orta zaman ark tarihine ait tetkiklerin -mesel orta zaman garp tarihine tetkiklere nispetle- henz ne kadar geri bir safhada bulunduunu birka yl evvel kan bir eserimde aka gstermitim.5 Bu devrin birok byk ve esasl meseleleri, halledilmek yle dursun, henz bir porblem halinde ortaya konmamtr. Btn bu artlar iinde, garp tarihi ve hukukular arasnda bir Trk Hukuku mevcut olmad tarznda menfi bir kanaatn ne sebeple yerlemi olduu kolayca anlalr. II. Usl Meselesi IV. Orta Zaman Trk hukukunu tetkik iin, umumiyetle hukuk tarihi tetkiklerinde ittib edilen usule ve tarihi-filolojik muhtelif yardmc disiplinlere mracaat tabiidir. Bu alma iin sistematik hukuk bilgisi ne kadar zaruri ise, muhtelif mahiyette tarihi kaynaklarn salam bir tarzda kullanlabilmesi iin, 439

filoloji ile beraber tarihin yardrmc ilimleri dediimiz tli ubelerin bilinmesi de o kadar zaruridir.Bilhassa Orta Zaman Trk tarihi gibi henz en belli bal kaynaklarnn mhiyet ve kymeti lykyla tespit edilmemi, byk bir ksm henz yazma halinde kalm, tenkitli basmalarna balanmam yani rudition mesaisi henz pek geri bir sha iin bu zarret bsbtn kendini gsterir. Her tarihi almann ilk adm analytique safha iin zaruri olan bu hazrlklardan sonra, synthtique mesi iinde, btn itim institutionlar tarihini kucaklayan geni bir tarihi kltre ihtiya vardr: bu arada, Orta Zamanda Trklerle madd ve manev sk mnsebetlerde bulunan muhtelif kavimlerin geni mnsyla- tarihini ve bilhassa hukuk messeseleri tarihini bilmek byk bir ehemmiyeti hizdir: kltr tarihinde esasi bir ehemmiyeti olan mtekabil tesirler meselesini anlamak baka suretle kabil olamaz. V. Maamafih btn bu bilgiler kuvvetli bir sosyoloji kltrne yani huhuki sosyolojiye dayanmadka, dima eksik kalmaya mahkmdur. Bir taraftan tarihe dier taraftan hukuki etnografyaya dayanarak, umumiyetle hukuki messeselerin mhiyetini ve tekmln izaha alan bu ilim ubesi, sosyolojinin sair beleri gibi, henz balang hlinde bulunmakla beraber, imdiye kadar elde ettii neticeler, hukuk tarihiyle uraanlarca asl ihml olunmayacak kadar mhimdir. Sir btn tarihi tetkiklerde olduu gibi hukuk tarihi tetkiklerinde de, veskalarn eksik veya mphem brakt birtakm cihetleri ikml etmek, yahut, herhangi bir metinin ifde ettii messesenin hakiki mhiyetini anlayabilmek ancak bu syede kbil olur. Bilhassa Orta Zaman Trk hukuki messeseleri zerinde alanlar, bu husustaki vesikalarn azl ve mbhemlii karsnda hukuki sosyolojinin yardmna fevkalde muhtatrlar. Hukuki etnografyaya gelince, Orta Zaman Trk tarihinin hususi tekml neticesi olarak, bu ubenin, Trk hukuku tarihini tesis bakmndan hususi bir ehemmiyeti vardr: mlumdur ki Trkler Orta Zaman esnasnda byk nispette slm dinin kabul etmekle beraber, birbirilerinden ok uzak shalarda, maddi ve mnevi ok farkl artlar dairesinde yaamlardr; hatta bz uzak shalarda, mtecerrit kalm bz kk Trk ubelere, son zamanlara kadar, eski paganizmi ve onunla mterafk messeseleri, kable ananelerini muhafaza etmilerdir. Bugne kadar devam eden bu vaziyet yani muhtelif Trk ubeleri arasnda itimai tekaamln muhtelif safhalarn temsil edenlerin mevcudiyeti Trk hukuki messeselerinin tekmln tkip hususunda Trk etnografyasna ok ehemmiyet vermitir. Bu syede, tarihi vesikalarn lykiyle tespit edemedii herhangi bir huhuki messeseyi anlamak ve tekml safhalarn tkip etmek kabil olduu gibi, harici tesirler meselelerinin tetkikinde de sk bir kontrol imkan elde edilmi oluyor. Demek oluyor ki Trk hukuk tarihini tesis iin, geni mnda hukuki etnografyann yardmndan baka, bilhassa Trk hukuki etnografyasnn donnelerinden zami nispetle istifade imkn vardr. Bu artlar iinde, comparatif metodu bz sosyologlar gibi mphem ve pheli bir ekilde-, tarihi zihniyetine uygun olarak, yani muhtelif Trk ubelerinin muhtelif zaman ve mekanlardaki messeselerini birbiriyle karlatrmak iin, dar fakat salam bir ekilde kullanmak imkan da kolaylkla tahakkuk edebilir. Aadaki mruzatmzn kolay anlalmas iin, bu aratrmalarda ne gibi mdir fikirler: ides directrices e tebabiyet ettiimizi byle en ksa bir ekilde hlsay zaruri grdk.

440

III. Geriye Bir Bak VI. Trklerin slam kltr erevesinde kendilerine has bir amme hukuku yaratp yaratmadklar meselelesinin tetkikine girimeden evvel, ona tekaddm eden dier bir meselenin aydnlatlmas zaruridir: Trkler slamiyeti kabul etmezden evvel, kendilerine has hukuki messeselere mlik deiller miydi? Hukuk tarihini yalnz kanun metinlerinin erhinden karmak isteyen bz garp melliflerine gre, Trkler ancak Mslman olduktan sonra hukuki bir kltre mlik olmulardr ki, bu da slam hukukundan baka bir ey deildir. Biraz evvel bu menfi kanaatleri ve bunun douran balca sebepleri ksca izah etmitik. (Paragraf: III). En basit bir sosyoloji bilgisiyle mcehhez olan bir kafa bile, iptidai cemiyetlerin dahi kendi bnyeleriyle mtensip hukuki messeselere mlik olduunu bilir. Trkler gibi eski zamanlardan beri byk siyasi heyetler kurmu bir milletin ise, yalnz hususi hukuk deil bilhassa amme hukuku bakmndan da kendine has messseseler vcuda getirmi olmas gyet tabiidir. Sosyolojik donelere dayanan bu mantki istidlli, tarihi vesikalarla teyit maksadyle mevzuumuzun dna kmamak iin yalnz Orta Zaman erevesine mnhasr kalmak zere Trklerin slmiyetten evvelki hukuki kltrlerine ve bilhassa amme hukuklarna umumi bir gz atalm: VII. Orta Zaman Trklerinden bahseden tarihiler, hemen umumiyetle Trklerin gebe hayat geirdiklerini ve ancak slamiyetten sonra yava yava yerleik hayat ekline getiklerini bir mtearife gibi kabul ederler. Hlbuki bu devirdeki btn Trkleri gebe telkki etmek tamamyla yanltr: Eftalitler, Bulfarlar, Cenubi Uygurlar gibi Trk ubelerinin sdentaire olduklarn btn kaynaklar tasrih eder. Hayat tarzlar itibaryla Orta Zamanda gebe veya yar gebe Trk zmreleri de mevcut olmakla beraber, nomadismei slamiyetten evvelki Trk cemiyetleri iin esasi bir karakter gibi telkki etmeye imkn yoktur.6 Mamafih, corafi artlar ve iktisadi zaruretlerle sk skya alkal olan ve birbirinden ok farkl ekilleri bulunan nomadismin itimai tekml bakmndan, geri bir safha olduunu ve gebe kavimlerin maddi ve mnevi yksek bir kltrden hukuk ve tekilttan mahrum bulunduklarn zannetmemelidir.7 Tarih ve sosyoloji tetkiklerinin bugnk neticeleri, bu yay tarznda da yksek bir kltr seviyesine erimek mmkn olduunu meydana koymu,8 hatt, yukar Orta Zamanda Avrupann yerlemi halknn, kltr bakmndan, Eurasiann gebe kavimlerinden ne gibi iktibaslarda bulunduunu gstermitir9 Bilhassa askeri tekilt, harp letleri ve teknii gibi husularda fikiyetleri, kendilerine dman kavimlerin kronikileri tarafndan bile itiraf edilmi,10 baz gebe Trk zmrelerinin, bu ftih ve istilc atl gebelerin, dhili tekilt yani idari ve siyasi messeseler bakmndan da ileri bir derecede olmalar gyet tabiidir. Biraz aada, hukuk tarihi bakmndan bunun ehemmiyetini tebruz ettireceiz. Yalnz burada mphem bir meseleyi aydnlatmak istiyoruz: Trl isimler altndaki Trk ubeleri tarafndan yaplm istila hareketlerini hikye eden Avrupa kronikileri, onlarn hayat tarzlarn ve kltr seviyelerini, ralitye tamamyla aykr olarak, ok geri bir ekilde gstermeye almlar,11 hatt bu sebeple ok defa kendi kendileriyle tenkuza dmlerdir. Ayn hli, Trklere muhasm in annalcilerinde aynen grdmz gibi,12 Cengiz istilsndan bahseden muasr slm ve Hristiyan kaynaklarndan da mhede etmekteyiz.13 Balkanlardaki maddi ve 441

mnevi byk kltrel tesirleri ciddi Balkan limleri tarafndan aka itiraf edilen Osmanl mparatorluunu,14 hibir iz brakmadan geen bir gebe seli gibi tasvir eden birtakm tarihleri de grdkten sonra,15 malup kavimlere mensup Orta Zaman kronikilerinin Trkler hakkndaki ifadelerini nasl byk bir ihtiyatla kullanmak lzm geldiini daha iyi anlayabiliriz. VIII. Yukar Orta Zamanda Asya ve Cenub- arki Avrupann muhtelif shalarnda Tukiie, Uygur, Hun, Eftalit, Hazar, Avar, Bulgar, vs. gibi trl isimler altnda grdmz Trk devletlerinin hukuki messeseleri hakknda henz hibir ciddi tetkik yaplm deildir. Fakat imdiye kadar mlum kaynaklarda bu hususa dair para para tesdf edilen dank ve kifyetsiz malumat dahi, bunlarn hi de iptidai saylamayacak bir hukuki tekml merhalesinde bulunduklarn gstermeye kfidir. Bzlar byk imparatorluklar halinde inkiaf eden bu siyasi uzviyetlerin amme messeseleri, iyi tanzim edilmi ve muntazam iler bir mhiyette idi. Daha eski zamanlardan beri tekilatlkta ve devlet kuruculukla tannm olan Trklerin vcuda getirdikleri bu devletlerin hukuki messeseleri birbiriyle mukayese edilince, aralarnda birok benzeyiler, hatt ayniyetler olduu derhl grnyor: amme hukukuna ait birtakm conceptionlar ve onlarla bal birtakm hukuki ekiller, sonra birtakm rtbe (dignit) veya memuriyet (fonction publique) isimleri, bzan asrlarla fsla ile, birbirinden ok uzak shalardaki Trk devletlerinde gz arpyor. Bundan asrlarca sonra birtakm Mslman Trk devletlerinin -slam hukuk kltr erevesindeki- mmsil messeselerinde de ayn hukuki telkkilerin ve ekillerin, ayn idari ananelerin, ayn unvanlarn yaadn gryoruz. Kk fakat ok dikkate lyk bir iki misl ile bunu gznne koyalm. IX. Hiyung-Nu tekilatnda on ikisi sa on ikisi sol olmak zere yirmi drt byk memuriyet vard; memuriyetlerin byle sa ve sol diye ikiye ayrln Tu-kiielerde grdmz gibi, sonradan mesel Ouzlarn itimai tekilatnda, Moollarda Harezmahlarda Memluklerde Ak-Koyunlularda Safevilerde de gryoruz.16 Macar limi Andrs Alfldi, in serhatlerinden Cenubi Rusya bozkrlarna kadar muhtelif sahalarda kurulmu muhtelif Trk devletlerinde mevcudiyetini iddia ettii ifte Hkmdar messsesini de bununla alkal bulmaktadr.17 Onun slamiyetten evvel birok Trk devletlerinde varln gsterdii bu hukuki telkkinin devamn, daha asrlarca sonra, Mslman Trk devletlerinde de takip etmek kabildir.18 Yine eski Trklerdeki hkimiyet telkkisiyle bal bir deti, hkmdar bir kilim zerinde yukar kaldrarak clusunu ilan etmek eklindeki merasimi, M.S. 532de, o srada inde hkmran olan ve Trklklerinden hi phe edilmeyen Toba Sllesinde grdmz gibi, V-VII. asrlarda Cenubi Mogolistann Tarbagatay mntkasndaki Trklerde ve bunlardan ok sonra Cengiz ocuklarnda, Kerman karahitaylarnda, zbeklerde ve daha sonra Kasm hanlar ile Kazak-Krgz hanlarnn clus mersiminde gryoruz.19 Bir rtbe veya memuriyet ifde eden Trk unvanlarn da, ayn suretle, birbirinden ok uzak sahalarda teekkl etmi Trk devletlerini de asrlarca fsla ile mhede etmek kabildir. XI. asrda Mslman Karahanllar devletinde, XII.-XIII. asrlarda Hindistan Trk devletlerinde mevcut olan yugru unvann, Avarlarda da gryoruz; demek oluyor ki bu unvan muhtelif Trk ubeleri arasnda daha Avarlarn Cenub- arki Avrupaya muhceretlerinden evvel mevcuttu ve slmiyetten sonra da devam etti.20 Tu-kiielerde ve Uygurlardaki bz protocolaire unvanlara Karahanllar, Seluklular, Artuklular, lhanllar gibi muahhar 442

sllelere tesdf edilmesi de amme hukuku shasnda eski ananelerin devamna bir delildir. Hukuki continuuityi gsteren bu gibi daha birok misller zikretmek kabilse de, bu kk tetkikin dar erevesinden kmamak iin onlardan bahsetmiyoruz. Hususi hukuk shasna gelince, geri buna ait tarihi malzeme amme hukukuna ait malzeme ile mukayese edilmeyecek kadar az olmakla beraber, Trklerin hukuki etnografyasna ait bilgilerin yardmyla, bu hususta da az ok vazh neticelere varmak kabil olacaktr midindeyiz. X. Orta Zaman Trk devletlerinin bilhassa amme messesleri hakknda verilen bu izahattan sonra, bir sul kendiliinden hatra gelir: Hukuk tarihinin mteriflerindendir ki iktibaslar ve taklitler hususi hukuktan ziyde amme hukukunda daha fazla gze arpar. Acaba Trkler daha yukar Orta Zamanda mtekmil bir halde grdmz hukuki messeselerini, dahili hayatlarnn bir tekml neticesi olarak m, yoksa daha fazla, mnsebette bulunduklar muhtelif kltr dairelerinden iktibas ve taklit surtiyle mi vcuda getirmilerdir? Geri herhangi bir iktibas ve taklit imkn iin de muayyen birtakm artlarn vcudu lzmdr ve birbirleriyle temasta bulunan kavimler, kltr seviyeleri ne kadar yksek olursa olsun, dier shalarda olduu gibi hukuk ve bilhassa amme hukuk shasnda da birbirlerinden daima iktibaslarda bulunmulardr: Bu itibar ile, Orta Zamanda birbirlerinden ok uzak corafi muhitlerde, ok farkl maddi ve mnevi artlar iinde tekml eden Trk hukuki messeselerinin, Trklerle mnsebette bulunan muhtelif kvimlerin mmsil messeseleriyle karlkl tesir ve aksi tesirlerde bulunmalar pek tabiidir. Fakat, her trl ide preconueden uzak olan bu ilmi telkki ile, Trkleri her trl hukuki kltrden mahrum, ve btn messeselerini hriten almaya mecbur addeden menfi telkki arasnda ne briz bir tezat vardr. Trklerde bulunan btn mevki ve vazife isimlerinin mutlaka bak kavimlerden alndn ispat iin zoraki etimoloji oyunlarna mracaat eden bz limler, srf bu gibi prjuglerin kurban olmulardr.21 imdi biz, tammyla objektif olarak, mevcudiyetlerini tebarz ettirdiimiz Orta Zaman Trk hukuki messeselerinin ne dereceye kadar dhili bir tekml neticesi veya bir iktibas mahsul olduklarn ve bunlarn Trklere komu kavimler zerinde bir tesir brakp brakmadklarn ksaca aratralm. XI. yukar Orta Zamandaki Trk devletlerinden mesela Tu-kiielerden bahseden in anneleri, bunlarn kendilerine mahsus rf ve detleri ve kanunlar olduunu kaydederler. Yunan, Ltin ve slm kaynaklarnda da muhtelif Trk ubelerinden ve devletlerinden bahsedilirken bunu teyit eden kaytlara, ve gerek amme hukuku gerek hususi hukuk bakmndan mhim mlumata tesadf olunur. Btn bu dank malzeme, basit bir annalist gz ile deil, yukarda ksaca izahna altmz usul ile (Paragraf: IV-V) tetkik edilince, Trk devletili inin hukuki cephesini ve umumi karakterlerini kavrayabilmek kabil olacaktr. Devlet kurmak, amme messeseleri yaratmak demek olduuna gre, byk Trk imparatorluklarnn kuvvetli tekilt yani salam hukuki messeseler vcuda getirmi olmas pek tabiidir. Yukar Orta Zamann en muntazaman ve salam tekilta mlik bir imparatorluu olan Ssnilerin, komular olan Trk imparatorluklarnn idari ve askeri tekilt hakknda byk bir taktir besledikleri buna bir delil olarak zikredilebilir.22 Hakikaten, muayyen kaideler ve formllere mlik bir chancellerie shibi olduunu 443

bildiimiz Tu-kiie imparatorluunun bu taktirde lyk olduu ok aktr.23 Yirminci asrda arki Trkistan kazlarnda meydana kan malzeme arasndaki birtakm hukuki vesikalar, byk bir ksmnn hangi asrlara ait olduu -nk ilerinde XIV. Hatta daha muahhar asrlara ait olanlar da vardr- taayyn edememekle beraber, herhalde olduka eski hukuki ananelerin bakiyyesi gibi de telkki olunabilir24 Kezlik, Proto-Bulgarlarnn yani Trk Bulgarlarn paralar halinde intikl eden bz kanunlar,25 hukuk trihi bakmndan da mhim bir vesika olan Kk-Trk (Gktrk) kitbeleri, btn bu mahdut ve ndir bakiyyeler, yukar Orta Zaman Trklerinin hukuki haytn ve bilhass amme messeselerini anlatmaya yarayan mhim vesikalardr. te btn bu messeselerin birbiriyle ve aa Orta Zamandaki mmsil Trk messeseleriyle mukayesesi, biraz evvel bz misllerle gsterdiimiz vehile (Paragraf: IX), bunlarn herhangi bir taklit ve iktibas eseri olmaktan ziyde Trklere has bir hukuki hayatn mahsulleri olduunu meydana koymaktadr. XII. Bunu teyit eden en kuvvetli bir delil olarak, Trklerle komu yaam muhtelif kavimlerin amme hukuku zerindeki Trk nfuzunu zikredebiliriz. Ruslarnn, Srplarn, Macarlarn siyasi ve hukuki tarihleri hakknda tetkikatta bulunan limler, bunu aka gstermilerdir. Slavlar zerindeki Trk tesiri hakknda Peiskerin nazariyesini ok mfrit bulanlar bile, mesel Slav hukukunun mruf tarihisi Karel Kadlec gibi, Avarlardan balayarak Bulgarlarn, Hazarlarn Peenek ve Komanlarn Slavlar zerindeki kltrel ve hukuki tesirlerini kabul ediyorlar26 Prof. Iorga Balkanlarda iki asr hkmran olan (VI.-VIII.) Avarlarn tbiyetlerindeki kavimler ve bilhassa Slavlar zerindeki nfuzundan bahsettii gibi27 bu devri en iyi bilenlerden M. Alfldi de Avar messeselerinin tesirini tespit etmektedir.28 Proto-Bulgarlardaki btn Trkler (le mterek birtakm messeselerin, Balkan Slavlar zerinde messir olduu mlumdur. Trk amme messeselerinin Cengiz istilsndan sonra Rusyada ve Cenub- arki Avrupadaki mhim tesirlerinden ise biraz sonra bahsedeceiz. Macar hukuk tarihileri, ilk Macar krallnn teekkln tetkik ederken, Macar devlet doctrinei zerinde Trk hukukunun tesirini aka gstermilerdir ki29, Slav hukuku tarihileri, ayn telkkileri ProtoBulgarlarda da bulmaktadrlar.30 te, ksaca iaret ettiimiz btn bu vkalar, yukar Orta Zamanda, kklerini mziden alan kuvvetli Trk hukuki messeselerinin mevcdiyetini ve bunlarn sir komu ve tbi kavimleri zerindeki tesirini anlatmaya kfidir sanrz. imdiye kadar hemen tamamyla ihml edilmi olan Trk hukuk tarihi hakknda ciddi tetkiklere balanlrsa, bu messeselerin mhiyeti ve icra ettikleri tesirin derecesi daha sarih olarak anlalacaktr. Ancak, daha imdiden, bu sraladmz tarihi ahadetlere ve yabanc hukuk tarihleri tetkikatnda kan neticelere dayanarak katiyyetle syleyebiliriz ki, Trkler, slamiyet dairesine girdikleri zaman, eski ve kuvvetli bir hukuki kltre mliktirler. IV. Mslman Trk Devletlerinde Amme Hukuku XIII. daha yukar Orta Zamanda kuvvetli amme messeselerine malik olduklarn grdmz Trkler, slamiyeti kabulden sonra Mslman hukuku esaslar zerinde muhtelif devletler kurdular. Acaba bunlarn amme messeseleri, umumiyetle iddia edildii gibi, mnhasran slam amme hukuk esaslar zerine mi dayanmaktadr? Dier bir ifade ile, bu Trk devletleri, kendilerinden evvelki veya 444

muasrlar olan slam devletlerinin mmasil messeselerini sadece taklit ile mi iktifa etmilerdir? Bu sualin cevabn verebilmek iin iptida slam hukuki messeselerinin ve bilhassa slam amme hukukunun mhiyet ve inkiafna tarihi bakmdan sratli bir gz atmak zaruridir. Fkh denilen slam hukuk sistemi, meneini dinden almakla beraber, slamiyetin yayld ve yerletii yeni sahalardaki mahalli hukuk ananelerinin de tesirleri altnda muhitin itimai-iktisadi zaruretlerine tetabuk ederek teekkl etmitir. Emeviler zamannda balayan bu nazari Ortodoks sistematizasyon, bilhassa Abbasiler zamannda, onlarn Snni mezhebini kuvvetlendirmeyi istihdaf eden siyasi gayelere yaptklar tevikler ve onu nazari sahadan adli tatbikat sahasna geirmeleri sayesinde tamamland. Amme hukuku sahasnda da fiili vaziyeti dini esaslara balamak gayretiyle, ilk nazar constructionlar yine bu zamanda vcuda getirildi. Muhhar compilateurlerin tarihi realiteye hi uymayan srf nazari ve sistematik eserlerinden alnarak Osmanl mparatorluunun son gnne kadar memleketimizde hukuk tedrisatnn mukaddes esasn tekil eden Fkhn31 tarihi teekkl on dokuzuncu asr sonunda bilhassa Schnouck-Hurgaronje ve Goldziher gibi iki byk slamiyeti tarafndan hi olmazsa umumi hatlaryla izah olunmutur.32 Onlar takip eden dier limlerin mesaisi syesinde bu tarihi inkifn mhiyeti ve bunda messir olan yabanc hukuk sistemlerinin tesir dereceleri yava yava daha iyi anlalmakla beraber, tetkiki icap eden meseleler daha oktur. Amme hukuk shasnda ise bu tetkikat henz pek iptidai bir mhiyette bulunuyor. C.H. Beckerin bz parlak tecrbelerinden sonra 33, son zamanlarda A. Mezin Abbsilerin ilk asrlarna, G. Demombynes ve Lvi-Provenaln Endls ve imali Afrika slam devletleriyle Memlukler mparatorluunun amme messeselerine ait nerettikleri monografiler34 ehemmiyetle zikre lyk olmakla beraber, messeseler tarihine ait bu cins salam travaylar henz pek azdr.35 Maamafih bu mahdut tetkiklerden karlabilecek neticelerden de haberi olmayan, ve tarihi realiteyi gsteren tarihi kaynaklara deil, sadece ideal konstrksiyonlar ifade eden hukuki metinlere dayana baz mellifler, slam hukukunun, Atlas kylarndan in hudutlarna kadar, btn Mslman memleketlerinde hakim ve deimez bir sistem olduunu iddia etmektedirler. Bu dar telkkiye gre, muhtelif slam devletlerinin amme messeseleri, ayn esaslar zerine kurulmu olmak icap eder; nk bunlarn lgislation faaliyeti slami prensiplerle sk skya tahdit edilmitir; geri Hanefi mezhebindeki istihsn (apporobation ve Mliki mezhebihdeki istislah prensipleri, devletin lgislatif otoritesine nazari olarak da az ok bir serbesti temin eder ve devlet bu prensibe dayanarak, amme menfaati bahis mevzuu olduu zaman fakihlerin kyasna (analogie mthodique) muhalif harekette bulunabilir; fakat dini mhiyette yani tekemml edemez (imperfectible) bir lgislation iin bu serbestinin ne kadar mahdut olaca meydandadr. te hukukularda hakim olan bu formaliste telkkiye gre, slam amme messeseleri btn Mslman devletlerinde, ayn meneden km yani birbirinden farksz yahut pek az farkl olmak icap eder ki, bu taktirde Mslman Trk devletlerinin amme hukukundaki hususiyetleri aramak mnsz olur. Yukarda sylediimiz vehile (paragraf II) Bisoukidesin stanbul fethine ve Kanuni Sleyman zamanna kadar Osmanl amme hukukunda hi yenilik olmadn iddia etmesi, ite byle bir lojik istidll mahsuldr.

445

XIV. tarihi zihniyetin asl kabul edemeyecei bu formalist telkki, slam hukukunun tarihi teekkl hakknda hatta imdiye kadar elde edilmi neticelerle de hibir suretle telif edilemez. slam hukuku tarihi hakknda yukarda zikrettiimiz limlerin mesaisi sayesinde biliyoruz ki, meneini Kitap ve Snnetten yani iptidai Arap rfiyle Hz. Muhammedin kanun koyucu ahsiyetinden almakla beraber, bu hukuk, muhtelif yabanc hukuk sistemlerinden mteessir olmu ve bilhassa Jurisprudencen yaratc faaliyeti slam hukukundaki tbiriyle itiht syesinde, o devirlerin iktisadi ve itimai zaruretlerini karlayan geni bir sistem hlini almtr. Bu sistemi vcuda getiren unsurlar iinde Kitap ve Snnetin hissesi Von Kremerin ok zaman evvel syledii vehile, ancak yzde biridir. Buna ramen nazari sistem olarak, Fkh, dini mhiyetini asl kaybetmemitir. Tatbikata gelince, Schnouck Hurgronje ve Goldziher tarihi delillerle gsterdiler ki slamn ilk patriyarkal devri istisna edilecek olursa, bu nazari ve ideal sistem hibir zaman tam olarak tatbik edilememi, Emevi ve Abbasi hkmdarlar birok defalar devlete grlen zaruret karsnda Peygamberin vazettii ahkama mugayir hkmler isdarna mecbur kalmlardr. Biz bunu teyit iin, daha patriyarkal devirde bile, itimai veya siyasi zaruretler hsl olduu zaman mesela mer gibi bir devlet reisinin bile amme hukukuna ait meselelerde buna mmsil hareketlerde bulunduunu ilave edelim.36 Emevi hkmdarlar II. merin ksa zaman istisna edilecek olursa, hareketlerini din ahkmyla telif etmeyi hi dnmemilerdir ve fkh, onlarn devrinde asla bir mspet hukuk (droit positiv) kymetini alamayarak daha fazla teolojik bir speklasyon mahiyetinde kalmtr. Aktan aa teokratik bir ruh ile mcehhez olan Abbasi devrindedir ki bu nazari hukuk, yava yava genileyerek ve muhitin artlarna tetabuk ederek, resmen hukuki hayat kaidesi olarak tannmtr. Fakat bu devrede bile, sistematik fkh kitaplarnda grdmz btn ahkmn fiilen tatbik olunduu zamanna dmemelidir. timai ve iktisadi zaruretler, iki trl juridictionun teekkln icap etmiti: slam hukukunu tatbiki ile mkellef ve devlete mansup kadlarn eri kazasndan (jridiction clsiastique ou religieuse) baka, yine devlete mansup selhiyettar memurlarn rfi kazas (juridiction laique) vard ki, devletin yksek otoritesinden kyordu.37 Orta Zaman Mslman devletlerinde biri cismani dieri ruhani mahiyette olan bu juridictionlarn selahiyet sahalar, birbiriyle mnasebetleri, bunlarn tatbika memur tekilatlarn mhiyetleri, muhtelif zaman ve mekanlarda trl trl ekiller almtr ki, burada, mstakil bir tetkik mevzuu olan bu meseleden bahsetmeye imkan ve lzum yoktur. slam memleketlerinde XIX. asrda birbirinden farkl miller tesiriyle Avrupa hukuku tesiri balamadan evvel de bu iki cins kazann birbirinin yannda devam ettiini grrz.38 XV. makus fikirlere ramen, slam devletlerinin daha ilk asrlardan beri olduka geni bir lgislation faaliyeti gsterdikleri, yukarki izahattan anlalyor. Hrici tesirlerle daha ok maruz olan ve devlet iradesinin daha ok istimalini icap ettiren amme hukuku sahasnda ise bu faaliyetin daha kuvvetli olmas pek tabiidir. Kk slam cemaati (communaut) Emevi slalesinin idaresi altnda geni bir imparatorluk eklinde inkiaf ettikten sonra, bedevi ananelerinin imparatorluk messeslerini kuracak bir hukuki kifayet gsteremeyecei muhakkakt. Sktuna kadar tribal mhiyetini muhafaza eden bu devlet, merkezi idaresini, Suriyedeki Bizans hukuki ananelerine gre tanzim etmi, daha dorusu, eski idare makinesini aynen alp 446

kullanmt. Msr, Mezopotamya, ran gibi eski bir kltre malik sahalarda da, slam ftuhatndan evvelki messeseler devam ediyordu. Mesela vergiler, mahalli idare tekilat, fetihten evvelki gibi idi.39 slam ordular, hususi kararghlarnda, dahili ve harici emniyeti muhafaza ediyor ve merkezi idare mbessili, vergileri ama gndermekle iktifa ediyordu. Ancak Abbasi mparatorluunun kuruluundan sonradr ki Sasani ananelerinin de byk tesiri altnda, slam amme messeselerinin salam bir tarzda teekkle baladn gryoruz. Merkezi idare ve vilyetler tekilt, askeri tekilat, adli tekilat, mal tekilt vcuda getiriliyor; amme hizmetlerinin vazife ve salahiyetleri tespit olunuyor; hlasa idare makinesi muntazam bir tarzda kuruluyor. Badat saray, Sasani ve Bizans saraylar rnek tutularak, btn debdebe ve ihtiamyla, en ince noktalara kadar dnlm terifat kaideleriyle, hukuki sembolleriyle teesss ediyor. slam dini hukukunun tabii Snni eklinin sistematizasyonuyla hemzaman olan bu lejislasyon faaliyeti Abbasi hkmdarlarn, onlara meruiyet verdirmek amme messeselerini hi olmazsa nazari olarak dini hukuk ile telif etmek iin hukukular tevike sevk ediyor: Ebu Yusuf, Harunr-Reidin, El-Hassaf ise El-Mehdinin emriyle amme hukukuna dair eserlerini yazyorlar: Ve bu cins eserler yava yava oalyor. Abbasi hkmdarlarnn bu gayretini tabii grmek icap eder. nk onlar kendilerini yalnz bir imparatorluun cismani hkmdar deil, slam mmetinin (Eglise) ruhani reisi yani bir souverainpontife addetmektedirler ki asl slam zihniyetine yabanc olan ifte hakimiyet mefhumunun Bizans ve ran messeselerinden uursuz bir ekilde alndn G. Demombynes hakl olarak sylemektedir.40 Muahharen Mverdinin El-Ahkmis-Sultaniyye adl mehur eserinde sistematize edilmi olan slm amme hukuku da, o ematik ekli altnda, tamamyla nazari ve ideal bir constructiondan baka bir ey deildir ve tarihi realite ile alakas da, zamanndaki fiili vaziyeti eri esaslarla telife almasna ramen, ok azdr.41 Nitekim bn Haldun gibi nafiz grl baz mtefekkirler, daha asrlarca evvel, btn bu gibi gayretlere ramen, bir takm Abbasi messeselerinin, hukuk nazariyecilerinin gstermek istedikleri gibi dini meneden deil, yabanc kltrler (den geldii grmlerdi.42 Mamafih, menei ne olursa olsun, bu byk imparatorluun amme messeseleri mhim bir inkiaf gstermi ve ondan ayrlan paralar zerinde kurulan muhtelif devletler iin de bir iptidai kadro vazifesi grmtr. Bundan dolay, Orta Zaman Mslman Trk devletlerinin amme messeselerini tetkik ederken, Abbasilerin mmsil messeselerini daima gz nnde bulundurmak, aradaki benzeyi ve ayrllar tebrz ettirmek iin, bir zarurettir. Yalnz, bu tetkiki yaparken, Abbasi messeselerinin trihi teekkln ve ileyi tarzn, tarihi usul ile realitede olduu gibi tespit etmek ve hukuki menblarn ideal ve nazari konstruksiyonlarna aldanmamak lazm geldiini asla unutmamaldr. XVI. slam hukuku ve bilhassa amme messeseleri hakkndaki bu umumi mlahazalardan sonra, Mslman Trk devletlerinin eri hukuk hricindeki lgislatif faaliyetleri ve bilhassa, siyasi ve idari messeselerini kurarken Mslmanlktan evvelki hukuki ananelerden ne dereceye kadar mteessir olduklarn en umumi hatlaryla aratrabiliriz. Abbasilerin ilk devirlerinde imparatorluun en yksek mevkilerine ykselen bz Trk eflerinin ve daha sonra Trk emirl-meralarnn, eri hukuktan ziyade devletin hakim otoritesinden doan laik hukuka kymet verdiklerini gsteren bz deliller vardr: Msrda Tolunlular slalesinin messisi olan Ahmed b. Tolun zamannda, cismani 447

mahkemeler, ikame edilen dvlar o kadar dilane hallerderdi ki, kadya hi kimse mracaat etmezdi; Bu suretle Msra yedi sene kad tyin olunmamt.43 Bunu, Trk devlet adamlarnn psikolojik bir hususiyeti addedebiliriz. Bu itibar ile mnal olmakl beraber ferdi mhiyette kalan bu hdiseleri bir tarafa brakarak, slam imparatorluunun ark shalarnda kurulan devletlerin messeselerindeki Trk tesirlerini en umumi bir ekilde ve hi tafsilata girmeksizin gzden geirelim. Eski Trk idare ananelerinin tesirlerini, Smnilerde ve bilhassa onlarn ordu tekilatnda grmekteyiz. Lkin bu da son hkmdarlar zamannda yani orduda Trk unsurunun ehemmiyeti arttktan sonra olmutur.44 slam ftuhatndan evvel asrlarca Kk-Trk hkimiyeti altnda kalan Maverannehirde, onlarn idari ananelerinden birtakm bakiyyeler kalmas tabii olmakla beraber, Smani tekilatnda bu izlere pek tesdf olunmuyor. Smanilerin ksmen Tarihi ve Saffariler vastasyla ve ksmen de dorudan doruya Abbasi tekilatn iktibas ve taklit etmeleri bu hususta messir olmutur. Gaznelilere gelince, iptida Samanilere tabi bir devlet olarak kurulmakla beraber, vaktiyle asrlarca Eftalit mparatorluunun hakimiyeti altnda kalm kesif Trk unsurlaryla meskun sahalar da kendisine ilhak suretiyle inkiaf eden bu imparatorlukta Trk hkmet ananelerinin tesirlerini daha kuvvetli olarak grmek mmkndr. Geri, mutaassp bir Snnilik siyaseti takip eden ve Badat saray ile ok samimi mnsebetlerde bulunan bu devlet, amme messeselerin Abbasi-Samani modeline gre, tanzim etmekte beraber, ordu tekilatnda, rtbe ve memuriyet adlarnda, bilhassa Trk kabileleriyle olan hukuki mnasebetlerinde, Kk-Trk ve Eftalit hukuki ananelerinden de mteessir olmutur. O devre ait Arap ve Fars diliyle yazlm menblarda,ekseriyetle Arapa ve Farsaya mtercem ekiller altnda bi le, eski Trk Titulaturenn bakiyyelerini grmek kabildir; bu menblarn, imdiye kadar hi dnlmemi olan bu bakmdan sk bir tetkiki, bu hususta tam olmamakla beraber az ok mspet neticeler verebilir.45 Gazneli hkmdarlarnn, slami siyasetlerine ramen, devlet otoritesini ve lgistlatif kuvvetlerini daima kullandklar, mali siyasetlerinde fkhn tahdidi hkmlerine hi aldrmayarak rfi tekalif koyduklar, kadlarn dini juridictionu hricinde devlet organlarnn rfi Juridictionlarnn mevcudiyeti Trk kabileleri arasnda eri deil rfi hukukun hakim olduu, hlasa nazari slam hukukunun hibir suretle tecviz edemeyecei birok eylerin Gazneli mparatorluunda kuvvetle yaad muhakkaktr.46 XVII. Eski Trk hkmet ananelerinin tesirini, en ak ve kuvvetli ekilde, Karahanllar devletinin amme messeselerinde grmek kabildir. lk kurulu safhalar hakknda tarihi kaynaklarn hibir sarih mlumat vermedikleri bu devlet, dorudan doruya Kk-Trk ve Uygur siyasi ve idari ananelerini devam ettiren bir teekkldr ki, muahharen hkmdarn ve tebeasnn slam dinini kabul etmeleri zerine, yava yava amme messeslerini de slam prensiplerine uydurmaya ve bir slami devlet mahiyetini almaya almtr. Karahanllar devletinin amme messelerine ait elimizde bulunan vesikalar, ancak XI. asrn son yarsna yani bu devletin Maverannehiri zapt ettikten ve en arki sahalarna kadar kuvvetli bir slam tesiri altnda kaldktan sonraki devresine aittir.47 Fakat buna ramen, amme hukukuna ait birtakm esasi prensiplerde, saray tekilatnda, orduda ve idarede, 448

vergilerde ve memuriyet isimlerinde, adli mekanizmada, baz hukuki sembollerde, hlasa hukuki hayatn btn tezahrlerinde Kk-Trk ve Uygur devletlerinden kalm hukuki messeselerin ksmen muahhar devirlerinde slam dini tesiri altnda baz tahavvllere uramakla beraber devam edip gittiini gryoruz.48 Dini juridiction haricinde, devletin rfi juridictionu bunlarda da mevcuttu. XI. asrda bu devletin Tiyenan dalarnn tesindeki arki ksmlarnda bulunan iktisadi kltrel byk merkezlerinde slam dininin kuvvetle yerlemi olduu, buralardaki medreselerin byk faaliyetle slam kltrn yaymaya alt malumdur; fakat buna ramen, kuvvetli kklere malik olan eski amme messeselerinin hi olmazsa byk bir ksmnn yeni din tarafndan birden bire sklp atlamad ve onlarn ancak dahili bir tekaml neticesinde yava yava slami nazariyelerle telif edilebildii gze arpmaktadr. Karahanllarn Semerkant pyitaht edinen Garp ubesinde, corafi artlarn dourduu kltrel mnasebetler, slam hukukunun burada daha abuk ve kuvvetli bir tesirini intac etmitir; fakat Kagar ve Balasagundaki ark ubesinde bu slami tesir, phesiz daha tedrici olmutur ki, yine bunu da corafi artlarn kltrel neticeleriyle izah edebiliriz. slamiyeti kabul etmemi arki Asya kavimlerine kar slam leminin ark hurutlarn mdafaa eden arki Karahanllarda, dini hislerin ok samimi, ok canl kuvvetli olduu mlumdur; fakat buna ramen, slami bir cila altnda, eski hukuki ananelerin devam edip gitmesi de pek tabii idi. te bundan dolay bu devir, bu transition devri, Orta Zaman Trk hukuku tarihinin her bakmdan ok mhim bir safhasn tekil eder. XVIII. mamafih, Trk messseleri tarihinin en mhim devri, bu messelerin slam kltr dairesindeki kavimler zerinde bariz tesirler brakmas bakmndan da, phesiz, Byk Seluklu mparatorluu devridir. Karahanllar, corafi mevkilerinin de tesirleriyle, Orta Zaman ark tarihinde siyasi bakmdan byk bir yol oynayamadklar gibi, Trk hkmet ananelerini baka Mslman kavimlere vermek hususunda da pek messir olmamlardr. Halbuki, Abbasi halifelerini maddi hakimiyetleri altnda aldktan sonra, Msr ve Suriye gibi ii Ftmi halifelerinin nfuz sahalar ve imali Afrika mstesna olmak zere, Yakn-ark slam dnyasnn hegemonyasn ele geirmi olan Seluklu mparatorluu, siyasi tesiriyle mtenasip olarak, hukuki kltr bakmndan da geni ve devaml bir nfuz icrasna muvaffak oldu. XI. asr sonlarnda muntazam bir hkmet cihazna, idari ve mali mtekemmil tekilata ve muntazam bir askeri kuvvete mlik olarak grdmz bu byk imparatorluun hukuki enstitsyonlarn, menelerinden balayarak muhtelif tekaml safhalarnda yani imparatoluun merkezi nfuzu mahvolduktan sonra ona vris olan muhtelif devletlerde nasl devam ettiklerini takip edecek olursak, bunu olduka ak olarak grebiliriz. Bu mulak meseleler hakknda imdiden kati hkmler kabil olmamakla beraber, Seluklu messeselerinin muhtelif hukuki menelerde geldii muhakkaktr: Gazneliler tekilt vastasyla intikal eden Abbasi-Samani ananeleri, Gazneliler ve Karahanllardan intikal eden Eftalit, Kk-Trk ve Uygur ananeleri ve nihayet imparatorluun asl kurucusu olan Ouzlarn kabile ananeleri; ite btn bu muhtelif hukuki unsurlarn birbiriyle karmasdr ki, Seluklu messeseleri dediimiz complexusu vcuda getirmitir. Bu messeselerden herhangi birinin meneinde nasl bir unsurun daha hakim bulunduu ve muahhar tekaml 449

safhalarnda u veya bu artlar altnda daha baka ne gibi unsurlarn messir olduu, ancak uzun tahlil ve mukayeseler neticesinde tespit olunabilir; fakat imdiden syleybiliriz ki, Seluklu mparatorluunun ilk devirlerinde Trk hususiyetleri pek brizdir: hkimiyet telkkisinde49 ve sembollerinde,50 hkmdarlar tarafndan verilmesi mutad umumi ziyafetler gibi dini meneden gelip hukuki bir mahiyet alm bz adetlerde,51 rtbe ve memuriyet isimlerinde, askeri tekilatta Karahanllarda grdmz hkmet ananeleriyle, tribal mahiyette Ouz ananeleri ok ak grnr: yabgu, inal, inan, kutlug, tekin, sba gibi eski Trk unvanlar, gerek bunlarda gerek Seluklu ananelerini devam ettiren muahhar Trk devletlerinde daima mevcuttur.52 Abbasilerdeki ina divannn Seluklularda ve bu imparatorluun varislerinde Ouz ananesi tesiriyle tura divanna tahavvl ettiini daha Makrizi bile tespit etmiti.53 Kezlik, daha ilk zamanlardan beri slam devletlerinde grdmz ikt meselesinde Seluklu imparatorluunun koyduu yeni esaslarn ehemmiyeti vaktiyle C.H. Becker tarafndan parlak bir ekilde meydana karlmtr.54 Seluklu mparatorluunun muhtelif ubelerinde, onlara varis olan Atabeylerde, Harezmahlar mparatorluunda, Eyyblerde, Msr Suriye Memluk mparatorluunda, Artuklular, Danimentliler ve Anadolu Seluklularnda, hatta XII. asrn ikinci yarsnda, Badattaki Abbasi devleti tekilatnda, Byk Seluklulardaki amme messeselerinin devamn grmemek imkanszdr.55 Hibir zaman Seluklu hkimiyeti altnda kalmayan Hindistan Trk devletlerinde, Seluklulardan bilvsta intikal eden hukuki tesirler bulunduu gibi, imali Afrika slam devletlerinde de Seluklulardan yine bilvasta intikal etmi mesel nbet alnmas, hkmdarlarn balarnda tutulan emsiye gibi hakimiyet sembollerine tesadf olunmaktadr.56 Btn bu izahlardan anlyoruz ki, geni ve kuvvetli nfuzu muahhar asrlardaki siyasi teekkller zerinde de devam eden Seluklu messeselerinde Trk amme hukukunun hissesi byktr. Ouz kabilelerini byle bir imparatorluk kuracak hukuki kabiliyetlerden mahrum addettikleri iin, btn bu tekilt ranl vezir Nizamlmlk ile arkadalarnn dhiyane idrelerine isnat eden Th. Houtsma gibi birtakm msteterikler, Seluklu tekilatnn bu hususiyetlerinden tamamyla gafil kalmlardr.57 Geri Melikahtan itibaren Seluklu hkmdarlarnn mesel Turul ve Alp Arslan zamanlarndaki gibi eski Ouz detlerine yle ok riayetkr olmadklarn,58 askeri ve siyasi kudreti ahsnda temsil eden Trk efinden ziyde ark saraylarnn kark ve debdebeli saray protokollar iinde kaybolmu Sasani Bizans tipinde bir slam imparatoru mhiyeti aldklarn ve bununla hemhenk olarak amme messeselerinin de tedricen daha slmi bir renk altnda kaldn gryoruz. Fakat btn bu deimelere ramen, gerek Seluklu mparatorluunda, gerek vrislerinde, yukarda bahsettiimiz Trk hukuki ananeleri daima mevcudiyetini gstermi, hatta Grcler, Ermeniler, Bizansllar gibi komu veya tbi devletlerin messeseleri zerinde bile az ok tesir etmekten geri kalmamtr.59 Seluklu messeselerinde, ilk bakta slam yahut ran bir meneden gelmi zannolunan birok eylerin, eski Trk dini-hukuki telkkilerine bal olduu sk bir tahlil mukayese neticesinde meydana kyor. Btn Mslman Trk devletlerinde olduu gibi Seluklu mparatorluunda da devletin lgislation faaliyeti daha ziyade amme hukuku shasnda tecelli etmektedir. Medeni hukuk shasnda, hkmetin naspettii Snni mezhebindeki kadlarn eriat ahkmna gre verdikleri hkmler mteber idi. Mamafih Melikah, phesiz Nizamlmlkn tevikiyle, byk hukukulardan mrekkep bir heyet 450

toplad ve medeni hukuka ait o asrda byk ihtilaflar mucip olan birtakm meseleler hakknda sarih ve kati hkmleri ihtiva eden bir Mecelle (Code) vcuda getirerek btn imparatorluk memleketlerinde tatbikini emretti.60 mparatorluun byk kltr merkezlerinde kurulan medreseler, dini juridiction iin hkmetin muhta olduu unsurlar hazrlyordu. Fakat, bunun hricinde, devletin muhtelif tekiltna ait lik bir juridiction da mevcuttu. Askeri maksatlarla imparatorluun muayyen shalarda yerletirilmi ve bu vazife mukabilinde bz hukuki imtiyazlar verilmi olan birtakm Trk kabileleri arasnda, hatta Trk kylerinde, medeni hukuk shasnda eri kanunlarn deil rf ve det hukukunun meri olduu tabiidir. Harezmahlarda laik juridictionla megul bir yksek mahkeme bulunduunu ve byk rtbede bir Trk kumandannn buna riyset ettiini biliyoruz ki, Seluklu devletinde ve ona vris olan sir Trk devletlerinde de bu trl messeseler bulunduu phesizdir. Celleddin Harezmahn mverrihi Nesevinin sir slam devletlerindeki mmsil messeselere benzeterek Divanl-Mezlim diye izah etmek istedii bu mahkeme, Celleddinin ordusunda vazife grmekte idi. Maamafih, devlet merkezinde ve hatta byk askeri merkezlerde bu cins messeselerin mevcdiyeti kolayca tahmin edilebilir. Bu mahkemelerin rf ve dete ve devletin rfi kanunlarna gre hkm verdii de pek tabiidir. XIII. asrdan balayarak muhtelif Trk devletlerinde grdmz ordu kadl, her halde bu eski messesesinin slami bir renk alm devamndan baka bir ey olmamaldr. Badata ilk girdii zaman, slam hukukularnn kurduklar nazari amme hukuk sistemine tamamyla mugyir ve devlet menfaatine uygun bir hatt- hareket tkibinden ekinmeyen Turul Beyden balayarak, amme hukuku shasnda, Seluklu hkmdarlarnn serbest bir lejislatif faaliyet gsterdikleri katiyyetle sylenebilir. Seluklulardan sonra, slam dinine en fazla riayetkr saylan Trk hkmdarlar bile, bu shada devlet otoritesini her eyin fevkinde tutmulardr. Trk emirlerinde hemen umumiyetle grlen bu devletilik temylnn muasrlar olan birtakm din limleri ve o zihniyette bz tarihiler tarafndan iddetle tenkit edildiini grmekteyiz.61 Seluklu idre ananelerini devam ettiren Trk devletlerinde bu messeselerden her birinin muhtelif miller tesiriyle mruz kald deiiklikleri mahalli ve yabanc tesirlerin derecesini, hlsa, itima ve iktisadi zarretler neticesindeki dhili tekmllerini burada en ksa eklinde izaha imkan yoktur. Yalnz Seluklu devresinde grdmz bu umumi karakterlerin, vrislerinin hukuki hyatnda da mevcut olduunu syleyebiliriz. XIX. Trk amme messeseleri tarihinde, tesirinin genilii ve devam itibaryla, Seluklu devrinden sonra en mhim safha, Cengizliler devridir. Yalnz Orta Zaman ark tarihi deil cihan tarihi bakmndan da siyasi ve kltrel neticeleri olan bu devrenin, Trk enstitsyonlar tarihinde de bu kadar byk ehemmiyeti olaca kendiliinden anlalr. Bu, ykc ve geici bir istil deil, Asyann XII. asr sonundaki anarik vaziyetini dzelterek yalnz Asyaya deil Orta Avrupa ve Balkanlara kadar Eurasiaya da salam bir nizam veren siyasi ve askeri bir fthat devresidir. XIII. asr sonlarnda birbirleriyle muhasm byk imparatorluklara ayrlm ve merkeziyetini kaybetmi olan bu kuvvet, hkim olduu shalarda byk bir tekilt kudreti gstermi, mkemmel ileyen siyasi ve idari messeseler kurulmutur. Birbirinden farkl shalarda, birbirinden tamamyla farkl byk kltr daireleri iinde ve bsbtn deiik itima ve iktisad artlar altnda tekml eden bu muhtelif beler, 451

ayn merkeziyeti imparatorluktan ayrlm paralar olduu iin bunlarn amme messeselerinde ve onlar douran hukuki telkkilerde bilhassa balangta derin bir benzerlik hatta ayniyet gz arpar; hkimiyet telkkisinde ve sembollerinde, rtbe ve memuriyet isimlerinde, devletin ljislatif organlarnn tanziminde siyasi hukuka ait meselelerde, idari ve askeri tekiltta, mali ljislasyonda bunu aka grrz. Kurultay, yarg mahkemeleri, devlet postalar, anslleri hususiyetleri, Cengizin ve ona halef olan byk hanlarn hukuki tesist ve hukuki mhiyetteki hkmleri (yani Yasa ve Bilig), vergiler, itimai ve siyas hieerarchieyi tanzim eden kaideler, birbirinden farkszdr.62 Eski Uygur ve Karahtay hukuki ananeleriyle, ksmen Trk kbile rfleriyle mterek gebe Mool rf ve detlerinin Uzakark ve Yakn-ark kltr dairelerinden yani Budist ve slam kltrnden alnm unsurlarla imtizcndan hsl olan bu complexusde, bu devrin btn kltrel hayatnda olduu gibi, en byk mevki eski Trk hukuki ananelerine aittir. 63 Maamafih, bu Budist ve slam tesirlerinin de yine Trkler vstasyla olduu mlmdur. Prof. P. Pelliot, daha bu ilk devirde bile, birok stlahlarn Trke olmasndan dolay, Trkeyi imparatorluun enternsyonal dili addediyor; 64 biz bu mtlay, byk bir ksm hukuki stlahlara da temil ederek, fikirlerimizi yeni bir delil ile teyit edebiliriz. XIV. asrn ilk yarsnda, slam kltr sahasndaki Cengizliler devletlerinde slamiyet artk hkim din ve devlet dini imtiyazn kazanmtr. Bilhassa, hkmet messeseleri hakknda olduka etrafl mlumata sahip olduumuz Altnordu ve lhanl imparatorluklarnda, bu slamlamann hukuk shasndaki tesirlerini tespit mmkndr; onlar, slmiyet devlet dini olmadan hkmleri altnda yaayan muhtelif dini cemaatler gibi Mslmanlar da dini juridictionlarna tebiyette serbest brakmakla beraber, asl byk selhiyeti rfi mahkemelere ve muhtelif hkmet organlarna vermilerdi; slmiyeti kablden sonra, kadlar ve kad mahkemeleri eskisine nispetle daha fazla bir ehemmiyet kazand; eriat hkmlerine riyet edilmesi hakknda baz hkmdarlar tarafndan daha ilk clslarnda verilen emirler bu tesiri gsterir.65 Altnorduda, slmiyet lhanllar shasndakinden daha eski kklere mlik olmakla beraber, hukuki sahada daha az messir olmutur. Maamafih btn bu gibi tezhrlere ve mesel Yasann amani itikatlaryla lkadar bz hkmlerinin tatbik edilmemesine ramen, bilhassa amme hukukuna ait meselelerde Yasaya yani devletin laik kanunlarna iddetle riyet olunuyordu. Byk lejislatr Gzan, yine Yasa esaslarna ve Seluklu idarelerine dayanarak birok mhim tekilt ve tensikat yapmt.66 Adli idrede eskiden beri mevcut olduunu bildiimiz ikilik, bunlar zamannda da devam ediyordu: Harezmde, randa, Irakta kadlarn eri mahkemelerinden baka, bir de lik mhiyette yargu mahkemeleri bulunduunu biliyoruz.67 Bu devir amme messeselerinin tesirini, Cengizlilerinin hkimiyeti altnda kalm geni sharlarda ve yalnz XIV. asrda deil, XV. ve hatta daha sonraki asrlarda grmek kabildir: lhanllarn vrisi olan Celyirlilerin onlarn hkmet messeselerini hemen aynen devam ettirdiklerini bildiimiz gibi68, Orta Anadoluda XIV. asrda lhanllarn idari ve mali sistemlerinin devam ettiini de, Sivas sultan Kad Burhaneddinin teolojik zihniyetiyle buna kar bir akslamel yapmak istemesinden anlyoruz69; fakat buna ramen, XV. asr ortasnda Anadoluda lhanl devri sisteminin hl devam ettiini gsteren vesikalar vardr.70 Bilhassa Orta Asyada, Altnorduda, Krm ve Kazan hanlklarnda, eybnlerde ve Orta Asyann daha muahhar siyas teekkllerinde, bu tesiri son 452

asrlara kadar mhede etmek kabildir. Timur mparatorluu, muhtelif bakmlardan, Cengizlilerin amani ananelerine kar slmiyetin bir akslameli mhiyetinde grnmekle beraber, amme enstitsyonlar itibaryla, bu kadro hricine kmam, Cengiz Yasasnn deta kudsi mhiyetini kabule mecbr olmutur. Timurun Tzktnda adeta kudsi mhiyetini kabule mecbr olmutur. Timurun Tzktnda, ok sarih slmi temayllerle beraber, Yasann ruhu hkimdir. Timurlular, ahruh zamannda balayan Yasa aleyhtarlna ve slam tesirlerinin mtemdi artmasna ramen, XVI. asrda bile onun nfuzundan kurtulamamlardr71, Babrle balayan Hint Timurlularnn tekiltnda bile bunun izlerini grmek kabildir. Celayirlilere halef olan Karakoyunlularla Akkoyunlularda, hatta Safavi devletinin ilk tekiltnda, bu messeselerin bakiyeleri kolaylkla bulunabilir. Dorudan doruya Cengizlilerin hkimiyeti altnda girmemi olan Suriye-Msr Memluk mparatorluu ile XIV. asr Hindistan Trk devletlerinde bu tesir o kadar ok gze arpmaz.72 Cengizliler devrinin ve bilhassa Altnordu messeselerinin en byk tesiri, Moskof devleti zerinde kendini gstermitir. Yukarda Avarlardan balayarak muhtelif Trk ubelerinin Rus kltr zerindeki tesirinden bahsetmitik (XII. paragraf). Altnordu mparatorluunun kuruluundan sonra, bu tesirin bsbtn artt, hemen mumiyetle kabul edilmitir: Vernadskiye gre Moskoflardaki hkimiyet telkkisi, askeri sistem, posta, vergi sistemi, idre sisteminin balca ansr hep bu devirden kalmadr.73 F. Lot gibi bz tarihilerin bu nfuz diresini daha dar gstermelerine ramen74, idri ve mli tekilt zerindeki bu derin tesirden, Rambauddan A. Ecke kadar birok eski ve yeni mellifler, srarla bahsetmektedirler.75 N. Iorga, Mool hkimiyetinin Ruslara yeni bir imparatorluk mefhumu getirdiine inanyor.76 Yine ayn tarihi, Moldavyadaki gmrk sisteminin yine Moollardan iktibas edilmi olduunu zikrederken, Altnordu messeselerinin mkemmelliini aka sylemektedir.77 u son senelerde yaplan arkeoloji ve tarih tetkikleriyle Orta Zaman Cenub- arki Avrupa tarihindeki siyasi ve kltrel rolnn ehemmiyeti hergn daha iyi renilen Altnordu mparatorluu, yukarki izahattan ok iyi anlalyor ki, hukuki messeseleri vastasyla da Moskof devletinin tekilt zerinde messir olmutur. Altnordu devletini iptidai bir barbar cemiyeti gibi telkki eder. E.Blochetnin ne kadar aldand bu delillerle bsbtn meydana kyor.78 Josepf Karstn son tetkiklerine gre, Cengizliler messeselerinin uzun mddet onlarn hkimiyeti altnda kalan Grclerin hukuki messeseleri zerinde de ksmen dorudan doruya, ksmen Safaviler vastasyla kuvvetli izler braktn ilave edecek olursak,79 bu devrenin Trk amme hukuku tarihindeki mstesn ehemmiyeti bsbtn tebrz eder. XX. Orta Zaman Trk messeseleri tarihinin son safhasn Osmanl devri tekil eder. Fakat zten lzmundan fazla uzayan mruztm daha uzatmamak iin, mevzuumu burada kesiyorum. Osmanl messeselerini, menelerinden stanbul fethine kadar geirdikleri tekml safhalar hakknda vaktiyle hususi bir analitik aratrma neretmi olduum iin, burada ayn mevzun velev hlsaten tekrarn zit buluyorum. Anadolu Seluklu saltanatnn idri ananelerine vris olarak lhanllar ve Memlkler mparatorluklar messeselerinin de tesirleri altnda ok muntazam bir hkmet makinesi vcda getiren bu Trk mparatorluu, XV, asrn Avrupann ilk mutlakyeti devlet tipi ortaya koymu ve yeni zaman tarihinin siyasi tekml bakmndan bir frikasn tekil eden bu rejimin Avrupada ilk 453

rnei olmutur. Son zamanlarda bz Avrupa mektep kitaplarna kadar giren bu gr tarz80 mutlakyyeti devlet rejiminin ilk rneini, Paleologlar devrinde tamamyla feodal bir mhiyet alm ve merkeziyetiliini kaybetmi XIV.-XV. Asr Bizans mparatorluunda aramaktan elbette daha mantkdir ve tarihi realiteye uygundur. Orta Zaman Trklerinin bu sretle yeni zaman Avrupasna mutlakyeti devlet rejiminin ilk rneini vermeleri, Trklerde amme hukukunun ve siyasi kltrn sratli inkiafn gstermek itibaryla ok briz bir stnlk ifde eder. Daha protoistorik devrelerde beeriyetin ilk siyasi teekkl kadrolarn yaratmak sretiyle amme hukukunun vz olduklar etendolaji tetkikleriyle anlalan Trklerin, Orta Zamanda slm dini diresine girdikten sonra bile dini slm hukukunun devlet otoritesine serbest bir faaliyet tanmayan dar ve geri nazariyelerine ramen, byle ileri bir siyasi tekml derecesine ykselmelerini, hayretle karlamamak icap eder; nk, ok realist olan bu devlet kurucular yukardan beri sraladmz delillerle anlalmtr ki, samimi Mslman olmakla beraber, devletin otoritesi yani ammenin menfaat mevzu bahsolduu zaman, slm hukukularnn hayali sistemlerine asla kymet vermemiler ve ok eski hukuki ananelerine gre, serbest bir lgislation faaliyeti gstererek aa Orta Zamann en byk imparatorluklarn kurmulardr. Orta Zaman Trklerinin bu devlet kuruculuk sfatlarnn atalardan gelen bir kabiliyet olduunu protoistorik delillerle teyitten sonra, szm bitirmek iin bunun Orta Zamandan bugne kadar nasl devam ettiini de en kat delil ile gstermek isterim; bu sretle hli mzi ile izah eden genetique metot gibi mziyi hl ile izah eden retrospectif metodun da doruluu anlalacaktr. te Trkn devlet kuruculuk seciyesinin en byk mmessili olan Atatrk, ite onun kurduu yeni Trkiye Cumhuriyeti! Bu Byk Yaratcnn ve yaratt Byk Eserin karsnda, her insan gibi, sonsuz bir sevgi ve sayg ile eilirim. 1 2 Fritz Ster-Somlo und Alexander Elfter Hadwrterbunch der rechts-. M. Fuad Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda Baz

Mlhazalar, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, C. 1. 1931 (ikinci basks, Orhan F. Kprlnn nszyle ve bibliyografyasna yaplan bir ilave ile geni bir indeks de eklenerek tken Neriyat tarafndan 1981de neredilmitir. 3 4 5 Ayn eser, s. 177-178. Ayn eser, s. 181. M. Fuad Kprl, Les Origines de lEmpire Ottoman, Paris 1935, S. 31-32. [Bu eserin yeni

bir Trke basm, Kitap ve Kprl hakknda O. F. Kprlnn bu yazs, bz notlara ilveler ve indekslerle birlikte ve Kprlnn Osmanl mparatorluu (nun Etnik Menei Meseleleri, Kay Kabilesi Hakknda Yeni Notlar isimli tarihi tetkikleriyle beraber Osmanl mparatorluunun Kuruluu ad altnda tken Neriyat tarafndan 1981de neredilmitir.]. 454

Eftalitlerin ehirlerde yaadklar, Menandre ve Procopeun eserlerinde aka sylenir (E.

Drouin, Mmoire sur les Huns Ephtalites, 1985, s. 9). Bulgar hakknda (bn Fadln ehdeti, Uygar iin ise, tarihi vesikalardan baka u son otuz-krk seneden beri yaplan kazlarn neticeleri zikrolunabilir. Hiyung-Nu ve Tu-kiielerin ekincilikle itigal ettikleri ve ehirleri olduu, o devre ait tarihi kaynaklarda aka grlr. 7 timai tekml bakmndan birbirinden ok farkl gebelik ekilleri olduunu

unutmamaldr. Onun bz ileri ekillerinin, ekincilikten daha yksek bir itimai tekml merhalesi olduu, u son yllarda birtakm limler tarafndan kuvvetle mdafaa olunmaktadr. 8 A. Rasovkij (Les Comans et Byzance, Bulletin de Institut archologique bulgare tome IX.

1935, p. 346-354), bunu komanlardan bahsederken ok iyi tebrz ettirmektedir. Asrlardan beri Karadeniz imlindeki geni bozkrlardan geen Trk ubeleri hakknda tetkiklerde bulunan limler bu hakikat teyit etmektedirler (mesel: Bulletin of the international Committee of Historical Sciences, nr. 35, 1936, s. 529). 9 Buna ait en son ve mhim tetkiklerden Andr-G. Hudricourtun, De Lorigine de lattelage

moderne adl mhim makalesiyle, Marc Blochun buna medhl olarak yazd sahifeleri zikredebiliriz. (Annales dHistoire economique et sociale, S, VIII. Nr. 42, 1936, s. 513/522). 10 Ortazaman kaynaklarnn sathi bir tetkiki bile bu hkm vermee kfidir. A. Rasovskijnin

yukardaki makalesine baknz. 11 Yunan, Ltin ve Rus kaynaklar, birbirini taklit ederek, Hunlar Peenekler, Komanlar

hakknda hemen hemen ayn eyleri tekrar ederler Trihi hakikate uymayan bu tavsiflerin, Karazin gibi eski trihiler deil Vasilievskij, Uspenkij, Marquart gibi ciddi limler tarafndan nasl tenkitsizce kullanldn, A. Rasovskij, ok doru bir grle anlatyor. (a.g.e., s. 346 347). 12 13 Bunlarn en sathi bir tetkiki, birok tenkuz rnekleri gsterebilir. Nesevi ve bnl-Esirin ifadeleriyle, Kragos ve Vartan gibi Ermeni kronikilerinin tavsiflerini

bir misl olarak gsterebiliriz. 14 J. vanoff, La Question macdonienne, Paris 1920, s. 224; Revue internationale des

tudes balkaniquesde bu mesele hakknda mhim yazlarla tesadf olunur; bilhassa: P. Skok, Restes de la langue turquie dans les Balkans, lre anne, s. 247-260. 15 M. Fuad Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messselerine Tesiri Hakknda Bz

Mlhazalar, s. 284. 16 A.g.e., s. 193-194.

455

17

A. Ketts kralysag a nomadoknal, (Geberelde ikiz hkmdarlk) Budapete 1993.

Deerli limin Hkmdarlk Messesinin imali Asya Atl Kavimlerinde Teekklne Ait tetkikler adl mhim aratrmalarnn ikincisini tekil eden bu makaledeki bz mutalalarn, dndklerimize uygun olmad kaydedelim. Bunlar Trklerde Hkimiyet (souverainet) Telkkisinin Tekaml hakknda hazrladmz bir eserde etrafyla izah frsatn bulacaz. (bu ett neir edilmemitir). 18 19 Bu husustaki tafsilt o eserdedir. Alfldi Andrs, a.g.e., s. 36da da Tobalardaki bu detten bahsediyor. Sonraki Trk

devletlerinde bu adetin devam hakknda tafsilat. 20 Fazla tafsilt iin u makalemize baknz: Eski Trk Titlaturene Ait Notlar 1 (yaknda

Krsi Csoma-Archivum Mecmuasnda Almanca olarak kacaktr). [Bahis konusu makalenin Trkesi bu kitaptadr.]. 21 22 vardr. 23 Cha-po-lio Hann 584de in mparatoruna yollad bir mektubun ince tercmesi Tafsilat iin bu zirkrettiimiz makaleye baknz. El-Ikdil-Ferid, c. I. S. 101-106, baka Arap kaynaklarnda da bunun teyit eden kaytlar

mevcuttur ki, P. Pelliot, bunun Trke aslnda sadkatle tercme edildii, zira yazl tarznda in usullerine muhalif olarak trihin bata olduunu ehemmiyetle kaydediyor ve ince transkripsiondan Hann Trke unvanlarn istidll ediyor. (Neuf notes sur des questions dAsie Centrale, s. 209-211). Bu meseleler hakknda tafsilt, yukarda bahsettiimiz eser dedir. 24 Bu hukuki Uygur vesikalar balca Radloff, Le Coq. Malov taraflarndan neredilmitir. Bu

hususta mlumat iin: A. Caferolu, Uygurlarda Hukuk ve Mliye Islahatlar, Trkiyat Mecmuas, c. IV. s. 1-3; bu aratrmadan baka, Heinrich Herrfahrdtn Das Formular der uigurischen Schuldurkunden Zeitschrift fr vergleichende Rechtwissenschaft, Band XI. VIII. S. 93-103. Bu sonucu mellif bu vesikalar X.-XIII. asrlara ait saymakta ise de, vesikalarda bunu gsterecek hibir kayt yoktur. Ancak, XII. asrdan evvele icr edilmeyen bu vesikalarda, daha eski devirlerin hukuki ananelerinden bakkiyyeler bulunmas pek tabiidir. Bu vesikalar en toplu olarak u eserde bulmak kabildir. W. Radloff, Uigurische Sprachdenkmaeler, Leningrad 1982. Bu vesikalar arasnda XIV. Asr ortalarna ait birini Rahmeti Arat (Trk tarih Arkeology ve Etnografya Dergisi, 1936, say III, s. 101-102) daha doru olarak neretmitir. 25 Proto-Bulgar Han Kurumun Kanunlarndan 5 madde, Bizansl leksikograf Suidas (X.

Veya XI. Asr) vstsyla intikl etmitir; tafsilt iin bk. karel Kadlec, Introduction ltude Comparative de lhistoire du droit public des peuples slaves, Paris 1933, s. 75.

456

26

Ayn eser, p. 20/21. ek alimi J. Peiskerin mehur nazariyesine gre, eski Slavlar devlet

kurmak kabiliyetinden mahrumdurlar. Onlarn iptida Trk-Tatar asreti altnda kalmlardr. K. Kadlec, Slavlarn henz birbirinden ayrlmam olduklar en eski devirler iin Trk tesirini kabul etmemekle beraber, ayrldktan sonra, bu tesiri kabul ediyor; ve en bata Avar nfuzunu zikrediyor. VaregRuslardaki Kogan unvannn Hazarlardaki Kagan-Hakandan alndn, Peisker ve sair slavistlerle beraber W. Barthold de kabul etmektedir (Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, 1927, s. 55). Ekser Slavistlerce kabul edilen bu gibi mislleri daha oaltmak kabildir. 27 N. Iorga, le Caractere commun des institutions du Sud-Est de lEurope, Paris 1929, p. 63-

69. Slavlardaki Boylar=Boyra, Ban, Zupan unvanlar da Avarlardan gelmedir; fakat Boyarn Boladdan geldii hakknda Iorga tarafndan byk bir katiyetle ileri srlen iddiann ne tarihi ne de filolojik hibir esas yoktur. 28 olmutur. 29 Joseph Deer, IAncienne Royaute Hongroise, P. Nouvelle Revue de Hongrie, Juillet 1934, Bulletin of the international Committee of historical Sciences, nr. 32, 1936 p. 394.

Alfldiye gre Avarlarn siyasi messeselerinin inkiaf, Slavlar iin byk bir ehemmiyeti haiz

p. 138-146. Bu mhim makale, mellifin 1934te Szegedde nerettii Heidnisches und Christliche in der altungarischen Monarchie eserinin gzel bir hlasasdr. O, mukayese metodu ile ilk Macar krallnn esasnda, Trk kltr dairesindeki btn kavimlerde mterek olan otorite prensibini meydana karmtr (ayrca baknz: Revue historique, tome CLXXVIII. Nr. 363, 1963, p. 51-52). Bu hususta tafsilat, yukarda bahsedilen eserimizdedir. 30 Proto-Bulgarlarda memleketin hanedan azas arasnda taksim edilmediini kaydeden K.

Kadlec, aksi taktirde bunun btn Trk ubelerinde mterek bir kaide olan Hkmdarlk kuvvetinin temerkz ettirmesi (Concentration) usulne mugayir olacan syler (Ayn eser, s. 641.). 31 Cumhuriyet devrinden evvel, hukuk fakltelerimizde mlkiye mektebinde bu fkh tedrisat

(Usul-i Fkh, Mecelle, Vesya ve Fraiz Ahkam- Arazi ve Evkaf Dersleri) tamamyla ortazaman zihniyetiyle, dogmatik ve teolojik bir ekilde yaplm, muahhar Snni-Hanefi kompilatrlerin ematik kadrolarndan kurtularak daha eski hukuki ve tarihi kaynaklara kadar kmak hatra gelmemi, slam hukukunun da sair bu gibi sistemler gibi tarihi bir teekkl olduu dnlme mi, garpta buna ait yaplan tetkikler, o devrin en mehur ve modernist hukuk stad saylanlar arasnda bile tamamyla mehul kalmtr. Sawa Paann Etude sur la droit musulmans, (II vol., Paris 1891-1898) adl eseri, bu dogmatik, Ortodoks zihniyetin bir mahsuldr ki, Goldziher ve SchnouckHurgronjenin hakl tenkitlerine uramtr. Tahsilleri itibaryla garp hukuk telakkileriyle istinas etmeleri icap eden daha sonraki hukukularmzn eserlerinde slam hukukuna dair ara sra verilen malumatn ve ileri srlen fikirlerin, eski teolojik medrese telakkilerinden dar kamamas, anlalmaz bir

457

garibedir ki, muahhar Osmanl hukukuluunun iflasna bundan ak bir misal olamaz. te, memleketimizde bir milli hukuk meslei teesss edememesinin balca amillerinden biri de budur. 32 Bu hususta umumi malumat ve bibliyografya iin Encyclopedie de slamda Goldziher

tarafndan yazlan Fkh maddesine (bu kitabn ikinci blmne) baknz. Bu alim ve ondan evvel Schnouck-Hurgronje, slam hukuku kaynaklarn eski ve salam vesikalara istinad ettirdikleri halde, Sawa Paa, XI-XV. Asrlarda tespit edilmi ananelere tabi olmutur. E. Lambert, Roma hukuk tarihinin kaynaklar hakknda bunlarla mukayese edilecek mhiyette aratrmalar mevcut olmadn iddia etmektedir. (La Fonotion du droit civil compare, Paris 1903, s. 393-396). 33 34 Onun iki ciltte toplanan muhtelif yazlarna baknz. G. Demombynes, La Syrie a lepoque des mameouks, Paris 1923; Maslik el Absr fi

Mamlik el Amsr I. IAfrique, moins IEgypte, Paris 1927. Levi-Provenal, IEspagne musulmane au X eme siecle, institution et vie sociale, Paris, 1932. 35 Muhammed Nazmn The life and times of Sultan Mahmud of Gazna adl eseri, Muhmud

devri tekilat hakknda olduka salam mlumat verebilir. shwari Prasadn A History of the Qaraunah Turks in ndiasnda da (1936), bu devir amme hukukunu alkadar eden ksmlar bulunur. Agha Mahdi Husainin Le Gouvernement du Sultanat de Dehil, (Paris 1936) adl kitab ok sathidir. Kimi az ok kymetli ve byk bir ksm kymetsiz olmak zere byle birok eser zikrolunabilir. Bu mevzulara ait ve daha fazla hukuki mhiyetteki Avrupa hukuk fakltelerinde yaplm baz doktora tezleri, her bakmdan ok sathidir. Mesela M. Chaygann Essai sur lhistoire du droit public musluman, (Paris 1934) adl tezi, bu husustaki en mhim tetkikler bile hi bilinmeksizin yazlmtr. 36 Msseselerin mukayeseli tarih sahasnda XIX. asrn en tannm alimlerinden saylan

Joseph Kohler ile Schnouck-Hurgronje ve Goldziher arasnda slam hukuk sisteminin tekml proses hakknda cereyan eden mnakaalarda bu son iki alim bu hususiyetleri tebarz ettirmilerdir (Goldziher, Muhammedanisches Recht in Theorie und Wirklichkeit, Zeitschrift fr verg. R. W. 1889 p. 405-423. Bu mnakaalar hakknda izahat iin, E. Lambertin yukarda zikredilen eserine baknz (s. 378-380). Hakikaten H. Lammensin de syledii gibi, Fkh, mevzuu ideal bir hukuk olan speculatif bir ilim tamamyla skolastik bir Construction haline gelmitir (Islam, croyances et instittution, Paris 1926, s. 103). 37 E. Lambert, Ayn eser, s. 387. Goldziherin Encycl. De IIslamdaki Fkh maddesi. A. Mez,

Die Renaissance des Islam, 1922, Kadlk hakkndaki bahse baknz. 38 E. Lambert, Ayn eser, p. 357-358. Seyyed Tagh Nasr, Essai sur Ihistoire du droit

persan, Paris 1933, p. 227. Joseph Karst, Code georgien du Rol Vokhtang VI, Strasbourg 1934, s. 49. 39 Corci Zeydann Medeniyyet-i slamiyye Tarihine baknz.

458

40 41

Gaudefroy-Demombynes, Les Institution musulmanes, Paris 1921, s. 166. M. 1058de Maverdi, slam mmetini, siyasi bakmdan da bir vahdet gibi telakki ederek bu

ideal devletin idare arhlarn, faaliyet tarzn, varidat ve masarifinin tahsil ve sarf ekillerine izaha almaktadr. Halbuki o srada, slam lemi muhtelif devletlere ayrlm, ve daha asrlardan beri siyasi bir vahdet olmaktan kmt. Onun yalnz siyasi hukuk ve idare hukuku deil, ceza hukuku ve ticaret hukuku hakkndaki fikirleri de realite ile asla tetabuk etmiyordu. (H. Lammens, IIslame croyances et institutions, s. 103). XI. asrda filen hakim olan slam amme hukukunu, Maverdinin bu nazari ve ideal sistemiyle anlamaa ve izaha almak, tarihi zihniyetiyle taban tabana zt bir hareket olur. Bu devirdeki slam devletlerinin dier devletlerle ve tebalaryla mnasebetlerini tanzim eden mspet hukuk kaidelerini dorudan doruya tarihi vesikalardan karmak lazmdr. Maverdinin bu nazari ve ideal sistemi, dini prensiplere dayand cihetle, o devir ve daha sonraki devirler legislateurleri iin sadece manevi bir nfuza malikdi. 42 43 44 45 bn Haldun, Mukaddime, Arapa metin, c. I, s. 208. A. Mez, Die Renaissance des Islams, 1922, Kadlar hakkndaki ksm. M. Fuad Kprl, Trkiye Tarihi, 1922, s. 86. Birka misal: Gaznelilere ait Farisi metinlerde birtakm memuriyet isimlerinin banda

geen Farsa buzurg kelimesi, Trk unvanlarnda ok geen ulug tbirinin karldr; yine Farsa Sipehslr, Trke S-ba mukabilidir; Eftalitlerdeki Tigin gibi eski Trk unvanlar bunlarda da vardr. Bu devre ait tarihi kaynaklarla edebi eserlerin sk bir tetkiki daha bu gibi birok misaller verebilir. 46 Sonraki slam melliflerinin ideal bir Mslman hkmdar gibi gsterdikleri ve eriata

riayetkarl hakknda trl efsanalar rivayet ettikleri Sultan Muhmud, phesiz byk bir develet adam ve bir legislateur idi; vergi vaz ve tahsili hususunda tamamyla rfi hareket ettii gibi, devlet otoritesini asla dini kaidelerle tahdit ettirmiyor, dini sadece, emperyelist siyasetine bir vasta olarak kullanyordu. Gazneli tarihinde buna ait bir ok misaller vardr. Devletin resmi kronikcileri olmakla beraber Utbi ve Beyhaki bu gibi eyleri yazmakta bir mahzur grmemilerdir. 47 Bu devre tiyen en mhim iki menba, Kutadgu Bilig ile Divn Lgatit-Trktr ki, her ikisi

de XI. asrn ikinci yarsnda yazlmtr ve her ikisinde kuvvetli slam tesiri gze arpar. Sadece bir malzeme kitab olan birinci eser iin bu bir kusur tekil etmez; fakat, srf ideolojik bir eser olan Kutadgu Biligi o devrin ve hatta slamdan evvelki devirlerin hukuki telakkilerini gsteren bir kaynak gibi mtalaa edenler tamamyla yanlmaktadrlar. Bir bn Sina kirdi tarafndan Aristo felsefesine gre yazlm olan bu eserde Trklere has ahlki ve hukuki telakkiler ok azdr: orada kadn hakkndaki telakkinin asl Trk telakkisine ne kadar zt olduunu vaktiyle gstermitim. (Trk Edebiyat Tarihi, 1928 s. 197). Bu eserden, yalnz, rtbe ve memuriyet isimleri ile o devir Kagar Trk cemiyetinin itimai tekaml derecesine yani muhtelif itimai tabakalar anlamak bakmndan, byk mikyasta istifade olunabilir. Yoksa bu ideolojik edebi eserden o devir Trklerine hs hukuki telakkiler 459

karmaa almak, eserin hakiki mhiyetini anlamamak demektir ve tarihi zihniyete tamamyla mugayirdir. 48 Buna ait misaller o kadar ok ve o kadar barizdir ki, burada onlardan bahse lzum

grmyoruz. Karahanllar devri Trk messeseleri hakknda hazrladmz bir tetkikte btn bu meseleler tahlili bir surette izah edilmitir. 49 Seluklularda hakimiyet telakisinin daha Turul Bey zamannda geirdii sratli tekaml,

birdenbire kurulan devletin ok abuk bir imparatorluk haline gemesinden ileri gelmitir. Trl bakmlardan byk bir ehemmiyeti olan bu mesele, Trklerde Hkimiyet Telkkisinin Tekml hakkndaki eserimizdedir. (Bu kitap yaymlanmamtr.). 50 imdiye kadar ne tarihi, ne hukuki bakmlardan tetkik edilmi olan bu hukuki semboller

meselesinin, hukuk tarihi bakmndan byk bir ehemmiyeti, vardr. Seluklularda grdmz hakimiyet sembollerinin byk bir ksm slamiyetten evvelki Trk devletlerinde mevcuttur, dier bir ksm semboller ise, Mslman devletlerinden gemedir. Yukarda bahsedilen eserimizde bu hususta ok uzun ve mukayeseli izahat vardr. Yalnz Ouz ananesinden gelen sembollerin, balangta pek bariz olduunu syleyelim: Turul Bey nmna baslan sikkelerde ok ve yay resmi bulunduu gibi (A. Tevhid, Meskukat- Kadime-i slmiye: Katalou, s. 58-59), yine Turulun tevki yani turasnn bir omak eklinde olduunu Rvendi syler (The Rhat-us-Sudur, GMS, 1921, s. 98). Bizans imparatoru Seluklu ordusuna esir olan byk bir emrini Turulun serbest braklmasna mukabele olarak Bizanstaki eski camii tmir ettirdii zaman, mihrabna bir ok ve yay resmi koydurduunu biliyoruz ki (bn-al-Ethir, c. X. 455) bunun da Turulun almet-i mahsusas olduu tabiidir. 51 Seluklulardaki bu adetin slamiyetten evvelki muhtelif Trk devletlerinde ve

Karahanllarda da mevcut olduunu syleyelim. Bu hususta tafsilat ve baka kavimlerdeki mmsil messeselerle mukayeseler, zikredilen eserimizdir. 52 O devirlere ait kaynaklarn sathi bir tetkik bile bunu kati olarak gstermeye kafidir.

imdiye kadar Seluklularda mevcudiyetini bilmediimiz Uygurlarda ve Karahanllarda mevcut lek unvannn Seluklularda da kullanldn, muasr Ermeni kroniklerince imdiye kadar izah edilmemi olan Alpihlag adn izah ederek meydana koymutum. (Belleten, nr. 1, 1937, 308.). 53 54 55 Makrizi, Kitb al-Khitat, Msr basmas, c. II, s. 226. C. H. Becker, Steueapacht und Lehnwesen, Der slam, 1914, c. 82-92. Bizans messeselerinin Osmanl messeselerine tesiri meselesini tetkik ederken, birtakm

amme messeselerinde byk Seluklu mpara torluunda kalan hukuki ananeleri sonraki Trk devletlerinde nasl devam ettiini gstermitim. Orada tetkik edilmemi olan sir birtakm messeselerde de bu devam mahede etmek kabildir. 460

56 57

Ayn eser, s. 184 Tafsilt Trklerde Hkimiyet Telkkisinin Tekmlndedir. The Houstma, Recueil de textes relatifs a lhistoire des Seldjoucides vol. II. 1889, s. VII-

VIII. Msterik olmadklar cihetle, bu gibi meselelerde ister istemez onlarn fikirlerine tbi olan btn garp tarihileri, umumiyetle bu fikirdedirler. Onlar bu hususta yanl hkmlere sevkeden sebepler kolayca anlalyor. Fakat W. Barthold gibi bu devre ait kaynaklar iyi bilen bir limin Seluklu devletini kuran Ouzlarn devlet tekilat esaslarna mlik olmadklarn sylemekle beraber bunlarn en kuvvetli ve devaml devletler kurulmalarn garip bulmas anlalmaz bir muammdr. (Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, 1927, s. 92). Yine ayni mellifin Trkmenistan, (Rusca, Leningrad, 1928) adl eserinde Trkmen Tarihi hakkndaki makalesinde de ayn mtlaya tesdf olunuyor. 58 M. Fuad Kprl, Trkiye Tarihi, s. 173-176. Alp Arslann Malazgirt meydan

muharebesine balamadan evvel beyazlar giyinmesi ve atnn kuyruunu balamas, eski amani ananelerinin devamn katiyetle gstermektedir. Bu gibi ananeler, Seluklu saraylarnda yava yava azalp ehemmiyetini kaybetmekle beraber, hibir zaman bsbtn ortadan kalkm deildir. Gerek Nizmlmlkn Siyasetnmesinde, gerek sair tarihi kaynaklarda malzemenin btn kifyetsizliine ramen bunu grmek kabildir. Tahta kan hkmdarlarn yeni ad almalar gibi Tu-kiie ve Uygurlardaki eski bir anane, herhangi bir sebeple ldrlen hnedna mensup prensiplerin kanlarnn aktmyarak ok kiriile boulmalar gibi paganizm bakiyeleri yalnz Seluklu hkmdarlarnda deil, sonraki Trk devletlerinde de dima grlr. lk Seluklu reisleri, daha bu devlet kurulmadan evvel, kendilerine tbi Ouz kabilelerini toplamak iin onlara birer ok gnderirlerdi (Rvendi, Rhtus-Sudur, s. 39). Bundan iki asr sonra yani XII. asrda Artuklu prensi Dvudun birok Trkmen kabileleri zerinde byk bir nfuz olduunu, lzumunda onlar davet iin ok gnderdiini ve bu emre byk bir sevinle itaat olunduunu gryoruz. (Recueil des Historiens des Croisades, Historiens orientaux, vol, II, p. 70). Maamafih, asrlarca devam eden bu ananenin yalnz Ouzlara ve Ouz devletlerine mnhasr kalmayp Karahanllarda da mevcut ok eski bir trk deti olduunu ilave edelim (Mecml-Ensbda galiba Beyhakiden naklen mevcut bir kayda gre; Mecelle-i Mihr, c. III nr. 8, s. 798). 59 znik mparatorluunda ve Grclerde, Seluklular ve vrislerindeki Atabey mansbnn

bulunduunu bir misl olarak syleyelim. (M. Saint Martin, Memoires historiques et geographiques sur lArmenie, Tome II, 1819, s. 251). znik mparatorluundaki ilk lala yani atabey, galiba Hristiyan bir Trkt ve bey unvann da tayordu. 60 69-71. 61 Rvendi, ayn eser, s. 381-382. XIV. asrda eriat ahkmna riyetle mruf olan -Trk Karl Sssheim, Das Geschenk aus der Seldschukengeschichte, Leidan 1909, s. 61/62,

aslndan- Melik Muizzd-din Hseyin Kertin Heratta birok gayr-i er-i kanunlar koyduunu ve onlardan bir ksmnn XV. asr sonunda bile hl devam ettiini biliyoruz (Dawlatshh, The Tadhkiratush-Shuar, edited by E. brovne, 1901, s. 209.

461

62

Bu muhtelif ubelere ait tarihi kaynaklarn sathi bir tetkiki bile bunu gsterebilir. imdeye

kadar bu devletlerden bazlarnn idari messeseleri hakknda bz limlerin mesel, lhanllara dair D. Ohssonun, onlarn tekiltn aynen devam ettiren Celyirlilere dair Hammerin, Altnorduya dair bilhassa Berezinin birtakm hususi tetkikleri varsa da, bu muhtelif messeselerin btn Cengizliler devletlerinde mukayeseli bir surette tetkikine girilememitir. Bz teferruat meselelerine dair yaplm byle mukayeseli kk tetkikler ise, ok az ve ekseriyetle ok sathidir. 63 Bu hususta sylenecek pek ok ey varsa da, makalemizin kadrosu buna ait en ksa

izhata dahi msait deildir, yalnz Prof. W. Kotwiczin u mhim tetkikini ehemmiyetle tavsiye etmek isteriz: (Formules initiales des documents mongels aux XIII et XIVe. Ss, Rocznik Orjentalistyczny, c. X lwow 1934). 64 65 P. Pelliot, Toung pao, c. XXVII, s. 191, 208. Bilhassa Gzn devrinde, kadlarn ve eri mahkemelerin ehemmiyeti artmakla beraber,

bunlar devletin sk bir kontrolu altna konmutu. Vassf ile Reidd-Dinin kroniklerinde buna ait uzun tafsilta tesdf olunur. 66 Balca bu zikrettiimiz mverrihlerin kroniklerine istinden DOhsson tarafndan verilen

mlmat, olduka iyi bir hlasadr. (Histoire des Mongols, tom, IV. S. 370-477). Kuvvetli bir tahlil ile, Gznn tesistnda muhtelif kaynaklardan gelen tesirlerin derecesi menei kolaylkla meydana karlabilir. 67 Defremery et Sanguinetti, Voyages dbn Batoutah, tom. III, s. II Vaktiyle Goldziherin de

dikkat etmi olduu bu rivyet tamalayacak ve izh edecek daha birtakm tarihi kaytlara tesadf olunur. Yargu ve Yargucular hakknda yaknda hususi bir tetkik neredecegimiz cihetle burada hatta ksaca izahata girimek istemiyoruz. Yargu kelimesine XIV. -XV. Asrlar Trk ve ran irlerinin eserlerinde tesdf ediyoruz; bni Mhenn yargucu kelimesini Hkim, kad diye tercme etmekte ise de, bunun, rfi kanunlara gre hkm veren bir hkim olduu sarihdir. Badatta (1357) ylna it bir cmi kitabesi, eri kaz ile Yargucularn kazsn sarhaten ayrmak sretiyle bunu teyit ediyor (L. Massignon, Mission en Mesopotaime, II, Le Caire 1912, p. 15). Yargu divannn ve Yarguculuun XVI. asra kadar hatta daha sonra Cengizliler devletlerinde de vrislerinde devam ettiini syleyebiliriz. Bu kelime hakknda M. Quatremerein izahat mhim deildir (Histoire des Mongols de la perse, Paris 1832 s. 122.). 68 Tarihi kaynaklardan baka, Hammerin ekseriyetle yanl olarak bz paralarn tercme

ettii (Geschichte der Golden Horde, Pesth 1840 s. 463-516) mehr bir eser. Muhammed Hinduhn Dstrl-Ktib fi Tayinl-Mertib adl resmi mnet mecmuas, Celyirliler devri tekiltn hatta ona rnek olan lhanl tekiltnn son safhasn anlamak iin birinci derecede mhim bir kaynaktr. Onun sathi bir tetkiki bile yukariki mlhazamz ispata kfidir. Avrupada mteaddit nshalar bulunan bu yazmann stanbulda nshalar vardr (mesel: Esad Efendi Ktphanesi, nr. 462

3346da). XIV-XVnci asr Msr menbalar da lhanllar ve Celayirliler tekilt hakknda mhim mlmat ihtiv eder. 69 Aziz b. Ardeir Esterbdi, Bezm Rezm, stanbul 1928, s. 233. Mellif, Kad

Burhaneddinin clsundan bahsederken, onun eriat hkmlerine uymayan her bidati, yani Moollardan kalma nizmlar ve Yarguyu kaldrdn sylyor. 70 Halil Edhem, Karaman-oullar Hakknda Vesaik-i Mahkke, Tarih-i Osman Encmeni

Mecmuas, say 14 (Nidede Karaman-Oullarndan Pir Ahmed ve Kasm Beyler nmna 874 tarihli bir kitbe, bunun gstermektedir.). 71 ahruh, bir mektubunda, babasnn Cengiz kaidelerine ve yarguyu kaldrdn sylerse de

(bu mektubun Farsca metni: E. Blochetnin Introduction a lhistoire des Mongols (s. 249-251) adl eserindedir; tercmesi: Milli Tetebbular Mecmuas, say 5 s. 357), birtakm slm limlerinin Timuru Yasaya kymet verdiinden dolay tekfir ettiklerini de unutmamaldr (bn Arabah, Avibl-Makdr, s. 212). Heratta ahrunun -babasndan ok daha kuvvetli- Yasa aleyhdarlna ramen, Semerkantta Ulu Beyin, hi olmazsa askeri ilerde, Cengiz kanunlarna ittiba ettiini gryoruz (W. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, s. 205). 72 olmutur. 73 Laszo Rasoniy, Contribution a lhistoire des premieres cristallisetion dEtat des Roumains, Buna ramen Msrda ve Hintte Cengizliler tesirinin bsbtn yok olduu zaman

dmemelidir. Bilhassa Memlklerde, bu tesir muhtelif miller dolasyla Hinttekinden daha fazla

lOrigine des Bassaraba. Archivum Europan Centro-Orientalis, tome I, 1935, s. 242. 74 75 Ferdinand Lot, Les invasions barbares, II, Paris 1937 s. 29. A. Rambaud, Histoire de la Russie, 7 eme ed., 1918, s. 138-147; Alexandre Eck, Le

Moyen-Age russe, Paris 1933, s. 344. 76 77 97. 78 79 80 E. Blochet, yukarda ad geen eser, s. 217. Joseph Karst, Code georgien du roi Vakhtang VI., Strasbourg 1934. M. Lheriter, Lhistoire byzantine dans les manuels francais, Bulletin du Comite N. Iorga, Cinq Conferances sur le Sud-Est de lEurope, Paris 1924, s. 45-47. N. Iorga, Le Caractere commun des institution du Sud-Est de lEurope, Paris 1929, s. 96-

international des Sociences historiques, nr. 9, 1930 p.

463

B. Devletlere Gre Tekilt ve dar Yap l Sisteminden Merkez Devlete: Seluklu Devlet Telkkisinin Teekkl (1038-1064) / Dr. Osman zgdenli [s.249-264]
Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye I. Seluklu Siyas-dar Birikimi (Eski Trklerde Ynetimin Organizasyonu) Yakn Douda gl bir hkimiyet kurarak derin izler brakan Seluklu devlet telkkisinin oluum srecinin aydnlatlabilmesi, ancak bu sre zerinde tesirli olan eski Trk idar ananelerinin incelenmesi ve Seluklularn beraberlerinde Yakn Dou corafyasna getirdii idare geleneklerinin bilinmesi ile mmkn olacaktr. Trklerin Orta ve Yeni a dnya tarihindeki nemleri, byk devlet kuruculuu kabiliyetine dayandrlmtr.1 Esasen, daha Trklerin Yakn Douda ortaya kndan nce kurulan Hun ve Gktrk devletleri de ayn kkl ananeyi yanstacak mahiyettedir.2 Bozkr hayat tarzna dayanarak at ve demiri mehaz edinen3 bu anlay, Trk cihn hkimiyeti telkkisinin de temelini tekil eder. Tpk n Asyadaki halefleri gibi Hun ve Gktrk devletleri de Asya bozkrlarnda asrlarca sren stnlklerini, tbi kavimler zerinde uyguladklar kendilerine zg idre ve hkmetme geleneklerine borlu idiler. Asya bozkrlarnda muayyen bir tekilt zerine kurulan ve il tabiri ile ifade edilen4 Trk devletlerinin hepsi de boylar birlii ve reislerden birinin dier boylar kendi itaati altna almas neticesinde ortaya kmtr.5 Byk Hun Devleti, kendisinden sonra dier Trk devletlerince devam ettirilecek olan kkl bir devlet ananesinin kurucusu olmutur. Devlet dou ve bat olmak zere iki ayr ynde tekiltlanm ve her blmn bana merkez otoriteyi tanmak artyla hanedan yeleri tayin edilmitir. Bunlardan douya tekbl eden sol bilge prenslik mevkii devlette hkmdardan sonraki en st makam olmu ve umumiyetle veliahtlar bu greve getirilmitir.6 Hkmdar soyuna mensup olan ve saylar yirmi drd bulan dou ve batdaki babular, kendi ayr sahalar ierisindeki kabile ve vassal devletleri, siyas-iktisad bakmdan merkeze yar baml bir ekilde ynetmilerdir.7 Bu durumun konumuz bakmndan tekil ettii neme tekrar dneceiz. Bozkr devletleri, kurulduklar corafya itibaryla geni sahalara yaylan byk imparatorluklard. Bu corafyada yaayan farkl teekkllere mensup son derece dinamik atl-gebelerin idaresi fevkalde zor bir iti. Bu durumun ynetimin organizasyonuyla ilgili pek ok problemi de beraberinde getirdiine kuku yoktur. te bu noktada, devlet ynetimiyle ilgili btn meseleler hkmdar ailesinin mterek mesuliyetinde kabul edilmitir.8 Temelde idare kolaylna dayanan bu ananenin tabi bir neticesi olarak, en azndan merkez otoritenin azalmaya balad dnemlerde, hanedan yelerinin taht zerinde hak iddiasyla saltanat mcadelesine girdikleri grlmektedir. Bu durumda hkmdar umumiyetle akrabalk kurduu kuvvetli boylardan yardm istemek zorunda kalmtr ki9, bu dahi bazen devleti birka paraya ayrlmaktan kurtaramamtr.

464

Eski Trk bozkr devletlerinin dahil siyasette nemli bir hususiyeti de, tbiiyete alnan kavimlerin reis ve hkmdarlarnn devlete balandktan sonra da eski yerlerinde braklm olmasdr. Eskiden beri hkmetme meruiyetine sahip olan bu vassallar, kendi kabileleri arasndaki ilikileri bozmakszn yeni metblarnca idareci olarak tayin edilmilerdir. Devlet, muayyen miktardaki vergiyi, ya dorudan doruya ya da bu vassallar vastasyla toplamtr. Hun ve Gktrk devletleri gibi byk imparatorluklarda, merkez otoritenin tbi devletler zerindeki hkimiyeti, varl merkezce tasdik edilen bir ynetici ve her yl tahsil edilen muayyen miktardaki vergiden ibaret kalmtr. Esasen, bozkr devletlerinde, tbi boylarn sosyal ve idar yaplarnda meydana getirilecek deiiklikler, stesinden gelinemeyecek son derece byk karklklara sebebiyet verebilecei iin, tbilerin kabile tekiltnda herhangi bir deiiklie gidilmemesi tabi saylmaldr. Tbi kavimlerin idaresindeki bu geleneki yaplanma, daha sonraki Trk devletlerinde de umumiyetle devam etmitir. Hunlardan sonra ayn coraf saha zerinde kurulan Gktrk Devleti, idar tekiltlanma ile ilgili zelliklerde eski geleneklere sadk kalmtr. Devlet daha teekkl annda dou ve bat olmak zere iki ksma ayrlm ve batnn bana Bumin Kaann kardei stemi tayin edilmitir.10 Hkimiyet telkkisi, evrensel (universal) esaslara dayanmtr: Kagan sadece bir tebaann, bir milletin deil, btn dnyann mer hkimi olarak alglanm11 ve bu durum baz karizmatik formller vastasyla bilhassa d muhaberatta sk sk ifade edilme yoluna gidilmitir.12 lke idaresinin ailenin mterek mesuliyetinde addedilmesi, hanedan yelerinin yabgu ve ad gibi unvanlarla ynetime aktif katlm sonucunu dourmutur.13 Zaman zaman veliaht tayini hususuna rastlanmsa da14, saltanat mddeilerini hkimiyet iddialarndan vazgeirecek herhangi bir anane olmad gibi, bizzat karizmann kan yoluyla babadan oula tevrs15 hususu da byle bir gelimenin nn tkamtr. Bu durumda tahtn intikali ile ilgili muayyen bir verset hukuku geliememi; nceki hkmdarn vasiyeti, tre hkmlerine gre karar veren devlet meclisinin (toy) tutumu, ahs yetenek, otorite ve kahramanlk gibi hususlar, mddeilerden hangisinin tahta oturaca konusunda nemli rol oynamtr. Btn hanedan yeleri, taht zerinde eit hak ve yetkiye sahip olmulardr. Bu durum ayn zamanda, bozkr devletlerinin beklenmedik bir hzla paralanma ve yklnda da nemli rol oynamtr.16 Devletin daha kurulu aamasnda dou-bat (sol-sa) olmak zere ikili bir ynetim ilkesinin benimsenmesi, baz aratrmaclar tarafndan ifte krallk nazariyesi ile aklanmak istenmise de17, merkez yetkilerle donatlm sadece bir hkmdarn bulunmas ve bunun sadece lokal bir alana deil, btn lkeye hkmetmesi, bu nazariyenin yersizliini ortaya koymaktadr.18 Bozkrda kurulan eski Trk devletlerinin dikkate deer bir zellii dahilde asker bir karakter arz eden feodaller federasyonu19 eklinde tekiltlanmas idi. Geri devletler umum manzaralar itibaryla merkez bir grnme sahipse de, bu durum hibir zaman bir grnmden teye gidememitir. Anlaldna gre, kaganlar, kanl muharebelerle neticelenen isyan teebbslerinden sonra dahi, malup kavmi merkez otoriteye direkt balama yolunu semeyerek, kendi reisleri idaresinde20 vassal bir yap meydana getirmilerdir. 744 ylnda Gktrk Devletinin yklmasyla

465

mstakil bir siyas teekkl olarak ortaya kan Uygurlar ve onlarn yklndan sonra hkimiyet kuran Karahanllar ayn siyas-idar geleneklere sk skya bal kalmlardr. II. l Riyseti l, blmek, ayrmak mnlarna gelen lmek fiilinden neet eden21 ve genellikle eski Trk devletlerinde lkenin hanedan yeleri arasnda paylatrlmas22 ananesini ifade etmek iin kullanlan bir terimdir. Kelime, bidayette eski Trk etnolojisine gre toplanan bir kurultayda, Ouz kabilelerinden herbirinin kesilen etten alaca muayyen hisseyi ifade ederken23, daha sonralar siyas mnda lkenin hanedan yeleri arasnda taksimi olarak deerlendirilerek, gebe devlet anlay ve tekiltna dayandrlm24 ve nihyet pek ok aratrmac tarafndan yaygn olarak kullanlmtr.25 Eski Trk devletlerinde lke ynetiminin hanedan yelerinin mterek mesuliyetinde telkk edildiini yukarda ifade etmitik. Hun ve Gktrk devletlerinden baka, slm devirde kurulan Karahanllar da bu ananeye byk bir evkle balanmlardr. Bilhassa bu son devlette, lke birka ksma ayrld gibi, idarede ortak ve alt kaanlar ortaya kmtr.26 Bu husus XIII. yzylda kurulan Cengiz mparatorluu ile, onun haleflerinin de deimez dstrlarndan biri olarak kabul edilmitir.27 l (hisse, pay) ile ilgili iddialarn temel dayanaklarndan biri Ouz Destandr. Destanda, Ouzun lmne yakn toplad bir kurultayla ilgili olan ve sonra Ouz Han oullarna lkesini letirip verdi eklinde yorumlanan28 ibare, pek ok aratrmacy byle bir ananeyi eski Trk devlet geleneinin merkezine yerletirmeye sevk etmitir.29 Bununla birlikte, metinde ledirp (paylatrp) eklinde okunmak istenen kelimenin el(i)drp (birletirip) eklinde okunmas teklif edildii gibi30, destann bir baka yerinde bizzat Ouzun lkesini ve tahtn en byk olu Kn Hana vasiyet etmesi31 de letirmek ile ilgili yorumlar geersiz klmaktadr. Esasen, eski Trk devlet anlayyla ilgili baz ananeler de bunu dorular mahiyettedir.32 Baz aratrmaclar tarafndan paylatrmaya bir delil olarak kullanlmak istenen ikili ynetimde de bir tarafn kesin stnl ve dier tarafn itaati sz konusudur.33 u halde, lke iin geni bir paylam (l) hukukundan bahsedilemez ise, ynetimde hanedan yelerinin yaygn olarak kullanlmas, hatta zaman zaman onlara lkenin yarsna tekbl edebilecek kadar geni sahalarn braklmas ve bu durumun bazen kanl taht mcadeleleriyle devletin sktuna sebebiyet vermesi hadisesi nasl izh edilecektir? Esasen, aratrmaclardan bazlar, hanedan yeleri arasndaki taksimin meneinin fethe dayal gebe kabile anlayna ve tekiltna balanabileceini ok hakl olarak iddia etmiler34 ise de, hanedan yeleri arasndaki birliin asl sebebine inme ihtiyac duymamlardr. Kanaatimize gre, bu durum, hukuk bir hak olarak lkenin paylatrlmasndan ziyade, idaresi fevkalde g olan bozkr devletlerinin ynetiminde hanedan yelerinin merkezdeki hkmdara yardm, buna karlk lkenin muhtelif vilyetlerinin (ulu-ulus) idresinin muayyen unvanlarla ve bilhassa merkeze ballk kaidesiyle onlara tevcihi olarak deerlendirilmelidir. Daha sonraki Trk-slm devletlerinde yaygn olarak kullanlacak olan gulm/devirme sistemi, bozkr devletleri iin bahis mevzu olmadna gre, son derece geni corafyalarn kozmopolit ve hareketli kabile ve halklar zerinde hkimiyetin tesisi 466

ve tbilerin bir arada tutulmas byle bir uygulamaya zemin yaratm olsa gerektir. Bu sayede hkmdar, en azndan hkimiyetin tesis ve devam iin ihtiya duyduu destei, hanedan yeleri ise kendi nmlarna -merkeze bal kalmak artyla- idare edecekleri vilyetleri bulmulardr. O halde, l sistemi bizce, devlette gebe kabile ananesinin dourduu bir paylama hukuku deil, bozkr devletlerinde geni saha ve kalabalk kitlelerin idaresinde kullanlan pratik ve pragmatik bir uygulamadr. Eer paylama hukuk bir hak olarak kabul edilirse, bu kez yabgu veya adn kendi hissesine den sahada niin merkeze tbi kald sorusuna da cevap vermemiz gerekecektir. Hanedan yeleri iin byle bir hukuk meruiyetin kabul, onlarn merkeze olan tbilik statsn anlamsz klaca gibi, ailenin her yesinin kendi kaderini mstakil sahalarda merkeze danmakszn arama keyfiyetini de beraberinde getirmi olmas icap ederdi. Eski Trk devletlerinde btn bunlar bahis mevzu olmadna gre, mesele, pek ok zorunluluun yaratt pragmatik bir zmden baka bir ey deildi. Bu durum, hkmdarlarn yerleik Yakn Dou corafyasnda, idarede kendilerine aile yelerinden daha bal gulm-kullar bulmalarna kadar devam etmitir. u halde lemek ya da l eklinde ifade edilen anane, gerekte bozkr devletlerinde zor artlarn gerei olarak teekkl eden idar bir sistem olarak deerlendirilmelidir. Kabile yapsna dayanan gebe devletlerde, hanedan ayakta durmad srece, hkmdarn tek bana geni bir corafyay ynetebilmesi de zorlamtr. te yandan, hanedan yelerinin ynetimde geni olarak kullanlmas, zaman zaman merkez otoritenin zaafa uramasyla birlikte, taht kavgalar ve dahil mcadelelere zemin hazrlamtr.35 Btn bunlara ramen, ynetme hak ve yetkisinin Tanr tarafndan tek bir hkmdara verilmesi (kut), eski Trk devletlerinde birbirine denk hkmdarlarn ortaya kna msaade etmemitir.36 Devlet anlay ve rgtlenmesi zerinde belirleyici bir role sahip olan bu telkki, Trklerin Yakn-arkta zuhru ile slm devlet geleneklerini de derinden etkilemitir.37 Eski Trklerde devletin hanedann ortak mal olduu fikri yaygn bir grtr.38 Oysa, eski Trk devlet ananelerini en iyi yanstan Orhun Kitabeleri incelendii zaman, Tanr tarafndan hkmdar (kagan) ve hanedana verilen eyin devlet (il) deil, menede Tanrsal bir mhiyet arz eden39, devleti ynetme hak ve yetkisi (kut) olduu grlr.40 u halde, hanedann mterek yetkisinde olan ey devlet deil, devleti ynetme hakk (kut) olarak anlalmaldr. Zamanla bu hakkn mhiyet ve umlnde bir deiim gzlenmise de, yap, umum karakteri itibaryla kendini devama muktedir olmutur. Yine, bu anlayn tabi bir neticesi olarak hanedan ilgilendiren muayyen bir verset hukuku oluamamtr.41 ktidar hkmdar soyu iin kesbedilmekle birlikte, tahta kimin kaca Tanrnn verecei kuta braklmtr.42 Merkez otorite bir tek ahsn elinde toplanmakla birlikte, onun lmnden sonra yerine geecek kimsede sadece ayn soydan olma n art aranm, baz durumlarda bir hkmdarn yerine olu deil, kardei de tahta kabilmitir. Neticede aile, lke ynetimini kendi tabi hakk olarak deerlendirmi ve ynetime aktif olarak katlma gerei duymutur. Hkmdarn yan sra, zaman zaman eyletlerde bulunan hanedan yelerinin de taht zerindeki hak iddialar43 ayn mer temellere dayanmtr. Buna gre, eski Trk devletlerinde merkez ile adem-i merkez arasnda bir muvzene olutuu ve bunlardan birinin dieri aleyhine mdahale yollarnn 467

kstland grlr. Bununla birlikte, bata bulunan hkmdarn lm, tahta kmak iin btn hanedan yelerine eit ans yaratmtr. Devlet ierisinde iki zt ananenin hesaplamas da bu dnemde yaanmtr. Balangta hanedan yelerinin ynetimde grev almas kaidesine dayanan, ama merkez devletin suktundan sonra hanedan yelerinin idaresinde blgesel hkimiyetler kurulmasna imkn yaratan yukarda tasvirine giritiimiz l ananesinin yan sra, eski Trk devletlerinde konumuzu ilgilendiren dier nemli bir telkki de, baz gebe kavimlere has bir gelenek olan fetih hakk prensibidir. Bu prensip, temelde fethe dayal olarak44, fethedilen blgelerin ynetiminin fetheden ahsa braklmas kaidesidir. Bir ksm aratrmaclar tarafndan sadece Trklere has bir anane olarak deerlendirilmeye allan bu telkki45, gerekte gebelerin siyas-sosyal organizasyonu ile ilgilidir ve Trklerin yan sra, Moollar ve baz baka topluluklarda da gzlemlenmektedir. lke ynetimine aktif olarak katlan hanedan yelerinin baz sahalar fethi, devlet iin yeni hkimiyet alanlarnn teekkl demek olduu gibi, ondan daha nemli olarak fthat yrten hanedan yesi iin merkeze daha az baml kalaca blgelerin oluumu demektir. Hanedan yelerine devletin satvet devrinde hudud boylarndaki idar sahalarn tahsisi46, bir yandan devletin hzla genilemesini salarken, dier yandan da kukusuz adem-i merkez yapya geii hzlandrmtr. Bu durumun konumuz iin tad neme aada tafsilatl olarak deineceiz. u halde, hanedan yelerinin devlet idaresinde yer almas ile ilgili, birbiriyle yakndan ilikili iki ayr telkki ile kar karyayz: l riyseti ve fetih hakk. Bozkr devletlerinde tabi artlardan kaynaklanan hanedan yelerinin ynetimde kullanlma zorunluluu, bir yandan onlarn muayyen blgelerin ynetimine tayinini gerektirirken, dier yandan da bu yolla teekkl eden idar sistemlerin, ister ynetme hakknn btn yelere tevcihi ananesi (kut), isterse fetih hakk prensibiyle olsun, devletin yeni siyas-idar yaplanmalara doru temyln beraberinde getiriyor, devlet hzla vassal blmlere ayrlyor ve bu paralardan herbiri saltanatla ilgili meselelerde hak iddias ile ortaya kabildii gibi, merkez hkimiyetin yklmas halinde de varlklarn devam ettirecek kudreti kendilerinde bulabiliyorlard. Bu sayede, eski Trk corafyasnda devletlerden daha uzun mrl byk hanedanlar ortaya kabildii gibi, bazen farkl corafyalarda birka devlete hkmeden gl hanedanlara da rastlanlmtr. Tanrsal meriyet ise, her iki telkki iin de temel dayana oluturmutur. te Seluklular, bu iki telkkinin de yaygn olarak benimsendii geni bozkrlarda bu geleneklerin vrisleri olarak ortaya kmlardr. III. Seluklu Devletinin Kuruluunda Merkez-evre likileri (1038-1050) Merkezi Gl Klma abalar: Gktrk Devletinin VIII. yzyl ortalarnda yklmasyla birlikte ortaya kan karklklar dneminde bat istikmetinde muhacerete balayan Ouzlar X. yzyla gelindiinde Hazar Denizinden Seyhun nehrinin orta yatandaki Farab ve sbicaba kadar olan yerler ile bu sahann kuzeyindeki bozkrlarda yayorlard.47 Seluklularn atas olan ve demir yayl (temir ya[y]lg) lakabyla tannan Dukak Beyin Hazar Melikine bal olduuna dair baz mphem kaytlar48 bir kenara brakacak olursak, onun X. yzyl balarndan beri mstakil yaad anlalan49 Ouz 468

Yabgu Devletine bal olduu kesin gibidir.50 Dukak Bey kudret ve nfzu ile Ouz Yabgusunun yannda temeyyz etmiti.51 Onun olu Seluk Bey ise ayrntsn kesin olarak bilemediimiz bir hadiseden dolay52 Yabgunun yanndan ayrlarak Cende yerleti. Seluk Beyin 1009 ylna doru vuk bulan vefatndan sonra, hayatta kalan olundan53 Arslan, Ouz devlet geleneklerine uygun olarak idarenin bana geti. Kardeleri Ysuf ve Ms ona bu grevinde yardmc olurken, bu srada 14-15 yalarnda bulunmalar gereken Turul ve ar Beyler ise bey olarak idaredeki yerlerini almlard.54 Seluk Beyin vefatndan sonra, oullar ve torunlar yukarda izahna giritiimiz eski Trk ananeleri dorultusunda, kendilerine bal Trkmen beylerini ve dier kuvvetleri, merkeze yar bal bir ekilde idareye balamlard. Ailenin banda ise Arslan Yabgu vard. O, 1025 ylnda Gazneliler tarafndan hile ile yakalannca55 ailenin ynetimi hukuken yabgu unvann kullanmaya balayan Msya kald.56 Bununla birlikte, Turul ve ar Beylerin de ynetime katldklar anlalmaktadr ki, bu durum l ynetim eklinde 1038, hatta 1040 kurultayna kadar devam etmitir. 1029 ylndaki nan Yabgu hadisesi neticesinde patlak veren Karahanl-Seluklu atmalar57 ve bu atmalarda Turul ve ar kardelerin aktif tutumu, bize onlarn aile ii hkimiyette Ms Yabgu58 ve oullar lehine bir feragata yanamak istemediklerini gsterir. Buna ramen, aile hkimiyetini kendi lehlerine evirme ynnde bir teebbsleri de grlmez. Neticede nan Bey, Karahanllar tarafndan ldrlnce, Seluklular nce Hrezm, sonra da Horsna iltica etmek zorunda kaldlar.59 Seluklularn Horsndaki faaliyetleri onlarn tarihinde yeni bir devir aacak mhiyettedir. Gazneli hkmdar Sultan Mesdun onlar klla karlama teebbs baarsz olunca 1035, Horsnn nemli bir ksm Seluklu hkimiyetine girdi. Gazneli kaynaklarnn devreye girdii bu tarihten itibaren ailede hkimiyetin tesisi ve geliimi hakknda daha fazla malmata sahibiz. 1035 istils Seluklu ailesinin liderinden herbiri iin eit artlar ve yeni fethedilecek blgeler yaratmt. Ms Yabgunun nfzu gen liderler lehine giderek azalmakla beraber, henz bu tarihte ananev bir stnle sahip olduunu sylemek mmkndr. Zaferden hemen sonra tertip edilen mzkereler neticesinde Nes, Ferve ve Dihistn, Seluklulara verilince, Seluklu lideri bu topraklar aralarnda taksim yoluna gittiler.60 Esasen daha mzkereler esnasnda Seluklu liderini ayr ayr temsil eden eli gnderilmiti.61 Yaplan taksimatta, Dihistn ar Bey, Ferveyi Ms Yabgu ve Nesy da Turul Bey ald.62 Horsnda huzursuzluun srp gittiini gren Mesd, meselenin halli iin yeni bir ordu gnderdiyse de, bu ordu da 1038 yl Maysnda hezimete uramaktan kurtulamad. Bu zafer Horsnn byk bir ksmnn Seluklu hkimiyetine girmesini salad. Seluklu reisleri fetih hakk olarak lkenin taksimine giritiler. Toplanan kurultay neticesinde; ar Bey Merv, Ms Yabgu Serhs, Turul Bey ise Horsnn merkezi olan Nbru ald.63 Bu paylamdan, yeni teekkl etmekte olan devletin bana Turul Beyin getii anlalmaktadr. Bu tarihten sonra biz onun aile ierisinde lider rol oynamaya baladn grmekteyiz.64 469

Zaferi mteakip kurultay gelenei65, ok ve yay66 gibi siyas-hukuk ve idar semboller67, hanedan yeleri tarafndan kullanlan Trke isim68 ve unvanlar69, Seluklu Devletinin bu ilk teekkl annda, eski Trk geleneklerinin70 muhafaza edildii bir dnemde ve eski Trk siyas-idar birikimi zerinde kurulduunu gstermektedir. Seluklularn, siyas temasta bulunduklar Ouz Yabgu ve Karahanl Devletleri ile, kendilerinden nceki dier Trk devletlerinin siyas-idar birikimini devletin bu ilk kuruluu esnasnda Horsna tadklar anlalmaktadr. Kurulmakta olan devlet ile ilgili nemli kararlar eski Trk ynetim geleneklerine uygun olarak kurultayda alnd gibi, yine eski Trk geleneklerine gre, topraklar fetih hakkna dayal olarak Seluklu liderleri arasnda taksim edilmi ve nemli hanedan yeleri devlet idaresinde grevlendirilmitir. 1038 Kurultay Ms Yabgunun aile ierisinde her gn biraz daha azalmakta olan otoritesinin yklna tanklk etmi olmaldr: Paylamda onun derecesi Turul ve ar beylerden geriye dmt. Bu taksimin ardndan Turul Bey, Nbrda tahta oturduu gibi71, halifeden gelen elilik heyetine de cevab o verdi.72 Bundan da anlalaca gibi, artk diplomasi ve d devletlerle mnasebetler yava yava Turul Beyin inhisarna gemekteydi. Bu hadise l eflik dneminden tek hkmdarlk sistemine gei olarak deerlendirilmitir.73 Bylece Seluklu Devletinde merkezileme ynnde ilk admlar atlm oluyordu. Ancak ayn aylarda Turul Bey ile ar Bey arasnda geen ve kaynaklara da yansyan bir tartma, daha devletin bidyetinde merkezileme eilimlerinin karlat meseleleri gzler nne serer. Buna gre, Nbra gelen Ouzlar ehri yama etmek istemilerse de, Turul Bey ban kararak ehrin yamalanmas durumunda kendisini ldreceini sylemitir.74 Neticede 30.000 dnr karlnda75 ar Bey ve Ouzlar ehri yamalamaktan vazgeirilmitir. Tartmann mhiyeti hakknda kaynaklar arasnda farkllklar bulunmakla birlikte, ortak olan ve konumuzu ilgilendiren nokta, kabilecilik ruhu ile bunu krarak devlet sistemine gemek isteyen Turul Bey arasndaki atmadr. Anlaldna gre, o, merkez hkmdar olarak ortaya kyor olmasna ramen76, yamaya mni olacak kudreti kendinde bulamam ve ancak, ar Beyi -ve kukusuz onun ahsnda kabilecilik ruhunu- intihar ile tehdit ederek yolundan vazgeirebilmitir. Bu davran, artk Turul Beyin Ouz kabile ananeleri yerine, onlar dizginleyerek daha merkezletirilmi bir devlet idealine yneldiini gsterir. Ancak, burada dikkate deer bir baka nokta, daha byle bir eilimin banda her iki tarafn da fikrinde srarl olmasdr. Kurulu Devrinde Seluklularn ierisinde bulunduu iki zt eilimin atmas durumu devletin sonraki safhalarnda da devam edecektir.77 1038 kurultay ile, her ne kadar merkezde Turul Bey bir lider olarak ortaya kmsa da, onun, kardei ar ve amcas Ms Yabgu zerindeki konumunu tespit etmek gtr.78 Zir, lkenin dousunda hutbe Melikul-mulk unvanyla ar Bey adna okunmutur.79 Asl dm 23 Mays 1040 tarihinde Dandnakn80 Savanda zld. Zaferden sonra Turul Bey yeniden tahta karld gibi, Trkistn hanlarna, Al Tegin oullarna ve Bri Tegine kazanlan zaferi bildiren mektuplar yazld.81 Bir sre sonra Mervde toplanan kurultayda ise mterek idarenin

470

devam ettirilmesi fikri benimsendi. O zamana kadar fethedilen topraklarn yan sra, fethedilecek topraklar da hanedan yeleri arasnda paylatrld. Buna gre; - Merv merkez olmak zere Horsnn nemli bir ksm ar Beye, - Bust, Hert, sfizr, Bsenc ve Sstn ile etrafnda zapt edecei yerler Ms Yabguya, - Nbr merkez olmak zere bat topraklar da Turul Beye verildi. - ar Beyin byk olu Kavurd Bey Tabes ile Kirmn taraflarn fethe memur edilirken, hanedann dier yeleri Ykt b. ar, brhm Ynal b. Yusf nan ve Kutalm b. Arslan Yabgu da Turul Beyin yannda kaldlar.82 Turul Bey, bunlardan; brhm Ynal Hemedn ve Dnever83, Yktyi Ebher, Zencn ve zerbycn84, Kutalm ise Grgn ile Dmgna gnderdi.85 1040 Kurultaynn dier bir neticesi de, kurulan devletin tannmasn salamak iin Badd Abbs halifesine mektup yazlmasnn kararlatrlmasdr.86 Seluklu ailesini temsilen Turul Bey tarafndan yazld anlalan mektup, devletin daha kuruluunda Sunnlie ve Abbs hilfetine balln gstermesi asndan nemlidir. Hanedan yeleri arasndaki taksimat, artk Turul Beyin merkez konuma geldiini ak bir ekilde gstermektedir. Yine, sava kimlii ile n plana kan ve pek ok yetikin oula sahip olan ar Beyin Horsnn Nbrdan sonraki en nemli merkezi olan Merv ehrini alarak Ms Yabgunun zerinde bir yere geldii anlalmaktadr.87 Taksimde, Horsnn nemli merkezi, nem derecesine gre Seluklu lideri arasnda paylalm, Kavurd Beyin idaresine verilen Kirmn ise, onun 1059 ylna kadar darbettii paralara baklrsa ar Beyin yksek hkimiyet alanna braklmtr.88 Burada dikkat ekici olan nokta, Seluklu Devletinin, hanedan yeleri arasnda mterek ynetim geleneinin uyguland bir dnemde zuhr etmesi ve daha devletin bidyetinde Trk fthat felsefesi gerei, fethedilen yerlerin yan sra, fethedilecek yerlerin de hanedan yeleri arasnda paylalmasdr.89 Dolaysyla, devletin birden fazla kurucusu olduu gibi, fethedilen topraklar zerinde de, birden fazla metb ortaya kmtr. Devletin 1040 Kurultayndan sonraki durumu daha da dikkat ekicidir. Kurultay neticesinde teekkl aamasnda olan devlet, bir yandan merkez bir iktidarn ynetimine braklrken, dier yandan da hanedan yeleri, sahip olduklar topraklar, merkeze annev ballk kaidesiyle kendi nmlarna fethe memur edilmilerdir. Bu aamada Turul ve ar Beyler, kurulmakta olan devlet zerinde en fazla sz hakkna sahip kimseler olmalarna ramen, Turul Beyin ynetime geirilme karar, eski Trk idare geleneklerine uygun olarak kurultaydan kmtr.90 u halde, devletin daha teekkl annda, biri eski bozkr geleneklerine gre fiilen teekkl eden blgesel, dieri ise kurultayn g ve yetkilerle tehiz ettii merkez olmak zere iki ayr yaplanmann ierisine girdii anlalmaktadr. Yine, devletin kurulu dnemindeki nemli bir zellii de, devletin iki byk g sahas zerinde tekiltlandrlmasdr ki, bu eski hkimiyet geleneklerinin devamndan ibarettir. 471

Burada aydnlatlmas gereken bir nokta da, 1040 kurultay ile kendilerine toprak verilen Seluklu hanedan yelerinin merkeze kar hangi haklara sahip olduu meselesidir. Bu ynde, kaynaklardaki dar ve mahdut bilginin birletirilmesi, hanedan yelerinin en azndan dahilde tamamen mstakil bir siyas-idr tekiltlanmaya gittiklerini, kendi adlarna para bastrp91, hutbe okutabildiklerini92, hkimiyet almetleri kullanabildiklerini93, fermn ve menr sadr edip94, deta bir devletin sahip olmas gereken btn siyas-idar-ml-asker tekilta sahip olduklarn, hatta zaman zaman komu devletler ile harp ve sulh yapabildiklerini95 gstermektedir. Bu durum merkeze eklen bal yar mstakil bir devletin zellikleridir. Gelimeler dikkatle takip edildii zaman, kurultay sonrasndaki siyas faaliyetlerin, devleti daha balangta idar bir zaafn eiine getirdii grlr. Ancak, Turul Beyin otoriter tutumu, ar Beyin mlyim karakteri ve Ms Yabgunun zayf mizac bu zaaf nlemitir. Bilhassa Turul Beyin yerine vris brakabilecei bir evldnn bulunmamasn da buna eklemek gerekecektir. Devletin ok merkezli karakteri ve adem-i merkezi yaps 1063 ylna kadar devam etmitir. u halde, 1040 Kurultaynn en nemli neticesi, devlete ok merkezli bir grnm vermi olmasdr. Kurultaydan bir sre sonra, Turul Beyin yan sra, hanedann ar Bey kolu (ar Bey ve oullar Alp Arslan-Kavurd Bey) ve Ms Yabgu kolu96 (Ms Yabgu ve olu Hasan Yabgu97)nun Turul Beyin adn zikretmeksizin kendi adlarna para bastrmalar, onlarn bulunduklar blgelerin fiil hkimleri haline geldiklerini gsterir. Bununla birlikte, evvel emr, 1045-46 ylndan sonra ise sultn98 unvann kullanan Turul Beye kar, dier hanedan yelerinin melik (veya melikul-mulk99) ve emr unvanlaryla yetinmesi, hi olmazsa hukuk bir stnl gsterir ve Turul Beyin kurultayn desteini arkasna alm olmasna balanabilir. Bilhassa merkez Seluklu hkimiyetinin uzak bir kesinde kalan, kendi adlarna hutbe okutarak para bastrdn bildiimiz Ms Yabgu kolunun siyas-idar tekilt hakknda bilgimiz olmad gibi, merkeze olan ballk derecesi de karanlktr.100 te yandan, Turul Beyin yannda kalan hanedan yelerinin hukuk-siyas durumunun tam olarak tespiti de olduka gtr. Bununla birlikte, daha ok asker ilerle uratklar ve hzl bir ekilde gerekleen fetihlere aktif olarak katldklar bilinmektedir. Bunlardan, Arslan Yabgunun olu Resl Tegine ait (4)x4 tarihinde Hemednda darbedilen bir para101, bu yelerden hi olmazsa bazlarnn Turul Beyin adnn da zikredilmesi artyla para bastrabildiklerini gsterir. Bu arada, brhm Ynal adna 1047-48102 ve 1049-50103 yllarnda kesilen iki sikkede Turul Beyin isminin zikredilmemi olmas, hem bu tarihlerde para darbetme hakknn geni tutulduunu ve hanedan ii hkimiyet mnasebetlerinin henz sk temellere dayanmadn gstermesi asndan nemlidir. Bu paralar ayn zamanda brhm Ynaln devlet ierisindeki gl durumunu gsterse gerektir. Devletin ilk kurulu aamasndan sonra Turul Bey adna Nbrda para basldn grmekteyiz.104 Bu paralarda Turul Beyin ad el-Emrul-ecell105 unvanyla birlikte zikredilmitir. Bu unvan, onun sonraki unvanlarna gre daha mtevazi bir anlam ifade eder. Turul Bey iin 1045-46 ylnda Nbr106 ve 1046-47 ylnda Reyde107 baslan paralarda ise, ncesiyle kyaslanamayacak 472

kadar gl unvanlar (es-Sultnul-muazzam ve hnh) kullanlmtr. Bu durum onun ykselen otorite ve kudretine dellet etmektedir. 1040 Kurultayn takibeden yllarda icraatn daha ok Orta ve Bat rana yayan Turul Bey108, hanedan yelerinin de nemli katks ile ksa sre ierisinde geni bir corafyann hkimiyetini ele geirmitir. Devletin Orta randa salam bir ekilde yerlemesinden sonra, brhm Ynal ve Kutalm gibi hanedan yelerinin109 fthat iin daha batya gnderildii grlmektedir. Bu durum ayn zamanda Turul Beyin devletin gelimesinde eski geleneklere bal kalarak hanedan yelerinden istifade etme niyetini gstermektedir. Bu dnemde brhm Ynal ve Kutalmn bat cephesinde bilhassa Grc ve Bizans kuvvetleri ile baarl mcadelesi onlarn devlet ierisindeki durumunu glendirmitir. Nitekim, mcadelelerden birinde, kuvvetli bir Bizans ordusunu malubiyete uratan brhm Ynal, derhal Turul Beyin huzuruna gelerek eski Ouz ananesi gereince fetih hakkna dayanan mstakil bir arazi isteyip, bir zamanlar kendisi tarafndan fethedilen Hemedn blgesini teklif ettiinde110, Turul Beyin direnci ile karlamtr. Artk 1050 ylna gelindiinde, Seluklu Devletinde Ouz ananeleri ile merkez devlet dncesinin birbirinden ayrlmaya balad ve Turul Beyin arln merkez devletten yana koyduu grlmektedir. IV. Gei Dnemi: Kar Tepkiler ve Merkezin stnl(1050-1064) 1040 Kurultayn takip eden ilk on yl ierisinde Turul Beyin hkimiyet dncesinde ve bu meyanda Seluklu devlet anlaynda nemli deiiklikler meydana gelmitir. Anlaldna gre, bir yandan esk ran devlet ananeleri, dier yandan da merkez ve tek bir hilfet makamnn tesiri ile Turul Bey, kendi sahasnda, mutedil ve hanedann dier yeleri iin dengeli bir idareyi terk ile merkez otoriteyi kuvvetlendirme eilimine ynelmitir. Ancak, hanedan yelerinin hi de alk olmad bu tr uygulamalar, devlet hayatnda kar tepkiler adn verdiimiz byk bir buhrana sebep olacaktr. 1048 ylnda Bizansa kar Hasankale (Kapetru)de byk bir zafer kazanan111 brhm Ynal, sava mteakip be gnlk bir yryten sonra Reye Turul Beyin yanna ulamtr.112 Turul Bey kendisini tebrik edip 400.000 dnr mkfat verdiyse de, o bunu kabul etmemitir. brhm Ynaln esas dncesinin, eski ananelerin icap olarak mstakil bir sahann ynetiminin, merkeze gevetilmi bir ballk kaidesiyle kendisine verilmesi olduu anlalmaktadr: lke 1040 zaferinden sonra fetih hakkna gre taksim edilmiti. imdi bizzat kazand 1048 zaferinden sonra, kendisi iin bir taksimat yaplmayacak m idi? Byle bir istein tatbikinin merkez devlet fikrine ters deceini anlayan Turul Bey teklifi reddedince, devlet iin uzun bir buhran dnemi balamtr. Burada aratrmac tarafndan irdelenmesi gereken nokta, 1040 Kurultayn takip eden yllarda Turul Beyin kafasnda deien eylerin neler olduudur. Zir, o, 1040 Kurultaynda kolaylkla kabullendii durumu, 1050 ylna gelindiinde yadsma temylne girmiti. Esasen, Seluklu Devleti on yl zarfnda hzl bir byme gstermiti: Nbr, Rey, sfahn, Kazvn, Hemedn ve Tebrz gibi nemli ran ehirleri ksa srede merkez Seluklu hkimiyetine 473

girdi.113 Balangta lkeyi hanedann ortak mesuliyetinde kabul eden ve adem-i merkez bir yaplanma ierisine giren Turul Beyin ksa sre sonra eski ran (Yakn Dou) idare gelenekleri ile yz yze geldii anlalmaktadr. Seluklu hkimiyetinin siyas merkezleri Nbr, Rey ve sfahn gibi eski ran ehirleri idi. Turul Bey kendisine Al b. Abdullah Salr-i Bzcn, Eb Mansr Verekn, Eb Abdullh Huseyn b. Al, Amdul-Mulk el-Kundr gibi ranl brokratlar vezr tayin etti.114 Bu vezrlerin bir vazifesinin de yeni kurulan devlette, gebe-asker Trkler ile yerleik teba ranllar arasnda bir denge kurmak olduu anlalmaktadr. muasr ve mstakil kaynak, silahla ele geirilen sfahn ehri halknn aff iin vezr Amdul-Mulkn gsterdii youn tavassutu zikreder.115 Brokrasi ounlukla aristokratik mahiyette, bir ksm daha nce Gazneli ve Kkye gibi devletlerin tekiltnda grev alm nfzlu bir ranl ktip (debr) snfnn eline braklmt. Btn bunlar, Turul Beyin ran platosunda ilerlerken, merkez devlet geleneklerini her geen gn biraz daha benimsediini gstermektedir.116 Batda Seluklu hanedan ierisinde bu problemler yaanrken douda da durum pek farkl deildi. 1040 kurultay ile Ms Yabgunun hkimiyetine braklan Sstn zerine, hanedandan, 1041 ylnda Erta117, 1055 ylnda Ykt118, 1056119 ylnda da ar Bey mdahalede bulunmutur. Bilhassa en tehlikelisi olan son mdahalenin Ms Yabgunun Turul Bey nezdinde zamannda yapt ikyet ve Turul Beyin kt tavr neticesinde nlendii anlalmaktadr.120 Btn bunlar, batda daha merkez bir devlet idaresine geen Turul Beyin, Sstn hkimiyetinin Ms Yabguya aidiyetini tanmakla, devletin dousunda 1040 Kurultay kararlarna riyet ettiini gstermektedir. Bununla birlikte, hanedann Ms Yabgu kolu ile ar Bey kolu arasndaki mcadelenin devam etmesi neticesinde, herhalde daha 1058 ylndan nce Ms Yabgu ve ailesinin hkimiyet alan iyice daralmtr. Zir, bu tarihten sonra, daha nce Ms Yabgunun hkimiyet merkezi olan121 Hertta ar Bey ile olu Alp Arslan adna kesilmi paralar mevcuttur.122 Bu durum ayn zamanda Ms Yabgu ile ar Bey arasndaki hkimiyet mcadelesinin devam ettiini gsterse gerektir. Coraf saha itibaryla eski ran siyas dncelerinin merkezinde yerleik bir tebaya hkmetmeye balayan Turul Bey, bu sre ierisinde Abbs halifesi ile de temas kurmutu. 1046 ve 1049 yllarnda halife tarafndan Turul Beye tevcih edilen Sultnul-muazzam ve hnh unvanlar dikkat ekicidir.123 Bilhassa hnh unvan Gazneliler ve Karahanllarda kullanlmamt ve aslen Sasan meneli idi.124 Buna gre, gerek eski ran-Sasan devlet gelenekleri, gerekse tek bir hilfet anlay Turul Beyin idealinde merkez bir devlet anlayna gei iin esas mehaz olmutur. Oysa devletin teekkl durumunun yaratt hususiyetler ve ailenin fiilen idarede oynad rol, Turul Beyin byle bir dnceye direkt geiini engelleyen faktrler haline gelmilerdi. u halde, Turul Bey iin o ana kadar uygulamaya konulan mterek ynetim geleneinden birden bire vazgemenin sakncalar ortadadr. Esasen, onun bu yeni teebbs, ar, Ms ve Kavurd gibi eski nfzlu yelerden birine kar kullanmayn da ayn sebeplere balamak mmkndr. Neticede brhm Ynal, fetih hakkna dayanan mstakil bir blgenin ynetimini eski Ouz devlet ananesi gereince istedii vakit, Turul Bey kendi hkimiyetine dahil blgelerde bu grten oktan 474

rc etmiti. Buna ramen, brhm Ynal, bat cephesindeki harektlar esnasnda Cibl (Irk-i Acem) ve zerbycn mntkalarnn en otoriter sims hline gelmiti.125 Bu durumun merkez otorite iin endie yaratmasn tabi saymak gerekir. Turul Bey, Ynaldan, Cibldeki kalelerin kendisine teslimini istediinde, onun direnciyle karlat. Sonuta meselenin zm kllara brakld ve Hemedn ehri kaps nnde Turul Bey galip geldi (441/1049-50).126 brhm Ynal elindeki btn kale ve ehirleri kaybetmekten baka, direnci krlnca Turul Beye teslim olmak zorunda kald. Ona iyi davranan Turul Bey, isterse ikt edecei blgelere gidebileceini, dilerse kendisiyle beraber kalabileceini syledi. brhm Ynal ikinci teklifi kabul etti.127 brhm Ynaln bu ilk isyannn mhiyeti ne idi ve o ne istiyordu? Ynaln isyan nedenini tam anlamyla tespit etmek mmkn deildir. M. A. Kymen hakl olarak onun Turul Beyi indirerek devletin bana gemek iddiasnda bulunmadn belirtmektedir. Hatta, kendi banda bulunaca mstakil bir devlet kurma isteini de phe ile karlar. Aratrmacya gre, onun istei zabtettii sahann kendi ynetimine braklmasndan ibaretti.128 Bununla birlikte, aratrmac, Ynaln Turul Beyin ikt ettii sahaya gitmeyiini onun pimanlna atfederek tekrar sultann itimdn kazanmaya alt eklinde yorumlamtr. Kanaatimize gre, brhm Ynal bu hareketi ile bir trl anlayamad ve anlayamayaca devlet telkkisindeki deiime imdilik uyduunu gstermek istemi olmaldr. brhm Ynaln ilk isyann takip eden birka sene zarfndaki dnceleri hakknda pek bilgimiz yoktur. Merkez devlet anlayna kar bu ilk tepkinin krlmasndan sonra, bhm Ynal, Turul Beyin yannda kald. Bu gelimenin hanedann dier kollar zerinde nemli bir tesir brakmad anlalmaktadr. u halde, Ynal hadisesi Turul Bey iin, devleti daha merkez bir grnme sokmay ifade ediyordu ve hanedann dier yeleri bilinli olarak bunun dnda tutulmutu. Biz bu mlhazadan, Turul Beyin devletin kuruluu aamasnda eski Ouz ananelerince verdii baz adem-i merkez tavizleri bozmak niyetinde olmad sonucunu kartmaktayz. Bu hadiseden bir sre sonra gerekleen ar Beyin Ms Yabguya ait Sstn iglini tanmayarak statkonun devamn istemesi129 bunu dorular mahiyettedir. Esasen byle bir gce mlik olup olmad da tartlabilir. Ancak, asl olan ey, Turul Beyin 1050 ylnda, 1040 Kurultaynda merkez devlet aleyhine verdii tavizlerden hibirine yanamamasdr. Oysa, brhm Ynal, eski bir anane olan fetih hakkn istiyordu ve bunu gerekirse zor kullanarak alma niyetinde idi. Ynaln bu srarl direnii, kukusuz onun devlet ierisindeki yeni yaplanmay eski ananeler ile bir trl badatramamasndan kaynaklanyordu. Bundan da anlalmaktadr ki, 1050 ylnda brhm Ynal ile Turul Bey arasnda vuku bulan mcadele basit bir arpma deil, fakat, temelleri farkl esaslara dayanan zt iki devlet ananesinin sava idi. Bu savata vastalarn da ok farkl olduunu, mddeinin yannda kesif Ouz kitlelerinin130, merkezde ise paral ve gulm ktalarnn savamasndan anlamaktayz. Bu ilk isyan teebbsnden sonra, ikinci bir teebbs Huzistnda Arslan Yabgunun olu Resl Teginden geldi. Ancak bu hareketin de bastrlmas pek zor olmad (1057).131 Bu hadiseden ksa bir sre sonra, brhm Ynal, Turul Beyden izin almakszn Cible doru hareket etti. 475

Onun bu davran isyana yorumlandndan, Halife el-Kim bi-Emrillh ve Turul Bey tarafndan geri arld. Bunun zerine geri dnen brhm Ynal itaatini sundu.132 Ancak, Turul Beyin Arslan Bessr ile mcadele iin Msulda bulunduu bir srada, o yeniden Hemedna hareket etti. Bu durumu yeni bir isyan iareti sayan Turul Bey de onun peinden Hemedna yrd. Hemedn yaknlarnda yaplan muharebede yenilen Turul Bey, bir yandan i kaleye ekilirken, dier yandan da kardei ar Beyin oullarndan yardm istedi. Hanedann dier yeleri (Ertaoullar) Ahmed ve Mehmedin maiyetindeki Ouzlar ile birlikte desteini alan brhm Ynal, ar Beyin yardm iin gelen oullar; Kavurd, Ykt ve Alp Arslan ile karlat. Yenilgiye urayan brhm Ynal, yeenleri ile birlikte 23 Temmuz 1059 tarihinde, hanedan yeleri idmnda adet olduu zere yay kirii ile boularak idm edildi.133 brhm Ynaln isyan hareketlerinde dikkate deer olan nokta, onun her teebbsnde srarla Cible gitmek istemesidir.134 Anlaldna gre, onun bu srarnda, Cibldeki kalabalk Ouz kitleleri ve Hemedndaki Seluklu hazinesinin yan sra, blgeyi bizzat fethetmi olmasnn da rol byk idi. Bu durumu eski Trk devlet geleneklerindeki fetih hakk ile ilgilendirmek yanl olmayacaktr. Turul Beyin onun hkimiyet iddiasna cevab, brhm Ynaln hazin sonundan da bellidir. Onca isyan teebbs karsnda daima mutedil ve affedici olan Turul Beyin bu son kararnda, Arslan Bessrnin, isyan frsat sayarak Msul ve Baddda katliamlarda bulunmasnn da etkili olduu anlalmaktadr.135 Nitekim, o, hayatnn son yllarnda halife ile arasnda kan bir anlamazlk zerine Badda gnderdii mektupda; Ona itaat iin kardeimi ldrdm demitir.136 Bununla birlikte, isyan grnnden daha kanl gemiti. Anlaldna gre, Seluklu ailesi bu isyanda iki kol halinde kar karya gelmiti: ar Bey kolu Turul Beyi desteklerken, Ertaoullar brhm Ynaln yannda yer almlard. Ailenin Ms Yabgu kolunun tutumu hakknda bilgimiz olmad gibi, yine Arslan Yabgunun olu Kutalmn durumunu tespit etmek de mmkn deildir. Ynaln isyana karmadklar anlalan oullarna dokunulmamtr.137 Bu da, Ynaln katlinde sadece merkezyetilik dncesinin bulunmadn gsterir ve yukardaki mektubun hkmn dorular. syann bizi ilgilendiren nemli bir yan da brhm Ynaln i Ftm halifesine balanma isteidir.138 Bu durumu din-mezheb bir ereveye oturtmak yerine, Abbs halifesinin desteine sahip olan Turul Beye kar, onun, i Ftmler veya Arslan Bessr ile ittifak kurma teebbs olarak deerlendirmek mmkndr.139 te tam bu esnada devletin dousuna hkim olan ar Beyin 1059 ylnda140 vefat ettii anlalmaktadr. ar Beyin vefatnn ardndan, daha onun salnda n plana kan ve adna para bastrlan olu Alp Arslann babasna ait yerlerin idaresini resmen zerine ald141 ve bu tarihe kadar zahiren ar Beye bal kalan Kirmn hkimi Kavurd Beyin de, artk paralarnda baka bir isim zikretmediine baklrsa, daha mstakil bir hle geldii grlmektedir. Turul Beyin brhm Ynal hadisesinden sonra hanedan yeleriyle mnasebetlerine dair bilgimiz azdr. Bu esnada Melik Alp Arslan ve Kavurd Bey tarafndan bastrlan iki para dikkate 476

deerdir. Bunlardan 1062 ylnda Kavurd Bey tarafndan ele geirilen rzda142, 1062 ylnda Kavurd Bey adna kesilen bir parada143 Turul Beyin ad zikredilmezken, ayn ehirde 1063 ylnda kesilen baka bir parada144 nce Turul Bey, sonra da Kavurd Beyin ad zikredilmitir. Kavurd Bey eskiden beri kendi hkimiyetinde bulunan Kirmndaki darphanelerde bastrd paralarda hibir zaman Turul Beyin adn zikretmemitir. te yandan, ar Beyin olu Alp Arslan da, babasnn lmnden sonra bastrd paralarda145 Turul Beyin adn zikretmezken, sadece basm yl ve yeri silik bir parada146 Turul Beyin adna ve unvanna yer vermitir. O halde, Turul Beyin ad ve unvannn zikredildii bu son paralar nasl izah etmek gerekecektir? Kanaatimize gre, Kavurd Beyin, kendi hkimiyet sahasnn dnda bulunan rzda 1062 ylnda kestirdii parada Turul Beyin adn zikretmemesi, Turul Bey tarafndan tepkiyle karlanm ve bu durum onun ayn ehirde 1063 ylnda bastrd parada Turul Beyin adnn zikredilmesi eklinde yank bulmutur. Bize gre, Turul Beyin asl itiraz 1040 Kurultay ile Kavurd Beyin hkimiyetine braklan Kirmnda deil, sonradan ele geirdii rzda adnn zikredilmemesine ynelik olmutur ki, bu durum da Kavurd Bey tarafndan 1063 ylnda dzeltilmitir. Ancak, Alp Arslann basm yeri ve yl olmayan bir parasnda niin aniden Turul Beyin adn zikrettii, 1063 ylnda neden bu uygulamaya son verilerek sadece kendi adna para basmaya baland ve paralar zerindeki isim deiikliklerinin metb-tbi mnasebetlerinde bir deiime takbl edip etmedii sorularna cevap verebilmek imdiki bilgilerimizin nda mmkn gzkmemektedir. Bununla birlikte, Alp Arslann basm yeri ve yl silik bu parasnn da, Kavurd Bey gibi, 1040 Kurultaynda ar Bey kolunun hkimiyetine braklan corafyann dnda bir yerde baslm olabileceini dnmek mmkndr. Turul Beyin saltanatnn sonlarna doru dikkate deer bir hadise de Arslan Yabgunun olu Kutalmn benzer bir hkimiyet iddias ile ortaya kmasdr. Biz onun ilk defa nerede ve ne sebeple isyan ettiini tespit edemiyorsak da, Turul Beyin merkez davranna kar harekete gemi olduu kesindir. Turul Beyin mrnn son zamanlarn kapsayan bu isyanda, Kutalmn, babas Arslan Yabgu ve bizzat kendi fetih hakkna dayanarak hkimiyette hak iddiasnda bulunmu olmas mmkndr. Byle kritik bir durumda Turul Bey anszn vefat edince (1063) devleti nemli meseleler bekliyordu. Turul Bey, bir evld olmad iin, ar Beyin olu Sleymn yerine veliaht tayin etmiti.147 Buna ramen, herhangi bir verset kaidesi tanmayan eski Trk devlet ananelerine gre, btn hanedan yelerinin taht iin eit anslar vard.148 Bu esnada lkenin dousu, daha ar Bey hayatta iken ynetimi fiilen ele alm olan Alp Arslann idaresinde idi.149 Batda ise Kutalm daha Turul Bey hayatta iken isyan etmiti ve isyan devam ediyordu. Ms Yabgu ise Turul Beyden boalan tahtta hakk olduunu iddia eden bir baka mddei idi. Bu durumda, devlet iin yeni bir hesaplama kanlmaz idi. Sleymn, Turul Beyin vefatndan hemen sonra devlet merkezi Reyde tahta kartld.150 Ancak, Alp Arslan, douda gl bir rakip olarak sivrilince Vezr Amdul-Mulk el-Kundr, hutbede

477

nce Alp Arslann sonra Sleymnn adn zikretmeye balad.151 Bu onun, Sleymnn da ynetime katlmas artyla, idareyi Alp Arslana vermeye yanatn gsterir. Bu srada, Selukun torunlarndan Erbasan ve Erdem ise Kazvnde hutbeyi Alp Arslan adna okutuyorlard.152 Ancak, bu esnada, o na kadar Girdkh Kalesinde muhasara altnda tutulan Kutalm, Resl Tegin, yeenleri ve ok saydaki Trkmen ile birlikte harekete geerek Reye yrd.153 Kutalma tek bana kar koyamayacan anlayan Vezr el-Kundr, Alp Arslandan yardm istedi. Alp Arslan, bu srada s Huttaln emrini malbiyete urattktan sonra, saltanat dvsyla ortaya atlan amcas Ms Yabguyu da bertaraf ederek gerisini emniyete ald ve Rey zerine yrd. Neticede kanl bir meydan muharebesinden sonra, kuvvetleri malup edilen Kutalmn cesedi154 sava meydannda bulundu. Artk devletin yegne hkimi Alp Arslan olmutu.155 Esasen, gelimeler dikkatle takip edildiinde, douda eski geleneklerin canl olarak yaand bir corafyada yetien Alp Arslann, eski ananeleri tamamen bertaraf ederek ynetime gemek peinde olmad grlr. O, daha savatan nce Kutalmtan isyanna son vermesini istemitir. bnul-Esr156, onun bu hareketini akrabalk hukukuna riyet ediine balar. Oysa, babas Arslan Yabgudan dolay saltanat zerinde hakk olduuna inanan Kutalm iin byle bir ey bahis mevz olamazd. Kaynaklar, onun lmnn Alp Arslan zerinde byk znt yaratt, hatta gen sultann alad157 zerinde mttefiktir. u hlde, 1063-1064 yllarn Seluklu devlet telkkisinde bir dnm noktas olarak kabul etmek gerekecektir. Daha Turul Bey hayatta iken, devletin dou ksmnn idaresini ele alan Alp Arslan, nce Hertta bulunan amcas Ms Yabguyu etkisiz hle getirmi158, ardndan da Kutalm ile ona yardm eden Resl Tegin grubunu bertaraf ettiinde, veliaht Sleymn ve hadiselerin cereyann uzaktan takip eden Kavurd iin yapacak pek bir ey kalmamt. Anlaldna gre, 1063 yl hadiseleri btn aileyi yakndan ilgilendirmiti. Hatta bu hadiselere aktif veya pasif olarak katlmayan ye yok gibidir. Btn bunlara ramen, Alp Arslann eski ananeye sadk kald anlalmaktadr. Zir, o, hanedan yelerinin kendisinden nce fetih hakk olarak ald sahalara mdahale etmemitir. Mesel, kardei Kavurd Beyin idaresindeki Kirmn byle idi.159 Burasnn merkeze balanmas, ok daha sonralar kendisini eski Trk devlet geleneklerine bal saymayan bir vezr tarafndan yaplacaktr.160 Buna gre, 1063 yl hadiselerinin bizim iin nemi Seluklu devlet anlayndaki nemli bir deiimin tamamlanarak devlete zarar veren bir yarann kapatlmasdr. Hadiseler Turul Beyin yerine kendi kanndan (zrriyetinden) bir veliaht brakmadan vefatnn ardndan balam, ya bir hayli ilerlemi olan Ms Yabgunun dahi ilgisini ekmitir. ayet biz devletin Turul Beyin fiil hkimiyetindeki bat ksmnn bizzat onun nesebinden biri veya Sleymn deil de, ondan daha aktif bir yenin elinde tutulmu olmas ihtimalini dnecek olursak, dounun Alp Arslan idaresinde, en azndan merkezden rahatlkla kopaca kendiliinden ortaya kar. Yine, Kutalmn batya hkim olmas hlinin de, ayn sonucu ortaya karaca muhakkaktr. Zir, Alp Arslann douya hkim olmas, mstakil bir saha zerinde merkeze grnte ballk art ve mer verset kideleriyle 478

olmutur.161 Turul Beyin bunu deitirme yoluna gitmemesi, onun bu durumu kabullendiini gsterir. Daha da dikkate deer olan, ar Beyin yerine Alp Arslan vris braktktan sonra, Turul Beyin de kendine Sleymn veliaht tayin etmesi ve bir taraftan da, Alp Arslan tanm olmasdr. Bu durum, Turul Beyin, en azndan vefatndan sonra da mevcut ok merkezli yaplanmann devamndan yana olduunu gstermektedir. te bu noktada, Alp Arslan kanl bir i savatan sonra, devletin kopuk durumdaki iki yakasn bir araya getirmi ve bu arada da, g ve nfzunu iyice kaybettii anlalan nc yakay (Ms Yabgu kolu) bertaraf etmitir. Bu tarihten sonra hanedann Ms Yabgu koluyla ilgili elimizde hibir bilgi yoktur. Bu durum, bu kolun 1040 Kurultay ile elde ettii haklar fiilen kaybetmesi anlamna gelir. u hlde 1063-1064 yl hadiseleri ve Alp Arslann tahta k, nereden baklrsa baklsn, devletin ierisine dt fevkalde byk bir saltanat buhranyla alkal idi. Geri bu buhrann ana sebebi eski Trk verset hukukunun temel prensipleri gibi gzkmektedir. Adem-i merkez zellikler zerinde kurulan devlete, sonradan merkez bir grnm kazandrma abas ve bunun akabinde oluan kar tepkiler devleti tam bir i sava ve paralanmann eiine getirmitir. Burada daha da ilgin olan nokta, Turul Beyin, devletin dousunda Alp Arslann fiil hkimiyetini bildii hlde, bunu kabullenip, kendisine halef olarak bir baka hanedan yesini brakmasdr. Hatta 1040 Kurultay ile kardeinin hissesine den topraklar zerinde onun vefatndan sonra gerek kendi, gerekse veliaht tayin ettii Sleymn adna herhangi bir hak iddiasnda bulunmamas, Turul Beyin kendi hkimiyet alanndaki btn merkezletirme abalarna ramen, devletin bidyetindeki fetih hakk kidesi ve 1040 kurultay kararlarna lnceye kadar riyet ettiini gsterir. Oysa Alp Arslann idareyi ele geirme srecinde Ms Yabgunun bertaraf ile, devletin dousunda 1040 Kurultayndan sonra kurulan siyas-idar yaplanma nemli bir deiime uramtr.162 Kirmn hkimi Kavurd Bey ise yeni yaplanmann dnda tutulmutur. Ancak, o, gerek Alp Arslan, gerekse Melikh zamannda devlet zerinde hak iddiasnda bulunmutur. Sultan Alp Arslan vefatndan nce olu Melikh veliaht tayin etmiti.163 Buna ramen, onun n vefat, devlet ierisinde yeni bir buhran yaratmtr. Kirmn hkimi Kavurd Bey, Melikh tanmad gibi, devletin tamamna hkim olma sevdasna kaplmtr. Kavurd Bey kanl bir meydan savandan sonra bertaraf edilerek yay kirii ile bodurulmutur.164 Buna ramen, Kirmnn Kavurd Beyin haleflerine braklmasndan165, dier Seluklu hkmdarlarna nazaran daha merkeziyeti bir faaliyete girien166 Melikhn dahi hanedan yelerini tamamen bertaraf etme niyetinde olmad anlalmaktadr. Neticede, 1063-1064 yllarndaki byk buhranda devletin feodal167 arzlarndan nemli bir ksm daha bertaraf edilmitir. Buna gre, 1040 Kurultaynda fetih haklarna gre kendi nmlarna birer blge alan hanedan yelerinden; Turul ve ar Beyler eceliyle lm, brhm Ynal, Kutalm ve Kavurd giritikleri hkimiyet mcadelesinde katledilmi, ailenin en yal yesi Ms Yabgu da tutsak olarak alkonmutur. te bu noktada, hkimiyetin Melikha intikalini, devleti ok merkezli 479

paralanm yapdan kurtararak daha merkez bir idarenin nn aacak nemli bir gelime saymak icap eder.168 Sonu olarak; aslen bir Ouz boyuna mensup olan Seluklular Yakn Dou corafyasna kkl bir devlet geleneinin vrisleri olarak geldiler. Hanedan yelerinin devlet ynetimine aktif bir ekilde katlmn esas alan ve her hanedan yesinin fethettii blgenin idaresini fetih hakkna dayanarak stlenmesi ananesine dayanan bu telkki neticesinde, Dandnakn Savandan hemen sonra fethedilen ve fethedilecek olan topraklar hanedan yeleri arasnda taksim edildi. Bu ok yapl paralanmlk, zaman zaman hanedan ierisinde iddetli anlamazlklar yaanmasna sebep olduu gibi, taksimde pay alamayan yelerin de isyanna yol at. Bu mcadelelerin devleti skta gtreceini ok nceden sezinleyen Turul Bey, yerleik bir corafyada kurulan bu yeni devleti, ran brokratlar vastasyla ve bu corafyann merkez idare geleneklerine gre ekillendirmeye alt. Merkeziyetiliin devlet ierisinde arlk kazanmas ile birlikte, pek ok Seluklu hanedan yesi, eski Trk gelenekleri ile badamayan bu tutuma kar cephe ald. Devlet daha kuruluunun hemen sonrasnda iddetli bir buhrann ierisine dt. Seluklu Devletinin kurulu dnemindeki bu iddetli atma, gerekte, bozkr geleneklerine gre teekkl eden eski Trk devlet telkkisi ile, yerleik ran corafyasnda oluan brokratik Yakn Dou idare geleneklerinin mcadelesinden ibaretti. Seluklu hkimiyetinin Yakn Douda gl bir ekilde tesisi, ancak bu mcadelenin merkez ve merkeziyetiliin zaferi ile neticelenmesinden sonra oldu. 1 O. Pritsak, Der Untergang des Reiches des Oguzischen Yabgu, F. Kprl Armaan,

stanbul 1953, s. 397. 2 3 L. Ligeti, Asya Hunlar, Attil ve Hunlar, T. terc. . Batav, Ankara 1962, s. 48vd. . Kafesolu, Trk Mill Kltr, stanbul 19843, s. 202-203; L. N. Gumilv, Eski Trkler, T.

terc. A. Batur, stanbul 1999, s. 101-106. A. Donuk, Trkede l (Devlet) Deyimi Hakknda, TDA, 35, (1985), s. 37; Ayn mellif, Eski Trk Devletlerinde dar Asker Unvan ve Terimler, stanbul 1988, s. 73-76; B. gel, Trk Kltrnn Gelime alar, II, stanbul 1971, s. 47. 4 A. Donuk, Trkede l (Devlet) Deyimi Hakknda, TDA. 35, (1985), s. 37: Ayn mellif,

Eski Trk Devletlerinde dari Askeri Unvan ve Terimler, stanbul 1988, s. 73-76; B. gel, Trk Kltrnn Gelime alar, II, stanbul 1971, s.47. 5 6 S. M. Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, stanbul 1947, s. 192. W. Eberhard, Trk Kavimleri Hakknda ince Vesikalar, II-III, ADTCF, TAD, IV, (1942),

s. 231; M. Mori, Kuzey Asyadaki Eski Bozkr Devletlerinin Tekilt, TED, 9, (1978), s. 212-214; B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, I, stanbul 1981, s. 604. 7 M. Mori, Kuzey Asyadaki Eski Bozkr Devletlerinin Tekilt, s. 216. 480

M. Mori, Kuzey Asyadaki Eski Bozkr Devletlerinin Tekilt, s. 214; L. N. Gumilv, Eski

Trkler, s. 89; A. Taneri, Trk Devlet Gelenei, stanbul 19812, s. 47. 9 10 M. Mori, Kuzey Asyadaki Eski Bozkr Devletlerinin Tekilt, s. 218. A. Taal, Gk-Trkler, Ankara 1995, s. 31, 85; A. N. Kurat, Gk Trk Kaanl,

DTCFD, X/1-2, (1952), s. 12, 14. 11 Kitabeler, Kltigin, dou, str. 1-2 (bkz. M. Ergin, Orhun bideleri, stanbul 1970, s. 4; T.

Tekin, Orhun Yaztlar, Ankara 1988, s. 9). Daha bkz. R. Grousset, Bozkr mparatorluu, Attil/Cengiz Han/Timur, T. terc. R. Uzmen, stanbul 1980, s. 102vd; A. Donuk, Trk Devletlerinde Hkimiyet Anlay, TED, 10-11, (1979), s. 56. 12 P. Vaczy, Hunlar Avrupada, Attil ve Hunlar, s. 112; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s.

103; B. gel, Trklerde Devlet Anlay (XIII. Yzyl Sonlarna Kadar), Ankara 1982, s. 58; J. Der, step Kltr, T. terc. . Batav, DTCFD, XII/1-2, (1954), s. 172. 13 14 15 Bkz. L. N. Gumilv, Eski Trkler, s. 89-90. . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 258; F. Laszlo, Kaan ve Ailesi, THTD, I, (1944), s. 42. F. Kprl, Trk ve Mool Slalelerinde Hanedan Azas dmnda Kan Dkme

Memniyeti, slm ve Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar ve Vakf Messesesi, stanbul 1983, s. 78; J. Der, step Kltr, s. 172-173; M. Arslan, Step mparatorluklarnda Sosyal ve Siyas Yap, stanbul 1984, s. 74. 16 M. Arslan, Step mparatorluklarnda Sosyal ve Siyas Yap, s. 74; Ayn mellif, Kutadgu

Biligdeki Toplum ve Devlet Anlay, stanbul 1987, s. 65. 17 18 19 A. Alfdi, ifte Krallk, II. TTKZ, stanbul 1943, s. 509; F. Laszlo, Kaan ve Ailesi, s. 45. . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 240, 259. Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 19813, s. 53; H. Z. lken, Trkiye

Tarihinde Sosyal Kurulu ve Toprak Rejiminin Gelimesi (Osmanllara Kadar), VD, 10, (1973), s. 10. Ancak burada kullanlan feodalite tabiri, kendine zg bir retim tarzn ifade eden bat feodalizmi ile kartrlmamaldr. 20 21 Mesel, Trgiler iin bkz. H. Salman, Trgiler, Ankara 1998, s. 23, 35. A. Caferolu, Eski Uygur Trkesi Szl, stanbul 1963, s. 272; A. Donuk, Ouz Kaan

Destannda Yanl Yorumlanan Bir Terim: letirmek mi, litirmek mi? , TED, 13, (1987), s. 163; Ayn mellif, dar Asker Unvan ve Terimler, s. 90-91. 481

22

Z. V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 207, 211; H. nalck, Osmanllarda Saltanat

Verseti Usl ve Trk Hkimiyet Telkkisiyle lgisi, A. . SBFD, XIV, (1959), s. 83-84. 23 A. nan, Orun ve l Meselesi, Makaleler ve ncelemeler, Ankara 1968, s. 241, 251; Z.

V. Togan, Ouz Destan, Reidddinin Ouz-nmesi, stanbul 1972, s. 52. Daha bkz. Ebl-Gz Bahdr Han, Secere-i terkime (Trklerin Soy Kt), T. terc. M. Ergin, stanbul (tarihsiz), s. 46; S. Divitiolu, Ouzdan Selukluya (Boy, Konat ve Devlet), stanbul 1994, s. 41-48. 24 H. nalck, Osmanllarda Saltanat Verseti Hukuku, s. 84; M. A. Klbay, Feodalite ve

Klasik Dnem Osmanl retim Tarz, Ankara 19852, s. 125 n. 43. 25 Bilhassa Osmanl tarihi sahasnda alanlarca dikkatsizce: A. Mumcu, Osmanl

Devletinde Siyaseten Katl, stanbul 1985, s. 188-189; C. ok, Trk Hukuk Tarihi, Ankara (tarihsiz) 3, s. 163; . Karatepe, Osmanl Siyas Kurumlar, Klasik Dnem, stanbul 1989, s. 55-58. 26 Bkz. O. Pritsak, Karahanllar, A, VI, s. 252-254; Ayn mellif, Karahanidische

Streitfragen I-IV, Oriens, III/2, (1950), s. 227-228. 27 B. Spuler, ran Moollar, T. terc. C. Kprl, Ankara 19872, s. 44, 274, 280, Altnordu iin

bkz. F. Kprl, Altnorduya Ait Yeni Aratrmalar, Belleten, V/19, (1941), s. 426-429. 28 Ouz Destan, yay. W. Bang-R. Rahmeti, stanbul 1936, s. 33; Ouz Kaan Destan, yay.

M. Ergin, stanbul 19882, s. 25; B. gel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971, s. 127, 206. 29 Bununla birlikte destann asl metni bu tercmeyi dorulamaktan uzaktr: . song Oguz

Kagan ogullarga yurtn el[i]drp birdi. Bkz. Ouz Destan, (W. Bang-R. Rahmeti), s. 32 n. 371; Ouz Kaan Destan, (M. Ergin), s. 40; A. Donuk, letirmek mi, litirmek mi?, s. 164. 30 31 A. Donuk, letirmek mi, litirmek mi?, s. 165. Ayn destann Redud-dn versiyonu: Bkz. Z. V. Togan, Ouz Destan, s. 48; Almanca

terc. K. Jahn, Die Geschichte der Oguzen des Ra|id ad-Dn, Wien 1969, s. 44; Ebl-Gz Bahdr Han, Secere-i terkime, s. 42; B. gel, Trk Mitolojisi, s. 276. 32 Ebl-Gz Bahdr Han, ilde bir han olmal ifadesini iki kl bir kna smaz atasz ile

zdetirmitir (bkz. Secere-i terkime, s. 220). 33 34 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 260, 266. M. A. Klbay bunu ok hakl olarak fetih hakk ile ilgilendirir ve Bat tarihinde Germenler

tarafndan da kullanldn ifade eder (bkz. Feodalite, s. 125 n. 43). 482

35

L. N. Gumilv, Eski Trkler, s. 89-91. Mesel Bat Gk-Trklerin yklndaki taht

mcadeleleri iin bkz. H. Salman, Toharistan Trk Yabguluu, TDA, 65, (1990), s. 135-136. 36 165. 37 F. Kprl, slm Amme Hukukundan Ayr Bir Trk Hukuku Yokmudur?, slm ve Trk . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 260vd; A. Donuk, letirmek mi, litirmek mi?, s. 164-

Hukuk Tarihi Aratrmalar ve Vakf Messesesi, stanbul 1983, s. 11-12; Ayn mellif, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, stanbul 1980, s. 151; H. nalck, Osmanl Hukukuna Giri, A. . SBFD, XIII, (1959), s. 104; B. Lewis, slm Devlet Messese ve Telkkileri zerine Bozkr Ahalisinin Tesiri, T. terc. S. Tu, TED, II/2-4, (1958), s. 211-214; M. Arslan, slm Devlet Dncesi ve Kutadgu Bilig, TED, 13, (1987), s. 10. 38 39 A. Taneri, Trk Devlet Gelenei, s. 42-43; H. Z. lken, Sosyal Kurulu, s. 6. l bir (i) gme Tengri (il veren Tanr). Bkz. Kitabeler, Kltigin, Dou, str. 11, 25; Kuzey, str.

7; Gney, str. 9; Bilge Kagan, Dou, str. 10, 25 (bkz. M. Ergin, Orhun bideleri, s. 3, 6, 9, 19; T. Tekin, Orhun Yaztlar, s. 5, 10, 15, 31, 41). Kr. J. P. Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, T. terc. A. Kazancgil, stanbul 1994, s. 95-97. 40 Bkz. Kitabeler, Kltigin, Dou, str. 29, Gney, str. 9; Bilge Kagan, Dou, str. 23, 33, 35;

Kuzey, str. 9 (bkz. M. Ergin, Orhun bideleri, s. 3, 10, 23, 26, 33; T. Tekin, Orhun Yaztlar, s. 5, 17, 33, 45, 49, 51). Yine bkz. B. gel, Trklerde Devlet Anlay, s. 231-232; A. Donuk, Trk Devletlerinde Hkimiyet Anlay, s. 51-52; A. Koestler, Onnc Kabile, T. terc. B. orak, stanbul 1976, s. 62-63. ayet bunun aksi, yani Tanr tarafndan hkmdara verilen eyin devletin kendisi olduu kabul edilirse, devletin unsurlar olan halk ve topran da hkmdarn ahs ml olmas icab ederdi ki, byle bir anlaya eski Trk devlet geleneklerinde rastlanmaz. Eski Trk devletlerinde toprak hanedan ya da hkmdarn deil, milletin ml sayld gibi, halk da hr idi (bkz. . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 224, 226-228). 41 Geri baz hkmdarlar taht istedikleri evldlarna brakmak iin trl yollar denemilerse

de, bunlardan hibirisi kesin bir zm olmamtr (. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 259; A. Taneri, Trk Devlet Gelenei, s. 43). 42 Bu telkkiye gre, Tanr sadece kagana deil, kagann btn aile efradna belki de ayn

mitik cedden gelmeleri hasebiyle hkimiyet hakk vermekteydi (L. N. Gumilv, Eski Trkler, s. 89; M. Arslan, slm Devlet Dncesi ve Kutadgu Bilig, s. 99). 43 Bu durum bilhassa merkez hkimiyetin k esnasnda byleydi. Neticede byk

bozkr imparatorluklar yerine, hanedan yelerinin idaresinde daha kk devletler hayatlarn devam ettirmekte idi. Mesel, Gk-Trk Devletinin yklndan sonra, onlarn vassal durumundaki teekkllerden batda Hazarlar mstakil (. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 158), gney-batda ise 483

Toharistn yabguluu (bkz. H. Salman, Toharistan Trk Yabguluu, s. 135vd. ) ine balanmak suretiyle varln devam ettirmiti. 44 45 125. 46 Cl. Cahen, Seluk Devletleri Feodal Devletler mi idi?, T. terc. L. Gcer, FM, XVII/1-4, Bilhassa bkz. M. A. Klbay, Feodalite, s. 125. Germenler ile ilgili bunun tam tersi bir deerlendirme iin bkz. M. A. Klbay, Feodalite, s.

(1956), s. 352. 47 F. Smer, X. Yzylda Ouzlar, DTCFD, XVI/3-4, (1958), s. 134; V. V. Barthold, Orta

Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, yay. K. Y. Kopraman-A. . Aka, Ankara 1975, s. 66; O. Pritsak, Der Untergang des Reiches des Oguzischen Yabgu, s. 399-400. 48 bn Hassl, Tafdilul-Etrk, ner. A. Azzav, T. terc. . Yaltkaya, Belleten, IV/14-15,

(1940), s. 265; bn Tiktak, Trh-i Fahr, Farsa terc. M. V. Gulpygn, Tahrn 1368/1989, s. 394; Hindh b. Sencer, Tecribus-selef, ner. A. kbl, Tahrn 1357/1978, s. 259. Zamanmza ulamayan Melik-nmeden naklen: bnul-Adm, Bugyetut-taleb f tarihi Haleb (Semeler), Seluklular Tarihi, T. terc. A. Sevim, Ankara 1989, 20; Gregory Ebl-Ferec (Bar Hebraeus), Abl-Farac Tarihi, T. terc. . R. Dorul, I, Ankara 1987, s. 292; Mrhvnd, Ravzatus-saf, IV, Tahrn 1339/1960, s. 235; Cl. Cahen, Le Malik-nmeh et lhistoire des origines Seljukides, Oriens, II/1, (1949), s. 42. Daha somut bir bulgu iin bkz. Cl. Cahen, Les Hazars et la tugr des Seljqides, JA, CCLXXIII/1-2, (1985), s. 161-162. 49 50 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 144. Bu konuda iki farkl gr iin bkz. . Kafesolu, Seluklular, A, X, s. 354; O. Turan,

Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, Ankara 1965, s. 31. 51 Ouz Yabgusu ile arasnda geen bir mnkaa iin bkz. bn Hassl, s. 165; el-Huseyn,

Ahbrud-devletis-Selkiyye, T. terc. N. Lgal, Ankara 1943, s. 1; bn Tiktak, Trh-i Fahr, s. 394; Mrhvnd, Ravzatus-saf, IV, s. 236; . Kafesolu, Seluk Ailesinin Menei Hakknda Dnceler, stanbul 1955, s. 24-25. 52 Siyas sebeplerin yan sra, otlak ve yer darl da bunda nemli rol oynamt. Bkz.

Redud-dn Fazlullh, Cmiut-tevrh, II/5, Seluklular Tarihi, ner. A. Ate, Ankara 1960, s. 5; Hamdullh Mustevf-yi Kazvn, Trh-i guzde, ner. A. Nev, Tahrn 1364/1985, s. 426; . Kafesolu, Seluk Ailesinin Menei, s. 24; F. Smer, X. Yzylda Ouzlar, s. 146. 53 Seluk Beyin drt olu vard: sril (Arslan), Mikil, Yusf ve Ms. Bunlardan Mikil

daha babas hayatta iken lmt. Baz kaynaklarda grlen beinci isim (Yuns, bkz. Redud-dn, Cmiut-tevrh, s. 5; Zahrud-dn Nbr, Selk-nme, ner. Mrz sml Hn Afr, Tahrn 484

1332/1953, s. 10, 17), muhtemelen bir hata olmaldr. Bkz. . Kafesolu, Selukun Oullar ve Torunlar, TM, XIII, (1958), s. 118. 54 55 . Kafesolu, Seluklular, A, X, s. 119. Arslan Yabgunun esreti iin bkz. Rvend, Rhatus-sudr ve yetus-surr, T. terc. A.

Ate, I, Ankara 1957, s. 88-89; Muhammed b. Muhammed el-Huseyn el-Yezd, el-Urza f hikyetisSelkiyye, ner. K. Sssheim, Leiden 1909, s. 25-28; Redud-dn, Cmiut-tevrh, s. 8-9; Hamdullh Mustevf, Trh-i guzde, s. 430; Mrhvnd, Ravzatus-saf, IV, s. 255. 56 57 58 O. Turan, Seluklular Tarihi, s. 53. bnul-Esr, el-Kmil fit-trh, IX, T. terc. A. zaydn, stanbul 1987, s. 363. Kaynaklarda ve paralarda Msnn adndan hemen sonra kaydedilen bu kelimenin

Trklerde has isim ve unvan olarak kullanlan Bigu-Paygu eklinde de okunabilecei hakknda bkz. C. E. Bosworth, Paygu, EI2, VIII, s. 288; S. G. Agadshanow, Der Staat der Seldschukiden und Mittelasien im 11. -12. Jahrhundert, Alm. terc. R. Schletzer, Berlin 1994, s. 86, 88. 59 Cl. Cahen, Le Malik-nmeh, s. 55-57; B. Zahoder, Seluklu Devletinin Kuruluu

Srasnda Horsn, T. terc. . Kaynak, Belleten, XIX/76, (1955), s. 491-527. Blgede daha nceki Trk varl iin bkz. R. N. Frye-A. Sayl, Seluklulardan Evvel Ortaarkta Trkler, Belleten, X/37, (1946), s. 97-131. 60 bnul-Esr, el-Kmil, IX, s. 366; O. Turan, Seluklular Tarihi, s. 54; Cl. Cahen, Le Malik-

nmeh, s. 59. 61 gsterir. 62 Beyhak, Trh-i Beyhak, s. 641. Paylamn tahlili iin bkz. M. A. Kymen, Byk Beyhak, Trh-i Beyhak, ner. Ali Ekber Feyyz, Mehed 1375/19963, s. 641. Bu durum

bize, Turul ve ar Beylerin artk hukuk olarak da Ms Yabgunun seviyesinde sayldklarn

Seluklu mparatorluu Tarihi, I, Ankara 1989, s. 226vd. 63 64 65 . Kafesolu, Seluklular, A, X, s. 361. O. Turan, Seluklular Tarihi, s. 56. Devletin kuruluu esnasnda kazanlan nemli bir zaferi mteakip kurultay toplanmas ve

kurultay kararlarna gre hkmdar iln edilerek siyas-idar tekiltlanmaya gidilmesi geleneine Gk-Trklerde de (552 ve 682 yllarnda) rastlanmaktadr (. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 93, 107). Seluklularn Gaznelilere kar kazandklar 1038 ve 1040 zaferlerinin ardndan kurultay toplamalar ve bu kurultayda kurulmakta olan devlet ile ilgili nemli kararlar almalar bir tesadf olmasa gerektir. 485

66

Ebl-Fazl Beyhak, Turul Beyin Nbra girerken elinde tane ok, kolunda ise bir yay

bulunduunu bildirmektedir (bkz. Trh-i Beyhak, s. 732). Seluklu paralarnda da hkimiyet almeti olarak kullanlan ok ve yayn sembolik mns ve mhiyeti u aratrmalarda tartlmtr: Cl. Cahen, La Tughra Sejukide, JA, CCXXXIX/43-45, (1945), s. 167-172; Ayn mellif, Les Hazars et la tugr des Seljqides, JA, CCLXXIII/1-2, (1985), s. 161-162; O. Turan, Eski Trklerde Okun Hukuk Bir Sembol Olarak Kullanlmas, Belleten, IX/35, (1945), s. 305-318; R. W. Bulliet, Numismatic Evidence for the Relationship between Tughril Beg and Chaghri Beg, Near Eastern Numismatics, Iconography, Epigraphy and History. Studies of George C. Miles, ed. A. Kouymjian, Beirut 1974, s. 290-295; K. Shimizu, The Bow and Arrow on Saljqid Coins, Memoirs of the Research Department of the Toyo Bunko (The Oriental Library), no 56, Tokyo 1998, s. 85-106; O. G. zgdenli, Yeni Paralarn Inda Kurulu Devri Seluklularnda Hkimiyet Mnasebetleri Hakknda Baz Dnceler, Belleten, 244, (2001, baskda). 67 641). 68 Bilhassa Seluklu hanedan yelerinde kullanlan Trke yrtc/yaban hayvan isimlerinin Ebl-Fazl Beyhak, Sultan Mesdun Seluklu liderlerine sadece Gazne geleneklerine

gre deil, Trk geleneklerine gre de almetler gnderdiini kaydetmektedir (Trh-i Beyhak, s.

okluu [Arslan Yabgu, Turul, ar, Kavurd (Kurt?), Br, Paygu-Baygu?, Alp-Arslan, Arslan (Hatun), Pars] dikkat ekicidir. Bu durum isim alma/vermede Gk-Trklerden beri grlen (bkz. L. N. Gumilv, Eski Trkler, s. 88 n. 20. Uygurlar iin bkz. A. von Gabain, Das Staatsbewusstsein im uigurischen Knigreich von Qoco, 840-1400, Turcica et Orientalia, Studies in honour of Gunnar Jarring, stanbul 1998, s. 43) eski geleneklerin devamndan ibarettir. 69 Seluklu hanedan yelerinde s-ba, yabgu, beg, ynal, inan ve tegin gibi eski Trk

unvanlarna rastlanmaktadr. Menei olduka eskilere dayanan bu nemli unvanlar iin bkz. A. Donuk, Eski Trk Devletlerinde dar Asker Unvan ve Terimler, s. 5-8, 15-18, 48, 56-63. 70 Mesel, eski Trk sosyal yapsnda nemli bir yer tutan leviratus (eski Trkler arasnda

Asya Hunlarndan beri gzlemlenebilen, len erkek kardein dul kalan ei ile veya dul, fakat gen ve ocuksuz vey anne ile evlenmeyi ifade etmek iin kullanlmaktadr. Bkz. W. Eberhard, inin imal Komular, T. terc. N. Ulutu, Ankara 1942, s. 76; L. N. Gumilv, Eski Trkler, s. 112-113; . Kafesolu, Trk Milli Kltr, s. 216; R. Grousset, Bozkr mparatorluu, s. 99; A. nan, Makaleler ve ncelemeler, Ankara 1987, s. 341; M. Arslan, Step mparatorluklarnda Sosyal ve Siyas Yap, s. 4142; bn Fazlan, bn Fazlan Seyahatnmesi, haz. R. een, stanbul 1975, s. 32) geleneinin Seluklularn ilk dnemlerinde de devam ettii, brhm Ynal rnei ve Turul Beyin ar Beyin hanm (Sleymnn annesi) ile izdivcndan anlalmaktadr. 71 Ebl-Fazl Beyhak, Trh-i Beyhak, s. 732; Rvend, Rhatus-sudr, I, s. 95. 486

72 73 74

Bundr, Irak ve Horsn Seluklular Tarihi, T. terc. K. Burslan, Ankara 1943, s. 5. M. A. Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, Ankara 1982, s. 46-48. bnul-Esr, el-Kmil, IX, s. 350; Ebl-Ferec, I, s. 296. Ayn hadiseler Bundr ve Zahrud-

dn Nbr tarafndan da ayrntl bir ekilde anlatlmtr. u farkla ki, kendini lmle tehdit eden Turul Bey deil, ar Beydir (bkz. Irak ve Horsn, s. 4-5; Selk-nme, s. 18). 75 76 77 78 bnul-Esr, el-Kmil, IX, s. 350. Bundr, 40.000 dnr gstermitir (Irak ve Horsn, s. 5). . Kafesolu, Seluklular, A, X, s. 361. H. Z. lken, Sosyal Kurulu, s. 6. Muasr kaynak Gerdznin Gazneli hkmdar Sultan Mesd ile Seluklu lideri Yabgu

(Ms) arasndaki siyas temaslarla ilgili kaytlar (bkz. Zeynul-ahbr, ner. Abdul-Hayy Habb, Tahrn 1363/1984, s. 435), Msnn henz Seluklu ailesi ierisindeki g ve nfzuna dellet etse gerektir. 79 bnul-Esr, el-Kmil, IX, s. 366; el-Huseyn, Ahbr, s. 6-7. Daha bkz. V. V. Barthold,

Dersler, s. 142; Cl. Cahen, Caghr-Beg, EI,2 II, s. 5. ar Beyin Melikul-mulk unvann ilk defa 428/1037 ylnda Gazneli kuvvetlerini malup ederek Mervi ele geirmesinden sonra hutbelerde kulland kaydedilmitir (bkz. M. H. Ynan, agr Bey, A, III, s. 325; A. Sevim, ar Bey, DA, VIII, s. 184). ar Beyin Melikul-mulk unvann kulland, Ebl-Hasan el-Beyhak tarafndan da zikredilmitir (bkz. Trh-i Beyhak, ner. A. Behmenyr, Tahrn tarihsiz2, s. 71-72). 80 81 82 Bkz. B. Zahoder, Dendanekan, T. terc. . Kaynak, Belleten, XVIII/72, (1954), s. 581-587. Ebl-Fazl Beyhak, Trh-i Beyhak, s. 843; M. A. Kymen, Seluklu Devri, s. 54. Rvend, Rhatus-sudr, I, s. 103-104; Redud-dn Fazlullh, Cmiut-tevrh, s. 19-20

(Zhirud-dn Nbr, Selk-nme, s. 18); Bundr, Irak ve Horsn, s. 6; el-Huseyn, Ahbr, s. 12; Hamdullh Mustevf, Trh-i guzde, s. 428; ebnkre, Mecmaul-ensb, ner. Mr Him Muhaddis, Tahrn 1363/1984, s. 98; Eberkh, Firdevsut-tevrh, Kitbhne-yi Mnov, (film), nr. 166, vr. 363. 83 ebnkre, Mecmaul-ensb, s. 98; Redud-dn, Cmiut-tevrh, s. 20. brhm

Ynala evvel Khistn blgesi verilmiti (bkz. Bundr, s. 6; . Kafesolu, Seluklular, A, X, s. 361; O. Turan, Seluklular Tarihi, s. 63). Bununla birlikte, o, bir sre Nbrda idarecilik (vl-ahne) yaptktan (Muhammed b. Munevver Meyhen, Esrrut-tovhd, ner. Z. Saf, Tahrn 1354/19753, s. 126, 247; Hamdullh Mustevf, Trh-i guzde, s. 428) sonra Hemedna gnderilmi ve bu blgede faaliyette bulunmutur (bnul-Esr, el-Kmil, IX, s. 387, 402).

487

84

Redud-dn, Cmiut-tevrh, s. 20; ebnkre, Mecmaul-ensb, s. 98; Hasan-i Yezd,

Cmiut-tevrh-i Hasen, vr. 178a. 85 Rvend, Rhatus-sudr, I, s. 103; Bundr, Irak ve Horsn, s. 6; el-Huseyn, Ahbr, s.

12; ebnkre, Mecmaul-ensb, s. 98; Muhammed el-Huseyn, el-Urza, s. 37-38; Eberkh, Firdevsut-tevrh, vr. 363; Hasan-i Yezd, Cmiut-tevrh-i Hasen, vr. 178a. 86 87 ebnkre, Mecmaul-ensb, s. 97; M. A. Kymen, Byk Seluklu, I, s. 358-359. Muhammed b. Munevver Meyhen tarafndan kaleme alnan ve eyh Eb Sad Ebl-

Hayrn menkbelerini ihtiv eden Esrrut-tovhd (s. 171-172. Kez bkz. Benket, Trh-i Benket, ner. Cafer ir, Tahrn 1969, s. 227)de menkbev bir ekilde de olsa eyhin Horsnn hkimiyetini ar, Irakn hkimiyetini Turul Beye vermesi, bu arada Ms Yabgudan hi bahsedilmemesi, Msnn aile ierisindeki g ve nfzunun Turul-ar Beyler lehine daraldn gsterse gerektir. ebnkrenin kaytlar da bu yndedir (Mecmaul-ensb, s. 98). 88 89 O. G. zgdenli, ar Beyin lm Tarihi Meselesi, TED, 17, (yaynda). . memleket-r kismet kerdend ve her-yek ez-mukaddemn be-taraf nmzed odend

(Hasan-i Yezd, Cmiut-tevrh-i Hasen, Sleymaniye Ktb., Fatih, nr. 4307, vr. 178a). 90 91 M. A. Kymen, Turul Bey, A, XII/2, s. 28-29; O. Turan, Seluklular Tarihi, s. 42. Bugn, Seluklu hanedan yelerinden ar Bey, Alp-Arslan, Kavurd Bey, Ms Yabgu

ve olu Hasan Yabgunun, daha Turul Beyin salnda kendi adlarna bastrd paralar elimizdedir. Bu paralarda Turul Beyin ad zikredilmemitir. Evvel, tarih kaynaklar yoluyla sbit olan bu bilgi (bkz. Trh-i Sstn, ner. Meliku-uar Bahr, Tahrn 1987, s. 380) son 25 yl ierisindeki neriyat ile kesinlik kazanmtr. Bkz. R. W. Bulliet, Numismatic Evidence for the Relationship between Tughril Beg and Chaghri Beg, s. 289-296; G. Hennequin, Catalogue des Monnaies Musulmanes de la Bibliothque Nationale. Asie Pr-Mongole Les Saluqs et Leurs Successeurs, Paris 1985, s. 28-29, 35; Centuries of Gold the Coinage of Medieval Islam, London 1986, s. 54 nr. 164; C. Turb Tabtab-M. Vask, Sikkeh-yi slmyi rn, Tebrz 1994, s. 466, 492; S. Album, A Checklist of Islamic Coins, Santa Rosa 1998, s. 85; D. Sourdel, Un trsor de dinars Gaznawides et Saluqides dcouvert en Afganistan, Bulletin dEtudes Orientales de lInstitut Franais de Damas, XVIII, (1963-64), s. 214; C. Alptekin, Seluklu Paralar, SAD, III, (1971), s. 468-470; T. Hocaniyazov, Denejnoe obra|eniye v gosudarstve Velikih Seldzukov, (Po Dannm Numizmatiki), Akabad 1977, 39; Stephen Album, Specialist in Islamic and Indian Coins, 92 (Dec. 1992), s. 2 nr. 82; O. G. zgdenli, Yeni Paralarn Inda Kurulu Devri Seluklularnda Hkimiyet Mnasebetleri Hakknda Baz Dnceler, Belleten, Say 244, (2001, baskda); Seluklu Paralarnn Inda ar Beyin lm Tarihi Meselesi, TED, 17, (yaynda).

488

92

ar Beyin daha Dandnakn zaferinden nce Mervde kendi adna hutbe okuttuu

bilinmektedir (bnul-Esr, el-Kmil, IX, s. 366; el-Huseyn, Ahbr, s. 6-7; Ebl-Hasan el-Beyhak, Trh-i Beyhak, s. 273; M. H. Ynan, agr Bey, A, III, s. 325). Ertan Dandnakn Savandan bir sre sonra Sstnda hutbeyi Ms Yabgu adna okutmas hakknda bkz. Trh-i Sstn, s. 366. ar Beyin 12 Temmuz 1056 tarihinde Sstnda hutbe ve sikkeyi kendi adna evirmesi hakknda bkz. Trh-i Sstn, s. 380. 93 Mesel, Kavurd Beyin hkimiyet almetlerinden etr, tugra ve ok-yay kulland

zikredilmitir [Efdalud-dn Eb Hmid Kirmn, Selkiyn Guzz der-Kirmn, ner. Bstn-yi Prz (Muhammed brhm), Tahrn 1994, s. 341]. 94 Mesel, Kavurd Bey, fermn ve menr sadr edebiliyordu. Efdalud-dn Eb Hmid

Kirmn, Kavurd Beyin, resm tayin vesikalarnda (mislh) da, tugrann stnde ok ve yay motiflerini kullandn kaydetmektedir (bkz. Selkiyn Guzz der-Kirmn, s. 341). 95 Kaynaklarda ar Bey ile Gaznelilerden brhm b. Mesd arasnda 1059 ylnda yaplan

bar antlamasndan bahsedilmektedir (bkz. bnul-Esr, el-Kmil, X, s. 25-26; . Kafesolu, Seluklular, A, X, s. 364; E. Meril, Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara 1989, s. 84). Mehur tarihi Ebl-Fazl Beyhak tarafndan kaleme alnan bu bar antlamas ar Beyin vefatndan az nce gereklemi olmaldr. 96 Bu paralar 1043-44 (Hert), 1047-48 (Hert) ve 1051-52 (Sicistn) yllarnda Ms Yabgu

(bkz. O. G. zgdenli, Kurulu Devri Seluklularnda Hkimiyet Mnasebetleri Hakknda Baz Dnceler, Belleten, 244, (baskda); Stephen Album, Specialist in Islamic and Indian Coins, 88 (July 1992), s. 1 nr. 25; 70 (Nov. 1990), s. 2 nr. 20; 127, (July 1996), s. 2, nr. 34; 150, (Jan. 1999), s. 2 nr. 34; C. E. Bosworth, The History of the Saffarids of Sistan and Malik of Nimruz 247/861-949/1542-43, California-New York 1994, s. 378 n. 1144, 383 n. 1162) ve 1051-52 (Hert) ve 1054-55 (Hert) ylnda da olu Hasan Yabgu adna baslmtr (bkz. T. Hocaniyazov, Denejnoe obra|eniye v gosudarstve velikih Seldzukov, 39). 97 Hasan Yabgunun ismi baz siyas tarihlerde de zikredilmitir (Fahrud-dn Rz, Cmiul-

ulm, Sleymaniye ktb., Ayasofya, nr. 3832, s. 101; Selk-nme, [Trke], Kitbhne-yi Mnov, (film), nr. 356, s. 10; S. G. Agadshanow, Der Staat der Seldschukiden, s. 88-90. 98 lk defa Gazneli Mahmd tarafndan husus bir mn kazandrlan bu unvan iin bkz.

Abdul-Hayy Habb, Kelime-yi Sultn, ryn, XXIX/5, Kbil 1350/1971, s. 80-83; J. H. Kramers, Sultan, A, XI, s. 24-28. 99 O. G. zgdenli, ar Beyin lm Tarihi Meselesi, TED, 17, (yaynda). Kr. M. A.

Kymen, Turul Bey, A, XII/2, s. 30. Muhammed b. Munevver Meyhennin ar Beyden sultn olarak sz etmesi (bkz. Esrrut-tovhd, s. 336), onun bizzat bu unvan kullanndan deil, sahip olduu gten kaynaklanm olsa gerektir. 489

100 M. A. Kymen, Turul Bey, A, XII/2, s. 28, 30. 101 G. Hennequin, Catalogue, s. 28-29. Resl Teginin bu sikkesinin, Turul Beyin isminin de zikredilmesine baklrsa 1052-53 ylna ait olmas kuvvetle muhtemeldir. Resl Teginin 1063 ylnda Istahrda darbedilen baka bir paras daha gnmze ulamtr (bkz. N. M. Lowick, Farsdaki Seluklu Hkimi Reslteginin Bir Altn Sikkesi, T. terc. E. Meril, TD, 28-29, (1975), s. 55-62). Ancak, bu parada Turul Beyin adnn zikredilmedii grlr. Bu durum, Turul Beyin vefat, Resl Teginin de hkimiyet mcadelelerine girmesi (bkz. O. Turan, Seluklular Tarihi, s. 98) ile izah edilebilir. 102 Basm yeri silik. O. G. zgdenli, Kurulu Devri Seluklularnda Hkimiyet Mnasebetleri Hakknda Baz Dnceler, Belleten, 244, (baskda). 103 Hemedn 1049-50 tarihli (Coins of the Islamic World in Gold, Silver and Copper, Auction, 31, Zrich 1989, s. 69). Ayn yl Turul Bey adna baslm baka bir para daha mevcuttur. Bkz. Sothebyss, Ancient, Islamic, English and Foreign Coins, Banknotes and Bonds, (29 September 1988), London 1988, s. 23. Bu iki para brhm Ynaln Hemedndaki ilk isyan ile ilgili olsa gerektir. 104 C. Alptekin, Seluklu Paralar, s. 436, 443; G. Hennequin, Catalogue, s. 17. 105 Daha sonraki yllarda baka Seluklu hanedan yeleri tarafndan da kullanld anlalan bu unvan iin bkz. Muhammed Bkir el-Huseyn, Dersetu tahliliyye ve ihsiyyetu lil elkbu slmiyye, Sumer, XXVIII/1-2, Badd 1972, s. 154-155, 160. 106 G. Hennequin, Catalogue, s. 20. 107 C. Alptekin, Seluklu Paralar, s. 447. Halifenin Turul Beye es-Sultnul-muazzam hnh unvann tevcihi de ayn yla rastlamaktadr (H. Busse, Calif und Grossknig. Die Buyiden im Iraq, Beirut 1969, s. 184 n. 48). Ebl-Ferecin, Turul Beyin sultn unvann aln 442/1051 ylnda gstermesi herhalde yanltr (bkz. I, s. 305). 108 ran fthat iin bkz. C. E. Bosworth, The Political and dynastic history of the Iranian World (A. D. 1000-1217), CHI, V, ed. J. A. Boyle, Cambridge 1968, s. 42-49; Ayn mellif, Saldjkids (II. Origins and Early History), EI2, VIII, s. 940vd. 109 Kutalm iin bkz. el-Azm, Azim Tarihi, Seluklularla ilgili blmler, ner. ve T. terc. A. Sevim, Ankara 1988, s. 8. brhm Ynal iin bkz. bnul-Esr, el-Kmil, IX, s. 298, 387. 110 Anlaldna gre, bu teklifte, onun daha nce bu blgede grevlendirilmi olmasnn (bkz. bnul-Esr, el-Kmil, IX, s. 387, 402) da rol bykt. 111 el-Azm, s. 8-9, 74; bnul-Esr, el-Kmil, IX, s. 414-415; Urfal Mateos Vekayi-nmesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162), T. terc. H. D. Andreasyan, Ankara 1987, s. 85-86.

490

112 O. Turan, Seluklular Tarihi, s. 77. Byk bir zaferin ardndan brhm Ynaln zaferin nimetlerinden yeterince istifade etmeden ve orduyu basz brakarak Turul Beyin huzuruna hareket etmesi gayet ilgintir. 113 Seluklu gcnn yaylmasyla birlikte, randaki baz kk mahall hanedanlar, siyas gleri snrlanarak, varlklarn devam ettirmitir: Turul Bey, 1051 ylnda uzun bir kuatmann ardndan sulhen ele geirdii Isfahn ehrinin eski hkimi Kakye hanedanndan Fermurza iyi davranarak ikt olarak Yezd ehrini vermitir (bkz. C. E. Bosworth, Dailamis in Central ran: The Kakuyids of Jibal and Yazd, Iran, VIII, (1970), s. 84). Fermurzun neslinden gelen kimseler yaklak bir asr Seluklularn tbii olarak Yezde hkim olmulardr. 114 lk Seluklu vezrleri hakknda bkz. H. Bowen, Notes on Some Early Seljuqid Vizirs, BSOAS, XX, (1957), s. 105-109. 115 bn Hassl, s. 265; Nsir-i Husrev, Sefer-nme, ner. M. Debr Siyk, Tahrn 1995, s. 166-167; Fahrud-dn Gurgn, Vs u Rmn, ner. M. Mnov, Tahrn 1338/1959, s. 23. Bu konuda Alp-Arslan ve Melikhn nfzlu vezri Nizmul-Mulkn gayretleri kukusuz seleflerini glgede brakmtr. 116 Osman G. zgdenli, ran, DA, XXII, s. 397. 117 Trh-i Sstn, s. 366. 118 Trh-i Sstn, s. 375. 119 Trh-i Sstn, s. 378-380. 120 Turul Beyin ar Beyi sert bir ekilde knayarak, Sstn eyletinin menrunu, para bastrma ve hutbe okutma haklar ile birlikte Ms Yabguya verdii kaydedilmitir (Trh-i Sstn (s. 381). 121 Trh-i Sstn, s. 370-372. 122 D. Sourdel, Un trsor de dinars, s. 214; C. Alptekin, Seluklu Paralar, s. 470. 123 H. Busse, Calif und Grossknig, s. 184 n. 48, 50. 124 V. V. Barthold, Dersler, s. 143. Sasanlerden sonra ilk defa Buveyhlerden Ruknud-devle, Taberistnn fethi dolaysyla 351/962 ylnda Reyde kestirdii bir sikkede Pehlevice hanhn azameti artsn ibaresini kullanmtr. Bu unvann kullanm daha sonraki yllarda artmtr. Bkz. Lutz Ricter-Bernburg, Amr-Malik-Shhnshh: Adud ad-Daulas Titulature Re-examined, Iran, XVIII, (1980), s. 83-102. 125 . Kafesolu, Selukun Oullar ve Torunlar, s. 127. 491

126 Kaynaklarn ounda hi zikredilmemi olmasna ramen, bu hadise ufak bir ekimeden ziyade nemli bir mcadele eklinde gelimiti. Meyhen (Esrrut-tovhd, s. 126) ve el-Azm (s. 11)nin savatlar eklindeki ak kayd bunu dorulamaktadr. 127 bnul-Esr, el-Kmil, IX, s. 422-423. 128 M. A. Kymen, Seluklu Devri, s. 60-61. 129 Trh-i Sstn, s. 381. 130 O. Turan, Seluklular Tarihi, s. 62; M. A. Kymen, Seluklu Devri, s. 90. 131 . Kafesolu, Selukun Oullar ve Torunlar, s. 124; M. A. Kymen, Turul Bey ve Zaman, stanbul 1976, s. 66; O. Turan, Seluklular Tarihi, s. 83. 132 bnul-Esr, el-Kmil, IX, s. 484. 133 bnul-Esr, el-Kmil, IX, s. 488-489; Bundr, Irak ve Horsn, s. 13-14; el-Huseyn, Ahbr, s. 12; Ebl-Ferec, I, s. 313; el-Azim, s. 15; Mucmelut-tevrh vel-ksas, ner. Melikuuar Bahr, Tahrn (tarihsiz), s. 407; bnul-Cevz, el-Muntazam f tevrhul-mulk vel-umem, ner. S. Zakkr, IX, Beyrt 1415/1995, s. 404, 418; Sibt bnul-Cevz, Mratuz-zamn, (T. terc. A. Sevim, Belgeler, XVIII/22, Ankara 1998), s. 44; Hamdullh Mustevf, Trh-i guzde, s. 353; Hindh b. Sencer, Tecribus-selef, s. 254-256; Cafer, Trh-i Cafer, Kitbhne-yi Mnov, (fotoraf), nr. 107, s. 206; Mrhvnd, Ravzatussaf, IV, s. 262; Hvndemr, Habbus-siyer, II, Tahrn 1353/1974, s. 485. 134 Meyhen, Esrrut-tovhd, s. 126; bnul-Esr, el-Kmil, IX, s. 337, 484, 488; Hamdullh Mustevf, Trh-i guzde, s. 353. 135 Sibt bnul-Cevz, (T. terc. A. Sevim, Belgeler, XVIII/22, Ankara 1998), s. 43-45. Bu esnada Badd ele geiren Arslan Bessirnin 1059 ylnda Badd (Medinetus-Selm)da Ftm halifesi el-Mustansir-billh adna kestirdii Al vel-ullh karakterli sikke iin bkz. Sothebys, Important Islamic Coins, (10 April 1983), London 1983, s. 51; Auction, 62, Islamic Coins, (9 Oct. 1982), Basel 1982, nr. 91. 136 Bundr, Irak ve Horsn, s. 20. 137 1062 ylndaki bir hadisede bnul-Esr, onlarn, babalarnn ktili olarak grdkleri Humrtekin et-Tugryi yakalayp ldrmek iin Turul Beyden izin aldklarn zikretmektedir (el-Kmil, X, s. 37). Bu durum ayn zamanda, onlarn babalarnn kann gttklerini de gsterir. 138 el-mrn, el-nb f tarhil-hulef, ner. Tak Bne, Mehed 1984, s. 157; O. Turan, Seluklular Tarihi, s. 89. 492

139 Esasen, daha sonra Sultan Melikha kar meriyet iddiasyla ortaya kan Anadolu ftihi Sleymnh da ayn yolu benimsemitir (bkz. C. Alptekin, Trkiye Seluklular, Douundan Gnmze Byk slm Tarihi, VIII, stanbul 1988, s. 216). 140 O. G. zgdenli, ar Beyin lm Tarihi Meselesi, TED, 17, (yaynda). 141 Cuzcn, Tabakt-i Nsir, ner. Abdul-Hayy Habb, Tahrn 1363/1984, s. 251. 142 E. Meril, Kirmn Seluklular, Ankara 1983, s. 20. 143 el-Malikul-dil/Kara Arslan Bek//el-Kim bi-Emrillh/mdud-Devle. (C. Alptekin, Seluklu Paralar, s. 557; St. Lane Poole, Catalogue of Oriental Coins in the British Museum, III, Bologna 19672, s. 38; N. M. Lowick, Seljuq Coins, Numismatic Chronicle, X, (1970), s. 251). 144 mdud-Devle/Kara Arslan Bek//Rukn/el-Kim bi Emrillh/es-Sultnul-

Muazzam/Tugrul Bek/ed-Dn (G. Hennequin, Catalogue, s. 160; Stephen Album, Specialist in Islamic and Indian Coins, 46 (June 1986), s. 3 nr. 84; 49 (Feb. 1987), s. 3 nr. 60). 145 Merv 1061-62 ve Hert 455/1063: el-Kim bi-Emrillh// Adudud-Devle/ve TculAmme/Alp Arslan (D. Sourdel, Un trsor de dinars, s. 215; C. Alptekin, Seluklu Paralar, s. 469470). 146 el-Emrul-Ecell/Alp-Arsln//el-Kim bi-Emrillh/es-Sultnul-Muazzam/Tugrul Bek. (C. Alptekin, Seluklu Paralar, s. 469). 147 Rvend, Rhatus-sudr, s. 114; Ebl-Ferec, I, s. 316; bnul-Esr, el-Kmil, X, s. 26, 43; Hamdullh Mustevf, Trh-i guzde, s. 430. Turul Bey, ar Bey vefat ettiinde onun dul kalan ei olan Sleymnn annesi ile evlenmiti (Bundr, Irak ve Horsn, s. 25). Hvndemr (Habbus-siyer, II, s. 485) ve Redud-dn (Cmiut-tevrh, s. 27), Alp-Arslann Turul Bey tarafndan veliaht tayin edildiini kaydederse de hataldr. 148 F. Laszlo, Kaan ve Ailesi, s. 140; P. Vaczy, Hunlar Avrupada, s. 108; M. Arslan, Step mparatorluklarnda Sosyal ve Siyas Yap, s. 107. 149 Cuzcn, Tabakt-i Nsir, s. 251; bnul-Adm, Bugyetut-taleb, s. 20-21, 41; Redud-dn, Cmiut-tevrh, s. 27; Hamdullh Mustevf, Trh-i guzde, s. 430; Hasan-i Yezd, Cmiut-tevrh-i Hasen, vr. 182b; Cafer, Trh-i Cafer, s. 206; Mrhvnd, Ravzatus-saf, IV, s. 262; Hvndemr, Habbus-siyer, II, s. 485. 150 bnul-Esr, el-Kmil, X, s. 43.

493

151 bnul-Esr, el-Kmil, X, s. 44. Sultn Alp-Arslan ile Sleymn b. Dvd adna baslm, darb yeri ve yl okunamayan bir para (bkz. G. Hennequin, Catalogue, s. 45) bu durumla ilgili olmaldr. 152 O. Turan, Seluklular Tarihi, s. 97. 153 Bkz. Bundr, Irak ve Horsn, s. 27; Hamdullh Mustevf, Trh-i guzde, s. 430; Sibt bnul-Cevz (T. terc. A. Sevim, Belgeler, XIX/23, Ankara 1999), s. 3; O. Turan, Seluklular Tarihi, s. 98. 154 Kutalmn sava meydannda attan derek ld kaydedilmektedir (bkz. Redud-dn, Cmiut-tevrh, s. 28; Hamdullh Mustevf, Trh-i guzde, s. 430). 155 bnul-Esr, el-Kmil, X, s. 48-49; el-Huseyn, Ahbr, s. 21-22. 156 El-Kmil, X, s. 48. 157 O. Turan, Seluklular Tarihi, s. 99. 158 Anlaldna gre, bu tarihten sonra Ms Yabgu artk Alp-Arslann yannda kalmtr (. Kafesolu, Selukun Oullar ve Torunlar, s. 120). Buna gre, ya hayli ilerlemi olan Ms Yabgunun kendi blgesinde mi, yoksa btn devlet zerinde mi hkimiyet iddiasnda olduu ak deildir (daha bkz. bnul-Esr, el-Kmil, X, s. 47; Cafer, Trh-i Cafer, s. 206). Onun olundan Ysuf ve Hasan daha nce vefat ettiinden, sadece Br hayatta idi (. Kafesolu, ayn mak., s. 120). 159 Anlaldna gre, Kavurd Bey, Turul Beyin lm zerine saltanat mcadelesine girmek istemesine ramen, baarsz olacan anlaynca geri dnmt (E. Meril, Kirmn Seluklular, s. 21). 160 M. A. Kymen, Seluklu Devri, s. 101. 161 Kaynaklarda Alp-Arslann babas ar Beyin lmnden sonra Horsnda iki yl saltanat srd kaytldr (Rvend, Rhatus-sudr, I, s. 114). 162 Dahilde daha merkez bir siyaset takibine koyulan Sultan Alp-Arslann, Anadolunun fethiyle grevlendirilen komutanlara fetih hakk tand anlalmaktadr (bkz. Nbr, Selk-nme, s. 27-28). 163 Rvend, Rhatus-sudr, I, s. 120; el-Huseyn, Ahbr, s. 38. Sultn Alp-Arslan ile Melikh adna muhtemelen 465 ylnda Nbrda baslan bir para da bunu tescil etmektedir (bkz. G. Hennequin, Catalogue, s. 44). 164 bnul-Esr, el-Kmil, X, s. 81; Sibt bnul-Cevz, (T. terc. A. Sevim, Belgeler, XX/24, Ankara 2000), s. 2-5; . Kafesolu, Sultan Melikh Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, stanbul 494

1953, s. 23. Baz kaynaklarda vezr Nizamlmlk n telkinleriyle bodurulduu kaytldr (bkz. elHuseyn, Ahbr, s. 39-40; Rvend, Rhatus-sudr, I, s. 124-125; E. Meril, Kirmn Seluklular, s. 35-36). 165 E. Meril, Kirmn Seluklular, s. 45-46. 166 Bkz. Nizmul-Mulk, Siyset-nme, T. terc. M. A. Kymen, Ankara 1982, s. 13. 167 Burada feodal bir retim tarz olarak deil, paralanm bir idare tarz olarak kullanlmtr. Feodal tartmalar iin bkz. M. F. Kprl, Trk-slm Feodalizmi, Belleten, V/19, (1941), s. 319-334; Cl. Cahen, Seluklu Devletleri Feodal Devletler mi idi? , s. 350vd.; H. Horst, Die Staatsverwaltung der Grosselugen und Horazm{has (1038-1231), Wiesbaden 1964, s. 61vd.; E. Werner, Byk Bir Devletin Douu, Osmanllar, T. terc. O. Esen-Y. ner, stanbul 1986, I, s. 30-33, 46. 168 Sultan Melikhn Maverannehir seferinde Seluklu ordusunun Ceyhn nehrinden geii esnsnda gemicilere denecek parann Nizamlmlk tarafndan Antakyaya havle edilebilmesi (bkz. Hindh b. Sencer, Tecribus-selef, s. 268; Muhammed el-Huseyn, el-Urza, s. 64), ancak byle bir merkezleme serveninden sonra gerekleebilmitir.

495

Byk Seluklu Veziri Nizm'l-Mlk ve Tarih Rol / Prof. Dr. Mehmet Altay Kymen [s.265-270]
Byk ngiliz tarihisi Carlylein dedii gibi, Tarih, bir bakma, kahramanlarn ve byk adamlarn tarihidir. Kahramanlar ve byk adamlar karld zaman, tarihte, geriye pek az ey kalr. Her millet, iinden km kahramanlar ile vnr. Onlar, milletleri iin adeta g kaynadrlar. Her millet gibi Trk milleti de, tarihi etkileyen, hatta tarihe yn veren kahramanlar ve byk adamlar yetitirmitir. Konumuzun erevesi iinde kalm olmak iin, Alp Arslan ile olu Melikh buna misal olarak verilebilir. Bunun son rneini de Atatrk tekil eder. Bu yazmzn konusu olan byk adam Nizmlmlk de ok deerli vasflar tayor. Soyca ranl olduu halde, bir Trk devleti olan Byk Seluklu mparatorluuna, ad geen Alp Arslan ve Melikh zamanlarnda, otuz yla yakn Bavezir, bugnk deyimli ile Babakan olarak, byk hizmetler yapmtr. Nizmlmlkn yapt hizmetler, emrinde alt Trk devletine mi, yoksa ranllara m ml edilmelidir? Bu sorunun karl, onun hakknda vereceimiz bilgiden sonra, kendiliinden meydana kacaktr. Horasanda bir byk toprak sahibinin olu yani bir aristokrat olarak dnyaya gelen ve babasnn sayesinde iyi bir retim gren kk Hasan nce, yine bir Trk siyasi teekkl olan Gazneliler Devleti hizmetinde bulundu. 1040 ylnda Byk Seluklu mparatorluu Horasanda kurulunca, Seluklularn hizmetine girdi. Gen Hasan, daha sonra ar Beyin tavsiyesi ile, olu Alp Arslann emrine geti. Alparslan bilindii gibi, Seluklularn Horasan kolunun hkmdar olan ar Beyin emrinde bir komutan iken, onun 1060 ylnda lm zerine, esas Seluklu Sultan Turul Beyin vassal olarak hkmdar olunca, beendii Hasan kendisine vezir yapt.1 Yeri gelmiken, burada biraz durarak, Byk Seluklu mparatorluunun bir vasfn belirtelim: Devletin kuruluunda hr gebe Trkmenler veya Ouzlar rol oynamlard. Devlet kurulduktan sonra, orduda gebe Trkmenlerin yerini yava yava klelikten (gulmlktan) yetime Trkler almaya balad. mparatorluk, gitgide yabanc soydan yerleik halka dayanan bir devlet haline geldi. Belki de bunun tabii sonucu olarak, devlet hayatnda saray ve ordu, Trklerin; sivil idare ise, genellikle, ranllarn elinde idi. Bu durum, Seluklu mparatorluunun kuruluunda canla bala alan hr gebe Trkmenleri gcendirdi. Bu yzden onlar, Byk Seluklu mparatorluunun banda bulunan sultanlara kar taht mcadelesine girien her Seluklu prensini desteklediler.2 Nizmlmlk, emrinde alt mparatorlua kar ilk byk hizmeti, ite byle bir taht mcadelesi srasnda gstermek frsatn buldu: 1063 ylnda len ilk Seluklu hkmdar Turul Beyden boalan Byk Seluklu mparatorluu tahtn elde etmek iin Dou randan, (Horasandan) Bat rana geen Alp Arslan karsnda Turul Beyin amcasnn olu Kutalm buldu. Anadolu 496

Seluklular Devletinin kurucusu Sleyman ahn babas olan Kutalm, Seluklu mparatorluunun kuruluunda zahmetini ekip kuruluundan sonra nimetinden mahrum braklan Trkmen kitlelerine dayanyordu. Byk Seluklu mparatorluunun bakenti olan -bugn Tahran yaknndaki Reyi kuat makla megul bulunan Kutalm, Alp Arslann yaklatn grnce, kuatmay kaldrmakla kalmad. Ona kar bir meydan muharebesi vermee cesaret edemedii iin, bentleri aarak, Alp Arslan ile arasndaki alan su altnda brakt. Alp Arslann hcuma gemekte tereddd ettiini gren Nizmlmlk, bir sivil olmasna ramen, sava elbisesi giyerek, Alp Arslann ordusunu sava dzenine soktu, sonra da, Alp Arslann cesaretini arttrmak iin Horasanda kendisi iin kurduu dua oklar amayan, 12 bin kiilik din adamlar ordusunun zaferi iin gece gndz dua ettiini syleyerek, hemen hcuma gemesini istedi. Teredddleri silinen Alp Arslan, Mustafa Kemalin anakkale Savalarnda yapt gibi, ordusuna elindeki kam ile hcum iareti verdikten sonra, at ile batakla dald. Ordusu da kendisini takib etti. Kutalm ordusu bozguna urad. Kutalmn kendisi ise sava alanndan kaarken, atndan derek ld.3 Nizmlmlkn Alp Arslan zamannda Byk Seluklu mparatorluuna yapt hizmetleri anlatmaya devam etmeden nce, burada da bir an durarak, Byk Seluklu mparatorluunun bu ranl veziri yakndan ilgilendiren dier bir vasfn ele almak gerekmektedir. Biraz nce szn ettiimiz gebe Trkmenlerden sonra, daimi mparatorluk ordusunu tekil eden Gulam (Kle) Trkler de devletin gidiinden memnun olmamaya baladlar. yle grnyor ki, hkmdardan sonra en yksek makam igal eden Nizmlmlk bata olmak zere, ranllarn, devlet idaresinde Trklerin aleyhine olarak gittike daha fazla nfuz kazanmalar, bunun balca sebebi idi. Gerek daha nce bir kenara itilen hr gebe Trkmenlere, gerekse imparatorluun askeri tekilat kadrolarn dolduran Gulam (Kle) Trklere bu konuda hak vermemek elden gelmez. nk, tarihte bir millet tarafndan kurulan devlete yabanc soydan baka bir milletin bylesine ortak edildii grlmemitir, denebilir bundan baka, orduyu meydana getiren Trkler, imparatorluun Trkle, bu arada Trk kltrne deil, daha ziyade ranlla ve ran kltrne hizmet ettiini de gryorlard. Mesele byle ortaya konduu takdirde, Seluklu ordusunun, ran medeniyetinin etkisini pek duyuramad kenar blgedeki Kk Kirman Seluklular Devletinin banda bulunan kardei Kavurdu bata Malazgirt Meydan Muharebesi olmak zere onlar zaferden zafere koturan Alp Arslana tercih etmesinin sebebi daha kolay anlalr. Gerekten, Alp Arslan, kendisine isyan eden Kavurda kar birka kere Kirmana sefer yapmak zorunda kalr. Bir defasnda, ordusundaki baz komutanlarn Kavurdla mektuplatklarn renip sulular cezalandrr. Ancak, soruturmay derinletirince, ordusunun byk bir blmnn Kavurd tarafls olduunu renen Alp Arslan, tehlikeli blge haline gelen Kirman hemen terk etmekten baka are bulamaz.4 Alp Arslan zamann kapamadan nce, Nizmlmlkn bu hkmdar zerindeki nfuzuna dair de bir misal verelim: Bugnk Diyarbakr ve Silvan merkez olmak zere, Gneydou Anadoluda hakim olan Mervan Oullar Devletinin taht iin, Alp Arslan bu hanedandan Saide sz vermiti. Nizmlmlk, tahtn teki aday ve Saidin kardei Nizameddinin sunduu hediyelere, kzlar ile 497

karsnn yalvarmalarna dayanamayarak, Alp Arslan kararndan dndrd ve Nizameddini MervanOullar tahtna geirtti.5 Fakat Nizmlmlk, Alp Arslan verdii kararlardan her zaman drdremiyordu: Alp Arslan, Halep nndeki bir lende, pek ikili bulunduu bir srada, anlama yapt Halep Midas-Oullar hkmdar iin: u bedeviyi getirin, ban vurduraym! dedi. Buna devlet yararlarna aykr bulan Nizmlmlk engel olmaya kalknca, elindeki iki bardan frlatarak, onu yznden yaralad. Alp Arslan kararndan dndrmek iin, Nizmlmlkn istei zerine ie Hatun kart ve onu kolundan tutarak yatana gtrd.6 Bununla beraber, Nizmlmlkn emrinde alt imparatorlua ne kadar byk bir ballkla hizmet ettiine dair de misaller vardr. Biraz nce anlatlan Mervan-Oullar tahtna karlan hkmdar meselesinde Nizmlmlk, adaylardan Nizameddinin kzlar ile karsna: Yannzdan bir (emir) olarak kan Nizameddin size bir (sultan) olarak dnecektir demiti. Bermekolunun byk halife Hrnrreid zerindeki nfuzuna benzer ekilde onu Mervan-Oullar tahtna oturtunca da, Bizim Alp Arslandan baka sultanmz yoktur. Sen Sultanl-merasn (emirlerin sultansn) dedi.7 Alp Arslann 1072 ylnda ve beklenmedik bir zamanda, bir kale komutannn yaralamas neticesindeki lmnden sonra, Nizmlmlk, grnte emrinde alt imparatorlua, gerekte ise, kendisine ve kendisi ile birlikte imparatorluun sivil tekilat kadrolarnda alan ranllara ve ran kltrne asl byk hizmeti yapmak frsatn bulmutur. Alp Arslan, daha lmnden nce, olu Melikh veliaht ilan etmiti. Buna ramen, ldkten sonra ordusu, olunu deil, kardei Kavurdu tercih etti ve imparatorluk tahtna geirmek iin kendisini davet eyledi. Bundan baka onun, mparatorlua kskn olduunu grdmz Gebe Trkmenlere de gvendii anlalyor. nk Kirmandan yola kt zaman Rey ile Hemedan arasnda bulunan kesif Trkmenlere gitmek ilk hedefini tekil ediyordu. te bu gvenledir ki, emrindeki kk ordusu ile, impartorluun baehrini ele geirmek iin son sratle yola koyuldu. Fakat, Kavurdun hareketini ve maksadn haber alan Melikh ile veziri Nizmlmlk, ondan nce, Bakente girdiler ve Alp Arslann ehrin kalesinde bulunan hazinelerinden 500.000 dinara 5.000 elbise ve birok silah alarak Trkmenlerin yanna gittiler. Bunda da rakipleri Kavurddan daha abuk davranan Melikh ile Nizmlmlk, getirdikleri paralar ve eyalar onlara dattlar. Bu kadar byk hediyelere ramen yine de, Trkmenleri kendi taraflarna ekemediler, sadece, tarafszlklarn salayabildiler. ki gn sonra gelen Kavurd, balca gvencini tekil eden Trkmenlerin desteini kaybetmi olduunu grd. Hemedan civarnda ve 1073 yl Maysndaki karlamada Melikh, ordusundaki Kavurd tarafls Trk askerleri iyi savamadlar, stelik ekildiler. Ancak vassallk artlar gereince imparatorluk ordusuna katlan baka soydan yardmc glerin ciddi arpmalar, Kavurdun yenilmesi iin yetti. Ordunun bel kemiini tekil eden Trkler, iyi savaarak taht adaylar Kavurdun yenilmesini salayan baka soydan yardmc glerin obalarn yama ettiler. te yandan kaan Kavurd yakalanarak hapsedildi. Fakat, Seluklu ordusu bir trl rahat durmuyordu. Bu sefer de, halk 498

yamalamaya balad. Olaylarn daha bu safhasnda bile, ordu Nizmlmlk sorumlu tutuyordu. te yandan, Nizmlmlk de ordunun bu davrann gen hkmdar Melikha arz ederek, bu taknlklar nlenmedii takdirde memleketin harabeye dneceini, devletin zayflayacan, hatta elden gideceini belirtti. Sonra da, gerekli tedbirleri Sultann m, yoksa kendisinin mi alacan sordu. Gen hkmdar Melikh, ii, tam yetki ile vezirine brakt; karmayacana dair yemin etti. Sultan Melikh, bu mnasebetle, vezirine hilat denen eref elbisesi giydirdi. altn eyerli atlar hediye etti. Doduu ehir olan Tsun vergi gelirini de ona brakt. Hatta kendisine, Trk geleneine uygun olarak, Atabey unvann verdi. Bu unvan, Seluklu devrinde, ilk defa kullanlyordu. Btn bunlar, bir yandan, Sultan Melikhn bu ie ne kadar deer verdiini; te yandan da, imparatorluun iinde bulunduu g durumu gstermektedir. Bu son derecede mhim ite, Sultann btn midi vezirinde idi. Onu tevik iin kendisine hediyeler, paralar ihsan etmekte, yeni yeni yerlerin vergi gelirlerini vermekte devam etti. te yandan, hapisteki Kavurd da, bana gelecei sezmi olacak ki, yeeni Melikha haber gndererek, kendisine Trke yakr bir davranta bulunmasn, ama ve Hicaza gitmesine izin vermesini bildirdi. Grlyor ki, bu anda her trl iddiasndan vazgeen Kavurd, sadece cann kurtarma abasnda idi. Bu arada imparatorluk ordusu mensuplar maalarnn ve maa karl verilen dirliklerinin arttrlmasn istediler ve Yaasn Kavurd diye bardlar. Bununla, onlar, istekleri yerine getirilmezse, Kavurdu Melikhn yerine Byk Seluklu mparatorluu tahtna karacaklarn ima ediyorlard. Grne gre, bu istekleri de bir bahaneden ibaretti. Ordunun asl maksad, hl, Kavurdu tahta geirmekti. ranl vezir Nizmlmlkn de ordunun davrann byle yorumlad anlalyor. nk, ordu mensuplarna, meseleyi Sultana arz edeceini ve dileklerinin yerine getirilmesine alacan syledii halde, Kavurdu bodurttu. Ertesi gn ordu temsilcileri, isteklerinin sonucunu renmee geldikleri zaman, Nizmlmlk, bu ii Sultana aamadn; nk, amcas Kavurdun, yznn kanda saklad zehiri ierek intihar etmesinden pek zgn bulunduunu bildirdi. Sultan adaylarnn bylece ortadan kalkm olduunu renen ordu mensuplar yattlar; artk herhangi bir istekte bulunmadlar, fakat btn bu ileri yapan Nizmlmlke lanet etmekten de geri kalmadlar.8 i Trk olmayan bir vezirin ele almas, Seluklu hanedan yeleri arasnda teden beri sregelen hogrllk anlayna yer brakmam ve mesele kesin bir neticeye balanmtr. yle anlalyor ki Kavurd, Melikhtan da, iki- defa bakaldrd halde her defasnda kendisini affeden kardei Alp Arslann tutumunu umuyordu. Yine yle grnyor ki, vezir Nizmlmlkn sultan Melikhtan ald tam yetki geici deildi. Hi olmazsa, Nizmlmlk bunu geici olarak dnmyordu. Tahta karld zaman 18 yanda bulunan Melikh, balangta, hemen hemen btn zamann av ve elence ile geiriyordu. 499

Orta Asyadan Akdenize ve Adalar Denizine kadar uzanan Seluklu mparatorluunu onun adna veziri Nizmlmlk, byk bir yetki ile idare ediyordu. Bu arada, imparatorluun hametini herkese gstermekten de geri kalmyordu. Nizmlmlk, Seluklu Ordusunun Amu Deryadan gemesini salayan gemicilerin cretlerini Antakyaya havale etmiti. Gemiciler, Sultan Melikha bavurarak, Antakyaya gen yanda giden bir kimse, ihtiyarlnda ancak dner. Biz fakir insanlarz, cretlerimizi oradan nasl alrz? diye szlandlar. Hkmdar, vezirine bunun sebebini sorduu zaman Nizmlmlk, bunu imparatorluun ne kadar geni olduunu herkesin bilmesi iin yaptn; gemicilerin cretlerine gelince, haklarn almak iin Antakyaya kadar gitmelerine gerek bulunmadn, cretlerini dirlikleri Antakyadan olan buradaki ordu mensuplarndan hemen alabileceklerini bildirdi.9 Nizmlmlk, byk bir servete sahip olmutu. Bununla ilgili olarak, kaynaklarda yle bir olay anlatlr: Irak- Acemde bulunan otlaklarndaki Arap atlarndan 500 tanesinin sel sularna kaplarak ldn renen Nizamlmlk, bir sre dndkten sonra, alamaya balar. Yannda bulunanlar, son derecede zengin olduunu bildikleri vezirin, urad bu kayptan dolay alamasna aarlar ve kendisini teselli etmee alrlar. Nizamlmlk, bir yanl anlamay nlemek iin, alamasnn sebebini yle aklar: Kapldm derin znt, uradm bu kayptan dolay deildir. Uradm kayp bunun birka misli de olsa, zlmeme demez. nk bu zarar, byk servetimin yannda bir hitir. Ben, bu olay dolaysyla, devlet hizmetine yeni girdiim srada, bir topal at satn alabilmek iin 7 dinar bor olarak zor bulduum zamanlar hatrladm da, duygulanarak aladm.10 Seme bir Arap atnn o zamanki ortalama fiyat 100 altn dinar olarak kabul edilirse Seluklu vezirinin bu andaki ziyan elli bin dinar idi. Halbuki, o zaman 1.000 dinara da alnp satlan at vard. Nizamlmlkn emrinde sanki bir kumandanm gibi saylar on binleri aan kle (gulam) asker bulunmas, servetine olduu kadar parlak hayatna dair ayr bir misal tekil etmektedir. Onu kskanan baz ranl hemehrileri, zaman zaman, kendisini Sultan Melikaha ikayet ediyorlard. Bir ikayet de, ahsna bal bu kalabalk kle (gulam) askerler dolaysyla olmutu. Techizatlar kusursuz olan bu askerlerine Sultann nnde bir geit resmi yaptran Nizamlmlk, bunlar Seluklu mparatorluunun yararna bulundurduunu syledi. Sultan Melikah ikna etti ve onun kendisine olan itimadn korudu. stelik Sultan, ikayet edenleri de cezalandrd.11 Nizamlmlk yalnz kendi nfusunu deil, ailesinin nfusunu da artryordu. Saylar bir dzineyi bulan oullarnn her birini yksek makamlara getirmiti. Buna dair de bir misal verelim: Nizmlmlkn byk olu Cemallmlk, Sultan Melikahn hkmdarn huzurunda babasnn taklidini yaparak onu gldrp elendirdiini renir. Belh ve evresinin reisi olan Cemallmlk, o srada bakent olan Isfahana gelerek maskaray hkmdarn huzurunda azarlar darya knca da, dilini koparttrmak suretiyle ldrtr. Bununla yetinmeyen nfuzlu evlat, eline frsat gemi iken, babasnn yerine vezir yaplaca sylenen bn Behmenyar adl bir devlet adamn da yakalar gzlerine mil (kzgn bir demir ubuk) ektirerek kr eder. 500

Melikah, grnte, olup bitenlere ses karmaz. Fakat, yannda veziri Nizamlmlk bulunduu halde douya yapt bu seferde Niabura varnca, phesiz, bir Trk olan Horasan askeri valisini gizlice huzuruna ararak, kendi ban m yoksa Nizamlmlkn olu Cemallmlkn ban m daha ok seversin? diye sorar Vali: Kendi bam daha sevgilidir. Onun (Cemallmlkn) hangi hastaln tedavi etmemi istersen onu yaparm. karln verir. Melikah: Eer onu ldrmezsen ben seni ldrrm der. Bu emir zerine Horasan eyaleti askeri valisi, Nizamlmlkn olunu gizlice zehirleterek ldrtr (1082).12 Bu hadise Nizamlmlkn ve oullarnn nfuzlarnn nerelere kadar vardn buna karlk Sultan Melikahn vezirinin su ileyen olunu aktan aa cezalandrmaktan ekinerek, bir hkmdara pek de yakmayan gizli yollara bavurmak zorunda kaldn gstermektedir. yle anlalyor ki bu hadise, hkmdarla vezirinin arasnn almaya balad ve hkmdarn onun yerine baka birini alttan alta vezir yapmaa kalkt bir zamana rastlamaktadr. ranl Nizamlmlk ile emrinde alt Seluklu hkmdar Melikahn aralarnn almasnn sebebi veya sebepleri nelerdir? Yukardan beri yaptmz aklamann altnda, soruyu daha ak olarak soralm: Devleti kurduklar halde nimetlerinden faydalanamayan gebe Trkmenlerden imparatorluk ordusunu tekil eden ve devlet nimetlerinin ranllarla paylalmasna katlanamayan klelikten yetime Trk ordusu mensublarndan sonra, vezir Nizamlmlk ile Sultan Melikahn kar karya gelmesinin sebepleri nedir? yle anlalyor ki, genlik a geip de olgunlaan Melikah, tahta geiinden 8-10 yl kadar sonra, banda bulunduu Seluklu mparatorluunun bir Trk devleti deil, yar yarya, hatta yardan da fazla bir ran devleti olduunu; daha dorusu bata veziri olmak zere, devlet tekilatnda alan ranllarn Trk devletini bir ran devleti haline getirmee altklarn fark etmiti ve ister istemez gebe Trkmenlerle orduda hizmet eden kle (gulam) Trklere hak vermee balamt. Devletin sivil tekilat kadrolarn dolduran ranllarla askeri tekilat kadrolarn ellerinde bulunduran Gulam Trkler arasndaki nfuz mcadelesinin bilhassa Melikahn saltanatnn sonlarna doru ne kadar sertletiini bizzat Nizamlmlkn yazd Siyasetname adl eserden reniyoruz. Nizamlmlk, bu eserinde, Trklerin askeri tekilat kadrolarn taarak, sivil tekilat kadrolarn da ellerine geirmee almalarndan ikayet etmekte, phesiz, devletteki Trk nfusunun krlmas maksad ile, ordunun yalnz Trklere deil, trl soydan unsurlara dayanmas tezini savunmaktadr.13 Alp Arslan zamann bu bakmdan vdne baklrsa, Alp Arslann saltanat zamannda, ranllarla Trklerin devlet iindeki nfuz alanlar sk skya belirlenmiti, aralarnda bir denge vard. Nizamlmlkn ranllk bakmndan ideal bir devir olarak vasflandrd Alp Arslan zamannda, ordunun bu dengeden sorumlu sayd bu Seluklu hkmdarna bile kar koymaktan ekinmediini yazmzn balarnda belirtmitik.

501

ranl vezir Nizamlmlk, Trk hkmdar ile emrindeki Trk ordusunun birlemesi karsnda, daha dorusu ordusunun davasn benimseyerek onu kendi davas yapan Melikah karsnda gerilememitir. Hatta, bu mcadelede, kk yataki olunun tahta geirilmesine Nizamlmlkn engel olduunu sanan nfuslu kars Terken Hatunun Melikahn yannda yer almas da ranl veziri korkutmamtr. Tersine, mcadeleyi kabul etmitir. Burada, daha nce ksmen ifade edildii gibi, trl safhalar gsteren bu mcadelenin son safhasn ele almakla yetineceiz. Terken Hatun, veziri Taclmlk ile birlikte, Melikahn nezdinde, Nizamlmlk aleyhinde almaa balad. Vezir, imparatorluk tahtna, Melikahtan sonra byk olu Berkyaruku geirmek istiyordu. Biraz nce dendii gibi, Terken Hatunda, bu srada henz yanda bulunan olu Mahmudu Sultan yapmak istiyordu. Bu takdirde, kendi veziri Taclmlk de Seluklu mparatorluu veziri olacakt. Bu mcadele devam ederken, Mervde kan u olay barda taran son damla oldu: Melikah, komutanlarndan birini Merv ahnelikine (askeri valiliine) tayin etmiti. Nizamlmlkn olu emslmlk Osman da orada sivil vali (Amid) bulunuyordu. Osman, phesiz babasnn gcne gvenerek, Sultan Melikahn tayin ettii bu askeri valiyi yakalatt ve hakaret etti. Askeri vali, saraya gelerek, urad bu haksz davran Sultan Melikaha anlatt. Bu hadiseden son derecede zlen Sultan Melikah, veziri Nizamlmlke haber gndererek: (Banda bulunduum) devlete ortak msn? diye sorduktan sonra Eer benim emrim altnda isen, yetkinin snrn bilmen gerek dedi. Sonra da, oullarndan her birinin, bir lkeyi ellerine geirmekle kalmayp yetkilerini de atklarn syledi ve kendisinin ferman olmadan hangi yetki ile oullarna lkeler verdiini sordu. Sonunda da ister misin ki nndeki yaz takm (divit) ile bandaki sarn alnmasn emredeyim? dedi. Sultan Melikah, son sz ile bu iki vezirlik semboln geri almak suretiyle, Nizamlmlk vezirlikten azledeceini sylemek istiyordu. Bylece Sultan Melikah, gl vezirine kar mcadeleyi aa vurmakla kalmyor, ona ilk defa meydan okuyordu. O zamana kadar tedbirli ve ihtiyatl davranmay hibir zaman elden brakmayan ve byle durumlarda gen Seluklu Sultann yatrmann yollarn bulan ihtiyar vezir, bu defa, Sultann meydan okumasna bir meydan okuma ile karlk verdi. Gerekten Nizmlmlk, Melikhn gnderdii kimselere Sultana (unlar) syleyiniz: Sen benim fikrim ve tedbirim syesinde bugnk ikble ulatn. Baban (Alp Arslan) ldrld gn seni nasl idare ettim, (tabi)bata amcas Kavurdu kastdederek) ayaklanmalar nasl bastrdm, seni istemeyenleri nasl ortadan kaldrdm hatrla ve, unutma ki, benim yaz takmm (divitim) ve sarm ile senin tacn ve tahtn birbirine sk skya baldr. Devlet, bu ikisi ile ayakta duruyor. Yaz takmnn ve sarn ortadan kalkmasyla ve ta ve taht da ortadan kalkar.14 Bylece kendisine yapt hizmetlerle devlete ortak olmaa hak kazandn hi ekinmeden belirten Nizmlmlk, kendisi olmadan Byk Seluklu mparatorluunun idare edilemeyeceini, hatt keceini, tarihte gelip gemi byk adamlara yakan bu szleri ile aka dile getirmektedir. 502

Bu sz dellosundan sonra, Nizmlmlkn vezirlikten azledilmesi beklenebilirdi. Byk Seluklu hkmdar Melikh, btn bu olup-bitenlere ramen, vezirini fed etmedi veya fed etmeyi gze alamad. Ama, Nizmlmlkn gzden dt bir gerektir. Badat Abbs Halifesi ile evlenen mutsuz kznn bakent Isfahna dnmesinden sonra lmesi zerine, cn almak iin, 1092 yl sonbaharnda Badata hareket eden Melikahn maiyetinde Nizmlmlk de bulunuyordu. Nihvent yaknlarnda konakland srada, Siyasetnme adl eserinde emrinde alt Seluklu Devletinin ba dman olarak iln ettii Hasan Sabbhn Btn fedilerinden biri, bir dileke vermek bahanesi ile ve sfi klnda olarak, vezirin yanna yaklat. Vezir dilekeyi okurken, fedi birden bire, hanerini ihtiyar vezirin gsne saplad. Vezir de, az sonra ld. Hasan Sabbhn ldrtt ilk devlet adam Nizmlmlktr. Sultan Melikh da, bundan aa yukar 35 gn sonra, Badatta yedii bir av etinden zehirlenerek ld. Onu, kzn mutsuz etmesinden ve lmne sebep olmasndan dolay Badat on gn iinde terk etmesini istedii, Halifenin ldrtt sylenebilir. Bylece, ranl byk vezirin dedikleri kt: Vezir gt, arkasndan da, ok gemeden, Sultan Melikh gen yanda (38 yanda) gt.15 Uranlan bu iki kayptan sonra, koskoca imparatorluk, sonu gelmez karklklar iine dt. Bir daha da eski hametini bulamad. Bu, tarihin alacak ve ibret alnacak bir tecellisidir. Yukardan beri yaplan aklamalarla, Nizmlmlkn emrinde alt Trk devletine, kendisine, ilesine ve ranlla nasl yararl olduu anlalmtr, sanrz. Yazmz bitirmeden nce, imdi de, baka bir ihtilafl konuyu ele alalm. Nizmlmlk, yapt propagandalarla, Seluklu Devletinde her ii kendisinin yapt fikrini uyandrmt. Bu trl ilerinden biri de, zamanmzn niversiteleri demek olan medreselerdir. Alp Arslan zamannda bir dzine ehirde alan niversiteler, haksz olarak, Nizmlmlkn adna balanm ve Nizmiyye Medreseleri ad ile anlr olmutu. Oysa, son zamanlarda Trkiye dnda ve iinde yaplan aratrmalarla, Batdan aa yukar yz yl nce temelleri atlan Seluklu niversitelerinin, Trk devlet anlayna dayanlarak, Alp Arslann emri ile ve devlet paras ile kurulmu burslu-yatl yksek eitim-retim messeseleri olduklar anlalmtr. Nizmlmlkn rol, Alp Arslann emrini byk bir baar ile gerekletirmi olmaktan ibrettir. Kurulduklar XI. yzyln ikinci yarsndan, kaldrldklar XX. yzyla kadar slm Medeniyetine yn vermi olan bu messeseleri kurma erefini bir kiiye, Nizmlmlke ml etmek yersizdir.16 Nizmlmlk, yalnz iyi bir idare ve siyset adam deil, ayn zamanda mkemmel bir ilim ve dnce adamdr. O, daha nce sz konusu ettiimiz Siysetnme, yani Siyset Kitab adl eseri ile bunu ispt etmitir. randa ve Batda metni baslan ve belli bal Bat dillerine evrilen bu kitap, Byk 503

Seluklu mparatorluunun bir nevi anayasas olduu gibi, daha sonraki zamanlarda da devlet idaresinden gz nnde tutulmu, devlet adamlarna dim rnek olmu ve uygulanmaya allm bir el kitabdr.17 Melikh, devletinin nasl idre edilmesi gerektiine dir bir yarma amt. Benzerleri arasnda bu Trk hkmdar tarafndan birincilie lyk grlen Nizmlmlkn yazd bu eserin, imdiye kadar memleket iinde ve dnda yaplm yanl deerlendirmelerle, ran devlet anlayn yanstt tezi ileri srlm; eserinde Seluklu hkmdarlarnn eilimlerini gz nnde bulunduran yazarn, Trk devlet ve idare anlayn da belirttii grmezlikten gelinmiti. Oysa, tpk slamdan nceki Trklerde olduu gibi, hkmdarlarn Tanr tarafndan seildiinin belirtilmesi, Trk devlet geleneine uygun olarak saray kapsnn halka ak olmasnn, hkmdar tarafndan her frsatta ikili lenler verilmesinin resmen tavsiye edilmesi, Trk etkisine misl olarak verilebilir.18 Sonu olarak, Nizamlmlkn yalnz Seluklu Devri Trk Tarihinin deil, dnya tarihinin sayl kiilerinden biri olduu sylenebilir. Yalnz, daha balangta, onun stn kabiliyetlerini grp, hizmetine almas iin olu Alp Arslana tavsiye eden ar Beyi; yine hizmetlerini takdir edip kendisini vezir olarak seen Alp Arslan, onu devleti istedii gibi idare etmekte serbest brakan Melikh unutmamak lzmdr. Bu kadar byk devlet adam olmasna ramen, Nizmlmlk yine de tlihsiz saymak gerekir. Frb, Birn, hatt Anadoluda yetimi Mevln gibi byk adamlara ship kan ranl komularmz, galiba Trk devletine hizmet ettii dncesi ile, bu byk adam unutmu grnmektedir. Biz Trkler de, Nizamlmlk, Trk devleti iinde bir ran yurt severi gibi davrand iin olacak, ona deer vermiyoruz. Siyasetname adl deerli eserinin her dilde tercmesi bulunduu halde, Trkede doru drst bir tercmesinin bulunmamas, belki de, bu yzdendir. Yalnz iinde yaadmz zamanda bile Nizmlmlkten ve eserinden alnacak birok dersler bulunduunu unutmamak gerekir. Ancak, bu byk devlet adamna kar gsterilen ilgisizlikte, hibir zaman, ranllar kadar hakl olamayz. nk Nizamlmlkn ranlla hizmeti, idar ilerde daha ok ranllar kullanmasndan ibarettir. Halbuki, bata kendisi olmak zere, btn ranllar Trk Seluklu Devletinin gelimesine, ykselmesine ve salamlamasna hizmet etmilerdir. Bu hizmet ise, Trk tarihi iin, kmsenecek bir hizmet deildir. Bu sebeple, ranllarn bu byk devlet adamn benimsememelerini, ilgisiz kalnmalarn anlamak kolaydr. Fakat durum bizim iin tersinedir. Gereken ilgiyi gstermemekle yaptmz tarih ve ilm hakszl dzeltmeliyiz. 1 Nizmlmlkn hayat ve faliyetine dir geni bilgi almak iin bk. Mehmet Altay Kymen,

Alp Arslan-Zaman, Hkmet Tekilt. Seluklu Aratrmalar Dergisi V. (baslmaktadr); ayrca bk. S. Zakkar, Biographie de Nizm al Mulk, BEO, XXIV (1971). S. 230-248, (Arapa); C. L. Klausner, The Seljuk Vezirate: A Study 504

of Civil Administration, 1055-1194, s. 37 vdd., 105 vdd; Bowen, Notes on some early Seljuquid Viziers, BSOAS, XX (1957), s. 105-7; Aydn Taneri, Byk Seluklu mparatorluunda Vezirlik, DTCF, Tarih Aratrmalar Dergisi, V/8-9 (1968). s. 85-188; brahim Kafesolu, slm Ansiklopedisi, Nizm-l-Mlk maddesi. 2 Byk Seluklu mparatorluunun yapsna dir daha fazla bilgi almak iin bk. Mehmet

Altay Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, Ankara 1963, s. 11-16; 158-167. 3 4 5 Mehmet Altay Kymen, Alp Arslan ve Zaman, stanbul 1972, s. 81 ve devam. Mehmet Altay Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, s. 65-68. Mehmet Altay Kymen, Alp Arslan Zaman, Hkmet Tekilt, Seluklu Aratrmalar

Dergisi, Say: V. (baslmaktadr.) 6 KEML AL DN bn al-Adim, Bugyet at-Taleb Fi Trh Halab, nr. Ali Sevim, Ankara, 1976,

s. 27-8, (Arapa metin). 7 8 9 Sibt bnl-Cevzi, Mirtz-Zamn fi Trihi-i-yan, nr. Ali Sevim, Ankara 1968, s. 158-9. Mehmet Altay Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, s. 69-71. Aydn Taneri, Byk Seluklu mparatorluunda Vezirlik, Tarih Aratrmalar Dergisi, v/8-9

(1967), s.110. 10 11 12 188-9. 13 Nizml-Mlk, Siyerl-Mlk veya Siyasetnme, I (metn-i Fris). nr. Mehmet Altay Mehmet Altay Kymen, Alp Arslan Zaman, Hkmet Tekilt. Mehmet Altay Kymen, a.g.e., brahim Kafesolu, Melikh Zamannda Byk Seluklu mparatorluu, Ankara, 1953, s.

Kymen, Ankara 1976, s. 168 ve devam. 14 15 brahim Kafesolu, a.g.e., s. 202-3. brahim Kafesolu, a.g.e., s. 203-7, ayrca bk. K. Rippe, Uber den Sturz Nizm-ul -Mulks,

Kprl Armaan, Ankara 1953, s. 523-435. 16 Bu hususta ayrntl bilgi almak iin bk. Mehmet Altay Kymen Alp Arslan Zaman Seluklu

Kltr Messeseleri, I. niversiteleri Aratrmalar Dergisi, IV (1975), s. 75-125. 17 Bu pek mhim eser Trkiyede ilk defa tarafmzdan yaymlanmtr. 505

18

Siysetnmeye dir fazla bilgi iin bk. Mehmet Altay Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi

Aratrmalar, Belleten, XVII/68 (1953), s. 557-604 ve tablo.

506

Bir Kaynak Olarak Nizm'l-Mlk'n Siysetnmesi / Ali Erturul [s.271278]

Dokuz Eyll niversitesi lhiyat Fakltesi / Trkiye 1. Genel Olarak Siyasetnmeler Arapa s.v.s. kknden gelen siyaset kelimesi, etimolojik olarak at tmar veya idare etmek, bir nesneyi dikkatle gzetmek anlamlarna gelir. Muhtemelen buradan mlhem olarak zamanla, halkn ilerini grp gzetmek, devlet ilerini yrtmek ve dzenlemek manalarn kazanmtr.1 Daha sonralar ise hkmet ileri, politika ve diplomasi kelimelerinin karl olarak kullanlr olmutur.2 Kelimenin ihtiva ettii bu fiil ve nazar siyaset, slm tarihinin ilk dnemlerinden itibaren Mslmanlarn hayatnda nemli bir yer igal etmi ve bunun sonucunda, bu alanda, biri slmn kendi i dinamiklerinden, dier ikisi de slm d kaynaklardan beslenen farkl kitab gelenek vct bulmutur. Ekseriyetle fkhlarn temsil ettii, idarecilere adalete ve slama uygun davranmalarn tavsiye eden kuramsal almalarla, felsefecilerin temsil ettii, eski Yunan filozoflarndan ilham alnarak kaleme alnan topik denemelerin dndaki nc izgi, menei itibaryla Hinde dayanmakla birlikte randa gelime kaydeden hikaye tarzndaki edeb eserler olmutur. Sasanlerin son zamanlarnda enderznme, pendnme gibi isimlerle yaygnlk kazanan bu nasihatnme/siyasetnme tr, zellikle Abbasilerle birlikte ranl unsurlar ynetime tandnda, ilim evrelerinde reva bulmaya balam ve zamanla bir edeb literatr olumutur. Nasihatl-mlk, umdetl-mlk, tuhfetul-mlk, zahiretl-mlk, enisl-mlk, kitabs-siyse, rumuzl-kenz gibi isimlerle de karmza kan bu kitaplar, Mslman toplumunun veya devletinin karlat meselelere cil zmler retilmesi gerektiini gren tecrbeli devlet ricali veya hatr saylr ilim adamlar tarafndan yaplan tavsiye ve tenkitleri iermektedirler. Mellifleri, genellikle idarede alan st dzey yetkililer olduklarndan, felsefeciler gibi devlet ve hkmet teorileriyle uramayp, devlet ileri en iyi ekilde nasl yrtlebilir sorusunun cevabn aramakla megul olmulardr. Cevap iin bavurduklar kaynaklar ise genellikle, ran ynetim anlay, det ve gelenekleri olmu, fakat younluu mellifinin yetime tarzna gre deien oranlarda, din ve ahlak mevize ve menkbeler ve mmtaz tarih ahsiyetler hakknda anlatlan hikayeler de kullanlmtr. Bu mellifler, meseleyle ilgili gelenek ve hikayeleri nakledecekleri blmden nce, ekseriyetle bu blmn retecei eyleri zetleyen genel bir ifadeyle konuya giri yapmay tercih etmilerdir.3 Ana temalar bu ekilde devlet ynetimi olduundan, kendilerine muhatap olarak genellikle, devletin g ve yetkisini birinci derecede uhdesinde bulunduran hkmdar semilerdir. Bu durumda, saltanatn esaslar ve artlar, zamann anlaylarna gre yrtme tekilatnn en uygun ne ekilde rgtlenmesi gerektii ve bu hedeflere hangi yollarla ulalabilecei gsterilmeye allmtr. Ayrca halkn durumu ve toplumun hali anlatlarak, kt idarenin halk ve dolaysyla ynetim zerinde yapaca menfi tesirler zerinde durulmu, adaletten saplmamas gerektii vurgulanmtr.4 507

Ancak bu, sultann, tabii ki buna bal olarak devletin menfaatinin sz konusu olduu durumlarda, adalet ve hakkaniyet prensiplerinden dn verilmeyecei anlamna gelmemitir.5 Son olarak, ekil ve ierik itibaryla bu tarzda kaleme alnan siyasetnmelerin, genel olarak tekerrr eden bir tarih anlayn vazettikleri sylenebilir. Melliflerinin ahs tecrbelerinden neet eden bu kitaplar, hayat, gemiten gelecee doru gelien srekli bir izgi olarak deil, belli formlar erevesinde Allahn takdiriyle deveran eden kesik kesik ve birbirinden bamsz halkalar olarak gsterme eiliminde olmulardr. Buna gre kiinin gemi olaylar hakknda edinecei bilgiler, kendisine, bu olaylar tekerrr ettiinde ortaya kabilecek sonular tahmin edebilme imkan verecektir. 2. Nizaml-Mlkn Siyasetnmesi (Siyerl-Mlk) A. Yazl Gayesi ve Metodu Etnik olarak Faris bir meneden gelen Nizaml-Mlkn Farsa kaleme ald Siyasetnme ya da daha az bilinen ismiyle Siyerl-Mlk adl eseri de yukarda verdiimiz genel ereve iinde mtlaa edilebilir. Ancak, yazld dnemden itibaren gerek yneticiler gerekse sonraki siyasetnme yazarlar arasnda kazand itibar ve yaygnlk bu kitabn deerini daha da artrmaktadr.6 Ayrca, eser, uzun sre vezirlik grevinde bulunmu bir kiinin saltanat ve hkmet hakkndaki grlerini ihtiva etmesi ynyle de nem arz eder. Bu bakmdan biz, imdi, vezirin kendi ifadelerinden hareketle, eserin yazl servenini ve metodunu ortaya koymak ve bu vesileyle eserin nitelii hakknda bir fikir vermek istiyoruz. Takriben 479/1086-7 ylnda7 Sultan Melikah; Nizaml-Mlk, erefl-Mlk, Tacl-Mlk ve Mecdl-Mlkn de aralarnda bulunduu devlet ricaline: Her biriniz memleketimiz hakknda dnsn ve zamanmzda neyin iyi olduuna, dergh, divan ve brghmzda bu artlarn yerine getirilmemesi veya bunlarn bizden gizlenmesi sebeplerine, nceki padiahlarn yerine getirip de bizim yapamadmz hangi devlet ileri bulunduuna baksn. Gemi emirlerin, Seluklu sultanlarnn ve dierlerinin kanun ve detlerini aratrsn. Bunlar yazarak bize arz etsin ki, biz de din ve dnya ilerinin kendi kanunlar erevesinde nasl yrdne bakp, bu minval zere emredelim. teki dnyada cezalandrlmamamz iin hayr ve erden olup bitmi olan bilelim ve bu syede yce Allahn emirlerine ittibaya alalm. nk, bize dnya padiahln ihsan eden Allah Tel, zerimizdeki nimetleri tamamlayp, dmanlarmz da kahretti. Bundan sonra memleketimizde Allahn fermanna veya kanunlarna aykr, onlara halel ve noksanlk ulatracak bir hadise olmamal ve yrmemelidir8 diyerek, kendilerinden birer siyaset kitab yazmalarn istemiti. Bu talep zerine harekete geen Nizaml-Mlk, sultann dilekleri dorultusunda bildiklerini, grdklerini, zamanla edindii tecrbeleri ve statlarndan rendiklerini9 ihtiva eden bir kitap kaleme ald. lk bata, 39 bab halinde ksa olarak kaleme alnan bu eser, dier devlet ricalinin yazdklaryla

508

birlikte 484/1091 ylnda sultana takdim edildi. Sunulan bu eserler iinde yalnzca Nizaml-Mlkn Siyasetnmesi sultan tarafndan ilgiye mazhar oldu.10 Ancak, Nizaml-Mlk uzun yllar boyunca elde ettii devlet tecrbesinin bir rn olan bu esere tamamlanm olarak bakmamaktadr. Nitekim, msvedde halinde bulunan bu ilk metne, okuyanlarn canlarnn sklmamas ve holarna gitmesi iin, her fasln gerekli yerlerine yet ve hadisler, bir takm hikayeler, sekin szler ve zamann byklerinin konumalarndan blmler eklemitir.11 Son olarak, temize ekilmesi iin metni saray mstensihlerine verdii esnada da devletin muhaliflerinin (Batnlerin) gnlne verdii strap sebebiyle on bir fasl daha ilavede bulunmay uygun grmtr.12 Bu ekilde tamamlanm olan eseri Nizaml-Mlk, 485/1092 ylnda Badata gitmek zere kt son yolculuundan nce saray kitaplar yazcs Muhammed b. Nasha emanet etmi ve kendisine herhangi bir ey olduu takdirde bu metinleri Melikahn ahsna vermesini tembih eylemitir.13 Ancak, Badat yolunda lm vaki olup ortalk karnca mstensih, kitab ortaya karmaktan korkmu ve ehinahl-Azam Muhammed b. Melikahn zamanna kadar (498511/1105-1117) kitab gizlemitir.14 Nizaml-Mlk, kaleme ald bu eserin deeri konusunda bir hayli iddialdr. Ona gre, Hibir padiah ve emrin bu kitaba sahip olmasndan ve onun iindekileri bilmesinden baka aresi yoktur. Bilhassa iinde bulunduumuz bu zamanda, insanlar bu kitab okumak mecburiyetindedirler. Dikkatlice okuyup ona vkf olduklarnda, onlarn din ve dnya ileri hakkndaki bilgileri artacak, dost ve dmann durumunu daha iyi fark edecekler, doru tedbir almalar daha da kolaylaacaktr. nk burada verilen bilgiler sayesinde, dergh, brgh, divan, meydan, meclis, mal ve vergi ileri, halk ve ordunun ahvali gibi btn eyler onlara malum olacaktr.15 Yine ona gre, bu kitapta; hem nasihat, hem hikmet, hem atasz, hem peygamberlerin hikayeleri, hem velilerin faaliyetleri, hem de dil padiahlarla ilgili hikayeler bir araya toplanm ve bylece, gemi olanlarn haberleri, yaayanlarn hadiseleri ve dil padiahlarn siyasetinden16 sz edilmitir. Nizaml-Mlk, sz konusu muhteva erevesinde kaleme aldn ifade ettii eserindeki asl tavsiyelerini Siyasetnmeyi oluturan 50 blmn her birinin banda bulunan giri ksmnda yapmtr. Bunun dndaki blmler ise, yapt bu tavsiyeleri desteklemek iin kaleme ald hikayemsi ksmlardan oluur. O, bu blmleri, yukarda da ifade olunduu zere, tarihte isim brakm halifeler, emirler, sultanlar ve slam ncesi byk ran kisralarna ait hikayelerle sslemitir. Ayrca bu blmlerde, Hz. Peygambere atfedilen bir ksm zayf hadislere ve konuya uygun ayetlere de yer vermitir.17 Bununla birlikte vezir, Sasanler, Hulefa-i Raidn, Emevler, Abbasler, Saffrler, Bveyhler, Samanler ve Gazneller gibi zamanndan nceki hkmetlere dair anlatt hikayelerin kendisine nasl ulat hususunda ok ak deildir. Ancak o, bu hikayeleri anlatmaya balarken, bunlar nasl elde ettiiyle ilgili az da olsa bir takm ipular vermektedir. Cunn gyend tarzndaki yle derler veya dediler ya da iittim ki trnden ifadelerine baklacak olursa, bu rivayetlerin bir ksmnn, kendisine 509

ifahen ulat veya bunlarn dost toplantlar ve ilim meclislerinde duyduu sylentilerden ve statlarnn kaynan belirtmeden aktard hikayelerden ibaret olduu ileri srlebilir. Bunun dnda, onun bir takm kitaplardan da alntlar yapt yine kendi ifadelerinden karlabilir. Kitabnn baz yerlerinde o, herhangi bir isim ve kitap ad zikretmeksizin, sadece eskilerin kitaplarndan okudum ki veya peygamberler tarihinde yle geer ya da tarihte yle gemitir diyerek, aka adn vermese de, en azndan bu bilgiye nasl ulat hakknda bir fikir verir. Yine eserinde, bavuru kaynaklar hakknda da bir miktar bilgi bulmak mmkndr. O, bir yerde, yazarlarndan sz etmeksizin her kim Batinler ve Hrremlerin isyan ve karklklarn bilmek istiyorsa Tecaribl-mem,18 Tarihu sfehan19 ve Tarihu Hulefa-i Beni Abbas20a baksn diyerek kitap ismi verir. Ancak, benzer adlar altnda baka kitaplar da bulunduundan, bu kitapla hangilerinin kastedildii ak bir ekilde ortaya kmaz.21 Bylece, buraya kadar ifade edilenler erevesinde Nizaml-Mlkn metodunu tarihsel olarak nitelendirmek mmkn grnmektedir. O, neredeyse btn hallerde, ileri srmek zere setii bir prensibin doruluunu ispat etmek iin, yukarda da deindiimiz gibi, gelenek ve tarih olaylar mihenk ta olarak kullanmtr. Ancak, belki de uygulad tahkiye metoduna binaen tarih vakalara tam olarak sadk kalmam ve hatta, kendisi asndan ileri srd prensibin dorulanmas birinci derecede nemli olduundan, kronoloji ve tarih gereklere aykr olarak tarihen bir araya gelmesi mmkn olmayan ahsiyetleri bile ayn hikayede buluturabilmitir.22 Bylece o, devletin baaryla ynetilmesi hususunda kendi dneminde edindii tecrbeler vastasyla gelitirdii prensipleri, geriye dnerek tarihe onaylatmaktadr. Bu durumda tarih, sorunlarn zm iin bavurulacak bir kaynak olmaktan ziyade, elde edilen zmleri onaylayan bir ara hviyetine brnmektedir. B. Sultann Nitelikleri ve Devlet Tekilatndaki Yeri Sultan tarafndan yazm smarlanm bir kitap olmas hasebiyle vezirin eserindeki ana temay sultann oluturmas kanlmazd. Yine, yukarda ifade ettiimiz gibi, siyasetnme geleneine uygun olarak kaleme alnan eserlerde sultann ana mihveri tekil ettiini grmtk. Bununla birlikte, sultann, bu ekilde ilginin ana merkezi olmasnn ve gelenein bu ekilde teekkl etmesinin Orta a devlet yapsyla alakal bir ynnn bulunduu da sylenebilir. Bilindii gibi, Orta ada devletler, halk tabakalarna derinliine nfuz etmekten ziyade geni lkelere alabildiine yaylma istidad gsteriyorlard. Yayldklar geni topraklar zerinde devletler, mevcudiyetlerini byk oranda kuvvet ile muhafaza edebiliyorlarsa da bu kuvvet ve kudretin vurgulanmas, daha ziyade debdebe ve ihtiam gsterileri ile mmkn olabiliyordu.23 Doal olarak, bu gsterilerin merkezinde de devletin mihverini tekil eden hkmdar yer alyordu. Bu sebeple, dnemin madd ve manev hakimiyet alametleri, saray tekilat, hkmdarn da ve ie kar hamet ve debdebe iinde gsterilmesi, rahat ve huzur iinde yaamasn temin 510

edecek nizamn kurulmas, btnyle hkmdar etrafnda rlm ve onunla kaim bir ynetim anlayn yanstrd.24 Bu bakmdan, sultana sunulacak bir eserin ieriini onunla ilgili konularn oluturmas kadar tabii bir ey olamazd. Sultanla ilgili konular ana ekseni tekil ettii halde vezir, saltanatn ne ekilde elde edilecei veya el deitirmesi gerektii hususunda herhangi bir fikir beyan etmemi, fakat bir ekilde elde edilen saltanatn nasl kullanlaca hakknda doyurucu aklamalarda bulunmutur. Bu durum, mevcut siyas gereklik iinde, vezirin, deitirilmesi muhal olan eylerden ok, mmkn olanlarla ilgilendii eklinde yorumlanabilir. Zira vezir, ynetim iini yklenen kiinin, slamiyetin ilk dnemlerinde olduu gibi ksmen de olsa, seimle ibana gelmediini bilmekteydi. Artk yneticiliin veraset yoluyla intikal etmesi bir anane halini alm, seim art geersiz bir hukuk kurala indirgenmiti. Byle bir durumda, ynetim iinin kk bir grubun inisiyatifi dna kamayaca da ortada idi.25 Ancak, yine de Nizaml-Mlk, yneticiliin deveran hususunda ak bir kap brakm ve adaletle hkmetmeyen, halkn gzetmeyen hkmdar Allahn gidereceini syleyerek, deiimin bizzat Allah tarafndan idare edileceini iddia etmitir. Bir kii veraset yoluyla veya g kullanarak kiisel abasyla iktidar ele geirdiinde, buna Allahn bir ltf olarak bakmal ve Allahn kendisini baz amalar gerekletirmek iin setiini unutmamalyd. Buna gre vezir: Sultana ait olan mlk zerinde yaayan halk,26 sultana itaatle mesuldr. Bunlardan nimetin hakkn tanmayan, emniyet ve huzurun kymetini bilmeyip hyanet dnen, itaat etmeyen, haddini aan kiilere sultan, sular miktarnca muamele etmelidir. nk, kullarda eriat kk grme ve inkar etme gibi bir takm haller zuhur eder de bunlarn cezas verilmezse, o isyann uursuzluu ile Allahn gazap ve fkesi her tarafa yaylr. Bu esnada Allah, i bandaki adaletli hkmdar da giderir. Bu da insanlar arasnda kllarn ekilmesine sebebiyet verir. Gl olann dilediini yapt bu zaman zarfnda, pek ok kiinin kan dklr. Gnahlar ve fitne bu kanda yok olup dnya temizlendikten sonra Allah, kullarndan birine saadet ve devlet takdir eder27 diyerek hkmdarln, her asr ve zamanda deveran halinde bulunduunu ve Allahn onu layk olana ihsan ettiini iddia etmektedir. Bylece o, hkmdar Allahn kanunlar ile snrlandrmakta ve hkmdarlnn devamn da gerek halkn gerekse hkmdarn Allahn muradna uygun davranmas artna balamaktadr. Sonraki siyasetnme yazarlar tarafndan da farkl ekillerde dile getirilen bu daire-i adliye prensipleri gereince hkmdarlk bir kiide karar kldnda, o talihli kii, Yce Allahn ihsan ettii nimetin kadrini bilerek onun rzasn gzetmeye almaldr. Yce Allahn rzas ise halka yaplan ihsan ve onlar arasnda yaylan adalet ile elde edilebilirdi. Zira ona gre, mlk kfrle devam eder, fakat zulmle devam etmezdi.28 Halk iin en byk ihsan ise, onlar iin kanallar amak, belli bal rmaklara yataklar kazmak, kprler yapmak, kyleri ve tarm alanlarn mamur klmak, surlar ina etmek, yeni ehirler kurmak gibi cihann imar ile uramak; ana yollar zerine ribtlar, ilim talipleri iin medreseler yaplmasn 511

emretmektir. Bu iyiliklerden nimetlenen halk hayr sahibine dua ettiinde, mlk payidar olacak ve her dem genileyecektir.29 nsanlar ynetmek zere seilmi, bilgi ve akl ile donatlm ve ihsan ve adaletle hkmeden hkmdar, bylece insanlara nezaret etme grevini zerine almtr.30 Kald ki zaten o, cihann aile reisi, insanlar da onun evlad iyalidir.31 Bununla birlikte, kendisine tevdi edilen kullarn hesab kyamet gnnde yine ondan sorulacaktr.32 Bylece vezir, sultan ve halk arasndaki ilikiyi, eitler aras karlkl bir alveri olmaktan ziyade byk ve gl olann merhamet duygularnn tecelli ettii bir alan olarak grmekte ve tavsiyelerinde sultana, halka kar bir baba gibi davranmasn salk vermektedir. Bu baba ocuuna kar mfik ve merhametli olacak, fakat gerektiinde onun iyilii iin zor kullanmaktan kanmayacaktr. Bu durumda, vezirin zihnindeki hkmdar imajnn, adaletle hkmeden, ihsan eli ak, fakat gerektiinde de zor kullanmasn bilen bir kii olduu sylenebilir.33 Onun Mslman bir hkmdarn ahsnda grmek istedii, efendisi Melikahta bulduunu farz ettii insan vasflar ise unlardr: Hkmdar, gzel yzl, iyi huylu, mert, cesur, ata iyi binen, her trl silah kullanmay bilen, sanat ve ilim zevki tayan, Allahn kullarna efkat ve merhamet gsteren, vaadlerinde duran, doru din ve iyi itikat sahibi olan, ibadeti seven, gece namaz klan, oru tutan, faziletli kimselere ziyaretlerde bulunan, din alimlerine sayg gsteren, ilim ve hikmet ehli ile alakadar olan, yoksullara iyilik edip sadakalar veren, maiyeti ve hizmetkarlar ile iyi geinen, zalimlerin zulmn halkn zerinden kaldran34 bir kiidir. Btn bu stn vasflarna ramen hkmdar, karar verirken, yine de birilerine danmaldr. Ancak vezirin bu danma tavsiyesi, hkmdarn salhiyetlerini ve hukukunu tahdit etmek iin deil, onun daha doru bir karar verebilmesini salamak iindir. Kald ki bir i yapmaya niyet edildiinde ehline danmak zarureti, dnldnde akl iin zorunludur ve zaten, bu durum ns ve tarih tecrbelerle de sabittir.35 Hkmdar lzum grd anda, danmaya ehil olan vezir, alimler, tecrbeliler veya ihtiyarlardan bir konu hakknda gr belirtmelerini isteyebilir veya bunlar arasnda bir konuyu mzakereye aabilirdi. Mzakere sonunda kan karar uygulayp uygulamamak, tamamyla hkmdarn ahsna kalm bir meseleydi, ancak uygulad takdirde bundan kazanl kacak olan yine kendisiydi.36 Bununla birlikte, hkmdarn gr isteyecei veya mzakereye aaca konular gruplara gre farkl olmalyd.37 Bu son noktada vezir, danlabilecek kimseler arasna padiahn nedimlerini de dahil eder. Ancak bu taifeye danlacak konularn mahiyeti dierlerindekilerden farkldr.38 Mamafih, danlmayacak ve istedikleri emredilemeyecek bir kitle vardr ki, onlar da kadnlardr. Hkmdar, akllar kt ve dardaki ahvalden bihaber olan kadnlarn istediklerini yapacak olursa, lkede fesat doar ve bundan dolay padiahn hameti zarar grebilirdi.39

512

Hkmdarn hametini ve saygnln korumakta olduka hassas davrandn grdmz vezir, saraydan ok ferman ktndan ikayetle, bunun bir esasa balanmasn istemektedir. Ona gre, mhim bir i zuhur etmedike hkmdar, yerli yersiz ferman buyurmamaldr. nk, bir ey ne kadar ok olursa, kymeti de o kadar dk olurdu. Oysa, hkmdar bir ey buyurduunda kimse onu tatbik etmedike ferman elinden brakma cesareti gstermemeliydi. Fermana hakaret gzyle bakan ve itaatte ihmal gsteren kimse, hkmdara ne kadar yakn olursa olsun iddetle cezalandrlmalyd.40 Bu bakmdan sultan, devlet bykleri, eyalet valileri ve ordu kumandanlar ile ok oturmamal ve onlarla samimi olmamaldr. nk bu taife hizmet ehlidir. Bunlar padiahla gereinden fazla oturup kalkarlarsa, aradaki korkuyu ortadan kaldrrlar ve cretkar olup fermanlara kar geveklik gstermeye balayabilirlerdi.41 Hkmdar, ahs dostluk iin kendisine memuriyet buyurulmam, her hangi bir tehlike annda vcudunu siper etmekten kanmayacak ve kendisine hoa vakit geirtebilecek samimi olabilecei, grgl, neeli, bilgili nedimler edinmeliydi.42 Dier taraftan, divana ve hazineye gelen szl emirler hususunda dikkatli olunmal; bunlar tekrar yce divana arz edilmedike icraya konulmamalyd. nk bu emirlerden bazlar nee (sarholuk) halinde iken verilmi olabilir veya eliye sylenenle, elinin aktard veya anlad ey farkllk arz edebilirdi.43 Ayrca devlet erkannn, resmi iler iin hkmdarla kolayca temas edebilmeleri de nem arz etmekteydi. Ona gre, hibir tedbir padiah iin bundan daha iyi deildir. nk, dergaha defalarca gelip de hkmdar gremeyen devlet bykleri, padiaha iyi gzle bakmazlar ve dmanca bir tutum taknmaya balarlard. Huzura kabullerin nadir olmas yznden iler yzst kalr, reaya da sultan da skntya derdi. Fesatlar cretlerini arttrrlar, memleketin ve ordu mensuplarnn halleri perian olurdu. Ancak, yukarda da belirtildii zere, bu taife hkmdar grp hizmet artlarn yerine getirdikten sonra, maiyetindeki adamlarla beraber hkmdarn huzurundan ayrlmalyd.44 Son olarak, Nizaml-Mlk, bir takm menfaatleri havi olacan dndnden, hkmdarn din ulemasyla haftada bir veya iki defa grmesini ve onlar himaye etmesini salk vermektedir. Bu sayede hkmdar, din ve dnya ilerinde daha doru tedbir alacak, hibir bidat sahibi ve kt mezhep saliki onu doru yoldan karamayacak, fikrinde kuvvetli olacak, adalet ve insaf artacak ve onun saltanat dneminde er ve fesadn kk kaznacaktr. Bylece o, dnyada iyi bir ad brakacak ve hayrla yd edilecektir. Ayrca, din adamlarna yaplacak yardm ile halkn ilme rabet etmesi de salanm olacaktr.45 Btn bunlara ilave olarak, sultan halkn ikayetlerini dinlemeli,46 kadlar tayin,47 iktalar tevzi48 ve divan- mezalime bakanlk49 grevlerini de yerine getirmeliydi. C. Dier Konular Nizaml-Mlk, herhangi bir balk amasa da sultann, yine itibarn korumas ve devletini yceltmesi iin belli baz nitelik ve kabiliyetlere sahip vezirler edinmesini tlemektedir. Bilindii gibi, Byk Seluklu mparatorluu dneminde, genelde diplomatik belgelerin hazrlanmasnda ve mali 513

sahada ihtisas grm ranl ahsiyetler arasndan seilen vezirler, olduka geni yetkilere sahip bulunuyorlard.50 Bu nedenle bir vezir temiz dinli, iyi itikatl, sadk bir Hanefi veya afi, ilerinde yeterli, insanlara muameleden anlayan ve padiahn seven biri olmalyd. Hatta, vezir olu vezir olursa bu daha iyi olurdu.51 Zira bu kimseler, vezirlik adbn ailelerinden miras aldklarndan padiah mutlu klmada ve raiyyeti ynetmede yeterli bilgiye sahip oluyorlard. Bir vezir, insanlarn arasndan kabiliyetli olanlar tefrik etmesini bilmeli ve memuriyetlere onlar getirmeliydi. Ancak, bir mil millik ilerini ne kadar iyi bilirse bilsin; bir ktip veya bir mstevfi ne kadar iyi muamele yaparsa yapsn bu kimseler, kt mezhepli, Yahud, Hristiyan veya Zerdt ise, vezir bu kiilere grev vermemeli; kabiliyetlerine ve bilgilerine iltifat etmemelidir. nk bu nevi kimseler, hesap bahanesiyle Mslmanlar skar ve strap vererek onlar kmseyebilirlerdi.52 Yine vezir tannm, asil, faziletli ve meslek sahibi kimseleri isiz-gsz brakp da bir kiiye 5-6 i yklememeliydi. Bu durumda hem isizlik artar hem de bu tife devletten midini kestiinden mecburen o devlete dman olur ve karklk karrd.53 Amir ile memur devlet ilerini yerine getirme hususunda birbiriyle uyum iinde alacandan, btn amirlerin ba olan vezir nasl davranrsa emri altndakilerin de ayn ekilde davranacaklar meydandadr. Buna gre, vezir kt, hain, zalim veya hrsz ise btn memurlar da yle olacak,54 bu nedenle memlekette karklklar zuhur edip devlet inkraza urayacaktr. Buna karlk vezir, iyi davranl ve tedbir sahibi bir kii olursa memleket mamur, ordu ve reaya memnun olacak; bu sayede padiah, hem bu dnyada iyi bir isim brakacak hem de kyamete kadar hayrla yd edilecektir.55 Zaten Peygamberler de dahil olmak zere btn padiahlar, edindikleri iyi rey sahibi vezirler sayesinde isimlerini duyurmular ve geni topraklara hkmetmilerdir.56 Nizaml-Mlk, padiahn itibarnn yceltilmesi ve korunmasnda nemli bir grev ykledii orduyla ilgili olarak da baz tekliflerde bulunmaktadr. Byk Seluklu mparatorluunun kurulu aamasnda istinat ettii gebe unsurlarn, herhangi bir otoriteye uzun mddet bal kalmaktan imtina etmeleri, zamanla bunlarn tasfiye edilip yerlerine gulam sistemine gre yetitirilmi Trklerin ikame edilmesini zorunlu klmt.57 Saman Dnemi esas alnarak kurulduu ifade edilen bu sisteme gre askerler, sk bir disiplin iinde yetitiriliyor ve en kk bir ihmalkarla msaade edilmiyordu.58 Bununla birlikte, Nizaml-Mlkn bu sistemle ilgili olarak baz slah teklifleri mevcuttur. Ona gre, gulamlar sadece tek bir soydan seilmemeliydi. Eer her soydan gulam alnrsa, sava annda her soy kendi ad ve erefini korumak iin alacak ve kimseye filan soy mensuplar savata geveklik gsterdi dedirtmeyeceklerdi.59 Bu ekilde iyi bir hizmet yaptklarnda, bu kimseler takdir edilmeliydi. Ancak, bir zaruret olmakszn kusur ileyenleri de dier gulamlarn hizmette gayretlerinin artmas iin kusurlar nispetinde cezalandrmak gerekirdi.60 Buna karn, yksek makam sahipleri herhangi bir hata ilediklerinde, onlar hemen azarlanmamal, gizlice arlarak dikkatleri ekilmeliydi. Aksi takdirde haysiyetleri krlr ve vakarlar kaybolabilirdi. Dier taraftan askerler, ihtiyalarn kumandanlar vastasyla dile getirmeliydiler.61 Ayn ekilde, onlara yaplacak iyilikler de kumandanlar yoluyla olmalyd. Bylece, onlar 514

kumandanlarna kar saygy muhafaza ederlerdi.62 Yine, her ne kadar itaatsizliklerinden dolay kendilerinden znt sadr olmusa da, devletin kuruluundaki hizmetleri ve sultann akrabalar olmalar nedeniyle Trkmenlerden de gulamlar alnmal ve bunlar saray gulamlar tarznda yetitirilmeliydi. Belki bu sayede, onlarn Seluklu Hanedan hakkndaki sabit fikirleri izale olur ve halk ile kaynaarak bu devlete gnl balayabilirlerdi.63 Eserinin prensipler ksmnda, Abbas Halifeliinin konumu ve halifelerin yetki ve

sorumluluklarndan hemen hemen hi bahsetmeyen Nizaml-Mlk, bu prensiplerin bir nevi tasdik edicileri hviyetinde olan hikayeler ksmnda, kar karya bulunduu olumsuz artlara ramen halifeyi, sayg gsterilmesi gereken muhterem bir zat olarak tasvir eder ve mevki olarak da sultann zerinde bir konuma ykseltir.64 Yine, dnemle ilgili dier kaynaklara baktmzda, Nizaml-Mlk halifenin manevi ahsiyeti karsnda huu ile eilen ve sultan ile halife arasndaki ilikileri mmkn olduu lde ikincisinin lehine dzenlemeye alan bir kii olarak grrz. Onun, Msr merkezli i Fatim halifesine kar Badattaki Snn halifeyi btn gcyle destekledii de bilinen hususlar arasndadr.65 Bu bakmdan, dnemin dier siyasetnme yazarlarnn aksine, onun hilafetin konumundan bahsetmemi olmas, bizzat sultan tarafndan smarlanm bir eser kaleme alm olmas gereiyle aklanabilir. Vezirliinin sonlarna doru ortaya kan Batn hareketinin temsilcilerini din ve devlet dman olarak niteleyen Nizaml-Mlk, hem bunlar hakknda sultan aydnlatmak hem de bunlarn tarihsel uzantlarn ve melanetlerini ortaya koymak ve bylece devlet tarafndan bunlara kar takip edilecek olan siyasete yn vermek istemektedir. Kitabna sonradan ilave ettii bu fasllardaki ortak nokta; bunlarn mevcut dzene kar olduklar ve nihai hedeflerinin slamiyeti ykmak olduu, desteklerini de halk iindeki gayr memnun kitleden aldklardr. Nizaml-Mlk, bu fasllarda, sz konusu zmrelerin genellikle devlet iindeki adamlar ve destekileri vastasyla ynlendirildiklerine de dikkat ekmektedir.66 Nizaml-Mlkn, herhangi bir mstakil balk amadan da olsa, kendi dnemindeki baz hadiselere atfta bulunduu da grlmektedir. Sahib-i haber (casusluk) messesesinin ihmal edilmesi, memur almnda hassas olunmas, elilerin karlanmas gibi ekseriyeti Alp Arslan Dnemiyle ilgili olan bu nakilleri vezir, daha ziyade yapt tavsiyeleri tekit iin kullanmtr. Ya da asker saysnn azaltlmas teklifinde olduu gibi, kendisine yneltilen tenkitlere bir cevap mahiyeti tarlar.67 Bylece, hakimiyetin kaynandan sultann zel ve resmi hayatna, hkmet tekilatndan saray ve asker tekilata, memur almndan memurlara emredilecek ilere, devlet ve din dmanlarndan devletin dayanmas gereken zmrelere ve trl meselelerin danlaca kimselerden halk arasnda adalet ve refahn salanmasna kadar devleti ve sultan ilgilendiren her trl konunun Siyasetnme iinde yer bulduunu syleyebiliriz.

515

Ancak, zellikle vezirin devlet tekilat ve kurumlaryla ilgili aktard bilgilerin, kendi dneminin idar anlayn tasvir ettii anlamna gelmediinin bilinmesi gerekir. Zira o, eserinde, Seluklu Devletinin idri mekanizmasn olduu gibi tespit etme kaygsndan ziyade, zamannn artlarna ve anlayna gre en uygun devlet nizmnn nasl olabileceini ve baarl bir hkmdarn neler yapmas gerektiini anlatmaya almaktadr. Son olarak, vaktiyle Mehmet Altay Kymenin bir eseri tenkit mnasebetiyle kaleme ald makalesinde verdii tabloyu bir miktar tadil ve tevsi ederek vermenin uygun olaca kanaatindeyiz.68 Bylece, yukarda deinmeye altmz konularn istatisk bir tasnifini grmek de mmkn olacaktr. 1 Asm Efendi, Kms Tercmesi, stanbul 1304, II, 939; Levis Maluf, el-Mncid, Beyrut

1956, s. 362; Ferid Develliolu, Osmanlca-Trke Alfabetik Lgat, Ankara 1997, s. 959. 2 Meydan Larousse, Siyset, stanbul 1973, XI, 399. Ayrca bkz. Agh Srr Levend,

Siyasetnmeler, Trk Dili Aratrmalar Yll, Ankara 1988 (Birinci Bask 1962), s. 167; Mehmet eker, Gelibolulu Mustafa l ve Mevidn-Nefis f Kavidil-Meclis, Ankara 1997, s. XXIX-XXX. 3 99-101. 4 A. S. Levend, s. 68. Hkmdarlara sunulan siyasetnmelerde genellikle yer alan E. I. J. Rosenthal, Orta ada slm Siyaset Dncesi, ev. Ali aksu, stanbul 1996, s.

bahislerin tafsilatl dkm iin yine bu makalenin 169. sayfasna baklabilir. 5 6 Rosenthal, s. 100. Sultan I. Alaeddin Keykubadn meclislerinde tarih ve siyaset tartmalar yaptrd ve en

ok okuduu kitaplar arasnda Nizaml-Mlkn Siyasetnmesinin bulunduu hakknda bkz. Osman Turan, Keykubad I, . A., c. IV, s. 657-658. 7 Her ne kadar Charles Scheferin nerettii nshada, 484/1091 yl, Melikahn devlet

ricaline, kendisine rehberlikte bulunacak bir kitap yazmalarn istedii tarih olarak veriliyorsa da, brahim Kafesolunun da belirttii gibi (Byk Seluklu Veziri Nizaml-Mlkn Eseri Siyasetnme ve Trke Tercmesi, Trkiyat Mecmuas, stanbul 1955, s. 236-7) bunun yazmaya balama deil yazm iinin bitirildii tarih olmas gerekir. Kafesolu, bu makalesinde, yazma halindeki Molla elebi nshasna istinaden ve Siyasetnmedeki bir takm karinelerden hareketle 479/1086-7 yln, yazmaya balama tarihi olarak teklif etmektedir. Ancak, M. A. Kymen tarafndan 1976da neredilen Molla elebi nshasnda, bu tarih 470/1077-8 olarak gemektedir. Bu taktirde, ortada bir yanl okumann olduu aktr. Ancak, bunun kimden kaynakland net deildir. Zira, Kafesolunun ileri srd karineler olduka tutarldr. Yine, yazm smarlanm bir kitabn 14 yl (470-484) gibi uzun bir srede yazlm olmas da muhal grnmektedir. Bu bakmdan biz, yazma balama yl olarak Kafesolunun teklif ettii 479/1086-7 senesini tercih ettik.

516

Nizaml-Mlk, Siyerl-Mlk veya Siyasetnme, nr. Mehmet Altay Kymen, Ankara

1976, s. 1-2, Balang Fasl. 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Siyasetnme, s. 2, Balang Fasl. Siyasetnme, s. 267, Kitap Hakknda Son Sz. Siyasetnme, s. 267-8, Kitap Hakknda Son Sz. Siyasetnme, s. 2, Balang Fasl. Siyasetnme, s. 267, Kitap Hakknda Son Sz. Siyasetnme, s. 7, Balang Fasl. Siyasetnme, s. 2, Balang Fasl. Siyasetnme, s. 267-8, Kitap Hakknda Son Sz. Vezirin kulland bu hikayeleri ve mevize kabilinden szleri devirlerine gre ylece tasnif .

etmek mmkndr: Baz Peygamberler 4, Eski Yunan 3, Sasanler 14, Hadis 22, Hulefa-i Raidin 9, Emevler 3, Abbasler 10, Saffarler 1, Samanler 2, Bveyhler 2, Gazneller 13, Byk Seluklular 6, Din Karakterli Ayaklanmalar 11 ve dnemi belirlenemeyen hikayeler ve baz kimselere ait szler 9. 18 M. A. Kymenin Molla elebi nshasna dayanarak nerettii metinde, Tecaribl-mem

yerine Tarihu Taber ismi zikredilmitir. Ancak, Scheferin nerindeki Tecaribul-mem kaydnn doru olma ihtimali daha fazladr. Zira, burada bahis mevzuu edilen ayaklanmalardan bazlar Tabernin lm tarihinden sonra (310/923) vuku bulmutur. 19 Nizaml-Mlkn bu isimle hangi yazarn kitabn kastettii ak deildir. Zira, Ebu Ali

Hamza ibn el-Hasan el-Isfehan (. 360/970) ile Ebu Nuaym el-Isfehan (. 430/1038)nin bu isimle kaleme aldklar iki eser mevcuttur. Yine, Mufaddal el-Mafarruk (. 412/1030)nin de Mehsin-i Isfehan isimli bir almas bulunmaktadr. Bkz. C. Brockelmann, Geschchte Der Arabschen Littertur, Leiden 1938, Supplementband I, 221, 571, 617. 20 Bu isimde herhangi bir kitabn varl kaytl deilse de, muhtemelen Hicri III. yzyl

dolaylarnda kimlii belinmeyen bir yazar tarafndan kaleme alnd ifade olunan Ahbaru DevletilAbbasiyye adndaki kitap olmaldr. Bkz. Ahbaru Devletil-Abbasiyye ve fihi Ahbarul-Abbas ve Validihi, ed. Abdlaziz ed-Dr ve Abdlcabbar el-Muttalib, Beyrut 1971. 21 Siyasetnmenin kaynaklaryla ilgili deerlendirmeler iin bkz. M. S. Khan, The Saljuq

Vizier Nizam al-Mulk and His Siyasat Nama, Uluslarars Osmanl ncesi Trk Kltr Kongresi 517

Bildirileri,

Ankara

1997,

s.

29-49;

Ali

Erturul,

Kaynaklar

Balamnda

Nizaml-Mlkn

Siyasetnmesinde Geen nemli Kiiler, D. E. . Sosyal Bilimler Enstits, zmir 1999 (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi). 22 Bkz. Siyasetnme, s. 187-193, XLII. Fasl. O, bu hikayede, Emev Halifesi Sleyman b.

Abdlmelik ile Abbaslerin en nl veziri Cafer b. Bermeki bir araya getirebilmitir. 23 Bkz. Siyasetnme, s. 100, XX. Fasl; s. 128, XXX. Fasl; s. 132, XXXIII. Fasl. Vezir bu

fasllarda, Ordu mensuplar arasndan seilecek 4000 piyade sarayda her an emre hazr bir ekilde bekletilmeli, kendilerine maa, erzak, gzel libaslar ve mkemmel silahlar verilecek 200 eci, mcerreb, uzun boylu ve gzel yzl nefer de sarayda ikamet etmelidir. Ayrca altn ilemeli ve mcevher kakmal olarak imal edilecek olan 20 takm silah da muhtelif ziyaretler esnasnda padiahn taht etrafnda dizilecek olan 20 gulam zerinde sergilenmeli diyerek, merasim ve kabullerde padiahn kudretinin vurgulanmasn istemektedir. 24 25 M. A. Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Ankara 1992, III, 67, 102. slam tarihi srecinde ynetimin el deitirmesi hususunda ileri srlen farkl grler iin

bkz. Muhibl Hasan Han, Orta a slam Siyasetinde Devlete Kar Ayaklanma Teorileri, slamda Siyaset Dncesi, Derleyen: Kazm Gleyz, stanbul 1995, s. 155-165. 26 27 28 Siyasetnme, s. 33, V. Fasl. Siyasetnme, s. 8, I. Fasl. Ayrca bkz. s. 150-1, XLI. Fasl; s. 193, XLII. Fasl. Siyasetnme, s. 12, II. Fasl. Nizaml-Mlkten takriben bir yzyl sonra, 601/1204-5

civarnda eserini kaleme alan Ravendnin, Melikahn tahta kn anlatt blmde naklettii hikmet trnden ifade ile vezirin yapt sultan tanmlamas birbiriyle uygunluk arz etmektedir: Sultan, Allahn yeryzndeki vekilidir; dinin ve farzlarn esaslarn yerine getirir; Allah onu dierleri arasndan seip, ona ihsanda bulunmu, hkmdarlnda onu kendisine ortak tutmutur. Halkna iyi muamele etsin diye ona lutuflarda bulunmu, hakkn zaferi iin onu armtr. Bundan dolay sultan, Allahn buyruk ve yasaklarna itaat ederse Allah da onu ykseltmeyi zerine alr; yok eer bu hususlarda Allahn emrini yapmazsa onu nefsinin eline brakr (Muhammed b. Ali er-Ravend, Rhats-Sudr ve Ayets-Srr, ev. Ahmed Ate, Ankara 1957, I, 123). 29 30 31 32 Siyasetnme, s. 9, I. Fasl. Siyasetnme, s. 174, XLII. Fasl. Siyasetnme, s. 128, XXX. Fasl. Siyasetnme, s. 13, II. Fasl.

518

33

Vezirin zihnindeki bu imajn, aslnda bu dnemde devlet adamlarnn toplum katnda

braktklar intibann bir miktar yumuatlm ekli olduu sylenebilir. rnein vezir, ulemann kendisiyle ilgili kanaatlerini renmek istediinde, Badad Nizamiye Medresesi mderrisliine getirdii Ebu shak iraz, kendisi hakknda zalimin hayrls Hasandr eklinde bir gr belirtmiti. Bkz. Gyasddin Hamudiddin Hondmir, Dsturul-Vzer amil-i Ahvalil-Vzera-y slam ta nkraz Timuriyyan, Tahran trh., s. 168. 34 35 36 37 Siyasetnme, s. 10, I. Fasl. Siyasetnme, s. 94, XVII. Fasl; s. 97, XVIII. Fasl; s. 128, XXX. Fasl; s. 159, XLI. Fasl. Siyasetnme, s. 97-8, XVIII. Fasl. Nizaml-Mlk bir yerde; hkmdar vezir, devlet bykleri ve ihtiyarlar ile imar, sava,

akn, cezalandrma, zahire, hediye, oturma, sefer, asker, reaya ve buna benzer memlekete taalluk eden her eyi grmelidir derken (Siyasetnme, s. 95, XVII. Fasl), bir baka faslda da padiahn vilayet, ordu, mallarn geliri, imar faaliyeti, memleket dmanlarna kar alnacak tedbirler ve benzeri hususlarda vezirle konumas icap eder demektedir (s. 129, XXX. Fasl). Yallar ve tecrbelilerin maharetlerinden bahsettii bir yerde de; hkmdarlar imar faaliyetinde bulunmak, birini ykseltmek, birinin payesini indirmek, yksek binalar yapmak, bir kimse ile bulumak, padiahlk artlarn bilmek, din ilerini sormak gibi ileri alimler ve tecrbelilerle yapmlardr. demekte ve onlarn beraberce aldklar bu tedbirler itibar grm ve iler murada uygun olarak neticelenmitir diye ilave etmektedir (s. 159, XLI. Fasl). 38 Bu konuda; Sultann ikiye, temaaya, elence meclisine, araba, ava, evgen

oynamaya, gree ve buna benzer hususlara dair nedimlerle birlikte tedbir almas yerindedir. Zira onlar bu i iin hazrlanmlardr der (Siyasetnme, s. 95, XVII. Fasl). 39 Siyasetnme, s. 194, XLIII. Fasl. Bu blmde kadnlar hakknda taknlan olumsuz tavr,

vezirin Terken Hatunla yaad ekimenin bir emaresi olabilir. 40 41 42 43 44 45 Siyasetnme, s. 74, XI. Fasl. Siyasetnme, s. 94, XVII. Fasl; s. 128-9, XXX. Fasl. Siyasetnme, s. 94, XVII. Fasl; s. 129, XXX. Fasl. Siyasetnme, s. 92, XV Fasl. Siyasetnme, s. 127, XXIX. Fasl. Siyasetnme, s. 61, VIII. Fasl. 519

46 47 48 49 50

Siyasetnme, s. 14, III. Fasl. Siyasetnme, s. 42, VI. Fasl. Siyasetnme, s. 33, V. Fasl. Siyasetnme, s. 14, III. Fasl. Bu konudaki mstakil almalar iin bkz. Carla L. Klausner, The Seljuk Vezirate: A Study

of Civil Administration, 1055-1194, Cambridge 1973; Abbas kbal, Vezaret der Ahdi Selatn-i Buzurg-i Seluk, Tahran 1338; Aydn Taneri, Byk Seluklu mparatorluunda Vezirlik, DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, Ankara 1968, V/8-9, s. 85-188. 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 Siyasetnme, s. 187, XLII. Fasl. Siyasetnme, s. 183-4, XLII. Fasl. Siyasetnme, s. 178, 180, XLII. Fasl. Siyasetnme, s. 183-4, XLII. Fasl. Siyasetnme, s. 23-4, IV. Fasl. Siyasetnme, s. 186, XLII. Fasl. Bu konuda detayl bilgi iin bkz. M. A. Kymen, III, 238-258. Siyasetnme, s. 113, XXVIII. Fasl. Siyasetnme, s. 108, XXIV. Fasl. Siyasetnme, s. 131, XXXII. Fasl; s. 140, XXXVII. Fasl. Siyasetnme, s. 133, XXXIV. Fasl. Siyasetnme, s. 131, XXXII. Fasl. Siyasetnme, s. 110, XXVI. Fasl. Saffrlerden Yakup b. Leysin Halifenin hakimiyetini reddedip Badad zerine yrmesi

ve Gaznel Sultan Mahmudun Halifeden lakap istemesine dair anlatlan hikayelerde, hilafetin iine dt konum gayet ak bir ekilde resmedilmektedir. Bkz. Siyasetnme, s. 15-22, III. Fasl; s. 1608, XLI. Fasl. 65 Bu tutumu nedeniyle, Nizaml-Mlk Halife el-Muktedyi Badatta ziyaret ettiinde, Halife

onu hrmetle kabul etmi ve nnde oturmasna msaade ederek, kendisine Ey Hasan, Mminlerin 520

Emirinin senden raz olduu gibi Allah da raz olsun eklinde duada bulunmutu. Bkz. Ebul-Ferec Abdurrahman bnl-Cevzi, el-Muntazam fi Tarihil-Mulk vel-mem, Beyrut 1357, IX, 65; Ebul-Abbas emsuddin Ahmed bn Hallikan, Vefaytl-Ayan ve Enba Ebnaiz-Zeman, Beyrut 1977, II, 128; Ebu Nasr Abdulvahhab es-Subk, Tabakat-afiiyyetil-Kbra, Msr 1964, IV, 322. Ayrca bkz. Ahmed b. Mahmud, Seluk-Nme, haz. Erdoan Meril, stanbul 1977, II, 17. 66 Vezirin devlete memur olarak alnmamasn istedii kt mezhepliler ve halk ifsat etmeye

altn syledii Mazdek, Sinbad, Karmati, Batn, Hrrem ve Babek gibi batl mezhepler hakknda bkz. Siyasetnme, s. 170-194, XLII. Fasl; s. 204-5, XLIV. Fasl; s. 206-224, XLV. Fasl; s. 225-6, XLVI. Fasl; s. 227-252, XLVII. Fasl; s. 253-260, XLVIII. Fasl. 67 Bkz. Siyasetnme, s. 73, X. Fasl; s. 102-5, XXI. Fasl; s. 137, XXXVI. Fasl; s. 143-4,

XXXIX. Fasl; s. 172-6, XLII. Fasl; s. 178-9, XLII. Fasl. 68 Tablonun asl iin bkz. M. A. Kymen, Byk Seluklu mparatoru Melikah Devrine Dair

Bir Eser Mnasebetiyle, Belleten, c. XVII, say: 65-68, Ankara 1953, s. 601.

521

Eski Trkler ve Seluklularda stihbaratlk / Yrd. Do. Dr. Hamit Pehlivanl [s.279-285]
Krkkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Bir devlet iin istihbarat ve istihbarat tekilatlar son derece nemlidir. Trk istihbaratlnn geliimini ortaya koymadan nce istihbarat nedir? sorusunun cevabn vermek lazmdr. Lgat manas bir kimse, bir ey hakknda toplanan bilgi, haber veya haberler, duyulan eyler, haber alma eklindedir. Ancak istilahi manas veya bugn teknik olarak kullanlan anlam farkldr. Buna gre istihbarat haberlerin ilenmesi sonucu retilen bir rn veya bilgidir. Bir baka ifade ile istihbarat, planlama, aratrma, deliller toplama, eitli akli ve tecrbi, ilmi metotlar ile onlar deerlendirip bir sonu elde edip kullanma faaliyetlerini iine alr.1 stihbarat yabanc bir lkenin bir veya birden fazla ynne ait salanabilmi bilgilerin bir araya toplanmas, kymetlendirilmesi, birletirilmesi tahlil ve yorumunun sonucu elde edilen hasladr.2 Bazen haber alma istihbarat kavram ile e anlaml olarak kullanlmaktadr. Ancak bu istihbarat kavramn yukardaki tariflerde dikkate alndnda aklamaktan uzaktr. Haber istihbaratn sadece bir malzemesidir. Zira istihbarat merkezine ulatrlan haberler kaynan gvenilirlii ve muhteva ynnden kymetlendirilirler. stihbarat faaliyetini besleyen haberlerin byk bir ksm gnmzde ak kaynaklardan elde edilir. Zaman zaman istihbarat ile casusluk birbirinin yerine kullanlmaktadr. Casusluk istihbarat faaliyetlerinde ihtiya duyulacak baz zel malumat elde etmek zere gizli ve korunan kaynaklara ulamak iin bavurulan yoldur. Bu faaliyet sonucu elde edilecek haberler istihbarat faaliyetini besleyen malzemenin ok az bir ksmn tekil eder. Yani casusluk istihbarat faaliyetinin geni kapsam iinde kk bir yer tutar. Gelecei grebilmek, muhtemel sorunlar hakknda nceden bilgi sahibi olmak, olaylarn perde arkasna uzanabilmek, ancak salkl istihbarat retimi ile mmkn olabilir. Tarih boyunca istihbaratn lzumu zerinde bir ok devlet adam ve asker kiiler durmulardr. Nitekim gnmzden 2500 sene evvel yaayan inli bilge Sun-Tzu ...istihbarat savan en nemli unsurudur. nk ordunun kazanmas, salam bilgiler almasna baldrBu yzden ordunun iyi ileyen beyinlerinden casusluk amacyla yararlanmak ve onlar aracl ile nemli sonular elde etmek, ancak akll bir devlet adamnn, ileri grl bir generalin baarabilecei eydir.3 der. 19. yzyl Fransz devlet adam ve byk asker Napolyonda yzyllar sonra Sun-Tzuyu teyit eder mahiyette istihbarat ve istihbaratnn nemini bir casus yerinde ve zamannda, cephedeki binlerce askere denktir nann bana, savalarn sonular incelendiinde topunun, svarinin, piyadenin kahramanlklar, casuslarn u gze grnmez, lanetli ordusu yannda hi kalr! szleriyle gayet veciz bir ekilde aklamtr.4 Daha sonraki kuaktan olan mehur istihbarat Gehlen ise, Adenaura vermi olduu bir muhtrada istihbarat servisinin nemini bamsz bir ulusun siyasal davranlarnn dayand materyallerin en nemli kaynaklarndan biri istihbarat servisidir5 eklinde aklamaktadr.

522

Tarihin en eski devirlerinde, en kk insan topluluklarnda bile istihbarat ii vardr. Dnyadaki gelimelere paralel olarak basitten karmaa doru istihbarat elde etmede ve bu ii yapan tekilatlarda da byk gelimeler olmutur. Son yzyllarda savan anlam ok genilemitir. Dolaysyla istihbaratn manas da genilemi, yani istihbarat toplanmas gereken alanlar da oalmtr. Devletlerin siyasi, askeri, ekonomik, teknolojik, stratejik, i ve d gvenlie ynelik istihbarata ihtiyalar vardr. Bu ii yapacak ve lkenin istifadesine sunacak istihbarat tekilatna sahip olmak ta kanlmaz bir zarurettir. Demek ki kuvvetli bir istihbarat tekilat bir lkenin, bir milletin gz, kula, doru ve lzumlu bilgi daarcdr. XIX. yzyla gelinceye kadar konu daha ok askeri casusluk eklinde anlalm ve uygulanmtr. Casusluk anlamnda istihbaratln tarihi eski olmasna ramen bugnk manada tekilatlanmas olduka yenidir. I. Eski Trklerde stihbaratlk Binlerce yllk Trk tarihinde kurulduunu bildiimiz byk-kk birok devlet veya imparatorluun bamszlklarn koruyabilmek iin ismi ne olursa olsun sonuta istihbaratla uraan basit veya gelimi tekilatlara sahip olduklar muhakkaktr. Btn milletlerde olduu gibi Trklerde de istihbarat ve istihbaratlarla ilgili kavramlara rastlamaktayz. Trkler devletlerinin temel dzenini ykmaya, devleti ortadan kaldrmaya, milleti esir etmeye alan casuslara Trkler at-aut derlerdi. hbar iine ise autlama derlerdi. Gktrk Yaztlar ile yazlm Trke yazlarda haberci, iin sab denmitir.6 Trkler devletler arasnda gidip gelen kaan elilerine imdiki gibi eli derlerdi. Ouzlar, aileler arasndaki eli ve habercilere yazk-salk derlerdi. Ayn zamanda bu katip demekti.7 Yine adi haberci ve casuslara ise krg, tl (dil), tgrakda derlerdi.8 Trklerde abar, apar szleri de kurye ve eli demekti. Dier taraftan eski Trklerin klauz yiri dedikleri klavuzlar, devlet ve ordu iinde ok nemli rol oynuyorlard. Bu kiiler, ok gezmi ve ok grm kimselerdi. Ayrca fevkalade askerlik bilgisi ile, idari tecrbeye de sahip idiler. Askeri klavuzlara yi (e) zek denirdi.9 Casusluk yapmadklar srece elilere dokunulmazd. pheli hareketleri grlen yabanc temsilciler hapse atlr veya lkenin uzak bir yerinde belirli bir zaman iin, ikamete memur edilirdi. Bu durum elilerin casusluk faaliyetlerinde de bulunduklarnn bir gstergesidir. inlilerin Hun ve Gktrk imparatorluklar iinde ve Bizansn Bat Hun mparatorluunda kesif casusluk faaliyetleri grlmtr. Bunlarla ok uralm, mesela mparator Rua, Hun topraklarnda tacir, seyyah, oyuncu kisvesi altnda, halk isyana kkrtan Bizansllarn memlekete girmesini yasaklam ve bunu yapt antlamada bir madde olarak belirtmiti. inliler Trk devletlerini kertmek iin bilhassa Trk hkmdar ailesi yelerinin ve idarecilerin aralarn aarak birbirlerine drmee byk ehemmiyet vermilerdir. Yazl antlamalara bile riayet etmeyen Bizansn iki yzll Trk-ad tarafndan elilerinin yzlerine vurulmutu. Sasaniler de hile ile Trk elilerini ldryorlard. Ruslar da ayn eyi yapyorlard. inliler antlamalara ramen Hunlar aldatmaya almlardr.10 Hunlarda elilere kar 523

sk tedbirler alndn ve hakann yanna girerken, iyice arandn biliyoruz.11 Bu durum, Hunlarn inin casusluk faaliyetlerine kar tedbirli olduklarn gstermektedir. Eski Trkler dikkatli ol anlamna gelen bir deyimle her an iin, sak yani uyank ve dikkatli olmak zorunda idiler. Bugn de Anadoluda seh dur tabiri vardr. Baskn ancak kar basknla durdurulabilirdi. te bu sebeplerden dolay boylar ve hatta kk aileler uyurken bile kargu yani gzcler ile yelme denen ncler karmak zorunda idiler.12 Trk lkesini emniyette tutmak ve ani basknlar nlemek zere, etrafa gzcler dikerler ve uygun yerlere, erken haber almay salayan, iinde daimi nbetilerin bulunduu Kargu-karguy-(ate kuleleri) ina ederlerdi.13 Casusluun ilk rnekleri saylabilecek atlar genellikle din adamlar idi. Bunlar ya in din adamlar, ya da Hindistan da doup byyen ve douya doru yaylan Buda dinine mensup din adamlar idi. Bunlarn grevi Trk topluluklarna kendi inanlarn benimsetmek, zellikle yneticileri elde ederek toplumda sarsntlar yaratmak, sonra onu iin, iin eritip yutmakt. inli rahipler, Trkler arasna girer, seyyah gibi davranr, bir yandan dinlerini yaymaya alrken, dier yandan da Trk toplumunun genel yaay, gelenekleri, insanlarn birbirleri ile ilikileri ve gvenlik konularnda bilgi toplarlard. Daha sonra bunlar Seyahatname biiminde dzenleyerek hkmdarlarna sunarlard. Bu ekilde inlilerin Hunlar arasna soktuklar bilinen ilk seyyah ve casus Chang-Chiendir. Chang-Chien M.. 138 ylnda Hunlar arasnda geziye km ve 13 yl dolatktan sonra toplad bilgileri in hkmdarna rapor halinde sunmutur. 14 Daha sonralar Trklerin Hindistan, ran ve Hristiyan dnyas ile komu olmalar zerine yeni, yeni casuslarla uramak durumunda kaldklarn gryoruz. Bat Hunlar Avrupa ilerine kadar ilerleyince, Bizans ile Romadan eli ve din adam gibi zel grevlerle Atillaya casuslar gnderilmitir. Papann Atillann Roma zerine yry srasnda birden bire savaa ara vermesini, kesin sonu alnmadan sava brakmasn, gnderdii casuslar aracl ile baardn, Atillay savatan vazgeirdiini eski kaynaklar ifade etmektedirler. Yine Atillann adrnda kalan, onun zel hayatn anlatan ve Hunlarla ilgili doru bilgiler veren Bizans tarihisi Priskosta bu casuslardan birisi olsa gerektir.15 Trk tarihinde srekli casusluk faaliyetleri sonucu ikiyi blnen ve sonrada ortadan kaldrlan devletlerden biri de Gktrklerdir. tkende 552-745 yllar arasnda yaayan bu devlet inlilerle komudur. Gktrklerin gelimesi ve evresindeki topraklar ele geirmeye balamas inlileri rktmtr. in hkmdar iyi bir casus olan bakanlarndan Cang-Sun-ing aracl ile Gktrk lkesine casuslar sokmu ve Kaan ile yaknlar arasna fitne sokarak aralarnda kavga kartmtr. Bu kavga sonucu devlet 582 ylnda ikiye ayrlmtr.16 Casuslarn ykc faaliyetlerine Gktrkler gibi Uygurlar da maruz kalyordu. Uygurlar iine giren bu casuslar din ve siyasi ynden toplumu sarsarak paralamaya alyordu. Yalnz bu casuslar daha nceden olduu gibi sadece inli deildi. Aralarna Mool, Krgz, ranl ve Mslmanlar da katlmt. 524

Hint ve slam dnyasndan gelenler misyoner-din amal; Krgzlar ise tamamen siyasi amalar iin faaliyette bulunuyorlard. Uygurlardan baka batya g etmi Trk kavimlerinden Avar, Bulgar ve Macarlar da daha ok Hristiyan casuslarn propagandalarna maruz kalmlardr. Papann emrindeki bu casuslara bilahare Bizans casuslar da katlmtr. Bizans casuslar seyyah ve eli kisvesinde grevlerini yapmaktaydlar.17 Yabanclarn Trklere kar yrttkleri casusluk faaliyetleri ile ilgili daha birok misal bulunmaktadr. Ancak bu misalleri oaltarak daha fazla uzatmaya gerek yoktur. Dikkat edilirse verilen misallerde daha ok ykc blc istihbarat faaliyetlerine Trklerin maruz kaldn gryoruz. Kaynaklarda geen at ve atlama ve daha baz casusluk ve istihbarata ait kavramlardan, Trklerin de bu konularda bilgi sahibi olduunu karyoruz. Ancak eski Trklerin kendilerine kar yaplan casusluk faaliyetlerine nasl bir karlk verdiklerine dair pek bilgi bulunamamtr. Orta ada Karahanl ve Gaznelilerle birlikte Trklerde istihbarat ve istihbarat tekilatlar ile ilgili bilgilerimiz daha da netlemeye balamaktadr. zellikle Orta an byk bir blmne damgasn vuran Byk Seluklu Devletinde ise istihbarat tekilat ve istihbaratlk ile ilgili kaynaklarda bir ok bilgi bulunmaktadr. II. Seluklularda stihbaratlk Seluklularda daha nceki Trk-slam devletlerinde olduu gibi istihbarat tekilatna sahiptir. O dnemin devlet adamlar da milli menfaatlerin ve lke karlarnn korunabilmesi iin istihbarat tekilatna sahip olmann zaruretine inanmaktadrlar. Byk Seluklu Devletinin en nemli devlet adamlarndan Nizaml-Mlk bunlarn banda gelmektedir. Devlet ynetimi ve siyaset bilimine dair nemli eseri Siyasetnamede Nizaml-Mlk devletin, istihbarat iin adamlar gndermesinin gerekli olduunu yazmaktadr. Ona gre hkmdarn uzak, yakn lkenin her tarafna gnderilecek elemanlar aracl ile halkn ve ordunun durumunu sormak, renmek ve genel bir bilgi sahibi olmak mecburiyeti vardr. lkenin ve halkn durumunu bilmek ve ona gre tedbirler almak durumunda, mecburiyetinde, olan devlet bakannn bu ileri yapabilmesi iin mutlaka haberciye (sahib-i haber) ihtiyac vardr. Tara ynetiminin sultana kar tutumlar ve isyanlarna kar istihbarat grevlendirilmesi zaruridir. Nizaml-Mlk bu dncesini pekitirmek iin de ...cahiliyette ve slamda padiahlarn btn ehirlerde hayr veya er olup-bitenden haberdar olan sahib-i beridi olmutur diyerek tarihi, dncelerine ahit gstermitir. Hatta bu hadiseye o kadar nem vermektedir ki iyi bir hkmdar olmann olmazsa olmaz art gibi deerlendirmektedir. Zira, sahib-i haber ve mnhi tayin etmek, (padiahn) adalet, uyanklk ve basiretindendir.18 Seluklu dneminde (XI-XIII. yzyllarda) Nizaml-Mlkn dnda da devlet idaresine dair eserler yazan en dindar, hatta tasavvuf akidelerine bal melliflerin bile memlekette olup biten her eyi hkmdara bildirmekle mkellef bir istihbarat tekilatnn lzumunda mttefik olduklarn gryoruz.19 A. stihbarat Tekilatnn Devlet Tekilatndaki Yeri

525

Seluklu merkez tekilatnda yrtme organ olan Byk Divan en nemli devlet organdr. Vezir-i azamn bakanlnda devlet ileri bu organ tarafndan hkmdar adna yrtlrd. Bu divan, bugnk bakanlklara tekabl eden divanlardan meydana gelirdi. Her divann banda Sahib-i Divanadn tayan bir bakan vardr. Btn bu divan yeleri bir araya geldikleri zaman Byk Divan oluturmaktadrlar.20 Seluklular idare tekilatn byk lde Samani ve Gaznelilerden almtr. Ancak daha nceki devletlerde merkez tekilatnda nemli bir yere sahip olan baz divanlarn Seluklularda byk divana dahil olmad grlmektedir. Bunlar arasnda en nemlilerinden biri de posta divan olup, nazr veya reisine Sahib-i Berid denilmektedir. Byk divan yesi olmamakla beraber bu divana ok nem verildiini gryoruz. Zira Sahib-i Beridin tayini bizzat hkmdar tarafndan yaplmaktadr. Yine bu makama tayin edilen kiilerin ekonomik ihtiyalarnn azami lde karland ve kafi derecede maa verildii bilinmektedir.21 Ancak Seluklu sultanlar arasnda sadece Sultan Alp Arslann devletin posta ve istihbarat ilerine bakan Divan- Beride ok nem vermemesi, zellikle istihbarat ksmn bsbtn kaldrmas o dnem devlet adamlarnca tenkit edilir. Bununla birlikte Seluklu devlet tekilatnn da baz birimlerinin dnda daha nceki gelenei devam ettirdii grlmektedir.22 Samaniler devrine ait olduu tahmin edilen bir eserde (Zafername) istihbarat tekilat bakan Sahib-i Beridin vasflar yle sralanmaktadr: a- Davalar dinleyip, hkmetmekle mkellef olduu iin btn eri meselelere vakf, zahid, mttaki, alim ve salih olmas, b- Her ii yeterince aratrmas, c- Doru szl olmas, d- yi huylu olmas, e- Herkesin iyiliini isteyen bir yapda olmas, f- Olaylar arz ederken etrafl dnmesi, yani ani karar vermemesi gereklidir.23 Sultan Alp Arslan zamannda Nizaml-Mlkn btn srar ve telkinlerine ramen stihbarat tekilatna nem verilmedii, hatta kaldrld grlmektedir. Tarihi kaynaklarn mterek ifadelerine gre casusluk ve casuslardan nefret eden Sultan Alp Arslan bu divann istihbarat ksmn kaldrmtr. Bir kaynakta bu konuda unlar yazldr: ...Alp Arslan Muhammed bin Davut tahta kt, Nizaml-Mlk haberciler nasb etmek hususunu, Alp Arslana arz etti, Alp Arslan yle cevap verdi: habercinin bize lzumu yoktur, dnyann her ktasnda (ehrinde) dostlarmzda, dmanlarmzda bulunur. Haberci bize bir haber getirdii zaman kendinin bir garezi varsa, dostu dman, dman dost suretinde gsterebilir.24 stihbarat tekilat hakkndaki kanaatini bu ekilde ifade eden sultan tekilat kaldrmtr. Aslnda Sultan gnmzde de zerinde durulan ok nemli bir meseleye parmak basmtr. stihbaratn snr, yani stihbarat hukukunu iaret etmitir. O gnn artlarnda bugnk manada bir istihbarat hukuku kavram ve belirlenmi uluslararas normlara dair belgeler elimizde bulunmamaktadr. Ancak Sultan Alp Arslann vezirine syledii szlerden nereye kadar, nasl, ne ekilde istihbarat yaplacak ve bilgiler ne amala, niin, ne ekilde kullanlacaktr meselesine nem verdiini anlamaktayz. stihbarat elemanlarnn yetkilerini istismar edecei noktasndan meseleye yaklamaktadr. Aslnda bu endiesinde haksz da deildir. Seluklu ncesi devletlerde de rneine ok rastlanan bu istismar konusunda titizlenmesinde bir devlet bakan olarak hakldr. Ancak ortaya koyduu zm eklini doru kabul etmek mmkn deildir. Yetkili bir devlet bakan olarak istihbaratlarn grevlerini ktye kullanmalarn nleyecek tedbirler alabilecek durumdadr. Daha ok 526

konuya ahlaki adan yanamakta ve tecrbeli vezir Nizaml-Mlkn tekliflerini reddetmektedir. Halbuki istihbarat tekilat, tekilat ii kontrol yapmakta ve elemanlar baka istihbaratlarla takibe almaktadr. Dolaysyla Sultann endieleri tekilat tarafndan da dikkate alnmaktadr. Seluklu Devletinde istihbarat tekilatnn en zayf olduu dnem hemen hemen Sultan Alp Arslan zamandr denilebilir. Byk bir devlet adam olduunda phe olamayan Sultann, istihbarat tekilat konusunda gsterdii bu zafiyet ksa zamanda eitli olumsuzluklarla kendini gsterecektir. Mesela Batniler Seluklu mparatorluu iinde gizli faaliyetlerde bulunurlarken birden bire kuvvetli bir ekilde ortaya kacaklardr. Daha sonra Nizaml-Mlk faaliyetlerine engel olduu iin de ldreceklerdir. Tekilatn kaldrlmasnn aslnda bir hata olduu ksa sre sonra grlecektir. O devrin tarihileri bu durumun ortaya kmasn Berid (istihbarat) tekilatnn kaldrlmasna balamaktadrlar.25 Gnmzde o dnem ile ilgili alan aratrmaclar arasnda Sultan Alp Arslandan sonra tekilatn yeniden canlandrlp canlandrlmad konusunda gr ayrlklar vardr. brahim Kafesolu, Sultan Alparslan tarafndan kaldrlan Berid tekilatnn Nizaml-Mlkn btn srarlarna ramen Melikah devrinde yeniden kurulduuna dair de kati deliller yoktur26 diye yazmaktadr. Ancak Fuad Kprl bu kanaatte deildir. Kprl ... bu kadar kuvvetli ve geni bir imparatorluk idaresinde, merkezi idare ile vilayetler ve byk sultan arasnda sratle muhabereyi temin edecek resmi posta tekilatnn ve her trl istihbarat vastalarnn bulunmamasna asla ihtimal verilemez27 demekte ve Melikah, Sultan Sancar zamanndan baz rneklerle dncesini pekitirmektedir. Mehmet Altay Kymende Kafesolunun aksi kanaattedir. Kymen mamafih, Melikah zamannda istihbarat ve devlet posta tekilatnn tekrar faaliyete getii anlalyor28 diyerek baz rneklerde vermektedir. O da Kprl gibi dnmektedir. Gerekten de her ne kadar Sultan Alp Arslan casusluk ve casuslardan holanmad iin tekilat kaldrmsa da, bu durum daha sonraki dnemlerde hibir suretle resmi posta tekilatnn ve menzil tertibatnn bozulduunu gstermez. B. stihbarat Tekilat, Kaynaklar ve Usulleri Eskiden beri kervanclar vastasyla elde edilen haberlerin Seluklular zamannda bizzat devlet eli ile yrtld grlmektedir. Divan- Beridin vilayetlerde Sahib-i Haber denilen memurlar vard. Memleketin her tarafndan haber getirmek zere Peykler yani piyade Sailer istihdam edilirdi. Peyklerin Nakip ismi verilen tmar sahibi amirleri vard.29 Raporlar dervi veya satc klndaki Sailerle gnderilirdi. Gizlilie son derece riayet edilirdi. stihbarat elemannn yakalanmas halinde raporlarn dman eline gemesini nlemek iin birtakm usullere bavurulmaktadr. Bilgiler bazen bir mum iine veya bir asa arasna yerletirilmek suretiyle gizlenmektedir.30 Haberler deiik usullerle gerekli yerlere ulatrlrd. Bu i iin at, gvercin, bilhassa Suriye ve Irak taraflarnda deve gibi hayvanlar kullanlrd.31

527

stihbarat tekilatnda grevli kiilere Mnhide denilirdi. stihbaratn en nemli unsurlarndan olan gvenilir haberlemenin dzenli ve hzl yaplabilmesi iin yollar zerinde karakollar ve daimi kontrol gerektiren yerlerde kontroller iin ribatlar kurulurdu.32 Nizaml-Mlke gre byk yollarn mhim noktalarnda ribatlar yapmak hkmdarlarn balca vazifelerindendir. Stratejik mevkilerde kurulan ve haberlemede nemli rol oynayacak olan bu ribatlar ayn zamanda askeri amal olarak da kullanlmaktadr. Ordunun herhangi bir seferde yiyecek sknts ekmemesi ve ihtiyalarndan dolay halka eziyet etmemesi iin menziller evresindeki arazinin devletletirilmesi uygun

grlmektedir. Bylece elde edilen mahsul ribatlarda ve evresindeki kylerdeki ambarlarda saklanmaldr. Dmann durumu ile alakal bilgi toplamada baka unsurlardan da yararlanlmaktadr. Ate kuleleri ve davul almak bunlar arasndadr. Dman hcumu karsnda ate kuleleri ile uzaklara haber verildii gibi, civardaki ahaliye de davullarla tehlike iareti veriliyordu. Bundan sonra herkes ribatlarda toplanyor, mdafaa iin hazrlklar yaplyordu.33 lek yollar zerinde kurulan bu merkezlere elli fersah mesafedeki yerlerden haber toplamak zere belli cret mukabili peykler tayin edilirdi. Bylece gnlk olarak lkenin her tarafndan haber salanm olurdu. Tekilat gizli ve ak istihbarat ile bilhassa megul olmaktadr.34 C. stihbarat Elemanlarnn Vasflar ve Grevleri Nizaml-Mlk devlet iin istihbaratn yaplmasn ve bu amala eleman grevlendirilmesini istemektedir. Ona gre bu i ok nazik ve ok stn bir itir. stihbarat haklarnda phe bulunmayan kimselerin eline, diline ve kalemine braklmaldr. Zira memleketin salaha kavumas ve fesada uramas onlara baldr.35 stihbarat ilerini yapacak elemanlarn gelii gzel seilmeyip, birtakm ahlaki faziletlere sahip olmalar gerektii o devrin eserlerinde belirtilmektedir. Ancak tekilat elemanlarnn suiistimallerine kar tedbirler alnmasn da tavsiye etmektedirler. Bunun nne gemek iin istihbarat elemanlarnn da baka elemanlar aracl ile kontrollerinin gereklilii arttr. Btn bu tedbirlere ramen baz istihbarat elemanlarnn kendi maddi menfaatlerini temin etmekten baka bir ey dnmedikleri anlalmaktadr. Baka yollardan gnderilen hususi mektuplarla herhangi bir olayn arptlmas, saklanmas mmkn olmad halde bu tip memurlarn zaman zaman merkezi yalan haberlerle oyalamaya altklar grlmektedir.36 stihbarat elemanlarnn grevlerini yaparken phe ekmemek iin hangi i, sanat, meslek erbab olarak hareket ederek gizlilii salayacaklar da belirtilmektedir. stihbaratlar tccar, seyyah, sufi, dervi, satc, eczac, eli vs. klnda lkenin eitli yerlerine giderek olan biteni hkmdara bildireceklerdir.37 stihbarat tekilat ve elemanlarnn olduka geni grevleri vardr. istihbarat grevi, kaynaklardan anlald kadaryla bu tekilata yklenmi durumdadr. lkenin her tarafndaki kumandanlarn, valilerin, kadlar ve maliye memurlarnn hal ve hareketlerini takip etmektedirler. Yine bu grevlilerin hkmdara kar besledikleri niyetlerini tetkik ederek en ksa zamanda merkeze 528

bildirmektedirler. Resmi tefti vazifelerinden baka sultann hususi casusluu grevini de ifa etmektedirler. Melikah ve Nizaml-mlkn hususi casuslar kullandklar bilinmektedir. Mesela Sultan Melikaha olu Davudun lm esnasnda iki ve elence tertipleyen bn Behmenyar, Sahib-i Berid bildirmitir. Yine Sultan Sancarn Edib Sabiri casusluk amac ile Harezme yollad ve onun gnderdii bir resim sayesinde aleyhinde hazrlanan bir suikasttan kurtulduu bilinmektedir.38 Sultann istihbarat tekilat mensuplarn resmi grevleri dnda hususi maksatlar iin kullandn yukarda belirtmitik. Ayrca zel istihbarat iin bakalarn da grevlendirdiini gryoruz. zellikle saray evresindeki devlet adamlarn, bilhassa vezirin hal ve harekatn kontrol iin bir takm insanlar kulland bilinmektedir. Bunlar arasnda saray hizmetkarlarnn, gzdelerin ve arkclarn istihbarat toplamak gayesiyle grevlendirildiklerinde hi phe yoktur.39 dari, mali byk yolsuzluklar yapanlarla, kt niyet besleyen askeri ve idari amirler, istihbarat memurlarnn durumlarn merkeze bildirmelerini nlemek istemektedirler. eitli usullerle istihbaratlar kandrmaya almaktadrlar. Bir ksm valilerin istihbarat elemanlarnn raporlarn kontrol etmek istedikleri, hatta raporlar kendi istekleri dorultusunda yazdrmak istedikleri grlmektedir. stihbarat tekilat bu tarz olaylarla karlaldnda ne yapacan gayet iyi tespit etmitir. Mahalli idarecilerle aray amamak iin onlarn istekleri dorultusunda raporlarn

gndermektedirler. Ancak hemen ayn hadise ile ilgili asl gizli raporlarn yine emirlerindeki gizli adamlar aracl ile merkeze gnderirlerdi. Onun iin byle durumlarda merkezi idare veya hkmdar ile memur arasnda evvelce kararlatrlm zel bir iaret yoksa gelen rapora itimat edilmezdi. Hatta gelen rapor istihbarat elemannn el yazs ile yazlm ve mhr ile mhrlenmi olsa bile buna gvenilmezdi. Seyyar satc veya serseri bir dervi klnda merkeze ulaan asl elemann getirdii rapora gre hareket edilirdi. Bamszlk sevdasna den ve isyan etmek isteyen valiler, derhal istihbarat elemannn vazifesine son verir ve merkezle olan resmi irtibat kesme yoluna giderdi. Orta a Trkslam devletlerinde grlen bu uygulamalarn ve grlen noksanlklarn ayn devlet tekilatn hemen hemen devam ettiren Byk Seluklularda da grldn syleyebiliriz.40 D. Askeri, Stratejik ve D stihbarat Nizaml-Mlk d istihbarat ile askeri ve stratejik istihbarat grevini elilere yklemektedir. O hkmdarlarn birbirlerine eli gndermelerinden maksadn, sadece haber ulatrmak veya mektup gndermekten ibaret olmadn belirtmektedir. Eliler grnen resmi grevlerinin dnda bir ok gizli vazifeleri yerine getirmekle mkelleftirler. Onlar lke iin nemli olan stratejik ve askeri istihbarat yapmak durumundadrlar. Bunun iin yollarn, boazlarn, sularn, otlaklarn durumunun nasl olduunu tespit edeceklerdir. Yani ordunun herhangi bir sefer esnasnda yollar ve boazlardan kolaylkla geip geemeyecei; o gnn artlarnda ordu iin stratejik bir madde olan otun nerelerde 529

bulunup, bulunmad gibi hususlarda istihbarat yapacaklardr. Yine asker saysnn tespiti, alet ve tehizatn miktar ve mkemmelliini de istihbar edeceklerdir. Hedef lkenin ynetimi ve yneticileri ile memurlar hakknda bilgi toplayacaklardr. Gnmzde de istihbaratlarn ok nem verdikleri biyografik istihbarat yaplarak, kim olduklar, karakterleri, ahsiyetleri hakknda salam bilgiler elde edeceklerdir. Orta ada lke ynetiminde ve komular aras ilikilerde hemen, hemen tek ve mutlak belirleyici olan hkmdarn her bakmdan tahlili yaplacaktr. Kiilik tahlili bunlarn banda gelmektedir. Hkmdarn sofrasnn, meclisinin, saraynn, oturu ve kalknn nasl olduu dikkatle gzlenecektir. Huy ve tabiat, bahi verii, almas, ehresi ve ii hakknda bilgi toplanacaktr. Halk ve lkesi ile ilikileri incelenecektir. Bu meyanda, zalim mi, adil mi; lkesi mamur mu, harap m; ordusu kendisinden honut mu, deil mi, halk zengin mi, fakir mi aratrlacaktr. Yine hasis mi, cmert mi, devlet ilerinde uyank m, gafil mi, dindar m, doru (drst) mu, yoksa aksi mi, sevdii sevmedii eyler nelerdir renilecektir. Hkmdarn ve yanndaki devlet adamlarnn tahlili de nem arz etmektedir. Bu bakmdan eliler, hkmdarn kabiliyetli bir veziri, i bilir, tecrbeli komutanlar; zarif ve liyakatli nedimleri var m, yok mu tetkik edeceklerdir. Hkmdarn kiiliinin nemli bir gstergesi saylan himmet ve efkati, ciddiyeti, ak, sak bo szlere, gulamlara veya kadnlara rabet edip, etmedii de elilerin renmeye altklar hususlardr. Nizaml-Mlk elilerin tespit ettii bu bilgilerin ne maksatla kullanlacan da aklamaktadr. Hedef lke ve hkmdar hakknda elde edilen bu bilgiler, o hkmdarn ele geirilmesi veya ona kar alnacak tavrlarda belirleyici rol oynayacaktr. Yani ahsiyeti, ak ve noksan taraflar, lkesinin ve yneticilerinin durumu bilindii iin ona kar gerekli tedbirleri almakta glk ekilmeyecektir. Bu yzden Seluklu dneminde elilere kar ok dikkatli davranlmakta ve ak verilmemeye azami gayret gsterilmektedir.41 Semerkand hkmdar elisi, satran oynadktan sonra kazand bir yz sa elinin parmaklarna takt iin Nizaml-mlkn rafizi olduu kanaatine varmtr. Bu kanaatini de hkmdar emsul-mlke Seluklularn bir zafiyeti olarak anlatmtr. Nizaml-mlk hem Semerkandllarn Seluklular hakkndaki dncelerini renmek; hem de Sultan Alp Arslann kar tarafa gnderdii elisini takip etmek iin zel olarak gnderdii elisi (ajan) Danimend Eterden bu bilgileri alnca ok korkmutur. Zira elinin anlattklarn Sultan Alp Arslan duyarsa kendisini ldrteceinden endie etmitir. Bu haberin sultan tarafndan duyulmamas iin ok paralar harcamtr. Bu amala 30.000 dinar kadar bir paray ihsan olarak, hilat ve hatta maa olarak kar tarafa vermitir. Bu olayda dikkati eken bir baka husus vezirin, Sultann elisini dolaysyla sultan kontrol altnda tutmak istemesidir. Vezirin Sultana getirilecek bilgilerin tamamndan haberdar olmak ve sultan karsnda kar taraf hakknda eksik bilgi sahibi olarak zor duruma dmemek istedii aktr.42 Sonu

530

nsanln varlndan beri istihbarat ve istihbarat tekilat vardr. Eski alarda basit bir ekilde de olsa balayan istihbarat kurumu gelierek devam etmitir. slamdan evvelki Trk devletlerinde casusluk ve istihbarat ile ilgili kavramlardan onlarda da bu messesenin bulunduu anlalmaktadr. Seluklular hemen, hemen btn messeselerinde olduu gibi istihbarat tekilatnda da kendilerinden nceki Trk-slam devletlerini rnek almlardr. Ancak istihbarat kurumu baz hkmdarlar zamannda dier devlet kurumlarnn aksine grmesi gereken itibar daha az grmtr. Burada dikkat eken bir husus ta udur. Vezir Nizaml-Mlk ve dier devlet adamlarnn bu kuruma nem vermelerine karlk, zellikle Sultan Alparslan btn ikaz ve isteklere ramen istihbarat tekilat ve elemanlarna pek, hatta hi scak bakmamtr. Posta ve istihbarat grevi yapan "Berid" tekilatnn istihbarat ksmn ihmal etmitir. Ahlaki ve hukuki gerekelerle bu tekilata kar kan Sultann endielerinde hakl olduu bir gerektir. Zaten gnmzde de istihbaratn snr-zellikle i istihbaratta- meselesi istihbarat hukuku kavramn dourmutur. Uluslararas bir mesele haline gelmitir. zellikle i istihbarat konusu istismara ak ve toplumsal sonular bakmndan da nemlidir. Snrlarnn iyi tespit edilmesi ve ok iyi aratrmalardan sonra karar verilmesi gereken bir konudur. Zaten sultan da bilhassa bu husus zerinde durmakta ve istihbaratlarn verecekleri bilgilerin ...dostu dman, dman dost suretinde gsterebileceini vurgulamaktadr. Bu insan haklar ve istihbarat hukuku bakmndan ok nemli, isabetli ve gnmze k tutacak nitelikte bir dncedir. Ancak bu sakncalar ortadan kaldracak uygulama, tekilat ihmal etmek veya ortadan kaldrmak olmamalyd. Daha nceki Trk-slam devletlerinde olduu gibi tekilat ii kontrol mekanizmalarn kuvvetlendirecek tedbirler alnmalyd. Bu dnem istihbarat tekilat ile alakal fazla ve net bilgiler yok gibidir. Ancak istihbaratsz devlet olamayacan gsteren birok olay ve uygulama da sz konusudur. Zaten Sultan Alp Arslann bu tavrnn bir devlet politikas haline gelmediini de gryoruz. Melikah ve sonraki hkmdarlar zamannda Berid tekilatnn istihbarat ksmnn yeniden faaliyete geirildii yukarda da yazld gibi ok aktr. Birok ykc ve blc faaliyetin tehlike snrna gelmeden nlendii dikkate alnrsa tekilatn canlandrld ve iyi bir ekilde altn sylemek mmkndr. 1 2 3 Erdal lter, Milli stihbarat Tekilat Tarihesi, Ankara 2002, s. 1. Muazzez enel-A. Turhan enel, Stratejik stihbarat, Ankara 1970, s. 12. Sun-Tzu, Sava Sanat (e. ule Klarslan), stanbul 1992, s. 7; Balangcndan

Bugne Kadar Dnya Casusluk Tarihi, Artel yay., stanbul 1974, s. 2. 4 Feridun Akkor, Casuslar arpyor, Ankara, s. 5; Balangcndan Bugne Kadar Dnya

Casusluk Tarihi, Artel yay., stanbul 1974, s. 1. 5 139. 531 Hamit Pehlivanl, Tekilat- Mahsusadan Milli Emniyete, Bilim Yolu, Krkkale 1998, s.

Bahaeddin gel, Trk Kltrnn Gelime alar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf

Yaynlar, stanbul, 1988, s. 750. 7 8 Bahaeddin gel, Trk Kltrnn Gelime alar, Ankara 1979, s. 266. Bahaeddin gel, Trk Kltr Tarihine Giri, C. VII, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,

1991, s. 127; Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, stanbul 1978, s. 122, 132; Bahaeddin gel, Trk Kltrnn Gelime alar, Ankara 1979, s. 266. 9 Bahaeddin gel, Trk Kltrnn Gelime alar, s. 266-267; Muharrem Ergin, Orhun

Abideleri, stanbul 1978, s. 122, 141. 10 11 12 13 brahim Kafesolu, Trkler, slam Ansiklopedisi, M. E. B. Yay., C. 12/2, s. 235. Bahaeddin gel, Trk Kltr Tarihine Giri, c. VII, s. 146. Bahaeddin gel, Trk Kltrnn Gelime alar, s. 269-271. brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, Boazii Yaynlar, stanbul, 1988, s. 274-275;

Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, stanbul 1978, s. 117. 14 Balangcndan Bugne Kadar Dnya Casusluk Tarihi, Artel yay., stanbul 1974, s. 2;

Abdlkadir zcan, Casus, TDV. . A., c. 7, stanbul 1993, s. 166. 15 16 17 18 Balangcndan Bugne Kadar Dnya Casusluk Tarihi, Artel yay., stanbul 1974, s. 3. A.g.e., s. 6. A.g.e., s. 6-7. Nizaml-Mlk, Siyasetname (Hazrlayan: Mehmet Altay Kymen), Ankara 1982, s. 80-81;

smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara 1984 (3. b), s. 45; Abdlkadir zcan, Casus, TDV. A., c. 7, stanbul 1993, s. 166;. 19 20 s. 156. 21 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara 1984 (3. b), s. 44M. Fuad Kprl, Berid, . A. II. C., stanbul 1970, s. 546. Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Alp Arslan ve Zaman, III. c., Ankara 1992

45; Byk Seluklular, Doutan Gnmze slam Tarihi, 7. c, stanbul 1988, s. 198 ve 204. 22 Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Alp Arslan ve Zaman, III. c, Ankara 1992,

s. 156; Kprl, Berid, . A., II. c, s. 546. (Berid, Barid kelimesinin Latincede posta hayvan manasna gelen Veredustan geldii tahmin edilmektedir. Btn ortaa slam devletlerinde Posta 532

hayvan, svari postac, devlet postas, posta menzili ve nihayet iki posta menzili arasndaki mesafe manalarnda da kullanlmtr. Latin meneli bu kelimeyi, ilk slam fatihlerinin Suriye ve Msrda tesadf ettikleri Bizans posta tekilatndan aldklar aktr. Ancak geni corafi sahalara sahip eski ark imparatorluklarnn merkezi bir idare kurabilmek iin byle bir posta ve istihbarat tekilatna muhta olduklar dnlrse, bunun kklerini Romadan daha evvelki devletlerde aramak daha doru olur. Gerekten Ahamanidler (Dara I zamannda) mparatorluunda muntazam bir devlet postas kurulduunu gryoruz. Herodot bile Serahs zamannda byle bir tekilatn mevcudiyetinden bahseder. Sasaniler devrindeki devlet posta ve istihbaratnn da bundan farkl olmad dnlebilir. M. Fuad Kprl, Berid, . A. II. c., stanbul 1970, s. 541; ayrca Berid Divan iin bkz. A. Mez, Ortazaman Trk-slam Dnyasnda dare Tekilat (Almancadan ev. Cemal Kprl), lk Halk Evleri Dergisi IX. C., say. 50 (Nisan 1937), s. 123-124; Abdlkadir nan, Orta Asyada Mu Kale Hafriyatnda Bulunan Vesikalar, Belleten, VII. c. (Temmuz 1943), say. 27, s. 617.); Mehmet Zeki Pakaln, Berid, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I. c, stanbul 1971 (2. b), s. 207-208. 23 24 Kprl, Berid, . A., II. C, s. 544. Nizaml-Mlk, a.g.e., s. 89 (Nizaml-Mlk eserinde bununla ilgili Ebul-Fazl Sigizi ile

Sultan Alp Arslan arasnda geen u diyolou aktarmaktadr: Ebul-Fazl Sigizi ehid Sultan Alp Arslana niin sahib-i haberlerin yoktur? dedi. Alp Arslan: mlkm havaya uurmak m taraftarlarm benden rktmek mi istiyorsun? dedi. Ebul-Fazl: Niin? dedi. Alp Arslan: Bir sahib-i haberi nasl greyim?; beni seven, dostluuna yeganeliine itimadm tam olan (kimse) sahib-i habere nem vermez ve ona rvet vermez. Muhalif ve dman olan ise, onunla dostluk kurar ve ona para (mal) baheder. Byle olunca sahib-i haber mecburen bizim dostlarmz hakknda kulamza daima kt (szler); dmanlar hakknda da iyi szler ulatrr. yi ve kt sz ok gibidir; biri hedefini bulur. Bu sebepten, her gn gnlmz dostlara (kar) daha fazla krlr, onlar (nezdimizden) daha fazla uzaklatrrz ve dmanlar ise kendimize daha yaknlatrrz. Baktn zaman az zamanda btn dostlar dman olurlar ve dmanlar onlarn yerini alrlar. O zaman padiahlkta hi telafi edilemeyecek bozukluklar doar dedi. Eer bu byle ise de sahib-i haberin olmas daha tercihe ayandr. Yalnz (o) itimada deer ve dindar olmaldr. Padiahn btn fenalk isteyenlerden gam ekmeyecek ve endie duymayacak kadar, akll ve dirayetli olmas lazmdr. nallahu Taala, Nizaml-mlk, a.g.e., s. 89; mad al-Din al-sfahani, Zubdat al-nusra, (Trke tercmesi: Irak ve Horasan Seluklular Tarihi, eviren: Kvameddin Burslan), stanbul 1943, s. 67. 25 mad al-Din al-sfahani, Zubdat al-nusra, (Trke tercmesi: Irak ve Horasan Seluklular

Tarihi, eviren: Kvameddin Burslan), stanbul 1943, s. 67-68; Kprl, Berid, s. 545; Uzunarl, a.g.e., s. 45; brahim Harekat, Berid, T. D. V. . A., s. 499-500. 26 brahim Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, stanbul

1953, s. 154-155;. 27 Kprl, Berid, . A., II. C., s. 546. 533

28 s. 156. 29 30 31 32 33

Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Alp Arslan ve Zaman, III. c, Ankara 1992,

Uzunarl, a.g.e., s. 45. Kprl, Berid, . A., s. 545. Byk Seluklular, Doutan Gnmze slam Tarihi, 7. c, s. 204. brahim Kafesolu, Seluklular, . A., 10. c, s. 400; Trkler, . A., 12/2. c, s. 270. Fuat Kprl, Ribat, Vakflar Dergisi, II. c., Ankara 1974 (2. b.), s. 269-274; Georges

Marais, Ribat, . A., IX. c., stanbul 1971, s. 734; Oktay Aslanapa, Ribat, . A., IX. c., s. 737. 34 35 19 36 Kprl, Berid, . A., s. 544-545. Nizaml-Mlk, Siyasetname (Hazrlayan: Mehmet Altay Kymen), Ankara 1982, s. 80-81. Kprl, Berid, . A., s. 543-546. Nizaml-Mlk, Siyasetname (Hazrlayan: Mehmet Altay Kymen), Ankara 1982, s. 94;. Abdlkadir zcan, Casus, TDV. A., s. 166.

534

Gaznelilerde Devlet Tekilt / Dr. Gller Nuholu [s.286-308]

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Gazneli Devleti, tekilt ynnden ada devletlerin tekiltyla paralellik gstermektedir ve temelde ayn sistem zerine oturmutur. Bata Kprl olmak zere baz ilim adamlarnn da tespit ettikleri gibi Gazneliler, Smnler yolu ile Abbsilerden aldklar tekilt -ki onlarda Ssnlerden alm idiler- baz ilve ve deiikliklerle Byk Seluklulara ve daha sonraki Trk-slm devletlerine intikal ettirmiler ve bylece slm devlet tekiltnn geliip yerlemesinde kpr vazifesi grmlerdir.1 Gaznelilerin asl baars tekilt kurmaktan ok mevcut tekilt ok iyi bir ekilde iletebilmelerinden kaynaklanmaktadr. Gazneli hkmdarlar eski Trklerdeki pederhlik anlayn devam ettirmilerdir. Kendi alarnn ilm, dn ve edeb terbiyesi ile mcehhez olan sultanlar ahs otoritenin en nemli rneklerinden olmular, ynetimin her kademesinde otoritelerini hissettirmilerdir. Bu sebeple sivil idarenin ba olan Gazneli vezirleri, sultann yannda ynetimde ne kadar etkili olursa olsunlar hibir zaman Seluklu vezirleri kadar yetkili olamamlardr. Dolays ile bu hanedann ynetimdeki baars, dorudan doruya hkmdarlardan kaynaklanmaktadr. Devletin ba olan hkmdar, devlet gleri olarak kabul edilen yasama, yrtme ve yarg yetkisini ahsnda toplamtr. I. Hkmdar Hakimiyet Anlay Orta a Trk-slm devletlerinde hkmdarn hkmetme yetkisini Allahtan aldnn kayna slm, ran hatt Hind geleneklere dayandrlrsa da2 sadece bu esaslara dayanmayp byk oranda Trk hkimiyet telkkisinden de kaynaklanmakta idi. Bu anlaya gre hkmdarlar, hakimiyetin kendilerine bizzat ilh bir ihsan olduuna ve yeryznde bu ilh g adna hkm srdklerine inanrlard.3 Nitekim Trklerdeki hkimiyet telkkisi, slm halifesini veya onun adna hkm sren hkmdarlar Allahn yeryzndeki glgesi olarak telkk eden slm anlaya ok yakn olup Trklerin slmiyeti benimsemelerinde mil olmutur.4 Buna gre Gaznelilerdeki hkimiyet anlaynn sadece rn, slm veya Trk deil, btn bunlarn bir sentezi olduu sylenebilir. Hkmdar ve Yetkileri Smn hkmdarlar gibi ahs idare tipinin mutlak rneklerinden olan Gazneli hkmdarlar, kann, adl ve idar olarak devlet iinde mutlak otorite idi. Sultan sadece bir sembol olmayp, devlet mekanizmasnn ilemesi bizzat ahsna balyd. Her nekadar vezir, devlet ilerini yrten en st yetkili ise de sultan bu idareyi kontrol ve onun ilemesini temin eden kii idi.5 unu da sylemek gerekir ki sultanlarn ahsiyetleri de devlet idaresinde byk nem arzediyordu. Nitekim Gazne Devletinin ykselii, geni sahalara yaylmas Sultan Mahmuda maledildii gibi,6 devletin yklmaya yz tutmasnn sebebi olarak da Mesud gsterilir.7 535

Geni yetkilerle donanm olan hkmdarlarn, devlet ilerini yrtrken selhiyetlerini ve hukuklarn tahdid eden hibir messese yoktu8 ve zahirde hibir makama hesap vermek zorunda da deildiler. Ancak Allaha kar sorumlu ve dn kurallarla mukayyet olduklar sylenebilir. Ayrca Mslmanlarn her ilerinde birbirleriyle istire etmesi ilkesine9 uyarak ska bavurduklar yksek rtbeli devlet riclinden oluan istire meclisleri vard. Hkmdar sefere kma, tayin, eli gnderme vb. Konularda gerekli grd zaman bu meclisleri kurar ve konular bu meclislerde mzkere edilirdi. Ancak nih karar veya alnan tedbirleri tatbik edip etmeme yetkisi yine sultanlara ait olurdu.10 Ayrca Gazneli Sultanlar mezlim meclisleri toplar ve bu meclislerde snf fark gzetmeden halka adalet ile muamele ederlerdi.11 Tpk dier adalar12 gibi Gazneli hkmdarlarn da herhangi bir konu hakknda verdikleri kararlar, muhtelif konularda nerettikleri fermanlar, hatt azlarndan kan szler de kanun kuvvet ve mahiyetinde idi. Gerek her kademeden devlet ricali, gerekse halk bunlara itaatle mkellefti. Sultann lkenin sahibi olmas itibariyle tebeasnn btn maddi varl zerinde tasarruf hakk vard. Bu sebeple devletin zararna zenginlemi olan kiilerin, hatt yksek rtbeli memurlarn bile mallarn msadere edebilirdi. Msadere edilen mallar her zaman hazineye intikal etmemi, bazan da sultan tarafndan bir baka klesine balanmtr.13 Ancak mal msadere edilen kii daha sonraki bir zamanda tekrar yksek makamlara getirilebildii gibi, mal da kendisine iade edilmitir.14 Bazan msadere olayna meruiyyet kazandrlmak iin, mahkemede yarglanan ahsn, mahkeme heyeti huzurunda maln kendi rzas ile hkmdara satt ve karlnda bir miktar paray bedel aldn beyan ettii de grlmektedir.15 Vergi koymak, verginin miktarn belirlemek veya vergileri balamak yetkisi de sultana aitti. Ne yazk ki konulan vergiler her zaman dil olmuyor, halkn deme gcn aarak bir zulm halini alabiliyordu.16 Sultanlar, ordunun ba olup birok sefere ahsen katlmtr. ok iyi dzenlenmi ve etkili bir haber alma tekilat oluturarak, lkedeki grevlilerin yaptklarndan en ince ayrntsna kadar haberdar olmutur.17 Haric politikay da bizzat idare edip, mhim yazmalarn metinlerini kendisi dikte ettirmitir.18 Tayinleri bizzat yapm ve tayin ettii kiilerin seiminde olduka titiz davranmtr. Devletin en nemli rkn olan hkmdarn baz zellikler tamas gerekir. Devrin anlayna gre hkmdarlarn en nemli zellikleri adalet, dindarlk, Allahtan korkma, merhamet, cmertlik vs.dir.19 Zikredilen zelliklerin Gazne sultanlarnda bulunduuna dair anekdotlar, kaynaklar tarafndan zikredilerek onlarn cmertlik ve adaletleri n plna karlr. Beyhak Tarihinden nakledilerek20 baz aratrmalarda yer alan ve Sultan Mahmuda atfedilen szler, tarafgir aratrmaclar tarafndan farkl ekillerde yorumlansa bile21 bir bakma raiyyet ile hkmdar arasndaki ynetim yetki ve mesuliyetinin Gazneliler asndan ne olduunu ortaya koyduu gibi, hkmdarlk mcadelesinde halkn btaraf olmasnn, bylece yama ve harabiyetten

536

uzak kalarak, imarn devamnn salanmasnn, dolaysyla halkn refahn dnen bir grn ifadesi olarak yorumlanmaldr. Hakimiyet ve Hkmdarlk Almetleri 1. Manev almetler a. Unvan ve Lkaplar Unvanlar Beyhak ve Gerdz gibi yazarlar kendi eserlerinde, Gazne hkmdarlar iin emir tabirini kullanrlar. Bunu sadece hkmdarlar iin deil ehzdeler iin de kullanrlar. Hanedan mensubu olmayan fertler iin bu tabiri kullanmadklar grlr. Her ne kadar baz kaynak ve aratrmalar Gaznelilerde sultan unvann alan, hatt ilk olarak sultan unvan ile bilinen slm hkmdar olarak Mahmudu gsterirlerse de22 bu onun resm makam ile alkal olmayp gerekte X. yzylda pek ok kk mahall idareci de bu unvan kullanmtr.23 Beyhak ve Gerdiznin de eserlerinde sultan tabirini hkmdar karl olarak kullandklar grlmektedir. Gazne hkmdarlar iinde resm olarak sultan unvanna sahip ilk hkmdarn brahim olduu ne srlmtr.24 Fakat Ferruhzdn sultanl-muazzam ifadesini tayan sikkesinin mevcudiyetine dayanarak ilk defa resm olarak bu unvan kullanan hkmdarn Ferruhzd olduu ve sonraki hkmdarlarda bunun deimez bir hale geldii sylenebilir.25 Daha ok airlerin tercih ettikleri eski ran unvan olan ahinah tabiri ise, resm bir unvan olmaktan ziyade makamn yceliini ifade iin kullanlmtr.26 Gaznelilerde hkmdar ve hanedan mensuplar dndaki memurlar iin muasr devletlerde (Seluklular, Bveyhler) olduu gibi resm unvanlara rastlamyoruz. Yksek asker rtbeliler genellikle hcb diye anlrken, sivil grevli olan vezirler ve divan sahipleri hce-i bozorg ve hce diye anlmtr. Ayn zamanda bir hitap szc olarak da hilatle beraber hkmdar tarafndan tevcih edilen hce unvan Mahmud ve Mesud zamannda ululuk ifadesi olmu ancak sonraki tarihlerde nemini kaybetmitir.27 Gazneli idaresindeki sivil bir grevlinin alabilecei en yksek unvanlarn bir dieri de amd olup, vezirler, divan sahipleri ve brokrasideki en yksek birka kii iin kullanlmtr. Vilyetlere zellikle Irak blgesine tayin edilen grevliler (kethdalar/eyalet vezirleri) amd-i Irak olarak vasflandrlrken,28 zel bir stat arzeden Harezm blgesi valilerine harezmah unvan verilmitir. Eer harezmah tayin edilen kii ehzde ise bunun Harezmdeki vekili de halifetd-dr- Harezmah29 diye adlandrlmtr. Lkaplar

537

Smnlerin yolundan giden Gazneli hkmdarlarn lkap kullanmakta mtevazi olduklar sylenebilir. Seluklular daha ok din ile yaplan lkaplara rabet ederken, Gazneliler devleye itibar etmilerdir. Gazne Devletinin kurucusu olan Alptekinin hangi lkaplar kullandna dair kaynaklar bilgi vermez. Sebktekinin bilinen lkaplar mund-devle, nsruddevledir. Mahmud da ilk lkab olan seyfd-devleyi Horasan sipehslr olduu zaman Smn Devletinden almtr.30 Yemnd-devle ve Emnl-mille ise Abbas halifesi el-Kadr Billh tarafndan Mahmuda verilen ilk lkaplardr.31 Bu lkaplarla birlikte bir de veli-yi emril-mminni almt.32 IX. Hint seferinden (405/1014) sonra nizamd-din,33 Sumenat zaferinden (417/1026) sonra ise kehfl-islm vel-mslimn lkaplarn ayn halife tevcih etmitir.34 Mahmuddan sonra tahta geenlerin aldklar lakaplar ise unlardr: Muhammed celld-devle ve cemll-mille nsr- dnillh, hfz- ibdullah, el-muntakm min adillh, zhir-i halifetullah emrl-mminn,35 ihbd-devle ve kutbul-mille.36 Mevdud b. Mesud ihabd-dn ved-devle, kutbul-mille ve cemald-din, Ali Ebul-Hasan bahd-devle, Abdrred izzd-devle, Turul-i Gsb kvmd-devle, Ferruhzd cemald-devle; brahim zahrd-devle, III. Mesud ald-devle, irzd kemald-devle, Arslan sultand-devle, Behramh yemnd-devle, Husrevah muzzd-devle, Husrevmelik tcd-devle lkaplarn kullanmlardr.37 Sadece tahta oturan hkmdarlar deil, onlarn kardeleri de lkap kullanmlardr. Mesel Mahmudun kardei Emr Yusufun lkab azizd-devle idi.38 Mahmudun yalnz kendisi iin deil, ayn zamanda karde ve oullar iin de halifeden lkap talep ettiine baklrsa39 bunlarn da halife tarafndan verildii anlalmaktadr. b. Hutbe: Hkmdarn manev unsurlarnn en nemlisi, hkmedilen sahalardaki camilerde, hutbe esnasnda hkmdarn adnn, unvanlarnn ve lkaplarnn zikredilmesidir ve hkmdar olmann ilk tezahr hutbedir. 2. Madd Almetler a. Sikke Bir cephesiyle manev, dier cephesiyle madd unsur saylabilecek sikke de hkimiyet almetlerindendir. Gazne hkmdar ve emirleri daha Smn devleti hizmetinde iken kendi adlarna paralar bastrmlardr. 383/993 ylndan 385/995 ylna kadar bastrdklar altn sikkelerde Smn Emri Nuh b. Mansurun adn darp ettirmilerdir. 538

Gazneliler mstakil bir devlet kurduktan sonra paralar kendi adlarna bastrmlardr. Sebkteginden itibaren Tanka ad verilen Hint tarz paralar yannda, Abbas halifeleri tarznda direm ve dnarlar darbettirmilerdir.40 b. Tevk slm devletlerinde bir resm yazma stlah olarak, zaman zaman birbirinden farkl ekillerde hkmdarn karar, bunun yazl sureti, tayin berat, hkmdarlara mahsus almet, tura, ferman ve mhr anlamlarnda kullanlmtr.41 c. Hilat Istlah olarak hkmdarn taltif etmek istedii kimseye verdii deerli elbise42 olarak tarif edilirse de, hilat sadece elbise olmayp, kemer, yzk, sark, klh, bayrak, etr, adr, ks, hatt at, fil vs. gibi pek ok hkimiyet almeti saylan unsurlar da hilati tamamlamaktayd. Gazneli hkmdarlar hilat tevcih ettikleri gibi kendileri de Abbas halifelerinden hilat almlard. Bylece hem hkmdarn meruluu, dolaysyla devletin meruluu halifece tannm, hem de hkmdar halifenin yksek manev gcn kabul etmitir.43 Gazneliler devrinde hilat tevcih edilen kiilerin ve verilen hilatlerin kaytlarnn tutularak hazinenin kontrol altnda bulunmas salanyordu.44 Gaznelilere bal vassal hkmdarlarn da hilat tevcih etme yetkisi vard.45 Ancak bu yetkinin sultann msaadesine tabi olduu muhtemeldir.46 d. Tiraz zerine yaz ilenmi, srmalanm veya dokunmu erit halindeki kuma47 anlamndaki tiraz da hkimiyet almeti olup, tpk hutbe ve sikkelerde olduu gibi tirazlarda da hkmdarn ad ve lkaplarnn ilenmesi bir hkmdarlk hakk idi. Vassal hkmdarlar da nce hkmdarn adnn yazlmas kaydiyle kendi isimlerini tirazlarda yazdrabiliyorlard.48 e. Taht Gazne hkmdarlarnn her birinin kendine ait tahtlar olduu, bunlarn deerli maddelerden yapld ve ok gsterili olduklar kaynaklarn49 ifadelerinden anlalmaktadr. Hkmdar elerinin de kendilerine ait tahtlar vard ve bu tahtlar da olduka gsterili idi.

f. Ta

539

Gazneli hkmdarlar btn merasimlerde tahta oturduklarnda balarna ta koymulardr. Talar da tpk tahtlar gibi ok deerli ve gsterili idi.50 Hkmdarn emriyle zel olarak yaptrld gibi, halife tarafndan da hilatin paralarndan olarak sultana tevcih edilmitir.51 Hkmdar ve ehzade elerinin de talar vard. g. Yzk Gazne hkmdarlar tana adlarnn yazlm olduu yzkleri kullanmlar, hilatin

unsurlarndan olarak vezirlerine vermiler, bylece onlar vekil tayin ederek devlet ve memleketin menfaatine mteallik ilerde kendi fermanlarndan sonra vezirin fermannn geerli olduunu gstermilerdir.52 h. Nevbet Hkmdarlk saraynn kapsnda veya otann nnde muayyen zamanlarda, ekseriya namaz vakitlerinde o zamann devlet orkestrasnn konser vermesidir.53 Gaznelilerde ks (davul), bk (boru, nefir), tabl (darbuka benzeri davul), duhul (byk davul), kase-pl (ikili davul, nekkare), ayine-i piln (fil zerinde alnan davul) gibi vurmal ve flemeli alglardan oluan nevbet; namaz vakitlerinde, sava meydanlarnda, karlama ve uurlama, zellikle halifenin elisini kabul merasimlerinde alnmaktayd.54 i. Payitaht Her devletin bir merkezden ynetildii muhakkaktr. Bu itibarla Gazneliler iin de siyas gelimelere paralel olarak baz ehirlerin merkez grevini stlendii sylenebilir. Her ne kadar Niabur, Herat, Bst, Belh gibi ehirler zaman zaman bir merkez gibi kullanlmsa da devletin gerek merkezi Gazne idi ve Gazneye sahip olmak tahta sahip olmak anlamn tayordu.55 j. Bayrak ok eski devirlerden beri hkimiyet almeti olarak kullanlan bir dier sembol de bayraktr. zellikle Beyhak Tarihinin ierdii bilgiler sayesinde Gazneli devri bayraklar hakknda az da olsa bilgi sahibi olabilmekteyiz. Bu bilgilere gre hkmdarlara ait resm bayraklar bulunduu gibi, ehzde, kumandan, mstakil ve yar mstakil hkmdarlara da hkmdar tarafndan bayrak verilmekteydi. Hkmdarlara ait bayraklar siyah rengi tamaktayd.56 Gaznelilerin siyah rengi tercih etmelerinin sebebi muhtemelen eski Trklerde de grlen hkimiyet rengi olmasndan ziyade, AbbasGazneli mnasebetleri neticesinde Gaznelilerin kendilerini Abbaslerin meru mmessili gibi grm olmalarndan kaynaklanyordu.57

540

Muhtemelen asker ktalarn husus almet ve ekil tayan bayraklar vard. Mesel saray klelerinden oluan ktalarn bayraklarnda aslan almeti (almet-i ir) bulunuyordu.58 Hindistan sipehslrlna tayin edilen ahslar ise krmz ipekten yaplm bayrakla birlikte bayrak direinin tepesine kondurulan ve mencuk diye adlandrlan hill eklinde bir almete (almet-i mencuk) de sahip olabiliyordu.59 Kprl de devletin resm bayrandan baka bayraklarda ayr ayr renkler kullanlmas detinin birok slm ve Trk devletinde varolduunu ve bu itibarla Gazneli bayraklarnda da hkmdar, kumandan ve emrlerin isim ve lkaplarnn yazlm olabileceine iaret etmektedir.60 Emr ve vassal hkmdarlarn bayraklarnn siyah rengi tamas isyan almeti saylyordu.61 Sava esnasnda bayran bulunduu yer, hkmdar veya ordu kumandannn bulunduu yeri (merkezi) gsterdiinden, asker daima buna dikkat ederdi.62 Herhangi bir sebeple bayran grlmemesi ve yerinden oynamas ordunun bozulduuna almetti.63 Bir yerin igalinde bayran kale burcuna ekilmesi kalenin teslimiyetinin iareti64 olduu gibi, bayran dman eline gemesi de ordunun yenilgisi anlamna geliyordu.65 k. etr Sultanlarn balar zerine tutulan glgelik66 olarak tarif edilen etr de hkimiyet almetlerindendir. l. Giye Eer rts anlamnda kullanlan67 giyenin Gazne sultanlar tarafndan kullanldna dair bilgiler elimizde yoksa da, bu devirde baz ileri gelen kiilerin giye sahibi olduklarn, hatt Hac sipehslrl ile grevlendirilen kiilere verilen hilatin unsurlarndan olduunu kaynaklar zikreder.68 Bu bilgilere kyasla Gazne hkmdarlarnn da giye kullandklar sylenebilir. Giye, sahibi ata binince rikbdar tarafndan atnn nnde tanr, attan inince eyerin zerine yaylrd.69 m. Saray Gazne hkmdarlar iin bir ehirdeki saraydan deil, binalar kompleksinden, hatt bir mahalleden bahsetmek gerekmektedir. nk onlarn saraylar, ssl baheler; ordu arz, evgan oyunu ve bayram namazlarn eda etmek iin geni meydanlar; kabul merasimleri ve ziyafetler iin gzel bir ekilde tefri edilmi muhtelif salonlar, koridorlar, devlet ilerinin yrtld dvnlar, saray kleleri iin yatakhaneler, sultann zel hayatn srdrd harem v.b. blmlerden olumaktadr.70

n. Saltanat adr

541

Gazne hkmdarlarnn adrlar da muhtemelen bayrak ve etrleri gibi siyah renkte olup deerli kumalardan iml edilmiti.71 Saltanat adrnn kurulmas sefer almeti idi. Sultan nereye sefer yapmak istiyorsa adr o ynde bir yere kuruluyor, sultann adra inip birka menzil katetmesiyle sefer kesinlik kazanyordu.72 Bu adrlar sadece sefer sebebiyle kurulmuyor, sultann av ve temaa iin saraydan ayrld zamanlarda da karlyor ve konaklama yerlerine konduruluyordu.73 II. Saray Grevlileri Hcib-i bozorg: Saray tekiltnda hkmdardan, btn devlet tekiltnda da hkmdar ve vezirden sonra en yksek makama sahip olan grevlidir. Hcib-i bozorg, hciblik makamna ykselmi Trk asll gulmlar arasndan bizzat sultan tarafndan seilerek greve atanr, atama delili olarak kendisine hilat giydirilip, bayrak, nevbet gibi hkimiyet almetleri verilirdi.74 Hcib-i Bozorg tavassut, terifat75 ve asker grevler stlenmitir. Ordulara bakomutanlk yapar, sultann bakomutan olduu durumlarda ordunun sol kanadn idare ederdi.76 Sefer vb. sebeplerle saraydan ayrlmas durumunda, yerine vekil olarak teklif ettii kii, grevini vekleten yrtrd.77 Protokoldeki yeri, sultann itirak ettii kalabalk kortejlerde sultann, sadece vezire refakat ettii durumlarda ise vezirin n idi.78 Bu durum, devlet tekiltnda vezirden sonra en st grevli olduunu gstermektedir. Emirlik makamna sahip olmalarna ramen emir unvann kullanamazlar, siyah elbise zerine mcevherlerle ssl altn kemer takar, balarna iki dall klh koyarlard.79 Hcibler: Menei Ssnlere kadar dayanan, muhtelif zaman ve meknlara gre tekml eden hciblik messesesi mn itibariyle birinin bir yere girmesini men eden kii, kapc ve mabeynci anlamna gelir.80 Gaznelilerde btn saray hizmetleri, kumandanlk ve valilik gibi nemli grevler; gulmlardan, zellikle Trk gulmlardan yetimi ve hciblik rtbesini kazanm kiilere aitti. Siyasetnmedeki ifadeye gre bir gulmn hciblik rtbesini kazanabilmesi iin bir dizi eitimden gemesi gerekiyordu.81 Hciblik rtbesine ulaan gulmlar gerek saraydaki nemli grevlere, gerek kumandanlk ve valilik gibi yksek makamlara tayin edilseler bile hcib unvann kullanmaya devam ediyorlard. Hkmdar sarayna mensup hcibler, muhtemelen rtbelerine gre farkl grevler

stlenmilerdi. Bunlardan bir ksm sarayda terifat olarak grevli iken, bir ksm da saraya giriklar denetlemeden sorumlu idi. Bunlar gece gndz nbetlee bu grevi yaptklarndan hcib-i nevbet diye adlandrlyorlard.82 Bu iki grup dnda baka bir hcib grubu daha vard ki grevleri asker olup, derecelerine gre emirlerinde birlikler vard ve rtbe itibariyle dier hcib gruplarndan daha yksek idiler. 542

Hkmdar sarayndan baka emirlikle vilyetlere tayin edilen ehzdelerin, emirlerin, vezirlerin ve sipehslrn saraylarnda da hcibler bulunmakta idi.83 Bu gruptan olan hcibler, zaman zaman sultann istei ile efendileri hakknda casusluk yaparlard.84 Hkmdar ve hanedana ait btn hcibler siyah elbise giyer, balarna iki dall klh koyar, bellerine altn kemer takarken,85 kalem ehlinin, yni hcib-i hcegnn hcibleri renkli elbise giymek mecburiyetinde idi.86 Hcib-i Saray: Bizzat sultan tarafndan tayin edilen hcib-i sarayn grevi, slr- gulman- saraya veklet etmekti.87 Salar- gulman- saray, sarayda bulunmad zamanlarda onun yerine istiar meclislere katlr, savata 500 kiilik birliklere komuta edebilirdi. Slr- gulman- sarayn azli veya lm halinde onun yerine asaleten atanrd.88 Vekl-i Der (Vekl-i Has): Gazne sarayndaki st grevlilerden biri olan vekil-i der, muhtemelen Abbas sarayndaki stadd-darn grevlerini ifa eden yni, hazinenin gelirlerinden ve vergilerden belli bir miktar alp, bu mebl sarayn frnlarna, mutfaklarna, ahrlarna ve saraydaki btn grevlilere tahsis etmekle mkellef grevli idi.89 Bu grevleri yannda ziy- has diye adlandrlan sultann ahs emlkini ve hazinesini de idare ederdi.90 Emirler, vassal hkmdarlar ve sivil vali durumundaki Horasan sahib divn da, kendileriyle ilgili ileri yrtmek, murakebe etmek ve gerektiinde sarayn haberlerini efendilerine iletmek iin hkmdarn saraynda vekl veya vekl-i der bulundururlard.91 Efendilerinin saraydaki temsilcisi olan bu grevli, Nevrz ve Mihrign gibi bayramlar sebebiyle, efendilerinin vermekle mkellef olduu hediyeleri sultana sunarlard.92 Ayn zamanda sultann saraynda efendileri adna tabii casus durumunda olan bu kiiler, greve atandklar zaman efendileri aleyhine almayacaklar gibi, sultann da efendileri aleyhindeki hareketlerinden onlar haberdar edeceklerine dair ar yeminler ederek greve balarlard. Bu vekiller grev sresince cret, maa ve ihsanlar kendi saraylarndan alrlard.93 Emr-i Hres (Vli-yi Hres): Hres diye adlandrlan zindann miri olup,94 grevi sultann birisi hakknda verdii cezay uygulamakt.95 Nizaml-Mlke gre hares emirlii her devirde byk memuriyetlerden biriydi ve sarayda derece itibariyle hcib-i bozorgdan sonra en yksek makam o igal ederdi. nk grevi ceza infazyla ilgiliydi. Hkmdar bir kimsenin sulu olduuna karar verdii zaman yerine gre ba vurma, el ayak kesme, dar aacnda asma, dvme, hapsetme ve kuyuya atma gibi cezalardan birini tatbik etmesini emir-i harese emrederdi. Tpk vassal hkmdarlar gibi ks ve alemi olup nevbet aldrmak hakkna sahipti.96 Ancak ceza hususunda kesinlememi bir karar uyguladnda kendisi de ayn cezaya arptrlrd. Cezalar emrindeki grevliler vastasyla yerine getirirdi.97 Ayrca tutuklu bulunan hanedan yelerinin nakilleri esnasnda onlara nezaret eder98 ve nemli elilik heyetlerinin karlama merasimlerinde terifatlk yapard.99

543

A: Trke bir kelime olan aa, hcib veya mabeynci anlamnda kullanlmakta olup,100 Gazneliler devrinde hkmdarla devlet erkn arasndaki irtibat salayan grevli idi. Beyhak Tarihinde anin genellikle hadm veya hasse hadm kelimeleriyle vasfedilmesi bu grevlinin tevlerden seilmi olduu zannn vermektedir. Nitekim anin sarayn harem ksmna girmeye mezun olmas101 da bu fikri teyit edecek mahiyettedir. Sultan ister sarayda, isterse adrnda (otanda) olsun a hadm daima onunla birlikte bulunurdu. Sultana bir haber arz etmek iin gelen kii nce anin yanna gider ve bu haberi a sultana iletirdi. Gelen kiinin sultann huzuruna girme izni varsa, a tarafndan huzura alnr, izin yoksa sultann cevab, haberi getirene iletilirdi.102 Perdedr: Saraydaki nemli grevlerden biri de perdedrlktr. Nizaml-Mlk perdedr kabul gnlerinde huzura kabuln iareti olarak sarayn kapsnda bulunan perdeyi kaldrp indirmekle ykml olan grevli103 olarak tarif edilmektedir. Gazne saraynda perdedrlarn birden fazla olduu anlalmaktadr. Yukarda zikredilen grevi yapan perdedr yannda baka perdedrlar da vard. Bunlar zellikle halifenin elisini karlama merasiminde bir hcibin emri altnda grevlerini yapyorlard.104 Buna gre bu perdedrlar rtbe itibariyle hciblerden daha aa idi. Yine perdedrlar herhangi bir sebeple cezalandrlp ldrlen kiinin ple atlan cesedine bekilik yapyorlard.105 Bu perdedrlardan baka Perdedr- has olarak vasflanan ve hkmdarn emrini ehzdelere iletmekle grevli olan bir perdedr daha vard106 ki sultann zel hizmetinde olmas sebebiyle muhtemelen tevlerden seilmi idi. Hkmdar sarayndan baka, devlet ricalinin saraylarnda da perdedrlar vard.107 Mihter-i Saray: Hkmdarla birlikte seferlere itirak etmesi,108 hkmdarn harghna (istirahat mekn) girmeye mezun olmas, hatt devlet ricalinin houna gitmese de baz devlet meseleleri hakknda hkmdarla istiarelerde bulunmas,109 bu memurun hkmdara yaknln ortaya koymaktadr. Ayrca isminin hadm ile birlikte zikredilmesi muhtemelen Mihter-i Sarayn da tevlerden seildiini gstermektedir. Debr-i Saray: Gazne sarayndaki dier bir grevli de debr-i saray idi. Muhtemelen debr-i gulmn olarak da adlandrlan110 bu memurun grevi saray klelerine ait defterleri tutmakt.111 hr-slr: Uzunarl tarafndan sarayn ve hkmdarn hayvanlarnn bulunduu has ahurun ba olup emri altnda hademe, seyis vs. gibi grevliler vard112 diye tarif edilmektedir. Fakat zellikle Mesd devrinde hr-slrlk grevini stlenen kiilerin bu grevlerine ilve, ayn zamanda saylar onbinleri bulan ordulara kumandanlk ettikleri,113 hatt eyalet valiliine bile tayin edildikleri114 grlmektedir.

544

Haznedr: Gerektiinde harcamak, balanmak veya hediye edilmek zere sarayda zel bir dairede muhafaza edilen nakit, mcevher, deerli eyalar vs.nin bulunduu hzinenin amiri olan hznedr, hzin diye de adlandrlmaktadr. Hazinedrn emri altnda, yine ayn ad tayan memurlar, hazne ktipleri (debrn- hazne), hazne mrifleri (mrifn- hazne), raklar (girdn) ve hammallar bulunmakta idi.115 Hazinedrlar kendi asl grevleri dnda asker kumandanlklara da tayin edilmiler, hatt sipehdrlk makamna kadar ykselebilmilerdir.116 Hkmdar saraynda grevli olan haznedrlar gulm sistemine gre yetimi Trklerden seilirken, eyletlere tayin edilen haznedrlar iin byle bir tercih yoktu. Hatt hkmdar kendi nedimini bile bu greve atayabiliyordu.117 Cmedr: Hkmdarn kyafetlerinin ve hkmdar tarafndan hilat olarak verilecek eyann muhafaza edildii cme-hne isimli daireden sorumlu memurdur.118 Kle sistemine gre yetimi gulmlardan seilen cmedrlar,119 hciblik ve slrlk gibi rtbeleri kazansalar bile bu unvanlarn da muhafaza ederler hatt cmedrln yapm olduklar hkmdarn ismi ile anlrlard.120 Devtdr: Bu memur, deerli evraklarn, mektup nshalarnn, sevgend-nmelerin (yeminnme) ve sultana ait kitaplarn muhafaza edildii devt-hnenin121 miri idi. Has klelerden olan devtdr, gelen mektuplar alp sultana takdim eder, sultana ait devat- has olarak adlandrlan divit takmn yannda tard.122 Ayrca grevi itibariyle istiar meclislere de katlabilirdi.123 Gazneliler devrinde emirlie (sipehslrlk) kadar ykselen124 devatdrlarn varlna aht olmaktayz. Alemdr: Sultann bayran tayan ve onu muhafaza eden grevli125 olup sultann has kleleri arasndan seilirdi.126 etrdr: Sefer veya baka bir sebeple sultann saraydan ayrld durumlarda onun etrini tayan grevlidir. Bu grevli de sultann has klelerindendir.127 evgndr (evgn): Sultann evgnn tamakla ykml olan grevlidir.128 evgndr, muhtemelen hkmdarn evgn, silh, mzrak ve ok atma gibi sportif faaliyetlerinden de sorumlu idi.129 Bu memurlar da slrlk, hatt kutvallie (kale komutanl) kadar ykselebiliyorlard.130 Silhdr: Hkmdarn silhlarna bakmak, merasimlerde onun silhn tamak, ayn zamanda da zerradhne diye adlandrlan silhhneden sorumlu memurdur.131

545

Emri altnda ayn isimle anlan baka silhdrlar bulunurdu. Btn resm kabullere emrindeki silhdrlar ile katlr ve tahtn etrafnda yer alrlard.132 Buna istinaden, sultana kar yaplabilecek herhangi bir olumsuz harekette onu muhafaza ile sorumlu olduklar sylenebilir. Halifenin elilerinin kabul merasiminde, sultann halifece gnderilen hilati giymesi ve bu sebeple kr namazn eda etmesi gereken durumlarda namaz iin gerekli olan seccadenin tanmas ve yere yaylmas mir silhdarn iiydi.133 Sultann saraydan ayrlmas durumunda onunla beraber bulunurlard.134 Candr: Mecazen muhafz ve koruyucu anlamna gelen candr,135 divan stlahda daima sultann huzurunda silhl bir ekilde bekleyen ve sultan korumakla grevli olan memurdur. Ancak Beyhak Tarihindeki ifadelerden bu grevlinin, av elenceleri esnasnda sultann yannda bulunarak, onun yaralad hayvanlar ldrmekle grevli olduu136 anlalmaktadr. Rikabdr: Rikabdrn grevi, efendisinin gaiyesini tamak ve efendisi attan indii zaman onu yere yaymakt. Ancak bu grevlinin bu anlamda sultana hizmet eden zel bir grevli olduuna dair bilgilere sahip deiliz. Bu anlam dnda Gazne saraynda rikabdrlar birden fazla olup, daha ziyde haberci olarak grevlendirilmilerdi.137 Tatdr: Hkmdar elini ykad zaman ona ibrik ve leen tutarak hizmet eden grevlidir.138 Hkmdarn mutemedlerinden olmas sebebiyle baz mahrem ilerde haberci olarak139 da grevlendiriliyordu. Hnslr: Hnslr, hkmdarn zel mutfann (matbh- has) efidir.140 Emrinde birka kle bulunmaktayd ve bu klelerin grevi zellikle Nevruz ve Mihrign gibi bayramlar mnasebetiyle verilen ziyafetlerde sunulacak yiyecekleri hazrlamakt.141 angr: Hkmdarn yemeini hazrlayan, sofra hizmeti gren ve hkmdar yemek yemeden nce herhangi bir zehirlenme tehlikesinin nne gemek iin onun yemeini tadan grevlidir.142 anigrler ayn zamanda hkmdarn dzenledii ziyafet trenlerinde de sofra hizmeti yapyorlard.143 arapdr: Sarayn arap-hne ad verilen merubathnesinin miri olan memurdur.144 Sultann merubatn hazrlayan ve onun tertipledii ziyafetlerde hizmetle mkellef olan bu memur arapdr- has olarak adlandrlmakta145 olup emrinde arapdrlar bulunuyordu.146

546

arapdr- haslar sonralar yksek bir makama atansalar bile arapdr unvann muhafaza ediyorlard.147 Sultan saraydan ayrld zaman araphne ve zel mutfa da birlikte gtrld iin arapdrlar da sultann ahs ileriyle ilgilenen dier zel grevliler gibi gerek sarayda gerek saray dnda daima onunla beraber bulunurlard.148 Resuldr: Resuldrn grevi, sultann nezdine gelen eliyi birka menzillik bir mesafede karlayp, kendisine tahsis edilen ikametgha gtrmek,149 oradaki rahatn temin etmek,150 elinin dergha geli-gidiini dzenlemek,151 elinin geldii lkenin hkmdarna sultan tarafndan gnderilecek cevap-nme ve hediyeleri eliye teslim etmek,152 derghtan gnderilecek Gazneli elilere sultan tarafndan tevcih edilen hilatleri vermek,153 sultan ziyarete gelen valilere sultann hediyelerini gtrmek154 ve herhangi bir sebeple sultann kimseyle grtrlmesini istemedii habercilere nezaret etmekti.155 Mertebedr(lar): Grevleri; elileri karlamada asl grevli olan resuldrn yannda bir tr gsteri birlii fonksiyonunu ifa etmek,156 sultann alaynn nnde bulunup savulun! diyerek ve ellerindeki kamlar sallayarak yol amak,157 resm kabul gnlerinde kabul salonunun dnda dizilmek,158 sultann, topraklarna yeni ilhk ettii bir ehirde, ehrin ynn huzura kabul ettikten sonra sultann onlara gsterdii tevecchn nianesi olarak, sultann menzilghndan ehre kadar teyi etmek,159 zellikle vezir gibi yksek rtbeli devlet ricalinin hilat giydikten sonra sultann huzuruna kmak iin came-hneden kabul salonuna geliinde ona refakat etmek,160 sipehslrlarn huzurdan ayrllarnda onlar saraylarna kadar uurlamakt.161 Emir makamndaki ehzdelerin ve sipehslrlarn saraylarnda da mertebedrlar bulunmakta idi.162 Sipahdr(lar): Lugtlerde, ordu komutan olarak tarif edilmesine163 ramen, Gazne sarayndaki sipahdrlarn bu anlam dnda grev yaptklar anlalmaktadr. Beyhaknin ifadelerinden sipahdrlarn bazan terifat memurlar gibi,164 bazan sarayn gece bekileri gibi165 bazan da yksek rtbeli ricali sultann has meclislerine armak gibi166 birbirinden farkl grevler stlendikleri anlalmaktadr. Nedimler: Nedimlerin grevi siyas olmaktan ok sosyal arlkl idi. Hkmdarlar resm ilerinden arda kalan zamanlarn ounlukla nedimleriyle geiriyorlard. Zaman zaman da sultann isteiyle devlet ilerinin grld mavere meclislerine itirak edebiliyorlard.167 Baz nedimler, kethdalk (eyalet vezirlii), hazinedrlk ve sahib-i divan- risalet gibi siyas grevlere de tayin edilebiliyor,168 bu grevleri herhangi bir sebeple sona erdii zaman da tekrar nedimlik hilatini giyebiliyorlard.169 Ayrca zaman zaman elilikle grevlendirildikleri gibi,170 Arapay ok iyi bilmeleri sebebiyle halife elisinin karlanma merasiminde grev alyorlard.171 Sultana yaknlklar sebebiyle, ok mahrem ilerde sultan ile vezir arasndaki diyalou salamak ve yksek rtbeli devlet ricalinin 547

yaknlarndan

birinin

lm

halinde

sultan

adna

taziyette

bulunmak

da

nedimlerin

grevlerindendi.172 Nizaml-Mlke gre Gazne saraynda saylar yirmi olarak verilen173 ve nediman- has ve nediman- birun174 olarak gruplanan nedimler, balca iir, debrlik, ncm, tp, Kurn, tefsir, fkh gibi ilimleri; tavla, satran gibi oyunlar bilmek; faziletli, ho tavrl, gler yzl, dindar, ketum ve iyi giyimli olmak zorunda idiler.175 Mutripler: Tpk nedimler gibi mutripler de hkmdarn zel hayatnn nemli bir unsuru idiler. Meclis-i haslar bunlarla enlenir, ziyafetler bunlarla canlanr bu hizmetleri karlnda da sultandan caizeler alrlard.176 Mutripler de mutriban- has ve mutriban- birun177 olmak zere ikiye ayrlrlard. Gazne saraynda kadn mutripler de vard ve bunlar sarayn harem ksmna girmeye mezun idiler.178 Buna istinaden haremdeki elencelerde grev aldklar muhtemeldir. Skler (Skyan- Has): Meclis-i haslarda sultana arap sunmakla grevli klelerdi. Saylar yedi-sekiz olan sklerin seiminde gzel yzl olmalarna dikkat edilirdi. Meclis-i haslarda renkli elbiseler giyerler ve ikier ikier hizmet ederlerdi.179 Gazneliler devrinde ok yksek makamlara, hatt tahta kadar ulaan sklerin varlna ahit olmaktayz. Nitekim Mahmudun has klelerinden olan, Muhammed ve Mesuda sklik yapan Nutekin-i Nevbet Czcn emirliine kadar ykselmiti.180 Mahmudun sklerinden olan ve baz davranlar sebebiyle tarihilerin kafr-i nimet diye niteledikleri Turul- Gsib de giderek ykselmi ve ksa bir sre Gazne tahtn igal etmiti.181 Skler bir has klenin (hdim-i has) emrinde idiler.182 Muhaddis: Gazne sarayndaki resm grevlerden biri de muhaddislik olup bu ii yapan kiilere muhaddis denilmekteydi.183 Muhaddisler ounlukla sarayda hazr bulunur ve sultan istedii zaman ona hikye anlatrlard.184 Hembz185 (Oyun Arkada): Satran ve tavla gibi oyunlarda sultana elik eden grevli olmas gerekir. Nedimlerden birinin bu grevi stlenmi olmas da muhtemel grnmektedir. Tabbn- Hasse: Hkmdarn ve muhtemelen saraydaki kiilerin salk durumlaryla ilgilenen ve saylar birden fazla olan bu grevliler, zaman zaman bir lutuf nianesi olarak yksek rtbeli ricalin tedavisi ile de megul olurlard.186 Sultann huzurunda oturabilme iznine sahip olduklar gibi,187 devlet erkn hakkndaki skntlarnda ona dert orta olabilecek kadar da yakn idiler.188

548

Sultan mam (Pinemaz- Sultan): Hkmdar namaz klarken ona imamlk yapan bu grevli, grev itibariyle Osmanl sarayndaki hnkr imamn andrmaktadr. Bu grevine ilve olarak ehzadelerin dini eitimini de stlenmiti.189 Mashareler (Maskaralar): Bayram vb. mnasebetlerle sultann verdii ziyafetlerde davetlileri elendiren ve karlnda hkmdardan caize alan190 grevlilerdir. Ferrlar: Saraydaki gnlk sradan ileri yapmakla ykml idiler. Ferrlarn hepsi ayn rtbede deildi. Sultann ahs ileriyle grevli olan ferr, ferr-i sultan diye adlandrlr ve yksek rtbeli rical huzura arldnda bu grevli ile haber gnderilirdi.191 Sultann tevecchn kazanan ferrlar, sipehslrlk gibi yksek makamlara tayin edilseler bile ferralk sfatn muhafaza ediyorlard.192 Havic-kean (Levzm Memurlar):193 Sarayn mutfa iin gerekli olan malzemeyi tedarikle mkellef olmalar yannda sultann hassa ordusunun koularnn levzm ilerini de stlenmilerdi.194 Flbnn (Fil Bakclar): Gaznelilerde filler orduda nemli bir unsur idi. Saylar binleri bulan fiiller zaman zaman sultan tarafndan denetlenir, denetleme ii Kabilde yaplr ve fillerin durumuna gre bakclar, hacib-i bozorg vastasyla sultan tarafndan hilatle mkfatlandrlrd.195 ounlukla Hintliler arasndan seilen ve pilbn diye adlandrlan fil bakclar, mukaddem-i plbnn adl bir hcibin emrinde idiler. Fillerden birinin zarar grmesi veya dman eline gemesi halinde bakclar sultan tarafndan cezaya arptrlr ve filin deeri nakit olarak kendilerinden tahsil edilirdi.196 Filler orduda kullanm yannda sultan veya devlet ricali iin binek olarak da kullanlmakta idi. Sultann fil bakcs plbn- has olarak isimlendirilir ve sultan file bindii zaman sevkini salard.197 Sarbn, Suturban: Filler gibi at, deve ve katr da gerek yk tamak gerekse binek hayvan olarak nemli unsurlar idi. Bunlarn bakclarna sarbn veya suturbn ad verilirdi.198 Gerek sultann ahs, gerekse sarayn ilerinden sorumlu olan belli bal grevliler bunlardan ibaretti. Ancak kaynaklarda hdim diye pek ok hizmetliden bahsedilmektedir ki bunlarn mteferrik iler yaptklar sylenebilir. Harem dairesinde grevli olanlar, hdiman- harem-i sultan199 olarak nitelenirken, sultann zel hizmetinde bulunanlar da hdim-i has200 olarak vasfedilmektedir. Bu tr hizmetlilerin emirlerinde de ahs ilerine bakan birer hdimleri vard. Gazneli Devri dar Tekilt Gazneli devri idar tekilt temel olarak iki balk altnda incelenebilir. 549

1- Merkez Tekilt 2- Tara Tekilt I. Merkez Teklt 1- Dvn- Vezaret: Gazneli idar tekiltnda on yetkili makam, banda vezirin bulunduu, bu itibarla dvn- hce veya dvn- vezr201 diye de adlandrlan vezaret dvndr. Vezir, icra, teri ve kaza selhiyetleri kaytsz artsz elinde bulunduran hkmdarn vekili sfat ile devletin btn ilerini sevk ve idare eden en yksek grevlidir.202 Vezir, genellikle tekiltn eitli kademelerinde grev yapm ran asll kalem ehli arasndan bizzat sultan tarafndan seilerek greve atanrd. nk bu makam debirlik, hesap, muamelt vb. pek ok bilgi ve beceride stad olmay gerektiriyordu.203 Bunda da ranllar olduka mahir idi. Sultan tarafndan atamas yaplan vezir, greve balamadan nce sultanla karlkl olarak, grevini icras hakkndaki taleplerini ieren ve muvzaa204 diye adlandrlan bir antlama metnini imzalar, bunu mteakip vezaret hilatini giyer, huzura kar ve bizzat sultann elinden enguter-i memleket ad verilen vezaret yzn (mhrn) alarak resmen greve balard.205 Vezirlie tayin edilen kii, muhtemelen sultanla arasnda vuku bulabilecek bir fitne hareketinin nne gemek iin mutemet birisini (bu kii genellikle sahib-i dvn- risalet idi) mavir olarak teklif eder,206 sultan da bunu onaylard.207 Hkmdarn vekili sfat ile yetkileri onun emri dahilinde snrsz olan vezir, tpk hkmdar gibi muayyen konularda misl ad verilen ferman karma yetkisini haiz olduu gibi hukuk, asker ve ml hususlarda da geni yetkilerle donanmtr. O da dier btn ada olan meslektalar gibi mezlim meclisleri kurar,208 sultann bakanlk ettii mezlim meclislerine katlr,209 zellikle ml memurlar sorgulayp cezalandrd gibi ordulara bizzat kumanda eder,210 seferle grevlendirildii blgedeki ordular sevkeder, blgedeki ve daha sonra oraya sevkedilebilecek ordularn ihtiyalarn temin eder, blgenin vergilerini tahsil eder ve asayiini salayacak grevlileri de tayin ederdi.211 Fakat onun asl yetki ve grevi mal olup ncelikle hazineye gelir salamakt. Vezir hazineye gelir temini yannda ondan sarfetmede de tam yetkili idi.212 Ayrca tahrirat ve maalarn miktarn tayin ve deme eklini de bizzat tespit edebilirdi.213 Vezir herhangi bir vazife ile grevlendirildii zamanlar dnda sultann yannda bulunur, seyahatlerinde ona refakat eder ve seferlerine katlrd.214 Ancak sultan Hindistana sefer yapt zaman onun vekili olarak Horasanda kald da vaki idi.215 Dier durumlarda bu grev ehzadeler tarafndan yerine getirilirdi. Gazneli vezirleri hce-i bozorg, hce ve vezir dnda herhangi bir resm unvana sahip deildiler. Meymend, emsl-kuffat, Hasanek ise seyyidl-kuffat olarak anlrsa da bu tabirler tarihilerden ziyade airlerin kullandklar gayri resm takdir ifadeleridir.216 Sembolleri ise; Badatta 550

dokunmu ve ok ince naklarla ilenmi beyaz bir kaba, ayn oranda deeri haiz sark, traz, ssl byk bir zencir (zencire-i bozorg) ve firuzelerle ssl 1000 miskallik bir kemerin oluturduu vezaret hilati (hilat-i vezaret); biri sultann isminin nakedildii vezaret yz (engter-i mlk veya engter-i memleket), dieri vezirlik sembolnn (sark) hkk edildii bir yzk; 217 vezaret diviti,218 kl,219 serperde220 ve sadr veya mesned221 olarak adlandrlan minder veya sekidir. Maiyetlerinde ise divitdr,222 debirler, muharrirler ve bunlarn yardmclar, mtercimler,223 sultan tarafndan emrine tayin edilen hcib224 ile kendi naibi,225 perdedr226 ve ok sayda gulm227 bulunurdu. Vezirin protokoldeki yeri ise kalabalk kortejleri gerektiren durumlarda sultann arkas,228 dier durumlarda ise sultann sa taraf229 idi. Vezir sultann huzurunda daima yer per,230 nadiren de iltifatna mazhar olduu zaman onun tarafndan kucaklanr231 veya el perdi.232 Her trl meclislerde huzurda oturma iznine sahipti. Halife elisinin huzura kabulnde elinin verdii selm, sultan ve huzurdakiler adna vezir alrd.233 Antlama artlarn bozan mstakil hkmdarlarn zr dilemek maksadyla gnderdikleri elilerin muhataplar da vezirdi.234 Seluklular henz devlet olmadklar devirde, devrin icaplarna gre sultanla muhatap olamadklarndan gerek yazmalarda gerekse eli gndermelerinde daima vezirle muhatap olmular ve sultandan isteklerinde veziri arac klmlardr.235 Vezirin gelirlerini, devletin gelirlerinden ve ordunun elde ettii ganimetlerden hissesine den pay ve buna ilve olarak ald ok yksek maa oluturmakta idi. Vezirin grevini icra ettii mekn ise hkmdar sarayndaki dvn- vezaret ad verilen zel blm236 ve mesken olarak da kulland ahs saray idi.237 Vezir normal artlarda hergn dergha gider ve grevini makamnda icra ederdi. Sultann elence maksadyla saraydan ayrld durumlarda onunla gitmemi ise bu ileri kendi saraynda yrtr ve bu ilere le namazna,238 kadar olan vakti tahsis ederdi. Olaan durumlarda cuma gnleri sultann derghnda huzura kabul icra edilmedii iin, muhtemelen bu gnde, bu uygulama vezirin saraynda yaplrd.239 Sultanla birlikte sefere itirak ettii zamanlar ordughda kurulan ve dvnlarn bulunduu nm- terk diye adlandrlan adrda resm ileri yrtrd.240 2- Dvn- Rislet: Gazneli devrinin byk ve mstakil dvnlar241 arasnda ad geen ve baz melliflerce mahzen-i esrar242 olarak da nitelenen dvn- rislet, devletin haric ve dahil btn yazl muhaberatnn idaresi ve vesikalarn hazrlanmasyla grevli olup, dvnn miri de shib-i dvn- rislet243 olarak adlandrlr. Dvn- risletin asl fonksiyonu devlete ait yazmalar yrtmek olmakla beraber Osmanldaki Enderun Mektebi gibi bir fonksiyonu da yklenmitir. Bu dvn ayn zamanda devletin arivi durumundayd. Dergha gelen evraklar mhrlenerek dvndaki hizane-i hccet ad verilen bir blmde muhafaza edilirdi.244 Ayrca dvndaki grevlilerin isimleri, tayin edildikleri grev ve bunun karlnda aldklar cretler cerde ad verilen defterlere kaydedilerek bu dvnda saklanrd.245 551

Sahib-i dvn- rislet, ad geen dvndan yetimi ran asll kalem ehli arasndan bizzat sultan tarafndan atanrd.246 Tayinde en nemli unsur adayn tecrbesi ve belli bir ya seviyesine ulamasyd.247 Tayin emri verilen ve sultan tarafndan kendisine tevcih edilen hilati giydikten sonra resmen greve balam saylan sahib-i dvn- risalet sarayna veya evine dner, devlet ricalinin tebriklerini burada kabul eder, ertesi gn hilati giyerek dergha gelir ve ilerini yrtrd.248 Sultann emriyle derghdan sadr olarak menur, ferman, berat, kuad-nme, sevgend-nme (kasem-nme), ahid-nme, biat-nme, fetih-nme, nme, mlettefe, ruka, mafehe ve muvazaa249 diye adlandrlan her trl evrak, sahib-i dvn- rislet tarafndan dikte edilerek veya msveddesi yaplarak debirlere temize ektirilir, imza iin sultana sunulur ve ilgili makama gnderilirdi.250 Sahib-i dvn- risalet dergha gelen elilerle yaplan mzakerelere vezirle itirak eder ve grmelerin neticelenmesinde nemli rol oynard.251 Eyalet sipehslrlna veya kethdala tayin edilen kiiler ile mzakereler yapar, tayin iin gerekli evrak hazrlar ve imza iin sultana sunard.252 Sultann bakanlnda toplanan btn mavere meclislerine itirak eder, sultan ve vezirle birlikte mezalim meclislerine katlr ve muhtemelen mazlumlarn ikyetleri hakknda gerekli notlar alp zapta geirirdi.253 Dvn- rislet, idar sistemde nemli bir dvn olmakla beraber, bakan ok byk yetkilerle donanmamtr. Kendi dvnyla ilgili tayinleri bile sultann emriyle yapard.254 Hatt grevlerinden istifa edecek debirler de istifalarn sultana sunarlard.255 Ancak dvndaki ie yaramaz ve hain debirleri dvndan atabilir256 ve tayinlerle ilgili olarak sultana teklifte bulunabilirdi.257 Sahib-i dvn- risletin sembolleri, greve atama nianesi olarak sultan tarafndan kendisine tevcih edilen deerli bir hilat ve gm bir divit idi.258 Unvan olarak ise hce veya hce amd unvann kullanrlard.259 Sahib-i dvn- risletin maiyetindeki en nemli grevliler sayca olduka fazla olan debirlerdi. Debirlerin bir ksm yazmalarla grevli iken bir ksm da mriflik (casusluk) ve beridlik ilerini stlenmilerdi.260 Debirler arasnda mesleinde baarl olan bir debir sahib-i dvn- risletin yardmcs olarak grev ifa ederdi. Bu debir ayn zamanda mirinin nibi olup onun meslek ynden yetersiz olduu durumlarda bu greve sultan tarafndan resmen atanr,261 ayn zamanda sultanla miri arasndaki muhabereyi de salard.262 Nib debir, sahib-i dvn- risletin msveddesini yapt veya dikte ettii nemli evraklar temize eker, sultan tarafndan imza edilen bu evraklar ait olduu makama gnderilirdi.263 Ordu sefere kaca zaman, sefer sresince gelimelerden sultan haberdar etmek iin debirlerden biri resm olarak sahib-i berid-i leker olarak tayin edilir ve sefer haberleri bu debir

552

vastasyla dergha iletilirdi.264 Ayrca mnh olarak adlandrlan baka bir debir de gizlice savata ve ordu iinde olan bitenlerden sultan bilgilendirirdi.265 Dvnn normal alma saatleri dnda acil durumlar iin bir debir nbeti olarak kalr266 ve bu debire debir-i nevbeti ad verilirdi.267 Sultan ehzade adna casusluk da yapan debirlerin gzel ahlk ve fazilet gibi meziyetlere sahip olmalar yannda edebiyat, iir, hat bilmeleri,268 debirlik sanatnn269 inceliklerinden haberli olmalar gerekirdi.270 Sahib-i dvn- risletin maiyetinde debirlerden baka, dvn koruma ve dvndaki evraklarn muhafazasndan sorumlu olan dvnbn,271 yazmalarla megul olan ve debirlerden daha alt seviyede olan muharrirler,272 zellikle Hinteyi bilen mtercimler273 bulunurdu. Dvnda resm olarak grev yapan bu grevliler yannda dier btn st rtbeli rical gibi onun da sarayda bulunan ve ahs hizmetlerini gren hazinedr, camedr, perdedr, vekil-i der gibi hizmetlileri, nedim ve mutrip gibi grevlileri ve ok sayda gulam vard.274 Dvn- risletin alma yeri derghtaki d sarayn taremi olarak adlandrlan blmdr. Taremin en aydnlk yerinde sahib-i dvn- rislet, onun sol tarafnda da dier nemli ilere bakan debrler otururlard.275 3- Dvn- stif: Dr- stif276 olarak da kaynaklarda yer alan bu dvn, mstakil bir dvn olmayp dvn- vezaretin muameltn defterlere kaydetmekle grevli olan birimidir.277 Dvnn miri devletin btn mli memurlarnn ba olan mstevfi-yi kll-i memleket veya mstevfi-yi kll-i memlk olarak da adlandrlan mstevf olup278 icraatnda vezre kar sorumludur.279 Dvn- stifnn grevi hangi yolla olursa olsun hazineye giren ve kan mal kaydetmekti.280 Vergi toplamakla yetkili olan kiiler 4- Dvn- raf: Gazneli devrinin drt byk dvn arasnda ismi zikredilmeyen dvn- iraf da mstakil bir dvn olmayp dvn- vezaretin tefti ileriyle uraan birimidir.281 Bu birimin bakannn vezaret dvnnda vezirin sol tarafnda oturmas da bunu gsterir.282 Mstakil bir dvn olmamasna ramen yrtt iler itibariyle byk nem arz eden bu kurumun banda mrif veya mrif-i memleket olarak adlandrlan mir bulunurdu.283 Devletin ml idaresini en st seviyede kontrol ile mkellef olan iraf dairesinin miri, bu grevi, emrindeki ayn ad tayan memurlarla yrtrd. En yksek makam olmas itibariyle eyalet mrifleri de buna bilgi verirlerdi. Hangi sebeple olursa olsun hazineye giren ve kan mallar bu dvn tarafndan kontrol edilir,284 suiistimal veya istenmeyen harcamalar ortaya knca teft yaplrd. Hazineden usulsz olarak sarfedilen mallar mstevfilerce tutulan raporlara uygun olarak tahsl edilmeye allr ve yanl hesaplar dzeltilirdi.285 Memuriyete tayinlerde hazineye mal bildirimi zorunlu olduundan,

553

bir memurun lm halinde serveti mriflerce gzden geirilir ve muhtemelen beyana gre fazlalk karsa fazlalk hazineye intikal ettirilirdi.286 Mli kontrollerle grevli olan mrifler yannda yine mrif olarak adlandrlan ancak teftiten ziyade istihbarat ileriyle grevli baka mrifler de bulunmaktayd ki bunlar, sarayn iraf ilerinden sorumlu olan ve emrinde mrifan- dergh adl grevliler bulunan mrif-i dergh,287 resm grevi dvn- risalette maal debirlik olmakla beraber gayri resmi olarak da saray gulamlarnn mrifliini yapan ve bu hizmeti karlnda sultandan slat (bahi) alan mrif-i gulaman- saray idi.288 Gaznedeki evkafn teftii ilerini yrten mrif ise mrif-i evkaf- Gaznn diye adlandrlrd.289 5- Dvn- Berd: Merkez tekiltta byk dvnlar arasnda saylmayan bu kurum, kaynaklarn verdikleri bilgilerden karabildiimiz neticelere gre dvn- risaletin haberlemeyle alkal birimi olmaldr. Bu sebeple kurumun bandaki mir de doal olarak sahib-i dvn- risalettir. Berd tekiltnn grevi, devlete ait haberleri alen veya gizli bir ekilde dvn- risalete ulatrmak ve bylece sultan devletle alkal ilerden haberdar etmektir.290 Gazne sahib-i beridi, sultann ehre avdetinde Gazne kalesi kutvali ile belli bir menzilde onu karlamak grevini de stlenmiti.291 stisna bir durum olmakla beraber sahib-i berdler grev yaptklar blgenin mdafaas gibi askeri grevler de yapmlardr.292 Sahib-i beridler sefere kan ordunun beridliine (sahib-i berid-yi leker)de atanabilirlerdi.293 6- Dvn Veklet: Beyhaki Tarihinde Gazneli devrinin drt byk dvnndan biri olarak zikredilen294 bu dvnn banda vekil-i has bulunurdu. Grevi sarayla alkal olduundan saray tekiltnda yeterli bilgi verilmitir.295 7- Dvn- Arz: Ordunun genel idaresi ve ihtiyalarn karlamak ile yetkili ve bununla sorumlu olan arz dvnnn banda rz bulunur. rz, ran asll kalem ehli arasndan bizzat sultan tarafndan atanrd. Ancak vezir onun tayini iin teklifte bulunup gr arz edebilirdi.296 rz, asker konularda vezirle beraber sultann ba maviri idi.297 Asl grevi ordunun refahn salamak ve ileri derecede hareket kabiliyetinde olmasn temin etmekti. Bunun iin sultanla beraber muayyen zamanlarda orduyu denetler ve ordunun durumundan haberli olurdu.298 Ayrca her rtbeden askerin tahriratn yapar, tespit edilmi mddet iin belirlenmi maalarn (bistegan) mahall hazineden der veya denmesini salard.299 Muhtemelen her kademedeki askere denecek maa da tespit ederdi.300 nceki rzn yapt yolsuzluklar ortaya karmak ve hazineye iadesini salamak da onun greviydi.301 rz, btn askerin cerde-i arz veya cerde-i dvan- arz ad verilen ktklerini tutar, sefere katlacak askerleri bu defterlerden tesbit ederdi.302 Sefer esnasnda eitli konak yerlerine askerin nakli iin gereken hazrlklar yapar, ganimetlerin toplanmasn kontrol eder ve rtbelerine gre askere datrd.303 rz btn icraatlarndan vezire kar sorumlu idi. 554

rzn maiyetinde, nib-i rz diye adlandrlan ve dvndaki ileri yrten yardmclar vard.304 Vezir ve sahib-i dvn- risalet gibi hce unvanna sahip olan rzn hilati deerli bir elbiseyi tamamlayan 700 miskal arlndaki altn kemerden oluurdu.305 II. Tara Teklt Eyalet daresi lk Gazneliler devrinde snrlar olduka genilemi olan lkenin muhtelif apta eyaletlere (vilyetlere) taksim edildii sylenebilir. Fakat siyas haritann hep deiken olmas sebebiyle eyalet taksimat hakknda kesin bir yargya varmak gtr. Btn bunlara ramen eyalet idar taksimat bir ikili sistem iinde mtala edilebilir. a) Bizzat sultan tarafndan emr unvanyla tayin edilen hanedan mensuplar (zellikle ehzadeler) veya Trk kumandanlar (sipehsalarlar) tarafndan ynetilen blgeler, baka bir ifadeyle merkez tarafndan (hkmdar tarafndan) tayin edilen grevlilerle ynetilen bu blgeler, Horasan, Belh, Sistan (Nimruz), Harezm, Irak (Rey, Cibal, Hemedan), Hindistan blgesi ve Gazne (Merkez idare blge)dir.306 b) Fetihten nceki idarenin yerinde brakld mahall hanedanlarn hakimiyetinde olan eyaletler. Bu vilyetler (eyaletler) Mekran, aaniyan, Gurgan, Taberistan ve Kusdardr. Her iki grupta bulunan idarecilerin (vassal hkmdarlarn), tabii olduklar Gazne hkmdarlarna kar, hutbe okutmak, saraynda rehin bulundurmak, yllk vergi vermek307 ve metbuu istedii zaman asker gndermek308 gibi mkellefiyetleri vard. Birinci kategoride olan vassallar emir, sipehslr veya slr olarak adlandrlrken,309 ikinci kategoriden olanlar vali310 ve emir unvann kullanrlard. Merkezdeki tekiltla ayn esas zerine kurulmu ve onun kk bir modeli olan eyalet tekilt u balklar altnda incelenebilir: 1. Saray Tekilt Sylendii gibi merkezdeki sarayn kk bir modeli olan eyalet saray tekilatnn banda emir veya sipehsalar bulunur. Hkmdarn izni dahilinde onun yetkileriyle donanm olan bu grevli asker, idar, adl grevlerle ykmldr. Durum byle olmakla beraber asker yn daha ar basmaktadr. Hatt asker val olarak da nitelenebilir. Nitekim emir, sipehalar ve valilerin hilat levazmlarnn az ok farkla birbirinin ayn olmas bunu dorulamaktadr. Bu idarecilerin grevi, bulunduklar blgeyi asker ynden korumak, kan karklklar bastrmak, zellikle Hindistan sipehsalarlar iin gazaya gidip hara almak ve merkez hazineye gndermekti.311 Emir ve sipehslrlar asker grevleri yannda ahaliyi korumak ve onlara iyilikle muamele etmekle de mkellefti.312 Ayrca blgelerinde mezalim meclisleri kurar ve ikyetilerin dertlerine zm getirirlerdi.313 555

2. dar tekilt Bir eyaletin idar sistemi, merkez idar sistemdeki dvnlarda ayn ad tayan daha alt seviyedeki modellerinden olumaktadr. Bu dvnlar; 1- Dvn- Vezaret: Bu tekilatn banda eyalet vezr makamnda olan ve kethda olarak adlandrlan grevli bulunur.314 Blgedeki vergileri toplamak, ordunun gerek maa gerek malzeme ynnden ihtiyalarn tedarik etmek balca315 grevleridir. zellikle Irak blgesine tayin edilen kethdalar, dier eyalet vezirlerine gre daha fazla yetkilerle donanm olup sipehsalara bile sultan tarafndan onun emriyle i grmesi emredilirdi. Hace unvanna sahip olan bu grevli amid-i Irak olarak da vasfedilirdi.316 Harezm eyaletinin vezirleri ise kethda-y Harezm veya kethda-y Harezmah317 olarak adlandrlrd. 2- Dvn- stifa: Vezaret dvnnn ml ilerden sorumlu olan birimidir. Bandaki grevli ise sahib-i dvn olarak adlandrlr. Horasan sahib-i dvn blgenin stratejik nemi sebebiyle dier sahib dvnlara gre daha geni yetkilere sahipti. zellikle I. Mesud devrinde bu grevli adeta sadece sultana kar sorumlu yar mstakil bir hkmdar konumundayd. dar, asker ve kaza yetkileri318 yannda lkenin bat blgelerinden toplanan btn vergiler, Niaburda bulunan onun sorumluluundaki lkenin ikinci hazinesinde biriktirilerek buradan Gaznedeki asl hazineye nakledilirdi.319 Ayrca sava gibi olaanst durumlarda bu hazineyi korumak da onun grevi idi.320 Emrinde, kendisinin sultann seferine itirak sebebiyle bulunmad durumlarda ilerini yrtecek nibleri vard.321 Gazne sahib-i dvn ise asl grevine ilve olarak Gaznedeki has emlkn (emlk- humayn) idaresini de yrtrd.322 3- Dvn- rf: Merkezdeki dvn- irfn eyaletlerdeki birimi olup rf- Gaznn, raf- Belh gibi ait ol duu blgenin ismi ile anlmaktadr. Bu kurumun bandaki grevli de mrif diye adlandrlr ve bizzat sultann emriyle tayin edilirdi.323 Mrif blgesinin mal denetlemelerini yapar, vergilerin hazineye intikalni kontrol eder ve kethda vastas ile bundan merkezi haberdar ederdi.324 4- Dvn- Rislet: Eyaletlerdeki dvn- risaletler eylet hkiminin yazmalarndan sorumlu olup banda sahib-i dvn- risalet diye adlandrlan grevli bulunurdu.325 5- Dvn- Berd: Merkezdeki Dvn- risaletin eyaletlerdeki nitesi olan bu kurum haberlemeden sorumlu idi.326

556

6- Dvn- Arz: Eyalet hkiminin emrindeki ordularn defterlerinin tutulmas ve sefer ihtiyalarnn tedarik edilmesiyle grevli olan bu memur da rz diye adlandrlrd. Baz kethdalar kendi grevlerine ilve bu grevi de icra ederlerdi.327 Blge daresi Blge idaresi ifadesiyle, bir reisin memuriyet sahas olan bir mahal veya civar sahalarla birlikte bir ehir ya da deiik byklkteki yerlerin merkezleri kasdedilmektedir.328 Blge idaresindeki grevliler yle sralanabilir: Reis: Yerli ahalinin soylu ailelerinden olan reisler bizzat sultan tarafndan greve atanr ve tayin almeti olarak kendisine din adamlarnn kyafetlerine uygun bir hilat tevcih edilirdi.329 Raiyyetle hkmet arasnda arac olan reisler, bu greviyle birlikte sultana nedimlik de yapabilir ve statleri itibariyle elilik iin tercih edilirlerdi.330 Gazne reisinin ayrca, sultann ehre avdeti esnasnda bir ka menzillik mesafede onu karlama grevi de vard.331 Asker meselelerde reis, hnenin emrinde i grrd.332 Zam: Muhtemelen ehirlere gre daha kk yerleim birimlerinin (nahiye) reisleri (zam-i nahiye)333 bu adla anlrd. Zamler sultana nedimlik yapabilirdi.334 Bir kii zaimlikle birlikte amidlik grevini stlenebildii335 gibi birka nahiyenin zamlii de bir kiinin uhdesinde olabilirdi. Sultanla birlikte sefere katlmas durumunda, ok yaknlarndan birini naibi olarak grevlendirirdi.336 hne (ahne): hneler asker memurlar olup, ehirleri korumak ve onlarn asayiini salamakla ykml idiler.337 Genellikle gulam sistemine gre yetimi sultann zel hizmetlileri veya hcibleri arasndan seilerek sultan tarafndan atanrlard.338 mil: Mal memurlardan olan miller, sultan tarafndan derghtan tayin edilir ve tayinlerinde eyalet vezirlerinin teklifleri etkili olurdu.339 Vergi tahsil etmek, vergilerin hesabn yapmak, sultann herhangi bir sebeple ahaliye balad vergileri halka dil bir ekilde datmak,340 hneye bal asker ve memurlarn maalarn demek,341 gerektii zaman rz gibi, savaa katlacak askerleri tespit etmek342 ve blgesindeki ordunun ihtiyalarn temin etmek343 gibi grevler yannda zellikle halifelik makamnn elilerinin Gazne topraklarndaki gzetimini yapmak ve iaelerini salamakla da ykml idiler.344 Dorudan kethdaya, dolayl olarak da vezire kar sorumlu olan millerin hesaplar sk bir ekilde takip edilir ve hesabnda fazlalk kanlar ar cezalara arptrlrlard.345 Mstehis: Vergi tahsiliyle grevli olan bu memur346 muhtemelen milin emrinde alrd. Muhtesib: slmda nemli bir kurum olan ihtisab messesesi ve ondan sorumlu olan muhtesibin grevi, toplumun eriate uygun hareket etmesini salamak ve genel ahlk kaidelerinin tatbikine nezaret etmek ve uymayanlar cezalandrmakt.347 557

Halife-i ehr: Muhtemelen ehrin emniyetini salayan, asker ve mlk kudrete sahip olan yani bugnk emniyet miri hkmnde bulunan bu grevli348 Beyhak Tarihine gre, sulular mahkemeye ve hapishaneye gtrmek, idamlklar iin daraac kurmak vb. grevlerle ykmldr.349 Yine ayn esere gre ehirlerde dvn- halifet350 diye bir dvnn varlna iaret edilirse de bunun hakknda malmat verilmez. Hatip: Blge memuriyetlerinden bir dieri de hatiplikti. Hatip Cuma ve bayram gnlerinde hutbeyi okur, bazan da cuma namazn kldrrd.351 Gerektii zaman hkmetle ahali arasnda araclk yapard.352 Hatt sosyal statleri sebebiyle hkmetler adna elilik yapmak iin tercih edilirlerdi.353 Nakb-i Aleviyan: Beyhak Tarihinde ismi srekli reis ve hatip ile birlikte zikredilen bu grevli muhtemelen Osmanldaki nakbl-erafla354 ayn fonksiyonu icra etmektedir. Yani peygamber soyuna mensup olanlarn umum varisi durumundadr. Kutval: Genellikle kuhendiz olarak adlandrlan ve ehirlerin ortasndaki salam surlarla evrilmi kalenin355 idaresinden sorumlu olan grevlidir. Gazne Kalesi kutvalinin dier kutvallere gre ayr bir stats vard ve sultann Gazneye avdetinde belli bir menzilde onu karlama imtiyazna sahip kiiler arasnda bulunuyordu.356 Ayrca sultann Gazneden uzakta bulunduu durumlarda yerine vekil olarak Gaznede brakt ehzadeye mavirlik de yapard.357 Emrlerinde muhtelif saylarda birlikler bulunan kutvaller,358 kalelerinden uzun sreli ayrldklar zaman ilerini nibleri vastasyla yrtrlerdi.359 Gaznelilerde Asker ve Adl Tekilt I. Asker Tekilt Genel kaide olarak Orta a slm devletleri asker g zerine kurulmulardr. Ancak devletlerin bekas sadece orduyla kaim olmayp baarl ve devaml olabilecek bir sistemi de gerektiriyordu. te zellikle ilk devir Gaznelileri, Horasann Seluklularn eline gemesine kadar olan dnemde byle bir sistem kurma ve onu devam ettirebilme kabiliyetleri sayesinde kendi alarnn en baarl hanedan olarak ne kmlardr. Bilindii gibi ordularn baars insan, tekilt ve techzat olmak zere ana unsur zerine kurulmutur. nsan Unsuru

558

Gazne ordusunun temelini gulmlar tekil etmekteydi. Vassal gler, hr Trkmenler ve sadece sefer srasnda orduya katlan gazler bu unsuru tamamlyordu. a- Gulmlar: adalardan melliflerin ifadelerine gre, muasrlar iinde gulm sistemini en baarl bir ekilde ileten Gazneliler, bu sayede Sasani ranndan sonra ortaya kan Mslman ran hanedanlarnn bir ounu ortadan kaldrmlardr. Gulm birliklerinin deeri onlarn kklerinin belli olmamas, mahall ballklarnn bulunmamas ve her an iin sefere hazr olmalarndan kaynaklanmaktadr.360 Kle temini eitli yollarla yaplrd. Bunun en yaygn ekli satn alma, hediye yoluyla sahip olma ve savalarda ganimet olarak ele geirme idi. Toptanc kle tccarlar, belli bal kle ticaret merkezlerinden topladklar kleleri feodallerin saraylarna satarlar ve burada istihdam edilen kleler, ordunun nemli ksmn olutururlard.361 zellikle Karahanllar tarafndan Gazne sarayna hediye edilenlerle, Trkistan blgesinden ganimet olarak alnan Trk gulmlar hem orduda hem de saray hizmetlerinde nemli hizmetler grrlerdi.362 Hintli klelerin tedarik yolu ise Hindistana yaplan seferlerdi.363 Bu kle gruplar yannda bir baka grup da seleften kalan klelerdi. Fakat selefin komutanlar ve kleleri yeni hkmdar iin daha az gvenilir durumdayd. Bunun iin tahttaki deiiklik yksek rtbeli asker grevlilerin de deiimini gerektirirdi. Gulmlarn genel btnl iinde sultann hassa ordusunu oluturan ve gulmn- saray diye adlandrlan grup nem arz etmekteydi. Bosworth, bunlarn ayn zamanda gulmn- has veya gulman- sultan diye adlandrdklarn iddia ederse364 de bu iki tabirle vasfedilen gulmlarn, gulaman- saray iinden seilmi ve sultann zel hizmeti ve muhafzlyla grevlendirilmi gulmlar olduu anlalmaktadr. Nitekim gulman- saray ile gulman- haslarn kyafetlerindeki bariz farkllklar da bunu gstermektedir. Saray gulamlar uster ipeinden yaplm elbiseler giyip iki veya drt dall (keli) klh ve 10 miskallik kemer takp, gm veya daha deersiz madenlerden olumu grz, kl, okluk, yaylk gibi eyalar tarken;365 has gulmlar seklatn, badad ve isfahan elbiseler giyer, balarna iki dall klh koyar, altn kemer takar ve altn grz tarlard. Hatt bu gulmlarn az bir ksm mcevherlerle ssl kemer takarlard.366 Kyafetlerdeki bu farkllk gulmlarn ayrc zellikleri idi. Gulaman- saray, derghta bulunan ve visak diye adlandrlan koularda barnrken367 gulman- haslar yine saray kompleksi iinde bulunan ve saray- gulman- has ad verilen binada kalrlard.368 Muhtemelen tamam Trk asll olan ve saylar 4000-6000 arasnda deien369 Gulman- saray, slr- gulman veya salr- gulman- saray ad verilen bir kumandann emri altnda idi. Slr gulman, Trk asll olup kl ehli arasnda makamca hcib-i bozorgdan sonra gelirdi. Sultann bakanlk ettii btn istiar meclislere katlr ve asker konularda fikir beyan edebilirdi.370 Sefer dnda gulmlarn eitimiyle megul olur, onlar her an sefere hazr bir halde bulundurur ve ordu kumandanl yapard.371 Trkler orduda temel tekil etmi olup, genellikle her kademedeki kumandan bunlar arasndan kmtr. stisna durum olmakla beraber Hintli ve Arap asll bir kumandann, kendi rkndan ordularn kumandanlna tayin edildii de olurdu.372 Ordudaki Trk says hakknda kesin bir rakam vermek 559

mmkn olmamakla beraber byk bir yekn oluturduklar ve genellikle svari olduklar sylenebilir. Orduda istihdam edilen Trklerin byk bir ksm daha nceden devlet dahilindeki topraklara gelip yerlemi olan Trklerdi.373 Onlarn sadakat ve cesaretleri, tercih edilmelerinde etkili olmutur. b- Vassal Devletler: Vassallk artlarndan biri, metbu hkmdara istedii zaman ordu gndermekti. Gazneliler de vassal devletlerden ordu talebinde bulunmulardr.374 Ancak Gazne ordusunun sayca okluu sebebiyle bu yola ska bavurmadklar anlalmaktadr. c- Trkmenler: Mahmud zamannda Horasana yerlemelerine izin verilen hr Trkmenler baz olumsuz davranlarna ramen Gazne ordusunda faydal hizmetler grmler, hatt Mesud zamannda Gazne topraklarna katlan Mekrann fethinde nemli rol oynamlardr.375 Beyhakinin ifadelerine gre 4000 atl olan bu Trkmenler muhtemelen Mslman deildi.376 Seluklu Trkmenleri de deiik zamanlarda Mesuda mracaat ederek orduda grev almay istemi fakat istekleri olumlu karlanmamt.377 Bunun sebebi Seluklularn mstakil bir devlet kurma arzusunda olmalar ve bu tarzdaki siyasetlerinin sadece zaman kazanmak amacn tamas ve bu halin Gaznelilerce bilinmi olmasyd. d- Blge Kuvvetleri ve Gaziler: Sefer annda ordunun savaan insan unsuru sadece yukarda zikredilen gruplar deildi. Belirli seferlerde harp sahasna yakn blgelerden toplanan piyadeler de yekn tekil ederlerdi. Blgedeki yetkili kiiler vastasyla toplanan bu piyadeler mensup olduklar nahiye veya blgelerin adyla bilinirlerdi (Gaznic, Merv, Gur, Belhi vs.). Bunlara ilveten zellikle Mslman olmayan topraklara kar dzenlenen seferlere civar ehir ve blgelerden ok sayda gazi (gaziyan) ad verilen gnlller de katlyordu. Mesud zamannda sadece, Lahorda bir ordughta toplanm bulunan Hindistan blgesi gazilerinin says 10.000 piyade idi.378 Savalarda gnll birliklerden faydalanma sadece Gaznelilere has bir zellik deildi. Ancak bu unsuru en iyi ekilde deerlendirme dehas Mahmuda aitti. Mahmud orta arkta cemiyet iin zararl ve isiz ktleleri yabanc diyarlar zerine atmak suretiyle hem imparatorluunu skna kavuturmu hem de onlara servet yollarn amtr.379 Gaziler, gulmlar gibi maal olmayp yalnz ganmetlerden hisse alrlard ve Hindistan gibi zengin bir blgeye yaplan seferlerde bu ganmet pay olduka yksek idi. Gaziler, Slr- gaziyan diye adlandrlan blgesel kumandanlarn emri altnda idi. Her blgeden toplanan gazilerin kendi kumandanlar vard. (Salar- gaziyan- Gaznin, Salar- Gazyan- Lahor vs.). Ve kendi blgelerindeki ordughlarda bulunuyorlard.380 Btn bu kuvvetler yannda ahalinin nemine de iaret etmek gerekir. Topraklarn mdafaa etmek iin dmana kar koyan ahali, dzenli bir ordunun yannda veya ordu kumandannn emrinde i grdkleri zaman faydal olmulardr. Nitekim Reyin Bveyhlerden geri alnnda ve Niaburun Tuslulardan kurtarlnda ahali nemli rol oynamtr.381 Tekilt 560

Ordunun harp sahasndaki baarlar onlarn sava tarzna gre tanzim edilmelerine dayanr. Gaznelilerin adalar slm devletlerinde Trk ve Sasani tarz olarak adlandrlan iki sava sisteminin hkim olduu grlmektedir. Birlik (blk) esasna dayanan Trk tarzna cevk (fevc) ad verilir. Kalb (merkez), meymene (sa kanat), meysere (sol kanat), mukaddem, telye veya talia (nc kuvvetler), saka veya myedr (ardc kuvvetler) olarak tertip edilen Sasan sistemine belli bir ad verilmedii iddiasna382 ramen, Beyhak tarafndan bu sistem tabiye383 olarak adlandrlr. Gazneliler Turan taktii olarak ifade edilen ve asl sahte ricata dayanan384 sistemi de uygulamlardr. 425/1034te Niaburu igal eden Tuslular bu sistem sayesinde yenilmiti. Yine Hcib Cmedr Yaruk Tomu da Mekran bu taktikle fethetmiti.385 Gazne ordusundaki birliklerin says hakknda kaynak eserler net bilgiler vermemektedir. Ancak Beyhaki Tarihinde zikredilen on klelik visak386 ibaresinden hareketle birliklerin onlu sisteme gre oluturulduklar dnlebilir. a- Muharip Snflar: Muharip snflar atl ve yaya olmak zere balca iki snftan olumakta idi. Sevr ve piyade olarak adlandrlan bu snflarn say ynnden birbirine oran hakknda yeterli bilgiye sahip deiliz. Fakat meydan savalarnda svarilerin piyadelere gre fazlal dikkat ekmektedir. Ordudaki svari birlikleri yannda sultann da ahsna ait daimi bir svari gc vard. Trk ve Hintlilerden oluan ve Beyhak tarafndan en fazla 4000 olmak zere muhtelif saylarda verilen ve muhtemelen bundan ok daha yksek saylara ulaan bu birlik sevr-i sultn, sevr-i dergh veya severn-i dergh olarak adlandrlrd.387 Svariler de kendi aralarnda tek atl (yek severgn) ve ift atl (du esbe) olmak zere ikiye ayrlrd. Tek atl svariler meydan savalarnda en etkili snf olup onlarn gerektii ekilde gayret gstermemesi savan kaybedilmesine sebebiyet verirdi.388 ki atl svariler ise daha ziyade haberlemede kullanlrd.389 Kalelerde bulundurulan birlikler arasnda piydegn- kalt390 adyla bir piyade grubu bulunmakta olup terkipten de anlalaca gibi bunlar muhtemelen kale mdafaasyla grevli idiler. Ordu mensuplarnn kullandklar silhlara gre snflara ayrlp ayrlmadklar hakknda kesin bilgilere sahip olmamamza ramen, sarayda bulunan askerler arasnda siperkean391 (kalkanclar) adl bir grubun bulunmas yine errde-endz392 (mancnkc) diye vasfedilen bir kiinin varlna istinaden orduda ihtisas snflarnn olabilecei muhtemeldir. b- Gayri Muharip Grevliler ve Snflar: Sultann sefere kmas durumunda btn devlet tekiltnn beraberinde bulunmas sebebiyle saray ve hkmet tekiltnda zikredilen pek ok grevli tabii olarak ordunun gayri muharip ksmn olutururdu. Bunlar yannda bir de genellikle sultann itirak etmedii seferlerde grevlendirilen ve ordunun idar ilerini yrten bir snf vard ki bu snfn mensuplar yle sralanabilir:

561

Kedhuda-y Leker: Sefer srasnda ordunun sivil ilerinden sorumlu olan grevlidir.393 Sefere kan her orduya bir kethda-y leker tayin edilirdi.394 Sahib-i berid-i leker: Ordunun sefer srasndaki durumunu, savan seyri, ganimetlerin paylatrlmas gibi durumlardan sultan haberdar etmek iin grevlendirilirdi.395 Hkim-i leker: Terkipteki hkim kelimesi kad kelimesinin mteradifi olmas itibariyle kd-y leker olarak da adlandrlan bu grevli ordunun er meselelerinden sorumlu idi. Orduyla beraber seferlere katlr, sava esnasnda len ordu mensuplar iin din vecibeleri yerine getirir, bar zaman ise eri mahkemelere tabii yelik yapar ve vakflarla ilgilenirdi.396 Pasban- leker: Tarih-i Beyhakide pasban- leker terkibiyle ifade edilen bu grevli,397 muhtemelen ordunun arlklar ve sultann adr ve harghn korumakla grevlidir.398 Ordudaki ilerle grevlendirilen bu sivil grevliler yannda, bir de ordu mensubu olmayan ancak gerekli grldke greve arlan haer denilen snf, ordunun sevki iin gerekli kprleri kurar, kar sebebiyle kapanan yollar aard.399 Ayrca srek avlarnda hayvanlar srer ve saray inaatlarnda altrlrlard.400 Dvn- risalette kaytlar bulunan bu snfn mensuplar muhtemelen yaptklar ie gre cret alrlard.401 c- Rtbe ve Dereceler: Muhammed Nazim, Gazne ordusunun komuta zincirini En kk rtbe haylta olup muhtemelen 10 svarinin kumandandr. Bunun stndeki rtbeler 100 kiilik svari birliinin kumandan kid, 500 svarinin kumandan serhenk ve ordu kumandan olan hcib402 eklinde verir. Ancak Beyhak Tarihindeki bilgilerin yorumlanmas ile u neticeler karlabilir. Ordudaki en alt rtbe 10 gulamlk bir visakn ba olan ve ser-i visak403 olarak da adlandrlan haylta404 rtbesidir. Saylar en az 500 olan hayltalardan nemli savalarda bir birlik oluturulup, bir hcibin emrine verilir, binicilikteki maharetleri sebebiyle daha ziyade nc birlik veya ricat eden dman ordusunu kovalamak iin grevlendirilirlerdi.405 Asker grevleri yannda zikredilen maharetleri sebebiyle haberlemede de tercih edilirlerdi. Hayltalar orduda imtiyazl bir snf olup, Ramazan ve bayramlar mnasebetiyle tertiplenen ziyafetlere katlr ve serhenklerle ayn sofralara otururlard.406 Bundan sonraki rtbe serhenk olmaldr. Ordudaki serhenklerle asker saysn oranladmz zaman genellikle karmza 100 says kmaktadr. 1031 ylnda Belhe gelen halifenin elisi 3 hacib, 10 serhenk ve 1000 kiilik bir birlikle karlanmt.407 Bu ve benzeri rneklere istinaden serhenklerin 100 kiilik birliklere komuta ettii sylenebilir. Saray gulamlarndan oluan birliklere komuta eden ve saraydaki inzibat ilerinden sorumlu olan serhenkler, serhenk-i sultan veya serhenk-i saray,408 kalelerdeki birliklerin serhenkleri de bulunduklar yere nisbetle serhengn- kalat409 diye adlandrlrlard. Serhenkten sonraki rtbe muhtemelen hcbdir. Ordudaki en st rtbenin slr veya sipehslr olduu sylenebilir. 562

Slrlarn emrinde en az 1000 kii olmak zere muhtelif saylarda kuvvetler vard. Sipehslrlarn emrindeki kuvvetler ise 10.000leri bulabiliyordu. Sultan tabii olarak btn Gazneli ordusunun bakumandan olup nemli savalarda bizzat komutay ele almtr. Mahmud zamannda sultandan sonra en yksek komutan Horasan sipehslr idi. d- Orduda cret Sistemi: Gazneliler orduda kendilerine ait cret sistemi kullanmlardr. adalar olan dier Mslman devletlerin yapt gibi askere ikta vermek yerine belli aralklarla hazineden aylk vermeyi tercih etmilerdir. Bistegan410 olarak adlandrlan bu sistem sayesinde ordu daima her i iin hazr halde bulunmu ve olumlu neticeler alnmtr.411 Ordunun toplanmas ve dahil tekilt gibi demeleri de dvan- arz tarafndan yaplmtr. Sivil memurlara hatt irlere aylklar (mhare) verilmesine ramen412 orduya daha uzun aralklarla demeler tercih edilmitir. Muhtemelen ylda drt kez denen413 bu cretin, Gaznelilerde olaanst durumlarda yllk ve pein dendii anlalmaktadr.414 e- Ordunun Says: Devletin snrlarnn en geni blgelere ulat ilk devir Gaznelileri iin ordu saysn kaynaklar en yksek 100.000 olarak verir. Mahmud 1016-17de Harezm zerine 100.0000 kii ve 500 filden oluan orduyla yrmt.415 Debsiye savanda Harezmah Altntan kuvvetlerini takviye iin 15.000 kiilik bir yardmc g gnderilmiti. 1035te Seluklularla Nesada yaplan savata Gazneli ordusu 15.000 svari ve 2000 saray gulmndan olumaktayd. 1036da Horasanda karklklar karan Seluklular zerine Hcib-i bozorg Suba kumandasnda gnderilen ordunun says toplam 15.000 kii idi. 1038de Seluklularn Niaburu igal etmeleri sebebiyle onlarn zerine yrmek iin Gazneden ayrlan Mesudun emrinde 50.000 kiilik ordu bulunmakta idi. Ayn yl vuku bulan Serahs savandaki Gazne ordusunun says 40-50.000 civarnda idi.416 Grld gibi Mesud devrinde ordu says iin en yksek olarak 50.000 verilirken Mahmud devrinde bu saynn 100.000 olduu zikredilir. Muhakkak ki Mesud devrindeki tm ordunun says bu olmayp daha yksek rakamlara ulamakta idi. nk Hindistanda ayrca bir ordu bulunduu ve eyalet sipehslrlarnn da ordulara sahip olduu bilinmektedir. Techizat a- Silhlar: Gazneli ordusunun balca taarruz silhlar ok, yay, kl, mzrak, grz vb. savunma silhlar ise kalkan ve zrh idi. Ayrca muhasaralarda mancnk, errde gibi ar silhlar kullanlrd. Gerek muhasara gerekse meydan savalarnda ok ilk sray almt. Saray gulmlarnn muhtemelen tamam ok ve yaya sahip olup, merasimlerde ok ve yaylarn ellerine alr, ega veya ki (okluk) ve nim-i leng (yaylk) lerini bellerindeki kemerlere takarlard.417 Ok ve yay yannda neyze (mzrak), neyze-i kutah, neyze-i draz, el (kanatl mzrak), het (ortasna taklan ipekten rlm halkaya iaret parma taklarak frlatlan mzrak), tirad veya mitrad (av iin kullanlan zpkn) diye adlandrlan mzraklar daha ziyade yakn dv silh olarak kullanlmtr. Gulmlar ksa mzrak kullanrken, piyadeler ok ve uzun mzrak kullanarak 563

savamlard.418 Bu tr mzraklar yannda Dandanakan Savanda Mesudun kulland harbe-i zehragin olarak adlandrlan bir silhtan daha bahsedilmektedir ki ucu zehirli olan bu mzrak ok etkiliydi.419 Kesici silhlardan olan emr (kl), naah veya teber (balta) de nemli silhlardand. Kl zellikle sultan veya ehzadeler tarafndan sava silah olarak tercih edilmitir. Bata saray gulmlar olmak zere btn ordu mensuplar savalarda kl kullanm olup, ayrca saray gulamlar merasimlerde de kl kuanmlardr.420 Kllar da ekil ve zelliklerine gre farkl isimlerle adlandrlyorlard.421 Kl ayn zamanda bir hkimiyet sembol idi. Halife tarafndan Gazne hkmdarlarna hilatle beraber verildii gibi sultan tarafndan da devlet ricaline ayn sebeple tevcih edilirdi.422 Dier bir silh tr de debus veya amd (grz) idi. Mesud Gr seferinde 20 men arlnda bir grz kullanm, yine Taberistana yapt seferde grz ile savamt.423 Saray glamlar merasimlerde de altn ve gmten yaplm grzler tarlard. Savunma silh olarak zellikle meydan savalarnda bata ordu komutan olmak zere ordunun ekserisi zirh, ceven (zrh) ve siper (kalkan) ile kendilerini savunmulardr. Ordu kumandanlar muhtemelen yekpare zrh giyerlerdi. Mesud Gurgn seferinde zrh giymi, Ulya-bd savanda zrhl 1000 saray glam savan akn deitirmi, Dandanakan yenilgisinden sonra yenilen ordunun brakt zrh, kalkan ve silhlarla yollar dolmutu.424 Kalkan, sava haricinde bir ihtiam almeti olarak da kullanlmtr. Derghta 50 Deylemli askerden olumu altn ve mcevherlerle ssl kalkan tayan bir birlik vard. Bu birlik, merasimlere bunlarla katlrd.425 Zikredilen bu hafif taarruz ve savunma silhlar yannda muhasara silhlar olarak nitelenen mancnk ve errade gibi ar silhlar da Gazne ordusunda kullanlmtr. Errade, mancna gre daha hafif bir silh idi. Mancnkla ta, toprak ve muhtemelen patlayc maddelerin karmndan olan ktleler frlatlrken, errade ile be alt men arlnda talar frlatlyordu.426 Bunlardan baka kale surlarn ykmak iin alt- kalt kuden diye adlandrlan bir silh da orduda mevcuttu.427 Yine derrce ad verilen ve askerin kaleye yaklamak iin kendilerine siper yaptklar hareketli duvar grnmndeki let428 de taarruzdan ok savunma silh zellii tamaktayd. Kale muhasaralarnda kullanlan dier bir silh da kemend idi. Bunun fonksiyonu piyadelerin kale burlarna trmanmalarn salamakt.429 b- Fil, At ve Deve: Hintli emirler arasnda filler bir kudret iareti olmutur. Gazneliler sadece merasimlerde deil, harplerde de fillerin kullanlabileceini Hindistanda renmiler ve bu unsuru Afganistan, Orta Asya ve Horasan gibi Hindistan dndaki blgelerde de kullanlmlardr.430 Mslman hanedanlar arasnda harplerde ilk defa byk oranda fil kullanan devlet Gaznelilerdir.431 Sava esnasnda, fillerin binek hayvan olarak kullanm yannda ok daha nemli sebeplerle kullanldklarn da kaynaklardan reniyoruz. Savata filler; zellikle ilk sraya 564

yerletirilerek dman tarafnn moralini bozmak,432 kale muhasaralarnda tpk ar silhlar gibi surlar ykmak433 ve ormanlk arazilerde yol amak,434 ordu kumandan veya ordu kethdasnn (kedhda-y leker) rahatlkla savan seyrini takip edebilmesi435 ve ok byk miktarlardaki silhhnenin nakli iin kullanlmlardr. At ve fil yannda orduda kullanlan dier bir unsur da deve idi. Develer genellikle sava malzemelerinin sava blgesine nakledilmesinde kullanlmlardr.436 Bunun yannda at sknts ekildii durumlarda, sava esnasnda saray gulamlar iin binek olarak da tercih edilmilerdir.437 Cemmze (sratli giden deve) olarak adlandrlan develer sratleri sebebiyle tehlikeli durumlarda hazinenin nakli ve saray klelerinin sava blgesine intikalini438 salad gibi mcemmiz ad verilen binicileri de habercilikte tercih edilmilerdir.439 II. Adl Teklt Gazne Devletindeki adalet mekanizmasnn eri ve rfi olmak zere iki temel esasa oturtulduu sylenebilir. eri kanunlar (evlenme, boanma, miras vs.) kadlar yrtr, onlara hemen hemen sultan dahi mdahale edemezdi. Muhtemelen her vilayetin (eyalet) merkezinde kdiyl-kudt diye adlandrlan bir ba kad bulunur, eyaletin dier ehirlerinde ise bu ileri grmekte vazifelendirilen bir veya birka yardmc kullanlrd. Kdiyl-kudt adna hkmeden ve onun btn yetkilerini tayan bu kimselere nib denilirdi.440 Bizzat sultan tarafndan tayin edilen kadlarn441 yetki ve grevleri hususunda kaynaklarda net bilgiler bulunmamakla beraber ehliyetli kiiler arasndan seilmelerine itina gsterildii ve sultanlarn nezdinde itibar sahibi olduklar442 ayrca eri meselelerde yetkili olmalar sebebiyle bu tr meseleleri aydnlatmalar iin elilik heyetlerinde bulunmalarna dikkat edildii443 anlalmaktadr. Bunlara ilave olarak Gazneliler devrinde kadlar vakflarla da alkal olduklar, en azndan vakflarn durumunu sultana arz etmekte yetkili olduklar grlmektedir.444 Ayrca kadlarn bugnk noterlerin vazifesini de grdkleri sylenebilir. Onlarn nnde adil ahitler huzurunda mukaveleler akdedilir ve kadlar hazrlanan vesikalar tasdik ederlerdi.445 eri mahkemelerin ileyi ekli ve mahkeme heyetinin kimlerden olutuu ve kadnn fonksiyonu hakknda kaynaklar sarih bilgiler vermez. Ancak Vezir Hasanekin yarglanmas sebebiyle nakledilen olaydan anlald kadar ile bu mahkemelere vezir, divan sahipleri, hce unvanna sahip kiiler (hce umarn) ayan, kadlar, eraf, ulema, fukeha, muaddil ve mzekkiler446 itirak ederdi.447 Gazneliler devrinde de kadlarn aylkl olduklarna dair Beyhak Tarihinde emareler var ise de448 maan miktar hakknda bilgiler yoktur. Ancak u kadar sylenebilir ki baz kadlar geim sknts iinde bulunmalarna ramen sultan tarafndan kendilerine eitli vesilelerle yaplan yardmlar kabul etmemilerdir. Nitekim Bst Kads Ebul-Mahsin Blnnin 1037de geim sknts 565

iinde bulduu ve Mesud tarafndan kendisine sadaka olarak verilen paray kabul etmedii Beyhak tarafndan kaydedilmektedir.449 Adl sistemin dier nemli unsuru olarak bilinen rf hukuk ise Mslman devletlerinin ortak adl messeselerinden olan mezlim meclislerince yrtlrd. Kk ran, hatt chiliye devrine kadar uzanan mezlim, slm devletlerinde adaletli bir toplum dzeni kurmak gayesiyle ortaya kmtr. Bu bakmdan genel idarenin merkez ve tara tekilatlarnda yer alp, hem siyas, hukuk ve iktisad alanlarda hem de idar ve adl yarg alanlarnda devletin yksek memurlarnn katld bir kurul halinde grev yapan bir devlet organ eklinde tarif edilmektedir.450 Gaznelilerde mezlim meclisleri ncelikle sultan tarafndan yrtlmekte olup bu meclislerin haftada iki kez tertip edildii anlalmaktadr.451 Sultan, bulunduu her mekanda mezlim meclisleri kurmu rtbe ve makam gzetmeden tebaya adaletle muamele etmitir.452 Sefer sebebiyle sultan Gazne dnda bulunduu zamanlarda bu grev, yerine vekil olarak tayin ettii ehzde tarafndan ifa edilmitir.453 unu da sylemek gerekir ki sultanlar sadece mezlim meclislerinde deil, bu meclisler dnda da kendilerine mracaat eden mtezallimlerin ikyetlerini dinlemi ve sulular cezalandrmlardr.454 Sultann yan sra vezir (hce-i bozorg) ve mahalli idarecilerde (sipahslrlar, valiler) mezlim meclisleri kurmakta yetkili olup kendi tekilatlaryla ilgili veya derin hukuk bilgisi istemeyen meselelerde hkm vermilerdir.455 Sultan tertipledii mezalim meclislerine bata vezir olmak zere dier divan sahiplerinin, hcib-i bozorg ve slr- gulmn- sarayn da itirak ettii zikredilmektedir.456 Ancak bakann, hem kurulun yneticisi hem de karar vericisi olduu, kurulun dier yelerinin genellikle danma amac ile bulunduu sylenilebilir. Cezalar: Suun cinsine gre verilmi eitli ceza ekilleri vardr. Karmatilikle itham edilen bir vezirin cezas nce dar aacnda talanmak, sonra da idam idi. dam olayndan sonra cesed tehir iin yllarca dar aacnda braklmtr.457 Ska gerekletirilen dier bir ceza tr ise msadere idi. Bir grevli kt idare ve suistimalden sulu bulunursa genellikle azledilir ve mal da msadere edilirdi.458 Asker baarszlklar ve hatlar da azil ve msadere iin sebep idi.459 Msadere olaylarnda sulunun saklayabilecei maln ortaya karlmas mstahric460in ii idi.461 Azil ve msadere yannda tziyne, ukabeyn ve ubzeden tabirleriyle zikredilen alen kamlanma, falaka ve sopa ile dvme olaylar da vaki idi.462 Vergilerin azalmas veya halktan gayr-i kanun vergi toplamak ok ar sulardan olup, failleri katledilirdi.463 Adam ldrmenin en hafif cezas hadm etmek idi ve muhtemelen sadece gulmlar iin tatbik edilirdi.464 Dmanla ibirlii yapanlar en ar cezalara arptrlr, derileri ustura ile yzlerek ldrld gibi cesetleri de tehir iin gnlerce gbreliklere atlrd.465 566

Hkmdara isyan edip, onu ldrmenin cezas da en ar cezalardan olup isyanclarn elebalar yksek makam sahibi olsalar bile fillere inettirilmek suretiyle ldrlr, daha sonra cesetleri yine fillerin azlarna verilerek, mnadilerin Padiahlarn ldrenlerin cezas budur eklindeki ilnlar eliinde sokaklarda dolatrlarak tehir edilirdi.466 1 Fuat Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Etkisi, stanbul 1981, s.

43-84; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devlet Tekiltna Medhal, Ankara 1984, s. 19-24; brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul 1989, s. 352. 2 Orta a Trk-slm devletlerinde hakimiyet telkkisi hakknda geni bilgi iin bk: A. K. S.,

Lambton, Justice in Medival Persian Theory of Kingship Studia Islamica, XVII (1962), s. 92-119. 3 Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, stanbul, 1993, I, 94-101; Osman Turan, Seluklular ve slmiyet, stanbul 1980, s. 23; Bahaeddin gel, Trklerde Devlet Anlay (13. yy. sonlarna kadar), Ankara 1982, s. 50-6; Reat Gen, Karahanl Devlet Tekilt, stanbul 1981, s. 66-84; Ahmet Uur, Osmanl Siyset-nmeleri, t. s., s. 124-33; Kemal Gze, Trk-slm Kltr ve Medeniyet Tarihi, Kayseri 1992, s. 86; Aydn Taneri, Trk Devlet Gelenei Dn-Bugn, Ankara 1981, s. 43-6. 4 5 126. 6 Y. Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, I, Ankara 1964, s. 182; Erdoan Meril, Gazneliler Turan, Trk Cihan Hakimiyeti, s. 101. Muhammet Nzim, The Life and Times of Sultan Mahmud of Ghazna, Cambridge 1931, s.

Devleti Tarihi, Ankara 1989, s. 77; . Kafesolu, Mahmud Gaznev, . A. VIII, 181-182. 7 Ebil-Fazl Muhammed b. Hseyin Beyhak, Trh-i Beyhak (nr. Gan-Feyyaz), Tahran

1324 h. . /1945, s. 400; Bayur, 186, 216, Meril, Gazneliler Devleti Tarihi, s. 77; V. V. Barthold, Mool stilsna Kadar Trkistan (hzr.: H. D. Yldz), stanbul 1981, s. 366. 8 M. Altay Kymen, Alp Arslan Zaman Seluklu Saray Tekilt ve Hayat, T.A.D., IV,

Say: 6-7, 1966, s. 5. 9 l mran Suresi, III/159; r Suresi, XLII/42; Nizmlmlk, Siyaset-nme, (trc. M. A.

Kymen), stanbul 1990, s. 117; Nzim, Sultan Mahmud, s. 128. 10 stir kabuller iin bk. Gller Nuholu, Beyhak Tarihine Gre Gaznelilerde Devlet

Tekilt ve Kltr, stanbul n., Sosyal Bilimler Enstits, 1995 (Baslmam doktora tezi), s. 119. 11 12 Gller Nuholu, a.g.t., s. 357-58. Kymen, Saray Tekilt, s. 5. 567

13 14 15 16 17 18 19

Beyhak, s. 410. Beyhak, s. 267, 410. Beyhak, s. 185. Beyhak, s. 412, 456-62. Nuholu, a.g.e., s. 279-85. Beyhak, s. 211-20, 328, 457. Siysetnme, s. 18, 75, 275; Erdoan Meril, Sebktekinin Pendnmesi .T.E.D., VI,

say: 1-2, stanbul 1975, s. 229-31. 20 21 Beyhak, s. 550-51. Barthold, Trkistan, s. 364; A. Y. Yakubovsky, Gazneli Mahmud, Gazne Devletinin

Menei ve Karakteri Meselelerine Dair, lk (Haziran 1939, Say 75-76), s. 327; Bayur, 228. 22 Siyaset-nme, 5-61. Kafesolu, Mahmud Gaznev, .A., VII, 175; J. H. Kramers, Sultan,

.A. XI., s. 25. 23 C. E. Bosworth, The Titulature of the Early Ghaznavids, Cambridge History of Iran,

London, 1974, s. 222; Barthold, Trkistan, s. 342. 24 25 26 27 28 29 30 31 Kramerss, Sultan, .A., XI, 25. Bosworth, The Titulature of the Early Ghaznavids, s. 224. Bosworth, The Titulature of the Early Ghaznavids, s. 219. Beyhak, s. 357. Beyhak, s. 398, 437, 501, 510. Beyhak, s. 355. Beyhak, s. 200; Barthold, Trkistan, s. 330-31. Ebul-eref Nasuh b. Zafer Curfadakan, Tercme-i Tarih-i Yemn (nr.: Cafer iar), 1345

h. . 1966, s. 182. 32 Meril, Gazneliler Devleti Tarihi, s. 16 Bosworth, bu lkabn ilk eklinin mevl-yi emrl-

mmnn olduunu, fakat kle anlam tayan mevlnn Mahmud tarafndan beenilmeyerek dost, 568

arkada anlamndaki veli ile deitirildiini belirtir. (Bosworth, The Titulature of the Early Ghaznavids s. 218). 33 34 35 36 37 . Kafesolu, Mahmud Gaznev, .A., VII, 178, Meril, Gazneliler Devleti Tarihi, s. 22. Bayur, I, 178, Meril, Gazneliler Devleti Tarihi, s. 27. Beyhak, s. 49, 370. Beyhak, s. 25, 328, 588. Gazneli hkmdarlarn lkaplar hakknda daha geni bilgi iin bk.: Bosworth, The

Titulature of the Early Ghaznavids, s. 210-31; C. E. Bosworth, The Islamic Dynasties, Edinburg, 1980, s. 181-83; Halil Edhem, Dvel-i slmiye, stanbul, 1926, s. 453-54; Stanley Lane Poole, Muhammadan Dynasties Chronological and Genealogical Tables with Historical Introductions, Westminster, 1894, s. 289; E. Manuel de Zambaur, Cenealogue et de Chronologie pour lHistorie delIslam, Hanovre, 1927, s. 282. 38 39 40 Beyhak, s. 69. Bayhak, s. 218. Gazneli Devri sikkeleri hakknda geni bilgi iin bk: E. R. Thomas, On the Coins of the

Kingsy Ghazn, IRAS, IX (1948), s. 267-386; E. R. Thomas, Supplementary Contributions to the Series of the Kings of Ghazn, IRAS, XVII (1860), s. 138-208; Dominique Sourdel, Un Tresor de Dinars Gaznawi des Selguqides des Decouvert en Afganistan, BEO, XVIII (1963-64), s. 200-219; Dominique Sourdel, Invantaire des Monnaies Musulmanes Anciennes de Mus e de Caboul, Dems, 1953; E. Von Zambour, Countributins a la Numismatique Orientale, VNZ, XXXVI (1904), s. 43-122 ve XXXVII (1905), s. 113-198; S. Lane-Poole, Catalogue of Oriental Coins in the British Museum, London, 1875-1889, vol. II, III ve IX; Ahmed Tevhid, Meskkt- Kadme-i slmiye Katalou, ksm 4, stanbul 1320, s. 42. 41 42 43 44 45 46 Nejat Gyn, Tevk, .A., XII/1, 217. M. Fuat Kprl, Hilat, .A., V/I, 483-84. Beyhak, s. 47. Beyhak, s. 241. Beyhak, s. 350. Hilat konusunda geni bilgi iin bk: Nuholu, a.g.t., s. 74-81.

569

47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66

A. Grohman, Tiraz, .A., XII/1, s. 235. Beyhak, s. 80. Beyhak, s. 540. Beyhak, s. 540. Beyhak, s. 371. Beyhak, s. 156, 374, 391. Kymen, Saray Teklt, s. 25. Beyhak, s. 157, 281, 288-89, 348, 371, 604. Beyhak, s. 540; Meril, Gazneliler Devleti Tarihi, s. 77. Beyhak, s. 574, 639. M. Fuat Kprl, Bayrak, .A., II. 406. Beyhak, s. 271, 623. Beyhak, s. 271, 407. M. Fuat Kprl, Bayrak, .A., II, 406. Beyhak, s. 681. Beyhak, s. 346, 574. Beyhak, s. 575. Beyhak, s. 465. Beyhak, s. 42-3. Uzunarl, Medhal, s. 28, 29; Gen, Karahanl Devlet Teklt, s. 149; Kymen, Saray

Teklt, s. 20. 67 Giye, .A., IV, 721; Daha geni bilgi iin bk.: Erdoan Meril, Giye ve Seluklularda

kullanlna dair baz rnekler, Yusuf Hikmet Bayur Armaan (Ayr basm), Ankara, 1985, s. 321-28. 68 69 Beyhak, s. 357. Beyhak, s. 360. 570

70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81

Nuholu, a.g.tez, s. 97-9. Beyhak, s. 626. Beyhak, s. 442-43. Beyhak, s. 162. Beyhak, s. 160, 497. Beyhak, s. 155, 162, 165, 241, 273, 371, 373, 374. Beyhak, s. 372, 588, 562, 602. Beyhak, s. 509. Beyhak, s. 155, 290. Beyhak, s. 160, 497. F. Kprl, Hacib, . A., V/1, 30. Siyaset-nme, s. 314.

82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92

Beyhak, s. 128, 326. Beyhak, s. 69, 124, 155, 320, 374, 501, 620. Beyhak, s. 250. Beyhak, s. 50, 284, 288, 369, 501, 535. Beyhak, s. 155. Beyhak, s. 603. Beyhak, s. 603-604, 648. Ali Ekber Dehhuda, Ustadud-dr, Lgat-nme, Tahran. 1337-45 h. /1958-1966 m. Beyhak, s. 254. Beyhak, s. 466. Beyhak, s. 273. 571

93 94 95 96 97 98 99

Beyhak, s. 317-18. Nazim, Sultan Mahmud, s. 150. Beyhak, 228, 435, 441. Siyaset-nme, s. 152. Beyhak, s. 436. Beyhak, s. 659. Beyhak, s. 425-26.

100 Muhammed Muin, Aai, Ferheng-i Fars, Tahran, h. . 1371/m. 1992, I, 66. 101 Beyhak, s. 511. 102 Beyhak, 595, 601, 648, 650, 653. 103 Siyaset-nme, 152; Kymen, Saray Teklt, s. 35. 104 Beyhak, s. 369. 105 Beyhak, s. 588-89. 106 Beyhak, s. 135-36, 389, 651. 107 Beyhak, s. 181, 536. 108 Beyhak, s. 351. 109 Beyhak, s. 614. 110 Beyhak, s. 394. 111 Beyhak, s. 651. 112 Uzunarl, Medhal, s. 37. 113 Beyhak, s. 342. 114 422/1031e kadar Ahur-slr olarak ismi zikredilen Ahmed Ali Nutekin iin sonraki tarihlerde bu sfatn kullanlmad, (Beyhak, s. 423, 426, 432), bu sebeple Nutekin Kirmana vali olarak gnderildikten sonra ahur-slrla Prnin tayin edildii, Mesudun saltanat sresince ahur-

572

slr olduu ve bu grevde iken ordulara kumanda ettii gz nnde bulundurulursa ahur-slrln nemli bir grev olduu sylenebilir. 115 Beyhak, s. 220, 245, 259 291, 369. 116 Beyhak, s. 281, 339, 361. 117 Beyhak, s. 339, 611. 118 Muhammed Muin, Camedr, Ferhengi Fars, I, 1209. 119 Siyaset-name, s. 134. 120 Beyhak, s. 339. 121 Beyhak, s. 154, 628, 672. 122 Beyhak, s. 163, 165, 269, 293. 123 Beyhak, s. 437, 38. 124 Beyhak, s. 374-75, 409-11. 125 Muhammed Muin, Alemdr, Ferheng-i Fars, II, 2345. 126 Beyhak, s. 686. 127 Beyhak, s. 686. 128 Enver, s. 29. 129 Beyhak, s. 561. 130 Beyhak, s. 346-47, 563, 651. 131 Uzunarl, Medhal, s. 35; Kymen, Saray Tekilt, s. 32; Gen, Karahanl Devlet Teklt, s. 219. 132 Beyhak, s. 58, 371. 133 Beyhak, s. 371. 134 Beyhak, s. 507. 135 Enver, s. 27. 136 Beyhak, s. 126. 573

137 13, 26, 211, 219, 398, 464, 659. 138 Uzunarl, Medhal, s. 36. 139 Beyhak, s. 72. 140 Enver, s. 213. 141 Beyhak, s. 502. 142 Uzunarl, Medhal, s. 36. 143 Beyhak, s. 409. 144 Enver, s. 214. 145 Siyaset-nme, s. 155. 146 Beyhak, s. 507. 147 Beyhak, s. 149. 148 Beyhak, s. 162, 507. 149 Beyhak, s. 287, 425, 496, 508. 150 Beyhak, s. 45, 496. 151 Beyhak, s. 47, 288, 292, 369, 496, 509. 152 Beyhak, s. 48, 294. 153 Beyhak, s. 220. 154 Beyhak, s. 495. 155 Beyhak, s. 550. 156 Beyhak, s. 45, 286, 369, 425, 508. 157 Beyhak, s. 290. Byk Seluklularda bu grevi drba ad verilen serhenk ve avular yapmakta olup, bunlar Osmanldaki Dvn- Hmayun avularn andrmakta idiler (Uzunarl, Medhal, s. 37).

574

158 Beyhak, s. 38, 46, 288, 369, 541. zellikle elilerin kabul gnlerinde mertebedrlarn ve ok sayda saray gulmnn kabul salonunun giriinden sarayn bahesine, hatt sahralara kadar saf balayarak karlkl dizilmeleri devletin bykl ve ihtiamn sergilemek maksad tayordu. 159 Beyhak, s. 45, 46. 160 Beyhak, s. 155. 161 Beyhak, s. 226. 162 Beyhak, s. 124, 221. 163 Muhammed Muin, Sipahdr, Ferheng-i Fars, II, 1823. 164 Beyhak, s. 23, 37, 38, 369. 165 Beyhak, s. 128. 166 Beyhak, s. 227, 228. 167 Beyhak, s. 472, 481. 168 Beyhak, s. 339, 600. 169 Beyhak, s. 435, 610, 611. 170 Beyhak, s. 212. 171 Beyhak, s. 287. 172 Beyhak, s. 268, 326, 474-75. 173 Siyaset-nme, s. 115. 174 Beyhak, s. 503. 175 Siyaset-nme, s. 114; Beyhak, s. 475; Unsurul-Meali Keykavus b. skender, Kbus-nme (n. . r.; Gulm Hseyin Yusuf), Tahran, h. . 1345/m. 1966, s. 203. 176 Beyhak, s. 274. 177 Beyhak, s. 274. 178 Beyhak, s. 396. 179 Beyhak, s. 252. 575

180 Beyhak, s. 560. 181 Beyhak, s. 252-53. 182 Beyhak, s. 253. 183 Enver, s. 42. 184 Beyhak, s. 128, 135. 185 Beyhak, s. 128.

186 Beyhak, s. 235. 187 Beyhak, s. 511. 188 Beyhak, s. 66. 189 Beyhak, s. 491. Hnkr imam iin bk.: smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Saray Tekilt, Ankara, 1988, s. 373. 190 Beyhak, s. 272. 191 Beyhak, s. 580. 192 424/1033de Irak sipehslrlna tayin edilen Ta- Ferra hl bu sfat kullanmakta idi (Beyhak, s. 265, 361). 193 Beyhak, s. 272 (Dipnot: 4); Akhlagui, s. 97. 194 Beyhak, s. 272, Enver, s. 213. 195 Beyhak, s. 284-85. 196 Beyhak, s. 284, 567. 197 Beyhak, s. 166, 459, 604, 625. 198 Beyhak, s. 446, 680. 199 Beyhak, s. 395. 200 Beyhak, s. 82, 122, 253, 624.

576

201 Ebul-Fazl Muhammed b. Hseyin Beyhak, Tarih-i Beyhak (nr: Gani-Feyyaz), Tahran, h. . 1324/M. 1945, s. 159, 407, 505. 202 T. H. vezir, . A., XIII, 309. 203 Beyhak, s. 366-67, 375. 204 Muvazaann tam metni iin bk.: Fasih Ahmed b. Celleddn-i Haf, Mcmel-i Fasih (nr: Muhammed Ferruh), Mehed, h. . 1341/M. 1922, s. 151-56. Bu tr muvazaalar sadece greve atama srasnda deil, grevlendirme sebebi ile de yaplyordu. 432/1040 ylnda Mesud tarafndan olu Mevdd ve vezir Ahmed Abdssamed ordu ile beraber Belh ve Toharistana gitmekte grevlendirildii zaman vezir, grevini hangi artlara gre yapacan belirleyen bir muvazaa imzaladktan sonra sefere kmt (Beyhak, s. 654). 205 Beyhak, s. 154-56, 373-74. 206 Beyhak, s. 151. 207 Beyhak, s. 155, 326, 364, 555. 208 Beyhak, s. 155. 209 Beyhak, s. 281. 210 Beyhak, s. 403, 440. 211 Beyhak, s. 23, 518-19, 521, 565. 212 Beyhak, s. 294, 437. 213 Beyhak, s. 394. 214 Beyhak, s. 60, 456-57, 503, 577, 612, 621, 625. 215 Beyhak, s. 532. 216 Ebul-eref Nasuh b. Zafer Curjadakan, Tercme-i Tarih-i Yemn (nr: Cafer iar), h. . 1345/M. 1966, s. 343; C. E. Bosworth, The Titulature of the Early Ghaznavids, Oriens, Leiden, 1963, XV, 227. 217 Beyhak, s. 155-56, 374. 218 Beyhak, s. 158. Gazneli vezirlerinin vezaret diviti grebildiimiz kaynaklarda

vasfedilmemitir. Onlarn diviti de dier muasr devletlerde olduu gibi muhtemelen altndan idi. (smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltna Medhal, Ankara, 1984, s. 46). 577

219 Mesudun vezirlie atad her iki vezirine de verdii hilat unsurlarnda kltan bahsedilmez. Fakat 422/1031de Kirmann fethi ile grevlendirilen Ahmed Ali Nutekin kumandasndaki ordunun kethdalna tayin edilen Ebul-Ferec Farsye hilat verilirken kl da verilmesi (Beyhak, s. 430) vezirlere kl verilebildiini gsterir. 220 Beyhak, s. 626. 221 Beyhak, s. 158; Tercme-i Tarih-i Yemn, s. 338. 222 Beyhak, s. 158. 223 Beyhak, s. 157, 246-47, 407. 224 Beyhak, s. 155. 225 Gazneliler ile muasr slm devletlerinde vezirler maiyetlerinde naib bulundururlard. (Taneri, Byk Seluklu mparatorluunda vezirlik, s. 148). Gaznelilerde byle bir tatbikatn bulunduuna dair net bilgilere sahip deiliz. Yalnz vezir ve naib mnasebetiyle ilgili olarak Mahmudun vezir adaylarndan biri olarak ad geen Hasanekin hesap ve debirlik bilmedii iin bu ileri naiblerine grdrm olduunu Beyhak kaydetmitir. (Beyhak, s. 367) Bu bilgi gsterir ki vezirliin gerektirdii artlara haiz olmayan kiiler, bu eksikliklerini naibleri vastasyla giderirlerdi. 226 Beyhak, s. 181. Perdedrlarn varlna istinaden, camedr, tastdr, anigir vb. grevlilerin de vezir saraylarnda bulunduu sylenebilir. 227 Mahmuda vezirlik yapm olan Hasanek 500-600 gulama sahipti. (Beyhak, s. 395). 228 Beyhak, s. 290. 229 Beyhak, s. 170. 230 Beyhak, s. 155, 156, 327. 231 Beyhak, s. 328. 232 Beyhak, s. 154, 156. 233 Beyhak, s. 289. 234 Beyhak, s. 496. 235 Beyhak, s. 469, 490. 236 Beyhak, s. 499.

578

237 Beyhak, s. 171, 362. 238 Beyhak, s. 246-47. 239 Beyhak, s. 164. 240 Beyhak, s. 460, 462. 241 Beyhak, s. 499. 242 Tercme-i Tarih-i Yemn, s. 343. 243 Abbaslerden itibaren dier slm devletlerindeki bu divan ve bakanlarnn aldklar isimler iin bk: Hasan Baa, Elkabl-slmiyye, Kahire, 1957, s. 11. 244 Beyhak, s. 543, 627. 245 Beyhak, s. 260, 273. 246 Nuholu, a.g.tez, s. 248-51. 247 Beyhak, s. 600-601. 248 Beyhak, s. 600-601. 249 Bu terimler iin bk.: Nuholu, a.g.t., s. 254-62. 250 Beyhak, s. 389-90, 397-98, 492, 577. 251 Beyhak, s. 291-92, 495, 496. 252 Beyhak, s. 269, 389. 253 Beyhak, s. 281. 254 Beyhak, s. 145, 245, 272, 404, 440, 519, 533, 547. 255 Beyhak, s. 601. 256 Beyhak, s. 145, 322. 257 Beyhak, s. 339. 258 Beyhak, s. 144, 601. 259 Beyhak, s. 144, 147, 515, 561, 595. 579

260 Beyhak, s. 144-46. 261 Beyhak, s. 600. 262 Beyhak, s. 511. 263 Beyhak, s. 511. 264 Beyhak, s. 440, 454. 265 Beyhak, s. 483, 533. 266 Beyhak, s. 397, 609. 267 Beyhak, s. 166, 484. 268 Beyhak, s. 144-45, 272-73. 269 Debirlik sanat iin bk.: Nizam Aruz Semerkand, ehar Makale (nr: Muhammed b. Abdl-vahhab Kazvin), Tahran, h. . 1327/M. 1909, s. 12-20. 270 Beyhak, s. 145, 322. 271 Hasan Enveri, Istlahat- Dvan der Devre-i Gaznev ve Seluk, Tahran, 2535 (ehnah), s. 245; Beyhak, s. 627. 272 Mehd Muhakhik, Berh ez Istlahat- dar ve Dvan der Tarih-i Beyhak Bist Guftar der Mebahis-i Edeb ve Tarih ve Felsef ve Kelm ve Tarih-i Ulum der slm ba nzimam- Zindeg-nme ve Kitap-nme, Tahran, h. 1369/m. 1990, s. 51; Beyhak, s. 157. 273 Beyhak, s. 407.

274 Beyhak, s. 147, 399. 275 Beyhak, s. 144-45. 276 Beyhak, s. 129. 277 Bosworth, The Ghaznavids, s. 68. 278 Enveri, s. 65; Mehmet Altay Kymen, Seluklu Devri Devlet Tekiltna Dair Yazlm bir Eser Mnasebetiyle, T.A.D., Ankara, 1964, I-III, Say: 1, s. 325. 279 Beyhak, s. 158, 337. 580

280 Beyhak, s. 259, 291, 412, 526. 281 Kymen, s. 327. 282 Beyhak, s. 160. 283 Beyhak, s. 488, 491. 284 Beyhak, s. 230, 241, 326. 285 Beyhak, s. 257, 259. 286 Beyhak, s. 600. 287 Beyhak, s. 158, 160, 230, 491; Nazm, Sultan Mahmud, s. 144; Enver, s. 153. 288 Beyhak, s. 272. 289 Beyhak, s. 254. 290 Beyhak, s. 80-81. 291 Beyhak, s. 255. 292 Beyhak, s. 643. 293 Beyhak, s. 342. 294 Beyhak, s. 499. 295 Divan- veklet iin bk: Nuholu, a.g.t., (Vekil-i has), s. 193-97. 296 Beyhak, s. 150, 336. 297 Beyhak, s. 94. 298 Beyhak, s. 619. 299 Beyhak, s. 430, 498. 300 Beyhak, s. 487. 301 Beyhak, s. 337. 302 Beyhak, s. 94, 317, 393, 430, 651. 303 Nazm, Sultan Mahmud, s. 139. 581

304 Beyhak, s. 498, 499, 521, 652. 305 Beyhak, s. 159, 336-37. 306 Yusuf Abbas Haim; Political, Culturel and Administrative History Under the Later Ghaznavids, Hamburg, 1956, (Baslmam doktora tezi), s. 183. 307 Vergi vermek sadece II. grup vassallara aitti. Bunlar kendi vilyetlerinin varidatndan antlama ile tesbit edilen belli bir miktar metbuu olan Gazne hkmdarna demek zorunda idiler. (Beyhak, s. 511) I. grup vassallar ise eyaletlerinin btn gelirini hazineye gndermek zorunda olup, hazineden kendilerine tahsis edilen miktar maa olarak alrlard (Siyaset-name, s. 272-74). 308 Beyhak, s. 331, 372. 309 Sipehslr- Horasan (Beyhak, s. 27), Sipehslr- Irak (Beyhak, s. 372), Slr- Hindistan (Beyhak, s. 220, 268, 400). Harezmin durumu farkl olup buraya tayin edilen vassallar Harezmh olarak adlandrlmtr (Beyhak, s. 273, 355). 310 Vali-yi aganiyan, Vali-yi Gurgan, Vali-yi Taberistan (Beyhak, s. 610), vali-yi Mekrn (Beyhak, s. 242). 311 Beyhak, s. 268, 401. 312 Beyhak, s. 342. 313 Beyhak, s. 39. 314 Beyhak, s. 216, 264, 283. 315 Beyhak, s. 392-93. 316 Beyhak, s. 282, 392, 437. 317 Beyhak, s. 317, 680. 318 Beyhak, s. 266, 412, 441, 545, 612. 319 Beyhak, s. 340, 411-12. 320 Beyhak, s. 541. 321 Beyhak, s. 446, 611. 322 Beyhak, s. 130. 323 Beyhak, s. 142, 146. 582

324 Beyhak, s. 402. 325 Tercme-i Tarih-i Yemn, s. 343. 326 Geni bilgi iin bk: Bu makalede daha nce geen Dvn- berd bal. 327 Beyhak, s. 130. 328 Kymen, s. 340. 329 Beyhak, s. 610. 330 Beyhak, s. 36, 45, 241, 242, 510. 331 Beyhak, s. 247, 534. 332 Beyhak, s. 42. 333 Beyhak, s. 25. 334 Beyhak, s. 203. 335 Beyhak, s. 435. 336 Beyhak, s. 491. 337 Beyhak, s. 16, 22, 432, 560. 338 Beyhak, s. 9, 11, 22, 517, 519, 643. 339 Beyhak, s. 393-94. 340 Beyhak, s. 241. 341 Beyhak, s. 518. 342 Beyhak, s. 430. 343 Beyhak, s. 36. 344 Beyhak, s. 286. 345 Beyhak, s. 130, 365, 435, 441. 346 Beyhak, s. 157 (Dipnot: 1); Enver, s. 109. 347 Levy, Muhtesib, .A., VII, 532. 583

348 Enver, s. 222. 349 Beyhak, s. 164, 186. 350 Beyhak, s. 322. 351 Beyhak, s. 4, 291, 552-53. 352 Beyhak, s. 21, 23, 42. 353 Beyhak, s. 508. 354 Beyhak, s. 23, 552, 611. Ayrca Nakbl-Eraf iin bk.: M. Z. Pakaln, O.T.D.T.S, II, 647. 355 Muhakkk, s. 52. 356 Beyhak, s. 255, 534. 357 Beyhak, s. 432, 504. 358 Beyhak, s. 73. 359 Beyhak, s. 285, 560. 360 C. E. Bosworth, Ghaznavids Military Organization Der Islam, XXXVI, 1960, s. 40; Bosworth, Ghulam, EI2, II, 1081. 361 A. Y. Yakubovsky, Gazneli Mahmud, Gazne Devletinin Menei ve Karakteri Meselelerine Dair lk (ubat 1939), s. 508. 362 Beyhak, s. 252; Bosworth, Military Organization, s. 44. 363 Bosworth, Military Organization, s. 45; Erdoan Meril, Gazneliler Devleti Tarih, Ankara, 1989, s. 20-28. 364 Bosworth, Military Organization, s. 44. 365 Ebul-Fazl Muhammed b. Hseyin Beyhak, Tarih-i Beyhak, (nr: Gan-Feyyaz), Tahran, h. . 1324/M. 1945, s. 288. 366 Beyhak, s. 288, 540. 367 Beyhak, s. 395, 495, 499. 368 Beyhak, s. 270.

584

369 Beyhak, s. 288, 290, 524, 561, 568. 370 Beyhak, s. 282, 287, 481-82, 509, 530. 371 Beyhak, s. 436, 446, 483. 372 Beyhak, s. 354, 409, 497. 373 Bosworth, Military Organization, s. 54. 374 Beyhak, s. 372. 375 Beyhak, s. 244; Meril, Gazneliler Devleti Tarihi, s. 54-55.

376 Beyhak, s. 372; Bu Trkmenler hakknda geni bilgi iin bk: Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler), Tarihleri-Boy Tekilt, Destanlar, Ankara, 1980, s. 61-96. 377 Beyhak, s. 471, 505. 378 Beyhak, s. 401, 639. 379 . Kafesolu, Sultan Mahmud, . A. VII, 182. 380 Beyhak, s. 23, 254, 401, 531, 626, 639. 381 Beyhak, 41-3, 426-29. 382 M. Altay Kymen, Alparslan Zaman Seluklu Asker Tekilt T. A. D., V, Say: 8-9, (1967), s. 37. 383 Beyhak, s. 485. 384 Reat Gen, Karahanl Devleti Teklt, stanbul, 1981, s. 309. 385 Beyhak, 244, 426-29. 386 Beyhak, s. 353. 387 Beyhak, s. 69, 342, 409, 452. 388 Beyhak, s. 517, 620. 389 Beyhak, s. 457, 674. 390 Beyhak, s. 241, 646. 585

391 Beyhak, s. 228, 281. 392 Beyhak, s. 466. 393 Hasan Enveri, Istlahat- Dvn der Devre-i Gaznev ve Seluk, Tahran, 2535 (ehinah), s. 259. 394 Beyhak, 339, 430, 441, 469, 474, 498, 535. 395 Beyhak, s. 273, 342-43, 402-404, 440, 454. 396 Beyhak, s. 183, 185, 198, 256, 351-52. 397 Beyhak, s. 452. 398 Enver, s. 137-38. 399 Beyhak, s. 534, 563. 400 Beyhak, s. 273, 500. 401 Beyhak, s. 273. 402 Muhammed Nazm, The Life and Times of Sultan Mahmud of Ghazna, Cambridge, 1931, s. 141. 403 Beyhak, 133, 353. 404 Byk Seluklu Devletinde haylta (haylba) 20 il 25 kiilik bir kuvvetin kumandandr. (Kymen, Seluklu Asker Teklt, s. 41). 405 Beyhak, s. 568, 603, 604. 406 Beyhak, s. 271, 274. 407 Beyhak, s. 287. Dier rnekler iin bk: a.g.e., s. 393, 394, 404. 408 Beyhak, s. 69, 228, 271, 619. 409 Beyhak, s. 241, 566. 410 Bistegan hakknda geni bilgi iin bk: Enver, s. 79-82. 411 Siyaset-nme, s. 127. 412 Beyhak, s. 146, 611. 586

413 Enver, s. 79. 414 Beyhak, s. 59, 394, 537, 549, 644. 415 Beyhak, s. 674-75; Meril, Gazneliler Devleti Tarihi, s. 36. 416 Beyhak, s. 342, 481, 498, 554, 568. 417 Beyhak, s. 288. 418 Beyhak, s. 474. 419 Beyhak, s. 627. 420 Beyhak, s. 119, 288. 421 Hasan Enveri, mer Hayyamn Nevruz-nme adl eserine istinaden klcn ondrt farkl trnn olduunu syler. (Enver, s. 144). 422 Beyhak, s. 371, 430. 423 Beyhak, s. 117, 459. 424 Beyhak, s. 458, 568, 626. 425 Beyhak, s. 541. 426 Beyhak, s. 466. 427 Beyhak, s. 456. 428 Enveri, s. 143. 429 Beyhak, s. 116. 430 Bosworth, Military Organization, s. 61. 431 Bosworth, Military Organization, s. 63. 432 Beyhak, s. 244. 433 Beyhak, s. 394. 434 Beyhak, s. 456-59. 435 Beyhak, s. 483. 587

436 Beyhak, s. 80, 456; Meril, Gazneliler Devleti Tarihi, s. 26. 437 Beyhak, s. 614, 618, 621. 438 Beyhak, s. 603, 604, 620, 622. 439 Beyhak, s. 72, 250, 372. 440 Beyhak, s. 210-11. 441 Beyhak, s. 210-11, 528-29. 442 Beyhak, s. 109, 553-54. 443 Beyhak, s. 84, 212, 214-15, 242, 340. 444 Beyhak, s. 40-41. 445 Beyhak, s. 185. 446 Muaddil ve mzekki: ahitlerin adil olup olmadn aratran kiiler (Enver, s. 201). 447 Bayhak, s. 183. 448 Beyhak, s. 210. 449 Beyhak, s. 512. 450 slm Messeseleri Tarihi, s. 135. 451 Beyhak, s. 39. 452 Beyhak, s. 159, 281, 645. 453 Beyhak, s. 432. 454 Beyhak, s. 449, 450-51. 455 Beyhak, s. 39, 245, 680. 456 Beyhak, 281, 651. 457 Beyhak, s. 179-88. 458 Beyhak, s. 257. 459 Beyhak, s. 646-48. 588

Memlkler Dneminde dar Yap / Dr. Bahattin Kele [s.309-319]

Gaziosmanpaa niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Memlkler Dneminde idar kadroda hizmet gren grevliler iki ksma ayrlmt. ErbabsSyf (kl ehli, askerler), Erbabl-Kalem (ulema veya siviller). Birinci grup yalnz Memlklulardan tekil ettii halde, ikinci grup, ulemdan ve okuma yazma ile megul olan Msrllardan seiliyordu. Btn bu grevliler Memlk tarihi boyunca tam bir istikrar ierisinde olmamlar ve umum hadiselere bal olarak azl, hapis veya idam gibi durumlarla kar karya kalmlardr. Bu grevlilerden biri azl edildikten sonra kontrol altnda tutuluyor ve bazen de Mekke, Kuds ve Ks gibi uzak ehirlerde ikamet etmeye mecbur ediliyorlard.1 Bu bir nevi srgn saylrd. Memlk Devletinde merkezde ve tara tekiltnda grev yapan idar kadro ierisinde hem Erbabus-suyf ve hem de Erbabl-kalem vard. Kalkaand, merkez tekiltnda alan emirlerin 25 kii olduunu syleyerek en byklerinden balamak zere vazife ve derecelerini yle saymaktadr; Atabekl Askir, Emr-i Kebir, Resi Nevbe, Emr-i Meclis, Emr-i Silah, Emr-i Ahr, Devdr, Hcbl Hccab, Candar, staddr, anigr, Hzindar, eddi arabhanah, staddar- Sohbe, Mukaddemi Memlk, Zimamiyyetd-Durss-Sultaniyye (Saray hadmlar ba), Mihmandar, edddevvn, Emir-i Teber, Emr-i Alem, Emr-i ikr Hirsetttayr, eddlamyir, valiler (Kahire, Fustat, Krafe valileri) ile Kahiredeki Kalatl-Cebeldeki kule valilikleri gibi grevlilerdir.2 A. Memlklerde Saray Tekilat Grevlileri Memlklerde saray tekilt Kahirede Kalatul-Cebel denilen sarayda idi. Bu sarayda aada isimleri belirtilen grevliler almaktayd. Bu grevliler genellikle iyi eitim grm Yzler Emri ve Krklar Emrinden seilirdi. Bu emrlerin maiyetinde hizmet gren rtbe ve derecesi daha dk grevliler de almaktayd. 1. Emr-i Meclis Sultana ait Meclislerin hazrlanmas, nezaret ve idaresinden sorumlu olup, bir nevi sultann terifatsyd. Hkmdar ve saraya mensup tabipler ve gz doktorlar bu emrin maiyetinde idiler.3 2. Emr-i Silah Merasimde ve alay gnlerinde sultann silahn tayan bu emr Yzler Emrinden seilirdi. Emr-i Silah Zerdhne denilen silahhanenin efi idi ve maiyetinde Silahdariye denilen Memlkler (askerler) vard, bunlar sultana ait silah ve takmlarnn muhafz idiler. Silahhneye giren ve kan silahdarlardan Emr-i Silah sorumluydu.4 3. Emir-i Ahur 589

Emr-i Ahur, Memlk Sultanna ait ahur veya stabl- Sultanye nezaret ederdi. Emr-i Ahur, Mukaddem-i Elf olan birinci derecedeki Binler Emrinden seilirdi. Bu emrin maiyetinde Emr-i Ahuru Sni ve Emr-i Ahuru Slis unvanlaryla ikinci derecede efler alrd. Emr-i Ahurlarn ellerinde btn ahrlar, hayvan mevcutlarn yem ve sair masraflar gsteren muntazam defterler vard.5 4. staddr (stadddar) Sultann ahsna ait mallarna bakan, onlarn gelirlerini hesaplayan ve gerekli harcamalar yapan emrdi. Memlk saraynda hkmdara ait mutfaklarla, araphaneler, saray glman ve sair hizmetliler hep bu emrin nezareti altnda alrlard. Saray kapsnn alp kapanmasndan da bu emir sorumluydu. Binler Emrinden olan Emr-i ainigr dahi harcama ilerinde bu emire tb idi. Sultann bir yere gidiinde staddar da beraber bulunurdu. Bu emr sultann ve sultann memlklarnn yiyecek, giyecek ve btn ihtiyalarn hazrlard.6 5. Emr-i anigr Emr-i anigr sultann sofrasna getirilen yemein zehirli olup olmadn ve yemein bozulup bozulmadn kontrol ettikten sonra yemei sultana takdim ederdi. Emr-i anigr Yzler emrinden yani, birinci snf emrlerden seilirdi. Sofra ve yemek hizmetlerinde staddar- Sohbe ile beraber bulunur ve staddar- Sohbe kendisine bu hususta yardm ederdi.7 6. Hzindr Sultann ahsna ait, kuma, mcevherat ve her trl nakdin muhafazasna memur olan grevliye Hzindar denirdi. Sarayda snf hazine ve tane de hzindar vard. Bunlardan biri kumalarn, ipekli ve srmal eerlerin muhafz, ikincisi, mcevherat ve kymetli talarn muhafaza memuru, ncs ise, kese yani nakit hazinedar idi.8 7. eddi-i arabhnh (arabdr) ad veya ed, mdr, Nzr, mfetti manalarna gelir, hanah ise hne demektir. add- arabhanah, arabhne mdr demektir, buna arapslr veya arabdar da denirdi. arabdar, Sultann arabhne denilen merubat deposuna giren kan reel, urup, eker, triyat (gzel kokular), kar, meyve ve saireye bakan ve burada alan iilerin ve memurlarn Nzrdr. Bu greve bazen Mukaddem-i Elf bazen de Tablhnah emrlerinden tayin edilirdi.9 Bu emr grev itibariyle sultana en yakn olan gvenilir emrlerden saylrd. arabhnede ferah verici merubat ve ilalarla, mshil macunlar ve sair iilecek ilalar da bulunurdu. Sultann itii sular da arabhnede saklanrd.10 8. Emr-i Teber (Teberdr) 590

Emr-i Teber Sultann etrafnda siper vazifesi gren ve baltaclarla beraber teber (balta) tayan grevlilerin amiridir. Sultan bir eye binerken bu emr, teber tutard. Teberdarlar, sultann hareketinde sa ve sol tarafnda bulunurlar ve sultann yanna msaadesiz sokulmak isteyenleri engellerlerdi. Emr-i Teber, bazen Aerat emrleri arasndan da tayin edilirdi. Bu grevde bazen de daha aa rtbeden olanlar da vard.11 9. Emr-i Alem Sultann tablhanesi ile buradaki hizmetlilerin bandaki grevliye Emr-i Alem denilirdi. Sultann bayraklarn muhafaza etmek, alaylarda ve merasimde sultann arkasndan yryerek bayra tamak hep Emr-i Alemin greviydi. Emir-i Alem, Aerat emirlerinden seilirdi.12 Sultann Tablhanesinde davul, zurna, dmbelek (nekkare), nefir, zil ve sair musiki aletleri vard. Emr-i Alemin maiyetinde Mihtr Tablhne denilen bir muavin, Debendar (davulcu) ve nefir alan borazanlar ile Ksi ismi verilen zilzenler ve nekkareciler bulunurdu. Her sabah ve gece nevbet ald zaman buna Emr-i Alem nezaret ederdi.13 10. Emr-i ikr Bu emr sultann av kularna bakan grevlilerin badr. Sultan ava kt zaman Emr-i ikr da beraber bulunurdu. Bu grevlinin rtbesi Onlar Emri idi.14 Bundan baka Hrasetttayr denilen ve kularn bulunduklar ve indikleri yeri bilip onlar muhafaza ile sultann rahat avlanmasn salayan grevliye de Haristtayr denilirdi. Bu grevlinin rtbesi ise Onlar Emri idi.15 11. Mihtr- Tathne Tatdr, leen tutan demektir. Bu vazifenin ba sorumlusu olan Mihtar, sultann Tathne denilen el ve amar leenleriyle, yine sultann giydii kaftan, cbbe ve sair elbiseleri ile kl, izme ve mest gibi eyay koruyan ve bunlardan sorumlu dairenin baaas idi. Tathnede elbise de ykanrd. Bu emrin maiyetinde birka hizmeti alrd.16 12. Mihtar- Firahnh Sultann, yatak, dek, hal, adr ve sair eyalarna bakan sorumlu mdre ise Mihtar- Firahnh denirdi. Bunun maiyetinde Fira denilen birok hizmetli grev yapard. Seferde ve hazerde bunlar grev yaparlard ve adrlar bunlar kurarlard. Bunlar adr kurmakta ve adrlar katrlara yklemekte gayet mahir ve evik idiler, Bunlara Ferra denilirdi. Bazen bunlardan birisi tek bana byk adr dahi kurabilirdi.17 13. Hasekiler

591

Bunlar, sultann uzlet ve halvetlerinde, bo kald zamanlarda ve gezinti esnasnda sultana refakat ve hizmet ederler ve huzuruna izinsiz girerlerdi. Bunlar emrlie ykselmek iin her biri bir namzet idi. Bu hasekilerin says Sultan Nsr Muhammed b. Kalavun zamann da 40 iken daha sonda 400e kadar kmtr.18 Hasekilerin maalar fazla idi ve bazen sultanlardan hediye de alyorlard. Bunlar dier Memlklardan farkl olarak kl yannda gece gndz sarayda ve sultann yanndan ayrlmazlar onu yalnz brakmazlard. Bunlar sultann btn srlarn bilirlerdi. Hasekiler izin almadan kllaryla beraber sultann huzuruna karlard.19 B. Hkmette Grev Yapan Emrler Saray haricinde ve devlet merkezinde grev yapan emrler u grevlerde bulunurlard; NibsSaltana (Naibs-Kfil), Emr-i Kebir, ve Atabekl-Askir, Resn-Nevbe, Hciblhccab, Devdar, Emr Candar, Nakiblcey ve Mihmandar idi. 1. Naibs-Saltana Sultana idar grevinde yardmc olan byk grevliler arasnda bata Nibs-Saltana gelmekteydi. Naibs-Saltana, sultann vekili mesabesinde olup, devlet ilerinde onun sa kolu idi.20 Memlkler Dneminde vezirlik makamna ait yetki ve salahiyetler vezirden alnarak, Niyabet (Naiblik) makamna verilmitir. lk defa Naibs-Saltana grevini ihdas eden Memlk Sultan Melik Muiz Aybek olmutur.21 Naibs-Saltana, st dzey devlet grevlilerinin atanmasnda, ktalarn datlmasnda ve idar kararlarn alnmasnda sultana yardmc olurdu. Kalkaand, Naibs-Saltanaya ikinci sultan tabirini kullanmtr.22 Bu yzden Naibs-Saltanaya Kfill-Memliki-erifetil-slamiyetil-Emriyil-miri lakab verilmiti.23 Naibs-Saltana, o devirde pek ok devlet iini yrtyordu. Memlkler Dneminde Saltanat naiblii iki ksm idi. Birincisi, en-Naibl-Kfil idi. Bu vezir ve Katib-i Srr tayin ederdi veya Naibl-Hazre denilen, sultann Msrda bulunduu ve Kahirede oturduu srada naiblik yapan naibe deniyordu. Dieri ise, Naibl-aybe denilen ve birincisine gre daha az ehemmiyetli olup, sultan hacda, seferde veya dier sebeplerden dolay Kahirede bulunmad zaman onun yerine naiblik yapard.24 Memlkler Dneminde merkezin dnda, am Dmak, Halep, Trablus, Hama, Safed ve Kerek gibi ehirlerde naiblik bulunuyordu. Bunlardan derece bakmndan en stn am Naiblii idi.25 2. Atabekl-Askir Naibs-Saltanadan sonra rtbe ve makam bakmndan Atabekl-Askir gelirdi.

AtabekAskire, Emr-i Kebir veya Atabekl-Cy da denirdi. Atabekl Askir, Memlk ordusunun 592

ba komutan olup bugnk Genelkurmay bakan demekti. AtabekAskir, ordu komutan ve mera arasnda en kuvvetli kii olarak devlet ynetiminde byk bir nfuza sahipti.26 Atabeglerin nfuz ve kuvvetlerine delil olarak onlardan bir ksmnn sultan olduklarn belirtmek yeterli grlmektedir. Kuvvetsiz ve dirayetsiz sultanlar atabeglerin elinde sanki birer oyuncak gibiydiler ve atabegler onlara istedikleri gibi hkmediyorlard.27 Halep ve amda da atabeg vard. Bundan dolay Msrda bululan atabeg iin Atabekl-Askir bi diyaril-Msriyye denilmektedir.28 3. Resn-Nevbe Sultann memlklarnn yani merkezi ordunun (kapkulu askerlerinin) kumandan olup, bu askerlerin her trl talim, terbiye ve terfi gibi durumlaryla ilgilenmek Resn-Nevbenin grevleri arasndayd. Bunun rtbesi Mukaddeminden yani Emir- Mie (yzler emrinden) olmakt. Bunun da maiyetinde 3 tane Tablhanah emrinden (krklar emrinden) yardmcs vard.29 Sultann memlklar, kendi aralarnda herhangi bir ihtilaf veya bir problem olduunda ResnNevbeye gelirler ve o da bu problemleri halletmeye alrd, gerektii zaman Resn-Nevbe askerler arasnda hapsedilmesi icap edenleri tevkif ettirirdi.30 4. Hacibul-Hccab Haciblik, Memlklerde nemli grevlerden biriydi. Sultan Nsr Muhammed b.Kalavun zamannda bu hizmetin nemi daha da artt.31 Hacibl-Hccab (Hacib-i Kebir), ve onun muavini olarak da be Hcib vard. Bunlardan ilk ikisi byk hcib idi ve Yzler Emrinden seilirdi, dier ise Tablhane emrinden (Krklar Emri) idiler. Bunlardan baka rtbeleri irinat (Yirmiler Emri) ve Aarat (Onlar Emri) Emrlerden olanlar da vard.32 Haciblik, XIII. asrn sonlaryla XIV. asrn ilk yars ierisinde Naibl-Kfil ve Atabeglikten sonra gelen bir makamd. Hacibl-Hccabn vazifesi, ya sultann emriyle veya Naibs-Saltanann direktifleriyle askerlere ait btn ileri kontrol etmek, emirler ve askerler arasndaki problemleri halletmek ve kta davalarn zmek veya feshetmek gibi grevlerdi.33 Hacibl-Hccablarn ktalar olmayp, mahkeme harlarndan aldklar para ile geinirlerdi. Eyaletlede de haciblik vard. Bu eyaletlerdeki Hacibl-Hccablar, Naibs-Saltanalarn gyabnda onlara vekalet ederlerdi. am, Halep, Trablus ve am hacibleri, Hama, Safed, ve Kerek haciblerinden daha yksek derecede idi.34 5. Devdar Devdar veya Devettar, sultan tarafndan bakalarna yazlacak mektup, ferman ve tahrirat gidecei yere 593

sevk ve tebli etmek bunun grevleri arasndayd. Ayrca sultana takdim edilen menur, ferman ve arzuhalleri sultana arz eylemek ve saraya girmelerine msaade edilecek kimseler hakknda sultana danmak veya sultann huzuruna kacaklara merasim ve kabul kaidelerini retmekte hep Devdarn grevleri arasndayd.35 Devdarn nemi XIV. asrn ilk yarsnda daha da artmt. nceleri bu makama Tablhne ve Aarat emrlerinden olan emrler atanrken sonralar bu greve Yzler Emri atanmaya balamtr.36 Devdarn ehemmiyeti gn getike artm ve Sultan Nsr Muhammed b. Kalavun zamannda (13471351 ikinci saltanat) ve Sultan Melik Nsr Hasan zamannda (1354-1361) yllar arasnda hep Yzler Emri rtbesinde olan emrler bu greve getirilmitir.37 6. Emr-i Candar Candar, muhafz demektir. Emr-i Candar ise, muhafzlk grevi yapanlarn emri demektir. Sultann kapclar ve perdedarlar da Emr-i Candarn emri altnda idiler. Sultan birisini tevkif ettirmek veya ldrtmek istediinde bunu Emr-i Candar vastasyla yapard. Emr-i Candarn nezareti altnda Zeredhane denilen yksek tabakann ve siyasi sulularn konulduu bir hapishane vard.38 Emr-i Candar ve maiyeti sultann etrafnda dolap onu muhafaza ederlerdi. Emr-i Candarn rtbesi Binler Emri idi. Bunun yardmcs ise Emr-i Tablhanedendi.39 Emr-i Candarn dier bir grevi de, hkmdara gelen postay Devdar ve Katib-i Srla beraber onu sultana takdim ederlerdi.40 C. Erbab- Kalem (lim sahibi) ve Vazifeleri Memlk Devletinde idar ileri ilim erbab denilen ulema snfndan yetimi kiiler yrtmekteydi. Bu grevliler arasnda deiik dinlerden (Mslman, Hristiyan ve Musev) olanlar vard. Ordu, malye, evkaf ve tahrir ileri gibi nemli grevler hep ilim erbab tarafndan yrtlmekteydi. lim erbabnn yapt idar makam ve mevkiler unlardr: 1. Vezirlik (Vezret) Vezirlik, daha nce hkmran olan slam devletlerinde halifelik ve sultanlktan sonra en byk makam iken Memlkler Dneminde nemini kaybetmi tamamyla bir idari memuriyete dnmtr.41 Devlet idaresinde nem derecesine gre Atabekl-Askirden sonra gelen en nemli grevli vezirdi. Vezirin, Memlk Devletindeki nfuz ve yetkisi Abbasi ve Fatim Devletlerinkinden daha zayft.42 Memlk Devletindeki Naibus-Saltana, (Niyabets-Saltana) sultandan sonra ikinci adam olup vezirin yerini aldndan bu yzden vezirin nfuz sahas gittike daralmtr. Vezirin grevi, nceleri, resmi yazmalar, mali iler, ve hkmdarn zel mal varl ile ilgili ilere bakarken sultann veya naibinin emir ve talimatlarn yerine getirmek ve devletin mal ye ilerini ilgili Nzrla birlikte 594

yrtmekten ibaret kalmtr.43 Memlk sultanlar, bazen ayn anda iki veziri birden atyorlard. Bu vezirlerden birisi ilmiye snfndan olup buna Vezir-Sohbe deniliyordu. kinci vezir ise, asker snftan olup buna da sadece vezir denilmekteydi. Vezirin nemi zamanla azaldndan Sultan Nsr Muhammed b. Kalavun, bu grevi lav etti ve onun yerine Nzrul-Hass getirdi.44 Sultan Nsr Muhammed b. Kalavunun 1341 ylnda vefatndan sonra vezaret makam tekrar ihdas edildiyse de vezirin vazifesi yine tahrir ve mal ilerden ibaret kald. Vezir kudret ve nfuzu artan staddarn nezareti altnda bulunuyordu.45 2. Katib-i Sr (Nzrul-na) Katib-i Sr, sultana gelen mektup ve saireyi okur ve sultann emrettii ekilde bu mektuplara cevap verir ve nianlarn koyarak ilgili yerlere gnderirdi. Bunun dnda eli kabulnde elinin getirdii mektubu ap sultana okuduktan sonra bu mektuplara sultann verecei direktifler dorultusunda cevap yazmak da yine Katib-i Srn grevleri arasnda idi.46 Katib-i Srn grevi ok nemli bir grev olduundan, devletin ve sultann btn srlarna vukfundan dolay bu greve getirilecek kiilerin ok sr saklayan ve gvenilir kiilerden olmas gerekirdi.47 3. Nzrul-Cey Memlik Sultaniye (sultann askerleri) denilen hassa askerlerinin techiz edilmesi ve maalarnn verilmesi, Msr ve Suriyedeki btn askerlerin ilerinin yaplmas gibi grevler hep Nzrul-Ceyin grevleri arasndayd. Kalatl-Cebelde bulunan ve Divanul-Cey denilen divanda Nzrul-Ceyin emrinde idi. Bu divann bir de Mstevfil-Memalks-Sultaniye adl bir Mstevfisi vard. Suriye arazisine bakan baka bir mstevfi de vard. Ayrca askerlerin maana bakan ve onlara ait evrak ve senetleri tutan bir mstevfi daha vard.48 4. Nzrul-Beytlmal Nzrul-Beytlmal, umum devlet hazinesinin amiri olup, btn iler Divanl-Beytlmal denilen bir dairede grlrd. Bu divan da vezire bal idi. Nzrul-Beytlmal, Msr ve Suriye vilayetlerinden gelen btn haslat Kalatl-Cebeldeki hazineye naklettirirdi. Nzrul-Beytlmal ayrca maalara ve dier eylere sarf edilecek btn paradan da sorumluydu.49

5. Mrif-i Memlik Mrif, devletin btn muamelatn teftie yetkili grevlidir. Genel mfettiin derecesi vezirden aa derecede idi. Genel mfettiten baka herhangi bir dairenin Nzr ve mdrne de Mrif denilmekteydi. Hazine Mriflii ve mutfak mriflii gibi eitli mriflikler vard.50 595

D. Memlkler Devletinde Merkez Tekilatndaki Divanlar Memlk Devletinde her trl devlet ilerinin yrtld, karara baland ve bugnk bakanlklar ve bakanlar kurulu mesabesinde olan eitli divanlar vard. Bu divanlarn en nemlileri arasnda, Divanl-Cey, Divanl-n, Divanl-Ahbas, Divann-Nazar ve Divanl-Has vard. 1. Divanl-Cey Bu divan, devletin en nemli divanlarndan biridir. Nazirul-Cey bakanlndaki bu divan, hem iktl askerler hem de sultann memlklaryla ilgili ilere bakard. Askerlerin knye defterleri, ikt beratlar onlara yaplan demeler, elbise ileri ikt arazilerinin yzlmn ve kymetlerini gsteren cetveller bu divanda bulunurdu. Nazrul-Cey, askeri ilerin tamamndan sorumlu idi. KalatlCebelde bulunan bu divan, Msr, ikincisi ise Suriye ve civar askerleriyle ilgili ileri yrtmek zere iki daireye ayrlmt.51 Msr ve Suriyede bulunan ve Memlk ordusunun temeli saylan, el-Memalks-Sultaniye, Ecnadl-Halka ve Memalkl-meraya ait btn bilgiler Divanl-Ceyte bulunurdu. Ayrca btn Memlk arazisinin kymetini ve yzlmn gsterir istatistik bilgiler de yine bu divanda bulunurdu.52 2. Divanl-n Bu divan, hkmdar saraynn bulunduu yer olan Kal-atl-Cebelde bulunuyordu. Bu divann reisine, Katib-i Sr, Sahib-i Divanl-n, Sahib-i Divanl-erif veya Nzrul-Divanl-n da denilirdi. Bunun maiyetinde tahrirat, tura ve arzuhal katipleri bulunurdu.53 Sultanlar, vezirlerine ve emrlerine ve evlatlarnn dahi muttali olamad baz meseleleri bu divanda grev yapanlara sylerdi. Fakat bu divanda grev yapanlarn da ok gvenilir, az sk, asl, vakr ve her bakmdan salam olmas gerekirdi. Bu yzden bu divann bakanna Katib-i Sr (Sr katibi) denilmitir.54 Bu divan, iki lke arasndaki her trl ticar, siyas ve ekonomik konulara ait btn yazmalar yapard. Divanda yaplan yazmalarda makam ve mevkiye gre ok farkl sluplar kullanlarak yazlrd. Bu yazmalar yapan grevlilerin ok ince bir protokol bilgisine sahip olmas gerekiyordu. Sultan adna in divanndan kan yazlar, yazldklar kadn ebadna, yaznn cinsine ve gnderilen kiinin durumuna gre eitli isimlerle anlyordu.55 Yine n divannda vali, hkim, mera, naib ve sair vazife sahiplerinin azl ve tayinleri ile ilgili yazmalar yaplr ve bu yazmalarda her makama uygun bir slp kullanlrd.56

596

n divannda bir kiinin bu kadar ar ve nemli ileri tek bana baarmas mmkn deildir. Bu yzden bu divanda bu ileri dzenli bir ekilde yrten Sahib-i Divanl-nnn yardmclar vardr. Bu yardmclarn banda bakann eitli sebeplerden dolay divann banda bulunmad zamanlarda onun yerine Naib-Katib-i Sr bulunurdu. Bu yardmcdan sonra Kttabu Desti-erif denilen ve kendilerine Muvakk ad verilen n Divan katipleri geliyordu.57 na divannda, ferman ve menurlardan baka esas olarak devlet ve eyaletlerle ilgili yazmalar vard. Bu yazmalar da mraselt ve mktebt diye iki ksma ayrlmt.58 Memlkler Dneminde ina divanna bal nemli bir daire daha vard. Bu daire de DairetlBerd (posta idaresi) denilen ve devletin snrlar ierisinde lkenin bir ucundan dier ucuna yaygn bir ekilde icra edilen bir haberleme a vard. Memlkler Devrinde iki eit posta vard; bunlardan biri Kara postas idi. Bu posta, hayvanlar vastasyla merkez Kalatl-Cebelden eitli cihetlerle giden yollar araclyla yaplrd. Bu gzergah boyunca posta grevlilerine ve hayvanlarna gerekli olan her trl yiyecek iecek ve barnak gibi eitli ihtiyalarnn karland menziller vard. Posta memurlarnn grevi son derece nemliydi. lke ierisindeki btn haberleme bu grevliler araclyla yaplrd. Bazen bu grevliler ifahi emirler de gtrrlerdi. Bu dairede alan posta memurlarnn konuma ve kendilerine verilen emirleri harfiyyen ve doru olarak ezberlemeleri ve bu konuda mahir olmalar gerekirdi.59 Memlk Devletinde havada yaplan haberleme usuln ilk defa uygulamaya koyan Sultan ezZhir Baybarstr. Sultan ez-Zhir Baybars bu haberlemede gvercinleri kullanmtr. Gvercinlerin tadklar kat ok ince ve haberler de ok zl ve ksa oluyordu. Mektuplar gvercinlerin kanatlarnn altnda dikkatli bir ekilde yerletiriliyordu. Posta gvercinlerinin getirdii haberler genelde acil haberler olduundan bu haberler annda sultana arz edilirdi. Gvercinlerin uu menzilleri ierisinde durak vazifesi gren gvercin kuleleri vard. Bu kulelerde zel gvercin yetitiricileri vard. Bu grevliler gvercinlerin getirdii mektubu alr almaz dier bir gvercinle bir sonraki menzile gnderirdi. Mektubu getiren gvercin dinlendikten sonra geldii ssne geri dnerdi.60 Memlklerde posta tekilt belirli aralklarla yaplm menziller vastasyla yaplrd ve buralarda at ve g vercinler bulunurdu.61 Posta idaresinin merkezi Kahiredeki Kalatl-Cebel idi. Posta tekilt eitli gzergahlar zerinden yaplrd. Memlkler Dneminde en ok kullanlan karayolu gzergah Kahireden skenderiye ve Dimyata ayr ayr gzergahlardan yaplrd. Kahireden yine Ks ve Asvana ve bir baka yol da Frat nehrine kadar Suriye ve Gney Anadoluya gitmek zere drt posta yolu vard. Bu yollar da eitli kollara ayrlmt.62 Memlkler Dneminde posta tekiltnda srat ve inanlmayacak derecede hzlyd. Mesela, amdan Kahireye drt veya gnde, Kahireden Halepe be gnde posta giderdi. Dier vilayetlerden Kahireye haftada iki kez dzenli olarak posta gelirdi. Sultan Baybarstan sonra da posta 597

ii mkemmel bir ekilde devam etti. Fakat XV. yzyln ilk yarsnda ise bu tekilt eski gcn tamamen kaybetti. Hatta birok posta yollar terk edilir hale gelmitir.63 3. Divanl-Ahbes Vakf ileri Eyybiler Dneminde Kadnn ihtisas iken, Memlkler bu grevi birka ksma ayrmlard; Harameyn-i erifeyn Evkaf ve Mslman esirlerini hrriyetlerine kavuturmak iin kurulan Fidye Evkaf idi. Fidye Evkafna el-Evkaf el-Hkime de deniliyordu ve bunun bandaki grevliye de Nzrul-Evkf deniyordu. Bu vakfa ounlukla afi Mezhebi Bakads bakyordu. Dier bir vakf tr de aile vakflar idi.64 Divanl-Ahbes, grev bakmndan bugnk Vakflar Genel Mdrlne benzeyen bir dairedir. Bu divan bakannn grevi, cami, medrese, ribat, zaviye ve benzeri hayr ve dini messeslerle ilgili ileri yrtmekti. Vakfedilen arazi ve akarlarn hepsi Nzrl-Evkafn grevleri ierisindeydi.65 Vakflarn Memlkler Dneminde yaylmasnn siyas, iktisad, din ve kltrel adan birok nemi vardr. Vakflarn siyas ynden ortaya k sebebi, sultanla halk arasndaki ilikiyi kuvvetlendirmekti. Sultan ve emirler hkim zmre olarak vakflar gelitirmeye alarak halka daha iyi hizmet etmiler ve bylece onlara daha rahat hkmetmilerdir.66 ou Memlk Sultanlar vakf arazisi ve akarat (toprak ve binalarn gelirleri) halkn yararna kullanmlardr. Sultanlar toplum yararna sebiller (su yollar) yaptrmlar ve genlerin ilkokuldan niversiteye kadar rahat okuyabilmeleri iin onlara her trl kolayl salamlardr. Sultanlar hastalar iin hastahaneler yaptrmlar ve fakir halkn burada cretsiz tedavi olabilmeleri iin onlara her trl kolayl salamlardr.67 Divanl-Ahbes el-Mebrre denilen grevli, Msrda vakfedilen ve sultanlara ait btn ilm ve sosyal messeselerle burada alanlarn maa ve tayinlerini yapard. Btn bu vakf ileri, Devadar- Kebirin denetimi ve kontrol altndayd.68 4. Divann Nazar (Malye Bakanl) Memlk Devletinde en nemli divanlardan biri de Divann Nazar dr. Bu divan devletin btn mal ileriyle uraan bir divandr. Bu divan bugnk Malye Bakanl konumundadr. Devletin btn gelir giderleri, cari harcamalar, devletin yllk btesi hep bu divan tarafndan hazrlanr ve malyeye ait btn iler yine bu divanda grlrd. Divann-Nazarn reisine Nzruddevle veya NzruSohbeti-erif gelmekteydi.69 Divann-Nazar devletin btn hesaplarn kontrol eder ve devlet memurlarnn maalarn datrd. Devlet memurlarna elbise, hububat vb. eyler verilirdi. Bu verilenlerin bir ksm gnlk, bir ksm aylk ve bir ksm da yllk olarak verilirdi. Bu divan bakanna pek ok grevli yardm ederdi. Bu 598 veyahutta Nzrun-Nzzar denilirdi. Bu nzrn derecesi vezirden sonra

grevlilerin banda Mstevfiys-Sohbe gelirdi. Bu kii divan bakannn vekili konumundayd. Bunun dnda ayrca hazine ahitleri, hazine sarraf ve pek ok katip de onun yardmcs idi.70 Divanl-Nazarn nemli bir ubesi Divanl-stifay- Sohbedir. Btn mal divanlarn hesaplar buraya gelirdi. Ayrca maa, tayin ileri ve dier harcamalardan da hep bu divan sorumluydu. Bu divann bakanna Mstevfis-Sohbe denirdi.71 Mstefis-Sohbe, Msr ve am blgelerinde mal ileri dzene koymak salahiyetini haiz olup yine bu konularla ilgili sultann fermanlar bu divandan kard. Yine Divanl-Nazara bal olarak grev yapan stify- Devlet Divan vard. Bu divan malyeye ait devletin tm gelir ve giderlerini gsterir cetvelleri hazrlad gibi ayrca devletin tm gelir kaynaklarn tespit ederek bu gelirlerin nerelere harcanacan da yapard. Bu divanda nceleri bir mstevfi varken daha sonra nemine binaen birka mstevfi tayin olunmutur. Bu mstevfilerin tayinleri vezirin arzyla oluyordu 72 5. Divanl-Beytlmal Divanl-Beytlmalda, mal ilerle megul olan ve vezire bal bir divandr. Msr, am ve dier btn Memlk memleketlerinin gelirleri Kalatl-Cebeldeki Beytlmal denen hazinede toplanrd. Devletin gelirlerinin toplanmas, muhafaza edilmesi ve toplumun umumi menfaatlerine harcanmas faaliyetleri yine bu divan araclyla yrtlrd.73 Bu divann reisine Nzrul-Beytlmal denilirdi. Beytlmal Nzr seilirken gvenilir, adil, ilim sahibi ve drst olmasna dikkat edilirdi. nk bu nzr devletin umum hazinesinin amiri sayldndan nemli bir mevkiye sahipti. Beytlmal Nzrnn grevi; Msr ve Suriye vilayetlerinden gelen btn gelirleri Kalatl-Cebel deki hazineye naklettirmekti. Nzr Beytlmal, maalarn ve her trl harcama iin sarf edilecek parann hazineye girip kmasndan da sorumluydu.74 Divan bakan olan Beytlmal Nzrnn maiyetinde, mfetti ve murakb ile Beytlmal sarraf ve mal katibi vard.75 6. Divnl-Hs Bu divan, Fatmiler zamanndan beri mevcut ise de, Memlkler Dneminde daha da nem kazanmtr. Sultan Nsr Muhammed b. Kalavun vezirlik makamn lav ederek bunun yerine 1328 ylnda Divanl-Hass ihdas etti ve artk sultana ait btn zel mallara ve hazinesiyle ilgili ilere Nzrul-Hs bakacakt.76 Divanl-Hassn nemli bir blm ise stifa-i Has idi. Bunun bakanna ise Mstevfil-Has denirdi. Divanl-Has bakan, divana giren ve kan her eye nezaret etmek, divann hesap ilerine bakmak ve Divanl-Hassn btn evrak ve senetlerini yazmakla grevli idi. Ayrca bu mstevfinin grevden alnmas ve greve atanmas hep Divanl-Hs bakanna aitti.77 7. Dier Divanlar ve grevleri 599

a) Divanul-Ahr: Bulaka gelen yk gemilerinin kontroln yapar ve zhire ambarlarna nezaret iini yrtrd. b) Divanul-Tavvahin: Kahire deirmenlerine nezaret ederdi. c) Divanul-Mrtecet: Azil veya vefat eden emirlerin ilerini ve msadere edilen mallarla ilgili ilere bakard. d) Divanul-Mevrs: Miras ve veraset ileriyle ilgilenirdi. e) Divanul-Amir: Mimar ve mhendislerin grev ald, bayndrlk ilerinin yrtld divandr. f) Divanul-Bimaristn: lke hastanelerinin ynetimini organize eden divandr.78 Memlk Devletinde her divann yetki ve sorumluluu farklyd. Bu divanlarn ehemmiyeti, yapt ilerin durumuna gre deimekteydi. Her divann reisi de rtbe ve derece bakmndan farkldr. E. Memlklerde Eyalet Tekilat Memlk Devletinde merkez tekiltnn dnda merkeze bal olarak bir de eyalet tekilt vard. Memlkler, Msr, Suriye ve Hicaz Blgesine sahip olduklarndan buralara Naibs-Saltana veya Melikl-mera ismiyle umum valiler atayarak bu blgeleri idare etmeye almlardr. Bu Naibs-Saltanalklar arasnda en nemlisi ise Suriye mntkasnda bulunan am Naibs-Saltanal idi. am naibine, Kfils-Saltana da denirdi. Bundan sonra derece itibariyle Haleb, Trablusam, Hama, Safed ve Kerek Naibs-Saltanal gelmekteydi. Humus ve Rahbe naiblii ise derece ve mevki bakmndan bu Naibs-saltanalklardan sonra geliyordu. Bu Naibs-saltanalklar Suriyeye bal idiler. Msrda ise sonradan ihdas edilen skenderiye ile beraber Vech-i Kbl ve Vech-i Bahr naiblikleri vard. Bunlara daha sonra Gazze Naiblii de eklenmitir. Yukarda saydmz naibliklerin hepsi ayn anda ortaya kmamtr. Bunlarn birinci ksm tedrici olarak ortaya kmtr.79 1. am Naibs-Saltanal am Naibs-Saltanas Msrda saltanat naibi olan Naibl-Kfile denk idi. am, Msrdan ok uzak bir blgede bulunduundan buraya atanan Naibs-Saltanann ok gvenilir ve liyakat sahibi emrlerden olmas gerekirdi.80 am Naibs-Saltanalndaki memurlarn bir ksm merkezden atanrken bir ksm da NaibsSaltana tarafndan tayin olunuyordu. amdaki yazmalar vezir veya vezir derecesinde bir yetkili bulunmazsa Nzrl-Memleket-amiyye denilen kalem miri bu ii yapard.81 am Naibliine bal olan kk vilayetler arasnda; Gazze, Kuds, Sarhad, Acln Baalbek, Humus ve Misyaf gibi ikinci derecedeki naiblikler vard.82 600

amdaki Nzrul-Ceyte sultan tarafndan tayin edilirdi. amda Nzrul-Ceyten baka Nzrul-Has, Nzrul-Hzane, Nzrul-Beytlmal, Nzrul-Hizanssilah, Devadar ve Hisbe Nzr gibi grevliler de vard.83 Eyaletlerdeki grevliler aynen merkez tekiltnda alan grevliler gibiydi. Bu eyaletlere atanan Naibs-saltanalar bir takm yetkilere sahipti ve merkeze danmadan baz atamalar yapabiliyordu. rnein kk ktalar databiliyordu.84 2. Haleb Naibs-Saltanal Memlkler Dneminde lkenin kuzeyinde bulunan nemli Naibs-Saltanalklardan biri de Haleb Naibs-Saltanaldr. Bu saltanaln lhanl Devletine ve Trkmenlere yakn olmas bu NaibsSaltanaln nemini bir kat daha arttrmaktadr. Bu Naibs-Saltanala da am NaibsSaltanalnda olduu gibi kk naiblikler bal bulunmaktayd. Bunlar arasnda Kalatul-Mslimin (Rum kale), Kahta, Gerger, Behisni (Besni), Ayntap (Antep), Derbsak,85 Bagras86 eyraz87 Divrii ve Darende gibi yerler vard.88 Yukarda saylanlardan baka Haleb Naibs-Saltanalna bal olmayarak snra yakn olan ve Memlk Sultanl tarafndan tayin edilen yerler arasnda Malatya, Elbistan, Ayas, Adana, Tarsus, Bire, Caber, ve Urfa Naiblikleri gelmektedir.89 am Naibs-Saltanalnda olduu gibi Haleb Naibs-Saltanalnda da Hacib, Nzrul-Has, Nzrul-Mal, Nakibl-Cey, Mihmandar, Merkez Posta Mdr, Vakflar Mdr, Halep Kalesi Naibi, dini ve hukuk ilere bakan drt mezhep kads ile bunlarn naibleri, afi, ve Hanef Kad askerleri, Darl-adl mftleri, Beytl-mal vekili, Nakbl-Eraf ile Hisbe Nzr bulunmaktayd.90 3. Trablusam Naibs-Saltanal Trablusam Naibs-Saltanal derece itibariyle Haleb Naibs-Saltanalndan sonda

gelmekteydi. Trablusam Naibi de dier naibliklerde olduu gibi Binler Emrinden atanrd. Bu naibliin hacibi vard ve en by Tablhane Emri (Krklar Emiri), dierleri ise Onlar Emri idi Trablusam Naibliine bal ikinci derecede naiblikler de vard.91 Trablusam Naibs-Saltanasndan baka grevli olarak Binler Emrinden bir emr varken XV. yzyldan sonra bu say e kmtr. Bundan baka Tablhane Emrleriyle saylar 30a yakn Emir-i rint (yirmiler emri), Emir-i Aarat (onlar emri) ve Emr-i Hamsevat (beler emri) gibi emrler vard.92 4. Hama Naibs-Saltanal Bu Naibs-Saltanalk, derece itibariyle XV. asra kadar Trablusam Naibs-Saltanal ile ayn derecede olmasna ramen bu asrdan sonra daha aa bir dereceye inmitir. Fakat Hama NaibsSaltanal, Safed ve Kerek Naibs-Saltanalndan daha st derecede idi. Hama Naibliindeki asker ve idar grevliler Trablusam Naibliine yaknd. Asker grevliler arasnda, Haciplik, 601

Mihmandarlk, Posta Tekilt Mdr, Emri Ahriyetil-Berd ve Nikabetl-Askir gibi grevliler vard. Kalem erbabndan ise; drt mezhebin kads, Kadasker, Vekil-i Beytlmal, Muhtesib, Katibs-Sr gibi grevliler almaktayd.93 5. Safed Nibs-Saltanal Safed Naibs-Saltanal, Hama Naibs-Saltanal gibi kk olmayan Naibs-

Saltanalklardan birisidir. Bu Naibs-Saltanalk, deniz kysnda ve yerden yaklak 1600 metre ykseklikteydi. Sultan Baybars Hallar yendikten sonra Burada bulunan kalenin tamir ve onarmn yaptrmtr.94 Kalkaand, Safed Naibs-Saltanalna bal on bir tane vilayetin olduunu belirtmektedir.95 Bu Naibs-Saltanalklardaki idar ve asker grevliler dier Naibs-Saltanalklardaki gibiydi. Memlk Sultan, dier Naibs-Saltanalklarda olduu gibi Safed Naibs-Saltanana da atanacak NzrulCey ile Divanl-na bakanlarn atard. Dier idar ve asker grevliler ise mahalli NaibsSaltanalkta grev yaparlard.96 6. Kerek Nibs-Saltanal Kerek Naibs-Saltanal Msrda bulunan Atabekl-Askir veya onun derecesindeki bir emre verilmekteydi.97 Kerek Naibs-Saltanalna bal olarak drt vilayet bulunmaktayd. Kalkaandnin ifadesine gre bu vilayetler, Vilayet-i Berr, Vilayet-i evbek, Vilayet-i Zar ve Vilayet-i Mun idi.98 Bu eyalete bal vilayetlerin hepsinde Kerek Naibs-Saltanasnn tayin ettii idareciler tarafndan idare ediliyordu. Dier Naibs-Saltanalklarda olduu gibi bu naibs-saltanalkta da u grevliler vard; Nzrul-Kerek, Katib-i Sr, Nzrul-Cey, Nzrul-Beytlmal, Naibs-Kala gibi grevlilerdi.99 7. Msrdaki Naibs-Saltanalklar Memlkler Dneminde Msrda kurulan naibs-Saltanalk vardr. Bunlar skenderiye Naibs-Saltanal, Vechi-i Kbl ve Vech-i Bahr Nib-i Saltanal idi. Vech-i Kbl ve Vech-i Bahr Naiblikleri H.798/1396 ylnda Sultan Berkuk Dneminde yeniden tekil edilmi ve bu iki naibliin gelirleri Divanl-Mfrede balanmt.100 a) skenderiye Naiblii: skenderiyede kurulan Nib-i Saltanalk derece itibariyle am ve Halep Naibs-Saltanalklarndan sonra gelirdi. skenderiye Naibs-Saltanl H.767/1365 ylnda Melik Eref aban b. Hseyin zamannda Frenklerin skenderiyeye hcum etmeleri ve birok vatanda katletmesi zerine ihdas edilmiti. Bu Naibs-Saltanalkta grev yapan Nzrul-Has, Nzrul-Cey ve bir de yaz ilerinden sorumlu olan Sr Katibinin (Katib-i Sr) tayinleri sultan tarafndan yaplmaktayd.101

602

b) Vech-i Kbl (Yukar Msr) Naiblii: Memlkler Dneminde Msrda kurulan Vech-i Kbl naiplii daha nceleri Vlil-vlt (vali) ismiyle bilinirken Sultan Berkuk Devrinden itibaren naiblik olmutur. Burann naibi Asyutta otururdu .102 Vech-i Kbl Nibliine Vilayet-i Behensa, Vilayet-i Emunn, Vilayet-i Ks, ve Vilayet-i Feyyum gibi ehirler bal idi. Vech-i Kblye Mukaddem-i Elf (Binler Emri) rtbesinde olan bir naib bakard.103 c) Vech-i Bahr (Aa Msr) Naiblii: Vech-i Bahr Nibliine Mukaddem-i Elfden (Binler Emri) olan bir naib bakard Vech-i Bahr Nibliine ayn derecede olan drt vilayet balyd. Bu vilayetler; Vilayet-i arkiyye, Vilayet-i Menfiyye, bunun valisi Menf ehrinde otururdu, Vilayet-i arbiyye, Vilayet-i Buhayra, bu ehrin valisi Demenhor ehrinde otururdu. Bu vilayetlere bakan valiler Tablhanah rtbesinde olurlard.104 8. Hicaz Blgesi Memlkler Dneminde Hicaz blgesi, Sultan Baybars zamannda Memlk snrlar ierisine dahil edilmitir. Hicaz blgesi, Memlkler Devrinde idar yap bakmndan zel nem verilen bir blge statsne getirilmitir. Bu blge, Mekke Emrleri tarafndan ynetilmekteydi. Memlkler Dneminde Mekke Emr-i Ebu Numay b. Muhammed b. Sad Ali b. Katade idi.105 Katade ailesi, 1241 ylndan itibaren Eyybilerden sonra devlet kuran Memlklere tabi olarak bazen yalnz, bazen de mterek olarak Mekke Emrlii yapmlar ve bu emrler gnlerini hep birbirleriyle mcadele ederek geirmi ve ok kan dkmlerdir.106 Sultan Nsr Muhammed b. Kalavun Dneminde Ebu Numayn oullar Rumeysa ve Humeyda Mekke Emri olarak grev yapmlardr. H. 725/1324 ylnda bu kardeler arasnda bir ekime sz konusu olduundan buraya Msrdan asker gnderilmitir. 1327 ylnda ise Rumeysa Msra getirilerek hapsedilmitir.107 Sultan Nsr Muhammed b. Kalavun Mekke ve Medine ehirlerinin ynetimine byk bir nem vermi ve buraya Hac Emr gndermitir. Bu emr Mekke Emrleriyle beraber grev yapard ve bu Hac Emri Mekke Emrlerini Memlk Sultanl adna denetlerdi.108 Memlk Sultanlar, Mekke ve Medine Emrlerini atama veya azletme iine XIV. yzyln ortalarna kadar devam ettiler ve XV. yzyla kadar da Hicaz blgesini kendi kontrollerinde bulundurdular. Mekke ve Medine Emrleri arasnda rekabet ve ekime olduu zaman, bu emrlerin ya yerleri deitirilir yada grevden azledilirlerdi.109 Hicaz blgesindeki emrler arasndaki ekime genellikle hac mevsiminde kara ve deniz yoluyla kutsal topraklara gelen tccarn getirmi olduu mallardan elde edilen vergi gelirinden dolay kmaktayd. Memlkler kutsal topraklara ok byk nem vermiler ve Sultan Melik Zahir Baybars 603

zamanndan itibaren Kbe rtsn havi mahmil gndermek usuln balatmlardr. Sultan Melik Mansur Seyfeddin Kalavun Devrinde mahmil gnderilirken zel bir alay tertip edilir ve cirit oynatmak da adet haline gelmiti. Sultan Melik Mansur Kalavun Kbe rtsn dokutmak iin iki kyn gelirini buraya tahsis etmiti.110 1 2 Suyut, Hsnl-Muhadara, c.II., s. Kalkaand, Subhul-Aa c.IV., s.17, 34; . H. Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatna

Medhal, Ankara 1988, s.334. 3 D. Ayalon, Studies on the Structure of the Mamluk Army-III BSOAS 16, London 1956, s.

59; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 336. 4 Suyut, Cemaleddin Abdurrahman b. Muhammed b. Osman, Husnul-Muhdara f Ahbar--

Msr vel-Kahire, Beyrut, c. II., s. 129; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 336. 5 Kalkaand, Subhul-Aa c. IV., s. 19; D. Ayalon, Studies on the Structure of the Mamluk

Army III, BSOAS, London 1956, s. 63; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 337. 6 Kalkaand, Subhul-Aa c. IV., s. 19-20; D. Ayalon, Army III, s. 61; Drt staddar vard,

bunlardan biri, mer Mie (Yzler emri) denilen birinci snf emrlendendi, dier Tablhane (Krklar Emri) emirlerindendi. Bunlardan baka Aarat (Onlar emri) emrlerinden olan staddar muavinleri de vard. Bunlardan bazlar erzak ve emlak ilerine bakarlar ve bazlar da alp satlan eyaya nezaret ederlerdi. . H. Uzunarl, a.g.e., s. 339. 7 8 Kalkaand, Subhul-Aa c. IV., s. 21; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 340. Suyt, Hsnul-Muhadara, c. II., s. 130; Muhammed Ahmed Dehman, Mucemul-Elfazil-

Tarihiyye f Asril-Memlk, Darul-Fikr, Dmak, s. 67; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 340-341. 9 10 11 12 13 14 . H. Uzunarl, a.g.e., s. 341-342. . H. Uzunarl, a.g.e., s. 341-342. Kalkaand, Subhul-Aa c. IV., s. 23; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 343. Kalkaand, Subhul-Aa c. IV., s. 23; S. A. Ar, el-Asril-Memlik, s. 415. . H. Uzunarl, a.g.e., s. 343. Kalkaand, Subhul-Aa c. IV., s. 23.

15 S. A. Ar, el-Asril-Memlik, s. 414; . H. Uzunarl, a. g. e, s. 344.

604

16

Kalkaand, Subhul-Aa c. V., s. 440-441; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 344-345; Tathne

Mihtar ve hademelerine bb denilirdi. Bu tabir nce yalnz bu daire mdr olan Mihtar hakknda kullanld ise de sonradan glmanlar (ocuklar veya hizmetiler) iin de kullanlmtr. S. A. Ar, elAsril-Memlik, s. 419; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 344. 17 18 19 20 21 22 23 . H. Uzunarl, a.g.e., s. 345. S. A. Ar, el-Asril-Memlik, s. 433. . H. Uzunarl, a.g.e., s. 347-348. K. Y. Kopraman, Memlkler Dneminde Msrda Sosyal Hayat, s. 20. . H. Uzunarl, a.g.e., s. 349. Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV., s. 17 vd. El-mer, et-Tarif bil-Mustalihi-erf, s. 65-66; K. Y. Kopraman, Msrda Sosyal Hayat,

s. 20; S. A. Ar, El-Asril-Memlik, s. 366. 24 K. Y. Kopraman, Msrda Sosyal Hayat, s. 20; S. A. Ar, Msr ve-am, f Asril-

Eyybiyyin vel-Memlik, s. 300; A. H. Dumit, a.g.e., s. 68-69. 25 26 S. A. Ar, El-Asril-Memlik, s. 366. K. Y. Kopraman, Msrda Sosyal Hayat, s. 20-21; S. A. Ar, El-Asril-Memlik, s. 367;

A. H. Dumit, a.g.e., s. 69. 27 Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV., s. 18; Halil b. ahin, Zbdet Keful-Memlk, s. 114-

115; K. Y. Kopraman, Msrda Sosyal Hayat, s. 21; S. A. Ar, El-Asril-Memlik, s. 397; D. Ayalon, Army III, s. 58. 28 . H. Uzunarl, a.g.e., s. 353. Nabi-i Kafillik ile atabeglik bazen bir kiinin uhdesinde

olabiliyordu. Emr Manck, Atabekl-Asakirlikle Naibi Saltanal birletirmiti. Atabegin icra, bir vazifesi yoktu fakat kumandanlk sebebiyle eref ve itibar sahibi idi. . H. Uzunarl, a.g.e., s. 352. 29 30 31 32 33 Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV., s. 18. . H. Uzunarl, a.g.e., s. 353. . H. Uzunarl, a.g.e., s. 353. Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV., s. 18. . H. Uzunarl, a.g.e., s. 355-355. 605

34

Makriz, Htat, c. III., s. 357. bn, yas, Muhammed b. Ahmed, Bedyiiz-Zuhr f Vekayiid-

Duhr, (Tahkik, Muhammed Mustafa), Kahire 1983, c. IV., s. 29; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 355-356. 35 36 Suyt, Hsnul-Muhadara, c. II., s. 130; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 356. D. Ayalon, Army III, s. 62. Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV., s. 18. 37 38 s. 63. 39 40 41 42 43 44 Halil b. ahin, Zbdet Keful-Memlk, s. 114; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 358. Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV., s. 20. smail Yiit, slam Tarihi (Kayhan Yaynevi), stanbul 1991, C. VIII, s. 188. K. Y. Kopraman, Msrda Sosyal Hayat, s. 21. Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV, s. 28-29; S. A. Aur, el-Asril-Memlik, s. 368. Suyt, Hsnl-Muhadara, c. II., s. 129; mme beytlmalndan hari olarak sultann kendi Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV., s. 20; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 357. Makriz, Htat, c. II., s. 222; Suyt, Hsnul-Muhadara, c. II., s. 130; D. Ayalon, Army III.,

dairesine mahsus gelir ve giderlere nezaret etmek zere saraya ait btn mallarn tahsil ve tertibine bakan bu makama Nazr- Has denir. Vezirlik makamnn ilasndan sonra vezirin yapt iler buna verilmiti. . H. Uzunarl, a.g.e., s. 362. 45 46 D. Ayalon, Army III s. 61; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 362. Makriz, Htat, c. II., s. 222; Dehman, Muhammed Ahmed, Muceml-Elfazil-Tarihiyye f

Asril-Memlk, Darl-Fikr Dimak-Suriye s. 127, . H. Uzunarl, a.g.e., s. 366. 47 Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV., s. 30; Suyt, Hsnl-Muhadara, c. II., s. 131; Katib-i Sr

sultan adna gelen postay amak ve icap eden postaclar dar gndermek gibi grevleri de Devdar ve Candarla birlikte yapard. Katib-i Sr bilhassa posta ilerinden birinci derecede sorumluydu. Katib-i Sr btn meclislerde sznden ve tecrbesinden istifade edilen tecrbeli bir devlet adamyd. . H. Uzunarl, a.g.e., s. 367 vd. 48 Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV., s. 31; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 369-370; Makriz, Htat,

c. II., s. 189. 49 Makriz, Htat, c. II., s. 224 Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV., s. 32. 606

50 51 52 271-272. 53

. H. Uzunarl, a.g.e., s. 371. . H. Uzunarl, a.g.e., c. VII, s. 197. Makriz, Htat, c. I., s. 87; D. S. Richards A Mamluk Petition an a Report From The Diwan

al-Jaysh B. S. O. A. S. niversitsy Of London Cilt Xl 1977, s. 1; S. S. A. Ar, El-Asril-Memalik, s.

El-mer, et-Tarf bi Mustalihi-erf, (Tahkik, Muhammed Hseyin emseddin),

Beyrut 1988s. 137; Makriz, Htat, c. I., s. 402; c. II, s. 225; Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV., s. 191-192; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 378. 54 55 56 57 K. Y. Kopraman, Msrda Sosyal Hayat s. 23-24; S. A. Ar, el-Asril-Memaliki, s. 273. A. hsan Hasan, Tarih-i Memalikil-Bahriyye, s. 241-242. S. A. Ar, el-Asril-Memalik, s. 373-374. A. hsan Hasan, Tarih-i Memalikil-Bahriyye, s. 242; K. Y. Kopraman, Msrda Sosyal

Hayat s. 24. 58 59 375. 60 el-mer, et-Trif, s. 243; Nazir Hasan Sadava, Nizamul-Berid f Devletil-slamiye, . H. Uzunarl, a.g.e., s. 379. K. Y. Kopraman, Msrda Sosyal Hayat, s. 24-25; S. A. Ar, el-Asril-Memlik, s. 374-

Kahire 1953, s. 143. 61 Philip K. Hitti. slam Tarihi, III, s. 1121; R. een, Selahaddin Eyyb ve Devlet, stanbul

1987, s. 27. 62 Halil b. ahin, Zbdet Keful-Memalik, s. 118-119; A. hsan Hasan, Tarih-i Memalikil-

Bariyye, s. 250; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 438. 63 64 65 376. 66 S. A. Ar, el-Mctemil-Msr f Asri Selatinil-Memalik, Kahire, 1962, s. 11 vd. Kalkaand, Subhul-Aa, c. XIV., s. 426. Makriz, Htat, c. II., s. 224; S. A. Ar, el-Asril-Memalik, s. 375-376. Ali brahim Hasan, Tarih-i Memalikil-Bahriyye, s. 254; S. A. Ar, el-Asril-Memalik, s.

607

67

Abdllatif brahim AL, Dirastt-Tarihiyye ve Eseriyye f Vesak min Asril-Memalik,

Kahire, s. 127. 68 Kalkaand, Subhul-Aa c. IV. s. 39. Divanl-Ahbasta ksma ayrlmaktayd. 1-Cihat el-

Ahbas; Muhtelif nazrlarn yardmn temin eden Devadarn nezaretinde bulunan bu ksm, bir nevi vakf zelliini tamaktayd. 2-Cihat el-Evkaf El-Hukmiyye bi Msr vel-Kahire; afi bakadsnn hezaretinde bulunan bu ksm, Kahire ve Msr nazrlarnn bizzat megul olup 130. 000 feddana ulaan gelirleri Mekke ve Medineye tahsis edilmiti. 3-Cihat el-Evkaf el-Ehliye; bu vakf hankah ve trbe gibi itimai ve dini yerlere tahsis edilirdi. . Tekinda M. C. ehabeddin, Berkuk Devrinde Memluk Sultanl, stanbul 1961., s. 142-143. 69 Makriz, Htat, c. II., s. 296; A. . Hasan, Tarih-i Memalik, s. 255; S. A. Ar, el-Asril-

Memlik, s. 376. 70 Makriz, Htat, c. II., s. 296; K. Y. Kopraman, Msrda Sosyal Hayat, s. 26; S. A. Ar, el-

Asril-Memlik, s. 377. 71 72 73 El-mer, et-Tarf, s. 152. . H. Uzunarl, a.g.e., s. 376-377; . Tekinda, a.g.e., s. 143; O. Gvemli, a.g.e., s340. H. brahim Hasan, slam Tarihi, c. VI., s. 421; . H. Uzunarl, Suyt, Hsnul-Muhadara,

c. II., s. 131. 74 75 76 Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV., s. 32. O. Gvemli, a.g.e., s. 328. Suyut, Hsnul-Muhadara, c. II., s. 130; S. A. Ar, el-Asril-Memlik, s. 277. En nemli

divanlardan biri olan Divanl-Hasa skenderiye gmrk haslat, baharat, balk resimleri, tercmanlardan alnan resimler, Ciddeden Turi-Sinaya gelen baharat resmi ile Dimyat iskelesi haslat vb. gelirler bu divan tarafndan toplanr ilgili yerlere harcanrd. . H. Uzunarl, a.g.e., s. 38. 77 78 79 S. A. Ar, Msr f Asri Devletil-Memalikil Bahriyye, s. 51. smail Yiit, a.g.e., C. VII, s. 197 vd. S. A. Ar, el-Asril-Memlik, s. 206; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 392-393; Yukarda

aklamaya altmz bu naibi saltanaklklardan ilk nce am Naibs-Saltanal kurulmutu. 1260 ylnda yaplan Ayn-Calt savandan sonra ise Dmak, Haleb Naibs-Saltanal kurulmutu. 1341 ylnda ise Hama naiblii ortaya kmtr. Kerek Naibs-Saltanal ise 1263 ylnda Sultan Baybars zamannda meydana gelmitir. Safed naiblii ise 1266 ylnda, Trablus naiblii ise 1269 ylnda kuruldu. S. A. Ar, el-Asril-Memlik, s. 206-207; Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV., s. 178. 608

80 81 82 83 84 85 86 87

. H. Uzunarl, a.g.e., s. 393. Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV., s. 190-191; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 396. el-mer, et-Tarif, s. 177; S. A. Ar, el-Asril-Memlik, s. 207-208. . H. Uzunarl, a.g.e., s. 397. S. A. Ar, el-Asril-Memlik, s. 205-206. Derbesak: Amik veya Akdenizin kuzeyine der. Krkhann 5 km. kuzeyindedir. Bagras: Antalyann kuzeyinde olup Belen kasabasnn biraz gney dousuna der. eyraz: Suriyede Maarra ile Hama arasnda bulunmaktadr. Bu yer ismi iin bkz. . H.

Uzunarl, a.g.e., s. 400. 88 89 90 91 S. A. Ar, el-Asril-Memlik, s. 208. Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV., s. 234 vd. Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV., s. 230. . H. Uzunarl, a.g.e., s. 401; Trablus Naibs-Saltanal Niyabet-i Husnl-Ekrad,

Niyabet-i Hsn- Akar, Niyabet-i Belatunus, Niyabet-i Sahyun ve Niyabet-i Lazkiyye adyla 5 tane ikinci derecede naiblie ayrlmt. Bu be naiblie Onlar Emri bakmaktayd. Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV., s. 241. 92 93 94 . H. Uzunarl, a.g.e., s. 401; . Tekinda, a.g.e., s. 137. Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV., s. 244. S. A. Ar, el-Asril-Memlik, s. 209; Safed Naibs-Saltanal, am Naibs-Saltanal

kadar byk deildir, fakat tekilat bakmndan am gibi byk saltanalklarn birer kk numunesidir. Safed ve Kerek gibi Naibs-Saltanalklara bakan emrler bazen kale muhafzl grevine de getiriliyorlard. . Tekinda, a.g.e., b. 138. 95 Safed Naibs-Saltanalna bal vilayetler, unlardr. Vilayet-i Berri Safed, Vilayet-i

Nasriyye, Vilayet-i Taberiyye, Vilayet-i Tbnn, Vilayet-i Hnn, Vilayet-i aslis, Vilayet-i Akk, Vilayeti Sr, Vilayet-i Sar, Vilayet-i klm, Vilayet-i-is-Sakf ve Vilayet-i Cinndir. Kalkaand, Subhul-Aa, c. IV, s. 246-247. 96 . H. Uzunarl, a.g.e., s. 402.

609

Memlk Sistemi / Dr. Sleyman Kzltoprak [s.320-336]

Mimar Sinan niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri 1. Memlk Kelimesinin Terminolojisi Memlk (oulu, memlik) kelimesi szlkte, efendisinin mlkiyeti altndaki kii anlamna gelmektedir. Arap dilinde abd kelimesi btn esirler iin kullanlan ortak bir kelimedir. Abd kelimesi kulluk ve itaat anlam tamaktadr. Sami meneli olduu iin brani ve dier akraba dillerde de kullanlan abd, Arapada baz anlam farkllklaryla birlikte rakk, rakabe, kn, vasf, milk-i yemin ve sadece kadn kle anlamnda criye, eme kelimeleriyle de ifade edilmitir.1 Bununla birlikte, esir bir ana babadan dnyaya gelmi bir esir ile hr bir ana babadan doup sonradan esir olan kii iin farkl ifadeler kullanlmaktadr: Birincisi iin abdun kinnun; ikincisi iin ise abdun Memlketn. Dolaysyla Memlk kelimesini, rakik ve kle gibi dier hizmet elemanlarna verilen isimlerden ayrmak gerekir.2 eitli slam lkelerinde Memlk kelimesi yerine ulm (oulu lman, a1ime) ve Kuzey Afrikada abid (tekili abd) kelimeleri kullanlmtr. Bu kelimeler szlkte erkek ocuk, delikanl, azat edilmi kle, gibi anlamlar tamasnn yannda Memlk kelimesinin szlk anlam gibi, gen hizmetkr, efendisine bal muhafz anlamlarn da tar. Sakalibe (slavlar) kelimesi de Endels spanyasnda kullanlan ve Memlk ile ayn anlam tayan bir kelimedir. Sukaleb (esclave) eski bir Franszca kelimedir, abd ve kle anlamlarna gelir.3 Endels Mslmanlar Hristiyan bir kle aldklar zaman onlara bu ismi verirlerdi. Halifeler de saraylarnda istihdam ettikleri Hristiyan klelere Sakalibe ismi vermeye baladlar. Bylece, bu kelimenin kullanm Endelste yayld.4 Memlk snfnn oluumunda baz nemli kriterler vardr. Bunlardan bata geleni, zamann slam kurallarna uygun klelik statsdr. Bu kadar nemli bir dier gereklilik de beyaz rktan gelmektir. Beyaz rk iinde de Kafkaslar ve Orta Asya steplerinden gelen ve genel olarak Trk diye adlandrlan kavimlerden olmak esastr. Memlklerin arasnda renkli insanlarn hi yeri yoktur. Etiyopyal, Bat Afrikal, Hintli ve dier benzerleri Memlk hiyerarisine ancak hadmlk (haremaal) yoluyla girmilerdir. Bunlar da Memlk toplumunun ok hayati bir blmn oluturmamlardr.7 Fakat, hadmlar Memlkler gibi grmek doru deildir. Onlar, Memlklerin hizmetinde bulunan bir yan unsur olarak deerlendirmek gerekir. 2. Memlklerin Dier Klelerden Farkllklar Ortaa boyunca birok orduda grev alan Memlkleri, ev hizmetlerinde ve retim faaliyetlerinde altrlan klelerden ayrmak gerekir. Memlk adaylar kle olarak satn alnrd. Fakat, hem satn alanlar, hem de satanlar ile bu sata konu olan kiiler bilirlerdi ki, askeri okul eitiminden sonra, mevcut klelik stats deiecektir. Bylece, Memlkler asndan askeri okul mezuniyetinden sonra, zgrlk kazanma imkan kesine yakn bir olgu olarak biliniyordu. Bylece, 610

onlar bir anlamda kendi kaderlerini kendileri tayin etme ansn, en azndan hayatlarnn ilerideki dnemlerinde yakalayabiliyorlard. Oysa, dier klelerin zgrlklerini elde etme konusunda kesin bir anslar yoktu. Onlarn zgrlklerini kazanmalar iin efendilerinin ya onlar azat etmesi ya da yaknlarnn onlar bularak fidyesini demesi ile mmknd. Bir dier kar yol da kamalaryd. Fakat, btn bu klarn hepsi ok nadir grlen olaylard.8 kinci olarak, askeri okula katlan Memlk aday kleler, dier kleler gibi olumsuz barnma ve beslenme artlaryla karlamazlard. Kendilerinden mkemmel bir asker olmalar beklenen Memlk adaylar, idareciler tarafndan en iyi ekilde eitimden geiriliyordu. Yine ayn ekilde, barnma ve beslenme ihtiyalar ideal koullarda karlanyordu.9 nc olarak, toplumsal stat bakmndan Memlk adaylar ile dier kleler arasnda byk farkllklar vard. Kleler, zgrlkten yoksun olarak, her trl ar ilerde altrlrd. Bunlar toplumda hor ve hakir grlen ikinci snf bir gruh olarak alglanr, ar ve pazarlarda bir ticaret meta gibi srekli alnp satlabilirlerdi.10 Memlk aday, kleler de balangta, byle pazarlarda alnp satlyordu. Ancak, bir kle Memlk aday olarak yetitirildikten sonra, azat ediliyordu ve onun artk pazarlarda sata sunulmas sz konusu deildi. Memlk sistemine giren bir Memlk sosyal stat bakmndan en st snfta yer alyordu. Oysa, kleler toplumun en alt snfnda bulunuyorlard.11 Drdnc olarak, hukuki bakmdan da bu iki snf arasnda byk farklar vard. Memlk sistemine katlan ve zgr bir fert olarak hareket eden bir Memlk hukuken istedii biriyle kendi iradesi ile evlenebilirdi. Fakat, kle statsndekiler iin bu durum ancak efendisinin izniyle mmkn idi. Bir Memlkn doan ocuu hr olarak kabul edilirken, bir kle ana babadan doan ocua kle stats veriliyordu. Beinci olarak, Memlklerin kendi adlarna satn alma ve mal-mlk edinme imkanlar varken, dier klelerin byle imkanlar yoktu. Ancak, onlar da efendilerinin msaade etmeleriyle, zgrlklerini kazanmak amacyla, para biriktirme imkanna sahiptiler. Son olarak, mahkemelerde de bu iki snf arasnda bir ayrm yaplyordu. Memlk sistemine girerek zgrln kazanm bir Memlkn ahitlii kanun nnde baka artlar aranmakszn dier hr insanlarn ahitlikleriyle e tutulurken, klelerin ahitlii muteber kabul edilmiyordu. I. Memlk Sisteminin Ortaya k 1. Emeviler ve Abbasiler Dneminde Orduda Grev Alan Trkler Hz. Muhammed ve drt halife devrinde slam ordusu, Arap asll askerlerden olumaktayd. Hz. mer zamannda Arap Yarmadasn aan fetihlerle birlikte, Araplar dnda slama girenlerin saysnda hzl bir art oldu. Yeni Mslman olan ranllar ve Kbtlar, gnll veya cretli asker olarak slam ordularna katldlar. Emeviler dneminde, Araplar dndaki Mslman askerlerin says daha da artt. ok sayda, Trk, Berberi ve ranl asker slam ordusunda yer ald. Emevi Devleti iin nemli 611

olan yerlerden biri Kuzeydou ran ve Trkistann ounu iine alan geni bir eyalet olan Horasand. Burada, sava zellikleri ar basan gebe halklar yayordu. ncelikle snr boylarnda yaayanlar, byk lde Mslmanlar tarafna gemiler ve mevali12 sfatyla bu blgedeki Arap ordularna katlmlard.13 Ancak ordunun merkezi yapsnda yine Araplar yer alyorlard. Bununla birlikte, mevali statsnde olanlar, Araplarn kendilerini stn grp dierlerine ikinci snf kii gzyle bakmalarn kabullenemediler. Mevlar, Mslmanlar olarak dini ve sosyal ynden olduu kadar, mali ve ekonomik bakmdan da Araplarla eit seviyede olmak istiyordu. Bu ikileme ramen orduda Horasanllarn nfuzu artt. Bunun sonucunda gelien bir olayda, Basra valisi Ubeydullah b. Ziyad, 674 ylnda, Buhara Seferi dnnde beraberinde iki bin kiilik bir oku birlii getirdi. Trklerden oluan bu birlii, Basraya yerletirdi.14 705 ylnda Horasan valisi olan nl komutan Kuteybe b. Mslime bal on iki bin asker vard. Bunlarn yaklak yedi bin kadar Araplar dndaki Mslmanlardand. Bunlarn da byk ounluu Trkt. Dier taraftan, Velid b. Abdlmelik zamannda gerekletirilen Kuzey Afrika ve Endls fetihlerinde, Berberi asll askerlerin says slam ordusunda olduka fazlayd. 750 ylndaki Abbasi ihtilalinde Emevilere son verip Halifelie Abbasiler Hanedann karan ordular Horasandan gelmiti. Emevilerin dmesine sebep olan Horasan kuvvetleri arasnda Trk ve ranl unsurlar kadar pek ok Arap askeri de vard. Bu ihtilal esnasnda hl Araplar slam ordusunda nemli bir faktrd. Ancak bu durum, Abbasi ordusunda Araplarn saysndaki azal mann, ilerleyen yllarda artacann nemli bir iaretidir. 750 tarihinden sonra, Horasanllar aa yukar iki nesil boyunca Abbasi ordusunun en nemli birlikleri olarak hizmet verdiler. Merkezi hkmetten cret ve maa alan muntazam, dinamik ve profesyonel kuvvetler durumundaydlar. Gebe meneli bu askerler, Horasandaki eski evrelerinden ayrldktan sonra Iraktaki yeni konumlarna abuk uyum saladlar. Daha da nemlisi, ksa bir zaman zarfnda, ilerindeki baarlar ve devlete sadakatleri dolaysyla Halife ve halk nezdinde byk itibar elde ettiler. Bu durum, Halife Harun el-Reidin (786-809) oullar, Halife el-Emin (809-813) ve ondan sonra gelen, Halife elMemun (813-833) arasndaki i sava srasnda deiti. Kardeini yenen el-Memun Horasan ve evresindeki lkelerden toplad kuvvetlerle kendisini iktidarda tutmay baard. slam ordusunda, Arap d unsurlar arasnda nfuzu Trkler kadar fazla olan baka rktan askerler yoktu. El-Memunun Yeni Horasanllar arasnda Ferganal, Buharal ve Harezmli diye isimlendirilen askerler vard. Bunlar ksaca, Horasan ve Maverannehirin dou blgelerinden toplanm Trk meneli askerlerdi. Ancak onlar el-Mutasm devrine kadar daha ok Horasanllar ismiyle bilinirdi.15 Bu dnemde onlar hem milliyetleri hem de askeri kimlikleri bakmndan Memlk sisteminin bir proto-tipiydiler. Abbasilerin kuruluundan itibaren ilerleyen yllarda, Memlklerin memalik, lman ve mevali adlar ile zikredilmesine balanyor. Fakat, dnm noktas ise bilindii gibi, Halife el-Mutasm (833842) zamanndadr. O zamandan sonra Memlk saysnda ok hzl ve nemli bir art olmutur. Abbasilerin kuruluunda, Araplar dndaki unsurlar zellikle, ranllar etkin olmutu. ran nfuzunun 612

gittike artmasyla birlikte, ranllar ile Araplar arasndaki rekabet devletin ileyiini olumsuz ynde etkilemeye balad. Abbasi halifeleri, zellikle, el-Memun (813-833) zamanndan itibaren devletin ypranmasna yol aan bu gler arasnda bir denge kurmak amacyla, slam Devleti snrlar dndan Trkleri getirterek onlardan zel askeri birlikler tekil etmeye baladlar. Bu askeri birliklerin iinde grev yapan Memlklerin says ksa zamanda otuz bine kt. Bu birliklerin komuta kademesinde yine Trkler bulunuyordu. El-Mutasm (833-842) bu Trk birlikleri iin Samarra ehrini kurarak onlara geni iktalar16 verdi. Bylece onlara finansal destek ve sosyo-politik itibar salamt. Abbasi halifeleri, ayn ekilde Memlklerin yerli halkla (Arap, Fars) evlenip karmalarn engellemek iin Asya steplerinden Memlklerle evlenmeleri maksadyla kzlar da getirttiler.17 Bylece, Memlklerden oluan askeri snfn yerli halkla, rk ve kltrel zellikler bakmndan karmas nlenmi oldu. Abbasi halifeleri Trk Memlklerden oluan birlikler sayesinde, kendilerini Badatta gvence altna aldlar.18 Abbasilerin, yzlerce yllk tarihleri boyunca birbirleriyle devaml g ekimesinde bulunan Arap ve Farslara kar Trkleri devreye sokmalar baarl sonular verdi. Devlet hem i hem de d tehditlere kar kendini bu Trk Memlkler sayesinde baaryla korudu. Zaman ilerledike, ordudaki Trk askerlerin says hzla artt. Ayrca yksek komutanlklar, Trk asll komutanlarn eline geti. Devlet ve hkmet idaresinde de Trk asll Memlkler nemli makamlar igal etmeye baladlar. Dolaysyla Abbasi hilafetine bal lkelerdeki Trk nfuzu giderek artt. Bylece, Memlk sistemi ksa zamanda devletin hkm srd btn topraklara yayld. Artk halifelerin Memlkleri yannda eyalet valilerinin de kendilerine has Memlkleri olmaya balad. Fakat zamanla vilayetlerde de Memlk birlikleri oluturulmas Abbasi Devletinin lke iinde otoritesinin kaybolmasna sebep oldu. Vilayetlerde bal bulunduklar efendileri adna hareket ederek idari ve askeri hizmetlerde bulunan Memlkler, zamanla kendi adlarna otorite kurmaya altlar. Vilayetlerdeki dzeni Memlkleri sayesinde salayan halifeler ve valiler bu kez de bu Memlklerin merkeze kar bamszlk mcadeleleriyle karlar oldular. Babas Halife el-Memunun hizmetindeki bir Trk Memlk olan Tolunolu Ahmet, 868 ylnda Trk Memlklerinin desteini de alarak Msrda ilk Mslman-Trk Devletini kurdu. bn Taribirdiye gre, Tolunolu Ahmedin yirmi drt bin Memlk vard.19 Tolunoullar Devletinin yklmasndan sonra Abbasilerin hizmetindeki bir baka Memlk kkenli komutan, Ihid Muhammed b. Tucdur. Bir Trk Memlkn olu olan Ihid Muhammed b. Tuc, 935 ylnda sekiz bin Trk Memlknn desteini alarak Msrda iktidar ele geirdi. Msrda kurulan bu ikinci Trk devleti yine Memlklere dayanyordu. Ihdler Devletini ykp Msr 969 ylnda ele geiren Fatmiler de Abbasiler gibi Memlk sistemini tatbik etmek durumunda kalmlardr. Fatmiler iilii esas alan dinsel doktrinlerini Msrda snni halka zorla da olsa kabul ettirebilmek iin Memlklerin askeri ve idari kabiliyetlerinden yararlanmak istiyorlard. Fatimi ordusunda balangta Berberi ve Zenci birlikler bulunuyordu. Ancak, el-Mustansr (1036-1094) zamanndan itibaren sadece Trklerden meydana gelen Memlk birlikleri kurdular.20 Fatimiler bu Trk Memlkler sayesinde zellikle Suriye ve Msr zerindeki hakimiyetlerini belirli bir zaman srdrme imkan bulmulardr. El-Mustansrn uzun sren saltanatnn son yllarnda Trk Memlkleri Msrda otoriteyi kendi ellerine almalarna ramen Berberiler ve Zencilere kar 613

giritikleri hakimiyet mcadelesinde zayfladlar. Bu durum ayrca Fatimi Devletinin de yklmasna yol at (1171). Fatimi Devletinin zayf durumundan istifade ederek Msrda egemenlik kuran Selahaddin (1169-1193) Fatimi ordusunda bulunan Berberi ve Zencileri kaldrarak onlarn yerine Trk Memlkleri yerletirmitir.21 Yukarda grld gibi, Trk Memlkleri her eye ramen farkl devletler, halifeler, sultanlar, valiler ve emirler tarafndan yaklak drt yz elli yldr tercih edilen askeri birlikler olmulardr. Bu artc baarnn aklamasnn birinci sebebi, mevcut koullarda, Memlk sisteminin stnl ve gvenilirlii, dieri ise, Trk Memlklerin en iyi askeri zelliklere sahip olmalardr. Bir Mslman ynetici, Trk Memlklerden bir askeri kuvvet oluturmaya karar verdiinde, komu devletlerin de baka bir seenei olmadndan onlar da onu takip ediyorlard. Aksi takdirde o devlet, ok geri kalm bir askeri gce ve sisteme sahip olacakt. Memlk elde edilebilecek lkelere sahip olan veya onlara yakn corafyada olan Mslman yneticiler, byle bir imkana sahip olmayanlara kar avantajl oluyorlard. Nizamlmlkn anlatt gibi, Samaniler bu avantaj, ok iyi kullanmlardr.22 Memlklerin byle byk bir kuvvet alarak ortaya kmalar dier trdeki ordularn yok olmasna sebep olmamtr. Bir Mslman devletin ordusu sadece Memlklerden kurulu deildi. Bununla birlikte, bu ordulardaki Memlk olmayanlarn saylar azaltld ve deersiz sradan dereceler verildi. Bu durum ise Memlkler ve dier askeri birlikler arasnda tansiyonun ykselmesine sebep oluyordu. Ayrca, Memlk aristokrasisi ierisinde de atlaklar, kavgalar ve ekimeler vard. Bu durumun sebebi ise Memlk komutanlarnn farkl beylere (emirlere) sahip olmalardr. Ancak btn bunlar Memlk sisteminin varln ve stn kuvvet olmasn engelleyememitir ve bu sistem yzyllarca varln srdrmtr.23 2. Seluklular Dneminde Memlkler Bozkr kltrnn bir paras olarak Eski Trklerde profesyonel bir ordu yoktu. Arabistanda, slamiyetin ilk devirlerinde Araplarda olduu gibi, Trklerde de savaabilecek kadn, erkek, ocuk, yal hemen herkes, savaa katlrlard. Gebe bir hayat srdkleri iin askerlik onlarn hayatlarnn adeta bir paras idi. Dolaysyla ilk balarda Trk ordularnda kle askerlerden oluan birlik yoktu. Trklerin ulm sistemini kullanmalar XI. yzyln balarna dayanmaktadr. Zira Trk hanedanlar bu yzylda Orta Asyadan gelerek rana yayldlar ve zaman zaman Trkmen birliklerinin yerine daha gvenilir bir unsur olan ulmlar kullanmaya baladlar.24 randa hkm sren Saffariler (M.8671163), ulmlar devlet hizmetinde kullanan ilk hanedanlardan biridir. Saffari emirlerinden Yakub b. Leysin 2000 kiilik bir ulm birlii vard. Bunlardan seilen bir muhafz birlii resmi trenlerde tahtn iki tarafnda saf tutarak devletin ihtiamn sergiliyorlard. Yine ayn blgede hkm sren Samanilerin (M.892-999) Maverannehir ve Horasandaki ordularnn ekirdeini ulm-muhafz kuvveti oluturmaktayd. Nasr b. Ahmedin 10.000 kadar ulm olduu rivayet edilmitir. Gazneliler Devletinin kurucusu Alp Tegin, Samani Emiri Ahmed b. smailin ulm idi. Alp Teginin de Sebk Tegin dahil olmak zere 2000den fazla ulm vard. Gazneliler ok uluslu ordularn bir ulm birlii etrafnda oluturmulard. Bu ordunun ou Trkt, fakat bazen Hintliler de orduya alnmt. Mesud 614

b. Mahmudun zamannda ulmlarn says 4000-6000 arasndayd. Bunlar yine ulm kkenli Slr ulman tarafndan ynetiliyordu. ulmlar savalarda vurucu g olarak kullanlyorlard. Bunlar iinden seilenler merasimlerde de grev alyorlard. Karahanl saray ve askeri tekilatnda da ulmlara da yer verilmiti. Karahanl lig Han Nasrn 500 kiilik oku birliinin tamam, Trk ulmlardan oluuyordu. Yusuf Kadr Hann Gazneli Mahmuda verdii hediyeler arasnda Trk ulmlar da bulunuyordu. Karahanllar ve Gaznelilerde rneini grdmz ulmlk sisteminin bir benzer yaps Byk Seluklularda da vard. Byk Seluklu Devletinin baarsnda bu profesyonel orduyu tekil eden ulmlarn pay byktr. Bunun balca sebebi de ulmlarn efendileri Sultana son derece sadk olmalaryd. Hatta dier Trk ve Trkmen gruplar sadakatsizlik etseler de onlar Sultana bal kalrlard.25 Ancak genel olarak, ulmlarn eitli saray isyanlarnda, taht deiikliklerinde ve emirlerin ldrlmesinde oynadklar rol onlarn bu prestijine zarar verdi. rnein, Alparslann oullarndan Arslan Argun grevini ge yapt iin bir ulm cezalandrmaya kalknca onun tarafndan baklanarak ldrlmt. X. yzylda ran blgesindeki devletler iinde askeri maksatlarla istihdam edilen ulmlarn says artt. Bylece ulm sistemi yaygnlat. Ordularda ulm olmamas bir eksiklik ve prestij kayb olarak grlyordu. Mesel Deylemli Hanedanlardan Ziyrler ile Bveyhler bunlardandr. Bveyhlerden Muizzddevle Ahmedin ulmlarnn ou Trklerden meydana geliyordu. Azerbaycan ve Dou Kafkasyadaki ranl Hanedanlar da ordularnda ulmlara yer vermilerdi. ulmlarn ana lkeleri, Hazar ve Rus topraklar kle kayna bakmndan onlara ok yaknd. Onlar da bu avantajlarn iyi kullanmlard. Ayn ekilde, Azerbaycandaki irvanahlarn da ulmlardan oluan muhafz birlikleri vard.26 Byk Seluklularda ulm- saray, Anadolu Seluklularnda mfred, ulm, mlzmn- yatak isimleriyle adlandrlan ulmlk messesesi, Memlk sisteminin e bir tr olduu gibi, ama ve grevleri bakmndan Osmanllardaki Kapkulu (Yenieri) askeriyle de e deerdedir.27 ulmlarn dereceleri, hizmetlerinin ls, sanatlar ve liyakatlerine gre artrlyordu. Kle alnd zaman bir yl yaya olarak atn yannda yryerek hizmet ederdi. zerine uzun beyaz elbise ve ayana yalnz orap giyerdi. Bu kleye emir verilmeden bir yl gizli veya aikar ata binemezdi. Bir yllk hizmetini tamamladktan sonra oda ba, hacible konuur, hacib de durumu sultana bildirirdi. Bundan sonra ona, ham deriden yaplm eercik, sade dizginleri olan bir Trk tay verilir, bir sene de at ve kamyla hizmet ederdi.28 kinci sene kendisine, beline balamas iin, uzun kllar verilirdi. nc sene dua ve kurban emredilir, oturma vaktine kadar oturabilirdi. Drdnc sene daha gzel eere, ssl koumlara ve elbiseye, ucu halkal bir omaa sahip olabilirdi. Beinci sene sakilik emrederler, suculuk (yaparak) kadeh datrd. Altnc sene, esvablk yapard. Yedinci sene kendisine 15 ivili mstakil bir adr verilirdi. Yeni alnm ulm onun ktas (hayl) yaparlard. Kendisine de viakba rtbesi verirlerdi. Siyah simli keeden bir klah ile hazine elbisesi giyerdi. Bylece her yl makam, giyimi, atl maiyeti (hayl), rtbesi artrlarak Haylba olurdu. Bylece liyakatleri, hnerleri, ecaatleri btn herkes 615

tarafndan bilinirdi; elinden byk iler gelirdi; halk tutan ve hdavendigar seven biri olurdu. O vakit, 35-40 yana varmadka kendisine emirlik ve valilik rtbesi vermezler ve hibir ie tayin etmezlerdi.29 Yetitirilmek zere saraya alnan ve belli bir eitimden getikten sonra saray tekiltnda ve eyalet tekiltnda eitli makamlar igal eden ulmlar, devletin ve sultann dayand balca kuvvetlerdi. Bu sebeple bar zamannda ve seferde ulmlar byk sorumluluklar alyorlard. Bunun bir sonucu olarak ulmlarn fiili etkisi bykt. Ancak fonksiyonu ne olursa olsun daima merkezde bulunan ulmlarn asl grevi, sultan ve saray korumakt. Kk yata saraya alnan ulmlar takriben 4.000 kiiden olumaktadr. Bu 4.000 kiinin 3.000i ordu kumandanlarnn, ulman- hassa ad verilen 1.000i ise bizzat Sultann emri altndayd. Seluklularda bu 1.000 kiiden, yakkl, uzun boylu ve yiit olan 100 Horasanl, 100 Deylemli olmak zere 200 kii seilirdi. Bunlar hkmdarn hizmet ve muhafaza ilerini gryorlard. Devletin merkezinde bulunan ulmlarn asl grevi, sultan ve saray korumakt.30 Bunlara mfred ad verilirdi. Mfredler, 50er kiilik gruplar halinde sarayda yaamakta idiler. Bu 50er kiilik gruplarn banda onlara komuta eden birer naib vard. Ayrca bu mfred grubunda yer alanlarn maalarna, giyimlerine ve silahlarna ayr bir nem verilirdi. 200 kiilik mfred grubunun arasndan seilen 20 ulm padiahn tahtnn etrafnda ayakta selam vaziyetinde dururlard. Nizamlmlk, bu yaplanlarn lzumuna deinirken, bunlarn ayn zamanda padiahn ve devletin zenginlik ve ihtiamnn bir gstergesi olduunu sylyor.31 Ayrca bu ulman- saray grubu iinde yer alanlardan 500 saraydaki rehinelere muhafzlk etmekle grevli idi. nk Seluklular, sava veya sulh yoluyla itaat altna aldklar Arap, Krt, Deylemli, Rum topluluklarnn lider veya idarecilerinin her birinin birer olunu veya kardeini birer yllna sarayda ikmet ettirirlerdi. Bir yl sonra, yerine bakas gelir ve eldeki serbest braklrd. Bylece, itaat altna alnan emir veya hkmdar Sultana kar isyan edemezdi. Saraydaki bu rehine grubunun says hibir zaman 500den az 1000den fazla olmazd.32 Yaklak 4.000 kiiden oluan ulman- saray dnda Seluklu ordusunda grev yapan her kumandan ve ileri gelen devlet erknnn da rtbe ve derecelerine gre miktar deien, cretli Trk ulmlar olurdu. Mesel, Nizamlmlk 20.000 rakamyla ifade edilen kalabalk bir ulm topluluuna sahipti. Fakat bu durum, devlet iin bazen tehlikeli olabiliyordu.33 nk, efendilerine ok sadk olan bu ulmlar sultan bile dinlemeyebiliyorlard. Nitekim Sultan Melikah, Nizamlmlk grevden almak isteyince askerlerden ekinmitir.34 nk Nizamlmlk askerler tarafndan ok seviliyordu. Askerler tarafndan bu kadar ok sevilen Nizamlmlk kendi ulmlar tarafndan daha ok sevilip saylyordu. Nitekim, Onun lmnden sonra, Nizamiyye adyla anlan ulmlar devlet siyasetinde birletirici rol oynamlardr. Ayrca Sultan Melikahn lmnn ardndan olu Berkyaruku tahta karmlardr.35 Seluklu ordusunda sultann ve devletin balca dayanak noktas olan ulmlar, Divan- arz tarafndan tutulan defterlere kaytl olup ayda bir bistgn ad verilen maa alrlard. Bu maa dnda culs bahileri ile savalarda elde edilen ganimetlerden de pay alrlard.36

616

Devletin kmeye balad dnemlerde, baz ulm kumandanlar, gen ehzadelere atabeg ve naip tayin edildiler. Bunlar bir hkmdarn sahip olduu otorite ve yaptrm gcn kullanmaya baladlar. Daha sonra, Seluklu topraklarnn eitli blgelerinde kendi hanedanlarn kurdular. ldenizliler Azerbaycanda, Zengler Suriye ve el-Cezirede, Ahlatahlar Van blgesinde hkmetmeye baladlar. te taraftan Harezmahlar da ulm kullanyorlard. Moollarda ulmlk messesesine rastlanmamaktadr. Ancak XV. yzylda Dou Anadoluda ve rann bat ksmlarnda hkm sren Trkmen Akkoyunlu Devletinde de ulmlk kurumunun varolduu grlmektedir. 3. Zengiler ve Eyybiler Devrinde Memlkler Dier atabegliklerde olduu gibi Musul Atabegliinde de devlet tekilat Seluklu devlet tekilatnn kk bir rneiydi. dari tekilat ise askeri bir yap arz etmekteydi. Ordu iinde bulunan ulmlar, atabegin bir tr muhafz birlii gibiydi. Daha ziyade saray ii hizmetlerde kullanlan bu ulmlar ayn zamanda onun yakn korumasn da salyorlard. Selahaddin hayattayken ve lmnden sonra (1193) Msr ve Suriyede istihdam edilen Memlklerin says olduka artmt. Bu devirde Memlkler, emrlerin birliklerinin ekirdeini oluturmaktaydlar. te bu kark durumda emrlerden her birisi kendi beyliini korumak, uzandaki ve yaknndaki dier bir emrin topra zerindeki emellerini tahakkuk ettirebilmek iin yeni askeri birlikler tekil etmek zorunda kaldlar. Hasmlar karsnda kendilerini gl klacak bir unsur olarak Memlkleri istihdam etmeye baladlar. ok sayda kle satn alarak onlar askeri amalar iin, zel bir ekilde yetitirmeye baladlar. Memlklerin devlet iindeki nfuzu artarak devam etti. XII. yzyln ortalarndan itibaren Orta Doudaki muhtelif slm devletleri ve beyliklerindeki Memlklerin says ve nfuzu olaanst bir ekilde artt.37 Ksa bir mddet sonra Trk Memlkler blgede siyasi ve askeri olaylarda belirleyici bir g oldular. Nitekim 1198 yl sonlarnda Msr hkimi el-Melik el-Aziz Osman vefat edip, Selahaddinin kardei el-Adil Msra sultan olunca, el-Esediye ve el-Salihiyye Memlkleri el-Adilin kendilerine zarar vereceinden korkarak hemen duruma mdahale etmiler ve Havrandaki el-Melik el-Efdali Msra davet ederek onu Sultan yapmlardr (1199).38 Daha sonraki yllarda da Eyybi Sultanlar ve melikleri, hakimiyetlerini salamlatrmak ve dmanlarna kar koyabilmek maksadyla Kpak lkesinden ve Maverannehrden ok sayda Memlk getirterek bunlar mkemmel birer asker olarak yetitirmilerdir. Bu Trk Memlkler, Eyybi efendileri gl olduu mddete onlarn elinde gl bir silah olmulardr. Bu Memlk guruplar sayesinde, Selahaddinin haleflerinden el-Adil ve el-Kmil Hallara ve rakipleri olan Mslman hakimlere kar askeri stnlklerini koruyabilmilerdir. ok gemeden bu Trk Memlkler, Eyybi meliklerinin saltanatlarn korumak iin alternatifi olmayan, vazgeilmez bir g haline geldiler. Bu durumun farkna varan Trk Memlkler da siyasi nfuzlarn daha fazla artrdlar.39 Eyybiler Devleti ile Memlk Devletindeki askeri kurumlar arasndaki benzerlik ve farkllklar, halen bir tartma konusudur. Bir btn olarak Msr tarihi konusunda nemli almalar yapm olan David Ayalona gre Memlk Sultanlar halefleri olan Eyybilerin geleneklerini kesintisiz devam ettirmilerdir. Ramazan een de ayn grte olup Zengiler-Eyybiler-Memlkler arasnda zincirleme 617

bir ba kurmaktadr. Ona gre Eyybiler Devleti, Zengiler Devletinin, Memlkler Devleti de Eyybiler Devletinin bir uzantsndan baka bir ey deildir. Tekilatlar ve dayandklar unsurlar ayn olan bu devletleri birbirinden ayran sadece balarndaki hanedanlardr. Bu devletlerin idaresinde ve askeri tekilatnda daima Trk unsur ar basmtr. Buradaki nemli bir kant Zengiler, Eyybiler ve Memlkler tarafndan kullanlan ayn bayraktr. Bu ortak kullanlan bayrakta sar zemin zerinde bir kartal armas bulunuyordu.40 Hatta Zengiler vastasyla Seluklularn da bu zincire dahil olduu grlmektedir. II. Memlk Devletinde Memlk Sisteminin leyii 1. Memlklerin Ana Vatanlar Mslman lkelerde kle asker olarak hizmet eden, ok saydaki Memlkn milliyetleri hakknda bir liste yapmak zor deildir. Herhangi bir ekilde Memlk ordusunda temsil edilmeyen Avrupa lkesi pek nadirdir. Fakat bylesi bir listeyi bir araya getirmek ok aldatc olacaktr. nk ana gvdeyi oluturan Trk menelilerdir. Saysal bakmdan Trk Memlkler dier milletlerden bu snfa dahil olanlarla kyas edilemeyecek derecede ounluktadrlar. Memlklerin byk ounluu Asya steplerinden yaklak bin yl kadar uzun bir dnem boyunca Orta Douya getirildi. Bu blge, slam dnyasnn kuzeydou ve kuzeyinde bulunan geni bir blgeydi. Ksacas, bu blge Orta Asyadan Balkanlara kadar uzanmaktayd. Memlk ediniminin arlk merkezi, bu corafi blgenin snrlar iinde nesiller boyunca yer deitirdi. Genel bir ifadeyle, merkez derece derece batya doru kayd. Abbasiler ile Abbasi Halifeliinden bamsz olan doudaki slam Devletleri, ounlukla Orta Asyadan ve kendilerine komu blgelerden Memlk ihtiyalarn saladlar. Maverannehir, Horasan ve Semerkant Memlk kayna bakmndan, nemli gei blgeleriydi.41 Bununla birlikte Moollar devrinden itibaren Orta Asyadan Memlk aknda, zaman zaman ok azalmalar grld. Memlk Devleti ise, XIV. yzyl sonlarna kadar Memlk ihtiyacn, Gney Rusya ve Orta Asya steplerinden salad. Memlkleri oluturan ana insan kaynan, ara sra kesilmeler olmasna ramen, srekli olarak step gebeleri ve dada yaayanlar tekil etti. Bu balamda, dalk blgelerde oturanlarn ou ayn zamanda kabile yeleridir. rnein, erkezler bu kategoriye dahildir. Memlk Devleti, XIV. yzyl sonlarndan 1517ye kadar geen dnemde Kafkas blgesi ve civarndan bu insan gcn salamaya devam etti. Kafkaslar blgesi, Memlk sistemine salad insan kayna bakmndan nemini bundan sonra da korudu. Kafkaslar, Memlk beylerinin 1811 ylnda Kavalal Mehmet Ali Paa tarafndan ortadan kaldrlarak Memlk sistemine son verilmesine kadar, Msr iin en nemli Memlk kayna oldu. 2. Memlklerin Temin Edilme Yollar Ortaada Mslman lkeler, zellikle ordular iin gerekli olan Memlkleri balca yoldan temin ediyorlard. Meydan muharebeleri ve kuatmalar srasnda alnan esirler, uluslararas kle 618

ticareti ve klelerin ocuklar. Memlk Devleti, kendisine gerekli olan Memlkleri genellikle kle ticareti yoluyla elde etmitir. Memlk sisteminin genel bir tercihi olarak asker olarak yetitirilecek aday klenin gl, evik ve uzun boylu gibi zellikler tamasnn yannda putperest inanca sahip olmas yani step kltrnden gelmesi gerekiyordu. nk, Memlk sistemi baarsn sadece askeri kabiliyetlere balamyor, ideolojik adan da bu kabiliyetlerin beslenmesini gerekli gryordu. Bu yzden saf dini inancn alanmas ve cesaret, gazilik, ehitlik, cihat ve benzeri ulu deerler uruna savamak iin en ideal Memlk kayna yakn Hristiyan kltr yerine uzak putperest kltre sahip gen, hatta ocuk yataki kiilerdi. Bu bakmdan Memlk sistemi yaad dnem sresince Memlk kaynan byk ounlukla Orta Asyadan zellikle Kafkaslardan salamtr. Bununla birlikte az sayda da olsa Avrupa ve Kuzey Afrikadan hemen her millet ve dinden Memlk sistemi iine girenler vardr. Kafkaslardan Memlk Devletine kle gnderilme ilemi, ounlukla kara yoluyla yaplyordu. Bununla birlikte, deniz yolu da kle ticareti iin kullanlyordu. Deniz yolundan yaplan kle ticareti, daha ok Avrupal kle tccarlar tarafndan kontrol ediliyordu. Avrupal kle tccarlar iinde, Yahudiler her trl ticarette olduu gibi kle ticaretinde de etkindiler. Akdenizin kuzeyinde ve batsnda yer alan kentlerin idarecileri ile kle tccarlar ve korsanlar arasnda, bir tr gizli iliki vard.42 Genellikle, belli bir sre iin yaplan zel anlamalarla, baka ekilde bir dzenleme olmadka, Hristiyan ve Mslman devletler arasndaki durum, sava haliydi. Bu durumda denizde ve dman blgesinde esir yakalamak meru kabul ediliyordu. dareciler, kendi blgelerindeki limanlarda korsan gemilerine, ganimet olarak ele geirilmi esirlerin satlabileceine dair kolaylklar salarlard. Bunun karl olarak komisyon ve vergi alrlard. Fakat ticaret gemileri de seyir halindeyken korsan gemileri gibi grlebilirdi. Yerel idari ve askeri yetkililer ilk nce bu gemilerin kime veya hangi lkeye ait olduunu tespit ederlerdi. Eer bu gemiler, bar halinde olmadklar bir kii ya da lkeye ait ise, hemen saldrya geebilir ve elde ettikleri esir ve ganimetleri resmen pazara gtrp satabilirlerdi. Herhangi bir ekilde Memlk sistemi ierisine giren bir Memlk bal olduu efendisi tarafndan bir vali veya sultana hediye olarak da gnderiliyordu. Bu uygulama da olduka yaygnd. Alt kademede bulunan emr ve komutanlar stlerine veya sultanlarna ballklarn gstermek amacyla, kendi Memlkleri ierisinden en sekinlerini hediye ediyorlard. Bu uygulama zamanla bir tr yllk vergi halini de ald. Bu durum Ortaa slam devletleri arasnda yaygn bir ekilde uyguland. Valiler ve sultanlar baz zamanlarda halifeye hediye olarak Memlk (ulm) gnderiyorlard. Ayn ekilde, emirler ve valiler sultanlarna hediye ve vergi mahiyetinde kleler gnderiyorlard.43 rnein, Tolunoullar Devletini (868-884) kuran Ahmed b. Tolunun babas Samanoullarndan Buhara ve Horasan mili Nuh b. Esedin Memlk idi. 815-816 ylnda, Nuh b. Esed her yl Badata gnderdii para, zahire, eya ve kleler arasnda Ahmed b. Tolunun babasn zamann Halifesi el-Memuna (l. 833) gndermiti. te yandan, baz blgelerde yaayan aileler ocuklarn gnll olarak kle tccarlarna satmaktaydlar. Hatta baz babalar, yksek kazan salamak amacyla kle tacirlerine oullarn 619

satmak iin aba harcyorlard ve bu alveri, sk pazarlklara sahne oluyordu.44 Elbette bu gnll satlarda, fakirlik ve yoksulluk en nemli faktrd. ocuunu Memlk aday olarak satan baba asndan olay iki adan rasyonel idi; ilk olarak kendisi dier aile fertleri iin bir gelir elde ediyordu, ikinci olarak da satmak zorunda kald olu, Memlk sistemine girme baars gsterirse, sultanla kadar uzanacak bir kariyere ulama ansna sahip oluyordu. 3. Memlk Aday Klelerin Ticareti ve Kle Ticareti Yollar Orta Douda hkm sren slam devletleri, Memlk sisteminin var olduu devirler boyunca Memlk ihtiyalarnn byk bir ksmn satn alma yoluyla karlamlardr. Memlk sisteminin ideal eklini ald devlet, Memlk Devletidir (1250-1517). Bir Memlkn kle taciri tarafndan Memlk Devletine getirilii, bir efendiye satlmas, askeri okuldaki eitimi hakknda ok detayl bilgilere sahip deiliz. Azat edilii ve daha sonraki kariyeri hakknda daha ok bilgilere sahibiz. Ancak tm bu srecin sistematik ve disiplinli bir ekilde ilediini biliyoruz. Orta Asya ve Orta Asyann kuzeyinden gelen kle ticaretinin kafile yollar Ortaada bilinen en nemli ticaret yollaryd. Tarihilere gre, Maverannehir blgesindeki her trl etnik grup kle ticaretinin ana kayna oldu. Bu blgede, kle ticareti en nemli meslek haline geldi.45 Memlk aday olarak toplanan kleler, Memlk Devletine gelmeden nce, kle ticareti iin ara merkez olan ehirlerde kle tccarlarna satlyorlard. Memlk Devleti adna kle satn alacak grevliler ve tccarlar bu ara merkezlerden de kle temin ediyorlard. Buralarda toplanan kleler alclarn dikkat ettii baz hususlarda zel bir eitime de tabi tutuluyorlard. Sivas, Semerkant ve Horasan byle merkezlerdendi. Sivasta toplanan kleler, slam terbiyesine gre bytlp yetitirilerek, slam aleminin btn blgelerine gnderiliyorlard. Semerkant ehri de, bu ekilde kle ticaretiyle mehur olmutu. Bu ehirlerin sakinleri kle yetitiriciliini bir meslek edinerek geimlerini bu ekilde salar hale gelmilerdir. Horasan da kle ticaretinin resmen yapld bir merkez idi. Horasandaki idareciler, erkek ve kadn kle tccarlarnn Ceyhun kysndaki gmrkten vergi deyerek gemelerine izin verirlerdi. Her Trk kadn kle iin 20 ila 30 dirhem ve her erkek kle iin 70 ila 100 dirhem vergi alrlard.46 Niabur ve Merv ehirleri de ayn ileve sahipti. Bu ehirlerde, bir Trk ulam ve cariyesi 3000 dinara alnp satlabiliyordu. Hazar Denizi ile Kafkas Dalar arasndaki Bab el-Ebvab, Azerbaycann bakenti, Kuzey lkelerinden gelen kle tccarlarnn ana merkeziydi.47 Slav klelere gelince, onlarn slam dnyasna sevk edilme ilemleri, Almanyann dousundan talyaya, Fransaya ve Mslman spanyaya kadar uzanan yollardan yaplrd. Bu ticaretle uraan Yahudiler, Dou Saksonyada byk Yahudi kolonilerinin bulunduu bir blgeye yerlemilerdi. Her kle bana vergi veren Yahudi tccarlar, buna ramen byk karlar elde ediyorlard. Bu yolla alnan vergiler o kadar bykt ki, bu ticaret geliti ve mevcut yollara baka yollar eklendi: Dou Avrupadan ekoslovakya, Polonya, Rusya ve stanbula kadar uzanan blgeler yeni kle ticaret yollaryd. Prag 620

kenti, X. asrda Bizansa ve slam beldelerine gtrlen klelerin topland bir kle sevkiyat merkezi oldu. te yandan, Avrupal kle tccarlar slam dnyas iin topladklar klelerin bir ksmn Fransann gneyinden Msr ye Kzldeniz yoluyla Hindistana gtryorlard. Yine bir ksm Yahudi tccar Gney spanyadan geerek Msra, ama ve Iraka, kleler getirip satyorlard. Ayn ekilde, Basra Krfezini geerek Hindistana da kle sevkiyat yapyorlard.48 Memlklerin satn alnmas ve bunlarn gvenli bir ekilde Msra getirilmesinde kle tacirinin ok nemli rolleri vard. Kle ticareti yapanlar, Memlkn ana vatan ile Memlk Devletini birletiren zincirin bir halkasn oluturuyorlard. Kle taciri, Memlkn ilk satn alan olduu iin ilk efendisi de o oluyordu. Kle tacirinin en mehur lakab Hoca idi.49 Bu lakap daha ok yabanc kle tccarlar iin kullanlyordu. Sultan adna kle ticareti yapan kiiye tacir el-memalik ad verilirdi.50 Tacir elmemalik, Memlk almak iin seyahate kmayan ancak, ticareti kontrol etmekle grevlendirilmi bir devlet memuruydu. Tacir el-memalik bu grevini bir Memlk emrine emanet ederdi. ounlukla bu emr bir onlar emri idi. Ancak daha yksek rtbeli emrler de bu greve getirilebilirdi. Tacir elmemalikin ad, bazen de muallimiyat el-dellalin olarak da geiyor.51 Memlk Devleti askeri ve idari alanda ihtiyac olan insan kaynan, Memlk sistemini iyi altrarak salyordu. Bu sebepten dolay ncelikle kle ticaretini cazip klacak nlemler de almt. Kle tacirleri, basit tacirlerin tabi olduklar eitli vergilerden de muaf tutuluyorlard.52 Kle taciri, Orta Asyadan ald kleleri dorudan olarak Msra getirmezdi. Toplanan kleler, slam lemine arz iin ilk nce, byk ehirlerde yaplan kle arlarna getiriliyorlard. Bu arlarn en mehuru Dr el-Bereke ve Bereket el-Rakik adyla bilenen Fustattaki ve Badattaki Dr el-Rakik adl arlardr. Badattaki bu ar el-Emin ile elMemun arasndaki mcadele srasnda tahrip edilmiti. amda da bir kle ars vard. Samarradaki kle ars kare eklinde ina edilmi olup, kleler iin yaplan odalar ve hcreleriyle n kazanm byk bir yapdr. Anadoluda kurulan Yabanlu Pazar milletleraras bir fuar nitelii tamasnn yannda kle satlarnn da yapld mehur bir yerdi. Trkmenler tarafndan sava ve aknlarda elde edilen kadn ve erkek esirler, Suriye, Msr, ran ve Iraktan gelen alc ve kle tccarlarna Sivasta ve Yabanlu Pazarnda satlyordu. Bu fuar alan Kayseri, Sivas ve Malatya arasndayd.53 Bu kleler oraya Karadenizin kuzeydousu ve dousundan getiriliyorlard. Kle arlarnda yaplan kle ticareti satlan klelerin gururunu rencide ettii iin, bu ticareti yapan tccarlar daha baka yerlerde de bu ticareti yaptlar. Kle arlarnda veya daha baka yerlerde yaplan kle ticareti byk karlar salyordu. Ayrca, Hallarn elinde bulunan esirlerin fidye karlnda serbest braklmasnda araclk yapan ve bu ekilde komisyon alan kle tccarlar da vard.54 erkezler Devrinde Sivasla birlikte yeni bir kle arsnn daha varolduunu kaynaklar belirtiyor. Deniz yoluyla skenderiyeye getirilen kleler burada kurulan kle arsnda satlyordu.55 Kahirede, her zaman en az bir kle ars bulunmaktayd. Kle taciri tarafndan Memlk Devletine getirilen kleler nce kle satlar iin dzenlenen arlara sevk edilirlerdi.

621

Sultanlar da kendileri iin buradan kle satn alrlard. Memlk Sultan iin satn alnan klelerin bedeli devlet hazinesi yani, beytlmal tarafndan denirdi. Bir sultan ld veya makamndan alnd zaman, daha askeri okuldaki eitimlerini tamamlamam ve bu yzden, sultann kendisi tarafndan azat edilmemi Memlklere kttbiye veya kitbiye ad verilirdi.56 Kttabiyeler tekrar beytlmale gnderilir ve yeni sultan onlar tekrar satn alrd. Bu formalite bir gelenek halini almt.57 Yeni sultan, kendisinden nceki sultann kttabiyelerini, kadlarn hazr bulunduu bir ortamda satn alrd.58 Eski sultann kttabiyelerinin sat iin bir vasi grevlendirilirdi. Bu yeni alveriten elde edilen meblan bir ksm eski sultann miraslarna, ailesine ve akrabalarna verilirdi. Bir ksm da beytlmale verilirdi.59 Sultan Kaytbay, Sultan Hokadem lnce, onun kttabiyelerini satn almt. Bu sattan sonra, bazlar Hokademin oullarna Sultan Kaytbayn az deme yaptn iddia etmiti.60 Bu demenin ne kadarnn beytlmale, ne kadarnn eski sultann ailesine yapld, bu konuda hukuki bir dzenleme var m, yok mu? Buna benzer sorular henz net olarak cevaplandrlamamtr. Ancak David Ayalonun tespitine gre, Sultan el-Nsr Muhammed b. Kalavun devrine ait bir olay bu konuyu aydnlatacak bir ipucu vermektedir. el-Nsr Muhammed b. Kalavun, elMuzaffer Baybars ldrdkten ve iktidar yeniden ele geirdikten sonra, kadlar eski sultan Baybarsn btn Memlklerinin ve vakfa dntrlm btn mal varlnn beytlmale ait olduunu ilan ettiler. Bu kararda yeni Sultann bir etkisi grlmektedir. Ancak karar, delillere dayanyordu. Sultan el-Nsr Muhammed b. Kalavun, Kerek valisi olan Cemaleddin Akku el-Erefiyi ve Kerimeddin Ekremi, el-Muzaffer Baybarsn mirasn satmakla, elde edilen meblan yarsn beytlmale, yarsn da Baybarsn varisi olan tek kzna vermekle grevlendirdi.61 Ancak bu rnee bakarak, eski sultann mirasnn, beytlmal ve miraslar arasnda eit olarak datld sonucunu karmak doru deildir. Ancak, bu olayda grld gibi, len sultana ait mirasn paylama ilemi, bir hukuksal sreten gemektedir. 4. Memlk Aday Klelere denen Bedeller Memlk olarak yetitirilmek zere alnan kleler iin bazen yksek bedeller denirdi. Meziyetli, yakkl, uzun boylu vb. zelliklere sahip bir Memlk edinmek nemli bir ayrcalkt. Bu yzden gerek kle arlarnda, gerekse klelerin toplanmas esnasnda bu niteliklere dikkat edilirdi. Bu durum da kanlmaz olarak fiyatlara yansrd. Memlkler en azndan iki kere seilip elenirlerdi. lki, kendi lkesinde, ikincisi de kle pazarnda, satn alan tarafndan bu seim yaplrd. Tabii ki, bundan baka askeri okulda yaplan birok elemeler vard. Bu durum byk lde en iyilerin seilme ansn arttrrd. nl tarihi bn Haldun, Memlklerin nasl seildiini ok veciz bir ekilde ifade eder: Onlar tutsaklar iinden en iyilerini seerler; altn gibi olanlar inci gibi kzlar.62 Memlkler iin denen bedeller hakknda eitli bilgiler Memlk kaynaklarnda yer almaktadr. Ald eitim ve baarlar sayesinde kariyer yapan ve yksek mevkilere gelen, hatta sultan olan Memlkler iin denen fiyatlar genellikle kaynaklar tarafndan bildirilir. Fakat bildirilen rakamlarn doruluu hakknda kukular vardr. Belirtilen rakamlar genellikle abartldr. Bunun sebebi, yksek 622

mevkilere gelen Memlklerin kklklerinden beri sekin kiiler olduklarn gsterme gayretidir. Ayrca satlar her zaman teker teker olmuyordu. Kle taciri, bazen bir Memlk grubunu toptan satyordu. Bu durumda bir Memlke denen bedel kesin olarak bilinememektedir. nk alc, dedii toplam cretin nemli bir ksmn, bu gruptaki bir Memlk iin gzden karm olabilir. Dier Memlkler onun ihtiyac olmasa da bir Memlk iin bile o grubu satn alm olabilir. nk, gl, yakkl ve kabiliyetli bir Memlke sahip olmak sultan emrve dier alclar iin bir stnlk iaretiydi. Baz durumlarda, bir Memlk iin denen fiyat o Memlkn bir lakab olabiliyordu. Memlk kaynaklar Sultan Kalavunun tad el-Elfi lakabnn bin dinara satn alnmas sebebiyle olduunu belirtir.63 Memlkler arasnda el-Elfi, Hamse-mie, Sitte-mie, sneyAar lakab tayanlar bulunmaktayd. Ancak bunlarn gerekten sat fiyatlar olup da onlarn lakaplarna ylece yansyp yansmadn bilmiyoruz. David Ayalonnun Memlklerin fiyatlarna ilikin tespit ettii baz bilgiler yledir: Sultan Baybarsn fiyat yalnz 40 dinard. nk gznde bir leke vard. Bu dnemde bir baka Memlk 750 veya 1000 dirheme satlmt, bu da o devirde yaklak 37 veya 40 dinar karl idi. Sultan Tatar, Yabeg el-Suduniyi 100 dinara satn almt. Sultan Meyyed eyh, Trablus valisi olduu sralarda Yabeg el-Midd iin 2000 dinar demiti. Sultan Tatar, M.1398 senesinde 12000 dirheme satn alnmt, bu da 30-35 dinarn karl idi. Meyyed eyh kk bir Memlk iin 2000 dirhem derdi.64 Memlk Devleti iindeki Memlkler, ilk satlarnn yasal olmad anlaldnda, yeniden satlrlard. Bu durumda emirlik makamn elde etmelerinin yannda grevlerindeki baarlar sebebiyle gzde olan Memlkler iin daha fazla para denirdi. Byle yeniden satlar iin de kaynaklarda bilgiler vardr.65 Ama bu satlar iin verilen fiyatlar, gen, tannmam ve ilk defa satlan bir Memlke biilen deer hakknda bir fikir veremez. Memlk Sultanlar iinde en fazla Memlk satn alan kii Sultan Kalavundur. Makrizinin verdii bilgilere gre, Kalavun Memlkler iin o kadar yksek fiyatlar veriyordu ki bu rakam kii bana 100 bin dirheme kadar varyordu. Baz babalar bu paray elde edebilmek iin kle tacirlerine oullarn satmak iin aba harcyorlard.66 Sultan Kalavun zamannda kle tacirleri bir Memlke 20 bin, 30 bin veya 40 bin dirhem deyip satn alrlard. Halbuki sultan kii bana 100 bin dirhem yani, 5 bin dinar bile deyebilirdi.67 M. 1435-6 ylnda, Kaytbayn da iinde bulunduu byk bir Memlk grubu topluca satlmt. Bu satta, Kaytbay ve arkadalar iin kii bana 50 bin dinar dendi.68 M. 1466-7 ylnda birka ay klelerin lkeye girii sultan tarafndan yasaklanmt. Bu yasak kalknca, gelen sultan kii bana 100 dinar demiti. bn Tari Birdi, sultann fazla fiyata Memlk aldn belirterek onu eletirmektedir.69 M. 1468-9 ylnda Sultan Kaytbay, kendisinden nceki sultann kttabiyeleri iin kii bana 10 bin dirhem (25-30 dinar) demiti. Sultan Kaytbayn dedii bu fiyat ise yine ayn tarihi tarafndan dk olarak kabul edilmektedir. Bu bilgiler nda, M. XV. yzylda bir Memlk aday kle iin ortalama 50 ila 70 dinar arasnda bir bedel dendii sonucuna varabiliriz. 5. Memlkler ve Efendileri

623

Bir Memlkn kariyer hayatndaki en nemli kii onu en son satn alan kiidir. Azat edilen bir Memlke atik denirdi. Onu en son satn alan ve azat eden kii iin mtik, stad (oulu stdin), mevl ve seyyid isimlerinden biri kullanlmaktayd.70 Memlk yalnz bu isimlerle anlan son efendisine kar ok byk sadakat gsterirdi. Onun lmne kadar saygsn ve itaatini devam ettirirdi. nceki efendilerine kar da sayg gstermede bir kusur etmezdi. Ancak mutlak itaati son efendisineydi. nk bir efendi iin en nemli ey, kaytsz artsz itaat eden bir Memlke sahip olmakt. Bu bakmdan, o dnemde azat eden efendinin adn bilmek tarihiler asndan ok nemseniyordu. Azat olan bir Memlk iin onun mtiki bir nevi babas gibiydi. Mtikine kar saygszlk yapmak byk bir ayp olarak kabul edilmekteydi. Sultan I. Baybars stadna byk sayg gsteriyordu. Baybars kendisi Sultan olduktan sonra onun bir emiri durumunda olan stad Aytekine kendisini yetitirdii iin sayg gsterirdi. Bunun dier Memlklere da rnek olmasn isterdi.71 Bir Memlk azat edildikten sonra yeni bir efendinin hizmetine girebilirdi. Bu durumdaki efendiye mahdum ad verilirdi. Memlk ise mstahdem adn alrd.72 Bu durumda, mahdum ile mstahdemi arasndaki ilikiler mutik ile atiki arasndakine benzer zellikte deildi. Mstahdem kendisini efendisinin atikleri arasnda bir snt gibi gryordu. Ayn ekilde mahdum da kendisine asl saygy atiklerinden bekliyordu. Bu durum bir tr veylik olgusuna meydan vermekteydi. bn Hassulun Risalesinde (. M.1058) ise bunun dnda bilgiler vardr. Trkler slam toplamlarna harp ve sat yoluyla gelmilerdir. Onlardan hibirisi u eitlik artlar salanmadan konumlarna raz olmazlard. Yemede, imede, giyinmede ve ata binmede efendileriyle eit olacaklar. Kendileriyle eit (rtbede) olan kimseye hizmet etmezlerdi. te Trk kleler bu ve benzeri ekildeki mutabakatla istihdam edilirdi. Trk Memlkler komutanlarna ok balydlar. Toplu halde emir ve yasaklara uyarlard. Knanacak ilerde kullanlmaya raz olmazlard.73 6. Memlklerin Trke simler Kullanmalar Memlklerin Arap kkenli olmayan Trk isimlerini kullanmalar ok nemlidir. nk bu isimler onlar toplumun geri kalanndan ayrmakta ve kendi zgn kimliklerinin korunmasn salamaktadr. Bu durum, Memlklerin Osmanllarn ynetimi altnda geirdikleri deiim srasnda kantland. Osmanllarn ynetimi altnda, Memlkler daha nce kullandklar, Trke isimlerini terk etmek zorunda kaldlar. Onlarn yerine, bu deiimin hzlanmasnda reddedilemeyecek pay olan ArapMslman isimlerini kullanmaya baladlar.74 Memlkler Osmanl Ynetim Sistemi ierisinde, yer almak iin Arap-Mslman isimlerini kullanmay tercih ettiler. simlerini aynlatrarak kendilerini, Osmanl ynetim sisteminden dlamamaya altlar. Memlk Devletindeki Memlklerin isimlerine gelince, bu isimlerin ezici bir ounluu Trkeydi. Memlklerin rksal olarak Trk kkenli olup olmamasnn bir nemi yoktu. Bu durum, zellikle bireysel olarak Memlklerin Trk m yoksa baka rklara m ait olduklar sorusunun yantlanmasn tam anlamyla zorlatrmtr. Memlklerin ada tarihiler de bu bireylerin ana lkeleri hakknda ok 624

seyrek bilgi vermilerdir.75 Fakat bu durum hadmlar iin yazlanlarda tam tersidir. Hem Sultanln yerel yerleimcileri hem de komu lkelerdeki Mslmanlar, belli nedenlerle, Memlk aristokrasisinin iine girebilmek iin hileli yollara bavurmulardr. Bu tr bir insan iin atlacak ilk adm, gerek kimliini gizlemek amacyla Arap-Mslman kkenli ismini Trke bir isimle deitirmekti. Baarya ulama ans, bazen o kiinin kle tccarnn kendisiyle ibirlii yapmasn salama yeteneine balyd.76 Trk Memlklerin ana vatanlarndaki orijinal isimleri kullandklar varsaymn geersiz klan herhangi bir kant yoktur. Dier rklarn Memlkleri kesinlikle isimlerini deitirmek zorunda kalmlardr. Bu isim deiimi, genellikle klenin tccar tarafndan efendisine satlrken yaplm olmaldr. Efendi, kendisi de Memlkne isim verebilirdi. Memlk kaynaklarnda geen Trk ismi ou zaman Memlk anlamna gelmektedir. Kpak Trk1erinin olduu kadar dier TrkMool-Tatar kkene sahip olanlarn da Memlk toplumu iindeki zayflama sreciyle birlikte, Memlklerin ok byk bir ounluu isimlerini Memlk isimlerine -bunlar genellikle Trk isimlerievirmek zorunda kald. Bu durum, zellikle M. XIV. yzyldan Memlk Sultanlnn sonuna kadar iktidarda kalan, erkezler iin de geerlidir. Btn klanlamalarna ve kibirlerine, dier rklar aa grmelerine ve Kpak Trklerinden nefret edip zulm yapmalarna ramen, erkezler birok durumda olduu gibi, Bahrileri taklit ettiler. Bahriler gibi erkezler de kendi isimlerini deitirip, yerine Trk isimleri almay tercih ettiler. Kaynaklarda, da erkezlerin orijinal lkelerinde tadklar isimlere rastlanmamaktadr.77 Memlk Devletinin erkezler devrinde, Memlk toplumunun erken dnemlerinde grlmeyen baz deiiklikler olmasna ramen Bahriler dneminin uygulamalar devam etmitir. erkezler devrinde, Memlklerin ezici ounluu Trk deildi. erkezlere ek olarak, Trk olmayan Rum, Ermeni, Frank ve dier milletlerden unsurlar da vardr.78 Bunlarn da biroklar Trke isimler tard. Memlk sistemi iinde bulunan her Memlk gibi onlarn da konutuklar dil Trkeydi. Memlkler genel olarak Trk veya Etrk diye arlrlard. Daha da nemlisi Memlk Devletinin bir dier ismi de Devlet el-Trk veya Devlet el-Etraktr. 1517 ylnda yklana kadar da yle adlandrld. Memlkler arasnda Trke isimler kullanlmas ve Trke konuulmas Memlk toplumu iinde, en nemli birletirici faktrd.79 7. Memlklerin Klelik Arkadalar Bir Memlk stadna kar ok saygl ve bal olduu gibi klelik arkadalarna kar da ok balyd. Memlkn klelik ve azatlk arkadalarna hcdaiye, hudaiye veya huda denirdi. Hudalar tam bir dayanma iindeydiler. Herhangi bir olayda birlik iinde hareket edebilirlerdi. Aralarndan birini sultan ilan etmek iin anlaabilirlerdi. Eer planlarn baaryla uygularlarsa, o kiinin iktidarn salamlatrmak iin alrlard. Bundan dolay, huda sultan olunca bu arkadalarn tutar ve onlar nemli makamlara getirirdi. Bu uygulama birok defa yaplmt. Yeni sultan hudalarna nemli mevkiler verirken, eski sultann hudalarn grevden alyordu. Dolaysyla hudalar bir 625

kadro gibi hareket ediyorlard. Sultanla gelip sultanla gidiyorlard. Ancak hudalar iinde kat bir snr yoktu. Bir Memlk huda olmayan biriyle kiisel olarak mkemmel bir dostluk ba kurabilirdi. Byle bir kiiye, onun hudalar da sevgi ve sayg gsterirlerdi ve ilerinden biriymi gibi kabul edebilirlerdi. Ancak bir referans olmadan grubun iine girenler iin, bu durumun tersi de olabiliyordu. Bir grup iinde uzun dnemden beri huda olanlarn arasna sonradan katlanlara ecnebi veya garip derlerdi. Bu kelimelerin anlam yabanc demektir. Hakikaten byle bir Memlke bir yabanc gibi davranyorlard.80 Bir hudaa yardm etmeyi reddetmek, ona zarar verecek bir davranta bulunmak, ona kar savamak ve onun lmne sebep olmak veya ldrmek en byk alaklk ve ihanet saylyordu. Mehur Sultan ecerddr bir kadn olmasna ramen Salihiye Memlklerinin bir huda saylarak onlar tarafndan iktidara getirildi. Salihiye Memlkleri onun iktidarda kalma mcadelesine yardmc oldular. Ancak baarsz oldular. Hudalar arasndaki dayanmann da bir snr vard. Bir grup huda aralarndan birini sultan yaptktan sonra hep beraber onun etrafnda kenetlenmeyebiliyorlard. Eer aralarnda hl gl ve hrsl emirler varsa bu huda grubu arasnda ayrlk kyordu. Bu durumda iktidar ele geirmek iin bir nevi karde kavgas balyordu. Sultanlk iin yaplan bu tr savalarn en mehurlar; Aybek ile Aktay, Lain ile Kitboa ve Berkuk ile Bereke el-ubni arasnda yaplanlard.81 Hudaiye arasnda grlen karlkl dayanmann benzeri, yaa daha byk bir Memlkn kendisinden kk Memlkleri gzetmesi iin grev almasyla balar. Bu durumda byk olan Memlke aa, kk Memlke ise ini ad verilirdi. Aa ismi hadmlara verilen ayn isimle kartrlmamaldr. Memlk Devletinde bu isim ok nadir olarak hadm anlamnda kullanlmt. Aa ininin bir nevi koruyucusu eiticisi ve vasisi idi. Bu yzden aralarndaki iliki zaman zaman sert, zaman zaman yumuak olurdu. Memlkler arasnda bir kavga olduu zaman, aa sadakatlerine gvendii, inilerini harekete geirirdi. ou zaman bir Memlk aasnn tavsiyesiyle ykselirdi. Aann unvanlar, lakaplar ve isimleri iniye geebilirdi. Tabaka hayat sona erdikten ve aradan uzun seneler getikten sonra bile aralarndaki sadakat ba kopmazd. ninin aasna kar saygsz ve kusurlu davranlar byk ayp saylrd. Memlkn aasna kar tutumu bir ailede kk kardein aabeyine kar tutumuna benziyordu. 8. Memlkler ve Aileleri Askeri alandaki baarlar sebebiyle, Memlklerin insanlk tarihinde mehur olmasn salayan tm bireysel zellikleri yannda bir de toplumsal farkllklar vard. Memlk sadece hayat sresince st snfa ait olabilirdi. O ne sahip olduklarn st snfa transfer edebilir, ne de o snf iinde kazand rtbeyi ocuklarna transfer edebilirdi. Memlk asaleti varislerine intikal etmeyen bir soyluydu. Dier bir ifadeyle Memlk toplumu tek nesilli bir soyluluktu. Ebeveynleri daima, ocuklar ise genellikle sradan kiiler olan bu insanlarn asilzadelii tek nesil iindi. Bu belirsizlikten gelmi tamam belirsizlie giden bir asaletti. Erkek ocuklar st snftan dlanrlar ve hemen olmasa da sivil toplum iinde asimile edilirlerdi. zellikle yksek rtbeli komutanlarn oullar Memlklerle siviller arasnda zamanla siviller tarafndan yrtlen orta bir snf oluturdular. ok az istisnalar hari torunlar herhangi bir askeri imtiyaza sahip olmadlar. 626

Ksacas, Memlk oullar st snfa ait olamazlard. Bunun iin hereyden nce nemsiz grlmemesi gereken teknik bir neden vard: bir Mslman kleletirilemezdi. slam kabul etmi ebeveynlerin ocuklar Mslman doarlard ve sonuta Memlk olamazlard. Bu konunun teorik yn yannda bir de pratik yn vardr: Memlk ruhi, bedeni ve askeri olarak slamn ve efendisinin idealist savas olacak bir biimde yourma istei. Bunun iin, Memlkn kendisi bu ve bunun gibi birok sebepten dolay steplerde ve vahi dalk blgelerde domak ve yetimek zorundayd. Memlkler, sisteme katlmadan evvel yaadklar yerin sert ikliminden ve geinme koullarnn etinliinden dolay, kuvvetli ve salam yaplyd. Onlarn ana vatanlarnda, zayf ocuklar yok olur ve ancak dayankllar ayakta kalrd ve byle g artlar altnda, daha salam olurlard. Dier taraftan Memlklerin oullar farkl yaam srerlerdi. ncelikle, lks ve konfor iindeki ehirlerde doar ve yetiirlerdi. Memlklerin en kuvvetli oullar bile steplerde doanlara gre, g ve kuvvet bakmndan ounlukla ikinci derecede kalrlard. nk steplerden gelenlerin her biri fizik olarak incelenir ve sadece en iyiler seilirdi. Onlar hayatta kalmay baarm olan salamlarn en salamlarydlar. Memlk oullar z aileleri iinde byr ve yetitirilirlerdi. ki aile -z ve kle aileleri- arasnda birbirine ters ilgilerden dolay ok ciddi atmalar kanlmazd. Fakat, kle aileye olan zel sadakat ciddi bir ekilde zayflatlamazd. Ancak, ok uzun olan terbiye ve yetitirme sresinde bile Memlk oullar ile ebeveynleri tamamen ayrma, pratikte mmkn deildir. Sz gelimi byle bir ayrma teebbsn engellemek, zellikle baba, ordu veya devlet hiyerarisinde nemli birisiyse ok zor deildi. Memlkler ise bunun aksine ailesi ve dier akrabalarndan ayrlr ve onlar ok uzaklarda kendi lkelerinde kalrlard. Onlarn durumunda gerek aile ile kle aile arasnda hibir atma olmazd. Memlk oullarnn askeri aristokrasiye dahil olmas, kle ailesi ve efendiye tam sadakati ve blnmemesi gereken prensibi zedelemez. Fakat bu daha nce bahsettiimiz bir dier prensibi kanlmaz bir ekilde ihlal etmitir. Yani, Memlkn yetenek ve becerisine gre seilmesi. Ailelerin Memlklere bu kadar yaknda bulunmalar, oullarn seilmesini nemli lde etkileyemezdi. nemli bir Memlk emir, normal bir Memlkn olundan ok nce st snfa alnr ve rtbesi ykseltilebilirdi. Bu Memlkn o snf iinde nisbi yeteneklerine ya usulen veyahut hi baklmakszn grev alabilmesini dierine oranla daha yksek bir ihtimaldi. Daha nce belirtildii gibi Memlkler, ana vatanlarndaki ailelerinden koparlrd. Fakat hizmet verdii lkede evlenme ve kendi yuvasn kurmasna snrlama yoktu. O eski asil aile ile Memlk ailesinin beklentileri arasnda srekli bir atma vard. Bu bakmdan herhangi bir aile bayla derdi olmayan, tek nesil soyluluk olan, harem aalna yelik ideal bir tipti. Bu da tarihiler tarafndan Memlklerden daha az fark edilen bir olay olan harem aalarnn slam toplumlarnda oynad esiz rol gsterir. Memlk Devletinde harem aalar sahip olduu merkezi pozisyona ramen, nceki Mslman devletlerde olduundan daha az nemliydiler. III. Askeri Adan Memlk Sistemi

627

1. Memlk Devletinde Ordunun Yaps Memlk Devletinde ordu, Memlk sisteminin zelliklerini en iyi ekilde gsteren bir yapya sahiptir. Memlk Devletinde ordu, balca blmden olumaktadr: I. Memlk-i Sultniye; Sultann Memlklerine, genel olarak bu isim verilmekteydi. Memlik-i sultaniye, kendi iinde balca blme ayrlrd: I.a. Mteravt:82 ktidarda bulunan sultann Memlklerinin oluturduu blme bu isim verilirdi. Ayrca, clbn ve eclb kelimeleri de mteravt ile ayn anlamda kullanlmaktayd. Mteravt iinden seilen Memlkler sultann muhafz alayn olutururdu. Bu muhafz alayna hasekiye ad verilirdi. Muhafz alayna seilen Memlkler, sultana ok yakn olduklar iin nemli bir prestije sahiptiler. I.b. Seyfiyye: Emirler ldnde veya grevlerine son verildiinde, bu emirlere ait Memlkler sultann hizmetine alnmaktayd. Bu ekilde sultann hizmetine giren Memlklere seyfiyye ismi verilmekteydi. I.c. Karnis: iktidarda olmayan nceki sultanlarn Memlklerine, karanis veya memlik el-seltin el-mtekaddime ad verilirdi. II. Memlik el-mer (veya, Ecnad el-mer): Memlk Devleti bnyesinde idari ve askeri alanda grevli emirlerin Memlklerine, memlik el-mer veya ecnd el-mer ad verilirdi. III. Evlad e1-Nas ve Ecnd el-Halka: Memlk Devletinde, emrlerin oullar ve yerli halktan askeri hizmetlere alnan kiiler de vard. Askere alnan emrlerin oullarna evld el-ns ad veriliyordu. Yerli halktan askere alnanlara ise, ecnd el-halka deniyordu. Evlad el-nas ve ecnd elhalka askeri yap iinde nc derecede bir neme sahipti.83 Memlk Devletinde istisnalar olmakla birlikte sultann ve emrlerin Memlkleri ciddi bir eitim aldktan sonra askeri hizmetlere balatlrlard. Sultan tarafndan satn alnan bir Memlk nce Tbk veya Atbk (tekili Tabaka) ad verilen askeri okula yerletirilirdi.84 Bu askeri okul Kahire kalesinin klalarnda yer almaktayd. Bu okullara genellikle yetikin olmayan gen kleler alnrd. Bunlar tbakta askeri ve dini eitim alrlard. Onlarn eitimi yetikin olmalarna ve askeri bakmdan mkemmel yeteneklere ulamalarna kadar devam ederdi. renimlerini bitiren Memlkler azat edildikten sonra askeri tehizatlarn alrlar ve sultann Memlk blmne tayin edilirlerdi. Sultan Baybarstan itibaren Memlk sultanlar birok tbak ina etmilerdir. Bunlar arasnda Sultan Kalavunun yaptrd tbaklar ok mehurdur. Bunlar tarihiler tarafndan ska zikredilmektedir. Makriziye gre, Kalat el-Cebelde bulunan yerlerin ounu o ina ettirmiti.85 Kahirede ok sayda tbak olduu Memlk kaynaklarnda belirtiliyor. Sadece, Kahiredeki Kalat elCebelde 12 adet tbak vard. Bunlarn her biri, yaklak olarak bin Memlke barnma ve eitim imkan 628

salayacak genilikteydi. Memlk askeri birlikleri, deneklerini bal olduklar tbaklara gre alrlard. Bu denekler Memlklere geit trenleri esnasnda denirdi. Sz konusu denekler bir geit treni esnasnda deil gnlerce sren birka denek treninde verilirdi. Genellikle drt tbakn denekleri bir denek treninde verilirdi. Bu tbaklarn says 6 ila 17 adet arasndayd. Memlk askeri birlikleri, denekleri bal olduklar tbaklara gre alrlard.86 bn ahin el-Zhirye gre, tbaklarn toplam says 12 adetti. Bu tbaklarn herhangi biri, bir mahalle kadar bykt. Bunlarn iinde, saylar bine ulaan Memlk barndrlabilirdi.87 Her tbaka zel bir isim verilmiti. Tbaklar genellikle hadm adlarn veya bunlarn en ok yaptklar grevlerin adlarn tamaktayd. rnein, Tabakat el-Zimm, Tabakat el-Hzindr, Tabakat el-Tavi Mencn el-Hzindr ve Tabakat Firuz el-Hzindr gibi isimler ya hadm ya da hadmlarn grevlerinin adlaryd.88 2. Askeri Eitim 2.A. Tabakalarda Eitim Memlklerin hayatlar hakknda en az bilgiye sahip olduumuz devre, okullarda (tbak) geirdikleri dnemdir. Okul binalarnn nasl olduu, ders programlarnda hangi derslerin olduu, oradaki disiplinin nasl saland, gndelik yaam aktivitelerinin neler olduu hakknda Memlk kaynaklarndan edindiimiz bilgiler ok snrldr. Memlk tarihi zerine alan tarihilerin hemen hepsi bu konuda Makrizinin el-Hitt isimli mehur eserinden faydalanmtr. Bu bilgilerin zeti ise yledir: Devletin ilk devirlerinde Memlkler vatanlarndan Msra kk ocukken getirilirlerdi. Gen Memlk rkndan olanlara tahsis edilen bir tabakaya yerletirilirdi. Gen Memlk orada eitimini stlenen bir hadma emanet edilirdi. nce, Kurann temel bilgilerini renmeye balard. Her grup renci iin Kuran okuma yazma, slam dininin temellerini ve dualar retmek amacyla, her gn gelen bir din hocas veya fakih vard. Fakih, yeni yetme Memlklerin zihinlerine slam din biliminin unsurlarn tekrarlya tekrarlya yerletirirdi. Memlk yetikin yana yaklat zaman silah kullanma zanaatn -env el-harb- yani yay, mzrak gibi aletlerin kullanmn renirdi.89 Bu bilgilerden anlaldna gre tbaktaki Memlke nce slam dini retiliyordu. Daha sonra da askeri eitim retiliyordu. Ancak anlaldna gre askeri okuldaki eitimin ilk blmnde tamamen teorik bilgiler veriliyordu. Dini eitimin yan sra askeri ahlak ve disiplin kurallar da bu srada retiliyordu. slam dini eitimi tamamen Snni esaslara bal kalnarak retiliyordu. bn Halduna gre slam dini beraberinde verilen eitim, askerlik mesleini motive ediyordu.90 Askeri eitim iin ayrlan saatlere uyma konusunda ok kat disiplin kurallar vard. Bu zaman zarfnda, bir askerin veya bir emirin okul rencileriyle konumasna hatta onlara yaklamasna dahi msade edilmezdi. Okulda grevli hadmlardan haka rus el-nvvb isimli grevli tarafndan Memlklerin btn davranlar gzetlenmekteydi. En kk bir disiplinsizlik sert bir ekilde cezalandrlrd. Ancak zamanla disiplin gevedi ve bu durum zellikle Sultan Berkukun devrinden itibaren daha da ktye gitti. zellikle byk yalarda okula alnan Memlklerin says bu devirden itibaren artt. slam dini eitimiyle birlikte 629

srdrlen teorik eitim kaldrld. Bu teorik eitim Memlklere bir nevi bir ideoloji alyordu. Onlara yiitlik ve kahramanlk duygularyla birlikte bir idealizm veriyordu. Bu eitimi almayan Memlkler hedefsiz ve idealsiz bir halde kalmlard. Aldklar askeri eitimi nerede, hangi ama uruna kullanacaklarnn cevabn veremez durumda kalmlard. Bylece Memlk sistemi byk lde zarar grd.91 Makriziye gre bu durum, Nil kaynaklarndan Frat kylarna kadar uzanan imparatorluun yklma nedeni oldu.92 Askeri okullarn balca personeli hadmlardan oluurdu. Hadmlarn en nemli fonksiyonu eitim ve retim saatleri dnda kle renciler arasndaki dzeni salamak ve karklklar nlemekti. Hadmlar yetikinlerle ocuklar birbirinden ayrmak suretiyle grevlerini yapmaktaydlar. Hadmlar askeri okulda srekli grev yaparak, disiplini salyorlard. Hadmlar olmadan askeri okul hzla dejenere olma tehlikesiyle kar karyayd.93 Her tabakada saylarn tam olarak bilmediimiz, tavaiyat el-tbak, hddm el-tibk ve savvkn isimlerini alan hadm grevliler vard. Tabakann banda mkaddem el-tabaka diye adlandrlan, bir hadm vard. Btn tabakalarn banda bulunan hadmn ad ise, mukaddem el-memlik el-sultaniye idi. Tm personelin banda bulunan mukaddem el-memlik el-sultaniyenin bir de yardmcs vard. Onun ad ise, nib mkaddem el-memlik elsultaniye idi. Hadmlarn yklendii yneticilik grevlerine gelmek iin, Memlk sisteminin ruhuna uygun bir ekilde, seilmek gerekiyordu. Onlar da dier Memlkler gibi btn ara rtbelerden geerek ykseliyorlard. Btn tabakalarn banda bulunan hadmn yani, Mukaddem el-memlik elsultaniyenin rtbesi en aa, krklar emri idi. Yardmcs, nib mkaddem el-memlik el-sultaniyenin rtbesi ise, onlar emri idi.94 2.B. Memlklerin Mezun Olup Azat Edilileri ve Orduya Katlmalar Tabakada eitim gren kleler, renimlerini tamamladklarnda azat edilerek askeri grevlerine resmen balarlard. Azat edilen kle ve yeniden satn alnp azat edilen kttabiyeler askeri eitimlerini tamamladklarna dair bir diploma alrlard. Buna itka ad verilirdi. Onlara itkalar dzenlen bir trenle verilirdi. Bu tren esnasnda, onlar iin zel olarak hazrlanan atlar Cavk isimli ahrdan getirilirdi. Azat edilen kle bir Memlk olarak orduya katlrd. Bylece, o bir asker olarak maa ve dier denekleri ve ikramiyeleri almaya hak kazanm olurdu. Ayrca kendisine askeri niforma, silah ve dier askeri tehizat verilirdi. Yeni askerler bir askerin kullanaca btn silahlar alrlard. Bunlar; yaylar oklar, ok klflar, kllar ve bir adet zrhtan olumaktayd.95 Askeri okuldan mezun olmak hem zgrl elde etmek hem de maa ve dier denekleri almak asndan ok nemli bir aamayd. Ancak, bu aama Memlklerin kariyerinin daha ilk adm saylabilir. nk, orduya katlan gen Memlkler, Memlk sisteminin hiyerarik yaps iinde yksek rtbelere ulamak iin devaml bir yar iinde bulunuyorlard. Rtbe bakmndan ilerlemenin en nemli art ise liyakat ve mesleki baar idi. Bu yzden, pratik askeri eitim, ilerlemek isteyen Memlkler iin ok byk neme sahipti. 3. Pratik Askeri Eitim

630

Bir ordunun yeterli veya verimli olabilmesinin temel artlarndan birisi eitim sistemi ve bu sistemin pratikte uyguland tarzdr. slamn gelimesi ve yaylmas, balangcndan beri fetihi bir din olmasyla ilintili olarak dier dinlerin aksine askeri tekilata balyd. Memlk tarihi kaynaklar, pratik askeri eitim konusundan olarak Frsiyye idmanlar hakknda ok geni bilgiler iermektedir.96 Frsiyye, uzman olacak bir atlnn, sistematik bir alma dahilinde, meziyetli bir asker olana dek yapaca her eyi kapsamaktadr.97 Frsiyye idmanlarnda baar ve tecrbe sahibi olmak, Memlk svarileri iin bir n gereklilikti. Bu idmanlar srasnda veya bu idmanlar ieren eitli gsterilerde yksek yeterlilik bazen, kemalat (mkemmeliyet, baar) veya fedail (stn kabiliyet, erdem) olarak adlandrlrd.98 Frsiyye eitimi ve devlet trenleri hipodromlarda yaplrd. Frsiyye eitiminin yapld devlet hipodromlarna meyadin, (tekili; meydan) ad verilirdi. Bahriler dneminde (1250-1382) Kahirede ve onun yaknlarnda olduka ok sayda hipodrom vard. Buralarda Frsiyye idmanlar sistematik ve youn bir ekilde yaplyordu. Dier yandan, erkezler (1382-1517) zamannda hipodromlar tamamen yok olana dek hzl bir azalmaya maruz kald. Sadece, Memlklerin egemenliinin son yllarnda olaanst durumlar iin yeni hipodromlar yapld.99 Frsiyye u blmlere ayrlyordu; a) Karg (mzrak) eitimi, b) Polo oyunu, c) Kabak oyunu, d) Okuluk eitimi, e) Kl eitimi, f) Grz eitimi, g) Gre eitimi, h) Avclk, i) At yar, j) Mahmal100 (sevk el-mahmil) trenlerine elik eden oyunlar.101 Bu oyunlarda stn baar elde eden Memlkler, hem kendi gruplar iinde hem de yneticiler nezdinde byk itibara sahip olarak kariyer merdivenlerini hzla trmanyorlard. Bir eit sava sanatnn retildii ve bu sanatn tatbikatnn yapld bu oyunlar esnasnda, asgari baary gsteremeyenler, ya pasif grevlere kaydrlyorlard, ya da ordudan uzaklatrlyorlard. Sonu Memlk Devleti, Memlk sistemi sayesinde, daha ok barl aralarla muazzam sayda, yeni slama girenleri kazanarak derece derece douya yayld ve Pasifik Okyanusunun adalarna uzand.102 Memlk sistemi Orta an bandan sonuna kadar Orta Douda ve evresindeki Mslman lkelerde askeri ve idari bakmdan byk rol oynamtr. Bu yzden, Memlk Devleti Msrda kurulduu zaman Memlk lafz, ortaa dnyas ve Msr iin yeni veya yabanc bir terim deildir. O dnemde varolan btn slam devletlerinde, bu kurumun deiik versiyonlar vardr. Ancak, ncelikle el-Mutasm (833-842) dneminden itibaren orduda saylar giderek artan ve slam toplumlarnn bir paras olan Trk Memlklerin ayr bir nemi vardr. Bu Trk Memlkler bir nevi profesyonel asker olarak slam toplumuna girmiler ve zamanla glenerek iktidar ele geiren bir topluluk olmulardr. Trklerin Memlk snfnn ideal yeleri olmasnn birok sebebi vardr. Bunlar arasnda, Trklerin Emeviler ve Abbasiler Devletine yakn bir corafyada yaamalar en nemli faktrdr. Bunu 631

tamamlayan bir dier faktr ise, Trklerin stn askeri nitelikleridir. Trkler, yaadklar lkelerin corafya ve iklim zelliklerinden dolay Araplara kar askerce stndler. Bozkr kltrnn bir zellii olarak, Trklerin mertlikleri, sznde durmalar ve aldklar grevi tamamlama ilkeleri kltrel adan da onlara bir stnlk salyordu. stelik Avrasya steplerinin insan kaynaklar, Arap steplerininkinden ok daha bykt. Mslmanlarn bu byk insan rezervlerinin snrlarna kadar ulamas, Memlk sisteminin kuruluu iin nemli bir adm oldu. Memlklerin sk bir yntem ve planlamaya gre asker olarak seilmesi ve eitilmesi tamamen profesyonelce yaplyordu. Ancak, her bir slam lkesinde bu yntem uzun bir sre iinde geliti. Sonu olarak farkl lkelerde farkl Memlk sistemleri ortaya kt. Osmanl Devletindeki askeri kle sistemi Memlk Devletindekiyle zde deildi. Bununla birlikte, btn Mslman lkelerde u veya bu ekilde yabanc unsurlardan (Mslman olmayanlardan) kk yalarda temin edilen asker adaylar ciddi ve programl bir eitim sonucunda orduya alnyordu. Bu askerlerin Trk kkenli olmas ve Trke isimler tamas ise en byk tercih nedeniydi. Bu askerler ordularn en nemli vurucu gcn oluturuyorlard. Memlk sistemini en baarl ekilde uygulayan devlet ise Memlk Devletidir. Bu sistemin ald en byk neticeler ise Hallar ve Moollar karsndadr. Memlkler sayesinde Ortadouda Hal varl sona erdirilmitir. Ayn zamanda Memlkler, Aynu-Calut Savanda Moollar yenerek Mool istilasn durdurmular. Bylece, hem Hallara kar hem de Moollara kar bir set oluturarak Ortadounun kaderinde nemli rol oynamlardr. te yandan, Msrda bu sistem uzun yllar ayakta kalmtr. Msr bir anlamda, btnln bu sisteme borludur. Tolunolu Ahmet, 868 ylnda Trk Memlklerinin desteini de alarak Msrda ilk Mslman-Trk Devletini kurdu. Bundan sonraki devirlerde Msrda, Ihidiler, Eyyubiler, Memlkler ve Osmanllar dneminde, 1811 ylnda Mehmet Ali Paann ortadan kaldrmasna kadar memluk sistemi srekli var oldu. Kavalal Mehmet Ali Paa, Memlk askeri sistemine alternatif bir ordu kurduktan sonra, bu sisteme son vermeye karar verdi. 1 2 s. 433. 3 4 39. 5 6 erafettin Tekinda, Sultan Berkuk Devrinde Memlk Sultanl, stanbul 1961, s. 21. Hakk Dursun Yldz, slamiyet ve Trkler, stanbul 19, s. 80-86. 632 E. Levi Provenal, Sakalibe, A., VI, 89. Ahmet Muhtar Abadi, Kymu Devlet el-Memlik el-l fi Msr vel-am, Beyrut, 1969, s. Muhammed Hamidullah, Abd, A, c. I, 57, stanbul 1988. Kazm Kopraman, Msr, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, cilt VI, stanbul 1987,

David Ayalon, Outsiders of the Lands of Islam: Mamluks, Mongols, Eunuches, Leyden

1985. s. David Ayalon, The Eunuches in the Mamluk Sultanate, Studies in the Memory of Gaston Wiet, ed. Myriam Rosen-Ayalon, Jerusalem 1977. S. 267. 8 s. 10. 9 10 11 12 Daniel Pipes, a.g.e., s. 10. H. A. R. Gibb-H. Bowen, Islamic Society and the West, c. I, Londra 1950-7, s. 43. Daniel Pipes, a.g e., s. 17. slamn ilk devirlerinde, Araplar dndaki milletlerden Mslman olanlara verilen isim. Daniel Pipes, Slave Soldiers and Islam: The Genesis of a Military System, Chicago 1988,

Ancak B. Lewis bu konuda biraz farkl dnmektedir. Ona gre Mevali: Arap olmayp da slamiyeti kabul edenlerden ve dil yahut kken bakmndan Arap olup da herhangi bir sebeple hakim snfa mensubiyetini kaybetmi veya bu hakk elde edememi olanlardan meydana geliyordu. Mevali, zmmi ad altnda tannan Mslman olmayanlar iine almyordu. Baknz, B. Lewis, Tarihte Araplar, ev. H. Dursun Yldz, stanbul 1979, s. 82. 13 V. J. Parry, slamda Harb Sanat, ev. E. Meril ve S. zbaran, stanbul niversitesi

Tarih Dergisi, say; 28-29, 1974-1975. s. 194-195. 14 15 16 Taberi, Tarih el-mem vel-Mlk, Msr 1323. VI. s. 1674. Vj. Parry, a.g.m., s. 197. kta: Belirli topraklarn vergi gelirlerinin toplanmasn eitli askeri memurlara havale

ederek karlnda onlardan askeri ve idari alanlarda hizmet bekleyen bir sistem. Daha fazla bilgi iin bkz; O. Turan, Ikta, A, V/II, s. 949-959. 17 Ramazan een, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, Ankara 1985, s.

185, 186; bn Haldun, Kitab el-ber, Kahire V, s. 369-370. 18 19 Ramazan een, a.g e. s. 162. Ramazan een, Seluklulardan nce am Diyarnda Trklerin Rol, Trk Dnyas

Aratrmalar, say 65, Nisan 1990, s. 139-148. 20 21 22 R. een, a.g.m., s. 145-148. Ramazan een, Salahaddin Eyybi ve Devri, stanbul 2000, s. 45, 278. Nizamlmlk, Siyasetname, ev. Nurettin Bayburtlugil, stanbul 1987. s. 151, 153. 633

23

David Ayalon, Mamlukiyyat, Outsiders in the Lands of Islam: Mamluks, Mongols,

Eunuches, Leyden 1985, s. 341. 24 David Ayalon, The Mamluks of the Seljuks: Islams Military Might at the Crossroads,

JRAS, 1996, VI, s. 305-333. 25 26 C. E. Bosworh, Ghulm, EI2, II, s. 1081. C. E. Bosworh, a.g.e., s. 1081.

27

Reat Gen, Karahanl Devlet Tekilat, stanbul 1981, s. 283. Osmanl Devletindeki kul

sistemi ile klasik memlk sistemi arasnda baz nemli farllklar vardr. Bunlar sralayacak olursak grrz ki aslnda bu iki sistem birbirinden tamamen ayr artlarda uygulanmtr. lk olarak, Memlk Devletindeki memlk sistemi ihtiyac olan insan kaynan lke dndan salyordu. Osmanllarda ise lke topraklar iinden ve yerli Hristiyan teba arasndan devirme olanlar toplanrd. Memlk Devletinde memlk toplama iinde arac kle tccarlar da grev yapyordu. Dolaysyla bu sistemin nemli bir yan da ticari tarafnn olmasyd. Osmanllarda ise byle bir durum sz konusu deildi. Devirme kanununa gre merkez tarafndan grevlendirilen memurlar devlet adna herhangi bir kiisel ve ticari kar olmadan devirme ilemini yaparlard. Bir dier nemli fark da Memlk Devletinde emirler kendi adlarna kle satn alp onlar yetitirerek kendi maiyetlerine dahil edebilirlerdi. Osmanllarda ise devirme sadece devlet adna yaplrd. Bu iki sistem arasndaki en nemli fark ise, Memlk Devletinde sultan olabilmenin temel art kle kkenli olmakt. Yani Memlkler siyasi iktidarn en tepesine kadar kabiliyorlard. Osmanllarda ise devlet bir hanedan tarafndan ynetiliyordu ve devirmelerin ulaabilecei en son makam sadrazamlkt. Btn bu farkllklara ramen, bu iki sistem arasnda baz benzerlikler de vardr. Buradaki en nemi ortak nokta ise, her iki sistemin insan kaynan Mslman olmayanlardan salamasdr. Ancak burada yine nemli bir fark karmza kyor; Memlk Devleti ok az Hristiyan memlk sistemine dahil edebilmitir. Memlk Devletinin memlk kaynan genelde putperest inanlara sahip Kafkasya ve Orta Asyadan getirilen erkez, Grc, Kpak, Tatar ve birok Trk rkna mensup kiiler oluturuyordu. Osmanllarda ise, sadece Hristiyan tebann salad insan kayna ile devirme yaplyordu. Bununla birlikte, bu devirilen ve satn alnan Memlklere verilen eitim ve onlarn Mslman yaplmas, bu iki sistemin en byk benzer taraflardr. Daha fazla bilgi iin bkz; Abdulkadir zcan, Gulam, DA, stanbul 1996, XIV, s. 184; Abdulkadir zcan, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, stanbul 1994, I, 338-351; Abdulkadir zcan, Fatihin Tekilat Kanunnmesi ve Nizam- Alem in Karde Katli Meselesi, Tarih Dergisi, XXXIII, stanbul 1982, s. 31-46; Yusuf Halaolu, Osmanl Devlet Tekilat, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, XII, s. 337-347; . H. Uzunarl, Osmanl Tekilatna Medhal, Ankara 1970, zellikle bkz; 100-102, 414-415. 28 Nizamlmlk, Siyasetnme, ev. Nurettin Bayburtlugil, stanbul 1987, s. 151. 634

29

Nizamlmlkn Siyasetnme isimli eserinin Trkeye iki evirisi yaplmtr. Bu evirilerde

varolan baz anlam bozukluklarn amak iin, bu ksmn alntsnda her ikisinden de faydalanlmtr. Karlatrarak bkz; Nizamlmlk, Siyasetnme, ev. M. Altay Kymen, stanbul 1990, s. 134; Nizamlmlk, Siyasetnme, ev. Nurttin Bayburtlugil, stanbul 1987, s. 151. 30 156. 31 32 33 Nizamlmlk, Siyasetnme, ev. Nurttin Bayburtlugil, stanbul 1987, s. 135. Nizamlmlk, a.g.e., s. 148. Sadruddn Ebil-Hasan Ali bn Nasr bn Ali el-Hseyn, Ahbard-Devletis-Selukiyye, . Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, stanbul 1959, s.

ev. N. Lugal, Ankara 1943, s. 71. 34 35 36 37 38 39 40 41 161. 42 P. S. Van Konigsveld, Ortaan Sonlarnda Bat-Avrupadaki Mslman Esir ve Kleler Ali Sevim-Erdoan Meril, Seluklu Devletleri Tarihi, Ankara 1995, s. 126. Ali Sevim-Erdoan Meril, a.g.e., s. 137-138. . Kafesolu, a.g.e., s. 157. Ramazan een, Salahaddin Eyybi ve Devlet, stanbul 1987. s. 239. Kazm Kopraman, a.g.e., s. 439. Kazm Kopraman, a.g.e., s. 440. Ramazan een, a.g.e., s. 301-302. Ramazan een, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, Ankara 1985, s.

(eviren Hlya Kk) Trkiye Gnl, 45, 1991, s. 188-203. 43 44 45 46 219, 264. M. Altay Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, Ankara 1989, s. 53. el-Makrizi, el-Meviz vel-tibar f Zikr el-Htat vel-sar, Kahire H. 1270, II, 214. Le Strange, The Lands of Eastern Caliphate, s. 487. Ramazan een, slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, Ankara 1985, s.

635

47

bn Ebi Fedail, Tarih-i bn Amid, Haiye 3 Blochet Neri I, s. 493; Ahmet Muhtar Abadi,

Kym Devlet e1-Memalik el-ul fi Msr vel-am, Beyrut 1969, s. 16. 48 49 50 51 Ahmet Muhtar Abadi, a.g.e., s. 18. el-Kalkaandi, Subh el-Aa, Kahire 1913-1919, VI, s. 13. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, stanbul 1942, s. 443. David Ayalon, Memlk Devletinde Klelik Sistemi, ev. Samira Kortantamer, Tarih

ncelemeleri Dergisi, say; IV, zmir 1989, s. 213. 52 53 David Ayalon, a.g.m. s. 216. Faruk Smer, Yabanlu Pazar, (Seluklular Devrinde Milletleraras Byk Bir Fuar),

stanbul 1985, s. 9-19. 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 Ramazan een, a.g.e., s. 319. smail Hakk Uzunarl, a.g.e., s. 442. David Ayalon, a.g.m. s. 217. el-Makrizi, Kitab el-Sluk, Kahire 1934-1942, I. s. 584. bn Iyas, a.g.e., III, s. 16. el-Makrizi, a.g.e., I, s. 508-509. bn Iyas, a.g.e., III. s. 16. David Ayalon, a.g.m. s. 218. bn Haldun, Kitab el-ber, Kahire 1284, V, s. 371-373. bn Tari Birdi, Ebu Mehsin Yusuf, el-Ncum el-Zahira fi Mluk Msr vel-Kahire,

neneden Popper, VII, s. 325. 64 65 66 67 David Ayalon, a.g.m. s. 219. bn yas, a.g.e., III, s. 2; el-Makrizi, a.g.e., I, s. 508-509. el-Makrizi, el-Mevaiz vel-tibar fi Zikr el-Htat vel-sar, Kahire 1270, II, s. 214. el-Makrizi, Kitab el-Sluk, Kahire 1934-1942, II, s. 525.

636

68 69

bn Iyas, a.g.e., III, s. 2. bn Tari Birdi, Ebu Mehasin Yusuf, Havadis el-Duhur, nereden Popper, Leyden 1940-

1942, s. 559. 70 71 David Ayalon, a.g.m. s. 238-239). Peter Thorau, The Lion of Egypt: Sultan Baybars I and the Near East in the Thirteenth

Century, ingilizceye ev. P. M. Holt, New York 1992, s. 48. 72 73 David Ayalon, a.g.m., s. 239. Abbas Azzavi, bn Hassln Trkler Hakknda Bir Eseri, ev. erefeddin Yaltkaya,

Belleten, XIV-XV, 1940, s. 260. 74 75 David Ayalon, a.g.m., s. 155-58. bn Iyas, Avrupa meneli Memlkler hakknda baz bilgiler vermektedir bkz; bn Iyas,

a.g.e., IV, s. 66. 76 David Ayalon, Names, Titles and Nisbas of the Mamluks, The Mamluk Military Society,

Londra 1985, s. 195. 77 78 79 80 David Ayalon. The Circassians in the Mamluk Kingdom JAOS, 69, 1949, S. 135-147. David Ayalon, a.g.m., s. 197. David Ayalon, a.g.m., s. 198. David Ayalon, Memlk Devletinde Klelik Sistemi, ev. Samira Kortantamer, Tarih

ncelemeleri Dergisi, IV, zmir 1989, s. 241. 81 82 83 smail Yiit, Siyasi-Dini-Kltrel slam Tarihi, c. 7 stanbul 1997, s. 16. Trke karl; satn alnmlardr. P. M. Holt, The Structure of Government in the Mamluk Sultanate, Eastren

Mediterranean Land in the Period of the Crusades, ed. P. M. Holt, 1977, s. 176. 84 85 86 bn Iyas, a.g.e., III, s. 67. el-Makrizi, el-Mevaiz vel-tibar fi Zikr el-Htat vel-sr, Kahire 1270, II, s. 2. David Ayalon, a.g.m. s. 224.

637

87 88 89 90 91 92

el-Zhir, Zbde Kef el-Memlik ve Beyn el-Truk, s. 27. David Ayalon, a.g.m. s. 224-225. David Ayalon, a.g.m. s. 226. bn Haldun, Kitab el-ber, Kahire, 1284, V, s. 371-373. David Ayalon, The Circassians in the Mamluk Kingdom, JAOS, 1949, 5. 135-147. Makriziden nakleden, David Ayalon, Memlk Devletinde Klelik Sistemi, ev. Samira

Kortantamer, Tarih ncelemeleri Dergisi, IV, zmir 1989, s. 227. 93 David Ayalon, The Eunuches in the Mamluk Sultanate Studies in Memory of Gaston

Wiet, ed. Myriam Rosen-Ayalon, Jerusalem 1977, s. 267-295. 94 David Ayalon, Memlk Devletinde Klelik Sistemi, ev. Samira Kortantamer. Tarih

ncelemeleri Dergisi, IV, zmir 1989, s. 227. 95 96 David Ayalon, a.g.m., s. 230. David Ayalon, Notes on the Frsiyya Exercises and games in the Mamluk Sultanate,

The Mamluk Military Society, Londra 1979, s. 31-62. 97 A. N. Poliak, Feudalism in Egypt, Syria, Palestine and the Lebanon, 1250-1900, Londra

1939, s. 15; David Ayalon, Gunpowder and Firearms in the Mamluk Kingdom, Londra 1968, s. 115. 98 99 David Ayalon, a.g.m., s. 36-37. David Ayalon, a.g.m., s. 37.

100 Mahmal: (bu kelime mahmel veya mahmil olarak da gemektedir. ) Mslman hkmdarlann bamszlklarn gstermek ve Hac mevsiminde kendilerine bir eref payesi temin etmek ve bununla birlikte, tebalar arasnda meruiyyet salamak amacyla gsterili bir deve srtnda Mekkeye gnderdikleri ii bo ve ssl mahfel. 101 David Ayalon, a.g.m. s. 37-38. 102 D. Ayalon Preliminary Remarks on the Mamlk Military Institution in Islam, War, Tecnology and Society in the Middle East, Londra 1975, s. 58.

638

YIRMIDOKUZUNCU BLM, LK MSLMAN TRK DEVLETLERINDE TOPLUM VE EKONOMI lk Mslman Trk Devletlerinde Toplum ve Ekonomi / Prof. Dr. Kemal iek [s.339-351]
Karadeniz Teknik niversitesi fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Trklerin slamiyeti kabul, sosyal hayatlarnda kkl deiikliklere yol amtr. Eski Trk toplumunda gndelik yaamn snrlarn tre belirlerken slami dnemde trenin yannda slam hukuku da geerli olmaya balamtr. Bu da Trklerin, hukuk, inan, dnce ve sosyal hayatlarn bir deiim srecine sokmutur. Bu deiimden en ok etkilen kukusuz slmiyeti ilk kabul eden Hazar Trkleri ve Karahanllar olmutur. Ancak bu iki devlet hakkndaki bilgilerimiz hem snrldr hem de Trk topluluklarnn btn gz nne alnrsa, slamlama erken bir dnemde gereklemitir. Bu durumda, bu iki devletin ilk Mslman Trk Devletlerinin genelinde toplum ve ekonomiyi anlamak iin iyi bir rnek olmayaca aktr. Bu nedenle ele aldmz dnemde toplum ve ekonomi esas olarak Byk Seluklu mparatorluu temelinde ele alnacaktr. nk Byk Seluklu Devletinin hakim olduu XI. yzyl, sosyal ve ekonomik yapdaki deiikliklerin tekemml ettii bir dnemdir. Ayrca mparatorluun hakim olduu blgenin geni olmas da, Trk-slam toplum hayatnda meydana gelen deiiklerin daha iyi deerlendirilmesini salayacaktr. Bu itibarla, bu almamzda Byk Seluklu Devleti dneminde toplum ve ekonomi ele alnacak, dier Trk slam devletlerine farkl ynlerine iaret etmek iin yer verilecektir. I. Toplum X. yzyln ilk yarsnda Trkler (Ouzlar) Hazar Denizinden Seyhun Irmann Orta yatandaki Karauk ve sficaba kadar uzanan bir blgede yayorlard. Byk Seluklu mparatorluunun hakimiyeti altndaki bu blge, X. yzyln ikinci yarsndan itibaren hzla slamlamaya balad. Fakat eski Trk toplum yaantsnn izleri hala ok glyd. Yine de merkezi ve gl bir mparatorluun kurulmasyla Ouzlarn toplum hayatnda kkl deiiklikler meydana geldi. zellikle de toplum yaps byk lde deiti. Seluklu idareci zmreleriyle ibirlii yapan veya onlarn hizmetine girenler idareci snf, devlet tekilatnda herhangi bir grev almayanlar ise ynetilen kesimi, yani halk oluturdu. Bu sosyal yapy ksaca iki balkta zetlemek mmkndr. a) Hanedan ve dareciler b) Ynetilenler (Halk) A. Hanedan ve dareciler 639

Bu grupta Sultandan sonra Trk kkenli askerler, valiler ve maiyetleri yer almaktadr. Bu snfa alim, din adam ve tarikat eyhleri de dahildir. Askerler bu grupta en imtiyazl olanlard. nk bunlar gerek anlamda devleti kuran ve bekasn temin iin muhafzln yapanlard. Bu nedenle dier toplum yaps emalarnda daha alt bir kademede yer alan askerler, ilk Mslman Trk Devletlerinde en st snf oluturuyordu. dareci snf olan sivil vali ve memurlardan nce geliyordu. Hakan ise piramidin en tepesinde yer alyordu, fakat konumunu soylu olmasna deil iyi bir komutan olmasna borluydu. Bu tespiti, nl Seluklu veziri Nizamlmlk de Siyasetname eserinde kesin bir dille yapmaktadr. slam dnyasnda hakim olan toplum dzeninin aksine, Seluklu toplumunda ne makamlar ne de meslekler rk bir zellikle tamamaktadr. Hanedan ailesinin btn fertleri iktidara ortaktr, fakat iktidar gl olan eder. Sultann sosyal tabakalamadaki konumu, idarecilere ve halka kar sorumluluk ve grevlerini yerine getirmesine baldr. Grevi ihmal, adaletten ayrlma ve toplum refahn salayamama iktidar kaybetmek iin nemli sebeplerdir. Bu bakmdan Ouzlarn yaay tarznn hakim olduu Seluklular, yeni bir sosyal yap ve anlay slam dnyasna getirmilerdi. ktidara gelen Seluklu Trkleri, idari kadrolara soy ve servete itibar etmeden pek ok kyl almakta tereddt etmemekteydi. Bylece Seluklu toplumunda sosyal tabakalar aras gei snrl bir biimde de olsa mmkn hale gelmitir. Toplum iinde ykselmeyi hak edenlerin nn kesen kast sistemi tarzndaki yap, Seluklular tarafndan benimsenmemitir. Her ne kadar bu toplum yapsnn, Seluklularn hakimiyet salamasndan sonra yerli imtiyazl halkn Trklerle ibirlii yapmamasyla ortaya kan zoraki bir durum olduu iddia edilse de, Seluklu Trklerinin sosyal snflar arasnda aadan yukarya doru snrl bir geie msaade ettikleri gereini deitirmez. Bu itibarla Seluklu toplumunun adeta snfsz bir yapda olduunu sylemek mmkndr. Ynetici idari kesim ve vergi vermekle mkellef halk, her toplumda olduu gibi, Byk Seluklularda da vard. Dier slam lkelerinde olduu gibi Trk-slam devletlerinde tarm arazilerinin gelirleri idareci ve askeri gruplara has ve ikta olarak datlyordu. Ama bu topraklar eken kyl en az ehirdekiler kadar hrd. Ellerindeki topraklara iledikleri srece sahip olabilir, veraset yoluyla aile fertlerine intikal ettirebilirdi. Vergiler de slam vergi hukukuna uygun olarak toplanmaktayd. Bu tr toprak tasarrufu Ouzlarn yaay tarznda kkl bir deiime sebep oldu. nceleri hareketli ve konager olan Ouzlar, ikta rejiminin uygulanmasyla tedricen yerleik hayata gemek zorunda kaldlar. Daha ncede belirttiimiz gibi, Trk-slam toplumunda ynetici snfa mensup olmann yolu sadece soy deil, ayn zamanda liyakatti. Seluklularn kurduklar okullara kylerden renci toplamalar ve idareci olarak yetitirmeleri de bunu gsterir. Bu toplum anlay devlet-toplum ilikilerinde kendisini aka gstermektedir. Trk toplumunda alt snflar yneticilerle dorudan grlebilmekte, dilek ve ikayetlerini yneticilerine iletebilmektedir. Adalet nnde eitlik, slam hukukunun getirdii hukuki bir kural olmakla birlikte en iyi uygulamasn Trk toplumunda bulmutur. slamlamadan sonraki Trk toplum yaps, snfl bir topluma iaret etmemektedir. Sosyal tabakalar arasnda gei daima mmkndr. Bu anlay ve toplum yaps, snfl toplumlara mensup 640

pek ok siyasetname yazarnn eletirilerine ramen Seluklulardan Osmanllara tm Trk devletlerinde geerli olmutur. Trk toplum yaps muhafazakar olarak da nitelendirilemez. slamn temel ilkelerinin byk lde yozlatrld slam toplumuna, Seluklular XI. yzyln ikinci yarsndan itibaren canllk getirmilerdir. slamn prensipleri arasnda yer alan yneticinin ynetilene kar sorumlu olmas, Seluklular ve dier Trk slam devletleri tarafndan adeta yeniden ve salam bir ekilde hayata geirilmitir. Aslnda devletin varln srdrebilmesi iin sosyal yapdaki bu deiikliklere ok ihtiya vard. zellikle ilk Mslman Trk Devletleri genelde idari snf Trk, halkn ise farkl farkl rk ve boylardan meydana gelen bir zellie sahipti. Byk Seluklu corafyasnda rani ve Arap unsurlar muhtemelen ounluu tekil etmekte, Tolunoullar, hidiler ve Memluklularda halkn byk ounluunu Arap, Rum, Berberi, Kpti ve benzeri Trk olmayan unsurlar oluturmaktayd. slam alimlerinin telkin ve tavsiyelerine ramen, bu dnemde henz Mslman ve gayrimslim ayrmna dayal bir toplum yaps teekkl etmemiti. Yine askeri ve idari kadrolara ykselmede sadece Mslman olmak bir avantaj deildi. Seluklularda Selukun mensup olduu boy askeri ynetimin ekirdek kadrosunu oluturuyordu. Tolunoullar devletinde el-muhtare (seilmiler) ad verilen ayr bir askeri birlik oluturulmutu. Bunlarn kayna Araplarla yerlilerin evliliinden doan melez ocuklard. hidilerde de hid bin Muhammetin maiyeti Arap olmayan mslmanlar, Trk Rum ve zenci Afrikallardan oluuyordu. Hazarlar, Gazneli, Eyybi ve Memluk Devletlerinde de durum pek farkl deildi. B. Ynetilenler (Halk) slami dnem Trk toplumu u ekilde tasnif edilebilir. 1. Aile 2. Boy 3. Bodun imdi ksaca bunlarn ne anlama geldiinin zerinde duralm. 1. Aile lk Mslman Trk devletlerinde aile yapsnn Arabistan, Suriye, Irak gibi Mslman Araplarn ounlukta olduu kesimlerinden farkl olduu da bir vakadr. Trk Mslman toplumunda pederahidir (baba ailesi). Bununla birlikte Trk aile yapsnda baba kadar olmasa da annenin de nfuz ve arl nemliydi. Ailenin reisi baba ise de kadnn evlilikten itibaren sahip olduu haklar fazlayd. Kadn erkein yardmcs deil, ortadr. Anne ocuuna bakmakla ykmldr. Erkek ocuk babann kz annenin sorumluluundadr. Bu yzden beyin kz bey olma hakkna sahiptir. EbulGazi Bahadr Han Trkmenler hakknda 7 kzn beylik yaptn yazar. St annelik yaygn deildir. Buna karlk slamn farz olan evlilik d ilikilerden kanma, Trk ailesinde de aynlk arz 641

etmektedir. Kagarl Mahmud, Trklerde kzla nem verildiini ve buna kapak denildiini kaydeder. Bu konuda derinlemesine aratrmalar yapan Kymene gre, verilen bu neme karn kzlk evlilik iin bir olmazsa olmaz koul deildir. ncelikle evlilik, dnrlerin anlamalarna baldr. Kzn ailesinin evlilie rzas kendilerine damadn ailesi tarafndan yetitirme hakk (balk) denmesi sonrasnda gerekleebilmektedir. Kagarl Mahmudun Divan- Lgatit-Trkte kaydettiine gre, evlilik iin bir dier koul da davetlilere yemek verilmesi yani bir dn yaplmasdr. Trk-slam toplumunda aile hakknda nemli bir tespit de, ok evliliin yaygn olmaddr. Ancak birden fazla evlilik yapanlara dair bilgiler Kagarl divannda vardr. Aile kurumunun sona ermesine neden olan muameleler ise byk lde slam hukukuna uygun olarak gereklemekteydi. Aileler dilerlerse evlatlk edinebiliyorlard. St kardelii (emikde) de Trkler arasnda muteberdi. dil Bulgar Trklerinde ise doan erkek ocua babas deil dedesi bakar ve bytrd. Yine slam hukukuna ramen, miras ncelikle ocua deil, kardelere geerdi. lk Mslman Trk toplumunun en belirgin zelliklerinden birisi de kle ve cariyelerin varldr. Toplum tabakalar arasnda bunlarn yeri en altta ise de bundan Trklerin klelere kymet vermedii sonucu karlmamaldr. Divan- Lgatit-Trkte klelere kymet verildii birka vesileyle nakledilmektedir. Ancak Seluklu toplumunda klelerin oran byk bir olaslkla Msr veya Abbasi hilafetinden daha azd. Buna karlk, baz Seluklu vezirlerinin ok sayda kle ve cariyeye sahip olduuna dair bilgiler varsa da genelleme yapmamza yetecek kadar deildir. te yandan erkek klelerden askeri ktalarn kurulmas ilk Mslman Trk toplumunun en kayda deer zelliklerinden birisidir. Ancak bu askeri tekilat konusu kapsamnda ele alnmas gereken bir konu olduundan burada sadece toplumsal yn zerinde ksaca durulacaktr. Bu balamda u hususu da vurgulamak gerekir: XI. yzylda geen yzyldaki bir Trk asker kle snfndan sz etmek doru deildir. Abbasi hizmetine giren Trk askerlerini cretli, imtiyazl, muhafz ktalar olarak deerlendirmek daha doru olsa gerektir. Unutulmamaldr ki, Halifenin muhafz ktalar kle gibi alnp satlabilen bir snf deildir. Satn alndktan sonra azad edilerek muhafz ktasna alnmaktadrlar. te yandan, Seluklu idari yaps beyler ve kk beyler olarak iki grupta tasnif edilebilir. Bunlar askeri kiilikleriyle n plana kan ve bu yzden vergiden muaf imtiyazl snflard. Bu beylerin her biri yargy da temsil etmekte, srgn, hapis gibi cezalar verebilmekteydiler. 2. Boy Bu kelime kesin olarak bodundan kk bir toplululuu tanmlamaktadr. Boylar bir araya gelerek bodunu meydana getirmektedir. Mehmet Altay Kymenin yorumuna gre Kagarl Ouzlar bodun deil, boy olarak gstermi, bylece ouz boyunun 24 boydan meydana gelen Trk bodununun bir paras olduunu gstermitir. O halde, bodun birletirici boy ise ayrc bir zellik tamaktadr. Seluklular toplumunda henz boylar arasnda kaynama tam olarak gereklemedii iin bireyler boya ballklarn n plana karmaktadrlar. Byk Seluklularn iktidar ele geirdii dnemde de boylarn beylerin iradesinde olduu anlalyor. Bey unvanl kiiler han ailesinden olarak 642

toplumda daha stn bir konumda idiler. Ancak bunlara snfl toplumlardaki gibi asilzade demek doru olmasa gerektir. Her boy beyini 40 kiilik bir silah arkada maiyeti olduunu da Faruk Smer kaydetmektedir. Yolda ismini alan bu ekirdek kadro varln Osmanl Devletinin kurucusu Osman Beyin dnemine kadar korumu grnmektedir. Muhtemelen bu 24 Ouz boyunun bandaki bu bey unvanl kiiler ok varlkl idiler. 3. Bodun Kagarl Mahmudun eserindeki bilgileri bodunu aklamak iin yorumlayan Kymen, bodun kelimesinden kastedilenin millet olmas gerektiini ifade etmektedir. Ancak Divan- Lgatit-Trkte bilgiler bodunun kesin olarak bu ekilde tanmlanmasna yetmemektedir. Yine de ayn bodundan olanlarn dayanma ierisinde olduu aktr. Bodunun, bu dnemde nasl rgtlendii de belli deildir. Yalnz Kagarlda bodun by ve bodun bakanndan sz etmesi bu kelimenin Seluklu hanedannn otoritesini tanyan Trkler iin kullanldn akla getirmektedir. Bodun skt, skntya dt gibi deyimler de bu gr desteklemektedir. Yukarda yaptmz Trk toplumun tasnifinde de grld gibi XI. yzyl Trk toplumunda halk idare edilen snf meydana getiriyordu. Fakat Trk devlet anlaynda halk beyin tam olarak kulu saylamazd. Kutadgu Bilig bey ile kul arasndaki ba ortaya koyabilmek iin Beyler kula, iltifat ederse, kul bunu hayat boyunca unutmaz demektedir. Demek ki, halk beye itaat edecek, karlnda da beyden huzurlu bir ortam yaratmasn bekleyecekti. Kagarl Divannda bir beyin sahip olmas gereken zellikler arasnda drstlk, doruluk, adalet ve halka fayda saylmaktadr. Trk toplumunda beyin halk zerinde haklar da snrsz deildir. Adil olmayan beye kar ayaklanmak meru bir eylemdir. Kutadgu Biligde bey iyi olursa bodun da ona itaat eder, iyi ve gzel tavr ve harekete sahip olur denmesi de bu yzdendir. Beyin otoritesi de snrsz deildir. Hazarlar hakknda Mslman Arap seyyahlarn naklettii bilgiler hanlarn halka sorumluluklarnn ok ar geldiini ortaya koymaktadr. bn Havkaln naklettiine gre, Hazarlar arasnda baz beyler hanlk teklif edildiinde bir hata yznden bana gelebilecekleri bildiklerinden kabule yanamamaktaydlar. Ayrca devlet idaresinde beyler nemli kararlar iin kurultaya danmaktaydlar. Hazarlar arasnda meclislerin varlndan sz edilmektedir. Bu meclislerde Hakana arz edilecek meseleler nce Hakan Bey tarafndan tartlmakta sonra da Byk Hakana arz edilmekteydi. O halde halk toplumda oynadklar rol bakmndan halk iki snfa ayrlabilir: 1) Esnaf ve zanaatkarlar; 2) Fakirler ve isizler slamlama sonrasnda Trk toplumu zerinde yaplan aratrmalar, bu dnemde halkn meslek sahiplerine hrmet gsterdiini, alanlarn takdir edildiini gstermektedir. Elimizdeki kaynaklardan Trk toplumunda u meslek sahiplerinin bulunduu anlalmaktadr: ifti (tar), deirmenci (tc), frnc (etmeki/ekmeki), kasap (eti), koy sagu (koyun st sac), a (sal), arap satcs, ayakkabc (etki), derici (erkleme), terzi (yii), demirci (temrci), oku (ok), yay kurucu (kurgu), at srcleri (at srgii), koru bekileri (koru), oduncu, kapkacak imalats (ayak) gibi 643

meslekler yer almaktadr. Ayrca tccarlar (satguc/satc), hekim (emi/otac/atasagun), mneccim (yuldzc), hayvan yetitirenler (idici) gibi meslek gruplar vard. Trk toplumunda silah imalat yapan demirci, oku gibi meslek sahipleri ayr bir yere sahipti. Bunlarn dnda eczaclk yapan (emi) gibi kimseler ile krkkklar (snuk balayc) da bulunuyordu. Kuma dokuyuculuu ile uraanlar el becerisine sahip olduklar iin zanaatkar olarak nitelendiriliyordu. Kagarlnn tespit ettii bu meslekler Trk toplumunda yaygn olanlard. Dokumaclk, pamuun bol miktarda yetitii bu dnemde en gzde olan mesleklerden birisiydi. pekli ve ynl dokumaclk da Tolunoullar idaresindeki Msr toplumunda yaygnd. Ayrca ya reticileri, bahvanlar ve madenciler Tolunoullar dneminde itibarl ura alanlard. XI. yzyl toplumunun bir ksmn da yoksullar oluturuyordu. Bunlar ierisinde dilenciliklerin (umdu) bulunduu anlalmaktadr. Bununla birlikte slam toplumun temel zelliklerinden olan sosyal dayanma bu snflarn belirli bir oranda kalmasn salam olsa gerektir. C. Gndelik Hayat Yukarda izah ettiimiz sosyal tabakalar arasndaki gndelik ilikiler toplum hayatnn anlalmas iin ele alnmas gereken konulardr. Her toplumda olduu gibi, XI. yzylda Trk ehirlerinde ve kylerinde nfus ok farkl dini ve etnik unsurlardan oluuyordu. Byk Seluklularn hakim olduu corafyada nfusun belli bal etnik unsurlar Trk, Farslar, Yahudiler ve Araplar oluturuyordu. Bu etnik tablo Msr hari dier Mslman Trk devletlerinde ayndr. Hazarlarn yaad blgede ise ehir sakinleri arasnda Mslman, Hristiyan, Yahudi ve aman Trkler, gerek Yahudiler ve bata Alanlar olarak evre uluslardan Hristiyanlar vard. Seluklu Trklerinin yerletii Sir-Derya kylarnda ehir yerleik hayat balamt. Bununla birlikte baz kaynaklara gre bu dnemde Trk ehir ve ky hayatn birbirinden belirgin bir ekilde ayrmak mmkn deildi. Bu dnem sosyal yaants hakknda bilgi nakleden bnl-Esir, bn Fadlan, Cuveyni ve Gerdizi gibi yazarlarn eserlerinde ehir ve ky yaantsnn ayrt edilmesine olanak verecek dzeyde bilgi bulunmaktadr. Ama u husus bilinmektedir ki, XI. yzyl boyunca sren gler yznden hemen btn Trkslam ehirler adeta birer adr kent grnmn andrmaktayd. Hatta uzun sre nce yerleik hayata geen dil Bulgarlarnn lkesini ziyaret eden bni Fadlan burada be yz bin kiinin yaadn ve bunlarn byk bir ounluunun konar ger hayat yaadn kaydeder. Hatta dil Bulgar hkmdar bile kendisi byk bir adr ierisinde yayordu. Byk Seluklularda ise g dalga dalga srmekteydi. Dnemin tarihilerinden Beyhakiye gre nceki dnemde g eden Trklerle birlikte Maverannehir, Harezm, Horasan, Sistan adeta Ouzlarla dolmutu. Bust, Guzganan, Sarahs akn ve yamalara hedef oluyordu. 644

. ehir ve Ky Hayat Bylece srekli g alan ehirler ile birlikte Trk sosyal hayatnda ve yeni bir ehir kltr ortaya kyordu. Bosworth Ouz-Seluk gnn ehir-kltr (slamlama srecini hzla yaayan) ve gebe kltr (slam ncesi inanlarnn byk bir ksmn koruyan) olmak zere iki ayr ksmda ele alnmas gerektiini savunmaktadr. Ona gre Seluklular 1000li yllarn balarnda ehirli olarak nitelendirilemezdi. Bunun doru olmad yukarda verdiimiz Trk ehirlerinin isimlerinden kolaylkla anlalabilir. zellikleri tam olarak gnmz ehirleri gibi olmasa da Trkler ordu-ehir kurmada dier milletlerden nde geliyordu. Son zamanlarda Rus arkeologlarn Sir-Derya boylarnda yaplan kazlar da bu grlerin doru olmadn gstermektedir. Trkler g sonras pek ok yeni ehir kurmulard. Yine Turul beyin kendi adyla Badat yaknlarnda, Dicle nehri kenarnda kurduu Turul Bey ehri de tam anlamyla bir Trk ehri idi. Dolaysyla Trk kltr hayatnda ehrin yerinin olmad gr abartl bir bak as olsa gerektir. nk dnemin Arap corafyaclarnn anlattklar da yerleik hayat kltrnn Ouzlara tamamen yabanc olmadn gstermektedir. En basitinden Rey, Kagar, Balasagun, Merv, Buhara, z-Kent, Khuvar, Barnl-Kent ve Yengi-Kent tam anlamyla Trk kasabalar idi. Hazarlar dil kysnda Etil adnda etraf surlarla evrili, drt giri kaps bulunan, beyaz tulalardan yaplm yksek idari binalar bulunan gzel bir ehir kurmulard. Msrda Tolunoullar da Katai adyla yeni bir Trk ehri kurmulard. Fakat u hususu da vurgulamalyz ki, ehirli Trklerin pek ou hem gebe (havadi) hem de yerleik (hadar) olan Ouz konfederasyonundan meydana geliyordu. Kagarl Mahmud Divan- Lgatit-Trk adl eserine Aa Sir-Derya kesimlerini Ouz kentlerinin topra olarak tasvir eden bir harita koymutu. Dnemin corafya kaynaklarndan Mervezi de, Ouzlarn bir ksmnn ehirlerde bir ksmnn kylerde yaadn kaydetmiti. Bu bilgiler nda n plana kan Trk ehirlerinin en karakteristik zelliklerini kale, sur ierisinde saray, hkmet kona, kla, Cuma camii, meydan, pazar yeri, ribat veya ar, medrese, hamam ve hastane olarak sayabiliriz. Ayrca Sultanlarn yaptrd mimari eserler ve su kemerleri de ehirleri kylerden farkllatryordu. Zaviye, imaret ve hanlar dnemin ehirlerinin en belirgin zelliiydi. Hemen btn ehirlerin bir de hapishanesi vard. Btn Orta a ehirleri gibi Trk ehirlerinin etraf da surlarla evriliydi. Ancak sur dnda rabat ad verilen varolarda da daha ok zirai faaliyetlerle megul insanlar yayordu. Bu tespitleri seyyahlarn verdii bilgiler de dorulamaktadr. Bunu bir ka rnekle akla kavuturmak mmkndr. Fergana vadisinde bir Trk ehri olan zkenti tarif eden seyyahlar, bu ehrin etraf surlarla evrili, drt kapdan girii olan, rabat, balar, bostanlar ve akarsular bulunan bir yer olduunu kaydetmektedirler. Kuva gibi baz ehirlerde caddeler vard ve kaldrmlar tala denmiti. Bir Trk ehri olan Talas da yaplan kazlar da bu kentin sokaklarnn Arnavut kaldrmlar bulunduunu ve ta levhalarla dendiini ortaya kard. Trklerin yaad ehirlerde su sistemi mutlaka vard. En ilkel su temin yolu dere su datm sistemi idi. Ama kurun veya mlek borularla ehir dndan kente su getirildii bilinmektedir. Mesela Pencikentte mlek su yolu kazlarla ortaya 645

kmt. Semerkanta ise su kurun borularla getirilmiti. Buhara ve Mervde ise dere ebekeleri ve su havuzlar kullanlmt. Trk ehirlerinde hamamlar ok yaygnd. Bir rivayete gre Semerkantta 60-80 arasnda hamam bulunuyordu. Ahskent hamam alt odadan olumas ile mehurdu. Bu bilgiler bize ilk Mslman Trk ehir nfusunun byk bir ounluunun yeni Ouz gmenlerinden olutuunu gstermektedir. Bu nfusun byk bir ksm herhalde henz slama girmemi Trkler zerine aknlar yapmakla meguld. Her ne olursa olsun Horasan ve civar XI. yzyldan itibaren byk lde Trklemiti. Sultan Sancar zamannda Merv 100.000 civarnda nfusa sahip bir ehirdi. Trklerin youn olarak yaad Karauk 70 bin nfusa sahipti. Semerkandda da yaklak olarak 100.000 nfus yayordu. Bunlar ok nemli rakamlard, nk yllarn bytt Badat ehri XIII. yzyl balarnda 1.500.000 kadar bir nfusa sahipti. Bu dnemin kaynaklar Trk ehirlerinde askerler ve din adamlarnn ounlukta olduunu nakletmektedirler. Gerekten de bu sralarda Trklerin yerletikleri ehirlerde hzl bir slamlama gereklemekteydi. Devlet adamlar da dini tarikat ve bilim adamlarna hrmet gstermekte ve destek olmaktayd. Trkler arasnda yaylma eilimi gsteren sufilik ayn zamanda, tpk Anadolu Seluklularda olduu gibi bir meslek kuruluu gibiydi. Sufiler ok az bir ksm tecrit hayat yaarken, nemli bir ksm esnaflk yapyor ve tekilatl bir ekilde ticaret ile megul oluyordu. Zaten ticaret Trk ehirlerinde koloniler kuran tccarlar sayesinde uluslararas bir hal almt. Byk Seluklu toplumunda Trk nfus en kalabalk oland. Bunu Farslar, Araplar, Rumlar, Ermeniler ve dierleri izliyordu. Msrda ise Arap, Rum, Kpti ve zenciler ounluktayd. dil boylarnda ise zellikle Slavlar ve Ruslar yabanc unsurlar meydana getiriyorlard. eitli rk ve dinlerin konuulduu erken dnem Mslman Trk toplumunda farkl cemaatler arasndaki ilikilerin ekillenmesinde slam hukukunun belirleyici olduu dnlebilir. Dolaysyla fertlerin toplum ierisindeki tutum ve davranlar ile giyim ve kuamlar da bu erevede ele alnmaktadr. Muhtemelen Mslmanlarn giyimleri ve d grnleri Hristiyan ve Musevilerden farklyd. Trklerin, Araplarn, Hindularn ve dier etnik gruplarn giyim kuamlar da birbirlerinden kolaylkla ayrlabilmekteydi. Ancak temelde Mslman ve gayrimslim kyafetlerindeki farkllk en belirgin oland. slam hukukunun koyduu kurallara gre her cemaat ve din mensubunun giyebilecei kuma ve renkler tespit edilmi olmalyd. Ancak buna dair bilgilerimiz ve uygulamadaki hassasiyet konusunda elimizdeki bilgiler son derece snrldr. Bununla birlikte Trk toplumu eski inancnn etkisiyle farkl din ve mezheplere kar olan hogrsn kaybetmemiti. Mslman Araplar arasndaki taassup ve tahammlszle ramen Trk-slam ehirlerinde gayrimslimler grlmemi bir rahatlk ierisinde din zgrln yayorlard. Hazar lkesinde Bizanstan kovulan Yahudiler ok iyi muamele grlyordu. Alp Arslan dier dinden insanlara gsterdii adalet ve merhamet duygusuyla simgelemi, toplum da bu konuda onu izlemiti. Melikah da dnemin yazarlar arasnda gayrimslimlere iyi muamele etmesiyle hakl bir hret 646

edinmiti. Urfal Mateos Seluklularn hakimiyet alannda on iki millet yaadn kaydediyordu. Hazar lkesi Mozaikler lkesi olarak betimleniyordu. Halifenin kontrolndeki Badatta gayrimslimlere uygulanan kyafet, davran ve ibadet konusundaki kstlamalar, din adamlarnn eletirilerine ramen Seluklu hakimiyetindeki ehirlerde ok kat bir ekilde uygulanmyordu. Melikahn dier din mensuplarna gsterdii hogr sayesinde bakent Isfahan Yahudi banker ve tccarlarla dolmu, ehir dnemin Arap kaynaklarnda Yahudi Isfahan olarak anlmaya balanmt. Yine Ermeni kronikisi Mateosnun naklettiine gre, Ermeni Patrii Basile 1090 ylnda Melikahtan baz vergi istisnalar ve ibadet zgrln geniletici ayrcalklar istediinde, taleplerinin byk bir ksm karlanmt. Hatta Sultan bu ayrcalklar kurumsallatrmak iin kendisine bir ferman da vermiti. Bu anlay dier Trk-slam devletlerinde ayn ekilde yerlemiti. Msra hakim olan Tolunoullar da dnemin btn alkantlarna ramen egemenlikleri altndaki gayrimslimlere din ve vicdan hrriyeti tanmlard. Tolunolu Ahmet am ehrini ziyareti srasnda Meryem Kilisesinin yeniden yaplmasna katkda bulunmak iin kendi has gelirlerinden 70.000 dinar vermekte tereddt etmemiti. Evleri kilise yangnnda zarar gren Hristiyanlara da evlerini yeniden yapabilmeleri iin para vermiti. Tolunolu Ahmedin hastal srasnda Mslmanlarn yannda Hristiyanlar ve Yahudilerin de dua etmesi bu hogr siyasetinin sonucuydu. Trk ehir hayatnda olumsuz unsurlar da vard. ki iip sarho olan, kumar oynayan, hrszlk yapan ve toplumun huzurunu bozanlar eksik deildi. Ama bunlarn oran hakknda elimizde tutarl bilgiler bulunmamaktadr. Ama Byk Seluklu Hakimiyetinde Trklerin yardmlamay sosyal hayatn ayrlmaz bir unsuru haline getirdikleri, Kagarlnn divanna ald pek ok rnekten anlalmaktadr. Kylerde gndelik hayat genelde tarm faaliyetleri ile ekillenmiti. mece gndelik hayatta hemen her alanda uygulanmaktayd Kagarlnn divannda su bendi yapmada, sulamada, toprak syrmada, tohum ekmede ve daha pek ok alanda yardmlama uzun uzadya anlatlmaktadr. Bu da Trk toplumunda ve ky yaamnda ticari ve snai faaliyetlerde de grlmektedir. Yine Kagarlnn naklettiine gre kam ucu bkmede, demir eeleme gibi zanaatla ilgili yardmlama alanlarna iaret etmesi ilgintir. Konar-ger unsurlarn nfusun nemli bir ksmn tekil ettii Trk toplumunda kee dikme, adr kurma ve skme gibi pek ok alanda yardmlamann grlmesi doaldr. D. Toplumsal Faaliyetler 1. Giyim ve Kuam Mehmet Altan Kymen, Alp Arslan zamannda Trk toplumu hakknda yapt almasnda Trk giyim kuam zerinde nemle durmakta ve Byk Seluklu toplumunda giyimin hala Orta Asya eski Trk kltr dairesinden ok farkl olmadn sylemektedir. Trklerin Mslman olmas giyim kuamlarnda fazla bir deiiklik yapmam, kendilerine has Trkmen kyafetleri Arap ve ranllarnkinden kolaylkla ayrt edilebilme zelliini bu dnemde de korumutur. te yandan Kagarlya gre deiik corafyada yaayan Karluk, Yama gibi Trk boylar da farkl zellikler 647

tayan kyafetler giyiyordu. Bununla birlikte Trklerin ortak bir giyim kuam kltr olumutu. Buna gre Trkler krmz ve yeil arlkl renkleri tercih ediyorlard. Kuma olarak da pamuk, yn, ipek ve krk daha fazla kullanlmaktayd. Kadn ve erkek kyafetleri haliyle farklyd. Kadnlar bol elbiseler, erkekler ise vcuda yapk dar kyafetler giyiyorlard. Balarna da ene altndan balanan krmz bir brk giyiyorlard. Deiik byklklerde ve renklerde brkler vard. Mesela Sultan Alp Arslan, sukarla brk ad verilen ve uzunluu ile dikkat eken bir trn tercih etmekteydi. Her boyun ve sosyal tabakann bal farklyd. iil Trkleri beyaz brk giyerek dierlerinden ayrlyorlard. ki dilimli bir brk eidini Turul Bey ar Beye hediye etmiti. Balk hakkndaki bu bilgiler bize brkn Trkleri dier topluluklardan ayrt edici bir zellik olduunu gstermektedir. Nitekim Kymenin tespitlerine gre, Malazgirt ovasnda Bizans mparatorluk ordusuna kar savaan Trkler ile Balkanlardaki Kuman ve Kpak kkenli askerler kar karya geldiklerinde brkleri sayesinde birbirlerini tanmlar ve Bizans ordusundaki Trkler soydalarnn safna gemeye karar vermilerdi. Demek ki, bu incelediimiz dnemde Trkler kyafet asndan tam olarak Mslman Araplarn etkisine girmemilerdi. Ancak az da olsa sark giyen Trklere rastlanmaktayd. Bir dier Trk kyafeti de kaftand. Muhtelif uzunlukta ve drt paral bir kyafet olan kaftan minyatrlerde tasfiye edildii kadaryla bele balanan bir kuakla kullanlyordu. Yamurluk, hrka, gmlek, ceket gibi dier Trk kyafetleri de Trkleri dier Mslmanlardan ayryordu. Yine Kagarl Mahmutun naklettiine gre bu dnemde Trkler kemer, tokal kemer, deri veya keeden imal edilen izme kullanyorlard. Krmz renk izme Trklerin tercihleri arasnda revata idi. Bu dneme ait izme, kee, dolak, ark ve tozluk ad verilen ayakkab ve aksesuarlar da biliniyor. Kagarldaki bir kayda gre taklar Trklerin giyim kuam kltrndeki bir baka fakllkt. nci, gm ve altn kpeler ile gerdanlk, bilezik ve yzk gibi taklar Trk kadnlar tarafndan ss eyas olarak kullanlyordu. Gelir dzeyi yksek tabakalar arsnda koku kullanm da yaygnd. Ouz erkekleri uzun sa ve kakl seviyorlard. ounluk sakaln tra etmekte ve byk brakmaktayd. 2. Elence ve Spor Gndelik hayatta elence ve sportif faaliyetler de yer almaktayd. eitli vesilelerle elence ve ziyafetler dzenleme bu dnemde ska grlmekteydi. Gelir seviyesi yksek olanlar ok zengin nian ve dn yemekleri vererek toplum hayatn renklendirirlerdi. Dini bayramlar ve festivaller bir dier elence sebebiydi. zellikle kltrlerin kavak noktas olan Msrda elence hayat ok renkliydi. eitli dinlere mensup insanlar farkl zamanlarda bayramlarn kutlar, bunlar sosyal bir faaliyete dntrlrd. Mesela Msr toplumunda bayrama askeri geit treni yaparak girmek adet haline gelmiti. Askeri trenden sonra topluma sultan tarafndan bir ziyafet verilirdi. Trk toplumunun elence hayatnda mziin ayr bir yeri vard. Orta Asyadan Horasana ve Ortadouya gen Trkler alg alma ve trk sylemeyi beraberlerinde getirmilerdi. Kopuz en 648

sevilen alglardan birisi olarak artk daha geni bir corafyada tannyordu. Halay grup olarak oynanan, sevilen bir danst. Turul Beyin 1063 ylnda Halifenin kzyla evlendii zaman avluda beyleri ile halay ektii ve Trke arklar syledii dnemin btn nemli kaynaklarnda gemektedir. Askeri orkestra (mzka) da Trklerin nce Horasan ve daha sonra Orta Douya getirdikleri bir adetti. Hun Trkleri, Gktrkler ve Uygurlarda bir ok eidi bulunan askeri mzka, yeni kurulan Trk devletlerinde de yaatlmaktayd. slmn snrlamalarna ramen Seluklularda ve Trk-slam devletlerinde adet gereince gnde be defa saray kapsnn nnde konser verilmesi (nevbet vurulmas) de bunu gsteren nemli bir delildir. Avclk, en eme, ku uurma, top kapmada en ok tercih edilen dier faaliyetler olarak gze arpmaktadr. Mesela hidiler el-Havf diye bilinen bir yeri spor merkezi durumuna getirmiler, av sporunu da buraya tamlard. At yarlar da yine bu alanda yaplyordu. Ku uurma hidilerden Muhammed b. Tucun zel ilgi alanna giriyordu. Yrme, daa kma ve koma da Trk toplumunda yaygn olarak yaplan sporlard. Bunlarn dnda byk bir ounluu ayn zamanda asker olan Trkler arasnda ok atma, yay ekme gibi talim yerine geen yarmalar da yaplyordu. Cirit ise btn Trk dnyasnn ortak oyunu olarak o zaman da biliniyordu. Bunlarn dnda aile fertleri arasnda da muhtelif oyun ve yarmalar vard. 3. Beslenme Trklerin beslenme kltr de ilk Mslman Trk toplumunun ayrt edici bir zellii olarak ele alnmaldr. Deiik bir evreye g etmelerine ramen XI. yzyln ikinci yarsnda Trklerin Orta Asya yemek kltrn yaattklar anlalmaktadr. Seluklular dnemi Trk toplumunda et, bal, yumurta, st, yourt, peynir, kaymak, tereya ve balk ya gibi yiyecek maddeleri Trklerin beslenme sisteminde nemli bir yer tutuyordu. Tarmsal besinler arasnda ise Trklerin buday, arpa, dar, pirin ve muhtelif sebzeler tkettikleri Kagarl tarafndan nakledilmektedir. dil Bulgarlar gibi baz Trk boylarnn diyetinde balk da nemli bir yer tutuyordu. XI. yzylda yaayan Trk toplumunun milli yemek tabir edebileceimiz yemekleri arasnda Tutma ok nemli bir yer tutar. Henz tam olarak slamlama srecini tamamlayamam olan Trkler arasnda arap, kmz, kumlak gibi sarholuk verici ikileri ime yaygnd. Meyve suyu, scv (dil Bulgarlarnn baldan imal ettikleri bir iecek) gibi iecekler de biliniyordu. bni Fadlann naklettiine gre dil Bulgarlar arasnda slmiyetten sonra at eti yeniyor ve iki bile iiliyordu. E. Dini Hayat Trklerin slamlama srecinin balang dnemlerinde adet, anane ve dini inanlarda eski Trk toplumun izleri tamamen silinmemiti. lk Mslman Trk devleti olmasna ramen dil Bulgarlar bile henz tam olarak eski inanlarnn etkisinden kurtulamamlard. ehirlerde Trkler tarafndan ok sayda medrese kurulmu ve din bilginleri ve sufiler yetimiti. Bunlar kent toplum hayatnn daha hzl bir ekilde slamlamasn salamlard. Trkler arasnda yaylan sufilik ayn zamanda paralanmaya

649

msait olan Trk boylarn bir arada tutmaya, aralarnda manev bir birlik oluturmaya da yaryordu. zellikle Trkistanda byk din bilginlerinin hemen tamam sufi idi. Tarikatlar Trk toplumunun dini yaantsnda nemli bir yere sahipti. Trklerin hakim olduu corafyada doup, gelien Kadirilik, Kbrevilik, Ekberilik ve Yesevilik en ok taraftar toplayan tarikatlard. Bu tarikatlar sayesinde Trkler adeta kendi sosyal yaplarna ve anlaylarna uygun bir din dncesi gelitirmi oldular. nk bu tarikatlerin dili byk lde Trke idi. Kbrevilik ve Yesevilik tarikatleri buna en gzel rnektir. stelik bu sonuncusu Trk gleriyle Anadoluya da intikal edecek ve Trk toplumun kaynamasna ve bir birlik kurmasna hizmet edecekti. te yandan Trkler hakimiyetleri altnda yaayan ve eitli mezhep ve frkalara ayrlan Arap Mslmanlara da mdahalede bulunmamlardr. Devlet kamu gvenlii asndan zaman zaman din kavgalarna mdahale de etmi, fakat daima uzlac bir tavr sergilemitir. ehirlerdeki bu hzl slamlamaya karn krsal kesimlerde bu sre daha yava gerekleecekti. Gk Tanr inancnn etkileri erken dnemde Mslman olmalarna ramen dil Bulgarlarnda bile net bir ekilde izlenebilmekteydi. bni Fadlann naklettiine gre dil Bulgarlar llerin kabirlerine silahlarn da koyuyorlard. len kiinin adrna bayrak asma da eski bir Trk adeti olarak yaatlyordu. lnn arkasndan yaplan yas ve matemlerde de eski Trk inanlarnn izleri bariz bir ekilde grlebiliyordu. Kpek havlamas da dil Bulgarlar arasnda bolluk, bereket ve bar yl olaca eklinde yorumlanyordu. II. Ekonomi Mslmanl kabul eden Trk sultanlarnn izledii iktisat politikalar ile slamiyet ncesi Trk devlet anlay arasndaki balant XI-XIII. yzylda hala ok glyd. Halk dil, din, soy ve kltr fark gzetmeksizin btnyle refaha ulatrmay gaye edinen eski Trk anlay Mslman olan Trk Sultanlar ve devlet adamlar tarafndan da takip edilmitir. Nitekim Kutadgu Bilig yazar Yusuf Has Hacib hakanna dmanla savamasn, servetini ele geirmesini ve halkn refah iin kullanmasn vur, al ve dat eklinde zetlemektedir. Buradan u sonuca varabiliriz ki, ilk Mslman Trklerin de esas gayesi dmanla savamak ve ganimet elde etmektir. Bu en nemli gelir kayna olarak tavsiye edilmekteydi. Bu anlay slam iktisat siyasetine de uygun olarak Osmanllara kadar btn Trk devletlerinde geerli olmutur. XVI. yzylda bile Osmanl siyasetname yazarlar Sultana tavsiyelerde bulunurken gazann kutsal ve helal, ticaretin ise kirli olduunu sylyorlard. Bu anlaya uygun olarak, ilk dnemlerden itibaren Trkler savamay (slamiyetten sonra gaza-cihat) asl megale olarak almlardr. Bu faaliyet refah toplumunun da anahtar olarak sunulmaktayd. Yine Kutadgu Biligde sa elin kl sallar ve vururken, sol elin ile mal dat denilmek suretiyle gazann devaml olmas gereken bir faaliyet olarak sunulmas ilgintir. Mehmet Altay Kymen bu ekonomi anlayn Trklere has akna dayal ekonomi olarak tanmlamaktadr. 650

Trk sultanlarnn iktisat politikalarnn amacnn halkn refahn salamak olduu bir ok aratrmac tarafndan ifade edilmitir. Bu politika, Bilge Kaan tarafndan Orhun yaztlarnda a milleti doyurdum; plak milleti elbiseli, fakir milleti ok kldm eklinde formle edilmitir. Ayn anlayn XI. yzyln ikinci yarsnda da geerli olduunu Yusuf Has Hacibin halkn zenginlii beyin zenginlii demektir eklinde ifade etmesinden anlyoruz. Bu da Trklerde devletin halk iin olduunu ortaya koymaktadr. Nitekim en doudaki Karahanllardan Msrda kurulan Tolunoullarna kadar Trk devletlerinde halkn refahnn salanmas her zaman iktisat politikalarnn merkezinde yer almtr. Karahanl Tamga Han ticaret kervanlarnn gvenliini salamay en nemli grevlerinden birisi olarak grm, ticaret mallarna zarar verenleri iddetle cezalandrmtr. Tccarlar ve kurduklar ticaret kolonileri Hazarlarn bakenti Etilde devletin himayesindeydi. zellikle Seluklu sultanlar, kendilerinden nceki Trk devlet anlaynn uygulanmasndan ibaret olan bir dizi ekonomik tedbiri ihmale yer brakmadan uygulamaya almlard. Bunlardan birisi de pek yolunu kontrol altna almak ve ticaret kervanlarn tekilatlandrarak askeri muhafzlar idaresinde emniyetli bir duruma getirmekti. Kervan yollarnn herhangi bir ekya grubu veya devlet tarafndan tehdit edilmesi askeri seferleri gerektiriyordu. Ticareti canlandrmann vergi gelirlerini artrdn idrak eden Seluklular, gmrk ve alm-satm vergisini kaldrmlar, bu sayede yabanc tccarlar kendi topraklarna ekmeyi baarmlard. Bir rivayete gre Melikah ok eskiden beri toplanmakta olan gmrk vergilerinin (muks) toplam 600.000 dinar olduu halde, te bir oranndaki miras vergisi kaldrmt. Bu kararlar ksa zamanda etkisini gstermi, muhtelif eserlere kaydedildiine gre ekonomik gelime sayesinde Seluklu ehirlerinde byk sermyedar ve zenginler snf olumutu. Melikah eletirilere ramen izledii ekonomik politika sayesinde saltanat srasnda eyaletlerden gelen vergi miktarn 210.000.000 altn dinara kadar karabilmiti. Melikahn sadece saray btesi 20.000.000 dinard. Bu rakam Abbasi Hilafetinin IX. yzyldaki gelirinden ok fazlayd. Seluklu iktisat anlaynda nemli bir husus da ehirlerin mamur edilmesiydi. Bu amala yeni zapt edilen kentlerde vergi indirimleri veya muafiyetlerinin ilan edilmesi olduka anlam tamaktadr. Bu politikaya en iyi rnek Turul Beydir. Horasan alan Turul Bey, burann halkndan bir yl sreyle vergi alnmayacan ilan etmitir. Yine Turul Bey sfahan ele geirdikten sonra kent halkna yl vergi muafiyeti tanmtr. Bylece savata harap olan ehirler, ksa zamanda eski canllna beklenenden erken bir srede kavuma imkan elde etmilerdir. Bu politika Seluklu muhaliflerinin bile dikkatini ekecek dzeyde yaygn olarak uygulanmtr. unu ifade etmeliyiz ki, bu yaklam o devre gre ok ileri ve modern bir ekonomik politika anlaydr. Melikah ise elde ettii muazzam gelirlerini mparatorluun her yannda yaptrd camiler, medreseler, ktphaneler, trbeler, saraylar, ribatlar, hanekhlar, hanlar, kprler, kaleler ve su tesislerine harcamtr. Seluklu Sultannn ekonomi politikasnda bir dier nemli unsur da tarihi ipek yolunun ele geirilmesi ve gvenliinin salanmas meselesidir. Bu yzden Seluklular kademe kademe pek yolu zerindeki ehirleri ele geirmeye almlardr. Byle XI-XIII. yzyllar arasnda btn Trk devletleri 651

Orta Asya-Dou Avrupa arasnda ve yine Uzak Dou-Hindistan-Akdeniz limanlar arasndaki ticari faaliyetlerden pay alma ura vermiler ve bunda ok baarl olmulard. Msrda kurulan Trk devletleri ise Baharat yolunun Akdenize alan limanlarn kontrolleri altnda tutmay ve bu yoldan azami gelir elde edecek politikalar gelitirmeyi ihmal etmemilerdir. Bu amala bata Venedik olmak zere Avrupa ticaret toplumlar ile ilikileri sk tutmay devletlerinin d politikalarnda nemli addedilmilerdi. Byk Seluklu devletinde ehirlerin ekonomik bakmdan kalknmas iin devlet tccarlar tevik etmekteydi. Trk slam ehirlerinde kurulan ve gayrimslimlere kapal olan meslek birlikleri (loncalar) iktisadi faaliyetlerin nemli bir ksmnn dorudan doruya Mslman Trkler tarafndan yrtlmesini salyordu. Btn bu ortaya koyduumuz ilkeler Trk iktisat dncesinin temellerinin Orta Asya Trk devletlerinde aranmasnn gereini ortaya koymaktadr. nk Trk devletinin ekonomi anlaynda halk devlet iin dncesi yoktur. Bu dnce Trklere deil, Sasan ve Bizans devletlerindeki ekonomik politikalara daha uygundur. Trk-slam Devletlerinde ekonomik faaliyetler u balklar altnda incelenebilir. 1- Tarm 2- Ticaret 3- malat Bu kategoriye Mehmet Altay Kymen bir de akna (cihad) dayal ekonomiyi eklemektedir. Ona gre Trk devletlerinde akn, sistemli bir ekonomik faaliyet olarak karmza kmaktadr. Ancak bunu Trklere zg saymak doru olmasa gerektir. Her ne kadar akn yapmak Trk hakannn grevi ise de, bunun devlet gelirleri arasndaki arln ok abartmak yanltr. Ayrca Mslman Araplar akna dayal ekonomiyi Trklere gre daha kat uygulamlardr. Bu nedenle biz, burada dier ekonomik faaliyetten bahsetmenin yeterli olaca dncesindeyiz. 1. Tarm Klasik toplumlarda tarmsal retim devlet gelirlerinde nemli bir oran tekil eder. Bu yzden her devlet gibi Seluklular ve dier Trk slam devletleri de nfusun byk bir kesimin yaad ve retim faaliyetlerinin nemli bir ksmn oluturan tarm arazilerini vergilendirmilerdir. Trk-slam devletlerinde kyllerle meskun arazilerin has ve ikta olarak idari ve askeri gruplara datlmas gelimi bir sistemdi. Bu sistemin olumlu bir yan topraklarn srekli olarak ilenmesini ve deerlendirilmesini salamasyd. Bu nedenle Trkler tarmsal retimi asla ihmal etmemilerdir. Tarmn Trkler iin ne kadar nemli olduu Seluklular dneminin en nemli iki kayna olan Kagarl Mahmud ve Yusuf Has Hacibin zirai retimin tasvirine ok yer vermelerinden de anlalmaktadr. 652

Kagarlya gre bu dnemde halkn byk bir kesimi yerleik hayata gemi ve targ (ifti) ve idii (hayvanclkla uraan) olmutu. Devlette tarm gelitirmek ve iftilerin refah dzeyini ykselmek iin almalar yapmtr. zellikle Sultan Melikah ve Sultan Sancarn tarm gelitirme politikalar Seluklular dneminde kayda deerdir. Kaynaklarmz bu iki Seluklu sultannn sulama kanal ve arklarnn yapmna ok nem verdiklerini nakletmektedirler. Nitekim Irak, Horasan ve Harezmde zirai retimde patlama yaratan kanallar bu iki sultann eseridir. zellikle Seluklu sultan Sancarn Mervde yaptrd Murgab kanal kayda deer bir eserdir. Murgab kanalnn sulad Merv ovalar sayesinde burann nfusu artm, yetitirilen pamuk aranan bir rn haline gelmitir. Msrda kurulan ilk Trk slam devletlerinin hkmdarlar da ziraatn gelitirilmesi iin benzeri politikalar uygulamlardr. Mesela Tolunoullar da sulama kanallarnn yapm ve Nilin tamasn engelleyen setlerin tamirine ok nem vermilerdi. Ahmed b. Tolun Msr ziraatini Nilin sebep olduu taknlardan korumak iin su kemerleri ve su kanallar yaptrmt. Bu gayretlerinin semeresini de fazlasyla almt. Devletin tarmdan elde ettii gelir miktar 800.000 dinardan 4.300.000 dinara ykselmiti. hidiler ise Nil nehrinin Msra hayat veren bir nehir olduunun bilincinde olarak ok nemli imar faaliyetlerine girimilerdi. Yaptklar kanallar ve tamalar nleyen setler sayesinde hidiler lkede keten, eker kam ve sebze retimi artrmay baarmlard. Memluklerde Nilin kontrolne ayn derecede nem vermiler bu amala set ve sulama kanallarnn yapm, bakm ve kontrol iin Kaifl -Csur adl bir emir grevlendirmilerdi. Seluklular dneminde iftiler youn olarak hububat retimi yapyorlard. Buday Trklerin zirai retiminde bata geliyordu. Bunu arpa ve dar takip etmekteydi. Msrda ise pamuk, keten, eker kam gibi rnler revatayd. Tolunoullarndan balamak zere Msrda kurulan Trk devletleri keten ve pamuk retimine byk nem vermilerdi. Meyve yetitirme nem bakmndan ikinci sray alyor, sonra pamuk geliyordu. hidiler dnemi Msrn szn ettiimiz rnler dnda yreye has el-kulkas, el-Nile gibi bitkiler de retiliyordu. zellikle keten kuma sanayi ve el-Nile aac da boya yapm iin nemli bitkilerdi. Bu kuma bitkilerinin ve boya yapmnda kullanlan kklerin retimi sayesinde hidilerde dokumaclk ok gelimiti. Sulama kanallarnn yaplmasndan sonra zirai retimi arttrmann en nemli ikinci yolu gbreleme idi. Murgab kanalnn sulad ovada kullanlan sulama ve gbreleme sayesinde burada bire yz rn alnmaktayd. Bu da gsteriyor ki Seluklu dnemi Trkleri gbrelemeyi iyi biliyor ve uyguluyordu. Trkler gbreye kg adn veriyorlard. Bu byk bir olaslkla koyun gbresine verilen add. Hayvanclk Seluklularda da gelimiti. Koyun ve at yetitiricilii en bata gelenlerdi. Sr yetitiricilii yaplmaktayd. Her ne kadar Kagarl ve Yusuf Has Hacip sr hayvanclnn Trkler 653

arasnda ok revata olmadn dndrecek dzeyde az bilgi nakletmiseler de Trkler iin servet hayvan says ile llyordu. Hududl-Alamda Trklerin on binlerle ifade edilen koyun, at ve sr rnlerine sahip olduklar kaydedilmektedir. Koyun ise adeta servetin ls olarak grlyordu. Trklere gre bir sr be yz koyundan veya keiden oluuyordu. Koyunlar alda barndrlyor, stleri salarak, st, yourt ve peynir yapmnda deerlendirilerek pazarlara sevk ediliyordu. Koyunlarn yn de ok deerli bir ticaret malyd. Baharda krklan koyunlarn yn satlarak nemli bir gelir elde ediliyordu. Ayrca, kasaplara da yetitirilen koyunlar belirli tarihlerde sevk ediliyordu. Trklerin yetitirdikleri bir hayvan da deve idi. ki hrgl develere bn Fadlan Trk develeri demekteydi. Yine Ouz Trklerinin yetitirdikleri at da Trkmen at olarak nam salmt. Zirai retimin organizasyonunda ii veya kleler de rol almaktayd. Kagarl Mahmutun Divan- Lgatit-Trk adl eserinde ekin ekenlerden sz edilmesi bu alanlarda bazen hizmetkarlarn veya cretli rgatlarn kullanldn akla getirmektedir. Hatta bu adam ok ekin ektiren kimsedir gibi ifadelere de rastlanlmaktadr. Bu da byk toprak sahiplerinin ok sayda rgat altrdn dndrmektedir. Yine ark ve glet yapmnda da iiler kullanlmaktayd. Hayvan yetitiriciliinde obanlar istihdam edilmekteydi. A) retilen rnler Hububat: Buday Trklerin en ok rettikleri rnd. Arpa ise stratejik bir rnd. Arpasz at komaz, arkasz yiit basmaz (asker bozamaz) atasz bunu gstermektedir. Ayn zamanda asker olarak Trkler, uzun mesafeli seferleri iin atlarna arpa temin etmek zorundayd. Burak atn beslenmesinde nemli bir yer tuttuu iin nemli bir rnd. Ot retimi de hayvanlarn beslenmesi iin gerekliydi. Pirin retimi de daha az olmakla birlikte Zarkani gibi ehirlerde yaplmaktayd. Meyve retimi: Tarlada yetitirilen kavun ve ba bahelerde yetitirilen zm, erik, elma, armut, ayva, nar, badem, ceviz ve fstk ilk Mslman Trk toplumlar tarafndan retimi yaplan rnlerdendi. Sebzecilik: Maverannehirdeki Trk ehirlerinin etraf geni ve sulak ovalarla kapl olduu iin sebze yetitiricilii de nemli bir zirai retim alanyd. Bu ovalarda spanak, karnabahar, hyar, kabak, algam, soan gibi sebzelerin yetitii Kagarlda gemektedir. Byk Seluklu mparatorluunda devlet gelirlerinin byk bir ksm zirai vergilerden elde edilmekteydi. Bu yzden Seluklu sultanlar zirai retimi artrmay ve art rnlerin pazara getirilmesinin salanmasn temel bir politika olarak benimsenmilerdi. Irak, Horasan, Merv ve Harezmde alan sulama kanallar bu anlayn bir gstergesiydi. Tolunoullar da vergi hukuku asndan slamlama srecini tamamlamt. Hara en nemli vergiydi. Sanayi ve ticaret mallarndan zekat alnyordu. hidilerde de farkl deildi. 654

2. Ticaret Trk devletlerinde ticaretin gelimesine ok byk nem verilmitir, fakat ticaret hibir Trk devletinde devlet ekonomisinde birinci derecede nemli hale gel mitir denilemez. Bununla birlikte Uygurlar ve Seluklular bata olmak zere btn Trk devletleri pek yolunun Akdenize ulat yol zerindeki nemli ehirleri hakimiyetleri altna almay, Trk cihan hakimiyeti idealinin bir paras olarak grmlerdir. Yaplan aratrmalara gre bu dnemde pek yolunun nemli bir kolu Kazakistan topraklarnda bat-dou istikametinde uzanmaktayd. Yol, Takentten gelerek, Turbat boaz zerinden sficaba ulamaktayd. XI. yzylda Kagarl Mahmutda Sayrama-beyaz anlamna gelmektedir-sficab dendiini belirtmektedir. X-XI. yzyllarda pek Yolunun li kolu ise, li vadilerini gneybatdan kuzeydouya doru kat etmekteydi. Yolun bu ksm Yenikentte balar, Bunciket zerinden Kastek boazn geer ve Alatauun (Alada) kuzey kesimlerine ulard. Bu blgeler Faruk Smerin de tespit ettii gibi XI. yzylda Mslman Ouzlarn yurdu haline gelmitir. Demek ki Trkler eskiden beri ticaret yollarnn kontrolne nem vermilerdir. Bu anlayla Seluklular inden Msra, Kafkaslardan Hint denizine kadar btn ticaret merkezlerini kontrol altna alarak transit ticareti engelsiz iletmeye almlard. Cokun Alptekinin tespitlerine gre, ticaret yollarn gvenli hale getirmek ve kervan yollarn ak tutmak Seluklularn iktisadi politikalarnn temelinde yer alyordu. Bu yzden Sultan Melikah, yukarda da kaydettiimiz gibi kervan yollar ve gvenliini temin iin sefer yapmaktan bile ekinmemiti. Bu ticaret politikasnn bir gerei olarak devlet soyulan tccarlarn mallarn tazmin etmeyi grev bilmiti. Bunun karlnda devlet ticaretten nemli oranda gelir elde etmekteydi. pek yolu da iyi bir gelir kayna idi. Tolunoullar, hidiler ve Memluklarda da Baharat yoluna hakim olmann avantajlarn ok iyi kullanmlar, Avrupa ile ticaret yapanlar himaye etmilerdi. Kendileri de uzun sreli kapitlasyon anlamalar ile Avrupal tccarlar lkelerine ekmeye almlard. Bu politikann sonucu olarak devlet tccarlara da nem vermi, onlarn gvenlii ve mallarnn emniyet altnda olmas iin almtr. Bu arada u hususu vurgulamalyz: Trklerin ticarete meyilli olmad ve uluslararas ticaret yapan tccarlarnn bulunmad doru deildir. Hududl-Alam Ouz tccarlarnn her trl rnlerini ehirlere getirdiklerini ve pazarladklarn kaydetmektedir. Bulgar Trkleri de geimlerini byk lde ticaret yaparak salyorlard. Bunlar Trkler ierisinde tccarlarn en fazla olduu topluluktu. Hazarlar ve Bulgarlardan aldklar samur, tilki krk gibi deerli mallar dil nehri kenarndaki Etilde kurduklar panayrlarda satmaktaydlar. Hazarlar izledikleri baarl iktisadi politikalar ile burasn adeta bir dnya ticaret merkezi haline getirmilerdi. Arap tacirlere Etilde koloni kurma izni vermiler, kuzey lkeleri ile de uluslararas ticareti artrmlard. rettikleri balk zamkn bu sayede her yere pazarlamaktaydlar. Bal ve balmumu ticareti ise Ruslar ve Mslman Bulgarlar 655

vastasyla yrtlyordu. Etilde zellikle kymetli krkler, yumuak deve yn bol bulunan rnlerdi. Sr, koyun, deve, at ve bunlara ait rnler dier Trk devletleri tarafndan da ihra ediliyordu. Demir ve demirden yaplan maddeler kervanlarla Mslman Araplar vastasyla ihra ediliyordu. bn Fadlan 5000 kiilik muazzam bir kervan iinde Ouz yurdundan getiini nakleder. Trklere has baz ihra rnleri de vard. Trk keesi bunlardan biriydi. Burada esir ticareti de yaplmaktayd. Kadn ve erkek kleler panayrda alnp satlmakta ve Ortadouya sevk edilmekteydi. retim ve ticaret ile ilgili verdiimiz bilgilere gre, Byk Seluklu ve ilk Mslman Trk devletlerinde vergi sistemi ziraat ve ticaretten alnan vergilere dayanyordu. Bu dnem zerine yaplan aratrmalar slam vergi hukukunun tamamyla hayata geirildiini ortaya koymaktadr. Devlet sanatkar ve tccarlardan sadece zekat alyordu. Ayrca gmrk ve bac- pazar trnden vergiler de toplanmaktayd. Bununla birlikte btn ilk Mslman Trk devletlerinin asl ve nemli vergi kayna iftilerden alnan hara vergisiydi. Hemen hemen her devlette (Hazarlar hari) bu vergi, toplam vergilerin yarsndan fazlasn tekil ediyordu. Gayrimslimlerden de cizye toplanyordu. Bu dnemin Trk-slam devletlerinin bir baka gelir kayna da msadereler, miras bulunmayan mallar ve fidye idi. Msrda karlan ap ve soda da burada kurulan devletler iin iyi bir gelirdi. Balklarn devlet tarafndan satlmas, gemi iletmeleri, l ve tart aletlerinin satm ve darphane harlar devletin dier gelir kaynaklaryd. Devlet, hara, cizye ve gmrk olmak zere nemli vergiyi deiik ekillerde tahsil etmektedir. Ticari vergiler ve gmrkler (mukus) Melikah zamannda 600 bin dinar gibi nemli bir miktara ulamt. Sanayi kesiminden alnan vergiler ise 210 milyon dinard. Bu rakamlarn da ortaya koyduu gibi Seluklu mparatorluunda sanayi ticaretten daha iyi bir durumdayd. Bulgar Trklerinde ise gmrk vergisi onda bir orannda tahsil ediliyordu. Bulgar tccarlar en fazla esir ticareti yapyorlard. bni Fadlana gre kle pazarlar dil boylarnn en canl olanlaryd. Burada satlan klelerden devlet 1/10 vergi alyordu. Tuna Bulgarlarnn uluslararas ticaretinde takas da geerli idi. Tiyin (sincap) krk burada adeta para birimi haline gelmi, kelime daha sonra ufak deiikliklere urayarak ve gerekten para anlam kazanarak gnmze kadar ulamtr (Halen Kazakistann para birimi olantenge bundan gelmektedir). Ayrca Harzem parasnn da tedavlde olduu anlalyor. Gaffari adl tarihiye gre Melikahn saray btesi 20 milyon dinard. Demek ki Sultann gelirleri daha fazlayd. Bu yzden art gelir lkenin imarna harcanyordu. Bu dnemde bakr, gm (dirhem) ve cetin (dinar) paralar kulland bilinmektedir. Ayrca Harzem parasnn da tedavlde olduu anlalyor. 3. malat Trklerin yaad blgeler yer alt kaynaklar ve madenler bakmndan zengindi. zellikle Fergana vadisi tarih boyunca ilenen altn, gm, bakr, firuze, civa, kmr ve niadr madenlerine sahipti. Demir madenleri de Trkistann muhtelif yerleri vard. Seluklu sultanlarnn gayretli ve isabetli politikalar sayesinde Trk ehirlerinin her biri birer sanayi merkezi haline gelmiti. Buharada 656

dokunan seccadeler, Takentin eer takmlar, Semerkantn gm ileri ve kumalar, Ferganann maden rnleri, Horasann saten kumalar dnemin nl al merkezi olan Badatta ok nemli bir pazar elde etmiti. Semerkand, Buhara ve Merv gibi Trk ehirlerinin bu dnemde ekonomik bakmdan zenginlemesi ve ksa zamanda bir Trk-slam kltr ve sanat merkezine dnmesi bu yzdendi. Trk-slam ehirlerinde dokumaclk, dericilik ve demircilik de olduka gelimiti. Seluklu ehirlerinde kat, ini ve cam imalat da yaygn bir imalat sektr idi. Seluklu sultanlar zanaatkarlardan da vergi almaktayd. Sonu lk Mslman Trk devletlerin toplum yaps hakknda yaptmz bu deerlendirme sonucu u denilebilir ki, Trk toplum yaants slam dnemde eski Trk kltrnn byk lde izlerini tamaktadr. Toplum hala snfsz bir toplum grnm arz etmekte olup, sosyal tabakalar arasnda aadan yukarya gei mmkndr. Trk-slam toplumundaki en nemli deiiklik din ve bunun sonucunda ehirlerin fiziki zelliklerine camiin eklenmesidir. Ouzlarn slamiyetten sonra Fergana ve batsnda kurduklar ehirlerde cami vazgeilmez bir kurum haline gelmi ve Trk toplum hayatn derinden etkilemitir. Ancak gndelik yaamda slam ncesi izler hala kuvvetlidir ve Trk toplumu Mslman Araplarn mutaassp yaantsndan hala uzaktr. Yine XI. yzylda Trklerin ehir hayat yaadklar da aka ortaya konulmutur. Ancak ehir kltrnde yerleik unsurlarla yerleik olmayan unsurlar kesin olarak birbirinden ayrlmamtr. Bununla birlikte rabatlarn (ehirlerin dnda tarm younluklu yaam alanlar) sur dnda olmas bir ok Trk-Ouz kentinde bu ayrmn gerekletiini ortaya koymaktadr. Ancak Trklerin ana geim kanyann hala tarm ve hayvanclk veya buna bal ticaret ve sanayi olduu bir gerektir. Bu yzden devlet ekonomiyi canlandrmak iin tarm sulama kanallar aarak gelitirmekte, tccarn mallarn ve kervan yollarn gvene alarak desteklemektedir. Altunda, . Tolunlular, A., XII/1, 430-439. Ashtor, A Social and Economic History of the Near East in the Middle Ages, London, 1976. Aynakulova, G. X.-XII. Yzyllar Ferganada Yerleim Yerleri, Trkler, Yeni Trkiye Yay. (Baslacak). Bakr, A. Ortaa slm Dnyasnda Dokuma Sanayi, Belleten, LXIV/241, (2000). Bakr, A. Ortaa slm Dnyasnda Maden Sanayi, Belleten, LXI/232, (1998). Barthold, V.V. Mool stilsna Kadar Trkistan, (haz. H. Dursun Yldz), stanbul, 1981. Beyhaki, Ebul Fazl Muhammed b. Hseyin, Tarih-i Beyhaki, nr. A. E. Feyyaz, Tehran 1945. 657

Devlet, N. dil Bulgarlar, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, stanbul 1992, IX. s.313335. Gen, R. Karahanllar, Doutan Gnmze slam Tarihi, VI, stanbul, 1989, s.136-179. Gen, R. Kagarl Mahmuda Gre XI. Yzylda Trk Dnyas, Ankara, 1997. Goitein, S. D. A Mediterranean Society, I: Economic Foundations; II: The Community, Berkeley, Los Angeles, 1967. Grousset, R. Bozkr mparatorluu, stanbul, 1980. bnl-Esir, el-Kamil fit-Tarih, IX, X, nr. C.J. Tornberg, Beyrut, 1979; trc. A. zaydn, stanbul, 1987. bn Fadlan, bn Fazln Seyahatnmesi, (trc. R. een), stanbul 1975. Kafesolu, . Trkler, A. Maddesi. Kafesolu, . Melikah Zamannda Byk Seluklu mparatorluu, stanbul, 1953. Kafesolu, . Trk Milli Kltr, 19. Basm, stanbul, 2000. Kagarl Mahmud, Divnu Lugat-it-Trk, (nr. ve trc., Besim Atalay), Ankara, 1939. Kitap, Z. Orta Asya Trklnn Byk slam Kltr ve Medeniyetindeki Yeri, 2. Basm, Konya, 1996. Kitap, Z., Orta Asyada slamn Yayl ve Trkler, Konya, 1998. Kitap, Z., Trk Boylar Arasnda slam Hidayet Frtnas, Konya, 2000. Koca, S. Dandanakandan Malazgirte, Giresun, 1977. Koca, S. Trk Kltrnn Tenelleri II, Giresun, 2000. Kopraman K. Y., hidiler, Doutan Gnmze slam Tarihi, VI, stanbul, 1989, s.181-221. Kopraman K. Y., Memluklar, Doutan Gnmze slam Tarihi, VI, stanbul, 1989, s.433-540. Kopraman K. Yaar., Tolunoullar, Doutan Gnmze slam Tarihi, VI, stanbul, 1989, s. 55-79. Kymen, M. Altan, Turul Bey ve Zaman, stanbul, 1976.

658

Kymen, M. Altan. Seluklularn Kendilerine Mahsus ktisadi Siyasetleri Var myd? , Milli Kltr, (Aralk 1979), s.65-67. Kymen, M. Altan. Alparslan ve Zaman, Ankara, 1983.

Kymen, M. Altan. Seluklu Devri Trk Tarihi, Ankara, 1963. Kurat, Akdes Nimet. Bulgar, A., II, 788. Kurt, H. Orta Asyann slamlama Sreci (Buhara), Ankara, 1998. Meril, Erdoan. Mslman Trk Devletleri Tarihi, Ankara 1993. Erdoan Meril, Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara, 1989. Nizaml-Mlk, Siyasetname, nereden M. A. Kymen, Ankara, 1980. Rasonyi, L. Tarihte Trklk, Ankara, 1971. Smer, Faruk, Ouzlar (Trkmenler), Ankara, 1972. een, R. Eyybiler, Doutan Gnmze slam Tarihi, VI, stanbul, 1989, s.305-432. een, R. slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, Ankara 1985. Taneri, A. Trk Devlet Gelenei, Anakara, 1975. Taneri, A.Trkiye Seluklular Kltr Hayat (Menkibl-Arifnin Deerlendirilmesi), Konya 1977. Turan, T. Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, 8. Bask, stanbul, 1999. Turan, T. Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, I, stanbul, 1980. Yldz, H. Dursun, Trklerin Mslman Olmalar, Sacoullar, Doutan Gnmze slam Tarihi, VI, stanbul, 1989, s.17-54. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, nr. ve trc. R.R.Arat, stanbul, 1974.

659

A. Toplum Byk Seluklularda Devlet-Toplum likisi / Prof. Dr. Omid Safi [s.352363]
Colgate niversitesi Felsefe ve Din Blm / A.B.D. Gary Lease, dnmeyi kkrtan bir makalesinde, btn toplumlarn durmakszn bir ideolojik sistem retiminde yer aldklarn ileri srmektedir. Ayrca, Bu ideolojiler, oluturduklar sistemi devam ettirebilmek iin, otoritenin bunu olduka farkl kesimlerden oluturulmu olan toplum unsurlarna empoze etmesi gerkmektedir.1 Bir dini ve entelektel sistem olarak Byk Seluklu rejiminin baars, rekabet halindeki bu deiik ideolojik sistemlerle uzlama noktasna gelebilme kabiliyetine dayanmaktadr. Seluklu kltr, hem siyasi hem de entelektel adan, temel olarak, sregelen ve deien bir mzakere ebekesi olarak nitelenmekteydi: bu mzakereler Seluklularla Abbasi halifesi arasnda, Seluklularla Trkmen kabilelerinden oluan askeri kademeler arasnda, Trk olan Seluklularla ranl yneticileri arasnda, Seluklularla deiik Seluklu prensleri, vezir olmak iin yaran iktidar hrsllar ve bunlarn kontrol altndaki entelekteller, prestijli medreselerde eitim mevkileri arayan deiik entelekteller, halklar iin adalet ve merhamet karlnda yurtlarn Seluklulara veren azizler arasnda ve Sufilerin havarileri ile Seluklu asilleri arasndaki ilikilerde gzkmekteydi. Bir gler koalisyonunun hakimiyet kurduu durumlarda bile, bunlar kendi aralarnda atmadan duramazlard. yle ki, dnemin en nde gelen din adam olan Ebu Hamid el-Gazali bile sapknlkla sulanmaktayd. Dnemin en nl veziri olan Nizamlmlk de, srekli olarak, dmanlarnn kendisine kar gelitirdileri manevralarla uramak zorunda kalmtr. En nl Seluklu savas olan Sancar da, kendi ailesindeki bakaldrlar sindirebilmek iin tam krk yln harcamak zorunda kalmtr. Seluklu Devleti ve toplumu zerine yaplan herhangi bir alma, bu atma arka planna kar hazrlkl olmaldr. Fransz teorisyen Louis Althusser, bir ynetici snf ideolojisinin maddi karlar dier birok kurumlar araclyla projelendirilerek ciddi sonulara sebep olsa da, bir ideolojinin maddi karlar iin yklmamas gerektiini ileri srmektedir.2 Bu makale, Byk Seluklulara ierden bakarak ve Seluklu Devleti ile byk toplum kesimlerinin arasndaki ilikilere araclk eden temel kurumlarn bazlarn tanmlamann yollarn arayacaktr. Ben, Seluklu Devleti ve toplumu zerine olan bu makalede, hafiyelik, ikta, medrese ve handan oluan en nemli kurumlar aratracam. Seluklu dini ideolojisini desteklemekte ve onu merulatrmakta, bu kurumlarn herbirinin nasl bir grev ifa ettiini inceleyeceim. Hafiyelik / zleme ve Keif Micheal Foucault gibi ada eletirel teorisyenler, ikna edici bir ekilde, on sekizinci yzyldan beri iktidar ve bilgi rejimlerinin Avrupa medeniyetleri ile balantl olduunu ileri srmektedirler.3 Ayrca, bunlar kontrol, tefti ve dzenleme yntemlerinin, bu sistemleri glendirmek iin gerekli olduuna iaret etmektedirler. Foucaultun kendi tezi, klinikler, hapishaneler ve hastahaneler gibi 660

Avrupa kurumlar zerinde yapt aratrmann sonucunda ortaya atlmtr. Foucault, zellikle Panopticonda zetlenen hafiyelik ve tefti stratejileri tarafndan bylenmitir.4 5-11. yzyllar arasndaki slam dnyasnda, halihazrda, Nizam l-Mlk Seluklularn bir normatif slam toplumu kurmaya ynelik grlerini tm topluma empoze edebilmek iin hafiyelik ve keif sistemlerinin nemini kabul etmiti. Ancak, Nizam l-Mlkn teorik sylemindeki merkeziletirilmi devlet modelini gerekletirebilmek iin ihtiya duyulan sistemler ve Seluklularn dini ideolojisini desteklemeleri iin ihtiya duyulan kurumlardan oluan sistemler, gerek hayatta tam olarak gerekletirilememilerdir. Nizam l-Mlkn hafiyelik ve keif sisteminin amac, iki grup zerinde srekli denetim salayabilmekti: Bu gruplar, Seluklu otoritesine kar potansiyel isyanclar ve Seluklu toplumu iinde iktidar ve bilgi mevkilerinde olanlard. Nizam l-Mlk bu hafiyelik siteminin bir de mekanizmasn oluturmutu: bir casus-yolu ebekesi (barid). Ayn zamanda da, dikkat ekmeden etraf kolaan edebilmek iin dilenci ve sufi klnda dolaan ajan hafiyeler (haber sahipleri) ihdas etti.5 Tebdili kyafet iinde olanlarn listesi arasnda Nizam l-Mlk, zellikle sufiler ve dervileri belirlemekteydi. Bu istihbarat ajanlarnn (Casusan) amac, lkenin hibir kesinde hibir eyin gizli kalmamas iin, duyduklar btn haberleri getirmekti.6 Foucaultun ileri srd gibi, bu Seluklu iktidarnn icra edili ekli olduu kadar, bir bilgi kayt arac ve merkezi otoritenin nfuz edici baklarn bir geniletme teebbsyd. Keif sistemi, phesiz, ne Nizam l-Mlk tarafndan balatlm, ne de sadece onun tarafndan kullanlmtr: Ibn l-Atir bir raporunda, 1072-3 ylnda byk vezirin dmanlarnn onun hakknda baz gizli bilgiler toplayarak Alparslann seccadesinin altna yerletirdiklerini kaydetmektedir.7 Bu sistem kiisel olarak kendisine kar kullanlmasna ramen bile, Nizam l-Mlk Siyasetnamesinde Hafiye ajanlar (sahip habar) daha iyidir, nk posta ajanlar (sahip barid) devlet adamlarnn kontrolndedir8 diye yazmaktadr. Nizam l-Mlkn getirdii yenilik, yeni bir ey olmayp onun nasl kullanlmas gerektiidir. Nizam l-Mlkn hafiyelik ve keif sisteminin balangta tahmin edilemeyen boyutu, bu sistemin hakim Seluklu ideolojisini desteklemeye ynelik bir ideolojik ara olarak kullanlmasdr. Hafiye ve KeifMekanizmasnn Grevi Bu hafiyelik ve keif -esasnda bir casus ebekesi- sistemi Seluklularn kontrol altndaki tm blgeye yaylmtr. Baz gruplar, Nizam l-Mlk tarafndan hafiyelik faaliyetlerinin temel hedefleri olarak belirlenmiti. Siyasetnamenin drdnc blmnde, Nizam l-Mlk, vergi toplayclar, vezirler ve gven tesis etmi olanlar hakknda da srekli gizli sorgulama yaplmaldr demektedir. Seluklulardaki sosyal yozlama zerine ayryeten aklamalar getiren Nizam l-Mlk, unlar ifade etmektedir: Bu, sultann, lkesinin ve ona bal olanlarn iyilii iindir.9 Daha sonraki bir blmde Nizam l-Mlk, bir sultann Uzakta da yaknda da olsa, halk ve ordusunun durumunun farknda olmas gerektiini ifade etmekte ve O kk ya da byk, nemli ya da nemsiz btn hereyi bilmek 661

zorundadr,10 demektedir. Nizam l-Mlk, hukuk eitiminin temelini oluturan fkhn terminolojisini kullanarak, bu grevin sultann zerine vacip olduunu sylemektedir. Nizam l-Mlk, ayrca, sultana bunlar yapmad takdirde lkesinde fesat olaca konusunda telkinlerde bulunmaktayd. Yukardaki ifadelerin aklk getirdii gibi, Nizam l-Mlk, hkmdarlk saray ve ordusu ve reayann da tesinde Seluklu hafiyelik sisteminin alann geniletmenin yollarn aramaktayd. Toplumun hibir blm hafiyelein izleme alannn dnda kalmamalyd. Nizam l-Mlk kendi istediklerini yapabilseydi, Selklularn baklar her an btn lkenin her kesinde dolaacakt. zlenen ve tefti edilen btn gruplar arasnda, Nizam l-Mlkn kadlara ayr bir nem verdii grlmektedir. Siyasetnamesinde, Sultan her kadnn yapt iler hakknda tek tek bilgi sahibi olmaldr demektedir (bayad ki ahwal-i qadiyan-i mamalakat yigan-yigan bidanand).11 Nizam l-Mlk yukardaki szlerini daha da aarak, gerekte kadlarn sultann birer temsilcisi (padiah naibi) olduunu sylemektedir. Peki, byle bir hafiyelik rejimi kurmada Seluklular ne kadar baarl oldular? Bu konuda bir kesin sonuca varmamz g. Hafiyelik ve keif sistemleri doalar gerei grnmez kalmak mecburiyetindedirler. Eer, farkedilebilir olsalard, dnemin metinlerinde farkedilmi ve tartlm olmalar gerekirdi ki, bu da tabiatlarndan dolay onlardan yaralanma olanan imkansz hale getirirdi. Var olduklarna dair ak bir kantn olmamamas, bunlarn var olmadnn bir iareti olarak alglanmamaldr, ya da her yerde hazr ve nazr olabildikleri eklinde yorumlanmamaldr. Bu konuda yorumlarda bulunan Marshall Hodgson, baridi kurmak Nizam l-Mlkn merkezileme gndeminin bir paras olmasna ramen, bir feraset eseri olarak merkezi istihbarat servisi eklinde grmtr, bu sistemin faydasn sorgulayarak unlar sylemitir: Uygun bir istihbarat servisi devam etttirilemedi. Bunun yerine, Seluklu sultanlar, isyanlar ortaya ktktan sonra ezmek iin byk glerine ve sefer kabiliyetlerine dayandlar.12 Aslnda, zellikle byle bir hafiyelik ve keif sisteminin etkinliinden bahseden, sahip olduumuz tek kant, Byk Seluklularn kontrol altndaki topraklardan deil, Seluklularn bir vassal olan Kirmandan gelmektedir. Bu kant, yerel bir tarihi olan ve bu sistemi Melikahn olu Sultan Muhammedin (1143-1156) saltanat srasnda belgeleyen Muhammed bin brahimin ifadeleridir. Bu sistemin hem Kirman dahilinde hem de haricinde, ok baarl olduu ve hatta sfehan ve Horasan gibi blgelere kadar uzand ifade edilmektedir.13 Eer Kirman Seluklular byk baarlar gsteren byle bir sistem kurabildilerse, Byk Seluklular neden aynsn yapm olamasn? Bu noktada, yeni deliller ortaya kncaya kadar, ancak ve sadece hipotezler kurabiliriz.

kta kta, Seluklu kurumlar arasnda belki de en fazla yanl anlalandr. Karkln temel sebeplerinden biri, iktann Nilden Husa kadar uzanan blgede, Avrupa tmarnn dengi olan bir 662

sistem olarak grlme eilimi ve buradaki feodal sistemle alakalandrlmasdr. Bu eilimin en mkemmel eletirisini Claude Cahen sunmaktadr.14 Cahen, iktann Avrupa feodlizmi ile mukayese edilmesinden ziyade, Bizans pronoyas ile mukayese edilmesinin ok daha verimli sonular douracan sylemektedir.15 Avrupa modelinin tersine, ikta sistemi genellikle miras yoluyla babadan oula gememekteydi. Marshall Hodgson, ayrca unlar gzlemlemitir: kta sistemi, hibir olaan formunda, efendi ile vassala karlkl ykmllkler ykleyen bir sistem iermemektedir, bunlardan herbiri toprakalarnda olduu kadar askerlik hizmetinde de inkar edilemez haklara sahiptirler, bu sistemin feodalizm olarak adlandrlmas mnasiptir.16 Hodgson ikta teriminin tercmesi iin gelir tahsisat ya da arazi ba gibi terimleri nermektedir.17 nk, byle bir tercmenin slami feodalizmden daha az yanltc olduunu dnmektedir. kta sisteminin orijini hakknda iddetli tartmalar yaplmaktadr. Tarihi madeddin el-Katib elsfehani [ya da daha sonraki editr muhtemelen, al-Bundari], arazi tahsisatn Nizam l-Mlkn balattn iddia etmitir.18 Bu tartma da tpk medreseler ve hanlarn orijinine ynelik tartmalara benzer olarak gemie ynelik fikir yrtmelerdir. kta sisteminin Seluklulardan nce Buyidlerin ynetiminde de var olduunu bilmekteyiz. Hatta, Nizam l-Mlkn kendisi bile, Siyasetnamesinde eski sultanlarn iktadan nasl yararlandklarna atflarda bulunmaktadr.19 Tartmalarn gsterdii udur ki, Nizam l-Mlk bu sistemin protokolnde ylesine byk bir deiiklik yapm ve bu sistemi ylesine baarl bir ekilde idare etmitir ki, bu yzden daha sonra gelen rejimler ikta modelini onunla zdeletirmilerdir. Nizam l-Mlkn getirdii yenilik olarak, daha nceden var olan ktalarn deiik tiplerini biraraya getirerek birletirmesi grlmektedir: daha nceleri ay ayr iktalar olan askeri ve idari tipteki iktalar, tek bir ikta altnda birletirilmitir.20 Ann K. S. Lambtonun doru bir ekilde farkna vard gibi, bu deiim ok hzl bir ekilde devletin militerlemesini netice vermitir.21 Nizam l-Mlkn kta sistemini Seluklu ordusu iin yaplacak bir deme ekli olarak planlad aktr. Ordu iin yaplacak demeleri tartrken, unlar sylemektedir: Ykmller orduya yaptklar demelere aklk getirmelidir. kta sahibi olan insanlar gibi, onlarn demleri de tespit edilip bildirilecektir.22 Nizam l-Mlk sadece ikta sistemini yeniden dzenleyen kii deildir, o ayn zamanda bu sistemden en byk yararlar salayan kiidir de. bni Hallikann bibliografik szlnde, Seluklu vezirlerinin btn lkede retilen rnlerin onda birini ikta eklinde aldn iddia etmektedir.23 ktann Fonksiyonu kta sisteminin en bata gelen hedefi, arazi tahsisatn merkezi brokrasinin kontrol altna sokmaktr. Vergi toplayclar iin nerildii gibi, Nizam l-Mlk, muktilerin de (toprak tahsis edilenler) her birka ylda bir yer deitirmelerini salayarak, bir blgede kalmak suretiyle burada ok fazla

663

iktidar sahibi olmalarnn nne gemekteydi. Ayrca bu sistemin, kyllerin toprak tahsis edilenler tarafndan ar ekilde smrlmelerini engelleyecek ekilde dizayn edildii de grlmektedir. Nizam l-Mlk tarafndan Siyasetnamede tespit edilen nazari noktalar, mevcut sosyal problemlere nfuz etmemize nemli bir katk salamaktadr. Mesela, Nizam l Mlk kendilerine ikta tahsisat yaplanlarn grevleri kapsamnda olan, onlar askeri amalar iin toplamak dnda kyller zerinde hibir haklar olmadn hatrlatmaktadr. Bunlar kyllerin yaamlar, mal varlklar, kadnlar ve ocuklarn alma gibi bir hakka haiz deillerdi.24 Nizam l-Mlkn bunu hatrlatma ihtiyac duymas, baz muktilerin bu tr sular ilemi olduunu gstermektedir. Kendilerine tahsisat yaplan muktileri tehdit etmek iin Nizam l-Mlk onlara, btn topraklarn ve kyllerin sultana ait olduunu hatrlatmaktadr (mulk wa rayyat hama sultan ra-st).25 Kasten tehditkar ifadeler kullanarak, vezir muktilere tavsiyelere uyanlarn kendilerini padiahn gazabndan ve teki dnyann azabndan kurtarabileceklerini hatrlatmaktadr. Tarihi madeddin el-Katib el-Isfahani de, Nizam l-Mlkn amacnn muktilerin kylleri istismar etmelerinin nne gemek olduuna iaret etmektedir. Bu tr istismar, yneticilerle ibirlii yaparak yamay merulatrmak suretiyle onlardan yararlar salayan Seluklu sultanlarnn ailesine mensup kiilerin de ortak uygulamas olarak kaydedilmektedir.26 u da unutulmamaldr ki ikta sistemi Seluklular iin ok nemli bir mali politikayd. Eski Mslman devletlerin pek ounda olduu gibi, Seluklu rejimi de zaman zaman nakit para sknts yaamaktayd. kta sistemi, Nizam l-Mlke, elinde hi nakit para bulundurmaya ihtiya duymakszn ordunun ve ulemann maalarn deme imkan vermekteydi. kta, Seluklu patrimoniyalizminin de bir parasyd. Ancak yine de, bu mali politikann, Seluklu rejiminin btn operasyonlar iindeki nemi fazla abartlmamaldr. kta sisteminin arzulanan dier bir amac da, ortalkta gezinen Trk gerlerin yerleik hayata geirilmesidir. Nizam l-Mlk, babo dolaarak lkeye en azndan dzensizlik getiren, daha kts ise Seluklu rejimine meydan okuyan glerle ittifaklara giren bu mteki Trkmenlerin yaratt sorunun ok iyi farkndayd. Kendilerine toprak tahsis edilmek suretiyle aslnda bu Trkmenlerin kendileri de bir topraa tahsis edilmekteydiler. Bu politika, Nizam lMlkn Trkmenleri ehirliletirmek ya da en azndan gerlikten vazgeirmek iin uygulad bir plann parasyd.27 Bunlar ehirliletirmek suretiyle Seluklu rejiminin gzetimi ve hesaplar altna girmeleri salanabilecekti. Bu ayn zamanda, borlarna sadk olmakla tannan Seluklu rejiminin, iktidara gelmelerinde byk yardmlar olan Trkmenlere olan borlarn deme siyaseti ile de tutarllk arz etmektedir. En azndan teoride, ikta hibir yerde durmayan kabile halklarnn siyasi sadakatini garanti altna almaya yardmc olacakt. Marshall Hodgsonun gsterdii gibi, ikta sistemi arazi gelirlerinin tahsis edildii vakflar gibi dier kurumlarla birlikte ilev grmekteydi. Vakflar ounlukla ve olduka sk olmak zere yeni alan 664

medreselerle birlikte kurulmaktayd ve ayrca tarihi kaynaklar Nizam l-Mlkn yakn ya da uzakta olan byk bilim adamlar iin vakflar kurmaya ne kadar istekli olduunu vurgulamaktadrlar.28 Hodgson ifadelerini yle srdrmektedir: Ulema/bilim adamlar gittike artan bir ekilde vakf gelirlerine baml hale gelince, kendilerini byk oranda bamsz ama, arazi gelirlerinden balca yararlananlar olarak, emirleri tamamlayc bir konumda buldular. Bu o derecedeydi ki, bir btn olarak sisteme yaptrm uygulamak zere hazrlandlar.29 Ulemann artan bir ekilde onaylama gereken bir role doru kaymasnn kanlmaz bir sonucu olarak, ulemann siyasi yaam iindeki muhalif rol sulandrlm oldu.30 Medrese, Seluklu Patronajve Bilgi Selahiyeti Eyybilerin son dnemleriyle ilgilenen modern ncesi bir slam tarihisi yle bir ifade kullanmaktadr: Ksacas meruluu olmayan rejimler, sadece Mslmanlarn dini hayatn desteklemek suretiyle tebalaryla ibirliine girebilirler ve onlarn kabuln temin edebilirlerdi.31 Adeta, Seluklu tarihinin btn nemli vakayinameleri, Seluklularn kurup himayeleri altnda tuttuklar Mslmanlarn dini yaamlaryla ilgili kurumlarn rneklerini iermektedir. Seluklu tarihisi Ravandi, Seluklular bir aaca benzeterek, bu aacn meyvelerinin kurulan medreseler, kervansaraylar ve dier sosyal kurumlar olduunu belirtmektedir.32 Balangta dini bir meruiyeti olmayan bir rejim olan Seluklular merulatrma mekanizmalarndan bir dieri de bu patronajdr. 15. yzyl tarihilerinden Hafz Ebru (lm 1430) tarafndan salanan bir evrakta, Seluklularn ilerleyen asrlarda slami retimin liderleri olarak temsil edilir hale nasl geldiklerinin mkemmel bir rnei bulunmaktadr. Bu anlatya gre, Alparslan Niapuru ziyaret ettiinde, bir grup alimin bir camide toplantlarna rast gelmi. Sultan, Nizam l-Mlkten bunlar hakknda bilgi istemi. Vezirin cevab, bu dnyann geici zevklerini terketmi olduklarndan insanln en iyileri olan ve ayrca kendilerini erdemi elde etmeye ve kendilerini mkemmelletirmeye adayan din ulemas olduklar eklindedir. Bunu renen Sultan, Nizam l-Mlkten her ehre bu ulemann rahatlkla toplanp zgrce bilginin izini srebilecekleri bir yer kurmasn istedi. Temelde tekrar unsurlarn ieren bu Seluklu methiye kaytlarnda anlatc, hikayesini Sultann ilim adamalarndan Sultann lkesinin bekas iin dua etmelerini istemesiyle bitirmektedir. Hafz Ebru, Sultann cmertlii ile sadece o yl iinde yetmi medresenin kurulduunu iddia etmekte ve Sultann byle gzel bir rnek oluturan ilk kii olduunu ifade etmektedir.33 Yukarda bahse konu olan evrak, bir tarihi eser iinde gese de, bunu bir patronaj methiyesi olarak nitelendirmek daha doru olacaktr. Bu dkman, dini kurumlarn patronajnn bir ideolojik devlet aygt olarak Seluklular merulatrmada nasl kullanldn resmetmektedir. Dier Seluklu sultanlar lehine de benzer iddialarda bulunulmaktadr: Nasir-i Hsrev tarafndan yazlan bir rapor, daha henz 1046 ylnda, Turulun Niapurda bir medrese kurulmas emri verdiini gstermektedir.34 bni Kathir de Melikahn bir Hanefi medresesi 665

kurduunu bildirmektedir.35 Ancak, Seluklular dneminde medrese hamilii ile en ok zdeleen kii de yine Nizam l-Mlk olmutur. Nizam l-Mlk ve MedreselerinHamilii / Patronaj Daha sonraki pek ok kaynak byk vezirin azizlere ve ilim adamlarn dknlne ta atmaktadr. Bu tr ravilerden biri Nizam l-Mlkn daima zahitlerin, ulemann ve byk azizlarin koruyucusu olduunu sylemektedir.36 madeddin el-Katib el-Isfahaninin yorunmlar ise bu konuda ok daha aklaycdr. Zubdat al-nusra isimli eserinde, Nizam l-Mlkn insanlar bilgisine gre dllendirdiinden bahsetmektedir. Her ne zaman bir din, ilim ve erdem insan bulsa, onlar korumas altna alarak bu ilim adamlar iin medreseler ve bu medrese iin vakf ve bir de ktphane kurard.37 Nizam l-Mlk tarafndan kurulan en bilinen medrese Badat Nizamiyesidir.38 bn Esire gre, bu medresenin inaatna 106539 ylnda balanm ve 1067 ylnda bitirilmitir.40 Bu medrese tamamlandktan sonra Nizam l-Mlkn zaman zaman buray ziyaret ederek ilim adamlar ile Peygamberin snneti zerine sohbet ettii sylenmektedir.41 Aka Nizam l-Mlk, halifenin ehrindeki kendi adyla anlan bu medreseye zel bir ilgi duymaktayd. Sk sk Nizamiyenin ktphanesine gittii, burada bulunan btn ciltleri inceledii ve ktphanenin gelitirilmesi iin nerilerde bulunduu sylenmektedir.42 Badat Nizamiyesinin bu kadar ndegelen bir medrese olmas, zaman zaman insanlara bu medresenin ne kurulan ilk medrese, hatta, ne de Nizam l-Mlkn kurduu ilk medrese olmadn unutturmaktadr. Oysa Alparslan henz bir vali iken (1058-1063) Nizam l-Mlk, Niapur Nizamiyesini kurmutu bile. Hatta bize sylenen, mam el-Harameayn Cuveyni ldkten sonra kendisi bizzat 30 yl boyunca Niapur Nizamiyesinin yneticiliini yapmtr. Bu bilgilerin her ikisi de Niapur Nizamiyesinin Badat Nizamiyesinin (1067) almasndan ok nce kurulduunu gstermektedir.43 Ancak hl, Badat Nizamiyesinin prestijinin, Nizam l-Mlk ve onun medreseler zerindeki koruyuculuunun birbirleriyle ok zdelemesi yznden, daha sonralar pek ok bilim adam, btn sistemi onun icat ettiini dnme hatasndan kendilerini kurtaramamamtr.44 Bu hataya ilk olarak afi bibliografyac al-Subkinin (lm 771/1369) dtn belirtmemiz gerekmektedir. el-Subki, Nizam l-Mlkn Belh, Niapur, Herat, Basra, Merv, Amul, Mavsil ve Taberistan dahil olmak zere baz deiik ehirlerde medreseler kurduundan bahsetmektedir. Al-Subki unlar ilave etmektedir: Irak ve Horasan blgesindeki her kasabada onun tarafndan kollanan, gzetilen bir medrese olduu sylenmektedir. Bu noktada, afi bibliografyac lk medreseleri Nizam l-Mlkn kurduuna ve onlar kolladna inanmaktayd. Ancak, gerek bu deildi45 diyerek kendi hocas olan Dahhabinin hatasn not etmektedir. Yazdklarn desteklemek iin, al-Subki Nizam l-Mlkten nce var olan medreselerin bir listesini vermektedir. Bunlar arasnda bulunan, Bathakiye medresesinin Nizam lMlk daha domadan nce kurulduu ifade edilmektedir;46 Niapurdaki Saidi ve baka iki medrese 666

daha 1000 ylnda Emir Nasr ibn Sabuk-tagin tarafndan kurulmutur.47 Al-Subki u neticeye varmaktadr: Ben bu konu zerinde uzun uzadya tefekkr ederken, aklma Nizam l-Mlkn renciler iin nceden sabit bir maa balayan ilk kii olduuna dair bir fikir geldi, nk Nizam l-Mlkten nce din ilimleri rencileri iin verilen bir maa olduuna dair elimde hibir delil bulunmamaktayd. Btn olaslklar gz nnde bulundurulsa bile, Nizam l-Mlk dnemine kadar byle bir dzenleme bulunmamaktayd.48 Eer medreseler Nizam l-Mlkten nce var idilerse, bu zel devlet kurumlarn hakim devlet ideolojisini destekler duruma nasl getirdi? Mutaasp Bir Ortamda Medrese Hamilii Snni-smaili atmalarnn yan sra, Seluklular devrinde Snni dncenin deiik ekolleri arasnda da baka entelektel mutaasblklar ykselmeye balad. Seluklular, kendilerini smaililerin ba dman olarak tanmlarken, bu dnemle ilgili tarihi vakiyenamelerin incelenmesi, bu dnemin entelektel karmaasnn byk ounluunun Snni mezhepler arasnda olduunu gsterecektir, bata da afiler ve Hanefiler arasndaki atmalar gelmektedir. Deiik Nizamiye medreseleri zerindeki Nizam l-Mlkn patronajnn, 11. yzylda Snniler arasndaki mutaasplktan kaynaklanan kavgalara ramen, olmas gerekmektedir. Bu dneme ait kantlar elikilidir. Baz kaynaklar Nizam l-Mlk, afi-Aerilerin fanatik bir lideri olarak resmetmektedir. Dier kaynaklar ise onu, Seluklu ailesinin mnhasran Hanefilerin hamiliini stlenmesiyle bozulan deiik mezhepler arasndaki uyumu yeniden salamann yolarn arayan duyarl bir afi lideri olarak resmetmektedirler. Ben, kantlarn toplam/kmlatif arlnn ikinci bak asndan yana olduuna inanmaktaym. Seluklu Trklerinin sk bir Hanefi mezhebi takipisi olduklar iyi bilinmektedir. Byle yapmakla, uzun sredir devam eden Trklerin Hanefi mezhebi ile alakalandrlmalar geleneini de srdrmlerdir.49 Seluklulardan nce Samanoular, Hanefilii devletin resmi mezhebi olarak kabul etmiler ve Semerkant, Buhara ve dier Maveranehir ehirlerindeki ilim adamlarnn hamileri gibi davranmlardr.50 Wilferd Madelung, Seluklularn ykselmesinden nce afi ve Hanefi mezhepleri arasnda genel bir denge olduunu belirtmektedir. Seluklularn ykselileri, mnhasran Hanefiliin hamiliine soyunmalaryla birleince bu denge bozuldu. Madelung bunu, Seluklu yneticilerinin ak partizanl, kat Hanefi fanatizmi ve ran ehirlerindeki garnizonlarda yerlemi olan ok sayda Trkn afi kart eilimleri51 olarak zetlemektedir. Nizam l-Mlk ise, hem Seluklularn dlayc Hanefi hamiliini, hem de afilerin ar tartmac dnce unsurlarn engellemenin yollarn aramtr. Bu ikisi arasnda birincisinin kendisine 667

daha gl bir ekilde meydan okuyaca zaman iinde dorulanmtr. Turul ve veziri al-Kunduri Hanefilerin orantsz bir ekilde ykselmelerine yol amt. Kundurinin afi-Aeri ulemay Horasandan srmesi baka kaynaklarda ok iyi anlatldndan, burada bu konuya yeniden girmeyeceiz. Geleneksel olarak bir afi ehri olan sfehana, Turul tarafndan, ba kad olarak bir Hanefi kad (Ali b. Ubeydulah el-Katip) atanmtr. Seluklu beyi, Reyde ikinci bir Hanefi camii kurmu ve buraya Niapurun Saidi ailesinden Hanefi bir bakad getirtmitir.52 Bu tr eilimler, hanefi mezhebine ok bal olan, hatta savalar esnasnda kendisiyle birlikte ahsi Hanefi fakihini de gtren bir sonraki Seluklu sultan olan Alparslan (. 1075) ynetimi altnda da devam etti.53 Alparslan, bir de 1067 ylnda Hanefiler iin bir medrese kurmutur.54 Nizam lMlkn Siyasetnamedeki kendi ifadeleri, Alparslann en gvendii vezirin Hanefi olmayp, afi mezhebinin bir takipisi olduundan sk sk ikayetlendiini dorulamaktadr: Yazk! Vezirimin mezhebi keke afilik olmasayd. Hemen bir sonraki cmlede de, Nizam l-Mlk Alp Arslan tasvir etmeye koyularak, onu, byk bir disiplin ve hrmet uyandrma gc vard ve afi mezhebini doru bulmamaktayd eklinde tantmaktadr. Vezir, kendi hesabna srekli Sultandan ekindiini (tarsan) ak ak sylemektedir.55 Bir sonraki sultan, Melikahn (. 1092) da sadece Hanefilere mnhasr olan bir medrese, bir cami ve bir Pazar yeri kurduu kaydedilmektedir.56 Yukarda saydklarmza karlk, Nizam l-Mlk srekli olarak btn dnyada sadece iki iyi mezhep vardr: afilik ve Hanefilik. Btn dierleri ise sapkn bidatlardr grne vurgu yapmaktayd.57 Bu ifadeler onun mnhasran afi ulemann hamiliine soyunmasnn, Seluklu Trklerinin mnhasran Hanefi ulemann hamiliini stlenmesinden sonra bozulan dengeyi yeniden kurma teebbs olarak grlebilir. Bu amacn gerekletirmeyi, hereyden nce, kurduu afi retileriyle zdeleen Nizamiye medreseleri ebekesi ile baarmtr. Bu srete ilk adm, mam elHarameyn Cuveyni ve Kueyri dahil olmak zere, srgne gnderilen afi-Aeri ulemann geri getirtilmesi ve bunlar iin Nizamiyelerde onurlandrc mevkiler oluturulmasyd. Nizam l-Mlk bir taraftan Seluklularn Hanefi tarafgirliine kar koymak zorundayken, dier yandan da, dier dnce ekollerine kar daha fasid bir tartma iine girmenin yollarn arayan baz afi arclarla da uramak zorundayd. Nizam l-Mlkn afi gruplarn taasubunu engellemek iin giritii abay gsteren en az iki vakay belgelendirebiliriz. Kaytlara gemi ilk vaka 1063tedir. Hoca Abullah Ensariyi (. 1089) ekitiren baz kimseler ona ynelik sulamalarla vezire bavurdular. Nizam l-Mlk sakin bir ekilde ona kar bu sulamalar bertaraf etmek suretiyle, kendi afi-Aeri tartmaclarn hayal krklna uratt.58 Dier bir hikaye de, Hanbelilere kar bir mnazaraya girimek zere msaade isteyen Ebu shak irazi ile olan bir olaya dayanmaktadr. Nizam l-Mlk bu talebi reddederek, unlar sylemitir: Sultann ynetsel siyaseti ve adalet prensibi bir mezhebi dierine kar kayrmaya meruiyet vermemektedir. Ben bu medreseyi sadece insanlarn ilmine destek olsun diye ve herkesin iyilii iin kurdum, farkllklar ve blnmeler yaratmas iin deil.59 668

Bu mesele zerine en iyi deerlendirmeyi Richar Bulliet yapmaktadr: Nizam l-Mlkn btn medreseleri birer afi kurumlaryd, ancak bunlardan hibirinin militan afi siyasetinin ss olmasna msaade edilmemitir. Nizam l-Mlk afilerin hamisiydi, nk o iktidara geldii o dnemde afiler bask altndaydlar ve partizanca hamilik aristokrat siyasetin ar hararetli ikliminde kabul edilebilir deildi. Ancak O, fanatik bir afi deildi Onun itiraz hangi izgiden olursa olsun aristokrat fraksiyonlar arasnda bir dengenin yeniden kurulmas ve devam ettirilmesi iindi, fakat sadece bir fraksiyon iinde almann getirdii snrlamalar yaamaktayd.60 Kantlar, Nizam l-Mlkn kurmay baard mezhepler arasndaki hasas dengenin onun lmyle (1092) birlikte abucak sona erdiini gstermektedir. ldrlmesinin hemen akabinde, Melikahn olu Sultan Muhammed ok sayda afinin ldrlmesi iin emir verdi. Nizam l-Mlkn afi faaliyetlerinin merkezi haline getirdii sfehandaki Camiye bir ordu gnderdi. Sultan, Hanefilere namazlarda imam olmalar emrini verirken, afileri de bask altna ald. Sultan, Hamadanda da sfehanda yaptklarnn aynsn tekrarlad.61 Ancak, Nizamiye medreselerinin kurulmu olmas, afilerin, Seluklu siyasetinin sarsntl ve mutaasb dnyasnda ve entelektel camiada gl bir konumda kalmasn salayacakt. Medresenin Fonksiyonu Seluklu ynetiminde medrese sisteminin tam olarak fonksiyonlarnn ne olduu uzun zamandr tartmaktadr. Baz bilim adamlar, medresenin temel amacnn, 1005 ylnda Kahirede retileri iin kendi kurumlarn (dar-l hikmet) kuran smaililerin propagandasna kar koymak olduunu sylemektedirler.62 Dier bilim adamlar ise, bunlar, Aeri kelam ve afi fkhnn bir sentezini ieren normatif bir slam olduunu iddia ettikleri bir retinin, retilerek yaylmas iin kurulan kurumlar olarak grmeyi tercih etmektedirler.63 Ancak, Nizamiye medresesinin vakf art, Aeri dncesinin retileceine dair bir ifade iermemekte, sadece afi fkh ve fkh usul renimini salayacandan bahsetmektedir.64 Nizamiye medresesinin Aeri kelam retmek zere dnldne dair herhangi bir delil de bulunmamaktadr. George Makdisinin ifade ettii gibi, Nizamiye, ilahiyatn halk koltuu deildi.65 Nizam l-Mlkn Nizamiyeyi Aeri dncesinin gelitirilecei bir yer olarak dnd eklindeki teori, medreseye davet edilen ilk ilim adam olan Ebu shak irazinin metodolojisinin Aeri kart olduunun hatrlanmasyla rtlm olacaktr.66 Nizamiye medresesinde orta yol-ortodoks propagandas yaplarak, ncelikli olarak kelam sorununa dahil olunmam, daha ziyade afi hukuk dncesine, usule uygun bir yaklam iinde, destek olmak zere dizayn edilmitir. Baka bilim adamlar da medreseleri, esas olarak, H. A. R. Gibb tarafndan ortodoks brokrasi olarak adlandrlan ve daha nceki Abbasi sekreteryal snfnn yerini alm olan yeni ynetici snfn eitim tesisleri olarak grmektedirler.67 Ann K. S. Lambton da dahil olmak zere, Seluklu tarihi zerine alan pek ok bilim adam, az ya da ok deitirilmi yorumlaryla bu gr kabul 669

etmektedirler.68 Marshall Hodgson, aslnda medreseler merkezi brokrasi iin iyi yetitirilmi Snni memurlar salayamazken, Mslman birlii teriminin tad anlamn btn slam topraklarnda korunmasna yardmc olmutur, diyerek bu gr gelitirmitir.69 Medrese kurumlarnn, daha nceleri ayr ayr ilev gren ulema snf ile saray yneticilerini biraraya getirmeyi baardklar grlmektedir. Bu kurumlar ayrca, slamiyete henz yeni gemi olan Seluklular, slami renimin cmert hamileri olarak tantmak suretiyle, Seluklu ynetiminin meruiyet kazanmasna da hizmet etmitir. Bu noktada, Nizam l-Mlkn hamiliini yapt medreslerin aadakileri baardn bir kesinlik iinde ifade edebiliriz: 1) Deiik mezhepler arasndaki dengeyi geii bir sre kurmutur, bylece 2) Seluklularn ayrlmaz bir motifi olan sosyal dzeni salamtr, 3) Seluklu rejimi iin gvenilir idareciler eitmitir, 4) Mslman sosyal birliinin yeniden kurulmasna katkda bulunmutur. Hanlar XI. asrda dini eitimin tek kurumu medrese deildi. Roy Mottahedehin belirttii gibi, Seluklu figrleri ile alakal bibliografik szlklerin yle bir incelenmesi, ulemann ounun medrese eitimi almadn ortaya karacaktr.70 George Makdisi, uzun uzadya cami, mescid ve mehed gibi dier kurumlarn rolne vurgu yapmaktadr.71 Ancak O, hann katksn hesaba katmamtr. ok sayda Sufiyi barndran hanlar da Seluklu Devleti iin ok nemli bir dini kurum hviyetindeydi. Bu devirde, medrese ile han arasndaki snr ok deikendi. Pek ok st dzey ilim adam derinlemesine Sufizme dalmken, nde gelen pek ok Sufi de din alimlerinin otoritesini tanmaktayd. Bir sonraki blmde, hanlarn ykseliiyle ve medrese ile han arasndaki snrn geirgenliiyle alakal birka dncemi aktaracam. Hanlarn Ortaya k Daha sonraki dnemlere ait kaynaklarda, Nizam l-Mlkn ilk medresenin kurucusu olarak kabul edilmesi gibi, Ebu Said b. Ebulhayr da ilk hann kurucusu olarak gemektedir. Her iki gsterge de tarihi bir gerek deildir, fakat daha sonra gelen yazarlar bu kurumlarn bu iki Seluklu ahsiyeti ile zdeletirilmesini paradigmatik bir mesele olarak grmektedirler. 1263te kaleme alnm olan Zekeriya Kazvininin Athar al-bilad da bu eilimin tipik bir rneidir: lk han kuran Ebu Said (b.) Ebulhayrdr. Her gn, fakirleri ve seyyahlar doyurmak iin sofrasn yayard. Sufilerin btn halleri, sanki dnyay terkediyormucasna ona dayanmaktayd. Uhrevi yolun (tarikat) ve Sufizmin temellerini o atmtr. Btn byk Sufiler onun mridleridir.72 670

Yukardaki iddialara ramen, Ebu Saidin dneminden nce de pek ok han olduu aktr. Ebu Saidin hayatn anlatan Esrar el-tevhid adl eserde, Ebu Abdurrahman el-Sulami (. 1021), mam Kueyri (. 1072) ve Abdullah Baki (. 1029-1050) hanlar ziyaret eden kiiler olarak gsterilmektedir.73 Ebu Saidin dier adalarnn da onu kendi hanlarnda kabul etmeleri, Ebu Saidin bu tr ilk kurumu kurduu ynndeki efsaneyi bertaraf etmektedir.74 Han ve Medrese ArasndakiSnrn Geikenlii 10. ve 11. asr slam dnyasnn entelektel ortamnn en nemli boyutlarndan biri, Ulema ile Sufi ve medrese ile han arasndaki snrn belli belirsiz/geiken olmasyd. Son zamanlarda, Seluklular dnemi zerine yaplan almalar, bu iki grup arasndaki modas gemi metafizik kutuplama modellerine dayanmaya devam ettikleri iin, yanltcdrlar.75 ki grup arasndaki geikenlik ve hareket, Gazali ve Nizam l-Mlkn ykselmesinden ok nce de mevcuttu. Ebu Sad el-Estarabadi (. 1048-9) gibi hem bir afi, hem de bir Sufi olarak tanmlanan baz kiiler medreseler kurmulardr.76 Hamilerden bir dieri olan Ebu Sad el-Karakui (. 1013 ya da 1016) hem bir medrese hem de bir han kurmutur.77 Sufilerle ulema arasndaki iliki, karlkl olarak birbirlerini dlayan deil, kesien kimlikler niteliindeydi. lim adamlarnn han ve medrese arasndaki hareketlerinin geikenliini anlatacak ok miktarda anekdotvari delil bulunmaktadr. Ebu Ali Dakkakn (. 1015) Nasa ehrinde bir han kurduu sylenmektedir.78 Damad ve mridi, nl Ebul Kasm Kueyri, ok ahsi sebeplerden dolay ribatndaki insanlar alarak, kendi zaviyesine ekilmitir.79 Hem Dakkak, hem de Kueyri ayn zamanda medresede de dersler vermeye devam etmekteydiler ve 1001 ylnda kurulmu olan bu medrese daha sonralar Kueyri medresesi olarak bilinmeye balamtr.80 Kueyrinin olu, mam Ebu Nasrn hem Nizamiye medresesinde, hem de Sufilerin ribatnda konutuu sylenmektedir.81 Daha sonraki kaynaklar, pek ok adan bir klasik slam medrese entellekteli olan mehur ilim adam Gazalinin (1111), son gnlerini Sufiler hatrna bir handa ve bilgi araynda olanlarn hatr iin de bir medresede geirdiini yazmaktadrlar.82 bni Kathir gibi daha sonraki kaynaklar onu yle yad etmektedirler: Her gn, pek ok kimse onu dinlemek iin ribatta toplanrlard.83 Bir kez daha medrese ile han arasndaki izginin bir duvar olmayp, her iki taraftan da fikirlerin girip kmasna msaade eden sadece ince bir zar olduu gsterilmekteydi. Hatta, bir kurumdan dier bir kuruma geen belirli ilim adamlarnn gei anna dair anekdotlar bile vardr. Bu tr raporlardan biri, Sarajan medresesinde eitim grmek iin genliinde Niapura gititiini kaydeden Hivaya Ebu Ali Farmadi (. 1082) tarafndan anlatlmaktadr. Burada, tant Ebu Said b. Ebul Hayra ak olduunu ve Sufi kltrndeki akn kalbinde ok byk oranda arttn anlatmaktadr. Neticede de eyalarn ve kitaplarn alarak medreseden hana tandndan bahsetmektedir.84 Bu fiziksel hicret, baz ilim adamlarnn ilmin izini hem medresede, hem de handa 671

srdrme imkanlarn sembolize etmektedir, bazan birinde olmaya meylediyorlard, bazan da dierinde. Farmadi vakasnda, han eitimi, daha nceki medrese eitiminin bir tamamlaycs olarak grlmektedir. Ebu Ali Farmadi, medrese ile han arasnda gidip gelen dier ilim adamlarndan olan hem Ebu Hamid Gazali, hem de Ahmed Gazalinin hocalaryd.85 Ebu Said b. Abil Hayrn biyografisi de, medrese ile han arasnda gidip gelen dier baz figrlere dair hikayeler anlatmaktadr.86 slam toplumlarnda, 11. ve 12. asrlarda, hem medrese hem de han Mslmanlarn dini yaamnda ok nemli merkezlerdi ve Byk Seluklular bunlardan hibirisini ihmal etmedi. Seluklularn Mslmanlarn dini hayatnn hamiliine soyunmasnn, Seluklular merulatran bir dier ara olduunu hatrlatmak da fayda vardr. Rekabet Halindeki Seluklu Kurumlar kta, medrese, han, hafiyelik ve keif sistemi, Byk Seluklu ynetimi altndaki ok nemli ideolojik devlet kurumlaryd. Bir btn olarak Seluklu kltrnn rekabeti doasn bilerekten, bu kurumlarn her birinin bir dieriyle mcadele iinde olmas artc olmayacaktr. Bu blmde, bu ideolojik devlet aygtlarnn hem Seluklu Devletinin iinde, hem de dnda birbirleriyle rekabetini belgeleyeceim. Nizam l-Mlk tekrar be tekrar barid sisteminin neminden ve sahib haberin rolnden bahsederken, Seluklu sultanlarnn bu vizyonu paylamadklar grlmektedir. Bunun sadece Nizam l-Mlkn vizyonu olmas bile, meru bir ekilde onu devlet iinde devlet olarak tanmlamaya yetecektir. Seluklu devlet modeli, Seluklu ynetimi ya da Seluklu ideolojisi diyebileceimiz tek tip bir mkemmel yapdan sz etmek mmkn deildir. Hakl olarak u sylenebilir ki, Nizam l-Mlkn devlet krumlarn ynetme plan, hizmetinde olduu Seluklu sultanlarnn mukavemetiyle karlamtr. Byk bir hayal krklyla Nizam l-Mlk, Eski alardan beri hkmdarlarn adeti olduu zere, Gaznevilerin her yere casuslar ve hafiyeler yolladn kaydetmektedir. Ancak, Seluklu saraynn bu uygulamadan pek holanmadndan da bahsederek devam etmektedir.87 Bu bilgi, Alparslann hibir zaman ne gizli hafiye, ne de ayn amaca hizmet eden posta casuslarndan yana tavr almadn kaydeden madeddin el-Katib al-Isfani araclyla da dorulanabilir.88 Bu vakada, Nizam l Mlkn vizyonuna kar meydan okuma Seluklu Devletinin iinden, hem de Seluklu sultannn kendisinen gelmektedir. Rekabet halinde olan bir sonraki ideolojik kurum, bir bilim adamnn grne gre Byk Seluklu mparatorluunun en baskn kurumu89 olan iktadr. Ayn zamanda hem bir kad ve hem de Seluklular dneminin nde gelen bir Sufi figr olan Ayn e-Kudat Hemadani (. 1131), bir btn olarak, ikta sisteminin meru olmadn savunmaktayd ve bu sisteme karyd. Mridi ve Seluklularn ana haznedar olan Azizeddin mustawfiye bir mektup yazarak topraklarn ya dervilere ya da belirli kiilere ait olmas gerektiini hatrlatmaktayd. Bir sonraki vakada ise, Ayn alKudat, iktann bir eit gasp olduu uyarsnda bulunmaktayd.90 Bu dnemle ilgilenen tarihi 672

kaynaklar, Ayn el-Kudatn sulamasnn bir nazari sulama olmadn, nk pek ok idarecinin toprak sahiplerinin ahsi mallarna, kendilerinin zel iktas olduunu iddia ederek, gayr- meru bir ekilde el koydukalarn ortaya koymaktadr.91 Ayn al-Kudatn kar k, Seluklu Devletinin askerlerine deme yapabildii temel bir kaynak olan sistemle, yani Seluklularn ana mali politikasyla atmak anlamna gelmekteydi. Gasp sulamas medrese sistemine kar da yaplmaktayd. Medrese sistemine kar klar arasnda en fazla bahsedilenlerden biri, Badat Nizamiyesine atanan ilk kii olan Ebu shal iraziden gelmekteydi. Badat Nizamiyesinin bakanlk konumuna getirmek zere Nizam l-Mlk, Ebu shak ile ilk temasa getiinde, bu ilim adamnn yaplan teklifi reddettii bilinmektedir. Ebu shakn Nizamiye iin salanan arazi ve maddi imkanlarn elde edili ynteminin meuiyeti hakknda ciddi ekinceleri bulunmaktayd. bni Hallikan, bu konuda yle demektedir: Namaz vakitlerinde, Ebu shak genellikle Nizamiye Medresesinden ayrlr ve ibadetlerini bir camide yapard; nk diyordu ve devem ediyordu, bana bu medresenin inaatnda kullanlan malzemelerin byk bir ksmnn gayr-i meru yollardan tedarik edildii bilgisini verdiler.92 bni Hallikann, Ebu shakn gayri meru yollardan elde edildii gerekesiyle namazlarn orada klmakta tereddt ettii konusundaki anlattklar, Sibt ibn al-Cevzinin Mirat al-zaman adl eserei tarafndan da dorulanmakadr.93 George Makdisi de bunu zekice bir yntemle al-Tanbih fi l-fiqh ala madhhab al-Imam al-Shafii adl fkh kitabnda gzlemlemitir, bu metin gasbedilmi yerler zerinde namaz klnmasna kar bir hkm de iermektedir.94 Makdisi, Nizamiyenin inaat 1067 ylnda tamamlandnda, hocalk mevkiinin Ebu shak iraziye teklif edildiini kaydetmektedir. Ancak o hibir yerde bulunamamaktadr. Ancak, onun bu vazgeiinin sebebi daha sonra anlalacakt: Okula gitmek iin yola ktnda, bir gen yoluna karak bu ilim adamna serzenite bulunup Gasp edilen bir yerde nasl hocalk yapacaksn? (kayfa tudarrisu fi makanin maghsubin) demesi zerine irazi fikir deitirerek, yaplacak trenlere katlmaktan vazgeti. phesiz bu olaydan nce medresedeki retim sorumluluunu almas konusunda ikna edilmiti.95 Sonu Eer, Byk Seluklularn gerekci bir sosyal tarihini karmak istiyorsak, tarihsel alan konvensiyonel hanedan tarihinin tesine doru geniletmek faydal olacaktr. Seluklu toplumu, deiik pek ok fraksiyonu kapsamaktayd, bu yzden mnhasran Seluklu klann analiz etmeye odaklanmak, bak amz ksrlatracaktr. Medrese, ikta, han ve hafiyelik/izleme gibi Seluklu kurumlarnn etd edilmesi, Seluklu toplumuyla geni bir adan megul olunmasnn bir yoludur. Bu tarz bir etd, deiik toplum katmanlar zerinde etkisi hissedilen, bazan da kendisine meydan okunan Byk Seluklular incelemek zere ok daha gerekci bir yol salamaktadr.

673

Gary Lease, Ideology, in Willi Braun and Russell T. McCutcheon, eds., Guide to the

Study of Religion, (London: Cassell, 2000), 444. 2 Louis Althusser, Ideology and Ideological State Apparatuses (Notlar ve aratrma), in

Slavo Zizek, Mapping Ideology, (London: Verso, 1994), 100-140. 3 1995). 4 Michel Foucault, Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings 1972-1977, Michel Foucault, Discipline and Punish, trans. Alan Sheridan, (New York: Vintage Books,

ed. Colin Gordon, (New York: Pantheon Books, 1980), 146-165 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Nizam al-Mulk, Siyasat-nama, (Farsa bask), 101. Ibid. Ibn al-Athir, al-Kamil 10: 75. Nizam al-Mulk, Siyasat-nama, (Farsa bask), 96 Ibid., 31. Ibid., 85 Ibid., 56. Marshall Hodgson, The Venture of Islam, 2: 45. Muhammad b. Ibrahim, Tarikh-i saljuqiyan-i kirman, 29-30; cited in Saljdukids, E.I.2, 945. Claude Cahen, Lvolution sociale du monde musulman jusquaau XIIe sicle face celle

du monde chrtien, Cahiers de civlizsation mdivale: Xe-XIIe sicles 1 (1958), 451-63 and 2 (1959), 37-51. Ayrca baknz, ayn derecede gnceyi kamlayan dier bir makalesine, Evolution de lIqt, Annales: Economies, Socits, Civilisations 8 (1953), 25-52. 15 16 17 18 Claude Cahen, Ikta, E.I.2. Marshall Hodgson, The Venture of Islam, 2: 49. Ibid. Imad al-Din al-Katib al-Isfahani, Zubdat al-nusra, 58. Claude Cahen, bu raporun yanl

okunduunu gstermektedir. Baknz dier eserine Ikta, E.I.2. 19 Nizam al-Mulk, Siyasat-nama (Farsa bask), 134. 674

20

Ann Lambton, Reflections on the iqta, in Arabic and Islamic Studies in Honor of

Hamilton A.R. Gibb, ed. George Makdisi, (Leiden: Brill, 1965), 369. 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Ibid., 373. Nizam al-Mulk, Siyasat-nama (Farsa bask), 134. Ibn Khallikan-De Slane, Biographical Dictionary, 3: 297. Nizam al-Mulk, Siyasat-nama (Farsa bask), 43. Ibid. Imad al-Din al-Katib al-Isfahani, Zubdat al-nusra, 58. Nizam al-Mulk, Siyasat-nama (Farsa bask), 139. Imad al-Din al-Katib al-Isfahani, Zubdat al-nusra, 57. Marshall Hodgson, The Venture of Islam, 2: 51-2. Ibid., 2: 48. Ira Lapidus, Ayyubid Religious Policy and the Development of the Schools of Law in

Cairo, Colloque international sur lhistoire du Caire (1974), 281. 32 Rawandi, Rahat al-sudur, 29.

33 Hafiz Abru, Zubdat al-tawarikh, 177; Kasai, Madaris-i nizamiyaden alnt, 69. 34 See Nasir Khusraw, Safar-nama; W.M. Thackston, Jr. tarafndan Naser-e Khosraws Book

of Travels (Sefername) olarak tercme edilmitir, (New York: Bibliotheca Persica, 1986), 2.

35 36 37 38

Ibn Kathir, al-Bidaya wa l-nihaya, 12: 142. Sayf al-Din Aqili, Athar al-wuzara, 207. Imad al-Din al-Katib al-Isfahani, Zubdat al-nusra, 57. Bu dnemdeki medrese sistemi zerine herhangi bir etd iin balama yeri George

Makdisinin bu konudaki pek ok makalesidir, The Rise of Colleges gibi (Edinburgh: Edinburgh University Press, 1981) ve Religion, Law, and Learning in Classical Islam (Brookfield: Variorum, 1991). 675

39 40 41 42 43 44

Ibn al-Athir, al-Kamil, 10: 49. Ibid., 10: 54. Al-Subki, Tabaqat al-shafiiya, 4: 318. Imad al-Din al-Katib al-Isfahani, Zubdat al-nusra, 80. Bulliet, Patricians of Nishapur, (Harvard: Harvard University Press, 1972), 73, n. 37. Mesela, Ibn Khallikan-De Slane, Biographical Dictionary, 1: 414, ilk medreseyi Nizam l-

Mlkn kruduunu kaydetmektedir. 45 46 47 Subki, Tabaqat al-shafiiyya, 4: 314. Tarikh-i bayhaqa gre, Nizam l-Mlk 410/1019-20de domutur. Medreseler tarihi iin baknz Bulliet, The Patricians of Nishapur, 250-1. Be belleten

zellikle, bu medresenin aha sonraki Nizamiyeler iin bir model olarak hizmt grdn belirtmektedir. 48 49 Al-Subki, Tabaqat al-shafiiyya, 4: 314. Baknz, Wilferd Madelung, The Spread of Maturidism and the Turks, Religious Schools

and Sects in Medieval Islamda yeniden baslmtr. (London: Variorum, 1985), 109-168. 50 1989), 30. 51 52 53 Ibid., 32. Ibid., 33. Mesela, Imad al-Din al-Katib al-Isfahani, Zubdat al-nusra, 41, Bizanslara kar Wilferd Madelung, Religious Trends in Early Islamic Iran, (New York: Bibliotheca Persica,

savalarnda Sultan Alparslana kendi fakihi, kendi imam Ebu Nasr Muhammad b. Abdlmalik alBuhari al-Hanefi elik ettiini kaydetmektedir. 54 G. Makdisi, Muslim Institutions of Learning in Eleventh-Century Baghdad, Bulletin of the

School of Oriental and African Studies 24 (1961),19. Makdisinin bu nemli makalesi Religion, Law and Learning in Classical Islam, (Brookfield, Vermont: Variorum, 1991) iinde yeniden baslmtr. 55 56 Nizam al-Mulk, siyasat-nama (Farsa basks), 129. Ibn Kathir, al-Bidaya wa l-nihaya, 12: 142.

676

57 58

Ibid. S. De Beaurecueil, Khawadja Abdullah Ansari (396-481 H./1006-1089), mystique

hanbalite, (Beirut: Recherches dInstitut de lettres orientales de Beyrouth, 1965). Persian translation by A. G. Ravan-Farhadi as Sargudhasht-i pir-i harat, Khwaja Abd Allah Ansari Hirawi (Thaur: Bayhaqi Kitab Khapar-lu Muassisa, 1355/1976), 149-150. 59 60 61 62 63 Ibn Jawzi, al-Muntazam, 8: 312; Kasai, Madaris-i nizamiyaden alnt, 67. Bulliet, Patricians of Nishapur, 74. Kasai, Madaris-i nizamiya, 14. Farhad Daftary, The Ismailis, 189. Nizamiyede Aeri kelam konusunda dersler veren ilk ilim adamalarndan biri, Nizam l-

Mlkn Nizamiyede kurduu halk krssnn banda olan Ignaz Goldziher idi. Goldziher, bu medreselerin Aeri dogmatik ilahiyatnn resmen retildii bir mekan olarak kullanlabileceini ve ortodoks ilahiyata dahil olabileceini savunmaktayd. Goldziherin Vorlesungen ber den Islamdaki fikirleri G. Makdisinin Muslim Institutions, 3nde evrilerek kritize edilmitir. 64 yoktur 65 66 Ibid., 47. Makdisi, irazinin Kitab al-luma fi usul al-fiqh adl risalesi ve Ibn Recepin Tabaqat alMakdisi, Muslim Institutions, 37. Makdisi baz afi hocalarn Aeri prensiplerini rettiini

farketmitir, fakat bunun-bir medrese kurarak Aeri kelam retmekle uzaktan yakndan bir alakas

hanabilandan bahsetmektedir. Bu kaynakta irazinin hukuk teorisi asndan kendisinin Aeri kart olduunu syledii kaydedilmektedir: wa hadhihi kutubi fi usuli l-fiqhi aqulu fiha khilafan li l-ashariya. Baknz, Makdisi, Ashari and the Ashlarites, yeniden basm, Religion, Law and Learning in Classical Islam, op. cit., 74, n. 1. 67 Hamilton A. R. Gibb, An Interpretation of Islamic History, Journal of World History 1/1

(1953): 39-62; yeniden basm Stanford J. Shaw and William R. Polk, eds., Studies on the Civilization of Islam by Hamilton A. R. Gibb, (Princeton: Princeton University Press, 1962), 3-33. Yukarda kaydedilen Gibbten alnt Studies cildinin sayfa 24ndendir. 68 69 70 Ann K.S. Lambton, Internal Structure of the Saljuq Empire, 214. Marshall Hodgson, The Venture of Islam, 2: 47-8. Roy Mottahedeh, Loyalty and Leadership in an Early Islamic Society, (Princeton: 677

Princeton University Press, 1980), 140.

71 72 iran, 187. 73

George Makdisi, Muslim Institutions, 10-12. Zakariya Qazwini, Athar al-bilad, 361-2; cited in Muhsin Kiyani, Tarikh-i khanaqah dar

Mesela baknz, Ebu Abdullah Bakunun Ebu Abdulrahman al-Sulaminin hannda

olduundan bahsedilen Muhammad ibn Munawwar, Asrar al-tawhid, 1: 207. Kueyrinin kendi han hakknda 1: 83te bahsedilmektedir. 74 rnek bir ahs Muhammad ibn Munawwar idi, Asrar al-tawhid, 1: 105, Bu Uthman Hiri

olarak tanmlamaktadr. John OKane, The Secrets of Gods Mystical Oneness, 608, n. 112, ikna edici bir ekilde Ibn Munawwarin bu ahs Abu Uthman Bahiri ile kartrdn sylemektedir, nk Hiri tam bir yl nce yaamtr, Ebu Said ise 298/910da vefat etmitir. 75 Bu yaklam Hamid Dabashinin erevesini karakterize eder, Historical Conditions of

Persian Sufism during the Seljuk Period, 150. 76 77 Al-Subki, Tabaqat al-shafiiya, 4: 293-4. Ibid., 3: 369. Bu hann hahkndaki rapor Ibn Munawwar, Asrar al-tawhid, 1: 83 tarafndan

da dorulanmaktadr. 78 79 80 81 82 83 84 Jami, Nafahat al-uns, 295. Tarjuma-yi risala-yi qushayriya, 2-3. Bulliet, Patricians of Nishapur, 151. Imad al-Din al-Katib al-Isfahani, Zubdat al-nusra, 52. Abd al-Rahman Jami, Nafahat al-uns, 376. Ibn Kathir, al-bidaya wa l-nihaya, 12: 149. Muhammad ibn Munawwar, Asrar al-tawhid, 1: 119. Bu hikaye gerekmi gibi Abd al-

Rahman Jami tarafndan Nafahat al-uns, 373-4te harf be harf anlatlmtr. 85 86 Baknz Abd al-Rahman Jami, Nafahat al-uns, 376. Dier bir rnek de, Imam al-Haramayn Juwayni ile fkh alan Khwaja Imam [A]bu Nasr

Iyadidir. Baknz, Muhammad ibn Munawwar, Asrar al-tawhid, 1: 120-121. 87 Nizam al-Mulk, Siyasat-nama (Farsa bask), 95.

678

88

Imad al-Din al-Katib al-Isfahani, Zubdat al-nusra, 67, de Alparslann sahi habar

svemediini tekrarlamaktadr ve hatta Sultann bu hafiyelik ve casusluk uygulamasna son vermenin yollarn aradn syleyecek kadar ileri gitmektedir. 89 90 91 Ann Lambton, Reflections on the Iqta, 358. Ayn al-Qudat, Nama-ha, 1: 166-7. Baknz, Imad al-Din al-Katib al-Isfahani, Zubdat al-nusra, 89, Bark-yaruk veziri Ustad

Abd al-Jalil Dahistaninin (d. 495/1101-2) halkn mallarn kendi iktas olarak ald yer. 92 93 Ibn Khallikan-De Slane, Biographical Dictionary, 1: 414. Sibt ibn al-Jauzis Mirat al-zaman 8: 246-7; G. Makdisi, Muslim Institutions, 31-33de

bahsedilmektedir. 94 Gayr-i meru ekilde ayarlanm yerlerde ibadete mssade edilmemektedir. (la tahillu l-

salatu fi ardin maghsuba); G. Makdisi, Muslim Institutions, 34, n. 3de bahsedilmektedir. 95 Ibn al-Athir, al-Kamil, 10: 55.

Temel Kaynaklar (Mevcut olduu yerlerde, Avrupa dillerine evrileri belirtilmitir): Aqili, Sayf al-Din Haji ibn Nizam. Athar al-wuzara. Edited by Mir Jalal al-Din Husayni Urmavi Muhaddith. Tehran: Intisharat-i Danishgah-i Tehran, 1337/1959. Ayn al-Qudat, Abu l-Maali Abd Allah al-Miyanaji al-Hamadani. Tamhidat. Edited by Afif Osseiran (Afif Usayran). 4th edition. Tehran: Intisharat-i Manuchihri, 1994. , Nama-ha-yi Ayn al-Qudat-i Hamadani. Two volumes. Edited by Ali-naqi Munzawi and Afif

Osseiran. Tehran: Bunyad-i Farhang-i Iran, 1363/1983. al-Bundari, al-Fath b. Ali b. Muhammad al-Isfahani. Kitab zubdat al-nusra wa nukhbat al-usra. [Abridgment of Imad al-Din Isfahanis Nusrat al-fatra] Edited by M. Th. Houtsma in Recueil de Textes Relatifs a lHistoire des Seldjoucides. Vol. II: Historie des Seldjoucides de lIraq. Leiden: E. J. Brill, 1889. Translated into Persian by Muhammad Husayn Jalili as Tarikh-i silsila-yi saljuqi. Tehran: Intisharat-i Bunyad-i Farhang-i Iran, 1978. Husayni, Sadr al-Din. Zubdat al-tawarikh: Akhbar al-umara wa l-muluk al-saljuqya. Edited by Muhammad Nur al-Din. Beirut: Dar al-Iqra, 1985.

679

Ibn al-Athir. Al-Kamil fi l-tarikh. Edited by C. J. Tornberg. Leiden: E.J. Brill, 1864. Reprinted, Beirut: Dar Sadir, 1966. Ten Volumes. Ibn Jubayr. Rihla. Beirut: Dar Sadir, 1964. Ibn al-Kathir. Al-Bidaya wa l-nihaya. Beirut: Maktabat al-Maarif, 1966. Ibn Khaldun. The Muqaddimah; an introduction to history. Trans. Franz Rosenthal. New York: Pantheon Books, 1958. Ibn Khallikan. Wafayat al-ayan. Translated by Baron MacGuckin de Slane as Biographical Dictionary. Paris: Oriental Translation Fund of Great Britain and Ireland, 1842-1871. Ibn al-Munawwar, Muhammad. Asrar al-tawhid fi maqamat al-shaykh Abu Said. Edited by Zabihullah Safa. Tehran: Intisharat-i Amir Kabir, 1348/1969. Translated by John OKane as The Secrets of Gods Mystical Oneness. Costa Mesa: Mazda Publications in association with Bibliotheca Persica, 1992. Re-edited by Muhammad Rida Shafii-Kadkani. Tehran: Intishartat-i Agah, 1376/1997. [Fourth reprint] Khwand Mir, Ghiyath al-Din. Dastur al-wuzara. Edited by Said Naficy (Said Nafisi). Tehran: Iqbal, 1317/1958. , Tarikh habib al-siyar. Four Volumes. Tehran: Khayyam, 1333/1954.

Nasir-i Khusrau. Rushanai-nama. Edited by Tahsin Yacizi, further corrections by Bahman Hamidi. Tehran: Intisharat-i Tus, 1373/1994. , Safar-nama. Translated by W. M. Thackston, Jr. as Naser-e Khosraws Book of Travels

(Safarnama). New York: Bibliotheca Persica, 1986. Nishapuri, Tahir al-Din. Saljuq-nama. Tehran: Kalala Khavar, 1953. Nizam al-Mulk. Siyar al-Muluk (Siyasat-nama). Edited by Hubert Darke. Tehran: Chapkhana-yi Shirkat-i Intisharat-i Ilmi va Farhangi, 1372/1993. [Reprint of 1340/1961]. Translated by Hubert Darke as The Book of Government or Rules for Kings. London: Routledge & Kegan Paul, 1960. Qazwini, Hamd Allah Mustawfi. Tarikh-i guzida. Vol. I, text, edited by E. G. Browne. Leyden: E. J. Brill, 1910. Volume 2, Abridged Translation by E. G. Browne & R. A. Nicholson. Leyden: E. J. Brill, 1913. Qummi, Najm al-Din Abu Rija. Tarikh al-wuzara. Edited by Muhammad Taqi Danishpazhuh. Tehran: Tus, 1984.

680

Rashid al-Din Fadl Allah (Tabib), Jami al-tawarikh. Edited by Ahmad Atash, 2 vols. Tehran: Dunya-yi Kitab, 1983. Ravandi, Muhammad b. Ali. Rahat al-sudur. Edited by Muhammad Iqbal. London: Luzac & co., 1921. al-Subki, Taj al-Din. Tabaqat al-shafiiya al-kubra. Cairo: Isa al-Babi al-Halabi, 1964. Yardmc Kaynaklar Anvari, Hasan. Istlahat-i Diwan-i Dawra-yi Ghaznavi wa Saljuqi. Tehran: Tahuri, 1976. Barthold, W. Turkestan down to the Mongol Invasion. London: E. J. Gibb Memorial, n.s., 1958. [Reprint, revised by author and H. A. R. Gibb] , Caliph and Sultan. Translated by N. S. Doniach. Islamic Quarterly 7 (1963).

Bosworth, C. E. The Ghaznavids: Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1963. Cahen, Claude. The Historiography of the Seljuqid Period. In Historians of the Middle East, Bernard Lewis and P.M. Holt, ed. London: Oxford University Press, 1962. , Tribes, Cities, and Social Organization. In Cambridge History of Iran, Vol. 4, R.N. Frye,

et al, ed. Cambridge: Cambridge University Press, 1968. , The Turkish Invasion: The Selchukids. In A History of the Crusades, K. M. Setton, ed.

Madison: University of Wisconsin Press, 1969-1989. , Introduction a lHistoire du Mode Musulman Mdival: VIIe-XVe sicle. Paris: Librairie

dAmrique et dOrient, 1982. , Le Malik-Nameh et lHistoire des Origines Seljukides. Oriens 2: 1 (1949).

Dabashi, Hamid. Historical Conditions of Persian Sufism during the Seljuk Period. In Classical Persian Sufism: from its Origins to Rumi, Leonard Lewisohn, ed. London: KNP, 1993. Daftary, Farhad. The Ismailis: Their history and Doctrines. Cambridge: Cambridge University Press, 1990. Frye, Richard N. A Note on Bureaucracy and School in Early Islamic Iran. In Arabic and Islamic Garland: Historical, Educational and Literary Papers Presentd to Abdul-latif Tibawi, Adel Awa, et al., ed. London: The Islamic Cultural Center, 1977.

681

The Turks in Khurasan and Transoxania at the Time of the Arab Conquest. The Muslim

World XXXV (1945). , Notes on the Renaissance of the 10th and 11th Centuries in Eastern Iran. In Islamic Iran

and Central Asia (7th-12th centuries). Richmond Surrey: Variorum Reprints, 1979. Hodgson, Marshall G. S. The Venture of Islam: Conscience and History in a World Civilization. Vol. 2, The Expansion of Islam in the Middle Periods. Chicago: University of Chicago Press, 1974. Ideology and Religion. In The Harpercollins Dictionary of Religion, Jonathan Z. Smith, ed. San Fransisco: HarperSanFrancisco, 1995. Lambton, A. K. S. Continuity and Change in Medieval Persia: Aspects of Administrative, Economic and Social History, 11th-14th Century. Albany: State University of New York, 1988. , , , , Landlord and Peasant in Persia. London: Oxford University Press, 1953. State and Government in Medieval Islam. New York: Oxford University Press, 1981. Theory and Practice in Medieval Persian Government. London: Variorum Reprints, 1980. Aspects of Saljuq-Ghuzz Settlement in Persia. In Islamic Civilisation 950- 1150, D. S.

Richards, ed. Oxford: Bruno Cassirer, 1973. , (1957). , , Concept of Authority in Persia: Eleventh to Nineteenth Centuries A.D. Iran XXVI (1988). The Dilemma of Government in Islamic Persia: The Siyasat-nameh of Nizam al-Mulk. The Administration of Sanjars Empire as Illustrated in the Atabat al-kataba. BSOAS 20

Iran XXII (1984). , Internal Structure of the Saljuq Empire. In Cambridge History of Iran, C. 5, J. A. Boyle,

ed. Cambridge: Cambridge University Press, 1968. , , Justice in the Medieval Persian Theory of Kingship. Studia Islamica 17 (1962). Quis Custodiet Custodes: Some Reflections on the Persian Theory of Government.

Studia Islamica 5 (1956). Le Strange, Guy. The Lands of the Eastern Caliphate: Mesopotamia, Persia, and Central Asia from the Moslem conquest to the time of Timur. Cambridge: Cambridge University Press, 1905. Madelung, Wilfred. Religious Trends in Early Islamic Iran. Albany: Bibliotheca Persica: 1988. 682

Makdisi, George. Ibn Aqil et la Rsurgence de lIslam Traditionaliste au XIe Sicle. Damascus: Institut Franais de Damas, 1963.

, , , , ,

The Rise of Colleges. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1981. History and Politics in Eleventh-Century Baghdad. Brookfield: Variorum, 1990. Religion, Law and Learning in Classical Islam. Brookfield: Variorum, 1991. The marriage of Tughril Beg. International Journal of Middle East Studies 1 (1970). The Sunni Revival. In Islamic Civilisation 950-1150, D. S. Richards, ed. Oxford: Bruno

Cassirer, 1973. , Les rapports entre calife et sultan a lepoque saljuqide. International Journal of Middle

East Studies 6 (1975) , Ashari and the Asharites in Islamic Religoius History. Studia Islamica XVII & XVIII

(1962-1963) , The Hanbali School and Sufism. In Religion, Law and Learning in Classical Islam.

Brookfield, Variorum, 1991. , Authority in the Islamic Community. In La notion dautort au Moyen Age: Islam,

Byzance, Occident, George Makdisi, et al., ed. Paris: Presses Universitaires de France, 1982. Reprinted in Makdisi, History and Politics in Eleveth-Century Baghdad. Brookfield: Variorum, 1990. , Muslim institutions of learning in eleventh-century Baghdad. In Religion, Law and

Learning in Classical Islam. Brookfield, Variorum, 1991. Malamud, Margaret Irene. The Development of Organized Sufism in Nishapur and Baghdad from the Eleventh to the Thirteenth Century. Unpublished Dissertation, University of California at Berkeley, 1990. Mottahedeh, Roy P. Loyalty and Leadership in an Early Islamic Society. Princeton: Princeton University Press, 1980. Saldjukids. Encyclopedia of Islam, New Edition. Leiden: E. J. Brill, 1960. Smith, John Masson, Jr. Turanian Nomadism and Iranian Politics. Iranian Studies XI (1978). Tibawi, A. L. Origin and Character of al-Madrasah. B.S.O.A.S. XXV: 2 (1962). 683

Alp Arslan Zaman Trk Beslenme Sistemi / Prof. Dr. Mehmet Altay Kymen [s.364-376]
Giri Trklerin beslenme sistemleri de, kltr seviyelerini anlamamza byk lde yardm etmektedir. Onlarn dier milletlerden farkl bir beslenme sistemine sahip olduklarn, Kgarl Mahmudun eserinde verilen bol malzemeden reniyoruz. Trkler her eyi olduu gibi, yeme-imeyi de bir esasa, bir protokala balanmt: Herkes veya her kabile, bilhassa resm lenlerde istedii yerden, istedii ekilde yiyemezlerdi. Sonra bz yemek yeme detleri vard ki, bunlara baka milletlerde rastlamak pek mmkn deild. Kgarl Mahmudun eserlerinden anladmza gre, Trkler, barnmaya olduu kadar, hatt ondan daha fazla yeme-imeye nem veriyorlard. Trkler imdi olduu gibi Seluklu Devrinde de gdalarn balca u iki kaynaktan salyorlard: 1- Hayvanlardan, 2- Nebatlardan. Hayvanlardan gda salanmas iki yoldan olmaktadr: a) Byk hayvanlarn stlerinden, kk hayvanlarn mahsllerinden. b) Etlerinden. Et, ehli hayvanlar ve kulardan saland gibi av hayvanlarndan ve kulardan da salanabilir. Gda salanan nebatlar da kendi aralarnda u gruplara ayrlabilir: a) Tarmsal nebatlar. b) Yabani otlar. c) Aalar, meyveler. Tarmsal nebatlar da kendi aralarnda, a) Hububat. b) Sebzeler olmak zere iki ksma ayrlabilir. I. Hayvanlardan Elde Edilen Besin Maddeleri 684

A. St ve Stten Elde Edilen Yiyecekler Seluklular zamannda da ayn ad tayan st ve stten yaplan yourt, peynir, kaymak, ya gibi yiyecek maddeleri, Trklerin beslenme sisteminde byk bir yer tutuyordu. Trkler arasnda koyun ve at srler halinde besleyenler bulunuyordu.1 Onlar bu hayvanlarn stlerinden de faydalanyorlard.2 Bunlara phesiz keiyi3 ve inei4 ilave etmek gerekir. Elimizde stn nasl sald hakknda pek ilgi ekici bilgi vardr: Trkler hayvanlar saarken heralde tepmelerini nlemek iin, ayaklarna ilmekli tstek vuruyorlar ve buna kken adn veriyorlard5 Ksrak salrken, taylar da yalu ad verilen bir iple balanyordu.6 Stn daha ziyade erkekler tarafndan sald anlalyor.6 Kaynakta bir sata salan ste bir sam st7 denildii yazldr.8 St samada yarma veya yardmlama da oluyordu.9 Bylece, st samann Trklerin gnlk hayatlarnda epey yer igal ettii anlalmaktadr.10 Mevsimine gre, stler koyulayor11 veya azalyordu12 St muhtelif maksatlarla piirildii zaman kpryordu.13 Trklerde, st, piirme dnda ayrca bir muameleye tbi tutulmadan da yiyecek maddesi olarak kullanlyordu. Zira, Kagarl Mahmudun eserinde, st iildii14 ve birisinin bakasna fazla st iirmek detinde olduu kaydedilmektedir.15 Ayrca O (adam) benimle st imekte yar etti denmektedir.16 Nitekim, st ime dknl

belirtilmektedir.17 Bu cihet, su vermeyene st ver18 diye ataszlerine girmitir. Ste en yakn yiyecek maddesi, bugn de ayn ad tayan azdr.19 Bilindii gibi, az yeni douran koyunun veya inein ilk stdr20 ve normal ste nispetle daha koyudur. 1. Yourt St, daha ziyade o zaman da ayn ad tayan yourt haline getirilerek yeniyordu. Trkler yourdu bugne kullanlan yourt mayas ile yapyorlard. O zaman kor ad verilen yourt mayas, ekimi yourt artnn zerine st dklerek elde ediliyordu.21 Bundan sonra yapan i, herhalde, bugnknden farkszdr.22 Buna yourt alma ad veriliyor ve bu i erkek tarafndan da yaplyordu.23 Kgarl Mahmudun eserinde geen, yourt koyulat24 cmlesiyle, yourdun tuttuu mu, yoksa torbaya konunca katlat m kastedildiini tayin edemiyoruz. Yourt o zaman da ayn ad tayan ayran haline getirilerek iiliyordu.25 Buna bugn de denen cvk veya svk yapma deniyordu.26 Ayran yapld srada yourda su katlnca, (o) yourdu st gibi yapt deniyordu.27 Anlaldna gre, peynir yalnz stten veya youttan deil, ayrandan da yaplyordu. Bu, ayrann szlmesi yoluyla oluyordu ve szme ad veriliyordu.28

685

St, yourt, ayran hemen yenilmesi gereken besin maddeleridir. Ayrca grlecei gibi beslenme sisteminde Trklerin asl gznnde tuttuklar nokta, yiyecek maddeleri uzun mddet muhafaza ederek, bu maddelerin tazelerini hemen bulmann g olduu zamanlarda yemektir. Trkler, bunu yourda da uygulamlardr: Onlar yourdu kurutarak, bir nevi peynir meydana getiriyorlard ve ya alnm yourttan yaplan peynire kurut (kuru yourt) adn veriyorlard.29 Bu yourdun suyunu ektirmek suretiyle oluyordu. Kurutu yapan da erkektir.30 Kaynakta kendisinde kurut bulunan adamdan bahsedildiine gre bu eit peynir herkeste yoktur. Dier taraftan, adamn can kurut ekti denmesinden bu eit peynirin aranan bir peynir olduu anlalmaktr.31 Anlaldna gre, kurut bilhassa koyun yourdundan yaplyordu.32 Eki stten de peynir yaplyor ve buna sogut ad veriliyordu.33 Yourt tek bana deil, baka besin maddeleriyle kartrlmak suretiyle de yeniliyordu. Mesel, yourta sirke katldn biliyoruz.34 Grne gre, bazen st yourda kartrlmak suretiyle de bir yiyecek hazrlanyor ve buna ikdk deniyordu.35 Yourtun kullanld yemekleri ayrca sz konusu edeceiz. 2. Peynir Stten, tpk yourt yapar gibi, yani maya kullanmak suretiyle, peynir yaplyordu.36 Meydana gelen mahsl taze peynirdi. Trkler taze peynire uztma diyorlard.37 Bu, phesiz, gnlk yemek ihtiyacn karlamak iin sarfe dilebiliyordu. Bunun uzun mddet muhafaza edilerek, ihtiya halinde yenmesi iin, belirli lde suyunu szerek, kaplara basmak ve hava almayacak ekilde kapatmak gerekir. Grne gre, peynir ve buna benzer eyler dizle teperek kaplara yerletiriliyordu.38 Peynir, bugn olduu gibi, yal stten de, ya alnm stten de yaplabilirdi. Nitekim, Trkler yasz kuru peynire szme adn veriyorlard.39 3. Ya Stten elde edilen en mhim besin maddesi phesiz yadr Ya kelimesi bugn olduu gibi o zaman da aynen kullanlyordu ve galiba yemek ya manasna geliyordu. Yalnz ya kelimesi, o zaman btn Trklerde yalnz stten veya yourttan elde edilen yiyecek maddesi iin kullanlmyordu. Mesel, Ouzlar i yana da ya adn veriyorlard.40 Bunun dnda, eer baka yalar szkonusu ise ya kelimesinin bana baka bir kelime daha getiriliyordu. Mesel, Trkler tereyana, yani tuzlanmam taze yaa sa ya diyorlard.41 Bunun gibi, susamdan karlan yaa K ya deniliyordu.42 Ouz, Kpak ve Suvarlarn dnda kalan Trkler, baa ar ya adn veriyorlard.43 Bu arada Trklerin yenmeyen maddeler iin de ya kelimesini terkip halinde kullandklar oluyordu. Mesel, onlar bildiimiz nefte (asfalta) karaya adn veriyorlard.44 Buna mukabil, baz ya eitlerine ayr adlar da verildiini biliyoruz. Mesel, ayn Trkler, at karnndan kan yaa kazn veriyorlard.45 686

Ya, bugn de olduu gibi, stten ve yourttan elde ediliyordu. Fakat Kgarl Mahmudun eserinde stten veya yourttan nasl ya karldna dair fazla bilgi yoktur ve sadece stten ya karldndan sz edilmektedir.46 Kgarl Mahmuda gre, stten ya karma iini erkek de yapmaktadr.47 Adamn stten ya yalnz bana kard zerinde durulmasna baklrsa, bu i ok defa en az iki kii tarafndan yaplmaktadr. Bu esnada yan ele ve elbiseye bulat ve yayld oluyordu.48 Ya, aranan bir yiyecek maddesi idi. Zir, Kagarl Mahmud, adamn cannn ya ektiini aka kaydetmektedir.49 Bir atasznde i ya, ya yerini tutmaz denmesi yan ve tereyann Trklerde ne kymetli yiyecek maddesi sayldn gstermee kfidir.50 Dier taraftan, kuzeyde kar, koyunda ya eksik olmaz ataszn i yann da nemli olduunu gstermektedir.51 Ya tek bana da yeniliyordu: Kagarl Mahmudun eserinde adam ya yalad52 ve o (erkek) ona ya yalatt denmektedir. Aada grlecei zere, yan girmedii yemek hemen hemen yoktur. Fakat, yan birlikte yendii yiyecek maddesi ekmektir. Ya hi bir deiiklie uratlmadan ekmee srlyordu. Zira, Kagarlnn eserinde onun (erkein) ekmee ya srdnden sz edilmektedir.53 Ya muhtelif maksatlar iin, bilhassa eritilerek kullanlyordu. Bazen erkek, herhalde hanmna, donmu ya erittiyordu.54 ya eritilirken55 veya erittirilirken56 duman ykseliyor57 ve tortu brakyordu.58 te byle eritilen yaa ekmek banarak yeniliyordu.59 Kgarlnn eserinde, onun (erkein) birisine ekmei yaa bandrttndan sz edilmektedir.60 Ya, yemeklerde, bilhassa kavut adl yemekte kullanlyordu61 ki, bunu ayrca ele alacaz. Ya beslenme dnda da kullanlyordu. Zira Kgarl Mahmudun eserinde adamn kendisine ya srndnden sz edilmektedir.62 Bu yan nebati ya, mesel zeytin ya olmas da pek mmkndr. Ya deriyi yumuatmada da kullanlyordu. Kagarl Mahmud, deriyi yalamadan,63 deriye ya srldnden64 ve hatt deriye ya srmede yar edildiinden65 ve (onun) ya deriye sindirdiinden66 sz edilmektedir. Yukardan beri verdiimiz bilgi, yan Trklerin zellikle beslenme sistemlerinde, genellikle hayatlarnda igal ettii yeri gstermitir sanrz. B. Bal Ouzlarn, Kpaklarn ve Suvarlarn arnn yapt besin maddesine, bugn gibi bal; bunlarn dnda kalan Trklerin ise ar ya dediklerini biraz yukarda grdk. Bal, Trk beslenme sisteminde, phesiz st ve stten yaplan yiyecek maddeleri kadar rol oynamyordu. Bunu Kagarl Mahmudun eserinde bala fazla yer vermemesinden de anlamak mmkndr. Bununla beraber, hayvani gda olduu iin bal burada sz konusu etmeyi uygun bulduk.

687

Kagarl Mahmud, baln vasflar hakknda bir ey sylemeden o (adam) bal sulu buldu67 cmlesini kaydederek, herhalde eritilmi baln alc tarafndan beenilmediini sylemek istiyor. O bundan sonra baln nasl yenildiini belirtmektedir. Bal yalatlmakta68 veya adamlar bal yalamakta,69 birisi de bal kaklamaktadr.70 Baldan, baka yiyecek maddeleri de yaplyordu. Mesel, ayrca grlecei gibi, baldan, kumlak ad bir otla kartrlarak arap iml ediliyordu.71 C. Yumurta Hayvani mahsullerden olan bal sz konusu edilmiken, yine hayvani bir mahsul olan yumurtay da ele almadan gemedik. Yumurtadan ne yemek yapld veya yumurtann hangi yemeklerde kullanld hakknda Kgarl Mahmudun eserinde bilgi verilmiyor. Zaten, ufak bir deiiklikle o zaman da ayn ad tayan yumurta, sadece iki yerde gemektedir.72 O (adam) yumurtay yuttu73 cmlesi, adamn i yumurtay m, yoksa pimi yumurtay m yuttuu hususunda ak bir fikir vermemektedir. Verdiimiz bu ksa bilgiden anlalyor ki, yumurta Trklerin beslenme sistemlerinde tavuk kadar da biyer tutmamaktadr. D. Et ve Beslenme Sistemindeki Yeri Kgarl Mahmudun eserinde etleri u veya bu ekilde yemek iin adlar zikredilen hayvanlar nem srasna gre unlardr: Kuzu,74 koyun,75 erke ve kei,76 alak,77 at,78 tavuk779 ku80 ve balk.81 Grlyor ki, dier birok hayvanlar etleri yenilen hayvanlar arasnda yer almam bulunmaktadrlar. Grne gre, Trklerin en ok sevdikleri et, at ve erke etleridir. nk, at etinin misk gibi koktuundan bahsedilmektedir.82 Trkler atn karnndan kan ya da pek severlerdi.83 Dier taraftan, erke eti iin de u atasz nakledilmektedir: Erke eti il, kei eti yel olur.84 Grlyor ki, erke etinin il gibi insana yarayan, tedavi eden bir zellii olduu telkkisi Trkler arasnda hkimdir. Yine bu atasznden anlaldna gre, en kt et de kei etidir.85 Onlar birbirlerine et tattrdlar cmlesi, Trklerin ete, bilhassa lezzetli ete nekadar kymet verdiklerinin dier bir delil olarak saylabilir.86 Et ya gnlk yiyecek ihtiyacn karlamak iin kullanlyor ya da u veya bu ekilde bir ameliyeye tbi tutularak gelecekteki ihtiyalar karlamak iin saklanyordu. nce etin hazrlanp piecek hale getirildiini grelim. Et kesmeyi meslek edinenlerin bulunduunu ve bu ile megul olanlara, yani kasaplara eti dendiini biliyoruz.87 Fakat, bugn olduu gibi o zaman da, etin her zaman etiden tedarik edildii 688

sylenemez. Bilhassa, obanlkla megul olan ailelerin kendi et ihtiyalarn kendi srlerinden temin ettikleri ve bunun iin ayrldklar hayvanlar kendilerinin kestikleri veya kestirdikleri phesizdir. Nitekim, o (adam) kendisi iin et kesindi denmektedir.88 Kesmek iin ayrlan veya bu maksatla zel olarak beslenen hayvana bugn olduu gibi etlik, eer bu bir koyun ise buna etlik koyun deniliyordu.89 Adamn koyunu etlik yaptndan sz edilmektedir.90 Kagarl Mahmudun eserinde hayvann nasl kesildiine dir bilgi verilmemekte, buna mukabil yzld belirtilmektedir.91 Yzme iini bazen bir kii kendisi yapmakta,92 bazen bakas yzmeye yardm etmekte,93 bazen da bakasna yzdrlmektedir.94 Yzlm ete kedrim veya kezrim deniyordu.95 Bu, ya et=taze ettir.96 Yzlm et, herhalde daha ziyade satlmak zere engele astrlyordu.97 Et ls batman idi.98 Grne gre, gnlk ihtiyalar iin kullanlacak etler iin ayr birimler vard: Kaynakta bir dilim et99 veya bir para etden100 bahsedilmektedir. u halde, ne maksatla olursa olsun, et praalanyordu ve buna kartal et (=paralanm et) deniyordu.101 Yzlm et muhtelif maksatlarla paralara ayrlyordu. Mesel, et ie geirilecek ekilde hazrlanyordu: ie dizme veya saplama iini bazen erkein kendisi yapyordu.102 Bazen da birisi bakasna dizdiriyordu.103 Bu arada ie et dizme yar da oluyordu.104 Grlyor ki, etin paralanp ie dizilmesi veya taklmas105 bile olduka uratrc bir itir. Asl uratrc i, etin doranmasdr. Trkler, iri doranm ete ayr bir ad veriyorlard: ung.106 Ayrca kylm etten bahsedilmediine gre, doranm etle kylm, kyma haline getirilmi et kastedildii anlalyor. Dorama ii Kagarlnn eserinde byk bir yer tutmaktadr. nce doranacak et ayrlyordu.107 Grne gre, et hemen doranmyordu. Et doranacak zaman ve yer belli idi108 (Et) doranacak zaman deildir109 dendii oluyordu. Adamn kendisi iin et dorandndan sz edildiine gre,110 bakas iin de et doranyor demektir. Nitekim, et dorayc teriminin gemesi,111 et doramann bir meslek olduu veya herkesin et dorayamayaca anlamna gelir. Onun et doramasn gr112 cmlesi et doramann maharet ii olduunu gstermektedir. Bir yerde o (adam) et doramaz113 denmektedir. Dier taraftan, birisi de, ben et dorayacam114 diye ortaya kmaktadr. Dier birisi, bu arzusunu bakasna syletiyor.115 Bazen o adam et doramayacaktr diye emredildii oluyordu.116 Dier taraftan, baka birisi de onun et doramak hakk idi117 diye bir iddiada bulunmaktadr. Kesilen hayvan yzme ii olduu gibi, et dorama ii de bir kii tarafndan yaplabiliyordu.118 Et dora119 diye emredildii oluyordu. Bazen dorama yerine bime kelimesi de kullanlmaktayd.120 Dorama ve kesme iinde de bakas yardm ediyordu.121

689

Etin ne maksatla dorand sadece bir yerde aklanmaktadr: Aada sz konusu edeceimiz tutma yemei iin122 asl metinde baka eyler iin de et dorandndan sz edilmekte ise de,123 bu eylerin ne olduklar aklanmamaktadr. Anlaldna gre, Trkler sinirli eti,124 prsk eti,125 yasz eti126 pek makbul tutmuyorlard. Et dondurularak127 ve dibekte dlm tuzla128 tuzlanarak129 muhafaza ediliyordu. Adamn eti tuzlad,130 veya bakasna tuzlatt da oluyordu.131 Korunmas iin alnan bu tedbirlere ramen, taze etlerin kokmasna mni olunamad, Kagarl Mahmudun eserinde birok kakma ve bozulma olaylarnda sz edilmesi aka gstermektedir.132 Piirilirken etin yanarak koktuu da oluyordu.133 Et tek bana ya gnlk ihtiyalar iin kullanyordu ya da yine tek bana ileride, mesela kn sarf edilmek zere saklanyordu. Etten en ok yaplan yiyecek maddesi kebap idi. Trkler kebap iin skln veya skln kelimesini kullanyorlard.134 Bunun iin, kuzu ve bazen de olak eti tercih ediliyordu. Kebap etmee yarar olak ve kuzudan sz edildiine gre,135 her olak veya kuzudan kebap yaplmyordu. Kuzunun kebap edilmesi bugn yaplana benziyordu: Yerde bir ukur kazlyor ve kuzu-herhalde btn olarak- burada kzartlyordu.136 Bunuerkek yapyordu.137 Nitekim, onun (adamn) kendisi iin eti kebap ettiinden138 sz edilmektedir. Trkler, yal tavuu veya yal eti kzartrken zel bir metod uyguluyorlard: Bu zellikte bir eti kzartmak istedikleri zaman, yan szmamas iin, etin etrafn kadayf hamuru gibi ince bir hamurla saryorlard.139 Kebap, inli adl bir da otu ile birlikte yeniyordu.140 Kuzunun tencere buusunda piirildii de oluyordu. Onun (adamn) kuzuyu, herhalde karsna, tencere buusunda piirtildiinden sz edilmektedir.141 Kuzu bugn bilinen ekilde de, herhalde hanmlar tarafndan, piiriliyordu.142 Bu takdirde hep tencere kullanlyordu.143 Grne gre, at eti de normal ekilde piiriliyordu.144 Adamn kuu herhalde piirmek iin yolduundan ve bu maksatla kaynar suya braktndan sz ediliyorsa da,145 onun nasl piirildiine dair bilgi verilmemektedir. Ayn durum balk iin de varittir.146 Adamn cannn balk ektiinden sz ediliyorsa da nasl piirildii hakknda bilgi verilmemektedir. O (adam) et piirdi dendiine gre, eti erkek de piiriyordu.147 Et piirmenin bir teknii vard: Et nce bugn de yapld gibi, brtletilirdi, yani yar pimi bir duruma getirilirdi,148 ancak bundan sonra iine baka eyler atlrd. Bu piirme ekli burada konumuzun dnda kalmaktadr. Zira, etli yemekleri ayrca sz konusu edeceiz.

690

Et tek bana tam piirilirse, buna p et=piik et (pimi et) denirdi.149 Trklerin et pimesinden ne anladklar hakknda elimizde baz deliller vardr: Anlaldna gre, Trkler et lgnleinceye kadar piiriliyorlard.150 Zaten o (adamn) et dittiinden sz edilmesi de151 etin nasl piirildii hakknda fikir vermektedir. Trkler iyice pimemi eti,152 hele pimemi eti153 hi sevmiyorlard: Adamn eti i bularak, irendiinden ve yemekten vazgetiinden sz edilmektedir.154 Kesilen hayvanlarn etten sonra en ok yenen ksm cierleridir. Cier yemei pierken, iyice pisin diye zerinde hardal ve sirke dklyordu.155 Adamn can cier istedidendiine gre,156 cier yemei aranan bir yemekti. Hayvann bandan da yiyecek maddesi olarak faydalanyordu: Ba piirildikten sonra, ufak ufak doranarak, bir gvece konuyor, baharat kartrlyor, zerine eki yourt dklyor, olmas iin bir mddet braklyor ve yeniyordu.157 Bazen karacier-et karm yemek de yaplyordu: Karacierle ete baharat kartrlarak barsaa doldurulur ve piirilerek yenirdi.158 Bunun bugnk sucuk olduu phesizdir. Kesilen koyunun en makbul yeri beyni idi. Hatr saylan kiiye koyunun beyni sunulurdu.159 Hayvan ikembe ve barsandan da faydalanlyordu: kembe ve barsak incecik kylr; barsak ierisine konur, kzartlarak veya piirilerek yenirdi.160 Dier taraftan, Trkler paa yemeini de biliyorlard.161 Bunun iin hayvann topuk kemii kullanyordu. Nasl piirildii hususunda bilgi verilmemektedir. Grlyor ki, Trkler hayvann her yerinden besin maddesi olarak faydalanyordu. Et tek bana yalnz gnlk besin ihtiyac iin deil, uzak bir gelecek iin azk olarak da kullanlyordu. Kgarl Mahmudun eserinde en ok geen, et kurutmasr.162 Mesel, koyun etinin kurutulmasndan sz edilmektedir.163 Galiba bu maksatla -phesiz yass olarakkesilmi- tuzlu et aslyordu.164 Asan erkektir.165 Bir mddet sonra et kurumaa, yani kaklamaa yz tutuyordu.166 Her ite olduu gibi, et kurutma iinde adama baka birisi yardm etmektedir.167 Bazen bir adamn bakasna et kuruttuu oluyordu.168 Bylece kurutulmu ete kak et deniliyordu169 ki, son zamanlara kadar kylerde yaplagelmekte idi. Kurumu tuzlu et yemek insan susatyordu.170 Trkler, bugn olduu gibi o zaman da, etten pastrma yapmasn biliyorlard ve buna yazuk et adn veriyorlard.171 Kagarl Mahmud, pastrmannnasl yapldna veya pastrma sahibi olmann nemine dair u dikkate deer bilgiyi vermektedir: Et gz vakti iinde karabiberin phesiz bayeri igal ettii,172 birtakm baharatla hazrlanarak kurutulur. ylece braklr. lkbaharda yenir. Bu kelime baharda ye manasna gelmektedir. nk, ilkbaharda hayvanlar zayflar. Pastrmas bulunan kimse bylece bu mevsimde iyi et yer.173 691

II. Tarmsal Besin Maddeleri Nebat gda maddeleri arasnda en nemli olanlar phesiz tarmsal besin maddeleridir. Bunlar balca buday, arpa, dar, pirin ve muhtelif sebzelerdir. Biz ilk nce buday ele alacaz A. Buday Et ve st gibi buday da Trklerin beslenme sistemlerinde pek byk rol oynuyordu. Buday, imdi olduu gibi o zaman da, daha baaklarndaki taneler sertlemeden nce alevde tlr, sonra da dvlerek yenirdi.174 Bununla beraber olgun buday da, tpk bugn olduu gibi, ekseriye kn atete kavrularak yenirdi.175 Ekini kavuran erkekti.176 Bunlar budayn dorudan doruya yendiine dair misallerdir. Buday bu sylenenlerin dnda, daha un haline getirilmeden, muhtelif yemeklere malzeme olarak kullanlyor ve bu esnada baz d deiikliklere uratlyordu. Mesel, budaydan yarma ad verilen bulgur veya yarma yaplyordu. Bugn kylerde ok yaygn bir gda maddesi olarak kullanlan bulgur ve yarma Kgarlnn eserinde sadece bir yerde gemektedir.177 Bundan, bulgur ve yarmann o zaman bugnk kadar yaygn bir gda maddesi olmad anlalyor. Buday bir deiiklie uratlmadan, kaynatlmak veya piirilmek suretiyle baka maddelere kartrlyor ve yemek olarak yeniyordu. Mesel, kaynatlm buday, arpa hamuru ile yurularak bir keeye sarlyor ve scak bir yerde braklyor, eridikten sonra yeniliyordu.178 Baka bir defa buday piirilerek, iine badem taneleri atlyor; zerine bal ile pimi bulama dklyor, ekitildikten sonra budaylar yeniyor, suyu da iiliyordu.179 Bunlardan baka yine budaydan dorudan doruya trl ikiler ve bozalar yaplyordu ki, bunlar ayrca ele alacaz. B. Un Buday un haline getirildikten sonra asl nem kazanyordu. Buday, bu arada arpa, imdi olduu gibi o zaman da ykanyor, kurutuluyor ve tlerek un haline getiriliyordu.180 Unu erkek tyordu.181 Sra unu muhafazaya geliyordu. Un kplere182 veya kaplara183 yerletiriliyordu. Bu i, erkein unu tkmas184 veya tktrmas185 ile oluyordu. Ayrca adam unu basarak sktryordu.186 Adam bazen unu bakasna bastryordu.187 Un bazen kaba syordu,188 bazen de adam unu (basarak) sdryordu.189 Bazen bir erkek baka birisine kaba un basmada yardm ediyordu.190 Unun herhalde kullanmak zere kaptan boaltt oluyordu.191 Un yurulmadan nce eleniyordu.192 Bu esnada un kepekten ayrlyordu. Bu bazen erkein emriyle oluyordu.193 Kadn un eleme iini tabii kendisi iin yapyordu.194 Erkein kadna un elettii oluyordu.195 Erkek un eleme iinden bakasna (her halde hanmna) yardm ediyordu.196 Elenmesine ramen, ekmekten ta kt oluyordu.197 692

Yurulan unun, suyun ok konmasndan dolay cvklat oluyordu.198 Bazan erkek bakasna un yourtturuyordu.199 veya erkek yine bakasna un yuurmada yardm ediyordu.200 Sz konusu olan, bir yurum un idi.201 Yurulan undan202 neler yaplyordu? Bunlar burada saymak bile olduka uzun srer. Undan yaplan besin maddeleri balca iki ksmda toplanabilir: 1- Saf undan yaplan besin maddeleri. Bu takdirde yurulan una, tuzdan baka bir ey kartrlmam demektir. Bazan ya da katlabilir. Yaplan i atete piirmekten ibarettir. 2- Yurulan unun iine baka besin malzemesinin katlmasyla hazrlanan kark besin maddeleri. Biz nce saf undan yaplan besin maddelerini grelim. C. Ekmek Saf undan yaplan besin maddelerinin banda ekmek gelir. Ekmein nasl piirildiine dair, Kgarl Mahmudun eserinde epey bilgi vardr: Ekmek, imdi olduu gibi o zaman da ya frnda, ya tandrda ya da ocakta piiriliyordu. Anlaldna gre, iki trl frn vard. Birisi bildiimiz byk frn idi. Seluklu Devrinde byle bir frnn varlnf frndaki ekmei evirmek iin kl eklinde tahtadan yaplm uzunca, enli bir aa parasnn kullanlmasndan anlyoruz.203 teki frn kk olup demirci oca biiminde idi.204 Tandrn imdikinden farksz olduu, kadnn ekmek yaptrdnn sylenmesinden anlalyor.205 u halde, kadn tandrn zerindeki saca ekmeklik hamuru yaptryordu ve ekmei byle piiriyordu. Ekmein ocakta da piirildiini, hamurun, biraz aada grlecei gibi, scak kle gmlerek, bir eit ekmek yaplmasndan anlalyordu.206 Daha piirme yerlerinin eklini belirtmek iin verdiimiz bilgiden her yerin kendilerine mahsus ekmek iml ettiini gstermitir sanrz. Mesel, baz ekmeklere ekmekilerin tik adl bir aletle naklar yaptklarn biliyoruz.207 Dier taraftan, byk frnn halk ihtiyacn; dierlerinin ise daha ziyade ailelerinin kendi ihtiyalarn karladn sylemeye hacet yoktur. Erkeklerin bile phesiz aileleri iin ekmek yapmaa kalktklar oluyordu.208 Piirilen veya satlan ekmein saysn bilmek iin bir aata iaret yaplyordu. Buna, imdi olduu gibi o zaman da, kertik deniyordu.209 Trkler, undan pek eitli ekmek yapmasn biliyorlar, piirili tarzna ve piirilen ekmein biimine gre, her birine ayr bir ad veriyorlard. Galiba en ok piirilen ekmek, bugn de nemini koruyan yufka (yuga) idi.210 Yufka balca iki trl idi. Bir trls pek ince idi. Dokunur dokunmaz krld iin bu trl ekmee yala yufka ad veriliyordu.211 Daha kalnca olanna ise yarma yufka deniyordu.212 Baka bir ekmek eidi de sin idi.213 Bu ne yufka kadar ince ve geni ne de somun kadar kaln idi. Bundan sonra rek geliyordu.214 Anlaldna gre, rek o zaman bugnk rek karl deildi ve daha ziyade bugnk bazlama karl idi. Zira, o zamanki ree ya ve saire kartrldndan sz edilmemektedir. Erkek de rek piiriyordu.215 Kurabiye biiminde ukmn adl bir ekmek eidi daha vard. Bunun zellii piiriliinde idi. Bu su buusunda piiriliyordu 693

ve hazm kolayd.216 Bundan sonra scak klde piirilen ekmekler serisi gelmektedir. Muhtelif adlar tamalarna ramen,217 mterek olduklar nokta u veya bu ekilde kle gmlerek, kln scanda yava yava pimeleridir.218 O (adam) hamuru klde piirdi dendiine gre, bu eit ekmei erkek de yapmaktadr.219 Yukardan beri, iine sudan ve tuzdan baka bir ey katlmayan hamurdan yaplm ekmek eitleri hakknda bilgi verdik. imdi de iine baka besin maddeleri konan veya yzne bata ya olmak zere bir ey srlen ekmek tipini ele alalm. Bata yurulan una ya katlarak yaplan mayal pikin bir ekmek tipi gelmektedir.220 Nerede piirildiine dair bilgi verilmemektedir. Fakat dorudan doruya yala yurulan bir ekmek hamurunun frnda veya tandrda piirildii bilinmektedir.221 Bugn rek ad verilen ekmek tipinin bunlar olmas pek mmkndr. Bilhassa yufka tipi ekmek, iine bir eyler konarak drlr ve buna drmekten drm ad verilirdi.222 ki, bugn kylerde pek yaygndr. Drlen yufka ekmee tikim de deniyordu.223 Nitekim, ekmekte drm yapldndan224 veya adamn baka birisiyle drm drtnden225 sz edilmektedir. Bazan klde piirilen ekmek, herhalde eritilmi ya iine doranr ve zerine eker dklerek yenirdi.226 Bundan sonra sz konusu edilecek olan kark yemeklerde hamur, artk ekmek olma vasfn kazanmadan, baka besin maddeleriyle beraber pimektedir. Bununla beraber Kagarl Mahmud, iindeki besin maddesinin vasfna gre hl bunlara bir eit yal ekmek veya bir eit (etli) ekmek adn vermektedir. Bu sebeple, biz de bu eit yemekleri burada ele alacaz. Kuyma ad verilen yemek yle yaplyordu: Hamur, kadayf hamuru gibi, ince ince kesiliyor, tencere kaynamakta olan yan iine atlyor ve kartrlyor, piince zerine eker dklerek yeniliyordu.227 Kara ekmek denen yemee gelince, et lime oluncaya kada kaynatlr, sonra zerine, un ya ve eker konur, kartrlarak tekrar kaynatlr, meydana gelen yemek yenirdi.228 D. Yemekler 1. Buday Unundan Yaplan Yemekler Undan yaplan sulu yemeklerin banda to gelir: Un bulama gibi piirilir, sonra kaynatlm budayda ekitilir ve iilirdi.229 Bazan buday unuyla arpa ununun kartrlarak da yemek yapld olurdu.230 Ayrca buday veya arpa unundan, ekmek gibi, bulama da yaplyordu.231

694

Undan bir eit erite de yaplyordu: Hamur sere dili gibi eri kesilerek hazrlanyor ve tabii bundan yemek yaplyordu.232 Yine undan ehriye iml ediliyor, bundan da gre ad verilen tutmaca benzer- orba yaplyordu.233 Trkler sarmauk adn verdikleri bir eit ehriye orbas daha biliyorlard: Hamur nohut byklnde kesilerek piirilirdi ve hastalara verilirdi.234 orba piirilirken kepe ile kartrlyordu. in dikkati eken taraf orbay kepeleyenin erkek oluudur.235 ehriyeden soukluk da yaplyordu: ehriye, orba gibi piirilir, su, kar, buz gibi eylerle

soutulur, sonra ierisine baharat konur ve soukluk yerine yenirdi.236 2. Dardan Yaplan Yemekler imdiye kadar sz konusu edilen yemekler daha ziyade buday unundan yaplmlardr. Kagarl Mahmudun eserinden rendiimize gre, Trklerde az da olsadardan da baz yemekler yaplmaktadr. Dardan yaplan yemeklerin banda kaut veya kavut denen yemek gelir: Dar kaynatlr, sonra dvlr; un gibi inceltilir, yala ve ekerle kartrld. Bylece meydana gelen yemek lousa kadnlara verilirdi.237 Bundan sonra krek denen yemek gelir: Dar z, suda veya stte kaynatldktan sonra zerine ya dklerek yenirdi.238 3. Pirinten Yaplan Yemekler Grne gre, Trkler, pirinci bulgur kadar da tanmyorlard. nk, Kagarl Mahmudun eserinde pirince ve pirinten yaplan yemeklere dir fazla bilgi yoktur. Kagarldan rendiimize gre pirin baka besin maddeleriyle birlikte, o da bir defa gemektedir: Trkler, barsa pirin, et ve baharatla dolduruyorlar ve yiyorlard.239 Pirin bir de soukluk olarak kullanlyordu: yeniyordu.240 4. Tutma Kagarl Mahmudun da belirttii gibi, tutma Trklere mahsus bir yemekti.241 Kagarl Mahmud bu yemein nasl icad edildiine dair bir efsane de anlatlmaktadr. Onun verdii bilgiye gre, (skender) Zl-Karneyn karanlklar lkesinden knca herhalde u veya bu ekilde onun emrinde bulunan (Trk) kavminin yiyecei azalm; onlar skendere alktan yaknmlar ve bizi tutma a demiler. Yani bizi a tutma, yolumuzu a, biz yurtlarmza gidelim demek istemiler. skender bilginlere (hkem) danm. Onlar da, bu yemei karmlar.242 Kagarl Mahmud tutman stn vasflarn yle sralamakadr: Bu yemek, bedeni Pirin piirildikten sonra souk suya konuyor, suyu szlyor, iine eker atlyor ve soukluk olarak

kuvvetlendirir: Yze krmzlk (yani insana shhat) verir. Kolaylkla sindirilmez (yani insan uzun mddet tok tutar). Bu yemei gren Trkler, buna tutma a= nefsini a tutma, byle yemek yap ve 695

ye anlamna gelen tutma adn vermiler.243 Nakledilen bu efsane bile Trklerin bu yemee ne kadar nem verdiklerini gstermee yeter. Bu yemek bugn Anadoluda ad ile birlikte yaamaktadr. Tutman ana malzemesini buday unu ve et tekil ediyordu: Undan hazrlanan hamur, tpk yufka gibi alyor, sonra alan bu hamur bakla baklava biiminde kesiliyordu. Kesilen paralarn her birine tutma p deniyordu.244 Anlaldna gre, tutma plerinin iine zel olarak doranm etten bir para konuyordu.245 ve bugnk mant yemei hazrlanrken yapld gibi, karlkl ular birletirilerek, para kapatlyor bu i bylece devam ediyordu. yle anlalyor ki, bu i yalnz gnlk yemek ihtiyac iin yaplmyordu. zira tutma yemeinin o zaman da ayn ad verilen ilere () dizilmesinden sz ediliyor. Demek ki, bu hazrlk yalnz gnlk yemek ihtiyac iin deil, gelecekteki ihtiya iin de yaplyor ve gerektii zaman ilerden alnarak piiriliyordu.246 Pitikten sonra szgele szlmesinden sz edildiine gre,247 tutma tencerede bol su ile piiriliyor ve bu esnada kartrlyordu248 in dikkate deer olan taraf, erkek de tutma kartryordu.249 Pien tutman szlmesi ii Kagarlnn eserinde epey yer igal etmektedir. Bir defa tutma szme, taze dallardan rlm kepe gibi zel bir aletle, avl ile oluyordu.250 Bundan baka tutma szld; 251 O (erkek) tutmac suyundan ayrtt; 252 kaptan tutmaca szmede yardm etti253 gibi cmleler szme iinin nemini gstermee yeter. Grlyor ki, tutma szme iine erkek de mdahale etmektedir. Sonra tutma szmede en az bir kiinin daha yardm etmesi gerekir. szme ile bitmiyordu. Pien tutmaca o zaman katk ad verilen birtakm besin maddeleri katlyordu. Bunlarn banda yourt gelmektedir.254 Yourt tek bana kullanlmyordu. nce yourdun iine sirke, Trklerin bildikleri ve tagna veya tagna yava dedikleri bir aacn posas; 255 yine Trklerin sngan kat dedikleri bir dikeninmeyvesi256 sklarak katlrd. Yourda sarmsak da katldktan sonradr ki,257 tutma ile kartrlrd. Yourdun iindekiler tutmaca renk vermek iin konurdu. Avlku adl bir aacn ila olarak kullanlan krmz meyveleri ayrca tutmaca katlrd.258 Bylece uzun bir ameliyeden sonra hazrlanan tutma, kakla deil, ile yenirdi.259 Ayrca suyu da iilirdi.260 te Trklerin milli yemei hakknda verdiimiz uzun bilgi burada bitmektedir. unu da ilve edelim ki, bu yemek, ad ile birlikte, dier milletlerin mutfaklarnda da ba keyi igal etmitir.261 5. Sebze Yemekleri Bylece undan ve etten, gerek tek balarna, gerekse birbirleriyle veya baka besin maddeleriyle kartrlarak yaplan yemeklere dir bilgi vermi bulunuyoruz. Tatllara ve ikilere gemeden nce Trklerce bilinen sebze yemekleri ve yenen otlara dair de bilgi verelim.

696

Yemei yaplan sebzelerden biri o zaman bsteli denen sebze, kara pazdr.262 Yemeinin nasl yapldna dair bilgi verilmemektedir. Buna kurutulduunu greceimiz kaba ilve etmek gerekir. 6. Yenen Yabani Otlar Yabani ot ve aa kklerinden yemeklerde kullanlanlar yukarda yeri geldike sz konusu ettik. Burada bunlarn dorudan doruya yenenleri hakknda ksaca fikir vermee alacaz. Bu otlarn pek ounun adlar bugn kullanlmad gibi, kendileri de mehuldur. Aluin,263 amua,264 Ulyan265 dorudan doruya yenen balca yabani otlardr. Bunlarn sonuncusu nebat kkdr ve gzel kokuludur. E. Tatllar Bilindii gibi, tatllarn ana malzemesini un tekil etmektedir. Bu sebeple biz de Trklerin bildikleri ve yaptklar bu eit yemekleri kark yemeklerden, bu arada bilhassa tutmatan sonra sz konusu etmeyi uygun bulduk. Esasnda Trklerin birok yemeklere ve soukluk yerine iilen besin maddelerine eker koyduklarn yukarda grdk. Adamn can tatl istedi cmlesi, Trklerin tatllara dknlklerini gsteren tek iarettir.266 Trklerin en ok evdikleri tatl, kadn budu idi. Trmek ad verilen bu tatlnn balca malzemesini, un bal ve badem tekil ediyordu.267 Grne gre, bugn pek yaygn bir tatl yemei olan homerim, o zaman da hi olmazsa bir ksm Trklerce bilinen bir tatl eidi idi: Un, bugn olduu gibi, eki st ile yurulur, iine ya veya kuru zm konarak piirilirdi.268 Yine undan kadayf yapld anlalyorsa da,269 bu hususta fazla bilgi verilmemektedir. F. kiler Trkler hemen hemen her trl maddeden, sarho eden veye etmeyen ikiler yapmasn biliyorlar ve bunlara toptan ik (iki) adn veriyorlard.270 ml edilen ikilerin hangisinin sarho etmeyen, hangisinin sarho eden iki olduunu tayin etmek pek mmkn olmuyor. 1. Boza Trklerin en fazla sevdikleri ikinin boza olduu anlalyor. Zira, Kagarl Mahmudun eserinde bu trl ikiye dair olduka bol bilgi vardr. O zaman bekni ad verilen boza, bata dar olmak zere, buday veya arpadan yaplyordu.271 Bozann olgunlatndan sz edilmektedir.272 Bu arada bozann testide muhafaza edildiini; iilecei zaman adamn bozay testinin emziinden akttn biliyoruz.273 Ayrca arpa unundan da sarho etmeyen iki yapld anlalyor.274 697

2. araplar Yine dardan buhsum ad bir nevi arap veya bira yapldn,275 kpte bulunan bu dar arabnn kprdnden sz edilmesi gstermektedir.276 Budaydan agartgur adl bir nevi iki yapldn biliyorsak da, nasl imal edildii hakknda bilgi verilmemektedir.277 Kagarl Mahmudun eserinde buday ikisi ad verilen, esasnda muhtelif nebatlarn kartrlmas ile elde edilen bir nevi arabn nasl iml edildii hususunda bol bilgi bulunmaktadr: Trklerin bildikleri birok ilalar bir araya getirilerek slatlr, arpa unu ile kartrlr, hamur haline getirilir. Ugut ad verilen bu hamur, fndk byklnde kesilerek, bunlardan toparlaklar yaplr ve kurutulur. Bundan sonra buday ile arpa piirilir, hamur ezilir, fndk tanesi byklnde olan her yuvarlak zerine pimi buday dklr. Sonra bu budayl hamur temiz bir eye sarlarak olgunlamas iin gn bir yere braklr. Bu mddetin sonunda alnr ve bir kpe doldurulur. Budayl hamurun daha iyi olgunlamas iin on gn de kpte braklr. Sonra zerine su dklr, szlr, Meydana gelen iki artk iilebilir duruma gelmitir.278 Grne gre, asl arap, Ouzlarn dahil bulunduu bir Trk grubunun sik veya sk; 279 li havzas Trklerinin ise, renginden dolay kzl sk (=kzl arap)280 adn verdikleri araptr. Kaynakta neden yapldna dair bir kayt yoktur. Fakat, renginden anlalyor ki, bu arap eidi zmden yaplmakta idi. Bundan nce sz konusu ettiimiz ikilerde sarho olmaktan sz edilmedii halde, bu arabn insan sarho ettii belirtilmektedir.281 Galiba yine bu zellii dolaysyla, arabn adam kusturdu kaydedilmektedir.282 Bu adamn deti ok arap iirmektir cmlesi,283 sarholuun ve kusmann sebebini bir dereceye kadar aklamaktadr. arabn hzla imekten ileri gelen bu kusurlar yannda arap yemei sindirdi denmek suretiyle faydas da belirtilmektedir.284 arabn nasl iml edildiine dair bilgi verilmemektedir. Ancak arabn, herhalde imalatn bir safhasnda kaynatld, kaynatlm arab (pg sik) ibaresinden anlalyor.285 Bu kaynatma belki de arap suland zaman yaplyordu.286 Nitekim koyu arap (koyu sik) 287 ibaresi, kaynatmann bir sonucu gibi grnmektedir. Bu ibareden koyu arabn iyi arap m, kt arap m sayld kestirilemiyor. Bununla beraber, arapta r-p ve tortunun (kavuz) bulunmasnn hi istenmedii, kavuzu araptan gider emrinin verilmesinden anlalyor.288 arabn yaplmasndan sonra, soutulduu ve bu maksatla souk bir yere konduu malumdur.289 Bunun, ayn zamanda arabn souk iildii anlamna gelecei phesizdir. arabn tulumlarda,290 veya havana benzer sb kaplarda291 muhafaza edildiini biliyoruz.

698

arap dolu tutuma tim denmesi, meyhaneciye de timci adnn verilmesi292 arap muhafazasnda tulumun ne kadar nemli olduunu gsterir. Bu, ayn zamanda araplk ve meyhanecilii meslek edinenlerin bulunduuna delildir. Trklerin araba dknl mehurdur.293 Grne gre, Trkler, slm medeniyeti erevesine girdikten sonra kmzn yerini yava yava arap almtr. 3. Kmz Trklerin milli ikileri, hi phesiz, kmzdr. Kagarl Mahmudun eserinde bu ikiye epey yer verilmesi, yeni girdikleri islam medeniyeti erevesinde yeni iki eitlerinin, Trkler de kmzn nemini pek glgeleyemediinin delili olarak saylabilir. Kmz, ekimi ksrak st demektir.294 St ekimesi, tpk yourt alar gibi, zel bir kmz mayasyla oluyordu. Kmz mayas ise, kabn dibindeki olmu kmz artnn zerine st dkmek suretiyle elde ediliyor ve buna tpk yogn mayas gibi kor deniyordu.295 Bylece kmz mayas ile alnan ksrak st tulumlara konarak bekletilirdi. Bir st, mayann da etkisiyle ekirdi.296 Kmzl ksrak stnn iine ayrca meyve de konduu grlyor.297 Olmas iin, kmz tulumunu zaman zaman sallamak gerektii, adam tulumu sallad cmlesinden aka anlalmaktadr.298 Kmz olduktan sonra, her halde gnlk ihtiya iin zel olarak iml edilmi kurluk adl bir testiye konuyordu.299 Herkesin kmz olmad, adam kmz sahibi oldu, kmzland cmlesinden anlalyor.300 4. Bal arab kiler bahsini bitirmeden nce son olarak bal arabndan da bahsedelim. Kpak illerinden yetien ve yapra fasulye yaprana benzeyen kumlak adl -sarmak gibi- bir ot, bal ile kartrlarak, arap iml ediliyordu.301 Grlyor ki, Trkler, yemek yaptklar her eit hayvani ve nebati mahsullerden, sarho eden veya etmeyen ikiler iml ediyorlard. G. Meyveler Meyveler, besin maddesi olarak ekilde kullanlyordu: 1. Taze meyve olarak yeniyordu. 2. urup veya arap yaplyordu. 3. K iin kurutuluyordu. 1. Taze Meyve 699

Bugn bilinen, hatta bilinmeyen meyveleri yiyecek maddesi olarak kullanan Trkler, phesiz, bunlarn bir ksmn taze olarak sarfediyorlard. Taze meyveye, bugn olduu gibi, yemi deniyordu. Trklerin pek aa yetitirme gelenekleri olmad anlalyor. Zira, aa yetitirmeden pek sz edilmedii halde, iki kiinin birbirine aa skmekte yardm ettii belirtilmektedir.302 Bununla beraber, Trklerin mevcut aalardan faydalandklar aa dalland,303 meyve verdii304 ve olduu zaman305 toplamalarndan anlalyor. Nitekim, adamn kendisi iin meyve toplad,306 baka bir adamn tekine meyve toplamada yardm ettii307 kaydedilmektedir. Trkleri en ok sevindiren iki eyden birinin genlere meyve toplatmak olduu bir iir parasndan anlalmaktadr.308 2. Meyve Sular Trklerin meyvelerden erbetler yaptklar phesizdir. Ne yazk ki, Kagarl Mahmudun eserinde meyve sularna dair pek az bilgi verilmektedir. Halbuki Trklerin bildikleri meyvelerin ya iken sularn karmasn bildikleri phesizdir. Kagarl Mahmud, sadece onun (adamn) zm ira yaptndan sz etmekte,309 kaysnn sklarak suyundan erbet yapldn belirtmekte; 310 bunun dnda sadece demir hindi adn zikretmektedir.311 Ya zmden o zaman bekmes denen pekmez yapldn312 ve bugn kavut, o zaman ise talkan denen kavrulmu arpa ununa katlarak yendiini biliyoruz.313 Pekmezden ayrca urup yapld da anlalmaktadr.314 zm skma zaman iin ayrca Trklerin skman terimini kullanmalar,315 zmn ve zmden elde edilen maddelerin Trklerin hayatlarnda oynad rol gstermee kfidir. 3. Meyve Kurutmalar Gnlk ihtiyalardan ziyade, ileriyi dnmenin, Trk beslenme sisteminin esasn tekil ettiini muhtelif vesilelerle belirtmitik. Bu prensip yalnz et, st ve hububat iin deil, meyve iin de uygulanyordu. Et kurutmasna olduu gibi meyve kurutmasna da kak deniyordu. Mesel, erik yarmasna erk kak ad veriliyordu.316 Fakat, grne gre, meyveler arasnda en ok kurutulan zmd.317 Kagarl Mahmudun eserinde geen bu adam ok zm kurutucudur cmlesi manaldr.318 Demek ki, ok zm kurulan kimse dikkati ekmekte ve belki de takdir edilmektedir. Ayrca eftali de kurutuluyordu.319 Trkler yalnz meyveleri deil, sebzeleri de kurutuyorlard. Ne yazk ki, bu hususta fazla bilgimiz yoktur. Yalnz kabak kurutmas yaptklar anlalyor.320 Sonu

700

Yukardan beri verdiimiz bilgi, Alp Arslan zamamnda Trklerin beslenme sistemleri, bu bakmdan hayat ve kltr seviyeleri hakknda bir fikir vermitir sanrz. Bu uzun bilgiden anlyoruz ki, Trkler kendilerine has bir beslenme sistemine sahiptirler. Et, ya ve un Trk beslenme sisteminin esasn tekil etmektedir. Onlar, bu besin maddesinden, ya ayr ayr ya da bu maddeyi birbirleriyle ve baka besin maddeleriyle kartrarak, ok gzel yemekler yapyorlard. Hele, etten azami lde faydalanyorlard. Bununla beraber, daima at stnde olan Trkler, hayat artlarnn tesiriyle, hazrlanmas ve yenmesi kolay yemek tipine de pek nem veriyorlard. Aileler kendileri iin yemek piirdikleri gibi, al meslek edinen sal adnda bir insan zmresi de vard.321 Yan ve hele etin girmedii yemek, hemen hemen yoktu. inde et bulunmayan yemek dnlemiyordu. Nitekim byle yemee, bugn de kullanlan terimle yavan a (= yavan yemek) deniliyordu.322 Et kadar olmamakla beraber, ayn ey ya iin de ileri srlebilir: Yasuz bulamaca bulgama deniyor ve tatsz saylyordu.323 Trk yemeklerinin ilk zellii besleyici olulardr. Trklerin neden bu kadar kuvvetli olduklar, Trk yemekleri hakknda verdiimiz bu bilgiden sonra kolayca anlalabilecektir sanrz. 1 Bildiimizegre, Kagarl Mahmudun bu esiz eserinde Trk yemeklerine dair verilen bilgi

imdiye kadar bizim burada ele aldmz ekilde incelenmemitir. Anadolu Seluklular yemekleri iin imdi bk. M. 2. Oral, Seluklu Devri Yemekleri, Trk Etnografya dergisi, I, l73-76, II, 29-34. 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Kgarl Mahmud, Divan Lgat it-Trk, trc. Besim Atalay, I, 389 (iir paras). A.e., III, 102-3 (iir paras). A.e., I, 55. A.e., I, 415. A.e., III, 26. A.e., II, 37, 61: ol, st sad. Ayrca bk. 66. A.e., I, 397. A.e., II, 101. A.e., II, 43, 51, 163. A.e., III, 195. 701

12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22

A.e., II, 139. A.e., II, 72. A.e., I, 157. A.e., I, 193. A.e., I, 181; II, 101. A.e., I, 523. A.e., II, 13; III, 129. Ayn atasz iki defa gemektedir. A.e., I, 55: Aguz veya aguj. A.e., ayn. yer. A.e., III, 122. Hazrlanan maya, kaynatlm st bir kaba konur, belli bir scaklkta hazrlanan maya,

stn iine atlarak kartrlr kabn kapa kapanr, etraf bezlerle sarlr ve soumaya terkedilir. 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 A.e., I, 208: ol yourt udtt veya uztt. A.e., II, 251. A.e., I, 120. A.e., III, 164. A.e., II, 189. A.e., I, 433. A.e., I, 357; II, 15. A.e., II, 81: ol kurut sagurd. A.e., III, 332: er kurutsad. A.e., II, 157. A.e., I, 356: Kelime Karluka olduuna gre, bu eit peynir daha ziyade Karluklar

tarafndan yaplyor demektir. Halbuki bu eit peynir bugn Trkiyemizde de yaplp yenmektedir. 34 A.e., II, 295. 702

35

A.e., I, 105. C. Brokelmann bu kelimeyi peynir olarak tercme etmitir (bk. ad geen

eser, 65). St-yourt karm yiyecek bugn de yaplmaktadr ve kremez ad verilmektedir. 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 A.e., I, 208: ol udtma udtt. A.e., I, 143. A.e., II, 342: ol tizletti nenni. A.e., I, 433. A.e., I, 326 (atasz) III, 159. A.e., ayn yer. A.e., III, 121. K kelimesi iiledir. A.e., III, 156. A.e., III, 222. A.e., III, 233-4

46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56

A.e., II, 149. A.e., ayn yer. A.e., II, 123-4; III, 63, 77. A.e., III, 305-6. A.e., ayn yer. A.e., I, 326. A.e., III, 307. A.e., II, 426. A.e., II, 305-6. A.e., I, 28; II, 188, 198. Ya erimesi iin bk. ayn eser, I, 182; II, 19, 198; III, 182, 262. A.e., I, 227. 703

57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80

A.e., II, 293. A.e., III, 119: ya pi. A.e., II, 197: ol bana ekmei yaa bandrtt; veya ol ekmee ya bandrayazd. A.e., II, 89, 154, 189, 190. A.e., II, 89, 154, 189, 190. A.e., II, 240, 245. A.e., III, 319. A.e., II, 229. A.e., II, 205, 210. A.e., III, 392. A.e., II, 267. A.e., II, 354. A.e., III, 103. A.e., III, 338. A.e., III, 475. A.e., II, 313; III, 320: yumurtga. A.e., II, 313. A.e., I, 369; II, 310; III, 270, 444. A.e., I, 101, 284, 295; II, 237. A.e., I, 95 (Atasz) A.e., I, 95 (Atasz) A.e., III, 7. A.e., I, 445. A.e., III, 63-4. Hangi ku olduu aklanmamaktadr. 704

81

A.e., III, 334. Balk kelimesi Kgarlnn eserinin birok yerlerinde geerse de,

piirildiinden veya yenildiinden bahsedilmez. 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 A.e., III, 7. A.e., III, 223-4: kaz. A.e., I, 95. Erke ve kei etleri hakkndaki bu telkki Trkiyede bugn de yaygndr. A.e., II, 217. A.e., II, 48, 49. A.e., II, 157. A.e., I, 107: etlik koy. A.e., I, 284, 295. A.e., nr. Kilisli Rifat, II, 63: ol koyu kezirdi: o (adam) koyunu yzd. B. Atalay, o

koyunu yzd, cmlesini onu pastrma yapt diye tercme ettii iin (bk. ayn. eser, II, 76) asl metni verdik. Doru tercmesi iin bk. C. Brockelmann, A.e., 101. 92 93 94 95 96 97 98 99 A.e., ayn.yer. A.e., II, 222. Tercme yukardaki gibi dzeltilecektir. A.e., II, 237. A.e., I, 485. A.e., III, 159. A.e., I, 220. Et aslan engele de etlik deniliyordu. Bk. A.e., I, 101. A.e., I, 444: bir batman at. A.e., I, 397: bir tilim et 429: bir tilge et.

100 A.e., III, 229: bir tik et. 101 A.e., I, 483. 102 A.e., I, 401; II, 15. 705

103 A.e., II, 174. 104 A.e., II, 102. 105 A.e., II, 129. 106 A.e., III, 357. 107 A.e., III, 317: Bu doranacak et. 108 A.e., ayn.yer. 109 A.e., III, 317. 110 A.e., II, 141, 240. 111 A.e., III. Ayrca bk. 313: et dorayan. 112 A.e., III, 317. 113 A.e., III, 313. 114 A.e., III, 312. 115 A.e., III, 315: o (adam) et doramak istiyor. 116 A.e., III, 316. 117 A.e., III, 315. 118 A.e., III, 277-8. 119 A.e., III, 311. 120 A.e., II, 4: Adam et biti=kesti. 121 A.e., I, 184; II, 212. 122 A.e., III, 277-8. 123 A.e., nr. Kilisli Rifat, III, 207. 124 A.e., I, 495: tamrl et= damarl, sinirli et; III, 407. 125 A.e., III, 124: bo et. 126 A.e., I, 323: Bu ette ya yok. 706

127 A.e., III, 356: ton et=donmu et. 128 A.e., II, 125. Adamn tuz dmesi iin bk. A.e., III, 184. 129 A.e., II, 243: et tuzland. 130 A.e., III, 263. 131 A.e., II, 342. 132 A.e., II. 342. 133 A.e., III. 263. 134 A.e., II, 309; III, 242. 135 A.e., I, 369: Kebab etmee yarar olak ve kuzuya s deniyordu. 136 A.e., III, 444: ol kuzu kriled. 137 A.e., ayn.yer. 138 A.e., II, 248, 254. Ayrca bk. II, 120. 139 A.e.,I, 445. 140 A.e., I, 115. 141 A.e., II, 310. 142 A.e., III, 270: kuz buld= kuzu piirdi. 143 A.e., I, 223. 144 A.e., III, 7. 145 A.e., III, 63-4 146 A.e., II, 334. 147 A.e., II, 78; III, 335. 148 A.e., II, 245. 149 A.e., I, 379; III, 23, 321. 150 A.e., I, 169, 233; II, 120. 707

151 A.e., II, 292. 152 A.e., III, 134: Sll et. 153 A.e., III, 144: yi et. 154 A.e., III, 109. 155 A.e., III, 393. 156 A.e., III, 332.

157 A.e., III, 136: Smsmrak. 158 A.e., I, 416: soktu. 159 A.e., III, 405. 160 A.e., III, 55. Yemein ad: Yrgeme. 161 A.e., I, 380: topk sngk. 162 A.e., II, 252. 163 A.e., II, 236. 164 A.e., I. 173. 165 A.e., ayn. yer. 166 A.e., III, 286: et kaksd= et kak olayazd, kak olmaa doru yneldi. 167 A.e., II, 222. 168 A.e., II, 348. 169 A.e., II, 282. 170 A.e., I, 209. 171 A.e., III, 16. 172 A.e., II, 186. 173 A.e., III, 16. 708

174 A.e., I, 368; III, 335. 175 A.e., I, 493; II, 235. 176 A.e., II, 81. 177 A.e., III, 40. Bulgurun ve yarmann nasl yapld hakknda Kgarl Mahmudun eserinde hi bir bilgi verilmemektedir. Fakat o zaman da her halde bugn harkesin bildii ekilde yaplyordu. 178 A.e., I, 318. 179 A.e.,I, 423. 180 A.e.,III, 234: suma. 181 A.e., III, 234. 182 A.e., I, 480; II, 129: kendk. 183 A.e., I, 268; II, 15, 16, 81, 174: Bu kaplar uval veya daarck olabilir. 184 A.e., II, 16. 185 A.e., II, 174. 186 A.e., I, 174. 187 A.e., I, 269. 188 A.e., II, 15. 189 A.e., II, 81. 190 A.e., I, 268. 191 A.e., II, 71-2. 192 A.e., I, 258. 193 A.e., I, 221. 194 A.e., I, 255. 195 A.e., I, 264. 196 A.e., I, 238. 709

197 A.e., II, 102. 198 A.e., III, 280-1. 199 A.e., III, 436. 200 A.e., III, 102. 201 A.e., III, 47. 202 A.e., III, 107. 203 A.e., I, 452: yerk. 204 A.e., I, 109. 205 A.e., III, 57. 206 A.e., I, 286; II, 27. Kklmzde kylerde bu eit ekmek sk sk yaplrd. Bu detin bugn Trkiyemizde yaayp yaamadn bilmiyoruz. 207 A.e., 358. 208 A.e., II, 304. 209 A.e., I, 478. 210 A.e., III, 27. Baz yerlerde bu eit ekmee ebit derler. Hakanl Trkesinde yufkaya pkel deniyordu (A.e., I, 481). 211 A.e., III, 25, 35. 212 A.e., III, 34. 213 A.e., I, 417. 214 A.e., I, 388. 215 A.e., III, 340. 216 A.e., I, 444. 217 A.e., I, 360: kme; I, 444: kzmen; II, 26: kzmen kmdi. 218 ocukluumuzda ok yaplan ve gayet lezzetli olan bir ekmek eidi idi ve kmbe denirdi. imdi piirilip piirilmediini bilmiyorum. 710

219 A.e., I, 286. B. Atalay kzleme yapt diye tercme ediyorsa da, yanll meydandadr. Nitekim C. Brockelman zlemek mastarn klde piirmek diye tercme etmitir (a.g.e., 238). 220 Kgarl Mahmud, Divan, trc. Besim Atalay, III, 287: kevser ekmek. 221 A.e., I, 518. 222 A.e., II, 106; trmek= drmek. 223 A.e., I, 396. 224 A.e., II, 276. 225 A.e., II, 106. Ekmek drm, ocukluumuzda beslenmemizin esasn tekil ederdi: Yufkann iine kh pimi yumurta, kh yourt, kh ya ve bal, kh peynir, bazen de sadece taze soan koyarak drer ve byk bir lezzetle yerdik. 226 A.e., I, 151: apri. 227 A.e., III, 173-4. Bu tariften bunun bir nevi homerim olduu anlalyor. 228 A.e., III, 222. 229 Kgarl Mahmud, Divan, nr. Kilisli Rifat, III, 155; C. Brockelmann, a.g.e., 211. B. Atalay eksik tercme etmitir. Bk. Kgarl Mahmud, III, 207. 230 A.e., I, 145: Avzur. 231 A.e., III, 234. 232 A.e., III, 173: kyma gre. 233 A.e., I, 127: Yalnz tutman ehriye orbasndan daha sulu olduu kaydediliyor. 234 A.e., I, 527. 235 A.e., III, 331. 236 A.e., III, 237-8. 237 A.e., I, 406; III, 163. 238 A.e., I, 478. 239 A.e., I, 356: sogut. Keneke togrl kelimesinin de ayn yemei gsterdii anlalyor. Bk. A.e., I, 482. 711

240 A.e., I, 90. 241 A.e., I, 452. 242 A.e., ayn. yer. 243 A.e., ayn. yer. 244 A.e., III, 119. 245 A.e., III, 277-8. 246 A.e., I, 331; II, 282; III, 125. Bilindii gibi, yufka bugn bile aylarca yetecek kadar piirilir, ylr; her gn ihtiya lsnde alnr, su serpilerek yumuatlr ve yenir. Bunun tutma p iin de uygulanmas pek mmkndr. Esasen bu ekil davran, daima gelecei gznnde bulunduran Trk beslenme sistemine de uygundur. 247 A.e., II, 217, 233, 349; III, 442. 248 A.e., III, 289. 249 A.e., ayn. yer. 250 A.e., III, 442. 251 A.e., II, 233. 252 A.e., II, 349. 253 A.e., II, 217. 254 A.e., I, 382. 255 A.e., I, 434; III, 26.

256 A.e., III, 146-7. 257 Faruk Smer, Ouzlar, 383. 258 Kgarl Mahmud, Divan, trc. B. Atalay, I, 489. 259 A.e., II, 282. 260 A.e., I, 452. 712

261 Faruk Smer, Ouzlar, 383. 262 Kgarl Mahmud, Divan, trc. B. Atalay, I, 493. 263 A.e., I, 138: Boumlu bir ot. 264 A.e., I, 446. 265 A.e., I, 121. 266 A.e., III, 332-3. 267 A.e., I, 396, 477; II, 106. 268 A.e., I, 492: Buldum. Ayrca bk. C. Brockelmann, a.g.e., 42. 269 Kgarl Mahmud, Divan, trc. B. Aalay, I, 445: Baka bir husustan bahsedilirken sadece kadayf hamurundan sz edilmektedir. 270 A.e., I, 128. 271 A.e., III, 60, 81. C. Brockelmann, buhsum ve bekni kelimesini bir arada tercme etmitir. Bk. a.g.e., 34. 272 Kgarl Mahmud, Divan, trc. B. Atalay, ayn. yer. 273 A.e., III, 60. 274 A.e., III, 234. 275 A.e., I, 485. C. Brockelman, buhsm kelimesini bira olarak tercme etmitir. Bk. a.g.e., 45. 276 Kgarl Mahmud, Divan, trc. B. Atalay, III, 234: Trkler bu kpe tuma buhsum adn veriyorlard. 277 A.e., III, 442. C. Brockelmann, agartgu kelimesini yine buday biras olarak tercme etmitir. Bk. a.g.e., 3. 278 Kgarl Mahmud, Divan, trc. B. Atalay, I, 50. 279 A.e., I, 408. 280 A.e., ayn. yer: Bunlar, Yama, Tohsi, iil boylardr. 281 A.e., II, 427. 713

282 A.e., II, 290. 283 A.e., I, 157. 284 A.e., III, 397. 285 A.e., I, 373. 286 A.e., I, 282. 287 A.e., III, 166. 288 A.e., III, 164. 289 A.e., I, 211. 290 A.e., III, 136. 291 A.e., I,406. 292 A.e., III, 136. 293 Mesela bk. N. Elisseef, Nurad-din, Mahmud Damas, 1967, II, 387. 294 Kgarl Mahmud, Divan, trc. B. Atalay. II. 268. 295 A.e., III, 122. 296 A.e., I, 365-6. 297 A.e., III, 197. 298 A.e., II, 12. 299 A.e., I, 473. 300 A.e., II, 268. 301 A.e., I, 475. 302 A.e., III, 103. 303 A.e., II, 269. 304 A.e., II, 269; III, 114. 305 A.e., II, 12. 714

306 A.e., I, 251. 307 A.e., II, 95. 308 A.e., I, 263: Ayrca grld gibi, Trkleri bayram sevincine garkeden ikinci olay avclktr. 309 A.e., III, 331. 310 A.e., I, 122. 311 A.e., I, 138. 312 A.e., I, 459. 313 A.e., I, 440: iir parasnda. 314 A.e., III, 164. 314 A.e., I, 164. 315 A.e., I, 444. 316 A.e., II, 282. 317 A.e., I, 159, 467. 318 A.e., I, 514. 319 A.e., I, 467. 320 A.e., I, 491: sagangu. 321 A.e., III, 442. 322 A.e., III, 37, 116-7: Adam a yavan buldu demek etsiz buldu demekti. 323 A.e., I, 491.

715

Fergana'da Yerleim Yerleri / Glnisa Aynakulieva [s.377-387]

Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye A. Ferganada ehirler, Kasabalar, Kyler Genel olarak VIII. yzyl, Orta Asyann iki byk dnemini ayran bir hudut zamandr. Araplarn fethi ve bununla birlikte yeni dinin yayl ve Arap dilinin devlet dili yerine gemesi, kk prensliklerin tek devlet sistemine dahil edilii, yeni kltrel ve ekonomik mnasebetlerin meydana gelmesi blgedeki maddi ve manevi kltrn tamamyla deimesine yol amtr. lk zamanlarda ehirlerdeki yaplara, byk zarar veren Arap fetihleri ayn zamanda bunlarn biimlerinin bsbtn deimesinde de byk rol oynamtr. Orta Asyann Arap Hilafetine balanmas Yakn Dou ile Maverannehir arasndaki ticari ilikilerin genilemesine yol am ve bu durum doal olarak ehirlerin gelimesinde de byk etken olmutur.1 Blgenin slam sanca altna girmesi dolaysyla bir merkezden ynetilen muntazam Hilafet kurulu sistemine balanmas, kltrel ilikilerin ilerlemesine, ticaretin ve zanaatn gelimesine yol aarak Orta Asyann IX-X. yzyllarda meydana gelen ikinci ehirleme dneminde nemli rol oynamtr.2 slam melliflerinin Maverannehir ehirleri hakknda yazdklar ile yaplan arkeolojik aratrmalar sonucunda elde edilen bilgiler, bu tarihi dneme zg ayrc vasflarn ve olaylarn btn Fergana ehirlerinin kaderinde de belli bir derecede iz braktklarn gstermektedir. IX-X. yzyllarn Fergana vadisi, slam corafyaclar tarafndan detayl bir ekilde tasvir edilmitir. Yazl kaynaklar Arap fthat srasndaki Fergana hakknda Ksn, Ahsket, Urest ve Hocend olmak zere ancak drt ehirden sz etmektedir. X. yzyl corafyaclar ise Ferganada 40 ehrin olduunu belirtirler. Bunlardan Hocend, daha o zamanlarda duvarlarla evrilmi bir rabata sahipti.3 Fergana blgesi Semaniye gre douda Ceyhun ve Seyhun nehirlerinin tesinde bulunan geni bir blgedir.4 Yakut Hamav, Ferganann sadece bir blge ad olmayp ayn zamanda bir ehir ad da olduunu bildirir. Ona gre blge, douda Haytal tarafndan Trklerle snr olup Semerkanttan 50 fersahlk bir mesafede bulunuyordu5 (Hurdadbihte 53 fersahtr).6 stahri, vilayetin ok zengin ve nfusunun ok kalabalk olduunu kaydeder. Ona gre Fergana dalarnda ok sayda altn, gm, bakr, firuze, civa, kmr ve nuadr bulunmaktadr. Maverannehirde nuadrn bulunduu tek maden oca buradadr.7 Mukaddesi, Ferganada bulunan yaklak 40 tane byk ve kk ehirlerden sz eder.8 ehirleri sayarken otuz bir isim zikreder ve baehir hari bunlar gruba ayrr: 1- Miyan Rudan Blgesi; imdiki Narin Nehri ile Kara Derya arasna denilip Dou Ferganay temsil etmekteydi. 2- Nesya Blgesi; Gney Ferganayi temsil etmekteydi. 3- Vagiz Blgesi; Kuzey Ferganann yani Sir Deryann kuzeyinde bulunan ehirleri iine almaktayd.9 716

Mukaddasi ve dier corafyaclarn verdii bilgilere gre birinci gruba Nasrbd, Minare, Renced, ikit, Zrkn, Hayrlam, Bebean, zkent; kinci guruba: O, Kuba, Bereng, Marginan, Ritan, Vankes, Kend, Aval, Nevkat-Miskan, Utikan, Zenderam; nc guruba: Bkend, Ksn, Bb, arek, At, Tubkr, Dicerkerd, Bign, Tishan, Cidgil, vdn, ehirleri girmekteydi.10 bn Havkale gre Ferganann alt blgeleri arasnda: Yukar Nesya, Aa Nesya, Asbara, Nukad, Miyan-Rudan, Cidgil, Urest, Besafar ve At bulunmaktadr. Hocend tarafndan Ferganaya girince ilk alt blge Yukar Nesyadr. Burann ehirleri arasnda Vankes, Sh, Huvakand (Hokand), Ritan vardr. Aa Nesya buraya bitiir. Aa Nesya ehirleri arasnda Marginan, Zenderam, Necrenk, Ustikan, Andukan (Andican) ve Hali bulunmaktadr.11 Zikredilen iki alt blge ova ve ayr olup bunlarn arasnda dalarn olmad sylenir. bn Hurdadbih gibi, en eski Arap corafyaclarna gre, Bat Asyadan Hilafetin ark hududuna giden ana yol Hocendde Sir Deryay aar, bundan sonra Ahskete kadar sa sahili takip eder ve Ahsketten sonra yeniden nehri aarak Kub, O ve zkente ulard.12 stahri, Sir Deryann gneyindeki mntkalardan geen bu yolu ana yol sayyordu.13 ehirlerin bulunduu yerleri renmek iin ehir saymndaki dzen ve bunlarn arasndaki mesafelerin tespiti ok nemlidir. stahri, vadi boyunca Gney Ferganadan geen bu Hocend-zkent ana yolunu tasvir ederken u ehirleri sayar: Hocendden Kende kadar 1 merhale, Kendden Soha kadar bir merhale, Sohtan Ritana kadar bir merhale, Zenderamitan Kubaya kadar bir merhale, Kubadan Oa kadar 1 byk merhale, Otan zkende kadar bir byk merhaledir.14 Ana yolun gneyinde Asfara (sfara), Aval ve Nekad denilen dalk blgeler bulunuyordu. Asfara blgesindeki ehirler Tmhu ve Bamkhu idi.15 Bamkhu Shtan be fersah, Tmhu da Bmkhutan bir mil uzaklktayd.16 Blge ksmen ovada ve ksmen dada yer alyordu. Avl ehri ayn addaki alt blgenin merkezi olup Suhtan on fersah uzaklkta Ucne yolu zerinde idi. ehrin kyleri olup, ayr ve kenarda bulunan bir alt blgeydi. Hududul-Alamdaki bilgilere gre Bagaskan ehri Avle aitti.17 Nukad (Mukaddesiye gre Nevkd),18 dalk bir ehrin ad olup ayn zamanda kurenin de adyd. ehrin adysa Miskan idi ve baka bir ehri de yoktu.19 stahriye gre Nukad, Kubdan douya ynelik 7 fersahlk bir mesafede bulunuyordu.20 slam mellifleri batdan Ferganaya giden ilk ehir olarak Hucanday (Hocend) gsterirler. Sz konusu yzyllarda Hocend ehri bazen Ferganaya bal olup, bazen de mstakil bir idari blge durumunda idi.21 bn Hurdadbih ve bn Havkal22 Hocendin Ferganaya hudut olup buraya dahil olduunu, yalnz ynetimin ayr olduunu bildirirler. bn Havkale gre ehir a nehrinin bat kysnda yer almtr. ehrin uzunluu geniliinden fazlayd. Her taraf ba ve bostand. Fakat ehrin iinde 717

bostanlar yoktu, evleri dankt. Az sayda ky ile ehri ve kuhendizi vard. Camisi ehirde, Darlmresi rabattaki meydanda, hapishanesi ise kuhendizdeydi. Halk gzel ve insanlk sahibiydi.23 ehir herhalde nehir boyunca 1 fersahtan fazla (6-8 km.) bir mesafede uzanrd. Evleri ou zaman birbirine ok yakn bir ekilde yaplrd. Bunlar genelde ehrin etrafnda yer alrlard.24 Mukaddesi, ehrin gzel ve temiz olduunu yazar. Ona gre bu tarafta Hocendden daha temiz ehir yoktur. ehir ortasnda rmak akard ve buraya dalar bitiirdi. Mellif: Akll kiiler ehri methetmilerdir, airler iirlerinde anlatmlardr25 der. Huddul-lemdeki bilgilere gre Hocendin etrafnda tarlalar oktu, ve yetitirdikleri bitkiler arasnda en ok nar aalar bulunuyordu. ehir sakinleri ok cesur ve savayd.26 Hocendden bir fersahlk mesafede Kend ehri bulunuyordu.27 Bu amillikte Kendden baka ehir yoktu. Yakut, ehirde bademlerin ok olmasndan dolay ona Kand-i Badem dendiini syler. Bu bademlerin kabuklar o kadar ince olurdu ki elle krlabilirdi.28 Buradan badem eitli lkelere ihra edilirdi. Mukaddesiye gre Kendde arlarn ortasndan bir dere (veya kanal) akard.29 Mukaddesi onu Fergana ehirleri arasnda gsterir. Hocend ile Fergana arasnda bir hudut yerini tutan Vankent veya Vankes ehri yer almt. ehir kkt fakat kalabalk bir ekim tarlalarna sahipti.30 Mukaddesi Vankentin Ritan kadar byklkte olduunu syler. Ona gre Ritan byk bir yer olup, camisinin biri arya, dieri meydana alan iki tane kaps vard.31 Hududul-Alemin yazar Ritan, Huvkand (Hokand) ve Zenderam ehirlerinin ok nfuslu olduklarn ve bunlarn da pek ok ekim tarlalarna sahip olduklarn bildirir.32 Yakuta gre Ritan, Marginan kylerinden biriydi.33 Huvakand (Hokand) hakknda Arap corafyaclar baka bilgi vermezler. Semn, ehri hi tasvir etmeden sadece adn zikreder.34 (Yakutta da aynsdr).35 Nihayet Yukar Nesyann dier bir ehri olan Soh, dalardan meydana gelen bir ehir olup, 60 ky vard. Amillikleri, durumu, ahalisinin kalabalyla ayr bir byk kre saylrd.36 ehir Buttam ile Fergana arasnda yer alyordu.37 Aa Nesya ehirlerine gelince; Marginn, Yakutun malumatlarna gre Fergananin en mehur ehirlerinden idi.38 Fakat byle denmesine ramen dier kaynaklarda, ehir hakknda pek fazla malumata rastlanmaz. Semn de ayn bilgiyi verir, fakat farkl olarak ehrin Gandab adl bir mahallesinden sz eder.39 Mukaddesiye gre Marginan kk bir ehir olup, Cuma camisi arlar iindeydi ve ehir kaplar nnden bir nehir geerdi.40 Utikan kk bir ehir olup camisi arsndayd.41 Andukan (Andican) Yakutta sadece bir ky ad olarak zikredilir.42 (Semnde de ayn bilgiler geer).43 Andukan ancak XIII. yzyln ikinci yarsnda Mool hakanlar Kaydu ve Tuva Han zamanlarnda ehir konumuna gelmitir ve XIII. yzyla kadar Ferganann bakentliini yapmtr.44 Aa Nesyann dier ehirleri hakknda baka bilgilere rastlanmamaktadr. Gney Ferganaya ait olup ana yol zerinde bulunan ehirlerden Kub ve U (O) ehirleri vardi. Kub, stahriye gre bu yzyllarda Fergananin bakenti Ahsiketten sonraki ikinci byk 718

ehirdir. Ona gre Kub, buradaki ehirlerin en gzellerindendi. Burada kuhendiz, rabat, Cuma camisi ve arlar vard.45 bn Havkal ayn bilgileri vermekle birlikte unlar da ekler: ehrin kuhendizi harap olup camisi buradadr. arlar rabattadr. Dar el-mre hapishane de rabattadr. Rabatn etrafn eviren bir sur bulunur. Kubnn, Ahsketin bostanlarndan ve sularndan daha fazla bostan suyu vardr.46 Mukaddesi Kubann merkezlerden daha rahat, daha geni, daha ho, daha temiz, daha cazip bir ehir olduunu bildirir. Hatta ona gre mantken burann merkez olmas gerekirdi. ehrin ortas meydanlk olup camisi arsndayd. Hakmler Kuba iin Fergana Kubadan ibarettir. Geri kalan r ptr demilerdir der.47 ehrin muharebe hazrl ve says ok ky vard. Kub hududunda baka bir ehir olmayp, baka bir amillik de bitimezdi. Huddul-lemin mellifi Kuby, Ferganann en byk ve en gelimi mamur ehri olarak gsterir.48 Sz konusu yzyllarda Ferganann nc byk ehri Otur ve Ferganann ekonomik ve ticari merkezidir.49 Mukaddesiye gre O nehirleri bol, eitli zelliklere sahip bir ehirdir. Ferah ve bolluktur. arlar bol olup camisi arlarnn ortasndadr. Daa yakn zengin bir yerdir; sular boldur.50 bn Havkal O iin yle der: Oun mamur ehri ve kuhendizi bulunur. Dar el-mre ve hapishane kuhendizdedir. ehrin bir rabat ve bu rabatn etrafnda su bulunur. Bu ehir, zerinde Trkleri gzetleme yeri bulunan daa bitiiktir. Bu gzetleme yerinden onlarn sebze tarlalar, srleri korunur.51 Karakola her taraftan gnlller gelirdi.52 ehrin kaps vard: Dervaza-i Kuh (Da Kaps), Dervaze-i b (Su Kaps) ve Dervaza-i Mugkede (Mugkede Kaps). Bu kaplar mstahkemdi.53 Mugkede atee tapanlar mabedi kaps anlamna gelip, eski Zerdtlk dininin bir yanksyd. Bu yzyllarda O sakinlerinin ancak kk bir ksm Zerdtlk mensubu olduklar anlalmaktadr. nk X. yzylda slamiyetin, Ferganann btn tarm ahalisinin hakim dini durumuna geldii bilinmektedir.54 Huddul-lemde Oun kalabalk ve zengin bir ehir olduundan sz edilir. Halk ok savayd. ehir dan eteinde yer alp dan zerinde gzetleme karakollar oktu.55 Oun etrafndaki tarmla uraan meskun yerler (zkent ve Kubnn etrafnda olduu gibi) ehir iin birer d istihkam hatt grevini yapmaktayd. Bunun dnda Oun gneydousunda 2 fersahlk56 mesafede zamanna gre mkemmel bir kaleye sahip olan Medva ehri vard.57 Otan farkl olarak Kub ve zkentin etrafnda ehirler yoktu. O hakkndaki bilgilere byk Trk alimi Kagarl Mahmudun nl Divn- Lgatit-Trknde de rastlanr. Kagarl, O iin tannm bir ehir ad demekle birlikte Uc diye ehir adnn dier bir yazln da verir.58 Ve nihayet Arap dnyasnn son klasik corafyaclarndan Yakut El-Hamavi szlnde Oun byk bir ehir olduunu, duvarlarla evrili olup drt kaps bulunduunu syler. Daha nceki corafyaclar ehrin ancak kapsndan sz etmise de arada geen 2-3 yzyl boyunca ehrin daha da byd, daha mreffeh olduu anlalmaktadr. Sleyman Dann zerinde hla Trk

719

gebelerine kar karakol bulunuyordu. Ona gre O, Kubnn yaknnda yer alp, ehir ve civarndaki topraklar ok bereketliydi.59 Ferganann kuzey ksmndaki ehirlerin tasvirine gemeden nce, ilk olarak vilayetin merkezi olan Ahskette durmamz lazm gelir. Gnmzde Sr Deryann kuzey sahilinde, Namangan ehrinin 20 km. gneydousunda tarih literatrnde Ahsket olarak (X-XIII. yy.) ve Ahs olarak (XIV-XVII. yy.) bilinen bu eski ehrin byk harabeleri bulunmaktadr.60 Arkeolog uzmanlar onun en az iki bin sene nce meydana geldiini ileri srmektedirler.61 slam melliflerinden bn Havkal, Orta a Ahsket ehrini yle tasvir eder: ehir a nehri zerinde dz bir arazide kurulmu, kendisiyle dalar arasnda 0.5 fersah uzaklk bulunan bir beldedir. Nehrin kuzeyindedir. ehrin bir kuhendizi vardr. ehrin ayrca bir rabat bulunur. Dar el-mare ve hapishane kuhendizde, camii kuhendizin dndadr.62 (stahriye gre ahristandadr).63 Bayram namazgah a nehrinin kysndadr. arlar hem ehirde hem rabattadr. Bununla beraber, arlarn ou ehirdedir. ehrin bykl te bir fersah geniliindedir. Yaplar topraktandr. Rabatn etrafnda sur vardr. ehrin mteaddit kaplar bulunur. (stahride be kapdr).64 Bunlardan biri Bbu Bceyr, dieri Bb el-Murakkatr. Dierleri ise Ksan, Cuma Mescidi ve Rahabe kaplardr. (stahride Dr-i Rihanedir).65 Hem ehirde hem rabatta akarsular, ok sayda havuz vardr. Rabatnn her kaps iki fersah boyunca uzanan gr bostanlara ve devaml akan nehirlere alr. a Nehrini geince bir konak boyunca ehrin hizasnda ayrlar, bol otlaklar ve kumluklar uzanr.66 Huddul-lemde, Ahsket emirlerin ve millerin devaml bulunduu yer olarak gsterilir. Ona gre Ferganann bu ba ehri Sr Deryann kysnda, bir da eteinde yer almtr ve bu dada ok sayda altn, gm madenleri mevcuttur.67 Semnye gre Ahsket Ferganann en gzel ve en temiz ehridir.68 ehristan sulayan eitli kanallar, duvarlar tula ve kirele rlm gzel depolara dklrd. Balca binalar bulunuyordu. Mukaddesiye gre Ahsiket, Filistindeki mehur Remle ehrinin bir buuk misliydi.69 Yazl kaynaklarn verdii bu bilgileri arkeoloji aratrmalar da desteklemektedir. Arkeolojik bilgilere gre Ahsketin kuhendizi ehristann gneybat kesinde yer almaktayd ve 30 m. ykseklikteydi. Gney tarafn tahkim etmek iin nehrin yksek ve sarp kys kullanlmtr ve buradaki duvarlar daha alakt. ehristan ve rabatn dier btn taraflar duvarlarla evrilmitir. Ahsketin ehristan plan olarak uzunca kare eklinde olup, batdan douya doru uzanmaktayd. ehristan tarafndan kulelere sahip kudretli duvarlarla evrilmiti. ehristann dou duvarnda 10 tane kule bulunmaktayd. Bu kuleler gnmzde biribirinden 20-30 metrelik mesafeyle ayrlan, yaylm tepeler eklinde muhafaza edilmitir. Kuzey duvarnda 11 tane kule bulunmutur, bat duvarnda ise 3 tane kulenin izi muhafaza edilmitir.70 Btn duvarlar, d kenar yksek derin bir hendekeyle evrilmitir. ehristann meydan boyunca birbirine ok yakn yaplan binalarn kalntlar bulunmaktadr. Bunlarn zerinde Orta a Dnemine ait eitli ini eyalar bulunmutur. Bu ini eyalarn arasnda Trk dnemine ait ve zellikle Samanolu-Karahanl dnemine ait eyalar 720

arlktadr.71 Kltr tabakas gsteriyor ki, insanolu burada Kuan zamanndan beri yaamaktayd. Fakat Ahsketin inkiaf Trk dnemi ve sonraki dnemlere denk gelmektedir. ehrin iindeki sahann byk ksm yerliler tarafndan tula fabrikas ve dier inaatlar iin kazlp gtrlmtr. Fakat ehrin bir ksm yine de muhafaza edilmi durumdadr ve topografik ekimler srasnda ehir mahallelerinin bulunduu yerler, antsal yaplarn kalntlar, havuzlarn, kaplara gtren yollarn izleri tespit edilmitir: kisi ehristann bat duvarnda ve ikisi de dou duvarnda yer almaktayd. ehrin kuhendizi ehristann gneybat kesinde yer alp, ehristandan kuzeyden geen bir yol vesilesiyle, doudan da bir hendekle ayrlmaktayd. Plan olarak gen eklindeydi. Kuhendizin gney taraf Sr Deryaya doru sert bir uurumla almaktayd. Bu tarafta ve kalenin kuzeybat tarafnda iki tane kulenin izi muhafaza edilmitir. Genel olarak kuhendiz ehristandan bir ka metre daha bykt ve bylelikle ehristan ve etrafndaki yaplardan mnferiden, daha yksek ve hakim durumda idi. Kaz srasnda kuhendizin sahasnn byk ksm Sr Derya tarafndan alp gtrld anlalmtr. Rabatn, zamannda duvarla evrildii anlalmaktadr. Onun geni topraklar zanaatlarn mahallelerini, iftileri, arlar vs. iine almaktayd. X-XII. yzyllarda bu topraklarn youn bir ekilde meskun edildii arkeolojik malzemelerden belli olmaktadr. Kazlar srasnda burada pek ok seramik kuburlar (borular), humlar, tula rmeleri, dkme seramik, cam kapkacaklarnn kalntlarna rastlanmtr. Su selleriyle rabatn gneydou ksmnda yer alan hamamn byk ksm tahrip edilmitir.72 Arkeolojik aratrmalar IX-X. yzyllar Ahsketin btn ekonomik kln ortaya koymaktadr. Zanaat mahallelerinin byk sahalarndan anlalyor ki, bu ehir zamannda byk bir ticaret ve zanaat merkezi olmutur. Bu paralarn ve cruflarn ok saydaki kalntlarndan anlalmaktadr. ehrin salam duvarlar ve kuvvetli kuhendizi de onun bir idare merkezi olduunu gstermektedir. IXX. yzyllarda Ferganann bakenti olan Ahsket, eski bakenti Kasani oktan geride brakmt. nk Ahsket, Ferganann ekonomik gcnn temerkz ettii Sir Derya civarnda bulunuyordu. Ahsketin be fersah kuzeyinde ayn ad tayan nehrin kenarnda sz ettiimiz Ksn ehri bulunuyordu.73 ehir slamiyetten nce de var olup, Milad yzyln banda Davan Devletinin bakenti idi ve sonra vilayetin slamiyetten nceki hkmdarlar olan Ihidlerin bakentliini de yapmtr.74 Yalnz sz konusu dnemde Ksn eski nemini oktan yitirmi ve kk bir ehir haline gelmi durumda idi. slam mellifleri ondan pek fazla bahsetmezler. bn Havkale gre Ksn, hem ehrin hem kurenin addr. Kyleri, tarlalar ve srleri vardr.75 Semn burada fethedilmez bir kalenin bulunduunu syler.76 ehir Trk topraklarnn yaknnda bulunuyordu77 ve geni bir evreye sahipti.78 Nihayet Ferganann kuzey ksmnda Necm ve Kervn kureleri ile ayn adlardaki ehirler ve Cidgil kuresi ile Ardlnkes zikredilmektedir. bn Havkale gre Necm, burada bir blgede toplanm 721

kalabalk bir kyn addr.79 Bu kylerde, buraya saldrmak isteyen dmanlara kar koruyan askerler, hayvanlar ve mdfiler bulunuyordu. stahriye gre Ahsketten Kervn kuresinin snrna kadar 7 fersah, Kervn ehrine kadar 9 fersah idi.80 bn Havkal ehrin geni sahas, mamur kyleri olduunu syler.81 Yakut ehir adnn yazln Karavan olarak vermektedir.82 Huddul-lemdeki bilgilere gre Cidgil, dalar ve harabeler arasnda bulunan Ferganann bir kresidir. Burada kk ehirler ve pek ok ky yer almtr. Maden ocaklar vardr. Cidgilde at ve pek ok koyun yetitirilirdi.83 bn Havkal Cidgilin ehri olarak Ardlanketi (veya Ardlankesi) gsterir ve bu millikte baka bir ehir yoktur der.84 Ksn ile Ferganadaki Ardlanketin aras bir gnlk yol, yani iki menzil idi. Cidgil blgesi o zamanlarda Ferganann dahilinde olarak kabul edilen atkal Vadisine tekabl ettii aktr.85 Fergana vilayetinin nc blgesi olan Miyan-Rudan Cidgil Nehri (Narn) ile Sr Derya (Kara Derya) arasnda yer alp Trklerle snr blge idi. Bu blge gnmze kadar yerli adn ki su aras muhafaza etmitir. Mslmanlar burasn ancak X. yzylda ele geirebilmilerdir. Miyan-Rudann esas merkezi Haylam (Ketmen Tb) her halde Karluk hkmdarlarnn ikmetgh yeri idi. bn Havkale gre Miyan-Rudann ok ky, bol zahiresi vard. Blgenin baehri Haylam olup Samanoullarndan Emir Abul-Hasan Nasir b. Ahmed burada domutu. Mukaddesi blgenin adn Hayrlm olarak verir. Ona gre Hayrlm, byk bir ehir olup arsnda gzel bir camisi vard.86 Huddul-lemde ise Hatlam olarak zikredilir ve kk bir ehir olarak gstermektedir.87 Semnnin Trk ehirlerinden diye zikrettii Uzkand veya Yuzkand (zkent) Miyan-Rudan blgesinde bulunuyordu.88 Yakut, ehrin dier bir yazln da verir: Uzcand. Ona gre Uzcand Maverannehire ait bir ehir olup Ferganann en ucundadr ve gayrimslim lkelerle bitiiktir.89 Kagarlnn bilgilerine gre zkent, Ferganadaki bir kasabann ad olup Trke bir isimdir. kendimizin ehri anlamna gelmektedir.90 stahriye gre buras, O ehrinin te ikisi kadar byklkteydi. Kuhendizi, mstahkem ehri, rabat, balar, bostanlar ve akarsular vard.91 bn Havkale gre burann geni bir blgesi, geni bir sahaya dalm kyleri bulunurdu. milliinde baka bir ehir yoktu. arlar rabattadr. zkent Trklerin kaps nnde bir ticaret yeriydi.92 Trkler ticaret yapmak iin buraya gelirlerdi. Mukaddesiye gre zkentin kapsnn nnde kprs olmayan bir kanal akard. Rabatn bir duvar evrelerdi. Burann ehir merkezi mamur olup arlar, camisi, suru vard. Bunlarn hepsinin iine su giderdi. ehrin drt kaps bulunurdu. Bu kurenin ehirleri arasnda suru bulunan baka bir ehir yoktu.93 Huddul-lemdeki bilgilere gre ehir dolaylarndan iki tane nehir geerdi. Bunlardan birinin adi Yabaku olup Tibet Dalarndan akar, dieri Barshan nehri Karluklar (Halluk) blgesinden akard.94 XII. yzyllarda da zkent ehri ekonomi ve ticaret merkezi olarak o kadar nemli mevkiye gelmiti ki ehrin bulunduu Sir Derya nehri (Kara Derya) bazen zkent nehri olarak zikredilirdi.95 Asl zkent ehri IX. yzylda Trk beylerinden Dihkan ur-Tegine aitti.96 X. yzyln sonuna doru Fergana Vadisi, Maverannehirin dier blgeleri gibi Karahanllar tarafndan zapt edildii zaman 722

zkent Maverannehirin ba ehri durumuna gelmiti. zkentin en mreffeh ve mamur olduu devir bu dneme, yani Karahanllarn ilk devrine rastlar. Sonraki dnemde zkent, Fergana vilayetinin merkezi grevini yapmtr. Yakut, zkentin ehirleri olarak Malud97 ve ikit98 isimlerini verir. Bunlar, Trklerle snr ehirlerdi. bn Havkale gre Ahsketten ikite kadar 9 fersahlk yol olup buras Miyan-Rudann ilk ehri idi.99 Mukaddesi ikitin byk bir yer olduunu ve burada ok ceviz yetitiini bildirir. Ona gre ikitte bazen 1000 ceviz bir dirheme alnabilirdi. ehrin camisi arsnda idi.100 Burada Trk topraklar snrnda zkent, elattan baka Biskent, Astiykent101 ehirleri Haft-dih yani yedi ky kazas bulunuyordu. stahri, elat ile Biskentte cami yoktur fakat bunlar hudud ehirleri olduu iin bunlar da zikrettim der. Ona gre Ahsiketten Miyan-Rudanin son ehri olan elata kadar yaklak 5 geitti; Haylam ile elat aras ise 7 fersaht.102 Ferganann dou blgesinin dier bir ehri Nasr-bd idi. Mukaddesiye gre Nasrbd byk bir ehir olup etraf sefddal ve hr aalaryla evriliydi. Burasn bir hkmdar (Herhalde Ahmed b. Asad) Nasr adl olu iin kurmutu. ehir onun adn tard. Camisinin kapsnn zerinde kk bir minaresi vard.103 Yakut Zrkn bir ky ismi olarak verir.104 Semnde de aynsdr.105 Mukaddesiye gre Zrkn orta byklkte bir ehir olup Cuma camisi vard.106 Pirin tarlalar oktu ve sulama tesisleri yaplmt. Renced byk ziraat sahalar bulunan ve ayakkabclar arsnda temiz bir camisi olan bir ehirdi.107 Bebean byk bir ehirdi; camiinin nnde bir meydan bulunuyordu.108 Corafyaclarn tasvir ettii bu Fergana ehirleri sadece siysi iktidarn, ticaretin ve zanaatin merkezleri deildi. Bunlarn yannda ok gelimi yer alt servetlerini karma sanayileri de temerkz etmiti. Ayrca blgenin Karahanllar tarafndan zapt edilmesinden sonra Yedisu blgesinde Issk Gl sahilleri ve Tanr Dalarnda da ehirlerden, kervansaraylardan, kalelerden oluan kalabalk bir kltr ebekesinin ortaya ktn grmekteyiz. Bu topraklar ve ehirler zerinden Semerkant, Buhara vs. dier ehirlerden pek ok ticaret kervanlar geerdi. Orta Asya ehirlerinin teekklleri ok farkl, deiik ve zgn bir ekilde gereklemitir. Baz ehirler, kkleri ok eski zamanlara kadar giden yerleim merkezleri zerinde ykseldiyse de (bu ehirler genel olarak Maverannehir vaha blgesine aittir) dierleri ise eski Sogd kolonileri esasi zerinde veya V-VII. yzyllarda vcuda gelen askeri ve ticaret merkezleri zerinde ykselmitir. Bu tr ehirler daha ok Yedisu blgesi ehirlerine zgdr. Yerleim merkezlerinin bir ksm gebeler muhitinde: Merkezi Tanr Dalarndaki Atba, Koingarba ehirleri gibi rdakbek ve Kooy Kurgan ehir harabeleri, Suyap ehri, Koyluk ve Kuzey Yedisunun dier ehirleri gibi askeri ve ticari merkezler zerinde veya Kagan karargahlari zerinde meydana gelmitir. Bu ikinci tip ehirler genel olarak XI-XII. yzyllara yani Karahanllar dnemine aittir. 723

B. Kltrel Adan Orta Asya ve Fergana ehirlerinin Genel zellikleri Arap ftuhat, slamiyetin yayl anlamna gelmitir. Arap fatihleri slam dinine, fatihler ile feth edilen halk ayn dnya grne, ayn ahlak normlarna balayabilecek byk bir ideolojik g olarak ok byk nem vermilerdir. slam dini Arap yneticilerin oturduu, byk tccarlarn bulunduu, ticarete bal toprak aristokrasisinin temerkz ettikleri ehirlerde daha baarl olmutur. Yerli aristokrasi ran ve n Asya ile yaplacak ticaret iin geni perspeftikler aan bu Arap ftuhatnn nemini abuk anlamlard.109 Bu zaman iinde meskun yerlerin umumi saysnn iddetle azald bellidir; fakat byk ticaret yollarnn zerinde bulunan ehirler, sadece varlklarn korumakla kalmayp, bymeye ve gelimeye balamtr. Araplar Trkistanda, randa (iraz ve Kum) ve Kafkasyada (Gyanca) olduu gibi yeni byk ehirler kurmamlardr. Fakat bunlarn zamannda eski ehirlerin lleri daha da bymtr. slamiyetten nce meydana gelen ehristanlar ( ehirler), kuhendizler (Kaleler) ve ehrin d duvarlaryla evrili olan rabatlar daha da net bir ekilde belirmeye balamtr.110 Orta Asya ehirleri daha Arap ftuhat srasnda ehristanlarn etrafnda, ticaret ve zanaat varolar olan rabatlarn kurulu srecini yaamaktayd. te bu VIII-X. asrlar aras Orta Asya ehirleri tarihinde rabatlarn ortaya k ve bunlarn ayrca mahallelere dnme dnemi olarak bellidir. Ticaret ve zanaat varolar ehrin en kalabalk ve en canl ksm olmaya balamtr. ehristan ya tamamyla ortadan kalkm veya ehrin genel plan iinde eriyip, rabatla birleerek bir btnl oluturmaya yol amtr. Dolaysyla ehrin genel durumu da deimeye balamtr. ehir bir feodalin kona vaziyetinden devleti temsil eden hakimiyet konana, ynetim merkezine dnmtr. IX. asrn bana doru yle bir ehir tipi meydana gelmitir ki, genel olarak hibir esasl deiime uramadan btn Orta a boyunca yaamn srdrmtr.111 ehir hayat eski devirlere gre daha az meskun yerlerde teksf etmekteydi. Bu da ehir bayndrl ve yap inaat iin byk ilerin yaplmasna yol amaktayd. Bylece, ehir kltrnn z olan camiler, medreseler, hamamlar, arlar, hanlar, maazalar ve zanaat mahalleleri meydana gelmeye balamtr.112 Yazl kaynaklardan anlald kadaryla feodal ilikilerin ilk merhalesinde ticaret ar niteliindeydi. ar yerleri genelde ehristan duvarlar iinde deil, kaplarn yanndayd. Bartolda gre arlar genelde ehir civarnda bulunmaktayd.113 Fakat ok zaman gemeden ticaret daha mtemadi bir karaktere dnmeye balar ve ar meydannda zanaat tesisleri de toplanr. ehirlere su, ya en yakn nehirlerden veya bazen onlarca kilometrelik ak veya yer alt kanallar vastasyla dalardan ekilirdi. Orta asrlarda bu yer alt kanallar halk arasnda kyariz adyla belliydi. stahriye gre erken Orta a Buhara, Semerkant ve Merv su datm sistemleri genel olarak dere 724

ebekelerinden ve havuzlardan olumaktayd. Bununla birlikte Buharann ehristan tepe zerinde yer almt ve bundan tr buraya su ulamyordu. Dolaysyla sadece rabat sulanabiliyordu.114 Semerkantta su, ehre kurun oluu vastasyla ekilirdi ve dere ebekeleriyle datlrd. Dereebeke sisteminin kullanmyla birlikte halk ayn zamanda kuyular da kullanmaktayd. Ak dere su datm sistemleri her halde ok yaygnd. Fakat su datm sisteminin tek slubu deildi. Orta Asya ehirlerinde ok eskiden beri mlek borular yardmyla yaplan yer alt su datm sistemleri mevcuttu. Bu mlek borular yani kuburlar daha eski zamanlardan beri kullanlmaktayd. Ve bazen kanalizasyon fonksiyonunu da yapmaktaydlar.115 Erken Orta a ehirlerine ait mlek su borular eski Pencikent kazlar srasnda kalabalk bir ekilde ortaya kmtr.116 Kuburlar sadece su borusu olarak kullanlmayp yerli tip kanalizasyon iin de kullanlrd. Bu tr kuburlarn rnekleri Varahann X-XI. yzyllara ait toprak katmannda kalabalk bir sayda kefedilmitir. Bunlar avlularda ve evlerde yer alan aktma oluklaryd. Bu su tesisat birka paradan oluuyordu: 1- Toplayc kerpi kutusundan, 2- Eik ekilde yerletirilmi akalama tesisinden, 3- Humdan (byk kap) yaplm emme kuyusundan. Hum genelde devrilmi ekilde yerletirilirdi. Borular genel olarak hum zerinde, onun krlm dibine oturtulan dey bir dirsei oluturmaktayd. Bunun iin ou zaman krlm veya kullanlmayan kaplar kullanlrd. Kaplar dey ekilde, iki tanesi st ste birletirilirdi. Bu tr mlek su borular eklinde kanalizasyon sistemi, Fergana ehirlerinde yaplan arkeoloji kazlarnda da ortaya kmtr. Sonraki dnemlerde Orta Asya ehirlerinde ana kanalizasyonlar kullanlmaya balar. XI-XII. yzyl Termezde tonoz biiminde olan yer alt galeri eklinde tuladan yaplm bir irkef ukuru kefedilmitir. Bu tip irkef ukurlar tazarlar Buharada da vard ve ayn zamanda Fergana ehirlerinde de yaygnd. Ahsket, Kuva, O vs. ehirlerinde yaplan eitli kazlarda bu tr tazarlar, irkef ukurlar defalarca ortaya karlmtr. Kuva ehrinde caddeler tala denmiti. Kaldrmlar ise krk talarla kaplanmt. Kk avlulu evler birbirine skk bir trde yer almaktayd. Evlerde ocaklar, eyvanlarda pide piirmek iin tandrlar bulunmaktayd.117 Arap corafyaclarnn verdii bilgilere gre X. yzylda Buhara ve Semerkant ehirlerinin caddeleri de talarla denmiti.118 Arkeolojik aratrmalar srasnda XI-XII. yzyl Taraz ehrinde de Arnavut kaldrmlar ve ta levhalaryla denmi kaldrmlar ortaya kmtr.119 Mukaddesiye gre Kyatta pislikleri nce ukurlarda toplarlard ve sonra uvallarla tarlalara gtrrlerdi.120 Orta Asya ehirleri ayn zamanki Bat Avrupa ehirlerine gre ok daha temizdi.121 Buna ksmen kuru iklim sebep oluyordu ama en balca sebep temizlik kontrol iin gsterilen ihtimamd. IX-XII. yzyl Orta Asya ehirlerinde geni trde derin plk kuyular kullanlrd. 725

Tabi ki ehirlerin temizlii ideal deildi. Bunlarn ou muasrlar iin bile kirli grnrd. zellikle Harezm ehirleri ok kirliydi; nk zemin sularnn yksek seviyesi derin p kuyularnn kazlmasna engel olurdu. Pislikler dorudan sokaklarda yatard ve ayaklarla btn ehir boyunca datlrd.122 Merv ve Semerkantta aalandrmalar vard ki, bunlara ak su rezervuarlar elik ederdi.123 VIII. yzyldan sonra ehir hayatnda ortaya kan yenilik, toplum hamamlaryd. Orta a mellifleri Merv, Dandanakan, Nuzvar hamamlarndan sz ederler.124 Arkeolojik kazlar tarafndan ortaya karlan en eski Afrasiab ve Taraz hamamlar IX. ve X. yzyllara aittir.125 Bu dnemden nce hamamlarn varlndan ne yazl kaynaklar ne de arkeoloji sz eder. Fakat IX. yzyln banda belki slamiyetin umumi yaylndan dolay, belki de ehir bayndrlnn ve ehir hayatnn nemli bir parasn oluturan blgelerle sk temaslarn kurulmasndan dolay hamamlar entansif bir ekilde meydana gelmeye balar. Semerkantta bu yzyllarda 60-80e kadar varan hamamn bulunduu sylenir. Hamam camiden sonra en ok ziyaret edilen toplum yeri olduundan hamam duvarlarndaki sslemelerin arasnda canl varlklarn tasvirlerinin bulunmamas iin zen gsterilmesi gerekiyordu. Byle bir kontroln kuvvetli tesirini arkeolojik malzemeler ortaya koymaktadr. Gnmze kadar ulaan hamam duvarlar resimlerinin kalntlarnda ancak ornmantal karakterdeki resimler grnmektedir. Son yllarn arkeoloji aratrmalar ayn tr hamamlarn Karahanl dnemi Ahsket, O gibi Fergana ehirlerinde de bulunduunu gstermektedir.126 Bunlardan 1984te O ehrinde Sleyman Dann eteinde bulunan X-XII. yzyllara ait Karahanl hamamnn yapsna bakarak bu dnemdeki hamamlarn genel durumunu, toplumun kltr seviyesini kolayca anlayabilmek mmkndr. Hamam 18x12 m2 lsndedir; kuzey, merkez ve gney olmak zere ksmdan olumaktayd. Kuzeybat kesinde stma ksm bulunmaktayd. Istma tesisi kerpi stunlardan, isi iletici kanallardan ve kuburlardan olumaktayd. Duvar d boyunca tazar denilen lam kanal gemekteydi. Istma merkezinin batsnda kuburlardan yaplm 1,7 metrelik akalarn kalntlar bulunmutur. Burada 4 maden para, boncuklar ve yeil kaplamal tipik Karahanl lambas (kandili) bulunmutur.127 Hamam alt odadan olumaktayd. Bunlarn arasnda 4 nolu oda serin oda, 3 nolu oda da mlayim oda idi. 3 ve 5 nolu odalar suya girmek iin, masaj yapmak ve dinlenmek iin kullanlmaktayd. Yerdeki ve duvardaki itinayla yaplm suya dayankl svalara gre gney taraftaki btn odalar ykanmak iin kullanlrd. Hamamn kaplamalar, bunlarn renkleri, kvetlerin yerleimi, stma tesisinin yaps genel olarak O hamamn Ahsket hamamna benzetmektedir.128 Ahsket hamamlarna gelirsek, arkeologlar tarafndan eski Ahsket harabelerinde biri erkeklerin dieri ise kadnlarn olmak zere iki tane ortaa hamam tespit edilmitir. Hamamn biri havari planda olup 5 tane odas vard. Dieri de bu hamamdan 20-25 metrelik bir aralkta bulunmaktayd. 726

Hamam demesinin altnda binann tabann stan borular bulunmaktayd. Scak havann gemesi iin kullanlan bu borular, suyun toplanmas ve bekletilmesi iin yaplan havuzlar gibi, hatta kap eii bile 29-17-4 ve 27-15-3 ldeki ince, uzunca tuladan yaplmtr. Oda tabanlar zel, kare ekilli tulalarla denmitir. Baz odalar suya dayankl, boz renkli zel svalarla svalanmtr. Bulunan seramik kalntlar ve para bilgilerine gre hamam XI. yzylda yaplmtr. Binann tabannda bulunan maden para M. Ye. Massona gre zkent ehrinde bastrlm olup, lek Kadr Hana aitti.129 Ayn benzerlikleri Orta Asyadaki dier Karahanl hamamlarnda da grmekteyiz.130 Hamamlarn aratrlmas bir mimarlk haysiyet noktai nazarndan, sivil ve toplum deerindeki bir tesisat olmas bakmndan ok enteresan bir konudur. Hamamlar Dou feodal ehirlerinin gncel hayatnda, tpk Romallarn termalar gibi nemli rol oynamlardr. Hamamlar sadece bir hvzshha messesi olmayp, ayn zamanda tbbi messeseler idi. Orta asrlarda hamamlara ok ihtimam gsterilirdi. Bu konuda XI. yzyla ait edebi eser olan Kabus-Name bize gzel bir rnek vermektedir, ki eserde hamama gitme kurallarna ayrlan zel bir balk bulunmaktadr.131 Orta alarda hamamlar ayn zamanda ok gelir getiren messeselerdi. Baz bilgilere gre (rakamlar biraz abartlmtr) X. yzyl Badatta 10.000 tane hamam bulunmaktayd. Semerkantta Tamga Hana en az iki hamam aitti. Bunlardan Hammad caddesinde bulunan erkek hamamn, Han, bir medreseye vakfetmiti. Bunun yaknlarnda bulunan dier Mervan Hamamn hastaneye vakfetmiti.132 Byk ehirlerde ou zaman hastaneler (bimaristanlar) bulunmaktayd. Bunlar hem hastane olarak hem yoksullar iin barnak yeri olarak hizmet ederlerdi. Bu messeseler-vakflar, hayr sahipleri sayesinde varln srdrrlerdi. Byle bir hastane mesela 1066da brahim Tamga Han tarafndan Rivdad caddesinde kurulmutu.133 ehirlerin gelimesiyle burada halk tesisleri, zanaat tesisleri, ticaret, ynetim messeseleri olan divanlar temerkz etmeye balard. ehirlerin bymesi eitli yollarla olurdu. Baz durumlarda ehrin eski ksm olan ehristan herhangi bir sebepten dolay ie yaramaz, elverisiz, khnelemi duruma gelirdi ve yok olurdu. Dier durumlarda ise eski ekirdek salam olurdu ve gelimekte olan ehrin merkezi olarak kalmaya devam ederdi. ehrin bir yerden dier bir yere tanmas genelde iki durumda meydana gelirdi: birincisi, ehrin eski ksm (ehristan) ok ciddi bir ekilde tahrip olur ve harabe eklinde uzun sre beklerdi ki, onu eski yerinde tekrar canlandrmann hi anlam kalmazd. kincisi, ehristan yeni taleplere uymayan arazide bulunuyor olurdu. Mesela, Orta a ehirleri iin, ehir tahkimat ehrin varln srdrmek amacyla ilk zaruri artlardand. ehrin kuruluunda her zaman, mmknse ehrin bir tarafna doal engel salamaya allrd.

727

ehirler genelde sarp kyda, nehrin kntsnda yer alrlard. Bunun haricinde arazinin suni bataklklatrlmas yaplrd134 veya ehir, kendisinin mstakil mdafaas iin uygun olan yksek bir yerde yer alrd. Fergana ehirlerinin zelliklerinden biri de ite bu tr topografyasdr. ehrin iyi korunabilmesi iin bunlar da ou zaman tepelere yerleirlerdi. Birbirinden derin saylarla ayrlan tepelerin tm sahasn kapsayan ehirler birka bamsz ksmlara ayrlrd. Byle durumlarda ehir sanki birka ehristandan oluuyor gzkyordu. Bu tr ehirlerden biri de mesela zkent ehri olup, yaklak ehristandan meydana gelmekteydi. Bunlar Kara Deryann yaln kysnda yer almaktayd. Fakat bu durum ehrin ileride gelimesi iin yaplarla doldurulmasna, bayndrlna, ehre yeterli miktarda suyun ekilmesine engel olurdu. Ayrca bundan dolay ehir iin karmak teknik tesisatlarn kurulmas gerekiyordu. Mesela Timurdan nceki Semerkantta su, kurundan yaplm boruyla getirilirdi.135 Bundan dolay gelimekte olan ehrin yeni ksmlar, ana ticaret yollarnn kavaklarna yakn blgelere veya ticaret ehirlerinin byk semtlerinin yerlemesi iin uygun arazilere tanrd. ehir, siyasi nemini yitirerek ticaret ve zanaat merkezi olarak gelitii zaman, onun eski ekirdei halk tarafndan braklrd ve gitgide harabeye dnrd. Hayat ise ehrin etrafnda inkiaf ederdi.136 Bu devirde grld gibi, ehir merkezi genel olarak mmkn derecede bir yokuta veya tepede yer alm olan ehrin mstahkem ksmdr. Burada, merkezde hkmdarn saray olan kale yer alrd. Kalenin yaknnda, kuvvetli duvarlarla evrilmi hazine, silahhne vs. gibi nemli devlet messeseleri ve ayn zamanda kale iinde yaayan hkmdar ailesine hizmet veren mtemilt yaplar yer alrd. Kalenin (Kuhendizin) yannda, ou zaman onun etrafnda ehristan bulunurdu. ehristann iinde devlet messeseleri, asilzadelerin ve devlet erkannn iftlikleri, Cuma camisi ve bu devir ehir hayatnn nemli parasn oluturan arlar bulunurdu. arlarn ou ayn zamanda retim yerleri idi; ve bu durum X-XII. yzyllar Orta Asya arlarnn genel spesifik zelliini oluturmaktayd. ehristan duvarlarnn dnda bulunan ticaret ve sanayi varolarnda rabatlarda genel olarak demircilik, dericilik, yksek frnlar at menfezleri vs. gibi muhtelif spesifik retim zelliklerinden dolay ehristanda bulunmas istenilmeyen iletmeler yer alrd. IX-XII. yzyl ehir ahalisi ayn trden deildi. Ahali yksek aristokrasi, byk toprak sahipleri ve yksek ulema snfna bal tccar aristokrasisinden teekkl oluyordu. ehir halknn esasl ksmn zanaatlar oluturmaktayd. Bunlarn haricinde askerler, hizmetiler, kleler ve tarmclar tabakasnn bir ksm bulunmaktayd. ifti olup da ehir snrlarnda oturan iftiler konusuna gelince, Pencikent ehir kazlar srasnda ehristann dou duvarlarnn tesinde, byk sahada iftilere ait olan onlarca kk evler bulunmutur. Bu evlerin yaknlarnda, byk ihtimalle iftilerin geici olarak kald dier hafif yaplar da bulunmaktayd; fakat bunlardan hi bir eser muhafaza edilmemitir. Kazlarda karlan buluntulara gre tarmclarn belli bir ksm ehristann dahilinde de oturmaktayd. Arkeologlarn bu tahminleri etnografik malzemeler tarafndan da desteklenmektedir. Materyallere gre 728

toprak sahipleri olan iftiler ve rgatlar da hemen hemen XX. yzyln bana kadar ehir duvarlar iinde oturmulardr. ehir dndaki yaplar ou zaman tenteler ve alacklardan oluan hafif tesislerdi ve bu konuda Ferganadaki kk mstahkem yerler ok enteresan bir konudur. Halk bu mstahkem yerleri, en kk bir tehlike iareti olduunda tekrar ehir duvarlarnda saklanmak zere ancak tarla almalar srasnda terk ederlerdi.137 Kervan ticareti ile ilgilenen zengin tccarlarn mahalleleri ayr bir yerde bulunmaktayd. Kervansaraylar bunlarn ticari faaliyetlerinin getii yerler idi. Ayn zamanda byk imalathaneler tirazlar mevcut idi. Burada emire, halifeye ve zengin ahslara bal zanaatlar alrd. Bu tr imalathaneler (dkkanlar) sonraki Mool dneminde Karhona adyla bilinirdi.138 ehir hudutlarnn tesinde mstahkem yerler olan Ribatlar yer alrd. Bu ribatlar ehir hudutlarn (slamiyete ok yava gemekte olan) kafir gebe Trklerin aknlarndan koruyan mcahitler otururdu. ehirler aras yollarda, ticaret yollarnn emniyetini, kervanlarn konaklamasn ve korumasn salayan ok mstahkem kervan saraylar yer alrd. Karahanllar devri Orta Asyadaki feodalizmin gelimi safhasna ykseldii dnem olmutur. Bu topraklarn tek devlet bayra altnda birletirilmesiyle eski zamanlardan beri eitli mnasebetlerde bulunan Orta Asya ve Dou Trkistan halklarnn ekonomisinin gelimesi iin, yeni ehirlerin ortaya kmas iin uygun artlar hazrlanm bulunuyordu. Bu devirlerde eski Samanoullar dneminden farkl olarak, sadece Maverannehirde deil Tanr Dalarnn merkezi blgelerinde de ok byk gelimeler ortaya ktn, retim kuvvetlerinin inkif ettiini grmekteyiz. Bu yzyllarn en nemli vakalarndan biri gebe kavimlerin yerleik hayata geme srecinin daha iddetli, entensif bir karakter almasyd ve bu blgelerde de zanaat, i ve d ticaret mnasebetlerinin daha da gelimesiyle pek ok yeni ehirlerin meydana gelmesiydi. Karahanl ehirlerinin zellii de udur ki nceki devir ehirlerinin tipik hatlar muhafaza edilmekle birlikte Karahanl ehirlerinde, daha dorusu ehristanlarnda rabatlarn saylarnn artmasyd.139 Rabatlar genelde kaplarn yannda yer alan ar meydannda radiyal olarak ayrlan sokaklardan oluuyordu. Rabatn karakteristik zelliklerinden biri de etrafnda bulunan kylerin tarm ekonomisi mahsullerinin ehir zanaatlarnn mallaryla deitirilmesinin gerekletii bir yer olmasyd. Rabatn ehir civarnda bulunan tarm blgeleri ile olan balantlarn rabat sokaklarnn izgileri aka ortaya koymaktadr. Merkez kavaktan yollar yar ap eklinde ehir kaplarna giderdi. ehir dndaki yollar dorudan doruya ehir yollarnn devamyd. Rabatta engin sahalar ve yeillik daha oktu; fakat burada yaplar daha kk ve kalabalk deildi. ehir artk kare ekilli plandaki ehristana sahipti; yalnz kuhendiz hla tepe zerinde bulunuyordu. Rabatlar doru olamayan bir ekle sahipti. Rabat da duvarla evriliydi fakat ehristan duvarlar kadar mstahkem deildi. Karahanl dneminde sadece ehir plan deil, btn vahann 729

sileti teekkl olmutur. ehrin etrafnda atoya benzer kaleler, kuleler bulunurdu ve bunlarn arasnda ribatlar yer alrd ki, bunlar bu vahay koruyan duvar paralaryla birbirine balanrd. Vahann di duvarlar boyunca yer alan ribatlar sadece askeri meskn yerler olmayp bozkrdan ve dalardan gelen gebeler ile canl bir ticaret yapan ticaret noktalar idi. Vaha ierisinde, kuvvetli platform zerinde bazen bataklklar arasnda veya suni yaplm tepeler zerinde feodallerin mstakil kaleleri bulunurdu ki; bu kalelerin muhasaras daha zor olurdu.140 Dou blgelere gittike ehir planlarnda yerli zellikler arlk kazanmaya balamaktayd. u blgesindeki ehirler vadi blgesindeki ehirlere benzemekteydi, fakat konum bakmndan sz konusu ehirler gebe Trklerle komu bulunmalarndan dolay baz farkllklar iermekteydi. Bu farkllklar gebelerin muhafaza edilmi grg, geleneklerini yanstan yerli Trk hususiyetleri ile Maverannehir ehir geleneklerinin karmndan ibarettir. Bu tip ehirler arasna mesela Balasagun ehri girmektedir. Balasagun ve zellikle Sar ehirleri eski Sodun meskun yerleri zerinde meydana gelmi ehirleri temsil etmekteydiler. Bu ehirler mimari ahenklerine gre Maverannehir ehirlerine uymaktayd ve kaleden, ehristandan ve az ok gelimi rabattan olumaktayd. Fakat bu ehirler ayn zamanda gebelerin geici olarak oturduu ehir ve Trk hanlarnn bulunduklar konak, karargahlar olmutur. Bunlar ehrin eski merkezi olan ehristan topraklarnda deil, ehir civarlarnda, dik al plana sahip, mstakil duvarlarla evrili, kudretli, mstahkem kaplara ve sava kulelerine sahip yeni sahalarda oturmaktaydlar. Mesela XII. yzyl Balasagunun hayat merkezi eski ehristanda deil, onun dousunda yer alan savunma tabyasyla evrelenmi dou ksm idi. Siyasi ve ekonomik hakimiyetin ezelden beri gebelerin elinde bulunduu li vadisi ve Tanr Dalarnn i blgelerinde meydana gelen (mesela, Kooy-Korgon, Atba vs.) ehirlere gelirsek, bu ehirler gebe ekonomisinin i gelimesinin mahsul olup, yerleik hayvanclar ile tarmclarn ortaya kmasyla vcuda gelmitir. ehirlerin ekirdeini oluturan bu meskun yerler balangta mdafa kaleleri olarak kullanlan gebe Trk hanlarnn karargahlar idi. Burada ayn zamanda zanaat de temerkz etmiti. Sz konusu meskun yerlerin zellii kalelerin olmay, ehristanla rabat arasnda ak bir ayrmn olmay ve kk lde olmalar idi. Bu tr ehirlerin duvar telerinde sava srasnda halk ve srleri saklanrd, adrlar kurulurdu. Sadeletirilmi bu ehir tipleri gebe bozkr ile yerleik vahalarn hudutlarnda meydana gelmekteydi. Orta Asyada bu devirlerde zanaat retiminin hacmi o kadar ykselmiti ki, bu durum ehirlerin grnn tamamyla deitirmitir. Zanaatlarn saysnn ykselmesi uzmanlk dallarnn meydana kmasna da yol amtr. ehirlerin yksek bayndrl sadece genel kltrden deil, halkn maddi refahndan da belli olmaktayd. Grld gibi bir merkezden ynetilen devletin meydana gelii, i ara savalarn azalmas, ticaret adamlarnn slam dnyasnn btn topraklar zerinden maniasz hareket edebilme imkanlar, Orta Asyann ekonomisinin gelimesinde ve ehirlerinin inkiafnda olumlu tesirini gstermitir. Arap ftuhatnn yaratt harabelerin ksa sren tamirat dneminden sonra, sanki ehir duvarlarnn dar bir 730

halkasna strlm smsk yaplarla doldurulmu Orta Asya ehirleri, IX. yzylda ve sonralar bu halkadan darya dklerek etraftaki topraklarda geni bir ekilde dalmaya balamtr. Artk ehrin emniyetini duvarlar deil, devletin kudreti temin etmekteydi. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Gafurov B. G. 1972: 182. Belenitsky A. M. 1973: 163. storiya at-Tabari 1984: 1443. Semani: 1912: IX, 274. Yakut: 1906-1907: VI, 364. Hurdadbih: 1967: 30. stahri: 1967: 334. Mukaddasi: 1967: 262. Mukaddasi, 262. Mukaddasi: 1967: a. y. ; stahri, 266; Havkal, 513. Havkal, 513-514. Hurdadbih, 30. stahri: 1967: 335. stahri: 1967: 335. Havkal: 514; stahri, 226. Bartold V. V. 1990: 174. Hudd: 1937: (p. 23B). Mukaddasi, 262. Havkal, 514. stahri, 347. Hurdadbih, 30. Havkal, 511. 731

23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46

Havkal, 511. Negmatov N. 1956: VIII, 104. Mukaddesi, 272. Hudd, (p. 23B). Havkal, 511. Yakut: VII, 283. Mukaddesi, 272. Hudd, (p. 23B). Mukaddesi, 272. Hudd, (p. 23B.). Yakut: IV, 262. Semn: V., 200. Yakut: III, 480. Havkal: 514; stahri, 266. Hudd, (p. 23B). Yakut: VII, 310. Semn: IX, 179. Mukaddesi, 272. Mukaddesi, a. y. Yakut: I, 347. Semn: I, 364. Bartold V. V. 1990: 171-174. stahri, 333. Havkal, 513. 732

47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70

Mukaddesi, 271. Hudd, (s. 23B). Zadneprovsky A. Yu. 1997: 113. Mukaddesi, 272. Havkal, 513; stahri, 266. Mukaddesi, a. y. Havkal, 513; stahri, 266. Galitsky V. Ya. 1987: 24. Hudd, (s. 23B). stahri, 347. Havkal, 514. Kagarl, 1998: I, 35. Yakut: I, 374-375. ulanov Yu. G. 1963: III, 197. Berntam A. N. 1952: 247; ulanov Yu. G. 1963: 199. Havkal, 512; een R. 1985: 239-240. stahri, 265. stahri, 265. stahri, a. y. Havkal, 512-513; Yakut: I, 153. Hudd, (p. 23B). Semn: I, 153. Mukaddesi, 271. Ahrarov . Ye. 1962: VII, 55-56. 733

71 72 73 74 75 76 77 78

Berntam A. N. 1952: 244-247. Ahrarov . Ye. 1962: 56. stahri, 275. Bartold V. V. 1990: 176-177. Havkal, 514. Semn: X, 239. Yakut: II, 207. Havkal, 334.

79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93

Havkal, 514. stahri, 346-347. Havkal, 514. Yakut: VII, 247. Hudd, a. y. Havkal, a. y. Bartold V. V. a. e.: 177. Mukaddesi, 272. Hudd, (p. 23B). Semn: VIII, 438; V, 49. Yakut: I, 374; VII, 530. Kagarl, I, 344. stahri, 266; Havkal, 513; een 1985: 240. Havkal, 513-541. Mukaddesi, 271. 734

94 95 96 97 98 99

Hudd, a. y. Bartold V. V., a.g.e., 167-169. Hurdadbih, 30; Kudama, 1967: 208. Yakut: III, 154. Yakut: V, 285. Havkal, 524.

100 Mukaddesi, 271. 101 Havkal, 514. 102 stahri, 346-347, 348. 103 Mukaddesi, 271. 104 Yakut: V, 384. 105 Semn: VI, 267. 106 Mukaddesi, 271. 107 Mukaddesi, a. y. 108 Bartold, V. V. a.g.e. 178. 109 Lavrov B. A. 1950: 67. 110 Bartold, V. V. 1963: (II 1), 122. 111 Belenitskiy A. M. 1973: 162. 112 Lavrov V. A. 1950: 68. 113 Bartold V. V. 1963: II (1), 102 114 Voronina V. L. 1959: 101. 115 Voronina V. L., a.g.e. 116 Vyazminita M. . 1945: I, 38. 117 Ahrarov Ye. 1973: 64. 735

118 Bartold V. V. 1963: II (1), 93, 115. 119 Berntam A. N., 1941: 57. 120 Bartold V. V.: 1963: 145. 121 Belenitskiy A. M., 1973: 307. 122 Volin S. L., 1939: I, 187. 123 Volin S. L., 1939: I, 174. 124 Volin S. L., 1939: I, 188, 194, 195. 125 Berntam A. N., 1940: II, 177. 126 Anarbayev A. ; Ahrarov . Ye. 1991: 25; Amanbayeva B. E. 1998: 44-45; Ahrarov . Ye: 1962: 57-59. 127 Amanbayeva B. E. a.g.e. 128 Ahrarov . Ye. 1962: VIII, 57-58; Anarbayev A., Ahrarov . Ye., a.g.e. 25. 129 Ahrarov . Ye. 1962: VIII, 57. 130 Amanbayeva B. E., a.g.e. ; Pugaenkova G. A. 1949: 1; Gulyamova E. O. 1961: 31. 131 Bertels Ye. E. 1958: 113. 132 Khadr 1967: 317, 322, 326, 332. 133 Khadr 1967: 314. 134 Voronina V. L., 1959: 93. 135 Gulyamov Ya. G.1967: 316. 136 Lavrov V. A. 1950: 67. 137 Voronina V. L. 1959: 104. 138 Lavrov V. A. 1950: 69. 139 Berntam A. N. 1950: 36. 140 Voronina V. L. 1959: 102. 736

Ahrarov . Ye. , Arheologieskiye Raskopki v ahristane Gorodia Kuva. MKU, X, Takent, 1973. Ahrarov . Ye., Arheologieskiye ssledovaniya Gorodia Ahsket v 1960 g. ONU, VIII, 1962. Amanbayeva B. E., Srednevekovaya Banya. TDSK, 1998, I, 44-45. Anarbayev A., Ahrarov . Ye., Banya Srednevekovogo Ahsketa. MKU, XXV, 1991. 5. Bartold V. V., storiya Turkistana. Soineniya, II (1), Moskva, 1963. Bartold V. V., Mool stilasna Kadar Trkistan. Hazrlayan: H. D. Yldz, Ankara, 1990. Belenitskiy A. M., Bentovi . V., Bolakov O. G., Srednevekovy Gorod Sredney Azii. Leningrad, 1973. Berntam A. N., Arhitekturnye Pamyatniki Kirgizii. Moskva-Leningrad, 1950. Berntam A. N., Banya Drevnego Taraza i Yego Datirovka. TOV, II, Leningrad, 1940. Berntam A. N., storiko-Arheologieskiye Oerki Tsentralnogo Tyan-anya i Pamiro-Alaya. MA, XXVI, Moskva-Leningrad, 1952. Berntam A. N., Pamyatniki Starin Talaskoy Dolin. Alma-Ata, 1941. ulanov Yu. G., Gorodie Ahsket. Sovetskaya Arheologiya, 1963. Gafurov B. G., Taciki. Drevneyaya, Drevnyaya i Srednevekovaya storiya. Moskva, 1972. Galitskiy V. Ya., Ploskih V. M., Starinny O. Oerk storii. Frunze, 1987. Gulyamov Ya. G., storiya Uzbekskoy SSR. I, Takent, 1967. Gulyamova E. G., O Rabotah Kulyabskogo Otryada na Gorodie Hulbuk v 1959 g. Trud AN Tacikskoy SSR, XXXI, Duanbe, 1961. bn Havkal, Kitabu Suratul-Arz. Ed. by M. J. De Goeje, Leiden, 1967. bn Hordadbih, Kitabul-Mesalik vel-Memalik. Ed. by E. J. De Goeje, Leiden, 1967. Hududul-Alem. (The Regions of the World) A Persian Geography 372 A. H.-982 A. D. Translated and explaned by Minorskiy. London, 1937. Al-stahri, Kitabu Memalik vel-Mesalik. Ed. by M. J. De Goeje, Leiden, 1967. storiya At-Tabari. Takent, 1987. 737

Kagarl Mahmud, Divanu Luatit-Trk. Trc. B. Atalay, Ankara, 1939-1941. Lavrov B. A., Gradostroitelnaya Kultura Sredney Azii. Moskva, 1950. Material po storii Kirgizov i Kirgizii. Pod red.: B. A. Romodina, I, Moskva, 1973. Material po storii Sredney i Tsentralnoy Azii X-XIX vekov. Pod red.: B. A. Ahmedova, Takent, 1989. Material po storii Turkmen i Turkmenii. Pod red.: S. L. Volina, A. A. Romaskevia, A. Yu. Yakubovskogo, I, Moskva-Leningrad, 1939. Mukaddesi, Ahsent-Tekasim fi Marifetil-Akalim. Ed. by M. J. De Goeje, Leiden, 1967. Negmatov N., Geograf IX-XII vekov o Hocente i Yego Oblasti. zvestiya OON AN Tacikskoy SSR, VIII, 1956. Ploskih V. M., storiya Kirgizskoy SSR. I, Frunze, 1984. Pugaenkova G. A., Arhitekturnye Pamyatniki Nis. TYuTAKE, I, Ahabat, 1949. Semani, Kitabul-Ensab. Leiden-London: E. J. W. Gibb memorial series, XX, 1912. een R., slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri. Ankara, 1985. Voronina V. L., Rannesrednevekovy Gorod Sredney Azii. Sovetskaya Arheologiya, I, 1959. Vyazmitina M. ., Keramika Ayrtama Vremeni Kuanov. Trud AN Uz SSR, I, Takent, 1945. Yakut el-Hamavi, Mucemul-Buldan. Kahire, 1906-1907, VIII cilt. Zadneprovskiy Yu. A., Oskoye Poseleniye k storii Fergan v Epohu Pozdney Bronz. Bikek, 1997.

738

X-XII Yzyllarda Merv / Prof. Dr. Yegen Atagarriyev [s.388-393]

Babakanlk Tarih Aratrma Enstits / Trkmenistan Altndan daha deerli cilt-cilt kitaplardanoluan Merv ktphaneleri dnyann ilk ilmi merkezlerinden biridir. Saparmurat TRKMENBAI Yirminci yzyln sonunda Samaniler devletinin dalmas ve Gazneliler devletinin ortaya kmas ile ilgili Orta Asyada nemli siyasi deiiklikler yaanmtr. Bu vaka tarihin bundan sonraki gidiatnda dnm noktas olmutur. XI. yzylda Turul Bey ve ar Beyin bakanlnda Byk Seluklu Trkmen devletinin kurulmas tarihin kavanda byk bir dnm noktas olarak sadece siyasi olaylarda deil, Horasann ve Harezmin iktisadi ve kltrel adan kalknmasnda da byk iz brakmtr. Byk Seluk Trkmen Devletinin kltrnn gelimesine, sonra ise belli bir dnemde onun zayflamasna etki eden nedenler nelerden ibarettir sorusunu cevaplayabilmek iin ilk olarak o dnemin ncesindeki durumu netletirmemiz gerekiyor. te bu noktay nazardan baktmzda Orta Asyann, Yakn ve Orta Dou devletlerinde VII-X yzyllar ilmin ve kltrn ykselmeye balad dnem olmutur. Peki bunu nasl izah edebiliriz? Bu durum Araplarn ve Arapa alfabenin Orta Asyaya gelmesi ayn zamanda dnemin gelimi devletlerinin ilmi-felsefi mirasnn Arapaya aktarlmas, Arapann ise o zamanlar ilmi dil olarak ilev grmesiyle izah edilebilir. Bu faktrler, sonraki devirlerin kltrel adan gelimesine byk ivme kazandrmtr. Trkmen komutanlar Turul Bey, ar Bey ve Musa Yabgu 1035 ylnda 10 bin Trkmen ailesiyle Horasana gelmi yaklak bir yl sonra Mervin Camilerinde ar Bey adna Hutbe okutulmu ve ona ahlarn ah unvan verilmitir. te o dnemden itibaren Merv Trkmenlerinin bakenti olarak daima hafzalarda durmutur. Horasann en byk ehirlerinden biri olan Mervde insanlarn ura ve hayat, kahramanl, ahlakll hakkndaki anlatlanlar soydan soya aktarlarak efsanelere dnmtr. Arap corafyacs al-Makdisinin Mervi Mekkenin Hicaz ehri ile bir sraya koymas ve ona Horasan ehirlerinin anas1 demesinden bu ehrin Yakn ve Orta Douda hem de Horasanda byk bir ne sahip olduunu anlamak zor deildir. nl oryantalist V. A. Jukovskiynin yazd gibi halifeliin genelde harp komutanlar, Abbasi Devletinin yneticileri Horasann hkmdarlar, birok hukuk hizmetinin mensuplar nl konuma statlar-hatipler Mervden kmtr.2 Bilim adamlarnn sayca okluu, ve ok deerli insanlaryla hibir ehir Merv gibi vgye layk olamaz-diyen orta a yazarlarndan biri ok doru sylemitir. 739

M. Aydodyev el-Merveziden yola karak orta alarda Mslman lemindeki mevcut 2500den fazla ilim ve kltr temsilcilerinin yardan fazlasnn Mervde domu olduunu ifade ediyor.3 Mervde ilim kaidesinin teekklnde eitli yurtlarn bilim adamlar veya Merve tanm alimler de taktire ayan katklarda bulunmular. rnein Suriyeli Araplarn Mervde sadece ticaretle deil, ilimle de ilgilendikleri tarihte belirtiliyor. Bilim adamlarnn hangi din mensubu olduuna baklmakszn bir ilmi merkezde alabilmesi nemli eydir. Bu ise toplumda ilimin gelimesine yardmc olan en uygun yoldur. XI yzylda ok sayda bilim adamnn Maverannehirden Merve g ettirildikleri belirtiliyor. Onlardan biri de Muhammet Ebu Nasr Habibidir. ok bilgili ve aklselim alim Habib Mar ulemalarnn imam olmutur.4 Mervli bilim adamlar kendi devirlerinde ilmin eitli dallarna; tarih, filoloji, corafya, matematik, mekanik, astronomi, fizik vs nemli katklarda bulunmulardr. Onlarn arasnda tarihi ve filolog Abdkerim as-Samaniyi, al-Habe al Hasib lakapl matematiki Ahmet ibn Abdullah al-Merveziyi, fiziki Abdurahman Al-Mansur al-Haziniyi ve dierlerinin adlarn sayabiliriz. Bu alimlerin katklar dnya ilminin altn hazinesinde nemli bir yere haizdir. ylesine byk katk ilmi rf-adetin eksiksiz yerletii yerde, medeniyetin gelitii yerde mmkndr. Demek ki bizim yurdumuz-vatanmz Trkmenistan eski ve Orta alarda ilmin ve kltrn nemli ocaklarndan biri olmutur. XI. yzyln ortalarna doru Horasan ele geirebilmek uruna Trkmen Seluklu ve Gazneli devletleri arasndaki be yllk (1035-1040) sava yurdun iktisadi adan gerilemesine yol at. Ama savatan sonra Horasann Trkmen hkmdarlar yurdun iktisadi durumunu, ilmini ve kltrn gelitirme dorultusunda belirli bir derecede almalarda bulunmulardr. O zaman, nceki var olan ilmi ve kltrel miras yerinde kullanlmtr. Araplarn Orta Asyay ele geirdiklerinden sonra kurmu olduklar ilmi ocaklar sonraki devirlerde de az ok devam etmitir. Bilindii gibi Abbasi Halifeliinde ilk olarak corafya ve matematik ilimlerinin gelimesine ihtiya duyulmutur. Corafya ilimi Araplara komu ve uzak mesafeli devletlerle, onlarn uzakl, yaknl, zenginlii, nfusunun younluu ve birok bilgiler edinmek iin lzumluydu. Orta alarda Trkmenistanda ilmin gelimesine ran, Hint ilmi geleneklerinin de katklar olmutur. Ticaret yollarnn aralarndaki mesafe hakknda harita plan corafya ilminin gelimesinde nemli bir konuma sahip olmutur. Araplarn yaylmas politikalar ve diplomatik ilikilerin younlamas nedeniyle birok kitaplar yazlm ve haritalar zerinde allmtr. Buna rnek olarak orta alarda tanzim edilmi slamn Atlas adl haritay, bn Hordad Beyin Kitab al-mesalik va-l-memalik (Yollarn ve vilayetlerin kitab), Abu-Bekr Ahmet ibn Muhammet ibn shak al-Hamadinin Kitab ahbap al-buldan, Yurtlar hakkndaki hikayeleradl eserlerini hatrlamak yerinde olur. Corafya ilmi asndan bakldnda Halife al740

Muktadir tarafndan gnderilen elilerin dzenledikleri raporlar tarihte bn Fadlann yazlar adyla tannan eserde ok nemli bir deere sahip olmutur. Onun nemini iki durumla izah etmek mmkndr. lk olarak gnderilen bu elilerin yolu Badattan yola koyulduktan sonra rana, sonra da Trkmenistann ortaa ehirleri olan Sarahsn, Mervin hem de Knrgencden gemitir. Ayrca bn Fadlan Ouzlarn arasnda kalarak, Trkmenlerin rf adetleri, davranlar hakknda deerli bilgileri derlemitir. bn Fadlann Trkmenler hakknda verdii bilgilerden Mervin ktphanelerinde Mool saldrsndan nce alan nl alim Yakutda istifade etmi, Yurtlarn szl adl fevkalade deerli ilmi eseri yazmtr.5 Ama kendi syledii gibi ktphanelere dalp ailesini, evini, oluk ocuklarn unutan ve Mool istilasna kadar Mervden ayrlmam olan-Yakut, ibn Fadlann yazlarndan acaba nerede yararlanm olabilir? Belki de Merv ktphanelerinde bu yazlar grmtr. Eer, 1923 ylnda Mehetteki imam Reza Alinin Mescidinde bn Fadlann yazl derlemelerinin bulunduunu hatrlarsak Mervin ktphanelerinde de byle yazlarn olmas tezi kuvvetlenir. Mervin ktphanelerinin ve kymetli yaz antnn XIII. yzyln I. eyreinde Mool yamaclar tarafndan yok edildii kukusuzdur. Onun iindir ki, gelecekte arkeolojik kaz arama almalar sonucunda veya bazen bir rastlant sonucu bn Fadlann yazlarnn Merv harabelerinde bulunma ihtimali bouna bir mit deildir. Al-stahrinin Kitab mesalik al-memalik (Yurtlarn yol kitab), Al-Belazurinin Kitab futuh albuldan (Yurtlarn istilasna dair kitap) ve dier bir ok eserlerde Trkmenistann orta a ehirlerine ve kylerine, ticaret yollarna ait bir ok corafi bilgiler mevcuttur. XI-XII. yzyllarda Yakn ve Orta Dounun, Orta Asyann ehirlerine, ilmin eitli dallarna, bilim adamlarna ait birok kitaplar ortaya km; Dnya ehri diye adlandrlan Badatn 14 ciltlik, amn 80 ciltlik tarihi yazlmtr. Onlarn etkisi sonucunda Orta Asyann, ayn anda Horasann da ayr ayr siyasi, ilmi ve medeni merkezleri olmu byk ehirlerinin tarihi hakknda ok ciltli kitaplar ortaya kmtr. Onlarn arasnda Mervli tarihi as-Samaninin 20 ciltten oluan Mervin tarihi adl kitab da vardr. V. V. Barthold Mervin tarihinden bahsederek Badatn tarihinin yazar Ebu Tahir Tayfura atfta bulunarak IX. asrda Halife Memunun divannn Mervde yerletii dnemde bu ehirde ok miktarda Pehlevi el yazlarnn olduunu belirtmektedir.6 O zamanlarda iyi bir gelenek olarak ilmin kayna olan kitaplar hayrna, sevabna mescitlere miras brakrlarm. stelikde Orta a Mslman hkmdarlar kitaplk oluturmay kendilerine byk bir gurur kayna saymaktaydlar.

741

spanyol hkmdar al-Hakamn Douda bir ok lkede kitap satn alan ubeleri bulunmaktayd.7 Onun ahsi ktphanesindeki kitaplarnn katalog says her biri 20 sayfadan ibaret olan 44 defterden olumutur. Samani hkmdarlar, As-Sahibi (X. yzyl) adl birine devletin valisi olarak Buharaya tanmasn teklif ettiklerinde o kitaplarnn okluunu yani onlarn 400 deveye yk olacan gereke gstererek gitmek istememi, baz insanlar iin ulalmas imkansz saylan bylesine byk vazifeden yz evirmitir.8 Genel olarak ktphaneler medreselerin yannda olmutur. Mervde en az 10 tane ktphanenin olduu hakknda yazl kaynaklarda kaytlar vardr. Ktphanelerde ilmin bir ok dallar hakknda kitaplar bulunmaktadr. Arap corafyacs Yakutun yazdna gre Merv mescitlerinin sadece iki tanesindeki kitaplarn says 12 bini akndr.9 Merv ktphanelerinde Araplardan kaan Sasanl padiah Yezdigerd -in/632-651y./getirdii Pehlevi el yazlarnn saysnn binden fazla olduu hakknda kaynaklarda bilgi vardr. Mervin orta alardaki alimleri ve ilmi hakknda bahsedildiinde ilk olarak aslen Mervli, tarihi ve filolog Ebu Seyid Abdulkerim ibn Muhammet as-Samaninin (506/1113-562/1167) adn sylemek gerekir. As-Samani alimler ailesinden gelmekte olup, kendi zamannda Mslman dnyasnn birok alimler nesillerini yetitirmitir. O tarih ve filolojiden baka hukuk, hadis ilminde birok makaleler ve eserler yazm, Kuran yorumlayabilmitr. As-Samaninin Kitap al-asnab (Adlarn menei hakknda kitap) kitabnda, atalar-ecdatlar, ilme alakas hakknda birok deerli bilgiler vardr. Abdulkerim as-Samani Mervde medreseyi bitirdikten sonra ilim arayarak Buhara, Semerkent, Termez, Niahpur, sfehan, Bagdat, Aleppo, am, Kuds, Hicaz gibi dnyann belli ehirlerini dolamtr. O al-Hatibiyi Badatn ok ciltlik tarihini yazmaya devam etmitir.10 Bunun gibi Abdulkerim as-Samani de kendi doduu ehir olan Mervin 20 ciltlik tarihini oluturmutur. Mervin saygn alimlerinden biri de XI. yzylda yaam Ebu Seyid ebul Muzaffardir. O kendi almalaryla iyi bir filolog ve tarihi olmutur. Onu dier bir tarihi Abdulkerim as-Samani ile kartrmamak lazm. Ebul Muzaffar as Samaninin yanna dier yurtlardan da eitim almaya gelenler olmutur. Buna rnek olarak Aksiketli alim Ahmet ibn Muhammet ibn el-Kasm el-Ahsiketin (Ferganadan) Merve geldiini hatrlamak yeterlidir. Ferganadan gelen alimler okullarn bitirdikten sonra Mervde daimi almak sayikiyle kalmlardr. O bilim adamlar Mervin medreselerinde talebelere ders vermiler ve ylece bilim adamlarnn yetimesine deerli katklarda bulunmulardr. Ahmet el Ahsiketinin Tarih boyunca kitap adl bir eseri gnmze kadar ulaamamdr. Zamandalarnn aktardklarndan yola karsak Ahmet el Ahsiketi basiretli bir alim olarak, sentaks ve kelime biliminde yetenekli, iirde usta olmutur. O kendi zamannda nl ilim ve sanat adamlarndan biri olmutur. 742

Ahmet el-Ahsiketi zamannn nl airleri ile yarabilmitir. Horosanda bir ok insan ondan ders almtr. Tarihi Ebu Seyit Abdulkerim as-Samani de Ahmet el-Ahsiketinin rencilerinden biridir. Mervde ilmi almalar ile megul olan alimlerin biri de Ebu Mudar Mahmud ibn Carir el sfihanidir. O filoloji ve tp ilimleri ile megul olmutur. Bu alimlerin tp alanndaki almalar gnmze kadar ulaamamtr. Ama onun tp alannda almalarnn olduunu Dounun nl alimi Yakut Homavinin ona atfta bulunmasndan dolay biliyoruz.11 Ebu-Mdar dnyada tannm alim Zamaharinin retmeni olmu ve ounlukla Harezmde yaasa da mrnn son yllarn Mervde geirmitir, orada da vefat etmitir. Az-Zamahari retmeninin lmne ok zlm ve gzlerinden ya dkerek alamtr. Aslen aml (Suriye) olan Ali Bin el-Hasan 1300 retmenden ders almtr. 50den fazla eseri olan bu alimin sadece bir Tarihu Medeniyeti Dmek (am ehrinin kltrel tarihi) atl eseri 80 ciltten olumutur.12 XII. asrn filozoflarndan biri Kutb az-Zaman Muhammet ebu Tahir at-Tabasi al-Mervezi hakknda mevcut kaynaklarda ok snrl bilgiler vardr. Onun ad Abul Hasan al Beyhaknn eserinde gemektedir. Kutub az-Zaman Mervde ve Sarahsda yaam, 539/1144 ylnda Sarahsda vefat etmitir. Mervin saygn filozoflarndan biri de XII. yzylda yaam Mahmud ibn Aziz al-Aridi al-Harezmi olmu. O aslen Harezmli olsa da ounlukla Mervde yaamtr. Orta a yazarlar Yakutun ve Beyhakinin verdii bilgilere gre o devirdeki bu ok byk filozofa Dounun Gnei ve azZamahar tarafndan kinci Cahz unvanlar verilmitir. Orta a yazl kaynaklarnda Mervde ilmin gelimesine byk ivme kazandran zengin ktphanelerin olduu hakknda bir ok belge vardr. ehirde bulunan 10 ktphanenin ikisi asSamanilerin ailesine ait olarak kitaplarnn okluu ve eit fazlal asndan en zengin ktphanelerdendir. O ktphanelerin hizmetinden faydalanmak iin Horasann, Maverannehirin, Arabistann ve Dounun birok yurtlarndan alimler gelmitir. Buna rnek olarak Arap seyyah ve corafyacs Ebu Abdallah ihabuddin Yakut al-Hamaviyi sayabiliriz. O kendinin Mucam al-buldan (yurtlarn szl) adl kitabn yazmak iin sene boyunca Merv ktphanelerinde almtr. 1219 ylnda Moollarn Merve ynelik istilac saldrlar onu bu ehirden ayrlmaya mecbur etmitir. O bu olay hakknda: Ben kitaplara dalp uzak yerdeki vatanm da, ocuklarm da unuttum. Dnyann dier ktphanelerinden bulunamayan ekici bilgileri ben bu yerde buldum. Eer Moollarn istilac saldrs olmasa idi, ben hayatmn sonuna kadar Mervden ayrlmazdm diye yazmtr.13 Yakut al-Hamavi Ebu Seyid as-Samaninin olu Abdurahmann rencisidir.14 Yakut al-Hamavi Merv ktphanelerinde altktan sonra daha net ve itibarl bilgiler veriyor. Onun yazdna gre ktphanelerden ikisi daha nl ve zengin dir. Onlarn birine Aziziye. Yani

743

Aziz-ad-din Ebu Bekr Atik az-Zincani ya da Atik ibn Ebu-Bekr demilerdir. Ktphanelerin dierine Kemaliye denildiini, Yakut belirtiyor. Ktpanelerin ncs Trkmen Seluklu devletinde Alp Arslann ve Melik ahn sadrazam Nizam l-mlkn medresesi iindedir. Ayrca Amidiye medresesinde, sadrazam Mecit al-Mlkn ktphanelerinin olduunu Yakut al-Hamavi. Hatuniye adl medresesinin Cumayriye ad verilen dervilere tahsis edilmi konak evinde ktphane olduu yazl kaynaklarda belirtilmektedir. Ktphanelerin okuma ve renme merakls insanlar iin elverili ve engelsiz olduu aktr. Yakutun ifadesine gre, Mervdeki evine ktphanelere ait kitaplarn 200 cildini getirmitir. Kitaplar okuyucuya her hangi bir kefalet karl olmadan serbeste veriliyordu. Kitaplarn her bir cildinin fiyatnn bir dinara (altn para) eit olduu da Yakutun almalarndan anlalmaktadr. Yakutun Suriyenin Hama ehrinden Mervin ktphanelerinde almak iin zellikle buraya geldii ve bu ehrin Dounun ok nl ehirlerinden ve ilmi merkezlerinden biri olduuna tasdik etmektedir. Yakut al-Hamavinin Merv ktphanelerinden derledii ilmi belgeler ona Yurtlarn Szl adl corafya kitabyla birlikte Edebiyatlarn Szl adl kitabn da yazdrmtr.15 Mervin tarihine ait baz ilmi almalarn ve kitaplarn hi bir iz brakmadan kaybolup gittiinden kuku yoktur. Ona rnek olarak Biruninin almalarnda anlan Mervin Tarihini sylemek yeterlidir. O kitapta Mervin yaknndaki kumsalda ilalk bitkilerin olduu ve dier yurtlara sat iin retildii sylenmekteydi.16 Horasanl alim Abdul Kasm smail el Bayhaki Mervde alm ve yaam olan nl alimlerden biridir. Onun mamlarn Gnei, Bayhaknn Gnei adl mehur lakaplar bulunmaktayd. Bu alimin Kelime Bilimine Dair Kitap diye derlemeleri olduunu Merv ktphanelerinde alan Yakut haber veriyor. Dnyaca bilinen alimlerden biri de XII. yzylda yaam Abdurahman el-Mansur el-Hazinidir.17 Onun Feraset terazileri adl kitab geni manaya ve byk neme haiz olmutur. Bu eser ilmin mekanik aletlerine dair olsa da, ahlaki ve manevi deeri fevkalade byk olarak nitelendirilmitir. Feraset terazileri helallkta, pklkta Kurana benzetilmitir. El-Hazininin ii bahis konusu olduunda Trkmenlerde terazinin dzgn tartlmasnda nasl milli duygunun ve ahlaklln varln hatrlamak yerinde olsa gerek. Trkmenler terazinin doru tartlmamasnn ar gnahnn olduunu, hatta bu konuda Hz. Muhammetten efaat istedikleri, tart iini yapanlarn insanlar helallie davet ettiklerini gz nne aldmzda Trkmenlerin bu konuya ne kadar nem verdikleri grlr. Teraziyi doru ya da yanl tartan insann ahlak sfatna deer verilmitir. Teraziye muhakeme meclisinde en inanlr ahit gibi bakmlardr.

744

Teraziyi Tanrnn ras saymlardr. Tanrnn rasnda ise hibir zaman sahtekarlk, kayma olmuyor. O daima, herkes iin eittir. Terazinin yardmyla doruyu, yanl ayrt etmiler, adillii ve adaletsizlii terazi tartcs rneinden yanstmlardr. lmi noktay nazardan teraziler eit-eit olmutur. Sradan iki tabakl teraziden balayarak, karmak dzenli olan be tabakllar da olmu. Al-Hazininin almasnda terazilerin on eidi ele alnmtr. Su tartsnda yararlanlan teraziler de vardr.18 Feraset terazileri hakknda nl matematiki, astrolog, air mer Hayyam ve Biruni de eser vermitir. lgin bilgilerden biri de mer Hayyam tam al-Hazini gibi o daldan olan eserlerin ikincisini de Mervde yazmtr. Terazilerin zel eitli trlerinin olduu hatta onlarn bazlarnn matematik-geometri yolu ile zld hakknda tarihte ilgin hikayeler bulunmaktadr. Feraset terazisi kitabn oluturma fikri eski Yunan bilgelerinin birinin kalbinde tremi. O fikri uyandran vaka ise yle olmu: -Sicilya kral Gieronaya ok deerli, ince ustalkla yaplm ta hediye etmiler. Kraln kafasna yle bir fikir gelmi, yani bu ta saf altndan yaplmam, onun iinde gm karm da vardr. nceleyerek tacn altn ile gmten eritilerek yapldn renmiler. Kralda bu iki deerli madenin hangisinin daha ok ve hangisinin daha az olduu konusunda merak uyanm. Ama ta ylesine gzel ilemeli yaplm ki onu krmaya kyamam. Kraln kendisi de tac paralamadan renmek istiyormu. Geometriden ve mekanikten anlayan bir ok insandan onu sormular, ama geometrici Arimetten baka hi kimse buna cevap verememi. ylece tac paralamadan onun ieriindeki altn ve gmn her birinin ne kadar katksnn olduunu feraset terazisi ile, geometrik ynle tartlm. ylece al-Hazininin Feraset Terazisinin teorik ve pratik nemi ok derin ve geni olmutur. Bu teori dorultusunda pratik adan adamlara en lzumlu ve faydal modelleri oluturmak mmkn olmutur. rnein gemicilikte suda hareketi dengede tutmak iin lzumlu olmu. Suda yzen gemiyi terazi sayarsak onun bir taraf ar ve dier taraf hafif olsa terazide oluan dengesizlik dorultusunda geminin batma tehlikesi meydana gelecektir. Akl terazisi en gereki terazi olup insanlar ondan faydalanyorlar, onu mesleki hayatta ve ticarette kullanyorlar. nsanlar onun gereki olduuna inanyorlar. Helal kazan sahibi insann pklnn ve ahenkliliinin teraziye benzetilmesi bouna deildir. Feraset terazisi kelimesinin kendisi de ok eyi vaat ediyor. nsan ferasetinin bir ok imkanlarnn varlna gven oluturuyor. Gven ise tm baarlarn anahtardr.

745

Dikkat edersek, Abdurahman el Hazini kendi zamannn en byk fizik alimi imi. O Galileo Galileyin XVII. yzyldaki bulularn ondan 500 yl nce XII. yzylda bulmutur. Yine de bizi hayretler iinde brakan bir baka ey de, nce Newtonun zannedilen tm dnya ekim kuvveti kanununun da aslnda Trkmenistanl el-Haziniye ait olduunu yeni yeni reniyoruz. Bunlar el-Hazininin bulularnn daha hepsi deil. smail Klnn yazsna gre Torriellinin bir ok buluu da aslnda Hazininindir.19 Al-Hazini Mervde Sultan Sencerin saraynda almtr. Onun Mervde 15-16 yl ilmi alma yapt tahmin edilmektedir. O slam dinini kabul eden bir Rumdur. Bu alimin Hazini adnn nereden geldii hakknda iki tr kan var. Birinciye gre Abdurahman (onun Mslman ad) Ebul Hseyn Ali ibn Muhammet al-Hazin el Mervezi denen birinin elinde yaam. Yani, Abdurahmann patronunun ad el Hazin (hazineci). Ona gre de el Hazinin kkte yaad fikrini desteklemektedir. Dier bir grup ise Hazin (kad) sznn serbest sylenmesinden ortaya ktn, onun ruhban olduu fikrini ortaya koyuyorlar. ylece Abdurahman el Hazin denen adamn kuludur. El-Hazin Abdurahman nce felsefe ve matematik ilmini renmeye alm, daha sonra ise geometriyi daha iyi renmitir. Sultan Sencerin kknde matematiki ve uzay bilimci olarak almtr. Abdurahman el Hazinin ilmi eserlerinin iinde Sancarn Zici (astronomi tablolarnn karlatrlmas) Mervdeki rasathanede yaplan gzlemler sonucunda 1115-1120ci yllar arasnda yazlmtr. O tablolarn yardmyla Mervin/37 4C/ve Badatn/33 25/yer alan geniliklerini saptamtr. Sancarn Zici Gnein ve Ayn ve dier birok gezeenlerin hareketlerini saptamaya, ay ve gne tutulmas gibi gkyz hadiselerinin en nemli konular baznda ilmi bilgiler elde etmeye yardmc olmutur. Bilindii gibi mer Hayyam Melik ah dneminde (1072-1092) ona yakn adamlardan biri olarak hizmet vermitir. Grevini ifa etmitir. mer Hayyam Melik ahn saraynda astrolog, hekim ve danman olarak grev yapmtr.20 mer Hayyam 1074-1075 yllarnda Melik ahn sultan rasathanesinde bakanlk yapmtr. Melik ah rasathaneyi ara ve gerelerle donatmak iin ona ykl miktarda para vermitir. O gl bir matematiki, astronom, mzik sanatnn nde gelen nazariyecisi olarak temayz etmitir. Arap ve Fars edebiyatn iyi bilen, yetenekli bir airdir. mer Hayyam Kuran eksiksiz biliyordu. Gazneli Devletinin kk tarihisi Beyhakinin yazdklarna gre, mer sfihanda bir kitab yedi defa tekrarlayarak okuduu zaman onu ezberlemitir. Sonra Niahpura gelerek ezberindeki o kitab yazmtr. Daha sonra merin yazsyla o kitap karlatrldnda, aradaki farkn yok denecek kadar az olduu grlmtr. Kuran ve hadisleri onun nne geecek kii yok denilecek kadar iyi biliyordu.

746

mer Hayyamn gl bir mneccim olduu hakknda XI-XII. yzyln airi Nizami Aruzi Semerkandi bilgi vermektedir. Bir defa sultan mam merden (mer Hayyam) avlanmaya kmak iin ilerleyen gnlerin nasl olacan tahmin etmesini istemi. O iki gn yldz falclyla uratktan sonra ilerleyen be gnn avlanmaya uygun olduunu sylemi. Sultan ata binip, kyden horoz sesi duyulacak mesafeyi katettiinde gkyzn bulut sarm, rzgar esmi ve kar katk frtna kopmu. Sultann yanndakiler glerek mam mere itimat etmediklerini iaret etmiler. Sultan geri dnp gidecei zaman mer Hayyam, hava imdi alr demi. Sultan ne doru hareket etmi. Az zamandan sonra bulutlar syrlp, be gn gzel hava olmu.21 mer Hayyam Mervde alt yllarda, daha dorusu 1079 ylnda Melik ah iin her adan kullanlabilir bir takvim hazrlamtr. Bir hususu zellikle belirtmek lazm. Yani mer Hayyamn yaad zaman kargaalklar olmutur. slam dinini kabul etmi halklarn arasndaki eitli akmlar arasnda, kanl atmalar olmutur. Yurtta serbest fikirli alimlerin takip edilmesi gibi eksiklikler manevi adan byk zararlar vermitir. Bu konu hakknda mer Hayyam Cebir Eserinde yle yazyor: Biz bilim adamlarnn hezimete uratldnn ahidi olduk imdi bizim zamanmzdaki alimlerin ou doruyu saklyor, ilim hususunda uydurmacla, ba vuruyorlar. Eer ilim hakknda onlar baz eyleri biliyor olsalar bile, onu da kendi kt amellerine alet ediyorlar. Eer baz insanlar gerei sylese, hileyi reddetse, ufak tefek gnahlardan arnmaya alsa, onalara hakaret ediyorlar, kmsyorlar, alay ediyorlard.22 ylece mer Hayyam sadece edebiyatta deil, tabiat ilimlerine de byk katklarda bulunan alim olarak bilinmektedir. Mervin ilim ve kltr asndan yeerdii dnem Sultan Sencerin idare ettii yllara tekabl etmektedir. Bu dnemde Mervde ilmi bir merkez olan rasathane ve yeni ktphaneler ina ediliyordu.23 Bylece Merv XI-XII. yzyllarda Dounun sadece siyasi bir merkezi olmakla kalmam, ayn zamanda byk ilmi merkezlerinden biri de olmutur. Buraya dnyann birok lkelerinden, ilmin eitli dallarna mensup alimlerin geldii, zengin ktphanelerinin olduu ahitlik ediyor. 1 2 3 Makdisi Ahsan at-Takasim fi-marifetal-Akalim. MTT. T. 1., s. 119. Jukovskiy V. A. Razvalin starogo Merva. Sankt-Peterburg. 1894, s. 20. Aydodyev M. Saparmrat Trkmenba, dnya tarhnda Trkmenlerin orn haknda.

Saparmrat Trkmenbann cemgyet baradak talmat. Agabat, 2000, s. 70. 4 5 6 Halmrat A. Abu Saht Abul Hayr. Tahran, 1999, s. 49. MTT. T. 1, c. 24. Bartold V. V. K istorii Merva. So. T. IV, M., 1966, s. 195. 747

7 8 9 10 11

Mess. Adam. Musulmanskiy renessans. M., 1966, s. 154. Ayn yerde. Yakut bn Abdullah ar-Rumi al-Kamavi Midcam-al-buldan. Krakovskiy. . zor. So. t. IV, a-L., 1957, s. 315. Bulgakov P. G., Vahabova B. A. Srednevekoviye ueniye iz Merva, TOTAKE, t. XVI.

Akabat 1973. s. 49. 12 13 14 smail Kln, Harikalar Dnyas. 1 cilt, stanbul 1993. 2. Bask. s. 43. ayn yerde. Kamaliddinov . S. Svedeniya Kitab al-Ansab Samani po istorieskoy Topografii

Srednevekovogo Merva. Problem Srednevekovoy istorii Turkmenistana. Ah. 1993, s. 41. 15 16 MTT. T. 1, s. 39. Bulgakov Yag., Vahabova B. A. Srednevekovye ueniye iz Merva. TOTAKE, t. XVI, Ah.

1973, s. 43. 17 Abu-l-Fath Abd ar Rahman al-Mansur al-Hazin. Naunoye nasledstvo. t. 6, Traktat al-

Hazini, al-Biruni, bn al Huseyna, a-irazi. M., 1983. s. 15-130. 18 19 20 21 22 23 A.g.e., s. 20. smail Kln. Harikalar Dnyas. stanbul. 1993, s. 42. Aliyev R. M. Osmanov M. H. Omar Hayyam. M., 1959, s. 44. Nizami Aruzi Semerkandi. Gsterilmi eser. s. 93. mer Hayyam. Rubaglar (Rubailer). Agabat, 1971, s. 9. Yazberdiew A. Srednevekovye Bibloteki Merva (Mervin Ortaa Ktphaneleri). zv. AN

TSSR, CCH 1988, s. 12.

748

Memlkler Dneminde Sosyal Yap / Dr. Bahattin Kele [s.394-398]

Gaziosmanpaa niversitesi / Trkiye Sosyal Yap Memlkler Dneminde Msr toplumu eitli tabakalardan meydana gelmi bir sosyal yapya sahip gibi grnyordu.1 Fakat eitli sosyal tabakalara ayrlm gibi grnen toplum esas olarak u iki temel tabakada birleiyordu. Bunlardan birincisi, sultan, emrler ve askerlerden oluan imtiyazl bir asker tabaka, dieri ise, halkt. Tarihi bn Haldun ise o gnk Msr toplumunu, sultan ve halk diye iki ksmdan meydana geldiini sylemitir.2 Bu tanm onun o gnk toplumu gerek manada idrak ettiini gsteriyor. Bizim dncemize gre bn Haldun, sultandan maksatla o gnk hkim olan organlar kastetmitir. Raiyyeden ise, tm tabakalaryla birlikte Msr halk kastedilmitir. Msr toplumunu daha kapsaml bir ekilde incelediimizde Memlk toplumunda genel olarak u drt snf insan grebiliriz. 1- Hkim olan asker snf, 2- Din adamlar, tccarlar ve sanat erbab, 3- Kk el sanatlar erbab, cretliler ve orta halli iftiler, 4- Fakirler ve yoksullar. Memlk toplumu sabit ve kapal bir toplumdu. Bu toplum fert hukukuna dayal deildi. Ferdin hukuku, bal bulunduu snfa gre belirlenirdi. Makrizi ayrca Memlk toplumunu gelir, emniyet, istikrr, idar ve siyas merkezler bakmndan farkl snflara ayrmaktayd. Makrizye gre bu 7 snf unlard; 1- Devlet ricali, 2- Elit tabaka (st dzey tccarlar, fakihler ve soylular, 3- Orta snf (Orta halli tccarlar, maal ve cretliler, pazarclar), 4- iftiler, 5- Kyller, 6- Sanatkrlar ve kk el sanatlar erbab, 7- Yoksullar (tm bunlardan yoksul olanlar).3 1. Hkim Olan Asker Snf 749

Memlkler devrinde toplumda hkim olan bir asker snf vard. Memlkler gibi idari bakmdan dier Trk devletlerinden ayr olarak klelerden oluan bir devlet kurmulardr. ok deiik lkelerden bilhassa Kpak, Rus ve erkez topraklarndan getirilen bu insanlar ok disiplinli bir eitimden geirildikten sonra nce orduda asker, daha sonra baar durumlarna gre eitli rtbelerden kumandan (Beler Emri, Onlar Emri, Tablhanah ve Yzler Emri) ve en sonunda lkenin sultan oluncaya kadar ykselebiliyorlard.4 Memlklerde ynetimin en zirvesinde bulunan sultan, klelikten ykselerek bu makama kmaktayd. Bu sistemde liykat ve sadakat ok nemliydi. Her sultan devletin bana kendi gc ve kabiliyeti neticesinde ykselebiliyordu. Fakat Sultan Mansur Kalavun dneminden itibaren 1299-1382 yllar arasnda sultanla babadan oula geme sistemi uygulanmtr. lke olarak bu yllar arasnda her bir hkmdara olu halef olmutur. Bu durum ise ocuklar arasnda kanl taht kavgalarna sebep olmutur. Eer sultan kk yata tahta kmsa byk emrlerin idaresi altnda kalmaya mahkum olmaktayd. Byle durumlarda hibir sultan onlara kar koymaya cesaret edememitir.5 Memlk asker sistemi temelde klelie dayanmaktayd. Bu kleler eitilirken ve normal hayatta yaarken dier insanlardan tamamen uzak bir hayat yayorlard. Bu asker snf ierisinde yer almak iin Trke konumak artt. Memlkler tm toplantlarnda Trke konuuyorlard.6 ok az Arapa biliyordu. Bilakis bir ksm hi Arapa bilmiyordu. Emr Kamaz Kelime-i ehadeti ve Fatihay telaffuz etmeyi dahi bilmiyordu. Memlk emrleri ya Trk uyruklu veyahut da emrlerin kzlaryla evleniyorlard. Emrlerin ok az bir ksm tccar veya ulema snfn kzlaryla evleniyorlard. Btn emrlerin ilk ismi Trke idi, Memlkler beyaz cins kleye ok byk nem veriyorlard ve onu siyah kle manasna gelen abdden ayryorlard. El-abd ev ilerine bal bir nevi kle demektir. Memlk ise, hkmdar ve emrlerin muhafz birliklerine dahildir. Ayrca memlk kelimesi harplerde esir derek veya tccardan satn alnarak kle olan beyaz insan ifade eder.7 Memlkler, kendilerine has elbiseler giyinmekle halktan ayrlyorlard. Elbiseleri kollar dar olan uzun bir pardsden ibaretti. Memlkler ayrca sarksz beyaz papaklar da giyiniyorlard. Bellerinin zerine ise Baalbek pamuundan rlm kemerler balyorlard. Bu elbiseler Memlkler arasnda gittike yaygnlat. Fakat asl vatandan elbisesinden farklyd. Emrlerin giyindii elbise ise askerlerin elbiselerinden de farklyd.8 Memlkler Dneminde asker snf ok byk ktalara sahip olmalarna ramen amda oturmamlar, Kahirede elence yerlerinin bulunmasndan dolay buraya yerlemilerdir. Asker tabaka, kendilerine has zel toplantlar tertip ediyorlar ve vatandalar arasna girmiyorlard. Hkim asker tabaka, vatandaa hep tepeden bakyor ve vatandalarn arasna girmekten kanyorlard. Bylece kendilerine has bir snf oluturmulard. Fakat Memlkler yine de aristokrat bir tabaka tekil edememilerdi. Bu aristokrat snf iin gerekli olan artlar eksikti. Bu gerekli artlar ise; retken yatrm, veraset ve istikrar idi.9

750

Memlkler, halkn trajik durumundan tamamen uzak ve ok lks bir hayat yayorlard. Memlk kaynaklar, tek bir emrin skntl bir hayat geirdiini zikretmemitir. Bu hkim tabaka, lkenin gelirlerini fakir halk adna kendi aralarnda paylayorlard. Memlk kaynaklar sultan ve emrlerin servetlerinden ve onlarn debdebeli bir hayat yaadklarndan bahsetmilerdir. Sultanlarn harcadklar gnlk et miktar byk meblalara ulayordu. Sultan Kitboann mutfanda gnlk tketilen et miktar yaklak 20.000 rtl idi. Sultan Nsr Muhammed b. Kalavunun mutfak masraf gnlk 26.000 rtl etten hari olarak, 700 ku idi. Sultanlar Ramazan aynda yaklak 1000 kntar eker tketiyorlard. Bu rakam olu Salih zamannda 3000 kntara ulat.10 Sultan ve emrler ktadan en ok pay aldklarndan madd ynden de herhangi bir skntlar yoktu. Onlarn braktklar mirasa baknca, ne kadar zengin ve byk servet sahibi olduklar anlalr. Emr Salar, vefat ettii zaman yannda byk hazineler bulunmutu. O hazineler de; 25 rtl zmrt ve yakut talar, 300 para elmas, 150 adet byk inci, 200 dinar altn, 400 dirhem gm, 4 kntar sikkelenmi altn, hayvan ve dier gelirleri hari ok mal vard. Emr Salarn gnlk geliri 100.000 dinar idi.11 Yukarda aklamaya altmz gerekler Memlkler Dneminde asker tabakann ve yneticilerin elde ettikleri korkun servetin bir gstergesidir. 1340 ylnda Sultan Nsr Muhammed b. Kalavunun am valisi Tenkezin maln msadere ettii zaman bu emrin servetinin deeri yaklak 2,5 milyon dinara ulamt. Fakat daha sonra emr Tenkez grevden alnmtr. Bu emrler arasnda Emr Manckla ok byk servete sahip idi. Fakat daha sonra bu emr de grevinden alnmtr.12 Memlk sultanlar, saray grevlileri ve hizmetileriyle beraber Kalatl-Cebel denilen hkmet saraynda oturuyorlard. Kalatl-Cebelde Memlk Devletinin idare merkezi ve ayn zamanda emrlerin evlerinin ve aile efradnn bulunduu yerdi. Sultanlar ve emrler Kalatl-Cebelde ok lks ve toplumdan uzak bir hayat yayorlard. Bunlarn lks hayat yaamalarna karlk Memlklerin son dnemlerine doru orta halli tabakann srekli gerilediini, sanat erbabnn yok olduunu, dkknlarn kilitlendiini gryoruz. Hkim asker tabaka her tarafa el atyor ve lke gelirlerini adeta emiyordu. Bu yzden devlet mal ynden byk skntlara girdi ve halkn ou Ecnadl-Halkaya girmeye balad. Bir ksm halk ise, ticarethanelerini brakp sultanlara ait fabrikalarda ve ticarethanelerde ii olarak almaya baladlar.13 Memlkler Dneminde emrlerin hrs, istek ve mal biriktirme arzular durmad ve daha yksek makam ve daha ok kta elde etmek iin birbirleriyle yartlar. Bu durum Memlk asr boyunca siyas, sosyal ve iktisad adan karklk ve fitnelerin ortaya kmasna sebep oldu. Bu karklklara askerlerin karmas eklenince artk onlar da bir eyler istemeye baladlar. Emrlerin ve askerlerin kart ve krkledii toplumsal kargaa Memlk Devletinin asker ve idar messeselerinin bozulmasna ve kmesine sebep oldu.14

751

2. Reaya (Halk) Memlklerde iktisad yapy daha iyi anlayabilmek iin bu devletin toplum yapsn da bilmek gerekmektedir.15 Memlkler Dneminde Msr toplumu eitli tabakalardan meydana gelmi bir cemiyet manzaras arzetmekteydi. Memlk Devri, Msr toplumunda idare edenlerle idare edilenler arasnda byk farklar vard. dare edenler, her bakmdan yerli halka yabanc olmular ve onlara hep tepeden bakmlardr. Hkim asker snf, halkla iyi mnasebetler iinde olmam ve onlarn refah seviyesini ykseltecek iler yapmamlardr.16 Memlkler dneminde halk gerek Msrda gerekse Suriyede olsun ehirde yaayanlar, kyde yaayanlar ve konar-gerler (gebeler) olmak zere 3 ksma ayrlmaktayd. A. ehirde Yaayanlar Memlk toplumunda ehirde yaayanlar nfusun byk ounluunu oluturmaktayd. Baz kaynaklar zellikle Bahr Memlkler Dneminde Abbasi Devletinin yklndan sonra baz Trkmen airetlerinin Msra g ettiklerini belirtmektedir. Sultan Baybars zamannda gelen bu gmenlere sevgi gsterilmek suretiyle onlarn Msra gelmesi salanmtr. Bylece Bahr Memlkler Dneminde Msrn nfusu olduka artm ve 3.000.000a ulamtr. Baz aratrclar sadece Kahirenin nfusunun XIV. yzylda 600.000 civarnda olduunu ifade etmilerdir.17 Memlkler Dneminde Kahire, Dimyat, skenderiye ve Reid gibi ehirler ok gelimitir. Bu ehirlerin evleri birbirine ok yakn ve sokak ve caddeleri ise olduka dard. Aurun ifadesine gre, bu dnemde Msr ziyaret eden seyyahlar, ehirlerin olduka byk ve kalabalk oluunu ittifakla zikretmilerdir.18 Memlkler Dneminde, Msr ehirlerinin her birinin kendisine has bir pazar vard. Bir ksm ehirlerin ise birka pazar vard. Bu durum ehirlerin byklk veya kklne gre deimekteydi. Msrn gneyindeki hmm, sn ve bunlarn dndaki ehirlerde eitlilik bakmndan ok zengin pazarlar vard. Sahildeki ehirlerin de kendisine mahsus pazarlar vard. bn Dokmak, Msrn bat kesiminde bulunan Masallat ehrinde ok canl pazarlarn olduunu sylemitir. Kalyb ehri ise; meyve, st ve bunlarn rnlerinin ounu tekil etmesi bakmndan Kahire pazarnn bir uzants durumundayd.19 Memlkler Dneminde sultanlar aristokrat bir snf olarak yaadlar ve byk servetler biriktirdiler. O dnemde Msr ziyaret eden gayrimslimler Memlk emrlerinin de ehirde ok lks bir hayat yaadklarn ve onlarn ok servete sahip olduklarn mahade etmilerdir. Memlkler Dneminde esas sknty halk ekmitir. Bu dnemde halkn ou zellikle iftiler ok skntl bir hayat yaamlardr.20 Memlk sultanlar ticarete zel bir nem verdiler ve ticareti tevik ettiler. Bylece skenderiye, am ve Beyrutta Avrupallara ait ticaret merkezleri ortaya kt. Hindistan ve Uzakdou ile de ticareti 752

gelitirdiler. Bylece Msrda baz ehirler dnya ticaretinin merkezi durumuna geldi ve bu sayede ehirlerde bir canllk grld.21 Memlkler, btn Msr ehirlerini zellikle de Kahireyi byk eserlerle sslemilerdi. Bu dnemde byk hanlar, hastaneler, sebiller, camiler, hamamlar ve medreseler yaptrld. Bu dnemde ayrca hapishaneler de yaptrld. Bu hapishaneler asker ve sivil iin ayr ayryd. Ayrca kadnlar iin de ayr hapishaneler vard.22 Memlkler kadnlarna ok deer vermilerdir. Bu dnemde kadnlar ar ve pazarlarda al-veri yapyorlar, hamama gidiyorlar ve ilim tahsil etmek iin camilere gidiyorlard. Kadnlar buna benzer btn haklara sahipti ve ehir hayatnda da toplumun bir parasyd.23 bn Haldun, Msr toplumunun sultan ve halktan meydana geldiini ifade ederken,24 David Ayalon ise, halkla ynetici arasnda bir ara snfn olduunu buna ise evladun-nas25 denildiini belirtmektedir. Bu evladun-nas zamanla halkla kaynat ve ok az bir ksm hari bunlarn ou halkla iie yaadlar.26 Memlklerin torunlar ise evladun-nastan daha dk bir sosyal yapdaydlar. Msr toplumu iki veya nesil sonra bunlar da kendi potasnda eritti ve bunlar Msrn genel hayat ile btnleip hkim asker tabakadan uzaklatlar.27 ehirde yaayan hkim snfa yakn olan ve sultanlarn da yaknlk duyduu bir grup daha vard ki bunlar ilim erbab idi. Sultanlar siyasi, iktisad ve mal konularda kendilerini gven ierisinde hissetmeleri iin byle bir snfa yaknlk duyuyorlard. Bu ilim erbab ierisinde hkimler, medrese hocalar ve din adamlar vard. Byk alimler sultana ballklarn vurgulamak iin zaman zaman sultanlarn yanna karlar ve onlarla grrlerdi.28 lim erbabndan sonra ehirde yaayan nemli bir snf ise tccarlard. Memlkler balar sknca hep tccar snftan para yardm aldklarndan, onlar kendilerine yaklatrmlar ve iyi davranmlardr. Tccarlar Memlkler Dneminde byk servetlere sahiptiler. Tccarlarn byk servetlere sahip olmas, sultanlarn itahn kabartm bazen mallarn msadere etmilerdir. Bu sebeple tccarlar servetlerini gvence altnda hissetmemiler ve devaml ikayeti olmulardr.29 Gayrimslimler, Memlkler dneminde lkenin deiik blgelerinde dank vaziyette

yayorlard. Kptler daha ok yukar Msrda yayorlard. Memlklerin bunlara kar bazen sert bazen yumuak politika izledii grlmektedir. Memlkler bazen Avrupa karsnda baarszla dtklerinde Msrdaki Kptlerden intikam alrlard.30 Btn bunlara ramen Memlkler, Hristiyan Kptleri zellikle malye tekiltnda altrarak bunlardan faydalanmlardr.31 Sultan Nsr Muhammed b. Kalavun zamannda papalk, Hristiyanlarn Mslmanlarla beraber ikamet etmelerini ve onlara yumuak davranlmasn talep etmiti.32 Fakat H.700/1300 yl Recep aynda Sultan Nsr Muhammed b. Kalavun zamannda Hristiyanlar ve Yahudiler hakknda bir karar alnd ve bu tarihten itibaren gayrimslimlerden Hristiyan erkeklerine mavi sark, Yahudi erkeklerine ise sar sark giyinmeleri zorunlu klnd. Gayrimslimler ata binemeyecekler, silah kullanamayacaklar, konuurken 753

seslerini Mslmanlarn seslerinden daha fazla ykseltemeyeceklerdi. Bu tarihten sonra Hristiyan ve Yahudiler sultan ve emrlerin divanlarnda almaktan da men edildiler.33 Memlkler dneminde Kahire ve dier ehirlerde; iiler, zanaatkarlar, satclar, nakliyeciler, tccarlar ve yoksullardan oluan byk bir halk kitlesi yayordu. Memlkler Dneminde gndz olduu gibi gece de hayat ok canlyd ve sokaklar kandillerle aydnlatlyordu.34 B. Gebe Yaayan Arap Bedevileri Memlkler Dneminde bedevi Arap kabileleri lkenin deiik blgelerinde gebe hayat yayorlard. Bu bedevi Araplar daha ok arkiyye, Buhayra, Menufiyye, Feyym, Mina ve Asyt blgelerinde yayorlard. Bedevi Arap kabileleri bulunduklar blgelerde srekli fitne karyorlard. O dnemde ky ve ehir halk bu bedevi Arap kabilelerinden srekli tedirgin oluyorlard.35 Sultan Zahir Baybars ve dier sultanlar zamannda bedevi Arap kabilelerinin isyanlarn nlemek iin onlar bazen bulunduklar yerlerden zorla ge zorlar ve gerekirse asker tedbire de bavururlard. Bu Arap kabileleri Msr ve Suriyede yar gebe bir hayat yayorlar ve Memlk Devletinin kuruluundan yklna kadar isyan karmaya ve ticaret kervanlarn soymaya devam etmilerdir. Bedevi Araplar bu isyanlarn daha ok sultan deiiklii esnasnda yapyorlar ve i karkla sebebiyet veriyorlard.36 Bedevi Araplara isyanlarn durdurmalar karlnda kendilerine kta dahi veriliyordu.37 C. Kyde Yaayanlar Memlkler Dneminde iftiler genellikle byk ehirlere yakn kylerde yayorlard. Bu dnemde iftilerin byk bir sknt ve bask altnda yaadklarn o dnemin kaynaklar ifade etmektedir. bnl-Hac, iftilerin ok perian ve zillet ierisinde bir hayat srdklerinden bahsetmektedir.38 iftiler bu dnemde btn hayatlarn topraa balamlard ve ok almalarna ramen toprak gelirinden fazla bir ey alamyorlard. nk iftiler o dnemde bir yandan bal olduklar kta sahibi emrlerin basklarndan, dier yandan da bedevi Araplarn zulm ve basks altnda eziliyorlard.39 Memlklerin kylerde yaayan iftilere ar vergiler yklemeleri zerine kta nizamnda bozulmalar balad ve iftiler bulunduklar yerleri terk etmeye baladlar. Bylece baz kyler tamamen ssz ve kimsesiz kald ve toprak gelirinde byk dler yaand. Bunun etkisi zerine lke ekonomisi gerilemeye balad. Memlkler Dneminde iftilere hibir zaman efkat eli uzatlmam ve onlar her zaman toplumda hakir grlmlerdir.40 Memlkler Devrinde vergi memurlar kye vergi tahsil etmek iin gittiinde vergi memurunun btn masraflar iftilere ykleniyor ve evinden kaan iftilerin ocuklar da rehin alnyordu. Ktlk ve vebann youn olduu dnemlerde iftilerin kyden kamamas iin iftiler borlandrlyor ve

754

arazi icar cretleri de kat kat arttrlyordu. 1348 ylnda grlen vebadan iftilerin byk bir ksm ld ve baz kylerde topra ekecek kimse kalmad.41 Memlkler Dneminde kylerde sadece iftiler yaamyordu. O dnemde kk imalat sahipleri de kylerde oturuyorlard. rnein eker kam ekiminin yapld yerlerde eker kam imalathaneleri vard ayrca Msrn baz kylerinde dokuma ve dier sanayi dallarnn dahi kylerde birer kk imalathaneleri vard. Yine kylerde hayvanclk da yaplyordu. Koyun ve keiler srler halinde kylerde besleniyordu. Kyller hayvanlardan azami derecede istifade ediyorlard.42 1 K. Y. Kopraman, Memlkler Dneminde Msrda Sosyal Hayat DGBT, c. VII., s. 17-78,

stanbul 1989. 2 bn Haldun (Abdurrahman b. Haldun), Mukaddime (Tahkik, Ali Abdulvahit Vasf), Kahire

1957, s. 183. 3 Beyrut. 4 P. K. Hitti, Siyasi ve Kltrel slm Tarihi (ev. Salih TU), stanbul 1995, s. 1087; Trk Makriz, asetl-mme bi Kefil-imme, (Nr, Muhammed Mustafa Ziyade-Cemaleddin

Muhammed eyyal), Kahire 1940, s. 73-74, El-Mevaiz vel-tibar bi zikril-Hitat vel-Asar, Darusdr,

Memlkleri arasnda ounluunu Kpak ve Harezmlilerin tekil ettii ayr bir Memlk grubu Nil nehri zerindeki er-Ravza adasnda kurulmutur. Buraya gelen askerlerin kara ile irtibatlar kesildi ve buras mhkahkem bir hale getirildi. Nil nehrine izafeten el-Memalikul-Bahriyye (Bahr Memlkleri) denildi. Bunlar bu adada en iyi ekilde yetitirildiler. K. Y. Kopraman, Trklerde nsani Deerler ve Hukuka Sayg Trklerde nsani Deerler ve nsan Haklar, (Balangtan Osmanl Dnemine Kadar) Birinci Kitap, stanbul 1992, s. 392-393. 5 M. G. S. Hodson, slamn Serveni (Bir Dnya Medeniyetinde Bilin ve Tarih), (ev. Metin

Karabaolu), c. II., stanbul 1993, s. 460. 6 D. Ayalon, The Muslim City and the Mamluk Military Aristocracy, Proceeding of the lsrael

Academy of Sciences and Humanities 2, Jerusalem 1968, s. 323. 7 Kazm Yaar Kopraman, Msr Memlkler Tarihi Sultan al-Malik al-Muayyad eyh al-

Mahmd Devri, (1412-1421), Ankara 1989, s. 1; Ali Aktan, Memlklerde Saltanat Deiiklii Usl Ankara nv. lahiyat Fak. Dergisi S. IX, (Erzurum 1990), s. 270. 8 9 Makriz, El-Mevaiz vel-tibar bi zikril-Hitat vel-Asar, Darusdr, Beyrut, c. II., s. 98. A. H. Dumit, ed-Devletl-Memlkiyye-Tarih-i Siyas vel-ktisad, vel Asker (?), s. 89-90;

Memlklerin bu aristokrat bir snf oluturamadklar hususundaki artlar eksikti. Bu artlardan veraset; her ne kadar saltanatn tahtn ycelmede nispeten muvaffak olmular ise de, yce makam miras alma noktasnda muvaffak olamamlardr. nk sultan ve emrler hakim olan asker tabakaya 755

istisnai durumlar hari ocuklarn yerletirememilerdi. Aristokrat snf srekli kendi ocuunu yerine geirmek iin uramaktayd. Aristokraside ikinci bir art ise, huzur iinde ve istikrarl bir hayat yaamakt. Fakat Memlkler Dneminde bir dizi kanl olaylarn yaandn gryoruz. nc bir art ise, Memlkler lke geliri zerinde tccar ve sanat erbabna ok yklenmilerdi. Onlar adeta ar vergi ve msadere ile ezmilerdi. 10 A. Turhan, en-Nizamul-Iktaiyye f-arkl-Evsat f Usril-Vust, Kahire 1968. en-

Nizamul-ktaiyye, s. 203. 11 A. H. Dumit, a.g.e., s. 91; Sultan Nsr Muhammed b. Kalavun 1340 ylnda am valisi

Tenkez ile beraber savatan dndkten sonra emr ler sultan karlamak iin seferber oldular. Emr Kutluba Mansurun hediyeleri; ayarlanm 10 tane at, ve her atn boynunda iinde 1000 dinar bulunan bir kese vard. Bu durum sultan ve emrlerin ok lks ve debdebeli bir hayat yaadklarn gstermektedir. Seyyit Baz el-Arin, el-Memalk, Beyrut 1967, s. 204. 12 bn Kesir, el-Bidaye ven-Nihaye, c. XIV., s. 661; bn Taribirdi, En-Ncum, c. IX., s. 741;

A. H. Dumit, a.g.e., s. 91-92. 13 14 15 16 17 s. 30. 18 19 S. A. Ar, el-Asril-Memalk f Msr ve-am, Kahire 1976, s. 31. Kasm Abdul Kasm, Dirasat f Tarih-i Msr, s. 31; Memlkler dneminde Kahire ve dier Makriz, Htat, c. II., s. 94 vd. A. H. Dumit, a.g.e., s. 76. A. H. Dumit, a.g.e., s. 84. K. Y. Kopraman, Memlkler Dneminde Msrda Sosyal Hayat, DGBT, c. VII. s. 28. Kasm Abdul Kasm, Dirast f Tarih-i Msril-ctima Asri Seltinil-Memlik, Kahire 1983,

byk ehirlerde iktisadi adan byk bir gelime grlmekteydi. nk Memlkler bu ehirlerin caddelerini ve dkkanlarn eitli mallarla doldurmulard. Esnaf, muhtesib gzetiminde srekli denetim altnda idi. S. A. Aur, Msr ve-am, s. 288. 20 21 22 S. A. Ar, el-Eyyubiyyn vel-Memalk f Msr ve-am, Kahire 1990, s. 288. A. Dur, slm iktisat Tarihine Giri, (ev. Sabri Orman) stanbul 1991, s. 147. K. Y. Kopraman, Memlkler Devrinde Msrda Sosyal Hayat s. 31.

756

23 24 25

Kasm Abdul Kasm, Dirast f Tarih-i Msr, s. 289. bn Haldun, Mukaddime, s. 183. Evladunn-Nas; Msrda doan Memlklerin ocuklar idi. Bunlar kle deillerdir. Toplum

iinde konumlar Memaliklerden (Klelerden) daha dkt. Babalarnn glgesinde yayor, siyasi ve askeri hayattan da uzak duruyorlard. Msr toplumunda en stn snf askeri snft ve klelerden oluuyordu. Sultan olmak ve emr olmak iin kle olmak artt. Evladun-nas vakitlerinin ounu spor ve oyunlarla geiriyorlard. Bu evladun-nastan mehur tarihiler dahi kmtr. Bunlar arasnda bn Ebi Devadar, Halil b. ahin, Ez-Zahir, Salim b. Dokmak, bn Taribirdi, ve bn yas gibi mehur tarihiler vard. Kasm Abdul Kasm, Ahmed-el-Havar, er-Rivayett-Tarihiyye Fil-Edebil-ArabilHads, Kahire, 1977, s. 89; M. Sobernheim, Memlkler, A. (MEB), stanbul 1988, c. VIII, s. 690; P. M. Holt The Structure of Government in the Mamluk Sultanate The Eastern Meditterranean Lands in the Period of Crusades (Nr. P. M. Holt), Warminster 1977, s. 44-61. Bu makale Belleten dergisinde Samira Kortantamer tarafndan Memluk Sultanlnda Devlet Yaps olarak evrilmitir. Belleten, LII/202 (Nisan 1988), s. 227-246. 26 David Ayalon, Outsiders n the Lands of slami Mamluks, Mongols and Eunuchs, London

1988, s. 328-329. 27 28 29 30 31 Kasm Abdul Kasm, Dirast f Tarih-i Msr, s. 24. Makriz, Kitabus-Sulk li-Marifeti Dvelil-Mulk, Kahire 1956, c. IV., s. 1189. K. Y. Kopraman, Memlkler Dneminde Msrda Sosyal Hayat, DGBT, C. VII, s. 30. A. S. Atiya, The Crusade n the Later Middle Ages, London 1968, s. 272 vd. Donald, P. Little, Coptic Conversion to slam Under the Bahri Mamlk, BSOAS, C.

XXXIX, London 1976, s. 692. 32 33 WE. Muir, The Mameluke or Slave Dynastry of Egpyt, London 1996, s. 73. A. brahim Hasan, Tarih-i Memlikil-Bahriyye, Kahire 1967 s. 345. Sultan Nsr

Muhammed b. Kalavun H. 721/1321 ylnda Hristiyan ve Yahudilere kar tekrar bir yumuama gsterdi ve onlara iyi davrandklar mddete kiliselerine serbest gidip ayin yapabileceklerini ve kiliselerinin de tamir edileceini syledi. Lane-Poole, History of Egypt n the Middle Age, London 1936, s. 212. 34 35 K. Y, Kopraman, Memlkler Devrinde Msrda Sosyal Hayat, s. 30-31. S. A. Ar, el-Asril-Memalik, s, 327; Bedevi Arap kabileleri 1261 ylnda Sultan Zahir

Baybars zamannda isyan karmlar ve yine 1290 ylnda Sultan Mansur Kalavun zamannda da 757

Sad Blgesinde isyan karmlar, yine Bedevi Arap kabileleri Sad blgesinde bu tarihlerden sonra da isyan karmaya devam etmilerdir. S. A. Ar, el-Asril-Memalik, s, 328. 36 37 38 S. A. Ar, el-Asril-Memalik, s, 327. . Turhan, en-Nizamul-ktaiyye, s. 155-156. bnl-Hac, Ebu Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Babedr, el-Medhal eri-erif

alel-Mezahib, skenderiye 1876, c. II., s. 8. 39 40 41 42 S. A. Ar, Msr ve-am, s. 284. A. H. Dumit, a.g.e., s. 148. Makriz, asetl-mme, s. 45 vd. Edfuvi et-Talius Sad, s. 28.

758

Tarih Srete Trk Kadnlar / Yrd. Do. Dr. Abdurrahman Kurt [s.399-405]
Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Bu aratrmada, slam ncesinden Osmanlnn ilk dnemlerine gelinceye dein, eski Trk kadnlarnn toplumsal hayat ierisindeki konumlar incelenecektir. Birka seyahatname ile birlikte, ilgili tarihi ve edebi eserler kaynaklarmz oluturmutur. Sz konusu kaynaklardan elde ettiimiz bilgileri, binlerce yllk baz geleneklerini hal muhafaza ettiklerini dndmz Orta Asya Trkmen kadnlarnn gnmzdeki yaantlarna dair gzlemlerimizle de desteklemeye altk. A. slam ncesi Trk Kadnlar Eski Trk toplumlarnda kadnlarn yksek bir mevkisinin bulunduuna dair genel kan vardr. Baz Trk yaratl destanlarnda kadn, kinatn yaratlna sebep olan bir ilham kayna olarak grlmtr.1 lk Trk hakan olarak bilinen Teomana isyan eden olu Metenin, babasna kar askerlerinin sadakatini denemek iin, her ne kadar elerini veya nianllarn hedef alarak ok atmalarn emretmesi, dinlemeyenleri idam etmesi,2 kadnlara yaklam asndan olumsuz tavr gsterse de genelde kadn ile erkein bu toplumda eit haklara sahip olduu anlalmaktadr. lkenin birinci hanm konumunda olan hatunun, lenlerde, kurultaylarda ve tapnmalarda hemen hakann sol yanbanda durmas ve ynetim tarafndan karlan fermanlara hakan ile hatun emrediyor ki eklinde balanmas bunun ak belirtisidir. Ynetimde Hakann orta olan kadna Trkn ad verilirdi.3 ki cins arasndaki eitlik, halk tabakalarnda da grlmekteydi. Asya Hunlarndan beri kadnlarn ata binip ok att, gre gibi sporlar yapt hatta savalara katld bilinmektedir. Sosyal hayatta olduka aktif katlm gsteren kadnlar, yerli ve yabanc erkeklerden kamamakla beraber namus ve iffetlerine son derece dkndler. Bu yzden fuhu ve zina nadirdi. Zina toplumda nefretle karlandndan bu suu ileyen kadn ve erkei ortaya karrlarsa, onlar derhal iki paraya blerlerdi. Arap seyyah bn Fazlan, Seyahatnamesinde bu konuyla ilgili ilgin bilgiler vermektedir. Onun gzlemlerine gre Bulgar Trkleri, kadn-erkek hep beraber nehre girip rlplak ykandklar halde herhangi bir ekilde zina etmezlerdi. Zina onlara gre en byk sutu. Zina edenin stats ne olursa olsun, yere aklan drt kaza el ve ayaklarn balayarak onu boynundan itibaren iki paraya ayrdktan sonra paralarn bir aaca asarlard. Zina olaylarna Ouzlarn da ok sert tepkiler gsterdii grlr. yle ki Ouzlar, kadnlarnn en mahrem yerlerini bile yabanclarn grmesinden endie etmezler ve bu durumun, kadnn onu rtp te bakalarna msaade etmesinden daha iyi olduunu dnrlerdi.4 Yakut inancna gre kadnlar doum yapaca zaman imdatlarna koan doum tanras Ayztn hi hogryle karlamad bir art vard: Namusunu muhafaza etmemi olan kadnlarn yardmna ne kadar yalvarrlarsa yalvarsnlar ve ne kadar kymetli kurbanlar ve hediyeler sunarlarsa sunsunlar, asla gelmezdi.5 759

Ylmaz ztunaya gre Gktrklerde fuhu hemen hemen hi grlmezdi. Evli bir kadna tecavzn cezas idamd. Bir gen kza tecavz ise, gen kz evlenmeyi kabul etmedii takdirde yine ayn cezayla karlk grrd.6 Gktrk efsanelerinden anlald kadaryla, Trkler baba ailesi dzenine sahiptiler. Ancak ailede stat esas deil de velyete dayanan baba hukuku geerli olduu iin Gkalpe gre, bu aile ataerkil olmayp, babann otoriter kiiliinin yerine yardmc rol nedeniyle, kadn ve erkein eit haklarnn bulunduu peder (ne ataerkil ne de anaerkil) aile tipindedir.7 Erkekle kadn ailede eit olduu iin ocakta yani evde hem erkein, hem de kadnn ayr ayr mabudu bulunurdu. Erkeinkine od ata, kadnnkine od ana derlerdi.8 Ancak bu ailede oulun kza gre biraz ayrcal vard. Gktrklerde oul, soy aacnn kt; karde ise o aacn yapraklar gibi grlmekteydi.9 Ailede olun imtiyazn douran neden, sadece, soyun onunla devam edecei telkkisinden kaynaklanmyordu. Bunun yan sra; fakir den babaya bakmak da ona ait olduundan oul, ister istemez kendiliinden imtiyazl bir konuma ykseliyordu. Bu aileyi geni aile diye nitelendirenler bulunmakla birlikte, onun kk aile biiminde kurulu bulunmas10 akla daha uygun gelmektedir. nk her evlilikten yeni bir aile doard. Bu yeni aile, ayr bir eve kar, yeni bir ev-bark kurard. Evlenen erkek, ebeveyninin salnda baba malndan hissesini alr, kz da yumu denilen bir eyiz getirirdi. Gelin ile gveyi mallarn birletirerek bir ev sahibi olurlard.11 Mstakil kurulan yeni evlerin, baba ocana baz balarla irtibatlar devam etmekteydi. Baba muhta durumda kaldnda olunun malndan bete birini alrd.12 Genellikle, dtan evlenmenin (exogamie) geerli olduu Trk ailesinde evlilie kutsal bir birlik nazaryla baklmaktayd. Trkede izdivaca evlenmek anlamnda ev-bark sahibi olmak denir. Eski Trk dilinde mabedin karl bark tr. Ev de mukaddes bir mabet telkki edildiinden bark adn alrd.13 Bu da Trklerin ev ve ondan treyen evlenmeye izafe ettikleri kutsiyeti gstermektedir. Gveyi taraf evlenebilmek iin kzn velisine kaln denilen balk veriyordu. Evlenmelerde en ok gze arpan, len erkek kardein dul kalan hanmyla (leviratus) veya ocuksuz olan gen vey anneyle evlenme detinin varldr.14 Trklerin kadnlara fevkalde saygl davrand ve tekeli yaam srdkleri kaynaklarca tasdik edilmi olmakla birlikte bilhassa, fthat zamanlarnda bakabilecekleri kadar e alanlar olurdu. Ouz Destannda, Ouzun amcasnn kzyla evlendiini gryoruz.15 lk e, hibir zaman deer ve itibarn kaybetmez ve kumalarndan dnyaya gelen ocuklar da onun saylrd.16 B. slmi Dnem Trk Kadnlar 1. Seluklular ncesi Genel Olarak Trk Kadnlar 760

X. yzyln ortalarnda Seyhun nehrinin sa kysna yerleen Ouzlar slm kabul ederek yeni bir dneme girdiler. slm, hayatlarnda kkl deiimler yapmakla birlikte Trkler, eski rf ve detlerini tamamyla terketmeyip yeni dinlerinin reddetmedii alkanlklarn devam ettirdiler. Bu erevede aileyle ilgili rf ve detlerin birou varln srdrm; nceden olduu gibi aile oca kutsal saylm, sk akrabalk ilikileri iinde yine kk aileler yaygn aile tipini oluturmutur. Muhtemelen slam ncesinin yaygn bir gelenei olan ak evler, eler ve evlenmemi ocuklardan mteekkil kk ailelerin en belirgin kantdrlar. Zira, gveyi gerdee girecei yeri ok atarak tayin eder17 ve baba ocandan ayr ak evini ya da ak otan okun dt yere kurard.18 Kurulan yeni eve ak ev, denilmesi de, adrn henz temiz ve beyaz olmasndan kaynaklanyordu.19 Kee ve kamlardan yaplan sz konusu basit ve kk evler, gebe kltrnn bir simgesidir. Birbirine yakn ailelerden, daha beikte iken beik kertmesi denilen detle ocuklarn nianlayanlar grlse de evlenecek genlerin onaylarnn da alnd anlalmaktadr. Kz istemeye giden dnrler, Tanrnn buyruu, Peygamberin kavli ile aydan ar gnden (gne) grkl (gzel) kznz olumuza istemeye geldik diyerek bir kza talip olurlard. Nianl kza yavuklu ya da adakludenirdi.20 Kadnn toplumdaki itibar ve deeri, slmi dnemde yazlm olan Dede Korkut kitabnda belirgin bir ekilde grlr. Yabanc erkeklerin yannda yamak takndklar halde Bnu iek gibi gen kzlarn damat adaylaryla at ve ok atma yarlar yapp, gre tutmalar, toplumda kadn aktivitesini gsteren ilgin rneklerdir. Halk kahramanlar, hanmlarna ak ve sayglarn dile getiren szlerle hitab ederken, birbirlerine kzdklar zaman ac ve sert szlerle de karlk verebilmektedirler. Deli-dolu bir Trk beyi olan Deli Dumrul, cann almaya gelen Azrail ile mcadelesinde yenilince, hayatn kurtaracak fedakrl anababasndan deil kendisinin yerine lmek isteyen karsndan grm ve sonuta einden ayrlmak istemedii iin, Alrsan ikimizin cann al, brakrsan beraber brak, diye Ulu Tanrya yalvarm ve bylece ilhi affa mazhar olmutur.21 Dede Korkut, drt kadn trnden szeder: Solduran sop, dolduran sop, son derece baya kadnlar ve evin daya olan kadnlar.22 Solduran sop: Sabahleyin elini yzn ykamadan tka basa yiyen; bu evi harap olas erkee varaldan beri karnm doymad, ayam pamak (papu), yzm yamak grmedi diye szlanan ve kocasnn lmesini dileyerek bir bakasna varmak isteyen kadn trdr. Dolduran sop: Yatandan ok ge kalkt halde, hemen sokaa frlayarak sabahtan akama kadar dedi kodu yapan; evine barkna bakmayan ve komularyla iyi geinmeyen kadndr.23 Baya kadn: Misafir geldiinde kocasn mahcup eden, kocas istedii halde ne yapalm bu yklas evde un, elek yok diyerek misafire yemek hazrlamayan, kocasnn szn dinlemeyen; Nuh 761

Peygamberin eei cinsinden olan kadn tr. Bu kadn tr iin Dede Korkut, Bunlardan sizi Allah saklasn, ocanza byle avrat gelmesindiye temennide bulunmaktadr. Evin daya (direi) olan, Ayie, Fatma soyundan kadn tr: Bunlar, kocas evde olmasa bile, misafiri arlar; kocasnn adn ktye karmadan onu yedirip iirirler. Dede Korkut bu tr kadn iin onun bebekleri yetisin, ocana bunun gibi avrat gelsin dileinde bulunmaktadr. Burada bahsedilen kadn trleri, aslnda, onlarn zgr konumlarn yanstmaktadr. Byle bir ortamda varlkllar arasnda birden fazla kadnla evlilikler grlse de, bunun az sayda uyguland sylenebilir.24 Gnmz Orta Asta Trkmenlerinde hal sylenmekte olan iki eceli (anal) kuzu stten, iki ayalli (karl) adam bitten lr ya da iki ayal adam25 bir er; ayal olur. Trkmen ataszleri bu geree iaret eder. Dzen (iki e) olan yerde dzen olmaz zdeyii de ok eli yaamn gln belirtir. Trklerin ocua atfettikleri deer, ayn zamanda onlarn kz ve kadnlara baklarn da yanstr. ocuu olmayanlarn Tanr tarafndan lnetlendii inanc hkim olduu iin ocuksuzlar lnetlenirdi. Bundan kurtulmak isteyen anneler bir ocua gebe kalabilmek umuduyla dervilere adak adard. Kz olsun erkek olsun, ocuun doumu mjdeye deer bir olay olarak grlr, enlikler yaplrd. Ancak baba adn yrtecei ve aile ocann kz olaca anlayyla erkek ocuun kzdan stn tutulduunu belirtmek ilgin olacaktr.26 Bu durumu, Trklerin askeri ahlk ve seciyelerinin bir sonucu olarak grenler bulunsa27 da baz edebi eserlerde bir kz ocuunun dnyaya geliinin hor grlme saylmas, cahili gelenekleri akla getirmektedir. Yusuf Has Hcibin (vf./1070), Kitab- Dede Korkuttan ok daha sonralar kaleme ald Kutadgu Biligde kz ocuuna dair cahiliye zihniyetini artran u ifadeler grlmektedir: Ey dost arkada, sana kesin bir sz syleyeyim; bu kzlar domasa, doarsa yaamasa daha iyi olur. Eer dnyaya gelirse, onun yerinin topran alt veya evinin mezara komu olmas daha hayrldr.28 Genelleme yapmak doru olmasa da bu szler, X. yzyln nemli bir ahsiyetinin bak asn yanstmaktadr. Oysa ayn toplumn daha nceki dnemlerinde, bir kz evlda sahip olabilmek iin arkadalarna dua talebinde bulunan beyler vard.29 Burada kadnlarn tarikat faaliyetleri hakknda ksaca bilgi vermek, onlarn baz toplumsal faaliyetlerini izleyebilme imknn bize salayacaktr. lk olarak XIII. asrda kurulan tarikat ekollerinin kadnlar hakknda olumsuz kanaatlerinin bulunmad sylenebilir. bn Arabi (vf. 1240) gibi mutasavvflar, kadnlara dair olumlu fikirleriyle geni lde tm tarikat ehlini etkilemitir. O dnemlerde tarikata girmek isteyen bir kadn, tecrbeli ve ehliyetli bir kadn vastasyla eyhle tanp el alr veya eyhi hi grmeden arac kadn tarafndan tarikata kabul edilirdi. Bunlar kendi aralarnda zikir meclisleri dzenledikleri gibi ilerinde, erkeklerin de katld toplantlarda vaaz veren mrideler vard. Ancak kadn-erkek karma halvet ve zikirlere ulema hi de scak bakmamaktayd. Piri Trkistan 762

Ahmed Yeseviye (vf.1166) nispet edilen Yesevilikte, nceden olduu gibi kadnlar eyhlere mrid oluyor, zikir meclislerine katlyorlard. Bu durum, kat bir ehl-i snnet izgisinde olan Horasan ulemas tarafndan ho karlanmayp iddetle eletiriliyor ve kadnlarn katld zikir meclislerinde eriatn hkmlerine uyulmad iddia ediliyordu.30 2. Seluklular Dnemi Trk Kadnlar Seluklular dneminde kadn haklarndaki gelimelerin gzle grlr noktalara ulat sylenebilir. Toplumda, altun gibi temiz ruhlu kadn ve vcudu inci gibi temiz kadn deyimlerinin kullanlmas, Seluklularn kadna bak telakkileri hakknda bir fikir vermektedir.31 Kadnlar, toplumsal hayatn btn alanlarnda, grnmekle kalmam, erkeklerle birlikte sefere kp savaa katlanlar bile olmutur.32 Bununla birlikte Seluklu toplumunda evliliklerin gereklemesi, byk meblalara ulaan balk ve mehir verilmesi artna balyd.33 Sadece Seluklularn deil, muhtemelen slam ncesi Trk toplumlarnn deti olan balk uygulamasnn, Trk evlenme geleneinin ayrlmaz bir paras olduu sylenebilir. Kaln ad verilen baln varlk nedeniyle ilgili olarak gnmz Trkmenlerinin yaptklar izahlar dikkate alnrsa, krsal gebe toplumlarnda byle bir detin meru gerekeleri bile ortaya konabilir. Nitekim kaln detiyle ilgili u gerekeler ileri srlmektedir: Birincisi kz velileri, aldklar kaln kesinlikle zimmetlerine geirmeyip, bununla kzlarnn ihtiya duyduu halat (eyiz) denilen tm eya ve giysilerini tedarik etmektedirler. Kaln, bir bakma kzn yeni kuraca evinin demirbalarn almasn salamaktadr. kincisi balk, poligam evlilikler iin caydrc bir ileve sahiptir. Poligam evliliklere tedbir olarak, erkein vermesi gereken kalnn yksek tutulduuna dair tespit34 dikkate deerdir. Gerekten de sosyo-kltrel evre birden fazla kadnla evlilie msait olmasna ramen, Trkmenlerde poligam evlilikler ok az grnmektedir. Trkmenlere gre kalnn dier nemli ilevi, boanmalar engellemeye yneliktir. Trkmen geleneklerine gre erkek, karsn boadnda toyda (dn) gelinin getirdii tm hediye ve eyay geri vermek zorundadr. Bylece boanmak isteyen erkek nemli bir mali sorumlukla kar karya kalmaktadr. Ksacas kaln, boanmalar caydrc bir emniyet sbab ilevine sahiptir.35 Bu durumda kaln ad verilen balk geleneinin, kadnlar destekleyici bir ilevinin bulunduunu sylemek, hemen reddedilebilecek bir iddia olmaktan uzaklar. Kadnlarn sadece Seluklularda deil dier Trk topluluklarnda da haklar asndan nemli kazanmlara sahip olduu grlr. Krm ve Azak blgelerindeki Orta tabakaya mensup Trk erkeklerinin kadnlarna gsterdikleri ar saygya epeyce aran dier bir Arab seyyah bn Batutadr (vf. 1369). O, kadnlarn toplum ierisindeki konumlarn grnce; Bazen kadnlara

763

erkekleriyle beraber rastlarsnz ve o zaman bu adamlar kadnlarn hizmetkrlar zannedersiniz demekten kendini alamaz.36 Azak hkmdar Mehemmed zbeg Hann hanmlarndan birinin etrafnda oluan bir efsaneyi nakleder. Onun gzlemine gre, Kefe, Krm, Macar, Azak, Sodak, Harezm ve Saray gibi nemli ehirleri bulunan Azak hkmdar Mehemmed zbeg Han,37 her Cuma gn, namaz sonras kkte, halka ak dzenledii trene, kendisinden sonra gelen elerini ayakta karlayarak sa ve sol yannda onlara yer gsterirdi. Ancak, elerinden en ok beendii ve kadnlarn ba olan Taytulu Hatunu kkn kapsnda karlayp elinden tutarak ieri getirir ve tahtn bulunduu yere ylece gtrerek yerine oturtur, sonra da kendisi makamna geerdi. Taytulu Hatun en fazla holand ve sevdii kadn olduundan Sultan, ou gecelerini onunla geirirdi. Halk bu ilgiden tr ona kar daha fazla sayg gstermekte ve kendisinde olaanst gler vehmetmekteydi. bn Batutann gvendii dostlarndan birisi ona; Sultann bu kadn, bir zelliinden yani her yaklatnda, onu bakire imi gibi bulduundan sevdiini sylemiti. Bir bakas ise; Taytulu Hatunun, Hz. Sleymann saltanatnn kmesine sebep olan kadnn soyundan geldiini, Sleyman yeniden iktidar eline geirdiinde, onu hibir canlnn yaamad bir bozkra atlmasn emrettiini, bunun zerine Dest-i Kpaka braklan ad geen kadnn rahminin halkaya benzer bir ekilde yaratldn ve onun soyundan gelen btn kadnlarda bu zelliin grldn ilveten anlatmt. bn Batuta, inde benzeri kadnlarn bulunduuna dair duyumlarn da nakletmektedir.38 Sultann drt hanmndan ncsnn, Bizans mparatorunun kz olmas, Krm Hanlyla Bizans-stanbul ilikilerinin bulunduunun bir belirtisidir. bn Batuta da dahil olmak zere be yz kadar maiyetiyle birlikte sz konusu hanmn stanbula babasn ziyarete gidii, ilikilerin canlln gstermektedir. Bjellon adndaki karsnn adn ve dinini deitirmesi konusunda bask yapmamasna ve yannda kendisi olmad halde kalabalk bir grupla onu stanbula gndermesine baklrsa Mehemmed zbeg Han, olduka liberal grl hkmdard. stelik bu hanmn, seyahat esnasnda yemeklerde kendisine sunulan arab imeye ve domuz etinden yaplan yemekleri yemee de balad grlmtr. Sultann btn eleri, halktan ve saray halkndan kamayp, kk misafirlerine bizzat kendileri kmz sunabiliyorlard. Krmda btn Trk kadnlarnn darda yzleri ak dolap, erkeklerden kamamalar,39 sadece st tabaka kadnlarnn deil dier katmanlarda yeralan kadnlarn da zgrlklerden yararlandn gstermektedir. 3. Osmanllarn lk Dnemlerinde Trk Kadnlar lk dnemlerdeki Osmanl kadnlarnn Seluklu dnemi kadnlaryla benzer zellikler tad sylenebilir. lk dnem Osmanl kadnlarna ait bilgiler, ksmen tarih, menkbe ve ahlk kitaplarnda yer almaktadr. Ancak bunlar da olduka dank ve yetersizdirler. Mevcut kaynaklara bakldnda, Trk kadnlarnn, ilk dnemlerde, daha nceki Trkmen kadnlarnn tipik zelliklerini srdrd anlalr. htilfl olmakla birlikte baz aratrmaclar tarafndan Anadolu Seluklular dneminde, 764

sosyal zmrelerden birisi olarak grlen Bacyan- Rum (Anadolu Baclar), XIII. yzyln ikinci yarsnda kurulmu ve iki asr iinde de dalm bir kadn tekiltdr. Kadnlarn retimde ve sosyal hayatta organize olmasn salayan bu tekiltn, Ahiyan- Rumun (Anadolu Ahileri) kurucusu Ahi Evrenin ei Fatma Bac tarafndan kurulduu tahmin edilmektedir. Kendisine Kadn Ana Kadnck Ana diye hitap edilen Fatma Hatun,40 sosyal hayatta, kocas Ahi Evren kadar etkin bir kadn grnmndedir. Ahilerle birlikte Kayseride dokumaclk yapan ve kendilerine Bac denilen kadnlar Mool istilsna kar erkeklerle birlikte direnmiler ve bizzat atmalarn iersinde yer almlardr. Ancak IV. Klaslan, Mool desteiyle tahta geince Ahiler iin srgn ve g hayat balamtr. Bylece, Orta Anadoludan pekok Ahi ve Trkmenle birlikte u blgelere doru hareket eden Baclar, yeni yerletikleri blgelerde faaliyetlerini srdrmlerdir. Bir u beylii olan Osmanllarn kurulu ve gelimesinde Ahi ve Baclarn nemli hizmetleri olmutur.41 Ahiliin kadnlar kolunu tekil eden sz konusu hanmlar, din ve kltrel faaliyetlerini bir tarikat disiplini ve metodu iinde devam ettirdiklerinden dolay Bacyan- Rumun kadnlara mahsus bir tarikat ad olabilecei ihtimali de sz konusudur. Nitekim yukarda ad geen Fatma Hanmn, tarikat hayatnn ilk yllarnda Hac Bekta- Veliye intisapl bir mride iken42 daha sonralar kzkardei mine Hatun ile birlikte mridelik makamna ulat belirtilir.43 Ancak, tpk Hoca Ahmed Yesevi rneinde olduu gibi, kadnlarn erkeklerle birarada zikir, sema ve sohbet meclislerinde bulunmalar o dnemde yine baz evrelerin iddetli eletirilerine hedef olmutur. Bu evreler onlara, her ktl mbah sayan anlamnda mbahi veya ibahiyeci yaftasn vurmutur. Kadn-erkek sema ve zikir meclislerinde birarada bulunma deti sadece Anadolu Seluklular zamannda grlmeyip bu, X. asrdan beri uygulanan bir hadiseydi. Anadolu Seluklularnda bunun ncs, Fatma Bacnn babas Evhadud-Din Kirmani idi. Bu nedenle o, ou kez tenkitlere maruz kalmtr. Muhaliflerinin banda da Mevlnann gelmesi ilgintir. Kadnlarn eitim ve retimini nemseyen Kirmani, her iki kzna dzenli tahsil yaptrd gibi el sanatlar renmelerine de zel aba sarfetmitir. Ahi evren de byk lde eyhinin yolundan gitmitir denilebilir. Ei Fatma Hatun, gen kz ve hanmlarla birlikte erkekleri de irat eden kef ve keramet sahibi byk bir mride idi. Keza kzkardei mine Hatun, amda 18 adet hanikhn eyhliini yapan lim ve zahide bir kadnd. 44 rgtl tarikatlar ierisinde kadn etkinliklerinin en fazla iki asr daha devam ettii, sonraki yllarda kadnlarn tarikatlerde benzeri rollerini engelleyici kat bir anlayn ortaya kt sylenebilir. Osmanlnn kurulu yllarnda toplum katmanlarnn birbirinden belirgin tarzda ayrmamas nedeniyle, sultan hanmlar, toplumun sradan bir yesi gibi toplumsal etkinliklerin iinde yer alabilmekteydi. Bu nedenle onlarn toplumsal servenlerini genelletirmek yanl olmasa gerektir. Zaten ilk dnem kadnlaryla ilgili bilgiler, tarihi kaynaklarn daha ok onlardan bahsetmesi nedeniyle, sultan elerine aittir.

765

Kurucu olan Osman Beyin ilk evliliini, nl Ahi eyhi Edebalinin kz Bl Hatun, daha sonra Ml Hatun (Orhan Beyin annesi) ile evlendiini biliyoruz. Ancak kaynaklarda, onun elerine dair Edebalinin efsanevi nar ryasnn dnda- ok az bilgi bulunmaktadr. bn Batuta, znik ehrinin ynetcisi olarak Orhan Gazinin ei Nilfer Hatunun adn verir. Kendisini ziyarete gelen bn Batutaya ikram ve iltifatta da bulunan Nilfer Hatun,45 olgunluu ve dindarlyla temayz eden hayrsever bir kadndr. Bursada kaplca kaps yannda bir tekke, Darlharp mahallesinde bir mescit ve Bursa ovasndan geen aya bir kpr yaptrmtr. Yaptrd kpr nedeniyle de bu aya Nilfer ad verilmitir. Ayrca olu Murad Gazi tarafndan kendi adna znikte bir imaret ina edilmitir.46 Yorkhisar Tekfurunun kz olan Nilfer (Holifira), Orhan Beyin ilk eidir. Sleyman Paa ile Murad Gazi bu evlilikten dnyaya gelmitir. Orhan Beyin ikinci ei, Bizans mparatorunun kz Aspora Hatundur. Ad geen hanm, ehzade brahim ile Fatma Hatunun annesidir. Bir dier Bizans mparatorunun kz Teodara (Maria) onun nc eidir. Teodara, ehzade Halilin annesidir. Orhan Bey tarafndan sevilip saylmas nedeniyle Teodarann olu Halili veliaht yapmas iin kocasna bask yapt sylenir. Mahmud Alpin kz Eftandise Hatun ise Orhan Beyin evlendii tek Trk kadndr. Orhan Beyin Trk olmayan kadnlarla evlenen ilk Osmanl yneticisi olmas, birden fazla kadnla evlilik yapm olmakla birlikte az sayda ocuunun bulunmas, onun evliliklerinden dikkat ekici ynleridir.47 Orhan Gazinin yerine geen olu Murad Gazinin ilk ei, Gliek Hatundur. Yldrm Bayezidin annesi olan bu kadnn Rum asll olabilecei belirtilir. Bulgar kral imann kzkardei (ya da kz) Tamara (Mara) ve Kzl Muradn kz Paa Melek Hatun onun dier eleridir. I. Muradn Nilfer ve Melek Hatun isimli iki kz ve Bayezidin dnda Yahi Bey isimli bir olu daha vardr. I. Murad kz Melek Hatunu, Karamanolu Aleddin Ali Bey ile evlendirmitir. Melek Hatun, bilahare aralar alan kocas ile kardei Yldrm Bayezid arasnda arabulucu rol stlenmiti. Fakat Yldrm Bayezid, dmanca hareketleri nedeniyle enitesi Aleddin Ali Beyi ldrterek Melek Hatunla birlikte olunu Bursaya getirtmitir. 48 nc Padiah Yldrm Bayezid, Devletah Hatun, Maria (Srp kralnn kz) ve Hafsa Hatun ile evliydi.49 Baz Osmanl tarihileri, Mariann Bayezidi ikiye, zevk sefaya altrdn yazarlar. Devletah Hatun, Germiyanolu Sleyman ahn kzyd. Sleyman ah, dier beyliklere kar durumun glendirmek iin adgeen kzn Yldrm Bayezide vermek zere I. Murada eli gndermiti. I. Murad, kadnl erkekli bir grubu Germiyana gndererek gelini Bursaya getirtti ve ok tantan, atafatl bir dn tertip etti. Bunu iin etraftaki btn beylere okuyucular gnderildi. Kzn babas, eyiz olarak Ktahya, Tavanl, Erigz ve Simav verirken sancak beyleri paha biilmez saular (dn hediyesi) getirmilerdi.50 Yldrm Bayezidin yedi ocuundan birisi olan elebi Mehmed, Devletin bana getiinde, Osmanl toplumu byk alkantlar ierisindeydi (Fetret dnemi). Emine ve Kumru Hatun isimli iki 766

eiyle birlikte kurduu aile yaamnn sadelii, dneminin siyasi havasyla paralellik arzeder. stikrarn byk lde kaybeden Osmanl topraklarnda elebi Mehmedin ilerinin zorluu, onun az kadnl aile yaamn zorunlu hale getirmitir denilebilir. Nitekim II. Muradla birlikte tekrar gelime eilimine giren Osmanl yneticilerinde, Orhangazi ile balayan, yabanc kadnlarla evlilik alkanlna tekrar dnld grlr. II. Muradn Hatice Hatun (andarlolunun kz), Hma Hatun (Fatihin annesi), Yeni (Jeni) Hatun ve Mara (Despina) isimli ikisi yabanc asll olmak zere drt ei vard.51 zetlersek, Bursann bakent olduu Osmanlnn ilk dneminde, yabanc kadnlarla evlenen ilk Padiahn Orhan Gazinin olduu grlr. Onun drt einden sadece bir tanesi Trk aslldr. Kurucu Osman Gazinin dnda btn Padiahlar, ok elidirler. Bununla birlikte yedi ocuu bulunan Yldrm Bayezidin dndakilerin ocuk saylarnn azl dikkat ekmektedir. Burada unu da belirtmek gerekir ki, ilk dnemlerde ok kadnla evlilik, Osmanl soyunun dnda dier halk katmanlarnda da yer yer grlen bir uygulamadr. Kadn haklarnda olumsuzluu gsteren poligam hayatn, ynetici snfn dnda dier toplumsal tabakalarda da -en azndan o zamanki koullar asndan- varln merulatran gerekelerin bulunduu sylenebilir. nk, srekli sava halinde olan ve gittike fiziksel bakmdan byyen toplumun karlat sorunlar, onlarn okeliliini belirleyen nemli bir etkendi. Ayrca, savalarda yendikleri Bizansllardan ganimet olarak aldklar ekici gen kadnlar, Trk erkekleri iin okeliliin ayn zamanda toplumsal onayn da salayan cazip unsurlard.52 Gaziler bylece, sadece gzel bir kadnla evlenmekle kalmyor, onunla birlikte mamur bir eve de sahip oluyordu. Bu, Orhan Gazinin znike giriini tasvir eden Osmanl tarihisi Akpaazdenin cmlelerinden aka anlalmaktadr: (Trkler ehre girince) kfirler karladlar. Sanki padiahlar lm de olunu tahta geirir gibi oldular. Bilhassa kadnlar ok geldiler. Orhan Gazi; Bunlarn erkekleri hani? diye sordu. Krldlar, kimi savatan kimi alktandiye cevap verdiler. Aralarnda pek gzel olanlar oktu. Orhan Gazi bunlar gazilere paylatrd. Emretti; Bu dul kadnlar nikh edin dedi. yle yaptlar, ehrin mamur evleri vard. Evlenen gazilere verdiler. Hazr ev ve kadn ola kim kabul etmeye.53 1 Yakut Trklerinin inanlarna gre, kinat yaratlmadan nce, evren denizden ibaretti;

Tanr Kara Han bu denizin zerinde tek bana dnyordu. Nihayet yalnzlktan usanarak can sklmaya balaynca, denizde Ak Ana grnd. Kara Hana: Yarat! dedi ve kayboldu. Bunun zerine Ak Anadan ald ilham ile Kara Han kinat yaratt. Bkz. , Abdlkadir, Trk Mitolojisinde ve Halk Edebiyatnda Kadn, Trk Yurdu, c. 4, Numara 2, st. 1926, s. 305. 2 Mehpare Tevfik, Trk Tarihinde Aile Hayat Evrimi ve Bunda Kadn, Hsn tabiat

Matbaas, st. 1936, s. 15. 3 Gkalp, Ziya, Tamamlanmam Eserler, c. 1, Ank. 1985, s. 91-92; Trkln Esaslar,

haz. M. nl, Y. otuksken, nklp ve Aka Y, st. 1978, s. 144. 4 bn Fazlan Seyahatnamesi, haz. Ramazan een, st. 1975, s. 31-32, 57. 767

Gkalp, Trkln Esaslar, 146; Ayrca bkz. , Kandemir, M. Yaar, rneklerle slam

Ahlk, Nesil Y, st. 1979, s. 74-75. 6 7 8 9 ztuna, Ylmaz, Trk Tarihinden Yapraklar, Milli Eitim Basmevi, st. 1992, s. 296. gel, Bahattin, Trk Kltrnn Gelime alar, c. 2, st. 1971, s. 29-30. Gkalp, Ziya, Trk Medeniyeti Tarihi, Matbaa-i Amire, st. 1341, s 264. slam Ansiklopedisi (Bundan sonra A eklinde gsterilecektir), Milli Eitim Basmevi, st.

1965, c. X11/2, s. 220, Trklermad. 10 11 12 13 14 s. 15. 15 16 Gkalp, a.g.e., 72-73. Mehpare Tevfik, a.g.e., s. 16; Kprl, M. Fuat, Trk Edebiyat Tarihi, st. 1980, s. 16-17, A, X11/2/220, Trkler mad. Gkalp a.g.e., 265-266. Gkalp, Tamamlanmam Eserler, I/91. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarih, 266. bn Fazlan Seyahatnamesi, 32; Erz, Mehmet, Trk Ailesi, Milli Eitim Basmevi, st. 1977,

gel, a.g.e., II/29-30; Fndkolu, Z. Fahri, Trk Aile Sosyolojisi, c. X1, st. niv. Hukuk Fak. Mecmuas, c. I, S. 3-4, st. ts, s. 266. 17 18 Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitab, Metin-Szlk, st. 1986, s. 41. Ergin, a.g.e., 54; Gnmz Orta Asya Trkmenlerinde, kara ev adyla hal varln

devam ettiren ak evler, iskeleti ince talar haline getirilmi kamlardan, d yzeyi koyun veya deve keesinden oluturulmu yarm daire eklindeki adrlardr. Ortasnda bir ocak bulunur. Zemine koyun keeleri veya hallar serilmitir. adrn tepesi ocak dumannn kmas iin ak braklmtr. Olduka shh grnme sahipler. Saylarnda azalma olduu sylenmekle birlikte hemen her obada, birka tane birden grmek mmkndr. Normal evlerin hemen yanbanda avlularda yer alan bu evleri Trkmen aile reisleri, artk zel kutlamalarda ve misafir arlamada kullanmaktadrlar. Trkmenlerin anlattna gre, iskelet talar, balangta, ak renkli olduu iin bu ad almlardr. Lkin be alt sene sonra talar kararmaya baladndan isimleri de kara eve dnr. Bugn Trkmenistanda, yenileri ok az kurulduundan kara ev tanmlamas yaygndr. 19 Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, 266.

768

20 21 22 23

Ergin, a.g.e., 35-76. Ergin, a.g.e., 12-13, 37-38, 75. Ergin, a.g.e., 10-11. Bu tr kadnlar, evine giren hrsz kpeklerin sa solu dattn, evi tavuk kmesine,

sr damna dndrdn grnce; Kz Zeliha, Zbeyde, rveyde, an Kz, an Paa, Ayna Melek, Kutlu Melek lmee, yitmee gitmedim. Yatacak yerim gine harap olayd da nolayd komu hakk, Tanr hakk iin benim evime bakaydnz diye komularna krlar. 24 25 A, X/389, Seluklular mad. Orta Asya Trkmenlerinde adam szc sadece erkekleri deil kadnlar da

nitelendirmektedir. 26 27 28 Ergin, a.g.e., 9, 10, 17. Mehpare Tevfik, a.g.e., 9. Yusuf Has Hcib, Kutatgu Bilig, ev. Reit Rahmeti Arat, (1-3), Trk Tarih Kurumu

Bakanl Yay. , Ank. 1959, c. 2, s. 326, 4511 ve 4512. maddeler. 29 30 Ergin, a.g.e., 34. Dede Korkut destannn bu ksm, slm ncesi Trkleri anlatmaktadr. Bu konuda anlatlan bir menkbeye gre baz mnafklar, Ahmed Yesevinin meclisine

rtsz kadnlarn da devam ederek erkeklerle birlikte zikir yaptklarn yaymaya balamlard. eriatn hkmlerine son derece bal olan Horasan ve Maverannehir limleri zel olarak bir mfetti gnderip bu ayiann doru olup olmadn tahkik ederler ama aratrma sonucunda bunun kuru bir iftira olduu anlalr. Lkin Hoca Ahmed Yesevi onlara bir ders vermek ister. Bir gn mridleriyle birlikte mecliste otururken mhrl bir hokka getirip ortaya koyar ve oradakilere hitaben: blua erdii gnden bu ana kadar sa kolunu avrat uzuvlarna hi dedirmemi evliydan kim varsa beri gelsin der. Ancak hi kimsenin sesi kmaz. Derken, eyhin mridlerinden Cell Ata ortaya kar. Hoca Ahmed Yesevi, hokkay ona vererek kendisini mfettilerle birlikte Horasana gnderir. Horasan ulemas mhrl hokkay atklarnda, iinde bir miktar pamukla ate bulunduu halde kzlerin pamuu yakmadn hayretle grrler ve onun kendilerine vermek istedii u dersi hibir tereddde yer brakmayacak ekilde aka anlarlar; eer erkek-kadn bir ehl-i hak meclisinde biraraya gelip birlikte zikir ve ibadet edecek olsalar bile Hak Teal, onlarn kalplerindeki her trl kt duygular yoketmeye muktedirdir. Bunun zerine hepsi utanr, hediyeler ve adaklarla sularn affettirmeye alrlar. Bkz. , Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diyanet leri Bakanl Yay, Ank. 1991, s. 33-34; Uluda, Sleyman, Sfi Gzyle Kadn, nsan Yay. , st. 1995, s. 110-111.

769

31

Kagarl Mahmut, Divanu lgatit-Trk Tercmesi, ev. Besim Atalay, (I-III), Trk Tarih

Kurumu Basmevi, Ank. 1985, s. 155. 32 33 ilikisinin A, X/388-389; Kafesolu, brahim, Sultan Melikah, Milli Eitim Basmevi, st. 1973, s. 7. Binlerce yllk ou geleneklerini gnmzde de yaattklar gzlemlenen Orta Asya olduu aktr. Geleneksel yaplarnda ok kkl deiimlerin gereklemedii

Trkmenlerindeki kaln denilen balk detinin eski Trk toplumlarndaki uygulamayla yakn bir Trkmenlerde, ok kat ve kutsal bir deer halinde hal varln srdren kaln detinin tahlili, tarihteki uygulamann daha kolay anlalmasn salayacaktr. Gnmzde gelinin en yakn velisine kaln verilmeden herhangi bir evliliin gereklemesi neredeyeyse imknszdr. Kazara kalnsz bir evlilik yaplmsa bu, sonradan ciddi sorunlara yol aabilir. Dnden yaklak 40 gn getikten sonra 10-15 gnlne baba evine ziyarete giden gelin, byle bir durumda, kaln deninceye kadar baba evinde rehin tutulur. Bu durumda gelinin baba evini terketmesi, olas deildir, koca evine dnmesi, toplumda ho karlanmaz; kendi gitti (gnll) diye dedikodu (grn etme) edilir. 34 35 Mehpare Tevfik, a.g.e., 25. Gerekten de Akabatta kaldmz sre iinde herhangi bir boanma olayyla

karlamadmz sylersek abartmam oluruz. Bu toplumda en azndan erkekler asndan gerektiinde kadn dvmek bir hak ve olaan bir fenomen gibi dnlmekle birlikte ev iinde ve dnda kadnlar, e, gelin, anne ve kardeler olarak ailenin erkekler kadar tabii bir parasdrlar. Geleneksel hayat yaayan Trkmenlerin, modernleme sreciyle birlikte bahsedilen izgilerin de bir krlmann yaanacan sylemek kehanet olmasa gerek. 36 bn Batuta, bn Batuta Seyahatnamesinden Semeler, haz. smet Parmakszolu, Milli

Eitim Basmevi, st. 1971, s. 79-80. 37 38 39 40 s. 64-65. 41 Bayram, Mikail, Baciyan- Rum (Anadolu Seluklular Zamannda Gen Kzlar Tekilt), Mehemmed zbeg Han, 1312-1340 yllar arasnda saltanat srmtr. bn Batuta a.g.e., 82, 87. bn Batuta a.g.e., 80, 89, 100, 104. Menkb-i Hnkr Hac Bekt- Veli (Vilyetnme), haz. , Abdlbaki Glpnarl, st, 1958,

Konya, 1987, s. 42-43. 42 43 Vilyetnme, 64-65. Bayram, a.g.e., 52. 770

44 45 46 1992, s. 4. 47 48 49 50 51 52

Bayram, a.g.e., 53-54. bn Batuta, a.g.e., 46-47. Uluay, M. aatay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, Trk Tarih Kurumu Yay. , Ank.

Uluay, a.g.e., 3-5. Uluay, a.g.e., 6-7. Uluay, a.g.e., 8. kpaazde, k Paaolu Tarihi, haz. Nihal Atsz, st. 1970, s. 54-55. Uluay, a.g.e., 13-17. Jennings, Ronald, Gazi tezi zerine Dnceler, ev. S. Pay, U. . lahiyat Fak. Dergisi,

S. 7, c. 7, s. 663. 53 kpaazde, a.g.e., s. 66.

771

Memlk Toplumunda Kadn / Do. Dr. Samira Kortantamer [s.406-412]

Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Msr ve Suriyede iki buuk yzyl hkm sren Memlk Devleti, slm ve Trk tarihinde nemli bir yer alr. Orta Dounun stratejik blgelerinde kurulup geni Arap tebaasna hkmeden bu Trk devleti birok alanda Trk kltrnn eitli elerini ve izlerini tar. Dnemin insanlar tarafndan da Trk devleti1 olarak adlandrlan Memlk Devletinde iktidara gelen birok sultann adlar Trke idi, Baybars, Aybek gibi. Gen yata Msra getirilen, klalarda mkemmel bir asker eitim grdkten sonra azat edilip orduda ykselen Memlklar,2 genellikle Trk cariyelerle evlenirlerdi. Arapadan Trkeye eser evirten, Trke iir yazp okuyan, aralarnda Trke konuan ve ocuklarna da ana dillerini reten Memlklar, ana vatanlarndan el pme, kmz ime, at eti yeme gibi detleri getirip sevdikleri Krre ile Kabak oyunu gibi sporlar da unutmayp ikinci ve nc nesle aktarmlard.3 Memlk toplumunda kadn konusu ele alnnca burada da Trk kltrnn izlerini grmek mmkndr. En arpc rnei de Memlklarn ilk ve tek kadn sultan ecer ud-Durr4 tekil etmektedir. Eyyb Sultan el-Melik es-Slihin nce cariyesi sonra ei olan Trk asll ecer ud-Durr, son Eyyb Sultan Turanahn ldrlmesinden sonra Memlklarn ilk hkmdar olmutu. El-Melik es-Slihin Trk memlklar olan Bahr Memlklar, hem ustadlar5 es-Slihe kar ballktan hem de hudeleri6 gibi grdkleri ecer ud-Durr ile dayanma iinde olduklarndan dolay onu, kadn olmasna ramen tahta oturttular. Trklerde kadnn toplumdaki yeri7 ve siyasette -hatt hkmdar veya naibe8 olarak- oynad rol gz nnde alnrsa, Bahr Memlklarn bu durumu hi yadrgamadklar anlalr. Ama iktidar ellerinden karan Eyyb Emirler, slm toplumunun alk olmad bu durumu kullanarak Abbs halifesini kkrtmaya muvaffak oldular. Nitekim Abbs Halifesi el-Mustasm Billh Kahireye yle bir yaz gnderdi: Eer sizde erkek kalmadysa bize bildirin, biz size bir tanesini gndeririz.9 D basknn fazlalatn gren ecer ud-Durr, aylk tek bana iktidardan vazgeip taht kocas Aybeke brakt ama yine de iktidarda sz sahibi olmaya devam etti. Tarihi ez-Zeheb ve bn Tagribird durumu yle tarif ederler: Aybeke hkmederdi ve onun (Aybekin) sz hi gemezdi.10 Trk kadnnn evlilikteki konumu ecer ud-Durrun davranndan da belli oluyor: ecer ud-Durr, kocas olan Aybeke, olu Alinin annesi ile bulumasn yasaklayp onu boamas iin bask yapmt.11 Ancak kocasnn, Musul hkmdarnn kzyla evlenme giriimlerinde bulunduunu duyunca, tarihi bn Vsilin dedii gibi Bu durum onun ok arna gittiinden kskanlk duygularyla doldu, nk o gl ahsiyeti ve byk asaleti olan bir Trkt.12 Bu durumu hazmedemeyen ecer ud-Durr sonunda Aybeki ldrtmeye kadar gitmiti. Tahttan feragat ettikten sonra da gcnden fazla bir ey kaybetmeyen ecer ud-Durrun ulat konuma ve yetkiye hibir Memlk sultannn ei ulaamamt. Memlklarda sultanlarn eleri13 siyasette arka planda kalp toplum hayatnda fazla ne kmazlard. Tarihiler onlardan ancak belli durumlarda bahsederlerdi; mesel nemli bir olay olan sultann dnn anlatrken gelinden -az da olsa- bahsedilirdi. zellikle iki devlet arasndaki ilikileri daha da pekitirmek iin yaplan dnler Sultan el-Melik en-Nsirn Altnordu prensesi Tulunbeg ile olan evlilii gibi-daha ayrntl anlatlrd.14 772

Sultann boanma haberi verilince karsnn ad da geerdi, Sultan en-Nsirin ei Hond Erdekinden boan gibi.15 Sultann ocuu, zellikle olu olduu zaman, ksa da olsa einden bahsedilirdi, mesel Sultan en-Nsirin Hond Tugaydan olan olu Ankun doumunda byle olmutu. Tarihi elMakrz, mkemmel bir gzellie sahip olan Hond Tugayn eskiden Trk bir cariye olduunu, Suriye Naibi Tenkizin onu Dimekte 90.000 dirheme satn alp sultana gnderdiini, Tugayn da sultann gzdesi olduunu ve doum yaptktan sonra byk kut lamalar dzenlendiini yazar.16 Sultann bir olu olunca byk enlikler yaplrd, bir kz olunca olay sessizce geitirilirdi.17 Sultan einin hac iin yola k ve Msra dn halkn ilgisini ektii iin tarihiler tarafndan genellikle anlatlrd.18 Sultann elerinin lm de tarihiler tarafndan verilir, Sultan eyhin ei Hond Haticenin19 veya Sultan Barsbayn ei Hond Ftimann20 vefat gibi. Eleri hayatta iken siyasette arka planda kalan sultan hanmlar, dul olup oullar kk yata tahta knca siyaset sahnesinde daha fazla etkili olmaya frsat bulurlard. Bylece sultann annesi siyasete arln koyup byk emirlerin arasnda etkili olabiliyordu ve ii emirlerin tutuklattrmalarna hatt bazen da zehirlenmelerine kadar vardrabiliyordu.21 Memlk sultanlarnn kzlar, eleri gibi tarih sahnesinde fazla n plana kmazlard. Genellikle byk emirlerle evlendirilen sultan kzlarnn dnleri, ocuklarnn doumlar, hac yolculuklar ve lmleri tarihiler tarafndan aktarlr.22 Sosyal hayattaki baz durumlarda da sultann kzlarndan bahsedilir; mesel Sultan en-Nsir hastalndan iyileince Kahirede ok byk enlikler yaplrken byk emirlerle evli olan sultann kzlar verdikleri hediyelerin okluu ile kendilerinden sz ettirmilerdi.23 Tarihiler, onlarn elerine kar olan duygular da bazen okuyucuya iletirlerdi; mesel Sultan Kalavunun kz olan Gaziye Hatun, kocasn yle seviyordu ki o ld zaman zntsnn byklnden ve alamaktan bitp dp hayata gzlerini yumdu.24 Memlklarda kadnlarn siyasette arka planda kalrken mimar alanda daha faal bir rol oynadklar grlmektedir. Kadnlar -zellikle st snfn kadnlar, yani sultann anneleri, eleri ve emir eleri- birok yap ina ettirip kamu hizmetine sunarak adlarn lmszletirdiler. Varlkl kadnlar, zor durumda olan hemcinsleri iin ribtlar kurup zellikle dul, boanm veya terk edilmi kadnlara bylece gvenli bir yer temin etmi olurlard. Sultan Baybarsn kz Tidkr Bay Hatun, Kahirede Bint el-Bagddiyye adl eyhe (kadn eyh) iin mehur Ribt el-Bagddiyyeyi ina ettirdi.25 Hem bu eyhe hem de halefleri faziletli ve bilgili kadnlar olup, yardmclaryla Suriye ve Msrdan gelen kadnlara yardm edip onlar eitirlerdi. Kesin kurallar olan bu ribtta kadnlar, orada kaldklar srede hem baklp hem de eitilip korunurlard. Bundan baka ribtlar da kadnlar tarafndan ina edilmiti; mesel Sultan Aynalin ei Zeynepin ribt,26 bir emirin kars olan es-Sitt Kelle ad altnda tannan Dolay et-Tatariyyenin yaptrd Ribt es-Sitt Kelle27 veya bir emirin kars olan Haticenin yaptrd ribt anmsanabilir.28

773

Bilim ve eitim alannda nemli bir rol oynayan ve Memlklarda ok sayda yaptrlan medreselerin arasnda kadnlar tarafndan ina ettirilenler de vard. Mesel Sultan en-Nsirin kz ve Emir Bektemur el-Hicznin kars olan Hond Tatar el-Hicziyye, Kahirede yaptrd el-Medrese elHicziyyede29 ders vermek iin hem fii hem de Mlik fakhler ve insanlara namaz kldrmak iin bir imam grevlendirip, bir ktphane, kendine bir trbe, bir minber ve bir minare, yetimler iin bir okul yaptrd, orada ocuklara ders vermek iin bir retmen grevlendirdi ve ocuklara her gn ekmek, bir miktar para, k ve yaz kyafeti, Ramazanda yemek ve Kurban Bayramnda et tahsis etti. Kahirede Sultan eleri, anneleri veya emir elerinin yaptrd medreselerin arasnda unlar saylabilir: Sultan el-Melik es-Slihin annesinin Medreset-Turbet Umm es-Slihi,30 Sultan el-Melik el-Eref abann annesi Berkenin Medreset Umm es-Sultan,31 bir emirin ei olan Aytekinin elMedrese es-Sagresi32 ve bir emirin ei olan es-Sittrnn el-Medrese el-riyyesi.33 Memlklarn tek kadn sultan olan ecer ud-Durr de Kahirede kendi adn tayan bir medrese yaptrmt.34 Memlk Dneminde ynetici snf dnda olan varlkl kadnlar tarafndan ina ettirilen medreseler bulmak da mmkndr; mesel byk bir serveti olan hadis limesi Ftima bint Suleyman ed-Dimekiyyenin35 Suriyede yaptrd birka medrese ve tekkeleri, Ergun Hatunun Trablus amdaki el-Medrese el-Hatuniyyesi36 veya Hatice bint Dirhem ve Nsfn37 Kahirede ina ettirdii medresesi bunlarn arasndadr. Memlklarda kadnlar ayrca hamam, han, hnkh, cami, mescit, sebil gibi kamu yararna yaplar da yaptrdlar; mesel Sultan el-Eref Halilin kars Hond Ertekinin Hammm Hondu,38 Sultan Baybarsn ei ltutmu Hann Hammm ltutmu Han,39 Sultan en-Nsrn kars ve olu nukun annesi Hond Tugayn Hnkh Umm nuku,40 Sultan en-Nsrn dads Sitt Hadakn Cmies-Sitt Hadak,41 Sultan en-Nsrn cariyesi Sitt Miskenin Camies-Sitt Miskesi,42 Sitt Gazln Mescid Gazl43 ve Sultan akmakn cariyesi Surbay el-Cerkesiyyenin Sebl Surbay44 gibi eserler bu erevede saylabilir. Memlklarda kadnlar kendileri iin de kk, ev, trbe gibi binalar yaptrdlar; mesel Sultan enNsrn kz Hond Tatar el-Hicziyyenin Kasr el-Hicziyye,45 Sultan el-Eref Halilin kars Hond Ertekinin Dr Hond,46 Sultan en-Nsr Hasann kz Hond es-Sitt akrnn Dr es-Sitt akr,47 Sultan en-Nsrn ei Hond Tugayn Turbet Hond Tugay,48 Sultan el-Eref abann annesi Hond Berkenin Turbet Hond Berke49 ve ecer ud-Durrun Turbet ecer ud-Durr50 adl binalar gibi. Memlk toplumunun orta snf kadnlarna gelince ok sayda okumu kadnn varl gze arpmaktadr. zellikle hadis bilimi, okumu kadnlarn en sevdii alan olduu iin Memlk Dnemi kadn biyografilerinde saysz muhaddisenin, rviyenin ve vizenin adlar geer. Bu iyi eitimli kadnlar grubu iinde Arap asll Msr ve Suriyeli kadnlarn yannda Trk asll bayanlar da bulunmaktadr; mesel muhaddise olarak Zmrd bin Ayrak,51 Tatar et-Tanhiyye,52 Bay Hatun ed-Dimekiyye,53 Bay Hatun el-Kdiriyye,54 rviye olarak eyhe Umm el-Hayr bint Kaymaz,55 Gm bint Abdillah etTurkiyye,56 Umm smail bint Aybek57 ve vize olarak bn Teymiyyenin takdirini kazanan Ftima bint Ayy58 bunlarn arasnda yer alrlar. 774

Memlklarda okumu kadnlarn arasnda erkekler tarafndan da takdir edilmi kadn airler ortaya kmtr; eyh Muhammedin kz Munise,59 eyh Eb Hayynn torunu Nizr60 veya Sultan Berkkun saraynda yetien Trk asll Sl61 gibi. Dnemin Arapa halk iirlerinde Memlklarn etkisi grlmektedir. Msrl airler, Memlklarn Moollara ve Hallara kar baarl savalarn ve kurduklar medreseleri ve benzeri eyleri vp ayrca iirlerinde baz Trke kelimeleri kullanyor, hayran olduklar Trk gzelliini de bol bol iliyorlard. Bylece iirlerde gzellik anlaynn deitiini gryoruz: Arap iirindeki byk gzlerin yerini Memlk halk iirindeki ekik gzler almtr.62 Memlk Dneminde kadnlar Arapa dil bilgisi ile de megul oldular.63 Baz kadnlar, tasavvufa meyledip zviye ve ribtlarda eyhe (=kadn eyh) olarak kadnlarla ilgilenip, onlara din eitim verirlerdi; mesel Ribt el-Baddiyyenin eyhesi Huccb,64 Ribt Darb el-Mihrnnin eyhesi Sitt el-Ulem65 veya kendi zviyesinde kadnlara yardm edip eiten Trk asll eyhe Ftima bint Cemal ed-Dn b. Sunkur66 gibi. st ynetimin bayanlar arasnda da tasavvufa ilgi duyanlara rastlamak mmkndr; mesel Sultan Hokademin ei Hond eker Bayn Ahmediyye tarikatna meyl ettii tarihiler tarafndan yazlmaktadr.67 Grld gibi tarihiler bize Memlk Dnemi ile ilgili ok sayda eitimli kadnn adn veriyorlar. Orta a slm leminde kadnlarn eitim imkanlarnn ok snrl olduunu biliyoruz.68 Acaba Memlk Dneminde bu eitim durumu nasld? Daha nceki dnemlerde olduu gibi yalnz erkek ocuklara eitim veren okullar Memlklarda da kz ocuklarna kapal idiler. Kzlar evde ya bir meddib ya da bir akraba tarafndan eitilirlerdi. Memlk kadnlarnn biyografileri incelendiinde, okumu kadnlarn byk bir ounlukla eitimli bir aileden geldikleri gze arpmaktadr. Muhaddise, rviye, vize, eyhe, aire gibi kadnlarn hemen hepsi ya bir kadnn, eyhin, hatbin, hfzn, muhaddisin veya tarihinin kz, kz kardei, ei veya torunu idiler. Tarihiler birok rnekte kadnlarn kk yatan itibaren babalar, eyh kz Sitt el-Fukeh69 ve bakad kz uhde70 gibi veya dedeleri, kad kardei Esm71 ve hatb kz ie72 gibi veya erkek kardei, Nefse73 veya ei, Umm Muhammed74 gibi, tarafndan eitim grdklerini yazarlar. Okumu kadnlar, kzlarna, Sitt elFukah75 gibi, kz torunlarna, Sitt el-Ehl76 gibi, oullarna, ie bint Umar77 gibi, veya erkek kardelerine ie bint Muhammed78 gibi, ders de verirlerdi. Hanmlar ailenin dndaki kiiler tarafndan da eitilirlerdi. Birok kadn, Sitt el-Vuzer79 ve Zeyneb bint el-Alem80 gibi, hemcinslerinin eitimi ile ilgilenirdi, veya Ftima bint brahim81 ve Zeyneb bint Abdirrahmn82 gibi onlara iczet verirdi, veya Dayfa bint ems ed-Dn83 ve Ftima bint Ayy84 gibi vaaz verirdi veya hfize Aie85 ve Esm86 gibi Kuran- Kerimi okuturdu. Memlklarda kadnlar, yakn akrabalarndan veya hemcinslerinden ayr erkek hocalardan da eitim grrlerdi. Kadnlar, bilimsel toplantlara gidip erkeklerden ayr bir yerde oturarak dersleri dinleyebiliyorlard87 ve erkek hocalardan da iczet alabiliyorlard, Sitt el-Abd88 veya Sitt el-Benn89 rnekler arasnda saylabilir. Tannm tarihilerden iczet alanlar da vard, mesel es-Sahv, Sitt elVuzerya,90 Eb me, Ftima bint Ubeydillha91 iczet vermiti. 775

Bilimde, zellikle din bilim dallarnda ok faal olan kadnlar, belli bir ilm seviyeye eriince, kadnlarn dnda erkeklere de ders verirlerdi. Bunun birok rnei vardr; mesel dersleri ok kalabalk geen Zeyneb bint Ahmed92 ve Cuveyriyye bint Ahmed93 bunlardandr. Kadn hocalar, derslerini takip eden erkek rencilerine iczet verirlerdi, Mumine bint Abdillh94 ve Sitt e-m95 hemen rnek olarak zikredilebilir. Tannm Memlk tarihileri, birok kadn hocann derslerini dinleyip onlardan iczet almlard; mesel el-Birzlnin kadn hocalarndan birisi Umm Suleyman,96 ez-Zehebnin kadn hocalarndan birisi Nefse bint brahim,97 el-Makrznin kadn hocalarndan birisi Ftima bint Ali98 ve bn Hacar elAskalnnin kadn hocalarndan birisi Esen bint Ahmed99 idiler. Memlk tarihileri eserlerinde ekinmeden ders dinledikleri kadn hocalarnn adlarn verip onlardan iczet aldklarn ak bir biimde ifade ederler. Bu, bilim kadnlarnn erkek meslektalar tarafndan ciddiye alnp takdir edildiklerinin bir gstergesidir. limle uraan bu kadnlar, genellikle evlenip ocuk sahibi olurlar ve ayrca aileleriyle de ilgilenirlerdi. Bazlar birka defa evlenmilerdi, ama aralarnda nadiren hi evlenmemi olanlara da rastlanmaktadr; ok takdir gren Zeyneb bint Ahmed100 veya Habbe bint el-zz101 byledirler. Bu eitimli kadnlar genellikle okumu bir aileden gelirlerdi, ama bazen esnaf kzlarndan da bilime merak sarp yetien ve ders verenler olurdu, bir demircinin kz olan Hediyye bint Muhammed102 veya bir terzinin kz Nefse bint Ali103 bunlar arasndadr. Genellikle bilimle uraan kadnlarn madd skntlar ekmeyip rahat bir hayat yaayp epey yalandklarn104 grmekteyiz, ama bazen hayatlarn kazanmak zorunda kalrlard, terzilikle geinen ie bint Muhammed105 byledir. Memlklarda kadnlarn eitim ve bilimdeki konumundan bahsettikten sonra baka bir Trk devleti olan Osmanllara bir gz atp ikisini bu konuda karlatrmak ilgi ekici olur. Kzlarn eitim imkanlar Osmanllarda da snrl idi. Orta ve st snfn kadnlar, ya zel bir hocadan veya ailenin bir ferdinden ders grrlerdi.106 Okumu bir ailede yetien kzlar, babalar, aabeyleri veya akrabalar tarafndan eitilme imkanna sahiptiler.107 Osmanllarda kadn muhaddisleri, kadn mutasavvflar ve kadn eyhleri grmekteyiz.108 iir alannda kendilerinden sz ettiren kadn airler kltrl bir aileden gelip, babalarndan veya elerinden eitim grmlerdi, mesel kad kz Zeyneb Hanm, kad kz Mihr Hatun, air Bknin kars Tut Hatun ve kocas ulemdan olan Hubb Hatun109 bunlarn arasnda saylabilir. Osmanllarda da eitimli kadnlarn ounlukla evli ve ocuklu olduklarn grmekteyiz.110 Orta a slm kltrne ait olan Memlklar ve Osmanllardaki kadnn eitim durumu birbirine benzemektedir. Kadnn eitim durumu Orta a Hristiyan Avrupasnda ise birok farkllklar arz etmektedir. Orta a Avrupasnda kilise, din hayatn dnda kltr alannda da nemli bir yer alp, bu alana da damgasn vurmutur.111 Toplumun en okumu kiileri genellikle kilise mensuplar olduklarndan manastrlar kltr merkezleri haline gelmilerdi.112 Kadnlara ayrlan manastrlarda 776

rahibeler, din eitimi yannda okuma yazma, dil bilgisi ve edebiyat renebilirlerdi.113 Orta a Avrupasndaki kadnlar, niversiteye alnmadklar iin,114 ancak manastra girince orada belli bir eitim alabiliyorlard. Rahibe olmayanlar iin fazla eitim imkan yoktu. Soylu aile kzlar zel hocadan ders alabilirlerdi. Orta a Bat toplumunda kzlarn yetimesinde onlarn yalnz iyi e, anne ve ev kadn rolleri n planda tutulduu iin115 eitimlerine fazla nem verilmemiti; hatt kadnlarn okuma yazma renmelerine bile bazen kar klmtr.116 Bazen kltrl bir babann kzna veya kocann eine ders verdii de olurdu.117 st snfn kadnlar ve rahibeler genellikle okuma yazma bilirlerdi, aralarnda airler de karlard ama bilim hayatnda kendilerinden sz ettirmemilerdi. Memlk Dnemindeki kadnn eitimi, kadnn birok bilim alanndaki aktif rol ve erkek bilim adamlar tarafndan grd itibar gz nnde tutulursa, Orta a Batsndaki hemcinslerinin eitim durumunun ok daha altta olduunu ve kadnlarn gsteremediklerini grrz. Memlklardaki elence hayatna gelince cariyelerin bu alanda nemli bir yer tuttuklar grlmektedir. Memlk sultanlar, emirler ve varlkl kiiler tarafndan madd imkanlarna gre alnan Trk, Sudanl, Habe, Rm veya ranl cariyelerin bir ksm, sarayda ve emirlerin evlerinde ev ileri, dad veya st annesi olarak ocuklarn bakm ile ilgilenirlerdi.118 Bazlar Sultan hareminin ynetiminde nemli bir yere gelip, kendilerinden sz ettirebilmilerdi; mesel bir cami bile yaptran Sitt Hadak119 bunlardand. Sesleri gzel olan cariyeler ise kk yatan itibaren tannm erkek ve bayan hocalardan mzik dersleri alrlard, bazlar da ayrca bir mzik aleti almay veya dans etmeyi renip toplumda hreti yakalamaya alrlard.120 st snfn edeb toplantlarna katlmak isteyen cariyeler gzel seslerinin yannda yksek bir eitim almak zorunda olup, geni bir kltr, edebiyat ve feshat bilgisine sahip olmalydlar, el-Azize bint es-Sath121 buna bir rnektir. Hatice er-Rahhbiyye el Muganiyye gibi122 vcut ve ses gzelliini birletiren arkclar hret basamaklarn daha hzl kp servet sahibi olurlard. arkclarn yz ve ses gzellii hakknda iirler de yazlrd, mesel Emir Ahmed b. Musa b. Yamur cariyesi iin bir iir yazmt.123 airler en ok gzel Trk cariyeleri meth ettikleri iin Memlk Dnemindeki Msrda ekik gzler, beyaz yz ve siyah salardan oluan Trk gzellik anlay arlk kazanmaya balad.124 Bazen cariyeler bu gzellik anlayna hi uymazlard, ama harika sesleri ile insanlar byleyebilirlerdi; mesel gzel olmayan siyah Habe cariye ttifak, o kadar gzel ark syleyip ud alard ki hem Sultan es-Slih smaili hem de Sultan el-Kmili kendine ak edip, onlara birer ocuk dourup mehur ve zengin olmutu.125 ark, mzik ve iiri destekleyen Memlklar,126 birok vesile ile arkclar arp elenceler dzenlerlerdi. Sarayda yer alanlardan baka halk iinde elenceler de yaplrd. Toplumun her kesiminin kadnlar, Nil nehrinin tamas iin, Krre oyun sezonunun bitmesi dolaysyla, Nevruz iin, kamuya ait yeni bir binann almas vesilesiyle, sultann hastalktan iyilemesi iin, sultann veya ordunun seferden dn dolaysyla, sultan ailesinin dnleri ve snnetleri iin yaplan enliklere de katlrlard.127 -baz istisnalar hari- ilim alannda boy

777

Memlk toplumunun kutlad din bayramlara mesel Ramazan elencelerine, Ramazan ve Kurban bayramlarna, Mevlid-i Nebev, Mevlid-i es-Seyyide Nefse (Kahire ehrinin evliyas), ure gn ve Hicaza giden Mahmaln Kahireden k iin yaplan kutlamalara kadnlarn gittikleri grlmektedir.128 Msr Hristiyanlarnn bayramlarna (d e-ehd,129 d el-Gits130 d Hams elAhd131 gibi) Mslman halk ile beraber kadnlar da katlrlard. Memlklarn btn din ve dnyev kutlamalarnda kadnlarn da bulunduklar grlmektedir. Yalnz baz durumlarda elencelere bir snrlama getirildii oluyordu. Kahire halknn ehrin dndaki el-Halc el Hkim adl kanalda veya Nil nehrinde yaptklar gezintilere kadnlar da katlrlard. Yneticiler hem kadnlar fazla sslenip ilgi ektikleri hem de gemilerdeki elencelerin dozu kat ve bu durumun karklklara (fasd ve munkert) yol at gerekesiyle bazen (mesel 706 H./1306-7 ve 793 H./1390-91 ylnda olduu gibi) bu elence gemilerini yasaklayp kar kanlara da gemi ile birlikte yaklma cezas vereceklerini sylerlerdi.132 Bazen kadnlarn trbe ziyaretleri yasaklanrd,133 nk Memlklarda insanlar belli gnlerde mezarlklarn bulunduu Karfeye gidip trbe ziyaretlerinin dnda ziyafetler ve elenceler dzenlerlerdi.134 Bir salgnn msebbibi de dolayl olarak kadnlar saylabilirdi. Memlklarda vebadan lmlerin ok artt 841 H./1437-38 ylnda Sultan Barsbay fakhleri ve kadlar toplayp onlara Allahn insanlar hangi gnahlar iledikleri zaman veba ile cezalandrdn sordu. Onlar da zinann artt ve kadnlarn sslenip sokaklarda ve arlarda gece ve gndz dolatklar zaman cevabn verdiler. Bunun zerine Sultan vebadan kurtulmak midiyle btn kadnlarn sokaa kmalarn yasaklayp emre uymayanlarn da lm cezasna arptrlacaklarn duyurdu. Bu uygulama hem kadnlar hem de ardakileri zor duruma drp ekonomiyi olumsuz etkiledi.135 Kadn kyafetlerine de bazen kstlamalar getirilirdi. Mesel kadnlarn arasnda giderek yaylan ar bol kollu pahal kumalardan dikilen gsterili kyafetler modas, israfn gstergesi olduu iin yneticiler tarafndan yasakland. Ynetimin ara sra (mesel 751 H./1350, 793 H./1390-91, 850 H./1446-47 ve 876 H./1471-72 yllarndaki gibi) yapt bu kyafet mdahalesine uymayan kadnlar, muhtesib tarafndan dvlp tehir edilirlerdi. Ayrca kadnlara bunu hatrlatp onlar korkutmak iin Kahirenin surlarna ve ehir kaplarna ve direklere yasak kyafetler giydirilmi kuklalar da aslrd.136 ehir hayatnda zor veya tehlikeli durumlar olunca kadnlarn da yardma kotuklarn grrz, mesel Kahirede 721 H./1321 ylndaki byk yangnn sndrlmesine kadnlar da katlmt137 veya Sultan Baybarsn 663 H./1264-65 ylndaki Arsf ehri kuatmasnda sava esnasnda kadnlar su datp mancnklar ektiler.138 Bazen kadnlarn ii gibi altklar da olurdu; mesel 658 H./1260 ylnda Sultan Baybarsn yaptrd Dimek kalesinin yapmnda139 veya Mekkedeki bir kuyunun almasnda140 kadnlar alm; veya byk bir kum tepesinin altnda krleri iyiletiren bir Sahbenin kabrinin bulunduu ayias zerine erkeklerle beraber kadnlar da -bartlerini bile kullanarak- kum tama iine katlmlard.141 Kadnlar, yukarda belirtilen alma alanlarnn dnda birok meslek icr edip Memlk toplum hayatnda belli bir rol oynarlard; mesel dad, ebe (dye), murdie (st annesi), dminet el-magn 778

(arkclardan vergi toplayan kadn) hdimet el-fakrt (zviye, ribt ve hnkhda alan kadn), bellne (hamamda alan kadn), hazfe (seramiki), tcire, dellle (evlere giden seyyar satc), htibe (patan), mite (gelinleri dnlerden nce hazrlayan kadn), snie (dvme yapan kadn), gsile (l ykayc), nihe (lnn arkasnda at yakan) ve bagiyy (fahie) olarak toplumun iinde yer aldklarn gryoruz.142 Memlklarda kadnlarn hayatnda nemli bir yer tutan kamu mekanlar vard, mesel kadnlarn toplanp dedikodu yaptklar hamamlar veya zor durumda olunca sndklar ribtlar gibi. Msr halknn Hristiyan kadnlarna mahsus birok manastr vard; mesel: Deyr er-Rhibt,143 Deyr elBent,144 Deyr el-Muallaka,145 Deyr Barbara146 ve Deyr el-Bent bi-Kasr e-em.147 Kadnlar hastalannca bmristnlarda (hastahne) onlar iin ayrlan blmlerde bedava tedavi olabilirlerdi.148 Zaten Msrda Memlklar zamannda hastahneler yksek bir seviyeye ulamlard, zellikle Sultan Kalavunun Kahirede yaptrd byk el-Bmristn el-Mansrnin hreti btn Orta Douya yaylmt. Kanuna kar gelen kadnlar iin dzenli ve temiz hastahanelerin aksine pis ve korkun hapishaneler vard,149 mesel Kahiredeki Hucre Hapishanesi byle bir yerdi.150 Tarihiler, kadnlarn iledikleri sular ve aldklar cezalar ile ilgili baz ilgi ekici rnekler verirler; mesel hrszlk yapan bir kadnn Kahire valisi tarafndan dvlp Zuveyle Kapsnda elinin kesilmesi151 veya zina yapan bir kadnn hapse atlmas152 byle rneklerdir. Bir baka rnek ise iki erkek ile evli olan bir kadna krmz bir klah giydirilip kadnn ehirde u szlerle tehir ediliidir: Bu, iki erkek ile ayn zamanda evli olan kadnn cezasdr.153 dam cezasna gelince el-Makrznin154 dediine gre bu ceza kadnlara nadiren uygulanrd; mesel baka cariyelerle beraber parasn almak iin sahibesini yastkla boan Rm asll bir cariyenin Bb en-Nasrda aslmas gibi155 veya kocas ile beraber Kahirede birok kiiyi ldren ve giysilerini almak iin ocuklar boan Gziye el-Hannkenin (=boan kadn) kocas ile beraber Bb en-Nasrn dnda idam edilmesi gibi.156 Hatt bu kadn o kadar mehur olmutur ki yaad ev bir mescit haline getirilince ad da Mescid el Hannke olmutu.157 Grld gibi kadnlar, Memlk toplumunun eitli kademelerinde belli bir rol oynamaktadrlar. Sosyal hayatta eitli vesilelerle n plana kan, ama siyaset sahnesinde genellikle arka planda kalan Trk st ynetim mensuplarnn eleri, anneleri veya kzlar ounlukla kamu yararna yaptrdklar mimar eserlerle adlarn lmszletirdiler. Orta ada kzlarn eitim imkanlarnn ok snrl olmasna ramen Memlklarda saysz muhaddise, rviye, vize ve airenin ortaya kmas dikkati ekmektedir; hatt ok sayda muhaddise ve rviye birok erkek bilim adamlarna ders verip onlardan takdir toplamt. Memlklarda kadnn eitim durumu Osmanllarnki ile benzerlik arz ederken Orta a Bat Hristiyan hemcinslerinin eitim ve bilimdeki seviyesinden ok stn olduu grlmektedir. Memlk toplumunda birok meslek icr eden kadnlar ayrca elence sektrnde arkc, mzisyen veya rakkse olarak nemli bir rol oynadlar. Kadnlar, Memlk toplumunun btn din ve dnyev 779

kutlamalarna da katlmaktaydlar. Ortadouda nemli siyas bir rol oynayan Trk Memlklar, bilim ve sanat tevik edip, desteklediklerinden dolay bilim ve sanat iin gerekli olan ortam hazrlamlard. Bu verimli dnemde kadnlar da eitli alanlarda faal olma imkan bulup kendilerinden sz ettirdiler. 1 Bkz. Samira Kortantamer, Memlklarda Trk Kltr, Prof. Dr. smail Aka Armaan,

zmir 1999, s. 173. 2 Bkz. David Ayolan, Memlk Devletinde Klelik Sistemi, ev. Samira Kortantamer, Tarih

ncelemeleri Dergisi, IV, 1989, s. 211-247. 3 4 Bkz. S. Kortantamer, Memlklarda Trk Kltr, s. 173-190. ecer ud-Durr hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Gtz Schregle, Die Sultanin von gypten,

Wiesbaden 1961; Bahriye ok, slm Devletinde Trk Nibeler ve Kadn Hkmdarlar, Ankara 1981, s. 55-84; Fatima Mernissi, Hanm Sultanlar (slm Devletlerinde Kadn Hkmdarlar), stanbul 1992, s. 104-108. 5 Memlklar satn alan ve azat eden kiiye ustd deniliyordu. Memlk ve std

arasndaki sayg ve ballk duygular, memlk azat edildikten sonra da hayat boyunca devam ederdi; bkz. Ayalon, Memlk Devletinde Klelik Sistemi, s. 238-240. 6 Hude, hud kelimesinin mennes biimi. Hud, Memlklarda ayn efendi

tarafndan alnp azat edilen ve beraber klada (tbkta) eitim grenlere denilirdi. Burada ise ayn efendi (=el-Melik es-Slih) tarafndan satn alnp azat edilmek sz konusudur. Yoksa ecer ud-Durr kadn olduu iin tbkta eitim grmemiti. Hudlarn arasndaki gl ilikiler hakknda bilgi iin bkz. Ayalon, Klelik Sistemi, 241-242. 7 Bkz. Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkresi, stanbul 1980, s. 204-211;

Bahaeddin gel, Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul 1988, s. 251-253; Necdet Sevin, Eski Trklerde Kadn ve Aile, stanbul 1987; Mehmet Kaplan, Dede Korkut Kitabnda Kadn, Trkiyat Mecmuas, 9 (1946-51), s. 99-112; bni Battuta, Seyahatname-i bni Battuta, I, stanbul 1333-1335, s. 367-369; Zeki Muhammed Hasan, er-Rahhle el-Muslimn fi l-Usr el-Vust, Kahire 1945, s. 149. 8 9 Bahriye ok, a.g.e., Ankara 1981; F. Mernissi, Hanm Sultanlar, s. 104-114. Bkz. Taky ed-Dn Ahmed b. Ali el-Makrz, Kitb es-Sulk li-Marifet Duvel el-Mulk, I, nr.

M. M. Ziyde, Kahire 1956, s. 369. 10 11 12 Bkz. Schregle, Die Sultanin von gypten, s. 79. Bkz. El-Makrz, Sulk, I, s. 403. Bkz. Schregle, Die Sultanin von gypten, s. 84. 780

13

Bu konu hakknda bkz. Samira Kortantamer, Bahr Memlklarda st Ynetim Mensuplar

ve Aralarndaki likiler, zmir 1993, s. 33-54. 14 Bkz. Mufaddal b. Eb l-Fadil, en Nehc es-Sadd ve d-Durr el-Ferd fi m bad bn el-

Amd, nr. Samira Kortantamer, gypten und Syrien zwischen 1317 und 1341 in der Chronik des Mufaddal b. Ab l-Fadil, Freiburg 1973, s. 10; bn ed-Devdr, Kenz ed-Durer ve Camiel-Gurar, cilt 9, Kahire 1960, nr. H. R. Roemer, s. 303-304; el-Makrz, Sulk, II, s. 204-205. 15 16 17 Bkz. el-Makrz, Sulk, II, s. 177. Bkz. el-Makrz, Sulk, II, s. 231-232. Bkz. Mufaddal, Nehc, nr. E. Blochet, Moufazzal Ibn Abil-Fazail, Histoire des Sultans

Mamelouks, Patrologia Orientalis, cilt XIV (1983), s. 565-566. 18 Bkz. ems ed-Dn e-uc, Trh el-Melik en-Nsr Muhammed b. Kalavun es-Salih ve

Evldihi, nr. Barbara Schfer, Wiesbaden 1977, s. 53, 58. 19 ems ed-Dn es-Sahv, ed-Davel-Lmili Ehl el-Karn et-Tsi, cilt 12, Kahire (tarihsiz), s.

33, No: 192. 20 21 22 23 24 Bkz. Bedr ed-Dn el-Ayn, Ikd el-Cumn fi Trh ehl ez-Zamn, cilt 19, s. 244. Bkz. S. Kortantamer, st Ynetim Mensuplar, s. 47-53. Bkz. Kortantamer, a.g.e., s. 64-68. Bkz. Mufaddal, Nehc, nr. Kortantamer, s. 102. Bkz. el-Yunn, Zeyl Mirt ez-Zamn, nr. A. Melkonian, Die Jahre 1287-1291 in der

Chronik al-Ynns, Freiburg, 1975, s. 15. 25 26 27 28 29 30 31 Bkz. el-Makrz, Kitb el-Mevz ve l-tibr bi Zikr elHitat ve l-sr, II, s. 427-28. Bkz. es-Sahav, Dav, cilt 12, s. 44-45, No: 261. Bkz. el-Makrz, a.g.e., II, s. 428. Bkz. es-Sahv, a.g.e., cilt 12, s. 25-26, No: 144. Bkz. el-Makrz, a.g.e., II, s. 382-383. Bkz. el-Makrz, a.g.e., II, s. 394. Bkz. el-Makrz, a.g.e., II, s. 399-400. 781

32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54

Bkz. el-Makrz, a.g.e., II, s. 394. Bkz. el-Makrz, a.g.e., II, s. 368. Bkz. Rdvan Dabl, Tercim Alm en-Nis, Beyrut 1998, s. 230-231, No: 1361. Bkz. Dabl, a.g.e., s. 339, No: 2059. Bkz. Dabl, a.g.e., s. 14, No: 61. Bkz. Dabl, a.g.e., s. 110, No: 619. Bkz. el-Makrz, Hitat, II, s. 81. Bkz. el-Makrz, a.g.e., II, s. 83. Bkz. el-Makrz, a.g.e., II, s. 425-426. Bkz. el-Makrz, a.g.e., II, s. 313. Bkz. el-Makrz, a.g.e., II, s. 326. Bkz. Dabl, a.g.e., s. 195, No: 1127. Bkz. Dabl, a.g.e., s. 226, No: 1335. Bkz. el-Makrz, a.g.e., II, s. 71. Bkz. el-Makrz, a.g.e., II, s. 63. Bkz. el-Makrz, a.g.e., II, s. 74. Bkz. el-Makrz, Sulk, II/3, s. 794. Bkz. el-Makrz, Sulk, III/1, s. 412. Bkz. Dabl, a.g.e., s. 230-231, No: 1361. Bkz. Dabl, a.g.e., s. 153, No: 863. Bkz. Dabl, a.g.e., s. 64, No: 379. Bkz. Dabl, a.g.e., s. 49, No: 295. Bkz. Dabl, a.g.e., s. 49, No: 296.

782

55

Bkz. el-Birzl, el-Mutef li-Trh e-eyh ihb ed-Dn Eb me, el yazmas, Topkap

Saray, Ahmed III, No: 2951, I, II, yk. 119 b. 56 57 58 Bkz. el-Birzl, a.g.e., yk. 14 b. Bkz. el-Birzl, a.g.e., yk. 136 a. Bkz. Bkz. bn Hacar el-Askaln, ed-Durer el-Kmine fi Ayn el-Mie es-Smine, Kahire

(tarihsiz), cilt III, s. 307-308, No: 3186. 59 60 61 62 44-46. 63 Bkz. Sad Abd el-Fetth r, el-Muctemeel-Msr f Asr Seltn el-Memlk, Kahire Bkz. bn Hacar, Durer, V, s. 157, No: 4915. Bkz. bn Hacar, a.g.e., V, s. 167-168, No: 4942. Bkz. Dabl, a.g.e., s. 226, No: 1335. Bkz. Ahmed Sdk el-Ceml, el-Edeb el-mm f Msr f l-Asr el-Memlk, Kahire 1960, s.

1992, s. 152. 64 65 66 Bkz. el-Makrz, Sulk, II/1, s. 269. Bkz. bn Hacar, Durer, II, s. 221, No: 1787. Bkz. Muhammed b. Abdirrahman es-Sahv, Kitb et-Tibr el-Mesbk f Zeyl es-Sulk,

Kahire (tarihsiz), s. 364. 67 68 341. 69 70 71 72 73 74 Bkz. bn Hacar, Durer, II, s. 222; No: 1792. Bkz. bn Hacar, a.g.e., II, s. 292, No: 1945. Bkz. bn Hacar, a.g.e., I, s. 384, No: 903. Bkz. bn Hacar, a.g.e., II, s. 340, No: 2085. Bkz. bn Hacar, a.g.e., V, s. 169-170, No: 4947. Bkz. el-Birzl, el-Muktef, yk. 153 a. 783 Bkz. es-Sahv, Dav, XII, s. 68-69, No: 417. Bkz. Ahmed elebi, slmda Eitim retim Tarihi, ev. Ali Yardm, stanbul 1983, s. 338-

75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98

Bkz. bn Hacar, a.g.e., III, s. 304-305, No: 3172. Bkz. bn Hacar, a.g.e., I, s. 440, No: 1068. Bkz. bn Hacar, a.g.e., II, s. 341, No: 2090. Bkz. bn Hacar, a.g.e., II, s. 342, No: 2092. Bkz. bn Hacar, a.g.e., II, s. 205, No: 1730. Bkz. bn Hacar, a.g.e., II, s. 203, No: 1724. Bkz. bn Hacar, a.g.e., III, s. 300, No: 3155. Bkz. bn Hacar, a.g.e., II, s. 213, No: 1752. Bkz. bn Hacar, a.g.e., II, s. 313, No: 1995. Bkz. bn Hacar, a.g.e., III, s. 307-308, No: 3186. Bkz. bn Hacar, a.g.e., II, s. 339, No: 2080. Bkz. bn Hacar, a.g.e., I, s. 383, No: 900. Bkz. r, el-Muctemeel-Msr, s. 153. Bkz. bn Hacar, a.g.e., II, s. 220, No: 1782. Bkz. bn Hacar, a.g.e., II, s. 219, No: 1779. Bkz. bn Hacar, a.g.e., II, s. 224, No: 1801. Bkz. bn Hacar, a.g.e., III, s. 305-306, No: 3176. Bkz. bn Hacar, a.g.e., II, s. 209, No: 1743. Bkz. bn Hacar, a.g.e., II, s. 81-82, No: 1472. Bkz. bn Hacar, a.g.e., V, s. 156, No: 4911. Bkz. bn Hacar, a.g.e., II, s. 220, No: 1781. Bkz. el-Birzl, el-Muktef, yk. 72 b. Bkz. bn Hacar, a.g.e., V, s. 169-170, No: 4947. Bkz. bn Hacar, a.g.e., III, s. 306, No: 3181. 784

99

Bkz. bn Hacar, a.g.e., I, s. 415, No: 989.

100 Bkz. bn Hacar, a.g.e., II, s. 209, No: 1743. 101 Bkz. bn Hacar, a.g.e., II, s. 85, No: 1478. 102 Bkz. bn Hacar, a.g.e., V, s. 177, No: 4969. 103 Bkz. bn Hacar, a.g.e., V, s. 170, No: 4949. 104 Mesel 70 yanda len Esm bint Halil (bn Hacar, Durer, I, s. 384, No: 902), 79 yanda len Habbe bint ez-Zeyn (bn Hacar, a.g.e., II, s. 85-86, No: 1479), 83 yanda len Emet ul-Khir (bn Hacar, a.g.e., I, s. 441, No: 1073), 91 yanda len Habbe bint el-zz (bn Hacar, a.g.e., II, s. 85, No: 1478) ve 94 yanda len Zeyneb bint Ahmed (bn Hacar, a.g.e., II, s. 209, No: 1743). 105 Bkz. bn Hacar, a.g.e., II, s. 342, No: 2092. 106 Bkz. aatay Uluay, Harem, II, Ankara 1992, s. 86-87. 107 Bkz. lber Ortayl, Osmanl Toplumunda Aile, stanbul 2000, s. 52-53; Mbeccel Kzltan, Divan Edebiyat zelliklerine Uyarak iir Yazan Kadn airler, Sombahar, No: 21-22 (1994), s. 104105; Suraiya Faroqhi, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam, ev. Elif Kl, stanbul 1997, s. 128; Afet nan, Atatrk ve Trk Kadn Haklarnn Kazanlmas, Tarih Boyunca Trk Kadnnn Hak ve Grevleri, stanbul 1975, s. 75. 108 Bkz. Faroqhi, a.g.e., 128-129, 204. 109 Bkz. Ortayl, a.g.e., s. 53-54; Faroqhi, a.g.e., s. 130-132, Kzltan, a.g.e., s. 104, 110; nan, a.g.e., s. 75. 110 Bkz. Kzltan, a.g.e., s. 105. 111 Bkz. Georges Duby, valye, Kadn ve Rahip/Feodal Fransada Evlilik, ev. Mehmet Ali Klbay, stanbul 1991, s. 11. 112 Bkz. Margaret Wade Labarge, Women in Medieval Life, Londra 2001, s. 101, 105, 219; Otto Borst, Alltagsleben im Mittelalter, Frankfurt am Main 1983, s. 521; Edith Ennen, Frauen im Mittelalter, Mnchen 1987, s. 20. 113 Bkz. Ennen, a.g.e., 139; Karen Glente/Lise Winther-Jensen, Female Power in the Middle Ages, Kopenhagen 1989, s. 188-189.

785

114 Bkz. Ennen, a.g.e., s. 176; Julia Bolton Holloway, Joan Bechthold, Constance S. Wright, Equally in Goods Image, Women in the Middle Ages, New York 1990, s. 10; Borst, a.g.e., s. 423; Labarge, a.g.e., s. 173. 115 Bkz. Ennen, a.g.e., s. 203. 116 Bkz. Labarge, a.g.e., s. 38; Ennen, a.g.e., 203. 117 Bkz. Labarge, a.g.e., 136, Ennen, a.g.e., 177. 118 Bkz. Ali es-Seyyid Mahmd, el-Cevr f Muctemeel-Khire el-Memlkiyye, Kahire 1988, s. 43. 119 Bkz. bn Hacar, Durer II, s. 87-88, No: 1483; Dabl, a.g.e., s. 93, No: 534. 120 Bkz. Mahmd, Cevr, s. 87-88; Muhhamed Kandl el-Bakl, et-Tarab f l-Asr el-Mamlk, Kahire 1984, s. 94. 121 Bkz. el-Bakl, a.g.e., s. 97; Mahmd, a.g.e., s. 93. 122 Bkz. es-Sahv, Dav, XII, s. 33, No: 191; el-Bakl, a.g.e., s. 78-83. 123 Bkz. Mahmd, a.g.e., s. 53. 124 Bkz. Mahmd, a.g.e., s. 55-56. 125 Bkz. bn Hacar, a.g.e., I, s. 83-84, No: 216; Mahmd, a.g.e., s. 88. 126 Bkz. Mahmd, a.g.e., s. 80-81. 127 Bkz. Mahmd, a.g.e., s. 98-104; el-Bakl, a.g.e., 20-41. 128 Bkz. Mahmd, a.g.e., s. 98; el-Bakl, a.g.e., 34-41. 129 Bkz. el-Makrz, Hitat, I, s. 68-70. 130 Bkz. el-Makrz, Hitat, I, s. 265. 131 Bkz. r, el-Muctemeel-Msr, s. 225. 132 Bkz. el-Makrz, Sulk, II/1, s. 29, III/2, s. 749. 133 Bkz. el-Makrz, Sulk, III/2, s. 749, IV/2, s. 594, 619. 134 Bkz. r, el-Mucteme, s. 123-124.

786

135 Bkz. el-Makrz, Sulk, IV/2, s. 1032-1033, 1035. 136 Bkz. r, el-Mucteme, s. 242. 137 Bkz. el-Makrz, Sulk, II/1, s. 221. 138 Bkz. el-Makrz, Sulk, I/2, s. 529. 139 Bkz. el-Makrz, Sulk, I/2, s. 439. 140 Bkz. el-Makrz, Sulk, II/2, s. 275. 141 Bkz. el-Makrz, Sulk, II/3, s. 649. 142 Bkz. Ahmad Abd er-Rziq, La Femme au Temps des Mamlouks en Egypte, Kahire 1973, s. 44-87. 143 Bkz. el-Makrz, Hitat, II, s. 509. 144 Bkz. el-Makrz, Hitat, II, s. 509. 145 Bkz. el-Makrz, Hitat, II, s. 509. 146 Bkz. el-Makrz, Hitat, II, s. 509. 147 Bkz. el-Makrz, Hitat, II, s. 510. 148 Bkz. Muhammed Muhammed Emin, el-Evkf vel-Hayt el-ctimiyye f Msr, Kahire 1980, s. 159-160, 162, 173. 149 Bkz. r, el-Asr el-Memlk f Msr ve-m, Kahire 1994, s. 329. 150 Bkz. r, el-Mucteme, s. 109. 151 Bkz. el-Makrz, Sulk, II/3, s. 692. 152 Bkz. Mufaddal, Nehc, nr. Kortantamer, s. 57. 153 Bkz. el-Makrz, Sulk, III/1, s. 379. 154 Bkz. el-Makrz, Sulk, II/3, s. 800. 155 Bkz. el-Makrz, Sulk, II/3, s. 799. 156 Bkz. el-Makrz, Sulk, III/1, s. 222. 157 Bkz. Mufaddal, Nehc, nr. Blochet, Patrologia Orientalis XII (1982), s. 466-468. 787

B. Ekonomi Balangcndan Trkiye Cumhuriyeti'ne Kadar Trk Devletlerinin Sikkeleri / Prof. Dr. Ouz Tekin [s.413-422]
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Tarihte ok sayda Trk Devleti kurulmutur. Bu devletler Asya-Avrupa-Kuzey Afrika geninde ok geni bir coraf dalm gstermektedirler. Ancak bu devletlerin byk ksmnn yalnzca kurucusu ve/veya yneticileri Trk olup egemenlikleri altnda bulunan halk ise farkl kkene sahip idi. Biz bu yazmzda balangcndan Trkiye Cumhuriyetine kadar tarihte kurulmu Trk devletlerinin sikkeleri konusunda yzeysel bir bilgi vermeye alacaz. slamiyet ncesi slmiyet ncesi Trk devletlerinden Hunlarn kuzeybat Hindistanda 4.-6. yzyllarda bastklar Sasani tarzndaki sikkeler Hint etkisi tarlar. Hun kral Mihiragulann 6. yzyl balarna tarihlenen gm bir sikkesinde (drahmi) kraln bst resmedilmekte ve bstn her iki yannda Hindu tanrs Sivann trident ve boa bal standard yer almaktadr. Sikke zerindeki yaz Brahmi dilinde olup Muzaffer Kral Mihiragula yazmaktadr. skitler de M.. 1. yzyl-M.S. 1. yzyl arasnda esas olarak gm ve bakr sikke basmlardr. Karadenizin kuzeyindeki skitlerin sikkeleri Yunan etkisi tamaktadr. rnein Kral

Akrosandrosun sikkesinin n yznde Yunan tanrs Zeus betimlenmi olup yaz Yunancadr. Hindistann kuzeyine g eden skitlerin sikkeleri ise Yunan ve Hint etkileri tar. M.. 1. yzyl ortalarnda kuzeybat Hindistanda hkm sren iskit kral I. Azesin 4 drahmi deerindeki gm sikkesinde n yzde kral at stnde giderken betimlenmitir. Sikkenin arka yznde Eski Yunan tanrs Zeus yer alr. Yunanca ve Kharosti dilindeki yazda ise Krallar Kral Byk Azesin (sikkesi) ifadesi varr. XI. yzylda Uygurlarn kuma paralarnn stne mhr basarak para yerine kullandklarn biliyoruz. slamiyet Sonras slami sikke geleneinde, sikkelerde resim/tasvir yer almaz; onun yerine hkmdarn ad, unvanlar, sfatlar, dualar, Kelime-i tevhid gibi yazlar bulunur. Bir dier deyile slamiyeti kabul etmi Trk devletlerinin sikkelerinde, adalar olan Bizans sikkeleri gibi, resim yer almaz. Bu durum, slamiyette resmin ho karlanmamasyla ya da yasak olarak yorumlanmasyla aklanabilir. Ancak, Seluklular ile Artukoullar, Danimendoullar, Harezmahlar, Zengiler, Babrler, Saltukoullar, Mengcekler gibi Trk beylikleri slami gelenein dna karak sikkelerinde resim kullanmlardr. Resmin en sk kullanld beylikler Artukoullar ve Zengilerdir; dierlerinde azdr ama vardr. Ancak gerek Artukoullarnn gerekse Zengilerin sikkelerinde resmin yan sra yaz da sklkla kullanlmtr.

788

slmiyeti kabul etmi olan ilk Mslman Trk devleti olan Karahanllar 9. yzyl ortalarndan 13. yzyl balarna kadar Trkistanda hkm srmtr. Bu devletin sikkeleri esas olarak gm ve bakrdan olup altn nadiren baslmtr. Buhara, Semerkant, Traz, Kagar, zkent, Retan, Niabur, Kucende, Ahiket gibi ok sayda darphanede baslm olan Karahanl sikkelerinde darp yeri ve tarihi yazldr. Yusuf Kadir Han b. Harun Bura Han sikkelerinde malik almarik unvann kullanmtr. Karahanllar, baz yaynlarda, Trkistan Hanl ad altnda da ele alnmaktadr. Hazar Denizinin dousunda, Am Dery (Ceyhun) rmann sulad blge Harezm olarak anlmaktadr. 9. yzyl sonlarndan 13. yzyln ikinci eyreinin yarsna kadar olan bir srete blgede hkm sren Harezmahlar, Buhara, Ymr, Harezm, Semerkant ve Niabur gibi darphanelerde altn, gm ve bakr sikke basmlardr. Baz sikkelerde darp yeri ve tarihi bulunmamaktadr. Kk ve byk birimde baslm gm ve bakr sikkelerden gnmze kalm rnekler vardr. Baz bakr sikkelerin n ve/veya arka yzlerinde svari tasvirinin yer almas kayda deerdir. Alaeddin Muhammedin baz bakr sikkeleri zerinde dirhem yazldr; bunun nedeni bu sikkelerin gm deerinde olduunu gstermek iin olsa gerektir. 14. yzyln ikinci yarsndan 16. yzyl balarna kadar Orta Asyann gl devletlerinden biri olarak hkm sren Timurlerin sikkeleri esas olarak gmtr; byk ve kk birim olmak zere iki tip gm sikke vardr. Timur sikkelerinin kalplar genelde zensizdir; ancak ah Ruhun sikkelerinde kalite gzlenmektedir. Timurun sikkelerinde n yzde genelde Kelime-i Tevhid yer alr. evrede ise drt halifenin (Ebubekir, mer, Osman, Ali) adlar yazldr. Sikkelerinde emir unvann kullanmtr. Darp yeri ve tarihi n yzde yer alr. Gm sikkeler 30 civarnda darphanede baslmtr. Timurlerin bakr ve pirin sikkeleri de vardr; bunlar daha ziyade devletin gneyindeki darphanelerde (iraz, Lr, isfehan gibi) baslmlardr. Bakr sikkeler nispeten byktr. 10. yzyl ortalarndan 12. yzyl sonlarna kadar Afganistanda hkm srm olan Gazneliler altn, gm ve bakr sikke basmlardr. Altn sikkeler esas olarak Niabur, Herat ve Gaznede baslrken gm sikkeler Fervan, Mahmudpur, Velvalez, Belh, Herat ve Gaznede, bakr sikkeler ise Gaznede baslmtr. Adi gmten baslm sikkeler de ok baslmtr. Gaznelilerin sikkelerinde darp yeri ve tarihi de yer almaktadr. Gazneli Mahmudun hicri 385 tarihli dinarlarnda hanedann armas olan kl tasviri yer almaktadr. 16.-19. yzyllarda Hindistanda hkm sren ve kurucusu Babr ahtan dolay Babr Devleti olarak anlan devletin sikkeleri ok sayda darphanede baslmtr. Altn, gm ve bakr sikkeleri vardr. zellikle Cihangirin sikkelerinde resmedilmi olan bur motifleri ilgi ekicidir. Tolunoullar 9. yzyln ortalarnda Kuzey Afrikada Abbasi otoritesine kar gelerek bamszln ilan etmi bir Trk devletidir; kurucusu Ahmed b. Tolundur. Altn, gm ve bakr sikke basmlardr. Sikkelerde Kelime-i tevhid, dua, hkmdarn ad ve unvanlar yazldr. Darphanelerinden bir ksm unlardr: Msr, Dimak, Humus, Rafika, Filistin ve Antakya.

789

hidiler 9. ve 10. yzyllarda Suriye, Filistin ve Msrda hkm srm olup kurucusu Muhammed el-ihididir. Genelde altn ve gm sikke basmlardr; bakr sikkeleri azdr. Sikkelerde kelime-i tevhid, dua, hkmdarn ad ve unvanlar yer alr. Sikkeler esas olarak Filistin ve Msrda baslmtr. Eyyubi Devleti, 12. yzylda Selahaddin Eyyubi tarafndan Msrda kurulmutu. Onun 1193teki lmnden sonra taht kavgalar balam; Msr, Suriye, Filistin ve Yemen topraklarnda Eyyubi devletleri kurulmutur. Fakat Eyyubilerin asl ynetim merkezi Msrdayd. Altn, gm ve bakr olan Eyyubi sikkeleri esas olarak el-Kahire, el-iskenderiye, Halep, Dimak ve Meyyafarikinde baslm olup sikkelerde genelde darp yeri ve tarihi yazldr. Selahaddin Eyyubi, Seyfeddin Ebu Bekr, El-Evhad Necmettin Eyyub ve El-Eref Muzaffer El-Din Musann bakr sikkelerinde bst veya tam figr olarak resmedilmi hkmdar tasviri vardr. 13. ve 14. yzyllarda Msr ve Suriye topraklarnda hkm srm olan Memlklerin Bahri kolu Trk kkenlidir. Altn, gm ve bakr sikke basm olan Trk Memlklerin ilk hkmdar olan ecer el-Durrun nadir altn sikkeleri el-Kahirede baslm olup 648 (hicri) tarihi tar. El-Kahirenin yan sra dier darphaneer arasnda el-iskenderiye, Dimak, Halep, Hamas ve Trablus bulunmaktadr. Seluklu Sikkeleri Osmanl ncesi sikke geleneinde nemli bir aama da Seluklu sikkelerinde izlenmektedir. Orta Asyada, Sir Derya (Seyhun) rmann azna yakn bir yerde yerlemi bulunan Ouz Trklerinin Knk boyu, 10. yzyln nc eyreinde Seluk Beyin liderliinde Aral Glnn dousuna (Cend) g etti. Seluk Beyin 11. yzyln hemen bandaki lmnden sonra, devletin idaresi torunlar Turul ve ar Beylerin eline geti. Seluklular nce Harezme, oradan da Horasana g ettiler; Merv ve Niaburu ele geirdiler. 1040 ylnda Dandanakan Sava ile Gaznelileri yenilgiye uratan Seluklular, bamsz Seluklu Devletini kurdular. Turul Beyin sikkelerinde Seluklularn kkeni Knk boyunun simgeleri olan ok ve yay betimleri yer almaktadr. Turul Beyin ilk sikkelerinde el-Emir el Seyd ve El-Emr el Ecell unvanlar yer alrken, daha sonra Es-Sultan el-Muazzam hanh el-Ecell unvan yer alr; ok gemeden bu unvana RkndDin (=Dinin direi) eklenmitir (Broome 1985, s. 84). Turul Beyden sonra Seluklularn bana geen yeeni Alp Arslan (1063-1072) dnemi Seluklularn byme devridir. 1071de Malazgirt Sava ile Bizansllar yenilgiye uratan Alp Arslan, Anadolunun kaplarn Trklere amtr. Alp Arslann sikkelerinde el-Sultan el-Muazzam hanh Melik el-slam unvan grlmektedir. Byk Seluklularn sikkelerinin basld darphanelerin en nemlileri Niabur, Medinets Selm, Rey, isfahan, El-Ehvaz ve Mervdeydi. Alp Arslann lmnden sonra yerine olu Melikah (1072-1092) geti. Devletin snrlarnn en geni olduu dnem Melikah dnemidir; ancak elimizde bu dnemde baslm sikke yoktur. Melikahn 1092deki lmnden sonra baa geen Berkyaruk, Muhammed Tapar ve Sencer dnemleri devletin gerileme devridir. Byk Seluklu imparatorluu yerini Irakta, Suriyede, Kirmanda (Gneybat ran), Horasanda ve Anadoluda kurulan Seluklu devletlerine b 790

rakt. Ancak ok gemeden bu devletler de birer birer yklm, Anadolu Seluklular ise 14. yzyln balarna kadar varln srdrmtr. Anadolu Seluklu Devletinin kurucusu Sleyman ah ve Kl Arslan dnemlerine ait elimizde sikke yoktur; gnmze kalan ilk sikkeler I. Mesud (H. 510550/M. 1116-1155) zamanna aittirler. Mesudun sz konusu sikkeleri bakr olup zerlerinde darp yeri ve tarihi yoktur. n yzde Bizans imparatoru (ya da Bizans imparatoru tarznda betimlenmi Mesudun kendisi) bulunmaktayd. Anadolu Seluklularn ilk sultanlar zamannda Anadoluda Bizans ve dier slm devletlerinin sikkeleri de tedavlde olduundan, onlarn da kullanlm olmas muhtemeldir. Seluklu sikkeleri insan ve hayvan tasvirli olup bakr (mangr), gm (dirhem) ve altndan baslmtr (dinar). Anadolu Seluklularnda ilk kez altn ve gm sikke bastran II. Klarslandr (H. 550-588/M. 1155-1192). Anadolu Seluklu Devletinin en parlak dneminin sultan olan I. Alaeddin Keykubad, sikkelerinde genelde el-Sultan el-azam veya el-Sultan el-muazzam unvanlarn kullanmtr. Mardin Artukoullarndan el-Melik el-Mansur Nasreddin Artuk Arslan ile Kilikya Ermeni Kral Hetum, Alaeddin Keykubad ile ortak sikke bastrmlardr. Bu dneme kadar sikkelerdeki tarih yaz ile yazlrken, bundan sonra divani rakamla da yazlmaya balanmtr. Anadolu Seluklularnda sikke tipleri nceleri Bizans sikkelerinden etkiler tamaktayd. Anadolu Seluklularnn sikkelerinde yaz olarak sultann ad, unvanlar, sfatlar, yetler, Kelime-i tevhid, besmele, dua ve niyazlar yer alr. Anadolu Seluklu sikkelerinin basld darphaneler arasnda Ankara, Konya, Aksaray, Kayseri, Erzincan, Tokat, Sivas, Malatya, Erzurum, Kastamonu, Antalya, Medinet Luluva ve Bulgurluyu sayabiliriz. Atabeylikler Byk Seluklu Devletinin zayflamaya balamasyla ortaya kan ve 12.-13. yzyllarda hkm sren baz Trk devletlerini grmekteyiz. Bunlardan Briler (Suriye), ldenizliler (Azerbaycan), Ermanahlar (Ahlat) ve Beytekinlerin (Erbil) sikkeleri gnmze az sayda kalmtr. Ancak yine ayn yzyllarda yaam olan Zengilerin sikkeleri bir hayli fazla olup, zellikle bakr sikkelerinin tasvirli (daha ok hkmdar bstleri veya bada kurmu oturan hkmdar) olmas nedeniyle Trk devletleri sikkeleri arasnda nemli bir yere sahiptir. Musul, Halep, Sincar ve Cezirede atabeylik olarak hkm sren Zengilerin Musul kolunun sikkeleri, ou Musulda olmak zere Cezire ve Sincarda; Halep kolunun sikkeleri iskenderiye, Kahire ve Halepte; Sincar kolunun sikkeleri Nusaybin ve Sincarda; Cezire kolunun sikkeleri ise Cezirede baslmtr. 12. yzylda Farsta hkm sren Salgurlularn (Fars Atabeyleri) sikkeleri ise esas olarak irazda baslm olup gnmze kalanlarn ou altndr. Danimendliler, Seluklu Sultan Melikahn emirlerinden Danimendn 11. yzyln nc eyreinde Sivas, Kayseri, Tokat civarnda kurduu Trk devletidir. Danimendlilerin sikkeleri bakr olup, nadiren darp yeri ve tarihi yazldr. O srada Anadoluda tedavlde bulunan Bizans sikkelerinden etkiler tayan baz sikkelerde-dnemin Bizans sikkelerinde olduu gibi-eski Yunanca yaz da yer alyordu. rnein Melik Gazinin bir sikkesinde eski Yunanca Byk Melik Gazi yazldr. rnekleri oaltmak mmkndr. Yaz gibi sikke tasvirlerinde de Bizans etkisi grlr. Hatta Melik ems el-Din smailin bir sikkesinin arka yznde tahtta oturan Hz. sa resmedilmitir. 791

Danimendliler ile ayn tarihlerde Erzincan, Kemah, Divrii ve arki-Karahisar kentlerini iine alan blgede kurulmu bir baka Trk beylii Mengcklerdir. Erzincan ve Divrii kollar mevcuttur. Her iki kolun hkmdarlar bakr sikke bastrmtr. Erzincan kolunun sikkelerinde darp yeri Erzincan olarak yazldr; Divrii kolunun sikkeleri nispeten az olup darp yerleri silik olduundan okunamamaktadr; ancak bunlar da Divriide baslm olmaldrlar. Mengceklerin sikkelerinde de Bizans etkisi grlr. rnein Fahreddin Behramahn hicri 563 tarihli bir sikkesinde Bizans hkmdar tarznda figr bulunur. Saltukoullar, Erzurum merkez olmak zere Dou Anadoluda hkm srm bir Trk beyliidir. Sikkeleri bakr olup genelde darp yeri yer almamaktadr. Saltukoullarnn sikkeleri de Bizans etkisi tamakta olup bazlarnda at zerinde ok atarak avlanan hkmdar veya aralarnda patrik ha tutan imparator ve Aziz tasvirleri resmedilmitir. Sikkelerde darp yeri grlmemektedir. Ouz Trklerinin Der boyundan olan Artukoullar 12. yzyldan 15. yzyl balarna dein Gneydou Anadoluda Hsnkeyfa-Amid, Harput ve Mardinde kol halinde hkm srdler. Artukoullar esas olarak bakr sikke basmlardr; ancak Nasreddin Artuk Arslan (H. 597-637/M. 1200-1239) zamannda gm sikkeler de baslmaya balanmtr; Artukoullarnn altn sikkeleri yoktur. Artuklarn sikkelerinde nceleri darp yeri bulunmamaktadr; daha sonra -zellikle gm sikke basm ile birlikte- zaman zaman darp yerleri de yazlmaya balanmtr. Belli bal darphaneler Hsn, Amid, Mardin ve Dneysirdir. Artukoullarnn sikkeleri de, slami sikke geleneine aykr olarak resimlidir. rnein bst eklinde, ayakta veya bada kurmu olarak resmedilmi hkmdarlar, tahtta oturan Hz. sa, kanatl figrler, ift bal kartal belli bal sikke resimleridir. Hatta Fahreddin Kara Arslann (H. 543-570/M. 1148-1174) bir bakr sikkesinin n yznde Ge Roma sikkelerinde grdmz Victoria figr resmedilmi olup evresinde Victoria Constantini yazmaktadr; sikkenin arka yznde ise normal olarak Arapa lejand yer almaktadr. Trk Beylikleri Anadolu Seluklularnn 1243teki Kseda Savanda Moollara yenilgisinden sonra Anadoluda meydana gelen otorite boluu srasnda ve sonrasnda (13.-14. yzyllar) ise u beylikler kurulmutur: Karasioullar, Saruhanoullar, Aydnoullar, Germiyanoullar, nanoullar, Hamidoullar, Menteeoullar, Erefoullar, Alaiye Beylii, Eratnaoullar, Kad Burhaneddin Hkmeti, sfendiyaroullar, Karamanoullar, Candaroullar. Bu beyliklerin basm olduu sikkeler Osmanl ncesi Anadolu nmismatiinin nemli aamalarndan birini iaret etmektedir. Aada bu beyliklerin sikkelerine ksaca deinilmitir: 13. yzyl ortalarndan 15. yzyl nc eyreine kadar Karaman ve avresinden Mut, Ermenek, Glnar yrelerine yaylan Karamanoullarnn bakr ve gm sikkeleri vardr. Sikkeler daha ok Konya, Eridir, Larende ve Luluvada darbedilmitir. Ktahya ve civarnda hkm sren Germiyanoullar kendi adlarnn yan sra lhanllar ve Osmanllar adna da sikke bastrmlardr. Balca darphaneleri Germiyan, Ladik ve Simavdr. 13. yzyln sonlarndan 14. yzyln ortalarna 792

dein Balkesir-Edremit yresinde hkm sren Karasioullarnn gm ve bakr sikkeleri mevcuttur. Karasioullaryla ayn tarihlerde Kastamonu-Sinop yresinde hkm sren Candaroullarnn sikkeleri lhanl sikkelerini andrmaktadr. Balca darphaneleri Kastamonu ve Sinoptur. Osmanllarn (II. Murad zamannda) beylii ele geirmeleriyle ad deierek sfendiyaroullar Beylii adn almtr. 14. yzyldan 15. yzyln ilk eyreinin sonuna kadar zmir-Kuadas-Aydn yresinde hkm sren Aydnoullarnn ilk sikkeleri anonim karakterde olup hkmdar ad bulunmaz; kendi adna ilk sikkeyi Umur Bey (H. 741-749/M. 1340-1348) bastrmtr. Bakr ve gm sikke bastran Aydnoullarnn sikkeleri esas olarak Ayasulukta baslm olup bilinen dier darphaneler Ladik ve Tiredir. Aydnoullarnn, zerlerindeki tasvir ve Latince yaz nedeniyle Avrupa ile ticari ilikiler iin bastrm olduklar anlalan Latin tarz gm sikkeleri bir hayli ilgintir. 14. yzyln beyliklerinden Saruhanoullar Manisa ve civarnda hkm srmlerdir; gm ve bakr sikkeleri vardr. Sikkelerde darp yeri bulunmamaktadr; fakat Manisada baslm olmaldrlar. Saruhanoullar ile ayn dnemde hkm sren Menteeoullarnn egemenlik alan Fethiye-Mula yresiydi. Bakr ve gm sikkeleri mevcuttur. ilk sikkeler Seluklu Sultan Mesud adna baslmtr. Ayn dnemde Burdur-Isparta yresinde egemen olan Hamidoullarnn bakr ve gm sikkeleri olup sikkeler Eridir (daha sonra Felekabad olarak deitirildi), Bergulu ve Antalyada baslmtr. 14. yzylda Orta Anadoluda ve biraz dousunda hkm sren bir baka Trk beylii Eretnaoullardr. Kurucusu Eretna Bey, bir Uygur Trkdr. Eretnaoullarnn Kayseri, Sivas, Erzurum, Erzincan, Bayburt, Konya, Aksaray, Niksar, Krehir. Samsun, Ankara ve Kegonyada (arki Karahisar) baslm gm sikkeleri vardr; altn sikke darb nadirdir. Eretna Beyliinin zayflamasyla devleti ele geiren Kad Burhanettin de kendi adna (rnein Sivas ve Kayseride) gm sikke bastrmtr. 13. yzyl sonlarndan 15. yzyln nc eyreine kadar Alanyada hkm sren Alaiye beylii sikkeleri Alaiyede (Alanya) baslm olup darp yeri yazldr. Baz sikkeleri lhanl hkmdar Olcaytu Hdabende Muhammed ve Memluk Sultan ElNasr Nasruddin Muhammed adna darbedilmitir. Baz sikkelerinde, zellikle Alaiye beylerinin kendi adlarna darbettirdikleri sikkelerde, arka yzde (merkezde) alt keli yldz motifi yer alr. Bundan byle Alaiye beyleri kendi adlarn sikkelere koydurmulardr. rnein, Alaiye beyi Savc b. emseddin Muhammedin sikkelerinde n yzde Emirl Azam Savc bin emsddin eklinde beyin ad yazldr. 13. yzyl ortalarndan 14. yzyln cnc eyreine kadar Denizli-Ladik civarnda hkm srm bir Trk beylii olan nanoullarnn Ladikte (Denizli) baslm gm sikkeleri bilinmektedir. 13. yzyln ikinci yarsnda Beyehir-Seydiehir yresinde kurulmu olan ve pek de uzun mrl olmayan Erefoullarnn gm sikkeleri bilinmekte olup darp yerleri Beyehirdir. 14. ve 15. yzyllarda Dou Anadolu, Azerbeycan ve Irakta hkm sren iki Trk beylii vardr: Karakoyunlular ve Akkoyunlular. Karakoyunlu gm sikkelerinin ana darphaneleri Bitlis ve Tebrizdir. Akkoyunlu gm sikkelerinin darphaneleri ise Amid, Mardin, Cezire, Erzincan ve Hsn idi; altn sikkeler nadirdir. Osmanl Sikkeleri

793

Osmanl Devletinin kuruluundan nce ve kurulduktan bir sre sonrasna kadar Seluklu ve lhanl sikkeleri halen tedavl ediyordu. Osmanl ncesindeki beylikler dneminde, Bizans sikkelerinin zerine kontrmark vurulmak sureti ile geerli klndklarn, slmi kontrmarkl Bizans sikkelerinin varl ile biliyoruz. Bu beylikler (Danimendliler, Mengcekler, Saltuklar, Artuklar) kendi sikkelerini de basmlard; yukarda bunlara deinilmiti. Osman Beyden Fatih Sultan Mehmede kadar Osmanllar yalnzca iki metalden (gm ake ve bakr mangr) sikke bastrmlardr. Mangr daha ziyade bozuk para yerine kullanlmakta olup, esas deme arac akedir. nceleri 1.15-1.20 gr. civarnda olan ve 90 ayar gmten baslan akenin arl giderek drlmtr. 17. yzyln ikinci yarsnda ake piyasadan kaybolur; yalnzca hesaplamalarda kullanlr, demeler ise tedavldeki sikkeler ile yaplr. Bylece III. Ahmed zamannda akenin yerini bir para ls olarak para almtr (1 para= 3 ake, 1 kuru= 40 para). Bu arada Amerikann kefinden bir sre sonra, 16. yzylda Amerikadan getirilen gm neticesinde ok miktarda byk gm sikke basldn gryoruz. Osmanllar ake dnda Mangr ad verilen bakr sikkeleri de kullanmlardr; bunlarn ilk basld tarih ve ayar konusunda fazla bilgiye sahip deiliz. Mangr, halk dilinde pul olarak biliniyordu. stanbulda ve Rumelinin ihtiyac olduu mangrlar, stanbul baslrken, daha uzak yerlerde mahalli darphaneler tarafndan baslyordu. Akenin mangra olan deeri zaman zaman deiiklik gstermesine ramen, 15. ve 16. yzylda 8 mangr= 1 ake olduuna ilikin bilgiler mevcuttur. 17. yzyln bandan itibaren tanzimata kadar olan zaman diliminde bakr para basmnda (en azndan Kostantiniyede) kaydadeer bir d sz konusudur. H. 1255teki (1839) tashihi sikke kararndan sonra 40, 20, 10, 5 ve 1 paralk bakr sikkeler baslmtr. Bakr parann yresel tedavl iin kullanldna en gzel rnek, Abdlaziz dneminin bakr paralarnda grlen Dersaadete mahsus yazl sikkelerdir. Osmanllarda ilk altn sikke Fatih Sultan Mehmed zamannda baslmtr (1477). Ancak daha nce altn sikke ihtiyac Venedik dkas gibi yabanc altn sikkelerle karlanyordu. Nitekim Fatih Sultan Mehmed dneminde baslan ilk altnlarn ayar ve apnda Venedik dkalar esas alnmtr. Ekonomik nedenlerle altn sikkelerin ayarnda zaman zaman deiiklikler yaplmtr. Altn sikkeler eitli dnemlerde deiik adlar da tamlardr (rnein sultan, eref, zincirli, zer-i mahbb, fndk). Osmanllarda ilk sikke, devletin kurucusu Osman Bey (1299-1324) zamannda baslmtr. Bu sikkelerden istanbul Arkeoloji Mzelerinde bulunan bir gm akenin her iki yznde de Osman bin Erturul (= Erturul olu Osman) yazl olup darp yeri ve tarihi bulunmamaktadr (stanbul Arkeoloji Mzeleri, env. no. DN1081). Osman Gaziden sonra Osmanl tahtna geen Orhan Gazinin akelerinin baz emisyonlarnda, n yzde, ular birbirine bitiik hilllerden oluan motifin, Osman Gazi akesinin arka yzndeki motifin benzeri olmas dikkate deerdir. Ayrca Evliya elebi de Seyahatnamesinde Osmanl Devletinin kurucusu Osman Beyin sikkesinin olduunu sylemektedir. Osman Beyin lm zerine tahta geen Orhan Gazi (1324-1362) tarafndan bastrlan gm sikkelerin (ake) bir yznde L-ilhe illallh Muhammedn Reslullh (=Allah tektir, Muhammed 794

onun elisidir) yazs ile (bazen) drt halifenin adlar yer alrken, teki yzde Orhann ad (ve bazen darp yeri olarak Bursa ad) bulunmaktadr. Orhandan sonra tahta geen I. Muradn (1362-1389) sikkelerinde darp yeri bulunmaz. Ayn durum Yldrm Bayezidin (1389-1402) sikkeleri iin de sz konusudur. Fakat Bayezidden itibaren sikkelere tarih konulmaya balanmtr. Bu padiahn akelerinin bir yznde Bayezid bin Murad, teki yznde Hullide mlkhu (= mlk daim olsun) yazs vardr. Yldrm Bayezidin Ankara civarndaki savata Timura yenilmesinin ardndan balayan Fetret Devri (1402-1413), padiahn oullar arasndaki iktidar mcadelesiyle gemitir. Bayezidin byk olu Emir Sleymann (1402-1411) ilk sikkeleri h. 806 (= 1403) tarihini tamaktadr. Sikkelerinin bir yznde Emir Sleyman bin Bayezid yazl bir tura, teki yznde hullide mlkhu yazs ile drt halifenin adlar bulunmaktadr. Emir Sleymann baz akelerinde darp yeri olarak Edirne grlmektedir. Osmanl sikkelerinde tura ilk kez Emir Sleymann sikkelerinde karmza kmaktadr. Emir Sleymann bakr sikkeleri de yaz asndan akelerine benzemektedir. Bayezidin bir dier olu Musa elebi (1410-1413) Edirneye gelip taht ele geirince burada ilk gm sikkesini bastrmtr. Musa elebinin akelerinin tm h. 813 (1410) tarihini tarlar. Sikkelerin bir yzndeki turada Musa bin Bayezid, teki yzde hullide mlkhu ve darp tarihi (ve bazen yeri de) yazldr. Musa elebinin bakr paras ele gememitir. Bayezidin beinci olu Mustafa elebi (1419-1422) adna yalnzca Serez ve Edirnede sikke baslmtr. Serezde baslm olanlarda tarih yoktur; Edirnede baslm olanlarda 822 ve 824 tarihleri yer almaktadr. Ancak baz nmismatlar 822 tarihine kuku ile bakmaktadrlar. Mustafa elebinin de, Musa elebi gibi, yalnzca gm akeleri mevcut olup, bir yzlerinde hullide mlkhu, teki yzlerinde Mustafa bin Bayezid yazldr. Fetret devrinin nemli bir simas da Bayezidin nc olu I. Mehmed elebidir (1403-1413, tek bana: 1413-1421). Kardeleriyle yapt iktidar mcadelesinden zaferle km ve Osmanl tahtna gemitir. Bu padiah zamannda Amasya, Ayasluk, Balad, Bursa, Edirne, Engriye (Ankara), Karahisar, Serez ve Sirozda sikke baslmtr. Sikkelerde azze nasrhu ve hullide mlkhu yazlar grlr; darp yerleri ve tarihleri de gsterilmitir. II. Muradn (I. clusu: 1421-1444; II. clusu: 1445-1451) ake ve mangrlarnda da n ve arka yz yazlar ncekilere benzemektedir: Yine n yzde padiahn ad, arka yzde hullide mlkhu yazsyla birlikte darp yeri ve tarihi yer almaktadr. I. Mehmed elebi dnemindeki darp yerlerine Bolu, Engriye, Karahisar, Novar, Tire ve skp eklenmitir. Fatih Sultan Mehmedin birinci clusunda (1444), padiah henz on iki yandayken, akenin iindeki gm miktar ilk kez nemli lde azaltlnca Edirnedeki Yenieriler bir tepeye karak ayaklanmtr. Bunun zerine Yenierilerin yevmiyeleri yarm ake arttrlarak 3 akeden 3.5 akeye

795

kartlmtr. syan, bu buuk zamdan ve yapld yerden dolay tarihe Buuktepe Vakas olarak gemitir. Fatih Sultan Mehmed dnemi nin periyodik tailerin yapld bir dnem olduu bilinmektedir. Yukarda belirttiimiz gibi Osmanllarda ilk altn sikke, sikkelerdeki unvanyla iki karann sultan ve iki denizin hakan sultan olu sultan II. Mehmed (Fatih) zamannda baslmtr (1477). Sultan adn tayan bu ilk altn sikkelerin bir yznde Sultan Mehmed bin Murad Han azze nasrhu Kostantaniye duribe fi 882 (= Murad Han olu Sultan Mehmed, zaferi aziz olsun, 882de Kostantaniyeda darbedildi), teki yznde ise Dribn-nadri sahibl-izzi ven-nasri fil-berri velbahri (= altn basan, denizde ve karada Allahn yardmna mazhar, izzet sahibi) yazldr. Bu sikkelerin darp yerinden anlalaca zere, Fatihin Bizans bakentini ele geirmesiyle, Osmanl sikkelerinin darp yerlerine Kostantiniye de eklenmitir. Bu dneme kadar deerli metal olarak yalnzca gm kullanldndan, baz bilim adamlar buraya kadar olan dnemi monometalist (tek metal) dnem olarak adlandrmaktadrlar; altn sikke ile beraber bimetalist (ift metal) dnem balamtr. Bu zamana kadar yabanc lkelerin altn paralar kullanlyordu. Fatihin bastrd altnlarda Venedik altn dkas esas alnmtr. Ele geen dkalar zerinde Sahh (=sahih: Doru, kusursuz) kontrmarknn bulunmas, bu sikkelerin ayar ve arlklarnn kontrol edilmi olduunun bir gstergesidir. Dka dnda dnemin revata sikkeleri arasnda ispanyollarn sekiz riyallik sikkesi ile Hollandallarn thalerini gsterebiliriz. zerindeki aslan tasvirinden dolay Leeuwendaalder ya da Aslanl Dolar olarak bilinen Hollanda thalerleri 16. yzyln sonlarndan ya da 17. yzyln balarndan itibaren Dou Akdeniz ticareti iin nce olduundan ok daha fazla baslmtr. Bu sikkeler Osmanl mparatorluunda aslanl guru veya Esed guru (Abu kelb) olarak biliniyordu. Osmanl mparatorluu topraklarnda, Osmanl sikkelerinin yan sra yabanc sikkelerin de kullanlm olmas Osmanl ekonomik sisteminin bir esneklii olarak yorumlanmaktadr. Fatih Sultan Mehmedin ani lmyle tahta byk olu II. Bayezid (1481-1512) gemitir. Fatihin altnlar yalnzca Kostantaniyede baslmken, II. Bayezid zamannda Serezde de baslmtr. Gerek altn gerek gm sikkeler Fatihin sikkelerini andrmaktadr. Ancak gm akelerin ayar ve arl, Fatihin akelerine gre biraz daha dktr. Sultan Bayezid bin Mehmet Han zamannda sikke baslan darphaneler unlardr: Amasya, Ankara, Bursa, Edirne, Gelibolu, Kastamonu, Konya, Kostantaniye, Kratova, Novar, Serez, Tire, Trabzon, skp. Yukarda sylediimiz gibi Fatih Sultan Mehmed ldnde tahta II. Bayezid kmt. Ancak bu srada Fatihin kk olu Cem Sultan da tahtta hak iddiasnda bulunmutur. Bursaya gelen ve bir aydan az bir sre Osmanl tahtnda kalan Cem Sultan burada kendi adna hutbe okuturak sikke bastrmtr. H. 886 (=M. 1481) tarihli ve Bursa darpl akelerinin bir yznde Cem Sultan bin Mehmed Han, teki yznde Azze nasrhu duribe Bursa sene 886 yazldr.

796

II. Bayazidden sonra Osmanl tahtna geen Yavuz Sultan Selimin (1512-1520) sikkelerinde grlen H. 918 (= M. 1512) tarihi, padiahn clus yln iaret etmektedir. Dneminde 1 altn sikke, 60 gm sikkeye (ake) eitti. Selim adna Kostantaniye, Kastamonu, Konya, Kratova, Larende, Mardin, Msr, Musul, Mks, Novabrdo, Novar, Ruha (Urfa), Serez, Siird, Tire, skp ve Zebidte sikke baslmtr. Bu darphanelerin bir ksmnda gmn yan sra altn sikke de baslmtr. Msrda baslan altnlar Sultn ya da Eref deniyordu. Bundan byle genel olarak Osmanl altnlar da Eref olarak anlmaya balanmtr. Yavuz Sultan Selimin bakr paralar da (mangr) mevcuttur. Sikkelerinde ad Sultan Sleyman ah bin Sultan Selim Han olarak yazlan Kanuni Sultan Sleyman (1520-1566), 46 yllk saltanatyla Osmanl tahtnda en uzun sre kalan padiahtr. Babas Yavuz Sultan Selim zamannda olduu gibi, onun zamannda da 1 altn sikke 60 akeye eitti. Kanuni dnemi, faaliyet gsteren darphanelerin says asndan Osmanl imparatorluunda nemli bir yere sahiptir. Ellinin stnde darphanede sikke baslmtr. Bunlar: Amasya, Amid, Ankara, Ardanu, Badad, Balya, Belgrad, Bitlis, Bursa, Canca, Cerbe, Cezayir, Cezire, aynie, Derbend, Dimak, Edirne, Haleb, Harbrt, Hsnkeyfa, Hille, Kastamonu, Kayseriye, Kg, Koaniye, Konya, Kostantaniye, Kratova, Larende, Mara, Mardin, Msr, Modava, Musul, Mks, Novabrdo, Novar, Ruha, Sana, Srebrenie, Serez, Sidrekapsi, Sigetvar, Siroz, Tebriz, Tire, Trablus, Trabzon, skp, Van ve Zebidtir. Kanuni Sultan Sleymandan sonra tahta geen II. Selim (1566-1574), III. Murad (1574-1595) ve III. Mehmed (1595-1603) dnemlerinde baslan sikkeler, yaz, motif ve arlk olarak Kanuni adna baslan sikkelere benzerlik gsterir. Ancak darphane says, Kanuni dnemindeki kadar fazla deildir. III. Mehmed dneminde altn sikkenin gm sikkeye (ake) orannda iddetli dalgalanmalar meydana gelmitir; ake, altn karsnda deer kaybetmitir (1 altn=120 ake). I. Ahmed (1603-1617) dneminde Cezayir, Tunus ve Badad darphanelerinde baslan altn sikkelerin kalitesi ve arl nispeten dktr. Bu dnemde Amid, Badad, Belen, Belgrad, Bursa, Canca, aynie, Dimak, Edirne, Erzurum, Filibe, Gelibolu, Gzelhisar, Haleb, Kbrs, Konya, Kostantaniye, Msr, Novabrdo, Novar, Sakz, Sidrekapsi, Siroz, Tokat, Trabzon, Tunus, skp ve Vanda sikkeler baslmtr. I. Ahmed dneminde Tunusta, sikke geleneindeki yuvarlak formun dna klarak kare formunda baslm gm sikkeler mevcuttur. I. Mustafa (I. clus: 1617-1618; II. clus: 1622-1623) dneminde hazinenin sknt iinde bulunmas nedeniyle, gm eyalarn eritilerek sikke metali olarak kullanld bilinmektedir. Bu padiah zamannda Amid, Belgrad, Bursa, Canca, Dimak, Edirne, Erzurum, Haleb, Kostantaniye, Msr, Msr, Novabrdo, Sofya, Tokat Yeniehirde sikke baslmtr. ilk saltanat ksa sren I. Mustafann bu dnemde Konstantaniye dnda baslm altn sikkesi bilinmemektedir. Altn ve onluk gm sikkelerinin bir yznde Sultanl berreyni ve hakanl bahreyni es-sultan b. es-sultan (= iki karann sultan ve iki denizin hakan sultan olu sultan); teki yznde Sultan Mustafa bin Mehmed Han azze nasrhu yazs ile basm yeri ve tarihi bulunmaktadr. Ayn yazlar II. Osmann (1618-1622) sikkelerinde de grlr. II. Osman zamannda baslan on akelik Onluk Osman sikkeleri halk 797

arasnda Bekir Efendi Akesi olarak anlmaktayd (Bu ekilde anlmas, Darphane Nzrlna Bekir Efendinin tayin olmas nedeniyledir). IV. Murad (1613-1640) zamannda akenin altna olan deeri nceleri 1/150 ise de, yava yava ake daha da deer kaybetmi ve bu oran 1/250 olmutur. Ancak brahim (1640-1648) zamannda deer kazanarak 1 altn, 160 akeye eitlenmitir. Bu padiah zamanndan balayarak ake darbedilen yerlerin saysnda nemli bir d gzlenmektedir. Kanuni Sultan Sleymandan sonra en uzun tahtta kalan ikinci padiah olan IV. Mehmed (16481687) zamannda Amid, Badad, Belgrad, Bursa, Cezayir, Dimak, Haleb Konstantiniye, Msr, Novabrdo, Sana, Trablus, Tunus, Vanda Yeniehirde sikke baslmtr. Bu zamana kadar sikkeler zerinde darp yeri olarak yazl bulunan Kostantaniye, IV. Mehmedten itibaren Kostantiniye olarak yazlmaya balanmtr. II. Sleyman (1687-1691) zamannda Kostantiniyede baslm 40 mm. apnda ve yaklak 20 gr arlnda kuru olarak adlandrlan byk gm sikkeler tedavle kartlmtr. II. Sleyman sikkelerin ayarlar ve kalitesini dzeltmek iin bir dizi yenilikler yapmak zorunda kalmtr. Gerek bu padiahn gerekse ondan sonra tahta geen kardei II. Ahmedin (1691-1695) bakr paralarnn n yznde tura vardr. II. Mustafadan (1695-1703) itibaren altn sikkelere de tura konulmaya balanmtr. Bu padiahn gm akesi bilinmemektedir. III. Ahmed (1703-1730) zamannda ilk kez, Kostantiniye isminin yan sra islmbol ismi de kullanlmtr. Bir blmnde Lle Devrinin yaand III. Ahmed dneminin sikkelerinde, dneme adn veren lle motifinin de kullanldn gryoruz. Sikkelerin kalitesi artmtr. III. Ahmed zamannda akenin yerini bir para ls olarak pre (=para) almtr. Yeni dzenlemede 1 para= 3 ake, 1 kuru= 40 para idi. I. Mahmudun (1730-1754) sikkeleri de III. Ahmedin sikkeleri tarzndadr. I. Mahmud dneminde fndk olarak da bilinen Cedd stanbul ile Zer-i mahbb ad verilen iki cins altn sikke tedavle kartlmtr. Bu dnemde de Kostantiniye isminin yan sra slmbol ismi de kullanlmaya devam edilmitir. III. Osmann (1754-1757) sikkeleri de I. Mahmudun sikkelerine benzemekte ve islmbol ad kullanlmaya devam edilmektedir. III. Mustafadan (1757-1774) balayarak sikkelerin zerine tahta gei ylnn (clus) yan sra, sikkenin basld srada sultann kanc iktidar ylnda olduu da yazlmaya baland. Bundan byle Osmanl sikkelerinin kesin basm tarihlerini bilebiliyoruz. I. Abdlhamid (1774-1789) dneminde darp yeri olarak Kostantiniye, slmbol, Dars-Saltanatil aliyye, Cezayir, Msr, Trablusgarb, Tunus ve Van yazl sikkeler baslmtr. Grld zere Kostantiniyenin yan sra slmbol ad halen kullanlmaktadr. Ancak I. Abdlhamidten sonra tahta geen III. Selimin (1789-1807) sikkelerinde artk yalnzca slmbol ad tercih edilmitir. 798

Osmanl tahtnda ksa sre kalan IV. Mustafann (1807-1808) sikkeleri nispeten dk ayarda ve arlktadr. Bu padiahtan itibaren islmbol ad tamamen kaldrlm ve eskiden olduu gibi Kostantiniye ad kullanlmaya balanmtr. Gm akeleri yalnzca Msrda baslmtr. II. Mahmud (1808-1839) dneminde baslan altn sikkelerde bir eitlilik sz konusudur. Bunlar arasnda tam, yarm ve eyrek birimde baslan Zer-i Mahbblar gsterebiliriz. stanbulda baslan Zeri Mahbblarn bir yznde Sultanl berreyni ve hakanl bahreyni es-sultan b. Sultan yazs, teki yzde tura, lale motifi, duribe fi Kostantaniye yazs ile clus yl grlmektedir. Mahmudun 9. clus ylndan itibaren (1231) Atik Rumi ve Cedid Rumi (Yazl Mahmudiye) adl yeni altn sikkelerin tedavle kartldn gryoruz. 1237 ve 1238de Srre altn ya da Kbe altn denen altn sikkeler baslmtr. 1243te ise Hayriye altn (Sandkl veya Gazi altn),1248de Cedid Mahmudiyenin basldn gryoruz. Mahmudun altn sikkeleri Kostantiniye, Edirne, Cezayir, Badad, Msr ve Trablusta baslmtr. II. Mahmudun Kostantiniyede baslan gm sikkeleri de eitlidir. 1225 ylnda Cihadiye denen sikkeler basld. 1236da ise 2 dirhemlik kuruluklar ile 4 dirhemlik cedid ikilikler baslmtr. Gm sikke darphaneleri, Kostantiniye dnda, Badat, Msr, Cezayir, Tunus ve Trablusgarptr. Abdlmecid (1839-1861) dnemi Osmanl mparatorluunda sikke basmnda bir dnm noktasdr. II. Mahmudun byk olu ve 31. Osmanl Sultan Abdlmecidin ilk sikkeleri kendisinden nce tahtta olan II. Mahmudun sikkelerine benzemektedir. Ancak h. 1256da (m. 1840) tashih-i ayar (veya tashih-i sikke) karar yaymlandktan sonra nemli deiiklikler yapl mtr. Londradan yeni makineler ve uzmanlar getirtilerek sikke basm modern teknikle yaplmaya balanmtr. ilk mecidiye 22 Nisan 1260ta (22 Nisan 1844), bunun yarm ve eyrei de hemen akabinde baslmtr.Yeni baslan yzlk altnlara Abdlmecide izafeten Mecidiye altn denmitir. Gmlere de gm mecidiye denmitir. Sultan Abdlaziz devrinde 100lk altnlar Osmanl Liras adn almtr. Abdlmecid dneminde kuruu esas alan yeni bir para sistemi oluturulmutur. Bundan byle 100 kuru, 1 liraya, 40 para da 1 kurua eitlendi. Tashih-i Ayardan sonra baslm Abdlmecid dnemi sikkeleri unlardr: Altn: Beibiryerde iki buuk lira Liray Osmani Yarm lira eyrek lira 500 kuru 250 kuru 100 kuru 50 kuru 25 kuru 799

Gm: Mecidiye 20 kuru

Yarm mecidiye 10 kuru eyrek mecidiye 5 kuru ikilik kuruluk Yirmi paralk Bakr: 40 para 20 para 10 para 5 para 1 para 1 kuru 1/2 kuru 1/4 kuru 1/8 kuru 1/40 kuru 2 kuru 1 kuru 1/1 kuru

Kostantiniyede baslan ve en bynn apnn 35 mm. olduu altn sikkelerin bir yznde: Ortada sultann turas (Abdlmecid Han b. Mahmud el Muzafferu dim) ve turann iki yannda birer defne dal, yukarda ise yedi adet yldz yer almaktadr. Defne dallarnn kesitii en alt noktada ise paralarn deerini gsteren rakam bulunmaktadr. Bylece ilk kez Osmanl sikkelerine deeri gsteren rakam konmu oluyordu. Altn sikkelerin teki yznde Azze nasrhu duribe fi Kostantaniye 1255 yazs vardr ve yine iki yanda birer defne dal mevcuttur. Turann olduu yzde yukarda 7 olan yldz says bu yzde tektir. Gm mecidiyelerde altnlardaki ile ayn olan n ve arka yzde yer alan tura ve yaz, defne dal ve yldzlarn yerini ular birbirine bitiik 12 ay-yldz motifinden bir bordrle evrelenmitir. iki ve bir kurularda n yzdeki tura ile arka yzdeki yaz, on iki yldzla evrelenmitir. 20 parann n yzndeki tura ile arka yzdeki yaz iki defne dal arasnda yer alr. Deeri gsteren rakam (20) sikkenin yukarsnda yer almaktadr. Kostantiniyede baslan bakr paralarn bir yzlerinde sultann turas bulunmaktadr. teki yzde ise ortada parann deerini gsteren rakam ve evrede azze nasrhu duribe fi Kostantaniye sene 1255 yazs yer almaktadr. Abdlmecidin sikke tashihinden sonra baslan paralarnda turann altnda kanc clus ylnda basldn gsteren rakam yer almaktadr. Abdlmecidin paralarnda gzlenen ilgin bir motif de iektir. Sultan Abdlmecidin Kostantiniye dnda, Msr ve Tunusta baslm paralar da vardr.

800

Sultan Abdlaziz (1861-1876) Dnemi Osmanl nmismatii iin kayda deer bir dnemdir. Bu dnemde metalden ve eitli birimlerde baslan sikkeler unlardr: Altn: 500 kuru, 250 kuru, 100 kuru, 50 kuru ve 25 kuru. Gm: 20 kuru, 10 kuru, 5 kuru, 2 kuru, 1 kuru ve 20 para. Bakr: 40 para, 20 para, 10 para ve 5 para. Abdlazizin her metalden paralarnn bir ksm Paris devlet darphanesinde baslmtr. Dier darphaneler ise Kostantiniye, Bursa, Msr ve Tunustayd. in snrlar iinde bulunan, ve Osmanl egemenlik alannn dnda yer alan Kagarda Sultan Yakub Bey tarafndan 1290-1294 yllar arasnda bastrlan altn, gm ve bakr paralarda Abdlazizin ad yer almaktadr. Bunun nedeni, slam halifesi ve Osmanl imparatorluunun sultan Abdlazizin, Kagar hkmdar Yakubun hkmdarln onaylamasna bir jesttir. V. Muradn (1876) ok ksa saltanat srasnda 100, 50 ve 25 kuruluk altn sikkeler ile 20, 5 ve 1 kuruluk gm sikkeler baslmtr. Sikkeler esas olarak Kostantiniyede baslmtr, ancak Msrda baslan nadir sikkeler de mevcuttur. II. Abdlhamid (1876-1909) dneminde nikelin de sikke metali olarak kullanldn gryoruz. Nikel para daha nce Sultan Abdlaziz dneminde Msrda baslmt. Bu sikkenin bir yznde tura, teki yznde duribe 10 fi Msr 1277 yazs vardr. 10, saltanatnn 10. yln iaret etmektedir. Fakat bu istisna bir rnektir. Nikelin asl ve youn kullanm V. Mehmed Read (1909-1918) ile olmutur. Nikel sikkelerin bir yznde tura ile birlikte Hrriyet, Msavat, Adalet szckleri yazldr. teki yzde ise deeri gsteren rakam, Devlet-i Osmaniye yazs, clus yl ve darp yeri yazldr. Osmanl hanedannn son padiah VI. Mehmed Vahideddin (1918-1922) zamannda 500, 250, 50 ve 25 kuru deerinde altn; 20, 10, 5 ve 2 kuruluk gm; 40 paralk nikel sikkeler baslmtr. Sikkelerin hepsinin n yznde padiahn turas, arka yznde azze nasrhu yazs ile darp yeri ve clus tarihi (h. 1336) yazldr. Vahideddin zamannda yalnzca Kostantiniyede sikke baslmtr. Osmanl Sikkelerinde Tailer ve Tashihler Tai, sikkenin iindeki deerli metal miktarnda, devlet lehine, bir azaltma yaplmas demektir. Yukarda ilk nemli tailerin II. Mehmed dneminde yapldn sylemitik. 19. yzyln ilk yarsnda, 1808-1830 yllar arasnda, altn sikke 35, gm ise 37 kez taie uramtr. Bu dnem Osmanl tahtnda II. Mahmudun olduu dnemdir. O zamana kadar yaplan tailerde Yenierilerin muhalefeti ile karlalyordu. II. Mahmud 1826da Yenieri Ocan kapattktan sonra tailerin karsndaki muhalefet de bir lde krlm oluyordu. Osmanl padiahlar her yeni ake bastrdklarnda gm yasaklar kararak eski akelerin kullanlmasn yasaklamlardr. Tedavldeki eski sikkelerin darphanelerde toplanp, bunlarn yerine yenilerinin tedavle karlmasna 801

sikke tecdidi (= sikkelerin yenilenmesi) denmekteydi. Zaman ierisinde akenin gerek ayar ve arlnn drlmesi ve gerekse altn sikke karsnda deer kaybetmesi, devleti sikke tashihleri yapmaya zorlamtr. Osmanl mparatorluunda 1589, 1600, 1618, 1624, 1640 ve 1844 yllarnda sikke tashihlerinin yapldn biliyoruz. Osmanl Sikkelerinin Darb Sikke basmnda ilk darp makinesi gnmzden ancak yz yl nce (17. yzyl) Avrupada kullanlmaya balanmtr. Bu tarihe kadar sikke basm elle yaplyordu: Alt kalp stne konulan sikke pulunun stne st kalp yerletirilir ve zerine ekile vurulurak darp ilemi gerekletirilirdi. Osmanl imparatorluunda da sikke basm bu ekilde yaplmaktayd. Kefe ad verilen blmde eritilen maden, kalplara dklerek sikke pulu elde edilirdi. Sikkegen adn tayan ustalar sikke kalplarn hakkederlerdi. Sikkezen ise sikke pulunu kalplar arasna yerletirerek darp iini gerekletiren ustayd. Sikke basldktan sonra aartmac, ruglc, cilac ya da perdah adn tayan grevliler parlatma iini yapyordu. Osmanl mparatorluunda Abdlmecid dneminde balansiye (1842) ve pres (1853) yntemi ile sikke baslmaya balanlm; V. Mehmed Read dneminde yurt dndan yeni pres makineleri getirilmitir (1911). Osmanl mparatorluunun merkezi darphanesi olan Darphane-i mirede (Devlet Darphanesi) sikkegen, sikkezen, sayc, sebikeci, vezneci, cilc, yasslayc, perdah gibi dorudan sikke basmyla uraan ustalar alyordu. Ayrca darphane ynetiminden sorumlu ktip, sikkezenba ve sahib-i ayar olarak adlandrlan memurlar da grev yapyorlard. Osmanl Darphaneleri Osmanl mparatorluu dneminde, imparatorluk snrlar dahilinde yzden fazla darphane faaliyet gsteriyordu. stanbulun fethinden nce Anadoludaki nemli darphaneler arasnda Bursa, Edirne, Ankara, Amasya, Karahisar, Trabzon, Konya, Diyarbekir ve Kars sayabiliriz. II. Mehmedin (Fatih) stanbulu (Konstantinopolis) ele geirmesinden sonra Osmanl sikkeleri burada da baslmaya balanmtr. Fatihin ilk altn sikkesi de 1477de (H. 882) istanbulda baslmtr. Osmanl sikkelerinde genel olarak stanbul yerine Kostantaniye/Kostantiniye ad kullanlm ve son Osmanl padiah VI. Mehmed Vahdettinin (1918-1922) bastrd sikkelere kadar devam etmitir. slambol yazs ise ilk kez III. Ahmed (1703-1730) ile grlmeye balam ve I. Mahmud, III. Osman, III. Mustafa, I. Abdlhamid ve III. Selim zamannda da (yaklak 100 yllk bir sre) kullanlmtr. Ancak bu sre zarfnda Kostantiniye ad da kullanlmaya devam edilmitir. Yalnzca slmbol adnn kullanld dnem, III. Selim dnemidir. Sonra IV. Mustafa ile birlikte tekrar Kostantiniye tercih edilmitir. Osmanl mparatorluunun sonlarna doru darphaneler birer birer kapanm, sikke basm esas olarak stanbuldaki Darphane-i mirede (Devlet Darphanesi) srdrlmtr. Altn sikke yalnzca Darphane-i mirede baslmtr. Topkap Saraynn avlusunda, Aya rini Kilisesi bitiiinde bulunan bu tesis 1967 ylna kadar madeni para darphanesi ve damga matbaas olarak kullanlmtr.

802

Kalpazanlar Evliya elebi Seyahatnamesinde darphanede kalpazanlk yapanlarn ellerinin kesildiini, sikke basanlarn binaya giri ve kta kontrol edildiini anlatmaktadr. Ayrca, Babakanlk Devlet Arivleri, Osmanl Arivindeki belgelerde kalpazanlarn ya idam edildiklerine ya ellerinin kesildiine ya da krek cezas verildiine ilikin hkmler vardr. 16. yzyla ilikin el kesilmesi hkmlerinden birinde Aliye kazasndan mazl Aliyddin nam kadnn, teftii srasnda eyas muayene olunurken krk sekiz haneli bir para kalb ve baz gm sikkeler bulunduu bildirilmekle ve merkumun elinin kesilmesi emredilmektedir. Bir baka hkmde ise Kefede yeni ake kesmeye balandkta birok kalpazan zuhur ettii ve bir takm derdest edildii bildirilmekle toprak kadlar marifeti ile tefti edip crm sabit olanlarn birer ellerinin kesilmesi emredilmektedir. 19. yzyla ilikin lm ve krek cezasna ilikin hkmlerden bazlar arasnda Borlu olduu Margarite yaldzl belii bilerek altn diye veren Yaninin sahte belikler boynuna taklarak Parmakkapda aslmas ve yaldzlayanlarn kree konulmalar hkm ve Fenerde Katerinann hanesinde bulunan kalb rubiye, yzlk altnlar ile demir el aleti nedeniyle Kalpazan Sargezli Tana ile Anadoluhisarnda bakkal Konstantinin idam ve arkadalarnn kree konulmalar hkm vardr. Trkiye Cumhuriyetinin lk Yllarnda Madeni Paralar Trkiye Cumhuriyetinin ilk madeni paralar 1924 ylnn Austos aynda baslmaya balanmtr. Bunlar 10 kuru, 5 kuru ve 100 para idi. Paralarn zerindeki yazlar, tarih ve birim eski yaz ile yazldr. Bu paralarn hepsinin n yznde Trkiye Cumhuriyeti yazs ve 1340 tarihi; arka yznde ise birim deeri (10 kuru, 5 kuru veya 100 para) yazmaktadr. Yeni harflerle (Latin harfleri) ilk madeni paralarn basm ise 1934 ylna rastlar. 100 kuru deerindeki bu gm parann n yznde Trkiye Cmhuriyeti yazs ile Atatrkn portresi; arka yznde ise 100 Kuru ve 1934 tarihi yer almaktadr. Bir yl sonra, 1935 ylnda, gm 50 kuru ve 25 kuruluklar da basld. 1934 ve 1935 ylndaki bu gm paralarn n yzndeki Atatrk portreleri Londra Darphanesi heykeltra Medkaley tarafndan yaplmt. 1935 ylnda nikelden 10, 5 ve 1 kuruluklar da basld. zerinde Lira deerinin belirtildii ilk para 1937de tedavle kartlan gm 1 Liradr. 1938 ylnda baslan nikel 1 kurular, kenarlarnn trtkl olmas nedeniyle ilgintir. 1940 yl, paralardan Atatrk resminin kaldrlarak nnnn resminin konulmaya baland bir yldr; daha sonra (1957den itibaren) Atatrkn resmi tekrar konulmaya balanmtr (Ancak 1950li yllarda madeni paralarda nn de grlmez). Cumhuriyet dneminin ortas delik ilk madeni paras ise 1947 ylnda tedavle kartlan bronz 1 kurutur. Cumhuriyet dneminin ilk altn paras ise 1925 ylnda baslan ve 36.80 gr. arlndaki 5 kurutur; altn para basm daha sonraki yllarda da srdrlmtr.

803

Bahri Memlklerle Venedikliler Arasndaki Ticar Antlamalar / Do. Dr. Maria Pia Pedani [s.423-430]
Venedik niversitesi / talya 1. Giri Venedik, byk bir uluslararas ticaret merkezi olarak ticari balantlarn bir ahtapotun kollar gibi birok yne doru gelitirmiler. Venedikli tccarlar ve denizciler uzak memleketlere ulatlar. Fakat genellikle devlet tarafndan yalnz braklmadlar. Gl ve iyi rgtlenmi Venedik ynetimi dier lkelerin liderleriyle bar antlamalar yaparlard. Tacirlerini kt muameleye muhatap olmaktan korudular. Mallar zerinden vergi ve har tahsil etmekteydiler. Ve hatta, dier lkelerle yaptklar ticareti kontrol etmek iin o lkelere resmi memurlar gnderdiler. Mslman lkelerle ve zellikle Msrla uzun sre devam eden ticari ilikiler oluturulmutu. Milttan sonra 1000den nce bile, Venedik gemilerinin Msra kereste ve esir gtrdn, ilk imtiyazlarn Venediklilere verildiini bildiren 13. yzyln bandan kalma metnin Latince tercmesi halen korunmaktadr.1 Msra o devirde Eyybi hanedan (1171-1250) hkmetmekteydi, mteakip dnemde Bahri Memlkler (12501382) hkmdarl srasnda da ayn uygulama yapld. Eliyahu Ashtorun2 belirttiine gre, Msr onlarn hkmdarl srasnda ekonomik gelimeye gsterdi. Bir yzyl kadar sren bar, nfusun artmasna neden oldu; bata Irak olmak zere dier Mslman lkelerden gler; says oalan doktorlar, tacirler, alimler, esnaf ve zanaatlar, Suriye ve Msra giden askerler; shhi artlarn gelimesi, salgn hastalk tehlikesini engelledi; tarm da verimli hale geldi ve hububat retimi artt; para sistemi daha istikrarl hale geldi; Memlk Sultanlnn gerek kurucusu olan Sultan I. Baybars ierisinde yksek oranda gm olan dirham yeniden sikke olarak basmakta baarl oldu; onun saltanat srasnda Kahire ok daha mreffeh bir hale geldi; 14. yzyln ilk yarsnda bu ehrin nfusu 600,000e ulamken, ayn dnemde batnn en byk ehirlerinden bir olan Venediin nfusu yaklak olarak 110,000/120,000 kiiydi.3 Avrupayla ticaret yapmak yalnzca bu lehte durumun avantajndan yararlanlmaya neden olmayp, ayn zamanda ekonomik gelimeye de katkda bulundu. Hristiyan tccarlar Memlk piyasalarnda baharat, bitkisel ilalar, boyalar, douya zg mallar, Memlk kraliyet reticilerinin rettii tekstil rnleri ve Yakn Douda retilen tarmsal rnleri edindiler. Buna karlk, Batda retilen mallar oraya sattlar ve her eyden nemlisi orada byk miktarlarda gm ve altn sikkeler braktlar. Bu tccarlar yalnzca Katalonya veya Marsilyal deillerdi, aralarnda talyann Cenova, Pisa, Messina, Ancona ve bilhassa Venedikliler de vard. 13. yzyln ortasnda Eyybilerden Memlk hakimiyetine gei dnemi, sorunlar dnemi olarak nitelendirilmitir. Ayn yllarda Venedik ynetiminde de nemli deiiklikler oldu.4 Venedik dkas Jacopo Tiepolo 1249 ylnda dukalktan ekildi ve onun taraftarlar dald. Yeni ynetim zanaatl destekleyen politikadan vazgeip, ticareti desteklemek iin mmkn olan btn tedbirleri aldlar. Venedikliler papayla aralarna bir mesafe koymaya baladlar; IX Louisin Hal seferlerine dorudan doruya katlmaktan sakndlar ve Mslman lkelerle ok eskiden var olan ilikileri yeniden 804

canlandrdlar. 1251 ylnda Tunusla yeni bir ticaret antlamas imzaland.5 Suriyedeki baharat ticaretini kontrol edebilmek iin 1253 ylnda Cenovallarla yaplmaya balanlan sava 1258 ylnda sona erdi. Bu uluslararas kapsamda, Msrla ticaret yapmak ky ehirleri -Lagoon- iin ok nemli bir hale geldi. 1255 ylnda deniz ticaretinin btn ynlerini belirli dzene koyabilmek iin yeni bir hukuk klliyat, deniz yasas -Statuta navium-, yaymland: Braudelin Akdenizin birlii konusundaki mehur hipotezini gz nne alrsak, slamiyetin denizle ilgili gelenekleriyle Venedik kanunlar arasndaki belirli benzerlikleri, her ikisinin de muhtemelen eski Rodos Deniz Hukukunun (Rhodian Sea Law) devam olmas gereiyle aklayabiliriz.6 Ayn yllarda Memlk sultan Aybek (d. 1257) daha evvel Venediklilere verilmi olan imtiyazlar yeniledi. yaww#l 652 (14 Kasm-13 Aralk 1254) tarihinde yaymlanan belge ncelikle Sultann hkmdarlnda Venediklilerin gven ve emniyetini teminat altna ald ve birtakm ticari kolaylklar listeledi. Bu belge, Aybekin daha nceki belgeyi teyit eden ve Suriyede yaayan Hristiyanlarn kendi gvencesinde olduunu beyan eden bir mektupla birlikte7 Venedike gnderildi. Bylece, Venedik bykelisinin talebi yerine getirilebilirdi. Bu son aklama, o dneme ilikin belgeler aka gstermese de, iki devlet arasnda gizli bir antlamann var olabilecei ihtimalini ima eder. Bununla beraber, anlan dneme ait Venedik politikalar zerinde almalarda bulunan Ashtor, Acre ehrinin dmesinden nce (1291) bile Venediklilerin Memlklerle ve onlarn dostlar, Kipak Tatar hkmdarlar ile Gney Rusya iin de facto ibirliini amalayan bir politika izlemeye baladklar sonucuna varmtr. Bu erevede, Bahri Memlklerini ortak bir orijine sahip ve gelenekleri birbirlerine yabanc olmayan insanlarn yaad douyla birletiren gl balantlarn var olduunu hatrlamalyz.8 2. Bar Antlamalar ve Ticari mtiyazlar Diplomasi asndan asndan 1254 imtiyaz Sultann himayesindeki memurlarna vermi olduu bir emirdi. Fakat slamiyet asndan, 1254 imtiyazyla Mslman olmayanlarla barl iliki kurabilmek iin iki yasal tedbir oluturuldu. Birincisi atekes (hudna), dieri gei tezkeresiydi (am#n). Memlk sultanlarnn bu alanda neden byle davrandklarn anlayabilmek asndan yazar alQalqa{andOnin almas ok nemlidir. Al-Qalqa{andO Kahiredeki Memlk yksek mahkemesinde (dOw#n al-in{a) katipti (k#tib al-dast) ve katiplikler iin 814 (1412) ylnda tamamlanan ansiklopedik bir derleme olan the }ubI al-a{# fO win#at al-in{# adl eseri yazd. Bu alma, bu konuda bilinenleri kapsayan bir zet, olarak nitelendirilebilir ve ynetim konusunda daha nce yazlan kitaplardan bir ok alnty ierir. Dokuzuncu bilimsel blm gayrimslimler iin hem hudna hem de am#n konularyla ilgilidir.9 ncelikle al-Qalqa{andOa gre hudna gl bir hkmdar gsz bir hkmdarn zorlamasyla bar kabul etmesi durumunda olutuunun belirtilmesi gerekir; muh#dana eit iki tarafn rzasyla karlkl olarak imzaladklar iki tarafl bar antlamasna (muw#laIa) verilen isimdi, wulI ise genelde bir Mslmanla bir gayrimslimin imzalad antlamaya denirdi. Bar antlamalar genellikle hkmdar tarafndan bizzat veya onun vekili (n#ib) tarafndan imzalanrd. ayet bar antlamas 805

kk bir blge iin yaplacaksa, antlama mahalli ynetici tarafndan da imzalanabilirdi. Msrda Bahri Memlk dneminin balarnda sultann vekili (n#ib) sultandan sonra gelen en nemli kiiydi ve vezirlerle birlikte ynetim ve vergilendirmeyi kontrol ettiinin belirtilmesi nemlidir.10 Birok neden Mslman hkmdarlar bu nevi bir antlama yapmaya zorlayabilirdi: Mslman hkmdar dmanndan daha gszd, veya onun savaacak paras yoktu, veya o gayrimslimlerin Mslmanla dnebileceini dnmt, veya son olarak gayrimslimler bu nevi bir antlama yapmak iin byk miktarlarda para demeye raz olmutu. Yukarda belirtilen belgede slam hukukuyla elien hi bir hkme yer verilmemiti. Memlk Sultanlnda yaygn olan afi mezhebine gre, bu nevi antlamalarn sresi on yldan fazla olamazd (dier mezhepler herhangi bir sre kstlamas belirtmedi). Bar antlamalar iptal edilebilirdi: eer taraflardan biri bar antlamasn hkmsz ve geersiz ilan ederse, antlama fasH edilmi antlama olarak adlandrlrd; ayet her iki taraf antlamann sona ermesi konusunda anlarsa antlama muf#saHa edilmi antlama olarak adlandrlrd.11 Al-Qalqa{andO, am#nlar konusundaki blmde Mslmanlara verilen gei tezkereleri ile Mslman olmayanlara (IarbO) verilen gei tezkerelerini birbirinden ayrt etmektedir. Al-Qalqa{andO hususi gei tezkereleri (H#ww) ile umumi gei tezkerelerini de (#mm) birbirinden ayrt etmektedir. Birincisi yasal olarak salahiyetli herhangi bir Mslman tarafndan bir veya belirli sayda gayrimslime verilebilirken, ikincisi toplumun bakan veya onun vekili tarafndan ayn kategorideki snrsz sayda kii iin geerli olacak ekilde verilebilirdi. Gei tezkeresinin sresi bir yl geemezdi. Son olarak, herhangi bir delege ex-officio gei tezkeresinden dorudan istifade ederken, yabanc tccarlar bu haktan yararlanabilmek iin Mslman hkmdardan belirgin bir ekilde izin almak zorundaydlar. Umumi gei tezkeresi, 12. yzyln sonunda Mslman ve Hristiyan devletler arasndaki ticari ve politik ilikilerin gelitii dnemde ortaya km gibi grnmektedir kiilerin ve mallarn gvenlii konusundaki teminatlarnn yannda, ticari imtiyazlar konusunda da bir ok hkmleri ierirdi. Umumi gei tezkereleri ferman (marsm) eklinde de karlabilirdi. Bu fermanlar, daha ok Sultann alt seviyeli memurlarna yneltilirdi. Venedik-Memlk antlamalar bu nevi fermanlardandr.12 Mslman Hristiyan antlamalarnn bir baka unsuru yemindi. Al-Qalqa{andO her bir tarafa birer nsha verilecek ekilde iki ayr nsha olarak hazrlanan (istrumentum reciprocum-alnd belgesi olarak nitelenen-), bu nevi antlamalarn dar-l-harpte grld srada yemin unsurunun kullanlabileceini ima etmektedir.13 Sonu olarak, talyanlara Memlk sultanlar tarafndan verilen ticari imtiyazlar genellikle am#n #mms ve / veya marsm, denizar lkeleri yneten (ve ortak snrlarn olduu lkelerle) Hristiyan glerle yaplan antlamalar ise bar antlamalaryd.14 Bahri Memlk dneminde Venedikliler adna hazrlanan dokmanlar marsmsdr ve ticari hkmler ierir. Bu dokmanlardan en azndan 1302 tarihi olannn ayn tarihte yaynlanan ayr bir am#n #mm vard. Bunlarn hibiri sultann yeminini iermemektedir ve hi biri dar-l-harpte mzakere edilmemitir. O dokmanlar 1254 ylnda Kahirede Aybek ve yine Kahirede 1288 ylnda 806

Kalavun tarafndan Suriye konusunda, 1302 ylnda Muhammed, 1344 ylnda Salih smail, 1355 ve 1361 yllarnda Hasan, 1366 ylnda aban ve son olarak 1375 ylnda yine aban tarafndan am blgesiyle ilgili olarak karld.15 1288 ylnda hazrlanan belge ok ksayken dierleri daha uzundur. 1254, 1302 ve 1344 tarihli belgeler ayn konulara deinen hkmler ihtiva ederken, 1355 ve 1361 tarihli belgeler ise 1344 tarihli antlamann hemen hemen kopyasdr. 1375 tarihli olan, sultan tarafndan yalnzca ama gnderildiinden ok az farkldr. 3. Gemiler ve Tccarlar Ticari antlamalardaki maddeler genel olarak; gemiler ve kiiler, eya, vergi ve yabanc uyruklularn sahip olduklar binalar kriter alnarak kategorilere ayrlabilirler. Birinci grup, bir frtna sonucu olarak bir slam lkesine srklenen Venedik gemilerine,-geminin ierisindeki-kiilere ve bir deniz kazas sonucunda batan gemi enkaznn Mslmanlarca bulunmas durumuna gndermede bulunur. Her durumda Venediklilere yardm edilmeliydi ve onlarn eyalar korunmalyd: onlara ait olduu konusunda kuku olmayan ve sahile vurmu her ey skenderiyedeki veya amdaki Venedik konsolosluuna verilmeliydi (1302, 1375). Fakat, ayet bu iki konsoloslukla irtibata gemek mmkn deil idiyse, eyalar Venedikli bir tccara verilmeliydi (1344, 1355, 1361). kinci grup ticari hkmler genel olarak Venedikli tccarlara yneltilmiti. Venedikli tccarlar istedikleri yere gidip ticaret yapmakta serbestti. Eer onlardan biri dar-l-slmda lseydi, iki ihtimal vard: eer len tccar bir miras braktysa, mirasn gerei yaplmalyd; eer ortada bir miras yok idiyse onun eyalar ya bir Venedik temsilciliine (rnein skenderiyedeki konsoloslua veya Acredeki bailolua, 1254) veya dier Venedikli tccarlara verilmeliydi (1254, 1344, 1355, 1361). Ceset her durumda kiinin ld lkede topraa verilmeliydi. Venedikli tccarlar arasnda sultann hkmettii topraklardayken bir kavga -ihtilaf- km olsayd, ihtilafn tek zm yeri konsolosluk olurdu. Fakat, konsolosluk kan dklen vakalardaki katilleri ve yaralamaya sebebiyet verenleri yarglayamazd. Bu durumlarda yarglama yetkisi, sultann amOrinde veya am blgesi iin sultann vekilinde olurdu (1375). ayet kavga bir Mslman ile bir Venedikli arasnda ticari bir mesele yznden km olsayd (1254), yarg muhtemelen -aralarndaki konumay tercme eden- mtercim olurdu. Dier durumlarda yarglama yetkisi q#6Oa aitti (1302); 1254 ylnda, davay aan bir Venedikli ise yargcn bir Mslman olmasna, davay aan bir Mslman ise yargcn konsolos olmas konusunda antlamaya varld. Konsolos sultann kararn bir st mahkemeye gtrebilirdi (1254, 1302, 1344, 1355, 1361). 1375 ylnda amdaki bir Mslman ile bir Venedikli arasndaki ihtilafn yarglamasndaki yargcn amOr veya (hazine vekili-mabeyinci) ve istinaf mahkemesi yargcnn sultann (ktip) olmas 807

gerektii belirlendi. Son olarak, hibir Venediklinin bir korsann veya Memlkl bir deniz adamnn vermi olduu zarar ziyandan sorumlu olmayaca varsayld; daha da nemlisi, -bu durumdaVenedikli biri hapse konulamayaca gibi, bir baka Venediklinin borcunu demeye de zorlanamazd, fakat gerektiinde bir Venedikli baka bir Venedikliye kefil olabilirdi (1254, 1302, 1344, 1355, 1361). Sultanla dier Hristiyan hkmdarlar arasndaki bir sava, Venediklileri Msrda ticaret yapmaktan alkoymazd (1254). Fakat 1375 ylnda, Sultan Venediklilerin Hristiyan ordusu hakknda bildiklerini vekiline bildirmesini emretti: Venedik bykelisi bu duruma rza gstermedi. 4. Eyalar ve Sikkeler Genel olarak Venedikliler her trl mal alp satabilirlerdi. Fakat Sultann fermanyla bu durum Msrn her yerinde kstland (1344). rnein, Venedikliler Mslmanlara arap satamazlard (1375), ancak arab kendi fondacolarna (toptan sat yerleri) getirebilirler ve hatta dier Hristiyanlara satabilirdiler (1254). Toptan sat yerlerindeki, fondaco, kendi kullanmlar iin arap ve peynir zerinden ithalat vergisi alnmazd (1302, 1344). Vergiden muaf olan dier eyalar, deerli talar, inciler, cam boncuklar ve krklerdi (1254, 1302, 1344). Son olarak, tccarlar mallarn satmaya zorlanamazd, dilerlerse mallarn geri gtrebilirlerdi. Hristiyan liderler tarafndan ihracaat yasaklanan maddeler memnuniyetle karlanmaktayd: bu nevi maddeler silah ve gemi16 yapmnda kullanlabilen demir ve kereste gibi maddelerdi; Bahri Memlk dneminde kleler de memnuniyetle karlanmasna ramen, bu sektrdeki ticari hakimiyet neredeyse tamamen Cenovallarn elindeydi. Btn bu mallarn Msra ihrac vergiden muaft ve Venedikliler bu mallar konsolosluun bilgisi olmadan (1302, 1344) ithal edebilirlerdi. Dier mallarn paketlenip satlmasnda kullanlan orman rnleri ok nemliydi; orman rnleri bu durumda arlna gre vergi alnmayan mallardan alnan vergi orannda vergiye tabiiydi (1254, 1302). Altn ve gm Msrda memnuniyetle karlanrd: ayet Venedikliler bu madenleri sattysalar, bunlarn bedelleri derhal denmeliydi (1302); Venedikliler bu madenleri sultann darphanesine satmaya veya orada sikke haline getirmeye tevik edildi. Fakat gm ve altn konusundaki mevzuat 13. yzyl ila 14. yzyl arasnda az da olsa deitirildi. rnein 1245 ylnda Venedikliler yalnzca sultann darphanesine altn ve gmleri satmalar halinde deme derhal yaplr hale getirildi. Bu madenler genellikle gmrklerdeki mzayedelerde (Ialqa) satlrd, 17 bu yolla satlan dier eyalarda olduu gibi Venedikliler bunlar zerinde zel bir haktan yaralanabilirdi: normal bir mteri gibi onlar daha sonra sikke yaptrmak artyla satn alabilirlerdi; bu durumda yalnzca darphane masraflarn demek zorundaydlar (1254). 1302 ylnda tccarlarn bu nevi madenleri sikke yaptrma zorunluluu kaldrld, fakat daha nce satm olduu kendi altnn yeniden satn almak isteyen Venedikliler, deerinin 1 / 24n demek zorundaydlar. Venedik-Memlk ticari antlamalar, -deme arac olan- sikkelerin isimlerinden bahsetmez. Fakat, -bir para birimi olan- bezanttan mparatorlukla yaplan ticari szlemelerde konsolosluun baz muafiyetlerle ihra edebilecei eyalarn toplam tutarn belirtmek iin bahsedilirdi. Memlkller dneminde birok gm ve altn sikke Msrda basld. Para basm iki dneme ayrlabilir: birinci 808

dnem Baybars 658-676 (1260-1277) saltanatndan, o yzyln sonuna kadar srd; ikinci dnem 14. yzyln bandan sultanln sona ermesine kadar srd. lk dnemin altn sikkelerinin (dinar) saflk dereceleri yksek olmakla beraber, arlklar yaygn olarak birbirlerinden farklyd. Mteakip yllarda deiik deerli madenden yaplm olan sikkeler Msrda tedavle karld. Bu deerli madenler nceleri hem Memlk sultanlarnn darphanelerinde hem de Suriyedeki veya yabanc darphanelerde baslmaktayd. 1284 ylnda Venedike mahsus ilk altn Venedik dukas basld ve bu altn duka ksa srede uluslararas ticaretteki deme arac olan floransa fiorinonin yerini ald. Sikkenin zerinde ehri himaye ettii farz olunan aziz koruyucu St. Markn figr nnde diz km olarak tasvir edilen duk vard. Mslman topraklarnda18 bunduqO diye bilinen bu sikke, bir asr ierisinde Levant blgesinde -Dou Akdeniz- en nemli altn sikke durumuna geldi. Bu durum, Venediklilerin o blgedeki ticaretinin ne kadar nemli olduuna dair bir ipucu olarak deerlendirilebilir. 19 5. Vergiler Memlk Msrda vergiler iki kategoriye ayrlabilirdi: slam hukukunun izin verdii dini dayal vergiler ve devlet tarafndan salnan, dine dayal olmayan vergiler. Levant blgesindeki bir limana varan bir Mslman genellikle ithal ettii mallar iin onda biri (u{er), ihra ettii mallarn bete biri (Hums) ile birlikte dier bahi ve gei vergilerini demek zorundayd. Mallar alnd ve satldnda denen muamele vergilerinin yannda, dine dayal olmayan rnein gzergah boyunca ve kaplarda toplanan transit gei vergisi gibi vergiler de bulunmaktayd. ayet 8immOlar bir ticari antlama ile korunmamlarsa daha fazla, Avrupal IarbO tccarlar daha da fazla demek zorundaydlar. ayet Hristiyan bir tccar bir yldan daha fazla Mslman topraklarnda bulunmu olsayd genellikle 9immO olurdu ve dier Hristiyanlarn mutat olarak demi olduklar sultann hkm altna alm olduu vergileri demek zorunda olurlard. Venedikliler, her eyden nce demek zorunda olduklar vergiler, gei vergileri ve bahilerin miktarn sabitlemesi sultann marsmsdan beklediler. Memlk kanunnamelerinde tanmlanan Arapa vergi adlar Latince isimlere tercme edildiinde bazen kolaylkla anlalabilir, fakat genellikle kolaylkla anlalamazlar: dricturam veya rectum (adil olan deme nedir), veya datium (mkellefiyet), veya hatta aliquid veya nihil (bir ey veya hi bir ey) gibi genel isimlerin birok kullanm vardr. ncelikle Venedik konsolosu, onun memurlar ve fondaco-bekisinin Msrda bir yldan fazla kalmalarna ramen 9immOs olma riskini almadklar aktr (1254). Bu nedenle, bunlar Dizya (ziliam) vergisinden ve redditum veya rectum (muhtemelen Har#D) diye adlandrlan vergiden muaftlar (1254). Birinci ticaret antlamasna gre (1206), Venedikli tccarlar da Dizya vergisi ve qf ve arwa20 vergilerini demekten muaft. Bu iki kelime, oranlarnn toplam ithal edilen mallarn deerinin %19u olarak sabitlenen iki grup vergiye iaret etmektedir. Dier Avrupal tccarlar ya yalnzca Sicilyallarda olduu gibi vergisinden muaft yada Pisallarda olduu gibi her iki vergiden de muaft.21

809

Claude Cahene gre qf vergisi genellikle maln deerinin %15i (1 / 8) kadard ve bir geminin kaptan tarafndan yazlan white bill diye adlandrlan belgede buna referansta bulunulmutur.22 Bu vergi, byk miktar fiilen gittiyse de kap bekilerine, ambar bekilerine ve dierlerine denme yapabilmek iin konulmutu. Sultann kanunnamelerinden, Venediklilerin Msrda kendilerine sunulan hizmetlerin tamam iin toplu deme yapmaktansa, kendilerine sunulan her bir hizmet iin ayr ayr deme yapmay tercih ettiklerini reniyoruz. Bu yolla, bahi olarak fazladan para vermeyi muhtemelen engellemi oldular; stelik orada sahip olduklar teekkl, mallarn gemilerden karaya karlmas (1254, 1344), mallar Venedik fondacosunda veya gmrkteki zel bir binada (1254) depolamak gibi hizmetleri dorudan kendilerine verdi. stelik onlarn muameleleriyle ilgilenen gmrk k#tibinin (katip) Hristiyan olmas zorunluluu vard ve gmrkteki mtercime mallarn miktar veya deerine gre deil, maktu tek bir deme yaplmas zorunluluu vard (1254). Keten rnleri zerinden alnan vergiler duchellam lini diye anlan yerde ise vergiye tabi olmayp, (1302, 1344) gmrkteydilerse vergi alnmaktayd. Bahri Memlk dnemindeki dini olmayan vergiler her zaman ayn deildi: Muhammed (d. 741 / 1341) zamannda bir ok vergi kaldrld ve 1344 ylnda Venedikliler ithal ve ihra (sadro et vadro, yani w#dir ve w#rid) ettikleri maln deeri zerinden yalnzca %10 demek zorundaydlar. Deerleri zerinden %2 gmrk vergisi alnan altn ve gm iin ithalat vergisi (w#dir) alnmamaktayd. 6. Koloni Binalar 13. yzyln bandan beri Venediklilerin skenderiyede kendilerine ait koloni binas bulunmaktayd: bu bina fondaco binasyd. ehir halk bu binaya muhtemelen Venedik pazar (sq) anlamna gelen Sogvediki (Sog Ve (ne)diki) (1206) derdi. 1238 ylnda fondacolarn says ikiye kmt ve orada bir kilise ve bir de hamam vard. Kilise St. Michaele ithaf edilmiti. Sonradan yaplan tasvirlerine gre, kilise mozaikleri ve mermerleriyle muhteemdi. Venedik koloni binalar ierisindeki kiliseler genellikle St. Marka ithaf edilirdi. Bunlardan yalnzca Santa, eski stanbuldaki Venedik kiliselerinden biri olan Maria de Enbulo, Acredeki Saint Demetrius gibi birkann dier azizlere ithaf olunmu olduunu belirtmeliyiz.23 skenderiyedeki Venedik hamam kanal anlamna gelen Arapa HalOD kelimesinden tretilen del Chalige diye bilinirdi. Hamam kullanmak isteyen Venedikliler giri creti demek zorunda deildi. Bu hakikatten, bir ok aratrmacnn da belirttii gibi, hamamn fondaco ile bitiik olmadn, fakat farkl bir yerde, muhtemelen ehrin ierisinden geen kanaln yaknnda olduunu anlyoruz. 1254 ylnda Venediklilerin fondaco binalarndan birinde, frn ve lokanta binalar yapma ve iletme izinleri vard. Kendi binalarnda arap satabilirlerdi ve iebilirlerdi. Bununla beraber, bu nevi yerler Cuma gnleri kapatlmalyd. Bu yldan sonra gmrk binas ierisinde zel bir ambar / toptan sat yerine sahiptiler. 1254 ferman fondaco civarnda mal satan baz balk satclarnn civar terk etmelerini emretti. 810

1302 ticari antlamas Venediklilerin ierisinde bir frn, bir temiz su sarnc ila bir su kuyusu olan baka bir fondacoya sahip olabileceklerini belirledi. Bu yeni binann daha nceki binalardan birinin yerine yaplp yaplmad konusu belirsizdir.24 1302 tarihli antlamann son maddelerinden biri st kapal olarak skenderiyede bir Venedik monasteriana (manastr) yollamada bulunurken, 1344 tarihli olan yeniden restore edilecek kiliselerle ilgili alnt ierir. 1323 ila 1344 yllar arasnda Venediklilerin Msrda ticaret yapmas papann emriyle durduruldu ve eski fondacolar terk edilmek zorunda kalnd. 1346 ylnda konsolosun la duchela diye bilinen eski fondacoyu yeniden kiralama vazifesi vard. 1361 ylnda Konsolosun evredeki hanclar oradan uzaklatrmak ve hanlarnn baka amalarla kullanlmasna karar verme izni vard. 25 7. skenderiyedeki Venedikliler Deiik kamu grevlileri yabanc lkelerde Venediklilerin ticari ve politik menfaatlerini temsil etmitir. Oralarda bykeliler, eliler, vicedominos -fahri konsoloslar-, bailos, vicebailos, konsoloslar, konsolos yardmclar vard. Onlarn grevleri ve haklar farkl farklyd. Bu nden ilki, Latince ska oratores diye isimlendirilen bykelilerdi. Bunlar genellikle siyasal alanlarda alan st dzeydeki kamu grevlisi olan asilzadeler arasndan seilirdi. 15. yzyln ortalarna kadar yerleik bykelilikler yoktu. Orta a boyunca bykeliler tek bir vazifeyi yerine getirmek iin gnderilirdi ve vazifelerini tamamlamalar zerine geri dnerlerdi. Gerek bykeliler bar antlamas veya politik antlama gibi mzakerelerde devleti temsil edemezlerdi; onlar Mslman memleketlere de gnderilebilirdi; onlar bazen yeni bir kral veya imparatorun ta giyme treni gibi resmi trenlerde hkmdarlarn temsil etmekle de vazifelendirilebilirdi. Daha sonra gelen kamu grevlileri, genellikle hkmdarlarnn mesajlarn muhatabna iletmekle vazifelendirilen nunzios diye adlandrlan elilerdir. Bunlar Venedikte genellikle sade vatandatlar, asilzade deildiler. ok eski zamanlarda Venedik fahri konsoloslar vice-dominos diye adlandrlyorlard. Daha sonralar Venedike uzak olmayan Ravenna veya Ferrara veya Aquileia gibi ehirlerden gnderilen devlet memurlar da bu isimle anldlar. Bunlar Venedik Byk Konseyince seildiler ve balangta yaamlar boyunca grevlendirildiler, daha sonraki bir nemde her yl deitirilebilirlerdi. Bunlar genel olarak politik faaliyetlerle deil ticari faaliyetlerle ilgilenmeliydiler; onlarn grevlerinden biri, bata nehirlerle Venedik ky glne veya Adriyatik denizine varmak iin Venedikli tccarlarn demek zorunda olduklar paralar gibi paralar toplamakt. Onlar genellikle yarglama yetkisine sahiplermi gibi davranmazlard, fakat -zorla- cret / bedel denmesine karar verebilirlerdi. Bunlardan, yalnzca Aquileiada bulunan vice-dominolar lm cezasn gerektirmeyen sularda Venediklileri yarglayabilirdi. Orada-vice-dominolardan daha sonra gelen kamu grevlisi olan- bailolar vard. ok eski Avrupa lkeleri ile Msr arasndaki bar belgelerinde (yalnzca Latince), Latince baiulus, 26 bailis et 811

amiraglis, baiulatum, bailitores mee usarie, 27 bailis et miraliis et scribaniis28 kelimeleri yalnzca Msrl grevlilere gnderme yapard. Bailo kelimesinin Hristiyanlar iin kullanlmas ilk kez sultann 1206 ylnda dukaya salvet Deus consilia sua et omnes bailias suas29 yazmasnda grlmektedir. Eski stanbuldaki mehur bailo bu unvan tayan Venedikli bir kamu grevlisi deildi. Oradaki bailoluk muhtemelen Latin mparatorluunun sona ermesinden drt yl sonra 1265 ylnda ehirdeki Venedik podestsnn yerini almak zere oluturuldu. 13. yzyln ilk yarsnda Tiredeki bailoluun, daha sonra bailoluk diye adlandrlan Tripolideki konsolosluun, Beyruttaki konsolosluun ve Antakyadaki konsolos muavinliinin Acredeki bailoluun kontrol altnda olduunu biliyoruz.30 Bu eski bailoluklarn fonksiyonlarnn ne olduu konusu ak deildir; muhtemelen oralarda eski stanbul bailoluunda olduu gibi, kk konsolosluklar ve kk yerleik bykelilikler vard. Bailoluklar konsolosluklardan daha st bir konumdaydlar ve bailolar Ermenistandaki Ayas, veya Ege Denizindeki Negroponte (Eriboz) adas, veya Patras (Balyabadra), Tenedos (Bozcaada), Suriyedeki Tripoli, ve Kbrsn Famagusta (Magosa) ve daha sonra Nicosia (Lefkoe) gibi ehirlerin corafik nemine veya politik konumuna gre gnderilirdi. Bailolar genellikle Byk Konsey tarafndan seilen asilzadelerdi; bailo Korfudaki bailo hari, yabanc topraklardaki Venedikli resmi grevliydi: aslnda Korfu adas Venediklilerin eline getiinde, ada halk yeni yneticinin Angevinlerin kulland eski unvan kullanmasn benimsedi.31 Bailolarn grev sreleri genellikle iki yl srerdi. Onlarn grevleri gnderildikleri lke ile yaplan antlamalara gre azda olsa farkllklar gsterirdi. Bailo Venediklilerin ticaretini korumak zorundayd ve Venedikliler iin yarg gibi davranabilirdi. Eski stanbuldaki bailoya daha sonralar, Osmanl mparatorluunun dier nemli ehirlerinde faaliyet gsteren Venedik konsolosluklar baland. Konsolos kendisinin de gelir elde ettii Venedik ticaretini korumak zorundayd. Konsolos yabanc topraklardaki Venedik topluluunun bakanyd ve ayn zamanda yarg olarak da grev yapard. Venedikte seilmesinden sonra, kendisine yapaca grevleri emreden, zerine yemin ettii commissione verilirdi. lk seilen konsolos muhtemelen skenderiyede 12. yzyln balarnda seilen olanyd. skenderiyedeki konsolos Halepteki konsolos gibi bir asilzadeydi, fakat dier konsoloslar herhangi bir vatanda ve hatta yabanc biri bile olabilirdi. skenderiyedeki konsolosa Venedik devleti deme yapard: 13. yzyln sonunda ylda 350 duka ve 1403 ylnda 200 bezant ve fondacodaki hann kr. Konsolos ithalat / ihracat zerinden de genellikle %3 orannda gelir elde ederdi. 1284 ylndaki yeni skenderiye konsolosunun yemin mazbatasna gre, 32 konsolsa Msrda tane memur ve ayn zamanda noterlik vazifesini grecek olan manastr sistemine dahil olmayan bir rahip yardm etmek zorundayd. Daha sonraki yzylda konsolosa yardmc olmas iin, bir konsolosluk papaz, bir fiziki, bir berber ve bir kilise grevlisi grevlendirildi. Ortaada yabanc lkede bulunan bir Venedikli temsilci deerli talar hari ticaret yapamazd. Bunun Ermenistandaki bailolukta olduu gibi baz istisnalar vard. Konsolos yarg olarak grev yaptndan mutat olan Venedik hukukunu (usum) veya kendi vicdann (arbitrium) gz nne almak zorundayd; konsolos en fazla yirmi be Venedik lirasna kadar 812

para cezas verebilirdi, daha fazla ceza verilmesini gerektiren durumlarda konsolos koloni konseyine gre hareket etmek zorundayd. skenderiyedeki Venediklilerin says oradaki ahaliyi oluturan topluluklarn en kalabalklarndan biriydi. Bu nedenle orada iki tane koloni konseyi vard. Byk Konsey her zaman toplanmayp, gerektiinde tm nemli kiilerin katlmyla toplanrd. On ki Kiili Konsey, on iki asilzade veya nemli tccarlardan oluurdu. Her iki konsey de katlanlarn ounluuyla karar alrd. Kk kolonilerde, veya bir gemide yalnzca on ikiden daha az sayda kiinin katlmasyla33 da oluturulabilen On ki Kiili Konsey olduunun belirtilmesi gerekir. skenderiye ve Halepteki konsoloslar grev yerinden ayrlrken yerlerine vekil konsolos atayabilirlerdi. Dier yerlerdeki konsoloslarn byle bir yetkisi yoktu. Venedike geri dnen bir konsolos, konsoloslua ilikin hesaplar sunmak ve elindeki devlete ait paralar iade etmek zorundayd. Venedik koloni hayatnn tamamnda erkek hakimiyeti vard. Kadnlar genellikle kocalar Levant blgesine ticaret yapmak iin gittiklerinde, Venedikte kalp, ocuklarna ve mlklerine bakarlard. Bu gerek, skenderiyedeki Venedik noterliinde belirtilen bamsz kadnlarn neden Yunan kkenli olduunu ve onlarn ounun neden hanc olduunu aklayabilir. Venedikliler ailelerini ska kle kzlarla olutururdu. Bu tccarlar yalnzca Venedik ehrinden gelmemi olup, ayn zamanda lkenin dier kk kasabalarndan veya hatta Girit adasndan gelmilerdi, fakat hepsi Venedikli olmann ve Venediklilere salanan ayrcalklardan yararlandlar.34 Venedikliler Msrda sultann korumasndan istifade ettilerse de, Mslman topraklarnda her zaman Hristiyandlar: yalnzca fondacolarnda arap iebilirlerdi, alak gnll ve mtevaz olmak zorundaydlar ve pahal elbiseleri giyinmekten kanmalydlar. Venediklilerin Memlklerle olan ticareti Memlk ekonomisi iin nemliyse de, onlar tabi olduklar muamelelerden ska yaknrlard. 1302 ve 1354 yllarndaki iki antlamann Hristiyanlara kar olan fermanlar ve eziyetlerden sonra yaplm olmas muhtemelen tesadf deildi. Bahri Memlk dneminde Venedik ya ticaretteki bir duraklamadan sonra (1344) yada skntl hadiselerden sonra ticari balantlarn yeniden kurdu. Bu balantlar, daha sonra Osmanl sultanlaryla yaptklarnn aksine, her yeni sultanlarla yapamamlard. 35 Konsolos, topluluun bakan olarak, hem orada yerleenleri hem de geici ziyaretileri korumak zorundayd. Yurtdndaki Venedik toplumunun yapsn tarttmzda, topluluun kk Venedik olarak tasvir edildiini hatrlamalyz: Konsolos veya bailo topluluun duk, rahip-noter onun babakan ve -belirtilen- konseyler muhtemelen Pregadi ve Byk Konseye benzetilmiti. 8. Aslanlar Venedik ile skenderiye arasndaki ilikiye teyit eden ilk tarih, St. Markn kalntlarnn -talyann ky ehirlerine- Lagoona gtrld milattan sonra 828dir. Bir yoruma gre Aquileia patrikhanesini yeni kurup, Romaya deniz yoluyla dnmekte olan bu aziz, bir frtna sonucu Lagoona srklenip bir adaya kt ve uykuya dald: daha sonra ryasnda Tanrnn kendisine Sana selam olsun, Mark, ey 813

mjdecim; burada senin kemiklerin huzur ierisinde yatacak; daha sonra Romaya ve Msra gitti ve orada yeni bir Hristiyan topluluu oluturdu ve milattan sonra 68 ylnda ld. St. Mark iin Venedikte ibadet ehrin ilk koruyucu hamisi olan St. Theodor iin ibadetin yapld yerde yapld, St. Markn sembol olan kanatl aslan olutu. Bu eski mjdeci sembolnn ilk kez ne zaman Venedik devletini temsil ettiini bilmiyoruz; rnein ok eski bayraklarn zerinde muhtemelen bir ha ekli veya St. Mark o zamanlar resmedildii ve dukalkta grnd iin, azizin kiisel grnts vard. ayet biraz daha erken deilse, 13. yzyln ikinci yarsnda, denizden sk sk kan kanatl aslan Venedik heykeltralnda yer ald. Venediki temsil eden en eski aslan tasviri bronz bir nesne zerine ilenmi olup, 1262 ylndan kalmadr. Tasvirde aslan saa doru yrmektedir ve n penesinin altnda bir kitap tasviri vardr; kuyruu geriye doru kvrmldr. Ondan sonra gelen aslanlar genellikle sola doru yrmektedirler.36 Sonraki yzylda deniz kuvvetlerinin flamas genellikle krmz bir zemin zerinde altn bir aslan figrnden oluturuldu. Askeri maharetleri nedeniyle37 al-Bunduqd#rO diye de anlan Msrdaki sultan Baybarsn (658676 AH / 1260-1277 AD) ayn yllardaki elbiselerinin kollar zerinde benzer bir hayvan figr vard. Bars leopar veya panter anlamna gelir, fakat onun armasnn zerinden gemekte -olan- aslan vard, veya daha dorusu aslan temsil eden kedi cinsinden bir hayvan vard ve literatrde lion passant gemekte olan aslan- diye gemektedir. slam hanedanl armalarnda aslann kullanlmas olduka nadir olmakla beraber, Baybars ve onun olu Baraka Han (676-678 hicri / 1277-1280 Milattan Sonra) tarafndan armada kullanld. Bu iki sultan ayn zamanda Memlklerde armalarn altn sikkelerde kullanan yegane sultanlardr. stelik Baraka Hann dnarnda kullanlan hayvan ismen belirtilen bir asland ve pantere benzememekteydi. Mslmanlarn kulland aslan genellikle saa doru yrr gibi, bir penesi havaya kaldrlm ve kuyruu geriye doru kvrlm olarak tasvir edilir; bazen baka bir hayvanla oynuyor gibi veya n penesinin altnda bir top bulunur, veya bir figr ona elik eder ekilde tasvir edilir.38 13. yzyln ikinci yarsndaki yaklak yirmi yl ierisinde benzer hadiseler Venedik ve Memlk devletlerinde vuku buldu. Her ikisinin brokrasi ve ynetiminde nemli deiiklikler oldu. Baybars 1265 ylnda krallnn yasal hiyerarisini yeniden tesis etti, her mezhep iin birer tane olmak zere drt tane kadlk oluturdu; ayn yllarda sultan olarak salahiyet verecek yeni bir Abbasi halifesi atad; Moollarn kurumlarn ve geleneklerini Msrda yrrle koydu ve Msrn ynetimini deitirdi ve spanya ve talya gibi bir ok Avrupa lkesi ile temas bulunmaktayd.39 Ayn zaman diliminde Venedikte ticaretle balants olan politik snf liderlii ele geirdi; ba brokratlk grevi olan cancellier grande tesis edildi; 1260 ylndan hemen sonraki yllara ait arivlerde aka belirtildii zere, bakanlk slah edildi ve ayn zamanda aslan devletin hakiki sembol oldu. 13. yzyln ikinci yarsnda denizar lkelere giden Venedik gemilerinin direklerinde Bizansllarnkine benzer bir ekilde, bir flama bulundurma zorunluydu. Bu flamalarn zerinde, Baybarsn binalarn ssleyen ve sikkelerinin zerinde yer alan aslan gibi bir aslan tasviri vard. 814

Urkunden

zur

lteren

Handels-

und

Staatsgeschichte

der

Republik

Venedig,

herausgegeben von G. L. F. Tafel-G. M. Thomas, II theil, Wien 1856, s. 184-193. A list of VenetianEgyptian agreements (1206-1516) iinde M. P. Pedani-Fabris, Gli ultimi accordi tra i sultani mamelucchi dEgitto e la Repubblica di Venezia, Quaderni di studi arabi, 12 (1994), s. 49-64. 2 1976. 3 R. C. Mueller, Peste e demografia. Medioevo e Rinascimento, iinde Venezia e la peste. E. Ashtor, A Social and Economic History of the Near East in the Middle Ages, London

1348-1797, Venezia 1979, s. 93-96; R. C. Mueller, Aspetti sociali ed economici della peste a Venezia nel Medioevo, iinde Venezia e la peste, s. 71-76. 4 G. Cracco, Un altro mondo. Venezia nel Medioevo dal secolo XI al secolo XIV, Torino

1986, s. 82-92; A. Levanoni, The Consolidation of Aybaks Rule: an Example of Factionalism in the Mamluk State, Der Islam, 71 (1994), s. 241-254. 5 L. De Mas Latrie, Traits de paix et de commerce et documents divers concernant les

relations des Chrtiens avec les Arabes de lAfrique septentrionale au Moyen Age, Paris 1966, s. 199-202; Venedikle Tunus arasndaki ilk antlama 1231 ylnda imzaland, cfr. s. 196-199. 6 F. C. Lane, Le navi di Venezia fra i secoli XIII e XVI, Torino 1983 s. 91-114; H. S.

Khalilieh, Islamic Maritime Law. An Introduction, Leiden-Boston-Kln 1998 s. 10-13. 7 Mektubun tarihi Latin sefaretlii iin tercme edilen nshaya gre 5 Aralk 1258 deildir,

mektubun tarihi 5 Aralk 1254tr. Aslnda bu tarih metinde belirtilen slami tarihle uyumludur: die octavo exeunte Gsuc, yani evval -aynn- sona ermesinden sekiz gn nce [1652]. Urkunden s. 483-492. 8 812-813. 9 al-Qalqa{andO, }ubI al-a{# fO win#at al-in{#, derleyen MuIammad Abd al-Rasl E. Ashtor, Levant Trade in the Later Middle Ages, Princeton 1983 s. 12; al-MaqrOzO,

Kit#b al-sulk li marifat duwal al-mulk, derleyen Muwaf# Ziy#da vd., Cairo 1934-72, 4 voll., I s.

Ibr#hOm, Cairo 1332-1338 (1913-1920), vol. 13 s. 321-351; vol. 14 s. 7-109. 10 D. Ayalon, Studies on the structure of the Mamluk Army, Bulletin of the School of Oriental

and African Studies, 15 (1953) s. 203-228; 448-476; 16 (1954) s. 57-90; zellikle 57-59 sayfalar. 11 M. P. Pedani, La dimora della pace. Considerazioni sulle capitolazioni tra i paesi islamici e

lEuropa, Venezia 1996 s. 23-28, 57-72. 12 J. Wansbrough, The Safe-conduct in Muslim Chancery Practice, Bulletin of the School of

Oriental and African Studies, 34 / 1 (1971) s. 20-35. 815

13 14

al-Qalqa{andO, }ubI, vol. 13 s. 311-317. P. M. Holt, Early Mamluk Diplomacy (1260-1290). Treaties of Baybars and Qal#wn with

Christian Rulers, Leiden-Boston-Kln 1995 s. 3-11. 15 Bunlar Mas Latriede, Traits, supplment, Paris 1872 s. 77-94 (1254), 81-82 (1288), 82-

88 (1302), 88-92 (1355), 93-94 (1361) ve Diplomatarium Veneto-Levantinum, derleyen G. M. Thomas and R. Predelli, Venetiis 1880-1899, vol. 1 s. 5-12 (1302), 289-298 (1345); vol. 2 s. 19-23 (1355), 80 (1361), 168-171 (1375)de yaynlandlar. 16 17 Ashtor, Levant Trade s. 27n. C. Cahen, Makhzmiyy#t. tudes sur lhistoire conomique et financire de lgipte

mdivale, Leiden 1977 s. 80-83. 18 Venedik BunduqO (Yunancadaki Venetian -Venedikli-) kelimesinden tretilen al-

Bunduqiyya diye adlandrld. al-N#wir zamannda bir BunduqO giysinin ilenmemi / kaba saba bir giyisi olduunu belirtebiliriz. M. Nallino, Venezia in antichi scrittori arabi, Annali della Facolt di lingue e letterature straniere di Ca Foscari, 2 (1963) s. 111-120; C. E. Bosworth, Some Historical Gleanings from the Section on Symbolic Actions in Qalqa{andOs }ubI al-a{#, Arabica, 10 / 2 (1963), 148-153. 19 W. C. Schultz, The Monetary History of Egypt, ierisinde Cambridge History of Egypt,

vol. 1, Islamic Egypt 640-1517, derleyen by C. F. Petry, Cambridge 1998, s. 318-338. 20 21 10. 22 Dnemin belgelerinde yer alan white bill-Beyaz Belge- ile black bill-siyah belge- Cahen, Makhzmiyy#t, s. 85-93. M. Amari, I diplomi arabi del R. Archivio fiorentino, Firenze 1863, s. 289, 468 n. 15, 470 n.

arasnda ne fark olduu konusu ak deildir. Ortaadaki mteakip dnemlerde Akdenizdeki ticarette yaygn olarak kullanlan bu benzer belgeleri dikkate alrsak, gemi kaptanlar ve denizciler belirli miktarda mal baz vergileri demeden alp satabilirlerdi; -bu durumu anlan dnemle ilikilenririsek- yalnzca qf vergisi denenmesiyle ilikilendirilen white bill anlan dnemde de bu anlamda kullanlyor olabilirdi. Black bill ise muhtemelen hem qf hemde arwa vergilerini deyen tccarlarla ilikilendirilebilir. . N. dipnotta bahsedilen bill-belge olarak bahsedilen muhtemelen tamaclkta kullanlan konimentodur. 23 24 D. Howard, Venice and the East, New Heaven-London 2000 s. 35. Diplomatarium, 1 s. 308-309.

816

25

Genel olarak, Msrda Avrupallarn yaad fondaci devlete aitti; cfr. Cahen,

Makhzmiyy#t s. 77-78. 26 27 28 29 Amari, I diplomi arabi s. 257 (1173): nostri baiulis baiuli nostri. Asiya, public estates, Cahen, Makhzmiyy#t, s. 43. Urkunden s. 188, 189, 193 (1206). Miraliis, emirs. Urkunden s. 336 (1238). Cfr. ayrca I trattati con Aleppo 1207-1254, a cura di M. Pozza, Venezia 1990 s. 32 (1208,

de li mei bailii e de li mei fatori Mslman grevlilere atf yapar), 43 (1225, lo duxe o lo bailo dAcre), 50 (1229, Acconis bailus), 53-54 (1229, Acconis baiuli, ad Liciam bailumin Adalapo baiulumomnes admiralii mei, baiulus sive baiuli), 61 (1254, des admirails et de bailli). 30 Baz aratrmaclar ilk Venedik bailosu iin farkl tarihler belirtirler, cfr. C. Coco-F.

Manzonetto, Baili veneziani alla Sublime Porta, Venezia, tarihsiz, s. 13-20; C. Poma, Il consolato veneto in Egitto con le Relazioni dei consoli Daniele Barbarigo (1554) e Marco Zen (1664), Bollettino del Ministero degli affari esteri, 109 / 1 (ott. 1897) s. 463-502. 31 E. Bacchion, Il dominio veneto su Corf (1386-1797), Venezia 1956 s. 35-40. 32 M. P. Pedani Fabris, The Oath of a Venetian Consul in Egypt (1284), Quaderni di Studi arabi, 14 (1996) s. 215-222. 33 U. Tucci, Le Conseil des Douze sur les navires vnetiens, iinde Le Navire et lconomie Maritime du Mayen-Age au XVIIIe sicle principalment en Mediterrane, Paris 1958 s. 119-125. 34 Ashtor, Levant Trade s. 78. 35 Al-MaqrOzO, Kit#b al-sulk, I s. 909; II s. 926-927. 36 G. Aldrighetti-M. De Biasi, Il gonfalone di San Marco. Analisi storico-araldica dello

stemma, gonfalone, sigillo e bandiera della Citt di Venezia, Venezia 1998 s. 146-147. Msr sultanlar mektuplarnn balangcnda Cenova Dkene ve Pisa konsoloslarna da hitap ettikleri gibi dukayada aslan diye hitap eden muhtemelen yegane hkmdarlard; cfr. M. Amari, De titoli che usava la cancelleria de sultani dEgitto nel XIV secolo scrivendo a reggitori di alcuni stati italiani, Reale accademia dei Lincei, 12 (1885) s. 1-30; Amari, I diplomi arabi s. 69; Urkunden s. 185, 336. 37 Al# al-DOn AydakOn al-Bunduqd#r (muhtemelen slinger -eken / kaldra- olarak tercme edilir) Baybarsn hamisiydi. D. Ayalon, The Mamlk Military Society, London 1979, IV s. 189-232. Bunduq fndk veya mermi anlamna gelir; bu durumda al-Bunduqd#r kelimesini the arquebusier- bir nevi eski akmakl tfek- olarak terme edemeyiz. nk AydakOn zamannda bu nevi sava silahlar Msrda bulunmamaktayd. 817

38

L. A. Meyer, Saracenik Heraldry, Oxford 1933 s. 9, 102, 106-110, s l. I; M. Meinecke, Zur

Mamlukischen Heraldik, Mitteilungen des Deutschen Archologischen Instituts. Abteilung Cairo, 28 / 2 (1972) s. 213-287. 39 Baypars Tarihi. Al-Melik-al-Zahir (Baypars) Hakkndak Tarihin, Ikinci Cildi, eviren M. .

Yaltkaya, Ankara 2000 s. 63-64; R. Irwin, The Middle East in the Middle Ages. The Early Mamluk Sultanate. 1250-1382, Carbondale & Edwardsville 1986 s. 37-61; Baybarsn hayat iin, cfr, P. Thorau, Sultan Baybars I. von gypten. Beitrag zur Geschichte des Vorderen Orients im 13. Jahrhundert, Wiesbaden 1987.

818

Memlklerde Ticaret / Dr. Bahattin Kele [s.431-445]

Gaziosmanpaa niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Memlkler dneminde i ticaret olduka hareketli ve canlyd. Bata Kahire olmak zere Msr, byk arlaryla dnyaca n yapmt. Memlkler dneminde her eit maln ayr ayr satld mstakil arlar vard.1 Mesela Msrda sebze ve meyvelerin satld zel pazarlar kurulurdu. Buraya Dart-tffah veya Darul-fkihe denirdi. 1339dan sonra bazlar zeri kapal olarak ina edilen, bu pazarlar da amdan getirilen sebze ve meyveler satlrd. Kahire ve civarna sebze ve meyve datm bu merkezi pazarlardan yaplyordu. Nfusu kalabalk olan mahallelerde alveri gece ve gndz devam ediyordu.2 Memlkler devrinde giyecek malzemelerinin satld arlar da ok hareketliydi. Sultana, emrlere, vezirlere, hkimlere ve bunlarn dndakilere hediye edilen giyecek malzemesinin satld zel arlar olduu gibi sadece feslerin satld mstakil arlar da vard. Giyim eyalarnn satld Havaisin denen pazarlar vard, bu pazarda sadece terzilere ait malzemeler satlrd. Bu arya Skul-ebarin ad veriliyordu. Bu pazarlar arasnda eski elbise satan yerler de vard, bu ar eskiciler pazar olarak biliniyordu.3 Memlkler dneminde insanlar bu arlara gelir her trl gnlk ihtiyalarn karlarlard. Bu pazarlarda doudan ve batdan gelen her eit mal bulunurdu.4 Kaynaklarda isimleri geen arlar arasnda; demirciler ars, boyaclar ars, ekmekiler ars, av kular ars, urganclar ars, hasrclar ars, talar ars, krkler ars, manifaturaclar ars, halclar ars, iplikiler ars, oduncular ars, buday pazar, arpa pazar, pirin pazar, meyve ve sebze pazar, bakliyat ars, mercimek pazar, peynir pazar, sarraflar ars, ku pazar, ve silh malzemesi satan arlar gibi arlar vard.5 Memlkler dneminde her eit mal iin ayr ayr arlarn olmasndan dolay herhangi bir tccar maln komusundan daha fazla fiyata satamyordu. Mteri alaca maln fiyatn ve kalitesini beenmedii zaman ayn mal rahatllkla bitiikteki dkknlarda bulabilirdi. Bu arlarn tek sakncas ok deiik eitte mal almak isteyen bir kii ehrin hemen her pazarn ayr ayr dolamak zorunda kalrd. nk her arda sadece bir eit mal satlyordu.6 Msrda pazarlarn yannda ayrca iportac ve seyyar satclar vard. Bu seyyar satclar, mallarn pazar yerinde sergi aarak satyorlard. Memlkler dneminde seyyar satclara Erbablmekaid deniyordu. Bunlar ok eitli eyay kk bir sergi zerinde satyorlard. Yiyecekten tutun da kadn ss eyasna kadar her trl eya satyorlard. Bu seyyar satclar gece de satlarna tezgahlarnn yannda mealeler yakarak devam ediyorlard. portaclar gnlk hayatta lazm olan her eit eyay satyorlard. O dnemde Sukul-kfeysat denilen pazar tamamen iportaclara tahsis edilmiti.7 819

Kahirede Trk, Yemenli, Hintli, Acem ve Maripli tccarlar iin ayr ayr vekalet-i koson denilen binalar vard. ok deiik lkelerden gelen tccarlar kendi lkelerinin tccarnn kald hanlara geliyorlard. Memlkler, bu hanlarda tccarn her trl can ve mal emniyetini salyorlard. Yabanc tccarlar bu vekalet-i koson denilen hanlarda alverilerini de serbeste yapabiliyorlard.8 Bu hanlara eitli slm lkelerinden gelen tccarlarn yan sra Venedik, Cenova, Kbrs, Girit, Marsilya vb. lkelerden gelen pek ok tccar da vard. Bu hanlara ok sayda yerli tccar gelir, deiik lkelerden gelen yabanc tccarla alveri yaparlard.9 Memlk lkesine amdan gelen tccar daha ok zeytinya, fstk, badem, sabun vb. ticar eya getiriyordu.10 O dnemde oteller sadece yabanc tccar iin yaplmamt. Msrl tccar iin de oteller vard. Bu otellerde nemli baz mallar sandklara konarak muhafaza edilirdi. Memlkler tccarlarn rahat edebilecei ok byk oteller yaptrmlard.11 O dnemde 400 yatak kapasiteli yaklak 360 otel yaptrlmt.12 Memlkler dneminde zerinde nemle durulmas gereken bir tccar grubu vard. Bunlara Karimiyye ve Tekruriyye ad veriliyordu. Uzak Doudan getirdikleri baharatn bir ksmn i pazara ksmn da Avrupa lkelerine ihra eden bu tccarlara el-Karimiyye ve et-Tekruriyye ad veriliyordu. A. Tccarlar 1. Karimiyye Tccar Karimiyye13 tccar, nce Msrul-ulyada gelimeye balad ve Ks ehrini kendilerine nemli bir ticaret merkezi edindi. Karim tccarlar Msrul-ulya (Yukar Msr) ve Ksta nemli ve byk apta arlar kurdular. Karim tccar gittike ticaretlerini gelitirerek Kahirede kendilerine byk bir otel yaptrdlar ve buray da kendilerine nemli bir ticaret merkezi yaptlar.14 Karimiyye tccarnn esas merkezi Ks ehri idi. Bu tccar grubu Uzak Dou ve Hindistandan gelen baharat Aden liman zerinden Msra getiriyorlard.15 Karimiyye tccarlar dou ticaretini ellerine geirmiler ve Memlk toplumunda byk bir yer edinmilerdi. Baz aratrmaclar, Msrda XIII. yzylda byk sermaye snfnn banda Karim tccarlarnn geldiini sylemilerdir.16 Karim tccar yaadklar dnemde ok byk rakamlara varan servetlere sahiptiler. Bu yzden bunlarn Memlk sultanlar yannda deer ve itibarlar olduka yksekti. Sultanlar sktklar zaman bazen Karim tccarndan bor para bile almlardr. Makriz, Sulk isimli eserinde H. 711/1311 ylnda Memlk sultannn bu tccardan 15.000 dinar bor aldn sylemektedir. Daha sonraki yllarda da Memlk sultanlarnn bor para almaya devam ettiklerini yine Makriz ifade etmektedir. Bazen sultanlarn bu aldklar paray tekrar geri vermedikleri de oluyordu.17 Karim tccar, Hindistan ve Yemenden getirdii baharatlar Avrupa lkelerine satyorlard. Karim tccarlar baharat Hindistandan getirirken Yemene uradklarnda bu lke yneticileriyle 820

gmrk yznden bazen ekime ve tatsz tartmalar oluyordu. rnein 1304 ylnda inden Msra getirmek istedikleri baharat konusunda Yemene uradklarnda ar gmrk vergisiyle karlatlar ve Memlk hkmetinden yardm istediler. Memlk Devletinin, zamannda mdahale etmemesi zerine Karim tccar Yemen ynetiminden byk basklarla karlamlardr.18 Memlk sultanlar, Karim tccarna byk nem verdiler ve onlar devletin en st dzey makamlarna getirdiler. rnein onlara Nzrul-haslk grevi verildi ki bu grev vezirlie denk bir makam saylyordu. Bu makam sahibi bakan, tccarn ticar ilemlerini yrtyordu. Ayrca onlar iin oteller yaptryor ve onlara ticar kolaylklar salyordu.19 Karimiyye tccarnn para kazanma arzu ve istekleri ve youn almalar olmasayd Msr ar ve pazarlar byle canl olmazd. Bu tccar grubu, Memlk Devletinin kuruluundan XV. yzyln balarna kadar ekonominin temelini oluturan bir tccar snf olmutur. Bu tccar snf, dzenli olular, alkanlklar ve ticaretteki devamllklaryla Memlk ticaretini dnya ticaretinin odak noktas haline getirdiler. Fakat sultanlarn ar para kazanma hrslar, bu tccarn kymetinin bilinmemesine sebep oldu. Sultanlarn bu tccar zerine ar vergi yklemeleri ok canl olan i ve d ticareti baltalad gibi baz mallarn karaborsa olarak satlmasna sebep oldu. Bu durum ise, Karimiyye ticaretinin gerilemesine ve neticede kne sebep oldu. Bunun zerine bu tccar grubu, Memlk lkesi yerine Uzak Douya yneldiler.20 2. Yabanc Tccar Memlkler, yabanc tccar lkelerine ekebilmek iin onlara her trl kolayl salamlardr. Avrupal tccar, genellikle deniz yoluyla Akdeniz zerinden skenderiyeye geliyordu. Memlkler dneminde skenderiye, doudan ve batdan gelen her eit ticar maln merkezi durumundayd.21 Memlk sultanlar, Uzak Doudan gelen tccara saladklar kolayl Avrupal tccara da salamaya almlardr. Memlk sultanlarnn, Hallarla mcadele etmelerine ramen Avrupal tccarn Msra geligidileri durmamtr. Sultanlar, ileri grlln bu konuda gstermek suretiyle din ve ticareti birbirinden ayrmlardr. XIV. yzyln balarnda skenderiyedeki Avrupal tccar says bini gemiti ve bunlarn Msrda ticar ilerini takip edecek konsolosluklar vard.22 Memlk Devletinin ticar hareketlilii ve canll ok uzun srmedi. Memlk Devletinin glenmesine karlk Papalk, bu lkeye giden tccara eitli meyyideler uygulamaya balad. zellikle Akkann 1291 tarihinde Memlklerin eline gemesi ve Suriye limanlarnda Hallarn kovulmas zerine Papalk harekete geerek Memlk Devletinin esas zenginlik kayna olan ticareti zayflatmak istemiti.23 Btn bu kstlamalar ve ambargolar Memlk Devletiyle ticar ilikilerde bulunan talyan cumhuriyetlerini (Ceneviz, Venedik, Piza vb.) kapsyordu. Papalk, Memlk Devletine satlan ve onlarn sava gcn arttran ticar mallarn satn tamamen yasaklad. zellikle, demir, kereste, neft, kibrit, buday, ya vb. gda maddelerinin sat durduruldu. Daha da nemlisi Memlk Devletinin 821

temel dayana olan Beyaz kle ticaretini de ambargo kapsamna ald. Papalk, bylelikle Memlk Devletini iten kertmeyi hedefliyordu.24 Memlkler, Papaln ambargo uygulamasna karlk bo durmadlar ve ihtiyalar olan kereste ve zellikle kle ihtiyacn Trkiye Seluklularndan temin etmeye altlar. XIII. yzylda Memlklerle Trkiye Seluklular arasnda ticar ilikiler ok iyiydi. bn Batuta, Anadolunun her tarafndan Msr, Suriye ve Irakl tccarlara rastlandn ifade etmektedir.25 B. Memlklerin eitli Millet ve Devletlerle Olan Ticar likileri Memlkler, i ticarete nem verdikleri gibi d ticarete de byk nem vermilerdir. Memlkler, zellikle Avrupa ve Uzak Dou lkeleriyle zaman zaman tatsz durumlar yaasa da ticar ilikilerini devam ettirmilerdir. Memlklerin d ticarete nem verdikleri ve ticar ilikilerini gelitirdikleri lkeleri yle sralayabiliriz. 1. Memlkl-Venedik Ticar likileri Hal seferlerinin Orta Dou ve Avrupa ticaretine byk etkisi olmutur. Hal seferlerinin balamasyla nce Eyyubler ve daha sonra da Memlkler, Akkann fethine kadar Orta Douda Hallarla srekli mcadele etmilerdir. Akkann fethiyle Dou Akdeniz limanlar Memlklerin eline birer birer gemi ve Hallar buralardan siyas varlklarn yitirmilerdir. Fakat siyas ekimeler ticar ilikileri de olumsuz ynde etkilemitir. Hallar, asker tedbirlerin baarszla uradn grnce, bu kez politikalarn deitirdiler ve Memlkleri ekonomik ynden kertmek iin Msr limanlarn tahrip etmeye baladlar Orta ve Dou Akdenizde sk sk korsan hareketlerine baladlar.26 Fakat Venedikliler, Msrla olan ticar balarn koparmadlar ve ticar ilikilerini srdrdler.27 Memlkler, Venediklilerle ve dier talyan Cumhuriyetleriyle Suriyede ve Msrda ticar ilikilerini gelitirdiler. Msr, Dou ile Bat arasnda nemli bir kpr vazifesi grdnden Akdenizde ve Afrika ile Asya arasnda nemli bir ticar merkez durumundayd. Bu ticar gelimeler XV. yzyln sonuna kadar devam etti.28 A. Memlklerle Venedikliler Arasnda Yaplan Ticar Anlamalar Venedikliler, 1254 ylnda Halep ehrine bir eli gndermek suretiyle ticar ilikilerini gelitirmeyi dnmlerdir. Bu eli beraberinde iki de mektup getirmiti. Bu mektupta Venedikliler, Memlk lkesi ierisinde himaye edilmeleri ve Venedikli tccara iyi muamele edilmesini istiyorlard.29 Venediklilerle Memlkler arasnda ticar ilikiler, Sultan Zahir Baybars zamannda (1260-1279) Hallarla mcadeleye balayncaya kadar ok iyi bir ekilde devam etti. Zaten Sultan Zahir Baybars, Memlklerle Venedikliler arasnda ticar ilikilerin iyi bir ekilde devam etmesini ok arzu ediyordu.30 822

Venedikliler, ticar ilikilerini Sultan Kalavun dneminde de srdrdler. Venedikliler, 1289 ylnda Sultan Kalavun ile yeni bir ticar anlama imzaladlar. Bu anlamaya gre gmrk vergilerinin oran drlyor ve Venediklilere yeni birtakm imtiyazlar veriliyordu.31 Fakat Sultan Eref zamannda 1291 ylnda Akka Kalesi Hallardan geri alnnca ticar ilikiler zaafa urad. Sultan, ayn yl Hallar amdan uzaklatrd. Venediklilerin ticar imtiyazlar bylece ellerinden alnm oldu. Akka ehrinin dmesinden sonra Venedikliler, Gazze ehrine gittiler. Sultan Eref, onlar bir gemiye doldurup Kahireye getirdi ve hapse attrd. Venedikliler, Akka limanndaki btn mallarn kurtulu akesi olarak verdiler ve bylece Sultan onlar salverdi.32 Papa IV. Nikola, Akkann dmesinden sonra Sultan Eref Halile bir mektup gnderdi ve mektubunda tccarn Memlk topraklarndaki kiliselerde serbeste ibadet etmelerini ve bu tccara eski ticar imtiyazlarn geri verilmesini istedi. Fakat Sultan Eref Halil, Papann bu isteine aldr etmedi. Bunun zerine Papa Venediklilerin am ve Msra gidigelilerini yasaklad.33 Venedikliler, gnderdiler.34 Sultan Eref Halil, bunun zerine Kahiredeki Venedik, Cenoval ve Bizansl tccar hapisten kard ve onlara hrriyetlerini bahetti. Bundan sonra da bu tccar, gven ierisinde Msr ve amda ticaret yapabileceklerdi. Sultan Erefe de bu ii yaptndan dolay Emin Sultan lkabn verdiler.35 1302 ylnda da Venediklilerle-Memlkler arasnda Sultan Nsr Muhammed b. Kalavun zamannda yeni bir ticar anlama daha yapld. Bu anlamaya gre Sultan gmrk vergilerinin orannda %50ye yakn bir indirim yapt. Venedikliler Memlklerin ihtiyac olan demir, kereste ve zifti getireceklerine dair sz verdiler. Venedikliler ticar ilemlerini yrtmek iin skenderiyede bir de konsolosluk ama izni aldlar.36 Venediklilerle Memlkler arasnda yaplan bu anlama zerinden henz iki yl gemeden iki devlet arasndaki ticar ilikiler yeniden ktleti. Venedik Dk, Giritte Ceneviz gemisine el koydu. Bu gemi, Bizanstan Msra kle getiriyordu. Bu hadise 1304 ylnda oldu. Bu olay zerine Sultan Nsr Muhammed b. Kalavun, Venediklilerin skenderiye konsolosunu lkesinden uzaklatrd. Girit Dk, Efrenleri Ceneviz gemisinden indirdi.37 Venedikliler btn bu olumsuzluklar ortadan kaldrmak ve Memlklerle yeniden ticar ilikilerini gelitirmek iin Kahireye ve Safed Naibine birer eli gnderdiler. Bu eli vastasyla tekrar eski ticar imtiyazlarn elde etmek istiyorlard. Bylece, Venedikliler am (Suriye) ve Msrda tekrar eski ticar imtiyazlarna kavutular.38 W. Heyd, eserinde 1323-1345 tarihleri arasnda Memlklerle Venedikliler arasndaki ticar ilikilerin duraklama ve kesilme noktasna varacak derecede zayfladndan bahsetmektedir.39 823 ticaretlerinin zaafa uramasna fazla dayanamadlar ve Sultan Erefe

yanaabilmek ve ticar ilikilerini tekrar gelitirebilmek iin yaklak 70.000 dirhem deerinde hediyeler

Venedik Cumhuriyeti, Memlklerle Hallar arasnda yaplan savalara Msr ve amdaki ticar karlarn dndnden Hallarn yannda aka yer almadlar.40 Venedikliler, 1365-1370 yllar arasnda Memlklerle ticar ilikilerini askya almlard. Fakat fazla zaman kaybetmeden Venedikliler Kahirede tutuklu bulunan konsolosun ve Venedikli tccarn salverilmesi iin harekete getiler. 1366 ylnda Msrda tutuklu bulunan Venedikli tccar, Emr Yelboa tarafndan salverildi.41 1368 ylnda ok sayda Venedik gemisine el konuldu ve bu gemilerde bol miktarda ticar eya vard.42 Btn bunlar gstermektedir ki, Venediklilerle Memlkler arasndaki ticar ilikiler dzenli yrmemitir. Venedikliler, ticar karlarn hereyin zerinde tuttuklarndan ticar ilikilerini zaman zaman kesintiye uratsalar da sultanlarn gnllerini ok kymetli hediyelerle almaya almlardr. B. Venedikli Tccarlardan Alnan Gmrk Vergisi talyan ehir cumhuriyetlerinden XIII. ve XIV. asrda gmrk vergisi alnyordu. Gmrk vergisini her gemi limana yanatktan sonra dyordu. Bu vergi, geminin hacmine ve eyann eidine gre deiik oranlarda alnyordu. Her bir tacir, ticar eyas daha geminin zerinde iken %2 gmrk vergisi dyordu.43 talyan tccarnn XIII. asrda dedikleri dier bir vergi de rusm vergisiydi. Bu vergi, ticar maln Msra giriinde alnrd. Rusm vergisi, ticar maln kymeti zerinden 1/5 orannda yani %20 olarak alnrd. Bu vergiye bete bir manasna gelen humus ad verilirdi.44 bn Mammat, bu verginin Rum tccarndan da lke giriinde alndn ve gelen ticar maln kymetinin 35 dinara ulanca alndn ve bazen de bu verginin 20 dinar deerine kadar dtn ifade etmitir.45 Makriz ve Kalkaand ise bu verginin XV. asrn ortalarna kadar devam ettiini belirterek Mammatyi desteklemilerdir.46 Venediklilerle Memlkler arasnda yaplan ticar anlamalara gre rsm vergisi Sultan Nsr Muhammed b. Kalavun zamannda btn ticar eya ve mallardan %10 orannda alnmaktayd. Yalnz eritilmi altn ve gm bunun dndayd. Bunlar iin %2 orannda vergi alnyordu. Altn ve gmten slm dinar kestirildiinden bunlarda vergi oran dkt. Venedikliler, demir, kereste ve zift gibi ticar mallar iin %10 orannda vergi dyorlard.47 Bazen sultanlar, Venediklilere ar gmrk muafiyetleri veriyorlard. Malyeti yaklak 1000 Bizans parasna ulaan ticar mallardan gmrk alnmyordu. Altn ve gmten para darb iin gnderildiinde tevik babndan bunlardan da gmrk alnmyordu.48 C. Venedik-Memlk Ticaretinde Alnp Satlan Ticar Mallar talyan Cumhuriyetleriyle Memlkler arasndaki ticar mallarn takas, bu iki lkenin ticar hayatlarnda nemli bir yer tutmaktayd. talyan tccar, Memlklerden genellikle u mallar alyorlard:

824

Msrdan Venediklilere gnderilen en nemli rnlerin banda keten geliyordu. Avrupada, o dnemde ketene ok ihtiya duyuluyordu. nk Msr keteni, o dnemde dnya apnda nlyd. XIV. asra kadar Msr keteni Avrupaya ihra ediliyordu.49 Fakat talyan tccarlar, Msr ketenini sadece Bat Avrupaya gtrmekle kalmadlar; onlar ayn zamanda keteni Bizansa ve dier lkelere de sattlar.50 talyan tccar, Msr keteninin yannda Avrupa ve Bizansa ipekli, pamuklu ve ynl kumalarla birlikte eker kam da gtryorlard.51 Memlkler dneminde am Blgesi, ipek ve pamuklu kumayla dnyaca nlyd. Halep ve Hama ehirleri de pamuklu kuma retiminde n yapmlard. pekli kuma retiminde am, o dnemde merkez durumundayd.52 Venediklilerin Memlklerden satn ald madenler arasnda ap madeni bata gelmekteydi. ap, Bat Avrupa lkeleri arasnda boya sanayiinde olduka fazla miktarda tketiliyordu. bn Mammat ise ap ta, boya sanayiinde zellikle de krmz boya da ok kullanlyordu. ap ta, Sad Blgesinden skenderiyeye kadar olan blgede bol miktarda bulunmaktayd demektedir.53 ap madenine Memlk sultanlar tarafndan bazen ihtikar (stok) yaplr ve talyan tccar Msra geldiinde bu madeni satn almak iin ok para demek zorunda kalrd.54 talyan tccarnn Msrdan satn ald bir maden de soda idi. Makriz, soda madeninin Msrda bulunduunu ve Bat Avrupaya Msrdan ihra edildiini sylemektedir.55 talyan tccarnn Memlk lkesinden satn aldklar dier nemli bir maden de zmrttr. Zmrt madeni, o dnemde ok nadir bulunan madenlerdendi. Bu maden Msrda bulunuyordu ve dier lkelere Msrdan gnderiliyordu. Bu maden, Nsr Muhammed b. Kalavundan sonra Msrda karlmaya balandn Kalkaand ifade etmektedir.56 Venedik tccarlarnn skenderiye, Dimyat ve Suriye limanlarndan satn ald nemli bir ticar mal da baharat idi. Biber ve baharat trleri, Hindistan tccar vastasyla nce Yemene getiriliyor ve oradan da Karim tccar araclyla Msra ulatrlyordu.57 Msra getirilen baharat eitleri, skenderiye ve Dimyat limanlarna geliyor ve oradan da gemilerle Girit adas zerinden Venedike gidiyordu. 1340 ylna ait bir ticaret belgesinde zencefil, tuz, papaan yemi Msrdan gemiyle nce Girit adasna, oradan da Venedike gtrld yazlyd. Memlklerin Venediklilerden ve dier talyan tccarlarndan satn ald en nemli madde keresteydi. nk keresteye Msrda ok ihtiya duyuluyordu.58 nl seyyah Niccolunun anlattklarna gre, talyan tccar keresteyi Msr ve ama XIII. ve XIV. yzylda Avrupadan getiriyorlard demektedir.59 Kalkaand ise, Avrupal tccarlarn skenderiye ve dier Memlk limanlarna demir, kereste, kle vb. eyann talyan tccar tarafndan getirildiini ifade etmektedir.60 825

Msra talya cumhuriyetleri tarafndan getirilen kereste, zellikle gemi yapmnda ok kullanlan temel bir ham madde idi.61 Memlkler Orta Douda, Hallar ve Moollarla srekli mcadele ettiklerinden denizde de gl olmak zorundaydlar. Memlklerin Venediklilerden ve dier Avrupa lkelerinden satn ald nemli madenler arasnda demir gelmekteydi.Venedikliler demir madeninin dnda ayrca kurun, kalay ve gm madenini de getirip Memlklere satyorlard. Tccar, bu madenleri genellikle ngiltere ve rlandadan getiriyordu.62 Makriz ise, Memlklerin para kestirmede kullandklar krmz gm Bat Avrupal tccardan satn aldklarn, Sultan Berkuk dneminde ise bu gme talebin daha da arttn belirtmektedir.63 Venedikliler ve dier talyan tccar Avrupadan Msr ve Suriyeye ok eitli kumalar getirip satyorlard. Msr ve amda Ch- Bunduk kuma satlyordu. Kalkaand, Ch kuma Venediklilere nispet ediliyordu demektedir.64 O asrda Memlk sultanlarna Avrupa krallar tarafndan ch kuma hediye olarak gnderiliyordu demektedir.65 Yine talyan tccar tarafndan, Kuzey Rusyadan, Bulgaristan ve Karadenizden sincap ve sansar derisi getirilerek Msr ve Suriyede satlyordu. Kahirede eitli derilerin satld Skul-has lilferraiyyin ars vard. Bu arda sadece hayvan derisi satlmaktayd.66 Memlkler, Venediklilerden ve dier talya Cumhuriyetlerinden bol miktarda kle satn alyorlard. Memlk ordusunun temeli kle sistemine bal olduundan Memlkler iin kle ticareti ok nemliydi. Orta ada kle, balca blgeden getiriliyordu; Avrupa, Asya bozkrlar ve Afrika idi. Ayrca Hindistan, in ve baka yerlerden gelen klelerin kaydna rastlansa da buralardan gelen klelerin says o kadar fazla deildi. Orta ada kleler dzenli olarak bu ktadan salanmaktayd. Memlklerin Venediklilerden aldklar nemli ticar mallar arasnda ok kymetli zccaciye eyas da nemli bir yer tutmaktayd. Venedik zccaciyeleri dnyaca ok nlyd. Memlk sultanlar saraylarn ve kklerini bu ok deerli ve paha biilmez zccaciyelerle sslemilerdir.67 Memlkler, zeytin ve zeytinyan da talyan tccardan alyorlard.68 2. Memlk-Ceneviz Ticar likileri Memlk sultanlar Venediklilerle olduu gibi dier talyan Cumhuriyetleriyle de ticar ilikilerini devam ettirmilerdir. A. Memlklerle Cenevizliler Arasnda Yaplan Ticar Anlamalar Memlklerle Cenevizliler arasndaki ticar ilikiler ve yaknlamalar daha ok Sultan Baybars zamannda balad. Venediklilerle Cenevizliler arasnda Sebe Kilisesi yznden bir sava oldu ve Cenevizliler Akkadan Venedikliler tarafndan kovuldu. Bunun zerine Cenevizliler Memlklere yaklaarak, Msr ve Suriye limanlarnda ticaretlerine devam etmek istediler. Bylece H. 661/1262 826

ylnda Sultan Zahir Baybars zamannda Cenevizliler bir ticar anlama yapmalar iin Msra bir eli gnderdiler. Sultan Baybars, Cenevizlilere kar ok iyi davrand ve onlarla ticar ilikileri gelitirmek istedi.69 H. 674/1275-76 ylnda Cenevizliler, ok byk ticar imtiyazlar elde etmek iin sultanlara ok kymetli hediyeler getirmilerdir. Sultan Zahir Baybarsda bu hediyelere karlk olarak Cenevizlilere Msr ve Suriyede ticar kolaylklar salad ve onlar himaye etti.70 Cenevizliler, dier talyan Cumhuriyetlerinden daha fazla ticar imtiyazlar elde edebilmek ve zaman zaman kesintiye urayan ticaretlerini daha da gelitirebilmek iin sultanlara kymetli hediye vermek yolunu tercih etmilerdir. H. 684/1285 ylnda yine bir Ceneviz elisi Sultan Mansur Kalavunla ticar anlama imzalamak iin Msra geldi ve uzun grmelerden sonra sultanla ticar anlamay imzalad.71 Fakat Memlkler, 1287 ylnda Suriyeden dnen bir Ceneviz ticar gemisine el koydular. Bu gemide ok miktarda ticar eya ve tccar vard. Memlklerin bu gemiye el koymalar neticesinde Cenevizlilerle Memlklerin aras ald ve iki lke arasndaki ticar ilikiler birden askya alnd. Sultan Mansur Kalavun, byk miktarda fidye aldktan sonra gemiyi boalttrd ve Cenevizlilere iade etti.72 1284 ylnda ise, Sultan Mansur Kalavunun Trablusu fethetmesi zerine yine Cenevizlilerle Memlklerin aras ald. nk Trablus ehri, Cenevizliler iin ticar adan ok nemli bir ehirdi. Bu olayn vuku bulu tarihini bn Abdz-zahir 1287 olarak vermektedir.73 Cenevizliler, Trablus ehrinin Sultan Mansur Kalavun tarafndan fethedilmesinden sonra ticar hayatlar bu ehirde birden zaafa urad ve ticar ilikiler kesildi. Sultan Kalavun, Cenevizlileri sadece Trablustan atmakla kalmad ayn zamanda onlarn Orta Akdenizdeki btn ticar ilikilerini de bir noktada sekteye uratt.74 Cenevizliler, Trablusun dmesinden sonra Akdenizde korsan hareketlerine baladlar. Cenevizliler, 1289 ylnda skenderiyeden Bizansa gitmekte olan bir gemiye saldrdlar. Bunun zerine Sultan Mansur Kalavun, geriye kalan Cenevizli tccar da skenderiye snrnda tutuklatt. Sultan, Cenevizli tccarn yollarn kesti fakat eyalarna dokunmad. Bu olaylar zerine Sultan Mansur Kalavun, Akkallar ve btn Avrupal tccar lkesinden uzaklatrd.75 Ceneviz Cumhuriyeti, btn bu olumsuzluklar ortadan kaldrmak ve bozulan ticar ilikileri yeniden dzeltmek iin 1289 ylnda Alberto Spinola adnda bir eliyi ok kymetli hediyelerle sultann katna gnderdi. Sultan Mansur Kalavun, gelen eliyi uzun sre beklettikten sonra kendi lkesinin de karlarn dnerek biraz yumuad. ki lke arasndaki grmeler, 13 Mays 1290 tarihli anlamayla neticelendi ve bu anlamay sultan adna Naibus-saltana (Sultann vekili) olan Hsameddin Toruntay imzalad.76

827

Yine H. 711/1311 ylnda Memlklerle Cenevizliler arasndaki ticar ilikiler tekrar bozuldu. Btn Memlk limanlarnda Cenevizlilerin ticar imtiyazlar ellerinden alnd.77 Ayrca Cenevizliler, H. 734/1333-1334 ylnda am limanlarnda baz korsan hareketlerde bulundular. Cenevizliler, zellikle Beyrut ehrinde korsan hareketlerini daha da younlatrdlar. Fakat XIV. asrn ilk yarsnda Msrla Cenevizliler arasnda ticar ilikiler tekrar iyileti. nk Karadeniz kle ticaretinin kontrol Cenevizlilerin elindeydi. Cenevizliler, hem Bizansa hem de Memlklere ihtiya duyduklar kleyi temin ediyordu. Memlk sultanlar, kle ticaretine ok nem veriyorlard.78 Cenevizlilerle Memlkler arasndaki ticar ilikiler, 1365 ylnda I. Petronun (Kbrs Kral) skenderiyeye saldrmas zerine tekrar bozuldu. Cenevizlilerin bu saldrda Hallarn yannda yer aldn ve birlikte hareket ettiklerini grmekteyiz.79 Cenevizliler iin skenderiye ok nemli bir ehirdi. Bu olaydan sonra Cenevizliler, hemen Kahireye bir elilik heyeti gnderdiler ve skenderiyede tutuklu bulunan tccar heyetinin salverilmesini istediler ve Petros Lozincann80 yannda yer almadklarn bundan sonra da yer almayacaklarn ifade ettiler. Kahireye gelen elilik heyeti de, Memlklerle ticar ilikilerini devam ettirmek istediklerini belirttiler. Bu heyet, ayrca hapiste bulunan 60 Cenevizli tccarn salverilmesi iin de ok deerli hediyeler getirdiler.81 Cenevizliler skenderiyeye Hallarn saldrsndan dolay sultandan zr dilediler ve bu olaydan haberlerinin olmadn ifade ettiler. Ayrca Cenevizliler, Kbrs kraln da bizzat kendi elleriyle ldreceklerini sylediler.82 B. Cenevizlilerden Alnan Gmrk Vergisi Memlklerle Cenevizliler arasnda yaplan anlamalar erevesinde gmrk oranlar da belirlenmeye allmtr. Memlk Sultan Mansur Kalavun zamannda 1290 ylnda Cenevizlilerle yaplan anlamaya gre rsm vergisi oranlar yeniden belirlenmiti. Bu anlamaya gre rsm vergisini Cenevizliler Msra girite, ister ham maddeden, isterse fabrika mamullerinden olsun maln kymeti zerinden %10 orannda veriyorlard. Ticar eyaya gelince; tartlabilenlerden zeytinya ve hububat gibi mallardan maln kymeti zerinden %12 rsm vergisi alnyordu. Eritilmemi kle altn ve gmten %4, eritilmi altn ve gmten ise %2 orannda bir vergi alnyordu.83 Memlklerle Cenevizliler arasnda 1290 ylnda yaplan ticar anlamaya gre, Cenevizli tccarlar, anahtarlar kendilerinde olan geni maazalardan faydalanacaklar ve depo edilecek mallar iin belirli lde gmrk vereceklerdi. Cenevizli tccar, ticaret yerlerinde bulunan mallarn satmayp tekrar geri gtrmek isterlerse bu durumda gmrk vergisi demeyeceklerdi. Fakat, bu ilemlerinin yrtlmesi iin Cenevizlilerin grevlendirecei bir memurun defter tutmas gerekiyordu.84 C. Memlk-Ceneviz Ticaretinde Karlkl Alnp Satlan Ticar Mallar

828

Cenevizliler, Memlklerden keten, ipekli ve pamuklu kuma, zccaciye mamulleri, kymetli talar, abanoz aac, boyada kullanlan ap madeni, hurma, baharat ve biber trleri, karanfil, zencefil, zaferan, misk ve anber, buhr ve buna benzer daha ok eitli ticar eya satn alyorlard.85 Memlkler ise, Cenevizlilerden daha nce Venediklilerle yaptklar ticar anlamalar

erevesinde hangi tr ticar mallar onlardan alnyorsa Cenevizlilerden de ayn ticar mallar alyorlard. Bu ticar mallar arasnda demir, kereste, zift ve kle gibi nemli olanlar bata gelmekteydi.86 3. Dier Avrupa lkeleri ve Akdenizdeki Adalarla (Kbrs, Girit vs.) Memlklerin Ticar likileri A. Aragon Krall-Memlk Ticar likileri Aragon Krall, Endls Emevi Devletinin kuzeydousunda yer alan ve bn Halduna gre, XIV. yzylda Barselona, atbe Arapun, Sarakusta, Belensiye, Daniye, Mayorka ve Minorka gibi yerleri iine alan bir krallkt.87 Memlkler, Sultan Baybars zamannda dier Avrupa lkeleriyle ticar ilikileri gelitirdikleri gibi Aragon Krallyla da ticar ilikilerini gelitirmilerdir. Sultan Baybars, Aragon Kral arl ile bir ticar anlama imzalamtr.88 Aragon Krall, Memlklerle ticar ilikilerini Sultan Mansur Kalavun dneminde de devam ettirdi. Fakat Papa X. Gregoire, 1272 ylnda Memlklere kar gemi sanayiinde kullanlan kereste ve inaat malzemesi satna yasak koydu. Bunun zerine Aragon Krall da bu yasaa uymak zorunda kald.89 Memlklerle ticar ilikilerini daha da ileri bir seviyeye karmak isteyen, Aragon Kral I. Jaymenin olu III. Pierre idi. Fakat ticar ilikileri en ileri seviyeye karan ise Aragon Kral III. Alphons olmutur. Bu Aragon Kral ile Sultan Mansur Kalavun arasnda 25 Nisan 1290 tarihinde bir ticar anlama imzalanmtr. Bu anlama, hem siyas hem de ticar amalar gden eitli maddeler ieriyordu. Bu anlamada zetle unlar yer alyordu. O gne kadar allm olan girik ve transit resim vergilerinin skenderiye, Dimyat ve Msrn dier snr ehirlerinde bulunan tccar iin aynen korunaca ve sz geen tccarla Msr tccar arasnda Msrda yaplan alveriler iin yaplacak ilemlerin slm kurallara gre dzenlenecei, Alphonsun Msra demir, silh, kereste ve benzeri ticar mallarn gnderilmesini engelleyecek herhangi bir ey yapmayaca belirtilmitir.90 Sultan Nsr Muhammed b. Kalavun dneminde de Aragon Krall ile Memlkler arasnda ticar ilikiler iyi bir ekilde devam etmitir. Hatta Aragon Kral James, Memlk Sultan Nsr Muhammed b. Kalavuna ticar ilikileri daha da gelitirmek iin kalabalk bir elilik heyetini Kahireye gndermitir. Aragon Kral, Memlklerle olan ticar ilikileri sekteye uratmamak iin Hallarla birlikte Memlklere kar saldrda bulunma fikrini dahi tamyordu.91

829

B. Piza ve Dier Avrupa ehir Devletleriyle Memlklerin Ticar likileri Piza Cumhuriyeti de bir talya ehir devleti olup ticarette ok ileri gitmitir. Pizallar, gerek Eyybler dneminde gerekse Memlkler dneminde olsun Dou Akdenizde Suriye ve Msrla ticar ilikilerini iyi bir ekilde srdrmlerdir. Piza Cumhuriyeti Hal seferleri srasnda ve ondan sonraki dnemde de Msr limanlarndaki konsolosluklarn ve ticaret yerlerini ellerinden karmamlardr.92 Memlklerin Pizallardan satn ald balca ticar mallar arasnda demir, kereste, zift gibi Memlk lkesinden bulunmayan mallar gelmekteydi.93 Pizallarn getirmi olduu btn ticar mallardan %16 orannda bir gmrk vergisi alnyordu. Altn ve gm zerinden ise %10 gmrk vergisi alnrken ithal edilen gda maddesi ve araptan ise vergi alnmyordu.94 Memlkler, Avrupa ve dier lkelerle ticar ilikilerini ok iyi yrtyorlard. zellikle Avrupa lkeleriyle ticar ilikilerini devam ettirirken de onlarn sadakatine ve drstlne ok dikkat ediyorlard. Memlkler, ticar ilikilerinde bazen denge politikas takip ediyorlard. Mesela, Suriye limanlarndaki alnmt.95 Memlkler, Suriye limanlarn Hallardan birer birer temizledikten sonra bu kez de Cenevizliler, Floransallar ve Pizallar Akdenizde Memlklere kar korsan hareketlerine baladlar.96 Fakat bu devletler Memlklerle ticar ilikilerini tamamen koparmadlar. Pizallar, Memlklerden eker, tuz, ap, kymetli talar, baharat, zmrt, mercan, biber ve daha birok ticar eyay skenderiye, Dimyat ve dier Msr ve Suriye limanlarndan satn alyorlard.97 Fransann gneyinde bulunan Marsilyann da Msrla olan ticar ilikileri, ok eskilere kadar inmektedir. XIII. yzylda hazrlanm esas tekilt kanununda Marsilyann ticar alveriiyle ilgili olarak skenderiyeden Marsilyaya gnderilen mallardan sk sk bahsedilmektedir. Marsilyallar daima kendi konsoloslarnn otoritesine bal kalmlardr. Marsilyallar, ticar faaliyetlerine Memlk topraklarnda uzun bir sre devam etmilerdir. 1323 ylnda Simeon Semeonis adnda rlandal bir seyyah ayn yln Ekim aynda skenderiyeyi ziyaret ettiinde orada Venedikli, Cenevizli, Katalonyal ve Marsilyal tccarlar grdn ve bunlarn skenderiyede konsolosluklarnn dahi olduunu sylemitir.98 Ayrca skenderiyede Avrupal ve dier lke tccar iin ok gzel oteller yaptrlmt. Venedikliler iin iki otel, Cenevizliler iin bir otel vard. Dier lkelerden Marsilyallar, Katalonyallar, Habeistanllar, Trkler, Moritanyallar ve Tatarlardan gelen tccarn kalabilecei ok byk oteller ina edilmitir.99 830 Hallardan istifade eden Ceneviz ve Pizallara kar hemen Venediklileri desteklemilerdi. Sultan Mansur Kalavun dneminde Suriye limanlarnn byk bir ksm Hallardan

Memlk Devletiyle ticar iliki kuran devletlerden biri de Amalfililerdir. Bunlar Venedik ve Cenevizlilerle birlikte skenderiyeye gelip Msrla ticar ilikilerini gelitirmilerdir. Memlklerle bunlarn dnda ticar ilikide bulunan birok devlet ve topluluk vardr. Bu devlet ve topluluklar arasnda, Lambordiya, Sicilya, spanya, Rusya, Almanya, Danimarka, Galiya, Flander ve Normandiya gelmekteydi. Bunlar deiik zamanlarda Msr ve Suriye limanlaryla ticar balarn devam ettirmilerdir.100 Ceneviz ve Venedikliler, Msrla ticar ilikilerini gelitirirken Amalfililer de tam tersine yava yava Msr ile ticar ilikilerini yavalatm ve sonunda ilikileri tamamen kesen tek ehir devleti olmutur.101 C. Girit Adas ve Kbrs Krall ile Memlk Devleti Arasndaki Ticar likiler Kbrs, Ege Denizi kylar ile Msr ve Suriye sahilleri arasnda deniz seferleri balad gnden itibaren nemli bir ada olma zelliini her zaman korumutur. Kbrs Krall, Orta ada Hristiyanlar iin denizde nemli bir stratejik nokta olduundan buras Memlkler iin de ciddi bir tehlike tekil ediyordu.102 Sultan Baybars, Kbrsn bu nemli konumunu bildiinden H. 669/1270 ylnda Kbrsa kar bir sefer dzenledi fakat bu seferde, rzgarn ters ve iddetli esmesi yznden Limasol aklarnda bulunan Memlk gemilerinin bir ksm batt ve bir ksm da paraland. Bu seferde sa kurtulanlar da Kbrs Krall tarafndan esir edildiler. Buna karlk Sultan Baybars da skenderiye ve dier ehirlerdeki Frenk tccarn tutuklatt.103 Kbrs Krall ile Memlkler arasnda siyas ekimeler uzun bir sre devam etmi ve buna karlk ticar ilikiler de zaman zaman sekteye urasa da srdrlmeye allmtr. nk Uzak Doudan gelen baharat ve eitli rnler, kervanlarla Suriye ve Msr limanlarna geliyor ve bu ticar mallar, blgede nemli bir ticaret merkezi olan skenderiyeye boaltlyordu. Bu mallar, daha sonra gemilerle Kbrsn Magosa Limanna sevkediliyordu. Magosa Liman, o dnemde Batl Hristiyan tccar iin nemli bir ticaret merkeziydi.104 bn Bb, Kbrsn kuma tccarndan bahsetmektedir.105 Bu dnemde Kbrsta yn kuma ve keten imal ediliyordu. Ayrca gzta, zamk ve Kbrs arab da Suriyeye gnderiliyordu.106 E. Ashtor, 1361 ylna ait resm bir belgeye dayanarak Kbrsn Magosa Limanndan skenderiyeye bakr ihra edildiini ifade etmektedir.107 Makriz ise H. 749/1348 ylnda Kbrsta ok iddetli bir deprem olduundan ve veba salgn ba gsterdiinden bahsetmektedir. Makriz, ifadesine devamla bu ylda ok gemi batt ve ok sayda tccar ld. Kbrsta hayat durdu. nsanlar kyamet koptu zannettiler. Veba bir hafta devam etti ve Kbrs nfusunu neredeyse yarya indirdi. Denizden karaya ulaanlar lyor, denizdekiler lyor ve 831

sokakta yryen olduu yerde lyordu. Her taraf ceset doluydu. Bu yl ticaret tamamen durdu ve bu veba, Kbrstan Avrupaya srad diyerek olayn vehametine dikkati ekmek istemitir.108 Girit adas da Memlkler dneminde ticar adan nemli bir konuma sahipti. Memlk sultanlar, lkenin ihtiyac olan demirin bir ksmn Giritten belli gmrk tevikleriyle karlamaya alyorlard. Papalk, Memlklere direkt olarak yaplan ihracata kar kyor ve zellikle demir, kereste ve zift sevkiyatna ise ambargo koyuyordu. 1377 ylnda skenderiyeye gnderilmesine msaade edilen bakr, kalay ve dier metallere Venedik Senatosu yine engel olmu ve Memlk Devletine gnderilmesine kar kmt.109 Orta ada Girit adasnn Kadriye ehri, Uzak Dou mallaryla zellikle baharat, biber, gzel kokular, in tarn ve kakule gibi ticar eya ve mallarla doluydu ve ok miktarda ipekli kuma skenderiyeden Girit yoluyla Venedike ve dier Avrupa lkelerine ihra ediliyordu.110 4. Memlkl-Trkiye Seluklular Ticar likileri Anadolu, Trkiye Seluklular zamannda Orta Dounun en ilek ticaret yollarna sahipti. Trkiye Seluklular, Anadoluyu doudan batya ve kuzeyden gneye uluslararas ticaret yollaryla ve yaptklar kervansaraylarla deta bir a gibi rmlerdi. Memlk Sultan Baybars, 1277 ylnda Anadoluya geldiinde ordusu ile Karatay Kervansaraynda konaklam ve bu kervansaray beenmiti.111 Trkiye Seluklular, ticarete ok nem vermiler ve yabanc tccarn soygun, yamalanma ve gasp gibi durumlarda mallarn tazmin etmilerdir. Mesela, Antalyann fethinden sonra Msrdan gelen ve Frenkler tarafndan soyulan Msrl tccarlarn ikayetlerini dinleyen sultan, bu tccarlarn kendilerini devlet gvencesinde hissetmeleri iin aynen ifadesinde yerimde oturmam ta sizin malnz ele geirmedike, tamamn sizlere teslim etmedike ve eer malnzdan bir ey telef olursa kendi hazinemden onu telafi ederim demitir.112 Kbrs Krall, Memlkllerle Trkiye Seluklular arasndaki ticar mnasebetleri engellemek iin Suriyedeki Franklar destekliyor ve Antalya-skenderiye ara snda yaplan ticar mbadeleyi ve Anadoludan Msra yaplan kereste nakliyatn tehdit ediyordu. Papa, zaman zaman Venedik ve Ceneviz donanmalarn tahrik ederek Msra kar saldrya gemelerini sylyordu. Fakat Venedikliler ve Cenevizliler ticar menfaatlerini dndklerinden Papaln bu isteklerine uymuyorlard. Bazen de Trkmenler tarafndan saldr ve yamalama oluyordu.113 Mesela, Kilikyadan Bizansa gitmekte olan Hristiyanlara ait byk bir ticaret kervan, 300 Trkmen atllarnn saldrsna uramt. Bu kafilede en mehur Hristiyan tccarlardan 80 kadar Heraklia ehri civarnda ldrlm ve mallar da yamalanmt.114

832

Anadoluda ve Suriye-Msr ticaret yollarnda zaman zaman grlmekte olan baskn ve yama hareketleri lkeler arasnda yaplmakta olan ticar faaliyetleri olumsuz ynde etkiliyordu. Trkiye Seluklu Sultan Gyaseddin Keyhsrev, Krm, Kafkas, Rus, Kpak ile ticaret yapan Anadolu, Suriye ve Irak tccarlarna kar, deniz ve karayollarn kapayan Trabzon imparatoru zerine yryerek mparator Aleksiyi ticaret yollarn amaya mecbur etmi ve srf ticaretin gvenli bir ekilde yaplmasn salamak iin elinden geleni yapmtr.115 Ermeni Krall, Hallara ve Moollara gvenerek zaman zaman Trkmen tccarlarn soyuyorlard. 1274 ylnda Ermeniler Gynkte Trkmen tccarlarnn yolunu kesti ve onlarn ellerinden at ve katrlarn ald. Bu ticaret yolunu daha gvenli hale getirmek ve Kilikya Ermenilerine bir ders vermek iin Sultan Baybars, 1275 ylnda Kilikyaya girdi; Sis, Tarsus ve Adana ehirlerini ald.116 Trkiye Seluklular ve Beylikler dneminde Msra yaplan ticar eya naklinde nemli ihracat limanlarndan birisi de Akdeniz zerinde bulunan Antalya ve Alanya limanlaryd. Memlk lkesine sevk edilen kerestenin en nemli ihra liman Alanya idi. bn Batuta, buray ziyaret ettii zaman Msr, am ve skenderiye tccarlarnn satn aldklar kerestelerin skenderiye ve Dimyata Alanya limanndan sevk edildiini ifade etmektedir.117 Yine bn Batuta Amasya gmn satn almak iin Msr ve amdan tccarlarn geldiini ifade etmektedir.118 XIII. ve XIV. asrda Anadoluda en nemli ticaret merkezleri arasnda Sivas, Kayseri ve Konya gelmekteydi. Sivas o dnemde doudan ve batdan, kuzeyden ve gneyden gelen btn ticaret yollarnn kavak noktasyd.119 Cenevizliler, burada konsolosluk amlar ve buradaki ticar hareketlilikten azami derecede istifade etmilerdir. Fakat Moollarn Anadolu zerinde kurduklar siyas ve ekonomik bask yznden bu canl ticaretten Anadolu tccarndan daha ok yabanclar ve Moollar faydalanmlardr.120 5. Altnordu-Memlk Ticar likileri Altn Ordu Hanl ile Memlkler arasnda siyas ve ticar ilikiler Batu Hann kardei Berke Han zamannda balamtr. Berke Han, Memlk Sultan Baybars ile anlaarak Altn Orduyu kontrol etmek isteyen Hlag ile savat ve onu yendi.121 Memlkler, Altn Ordu ve dier Mool Hanlklar arasnda ortaya kan toprak ihtilaflar yznden daha ok Altn Ordu Hanlyla siyas ve ticar ittifaklar kurmaya almtr. Buna kar lhanllar da, Avrupal Hristiyan devletleri, Bizans ve Kilikya Ermenileriyle Altn Ordu ve Memlklere kar bir ittifak kurmulardr.122 Altn Ordu Hanl, klenin dnda Memlk Devletine krk, deri, kee, misk ve eitli ham maddeler satyor ve buna karlk Memlklerden baharat ve sanayi mamulleri satn alyordu. Bu ticarette Cenevizliler ve Venedikliler etkin rol oynuyorlard.123 833

Altn Ordu ile Memlk Devleti arasndaki bu ticar yaknlama, Venedik ve Cenevizlileri Karadeniz ticaretine yneltti. Ayrca 1261-1263 yllar arasnda Papaln Memlklere uygulad siyas ve ticar ambargoda Akdeniz ticaretinin gerilemesine sebebiyet vermitir. Bylece Karadeniz ticareti Venedikliler ile Cenevizliler arasnda savalara varan bir rekabet ortam oluturmakta gecikmedi. XIV. yzyln sonlarnda Karadeniz ticaretinde Cenevizliler n plana kt ve daha etkin rol oynamaya baladlar. Venedikliler ise daha ok Memlklerle ticarete yneldiler.124 Cenevizlilerin Karadeniz ticaretinde Venediklilere kar n plana kmasnda lhanllarn da etkisi olmutur. nk lhanllar, Altn Orduya kar yllarca sren mcadelesinde Cenevizlilerden istifade etmilerdir.125 Karadeniz ticaretinin canlanmasnda Altn Ordu idarecilerinin muhtelif dinlere kar zellikle Hristiyan ve Yahudilere kar hogrl davranmalarnn da etkisi olmutur.126 Altn Ordu-Memlk ticar ilikileri Berke Han dneminde balamt. Berke Han, 1263 ylnda Sultan Baybarsa yazd bir mektupta Hlagye kar birlikte hareket etmeyi istiyordu.127 Sultan Baybars da Berke Hana yazd cevab mektubunda, bu tekliften memnun kaldn ve birlikte hareket etmeyi uygun bulduunu ifade etmitir.128 Sultan Baybars, sadece mektup yazmakla yetinmedi; Berke Hana Mekke, Medine ve Kuds camilerinde ona dua ettirdi.129 Ayrca Sultan Baybars, Berke Hana gnderdii elilik heyetiyle beraber ok kymetli hediyeler de gnderdi. Sultan Baybarsla Berke Han arasndaki bu yaknlama ve iyi mnasebetler, sadece sultanlar arasndaki ahs menfaatleri deil, devletlerin menfaatleri de sz konusuydu.130 Bu iki lke arasndaki yaknlama, daha ok lhanl Devletine kar idi. Bu iyi ilikiler, Berke Hann 1266 ylnda lmnden sonra yerine geen Meng Timur zamannda da devam etti. Berke Han gibi o da, H lagnn yerine geen Abaka Han ile savamt. Meng Timur zamannda ticar adan en nemli olaylardan biri Cenevizlilerin Kefeye gelip bir koloni kurmalar olmutur.131 Meng Timurdan sonra Han olan Tuda Meng (1280-1287) dneminde de Altn Ordu ile Memlkler arasnda siyas ve ticar mnasebetler iyi bir ekilde devam etmitir. Memlk Sultanlar, Altn Orduya ok deerli hediyeler gndermiler ve 1287 ylnda Memlk Sultan Melik Mansur Kalavun Krmda yaplmakta olan bir cami inaat iin iki bin dinar deerinde eitli inaat malzemesi gndermitir.132 XIII. yzyln sonlarna doru Altn Ordu-lhanl politik rekabetinden dolay Kefe, Trabzon ve Tebriz ticaret yolu nem kazanmaya balad.133 Trabzona Krm zerinden krk, keten ve bol miktarda esir gelirdi. Bu mallar, Anadoluya stanbula ve buralardan da Suriye ve Msra gnderilirdi.134 Altn Ordu Hanl devrinde Bulgar buday ve Bulgar krkleri de ok n yapmt. Fakat XIII. ve XIV. yzylda Bulgar pazarlarnda krk ticareti azalmt.135 Altn Ordu hanlar, 1343 ylnda talyan tccarlarn Kefe ve Krm sahillerinden uzaklatrd.136 834

Memlklerle Altn Ordu Hanl arasnda siyas ve ticar mnasebetler Sultan Hasan b. Nsr Muhammed ile Altn Ordu Han Canibek dneminde de ok iyi bir ekilde devam etti. Canibek, Sultan Hasana yazd bir mektupta onu ok veciz ve mbalaal ifadelerle vyordu.137 Memlklerle Altn Ordu Hanln bu derece birbirine yaklatran en nemli nedenlerden biri, her iki lkenin de lhanl Devletine kar olan olumsuz tutumu idi. Bu durum, Memlklerle Altn Ordu Hanln her dnemde siyas ve ticar adan birbirilerine yaklatrmaya sebep olmutur.138 Memlklerle Altn Ordu Hanl arasnda siyas ve ticar ilikiler iyi bir ekilde devam etmitir. Fakat Canibek Hann ldrlmesinden sonra artk Altn Ordu Devletinde i karklklar yaanmaya baland.139 Altn Ordu Memlkler arasndaki ticar ilikiler 1354 ylna kadar ok iyi bir ekilde devam etti. Fakat bu seneden sonra anakkale Boaznn Osmanl Devleti tarafndan kontrol altna alnmas zerine Altn Ordu Hanl ile Memlkler arasndaki ticar ilikiler bir dereceye kadar yavalamaya balad.140 6. lhanl-Memlk Ticar likileri Memlklerle lhanllar, Orta Douda hem siyas hem de ticar adan birbirileriyle rekabet halinde olan iki gl devlet idi. Memlklerle lhanllar arasndaki siyas rekabeti iyi deerlendirmeden bu iki lke arasndaki ticar ilikileri anlamak biraz g olacaktr. Memlklerle lhanllar arasnda siyas ve ticar adan yaknlama ve iyi ilikiler, Abaka Handan sonra onun yerine geen kardei Ahmed Tekder (1282-1284) zamannda balamtr diyebiliriz. Ahmet Tekder, emseddin Cveyninin tavsiyesine uyarak lhanllarn en byk rakibi olan Memlklerle dostluk anlamas yapmak iin Msra bir heyet gnderdi.141 Bu heyet, Ahmet Tekderin mektubunu Sultan Mansur Kalavuna sundu. Kalkaandnin ifadesine gre, Ahmet Tekder, Memlk Sultanyla hem siyas ve hem de ticar adan iki lkenin yaknlamasn istemektedir. Ahmet Tekder, gnderdii bu mektupta tacirleri devletin temeli olarak grmekte ve iki lke arasnda tccar kafilelerinin gidip gelmesini istemektedir.142 Ahmet Tekder dneminde ticaret bu siyasete uygun olarak her tarafa yayld ve Tebriz ehri, o dnemde dnyann en zengin ehirlerinden biri haline geldi.143 Sultan Mansur Kalavun, Ahmet Tekderin teklifini kardei Kongurtayn Anadoluda yapt tahribat ileri srerek reddetti.144 Fakat Ahmet Tekderin saltanat fazla uzun srmedi. Abaka Hann olu Argunun onu tahtan indirmesiyle saltanat son buldu.145 Memlklerle mcadeleye Gazan Han (1295-1304) dneminde de devam edildi. Gazan Han, Suriye ve Msra hkim olmak istiyordu. Bu yzden 1302 ylnda Papa VIII. Bonifaceye bir mektup

835

yazarak Memlklere kar Hristiyan devletlerinin desteini aramaya altysa da bir sonu alamad.146 Gazan Han da Ahmet Tekder gibi slmiyeti kabul etmi ve lkesinde slmiyetin yaylmas iin faaliyet gstermitir.147 Gazan Han, ticaret yollarnn gvenliini salamak iin ciddi almalar yapm ve Msr tacirlerine yaplmas mmkn olabilecek vaatlerde bulunarak ticareti tevik etmeye byk gayret gstermitir. Fakat Msrllar ierisinde bilhassa Cezirede bulunanlar birok defa tacirlerin casus diye idam edilmeleri yznden hakl olarak bu tr vaatlere fazla gven duymaz olmulardr.148 Gazan Han, i ve d ticareti gelitirmek iin kredi faiz orann nce aa ekmeye alt, bunda baarl olamaynca da faizi yasaklad.149 Gazan Han, Altn Ordu Hanl ile ticar ilikilerini Meng Timurun yerine geen Tokta Han (1290-1312) dnemin de karlkl eliler gndermek suretiyle yeniden tesis etmi ve tccarlar iin yollarn gvenliini tekrar salamt. Tokta Han zamannda Memlk Sultanlaryla karlkl eli gnderilmesine devam edilmitir.150 Memlklerle lhanllar arasnda ticar balar daha ok Venedik ve Cenevizli tccarlar araclyla kurulmaya allmtr. Bu tccarlar, her iki lke mallarn bu lkelere tayarak ok gelir elde etmilerdir. Memlklerin temel ihtiyac olan kle sat daha ok Suriye hududunda yaplmaktayd. Trkistandan ise misk ile beraber, sincap, samur, siyah tilki, beyaz tavan derileri, ahin, akik, at gibi ticar mallar gelmekteydi.151 Bu kleler daha ok Kpak blgesinden getiriliyordu. Kleler kk yata iken satn alnyor ve tccarlar tarafndan getirilerek ihtiya olan lkelere satlyordu.152 Memlkler, Kilikya Ermeni Kralln ortadan kaldrdktan sonra Halep zerinden yaplan ipek ticaretini ve dier ticar emtia sevkiyatn tekrar canl hale getirdiler. Memlkler, bu blgede lhanllarla hep ticar rekabet halindeydiler. Memlkler, lhanl engelini amak iin Altn Ordu ve zaman zaman da Cenevizlilerin desteini salamaya almlardr.153 Fakat lhanllar, Cenevizlilere Tebrizde ticarethane ama gibi eitli kolaylklar salayarak onlar kendi yanlarna ekebilmeyi baarmlardr.154 Bylece lhanllar ile Memlkler arasndaki ticar rekabette hep Cenevizlilerle Venedikliler ve dier yabanc tccarlar byk kazanlar elde etmilerdir. Memlk Sultan Nsr Muhammed b. Kalavunla Ebu Said Han arasnda H. 720/1320 ylnda bir ticar anlama imzaland. Bu anlamaya gre Memlk Devleti ile lhanllar Devleti arasndaki ticaret yollarnda, ticareti engelleyen hibir engel kalmayacak ve Iraktan Hicaz blgesine giden tccar kafileleri arasnda Ebu Said Hann ve Memlk Sultannn bayraklar beraber dalgalanacakt.155 7. Memlklerin Uzak Dou lkeleriyle (Yemen, Hindistan, Seylan ve in) Olan Ticar likileri Memlkler, Uzak Dou lkeleriyle ticar ilikilerini karayolundan daha ok deniz yoluyla yapmaya almlardr. Memlklerin Hindistan, in ve Seylan ile yaptklar Uzak Dou ticaretinde en 836

nemli limanlardan biri de phesiz Yemende bulunan Aden Limanyd. Memlklerden nce Fatmler ve Eyyubler Yemenin ticar bakmdan nemli bir mevkide olduunu bildiklerinden buray srekli kendi kontrolleri altnda bulundurmulardr. Memlkler de ticar adan nemli bir yere sahip olan ve Kzldenizin iki ucunu birletiren Yemeni hkimiyetleri altnda bulundurmaya almlardr.156 Memlkler dneminde Yemenle olan siyas ve ticar balar, Sultan Zahir Baybars zamannda balamtr. Yemende bir hanedanlk kuran Resuloullar, Sultan Baybarsa 1268, 1270 ve 1275 yllarnda eitli hediyelerle geldiler, bu hediyeler arasnda fil, eitli hayvanlar ve kular da vard. Sultan Baybars, ok deerli hediyelerle gelen Yemen elilerini ok iyi karlad.157 Yemen, XIII. asrda Resuller (Resuloullar)in ynetiminde ok gelimi ve ekonomik ynden de bir bolluk ve refah dnemi yaamtr. Resuliler, ok etkili bir siyaset izleyerek Hindistan, Seylan ve ine heyetler gnderdiler ve dou ticaretinin en byk merkezlerinden biri haline geldiler. Adeni yeniden canlandrarak dou-bat ticaretinde nemli bir merkez haline getirdiler.158 Aden, Orta ada Uzak Doudan zellikle Hindistan ve inden gelen ticar mal ile dolup tayordu. Hrmz Boaz yoluyla gelen mallar da Yemene gelirdi. Yemen Emrleri, bazen Kzldeniz yoluyla gelip Msra geen mallara izin vermiyorlar, kaptan ve tccarlar cezalandryorlard. Tccarlar, bu korkudan dolay ticar mallarn zellikle karayoluyla, kervanlarla gtrmeye alyorlard.159 Aden Liman olduka byk ve canl bir pazar yeri idi. Dou rnlerinin aktarlmas burada yapldndan ou zaman Adende rnlerin sahipleri el deitirirdi. Hindistandan ve dier Uzak Dou lkelerinden gelen ticaret gemileri burada demir atarlard.160 Karim tccar, Adene gelen Uzak Dou mallarn Ayzab Limanna, oradan da Ks ehrine getirir ve bu mallar Kahiredeki Karim ambar ve depolarna gtrrlerdi.161 Karimiyye tccar bu ticaretten ok byk gelir elde ediyorlard.162 Aden ve Cidde Limanlar, hac mevsiminde ticar bakmdan daha hareketli ve canl idi. Hindistandan gelen ticar mallar, Adene oradan da yaklak 8000 deve ile Mekkeye getirilirdi. Adenden Ciddeye gelen ticaret yolu deiince Mekkenin ticar nemi daha da artmtr.163 Hindistan, ticar bakmdan nemli bir lke olduu iin XIII. ve XIV. yzylda Memlklerle lhanllar arasnda ticar rekabet konusu olmutur. lhanllar, Memlkleri zayf drmek iin Basra Krfezinde bir filo yaptrarak onlar Hint Denizinde tehdit etmek ve ticaretlerini engellemek istemilerdir.164 Memlkler, Hindistana hem kara hem de deniz yoluyla ulaarak ticar ilikilerini srdryorlard. Memlkler, karayolu gzergah olarak, am, Badat, Semerkand ve Kemir zerinden Hindistana ulayorlard. Bazen ran zerinden de Hindistana gidiliyordu. Fakat karayolu ile ticar ilikiler riskli olduundan daha ok denizyolu tercih ediliyordu. 837

Marko Polo, XIII. asrda Uzak Douyu ziyaret ettiinde, Moollarn Orta Douda pepee yaptklar savalar neticesinde ine kadar uzanan ana kara ticaret yollarnda emniyet ve gvenin kalmadn, hrszlarn ticaret kervanlarn soyduklarn ve bu yzden bu ticaret yolunun zayfladndan bahsetmektedir.165 Aden Krfezine Hindistandan gelen ticar mallar Kzldeniz zerinden nce Ayzab Limanna ve oradan da Ks zerinden Nil vastasyla Kahireye ya da bu ticar mallar Suvey yolu ile ya skenderiyeye yada Suriye limanlarna ulayordu.166 Memlklerin Hindistanla yapt ticareti byk lde kara lm diye bilinen veba salgn etkilemitir. Bu hastalk, nce 1338 ylnda Hindistanda grlmeye balad ve daha sonra 1342 ylnda talyada, 1346 ylnda Portekizde, 1348 ylnda Msrda, 1351 ylnda Rusyada grlmtr.167 Veba salgn balad tarihten itibaren hangi lkeye ulatysa o lkede ok sayda insann ve dier canllarn kaybna sebep olmutur. Bu vebadan dnya zerinde grld yllarda Asya, Avrupa ve Afrika ktalar etkilenmitir. Memlkler, Hindistandan baharat, biber, zencefil, Hindistan cevizi, karanfil, gzel koku, kafr, ipek kuma, gemi yapmnda kullanlan kereste vb. ticar mallar satn alyordu.168 Memlk Devletiyle Seylan Adas arasnda da ticar ilikiler kurulmutur. Seylan Meliki, H. 682/1283 ylnda Memlk Sultan Kalavuna bir eli gndermitir. Fakat elinin getirmi olduu mektubu Kahirede kimse gzel bir ekilde okuyamamtr. Bu mektupta Seylan Meliki, Yemenle deil de Memlklerle siyas ve ticar ilikilerini gelitirmek istediini ifade etmitir.169 Seylan Meliki, Memlk Sultan Kalavuna ok deerli hediyeler gndermitir. Bu hediyeler arasnda paha biilmez mcevherler, inci ve kymetli talar vard.170 W. Heyd, bu heyetin 1283 yl Nisan aynda Msra geldiini ifade etmitir. Ayrca Heyd, Seylan Melikinin Yemen hkmdar ile deil de Memlk Sultan ile ticar ilikiler kurmay tercih ettiini de belirtmektedir. Seylan Meliki, Memlk Sultanna Hindistandan ald btn eyann kendi lkesinde de var olduunu ve Msrla Seylan arasnda balca durak yeri olan Adende ise sultann bir gvenlik grevlisi bulundurmasndan yana olduunu da bildirmitir.171 Seylan Meliki, bu mektubunda sahip olduu 20 adet gemi ve ok sayda fil ve ayrca 27 mstahkem mevkinin olduunu ifade ederek iktidar ve gc hakknda Sultana ayrca bilgi vermitir. S. Labibin ifadesine gre, Sultan, bu mektuba kendi kar iin olumlu cevap vermi ve Seylan Adas ile ticar ilikilerini gelitirmek istemitir. nk Seylan ve Maabar dnyann en ok inci karan iki beldesi idi.172 Seylan, Hindistan ve inden ok kymetli ve deerli ticar mallar, Memlk topraklarna tccar vastasyla getiriliyordu. Bu ticar mallar arasnda yakut, sandal ve gemi yapmnda kullanlan abanoz aac, Hindistan cevizi, kfr, zaferan, karanfil, baharat, biber ve eitli akik talar vb. ticar mallar daha ok Hindistan ve Seylandan geliyordu. inden ise, ham ipek ve kuma ipek, kat, mrekkep,

838

zencefil, altn, gm, elbise, seccade, misk vb. mallar Memlk lkesine geliyordu.173 Memlkler dneminde Kahire arlar Uzak Dou mallaryla dolup tayordu. Eberhard ve Marko Polo gibi Avrupal seyyahlar, in hakknda yazlan heyecanl tasvirleri tenkit etmekte ve inin Orta ada Avrupadan Pasifike kadar uzanan corafyada yapt ticaretin ini fakirletirdiini sylemektedir. Ayrca Eberhard, inde bulunan yabanclarn imtiyazl olduklarn ve ehirlerde yaadklarn ifade ederek bunlar halkn i yzn bilmiyorlard demektedir. 1329 ylnda inde yaplan bir istatistie gre 7.600.000 kii a ve fakir idi.174 Eberhard burada inin d ticarette fazla kr elde etmediini ve ar nfustan dolay insanlarn gittike fakirletiini ifade etmeye almtr. Memlk-in ticaretinde en etkin rol Karim tccarlar oynamaktayd. Bu tccarlar, bazen Yemene gelen in mallarn Msra tarlar bazen de direkt olarak ine giderek oradan ticar mal bizzat kendileri Msra getirirlerdi.175 Uzak Doudan gelen ticar mallar, bilhassa hac mevsiminde daha fazla gelmekteydi ve bu mevsimde zellikle Hicaz blgesi ticar bakmdan ok hareketli ve canl idi. Uzak Dounun ticar mallar, Mekke, Medine ve Cidde pazarlarnda satlrd.176 Hindistan ve in, H. 349-769/960-1367 yllar arasnda ticar bakmdan parlak bir dnem yaamtr. in ve Hindistann gney limanlar bu yllarda ticaret gemileriyle dolup tayordu. Hindistann gneyindeki Kilon (Qulion) liman en nemli ticaret limanlarndan biriydi. Yine Kalikut (Faliku) Liman da nemli limanlar arasnda saylrd.177 bn Batuta, bu limandan 13 gemiyle ine yolculuk yapm ve bu limann ticar adan ok canl ve hareketli olduunu ifade etmitir.178 1 2 35. 3 4 5 6 Makriz, El-Mevaiz vel-tibar bi zikril-Hitat vel-Asar, Darusdr, Beyrut, c. II, s. 99. Ali Seyyit Ali, Kuds f Asril-Memlk, Kahire 1917, s. 206-207. Makriz, Htat, c. II, s. 94, 109. K. Y. Kopraman, Memlkler Dneminde Msrda Sosyal Hayat Dgbit, c. VII., s. 17-78, S. A. Ar, el-Asril-Memalk f Msr ve-am, Kahire 1976, s. 308. K. Abdul Kasm, Dirast f Tarih-i Msril-ctima Asri Seltinil-Memlik, Kahire 1983, s.

stanbul 1989, s. 37. 7 8 9 K. Abdul Kasm, Dirasat f Tarihi Msr, s. 37. S. A. Ar, el-Asril-Memalik, s. 309; M. C. Surr, a.g.e., s. 326. Makriz, Htat, c. II, s. 93-94. 839

10 11 12 13

M. C. Surr, Devlet-i Beni Kalavun F-Msr, Darul-Fikr, Beyrut, s. 325. Makriz, Htat, c. II, s. 92. M. C. Surr, a.g.e., s. 326. Karimiyye: Karimiyye kelimesi, krim kelimesinden gelmektedir. Bu kelimenin tekili

Krimdir. Karim kelimesi corafi olarak Sudann ismidir. Karim, yer olarak da Buhara ile Kzldeniz arasnda bulunmaktadr. Karim ismi, daha sonra bir tccar grubunun ismi oldu ve bunlar Msrda nl bir tccar grubunu oluturdular. Makriz, Slk, c. I, Ksm III, s. 899. 14 II, s. 51. 15 el-meri, et-Tarf bi Mustalihi-erf, (Tahkik, Muhammed Hseyin emseddin), Beyrut bn Dokmak, el-ntisr li Vastati Ikdul-Emsr, Bulak Bask 1893, c. IV., s. 40; Ebu ame,

el-Ravzateyn f Ahbr el-Devleteyn, (Tahkik, Muhammed Hilmi Muhammed Ahmed), Kahire 1956, c.

1988 s. 203; Kalkaand, Subhul-Aa f Si naatil-n, (Tahkik, Muhammed Hseyin emseddin), Beyrut 1987, c. III, s. 536-537. 16 17 18 Naim Zeki, Turukut-Ticare, s. 337. Makriz, Slk, c. I, Ksm III, s. 739; Slk, c. II, Ksm I, s. 107. Subhi Labib, Egyptain Commercial Policy in the Middle Ages, School of Oriental and

African Studies, London 1970, s. 68-69. 19 20 21 22 23 24 M. C. Surr, a.g.e., s. 328. A. H. Dumit, a.g.e., s. 212-213. S. A. Ar, el-Asril-Memalik, s. 305. K. Y. Kopraman, Msrda Sosyal Hayat, s. 35. S. A. Ar, el-Harekets-Salibiyye, Kahire 1963, c. II, s. 1204. W, Heyd, Tarih-i Ticare f arkl-Edn f Usril-Vust, (Arapaya ev. zzeddin Fevda), c.

I., Kahire 1985, c. II, s. 26. 25 26 27 A. Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, stanbul 1986, s. 129. Ahmed Derrac, el-Memlk vel-Efrenc, Kahire 1961, s. 8-9. T. Yzbeki, Tarih-i Ticaret-i Msril-Bahriyye f Asril-Memlk, Musul 1975, s. 43. 840

28 29 30 134. 31

H. RABE, The Financial System of Egypt, Newyork Toronto 1972, s. 24. W. Heyd, a.g.e., c. II, s. 25. Ali Seyyid AL, el-Alkatul-ktisadiyye Beynel-Mslimin ves-Salibiyyin, Kahire 1996, s.

Afaf Seyyid Muhammed SABRA, el-Alakatl-Bundukkiye bi Msr ve-am min Bidayeti

Karn es-Snaara Hatta Nihayeti Karni er-Rab Aar, Kahire, s. 91. 32 33 Harold Lamb, The Crusades The Flame of Islam, London 1931, s. 359. E. Ashtor, A Social and Economic History of the Near East in the Middle Ages, London

1976, s. 298. 34 bn Abdez-zahir Muhyiddin Ebul-Fazl Abdullah, El-Eltaful-Hafiyye min Sreti-erf es-

Sultaniyye el-Melikiye el-Erefiyye, Kahire 1920, s. 45. 35 36 37 38 39 40 41 bn Abdez-zahir, a.g.e., s. 45-46. S. A. Ar, el-Asril-Memalik, s. 295. F. C. Hodeson, Venice In the Thirteenth and Fourteenth Centuries, London 1910, s. 323. Afaf Sabra, a.g.e., s. 95-96. W. Heyd, a.g.e., c. II, s. 35-37; 42-44. Makriz, Slk, c. III., Ksm I, s. 107. Hill, History of Cyprus, Combirdge 1948, c. II, s. 339 vd; 1366 ylnda Memlk Sultan 58

Venedik tccarn Beyrutta tutuklatt ve 3 gemiyle tutuklular skenderiye Limanna gnderdi. Gelen gemide bol miktarda ticar eya da vard. 1366 ylnda buna benzer bir olay da Trablusta yaand. Orada da Venedik tccarlar tutukland. Hill, a.g.e., c. II, s. 343. 42 43 44 45 S. A. Ar, Kbrs ve Hurbis-Salibiyye, Kahire 1957, s. 79. S. A. Ar, el-Mctemiil-Msr f Asril-Selatinil-Memalk, Kahire 1963, s. 55. H. Rabie, en-Nizamul-Mal, s. 93-94. bn Mammat, li Esad b. Mammat, Kitab- Kavann ed-Devavn (Tahkik, Aziz Sryal

Atiyye-Emir mer Tosun), Kahire 1991, s. 326; H. Rabie, en-Nizamul-Mal, s. 51. 46 Makriz, Htat, c. I, s. 108; Kalkaand, Subhul-Aa, c. III, s. 527 vd. 841

47 48 49 50 51

Araf Sabra, a.g.e., 129-130. F. C. Lane, Venice Amartime Republic, London 1973, s. 95 vd. J. Pramer, The Latin Kingdom of Jerusalem, London 1972, s. 398. J. N. L, Baker, Medieval Trade Routes, London 1938, s. 18. Makriz, Slk, c. I, Ksm III, s. 499; bn ahin, Zbdet Keful-Memalik, s. 41; S. A.

Ar, el-Asri-l Memalik, s. 281. 52 53 54 55 s. 45. 56 57 58 59 60 61 62 Kalkaand, Subhul-Aa c. III, s. 526. F. C. Lane, Venice Amartime, s. 115. S. D. Goitein, A Meditterranean Societiy, Los Angeles, 1971, c. I, s. 301. F. Niccolo, Avoyage Beyond The Seas (1346-1350), Jeruselam 1945, s. 91. Kalkaand, Subhul-Aa, c. XIV., s. 80. F. Niccola, a.g.e., s. 91; S. D. Goitein, a.g.e., c. I, s. 46. Cazif Nesim Yusuf, Dirasat f Tarihil-Alakt Beyne-ark vel-arb f Usril-Vust, J. Poloner, Description of the Holy Land, PPTS., London 1894, s. 33. bn Mammat, Kavann, ed-Devavn, s. 328. Makriz, Htat, c. I, s. 108. bn Mammat, Kavann, s. 334; Makriz, Htat, c. I, s. 108-109; H. Rabie, en-Nizamul-Mali,

skenderiye 1988, s. 100-101. 63 64 65 66 67 138. Makrizi, asetl-mme, s. 71. Kalkaand, Subhul-Aa, c. V., s. 454. El-mer, et-Tarif, s. 63. Makriz, Htat, c. II, s. 98. Ali Seyyit AL, el-Alkatul-ktisadiyye Beynel-Mslimin ves-Salibiyyin, Kahire 1996, s.

842

68 69

W. Heyd, a.g.e., c. II, s. 42. bn Abdez-zahir Muhyiddin Ebul-Fazl Abdullah, er-Ravduz-Zahir F Sreti el-Melik ez-

Zhir, (Nr. Abdulaziz Huveytir), London 1960, s. 990; Makriz, Slk, c. I, Ksm II, s. 495. 70 bn Furat, (Nasreddin Muhammed b. Abdurrahim), Tarih-i Dvelil-Mulk, Beyrut 1936-

1942, c. VII, s. 44. 71 72 73 S. Lane Pool, A History of Egypt in the Middle Ages, London 1936, s. 281. W. Heyd, a.g.e., c. II, s. 415. bn Abdez -zahir (muhyiddin Ebul-Fazl Abdullah, Teriful-Eyyam vel-Usr f Sretil-Melik

el-Mansr, (Tahkik; Murat Kamil), Kahire 1961, s. 165. 74 75 76 77 C. R. Beazley, The Down of Modern Geography, Oxford 1901, c. III, s. 477. bn Abdez-zahir, Terful-Eyyam, s. 165. W. Heyd, a.g.e., c. I, s. 466-467. Makriz, Slk, c. II, Ksm I, s. 101-102, Zekeriya ailesi 60 kiilik Memlk eli heyetini

tutuklam ve salverilmesi iin 60.000 dinar istiyordu. Sultan Nsr Muhammed b. Kalavunda skenderiye ve Dimyattaki Frenk tccarlarn tutuklatmak suretiyle Zekeriya ailesine karlk vermi oluyordu. Sultan Nsr Muhammed b. Kalavun, Frenk tccarlarnn hepsini hapse attrd. Cenevizliler, sultann 60 kiilik elilik heyetini derhal salvereceklerini ve buna karlk olarak da skenderiye ve Dimyattaki Frenk tccarlarnn salverilmesini istediler. Makriz, Slk, c. II, s. 102 vd. 78 79 80 81 Makriz, Slk, c. II, Ksm II, s. 524-525, B. LEWIS, Ortadou, s. 138. Makriz, Slk, c. III, Ksm I, s. 106-107. Petros Lonzincan: Kbrs Meliki (kral) dir, Makriz, Slk, c. III, Ksm I, s. 106. Makriz, Slk, c. III, s. 123; H. 742/1341 ylnda da yine Kbrs Kral ve beraberinde

Cenevizli, Venedikli, Katalanyal tccarlar amda tutuklanmt. bn Kad uhbe, Ebubekir b. Kad uhbe el-Esedi Dimak, Tarihi bn Kad uhbe, (Nr: Adnan Dervi) c. II-III, am 1994, c. III, s. 380381. 82 83 84 s. 141-142. 843 Makriz, Slk, c. III, Ksm I, s. 144. Afaf Sabra, a.g.e., s. 130; H. Rabie, a.g.e., s. 91. T. Atan, Trk Gmrk Tarihi I. Cilt (Balangtan Osmanl Devletine Kadar), Ankara 1990,

85

Cazf Nesim Yusuf, Dirasat f Tarihil-Alkat beyne-ark vel-arb f Usril-Vust,

skenderiye 1988, s. 309-310. 86 Kalkaand, Subhul-Aa, c. XIV, s. 80; A. S. ATYA, The Crusades n The Later Middle

Ages, London 1938, s. 18-19. 87 88 Abdulkerim zaydn, Aragon, A. (D. . A), c. III., s. 263-265, stanbul 1991, s. 264. S. Lane, Poole, A History Of Egypt, s. 281. Papa, Anjoul Cherles adndaki birini H.

662/1264 ylnda Memlk lkesine gnderdi. Papann bundaki amac bu eli araclyla sultann gcn lmekti. Yrtlen ticar anlamalar da neticelenmiti. P. M. Hol, Ann. K. S. Lambton, slam Tarihi, c. I, s. 224-225. 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 W. Heyd, Yakn Dou Ticaret Tarihi, s. 473. W. Heyd, Yakn Dou Ticaret Tarihi, s. 475. M. C. Surr, a.g.e., s. 341. W. Heyd, Yakn Dou Ticaret Tarihi, s. 463. E. Ashtor, East-West Trade, s. 574-575. W. Heyd, Yakn Dou Ticaret Tarihi, s. 463. M. G. S. Hodgson, slamn Serveni, stanbul 1993, c. II, s. 459. Tevfik Yzbeki, Ticaret-i Msr, s. 42-43; S. A. Ar, Hareketis-Salibiyye, c. II, s. 1200. Cazf Nesim Yusuf, Dirasat f Tarihi Alakt, s. 101-102. E. Ashtor, East-West Trade, s. 534. A. H. Dumit, ed-Devletl-Memlkiyye-Tarih-i Siyas vel-ktisad, vel Asker (?), s. 209.

100 W. Heyd, Yakndou Ticaret Tarihi, s. 433-434. 101 W. Heyd, Yakndou Ticaret Tarihi, s. 437. 102 Besim Darkot, Kbrs, A (MEB), c. VI, s. 672-673. 103 Baybars El-Mansr, Kitabut-Tuhfetl-Memlkiyye f Devletit-Trkiyye (Ner. Abdulhamid Salih Hamdan) Kahire 1987, s. 70-71; Makriz 1370 Eyll aynda Kbrsla Memlk Sultanl ve dier Avrupa lkeleri arasnda anlamaya varldn ve Hristiyan tccarlarn serbest brakldn ifade etmektedir. E. Ashtor, East-West Trade, s. 551. 844

104 T. Atan, a.g.e., s. 141. 105 bn Bibi, el-Evemirl-Alaiye Fil-Umuril-Alaiye (Selukname), (ev. Mrsel ztrk) Ankara 1996, c. I, s. 418. 106 O. Turan, Seluklular ve slamiyet, stanbul 1971, c. 137. 107 E. Ashtor, East-West Trade, s. 537. 108 Makriz, Slk, c. II, Ksm III, s. 758, 776. 109 E. Ashtor, East-West Trade, s. 575. 110 E. Ashtor, East-West Trade, s. 537. 111 O. Turan, Seluklular ve slamiyet, s. 111. 112 bn Bibi, el-Evamirul-Alaiyye fil-Umuril-Alaiyye (Tpk basm Nr. Adnan Sadk Erzi), Ankara 1956, s. 96. 113 O. Turan, Seluklular, s. 139. 114 Gregory Abul-Farac, Abul-Farac Tarihi, (ng. Trc., W. Budge, ev. mer Rza Dorul), Ankara 1987, c. II, s. 595. 115 . H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, Ankara 1988, s. 245. 116 O. Turan, Seluklular, s. 138. 117 bn Batuta, a.g.e., c. I, s. 307-309. 118 bn Batuta, a.g.e., c. I, s. 328: Malatya Sofu (yn) adyla ok gzel dokunan beyaz renkli bir nevi ynl kuma Memlklerde st elbisesi yani elbise olarak k mevsiminde giyiliyordu. Memlkler, bu kuma Trkiyeden temin ediyorlard. . H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri, s. 250. 119 . H. Uzunayrl, Anadolu Beylikleri, s. 247. 120 M. Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi I, stanbul 1995, s. 361. 121 Mehmet Saray, Altn Ordu Hanl, A. (DA), stanbul 1989, c. II, s. 528. 122 C. E. Bosworty, slam Devletleri Tarihi, (ev. Erdoan Meril-Mehmet pirli), stanbul 1980, s. 188; Fikret Iltan, Bizans Devleti Tarihi, Ankara 1991, s. 424; Fakat Bizans, Rusya Tatarlarnn Bulgarlarla ittifak yaparak Bizans topraklarna 1264 ylnda saldrmalar zerine Bizans bu

845

ittifaktan koparak Altn Ordu ve Memlkler ile iyi ilikiler kurmaya alt. Bizansla Msr arasnda eli heyeti teatisi gittike canland. 123 C. Cahen, Osmanldan nce Anadoluda Trkler (ev. Yldz Moran), stanbul 1994, s. 313; W. Heyd, Yakn Dou Ticaret Tarihi, c. II, s. 329 vd. 124 A. Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, (Geniletilmi II. bask), stanbul 1994, s. 130; Bu ticar ambargoya ramen talya ehir cumhuriyetleri kaak olarak Msr ile ticaret yapmlarsa da bu uygulama Msr Memlk Trk Devletinin aleyhine olurken, Suriye limanlarn ellerinde bulunduran Latin krallklar ile talya ehir cumhuriyetlerinin lehine olmutur. A. Yuval, a. g. m., s. 234. 125 A. Yuval, XIII. Yzylda Karadeniz Ticareti, kinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (Uluslararas I. ) 1-3 Haziran 1988, Samsun 1990, s. 236. 126 Mustafa Safran, XIII. ve XIV. Yzylda Karadeniz Limanlarnn Ticari ve Tarihi nemi, 19 Mays niversitesi Eitim Fak. I. Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, Samsun 1988, s. 461. 127 Makriz, Slk, c. I, Ksm II, s. 465 vd; Ayn, Ikdul-Cuman, c. III, s. 494. 128 Cemaleddin Surr, Devlet-i Zahir Baybars f Msr, Kahire 1960, s. 106. 129 bn Vasl, (Cemaleddin Ebu Abdillah Muhammed b. Salim) Mferrecil-Kurb f Ahbari Beni Eyyb, (Tahkik Cemaleddin eyyal) Kahire 1960, c. II, s. 422; bn Abduz-zahir a.g.e., s. 111. 130 S. A. Ar, el-Asril-Memalik, s. 235-236. 131 A. YU. Yakubovskiy, Altn Ordu ve k, s. 45-46. 132 S. A. Ar, el-Asril-Memalik, s. 237; A. YU. Yakubovskiy, a.g.e., s. 47. 133 Mustafa Safran, a.g.m., s. 460-461. 134 M. A. Cook, Studies in the Economic History of the Middle East, London 1970, s. 127; Oktay Gvemli, a.g.e., s. 210. 135 A. YU. Yakubovskiy, Altn Ordu ve k, (ev. Hasan EREN), Ankara 1992, s. 57-58. 136 E. Ashtor, East-West Trade, s. 458. 137 Kalkaand, Subhul-Aa, c. VI., s. 295-296. 138 Andre Miquel, slamiyet ve Medeniyeti, (ev. Ahmed Fidan-Hasan Mente) Ankara 1991, c. I, s. 310. 139 A. YU. Yakubovskiy, a.g.e., s. 115-116. 846

140 C. E. Bosworty, slm Devletleri Tarihi (ev. Erdoan Meril-Mehmet pirli) stanbul 1980, s. 1992-1993. 141 Hamid Algar, Ahmed Tekder, A. (DA), stanbul 1988, c. I, s. 139. 142 Kalkaand, Subhul-Aa, c. VIII, s. 66-69. 143 Bertold Spuler, ran Moollar (ev. Cemal Kprl), Ankara 1987, s. 470. 144 Hamid Algar, Ahmed Tekder, A. (DA), stanbul 1988, c. I, s. 139. 145 bn Aybek ed-Devedar, Kenzd-Drer, c. VIII, s. 249 vd. 146 A. Yuval, Gazan Han A. (DA), stanbul 1996, c. XIII., s, 450. 147 Makriz, Slk, c. I., Ksm III, s. 956. 148 B. Spuler, ran Moollar, s. 471. 149 O. Gvemli, Trk Devletleri Muhasebe Tarihi, stanbul 1995, s. 220. 150 A. YU. Yakubovskiy, a.g.e., s. 50. 151 B. Spuler, ran Moollar (ev. Cemal Kprl), Ankara 1987, s. 473. 152 Ayn, Ikdul-Cuman, c. III, s. 158 vd. 153 Andre Miquel, slmiyet ve Medeniyet Doutan Gnmze, c. I, (ev. Ahmet FidanHasan Mente), Ankara 1991, s. 310-311. 154 O. Gvemli, Trk Devletleri Muhasebe Tarihi, stanbul 1995, s. 221. 155 Makriz, Slk, c. II, Ksm I, s. 209-210; Sultan Nsr Muhammed b. Kalavun, bu anlamay imzaladktan sonra Ebu Said Hana ok deerli hediyeler gnderdi. Ebu Saidin elileri Sultandan Sancak- Sultanyi hazrlamasn istedi. Bu sancak Hicaza giderken tccar kafileleri nnde dalgalanacakt. Ayrca Sultan Ebu Said iin de Mekke camilerinde dua ettirdi. M. C. Surr, a.g.e., s. 207-208. 156 P. M. Hol, Ann. K. S. Lambon, slm Tarihi Kltr ve Medeniyeti, c. IV, (ev. Hamdi Akta), stanbul 1988, c. I, s. 214. 157 Makriz, Slk, c. I, Ksm III, s. 713. 158 P. M. Hol, Ann. K. S. Lambon, slam Tarihi, c. I, s. 233. 159 A. H. Dumit, a.g.e., s. 193. 847

160 W. Heyd, a.g.e., c. I, s. 423-424. 161 Kalkaand, Subhul-Aa, c. III, s. 536. 162 Makriz, Slk, c. II, Ksm I, s. 103-104; W. Heyd, a.g.e., c. II, s. 292. 163 Naim Zeki, Turukut-Ticare, s. 112-114; Yemen melikleri, tccarlara kar zor kullanmaya ve onlara zulmetmeye baladlar. Melikler, mevcut vergilerle yetinmediler ve tccarlarn kaldramayaca ar vergiler yklediler. Hatta melikler, herhangi bir ticaret gemisi Aden Limanna geldiinde liman grevlilerine emir vererek, gemiyi bir kenara ekip ve onlardan vergi ve eitli hediyeler almadan onlar brakmamalarn sylerlerdi. Hatta tccarlarn sa, koltuk alt ve ok gizli yerleri bile iyice aranrd. Ebu Muhammed Abdullah Bemharime, Tarih-i Suur-i Aden, Leiden 1936, c. I, s. 58. 164 mer Ltfi Barkan, ark Ticaret Yollar Hakknda Notlar, stanbul ni. ktisat Fak. Mec. c. I, S. 4, stanbul 1940, s. 452. 165 Marco Polo, Travels, London 1903, c. I, s. 107-108. 166 Naim Zeki Fehmi, Turukut-Ticare, s. 118 vd. 167 M. A. Cook, Studies in the Economic History, s. 94; Tarihi bn yas, vebadan ok insann ldn belirtmi ve sadece Kahirede lenlerin says 900.000i buluyordu demitir. Philip K. Hitti, slam Tarihi, c. III, s. 1103. 168 W. Heyd, a.g.e., c. I, s. 395. 169 Makriz, Slk, c. I, Ksm III., s. 712-713; Yemen melikinin ismi Makriznin Slk isimli eserinde c. I, s. 713te Ebu Nekye, Baybars Mansurinin Zbdetl-Fikre isimli eseri c. IX, s. 142; Ebu Rukba, Nveyrinin Nihayetl-Ereb, adl eserinin c. XXIX, s. 282de Ebu Nekiyye olarak gemektedir. 170 M. C. Surr, Devlet-i Beni Kalavun F-Msr, Darul-Fikr, Beyrut, s. 339. 171 W. Heyd, Yakn Dou Ticaret Tarihi, c. I, s. 477; S. Lane POOLE, A History of Egypt in the Middle Ages, s. 281. 172 S. Labib, Egyption Commercial Policy, s. 69; Marko POLO, Seyahatnamesi, (Haz. Filiz Dokuman) c. II, s. 145. 173 Atiye Fevzi, Ticaret-i Msr fl-Bahril-Ahmar, Kahire 1972, s. 207. 174 Wolfram Eberhard, in Tarihi, Ankara 1995, s. 264-265.

848

175 S. Labib, Egyptain Commercial Policy in the Middle Ages, School of Oriental and African Studies, London 1970, s. 68. 176 evki Abdulkavi Osman, Ticaretl-Hind f Msr es-Siyadetl-slamiyye, Safat 1990, s. 43. 177 . A. Osman, a.g.e., s. 75. 178 bn Batuta, Rihle, c. II, s. 541-542.

849

XIII-XV. Yzyllarda Yakn Dou'nun Sosyo-Ekonomik Hayatnda Tccarlar / Altan etin [s.446-459]
Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Nedir bu Akdeniz? Bir araya gelmi binlerce eit; tek peyzaj deil, saysz peyzajlar ve biri dierini izleyen denizler. Birbiri zerine ylm uygarlklar Akdenizde gezen; Lbnanda Roma dnyasn, Sardinya adasnda tarih ncesini, Sicilyada Yunan kentlerini, spanyada Arap varln, Yugoslavyada Trk slmn bulur ve yzyllarn derinliklerine iner; Maltadaki megalitik yaplara ya da Msr piramitlerine dek uzanr. Akdeniz eski bir kavak noktasdr. Yzyllardr, herey ona komu tarihini alt st ederek onu zenginletirmitir. nsanlar, yk hayvanlar, arabalar, gemiler, fikirler, dinler, yaama sanatlar1 Bu zenginlikler cmlesinden tccarlar, vazgeilmez unsurlardan olmutur. Tccarlar, Akdenizin beer bnyesinde iktisadi birikim ve hareketin temel ta olmulardr. Her beer bnye/messese, basit bir tasnifle, hareketin en temel hengini tar. Yani bnyenin her bir znesince yaplan fiiller ve bu fiillerden etkilenen nesneler sz konusudur. Bu unsurun imtizac ile de hareket oluur. Tacir, mal, ticaret gibi unsurlardan hasl olan bu hareket iktisattr. ktisadn bnyesinde tccar gibi bir zne, ticaret gibi bir fiil ve mteri ile mal gibi bir nesne olmakszn iktisattan bahsetmek hayli zordur. Ortaa iktisadiyatnda bu unsurlar iinde en mhim rollerden biri tccarlarnd. Orta ada, btn Yaknark slm-Trk dnyas, byk bir kltr evresi tekil eder; bu evre iindeki muhtelif sahalar, baz mahall ayrlklara ramen, itima ve siyas hayatn bir ok daim tezahrlerinde yani itima ve siyas messeselerde nemli benzeyiler gsterir.2 te bu bakmdan, dnem iktisadyatnn znesi olan tccarlar, bu kltr evresinin unsurlar sayarak hareket ettik. Balangta verilen zihniyet tahlili denemesi de bu mlahazayla deerlendirilmelidir. alma, yorumlamac olmaktan ok belirleyici ve tespit edici tahlillere dayanmaya almtr. Zira, bu dnem tccarlarnn tam tespit ve tahlilini yapmak bir makalenin ok fevkinde bir itir. Orta ada, genel olarak, ticarette helal kazanma, kanaat mal hrsla toplamayp elde olan hayrl yolda harcama gibi ilkeler cri idi. Ancak bu yaklamla hedeflenen, toplumu atalete itmek, sosyal hayattan koparmak deil, mutedile ynlendirme ve toplumsal muvazeneyi gzetmektir. Mesel, Mevlna, Hz. Muhammed (s.a.v.) in Kendi el emei ve aln teri ile kazandn ye! hadisini iitmedin mi? itmedin mi ki, Sleyman peygambere sk sk cennet yemekleri getirirlerdi. O da bu yemekleri yer, bunlardan lezzet alrd. Bir gn Cebril-i Emin, Sleyman (a.s.)a cennetten taynn getirdiklerinde orada bulunuyordu. Sleyman (a.s.), bu yemekleri tam bir itah ile yiyordu. Bir melek, dier bir melee; Sleyman, bu cennet yemeini sanki eziyet ekerek kazanm gibi yle bir istek ve itah ile yiyor ki (sorma) Allah Peygamberinin hara (tabl) yememesi gerekir, diyordu. Sleyman (a.s.) Cebrailden; Ne diyorlar diye sordu. Cebrail; Ne dediklerini iitiyorsun, dedi. Sleyman (a.s.) Yani el emei ile kazanlan yemek cennet yemeklerinden daha lezzetli ve iyidir mi diyorlar dedi. Cebrail; Evet diye cevap verdi. Ondan sonra Sleyman (a.s.) tvbe edip, zembil rmeye ve onun kazancyla geimini salamaya balad,3 misaliyle etrafndakileri hell kazanca tevik ediyordu.

850

Yine o, dostlarnn ticaret, yaz yazma (hattatlk) veya herhangi bir el emei ve aln teri ile geinmelerini salamalar iin Peygamber (a.s.)in, Gcn yettike istemekten sakn szn yerine getirmeye tevik etmi ve buna uymayp el aanlardan yevmi kyamette yz evireceini buyurmutu.4 O, Helal para kazanmakla megul ol ve kanaat et,5 Helal lokmann senin cannda evki, zevki arttran ve seni teki lemlere tevik eden, peygamberlerin ve velilerin yoluna gtren lokma olduunu bil,6 Kuran- Mecidde Eer krederseniz nimetinizi arttrrm (K. 17/7) ayetini okumadn m? Yani, her trl kusurdan ar, duru olan Allah kredenlerin krne fazlasyla vaatte bulunmutur, kr nimeti avlamak iin bir ara, elde bulunan nimeti korumak iin de bir badr szleri7 etrafndakileri almaya, kazanmaya ancak muhteris olmamaya tevik ederek, elindekilerle iktifa ve kr tavsiye ile bunlarn mevcut nimeti arttran birer ara olduunu ifade etmitir. Aksaraynin mr servet arkasnda komakla telef edersin, bin bir hile ile hazine biriktirirsin; halbuki sen o hazinenin banda sahraya yaan karlar gibisin, birka gn oturur, sonra erir gidersin sz de8 yukardaki mlahazalar destekler. nsann nurunu ve olgunluunu arttran bir lokma helal kazanlm lokmadr. Eer bir lokmann iinde hile ve kskanlk grrsen ve ondan cehalet ve gaflet doarsa, ak ve tatllk ise hell lokmadan doar. Lokma, meyvas dnceler olan bir tohumdur. Lokma bir denizdir, cevheri dncelerdir. Hell lokma ruhta, ibadet meyli ve teki dnyaya gitmek karar dourur. Lokmay yiyebildiin kadar ye, fakat kendini dnya ilerine harcamamaya dikkat et ve mutlaka hikmet yoluna, peygamberlerin ve velilerin szlerini dinlemeye harca, yoksa lokma seni yer9 szleriyle belli bir iktisad psikolojiye ynlendirmeye almtr. Dnya varlklarn birer toprak paras farz et, kimseyle var olmayan servet topraa da beraber girmiyor. Bugn dallarn ykseklerde grdn aalar, sudan meydana gelmi, topraa karacaktr.10 Sonra muhakkak ki bu dnya aldanlacak bir yer, geilecek muvakkat ikametghtr; saadetleri ksrlklaryla mukadderdir; saraylar yklmaya mahkum, rzgrlar ldrcdr; tatllar zehirle doludur, orada oturan phesiz gidici ve onun gnleri geicidir. kbali gidici bir misafir ve yaz bulutu gibidir veya ziyareti geici bir tayftr, yiyecekleri acdr; tatl gsterdii nimetleri zail olucu, erbetleri gaml, tatllar zehirle yorulmutur11 mlahazalar da insanlara bir denge nizam sunmakta, a olan ve bir avu topraktan baka bir eyle kanaat etmeyen insan gzn, hayatn hakikatlerine ynlendirmeye almaktadr. Bu gayreti bir arif bir zenginden; Mal m yoksa gnah m seviyorsun? diye sordu; Zengin de Mal seviyorum dedi. Bunun zerine arif; Doru sylemiyorsun, belki gnah ve vebali daha ok seviyorsun. nk, mal brakp, vebal ve gnah lrken birlikte gtrdn ve Allahn yannda knanacan grmyor musun? Eer ersen, mal gnahsz olarak birlikte gtrmeye al. Eer mal seviyorsan, onu kendinden nce Allahn yanna gnderirsin, o, mal Allahn huzurunda senin iin iyi iler yapar, nk, Nefsiniz iin nce gnderdiiniz her hayr, Allahn yannda bulursunuz. (K. 73/20)12 Allah sana iki ey verdi. Biri servet teki kl (kuvvet); servetle iyilik tohumu ekilebilir, kl ile de halk arasndaki dzensizlikler kaldrlabilir13 mlahazasyla bu desteklenir. Allaha hamd ve minnet olsun ve kuvvet ve kudret de Onundur. Zamanmzda da Emir Muineddin Sleyman, Osman gibi yce Allahn verdii nimetlere tam bir ciddiyetle krediyor, btn bilginleri, fakirleri, dini btn

851

kiileri ve rifleri besliyor, mmetin btn mustahsen olanlarna trl yardmlarda bulunuyor ve efkat, Allahn mal, kulu iindir sz gereince halk korumay kendine gerekli biliyor.14 Orta an iktisat hayatn ve zihniyetini karakteristik izgilerde ve geni sayda aksettirenler phe yok ki, tacir ve sanat erbabdr. Bu manada esnaf topluluklar, ehir iktisadnn en ehemmiyetli ksm, hatta o iktisadn ta kendisidir.15 Buradan hareketle tacir kelimesine bir tanm getirmek daha dorusu onda mndemic olan manalardan birini ifade etmek gerekirse; Tacir, piyasada arz ile talep arasndaki yahut belirli mallarda fazlalklara sahp olanlarla olmayanlar arasndaki badr. Tacir speklatif kazantan ve senet biriktirme gdsnden kendisi alkoymay baard zaman sosyal fonksiyonu optimal seviyeye ulam olur. Normal kr ise tacirin hakk olan adil crettir.16 Tccar retici veya bakasndan alp satc olabilir. Klasik slm dnyasnda her iki eit de grlmekteydi. Bu nizamda retici datc olarak maln dorudan mteriye satar. O devirlerde hakim olan usl ise retici-satc-tketici eklinde olmakta idi. reticinin zel satclar vastasyla mallarn sattklar da grlmekteydi ki bunun rneklerini Eyyblerde, Memlklerde ve Osmanllarda grmekteyiz. Dier bir sat tr de, ilk misali Medinede Hicretten sonra grlen, takastr ki bunda dellal denen araclar vard.17 Tccar tabiri ve kapsad zmreler tarihte daima ayn kalmamtr. Kelime, bazen dar ve bazen geni manada kullanlm yerine gre ehirler arasnda seferler yapan tccara, ehir iinde seyyar satc ve hatta yerleik ar esnafna alem olmutur.18 Btn bunlarla beraber hassas bir hesap ve defter tutma alkanl, normal bir kapital yatrm ve iletmesinin verecei kr anslarn hesaba katarak faaliyetlerini ayarlamak alkanl, tccar gruplarnn ve kervanlarn donatanlarn hakiki saikleri ve kayglar karsnda biraz snk kalmaktadr. Macera hevesi, ayak baslmam memleketleri grmek, umulmadk servetlere kavumak merak gibi iktisat d bir karakter de sz konusuydu.19 Eflakdeki Saygn zengin ve niyazmend bir tacirin, Tebriz ehrinden gelip ekerfuruan hannda ektii zahmetlerden ve kitaplar gzden geirmesinden amac, ulu bilginler ve dindar eyhleri arayp bulmaktr, yoksa yalnz ticaret yapmak ve servet edinmek deildir20 eklindeki kaytla, bu iktisat d olan gayelerin mevcudiyeti de anlalmaktadr. Kutadgu Biligde Tccarn yurtluklar edinmeye heveslenmesi gerekmiyor, gm, onun topra, suyu ve badr denilerek21 tccarn bahsedilen hareketliliine de iaret edilmektedir. nsan dncesini madde merkezli bir hle getiren kapitalizm ve maddenin ve manann zne maddeyi yerletiren bat felsefesinin, dounun nevi ahsna mahsus deerleri mndemi dnyas karsndaki farkll, ifadesi gereken ilm bir hakikattir. Trkiye Tccarlar Trkiye Seluklular ve Beylikler Devri Trkiye (Anadolu),22 Orta ada, douyu batya, kuzeyi gneye balayan milletler aras ticaret yollar iin adeta bir kpr durumundayd. Devlet adamlar bu imknn deerini anlamlar ve ticaretin gelimesi iin siyas ve ticar alt yapya ynelik tedbirler almlard. Bu cmleden tccarlara da byk bir imtiyaz tannm ve ticareti rahat yapabilmeleri iin kolaylklar salanmtr. Mallar soyulan tccarlarn zararlar hazineden denmitir ki bu, zamanna gre bir eit devlet sigortas demekti. Bundan baka Seluklu hkmdarlar ba, gei ve gmrk vergilerini tamamen kaldrarak veya 852

dk oranlara indirerek (%10dan %2ye) ticareti ve tccar desteklemi ve tevik etmilerdi.23 Milletleraras ticaret kervanlarnn emniyeti ve istirahati iin Seluklu Devletinin kurduu tekilat iktisad olduu kadar itima ve meden cepheleri ile de ok byk ehemmiyet arzeder.24 Alad-Din Keykubat devrinde, 8 Mart 1220de Venedik Elisi J. Teopulo ile Sipehsalar emsud-Din arasnda imzalanan antlamada, tccarlar iin can ve mal gvenlii, ngrlen maddeler arasndayd.25 Trkiyede ticaretle uraanlarn ve sair esnafn Ahlik tekilat altnda birletikleri grlyor. Ahliin temelleri Nasr Li Dinillahn tesis ettii ftvvet tekilatna dayanmaktadr. Bu messesenin ortaya k, Nasr yabanc hakimiyeti devirlerinde ortaya kan mezhep itilaflarnn etkilerinin sosyal ynn idrak etmesiyle olmutur. Bundan dolay Nsr ahenk salamaya ve saflar birletirmeye alyordu. Bu maksatla, bir taraftan aydnlarla, bir taraftan da halk ve ftvvet tekilatlaryla olan balarn salamlatrmaya alyordu. Ayrca eitli mezheplerle yeniden birlii salamak iin yardmlamaya alyordu.26 O iktidara geldiinde, mevcut blnmelerin zerinde yer alacak bir messesenin bulunmasn ve hilafeti tehlikelere kar emniyete almay istiyordu. Halife, ftvvet tekilat iinde topluluklarla (mecmuat- fityan) nceden alkalar kurmutu. imdi ise, ftvvet tekilatlarn birletirmeye i balarn salamlatrmaya, ahlk ve terbiyev seviyesini pekitirmeye, daha basit bir anlatmla, hkmran olduu arazi parasnn snrlarn aacak, birletirici bir hareket oluturmaya alyordu. Bunda da baarl oldu. Ftvvet tekilatndaki liderlik konumunu kendi topraklar dna, komu emirlere kadar geniletmiti. Onun bu teebbsleri neticesinde ftvvet tekilat yenilenmi, yaygnlam ve kavramlar tanmlanp belirginlemi ve bylece daha ncekilerden farkl bir ftvvet tekilat zuhur etmiti.27 Ftvvet geni manasyla esnaf tekilatna verilen umum isim, Ah ise o tekilat mensuplarnn veya onlar tarafndan seilen bakann nvan olmutur.28 Ahlerin bulunduklar toplumda siyas, asker, ahlk, eitici ve tesand, arabuluculuk ve sosyal gvenlik ile genlikle ilgili fonksiyonlar vard.29 Seluklular devrinde ve sonras, ehirlerde saydmz sahalarda faal olan ahler retimi ellerinde tutuyorlard. Kendi aralarnda sk hiyerarik tekilata sahp olan ahler eyhlerinin idaresinde standart retim yapyorlard.30 Byk Trk iktisats, sanat ustas Nasrddin Ah Evren (11721262) ahlk, konukseverlik, yardmseverlik ve sanatn uyumlu bir birleimi olan ahlii rgtleyerek o denli saygn bir duruma getirmiti ki, 13. yy.n ikinci yarsndan 14. yy.a kadar Trkiyede devlet adamlarnn, kadlarn, mderrislerin eitli tarikat eyhlerinin, byk tccarlarn ah birliklerine dahl olduklar bilinmektedir.31 Sonraki dnemlerde Osmanl Hkmdar Orhan Gazi (1324-1362) ve Sultan I. Murad (1362-1389) Ah idiler.32 Yine Sultan Baybarsn ftvvet tekilatna bal olduu bilinmektedir.33 Ahlie bir meslek, sanat ya da ticaretle ilgisi olmayanlar katlamazd. Ah rgtnde sanatlar i yerinde yamak, rak, kalfa, usta, hiyerarisi ile meslein incelikleri retilirken, akamlar da ahlk eitimi, haftann belli gnlerinde ise silah talimleri ve ata binme retimi yaptrlrd.34 Ksmen din tasavvufi esaslardan, ksmen de kahramanlk ananelerinden mlhem olan bu mesleki ahlk, tesand ve gayr- endi mahyette idi; yani patron ile ii arasnda vaziyeti eyh ile mrid arasndaki ilikiye 853

benzer bir hle koyarak manevi bir nizam tesisi gayesini takip ediyordu.35 Ahlerde her sanat ve meslek, bir slm byn, velisini kendilerine stad tanr ama onlar bunu, batdaki esnaf ve sanatkrlarn duyduklar zorunluluk ve kayg ile yapmazlard. Zaten ahlii benzer kurulardan ayran en byk deiiklik din adamlarnn da, devlet otoritesinin de onlar zerindeki mahdud etkisidir.36 Ah birlikleri iinde, mensuplarn i hayat dndaki skntlaryla ilgilenilmi, skntlarn almasna el birlii ile allmtr. Her esnaf grubunun bir yardm sand vard. Buna esnaf vakf, esnaf sand veya esnaf kesesi denirdi. Bunlardan ihtiyac olan esnafa, hastalara, bir felakete urayana, lenlerin yaknlarna yardmda bulunulur, isteyenlere bor para verilirdi.37 Bu dzen iinde 12 snf ftvvet d saylmt. Mmin olmayanlar, mnafklar, falclar, mneccimler, iki ienler, dellaklar, dellallar, ulahlar, kasaplar, cerrahlar, avclar, ameldarlar ve madrabazlar bu birliklere alnmyorlard.38 Bu ah birlikleri yalnz ehirlerde deil, kylerde ve ularda da mevcut idi. 13. asrda btn slm dnyasn kaplayan sofi tarikatleri tekilatn takliden yaplm toplant mahalleri, zaviyeler vard.39 Kylerde yaren odas ve misafir odas adn alan mekanlar da vard. Baz kalabalk kylerde birka tane idi. Konuk odalar hali vakti yerinde olan ailelerce finanse edilirdi. Bunlarn ou iki katl idi. Yukarda iki gz odas, aada birer ahr ve samanl, helas bulunurdu.40 bn Battuta, mehur seyahatnamesinde buna iaret etmektedir.41 Ahler, aslen hibir siyas gc olmayan, fakat iktidar boluu vuku bulduu zamanlarda karklklar kan yerlerde n sray alan, dzenli ordunun eksiklerini tamamlayabilme zellii olan tekilatlanmalar idiler.42 Gerekten Ahler, Seluklu Devletinin ykl ve Mool istilas dneminde Trkiyenin savunmasnda ve dzeninde byk rol oynamlard. Ahler devlet idaresinin zayflad, otoritesizliin ba gsterdii gei dnemlerinde ehirlerin idaresini ellerine alyorlar ve eski idareden yeni idareye geiin toplum iin sarsntya sebep olmamasna alyorlard.43 Hakikaten, Ahlik 12. ve 13. asrlarn harp, isyan ve istilalarn dalgalar arasnda sanat erbab iin dinlendirici, huzur ve emniyet verici bir ocak ba vazifesi de grmtr. Bu sebeple Ah zaviyelerine, bir manasyla, birer iktisad teekkl olmalarnn yannda, fertler arasnda scak samimi, bir topluluk ruhunun tecessm ettii -tabiri caizse kristalletii- messeseler nazariyle bakmak mmkndr.44 Ah tekilatnn umum yapsna baktmzda hisbe vazifesini uhdesine aldn grmekteyiz. Yani daha nce ifade ettiimiz muhtesibin vazifeleri bir ahsi manevi olarak Ahlik messesesinde mazmun idi. Toplumda emr-i bil-maruf nehy-i anil-mnker olarak formle edilen vazifeyi Trkiyede bir ynyle Ahler icra etmekteydiler. Gnmzde ki modern kurumlara baktmzda Ahliin yerini ticaret ve sanayi odalar, sendikalar, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, Trkiye Ticaret, Sanayi, Deniz Odalar ve Ticaret Borsalar Birlii (T.O.B.B.), Trkiye Esnaf ve Kk Sanakrlar Konfederasyonu gibi kurumlar ve muhtelif vakflarn aldn grmekteyiz. Trkiye bu devirlerde Ah tekilatlarna bal tccarlar kadar yabanc tccarlarn da urak mekan olmutu. Ticaretin ve tccarlarn karlar byk bir itina ile mdafaa ediliyordu. Birileri tarafndan tccarn soyulmas veya tccarn gasptan ikayeti olmas durumunda (tccar urad fiziki saldry ispat ederdi), sultan soyguncuyu cezalandrmak iin zerine yryordu. Tccardan 854

alnan, onun yitirdii herey sava ganimetinden ya da valinin elindeki yedek akeden karlanyordu. Eer herhangi bir nedenle zarar yerinde kapatlmadysa, tmyle hazineden deniyordu ve sonra da zarar verene aksettiriliyordu.45 Bu devirde daha nce de ifade edildii gibi Batllarla baz ticar antlamalar da akdedilmiti. Mesel, elimizde Sultan I. Alad-Din Keykubadn, 1220 tarihli, altnyaldzl krmz imzasn havi Venediklilere vermi olduu ticar msaadename mevcuttur.46 Trkiyede ticaret yapan Venedikli, Pizal ve sair Latinler arasnda vuku bulan hukuk ihtilaflar kendileri tarafndan husus bir mahkeme veya onlarn Konya, Sivas gibi ehirlerde bulunan konsolosluklar vastasyla hallediliyordu. Yalnz hrszlk ve katil vakalar Seluklu kadlarnn salahyetine braklmtr. Trk mahkemelerine intikal eden olaylara banda kadlarn bulunduu eri mahkemelerden ziyade, hkmet merkezindeki rfi davalara bakan Divan- Adl veya dier adyla Divan- Mezalim bakard. Seluklu sultanlar, Frank korsanlarnn, Ermeni krallarnn tecavzlerine urayarak soyulan Trk ve yabanc tccarlarn ikayetlerini bu divanda dinlemilerdi.47 Moollar devrinde de daha nce ifade ettiimiz gibi, tccarlar (hassaten Avrupal) himaye edilmi, hatt devlet adamlar bu ticar faaliyetlere itirak etmilerdi. Mesel, Reidd-Din servetinin 250 tmenini, geliri oullarna kalmak zere, ticarete yatrmt. inle, Akdeniz sahlleri arasnda ortak ticaret tekilat ebekelerini idaresi altnda alm olan Mool prenslerinin, Trk ve Uygur tccarlarnn sermayelerinin genilii dikkat eker. Reidd-Din, Maverannehir, Hindistan ve Msr ticaretine geni mikyasta sermaye koymu, Basra Krfezinden yaplan deniz ar ticarette de aktif rol oynamt.48 Bu devirde, Trkiyede pek ok Trk ve Avrupal ve dier beldelerden tccarlar iktisad faaliyetlerde bulunmular, Trkiye bir ticaret merkezi haline gelmi, ancak belirli bir grup ticar hayatta hakimiyet kuramamtr. Hakim unsurlar siyas gcn genel eilimine gre deiiyordu. Bir dnemde Mslman tacirler etkin olurken, dier bir dnemde Avrupal tccarn faaliyeti sz konusu oluyordu. Bu devir tccar ve ticaret hacmi hakknda fikir vermesi bakmndan 50.000 dirhemlik kuma ykyle Konya-Antalya yolunda soyguna urayan Hoca Mecdd-Dini rnek gsterebiliriz.49 Anadolu ehirlerinde Yahudi tacirlerin bulunmas tabii ise de, bunlara dair sarih bilgi yoktur. slm dnyasnda umumiyetle bankerlik ve sarraflk Yahudilerin elinde olduu halde, Sivasta Kzl ve Bayezid, Krehirde Cemal adl sarraflarn bulunmas Trklerin bu para ticaretini ellerinde tuttuuna, en azndan bu ilerle itigal ettiklerine delalet eder.50 Herhlkrda Trkiye bu devirde canl bir dahl ve hassaten haric transit ticaret trafiine aht olmu ve bu faaliyet btn siyasi alkantlara ramen artarak veya azalarak, istikametini deitirerek devam ettirmitir. Anadoluda Yahudi tccarlarn mevcudiyeti51 ve yine Ermeni tacirlerin varl52 da bilinmektedir. Trkiyede, beylikler dneminde de tccarlar faaliyetlerini srdrmlerdir. Beylikler dnemi ehir hayatnda, mahdud sayda bulunmakla birlikte, tacirler de yer ald. Memleketin iinden dier ehirlere ve memleket dna gidecek kervanlar tertip edip, i ve d pazarlardan ehrin iaesini temin eden, yalnz kendi sermayesini deil yksek zmrenin parasn da ileten, uzun ve aralkl pazar ve panayrlar arasnda dolaan tccarlard. Zengin tccarlar, vergilerin toplanmasnda, eitli 855

ihtiyalarnn temininde, reayann skntya dmesinin nlenmesinde oynadklar rol dolaysyla grdkleri itibarn yannda, toplum katnda da sz sahbi olduklar, ehrin ileri gelenleri iinde yer aldklar anlalyor. ehir toplumunda devlet ve reaya arasnda, hem devlet emirlerinin reayaya ulamasnda ve uygulanmasnda resm devlet grevlilerinin yardmcs, hem de ahalinin temsilcisi olarak ikili bir fonksiyon yklenmilerdi.53 lhanl igali devrinde, Trkiyede ticaret canl idi. Bu sebeple de zaman zaman meydana gelen alkalanmalara ramen millet mesut bir hayat yaanmtr. Baz ada bat yazarlarna gre; dnyann en zengin lkelerinde olan Seluklu Trkiyesinde, kurulan beylikler pek sknt iinde olmamlard. Mslman ve Hristiyan kavimleri arasnda bir kpr vazifesi gren Trkiye, dnya ticareti bakmndan byk bir neme sahip olmutur.54 Beylikler ticareti desteklemek iin antlamalar da yapmlard. Karamanoullar Beylii Venedik Cumhuriyeti ile 1454 senesinde bir antlama yapmt. Buna gre Venedikli tacirlere vergi demeden ticaret yapma hakk veriliyordu. 1450 senesinde Alaiye Beyi Ltfi Beyin Kbrs Kral II. Ioannes ile yapt antlama ile her iki lke tccarlarna serbest dolama ve ticaret hakk tannmtr. Osmanllarn ilk devirlerinde Cenevizliler Orhan Gaziden, Venedikliler Yldrm Bayezidden ahdnameler elde etmilerdi.55 Karasioullar Beyliinde yrtlen canl ipek ve kle ticareti buralar tccarlar asndan bir cazibe merkezi hline getirmiti.56 Msra Anadolunun gneyi kadar batsndan da kereste yolland bilinmektedir. bn Saidin kaydettiine gre; 13. yzylda Makriden (Fethiye) skenderiyeye kereste gnderiliyordu.57 Yine 14. yzylda merkezi Yksekkum olan Kyceizden Msra youn bir kereste ihracat yaplmaktayd.58 Trkiyede ticaretle uraan hanmlarn da varl bilinmektedir. Ancak bunlar fevkalade snrl bilgilerdir. 12. asrn sonlarnda Konyada kuyumcu bir Hristiyan kadn vard. Denizli arsnda da Hristiyan kadnlar ticaret yapyordu.59 Msr Tccarlar Memlkler Devri Msrda kurulan devletler, Msrn corafi konumu sebebiyle iktisad siyasetleri ve siyas istikrara muvazi gelien sanayi ve tarmla, transit, haric ve dahil srekli aktif olmular bu sebeple ticaret olarak, iktisad ynden ok gelimilerdi.60 mit Burnu yolunun kefinden nce, dou ile bat arasnda bilinen yollarn en yararls hi kukusuz Kzldeniz yoluydu. Bu yol karayoluyla olan nakliyatn sebep olduu glk ve giderleri azaltyordu. Kzldenizi Nilden ayran dar arazi eridi gz nne alnmad takdirde, Hindistandan yahut inden gnderilen ticaret eyas daima deniz yoluyla gelir; talya, Fransa ve spanya limanlarna ulamak iin en doru ve en ksa hatt izlerdi. Msr bu nemini, sahip olduu merkezi duruma borluydu. Buras her iki dnyann pazaryd.61 Bu corafi mevkiye ek olarak Memlk sultanlar ticareti gelitirmeye ve bu faaliyetin emniyet iinde teminine almlar gerektiinde tccarlara zarar veren glere kar asker birlikler 856

karmaktan da geri durmamlardr. Sultan Baybarsn 1273 senesinde, tccarlara saldran Ermeniler zerine Halepten Emir Hsamd-Din el-Ayntabyi gndermesi bu cmledendi.62 Sultann 1265 senesinde Sevkini ele geirmesi burann hakimi e-erif Alimd-Din Esbegannin tccarlara saldrmas idi.63 Hallarn Suriyedeki son byk merkezi Akkann fethinin sebepleri arasnda, antlamaya muhalif olarak, Hallarn tccarlara saldrmalar sebep olarak gsterilir.64 Sultan Berkuk, 1388 senesinde amdan gelen tccarlara saldran Hallara kar sahil blgelerinde bulunan tccar ve dier unsurlardan Franklarn yakalanmasn emretmiti.65 Yine Sultan Berkuk devrinde Bizanstan bir elilik heyeti gelmi ve tccarlarnn am ve Msra girmesine izin verilmesini istemilerdi. Bunun yannda skenderiyede bir ticaret konsolosluu ama isteklerini de iletmiler ve bu Memlk Devleti tarafndan kabul edilmiti.66 Memlkler devrinde bunun gibi ticareti gelitirici ve destekleyici pek ok antlama yapld da bilinmektedir. Ticareti koruma ve gelitirmeye ynelik bu d politikalar kadar ieriye ynelik politikalar da takip edilmi; tccarlara kolaylklar tannm, ticaret merkezleri alm; Mslman tccar iin funduklar -ticaret merkezleri- mevcut idi. Mesel Msrda Trk funduklar.67 Yemenli, Yahudi, ranl, Farsl tccarlarn zel mekanlar vard.68 Nitekim Msrda Funduk el-Karim, baharat, biber ve tarn ticareti ile megul tccar cemiyetinin (at-Tccarul-Krimyye) azalarna verildii gibi, Han el-Halil ise ranl (Acem) tacirlere tahsis edilmi idi.69 Ticaretin gelimesi iin muhtelif alt ve st yap kurumlar tekiline allmtr. Sultan Baybars Ancona idarecisi arl ve biliye idarecisi Alfonso ile, antlamalar yapmt. Yine Sultan, Kbrsa giden tccarlara zarar veren ve onlar hapsedip mallarna el koyan Beyrut hakimiyle tccarlar serbest brakmas artyla bar yapmt.70 Sultan Kalavun, Kastilya Kontu Alfonso ve Sicilya Kral James ile antlamt. Kalavun talyan Cumhuriyetleriyle de antlamt. Ayrca Filistin, Tarablus, Akka vb. yerlerin hakimleriyle antlamalar imzalamt. Sultan Kansu Gur Floransa ile antlamalar yapmt. Memlkler devrindeki youn diplomatik ilikiler ticaretin de canlanmasn salamt.71 Sultanlar tccarlarn korunmasna ihtimam gstermilerdir. Mesel, Sultan Kalavun, Sis hakiminin tccarlarn mallarna elkoymas zerine ona bir uyar mektubu ve zerine asker yollamt.72 Biladu-amda, 1336 senesinde Al-i Mhenn ve Al-i Fazldan Araplarn yol kesip, tccarlarn mallarna el koyduklar haberi ayi olunca; Halep ve am naiplerine Araplarn elinde bulunan iktalarn alnp, am ve Suriyede bulunan emirlere verilmesi emredilmiti.73 Bu koruma yalnz Mslman tccarlar iin deil gayr-i mslim ticaret erbabn da temil olmutur. O kadar ki bu durum dman bir lkenin tccarlarn korumaya kadar gitmitir. Mesel, Franklar Sultan Berkuk devrinde, skenderiyeye saldrp zarar verince skenderiye Naibi Emir Bulut merkeze sormadan skenderiyede bulunan tccarlarn mallarna el koymutu. Bunu haber alan Sultan Berkuk bu duruma kzarak onu Kahireye arm ve Emir Bulut bu durumdan dolay sultandan zr dileyerek kurtulabilmiti.74 Bu gelien iktisadiyata paralel tccarlarn yldz da parlamt. Makriznin ifadesine gre; Msr halk devlet erkan, tccarlar, orta halli satclar, iftiler, fakirler, sanat ve meslek erbab, ihtiya sahbi 857

dilenciler olarak yedi gruba ayrlmt. Makriz tccarlar hakknda Tccarlar nimet ve lks sahbi zengin insanlardr. Mesel bir tccar bin dirhem kazanr onu paraya ya da yirmi miskal altna evirmesi gerekir ve bu paray da kendisinin ve ailesinin yiyecek ve giyeceklerine harcar. Ancak bu bin dirhemden bin dirhem kalr. Fakir insanlar onlarn bu paradan istifade ettiini sanrlar. Gerekte onlar zarardadrlar. Ve zaman ierisinde masraflarnn onun maln azaltt parann deiiminde onu zarara uratt grlr. nsanlar onlarn zengin olduunu sanrlar. Fakat insan grdkleriyle yanlabilir diyerek kendi devrindeki tccarlarn pek de iyi grnmeyen ahvalinden bahseder.75 Yine bu ifadelerden, bir enflasyon probleminin de olduu anlalyor. Bu artlara bal olarak ktleen hle ramen Msr tccarlar, dnyann drt bir tarafna kervan yollayp, yelken aarak, slm tarihinde eine ok az rastlanr zenginlikte tccar gruplar oluturmulard. Memlkler devrinde Msrda, Anadoludakine benzer bir hrfet tekilatnn olduu da grlmektedir. Sultan Baybarsn ftvvet tekilatna bal olduunu76 daha nce ifade etmitik. Bu bilgi bu tekilatn varln daha da teyid etmektedir. Msrda eyht-Tavaif denilen kimseler vard. Bu ahslar sanat ve zanaat ehlinin bir grubunun ba olan eyhlerdi. Her grubun kendi eyhi bulunmaktayd. Her meslek topluluu bir suf tarikatna bal idi. Bu yolla esnaf arasnda dayanma, ibirlii ve koruma-kollama salanrd. Bunlarn kendilerine has trenleri olduu da bilinmektedir. Bu gruplarn ba olan eyhler tarikat lideri olma vasfyla ba konumdaydlar. Bunlarn zaman zaman Memlk sultanlarnca davet edildikleri de bilinmektedir.77 Memlkler devrinde mevcut snflar sayarken Makriz tccarlar devlet erkanndan sonra ikinci sraya koymaktadr.78 Bu onlarn o devir Msr cemiyetindeki yerlerini bir bakma da izah eder bir kayttr. Zira tccarlar bu devrin en nemli unsurlarndan birisiydiler. Bu devirde, Msrda tccarlar deyince akla ilk olarak Krimler gelmektedir. Krim, Karimyye, Ekrim eklinde isimlendirilen Krim tccarlar, baharat ticaretiyle uraan Orta a boyunca Orta Douda faaliyet gsteren tccarlardr.79 Krim isminin menei hakknda muhtelif grler bulunmaktadr. Bunlardan birisi, neet ettikleri yerden dolay bu ismi aldklar biimindeki grtr. Memlklerden olduklarndan, Sudanda Kanem el-slmiyye denen yerden hareketle Krim adn almlardr.80 El-Kalkaand elAyzb, Kusayr, Tr ve Sveyden Msra ulaan tccarlara Krim tccarlar diyor ve bunlarn Funduk- Krim denen Fustatta Nil nehri kenarnda bulunan hanlara indiklerini sylyor.81 Dier bir gre gre ise tadklar, itigal ettikleri ticaret meta (Kuararima) dolaysyla bu ismi almlardr.82 Arap tccar mektuplarnda, 11. yzyln 30. ve 40. yllarnda (1030-1040larda) adlar gemektedir. Burada da ticaretle uraan tccarlar ve gemi kaptanlar manasna, Hindistandan Yakndouya mal tayan tccarlar, olarak ifade edilmilerdir. Mslman kaynaklarnda ise, 11. yzyln son eyreine doru isimlerine rastlanmaya balanmtr (1070). Krim tccarlar, 14. yzyln ortalar ve ikinci yarsndan sonra ok nem kazanan, milletleraras ticarete damgalarn vuran tacirler olarak grlmektedirler ki bunlar idareler zerinde de etkili olmulardr.83 Yine Krim tccarlarnn adlar Adenden Msra muvasalatlar zerine drt yllk zekat tediyesiyle alkal olarak 1181 ylnda zikredilmektedir.84 858 Krimler, Fatmler devrinde

grlmekteydiler.85 Genize vesikalar da Fatmler devrindeki Krim varln teyid etmektedir.86 Onlarn neet ettikleri yer olarak, Hind Okyanusundaki hassaten Aden87 yahut Bahrul-Gaza ile Buhayratu Teat arasndaki Sudann bat ksmnda bulunan blgeler gsterilmektedir.88 Krimler tarihinde nemli olan devir Eyyubler devridir. zellikle de Selahud-Din Eyyub (1174-1193) dnemi olduka mhimdir. 1173 senesinde Selahud-Din Eyyub Hallarla mcadeleye gittii vakit yerine naib olarak Takiyyeddin mer b. Ahyi brakmt. Bu ahs Nil kenarnda Krimler iin byk bir Funduk ina ettirmiti.89 Bu dnemde Msrda yaayan, Krim olduu sylenen ve kuyumculukla uraan Yahudi ailelerin olduu ve bunlarn Memlkler dneminde de bu ilerine devam ettii ve Karim Ailesi (BeytulKarim) adyla bilindikleri sylenmektedir. Ayn zamanda, Genize vesikalar da Eyyubler dneminde, Karim ticaretinde Yahudi tccarlarn bulunduklarndan bahsetmektedir.90 Krim tccarlarn tamamnn Mslman91 olduklar mlahazasndan yola karak, Yahudi tccarlarn belki Krim tccarlaryla ortaklaa altklar ya da onlardan mal alp satan kiiler olduklar yksek bir ihtimaldir. Memlkler devrinde Krimlerin saysnda art gzlenmektedir. Kutuz devrinde onun sert tedbirleri yznden biraz sarslsalar da, Baybarsn isabetli politikalaryla tekrar eski vaziyetlerine dnmlerdir. Krimler 12. ve 13. asrlarda, Batyla olan mcadelenin ticar cephesinde, Douyu baaryla ayakta tutmular,92 Dou-Bat ticaretinde Avrupal tccarlarla ciddi bir rekabete girimi ve hassaten baharat ticareti ve dier sahalarda stnlk kurma abas iinde olmulardr.93 Krim tccarlar, 14. asrn ortas ve ikinci yarsnda ok glenmilerdi. Dier devletlere bor verecek bir duruma gelmilerdi. Msr ve Yemen sultanlar, Msrn milletleraras ticaretinde sz sahbi bu zengin tccarlar (bankerler) grubundan bor almlard.94 Mesel, Sultan Nasr Muhammed b. Kalavun skenderiye tccarlarndan bor almt. Yine Nasr Muhammed, Krim tccarlarndan bor almt. Sultan Berkuk, 1394 senesinde Burhanud-Din brahm el-Mahalli ve ihabud-Din Ahmed b. Mslim ve Nureddin Ali b. Harunden Timurlenk ile savamak iin bir milyon dirhem istikrazda bulunmu ve buna karlk da Memlk maliye nazr bu tacirlere senet vermiti. Ayn zamanda Sultan bu tccarlara hilat vermiti.95 Bu devirlerde, Krim tccarlarnn says 100l 200l rakamlar geen bir adede ulamt ki Msr ve Yemen arasndaki ihtilafi tesviye ve buhran bertaraf iin devlet bunlardan istifade etmiti.96 Ancak 2-3 nesilden fazla gl kalabilen ve zenginliini muhafaza eden Krim ailesi yoktu.97 Krimler ilk nce Kus ehrini merkez olarak semilerdi. Buras Orta Afrika, Yemen, Hindistan ve Habeistan mallaryla dolu byk bir limand. Krim tccarlar baharat, buhur, fildii gibi emtia ticaretiyle urayorlard.98 Fakat Avrupada dolaysyla Akdenizde ok nemli ticar glerin ortaya kmas, Krimlerin Hind Okyanusundan Kahreye tanmasna sebep olmutur.99 Karimlerin Kahredeki merkezleri dnda skenderiye, Dimyat, Kus, Ayzab, Mekke, Cidde, Aden100 gibi ehirlerle Suriye, Hindistan ve in gibi lkelerde ticaret merkezleri vard.101 Bu merkezlerin bazs vakf olarak tacirler tarafndan ina edilmi olup, ilerinde cami vard ve sahplerine izafeten adlandrlmlard.102 859

Krimlerin banda Reisl-Krimyye

veya

Reist-Tccar

veya Vekilt-Tccar

veya

ehbendert-Tccar adn alan bir bakan bulunuyordu ki bu usul Fatmlerden beri cari idi. Bu reislikler babadan oula geiyor, reislerin oullar bu iin usuln gen yata renip, ticaret seferlerine itirak ediyorlard.103 Bunlarla ilgili olarak on byk vezaretten biri olan Nazr el-Bahar vel-Krim isimli bir vezaret vard. Kalkaandnin Subhul-Aada belirttiine gre bunun vazifesi Yemenden gelen Krim tccarlaryla ilgilenmek idi. Bunlar bazen vezire, bazen Nazrul-Haca balanyor ve bazen de serbest oluyorlar, ancak sultana ikayet edilebiliyorlard.104 Ayrca baharatn Msra ithalini kontrol ve satn murakabe eden Mstevfi fi el-bahar vel-Karim denilen bir daire de vard. Bundan maada bir mfetti, bir murakp ve bu tacirlerin zekat ilerine nezaret etmekle vazifeli zel bir memurluk da kurmulard.105 Krim tekilatnn i bnyesine baktmzda bu tekilatn, biber ve bahar ticareti gibi muayyen bir gayenin tahakkuku urunda tacirler grubunun tesandyle olumu bir korporasyon veya lonca eklinde olduunu grmekteyiz. Deniz ar blgeleri amil byk ticar faaliyetlerin icaplarndan olan tedarik, ithalat, nakliye, ambarlama, sat ve ihracat gibi eitli problemler, mteaddid fertlerin ibirliini, karlkl yardm ve dayanmasn zaruri klmaktayd. Buna ilaveten, Krim tekilat sadece meslek bir birlik olmayp, ayn zamanda bir mezhep nitesi idi. Bu tekilat oluturan kiilerin dindar kiiler olduklar, ortak bir takm balarla birletikleri grlrd. En nemli ba, slmi olanyd. Aralarna katlan mnferid yabanc tacirlerin ksa zamanda slma girdikleri gzlenmitir.106 Krimler aslnda biber ve baharat taciri idiler, ancak bunun dnda bankaclk, tarm ve kle ticareti ile de uramlard.107 Ellerinde biriken byk para onlarn Msrn para piyasas zerinde nfuz sahibi olmalar, bankaclara ve maliyecilere has fonksiyonlar da icra etmeleri sonucunu getirmitir. Daha nce de sylediimiz gibi fertler ve hkmetlere ikrazlarda bulunmu, kredi amak suretiyle beynelmilel finans sahasna girmilerdi ki bunun misalleri pek oktur.108 Krimler Avrupada modern bankacln ve bankaclk usullerinin temel atcs olmulard.109 Krim tccarlar bunun yannda buday, un, pirin ve eker gibi zirai maddeler ve kereste, ipek, silah, zrh ve Yemen mcevharat ticaretiyle de itigal etmilerdi.110 Krim tccarlar 13-14. yzyllarda Msr ticaretinin tarih isimleri olmulard. Krim tccarlar mali olduu kadar kltrel konularda da topluma hizmet etmilerdir. Vakflar, ktphaneler amlar; alim, hoca, edebiyat ve mutasavvflar desteklemiler; mimarsi harika olan camiler yaptrmlar; emeler, hamamlar, yetim yurdu, hastahane, dinlenme evleri kurmulard. Bunun yannda kendi ileriyle ilgili yaplar da ina ettirmilerdi. Ticaret yollarna, ticaretin yrtld kervansaraylar yapmlard.111 Ks, Ayzb, Kahre, skenderiye, Dimyat gibi merkezler bu gibi ticar messeselerle dolmutur. Onlara vekalet denilen ticaret messeselerini de ina ettirmilerdir. Buralarda alveri yaplr ve mallar arlara buralardan dalrd. Bu devirde, skenderiyede Funduk el-Demmin, Funduk elMuz, Funduk el-Cevnekdar, Funduk el-Frank el-Has, Funduk el-Katalan, Funduk el-Ceneviyyin, Funduk el-Tayyibe ve Han Kacmaz el-Ishaki gibi lkenin nemli merkezlerine yaylm ticaret merkezleri vard.112 860

Bu tccarlar pek ok dini ilimlerin okutulduu medreseler yaptrmlard. Abdul-Latif b. Ahmed b. Mahmud b. Ebil-Feth b. Kuveyk et-Tikrit byk Krim tccarndand ve skenderiyede bir medrese yaptrmt. Bu tccarlar din ilimlerine nem verdikleri kadar edebiyat hareketlerine de katlm ve onlar desteklemilerdi. Bedrud-Din Muhammed b. mer b. Ebi Bekr el-Demmin elMalik el-Edib el-afii bunlardan birisi idi. Abdullah b. Muhammed b. El-Demamini el-skenderan bunlardand. Abdullah Muhammed b. el-Cemal Yusuf el-Hariri el-afii Feraiz ilminde mehur bir tccar idi. Abdullkadir b. brahm b. Hasan el-Muhyev fkhla urard. Muhammed b. Ebi Kasm el Murtaza el-Endls fkhta mehur idi. Muhammed b. Abdullatif b. Mahmud b. Kuveyk et-Tikrit mehur muhaddis idi. Zekiyyddin Ebu Bekr b. Muhammed b. Ali elHarrub et-Tacir el-Krim hadisle urayordu. Yahya b. Abdullatif b. Muhammed b. Mesned et-Tacir el-Krim ilim ve kltrle uraanlardand. Bu tccarlarn bazlar da vakflarla ilme destek vermi, medrese ve mescidlerin tamiri iin vakflar kurmulard.113 Nasrud-Din bn Musallam sofiler iin bir medrese yapmtr. Burhaneddin el-Mahalli Msr el-Atkte bir medrese ina ettirmi114 yine Burhanud-Din el-Mahalli b. Nurud-Din el-Mahalli bir yangnda zarar gren Kabenin tamiri iin byk meblalar harcamt.115 Grld gibi, bu tccarlar oynadklar iktisad rolle Msr bu devrin en byk ekonomik glerinden biri haline getirmekle kalmamlar, ilm ve kltrel sahada da faaliyet gstermiler ve kendileri de bu almalara itirak etmilerdi. Bu Dou tccarnn felsefe ve mantn anlamada nemli noktalardan birisidir. Btn bu parlak ve ihtiaml duruma ramen, 14. asrn sonlarna doru Memlk idaresinde baz dzensizlikler balam ve Krimler de bundan paylarn almlard. Mesel, Sultan el-Melik es-Salih Zeynud-Din Ebul-Cud Hac b. Muhammed b. Kalavun el-Elf devrinde, 1381 ylnda vezir bn Meknis haksz tasarruflar da bulunmu ve Krimlerden mal almt.116 Fakat onlar asl sarsan Sultan Barsbayn (1422-1435) icraat olmutu. Sultan Barsbay, 1432de am-Hicaz ve skenderiyede sultandan baka kimsenin baharat ticareti ile uraamayacan bildirmi, 1434de biber ticareti iin ayn ekilde bir ferman yaymlamt.117 1438 senesinde de benzer bir kanun karlmt ki bylece balatlan ihtikar (devlet tekeli) sistemi, devletin krn artrmay amalyordu ve mallar tesbit olunan fiyatlar zerinden tccarlara zorla satlyordu. Tccarlar, eski merkezlerinden baharat alamaz ve sultann izni olmadan satamaz hle gelmilerdi. Bu durum onlar sultann memurlar ve mstahdemleri durumuna drmt.118 Bu sebeple piyasalarda fiyatlar da ok ykselmiti. Mesel, Batl tccarlar biberi 50-80 dinara alrken 110-130 dinara almaya balamlard.119 Bu tekelci siyaset Sultan Hokadem (1461-1467) tarafndan da devam ettirildi.120 Buna ilave olarak, baz Memlk sultanlar onlardan bor almaya tenezzl etmemiler ve msadere veya ar vergi yolunu semilerdi. Mesel, Kahre valileri 1435 senesinde tccarlar zerine ar vergiler getirmilerdi. Sultan Kaytbay Osmanllarla savamak iin tccarlardan 40 bin dinar vergi toplamaya niyetlenmi, itirazlar zerine 12 bin dinar alnmt.121 Memlk sultanlarnn tccarlar zerine basklarnn balamas onlarn durumlarn ok zorlatrmaktayd. Sultanlarn mallarn yars ya da 3/1ini havi olan msaderesinden ve vergilerinden bunalan tccarlar Allaha, 861

rahata kavumalar para cezalar ve zulmlerden kurtulmalar iin yneticilerini helk etmesi ynnde dua ediyorlard.122 11. yzyln ortalarndan itibaren hassaten Sultan Barsbayla balayan dle, Krimler etkinliklerini yitirdiler. Bu devirde Abdurrahman en-Nasr (. 1485), Salahud-Din Muhammed (. 1490) ve Dmekl sa el-Kar (. 1490) gibi Krim tccarlar kalm olsa da bunlar eski debdebelerinden ok uzaklarda idiler.123 Portekizlilerin Hindistan deniz yolunu bulmalar, talyan ehir devletleri, Frank tccarlar ve Yahudi tacirlerin Krimlere stnlk salamalar sonucunda Krimler hepten silinmilerdi.124 Kaynaklara artk son Krimler olarak girmeye balamlard. Zekiyd-Din Ebu Bekir el-Harub Msrdaki son Krim tccar olarak bilinmektedir.125 Kaynaklarn verdii bilgiye gre artk 1455 senesinde arlarda Krim tccarlar grlmyordu.126 Netice olarak, iki asr mddetle Msrda, blge ve dnya ticaretine damgalarn vuran Krimler, Msr ekonomisinin bozulmas, Memlk idarecilerinin artan basks ve baharat ticaretini kendi kontrolleri altna almalar ve nihayet mit Burnu Yolunun kefi ile tarihe karp gitmiti.127 Krimlerin bu hli, mdaheleci devlet anlaynn ve zel sektr hareket kabiliyetinin devlete daha fazla kr salamak maksadyla yaplan mdahalelerinin neticelerini gsteren tarihi bir dersi gibidir. Sultan Barsbayn bu faaliyetleri yalnz Karim tccarlarna zarar vermekle kalmam Msr tccarlarna ve ticaretine toptan zarar vermi ve uygulanan tekel ve engellemeler ticaretin yolu ve ynn deitirmi ve bu durum klli bir inkraz mndemi olmutur.128 Memlkler devrinde, el-Harrub, el-Mahall gibi zengin tccar aile gruplar vard.129 Yine skenderiyede Tacd-Din Atik b. Muhammed b. Sleyman el-Demaminye nispeten Demamini ailesi olarak anlan ok zengin bir tccar ailesi vard. e-eyh Eb Abdullah Muhammed el-Meddeb, Ali b. Raid el-Hicaz bunlarn mehurlarndand. skenderiye tccarlarndan Hoca Muhyud-Din Abdulkadir b. brahm b. Hasan, Kaytbay devrinde en byk tacir durumundayd.130 Bunun dnda TacirusSultan-Tacirul-Hs131 denilen kiiler de vard. Sultan Berkuk devrinde Cemalud-Din Abdullah b. Aziz el-skenderan bu grevde idi.132 bn Sals gibi vezaret makamna kadar ulam tccarlar da bulunmaktadr.133 Memlkler devrinde, snrl da olsa, kadnlarn da ticaretle uratklar grlmektedir. Mesel, 1380 tarihinde hacca giden tccar kadnlarn zenginlerinden bir kadnn lm haberi gelmi ve bunun zerine mallar msadere edilmiti.134 Bunun yannda, Nsrud-Din Muhammed b. Musallamn annesi ve emsd-Din Muhammed el-Balisinin kz Krim tccarlar iinde anlmaktaydlar. Yine Harrub ailesi iinde Fatma isminde 1422de vefat eden baka bir bayan tccarn varl da bilinmektedir.135 El-Muhtesib en-Nisa tabiri de arlarda ticaretle uraan hanmlarn varlna iaret etmektedir.136 Bu devirde Hristiyan ve Yahudiler de slm lkelerinde ticaretle urayorlard. Bunlar harici olarak gelen tccarlardan ayr olarak slm Devletinin vatandalaryd. Ehli zimmete kanunen hibir meslek kapal deildi. Hatta Hristiyan ve Yahudiler en krl ilerde ok kalabalk olarak bulunurlar; 862

bankerlik yaparlar; ticaret erbabna dahil olup, keten ticareti gibi ticaretle urarlar, emlk sahbi olurlar ve baka ilerle de urarlard.137 Bunlara hkmet merkezinde Mslmanlardan farkl bir muamele yaplmazd.138 Kendi aralarndaki davalar kendi mahkemelerine terkedilmiti. slm Devleti, kad nezdinde hak talebinde bulunmak istemeyen ehli zimmeti icbar etmezdi; lakin kadya mracaatta bulunduklar zaman slm hukukuna gre verilen karara uymak mecburiyeti sz konusu idi.139 Bunlar farkl giysilere sahipti140 ve daha nce de ifade edildii gibi kendilerine has mahallelerde yaarlard. Bunlar slm aleminin her yerinde mevcuttular. Mesel, eyh Mahmud devrinde, Yakup srail adl sarraflkla uraan bir kiinin Mslman olduktan sonra Dmak vezirliine kadar ulat grlmektedir.141 Tccarlarn Uygulad Ticaret Uslleri Tccarlardan bahsederken, devir ierisinde uygulanmakta olan ticaret muameleleri hakknda da bilgi vermek istiyoruz. Bu muameleler de genelde, slm dnyasnda car ticaret uslleri grlr. slm corafyasnda oluan yapnn teorik vechesine bakacak olursak; mam- Gazalinin hya-u Ulumid-Din adl eserindeki tasnif, yaygn uygulamay aksettirir. Burada ortaya konan ticar ortaklklar olacaktr. Onun ticaretin uyguland drt tip irket saydn grmekteyiz. Kiilerin mallar ayr olduu halde her trl kr ve zararda ortak olmak zere antlamalarna irket el-Mufavada; sermaye olmadan sadece emeklerini ortaya koyarak elde edecekleri krda anlamalarna irket el-Ebdan, yine sermaye olmadan taraflardan birinin ticar itibarn, dierinin almasn ortaya koyarak anlamalarna irket el-Vucuh; sermayelerini, taksime gitmedike yekdierinden ayrlamayacak ekilde birletirip, ift tarafl tasarruf hakkna sahip olmak ve kr ile zarar sermayeleri orannda paylamak zere kurulan irketlere ise irket el-nan ad verilmekteydi.142 Memlkler dnemi ticaret usullerine ve muamelatna bakacak olursak, Msrda: 1) Hesabat etTicar, 2) irket et-Ticar, 3) Mualliyat et-Ticariyye gibi bir tasnif elde edebiliriz. 1) Hesbt et-Ticar: Bu tccarlarn nemli ksmnn dahl olduu gruptu. Muamelelerini yazdklar gelir-gider defterleri vard. Bu defterlere Defter el-staz deniyordu. 2) irket et-Ticr: Baz kiilerin aralarnda anlaarak kurduklar ve bir kiinin mal veya paras ile katlarak, dierinin iletme yapt ve Sahibl-maln 1/2, 1/3 ve 1/4 orannda para ald usldur. Mudarabe veya muka raza adn alyordu. Bu antlama Mslmanlar arasnda olduu gibi dier gruplar mesel, Franklarla da olabiliyordu. Krimler bu eit ortaklklar yapmlard.143 3) Mualliyet el-Ticaryye: ki ekilde oluyordu.

863

A. Tahvil Usl: Buna gre, kii borlanyor ve bu borcunu demesi iin bir bakasna borcunu havale ediyordu. Mesel, Sultan en-Nasr b. Kalavun bunu yapm, kendi borcunu Krim tccarlarna yklemi ve onlara detmiti. B. Suftece; Usl: Borlu bir ahs borcunu demesi iin bir dierine mal veriyordu. Mesel, Kahiredeki bir tccara borcu olan ama Sivasta bulunan bir ahs, bu borcunu nc bir ahsa havale ediyordu. Suftece usulnn gayesi borcu deyecek maln ve parann yollardaki tehlikelerden korunmasdr.144 Bunun yannda, Sukuk adn alan bugnk ekliyle ekle al veri adn verebileceimiz bir usl vard. Bu usl Hz. mer zamanndan beri cari idi. Bir ahs bir dierine zerinde isminin yazl olduu bir ktla deme yapyordu. Sak kelimesinin oulu olan Sukuk kelimesinden bugnk ek kelimesi ortaya kmtr. Yine bu devirde Ruka adn alan bir alveri usl vard. Buna gre; bir ahs bir tccara, zerine istedii maln ismini ve fiyatn bir kada yazarak imzalad bir kt veriyordu. Tccar da ona bu senet diyebileceimiz kada msteniden mal yolluyor ve ayn sonunda ruka kadn ahsa yollayarak parasn tahsil ediyordu. Bu devirde, ne veya Buvruk adn alan bir usl daha vard. Buna gre bir kii tccardan belli bir fiyata mal alyor ve ayn mal tccara daha dk bir fiyatla yeniden satyordu. Bu, faizin haram sayld bir ortamda icad edilmi hile-i erriyeden baka bir ey deildi. Memlkler devrinde bylece Nukud (para), Suftece ve Tahvil, Sukk, Ruka, ne veya Buvruk eklinde iktisad teaml ekilleri grlmekteydi.145 Havale senetleri ve ekler bu devirlerde daha gvenli olmas gibi sebeplerle byk lde mbadele ve ticaret imkan salyorlard.146 Bu devirlerde kardelik irketleri adn alan yaplar da grmekteyiz. Aile fertleri arasnda kurulan bu irketlerden talyan ehirlerinde rnekler grlmekteydi. Bu irkette kr genelde ortaklar arasnda pay ediliyordu. Bu irketler genileyerek Comenda Companio oluyordu ki bu da ikiye ayrlyordu: Ana maln sahibi Commendator ve ticar faaliyete katlan ise Tractator adn alyordu. irket yabanclarn katlmasyla bir mudarebe halini alyordu. 1/4 pay alann, 3/4 pay ise mal sahibinin oluyordu. Bu aile ortaklklarnda ortaklardan biri, mesel, oul bozuk mal vs. satarsa, zarar kanunen, mecbur olmasa da, babas dyordu. Bu aile ortaklklarnda bayanlar da bulunuyor ve hibir ortak dierinin zararndan sorumlu olmuyordu.147 Orta Douda grlen irketler veya i ortaklklar suhba ismini alyordu. Burada byk pay maliki sahbi ve orta sadukuhu arkada oluyordu. Ortaklklar muamele yani birisiyle ortaklaa i yapma eklinde oluyor, karlkl ortaklklar mcamele ve gizli ilikiler muvasele adn alyordu. Ortaklklar genellikle, O orada alyor. Ben buradaym. Sen benim yerime oradasn. Fakat benim seni desteklemek iin burada olduumu biliyorsun anlayna dayanyordu.148 Bu devirdeki muamelatn, genel olarak, slm dnyasndaki uygulamalara paralel olduu sylenebilir. Tccarlarn Ticaret D Faaliyetleri 864

Tccarlarn, Orta alar boyunca iktisad hayatn bir uzvu olarak silinmez izler braktklar ve bilinen tm ana karalarda ticaretle uratklar malumdur. Ancak, bu ifade onlarn sadece bir ynlerine iaret etmektedir. Tccarlar, Orta ada iktisad olan ilevleriyle beraber baka vazifeler de icra etmilerdir. Tccarlar, ticaret mallarnn olduu kadar fikirlerin, grlerin, detlerin,149 medeniyetlerin ve kltrlerin bulumalarn salayan gruplard.150 Onlar ok ynl bir iletiim misyonu yklenmilerdi. Madd gleri bir finansman kayna olurken, bundan kaynaklanan ticari itibarlar yol ac olmutur. Ayn zamanda kurduklar vakflar ve ina ettirdikleri messeslerle de sosyal bir fonksiyon icra etmilerdir. Hatt bazlar devlet kademelerinde grev almlard.151 slmn intiar -genel bir kabulle- bir hkmdarn resm kararyla kesin ve kitlesel bir biim almadan nce, uzun bir kltrel etkilenme sreci neticesinde olmutur.152 slmn yaylma srecinde, ticaret yollarnn almasnda ve dnyadan kopuk yaayan toplumlara ulalmasnda, tccarlar motor grevi yapmlardr. Ancak yerli ahli ile kaynaan ve slm onlara tantanlar din adamlar snfyd.153 10. asrda slmiyet Trkistanda yksek medeniyeti ve madd-manev stnl ile Trkler arasnda cazibesini gsteriyor; savalarn yapamad ihtidalar bar yolu ile oluyordu. Filhakika Trkistandan kalkan byk ticaret kervanlar buradan Mslman snai mamulat ile birlikte ark ve imale, slm medeniyetini ve dinini gtryor; tacirler gebelerin yurtlarna ve obalarna giderek ticar mbadele ile birlikte manevi tesirlerini de gsteriyor ve slmn cazibesi gittike kuvvetleniyordu. Mslman tacirler arasnda Trklerin ihtidasnda messir olmakla beraber, phesiz balca rol, bu kervanlara katlan din adamlar, eyhler ve mutasavvflar oynuyordu. Onlar gebe obalarna girip slmiyetin yceliini, dnya ve ahretin onun sayesinde kazanlacan anlatyordu.154 Ayrca, Mslman tacirin Trk lkelerine seyahat edebilmesi iin bir Trk ile dostluk kurmas gerekiyordu.155 O zamanlar iin dnyann en meden blmnn mmesilleri olarak bu Mslman tacirler, ynetimdeki Trk snfn sadece lks mallarn deil, ince grg ve tavrlarn ve yksek kltrel deerlerin tayclar sfatyla etkilemi olmaldrlar.156 Orta ada tccarlar yalnz zgr deil, ayrcalkl bir snft.157 1088de Hasan Sabbah, Msra, el-Mustansr el-Ubeydnin yanna gelirken tccar kyafeti giymiti.158 Hlagu Hann Badata girmeden evvel, 1257 senesinde Acem tccar kyafetiyle ehre girmi ve Halifenin nedimi ve veziri bn ed-Derns ve baz ileri gelenlerle antlamas olaynda tccar kyafeti tercih etmesi dikkat ekici bir husustur.159 Tccarlar, Canl Posta, bozkr habercisi idi.160 Memlkler devrinde posta ilerinde at, deve, posta gvercinleri ve atele haber verme usulleri kullanlmaktayd. Bunun dnda ehirler aras gidipgelen kervanlar da bu ii gryor ve posta taycl vazifesi de yapyorlard.161 Tccarlar, ayn zamanda gzcydler162 ve lkeler hakknda bir ey renmek isteyen hkmdarlar genellikle onlara bavuruyorlard. Herhangi bir lke ya da blge hakknda bilgi getiriyorlard. Mesel, Konya tacirleri Gazan Hann lm haberini getirmilerdi.163 Yine tccarlar 1252 senesinde Mool saldrlarnda Harran ile Resul-Ayn arasnda 350 Mslmann ldrld haberini getirmilerdi.164 1301 senesinde Cemalud-Din b. Saade el-Karim olarak geen Karim tccar Yemenden Msra 865

geldiinde oradaki hadiseler hakknda bilgi vermiti.165 1436 senesinde Adende kan vebann haberi tccarlar tarafndan getirilmiti.166 Berke Hann yerine Nogayn Han olduu haberini Kahreye tccarlar getirmiti.167 Kaynaklardan anlald kadaryla tccarlar baz resm yazlarn ulatrlmasnda da tavzif olunuyorlard.168 Tccarlarn diplomatik vazifeler ald da vk idi. Onlar devletler arasnda elilik yapyorlard. Onlara da elilere salanan dokunulmazlk hakk salanmt.169 Gerekten haric ticaretle uraan byk sermaye sahbi tacirler, hkmdar saraynn ve byk ricalin ihtiyalarn tatmin ettikleri cihetle siyas bir ehemmiyet de kazanyorlar, hatta bazen uzak devletler nezdinde diplomatik vazife ile, yahut istihbarat vazifesi ile tavzif olunuyorlard.170 Melik Rdvann Hallarn Halep blgesini tehdit ettiklerini Badata bildiren elilik heyetinde tacirler de vard.171 1337 senesinde es-Sadr emsdDin Muhammed b. el-Esar isimli tccar bir mektupla Mool hanna eli olarak gnderilmiti.172 1397 senesinde, Yemen Hakimi el-Melik el-Eref Muhammed b. El-Efdl Abbsn Sultan Berkuka gnderdii elilik heyetine el-Kd Burhaneddin Mahall isimli bir Krim tccar elik etmiti. Sultana Yemen hakiminden hediyeler sunulmu ve Sultan da eli ve Burhaneddin el-Mahallye hilatla onurlandrmt.173 Mesel, 1427 ylnda Antalyadan skenderiyeye gemi ile gelen bir grup Rum (Anadolu) tccar bir mektup getirmiti. Mektuplar Sultana (Barsbay) -Allah onu yardm ile aziz etsiniletilmiti.174 Memlkler devrinde, Sultan akmak zamannda, 1430da Emir Kanm adl bir tccar Sultan II. Murata eli olarak gnderilmiti.175 Sultan Kaytbay devrinde, bn bn es-Savt isimli tccar Halepten bir takm resmi yazlar sultana getirmiti.176 Tccarlarn bu gzclk vasf yannda, casusluk ilerine de kartklar grlmektedir. Bu onlarn gzclk ve diplomatik vazifeleri yannda hususi ileri de olabilmekte idi. Mesel, 1394 senesinde yakalanan casuslar arasnda tccarlar da bulunmaktayd.177 Tccarlar, tarihiler iin bilgi kayna da oluyorlard. Tarihiler tccarlar iinde gvenilirliine inandklar kiilerin rivayetlerini aktaryorlard. bnul-Furat, Argun ile ilgili bilgileri verirken gvenilir tccarlardan nakledilen bilgileri aktarmaktadr.178 Yukarda bahsedilen 1252 tarihli Harrandaki olaylarla iligili haberleri tarihiler tccarlardan almlard. Yine bn Ebil-Fedailin kaytlarnda Bedreddin b. es-Sarhad adl bir tacirden nakledilen bilgiler bulunmaktadr.179 Tccarlar, Orta ada bir finans kayna olarak bir bakma kredi veren banka ilevi de deruhte etmilerdir. ava ya da ktlk gibi zamanlarda tccarlarn mal yardmna mracaat ediliyordu. Hkmdarlar yaknlar olan ya da iliki iinde olduklar bu tccarlardan istifade ediyorlard. Devlet tccarlardan muhtelif hacat temvin iin bor alyor veya ktlk zamanlarnda halkn iaesini tccarlar ve varlkl kiilere paylatryordu.180 Mesel, Krim tccarlar, on drdnc asrn ortas ve ikinci yarsnda ok glenmilerdi. Devlete bor verecek bir duruma gelmilerdi. Msr ve Yemen sultanlar Msrn milletleraras ticaretinde sz sahibi bu zengin tccarlar (bankerler) grubundan bor almlard.181 Mesel, Sultan en-

866

Nasr Hasan b. Muhammed b. Kalavun devrinde Yemen hakimi el-Melik Mcahd, Karim tccarlarndan 1400 dinar bor alm ve bunu sefer hazrlklar iin kullanmt.182 Krimler asker, seferlerde para, silah gibi yardmlarda bulunurlard. Ayrca, bn Revaha, brahm b. mer el-Mahall gibi Krim tccarlarnn skenderiyede savunma amal silah depolar ve silahl gleri de vard.183 1394 senesinde Sultan Berkuk el-Mahall, el-Harrub, bn Msellem gibi tccarlardan bor almt.184 Tccarlar, Orta ada muhtelif sosyal messelerin finansmannda da rol aldlar. Onlar medrese, hastahane gibi kurumlarn yaplmasna itirak ediyorlard. Bu anlamda kltr ve medeniyet kurumlarnn bazen tavzifen bazen de gnll olarak hizmete girmesinde rol almlardr.185 Bu bir Orta a geleneidir. Mesel, Krm tccarlar vakflar kurup, ktphaneler amlar; lim, hoca, edebiyat, mutasavvuflar desteklemiler; mimar birer harika olan camiler yaptrmlar; hankhlar, emeler, hamamlar, yetim yurdu, hastahane, dinlenme evleri kurmulard. Btn bunlar kendi ileriyle ilgili yaplara ilave olarak ina ettirmilerdi. Ticar maksatla ticaret yollar zerine kervansaraylar da yaptrmlard.186 1 2 3 4 5 6 7 8 Fernand Braudel, Akdeniz, Mekn ve Tarih, (Ter.Necati Erkurt), stanbul, 1995, s. 7-8. Fuat Kprl, Anadolu Seluklu Tarihinin Yerli Kaynaklar, Belleten, C.7, 1943, s. 458. Ahmed Eflk, Ariflerin Menkbeleri, (Ter. Tahsin Yazc), C. 1, stanbul, 1986, s. 214. Eflk, a.g.e., C.1, s. 213. Eflk, a.g.e., C.1, s. 154. Eflk, a.g.e., C.1, s. 181. Eflk, a.g.e., C.1, s. 167. Aksaray, Kerimddn Mahmud, Msremetl-Ahbr ve Msreyetl-Ahyr (Terc.M.

Nuri Genosman), Seluklu Devletleri Tarihi, Ankara, 1943, s. 235. 9 10 11 12 13 14 15 Eflk, a.g.e., C.1, s. 181-182. Aksaray, a.g.e., s. 227. Osman Turan, Orta alarda Trkiye-Kbrs Mnasebetleri, Belleten, C.26, 1964, s. 140. Eflak, a.g.e., C.1, s. 147. Aksaray, a.g.e., s. 180. Eflak, a.g.e., C.1, s. 168. Sabri F. lgener, ktisadi zlmenin Ahlk ve Zihniyet Dnyas, stanbul, 1961, s. 33-34. 867

16

Abbas Mirahor, slm Alimleri ve ktisadi Dnce, ktisad Risaleleri, (Der. Mustafa

zel), stanbul,1994, s. 83. 17 Maxime Rodinson, Le Marchand Musluman, Islam and Trade of Asia (Ed.. D. s.

Rchards), Oxford, 1970, s. 22-24; R.G. Mukinmova, Semerkandda Lonca Hayat, ktisad ve Din (Haz. Mustafa zel), stanbul, 1994, s. 25. 18 19 20 21 22 lgener, a.g.e., s. 31; Turan Atan, Trk Gmrk Tarihi, C. I, Ankara, 1990, s. 100. lgener, a.g.e., s. 58-59. Eflak, a.g.e., C.1, s. 136. Gordlevski, V., Anadolu Seluklu Devleti, Ankara,1988, s. 209. ncelenen dnemde Anadoluya -Biladur-Rum- Trkiye denilmeye baland iin biz de

Trkiye demeyi tercih ettik. 23 Salim Koca, Trkiye Seluklularnda Ekonomik Politika, Erdem, C.8, s. 23, Ankara,

1996, s. 466-469. 24 25 26 27 28 29 Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul, 1997, s. 360. erafettin Turan, Trkiye-talya likileri I, Ankara, 2000, s. 170. Abdulaziz Dur, slm ktisat Tarihine Giri, (Terc. Sabri Orman), stanbul,1991, s. 129. Dur, a.g.e., s. 109. lgener, a.g.e., s. 33-34. M. Altay Kymen,Trkiye Seluklular Devletinin Ekonomik Politikas, Belleten, C.50,

1986, s. 198, s. 617. 30 72-74. 31 32 Solak, a.g.e., s. 72. Neet aatay, Anadolu Trklerinin Ekonomik Yaamlar zerine Gzlemler Bu Alanda Solak, Osmanlda htisab Kurumu, ktisat ve Din, (Der. Mustafa zel), 1994, stanbul, s.

Ahliin Etkileri), Belleten, c.52, s. 208, 1988, s. 495. 33 Takyyd-Din Ahmed b. Ali el-Makriz, Kitabus-Sulk li Marifet-i Duvelil- Mlk, (Tah. M.

Mustafa Ziyade- Said Abdulfettah Ar), C.1, K2, Kahire,1956, s. 459; Futuvvann, Trkiyede ve hassaten Seluklu Anadolusunda, ehirlerin zenaat erbab arasnda, zahren, tekilatnda Futuvva 868

mmessilinin Ah kelimesiyle adlandrlmasndan tebarz eden alakabah bir hususi ekil almas vakasna baldr. Bundan dolay Anadolunun bu kendine mahsus Ftuvve eklini Ahlik tesmiye ediyoruz., Franz Taeschner, slm Orta anda Futuvva (Ftvvet Tekilat), .. ktisat Fakltesi Mecmuas, c.15, 1953-1954, No,1-4, s. 17; Ftvvet, feta ya da fityan, slm aleminde Kuranda bulduu sadasyla, Hz. Alide temessl etmesiyle ve tarihi olaylar mnasebetiyle var olan bir tarihilemi- idealdir. Halife en-Nasr Lidinillah 1182de fetalarn bakan Abdulcebbar elinden ftvvet elbisesi giymek suretiyle ftvvet tasndan ierek ftvvete intisab etmitir., Ali Torun, Trk Edebiyatnda Trke Ftvvet-nmeler, Ankara, 1998, s. 3-8; slm dnyasnda ayyar, atr, rind gibi gruplar 10-12. asrlarda kargaala sebep olmulardr. Ayyarlarn zuhuru Abbasi Devletinde Trklerden askeri birlikler kurulup, bunlarn imtiyazl hale gelmeleri sebebiyledir. Bu gruplar merkezi otorite zayfladnda ortaya kar; zrhsz, silahsz sadece ta ve sopalarla saldrrlard. Merkezi otorite glendii zamanlarda ise gvenlik kuvvetlerinin emri altna girerlerdi. Bunlardan istifade edilirken, bunlarn belirli bir ahlki disipline sokulmalar ihtiyac grlmtr. Baz tarikat ve tasavvuf kurulular, bunlarn uyaca kurallarn belirlenmesinde roller oynamlardr. Bunlarn baz prensipler etrafnda tekilatlanmalar ftvvetin balangc olmutur. Abbasi Halifesi en-Nasr bu topluluklar gerek manada tekilatlandran, bunlar kendi bayra altnda toplayp, yneticilerin, din topluluklarnn ve askerlerin bir sosyal eitim ve beraberlik unsuru, dinamii haline gelmesini istemitir. Onun bu faaliyete girimesinde mezkur i gelimeler kadar Selahaddin Eyyubinin zuhuru, II. Klarslann faaliyetleri, Alaeddin Tekiin genilemesi, Batnlerin hareketleri gibi kendi egemenlik sahas iindeki gelimeler de etkili olmutur. O, slm dnyasn Ftvvete arm, ehabeddin Shreverdiye Ftvvet ahkamn havi bir ftvvetnme yazdrmtr., brahm Arslanolu, Yazar Belli Olmayan Bir Ftvvetnme, Ankara, 1997, s. 16-18. 34 35 36 37 38 39 40 41 Solak, a.g.e., s. 70. Fuat Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara,1988, s. 63. aatay, a.g.e., s. 489. Solak, a.g.e., s. 74. Solak, a.g.e., s. 74. Kprl, a.g.e., s. 64. aatay, a.g.e., s. 497. bn Batuta, Rhle, el-Msemma Tuhfetun-Nuzzr fi Garibil-Emsr ve Acibil-Esfr,

Beyrut, Tarihsiz, s. 217. 42 43 Claude Cahen, lk Ahler Hakknda, (Ter. Mrsel ztrk), Belleten, s. 196, 1986, s. 234.. Solak, a.g.e., s. 72. 869

44 45 46 287. 47

lgener, a.g.e., s. 58-59. Gordlevski, a.g.e., s. 215. . Hakk Uzunarl, 13. ve 14. Asrlarda Anadoluda Ticaret, lk Dergisi, C.4, 1933, s.

smet Kayaolu, Anadolu Seluklular Devrinde Ticar Hayat, A.. lahyat Fak. Dergisi,

C.24, 1981, s. 364. 48 Zeki Velid Togan, Moollar Devrinde Anadolunun ktisadi Vaziyeti, Trk Hukuk ve

ktisat Tarihi Mecmuas, C.I, s. 1- 42, 1931, s. 44. 49 50 51 52 53 54 55 Turan, a.g.e., s. 371. Turan, a.g.e., s. 371-373. Turan, Mbarizeddin Ertoku ve Vakfiyesi, Belleten, C.11, 1947, s. 216. Eflak, a.g.e., C.1, s. 165. Yaar Ycel, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar-I, Ankara, 1991, s. 141. Kemal Gde, Eratnallar, Ankara, 1994, s. 149. Melek Delilba, Anadolu Seluklular ve Beylikler Dneminde Bat le Ticari likilere

Genel Bir Bak, Tarihte Trk Devletleri II, Ankara, 1987, s. 486-487. 56 57 58 59 60 Zerrin Gnal den, Karasi Beylii, Ankara, 1999, s. 83. Paul Wittek, Mentee Beylii, (Ter. O. . Gkyay), Ankara, 1984, s. 2. Wittek, a.g.e., s. 165. Osman Turan, Trk Cihn Hkimiyeti Mefkuresi Tarihi, stanbul, 1995, s. 130. Muhammed Berekt Bil, el-Msr el-slmiyye Munzu Feth el-slm Hatta el-Asr el-Ftm,

Kahire, Tarihsiz, s. 189-191. 61 62 W. Heyd, Yakn-Dou Ticaret Tarihi (Ter. Enver Ziya Karal), Ankara,1977, s. 422. Nasrud-din Muhammed b. Abdur-Rahm b. el-Furat, Tarih bnul-Furat, (Tah. Kostantin

Zurayk), C.7, Beyrut, 1942, s. 3. 63 ihabddin Ahmed b. Abdulvehb en-Nuveyr, Nihayetl-Ereb fi Funnil-Edeb, (Tah.

Muhammed Abdulhadi aira-M. Mustafa Ziyade), C.30, Kahire, 1990, 240. 870

64

bnul-Furat, Tarih bn el-Furat, C.8, s. 93; Mufaddal b. Ebil-Fedail, en-Nehcs-Sedd

ved-Drrl-Ferd fim bad Tarih bn Amid, (Tah. E. Blochet), C.2, Belika, 1983, s. 532; Muhammed b. Ahmed b. ys, Bedaiuz-Zuhr fi Vekad-Duhr, (Tah. Muhammed Mustafa), C.1/1, Kahire, 1982, s. 368; Baybars el-Mansr, Kitabut-Tuhfetil-Mulkiyye fi Devletit-Trkiyye, (Tah. Abdulhamit Salih Hamdan), Kahire, 1987, s. 122. 65 66 67 bnul-Furat, Tarih bn el-Furat, C.9, K.1, s. 33 bn ys, Bedaiuz-Zuhr, C.1/2, 1982, s. 363. Naim Zeki Fehm, Turukut-Ticaretid-Devliyye ve Mahattatuha Beynel-ark vel- Garb,

Kahire, 1973, s. 99. 68 69 70 71 72 73 Tevfik Yzbek, Tarihu Ticaret Msr el-Bahryye fi-Asril-Memlik, Musul, 1975, s. 61-64. M. C. ehabettinTekinda, Berkuk Devrinde Memlk Sultanl, stanbul, 1961, s. 175. el-Ayn, kdul-Cuman fi Tarih-i Ehliz- Zaman, C.2, Kahire, 1989, s. 9. Yzbek, a.g.e., s. 57-60. el-Ayn, a.g.e., C.3, s. 149. Musa b. Muhammed b. Yahya el-Yusuf, Nzhetn-Nzr fi Siretil-Melik en-Nsr, (Tah.

Ahmet Hatt), Beyrut, 1986, s. 338. 74 75 bn ys, Bedaiuz-Zuhr, c.1/2, s. 328. Takyyud-din Ahmed b. Ali el-Makrz, Igasetl-mme bi Kefil-Gumme ev Tarihul-

Mecat fi Msr, (Tah. Bedreddin Siba), Kahire, 1956, s. 74. 76 Takyyud-din Ahmed b. Ali Makrz, Kitabus-Sulk li-Marifet-i Dvelil- Mulk, (Tah. M.

Mustafa Ziyade- Said Abdulfettah Ar), C.1, K2, Kahire,1956, s. 459 77 bn Tagriberd, Ebul-Mehsin Cemalud-DinYsuf, en-Ncmuz-Zhire fi Mulk-i Msr

vel-Kahire, (Tah. Muhammed Hseyin emseddin), C.14, Kahire, 1963, s. 277. 78 79 80 el-Makriz, gase, s. 75. Said A. Ar, el-Asrul- Memlik fi Msr ve-am, Kahire, 1994, s. 448. bn Aybek Devadarnin 1062 senesindeki ktlktan bahsederken el-Karim kelimesini

kullanmas, Kalkaandnin Fatimilerin Karim gemilerini korumak iin aldklar nlemlerle ilgili verdii bilgiler ve Cenize vesikalarndaki Fatimiler dnemine ulaan bilgilerde el-Karim ismine rastlanmas 871

onlarn 11. yzyllardaki varlklarna delil tekil etmektedir., el-Akar, Tccarut-Tevbil fi Msr elMemlk, Kahire, 1999, s. 23; Ar, a.g.e., s. 448. 81 Ebul-Abbas Ahmed b. Ali el-Kalkaand, Subhul-A fi Sinatil-na, (Tah. Muhammed

Hseyin emseddin), C.3, Beyrut,1988, s. 537; el-Akar, a.g.e, s. 23. 82 Subhi Lebib, et-Tccar el-Krimyye ve Tccar Msr fi Usrl-Vust, el-Mecele et-

Tarihiyye el-Msriyye, C.4, Kahire, 1954, s. 6. 83 84 Eliyahu Asthor, Levant Trade in The Later Middle Ages, U.S.A.,1983, s. 270-271. Fischel, Walter,J., The Spice Trace in Mamluk Egypt, A Contribution to the Economic

History of Medieval Islam, Journal of Economic and Society History of the Orient, s. 159-157; Lebib, a.g.e., s. 12. 85 86 Lebib, a.g.m, s. 10. Atiyye el-Kavsi, Adva Cedide al Tccarul-Krimn Vaka ve Vesikil-Cenize, el-Mecelle

et-Tarihiyye el-Msryye, C.22, Kahire, 1975, s. 18. 87 88 89 90 91 92 93 94 95 Atiyye, a.g.m, s. 26. el-Makriz, Sulk, C.1, s. 899. Lebib, a.g.m, s. 12. Atiyye, a.g.m, s. 30. Lebib, a.g.m, s. 12. Lebib, a.g.m, s. 26. Asthor, a.g.e., s. 53. Asthor, a.g.e., s. 56-57; Lebib, a.g.m, s. 26. bn Tagriberd, Ncm, C.12, 1963, s. 50; Ahmet Abdulhamid Hafaci, Tabaktut-Tccar

fi Msr el-Memlk ve Eseruh fi Muctema Msr, Tanta nv. Ed. Fak. Dergisi, s. 1,1982, s. 66-67; Fischel, a.g.m, s. 163. 96 Subhi Lebib, Siyasetu Msr et-Ticaryye fi Asr el-Eyybyyin vel-Memlik, el-Mecelle et-

Tarihiyye el-Msryye, C.18-19., 1981, s. 139. 97 Elyahu Asthor, The Karmi Merchants, Studies on the Levantine Trade in the Middle

Ages, London, 1978, s. 51. 872

98 99

Yzbek, a.g.e., s. 65. Atiyye, a.g.e., s. 29; Fevzi Hamid Abbas, el-Hayatul-ktisadiyye fi Msrl-Aliyye Hill Asril-

Memlk, Kahire, 1982, s. 143, (Baslmam Yksek Lisans Tezi). 100 Atiyye, a.g.e., s. 31. 101 Lebib, a.g.m, 1981-82, s. 38. 102 Fschel, a.g.m, s. 169. 103 Atiyye, a.g.m, s. 27. 104 el-Makriz, Sulk, C.2, s. 172; Gaudefroy Demombynes, La Syrie a le Poque Des Memluks, Paris, 1923, s. 74. 105 Fischel, a.g.m, s. 170. 106 Fischel, a.g.m, s. 172. 107 Eliyahu Asthor, The Krim Merchants, Studies on the Levantine Trade in the Middle Ages, London, 1978, s. 55. 108 Mesel, Hicri 711 (1311) senesinde Sultan el-Melik en-Nasr Nasreddin Ebi el-Melik Muhammed b. el-Melik el-Mansur Kalavun nc kez tahta getiinde Krim tccarlarndan 10.000 Dinar bor almtr. el-Makriz, Sulk, C.2, s. 103. 109 el-Makriz, Sulk, C.2, s. 837(Muhakkik Notu). 110 Fischel, a.g.m, s. 165. 111 Carl F. Petry, The Civilian Elite of Cairo in the Later Middle Ages, Princeton, 1981, s. 2930. 112 Hafaci, Ahmed Abdulhamid, Tabaktut-Tccar fi Msr el-Memlk ve Eseruh fi Muctema Msr, Tanta nv. Ed. Fak. Dergisi, s. 1,1982, s. 68. 113 Hafaci, a.g.m, s. 68-70. 114 bn ys, Bedaiuz-Zuhr, C.1/2, s. 153; Asthor, a.g.e., 1978, s. 49. 115 Fischel, a.g.m, s. 169. 116 el-Makriz, Sulk, C.3, s. 444.

873

117 Hilm Muhammed Salih, ktisadu Msr ed-Dhili ve Enzimetuhu fil-Ahd el-Memlik, skenderiye,Tarihsiz, s. 174.

118 Fevzi Hamd Abbas, el-Hayatul-ktisadiyye fi Msr el-Uly Hill Asrl-Memlk, Ayn- ems nv., Kahire (Baslmam Master Tezi), s. 144; Fischel, a.g.m, s. 171; Rodinson, a.g.m, s. 24. 119 Abbas, a.g.e., s. 153. 120 Fischel, a.g.m, s. 173. 121 Hafaci, a.g.m, s. 66-67. 122 Said Abdulfettah Ar, el-Muctema el-Msri fi Asr Selatin el-Memalik, Tarihsiz, s. 35-36. 123 Asthor, a.g.e.,1983, s. 281. 124 Fischel, a.g.m, s. 173; Atiyye Kavsi, Avda Cedide al Tccril-Karim min Vka VesikilCenize, el-Mecelle et-Tarihiyye el-Msryye, Kahire,1975, s. 28. 125 Asthor, a.g.m, 1978, s. 54. 126 Lebib, a.g.m, 1952, s. 48. 127 Asthor, a.g.m, 1978, s. 54. 128 Sultan Barsbay Hindistan tarkiyle Cidde oradan Tur ve buradan Msra ve Nil yoluyla skenderiyeye varan mallarn satna sultann tam bir mdahalesi oldu. Bu mdahele yabanc tccarlar da temil olunca i daha da kark bir hal almtr., el-Makriz, Sulk, C4, K2, s. 824. 129 Asthor, a.g.m, 1978, ss.48-49. 130 Hafaci, a.g.m, s. 69. 131 el-Makriz, Sulk, C.3, K2, s. 560; bn ys, Bedaiuz-Zuhr, C.1/2, s. 331. 132 el-Makriz, Sulk, C.3, K2, s. 493. 133 bn ys, Bedaiuz-Zuhr, C.1/1, s. 367. 134 el-Makriz, Sulk, C.3, K1, s. 390. 135 Asthor, a.g.m, 1978, s. 48-49.

874

136 bn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalan, nbul-Gumr bi-Ebnil-mr fit-Tarih, (Tah. Muhammed Abdulmuid Han), C.7, Beyrut, 1986, s. 362. 137 A. Metz, Ortazaman Trk slm Dnyasnda Hristiyanlar ve Yahudiler, lk Dergisi, C.10, 1937, s. 55. 138 Metz, a.g.m, s. 437. 139 Metz, a.g.m, s. 438. 140 Metz, a.g.m, s. 495. 141 el-Makriz, Sulk, C4, K1, s. 442-443. 142 Sabri Orman, Gazalide ktisat Felsefesi, stanbul, 1984, s. 122. 143 Salih, a.g.e., s. 242; s. D. Goitein, Commercial and Family Partnership the Countries of Medieval Islam, Islamic Studies, C.3., 1963, s. 331; Naim Zeki Fehm, Turukut-Ticaretid-Devliyye ve Mahattatuha Beynel-ark vel- Garb, Kahire,1973, s. 273-75. 144 Salih, a.g.e., s. 243. 145 Avdallah, e-eyh el-Emin Muhammed, Esvkul-Kahira munzul-Asrl-Fatm hatta Nihayet Asrl-Memlik, Ayn ems nv., Kahire, 1981, (Baslmam Doktora Tezi), s. 66-104. 146 Turan, a.g.e., s. 383. 147 Fehm, a.g.e., s. 275; Goitein, a.g.m, s. 332. 148 Goitein, a.g.m, s. 334. 149 Lebib, a.g.m,1952, s. 5. 150 Gordlevski, a.g.e., s. 210-211. 151 bnul-Furat, Tarih bn el-Furat, C.8, s. 101. 152 Halil nalck, Osmanl mparatorluunda slm, Osmanlda Din Devlet likileri (Haz. Vecdi Akyz), stanbul, 1999, s. 91. 153 Nehemial Levtzion, Bat Afrikada Tccar-Alim-Din Adam geni, ktisat ve Din (Haz. Mustafa zel), stanbul, 1994, s. 174. 154 Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1993, s. 19.

875

155 Hakk Dursun Yldz, Trklerin Mslman Olmalar, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, C.6., 1992, s. 39. 156 nalck, a.g.m, s. 91. 157 Henri Prenne, Ortaa Kentleri, (Ter. adan Karadeniz), stanbul, 2000, s. 98. 158 Nuveyr, Nihayetl-Ereb, C.30, s. 244. 159 bn Dokmak, Sarmuddin brahim b. Muhammed b. Aydemir el-Al, Nzhetl-Enm fi Tarihil-slm, (Tah. Semir Tabbre), Beyrut, 1999, s. 231. 160 Gordlevski, a.g.e., s. 21-211. 161 S.D. Goitein, The Commercial Mail Sevice in Medieval slm, Journal of the American Oriental Society, C.84, n.2, 1994, s. 122. 162 bn Tagrberd, Nucm, C.7, s. 22; C.7, s. 134; Hatib el-Cevher Ali b. Davud es-Sayraf, Nzhetn-Nufs vel-Ebdan fi Tevarih ez-Zeman, (Tah. Hasan Habei), C.2, Kahire, 1971, s. 268. 163 Eflk, a.g.e., C.2, 1986, 164 bn Tagriberd, Ncm, C.7/8, s. 25. 165 Mufaddal b. Ebil-Fedail, en-Nehcs-Sedid ved-Drrl-Ferid fima bad Tarih bn Amid, (Tah. E. Blochet), C.3,Belika, 1983, s. 56. 166 es-Sayraf, Nzhetn-Nfs, C.3, 1974, s. 347. 167 Mufaddal b. Ebil-Fedail, en-Nehcs-Sedid ved-Drrl-Ferid fima bad Tarih bn Amid, (Tah. E. Blochet), C.2, Belika, 1983, s. 629. 168 bnul-Furat, Tarih bn el-Furat, C.8, s. 65. 169 Gordlevski, a.g.e., s. 210-211. 170 Kprl, a.g.e., s. 63. 171 Ali Sevim, Halep Seluklu Meliklii Fahrul-Mulk Rdvan Devri (Nisan 1095-Aralk 1113), Seluklu Aratrmalar Dergisi, C.II, 1971, s. 58. 172 Mufaddal b. Ebil-Fedil, en-Nehcs-Sedid ved-Drrl-Ferid fima bad Tarih bn Amid, (Tah. Samira Kortantamer), Freiburg, 1973, s. 65. 173 bn ys, Bedaiuz-Zuhr, C.1/2, s. 485. 876

174 es-Sayraf, Nzhetn-Nufs, C.3, s. 122; Kazm Yaar Kopraman, el-Aynnin IkdulCumnnda 15. Yzyla Ait Anadolu Tarihi ile lgili Kaytlar, Ankara, (Baslmam Doktora Tezi),1971, s. 15. 175 bn Tagrberdi, Nucm, C.15, s. 146; bn Tagrberdi, Havadisud-Duhr fi Medl-Eyym ve-uhr, Ankara, 1990, s. 212. 176 Ali b. Davud el-Cevher es-Sayraf, nbul-Hesr bi-Ebnil-Asr, (Tah. Hasan Habei), Kahire, 1970, s. 423. 177 bn Hacer Askalan, nbul-Gumr, s. 257, s. 208; el-Makriz, Sulk, C3,K2, s. 802; bnulFurat, Tarih bnul-Furat, C.9, K2, s. 369. 178 bnul-Furat, Tarih bn el-Furat, C.8, s. 3. 179 Mufaddal b. Ebil-Fedil, en-Nehcs-Sedid, C.1, 1982, s. 419. 180 el-Makriz, Sulk, C.3, s. 235; el-Ayn, Bedreddin Mahmud, kdul-Cumn fi Tarihi EhlizZaman, (Tah.Muhammed Muhammed Emin), C.4, Kahire, 1992, s. 124; Makriz, Sulk, C.1, K.3, s. 899; Makriz, Sulk, C.2, K1, s. 103-104; Makriz, Sulk, C.2, K3, s. 837; Makriz, Sulk, C3, K1, s. 235; Makriz, Sulk, C3, K1, s. 295; el-Makriz, es-Sulk, C.3, K3, s. 1112; bn Hacer, nbaul-Gumr, C.3, s. 209; bn Hacer, nbul-Gumr, C.4, s. 191; Ahmet Abdulhamid Hafaci, Tabaktut-Tccar fi Msr el-Memlk ve Eseruh fi Muctema Msr, Tanta nv. Ed. Fak. Dergisi, s. 1, 1982, s. 66-67; Fischel, a.g.m, s. 163. 181 el-Makriz, Sulk, C4, K1, s. 156; Asthor, a.g.e., 1983, s. 56-57; Lebib, a.g.m, s. 26. 182 bn Tagriberd, Nucm, C.10, s. 80. 183 el-Akar, a.g.e., s. 374. 184 bn ys, Bedaiuz-Zuhr, C.1/2, s. 468. 185 el-Hasan b. mer b. Habb, Tezkiretn-Nebiyye fi Eyymil-Mansr ve Benihi, (nr. M.M. Emin-Said Aur), C.2, Kahire, 1982, s. 60; al-Akar, a.g.e., s. 396; es-Sayraf, Nzhetn-Nfs, C.3, Kahire, 1974, s. 15; Krmlerin Memlk Devletinde ifa ettikleri pek ok vazife vard. Kaytlardan anlald kadaryla bahsi geen Harrub ailesinin bu medeni faaliyetler kadar zaman zaman devletin ihtiya duyduu baka husulardada kendilerine bavurulduu grlmektedir. Mesela, Havaichanenin ihtiyac olan eker gibi ihtiyalarn karlanmasnda mersum ile grevlendirildikleri de bilinmektedir. Makriz, Sulk, C2, K3, s. 829. 186 Petry, a.g.e., s. 29-30.

877

OTUZUNCU BLM, LK MSLMAN TRK DEVLETLERINDE DNCE VE BILIM A. Dnce lk Mslman Trk Devletlerinde "Dnce" / Prof. Dr. Hanifi zcan [s.463481]
Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye lk Mslman Trk devletlerinde dnce denilince ne anlalmas ve bu konuda nelerin bilinmesi gerektiine dair bir kanaate ulalabilmesi iin ncelikle dnce kavramnn genel anlamda felsef bir bak asyla ele alnmas; ayrca Mslmanlk ve Trklkle nitelendirilerek Trkslam Dncesi eklinde bir zellik yklemekle bu kavrama ilave bir anlam ve farkl bir boyut kazandrlp kazandrlmadnn akla kavuturulmas gerekir. Dnce dnme sonucu varlan gr, dnmenin rn olan fikir gibi anlamlara gelmektedir. Bu demektir ki, dnce bir sonutur, bir amatr, elde edilen bir rndr. Bu rnn elde edilmesini ve bu sonuca ulalmasn salayan fiil de dnme fiilidir. Dnme ise eitli karlatrmalar yaparak, analiz ve senteze bavurarak bir eyi ilgili olduu dier eylerle balantlar ierisinde kavrama; dolaysyla o eyle ilgili bir dnceye, bir sonuca ve bir kanaate ulama demektir. Buradan anlalyor ki, dnme geili ve amal bir fiildir; soyut veya somut mutlaka dnlecek bir ey, yani bir dnme-objesi olmadan dnmeden sz edilemez. Bir baka deyile, tanm gerei, dnmenin gerekleebilmesi iin, dnen bir insan, yani bir zihin ve o anda zihinden baka olup zerinde dnlecek bir eyin bulunmas gerekir. Ksacas, dnmede bir ikilik vardr; yle ki, zihnin kendi kendisini dnmesi ve uurun kendi zerine katlanmasnda bile bu ikiliin ortadan kalkmamas epistemolojik bir zorunluluktur. Bu durumda insan ancak ya kendisini, ya kendisinden baka bir varl, ya da her hangi bir anlam ve kavram dnebilir. nsann kendisini dnmesi demek, kendisini dier varlklarla balants ierisinde kavramas ve o varlklar arasnda kendi yerinin ve baarsnn ne olduuna dair bir fikre, bir dnceye ulamas demektir. Bu da, insan, kanlmaz bir ekilde kinatla, yani lem ile, evren ile kar karya getirir ve insan-lem ilikisi zerinde dnlp bir zme kavuturulmas gereken bir problem haline gelir. te, yeryznde insann madd ve manev, dn ve dnyev btn dnce ve fiilleri; bedensel ve ruhsal, soyut ve somut btn faaliyetleri; gerek teorik, gerekse pratik btn baarlar; ksacas, insann ortaya koyduu btn bir medeniyet aslnda bu problemle ilgili uygun bir zm bulma abasndan domaktadr. O halde, dnceden yoksun bir medeniyet olamayacana gre, bu anlamda, dnce medeniyetin zn ve temelini oluturduu gibi, onun zelliklerini ve trn de belirlemektedir. nk dnme-objesi, ya da dncenin ierii dnce zerinde; dnce de 878

medeniyet zerinde belirleyici olmaktadr. Her toplumun ve her milletin dnce ierikleri birbirinden farkldr. Bu farkllk onlarn dnce sistemlerine, dolaysyla, bir lde, kltr ve medeniyetlerine de yansmaktadr. yle ki, medeniyetlerin hepsi insann eseri ve insan zihninin bir baars olmasna ramen, onlar, ite bu farkllktan ve bu zorunluluktan dolay Msr medeniyeti, eski Yunan medeniyeti, Bat medeniyeti, Anadolu medeniyeti gibi farkl isimlerle anlmaktadr. Bu demektir ki, bir medeniyetin btn unsurlar, onun znde yer alp ona ana rengini veren ve hedefini belirleyen temel dnceyi temsil etmek ve bir ekilde bu dnceyi gerekletirmek gibi hayat bir devi yerine getirmektedir. Bir milletin fikir ve sanat eserlerinin, genelde, o milletin duygu ve dncelerine uygun olup kltrel zelliklerini yanstmasnn sebebi budur. Yine, her milletin kendine zg bir felsefesinin, bir din ve dnya grnn bulunmas da buradan kaynaklanmaktadr. Bu durumda, bir toplumun dnce sistemi ve dnce miras, btn boyutlaryla toplumsal baarnn aynasdr ve toplumun kltr hayatyla ilgili her eyi orada bulmak mmkndr. Nitekim, nesilden nesile aktarlarak kltrn yaatlmasn salayan bu kmlatif dnce daha yakndan incelendiinde grlr ki, o: a) Dnyann yaratl, Tanrnn nasl bir varlk olduu vb. konulara ilikin eitli efsane ve mitolojilerden; b) Bunlarn pratie aktarlmasyla ilgili ahlak ve amel grlerden; c) Toplumda karizmas olan tarih ahsiyetlere ait felsef, edeb, sanatsal ve mistik dncelerden; d) Bilim, tp, ekonomi ve ynetimle ilgili halka mal olmu eitli ilm ve teknik grlerden olumaktadr. O halde, dnceyi konu alan bir yazda dncenin ieriini oluturan bu noktalar zerinde durulmas beklenir. Ancak, genel olarak ifade edecek olursak, burada, daha ok, bilhassa Trk dnce sisteminin merkezinde yer alan dn, felsef ve mistik noktalar zerinde durulacaktr. nk Trklerin Mslman olmasyla birlikte Trk dnce sistemi Mslmanlkla nitelendirilmi ve bylece o, daha dn bir grnm kazanmtr. Aslnda, Trk slam dncesi kendisini byk lde slam bir form ierisinde sunmaya alarak bu dini benimseyen dier milletlerin dnceleriyle baz ortak noktalarda buluup ksmen bir mmet dncesi zelliini tamaya balamtr. Bylece, Trk dncesi slamiyetle nitelendirilmeden nceki geni asn ve kiiliini belli lde kaybetmi ve yle grnyor ki, bu durum ta gnmze kadar srp gelen bir kltrel kimlik bunalmna ve kimlik arayna sebep olmutur. nk slamiyetin kabl, Trk dncesi iin ulalmas gereken yegane doru st bir entellektel noktaya ykselinmesi anlamna gelmedii gibi, tamamyla bir kme, bir gerileme anlamna da gelmemektedir. Ancak Trk dnce tarihinde slam kltr ile Trk kltrnn tam olarak kaynap kaynaamayacana dair tartmalar ve rahatszlklar hibir zaman eksik olmamtr. Bir baka deyile, saf ekliyle bir Mslmanln ve Trkln korunup korunamayaca endiesi devaml olarak var olagelmitir. yle ki, Mslmanlkla nitelenen Trkln bozulmu bir Trklk; Trk kltrne karan ve belli lde nfz eden Mslmanln da bozulmu bir Mslmanlk olduu 879

dnlmtr. Gnmze kadar srp gelen Trk-slam veya Trk-slam sentezi gibi kavramlarla ifade edilen tartmalar duyulan bu rahatszln ak rnekleridir. yle grnyor ki, Trklerin Mslman olmalar, daha dorusu zorla Mslman edilmeleri,1 Trk kltrnden ok slam Dini iin daha faydal olmu ve onun Araplara has bir kabile dini olmas belli lde nlenip bir dnya dini haline gelmesi salanmtr. Fakat bir kltrden dier bir kltre geiin g olmasndan dolay, Trklerin Mslmanl Araplarn anlad Mslmanlktan farkl olmu ve bunun zorunlu bir sonucu olarak bir Trk Mslmanl anlay ortaya kmtr. Trk dnce tarihinde grlen dini rasyonalize etme abalarnda bu anlayn izlerini grmek mmkndr. yle grnyor ki, bata Mtrid olmak zere Trk din bilginleri, hem Trk kltrnn temel zelliklerini koruyabilmek, hem de sonradan benimsedikleri bu dine kendi damgalarn vurup kendilerine mal edebilmek iin dini byk lde akl ilkelere gre tevl etme yoluna gidip2 nakle dayal din anlayna bir alternatif oluturmaya almlar ve bunda da byk lde baarya ulamlardr. Nitekim, bu tevil yntemi ve rasyonalize etme abas Trk dncesiyle ilgili u zelliklerin ortaya konulmasn ve devam ettirilmesini salamtr: a) Trk dncesinin slamiyetin kabulnden nceki geni as ve engin ruhu3 slamiyete nfz ettirilerek hem mill kltrn korunmas salanm, hem de o bu din ierisinde bir kiilik arayn srdrebilme hrriyetine sahip klnmtr. b) Dinin milli kltrle kaynatrlarak byk lde onu dlamayan bir din anlaynn oluturulmasna zemin hazrlanm ve bylece, Mslmanl benimseyen dier milletlerin dncelerinin bu hrriyetten yoksun olmasndan dolay, hl ortaa dncesinin zelliklerini tamasna ramen, Trk dncesinin modern Avrupa dncesiyle kaynama yolunda byk bir baar gsterebilmesine imkan verilmitir. c) Neticede Trk dnce sisteminde dinin daha mistik ve daha kiisel ynlerinin n plana karlmas, toplumun modern bilim ve modern dnyaya ayak uydurabilme abasnn srdrlmesine dinin bir engel tekil etmemesini salamtr. Gerekten de, Trk din dncesi, daha dorusu Trk slam dncesi, Mslmanln kabulnden nceki tarih seyriyle de uyumlu olarak, daha mistik karakterli bir grnm arz etmektedir. Hatta, dn dncenin genel zellikleri ve ulalmak istenen niha hedef ve bilhassa slamiyetin kabulnden sonra kalbin dn hayattaki rolnn ve neminin daha gl bir biimde vurgulanmas4 ve dine genelde kalb bir bak asyla ynelinmesi, mistik zelliin daha rasyonel bir biim kazanarak Trk slam dncesinin merkezini oluturduunu gstermektedir. yle grnyor ki, bu mistik zellik dncenin epistemolojik tahlilinde kar karya kaldmz insan-lem ilikisiyle ilgili fikr faaliyete yansm ve lemin mistik bir adan grlp deerlendirilmesinden dolay bu problem, nce Tanr-lem ilikisi, sonra da Tanr-insan ilikisi ekline dnmtr. yle ki, sonunda Tanrinsan ilikisi det Trk slam dncesini motive eden bir unsur ve onu kendisine ekerek ynlendiren bir ama haline gelmitir. Bir baka deyile, dinde ortaya kan ve buna bal olarak Trk 880

slam dncesinde de ele alnan btn konular temelde, yani, niha hedefleri gz nnde bulundurulduunda, Tanr-insan ilikisiyle ilgili sorulara ve problemlere bir cevap bulabilme amacna yneliktir. Aslnda, slamda btn doktrinlerin ve ekollerin buna bal olarak ortaya ktn sylemek, sanrm, yanl olmayacaktr. nk temele inildiinde, mevcudiyetleri gerei; gerek teorik, gerekse pratik btn slam ilimlerin u veya bu ekilde bu problemle ilgili bir cevab veya en azndan bir ms bulunmas gerekmektedir. Bu demektir ki, Tanr-insan ilikisi btn slam ilimlerinin, dolaysyla Trk slam dncesinin temel problemidir. O halde, pekala diyebiliriz ki, Trk slam dncesi znde Tanr-insan ilikisiyle ilgili bir sonuca ve bir kanaate ulama idealinin yer ald bir dncedir. te bu idealin btn slam ilimlerinin de znde yer alp onlarn bamsz birer ilim olarak farkl olmalarna ramen ayn hedef ve ayn ruh ile faaliyette bulunmalarn salamasndan dolay, Trk slam dncesi, esas itibariyle, kitap ve snnete dayanan bir bilimler toplamnn ve bir ilimler sisteminin besleyip gelitirdii bir dnce olagelmitir. Ancak, Trk slam dncesinin gerek geliim srecinde, gerekse ngrd hayat tarznn gerekletirilmesinde esas yk, bu ilimlerin ortaya koyduu sonularn zmlenmesini salayarak, bir lokomotif grevi gren felsefe ekmitir. nk felsef izgi ve yneliler dnce ekollerinin gelime, problem ve doktrin oluturmalarnda etkili olmaktadr. Bu nedenle, gz nnde bulundurulmas gereken temel hedefi gstererek slam ilimleri ynlendirmek, dolaysyla Trk slam dncesinin amac dorultusunda ilerlemesini ve gelimesini salamak, denilebilir ki, Trk slam kltr ve medeniyeti ierisinde felsefenin esas amac ve hatta varlk-artdr. O halde, burada yaplmas gereken ey, Trk slam dncesinin felsefenin gzetimindeki bu oluum ve geliim srecine, ncelikle ilk Trk slam devletlerinin, ortaya koyduklar dn ilim ve kltr faaliyetleriyle, ne lde katkda bulunduklarn, kaynaklar elverdii kadaryla, tespit etmektir. Ayrca, bilhassa sadece Trk kkenli olduu aka bilinen ilim adamlarn ve dnrlerin, iinde yaadklar ve hizmetinde bulunduklar devletlerin Trk devleti olup olmadna baklmakszn, grlerinden mutlaka bahsedilecektir; ancak, Trk slam devletlerinde yaad ve kltr faaliyetlerine katld bilinen fakat Trk olup olmad belli olmayanlarn grlerinden ise gerektiinde ve gerektii kadaryla sz edilecektir. nk Trkler Mslmanl kabul ettikten sonra ismini Arap isimleriyle deitirenler olduu gibi;5 Trkler arasnda ilim dili olarak Arapann, o dnemde Acem kltrnn etkin olmasndan dolay edebiyat dili olarak da genelde Farsann yaygnlk kazanm olmas,6 dolaysyla Trk limlerin de eserlerini bu dillerde yazm olmalar, onlarla Trk slam devletlerinde yaam olan Arap ve Acem kkenli limlerin birbirlerine kartrlmalarna sebep olmutur.7 Bu nedenle, zerinde duracamz limlerin ve dnrlerin seilmesinde bir kriter olarak milliyetlerinin yannda, ilgili Trk devletlerinde yaayarak Trk slam kltrne hizmet edip etmediklerinin dikkate alnmas daha isabetli olacaktr. Ancak unu hemen belirtmek gerekir ki, Trklerin Mslmanl kabul etmesinden sonraki ilk dnemlerde st dzeyde bir metafizik dnce bulacamz pek mit etmemeliyiz. nk yeni 881

Mslman olmu bir toplumda ilk gerekli olan ey, yeni dinin tikd ve amel isteklerini yerine getirmek olduu iin, dnce, ncelikle felsefeden ok inansal (akdev) ve hukuksal (fkh) konulara ynelmi ve bu ynde mezhepler olu turma yoluna gidilmitir. Eb Hanfenin (l. 767) Fkhul-Ekber isimli eserinin hem akid, hem de fkh tarznda olmas, o dnemde dnce hayat iin bir rnek tekil etmi ve o, Mslmanl kabul ettikten hemen sonra, bir inan sistemi oluturmalarnda, Mtrid bata olmak zere, Trk din bilginlerine yol gsterici olmutur. yle ki, Trk slam dncesindeki dier btn fikr gelimeler ve fikr ekoller bu izgiyi izlemitir. Ayrca, yine bu dnemlerde Trk slam dncesi kendisini ancak Arap ve Acem glgesinde ifade edebildii iin, btn boyutlaryla gelimi ve derinlemi bir dnce olmaktan ok, deyim yerindeyse, henz bir raklk8 ve bir gei dnemindeki bir dnce grnmndedir. yle grnyor ki, Araplarn kendi kltrlerini yayabilmek iin nakle dayal din anlayn benimseyip, dinin rasyonalize edilmesini istememeleri, dolaysyla felsefeyi ve kelam sevmemeleri Trk slam dncesi iin bu gei dneminin biraz uzun srmesine sebep olmutur. Bu nedenle, ilk dnemlerdeki fikr faaliyetler daha ok dinin ahlak ve amel ynyle ilgili olmutur. lk Mslman Trk devletlerindeki toplumsal ve kltrel faaliyetlerde bunun izlerini aka grmek mmkndr. ncelikle, Abbas halifelerinin imparatorluk ierisinde siyas nfzlarnn zayflamasyla birlikte Trk kkenli valilerce kurulan Tolunoullar, Scoullar ve hidler gibi yar bamsz Trk devletlerindeki faaliyetler bunun arpc rnekleri olarak gsterilebilir. nk bu devletler zerindeki imparatorluk etkisi ve imparatorluk ideolojisi henz tam olarak kaybolmad gibi, Trk dncesi de burada daha ok mmet dneminin ortak zelliklerini tamaktadr. Mesela, Buharal Tolun adl bir Trkn olu olarak dnyaya gelen, Hadis ve Hanef fkh zerine tahsil grerek yetien Ebul-Abbas Ahmed b. Tolun (l. 884)9 tarafndan Abbasi imparatorluunun snrlar ierisinde, Msrda kurulan Tolunoullar Devletinde (868-905) teoriden ok pratik ierikli ve nakle dayal bir dnce hayatnn yer ald grlmektedir. Bunun ilm temeli ise, bir okul grevi gren camilerde devrin mehur limleri tarafndan okutulan Fkh bata olmak zere, Tefsir, Hadis, Kraat gibi dn ve Kurn ilimlerle oluturulan anlay ve kavrayla desteklenmektedir. yle ki, Trk slam dncesinin merkezinde, bir motivasyon olarak yer alan Tanr-insan ilikisi, etkisini amel hayatta gl bir biimde gsteren, fakat sorgulamaya ak olmayan bir kulluk uurunu gelitirmeyi hedefleyen bir sosyal ve kltrel yap ierisinde anlaml klnmaya allmaktadr. yle grnyor ki, bu kulluk uurunun hkmdar-tebea ilikisine de yansmas ve hkmdarn hikmetinden sual olunmaz bir konumda grlmesini salamas da arzu edilmektedir. Nitekim, devletin kurucusu Tolunolu Ahmet, slam dnyasnda ilk defa yoksullarn bedava tedavi edildii devlet hastanesi ve eczane gibi hayr kurumlar yaptrarak10 tbba ve hekimlie zel ve de dn bir nem vermi olmasna ramen, yakaland hastalktan kurtulamayacan sylemelerinden dolay, kendisinin tedavisiyle grevli olan saray hekimlerini ldrtmtr. Yine, Tolunolu Ahmet, slam alanda tahsil grm bir kii olarak, bata Hanef fakhi Eb Cafer Ahmet b. 882

Muhammet et-Tahv (l. 933) olmak zere devrin fakihlerine sayg duyup nem vermi ve onlar kendi yaptrd camide ders vermek iin greve davet etmi ve hatta afi ve Hanef mezheplerinin toplumda aktif rol oynamasna destek vermi olmasna ramen; slam kltrnde derin izler brakan ve kalc etkisi olan Yeni Eflatunculuun11 ve buna dayanan sfliin gelimesine engel olmutur. yle ki, o, sfliin yaylmasnda byk rol olan skenderiyeli nl sf Znnn el-Msrnin (l. 859) bir rencisini, hocasnn fikirlerini yaymaya almasndan dolay, arslanlarn nne attrmtr.12 Muhtemelen, bunda Znnn el-Msrnin halk arasnda kafir ve zndk eklinde yaylan kt hretinin13 etkisi olmutur. Ayrca, o, felsefeye dayanan mistisizminin temsilcisi olarak bilinmektedir. Bu demektir ki, Tolunoullar dneminde, felsefeye dayal dindarln yaylmasna kar klm ve hatta nlem alnm olmasna ramen; felsef bir temeli bulunmayan halk zhidlii eklinde ortaya kan ve yaanan sflie kar klmad gibi, tam tersine, sarayn yaknnda bulunan camide zikir odalar yaptrlarak, dnyadan el-etek ekip kendini zikre vermek suretiyle yaanan bir dindarln gelimesi ve yaygnlamas her zaman desteklenmitir.14 yle grnyor ki, bunun sebebi, Tanrinsan ilikisinin dnyadan el-etek ekerek yaanan bir dn hayat gerektirdiine inanan toplumlarn daha kolay ynetilebilecei siyasetinin benimsenmesidir. nk dinin mistik ve de miskin bir ruh hli oluturma zellii zaman zaman siyasette ynetme sanatnn bir unsuru olarak kullanlmtr. Tolunoullar Devletindeki durum bunun tipik bir rneidir. Ancak, btn bunlardan, Tolunoullar Devletinde felsef faaliyetin tamamen engellendii anlamn karmamak gerekir. nk mehur skenderiye Felsefe Okulunun gl bir felsef gelenei vardr. Bunun etkileri uzun sre devam etmitir. Fakat slam fetihleriyle bu okulun gcnn iyice zayflamas ve Mslman halkn daha ok slam kltrne ynelmi olmasna ramen, Hristiyan ilim adamlar felsefeyle ilgilenmeye devam etmilerdir. Hatta onlarn Aristonun eserlerini Arapaya tercme etmeleri salanmtr. Ayrca, tp, astronomi ve astroloji gibi alanlarn, o dnemde felsefenin konular arasnda yer almas da hkmdarlara cazip gelmi ve halkn felsefeyle megul olmas pek holarna gitmese bile, kendileri bu konulara ilgi duymular ve onlarn gelimesine yardmc olmulardr.15 Tolunolu Ahmetin lmnden sonra da bu faaliyetler devam etmitir. Ksaca ifade edecek olursak, otuz yedi yl gibi ksa bir sre iin varln devam ettiren Tolunoullar devleti, nemli saylabilecek ilim ve fikir faaliyetleriyle Trk slam dncesinin geliim srecinde grmemezlikten gelinemeyecek bir basamak oluturmutur. Bu basamak, Tolunoullarndan sonra Msrda yine yar bamsz bir devlet kuran dier bir Trk slalesi olan hidler zamannda daha da salamlatrlmtr. Ferganal, hkmdar soyuna mensup bir Trk ailenin olu olarak dnyaya gelen ve asker olarak eitilip yetitirilen Muhammet b. Toa (l. 946) tarafndan Msrda kurulan hidler Devleti (M. 935969), Tolunoullarnn dalmasndan sonra, Abbas mparatorluunun topraklar ierisinde oluan ikinci yar bamsz Trk devletidir. Tolunoullarndan sonra ortaya kan kargaa ve huzursuzluk dnemini sona erdiren bu devletin idarecileri Tolunolu Ahmetin ynetim biimini kendilerine rnek almlar ve onun dnemindeki fikr faaliyetleri aynen devam ettirmilerdir. Yine, Fkh ve Hadis bata 883

olmak zere slam ilimlere nem verilmi ve Tolunoullar dneminde olduu gibi, bu dnemde de dersler camilerde yaplmtr. nk orada henz medrese yoktur. hidler dneminde, Msrda, afi ve Mlik mezhepleri birbirleriyle mcadele halinde olduklar iin camilerde zaman zaman mezhep kavgalar olmutur. Ancak, Mslmanlar, kendi aralarnda fikir mcadelesi vermi olmalarna ramen, Hristiyan, Yahudi vb. dier din mensuplarna kar son derece hogrl davranmlar ve onlar da nemli idar grevlere getirmilerdir. skenderiye Okulunun miras olan felsefe ve mistisizm ikinci derecede neme sahip alanlar olarak varln ve gelimesini bu dnemde de devam ettirmitir. Trk slam dncesinin zellikleri, yine, Tolunoullar dnemindeki gibidir. Ancak, dil ve tarih almalar bu dnemde biraz daha belirgin hale gelmi; nl tarihi Mesd (l. 958) ve dilci Sbeveyh (l. 968) toplumda etkili olan nemli ahsiyetler arasnda yer almlardr. Ayrca, bu dnemde, Msrda, Mutezile ekolnn etkilerinin de hissedilmeye baland belirtilmektedir.16 Grlyor ki, otuz drt yl gibi ksa bir sre iin varln devam ettiren hidler Devleti de, yine Trk slam dncesi iin ancak bir basamak grevi saylabilecek fikr faaliyetlere zemin hazrlam ve yle grnyor ki, derin metafizik ve mistik grlere ulalamamtr. nk her ne kadar devlet olarak ifade edilseler bile, bu hanedanlklar zerinde hl imparatorluk ruhu etkili olmakta ve bu, onlarn kendilerine has fikr izgiler gelitirmelerine byk lde engel tekil etmektedir. Ayn durum, Abbasi mparatorluunun merkez otoritesinin zayflamasndan sonra,

Azerbaycanda yar bamsz bir devlet olarak, Ubeydullah Muhammet el-Afin adndan Ursana kkenli Mslman bir aileye mensup bir Trk vali tarafndan kurulan ve Azerbaycann Trklemesinde ne lde etkili olduklar pek belli olmayan Scoullar Devleti (M. 890-929) iin de geerlidir.17 Zira, tam olarak ekonomik ve kltrel bamszln bulunmad yerlerde fikr bamszla rastlamak da pek mmkn olmamaktadr. Ayrca, bir lkede gerek fikr bamszlk, gerekse gelimi ve derinlemi felsef ve metafizik ve hatta mistik grlerin var olabilmesi iin sadece siyas bamszln kazanm olmak da yeterli deildir. Bu st dzeydeki fikr faaliyetler iyice yerlemi ve gelimi bir ilim ve medeniyetin yannda, bu ilim ve medeniyetle yorulan st dzeyden bir kltrn varln da, bir n art olarak, gerektirmektedir. Bu nedenle tam bamszln kazanm, kuzeydeki ilk Trk slam devleti olmasna ramen, dil (Volga) Bulgar Hanlndaki fikr durum, yle grnyor ki, Tolunoullar ve hidlerden pek farkl deildir. Ancak, unu hemen belirtmek gerekir ki, bu dnem henz tam olarak aratrlmam ve yeterli bilgi elde edilememitir. Kaynaklarn belirttii kadaryla ifade edecek olursak, bu devlet M. 922lerde tam olarak Mslmanl kabul etmi ve devletin banda bulunan Almu Yaltavarhan, Mslmanln etkisiyle, yani daha iyi Mslman olaca dncesiyle, ismini Emir Cafer b. Abdullah olarak deitirmi18 ve devleti de bu tarihten itibaren ilk Mslman Trk devleti haline gelmitir.

884

Tarm ve hayvancla dayal ticareti ve ksmen yar gebe kltryle tannan bu devletin bata dn mimari olmak zere eitli eserlerinin de bulunduu belirtilmektedir. 1236da Moollar tarafndan yklana kadar Kuzey-Dou Avrupada Trk slam kltrn yz yl temsil etmi olan bu devlette19 daha sonra Yeseviyye tarikati mensuplarnn etkili olduu ve dier Trk devletlerinde olduu gibi burada da Yesevliin bilindii ve sevildii anlalmaktadr.20 Bu durum, Trklerin slamiyeti kabul etmeden nceki dn anlaylarna ve mistik zelliklerine de uygun dmektedir. nk Trklerin slamiyetten nceki dini olan amanizm mistik zellikleri ar basan bir dindir. Bu nedenle, Trk mistisizminin, daha dorusu, halk zahitlii eklindeki Trk tasavvufunun kklerini ve etki gcnn kaynan bu eski Trk inanlarnda aramak gerekir.21 Nitekim bu g Trk dnce hayatna o derece nfz etmitir ki, Trk slam dncesinin her aamasnda bu gcn etkisini grmek mmkndr. Hatta, Trk s lam dncesinin ana rengini ve zn oluturan bu mistik unsur onun gerek dn, gerekse felsef alandaki orijinallii zerinde de belirleyici olmaktadr. Aslnda, Trk slam dncesinin byk mimar olan Mtrid, Frb ve Yesevnin kendi alanlarnda uzun ve dolambal yollardan geip eitli etkilenimlere maruz kalarak farkl grnmler kazanmalarna ramen, mistik bir noktada bulumalar bu kanaati dorulamaktadr. O halde diyebiliriz ki, Tanr-insan ilikisine yaklamlar bakmndan mistik bir at altnda toplanan Mtrid, Frb ve Yesev Trk slam dncesinin temel ynn temsil etmektedirler. Trk dnce sisteminin teolojik ve dn yn Mtridlik; felsef yn Melik; mistik yn, deyim yerindeyse, ilk dnem Trk sfliini ifade etmesi bakmndan Yesevlik olarak adlandrlmaktadr. yle ki, Trk dncesi, slam medeniyeti ierisinde kendisine zg karakterini bu isimlerle ortaya koymu ve kendisinin iinde olutuu Trk toplum artlarna gre slamiyete yeni bir biim ve anlam kazandrarak Trk slamiyetini oluturmutur. Bir baka deyile, Trk dncesi, ortaya koyduu bu mistik karakterli dn ve felsef yaklamla, slam dini ve slam medeniyeti ierisinde Trkln ve Trk kltrnn eriyerek kaybolup gitmesini nlemekle kalmam, ayn zamanda, slamiyeti Trk kltrnn zelliklerine gre ekillendirerek bir Trk slamnn ve Trk din anlaynn olumasn salamtr. Dinin, insan hayatndaki yeri ve nemi dikkate alndnda, burada ncelikle Trk din anlayndan, yani Mtridlikten sz etmek gerekir. Mtridlik Mtridlik, Eb Mansr Mtridnin Trk kltr ierisinde ortaya koyduu ve gelitirdii inan sistemine ve din anlayna verilen bir isimdir. Bunun yerine, bu din anlaynn daha ok bir fikr kurum ve bir ekol haline geldiini ifade etmek zere bazen Mtridiyye ad da kullanlr. Bata el-Hkim es-Semerkand (l. 951) ve Eb Muhammet Abdulkerim b. Musa Pezdev (l. 999) olmak zere Mtridiyye ekolne mensup olan Eb Mun Nesef (l. 1114), mer Nesef (l. 1142), Ferganal Sircddin Ali b. Osman el- (l. 1179), Buharal Nureddin es-Sbn (l. 1184) gibi birok ilim ve fikir adam Mtridnin izinden giderek toplumda onun grlerinin yerlemesine ve 885

yaylmasna katkda bulunmular ve bylece, Trk slam dncesinin ekillenmesinde, bir ekol olarak nemli rol oynamlardr. Bu ekole ve bu akma adn veren Mtrid, zbekistann nemli merkezlerinden Semerkantn bir mahallesi olup imdi bir sayfiye yeri olan ve ehrin kuzey-batsnda bulunan Mtritte doup 944te len; u anda ehrin dousunda yer alan Ckerdize Mahallesindeki -eskiden ulem ve asillerin defnedildii- mezarlkta yatan byk bir Trk din bilginidir.22 Onun yetitii dnem, Abbasi mparatorluunun zayflamasndan sonra Mvernnehirde kurulan ve ilim adamlarn himaye etme ve ilm faaliyetleri desteklemeleriyle tannan Smn Hnedanlnn (874-999) en parlak dnemidir. Bu dnemde, gerek Smn devletinin bakenti olan Buhara, gerekse nemli ehirlerin banda gelen ve Mtridnin doup byd Semerkant birer ilim ve sanat merkezi haline gelmi ve Badat glgede brakacak dzeye ulamtr.23 te, Mtrid her trl siyas entrikalardan uzak kalp byle bir ilim merkezinde kendisini ilme vererek hr dnebilen ve imparatorluk ideolojisinin henz etkisini kaybetmedii byle bir dnemde, tek bana nakli kullanmann douraca skntlar sezerek akln dinde kullanlabilecei en uygun yolu ve yntemi gstermeyi baaran byk bir din bilginidir; birok eseri vardr, fakat gnmze ulaan ve bilhassa ona ait olduu pheli olmayan nemli iki eserinden birisi, bir teolojik felsefe klasii niteliindeki Kitbut-Tevhd; dieri ise bir teolojik tefsir niteliindeki Tevltul-Kurndr. Bu iki eser, Trk slam dncesinin kendisine has zelliklerini yanstan iki kltr hazinesidir, daha dorusu, Mslmanl sonradan kabul eden Trk milletinin din anlayn ve slamiyeti nasl dnya apnda bir din haline getiriini ortaya koyan iki Trk din klasiidir. Bir baka deyile, bu eserler, tarihin eitli dnemlerinde yaplan erhleri ve aklamalaryla, bata Eb Bekir Muhammet b. Ahmet es-Semerkand (l. 1158) olmak zere, yukarda sz edilen dier birok ilim ve fikir adamn bir araya getirerek Mtridliin bir ekol haline gelmesini salayan ve sadece Trk dnyasnda deil, Msr ve Hindistan gibi farkl blgeleri de iine alan geni bir corafyada tannmasnda ve taraftar bulmasnda etkili olan bir fikr cazibe ve motivasyon kayna olma zelliine sahiptir. Bu zellik, eserlerin takip ettii ilm ve fikr izgi ile kazanlmtr. Bu izgi, dinin gerek teorik, gerekse pratik ksmnn anlalp yorumlanmasnda ortaya konulan Eb Hanfe metodunu dile getirmektedir. yle ki, Mtrid, Trk din anlayn olutururken Eb Hanfeyi (l. 767) adm adm takip etmekte ve sisteminin her noktasnda ona bal kalarak onun grlerini rasyonalize etmeye ve felsef bir zemine oturtmaya almaktadr.24 nk Eb Hanfenin metodu, sonradan Mslman olanlar iin dini anlama ve yorumlamada en uygun metottur. Bir baka deyile, bizzat Eb Hanfenin kendisi de Arap olmayan ve sonradan Mslman olan bir aileden geldii iin bir dini sonradan benimseyenlerin karlaaca glkleri ok iyi bilmektedir. Ancak o, bu glkleri, daha ok akl kullanp kyas ve itihada bavurarak halletmektedir. nk yeni Mslman olan milletlerin kltrleri farkl olduu iin, ihtiyalar da farkl olmu ve bu ihtiyalar her zaman nakle bavurularak zlememitir. Ayrca, Eb Hanfenin kltr evresi olan Irak, eskiden beri ilim ve felsefenin gelitii; eitli din mensuplarnn bir arada bulunduu bir kltr 886

merkeziydi. Yeni din ile, eski kltrleri uzlatrmann yegane yolu ise kyas ve itihada ba vurmakt.25 Bu nedenle, Mtridnin de Eb Hanfe yoluyla fikr temelini oluturan Irak ekol aklcl ve kyaslyla biliniyordu. Hicaz, daha dorusu Medine ekol ise nakli esas alyordu. nk onlarn kaybedecek bir eyleri yoktu; slam dini zaten kendi kltrleri ierisinde ortaya kmt. Bu nedenle, Medine ekol iin dini anlatmada en iyi yntem snnetle karm olan Arap kltrn nakletmek ve gl bir Arap milliyetilii ortaya koymakt. Bu da, sonradan Mslman olan milletlerin kendi kltrlerini terk ederek Arap kltrn benimsemeleri, daha dorusu, Araplamalar anlamna geliyordu. Kendi kltrlerini kaybetmeden Mslmanl benimsemek ve devam ettirmek isteyenlerin ise yapmalar gereken ey, yeni kabul ettikleri dini eskiden beri sahip olduklar kltr ierisinde eritmekti. Aksi halde, iyi bir Mslman olmak iin Araplamalar gerekiyordu. Nitekim, Msr bunu tercih etti. Tarih boyu derin ve kkl bir kltre ve kltr mirasna sahip olan Trk milletinin kendi kltrlerini terk edip Araplamas beklenemeyeceine gre, yaplmas gereken yegane ey, slamiyeti Trk kltr ierisinde eritmek ve bir Trk slam oluturmakt. te, Mtrid, Eb Hanfenin yntemine bal kalarak bunu baarmak ve dinde akln dengeli bir biimde nasl kullanlabileceini gstermek iin, yukarda ad geen iki eseri, yani Tevhd ve Tevlt kaleme almtr. Bilhassa Tevlt, akl kullanarak kendi yorumlama gcn gsteren bir Kuran yorumu olmasndan dolay Mtridiyye ekolnn inan, ibadet ve ahlak anlayn, yani gerek teorik, gerekse pratik din grn ortaya koyan bir kltr hazinesidir. Mtrid, bu eserinde Eb Hanfenin metodunu ve grlerini daha sistemli hale getirerek, ayetlerin anlalmasnda det uyulmas gereken birtakm kurallar ortaya koymakta ve dinde akln tutarl bir biimde kullanln gsteren bir usl sunmaktadr. Mtridnin u yaklam buna arpc bir rnek olarak gsterilebilir: Yeni Mslman olanlar Arapa bilmedikleri iin namazda ayetlerin nasl okunaca bir problem haline gelince, Eb Hanfe, toplumun o anda bildii dili gz nne alarak, ayetlerin Farsa tercmesiyle namaz klnabileceini ifade etmitir. Mtrid, Tevltta bundan sz ederken nemli olan, anlamn doru olarak nakledilmesidir; dilin ve cmlelerin syleni biimin deimesi anlamn ve hkmn deimesini gerektirmez; tarih iinde vahyin farkl dillerde gelmesi bunun delilidir demek suretiyle,26 sonradan Mslman olan ve kendi dil ve kltrn kaybetmek istemeyen milletlere, bilhassa Trklere burada bir ilke koyarak kendi benliklerini koruma imkann salamtr. Mtridnin sistemletirdii bu anlay, gerek kendi dneminde, gerekse kendisinden sonra bir kural olarak uygulanagelmi; dolaysyla herkesin kendi diline gre ibadet ve dua edebilecei ilkesi, dini anlama ve yorumlamada bir dstur olarak kabul edilmi ve ibadet iin Arapa art koulmamtr. te, bu, dinde akln ve tevil ynteminin kullanlmasyla ulalan bir sonutur ve tevil, dini sonradan kabul edenler iin, bilhassa Trkler iin, vazgeilemez bir yntem olmutur. Trk din bilgini Mtridnin dini anlama usln, yani onun dini aklama ve yorumlamada uygulad metodu biraz daha amak ve felsef bir slupla ortaya koymak gerekirse, denilebilir ki, ona gre, din akl ve zihin iidir; yani insan akl ve zihn kapasitesinin elverdii lde dini anlayp 887

kavrayabilir. Bu demektir ki, herkesin dinle ilikisi farkl dzeydedir; nk insanlarn zihn seviyeleri farkldr. Mesela: a) Baz insanlar naklin yardmna ihtiya duymadan dnme ve delile bavurma yoluyla, yani fikr abayla anlayabilirler. Bunlar saylar snrl olan filozoflar ve alimlerdir. b) Dier bir ksm insanlar ise, ancak naklin yardm ve bildirmesiyle kavrayabilirler. Bunlar, ocuklara benzerler; retme, ynlendirme ve uyarmayla kavrayabilirler. c) Bunlarn dnda kalanlar ise ne akl ile ne de nakil ile kavrayabilirler; onlar hayvan-tabiatl (behyim) insanlardr; yani onlar sanki akldan yoksun olan hayvanlara benzerler.27 [Mtridnin, insanlarn dini anlama kapasiteleriyle ilgili aklamalarnda ortaya koyduu bu benzetme, ileride grlecei gibi, Frbde de vardr ve o bunu insanlarn idare edilmesiyle ilgili siyas aklamalarnda kullanr. Mtrid ve Frb arasndaki bu fikr paralellik ise gerekten dikkat ekicidir.] Mtridye gre, insanlarn anlay ve kavray derecelerinin farkl olmas, onlarn toplumda sorumlu tutulabilmeleri iin, eitime ak ve eitilmeye msait olanlarn eitilmelerini gerekli klmaktadr; hatta bu toplumsal ve sosyal bir grevdir. Fakat, ferdin Tanryla kendi arasndaki ilk ilikiyi tesis etmesini ve Tanrnn varlnn ve birliinin farknda olmasn salamak toplumun bir grevi deildir. nk bunu, yani tevhd ilkesini akl salam olan her ferdin bizzat kendisinin bulmas gerekir ve bu dn bir zorunluluktur. Ancak unutmamak gerekir ki, akl tikd alanda bir temel ve esas niteliindeki eyleri kavrayacak bir tikd bilgi kayna olmasna ramen; amel alanda, yani ibadetle ilgili ilerde akl bilgi kayna olmayp naklin yardmna ihtiyac vardr. Bu demektir ki, ibadetle ilgili fiillerde filozof ve limlerin de belli lde nakle, yani Kitap ve Snnete ihtiyalar vardr. O halde, dinde sadece bu konuda, akl bir lettir, bir kaynak deil.28 Mtridnin usle ilikin bu grleri onun, insan zihninde fikir ve kavramlarn olumasyla ilgili anlayna dayanmaktadr. Ona gre, zihnimizde bulunan her fikir veya kavram kendi eserimizdir; biz onu, duyular veya haber yoluyla aldmz verileri bir takm akl ilemlerden geirerek retiriz. Bu demektir ki, duyular ve yine duyulara dayanan haber fikir ve kavramlarn sadece malzemesini salar; onlar ileyip bir hkm, yani ya inan, ya da bilgi haline getirmek ve ayrca duyu ve haberlerin gerekli kontrollerini yapmak akln grevidir. Zihn fiillerde ve zihn ilerde son sz ve yetki akla aittir. Din de zihn bir i olduuna gre, akl olmayann dini de olmaz veya dinde hitap akladr gibi usl kurallar bu noktaya dayanmaktadr. Grlyor ki, fikir ve kavramlarn oluumu konusunda, Mtrid kat bir idealizm veya kat bir realizm yerine lml bir realizmi tercih ettii gibi; kat empirizm veya kat rasyonalizm yerine de uzlatrmac ve sentezci bir empirizmi ve rasyonalizmi tercih etmektedir.29 te bu tercih sebebiyledir ki, Mtrid, dn konularda, gerekle ilgisi olmayan dsel bir ideale balanan bir ideolog gibi davranmamaktadr. Ona gre, delilin dindeki rol ve nemi grmemezlikten gelinemez. nk bir dinin doruluu ve stnl, bir inancn geerlilii hayl ile deil, delil ile anlalr. Ancak, deliller, gnlk hayattaki genel bilgi kaynak ve kurallarna uymak zorundadr. Aksi 888

halde, delil olarak ileri srlen her ey delil olarak kabul edilemez. Mesela ona gre, Mircn ayetlerde yer almayan ksmlar konusunda her hangi bir ey syleyemeyiz. nk ayrntlar had habere dayanmaktadr.30 Ksacas, kurallara uymak kaydyla, deliller, ya akl, ya nakl ya da hiss (duyusal) olmak zorundadr. Hangi tr delilin tercih edileceini, toplumun kltr dzeyine bakarak kararlatrmak gerekir.31 Bu tutumuyla, Trk slam dncesinin teori ile pratik arasnda dengeli bir iliki kurma esasna dayanarak realist bir zellie kavumasnda, dolaysyla hurafelerden korunmu bir din anlaynn yaatlmasnda ve gereklerle atmayan bir Tanr-insan ilikisi inancnn yerletirilmesinde ba rol oynayan Trk din bilginin Mtrid dinde delili etkin klan usle ilikin bu yaklamn, hukuk konular bata olmak zere, dinin her noktasna uygulamaktadr. Ona gre, Kuranda yer alan kssa ve meseller inan ve ahlak alannda eitim amacyla kullanlabilecei gibi; hukuk ve amel konularda da Kyasa dayanak tekil edecek ve artlar uyduunda kyasa bavurmay hakl ve makul gsterecek birer ipucu olarak kullanlabilir.32 Btn bunlar, Mtridnin gerek teorik gerekse pratik konularda akla verdii nemin bir ifadesidir. Bir baka deyile, tutarl bir inan oluturmada akl ba rol oynad gibi; gerek amel gerekse ahlak ynyle dengeli bir dn hayat ortaya koymada da yine akla byk grevler dmektedir. yle ki, Mtridye gre akl ilkelerle tespit ve tesis edilmeyen bir inan sistemi, dengeli ve de cazip bir amel ve ahlak hayatn yaanmasna da bir engel tekil eder. Bu nedenle, iinde bizim de bir paras olarak var olduumuz dnyann yaratl amac zerinde kafa yorarak gerek ilah fiil gerekse ahlak asndan fark edilmesi gereken metafizik hikmetleri ve sonular kavramak suretiyle ahlak iin gerekli olan salam bir inan sisteminin oluturulmas zorunludur.33 nk teori ile pratik, inan ile ahlak fiil ve ibadet arasnda yle bir iliki vardr ki, zihn bir boyutu ve temeli olmayan hibir fiil dnlemez. Bu demektir ki, bir fiil fiil haline dnmeden nce, aslnda, o, zihn bir hkmdr, bir inantr. Ksacas, gerekletiine tank olduumuz bir fiilin biri zihin-ii, dieri de zihin-d olmak zere iki yn, iki aamas vardr. Fikir ve kavramlarn oluumu ile ilgili epistemolojik kural gereince, fiil, zihin-ii boyutu tamamlanmadan zihin-dna kamaz, yani, hayata aktarlp gzle grlr hale gelemez. O halde, fiilin iki ynnden birincisi, yani zihin-ii dierinin yani zihin-dnn varl iin bir n arttr ve gereklidir; fakat bunun tersi mmkn deildir. Bir baka deyile, insan nce dnr, sonra dncesini uygular veya uygulamaz. te bundan dolay, Mtridye gre, iman etmek, mutlaka ibadet etmeyi gerektirmez; bunlar birbirinden ayr olan eylerdir. O, bunu amel imana dahil deildir eklindeki mehur klasik formlle dile getirir. Ona gre, dinde ncelikle nemli olan tevhd ilkesini dern olarak yaamak ve yaatmaktr. Bu da, ancak kkleri delillere dayanan bilinli ve de hayat ekilmez hale getirmeyen bir inan sistemi ile kavranlabilir ve ahlak ve amel anlayn bu inan sistemine gre oluturulmas ve insanlarn gnlk fiil ve davranlarnn ona gre deerlendirilmesiyle gerekletirilebilir. Bylece, Mtrid demek istiyor ki, mahiyeti gerei amel, iman cinsinden olmadna gre, tikd konularda da ve d grne gre muamele yaplmas doru olmad gibi; inanan bir insann gnahnn onun imanna, 889

dolaysyla dinine zarar verdiini iddia etmek de doru deildir.34 nk bizzat kiilerin kendilerinin kontrolnde olan tefekkr ve teemml hayat ve bunlarn zihn younluu fiille llemeyen, dern boyutu bulunan bir dn tecrbe alandr. Burada ferdin dn kiiliine nem vermek ve din sz konusu olduunda fert-merkezli deerlendirmek gerekmektedir.35 Bu fert-merkezli bak asn ahlk alannda daha bariz bir biimde ortaya koyan Trk din bilgini Mtrid gerek dn, gerekse ahlk sorumlulukta ferdin kiiliinin grmemezlikten gelinemeyeceini bilhassa vurgulamaktadr. Ona gre, gerek inancnda, gerekse kfrnde; gerek yapt iyi ilerde, gerekse kt ilerde ferde hrriyet tanmak gerekir. Bizzat ferdin kendisini ilgilendiren ilerde, Tanrnn iradesi ferdin iradesine muhalif olamaz; aksi halde, bu snnetullaha ve kinatn ileyi kuralna uygun dmez. Tanr insana, bir temyiz gc olarak akl verdiine gre; insan, Tanryla kendisi arasnda nasl ve hangi dzeyde bir iliki kurmak istiyorsa, buna kendisi karar vermelidir. Bunu esas almayan btn anlaylar insan, yaptn yapmak zorunda olan bir fert konumuna getirir ki, bu durumda hibir sorumluluktan sz edilemez.36 Oysa, Mtridye gre, Tanr, yaratlta insana akl vermek suretiyle, zaten sorumluluu ona peinen yklemitir. Bu nedenle, doru ve salam ileyen bir akl; dnyay yaratrken, Tanrnn, dnyann bir ileyi kural olarak koyduu ilkelere ve bundaki ilh maksada zaten uygun tercihlerde bulunur. Bu demektir ki, akln tespit ve tercihleriyle, naklin bildirdikleri arasnda zaten bir ztlk bulunmaz. nk iyilik ve ktlk hissi insana yaratlta verilmitir. O halde, insann iyi ve kty bilmesi, vahyin bildirmesinden ncedir; vahiy, insanda zaten balam bulunan bu duyguyu pekitirmektedir. Klasik dille ifade edecek olursak, bir ey iyi olduu iin emredilmi, kt olduu iin yasaklanmtr; yoksa, emredildii iin iyi, yasakland iin kt deildir. Bu demektir ki, mahiyetleri gerei iyi ve kty; faydal ve zararly, naklin maksadna uygun olarak, bizzat akln kendisi kefedebilir; yeter ki, akla serbest hareket edebilme imkan verilebilsin.37 Bu ve benzeri ahlk, sosyal ve toplumsal nedenlerden dolay, Trk din bilgini Mtrid dini her dnemde ihtiyaca gre anlamak ve deerlendirmek iin, sorumluluu olan ferdin nndeki engellerin kaldrlmas gerektii kanaatindedir. Bu da, ancak, dinle ilgili temel yaklamlarn hrriyeti engellemeyecek ekilde formle edilmesiyle mmkndr. Ona gre, insanlarn dini ihtiyaca gre yorumlama hrriyetini engelleyen anlaylardan birisi, belki de en nemlisi, Kurann yaratlm olmad inancdr. Bu inan yznden, insanlar Kuran, det kapaktan kapaa hi dokunulamaz olarak grmekte ve fikren kilitlenip kalmaktadrlar. Halbuki, Kuran oluturan harfler, sesler vs. yaratlmtr; Tanr, insanlar gibi, harflere ve seslere muhta bir varlk olamaz. nemli olan, anlamdr; anlamn ifade edilii ve sunuluu deil. te, bu anlayndan dolay Mtrid, yukarda getii gibi, ayetlerin Arapa dndaki dillere evirisiyle ibadet edilebilecei grn ortaya koymutur. Yine, o, kendisini sorumlu hisseden ferdin nndeki engeli kaldrabilmek iin; dinin deimez ve standart bir anlal ve yorumlannn mevcut olmadn; her dnemin kendi ihtiyacn gz nne alarak dini yorumlayabileceini dile getirmektedir. O, dindeki tevhd ilkesinin her peygamber 890

dneminde deimeden kald halde, peygamberlerin uygulamalarnn toplumlarnn ihtiyalarna ve zelliklerine gre deitiini belirtmektedir. Yani, Tanrnn varl ve birlii anlaynn bir ilke olarak korunmas artyla, insan kendi dneminde, nasslar, kurallara uymak kaydyla, istedii gibi yorumlayabilir ve hayat anlayn da ona gre dzenleyebilir. Mtridye gre, din ve eriat kavramlarnn mahiyeti buna msaittir. Ayrca, yine ona gre, vahye dayanan dinlerdeki tevhid ilkesinin deimeden kalmas, bu dinlerin bu ilkede birlemeleri anlamna gelmekte ve tarih ierisinde ortaya kan her semv dinin, zleri deimeden devam etmesi nedeniyle, birbirini tam olarak ortadan kaldrmamasndan dolay, bu dinlerin geerliliinin de halen devam ettii anlayn beraberinde getirmektedir. Bylece, zde birleen semv din mensuplarnn birbirlerine kar bir diyalog ve hogr ierisinde olmalarnn, dinin bir gerei olarak ortaya km olmas, gnmzdeki dn oulculuk anlayna da uygun dmektedir.38 Mtridnin ksaca ortaya konulan oulculukla ilgili bu yaklam, onun iinde yetitii kltrel evrede mevcut olan farkl dinlere mensup kiilerle karlap onlar yakndan tanma frsatna sahip olmasn da akla getirmektedir. Ayrca, onun bu tutumunda, derin bir gemii bulunan Trk kltrnn zenginliinin ve geni bir dnya gr empoze etmesinin izlerini de grmek gerekir. Nitekim, daha nce de belirtildii gibi, Trklerin Mslmanlktan nceki dinleri olan amanizm mistik ilkeler iermektedir. Bir dindeki mistik yaklamlar ise, mevcut dn uygulamalarn zincirinden kurtulan eitli din mensuplarnn bulutuklar hr ve ortak olan noktadr. Buraya kadar olan btn bu aklamalardan anlalyor ki, dinde fert-merkezli bak asn benimseyerek Tanr-insan ilikisi problemini ferdin hrriyetini yok etmeden zmeye alan Trk din bilgini Mtrid insan gerek ve kalc bir hrriyete kavuturabilmek iin onu kalbiyle babaa brakmaya ve dinde gnlk din anlay ve uygulamalarndan kaynaklanan engellerin ald, ulalabilecek en st dzeydeki hr aama olan mistik anlay ve kavray aamasna ulatrmaya almaktadr: Mtridye gre, kalbin dindeki yeri ve nemi, dolaysyla btn dn bilgi ve tecrbe birikimlerine dayanarak stlendii sekin grev bu anlay ve kavray gerekletirmeye msaittir. Kii, akln basit bir kavrama melekesi olmaktan kurtarp bir kalb haline getirince, akl ile ulaamad birok bilgiye ular ve akl ile kavrayamad birok hikmete nfz eder. Mtridye gre, bu kavray dzeyine ykselen kiinin Tanr-insan ilikisiyle ilgili bilgisi, artk kavramsal bilgi olmayp ahdetbilgisi, yani bir tanklk-bilgisi haline gelir; dolaysyla, artk o, dnerek ve kavramlar kullanarak deil, det ahit ve tank olarak bilir ve fiilen Ona katlr ve ruhunda Onu yaar. Aslnda, ona gre, dinin neticede ulatrmak istedii son noktada budur. Fakat bu aamaya, herkes deil, ancak akln, tabir yerindeyse, rafine ederek kalb haline getiren belli saydaki kiiler ulaabilir.39 nk bu, zihnin ulaabilecei bir st-aamadr; herkes bunu baarabilecek durumda deildir. Grlyor ki, burada, Mtrid, dini kullanarak ulalabilecek en st dzeydeki rasyonel noktaya, yani, rasyonel mistisizm noktasna ulamakta ve bylece, Trk dnce sisteminin, daha dorusu Trk slam dncesinin ayrlmaz bir zellii olan mistik ve tasavvuf eilimi pekitirmektedir. 891

Trk slam dncesinin ba mimarlarndan biri olan Frb de ayn zellie ve ayn eilime felsefeyi kullanarak iaret etmekte ve bu mistik aamaya felsefe, daha dorusu rasyonel psikoloji ya da, deyim yerindeyse, bir tr felsef psikoloji yoluyla ulamaktadr. O halde, Mtridnin dindeki tutumunun ve ulat st noktann Frb sisteminde nasl ifade edildiini ve nasl sunulduunu gstermekle; hem Mtrid ile Frb arasndaki fikr uyum, hem de felsefenin Trk slam dncesindeki yeri, dolaysyla Trk slam dncesinin felsef zellii ve felsef boyutu ortaya konulmu olacaktr. Ayn zamanda bu, bir Trk felsefesi var mdr? sorusuna, belli lde bir cevap verilmi olma anlamna da gelecektir. nk burada, slam medeniyetinin felsef ykn, byk lde, Trk kkenli dnrlerin ektii ortaya km olacaktr. Nitekim, slam medeniyeti ierisinde biri Melik, dieri de rklik olmak zere iki felsef anlay vardr. Bunlardan birincisiyle yani Melikle bata Frb olmak zere, daha ok Trk kkenli filozof ve dnrler megul olmulardr. O halde, burada ncelikle Melikten sz etmek gerekir. Melik Melik, felsefede kullanlan bir kelime olarak, derslerini gezinerek veren Aristonun felsef izgisinde olma, anlamna gelmektedir. Felsef bir terim olarak, slam dnyasnda Aristonun felsef sisteminin benimsenmesini ifade etmek zere, slam Aristoculuu anlamnda kullanlmaktadr. slam Aristoculuunun, daha dorusu Meliin, ya da Me felsefesinin kurucusu Frbdir. Bata Frb olmak zere, bu felsefeyi benimseyerek bir ekol oluturan slam filozoflarna da Meiyyn ad verilmektedir. nemli filozoflar Trk olan bu ekoln, Trk slam dncesindeki yeri ve neminin ne olduu ve bu dncenin ekillenmesinde ne gibi bir fonksiyonu yerine getirdii ortaya konulmak suretiyle; Trk filozofu Frbnin nderliinde oluan bir Trk felsefesinin bulunup bulunmadnn akla kavuturulabilmesi iin, ncelikle Frb zerinde, ayrntl bir biimde durulmas gerekir. Tam ad Eb Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzlug el-Frb olup Ortaa Latin dnyasnda Alfarabius veya Avennasar olarak tannan nl Trk filozofu Frb (871-950), Trkistanda Seyhun nehri kylarnda yer alan, Ouzlarn Karacuk (Frb) ehrine bal; kalesi, camisi ve ars ile kk bir kasaba olan Vasicte dodu.40 Asker kkenli bir aileden gelen Uzlug olu Mehmet Frb ok sk bir eitim grp devrinin btn ilimleriyle ilgilenmi ve mehur hocalardan ders almtr. Frbnin yetitii ve eitim grd yllar, Smnoullar Devletinin en parlak dnemine rastlamaktadr. Ancak, Frb, ocukluk yllarndaki eitimini Trkistanda Buhrada yapm, daha sonra tahsilinin geri kalan ksmn Badatta srdrmtr. Orada bir ara kadlk grevi de yapan Frb, Smn hkmdarnn daveti zerine Buhraya gelmi ve bir sre orada kaldktan sonra, tekrar Badata dnmtr. Ancak, Badattaki siyas huzursuzluklardan rahatsz olan Frb bir sre sonra buradan da ayrlm ve Hemdn hkmdar Seyfd-Devlenin daveti zerine Halepe gitmitir.

892

mrnn geri kalan ksmn bu hkmdarn himayesinde geiren Frb, amda sade bir sf hayat yaayarak mrn tamamlam ve orada vefat etmitir.41 skenderiye Felsefe Okulu geleneine bal olan Frb; Douda balam olmasna ramen, Greklerde gelien felsefeye slam dnyasnda yeni bir vatan ve yeni bir hayat bulma grevini baarmtr; kurduu Me Ekol bunun kantdr. Bylece, slam ilimleri yeniden deerlendirme imkann bulan Frb, byk lde kendi iinde tutarl bir felsefe program ortaya koymutur. yle ki, kendisinden sonra gelen filozoflar iin det bir alma program belirlemi ve onlara nclk etmitir. ok sayda eser yazd bilinen Frbnin Mantk, Metafizik, Fizik, Ahlk ve Siyasetle daha ok ilgilendii grlmektedir.42 Ayrca, Aristonun baz eserleriyle ilgili olarak yapt erhler; yine Aristo ve Platonun grlerini zetleyen risaleleri de felsefe tarihi asndan nemlidir. Frbnin en nemli eserlerinden bazlar unlardr: 1. el-Medne el-Fdla 2. es-Siyse el-Medeniyye: Frbnin en ok tannan ve okunan eseri olan birinci eserle bu ikinci eserin konular birbirine olduka yakndr. Bu eserler onun siyas, felsef, metafizik, psikolojik vb. grlerini bir btn olarak ortaya koymaktadr. 3. Fusll-Meden: Bu eserde Frbnin siyas, ahlk ve metafizik grleri mstakil pasajlar halinde ele alnmaktadr. 4. el-Cem Beyne Rayey el-Hakmeyn Efltn ve Aristutalis: Frb Eflatun ve Aristonun grlerinin neticede ayn olduklar kanaatini tad iin, bu eserde onlarn grlerini uzlatrmaya almaktadr. 5. Uyn el-Mesil: Bu eserde eitli konular ele alnmaktadr. 6. Kitab hs el-Ulm: Bu eserde ilimlerin saym yaplr ve Frbnin eitli ilimlerle ilgili grlerine yer verilir. 7. er-Risle fil-Akl: Bu eserde Frbnin aklla ilgili grleri konu edilir. 8. Tahsl es-Sade: Bu eserde mutluluun nasl elde edilecei zerinde durulur. 9. Tenbh al Seblis-Sade: Bu eserde mutluluk, iyi, g ve fiil faziletli orta, haz, insan vb. farkl konular mutluluun nasl elde edilecei asndan birbiriyle balantl olarak ele alnmaktadr. Ayrca, felsefe, mantk ve mantk-gramer ilikisi gibi konular da mutluluun elde edilmesine katklar bakmndan incelenmektedir.

893

Farkl alanlarda eser kaleme alm ve farkl konular zerinde durmu olmasna ramen, Frbnin sistemi kendi iinde bir btnlk arzeder. Onu doru anlayabilmek iin, sisteminin ruhuna nfz etmek ve merkez bak asn iyi kavramak gerekir. Byk balklarla ifade edilecek olursa, Frbnin zerinde durduu konular: Ontoloji, Kozmoloji, Rasyonel Psikoloji, Rasyonel Kelam, Ahlk ve Siyaset konular olarak zetlenebilir. Ancak o, btn bu alanlarla ilgili konular Tanr-merkezli bir bak asyla ele alr. Mesela, ontolojisinde btn varlklar Zorunlu Varlka daha dorusu lk Sebepe gre sralanr. Psikolojisinde merkezde dnen ve bilen akl g yer alr; beslenme, reme, hayal etme vs. dier gler buna gre sralanr. Siyaset anlaynda lk Bakann merkezde yer ald ve insan mutlu klan dier unsurlarn buna gre deerlendirildii ve her eyin tek bir noktaya ynlendirildii tevhdi bir sistem gze arpar.43 Grlyor ki, Frb burada btn grlerini Tevhd ilkesine gre sistemletirmek istiyor. Aslnda, bu ilke Mtridnin sisteminin de merkezini oluturmaktadr. O da, btn dn gr ve aklamalarnda bu ilkeyi gz nnde bulundurmaktadr. Bu her iki Trk dnrnn sisteminin temelinde rastladmz nemli ortak zelliklerden biri olan tevhid ilkesi, ayn zamanda slam dncesinin ve slam inan sisteminin eitli kltrlere gre deimeyen yndr ve hatta semv olan her dinin ayrlmaz bir parasn oluturan yegane ortak noktadr. yle grnyor ki, Frb ve Mtrid, bu ilkeyi, sistemlerinin merkezine almak suretiyle, hem Trk slam dncesini evrenselletirmek, hem de Arap kltrnden bamsz olarak kolayca benimsenebilen bu ilkeyle, zne bal kalan ve ondan kopmayan bir Trk din anlay oluturmak istemektedirler. Ayrca, sadece Frb asndan baktmzda sisteminin merkezine koyduu bu ilke, onun felsefeyi radikal monoteist bir din olan slam diniyle uzlatrma abasna da iaret etmektedir. yle ki, Frb bunda ya baarl olacak, ya da devaml dinden kmakla sulanacakt. nk, Frbnin kltr ortamnda felsefe, Aristo ve Platon dneminde karlamad ve alk olmad sorunlarla kar karya gelmiti. te, bir Trk filozofu olarak, Frbnin felsefeye katksn ve orijinalitesini bu noktada grmek gerekmektedir. Aslnda, Me filozoflarnn din-felsefe ilikisini ciddi bir felsefe problemi olarak ele almalar da buradan kaynaklanmaktadr. Frb, Trk slam dncesinde temel bir zellik olarak grdmz mistik unsuru da bu problemin zmnde baarl bir biimde kullanarak ulat rasyonel mistisizmle hem Trk slam dncesinin mistik ynn kuvvetlendirmekte, hem de Trk din anlaynda belirleyici olmak gibi nemli bir grev stlenmektedir. Karlat eitli tepkilere ramen, Frb, burada Yeni Eflatunculuktan faydalanmakta ve bunda da bir saknca grmemektedir. nk, bu mistik bak as Frbye bizzat Tanr kavramndan kaynaklanan yaratma, vahiy ve Tanr-lem ilikisi gibi problemlere felsef bir zm bulma ve bir anlay gelitirme imkann vermitir. Hatta, denilebilir ki, Frb, kendisinden sonra gelen dnrlere ruh-beden, Tanr-lem, din-felsefe ilikisi gibi konularn tartlmasnda ve zmnde grlerini Yeni Eflatuncu motiflerle ileme ve bak alarnn merkezine, deyim yerindeyse, tevhid ilkesinin bir ifadesi ve uzants olan rasyonel mistisizmi yerletirmede nclk etmitir. Bylece, Trk slam dnce hayatnn 894

dokusuna, sradan insanlarn kavrayamad mistik eilimlerin karmas ve halk zahidlii eklindeki basit tasavvuf anlaylarda bile Helenistik unsurlarn etkili olmas salanm ve bu da sfler arasnda bir takm rahatszlklara sebep olmutur.44 Ancak bu din ve felsefeyi uzlatrmada, dolaysyla onlarn ayn hakikate gtren iki ayr yol olarak anlalmasnda Frbnin, dolaysyla Melerin baarsn glgeleyememitir. Bu da, Trk slam dncesinin dn kanadn oluturan Mtridnin din yoluyla ulat noktaya Frbnin de felsefe yoluyla ulam olmas demektir. Mtrid ile Frb arasnda grlen bu uyum, her ne hikmetse, slam dnyasnda etkili olan ve Trkler arasnda da byk lde bilinen ve tannan dier ekollerin pek fazla dikkatini ekmemitir. Hatta, tevhd ilkesinin Yeni Eflatuncu tarzda izah edilmesi ve ortaya konulmasyla: Tanrnn sfatlarnn ilerliinin kaldrld; Tanr-lem ikiliinin ortadan kalkt, dolaysyla Tanrnn tek tek varlklar ve olaylar deil, ancak kll prensipleri bilebilecei; yine buna bal olarak maddenin bile ezel saylaca sonucunun ortaya kt; akllar nazariyesiyle ileyii zorunlu olan, dolaysyla hrriyete yer vermeyen bir anlayn empoze edildii vb. bir takm grler ileri srlerek Frb sistemine, dolaysyla Melere kar klmtr. te, bundan dolay, Grek felsefesi Trk dnce hayatnda bir gelenek oluturamam ve hatta felsefeye duyulan ilgi belli lde zayflamtr. Btn bunlara ramen, Trk slam dncesi bu uzlatrmac tavrn kaybetmedii gibi, nakle dayal geleneksel slam anlayn da tek tarafl olarak bnyesine kabul etmemi ve bylece mill zelliklerini kaybetme eilimi ierisine girmemitir. Tam tersine, Mantn, dinin eitli alanlarnda kullanlmasndan dolay, felsefe konular ierisinde az tepki eken ve felsefenin dier dallarna gre belli lde kkleen ve bir gelenek oluturan bir alan olmasndan da faydalanlarak, yoluna genelde Mantkla devam etmi ve hatta inan sistemini rasyonalize etme ve dini felsefeyle uzlatrma abasn yine srdrmtr. yle grnyor ki, Frbnin sisteminde en nemli yeri Mantk igal etmektedir. Mantn renilmesi, sadece bir felsefe dal olarak deil, ayn zamanda, ahlk eitiminin de bir paras olarak grlmektedir. Frbye gre, insana iyiyi ktden, doruyu yanltan ayrt etme gcn, dolaysyla mutluluk yolunda emin admlarla yrme imkann Mantk kazandrmaktadr. Bu bakmdan, Frb sisteminde her eyden nce renilmesi gereken ilk sanatn Mantk sanat olduu vurgulanmaktadr.45 Frbnin bu tutumu, Trk dnce hayatnda etkili olmu olmaldr ki, Tanzimata kadar medreselerde formel Mantk sk bir biimde retilmeye devam edilmitir. yle ki, Mantk eitimiyle kazanlan ve oluturulan bilgi birikimi tecrbe ve gzlemle desteklenip hayata esnek bir biimde aktarlma ve fikr alanda hem akl, hem de tecrbe verileni birlikte kullanma alkanl kazandrlamad iin, Osmanl dneminde ilim hayat gelimeye kapal, erhi ve takliti bir yapya kavumutur. yle grnyor ki, bunda da Frbnin pay ve sorumluluu vardr. Mantn yannda, Frbnin Trk slam dncesinde etkili olan ve yllarca tartlan, yukarda ksaca belirttiimiz metafizik grleri de, yine onun bu uzlatrmac tutumunun bir sonucudur. Aslnda, Frb metafizik konularda genelde Aristoya dayanmasna ramen zerinde ok tartlan yaratma konusunu, daha ziyade Platon ve Plotinin grlerinden faydalanarak zmeye 895

almaktadr. nk o, yaratmay sudur gryle anlatamaya almaktadr. Burada Frbnin amac ve ulamak istedii nokta, kinatta grlen okluu birlik ierisinde anlamak ve anlatmaktr. Bunu baarabilmek iin, o, Yeni Eflatuncu yntemleri kullanmakta ve sonuta Tanrnn hem akl, hem de ilham ile ispat edilebilecei, dolaysyla Onun hem zahir, hem btn olduu fikrine ulamaktadr. Ancak, Frbye gre yine de Tanrnn birliini ve hakikatini tam olarak kavramak mmkn olmamakla birlikte, ak ve istirak yoluyla, yani tasavvufla Ona nfz edilebilir. Artk ulalan bu aamadan sonra Frb iin; vahiy, melek, mucize, cennet, cehennem vs. hepsi birer sembolden ibarettir. O burada ulat bu mistik yaklamla Aristo izgisindeki dier filozoflardan ayrlr ve yoluna Yeni Eflatunculukla tesis ettii mistisizmle devam eder. Buradan anlyoruz ki, Frb sisteminin orijinal ynlerini, onun Yeni Eflatuncu bak asnn bir sonucu olarak rasyonel psikoloji ile ortaya koyduu mistik eilimle ulat noktalarda aramak gerekmektedir. O halde, pekala denilebilir ki, Frbnin rasyonel psikolojisi, Aristodan kalkarak Yeni Eflatunculua ulam ve sonunda kendisinin metafizik grleri iin bir dayanak oluturmutur. Ancak, unu da unutmamak gerekir ki, btn bunlara ramen Frbnin gznde tasavvuf bir nazariye, bir sistem deil; tamamen subjektif bir hldir, ruhsal bir tavrdr. te bu ynyle, Frb, sonuta Trk slam dncesindeki halk zahidlii ve basit halk dindarl fikrini desteklemi olmaktadr. Aslnda, Frbnin iinde yetitii topraklarda gelimi olan Kengeres kltr ve slamdan nceki Trk dncesinde etkili olan Mahyna Buddhismi dikkate alndnda bu dncelere, ileride, farkl bir boyut kazandrmak mmkndr.46 Frbnin Trk slam dncesinde nemli yeri olan grlerinden biri de yukarda ksaca sz edilen ahlk ve siyaset anlaydr. Ona gre, mutluluk, herkesin ulamay arzu ettii bir amatr ve mahiyeti gerei o mutlak iyidir. nsan, bu amaca gtrerek mutlu klan her fiil iyi, onu mutluluktan alkoyan her fiil ise ktdr. nsanda mkemmellik, balangta, imkan halindedir; insann bunu kendisinin gelitirmesi gerekir ve o bunu baarmaya msaittir. nk insan, Tanrnn yardmna muhta olmasna ramen, neyin iyi neyin kt olduunu belirleyip ona gre hareket edebilecek gtedir. Grlyor ki, Frb, burada yine bilinen sentezci yaklamyla, Mtrid ile birlemekte ve onun vahye de uygun olarak, iyi ve ktnn aklla kavranlabileceine dair grne ulam olmaktadr. Bir baka deyile, Frb, ahlk alannda insann dengeli bir hrriyete sahip olmas gerektii fikrini m ederek, yle gryor ki, Mtridnin bu konudaki dn tutumuna felsef bir zemin hazrlamtr.47 Aslnda Mtrid ile Frb arasnda birok konuda bir paralellik gze arpmaktadr. Bunu ahlk bilgi alannda da grmekteyiz. Frbnin mutluluk konusundaki grleri, siyaset anlay zerinde de etkili olmutur. Yani, insanlarn mutluluunu salayacak bir ynetimde ve ehirde nelerin bulunup nelerin bulunmamas gerektii konusunda ayrntl bilgiler verir. Ona gre, erdemli ehir, adaletli ve efkatli bir ynetici 896

tarafndan ynetilir. lk Bakan adn verdii bu yneticinin sahip olmas gereken birok zellik vardr. Ksaca belirtirsek, o, gerek teorik gerekse pratik birtakm yetkinlikleri kiiliinde toplayan bir insan olmaldr ki, ehri ynetilmesi gerektii gibi ynetebilsin ve halkn mutluluunu salasn.48 Gr ve dnceleri burada ksaca ortaya konulan Trk dnr Frb; Aristo, Platon ve Plotin gibi Grek filozoflarnn izinden giderek pek ok orijinal olmayan bir sistem kurduu izlenimini verse de, onun Grek felsefesiyle slam dinini uzlatrmak iin ortaya koyduu fikr faaliyetler kendi kltrnn ve bak asnn izlerini tamaktadr. Bilhassa, dini felsefeyle uzlatrrken ulat mistik nokta, Trk slam dncesinin ana zelliini dile getirmektedir. yle ki, kltre kazandrd bu mistik yaklam ve buna bal olarak ulat felsef sembolizm kendisinden sonra gelen ve Me ekoln oluturan dnrlerce de sk sk zerinde durulan ve gelitirilmeye allan konular arasnda yer almaktadr. Ayrca, fikirleri, Frb okulu dnrleri tarafndan da dikkatle ele alnmaktadr. Aslnda btn Meler Frbyi takip ederler. Fakat Frbnin yakn takipilerine Frb Okulu da denilmektedir. Bu okulun mensuplar Eb Sleyman el-Mantik es-Sicistn, Eb Hayyan Tevhd, bn Miskeveyh gibi nl dnrlerdir. Frbye kinci retmen (birinci retmen Aristo idi) denmesinden dolay, bn Miskeveyhe de nc retmen unvan verilmitir. Frb, Trk slam dncesinde doldurulamaz bir yere sahiptir. yle ki, Trk dnce hayatna emei geen ve katkda bulunan dnrlerin hemen hepsinde Frbden birtakm izler bulmak mmkndr. Ancak, bunlar ierisinde bn Sina iin Frbden etkilenmi demek az gelir. nk o, sisteminin merkezine det Frbyi oturtmutur; fakat Frbnin glgesinde kalan bir filozof olarak dnlemez. Trk asll bir filozof olmasndan dolay Trk dnce sistemi zerinde bn Sinann da byk etkisi olmutur. Bu nedenle onun hakknda da ayrntl bilgi verilmesi gerekir. Tam ad Eb Ali el-Hseyn b. Abdullah b. Sina olan bn Sina (980-1037) Ortaa Latin dnyasnda Avicenne olarak bilinir. Buhara yaknlarndaki Afana kasabasnda doan bn Sina da Frb gibi hayatnn nemli yllarn Smnoullar zamannda yaamtr. Babas, Smn Devletinde idar grevlerde bulunmutur. Buharada tahsil grm ve o da, o dnemlerde det olduu zere, nce fkh ve Kuran tahsil ederek eitim-retim hayatna balamtr. Henz on yalarndayken tp, matematik, mantk ve fizikte stn baarlar gstermitir. Aristoyu Frbnin metafizik erhini okuyarak renen bn Sina, devrin hkmdar olan Nuh b. Mansru tedavi etmesi zerine saraya alnr ve henz 17 yalarndayken ktphaneye mdr tayin edilir. Yirmi bir yana geldiinde, zamann btn ilimlerine ina olan bir ilim adam olmutur ve vezirlik derecesine kadar ykselmitir. Sonra yine Smni idaresince grevine son verilen bn Sina hayatnn son yllarn kt artlar altnda geirmi ve Hemedana yapt bir seyahat srasnda hastalanm ve orada vefat etmitir. bn Sina da Frb gibi, birok eser kaleme almtr. En ok tannan eserlerinden bazlar: elKann fit-Tbb, e-if, en-Nect, el-rt vet-Tenbht, Uyn el-Hikmedir. Eserleriyle, Trk slam dncesinin Batda tannmasnda nemli pay olan bn Sina filozofluunun yannda ok ynl bir ilim adam olarak da bilinir. 897

bn Sinann eserleri medreselerde ders kitab olarak okutulmutur. Modern tp ortaya karlncaya kadar, bn Sinann eserleriyle kullanlmtr. Onunla, Trk slam tbb en yksek noktasna ulamtr.49 Frb gibi bn Sina da uzlatrmac bir filozoftur. nce, Melerle rkleri birletirmeye alr. Sonra Mistisizm ile felsefeyi uzlatrmak iin aba sarfeder. Son olarak da kelam ile tasavvufu uzlatrmaya alr ve bunun zerine ar hcumlara maruz kalr. yle ki, Gazalnin TehftlFelsife isimli eserindeki hedef bn Sina olmutur; bylece deyim yerindeyse, bir Tehftler Sava balam olur. Frb gibi sisteminde Mantka nemli yer ayran bn Sina, Aristyoya uyarak lemi dereceye ayrr. En stte misal (idea) lemi, ortada ruhlar (nefsler) lemi, en aada da madd ve fizik lem vardr. Bu ayrm, ayn zamanda yukardan aa veya aadan yukar ilmin derecesini gstermektedir. Tpk bunun gibi, nefs de melekeye sahiptir. Bunlar Nebt Nefs, Hayvan Nefs ve nsan Nefstir. limde belli lde bamsz bir zihin yapsna sahip olan bn Sina Ortaa Latin dnyas zerinde de etkili olmutur. Kendisinden nce geenlerin fikirlerini eletirerek, kendi grlerini ortaya koyan bn Sina, Trk slam dncesine eletirici ynyle de katkda bulunmu ve bir eletiri ve fikr mcadele gelenei balatmtr. Felsef anlaynda, hemen her konuda Frbye uyan bn Sina, akln en yksek derecesinin kutsal akl olduu ve bunun da peygamberlerde bulunduu kanaatindedir. Tpk Frb gibi, ahlak alanda kat determinist yaklamlara bn Sina da kar kar. nsana tam sorumluluk ve tam yetki verilmesi gerektii grn savunur. bn Sina da, yine Frb gibi insann ilh bir varlk olmasnn mmkn oluu gibi, en kt ve vahi bir yaratk olmasnn da mmkn olduu kanaatindedir. Frb ve bn Sina, insann ahlken ykseltilmesi ve orta yolu bulmas gerektii kanaatindedir. Bu da insanlarn kapasitesi ve akl abalaryla ilgili bir durumdur. Yukarda da sz edildii gibi, hayvan-tabiatl insan veya vahi yaratk gibi benzetmeler Mtridde de vardr. Bu ortak kavramlarn kullanlmas, bu Trk dnrlerinin ayn kltr ierisinde yetitiklerini gsterir.50 nk bu kavram hem Mtridde hem de Frbde kiinin zihn kapasitesiyle ilgili olarak gndeme getirilmektedir. bn Sina da Frb ve Mtrid gibi uzlatrmac ynleri olan bir filozoftur. Empirizm ile rasyonalizmi, akl ile iman uzlatrmas dikkat ekicidir. Ayrca, her Trk dnrnn de sistemlerinde mistik unsurlara yer vermeleri, Trk slam dncesinin merkezinde Tasavvuf eilimlerin kkleerek yer aldn ve Tasavvufun Trk slam dncesinin ayrlmaz bir zellii haline geldiini gstermektedir. yle grnyor ki, Trk slam dncesinin mimarlar olan Mtrid, Frb ve bn Sina gibi byk ahsiyetlerin grleri, Trk slam kltrnn yaad yerlerde etkisini Trk kltr tarihinin her dneminde srdrmtr ve srdrmeye de devam edecektir. nk, Frb ve 898

bn Sinadan sonraki, bilhassa din ve felsefeyle ilgili eserler zerinde bu filozoflarn ynlendirici etkilerinin olduu bilinmektedir. Bu etki, bilhassa Kelamn felsefelemesi ynnde daha da bariz olarak grlmektedir.51 Buraya kadar olan bu aklamalarla, Trk slam dncesinin teolojik ve felsef boyutu hakkndaki bir fikir ve kanaat oluturmaya allrken; sz edilen dnrler arasndaki fikr uyum ve etkileime, dolaysyla ayn kltr ierisinde yetimi olma zelliine de dikkat ekilmi oldu. yle grnyor ki, bu zellik ve etkileim Karahanllar dnemindeki kltr ve dnce eserlerinde de gl bir biimde grlecektir. nk Karahanllarn balca ehirleri olan Buhara, Semerkant, Frb, Kagar ve Takent nemli kltr merkezleri olarak Trk dnce hayatnn olumasnda ve gelimesinde byk rolleri olan Frb, bn Sina, Mtrid, Ahmed Yesev gibi ahsiyetlerin yetitii yerlerdir. Bu nedenle Karahanllar dnemini daha yakndan tanmak gerekir. Karahanllar (960-1212) Dou ve Bat Trkistanda, yani coraf blge olarak Mavernnehr ve Trkistanda egemen olan ilk Mslman Trk slalesidir. Ynetimde olan ve hkm sren Karahanl slalesinin bilinen ilk hkmdar Bilge Kl Kadir Handr. Karahanllar M. 840tan ve hatta 819dan itibaren bamsz bir devlet olmulardr. Ancak bir devlet olarak slamiyeti Satuk Bura Han zamannda, muhtemelen M. 960da kabul etmilerdir. Devletin parlak dnemi pek fazla srmemekle birlikte, varln, bir ekilde, Moollar zamanna kadar srdrmtr. Karahanllarn Mslman olmasyla birlikte, slamiyet, bozkrlarda yaayan Trk boylarna kadar yaylmtr; nk onlar Mslman olmayan Trklerle de mcadele etmilerdir. O halde, denilebilir ki, bu dnem, eski Trk kltr ve medeniyeti ile, slam kltr ve medeniyetinin kaynat bir dnemdir. Bu demektir ki, Trk slam kltr ve medeniyetinin temelleri de Karahanllar dneminde atlmtr. Bu dnemde, eitli dn ve sosyal kurumlar kurulmu ve st dzeyde bir kltr faaliyeti srdrlmtr. Ancak, hibir zaman kltr hayatnda Trk kimlii gz ard edilmemi ve Trkenin gelimesi iin zen gsterilmitir. Zaten Kagar hakanlar zamannda da devletin resm dili Trke idi; Arapa bilinmesine ramen, fermanlarda ve defterlerde Uygur yazs kullanlyordu. O dnemde yazlm Trke eserlerden Bura Hann Has Hacibi Yusuf tarafndan yazlan Kutatgu Bilig, yani Mutluluk Veren Bilgi isimli manzum siyasetname nemlidir. Bu dnemde yazlan dier bir nemli eser de Kagarl Mahmutun Dvnu Lgatit-Trk isimli eseridir. Bu iki eser, Karahanllar dnemi kltr hayat hakknda dikkat ekici bilgiler vermektedir. Bilhassa, Kutadgu Bilig devlet ynetimiyle ilgili olmas bakmndan Trk kltrnn yeri doldurulamaz bir eseridir. Yusuf Has Hacib tarafndan 1069da yazlan bu eser birok devlet adam ve hkmdarn sk sk bavurduu bir kaynak kitap durumundadr. Eserden anlaldna gre, yazar felsefe, matematik, tarih, astronomi ve tp gibi alanlarda hayli bilgi sahibidir. erii dikkate alndnda bu eserin ktidara Ulatran Bilgi, Devlet Ynetme Bilgisi gibi anlamlara geldii de sylenebilir. Bu siyasetnameden anlaldna gre, hkmdar, Tanrnn ltfunu kazanm, sevgili ve mutlu kuldur. Saltanatn temeli adlettir; hkmdar, adaleti Tanrya kretmenin bir bedeli olarak yerine getirmelidir. 899

Hkmdarda dinin ve ahlkn emrettii merhamet, cmertlik, efkat, hakka riayet, aceleci olmama, abuk fkelenmeme gibi zelliklerin bulunmas gerekmektedir. Hkmdar zulm, cimrilik, kibir, gurur vb. kusurlardan uzak olmaldr. Eserin zerinde durduu konularn ayrntlar dikkate alndnda, bu eser zerinde Frb etkisi aka grlmektedir. Frbnin Erdemli ehir (Mednetl-Fdla) isimli siyas eserinde de benzeri fikirler yer almaktadr. Devletin banda bulunan lk Reis tad meziyetleriyle halk mutlu klacak bir ynetimi gstermek zorundadr. Eer sz konusu meziyet ve stnlkler bir kiide bulunamyorsa, bir grupta da bulunabilir ve onlar ynetebilirler. Erdemli ehrin yneticilerinin sorumlu davranmas ve cahil ehirlerin eitimiyle de ilgilenerek onlarn da belli bir anlay ve kavray dzeyine, dolaysyla mutluluk noktasna ulamalarn salamalar gerekir. Grlyor ki, Frbnin Erdemli ehir isimli eseriyle Kutatgu Bilig arasnda dikkat ekici bir benzerlik vardr. Bu demektir ki, devlet ynetimi, siyaset ve mutluluk konusunda Yusuf Has Hacible Frb arasnda bir fikr ve ilm uyum olduuna gre, Trk kltr zerinde Frbnin etkin olduu aka grlmektedir. nk, her ikisinde de devletin temelinde bilgelik yer almaktadr; btn erdemlerin kayna bilgidir.52 Bu aklamalardan anlyoruz ki, Trk slam kltr kendi izgisini olutururken, Mslmanlk ncesi rf ve adetleri yaatmaya ve onlarn slam kltrnn etkisiyle yok olup gitmesini nlemeye zen gstermektedir. Bu nedenle, denilebilir ki, Karahanllar dnemi devlet gelenei, ta gnmze kadar yaklak btn Trk devletlerinde etkisini srdrmtr. Bu, Trk slam dncesinin kendine zg izgisinden ve Trk kimliine bal kalma tutkusundan kaynaklanan ve millet olma uurunu besleyen ve yaatlmas gereken nemli bir zelliktir. Karahanllar Dneminin dier nemli eseri olan Kagarl Mahmutun Dvnu Lgatit-Trk isimli eseri ise 1074 ylnda yazlmtr. Yazar hakknda ayrntl bilgi yoktur. Yazar, bu eseri, Araplara Trk dilini retmek ve Trkenin Arapay aratmayacak zenginlikte bir dil olduunu gstermek iin kaleme alnmtr. Trk kltrnn korunmasnda nemli rol olan bir eserdir. Kelimelerin aklamalarnda Trk ataszlerine ve halk edebiyatndan rneklere yer verilmesi; ayrca, eserde Trklerle meskun blgeleri iine alan bir Trk dnyas haritasnn bulunmas, bu eseri, kltrmzn bir miras olarak gnmze kadar aktarlmasnda etkili olan bir Trk kltr ansiklopedisi durumuna getirmitir. nk Kagarl Mahmut, bu eseri yazarken yaklak btn Trk illerini, bozkrlara varncaya kadar dolam ve dil zelliklerinin yannda eitli kltrel ierikli bilgileri de kaydetmitir.53 Karahanllar Dneminin dier nemli eserleri arasnda Edib Ahmet b. Mahmut Ykneknin Atbetl-Hakyk ve Ahmet Yesevnin Dvn- Hikmet isimli eserlerini de sayabiliriz. Bunlardan Ahmet Yesev, eseri ve grleri zerinde ayrntl olarak durulmas gerekir. nk yukarda da belirtildii gibi, Yesevlik Trk slam dncesinin nemli bir zelliini, yani tarihinin her dneminde grlen ve Trk kltr hayatnda devaml etkin olan mistik boyutunu ifade etmektedir. Yesevlik 900

Yesevlik, Ahmet Yesev (1093-1166) nin izledii mistik izgiye, yani tasavvuf yola ilk dnem Trk tasavvufunu ifade etmek zere verilen bir isimdir. Karahanllarn hakimiyeti altndaki ehirlerde yaayan ve dolaan Hoca Ahmet Yesevnin hayat hakknda salkl bir bilgiye ulalamamaktadr. Bunda, kendisinin halka mal olmas ve hayatnn menkbelemesinin de rol vardr. Menkbelerden szlerek karlan bilgilere gre, Bat Trkistandaki Sayram kasabasnda domutur. Babas eyh brahimin lmnden sonra Yesi ehrindeki yaknlarnn yanna gitmitir. lk eitimini orada aldktan sonra, devrin nemli ilim merkezlerinden biri olan Buharada tahsil hayatn srdrmtr. Daha sonra tekrar Yesiye dnen Ahmet Yesev, lmne kadar bu ehirde faaliyetlerine devam etmitir. Tpk Mtrid gibi, Yesev de dn anlay bakmndan Eb Hanfe izgisini takip ederek dinin mistik bir slpla yaanmas ve dine bak asnn bu hayat tarzn destekleyecek ekilde gelitirilmesi yolunda aba sarfetmitir. Arapa ve Farsa bilmesine ramen, devrin modasna kaplmayp Trke yazan Yesev phesiz Trk slam kltrnn gelimesinde ve Trkler arasnda var olan halk zahitlii eklindeki dn hayatn sistemlemi bir Trk tasavvufu modeline dnmesinde hayli etkili olmutur. Bu demektir ki, Yesev ie sfrdan balamamtr. Buhara ve Semerkantta yetien halk dervileri gerek kasabalarda, gerekse gebe halkn yaad bozkrlarda dolaarak, deyim yerindeyse, bir babalar ve atalar klt diye ifade edebileceimiz, kkleri Trk tarihinin ve Trk kltrnn derinliklerine kadar uzanan dn anlaylar, slamiyetle birlikte rendikleriyle kartrarak yaymaya ve halka anlatmaya devam ediyorlard. slam etkilerin henz tam olarak derinlemedii bir dnemdeki bu faaliyetler, byk lde eski Trk inanlarnn izlerini tayordu. nk bu halk mistisizmi gebeler arasnda ve kylerde yaygnd. te, Ahmet Yesev byle bir ortamda, eski Trk hikmeti ile slam eilimleri kaynatrarak, eski Trk inanlarnn yerine gemek zere, bir Trk tasavvuf modelini oluturmaya alm ve bunda da byk lde baarl olmutur. Pekl denilebilir ki, ilk Trk tasavvuf izgisi, aslnda ahlki ve ilm bir felsefedir. Bu felsefe, Trkler arasnda slamiyetten nce varolup halk arasnda yaayan ve kollektif dncenin rn olan Trk hikmetini slam unsurlarla uzlatrarak daha kuvvetli ve gncel hale getirmitir. Bu nedenle, ilk Trk tasavvuf izgisi, o dnemde olumaya balayan Acem tasavvuf anlay ile ztlk arzeden zellikler tamaktadr. nk Acem tasavvufu mistik ruh halini sanatkrne bir slupla sunabilmek iin tasavvuf semboller kullanmasna ramen; bu ilk dnem Trk tasavvufu, her eyden nce kolay anlalan bir ahlk ortaya koymaya almaktadr. yle ki, tvbe, feragat, ruhun tasviyesi ve nefsin feda edilmesi gibi kavramlar ahlk amala kullanlmtr; burada henz ince ve sanatkrne semboller yoktur. Yine, Acem tasavvufu, insan merkezli panteist bir izgi takip etmesine ramen; Trk tasavvufu, eski Trk hikmetiyle de uyumlu olarak insan kavramn memlekete ballk, vatan ve lke kavramlaryla birlikte ele almaktadr. yle grnyor ki, bu, dncelerini iki dnyay iki hahaa benzetmek gibi basit tebihlerle anlatan Ahmet Yesevnin ortaya koyduu bir baardr. 901

Bu tr basit anlatmlarn anlal kolay olduu gibi, ahlk etkisi de byk olur. Yesev anlatmlarnda kendi hayatn ve tecrbelerini bir rnek olarak sunmaktadr. Onun basit ve kolay anlalr olmas, grlerinin halk arasnda hzla yaylmasna ve kendisinin bir vel olarak takip ve taklit edilmesine sebep olmutur. yle ki, Orta Asyadan Anadoluya geen Horasan Erenleri Yesevnin grlerini gittikleri yerlerde yaymlar ve Dvn- Hikmetin Anadoluda yaamasn salamlardr. Bylece, denilebilir ki, Ahmet Yesev, Orta Asya Trk kltr ve yaayn, slam unsurlarla kaynatrarak bir tr Trk slam yaama modeli oluturup onu bir gelenek haline getirmi ve bu gelenein gezgin sfler yoluyla Anadolu ve Balkanlara kadar yaylmasn salamtr.54 Karahanllar Dneminde yetien ve Yesevnin metoduyla yazan dier bir ilk dnem Trk mistii de Edib Ahmet b. Mahmut Yknekdir. Yukarda da bahsedildii gibi, eserinin ad AtbetlHakyktr (Hakikatlerin Eii) ve aruz vezniyle yazlmtr. Eserde, ilim ve cehalet zerinde durulduktan sonra dnyann mukadderat karsnda insann durumundan sz edilmektedir. Dilden gelen zararlar, fn dnyaya rabet etmeme, kazya rza gibi konular ilenir ve tavsiyelerde bulunulur. Cmertlik ve cimrilik gibi konularn da yer ald bu eser mistik bir slup kullanlarak kaleme alnan bir Nasihatnme ve bir ahlk risalesi grnmndedir. Bu eser, Yesevden sonra, Trk slam dncesinin mistik boyutunun ve Trk ahlk anlaynn hangi yne gideceine dair deta bir ipucu vermektedir. yle ki, Atbetl-Hakayk sflik merkezli ahlk eserlerinin bir balangc olarak grmek mmkndr.55 Buraya kadar olan btn bu aklamalardan anlalyor ki, Trk slam dncesi gerek felsef, gerek teolojik, gerekse mistik ynyle kendi iinde tutarl bir fikr yap oluturmutur. Bu sarslmaz yap, gnmze kadar Trk kltrnn, mill zelliklerini koruyarak, bir miras olarak aktarlmasnda nemli rol oynamtr. yle ki, Anadoluda, eitli boyutlar ve fikr oluumlaryla Trk kltrnn ve dnce hayatnn, gemiiyle ban koparmadan, varln srdrmesini de kendi iinde uyumlu olan bu fikr yapnn bir baars olarak grmek gerekir. yle grnyor ki, Karahanllar dnemi kltr faaliyetleri bu fikr yapnn daha da glenmesine katkda bulunmutur. Hatta denilebilir ki, Karahanllar dnemindeki ilm ve kltrel seviye daha sonraki dnemlerde, genelde bir tekrar olmaktan teye gitmeyen ilm faaliyetlerle, uzunca bir sre alamamtr. nk yeni Mslman olunan bu dnemde, zaten kkl bir kltre sahip olan Trk dncesi, yeni dinin isteklerine, asl kimliini kaybetmeden, sratle intibak etmi ve tarih tecrbesini, deta yenileyerek, slam esaslarla zenginletirmitir. Ancak, unutmamak gerekir ki, Trk dncesi, slam unsurlar, deyim yerindeyse, kendisinin bir tezynt, bir ss olarak alm; zn ve yapsn bozacak bir unsur olarak deil. te bu yzden, Trk din anlayndan, pekl hakl olarak, Trk slam diye sz edilmektedir. Bu kavramlarn daha iyi akla kavuturulabilmesi iin, Trk din anlaynn ve Trk slam dncesinin yukarda sz edilen teolojik, felsef ve mistik ynlerine ilaveten ilm yn ve ilm boyutundan da sz edilmesi gerekir. lk dnem Trk slam dncesinin ilm boyutu denilince, hemen akla gelen ilk isim Brn olmaktadr. nk Brn ilm ve dn kiilii olan bir Trk bilginidir ve Gazneliler dneminde 902

yetimitir. Bu nedenle, nce onun yetitii dnem ve devlet hakknda ksaca bilgi verilmesinde fayda vardr. Gazneliler (963-1187) devleti, bakentleri Gazne ehri olmasndan dolay bu ad alan ve ilk Trk slam devletleri ierisinde nemli bir konuma sahip olan bamsz bir Trk devletidir. Kurucusu Sebktegindir. Sarayda devaml Trke konuulmutur. Sebkteginin lmnden sonra yerine geen olu Mahmut ilim alannda Arapaya msaade etmi ve ilm eserler bu dilde yazlmtr. Sultan Mahmut zaman, devletin snrlarnn Kuzey Hindistan ve Pakistan da iine alacak kadar genilemi ve o dnemde devlet en parlak zamann yaamtr. lmi ve ilim adamlarn seven ve koruyan bir hkmdar olan Mahmut, nl bilgin Brn (M. 9721061) yi de sarayna almtr. Gazne saraynda son derece itibar gren Brn, Mahmutla birlikte Hint seferlerine katlm ve Hint dili, dini ve kltr hakknda bilgi edinerek deerli eserler kaleme almtr. el-sr el-Bakiyye ve Kitb el-Hind mehur eserlerindendir. Kendi inand dinin dnda kalan dinleri objektif olarak, ilm bir tarzda ele alan ilk nemli bilgin sfatn da tayan Brnnin tam ad Eb Reyhn Muhammet b. Ahmet el-Brndir. yi bir eitim grm olan Brn, devrinin cebir, geometri, astronomi, tp, tarih, fizik vb. birok ilmiyle hayli megul olmutur. Hintlilere Yunan kltrn, Mslmanlara da Hint kltrn rettii iin slam dnyasnn en byk bilgini saylmtr. Hayat boyunca ilmi, dier btn amalarn stnde tutmutur. Ancak, hibir zaman dnyev bir ama peinde olmamtr. limde ve gnlk hayatnda devaml aklc olan Brn, taassuptan, ilim ve akl d faaliyetten uzak durmutur. Hibir nyargs olmayan Brn tam bir ilim adam kiiliine sahiptir. Dindarl ilmine, ilmi de dindarlna zarar vermemitir. O ilm ve dn kiilii dengeli bir ekilde ahsnda toplayabilmitir. Felsef ve dn bilgisi de hayli ileri olan Brn, her ynyle kltrl bir ilim adam olarak bilinmektedir. Dini dnerek ilimde bildiklerini, ilmi dnerek de dinde bildiklerini gizleme, ya da yanl anlatma yoluna gitmemesiyle takdir toplayan bir kiidir. Dinde nakilcilii deil, akl esas alan Brn ilimle uraanlara olduu kadar; dinle ilgilenenlere de yol gsterici olmutur. O, dinlerin ortak ve farkl ynlerini bilir ve ona gre tavr taknrd. Dier dinlere kar bir hogr ierisinde olan Brn, din ile bilimi dengeli bir biimde hayata aktaran ve yaayan bir bilgin olarak tannmaktadr.56 Brnnin ahsnda grmeye altmz din-ilim dengesi, aslnda Trk slam dncesinin de nemli bir zelliidir. Trk kltr ve Trk dncesi devaml gereki ve sde bir yapya sahip olagelmitir. nk dn yaklamla, ilm yaklamn bir kltrde birlikte bulunmas demek, o kltrn hurafelerle dolu bir din ieremeyecei anlamna geldii gibi; bu kltre sahip olan insanlarda da ilmin, aslnda insan iin var olmas gerektiine dair yksek bir bilincin bulunmas anlamna gelmektedir. nk insan hayat hem ilm, hem de dn boyutu olan bir hayattr. Hibir dnce bunu grmemezlikten gelemez. Temeli engin bir ufka dayanan Trk slam dncesinin ise byle bir zellii 903

tamamas mmkn olamaz. Bu demektir ki, Trk slam dncesi teolojik, felsef, mistik ve ilm ynyle devaml gelimeye ve ilerlemeye ak bir dncedir. Ancak, tarihinin eitli dnemlerinde bu gelime ve ilerleme bazen ok hzl, bazen yava olabildii gibi; bazen de duraklama sz konusu olabilmitir. Mesel, Byk Seluklular (1040-1157) zamannda Trk slam dncesi felsef boyutuyla zayflam, fakat, teolojik ve tasavvuf boyutu gelimeye devam etmitir. Felsefe alannda ise, siyaset felsefesi ve mantk belli lde rabet grebilmitir. Halbuki, 1040da Gaznelilerle yaplan Dandanakan Savandan sonra Turul Bey tarafndan kuruluundan 1157de Sultan Sencerin lmyle dalna kadar Byk Seluklu mparatorluu eitim ve retim bakmndan deta bir altn a yaamtr. nl Nizmiye Medresesi Trk slam dncesi asndan nemli sonulara sebep olan Gazali gibi birtakm byk limleri ne karmtr. Ancak, her ne hikmetse, medreselerin glenmesi taassubun artmasna ve genel felsef dncenin zayflamasna sebep olmutur. Bu nedenle, felsefe yerine tasavvuf gelimi ve hzla tarikatleme faaliyetleriyle dnemin dnce hayatna, deta hakim olmutur. Bunun etkisi, Osmanl medreselerini de iine alacak ekilde devam etmitir. Bunun yannda, Trk slam dncesi dn ilimlerin ve belli lde de msbet ilimlerin gelimesiyle ilerlemesini srdrmtr. Ancak, unutmamak gerekir ki, felsefeye ilginin zayflamas ve kltr iindeki felsef motivasyonun azalmas, dier alanlardaki gelimeye ramen, Trk slam dncesinin z itibariyle duraklama dnemine girmesine engel olamamtr. Btn bunlara ramen, vezir Nizmlmlkn eitim-retime ve grevi gerei siyas felsefeye katks grmemezlikten gelinemeyecek kadar nemlidir. Niabur, Badat ve Basrada medrese kuran Nizmlmlk, yazd mehur Siyasetnmesiyle Seluklu devlet tekilatn bir sisteme balam; eski Ouz tresi ve el tekilat ile slam fkh arasnda bir ahenk kurmaya almtr. Trk devletinin mill esaslarn yeniden gzden geirip bir ereveye oturtulmasnda hayli baarl olmutur. zel hayatla, devletin resm ilerini birbirinden ayrmay baarmtr. Nizmlmlkn Siyasetnmesi bir siyas felsefe eseri olarak Trk dnce hayatnn bir bidesi durumundadr.57 Byk Seluklular, Trk slam dncesinin Osmanl mparatorluuna kadar dneminin genel dn rengi zerinde belirleyici bir rol oynamtr. Bu dnemde yetien ilim adamlarnn eserleri daha sonraki dnemlerde erh edilmi ve erhilik akm balamtr. Bu da, Trk dnce hayat iin eskiyi aratacak bir duraklama dneminin balamasna sebep olmutur. yle ki, Tanzimattan balayarak gnmze kadar gelen sre ierisinde harcanan btn aba ve sarfedilen btn g hep bu duraklamadan kurtulma ynnde olmutur ve u anda da bu aba ve rpn srmektedir.

904

Bkz. De Lacy OLeary, slam Dncesi ve Tarihteki Yeri, ev. H. Yurdaydn, Y. Kutluay,

Ankara 1971, s. 48 vd.; N. Yazc, lk Trk slam Devletleri Tarihi, Ankara 1992, s. 27-31. 2 3 4 5 Bkz. Eb Mansur Mtrid, Tevltl-Kuran, TSMK, Medine Blm, Yazma No: 180. H. Z. lken, Trk Tefekkr Tarihi, C. I, stanbul 1933, s. 19. H. zcan, Mtridde Dn oulculuk, stanbul 1995, s. 82-84. Bkz. . K. Seferolu, Adnan Mderrisolu, Trk Devletleri Tarihi, Ankara 1986, s. 64-65;

Yazc, a.g.e., s. 70. 6 7 Bkz. F. Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1991, s. 21. Bkz. Y. Unat, R. Demir, Bursal Mehmed Tahir Bey ve Trklerin Ulm ve Fnna

Hizmetleri, Ankara 1995, s. 30. 8 9 Bkz. lken, a.g.e., s. 20. H. D. Yldz, Ahmed b. Tolun mad., TDV slam Ansiklopedisi, C. II, s. 141 vd.; P. K. Hitti,

Siyas ve Kltrel slam Tarihi, ev. S. Tu, stanbul 1980, C. III, s. 711; H. D. Yldz, slamiyet ve Trkler, stanbul 1980, s. 173. 10 11 . Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul 1984, s. 380. Bkz. H. zcan, Ebu Hayyan et-Tevhid Bir Ateist midir? D. E. . lahiyat Fakltesi

Dergisi, Say VI, zmir 1989, ss. 485-503. 12 13 14 15 E. Elibey, Tolunoullar Devleti, stanbul 1997, s. 225-226. N. Keklik, Felsefe, stanbul 1978, s. 53. Elibey, a.g.e., s. 235. Elibey, a.g.e., s. 225 vd.; Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, (H. D. Yldz, Redak.

), stanbul 1987, C. VI, s. 77. 16 Bkz. Byk slam Tarihi, VI/219 vd.; Yazc, a.g.e., s. 60 vd.; Hitti, a.g.e., III/716 vd.; N.

zkuyumcu, Tolunoullar ve hidler, zmir 1996. 17 Bkz. Byk slam Tarihi, VI/81 vd.; L. Rasony, Tarihte Trklk, Ankara 1993, s. 160.; V.

V. Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, Haz. H. D. Yldz, stanbul 1981, s. 217. 18 Kafesolu, a.g.e., s. 196; Yazc, a.g.e., s. 70; Seferolu, a.g.e., s. 64 vd.

905

19 20 21

Seferolu, a.g.e., s. 63; Rasony, a.g.e., s. 94 vd. Kprl, a.g.e., s. 44 vd. T. H. Balcolu, Trk Tarihinde Mezhep Cereyanlar, stanbul (tarihsiz), s. 258 vd.; lken,

a.g.e., I/81; II/75 vd.; Kprl, a.g.e., s. 17 vd. 22 Barthold, a.g.e.; K. Ik, Maturidnin Kelam Sisteminde man Allah ve Peygamberlik

Anlay, Ankara 1980, s. 7; H. zcan, Matridye Gre man-slam-hsan ve Kfr likisi D. E. . lahiyat Fakltesi Dergisi, Say VIII, zmir 1994, ss. 179-205. 23 24 Hitti, a.g.e., III/727. Ik, a.g.e., s. 15; W. Madelung, The Spread of Maturidism and the Turks, Actas IV

Congresso de Estudos Arabes e Islamicos, 1968 (1971), s. 123; A. K. M. Eyyub Ali, Tahaviyye, ev. A. Demirhan, slam Dncesi Tarihi, (Ed. M. M. erif) stanbul 1990, C. I, s. 281; A. K. M. Eyyub Ali, Matridilik, ev. A. nal, slam Dncesi Tarihi (Ed. M. M. erif), stanbul 1990, C. I, s. 296. 25 II/382. 26 27 28 29 30 31 32 zcan, M. D. oulculuk, s. 63, 125. Bkz. zcan, M. D. oulculuk, s. 84-85. Ayrntl bilgi iin bkz. zcan, M. D. oulculuk, s. 86. H. zcan, Mtridde Bilgi Problemi, stanbul 1998, s. 66-71, 129-139. zcan, M. B. Problemi, s. 87. zcan, M. D. oulculuk, s. 86-88. H. zcan, Matridye Gre Kurandaki Kssa ve Mesellerin Epistemolojik Ama ve M. E. Zehra, Eb Hanife, ev. O. Keskiolu, stanbul (tarihsiz), s. 166-172; Hitti, a.g.e.,

nemi, D. E. . lahiyat Fakltesi, Say IX, zmir 1995, s. 103-117. 33 H. zcan, Mtridye Gre Dnyann Yaratl Amac, Diyanet lmi Dergi, C. 29, Say I

(1993) s. 17-21; H. zcan, Mtridnin Bilgi Teorisinde Fkh Terimi, D. E. . lahiyat Fakltesi Dergisi, C. IV, zmir 1987, s. 143-150. 34 35 36 Ayrnt iin bkz. zcan, Mtridye Gre man-slam-hsan., s. 179-203. zcan, M. D. oulculuk, s. 82-84. zcan, Mtridye Gre man-slam-hsan., s. 179-203. 906

37

zcan, M. B. Problemi, s. 208-211; zcan, M. D. oulculuk, s. 88-90; zcan, Dnyann

Yaratl Amac, s. 17-21. 38 H. zcan, Ab Mansr al-Mturds Religious Pluralism, Islamochristiana, c. 23, Roma

1997, s. 65-80; zcan, M. D. oulculuk. 39 vd. 40 226-227. 41 H. G. Yurdaydn, slam Tarihi Dersleri, Ankara 1971, s. 48; Hitti, a.g.e., II/567; M. S. H. ElE. Esin, Frbyi Yetitiren Kengerese Trk Muhitinin Kltr ve Sanat, slam Tetkikler zcan, M. D. oulculuk, s. 82-84; zcan, Mtridye Gre man-slam-hsan., s. 200

Enstits Dergisi, stanbul 1977, C. VII, s. 86, 111-112; Kafesolu, a.g.e., s. 369; Barthold, a.g.e., s.

Masumi, Frb, ev. B. Krolu, slam Dncesi Tarihi (Ed. M. M. erif), stanbul 1990, C. II, s. 68-69; Byk slam Tarihi, VII/56; Frb, limlerin Saym, ev. A. Ate, stanbul 1986, ev. Giri. 42 43 vd. 44 45 46 47 zcan, Ebu Hayyan et-Tevhidi. s. 489; Balcolu, a.g.e., s. 268. Frb, Mutluluk Yoluna Yneltme, ev. nsz s. 10; 53 vd. Esin, a.g.m., s. 107. H. zcan, Frbde Mutluluk, Kubbealt Akademi Mecmuas, Say 2 (2001) s. 71 vd; H. Z. lken, slam Dncesi, stanbul 1946, s. 227-232. Frb, Mutluluk Yoluna Yneltme, ev. H. zcan, zmir 1993, ev. nsz, s. 7-11,

Frb, es-Siyasetl-Medeniyye, ev. M. Aydn-A. ener-R. Ayas, stanbul 1980, ev. nsz, s. vii

Frb, Mutluluk Yoluna Yneltme, s. 26 vd. 48 Bkz. Frb, el-Medinetl-Fzla, ev. N. Danman, stanbul 1990; Frb, Siyaset

Felsefesine Dair Grler, ev. H. zcan, zmir 1987. 49 M. Mayerhof, slam Medeniyeti Tarihinde Fen ve Tp, ev. mer Rza, stanbul 1935, s.

31; A. M. Goichon, bn Sina Felsefesi ve Ortaa Avrupasndaki Etkileri, ev. . Yakt, stanbul 1986. 50 Bkz. Mtrid, Tevilt, Vr. 205b, 768b; Mtrid, Kitbut-Tevhd, nr. F. Huleyf, stanbul

1979, s. 100; Frb, Mutluluk Yoluna Yneltme, s. 47; Frb, Siyaset Felsefesine Dair Grler, s. 33; zcan, M. D. oulculuk, s. 85. 51 Y. Z. Yrkn, slam Akaid Sisteminde Gelimeler 2, Ankara 2001, s. 163.

907

52

Bkz.

Frb,

el-Medinetl-Fazla;

Frb,

Siyasetl-Medeniyye;

Frb,

Siyaset

Felsefesine Dair Grler; M. Arslan, Kutadgu-Biligdeki Toplum ve Devlet Anlay, stanbul 1987. . Hassan, Trkiye Tarihi I, stanbul 1987, s. 302-320. 53 54 Hassan, a.g.e., s. 321-329; Yazc, a.g.e., s. 100 vd.; Yurdaydn, a.g.e., s. 56 vd. Kprl, a.g.e., s. 61 vd.; C. Kurnaz-M. Tatc, Yesevlik Bilgisi, Ankara 2000, s. 61 vd.,

177 vd., 186 vd.; H. K. Ylmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 1998, s. 242 vd.; Balcolu, a.g.e., s. 81; . Yakt, Hoca Ahmed-i Yesev ve Trk Dnce Tarihindeki Yeri, Ahmed-i Yesev HayatEserleri-Fikirleri-Tesirleri, stanbul 1996, s. 61 vd.; . Hakkulov, Ahmet Yesev Hikmetleri, ev. E. S. Toplu, stanbul 1995, s. 13 vd. 55 Kprl, a.g.e., s. 146, 160 vd., 169; Yazc, a.g.e., s. 102 vd.; lken, Trk Tefekkr

Tarihi, II/84 vd. 56 Bkz. G. Tmer, Brnye Gre Dinler ve slam Dini, Ankara 1991; Yurdaydn, a.g.e., s. 58

vd.; Hitti, a.g.e., III/729-732; A. Gler-S. Akgl-A. imek, Trklk Bilgisi, Ankara 2001, s. 81; C. E. Bosworth, The Ghaznavids Their Empire in Afganistan and Eastern Iran, Beyrut 1973, s. 44 vd., 132 vd.; Z. V. Togan, Horezm Kltr Vesikalar, stanbul 1951, Part 1, s. 33 vd. 57 lken, T. T. Tarihi, II/14 vd.; Byk slam Tarihi, VII/208-212.

908

Kur'an ve Hadis Kltrnn Kutadgu Bilig'deki zleri / Prof. Dr. Cemal Sofuolu [s.482-488]
Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Giri utadgu Bilig, s1m-Trk edebiyatnn gnmze intikal eden ilk ve nemli eserlerinden biridir. Kutadgu Bilig Trk kltr, Trk dili ve edebiyat iin byk bir nem arzeder. Bu eser, Karahanl hnednndan hkmdar Eb Ali Hasan b. Sleyman Arslan (1056/7-1102/3) adna 642/1069-1070 ylnda Balasagunlu Yusuf Has Hcib tarafndan kaleme alnmtr. Yetmi fasldan mteekkil bu manzum eserin asl 6425 beyit olup ilvelerle birlikte 6645 beyite ulamaktadr.1 Klasik slm eserler gibi, Cenb- Hakka, Hz. Peygambere, Drt Halifeye ve sonra da Bura Hana hitaben yazlm paralar ihtiva eden Kutadgu Bilig, siyasetnme trnden bir eserdir. ir, insann melekelerini adlet, devlet, akl ve kanat olmak zere balca drt unsura ayryor ve bunlarn mahhas timsli olarak da adleti, Gndodu adl bir pdiah; devleti, Aytold adnda bir vezir; akl dlm namnda vezirin olu ve kanati de Odgurmu isimli vezirin kardei temsil ediyor. Kitap batan sona, bunlarn karlkl konumalar ile tartma ve mnzaralarndan ibarettir. Btn bu konuma ve tartmalarda ir, eitli konularda felsef ve sosyal dncelerini ortaya koyuyor, tler veriyor; ayrca toplumun eitli snf ve zmrelerinin mhiyeti ile deerlerini, onlara kar hkmdrn bakn da aksettiriyor. Bylece devrinin sosyal hayat ve olaylar hakknda da bize ilgi ekici bilgiler veriyor. Edebiyat tarihi ile ilgili kaynaklar Yusuf Has Hcibin hayat ve tahsili hakknda bize yeterli bilgi vermemektedirler. Eserin tetkikinden onun Trk-slm kltrne vkf bir ir olduunu anlamaktayz. Nitekim bu deerli eseri tahkk edip gnmz Trkesine eviren Prof. Reit Rahmet Arat bu konuda yle diyor: Yusuf, inanm bir Mslmandr. O, Allahn varlna ve birliine, akla mrcaat etmeden gnlden inanyor.2 Bu da bizim onun iyi bir slm eitim grd hususundaki kanatimizi teyid etmektedir. Kutadgu Bilig, adndan da anlalaca gibi, insana her iki dnyada tam mans ile mutlu olmak iin lzm olan yolu gstermek maksad ile yazlm bir eserdir.3 ir, eserine niin bu ad verdiini 350. beyitte aklamaktadr: Kitab at urdum Kutadgu Bilig Kutadsu okglka tutsu elig4 Kitabn adn Kutadgu Bilig koydum: okuyana kutlu olsun ve ona yol gstersin.5 Merhum Reit Rahmet Arat, Yusuf Has Hcibin kaynaklar konusunda: Yusufun Kutadgu Biligte her frsatta fikirlerine mrcaat ettii ahslar ile isimlerini zikretmedii devlet adamlarnn 909

szleri halk arasnda dolaacak ifh nakillere benzemedii gibi, Mahmd Kagrnin eserinde grdmz edeb paralarn da hepsi halk edebiyat mahsl olmasa gerektir diyor ve Trk kltr eserlerini ortaya karmann ehemmiyetine iaret ediyor. Biraz nce de ifade etmeye altmz gibi, hem bir devlet adam, hem de bir dnce adam olan irimiz, Trk-slm kltrne vkf bir mtefekkirdir. Eseri tetkik edildii zaman onun kaynaklarn byk lde Kurn- Kerm ve Hz. Peygamberin hadislerinin tekil ettiini grmekteyiz. Ne var ki o, iirindeki bu mny Kurn veya hadislerden aldn belirtmemektedir. Biz bu almamzda Trk-slm edebiytnn en byk ve en eski eserlerinden biri olan Kutadgu Biligteki baz yet ve hadislerin tahrcini yapmaya gayret edeceiz. Ancak eserin zelliinden ortaya kan sebeplerle tam bir tahrc almas yapmamz da olduka zor grnmektedir. Bu bakmdan Kurn ve Hadis Kltrnn Kutadgu Biligteki zleri adn vermeyi daha uygun grdk. Bunu yaparken maksadmz bir hadisin hadis mecmualarnda bulunan btn varyantlarn vermek deildir. Asl yapmak istediimiz Kuran ve hadislerle hibir ilgisi yokmu gibi grnen bir edeb eserde bile yet ve hadisleri tespit etmek, bylece Trk-slm kltrnn birbirinin ayrlmaz bir paras olduunu gstermeye almaktr. *** 1. Bayat at birle szg baladm Trtgen igidgen idim6 Tanr ad ile baladm; O, yaratan, yetitiren ve gren Rabbimdir7 Her Mslman mellif gibi, Yusuf Has Hcib de eserine Allahn ad ile yani besmele ile balamaktadr. Kurn okumaya besmele ile baland gibi, herhangi bir ie besmele ile balamak slm bir gelenek haline gelmitir.8 Allahn elisi Hz. Muhammed Mustafa (s.a.v.) da mektuplarna besmele ile balard. u hadis, irimize bu konuda ilham vermi veya kaynak olmutur: Rahmn ve Rahm olan Allahn ad ile balanmayan her nemli i, bereketsiz ve netcesiz kalmaya mahkmdur.9 Hadisin baz varyantlarnda el-hamd ile balanmayan her i denilmektedir. Sleyman elebinin: Allah adn zikredelim evvel, Vcib oldur cmle ite her kula fadesiyle mevlide balamas ile, Yusuf Has Hcibin yukarda verdiimiz beyit ile kitabna balamas arasnda anlam bakmndan hibir fark yoktur. 2. Neg tir eitgil kii edgs 910

Yorp tn tokgl ahr lgisi10 Dinle, insanlarn iyisi ne der; yryen ve nefes alanlarn hepsi sonunda lecektir.11 Her nefis (canl) lm tadacaktr.12 3. kr kl ay nimet idisi unur kr klsa nimet bayat arturur13 Ey nimet sahibi olan muktedir kimse, kr et; kr edersen, Tanr nimetini artrr.14 Bu beytin u yeti hatrlatt ikrdr: Verdiim nimetlere kretmesini bilirseniz onu artrrm, amma nimetlerime kar nankrlk ederseniz azbm elbette etin olacaktr.15 4. Kamug teprenigli bu sansz kaln Tanukluk birr bir bayatg tilin16 Btn canllar, btn bu saysz mevcdt Tanrnn birliine dil ile ehdet getirir.17 Trtt tmen ming halayklarg Tili birle tengrig gerler arg18 Tanr yzbinlerce mahlk yaratt; onlarn hepsi Tanry dilleri ile verler.19 Yedi gk, yer ve oralarda varolan her ey, Allah anar, yceliini tekrar eder, tesbh ederler. Fakat siz onlarn tesbh edilerini kavrayamazsnz. O, hakikaten ho tutar, hatlar balar.20 5. lig ayd ay told ivme serin g ol bu yazuklarka yulg yarn21 Ey Ay told, acele etme, sabrl ol; hastalk yarn gnhlarn kefreti olacaktr.22 slm literatrnde baa gelen felketlerin, bilhassa hastalklarn, kiinin gnhlarna kefret olaca fikri yaygndr. Grlecei zere bu fikir, konu ile ilgili hadislerin varlndan kaynaklanmaktadr. Raslullhn zevceleri Hz. ieden rivyet edildiine gre, Peygamber (s.a.v.) yle demitir: Mslmann bana gelen hibir musbet veya hastalk yoktur ki, onun gnhlarnn kefreti olmasn; hatt bir diken batm olsa bile.23 6. Tuz etmekni king tut kiik yitr 911

Kii ayb grse sen ama yitr24 Tuzu ekmei bol tut, bakalarna ikrm et; bir kimsenin aybn grrsen ama, stn rt.25 Bu dnyada mslman kardeinin bir aybn rtp gizleyen kimsenin, Allah da hirette aybn rter.26 7. Budun koy san ol begi koys Bagrsak kerek koyka koy kisi27 Halk koyun gibidir; bey onun obandr; oban koyunlara kar merhametli olmaldr.28 Bu beyit, Abdullah b. merin Peygamber (s.a.v.)den naklettii u hadisten ilham alnarak yazlm grnmektedir: Her biriniz obansnz ve srnzden mesulsnz. Devlet bakan bir obandr ve halkndan mesuldr. Kii ilesinin obandr ve ile fertlerinden sorumludur. Kadn, kocasnn evinin obandr ve ondan sorumludur. Hizmeti, efendisinin malnn obandr ve kendisine emnet edilen bu maldan sorumludur. Rv der ki: Zannediyorum Allahn elisi, kii babasnn malnn obandr ve ondan mesuldr diye ilve etti ve dedi ki: Velhsl hepiniz obansnz ve emrinizdekilerden sorumlusunuz.29 8. Uvutlug kii klmaz isiz ii Yarapszka yakmaz bu sermez kiig30 Hay sahibi olan insan kt i yapmaz, mnsip olmayan eylere yaklamaz ve bakalarna kabalk etmez.31 Uvut bolmasa er otun il bolur Uvut birle yalnguk btnlk klur32 Hay olmazsa, insan kstah ve d olur; hay sahibi insan drst hareket eder.33 Hay yahut ar sahibi olmak, bir mslmann zelliklerinden biridir. Baka bir ifdeyle hay mnn bir parasdr. Konuyla ilgili olarak hadis mecmualarnda geni materyal mevcuttur. Buhrnin kaydettii u hadis, irimizin beyitlerinin kayna olarak gsterilebilir: Hz. Peygamber: Hay hayrdan baka birey getirmez34 demitir. irin ifdelerinden onun u hadisi de bildii anlalmaktadr: Utanmazsan dilediini yap.35 9. Bor ol bu biligke ukuska yag Bor at hakikat tt ol cag36 912

ki bilginin ve akln dmandr, ikinin ad hakikatte kavga ve grltdr.37 Bu beyte kaynaklk eden rivayetlerden biri, Hz. Peygamberin: arap (iki) akl sarho eden (akl alp gtren) eydir hadisidir.38 ki konusunda bize ulaan bir baka hadis de udur ki, bu ifade dilimizde vecze haline gelmitir: ki btn ktlklerin anasdr.39 10. Kii iki trlg kii atanur Biri gretigli biri grenr40 ki trl insana insan derler: Biri reten, biri renen.41 kide naru bara ylk san Tilese mun tut tilese an42 Bu ikisinden bakasn hep hayvan olarak kabul et; hangisini istersen onu se.43 Peygamber (s.a.v.) yle demitir: nsanlar, alimler (bilenler) ve renenler olmak zere ikiye ayrlr. Bunun dndakiler ahmaktr ve onlarda hayr yoktur.44 Yine bu konuda yle demitir: Ya lim ol, ya renen. Ya dinleyen ol, ya da ilmi ve limi seven. Sakn beincisi olma, helk olursun.45 Kurn- Kermin ise ilme ve ilim adamlarna verdii deer ve nem ikrdr. Bilhassa Zmer sresindeki: Syle ey Muhammed, hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?46 yeti bize salam bir fikir vermektedir. Mehmet Akif, yetin bu sorusunu cevaplandrrken: Olmaz ya. Tabii Biri insan, biri hayvan yleyse cehlet denilen yz karasndan, Kurtulmaya azmetmeli batan baa millet47 demektedir. Aralarnda asrlar bulunan iki irimizin, limler ile chiller arasndaki fark belirtirken ayn noktada birlemeleri dikkat ekicidir. Bu benzerliin altnda, bize gre, yukarda zikrettiimiz hadisler yatmaktadr. 11. Bilig birle yakgl bayat tapnga Bilig tamga bolur tamu kapnga48 Tanr ibadetine bilgi ile yakla; bilgi cehennem kapsn mhrler.49 Bilig birle taat muyan tmen 913

Biligsiz tapug klsa bulmaz muyan50 Bilgi ile yaplan ibadetin sevab oktur; bilgisiz kimse ibadet ederse sevap kazanamaz.51 Biligsiz tapug klmnda kr Biliglig udm muyan r52 Bilgisizin ibadet ile megul olmasndan bilgilinin uyumasnn sevab daha oktur53 Bu beyitlere, Hz. Alinin: Bilgi ile yaplmayan ibadette, anlay olmayan ilimde ve tefekkrsz okumada hayr yoktur54 sz ile, Hz. Peygamber (s.a.)in: Bir fakh (lim) eytana kar bin bidden daha salamdr55 hadisinin kaynaklk ettii tahmin edilebilir. Bir baka sz daha vardr ki, irimize ilham veren rivyetler arasnda belki en uygun olan da budur: limin uykusu ibadettir.56 Kaynaklarda Orulunun uykusunun ibadet olduunu ifade eden bir baka hadis de yer almaktadr57 12. Cemaat bile kl fariza namaz Cgaylar hac kl adna namaz58 Farz namazlarn cemaat ile kl, fakirler hacc olan Cuma namazn ed et.59 Farz namazlarn cemaat ile klnmasnn daha faziletli olduunu gsteren birok rivyet vardr. Eb Hureyrenin Peygamber (s.a.v.)den rivyet ettii u hadis bu konuda bize bir fikir vermektedir: Kiinin cemaat ile klaca bir namaz, evinde veya arda yalnz bana klaca namazn sevabndan yirmi ksur derece daha fazladr.60 Cuma namaznn fakirlerin hacc olarak vasflandrlmas ise Msned-ihbda hadis olarak yer almaktadr. bn Abbsdan rivyet edilen bu hadiste Hz. Peygamber: Cuma namaz fakirlerin haccetmesidir (sevab o kadar oktur) buyurmaktadr.61 13. Kiming at kul bolsa klk tapug Tapugsuz kul at mecaz ol kamug62 Ad kul olann yapaca ey ibadettir; btn ibadetsiz kullarn ad bir mecazdan ibarettir.63 Ben cinleri ve insanlar ancak kulluk (ibadet) etmeleri iin yarattm, baka deil.64 14. Sanga k klur erse k key kal Kergil an sen bu ol din yolu65 Eer zlim sana zulmederse, sen onu affet, din yolu budur.66

914

Ukbe b. mir anlatyor: Bir gn, Peygamber (s.a.v) ile karlatmda bana: Ey Ukbe! Seninle alkay kesenle sen alkan kesme. Sana bir ey vermeyen kimseye sen ver. Sana zulmeden kimseyi sen affet dedi.67 15. Bu king dnya zke kn klma tar Yazuklug kulnga bayat fazl bar68 Bu geni dnyay kendine zorla daraltma; gnahkr kulu iin Tanrnn fazl ve rahmeti vardr.69 Azb telim erse rahmet k Yazuklug n bold rahmet ks70 Azb ok ise, rahmeti de boldur; gnahkrlar iin rahmet aziz bir eydir.71 Yce Tanrnn af ve mafiretinin hudutsuz olduunu gsteren bir ok yet vardr. Bunlardan hangisini alrsak alalm bu mny ifade edecektir. Kendini arm olan kullarma tarafmdan syle ki; Allahn rahmetinden midinizi kesmeyin, Allah btn gnahlar affeder. Unutmayn ki Allah, balaycdr ve merhametlidir.72 16. Kayu iini klmak tilese zng Kngl birle anu kingegil szng73 Hangi ii yapmak istersen, nce bunu gnlne dan.74 Kaynaklarn bir ksmnda rivyet edilen u hadisi, yukardaki beytin dayana olarak grmek mmkndr: Mftler herhangi bir konuda sana fetva verseler bile, sen yine de kalbine (vicdnna) dan.75 17. Agrlk ucuzluk bayattn turur lm ya tiriglik hem andn err76 zzet bulmak veya zelil olmak Tanrdandr; lm ve hayat da Ondandr.77 ir, bu ve bundan sonraki baz beyitlerde Cenb- Hakk vmekte, Onun gc karsnda kendi aczini dile getirmekte, balanmas iin du ve niyazda bulunmaktadr. Btn bu szleri aslnda yine Kurn- Kermden ve hadislerden mlhemdir: Allah, dilediine lm verir, dilediini yaatr. Allah, sizin ne yaptnz bilir.78

915

18. di yaks aym ukuslug bg Tegimsiz kii bu kur bir meg79 Akll ve hakm insan ok gzel sylemi: Lyk olmayan kimselere bu mevkler verilmemeli.80 Hi phesiz ki Allah size emnetleri ehline teslim etmenizi ve insanlar arasnda hkmettiiniz zaman adletle hkmetmenizi emreder. Allah size ne gzel t veriyor. phesiz Allah grr ve iitir.81 Bu beytin yukarda zikrettiimiz yetle birlikte Buhrnin rivyet ettii ettii u hadisten de mlhem olduunu sylemek mmkndr: , ehil olmayan kimselere verildii zaman kyameti bekle!.82 19. Tak bir bilig kr bu t ilmi ol Tese yorugl aar edg yol83 Bir ilim de rya ilmidir; rya grnce, yoran kimse onu hayra evirir.84 slm literatrde ve gelenekte ryann ayr bir yeri ve nemi vardr. Hadis mecmualarnn ilgili blmlerinde pek ok rivyete rastlamaktayz. Bunlardan birini nakletmekle yetinelim: Bir Mslmann ryasn yorumladnz zaman, hayra yorunuz.85 20. Ong elging bile sun bayat ay Yig dregey hem zng bolga bay86 Yemee sa elini besmele ile uzat; bylece yemein bereketi artar, sen de zengin olursun.87 Kii utruk trmek alma tig z utru neg erse algu yig88 Bakasnn nndeki lokmalara dokunma; kendi nnde ne varsa onu al ve ye.89 Bir ie besmele ile balamak gerektii konusuna balangta temas etmi ve konu ile ilgili hadisi orada zikretmi idik. Hz. Peygamberin her ie sa eli ile balad ve bunu tavsiye ettii bilinen bir husustur. Amr b. Eb Selemenin rivyet ettii hadiste ise yemee sa el ile balamak gerektii ak bir ekilde belirtilmektedir. Amr anlatyor: Peygamber (s.a.v.)in terbiyesi altnda bir ocuk idim. Yemek yerken elim yemek kabnn her tarafnda dolard. Allahn elisi bir gn bana: Oul, yemee balarken bismillh de, sa

916

elinle ve sana yakn olan taraftan ye buyurdu. Bundan sonra ben her zaman yemee besmele ile balar, sa elimle ve nmden yerim.90 21. Kii emgek dsa sang itse a Yava klma emgek an klma ba91 nsan zahmet edip sana ziyafet hazrlarsa; bu zahmeti boa karma, onun hatrn krma!.92 Abdullah b. merden rivyet olunduuna gre, Peygamber (s.a.v.) yle demitir: Davet olunduunuz zaman davete icabet ediniz.93 22. Kan ol bayat men tigi otun Tengizde kod dt tegri tbn94 Ben tanrym diyen ve sonunda Tanrnn denizin dibine gnderdii insan nerede.95 ir, bu ve bundan sonraki beyitlerinde dnyann fn olduunu, tarihte mehur olmu kimselerden hibirinin lme kar koyamadn ifade etmekte ve netice olarak ibadete ynelmenin gereklilii zerinde durmaktadr. Yukardaki beyit, mcizeler gstererek kendisini doru yola davet eden Hz. Msya inanmayan Firavuna telmihde bulunmaktadr: (Adamlarn) toplad ve bard: Sizin en yce Rabbiniz benim! Allah da onu dnya ve hiret azbna uratt.96 Kan ol bu dnya nengin tirgi Nengi birle yirde kod bargu97 Bu dnya maln toplayan ve mal ile birlikte yerin dibine geen insan nerede.98 Bu beyitte de ad darb- mesel haline gelen ve Kurn- Kermde azgnlndan bahsedilen Krna iaret etmektedir.99 Kan ol tayak ylan bolgu Tengiz yarlp rt yarp ke gi100 Ass ylana evrilen ve deniz yarlarak oradan yryp geen insan nerede.101 Bu beyitte iaret edilen kimsenin Ms Peygamber olduu aktr. Sz edilen iki mcize ise Th ve uar srelerinde gemektedir.102 917

Kan ol peri ku bu yalnguk ze Ulugluk klgl kln tze103 Peri, ku ve insanlara hkmeden o dil insan nerede.104 Bu beyit de bize Sleyman Peygamberi hatrlatmaktadr. Onun bu mcizev yn Kurn- Kermde yle anlatlr: Sleyman Dvuda vris oldu; Ey insanlar, bize ku dili retildi ve bize hereyden bolca verildi, dorusu bu apak bir ltuftur dedi. Sleymann cinlerden, insanlardan ve kulardan mteekkil ordusu topland. Hepsi toplu olarak gidiyorlard.105 Kan ol lg tirgrgli kii lmke tutug bold ahr ii106 lleri dirilten insan nerede; o da nihayet lmn esiri olmutur.107 Burada ise Hz. s kastedilmektedir. Onun bu mcizev zellii yle anlatlr: Ona Kitab, Hikmeti, Tevrat ve ncili retecek, onu srailoullarna yle diyen bir Peygamber klacak: Ben size Rabbinizden bir yet getirdim. Ben size amurdan ku gibi bir ey yapp ona fleyeceim, Allahn izniyle hemen ku olacaktr. Anadan doma krleri, alacallar iyi edeceim; Allahn izniyle lleri dirilteceim; yediklerinizi ve evlerinizde sakladklarnz da size haber vereceim. nanyorsanz bunda size deliller vardr.108 Kan ol kiide drmi talu Kokuz kald dnya irildi tolu109 nsanlar arasndan seilmi olan o iyi zt nerede; dnya onsuz bo kald, bir taraf eksildi.110 irimiz bu beytiyle son Peygamber Hz. Muhammede iaret etmekte, Ona olan sevgi ve muhabbetini dile getirmektedir. Artk onun gibi bir insan da lp gittikten sonra irin gznde hibir eyin deeri yoktur; dnya bombotur, bir taraf eksiktir. 23. Aytgu kr bayat baran Kutulgu yiring bormu kagl kan111 Tanr hereyi soracaktr; kap kurtulacak yerin var m?.112

918

Kymet gn, dnyadaki btn yaptklarmzdan hesap vereceimiz Kurnn belirttii bir gerektir. Kurn- Kermde bu konuda pek ok yet olduu gibi, Kymet adn tayan bir de sre vardr. ire ilham vermesi muhtemel yetlerden ikisi yledir: O gn, size verilen nmetlerden dolay sorguya ekileceksiniz, bundan pheniz olmasn.113 O gn insan, nerede kaacak yer var? der. Bouna uramasn, o gn kap snlacak bir yer yoktur.114 24. Kinge birle klgu kerek i bilip kndi kingemekli ite ulp115 Her ii bilerek ve danarak yapmaldr; danmayan herkes iinde zarar grm ve sonunda piman olup inlemitir.116 Neg tir eitgil kii tildemi Kamug klgu ike kinge ol emi117 Dinle, Tanrdan insanlara haber getiren Neb ne der: Her yaplacak ie meveret ile re bulunur.118 Her iki beytin kayna olarak u hadisi vermek istiyoruz: Bir i yapaca zaman istihre yapan kimse perian olmaz, danarak i yapan kimse de piman olmaz. Hayatnda iktisatl davranan kimse ise fakir olmaz.119 25. Kimi edg tuttung angar korku tur Sini izisin ol ultgay nn120 Kime iyi mumele ettinse ondan kork; onun ktl bir gn seni inletecektir.121 Bu gre kaynak tekil eden ve hadis zannedilen yle bir ifade vardr: yilik yaptn kimsenin errinden korun!.122 26. Mslman kadaka mslman kada Ziyaret klur ok ay kngli tuda123 Mslman mslmana kardetir ve onlar birbirlerini ziyaret ederler, ey gnl gnlme uygun insan.124

919

Mslmanlarn birbirlerinin kardei olduu, slmn balangcndan beri Kurn- Kermin ve Hz. Peygamberin zerinde srarla durduu bir konudur: phesiz mminler birbiriyle kardetirler; yle ise dargn olan kardelerinizin arasn dzeltin, Allahtan saknn ki, size acsn.125 Sonu Kutadgu Bilig, grld zere, Kurn ve Hadislerden byk lde yararlanlarak hazrlanm edeb bir eserdir. Okuyucu, Kutadgu Biligdeki yet ve hadislerin, yalnz bizim iaret ettiklerimizden ibret olduu kanatine varmamaldr. Kitaptaki bir ok beyit, bazen bir yete, bazen bir hadse, bazen de birkana birden atfta bulunmaktadr. Bu durumda, szkonusu beyitlerin mlhem olduu yet ve hadislerin her birine ayr ayr iaret etmek daha uzun bir almay gerektirecektir. Bununla beraber biz, dikkatimizi eken bellibal yet ve hadisleri gstermeye gayret ettik. uras muhakkak ki, salam bir slm kltr rn olan bu eser, deiik alardan incelenebilir ve yeni nesillere tantlabilir. Bilhassa lhiyat ve Edebiyat Fakltelerinde; ihtiv ettii konular itibariyle mam-Hatip Liselerinde rencilere okutulmas faydal olacaktr. irimiz eserini; Ey Tanrm, iyi klavuz olan ve doru yolu gsteren Peygamber ile, onun drt arkadana benden durmadan ve dima binlerce selam ulatr diyerek bitirmektedir. Biz de onun bu duygularn paylaarak mtevz almamz bitiriyoruz. 1 2 3 4 5 6 7 8 Trk Dili ve Edebiyt Ansiklopedisi, stanbul 1986, Dergh Yay., Kutadgu Bilig maddesi. Kutadgu Bilig, I/XXIV. Kutadgu Bilig, I/XXV. Kutadgu Bilig, I/49. Kutadgu Bilig, II/36. Kutadgu Bilig, I/29, no. 124. Kutadgu Bilig, II/20. el-Mnv, Feydul-Kadr erhul-Cmis-Sar, V/14. 920

el-Acln, Kefl-Haf ve Mzll-lbs, II/174. Kr. Ahmed b. Hanbel, el-Msned, II/319.

Hadisin farkl varyantlar iin bkz. Eb Dvud, es-Snen, V/172, no. 4840; bn Mce, I/610, no. 1894. 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Kutadgu Bilig, I/39, no. 233. Kutadgu Bilig, II/28. l-i mrn, 3/185. Kutadgu Bilig, I/92, no. 756. Kutadgu Bilig, II/65. brhm, 14/7. Kutadgu Bilig, I/121, no. 1021. Kutadgu Bilig, II/85. Kutadgu Bilig, I/121, no. 1022. Kutadgu Bilig, II/85. sr, 17/44. Kutadgu Bilig, I/128, no. 1107. Kutadgu Bilig, II/90. el-Buhr, es-Sahh, Tbb 1. Kr. el-Mslim, es-Sahh, Birr 14; Ahmed b. Hanbel, el-

Msned, VI/53. 24 25 26 Kutadgu Bilig, I/150, no. 1328. Kutadgu Bilig, II/105. el-Mnv, Feydul-Kadr, V/149. Bir Mslmann kusur ve aybn gizlemenin fazleti

hakkndaki hadislerin deiik varyantlar iin bkz. el-Buhr, es-Sahh, Mezlim 3; el-Mslim, esSahh, Birr 58; Eb Dvud, es-Snen, Edeb 38; et-Tirmiz, es-Snen, Hudd 17; bn Mce, es-Snen, Mukaddime 17; Ahmed b. Hanbel, el-Msned, II/91. 27 28 Kutadgu Bilig, I/158, no. 1412. Kutadgu Bilig, II/3.

921

29

el-Buhr, es-Sahh, Cumua 2. Kr. el-Mslim, es-Sahh, mre 20; Eb Dvud, es-

Snen, mre 1; Tirmiz, es-Snen, Cihd 27; Ahmed b. Hanbel, el-Msned, II/54-55. 30 31 32 33 34 35 36 37 38 1. 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 el-Acln, Kefl-Haf, I/459. Burada hadisin farkl varyantlar verilmektedir. Kutadgu Bilig, I/327, no. 3217. Kutadgu Bilig, II/236. Kutadgu Bilig, I/327, no. 3218. Kutadgu Bilig, II/236. ed-Drim, es-Snen, I/94. Kr. el-Heysem, Mecmauz-Zevid, I/120. el-Heysem, Mecmeuz-Zevid, I/122; el-Mnv, Feydul-Kadr, II/17. Zmer, 39/9. M. kif Ersoy, Safahat, stanbul 1987, s. 193. Kutadgu Bilig, I/328, no. 3223. Kutadgu Bilig, II/236. Kutadgu Bilig, I/328, no. 3224. Kutadgu Bilig, II/236. 922 Kutadgu Bilig, I/259, no. 2445. Kutadgu Bilig, II/182. Kutadgu Bilig, I/275, no. 2622. Kutadgu Bilig, II/194. el-Buhr, es-Sahh, Edeb 77. el-Buhr, es-Sahh, Edeb 77; Eb Dvud, es-Snen, Edeb 7. Kutadgu Bilig, I/278, no. 2651. Kutadgu Bilig, II/196. el-Buhr, es-Sahh, Eribe 1; el-Mslim, es-Sahh, Tefsr 6; Eb Dvud, es-Snen, Eribe

52 53 54 55 56 57 58 59 60 61

Kutadgu Bilig, I/328, no. 3225. Kutadgu Bilig, II/237. ed-Drim, es-Snen, I/89. bn Mce, es-Snen, Mukaddime 17. el-Acln, Kefl-Haf, I/455. el-Mnv, Feydul-Kadr, VI/290. Kutadgu Bilig, I/329, no. 3239. Kutadgu Bilig, II/237. el-Mslim, es-Sahh, Mescid 272. el-Kud, Msned-ihb, I/83. evkn, mevz (uydurma) hadislere dir telif ettii el-

Fevidl-Mecma adl eserinde bu hadisin mevz olduuna iaret etmektedir. Bkz. s. 437. 62 63 64 65 66 67 68 69 70 Kutadgu Bilig, I/330, no. 3252. Kutadgu Bilig, II/238. Zriyt, 51/56. Kutadgu Bilig, I/345, no. 3434. Kutadgu Bilig, II/251. Ahmed b. Hanbel, el-Msned, IV/158. Kutadgu Bilig, I/367, no. 3649. Kutadgu Bilig, II/265. Kutadgu Bilig, I/367, no. 3650.

71 72 73

Kutadgu Bilig, II/265. Zmer, 39/53. Dier yetler iin bkz. Bakara, 2/160; l-i mrn, 3/89; Arf, 7/156. Kutadgu Bilig, I/371, no. 3688. 923

74 75

Kutadgu Bilig, II/268. Ahmed b. Hanbel, el-Msned, IV/194; ed-Drim, es-Snen, II/246; el-Mnv, Feydul-

Kadr, I/495. Hadisin isnad zincirinde ismi geen Al b. Salebe mechl bir rvdir. Bkz. bn Hacer, Mznl-tidl, III/97. Bu nedenle hadse sahh diyebilmek zordur. 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 Kutadgu Bilig, I/378, no. 3762. Kutadgu Bilig, II/273. l-i mrn, 3/156. Kutadgu Bilig, I/378, no. 4074. Kutadgu Bilig, II/295. Nis, 4/58. el-Buhr, es-Sahh, lm 2; Ahmed b. Hanbel, el-Msned, II/361. Kutadgu Bilig, I/439, no. 4366. Kutadgu Bilig, II/316. ed-Drim, es-Snen, Ry 13. Kutadgu Bilig, I/461, no. 4597. Kutadgu Bilig, II/333. Kutadgu Bilig, I/461, no. 4598. Kutadgu Bilig, II/333. el-Buhr, es-Sahh, Etme 2. Ayrca bu konuda bkz. el-Mslim, es-Sahh, Eribe 13; Eb

Dvud, es-Snen, Etme 20; bn Mce, es-Snen, Etme 8. 91 92 93 94 95 Kutadgu Bilig, I/462, no. 4608. Kutadgu Bilig, II/333. el-Mslim, es-Sahh, Nikh 16; Eb Dvud, es-Snen, Etme 1. Kutadgu Bilig, I/472, no. 4712. Kutadgu Bilig, II/341. 924

96 97 98 99

Nzit, 79/24-25. Kutadgu Bilig, I/472, no. 4713. Kutadgu Bilig, II/341. Kasas, 28/76-81.

100 Kutadgu Bilig, I/472, no. 4715. 101 Kutadgu Bilig, II/341. 102 Th, 20/17-20; uar, 26/63-66. 103 Kutadgu Bilig, I/472, no. 4716. 104 Kutadgu Bilig, II/341. 105 Neml, 27/16-17. 106 Kutadgu Bilig, I/472, no. 4717. 107 Kutadgu Bilig, II/341. 108 l-i mrn, 3/48-49. 109 Kutadgu Bilig, I/472, no. 4718. 110 Kutadgu Bilig, II/341. 111 Kutadgu Bilig, I/525, no. 5278. 112 Kutadgu Bilig, II/380. 113 Teksr, 102/8. 114 Kyme, 75/10-11. 115 Kutadgu Bilig, I/561, no. 5650. 116 Kutadgu Bilig, II/404. 117 Kutadgu Bilig, I/561, no. 5651. 118 Kutadgu Bilig, II/404. 119 el-Mnv, Feydul-Kadr, V/442. 925

120 Kutadgu Bilig, I/630, no. 6363. 121 Kutadgu Bilig, II/456. 122 el-Acln, Kefl-Haf, I/44; es-Sehv, el-Meksdl-Hasene, s. 20. 123 Kutadgu Bilig, I/498, no. 4991. 124 Kutadgu Bilig, II/360. 125 Hucurt, 49/10.

926

Mslman Trklerde Tasavvuf / Prof. Dr. Mehmet Demirci [s.489-497]

Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye slm ve Trkler slman Arap ordular ran istila edip Maverannehire dayannca Trklerle karlatlar. Bu blge, slamiyetten nce dini birlie sahip deildi. Trklerin byk ounluu aman dinine mensuptu. Buda, Mani, Zerdt, Musevilik ve Hristiyan dinlerine girmi kk gruplar varsa da, bu dinler, mizalarn uymadndan, hibir zaman Trkler kalabalklar halinde, saylan dinleri benimsememilerdir. slamiyeti ise ktleler halinde kabul etmilerdir. yle ki, zamanla slamiyet mill bir din haline gelmi, bu din birlii sayesinde, Maverannehirde bir kltr kaynamas vuku bulmu, eitli ilim dallarnda deerli kimseler yetimitir.1 Trklerin slam dinine ktleler halinde girmeleri onuncu yzylda vuku buldu. Bununla beraber, ok geni blgelere yaylm byk bir milletin Mslman olmas elbette bir takm mcadele ve savalara sebebiyet vermitir. Bu arada Karahanl hkmdar Satuk Bura Hann ihtidas nemli bir nirengi noktasdr. Gebelerin slamlamas en byk tarihi hadiselerden biridir. Trklerin din deitirmeleri zora dayanarak gereklememitir. Yeni dini daha ok kendi irade ve arzularyla benimsemilerdir. slamlamann sebepleri yle sralanabilir: Her eyden evvel din olarak slamiyetin bir stnlk ve cazibesi vardr. Eski dinleri olan amanilikteki tek tanr inanc, Trklerin slamiyetin tevhid akidesini kolayca benimsemesinde amil olmutur. Trkler Mslman Arap ordularnda asker olmu, birlikte arpmlar, bu srada yeni dni yakndan tanma imkn bulmulardr. slamiyetin cihad lks, Trklerin sava ruhuna uygun dmtr. Ticari faaliyetler ve din adamlarnn almalar da yeni dinin yaylmasnda rol oynamtr. Trklerin slamiyeti benimsemesinde Tasavvuf inannn da pay mhimdir. Onlarn eski inanlarndaki kam tipi keramet sahibi, gaipten haber veren, her derde deva olan esrrengiz bir kiiliktir. Bununla, tasavvufun veli tipi ve eyhleri arasnda byk benzerlik grldnden sessiz bir kaynama olmutur. Mslman Trklerin Ata ve Babalar, hem amanlara hem de evliyaya benziyordu. Bu kaynamann bir sonucu da eski Trklerdeki Alp tipinin, yeni dinle birlikte Alp-eren halini almasdr. Trklerin slmiyeti kabul, Trk tarihinde olduu gibi, slam ve dny tarihinde de nemli sonular dourmu, bylece byk bir inklp balamtr. Trkler iin slamiyete girmek, basit bir din deitirme hdisesi deildi. Zira Mslmanlk bu milletin mizacna uygun ekilde bir dnya gr ve bir byk medeniyeti de beraberinde getirdi, milliyetini korumasnda birinci mil oldu. ***

927

Seluklular tarih sahnesine ktklar srada slam dnyas Snni ve ii olmak zere ikiye ayrlmt. tikadi adan Mtridi ve Eari; fkhi adan Hanefi, afii, Hanbeli ve Maliki okullarndan oluan Snniliin resm mmessili Badad Abbasi Halifelii idi. Ancak halife Kaimbiemrillah ii Bveyh oullarna kar Turul Beyin yardmn istiyordu. Msrda Fatmilerin temsil ettii ii mezhebi hkimdi. Bir geni yelpaze hviyetindeki bu akmn iinde mfrit iilik (Gulat-i ia), Batnilik, bahilik, smaililik, Nusayrilik, Drzilik gibi mezhepler yuvalanmt. Bunlar Snni slam dnyas iin byk tehlike demekti. Gulat- ia her frsatta ve meknda, blgedeki eski kltr ve inanlarla kartrdklar grlerini slam ad altnda yaymaya alyordu. Trkler arasnda, zellikle ktleler halinde slamlamann vuku bulduu Samaniler zamannda, tasavvuf gryle ksmen yumuatlm, geleneksel Snni slam anlaynn hakim olduu grlr. Hilafet ordusunda olduu gibi, Maverannehirde de Trkler Snnilii savundu. Nitekim smili mezhebine temayl eden bir Smani emiri tahttan indirildi (942). Trkler daha batan itibaren Snni inan benimsediklerinden, Seluklularla birlikte, Gulat- ia inancna bal zmrelerle siyasi adan devaml olarak mcadele iinde olmulardr.2 Seluklu Devletinin kuruluu, dini bakmdan ii hakimiyetine bir tepkidir. Tarih boyunca Snni inann klc kalkan olan Seluklular, ak karaya kartran ia ile siyasi planda mcadeleden asla usanmadlar. Hasan Sabbahn temsil ettii Batnilerle de byk mcadele verdiler. Sultan Sancar Horasan Batnilerini imha etti ve 1127de on bin kii ldrld.3 slmiyetin z deimemekle birlikte, milletler tarafndan benimseni sluplar farkl olabilir. Trklerin bu dini benimseyi slubunda unu gryoruz: Mslmanl kabul eden bu insanlar, slm ncesi maddi ve mnevi bir takm kltr unsurlarn, adeta onlar da ihtida ettirmiesine, ayn samimiyetle slami-dini tecrbe ifadelerine katmlardr. Ayrca Trkler, slamlamaya baladklar tarihten itibaren, siyasi tutumlar ve adaletsiz davranlar sebebiyle Emevi idaresine kar olmulardr. Bu durum onlarn Hz. Ali soyuna daha bir sevgiyle yaklamalarna yol amtr. Trkler Snni inan benimsemekle birlikte, esas itibariyle Hz. Muhammed ve Ehl-i Beyt sevgisini n planda tutan sufilik cereyannn kuvvetle etkisi altnda kalmlardr. ntisap silsilesi ounlukla Hz. Aliye dayanan tasavvufi meslek ve merepler Trkler arasnda yaygn olmutur. Onun iin Snnilii benimseyen Seluklu sultanlar, derviler Ahiler ve dedelerin temsil ettii zihniyeti daim canl tutmulardr. Trk Mslmanl, genellikle tasavvuf renk ve slubunu tamtr. Tasavvuf Hakknda nsan denen varlk madde ile mana, bedenle ruh karmndan ibaret bir btndr. nsann mutluluu bu iki yn arasndaki denge kurmaya baldr. te insandaki ruh, kalb, gnl veya ksaca mn dediimiz cevherin diri tutulmas iin yaplan almann ve gsterilen gayret yolunun adna Tasavvuf diyoruz. nsann maddesi ve mns olduu gibi, dinin de zahiri ve batn vardr. Dinin tam olarak anlalmas ve yaanmas, onu zahiri ve btn ile birlikte ele almakla mmkn olur. Bunu en iyi 928

ekilde anlayan ve yaayan phesiz, en bata Hz. Peygamber olmutur. Bu sebeple tasavvuf isim ve kelime olarak deilse bile, anlay ve yaay olarak Peygamberle balar. Tasavvuf bir gnl terbiyesidir. Gnl de insanda bulunduu iin tasavvufun konusu insandr. Gayesi ise, onun kalb-ruh ynn eiterek, olgunlatrarak kemal derecesine ulatrmaktr. Tasavvuf, slm kaynaklarndan hareketle, dn prensiplerin konu ile ilgili ynlerini inceleyen, derinletiren, yaay hline getiren, bakalarna da aktarma yollarn gsteren bir faliyettir. Bir baka ifde ile tasavvuf, Kuran ve hadislerde yer alan, insann mistik ynne ve gnl terbiyesine iret eden, maddenin ve dnynn geiciliini ileyen, kalb davranlar esas alan kaidelerin deiik yorumlarndan ibret bir ahlk ve tefekkr sistemidir. Tasavvuf ilh ahlkla ahlklanmak demektir. Tasavvuf bencillikten kurtulup diergm olmaktr, kendinden ok bakalarn dnmektir. Herkese dost olmak, kimseye yk olmamak, gl bahesinin gl olmak, fakat diken olmamaktr.4 slm dnce trihinde kelmc ve felsefeciler, dni det bir rasyonalizm olarak ele alm ve savunmulardr. Fakihler ise onu bir kaideler btn eklinde sunmak istemilerdir. Bu iki zmrenin zellii akl n plnda tutmak ve onun rehberliinde ilerlemektir. Bu ortamda mutasavvflar ise, mna akln tesinde bir dayanak buldular. Onlar akl bir kenara itmemekle berber, kendi shalar iin kalb bilgisine daha ok nem vermilerdir. ou da dni, ak ve insan sevgisi noktasndan ele almlardr. Netce tibriyle tasavvufun slm fikir hayatnda hogr ve yumuakln sembol olduu, ibdetleri kuru bir otomatizmden kurtararak, onlara ruh verip canlandrd grlr. Trk boylarnn slmiyeti kablnde de tasavvuf mensuplarnn ve gezginci dervilerin hizmeti byktr. Bunlar yeni dni sert kalplar iinde deil, geni ve yumuak bir ruh ve mn ile retmilerdir. Anadoluda ayn durum devam etmitir. Trkler, Orta Asyadan getirdikleri ve slm cils altnda pekitirerek devm ettirdikleri hogr, sevgi ve saygya dayal inanlar, misfirperverlikleri ve en nemlisi taassuptan uzak dervine yaaylar ile dikkati ekmilerdir. Tasavvuf hareketi, ortaya kndan tibren slm leminin her tarafnda dal budak salm, mensuplarnn okluu dikkati ekmitir. Her cmiin ve medresenin yannda bir de tekke vey dergh yer almtr. Tasavvuf ve tarikatler, slam dnysnda bilhassa buhranl dnemlerde mhim hizmetler grdler. Bunalan insanlar, kendilerini Kuran ve hadsin zn yaamaya vakfettiler. Dnynn geici zevkleri karsnda aslolan iin, insann kendi ruhunu ve davranlarn dzeltmek olduunu kabul edip bu yolda eitli faaliyetlerde bulundular ve ite tasavvuf byle dodu. zellikle kargaa ve gvensizlik dnemlerinde alabildiine yaygnlat. nk mutasavvflar ve tarikat messesesi, muzdarip ve aresiz insanlara, en ok muhta olduklar eyi, ruhi-manevi gven ve huzuru salyorlard. Maamafih tasavvuf perdesi altnda Btnilik inanlarna sahip olanlar ve bunlar yaymaya uraanlar da vard.

929

Byk tarikatlerin kurucular olan Abdlkadir Geylni, Ahmed er-Rifai, Necmeddin Kbra, Ahmet Yesevi, Mevlana Celaleddin Rumi, Seluklular dneminde yaadlar. O devirde slam dnyasnda tasavvuf cereyan olduka hareketliydi. Daha onuncu asrda Buhara ve Ferganada eyhlere rastlanmakta idi, onlarn menkbe ve kerametleri her yerde yaygnd. Trkler ve Tasavvuf Meselenin mill trihimiz ynnden ayr bir nemi vardr: Orta Asya Trklerinin, Mslmanl en cr blgelere kadar ve severek benimsemesinde mutasavvflarn rol byktr. Anadolunun Trklemesi ve slmlamasnda, ksacas zerinde yaadmz topraklarn vatanmz olmas hdisesinde eitli tasavvuf zmrelerinin, Alp-erenlerin, dervi gazlerin hizmetleri trihin ehdetiyle sbittir. Trk milletinin mn, aksiyon, sanat ve fikir haytnda tasavvuf duyu, dn ve yaayn tesri dim byk olmutur. Trk kavimleri slm dninin kendilerinin Allah, ahlk, fazlet ve nur anlaylarna yakn byk bir man olduunu kavradlar. Bu sebeple Mslmanl kabl eden Trk boylar, benimsedikleri bu dni, Mslman olmayanlar arasnda yaymaya baladlar. Karahanllar 920 senelerinde hkmdarlar Satuk Bura Hann slmiyeti kablyle topluca Mslman olarak, slam Trk kltr, sanat ve edebiytnn ilk eserlerini verdiler. Dokuzuncu asrdan tibren Trkistan slm dnysnn snr blgesi durumunda olmutur. Sf tarkatleri bu blgenin trihinde, kfirlerin saldrlarna kar slm korumak ve onlar arasnda bir misyonerlik vazfesi yapmak sretiyle byk rol oynamlardr. Gerekten sflerin faliyetleri syesinde slmiyet, yerleik hayat sren ve gebe olan Tcikler ile Trk boylar arasnda derin ekilde kk salmtr. Hemen sonraki devirlerde devlet bykleri, mutasavvflara ve eyhlere ok ilgi gsterdi. Bylece onlarn halk arasndaki tibr daha da artt. ki imeyecek kadar dn hkmlere bal olan Karahanllar, slmiyeti ak ve harretle savunan ilk Seluklular, limlere ve eyhlere kar byk sayg ve ilgi gsterdiler. Bu Trk hkmdarlar, slm inanlarna ok balydlar. Hanef mezhebine skca sarlmlard. Trk milletinin ictim vicdnndan doan bu eilimin iki sonucu oldu: Birincisi yeni Mslmanlar arasnda dn blnmeler, rfizlik ve tizal grlmedi. kincisi, Trk boylar arasnda gelien tasavvuf fikirlerde er esaslara derin ve samm bir ekilde uygunluk oldu. Hoca Ahmet Yesevnin Trk din ve tasavvuf tarihinde nemli bir yeri vardr. u da bir gerek ki, ona gelinceye kadar Orta Asya Trklk lemi, bir sreden beri tasavvuf fikirlerine almt. Mutasavvflarn menkbe ve kermetleri ehirlerde ve gebe Trk boylar arasnda az ok yaylmt. Yeni derviler ilhler ve dn iirler okuyup, Allah rzs iin halka iyilikte bulunarak, onlara cennet ve mutluluk yollarn gsteriyorlard. Orta Asya halklar bu tr dervileri, eskiden beri bir kutsallk verdikleri ozanlara benzeterek harretle kabl ettiler ve onlarn dediklerine inandlar. Bylece eski

930

ozanlarn yerini Ata vey Baba denen bir takm derviler ald. Hz. Peygamberin ashbndan biri olarak gsterilen Arslan Baba ile Korkut Ata ve oban Ata bunlardan kalan bir ka htra isimdir. Ahmet Yesev ortaya kt zaman, gebe Trk boylar arasnda, Sir Derya kenarlarnda ve bozkrlarda, halka anladklar bir dille, yni basit halk Trkesi ile hitap ederek slm inan ve geleneklerini yaymaa alan bz dervilerin bulunduu bir gerektir. Ahmet Yesevnin, kendinden nce gelen dervilerden daha stn bir ahsiyet olduunu kabul etmemek mmkn deildir. Ancak, eer kendisinden evvel gelen nesiller zemin hazrlamam olsalard, onun baars bu kadar byk olmazd.5 Ahmet Yesevi Trkler arasnda slamiyetin yaylmasnda bilhassa Ahmed Yesevi (. 1166) ve onun dervilerinin byk rol oldu. Ahmed Yesevi daha ziyade gebe ve kyl bozkr Trkleri arasnda faaliyette bulunduundan,Yesevilik bu insanlarn kltr seviyelerine gre ekil kazanmtr. Bu Trkler samim mslman olmakla beraber, din anlaylar kl krk yaran fikh erevesinde deil, sathi ve hareketli yaaya uygun tarzda ve tasavvufi mahiyette idi. Bununla birlikte Ahmed Yesevi, Hanefi mezhebinde bir fakih ve sufi olarak, telkinleri ve grleriyle Trkler arasnda Rafzilik ve itizalin umumilemesine mani olmak ve bu nevi ayrlk unsurlarn yok etmek iin dikkatli davranyordu. Ayrca Trk hkmdarlarnn slam akideye ok bal olduklar, Hanefilii tam olarak benimsedikleri bilinmektedir. Onlarn bu tavr da Rafizilik ve itizalin yaygnlamasna mani olduu gibi, Trkler arasndn yaylan tasavvufun eriat izgisinde gelimesini salamtr.6 Ahmet Yesev ilk eitimini, kendisi yedi yalarnda iken len babas brhim eyhten ald. Babasnn lmnden sonra, bu ii Arslan Baba stlendi ve onun mnev babas oldu. Tasavvuf eitimine dir ilk bilgileri ondan rendi. Arslan babann lmnden sonra, onun nceden verdii irete uyarak Buhraya gitti. O sralarda Buhra Trkistann en nemli ilim ve din merkezi idi. ok sayda medresede, evreden gelen genlere eitli ilimler retiliyordu. Karahanllar ve Seluklular devirlerinde Buhra bu konuda ok ilerledi. Ahmet Yesev Buhrada, devrin nde gelen lim ve mutasavvflarndan eyh Ysuf Hemednye intisab etti, onun rencisi ve mrdi oldu. Bu srada 27 yanda olduu sylenebilir. Ysuf Hemedn Allah yolunda hizmet iin Merv, Buhara, Semerkant, Herat gibi merkezleri dolaarak halk aydnlatmaya ve olgunluk yollarn gstermeye alrd. Halka slmn esaslarn ve dinin inceliklerini retir, mritlerine zhd, takv, nefse hkimiyet ve gzel ahlk yollarn tavsiye ederdi. Hz. Muhammedin yolundan zerrece ayrlmamaya dikkat etmesiyle nlyd. Sultan Sencer kendisine ok sayg beslerdi. Bugn Sultan Sencer ve Ysuf Hemednnin kabirleri Trkmenistan snrlar iindeki Merv ehrindedir. Ahmet Yesev, tarkattaki eitim usullerini, dn ve tasavvuf ilimleri hocas Ysuf Hemednden renmi ve din konusunda onun titizlik ve hasssiyetini benimsemitir. Hocas ile birlikte Trkistann 931

eitli yerlerini dolat sylenebilir. Ahmet Yesev, eyhi Ysuf Hemednnin lmnden sonra, derghn sorumluluunu stlenen nc halef olarak bir sre Buhrada hizmete devam etti. Daha sonra Yesiye dnd ve vefat trihi olan 1166 ylna kadar bu ehri merkez edindi. Yesiye yerletikten sonra, Trkistann her yerinden evresinde mritler topland. Bu kiiler eitimlerini tamamladktan sonra Trkistandan Balkanlara kadar, btn Trk yurtlarnda slmiyeti ve insanl telkin ettiler. Seyhun (Sir Dery) nehri boylarnda, Takent evresinde ve Trkistann bugn Kazakistan ve Tataristan snrlar iinde kalan daha kuzeydeki bozkrlarnda n yayld. Etrfnda slmiyetle yeni tanm, ancak ok gl olarak balanm saf ve samm inanl Trk halklar topland. Bu sebeple Ahmet Yesev, Arapay ve Farsay iyi bildii halde, evresindekilere, kolayca anlayabilecekleri ana dilleri ile hitap etmeyi tercih etti. Bylece daha etkili ve daha baarl oldu. Ahmet Yesev yeni bir din getirmi deildir. Temel kaynaklar olan Kuran ve hadisten rendii slm anlatmtr. Tab ki bu dni, tasavvuf anlay iinde tantmtr. Bu da yeni bir ey deildir. Ama Ahmet Yesevnin slbu ve tarz kendine zg olmutur denebilir. Mesela slm tarkatlerinin bir ounda eitli llerde msikden istifde edilmitir. Yesev tarkat da Allha varma yolunda heyecan duyanlarn bu heyecnn, sazlarla birlikte sylenen iirlerle, msik ile, hatt dn rakslarla ifde yolunu at. Bu durum, teden beri duygu ve dncelerini ayn gzel sanatlarla ifdeye alm bir milletin rhunda slm mnna byk yaknlk hasl etti. Ayn tarkat, genellikle dni yeni kabul edenlerde grlen taassuba ynelileri de geni lde nledi ve yumuatt. Bylelikle Yesevlik, esasta Snn bir tarikat olsa bile, eski aman dni det, inan ve kalntlarn ksmen iinde barndrd. Ayrca kadnla erkein gndelik hayatta bir arada bulunabilme geleneini devam ettirdi. Yesevye gre hayat uzun bir ibdet yoludur ki Hak klar iin bu yol ne kadar uzun olsa yine de ksa saylr. Bu hayat, n Allaha olan kulluunu tam yapabilmesi ve ibdetini tamamlamas iin kf deildir. Bu sebeple mrn her nn, gnln, Allah sevgisiyle dolu ve uyank bir ibadet n bilmek, yle yaamak, yle almak gerekir. Biricik hakkat olan Allha varabilmek ancak ak yolu ile mmkndr. Ak yolu ise ok zorlu bir yoldur. k olmak iin nce nefsi ldrmek, kendi benliinden uzaklap sevgi bana girmek gerektir. Ak ateiyle yanan aklarn rengi uar, kendi hayran, gnl vran ve gz yalar tfan olur. Ancak gerek mutluluk, btn bu ekilen ve alt edilen zorluklarn sonundadr. Btn bu szler ve benzerleri, slm tasavvufunun bilinen ve sylene gelen telkinleridir. Ayn esaslar benimseyen Ahmet Yesev de, Allah korkusu yannda Allah sevgisini duyurmak ve nefsi, yani insandaki zaaflar dzeltmek yolunda, Allah ak essna dayanan bir irde terbiyesiyle, insan daha ok insan yapmak ve kmil insan olmaya yneltmek gibi hedefler gder. Yesevilik Ba

932

Bata da belirtildigi gibi, Trklerin slmiyeti kabul daha ziyade tasavvufi bir slp iinde olmutur. Hoca Ahmet Yesev, bir din teblicisi olduu kadar bir mriddir, bir tasavvuf nderidir. O ve rencileri, kendi devirlerinde insanlarn gnllerine ifa sunduklar gibi, Yesevilik daha sonraki asrlarda da tesirini devam ettirmitir. Bugn Kazakistan snrlar iindeki Trkistan (Yesi) ehrinde yer alan Yesev Trbesi, komnizm devrinde bile, btn Orta Asya Trk boylar iin bir inan ve ve mneviyat kayna olmutur. Hlen de bu fonksiyonunu en canl biimde devam ettirmekte, Asyann ve Trk-slm dnyasnn her yanndan ziyareti ekmektedir. Ahmet Yesev, ok sevilen tarkatiyle Orta Asya Trk boylar arasnda slm inancnn yerleip gelimesini salayan bir din ve tasavvuf nderidir. Mslman Arap ordularnn, hatt Mslmanl kabul eden ilk Trklerin sava yoluyla yapmaya altklar ii, Yesev, tasavvuf yoluyla daha kolay yapmtr. Bunun sebebi, Yesevliin, slm mnn Trklerin inan slbuyla ve Trk boylarnn inanlarnn yaayan htralaryla birletirmi olmasdr. Ahmet Yesev, Trkistann geni bozkrlarnda hayat sren gebe halk ktlelerine slm ve tasavvufu tantma yollarn iyi kavram bir mrittir. O, XII. yzyl Trk boylarnn ok iyi anlayacaklar sde bir dille hitap etmitir. Halkn abuk renip hemen tekrarlayabilecei bir vezin ve ekil kullanarak, Orta Asyada tasavvuf bir halk edebiyt kurmutur. Onun gerek Trkistandaki tekke hayt, gerek halk arasnda hzla gelien tasavvuf edebiyt zerindeki tesri bu yzden geni ve devaml olmutur. Ahmet Yesev, Trk topluluklarnn mnev haytndaki byk yerini, sadece bz tasavvuf iirleri yazmakla kazanmamtr. Ahmet Yesevnin nemi, slmiyetin Trk boylar iinde tannd asrlarda, bu boylar arasnda geni lde yaylma imkn bulan ilk tarkat kurarak, btn dnydaki Trk topluluklarnn gnl tahtnda asrlarca hkm srmesinden kaynaklanr. Bu, kmsenecek bir olay deildir. Bugn ayr cumhriyetler eklindeki Kazaklar, zbekler, Trkmenler ve Tatarlar arasndaki en nemli mnev ba ve kpr Ahmet Yesevdir. Onun trbesinin nnde bir ka saat geiren bir insan btn bu blgelerden akn akn gelen ziyretileri grnce bu durumu daha iyi anlar. Hoca Ahmet Yesevnin byk mnev tasarrufu ile yaylan ve asrlarca yaayan Yeseviyye tarikat, Trk dnysnn sdece gnl dnysn aydnlatp, rhunu mnev zevklerle sslemekle kalmamtr. O, ayn zamanda Trk boylarnn kimliklerini korumasna ve devam ettirmesine yaramtr. Gemite salam bir dn ve ahlk hayat srmelerini salam, yakn zamanlarda da onlara mnev g kayna olmu, bylece milliyetlerini ve kltrlerini unutturma abalarn boa karmtr. Trklerin slam Anlay slm dninin asl, esaslar ve kurallar her yerde ayn ve deimez bir zellik tar. Bununla birlikte her topluluun bu dni benimseyi slbu farkl olmutur. Bu durum dnin zne bir zarar vermez. Bilindii gibi slm dninde tikad ve amel bir takm mezhepler vardr. Trk boylarnn byk ounluu bu mezheplerden, tikatta Mtrd, amelde de Hanef mezhebini benimsemilerdir. 933

slp farklllar; gnlk yaayta, giyim kuamda ve mmrde daha belirgin olarak grlr. Mesel cmi mmrsinde Arap, Trk ve Marip slplar farkldr. Trk boylarnn dn inannda tasavvuf slp ve enisi hkimdir. Eski atalar klt, sanki evliy ve trbelerin kutsall eklinde devam etmitir. Mesel Sud Arabistann resm din anlay olan Vehhblikte bu tr inanlar, neredeyse dinden kma ile edeerde tutulmaktadr. Oysa bamszlklarna yeni kavuan Trk cumhriyetlerinde 70 yllk Sovyet basks dneminde, ziyret yerleri ve trbeler, her trl yasaklamaya ramen, dn inann devmn salayan en nemli unsurlar olmutur. Bunun en canl rnekleriden biri Hoca Ahmet Yesev Trbesidir. Anadoluya gen Trkler arasnda byk kltr merkezlerinden gelen tam ve kitabi olarak Mslmanlam olanlar yannda, eski dini htralarn slami cila altnda devam ettiren ok sathi ve ibtidai ekilde Mslmanlam olanlar da mevcuttu. Bu sonuncular, kl krk yaran fkhi izahlarn ve kitabi bilgilerin ortaya koyduu dini anlaya ksmen ilgisiz kalyor ve eski Trk kamlar ve atalarnn Mslmanlam ekli olarak grdkleri Trkmen babalarnn telkin ettii inanlarla yetiniyorlard. Amelde Snn-Hanef akideye bal olmakla beraber, bunlarn din ve tasavvuf anlaynda, eski Trk yaaynn ksmen de Melamlik ve Ehl-i Beyt sevgisiyle ekillenmi tezahrleri grlr. Bir neve olarak melamet gsteriten, kibirden, vnmeden ve dnyevi ihtiraslardan uzak kalmak, kendini btnyle Allaha teslim etmek gibi esaslara dayanr. Onlarn bu davranlar ve bazlarnn ibadet ve merasimlere pek dkn olmamak gibi tavrlar; gebe hayatna, basit ve sade yaaya uygun dt iindir ki byk ilgi grmtr. Bylece amanlktan gelen unsurlarla da zenginleerek yepyeni bir din ve tasavvuf anlay domutur. Da kylerinin ve gebe topluluklarnn dni hayat ile Alevi-Bekti zmrelerin ounun din anlaynn bu izgide olduu sylenebilir. O devir Trkmenlerindeki Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisi, onlarn ii olduklarn gstermez. Ahmed Yesevi ii deildi. Orta Asyada ok az ii vard, randa biraz daha fazla idi. Azerbaycanda bugnknn aksine ok az ve aznlkta olan iiler bulunuyordu. ii tesirler Anadoluda sonradan, bilhassa Safev dailerinin nfzu zerine varln hissettirdi. Aktif Derviler Anadoluya eitli vesilelerle g eden topluluklar arasnda muhtelif gruplara mensup saysz dervi vard. Misyoner ruhlu bu Trk dervileri, ordularla birlikte ve hatta ordulardan evvel fthata km ve kar taraf mnen fethetmilerdir. Trkler arasnda yaylan tasavvuf anlay onlar, bir inziv hayat yaayan bir ksm sufiler gibi tekke ve zaviyelere kapatmamtr. Aksine onlar Allah yolunda savaan kimseler olarak dmana kar kan, uclarda fetihler yapan, el emei aln teriyle geinen

934

topluluklard. Kurduklar zaviyeler, yerleim ve tekilatlanma iin birer merkez olmutu.7 Bu merkezler tasavvufun ameli cephesini uygulamaya koyan bir nevi laboratuvar faaliyetine sahne olmular, bylece insan ruhunu bir manevi kymetler sistemine gre slup ve nizama sokarak eitim retim hizmeti vermilerdir. Anadoluya Orta Asyann gelimi kltr merkezlerinden gelen bir ksm eyhler ve derviler ehirlerde yerlemeyi tercih ettiler. Bunlarda Vahdet-i Vcud inan, msamaha ve estetik deerler n planda olup, grlerini st seviyede idareciler ve aydn kesime yaydlar. Bahaeddin Veled (1228), Burhaneddin Muhakkk (1240), Evhadddin Kirmani (1238), Necmeddin Daye (1256, Muhyiddin Arabi (1240), Sadreddin Konevi (1274) gibi ahsiyetler tarafndan temsil edilen bu okullar hayli etkili olmutur. Nihayet btn bunlar birletirerek ahlak, estetik, hogr, ilahi ak ve cezbeden rl grleriyle yeni bir ufuk aan ve musiki, sema ve iir gibi estetik unsura dayanan Mevlana Celaleddin Rumi (1273), Anadoluda nemli kltr merkezlerindeki halkn dini hayatnn ve Snni tasavvufun teekklnde byk tesir icr etmitir.8 Mevlanann Farsa yazmasna mukabil, Yunus Emre (1320), hemen hemen ayn dnceleri Trke olarak geni ktlelere ulatrmtr. O da, air rahatlna ramen daima salam ve muhafazakr lye sadk kalm, eri snr korumutur. eriati kmsememi, ak hl edinmek yolunda ibadet, riyazet ve feragati bir vazife kabul etmitir. Anadolunun hemen her blgesinde yaylm Ahi zaviyeleri, mesleki ve ticari ahlak olduu kadar, iman hayatn da dzenleyen nemli kurulular idi. Bu devirde Anadolunun dini-tasavvufi dnce bakmndan verimli bir senteze sahne olduu grlyor. Orta Asya, Orta Dou slam lkeleri ve Endlsten szlp gelen eitli gr, fikir ve merepler Anadoluda hal hamur olmu ve yeni bir terkibe kavumutur. Anadoluya gelenler sadece Yesev ocana bal muntazam Trkmen dervileri deildi. Horasan Melmetiyesinin rnleri olan Kalenderilik ve Hayderilik gibi, Snni mutasavvflarn iddetle kar ktklar zmreler de geldi. Bunlarn ou iktisadi zaruretlerle yola km tufeyli ve gezginci topluluklar eklinde idi. Devrin kaynaklarnda bahiler ve Zndklar taifesi diye anlan bu topluluklar, Trkmenlerin geni toleransndan istifade ile btni grlerini yayma imkan buluyorlar, tasavvuf perdesi altnda tahrik ve fesada yol ayorlard. Bunlar XIII. asrdaki karklarda hep menfi tesir icra ettiler. Bu cereyanlar, emas izilemeyecek kadar geni ve karmak bir manzara arz ederler. O yzden akla karay ayrt edebilmek her zaman mmkn olmamaktadr. nk Harici-Batni karakterli mihraklar zamanla, saf ve Snni tarikatler ile kendi aralarnda bir mnasebet kurma yoluna gittiler. Bulank inanlarn, gerek velilerin ad arkasnda bir dereceye kadar gizlemeyi baardlar. Hac Bekta oca, gn oldu yolsuzluklarn karargh olarak damgaland. O devir Trklnn birer anl mcahidi olan Sar Saltuklar, Geyikli Babalar, Ahiler Abdallar, Horasan erleri zaman oldu Batni-Hrici menfaatler tarafndan sahiplenilir oldular.9 Bu zararl zmreler halk, dinin ve eriatin kayt ve klfetlerinden azade tutan tehlikeli bir hrriyet vdedip, haramlara mbah gzyle baktklar iin, basit halk tabakalar arasnda zaman zaman taraftar buldular. 935

zellikle son devir Seluklu Anadolusunda gerek i gerek d kaynakl siyasi ve sosyal skntlar sebebiyle huzursuz bir cemiyet vard. te bu srada Batni-siyasi ve ibah bir kzlbala temayl artt. Babailer isyan ve Kseda yenilgisinden sonra, ftuhat devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri yerine, lkeyi sarm ba bo ve isyanc, dervi klkl bir topluluk grlr. Ancak btn bu olumsuz gelimeler, dinin ve tasavvufun eseri olmayp, bir takm idar yanllklar ve istilalar sonucu domu sosyal dengesizliklerin eseridir. Manevi Fetih 1071 Malazgirt Zaferiyle Anadolunun kaplar Trklere tammen alm saylr. Ancak bir lke sadece asker gle elde edilemez. Byk skender"1111"" kazanabilmektir. te burada gnl adamlarna byk i der. Anadolu Trkl, yeni vatana byk bir inanmlar ordusu hlinde yrd. Bu halkn yeni corafyada, yeni bir Trklk hlinde yerleip gelimesinde mnev ve meden vazfe gren en mhim kurulular, tarkatlerdi. Tarkatler Anadolu halknn, heyecanl bir man evresinde toplanp, cokun bir mnev hayat yaama ihtiycn karlad. Tasavvuf dncesi, daha Ahmet Yesevden beri Trk boylarn etkisine ald. Asyadan Anadoluya gelen aknc zmrelerin byk ounluu, Yesev ocandan yetimi vey onun etki alannda bulunmu kimselerdi. Bunlar bzan ordulardan evvel snr blgelerinden ieri girip oralar det fethe hazr hle getirdiler. Bu ekildeki dervi zmreleri ve tarkatler, sdece ellerinde aslar, srtlarnda ablar diyar diyar dolap halka tasavvuf heyecn alayan dervilere ship deildi. Bu ilk asrlarn Anadolu dervileri, yeni yurdun fethinde aktif bir vazife grdler. Derviler fetih ve istl ordular nnde ba ak ayak yaln yryerek ve herhangi bir madd zrha ihtiya duymadan, tammiyle man aknclar hlinde yaln vcut yaln kl harbettiler. Dnimendname isimli fetih ve gaz kitabnda yle yazar: Ba ak ayak yaln nice dervi en nde yrdler. Ellerinde altn bal bayrak tutuyorlar, dillerinde her an Allhn ad bulunuyordu10 Bu duyu ve inann temsilcileri olan Seluklu hkmdarlar, Bizansllar Anadoludan attlar ve cihad idealini gerekletirdiler. Gaziyn- Rumun bir yama iin deil, Allahn adn yceltmek (lay- kelimetullah) iin gazada bulunmu olmalar, Anadolu yerli halknn olumlu duygular beslemesine yol at. Bu fisebilillh cihad ruhuyla; Abdln- Rum, Ahiyn- Rum ve Baciyan- Rum gibi yksek idealli, dinamik topluluklarn da etkisiyle Anadoluda dini ve fikri hayat bakmndan verimli gelimeler kaydedildi. Anadolu Seluklu Devleti, din siyaset bakmandan Byk Seluklu mparatorluunun geleneklerine sadk kalarak Snnilii ve Abbasi taraftarln korudu. Devlet nfuzu altndaki ehirler dima Snni-Hanefi muhiti olarak kald. Buralardaki medreseler ve iyice oalan tarikatlar, 1 Hindistan ilerine kadar askeriyle gitti, ama onun lmnden sonra geride bir ey kalmad. u hlde asl fetih, lkeyi fert fert insanyla

936

umumiyetle bu temayl muhafaza ve takviye ettiler.11 ok yaygn olan medreselerde Snni ve kitbi inan sistemi hakimdi ve ehirler, buralardan yaylan inan ve hayat grnn etkisindeydi. Bununla birlikte Anadoluda, yakn arkn o devirdeki baka slam merkezleriyle mukayese edilemeyecek derecede taassuptan uzak ve serbest bir fikir hayat vard. Baka yerlerde rahat edemeyen Muhyiddin Arabi, Anadoluda byk alaka ve hsn-i kabul grd. Onun eserleri, fikirleri ve Vahdet-i Vcud gr, sonraki nesillere Anadolu yoluyla, bilhassa rencisi Sadreddin Konevi vastasyla tand. Ahmet Yesevi ve tkipilerin, sdece Anadoluda etkili olmu deillerdir. Onlarn Rumelideki tesirleri de dikkate deer. G eden zmreler arasnda dinamik, cevval ve muhtevl bir topluluk vardr ki, bunlara Horasan Erleri, Alperenler, Kolonizatr Trk Dervileri gibi isimler verildii bilinmektedir. te bu insancl, yapc ve son derece enerjik kimselerin, ummiyetle Yesev ocandan feyz aldklar kabul edilir. Sar Saltuk bunlarn Balkanlardaki en nemli temsilcisidir.12 Alperenler Anadolunun fethi, Trklemesi ve slmlamas, trihimizde ok nemli bir hdisedir. Bu hdisenin isimsiz kahramanlar olan derviler, gaziler, mn erleri byk hizmetler grmlerdir. ok defa, dzenli ordulardan evvel gelip topraa yerlemeye almlardr. zellikle u blgelerini semiler, konduklar yerleri imar ve ina etmiler, ba bahe yetitirmiler, uygun yerlere deirmenler yapmlardr. Bulunduklar blgeler ierilerde kalmaya balaynca, daha telere, yeni uclarda zviyeler amlardr. Bu zviyeler, o evre iin bir insanlk ve medeniyet ocadr, bir snaktr. Gelen gidenlerin bir ka gn rahata barnabilecekleri misfrhnedir. Bu misfr edite din ve milliyet ayrm yaplmaz. Bu merkezlerde gndelik iler ve dnyev faliyetler yannda asl olarak olgun insan yetitirmek, evreye iyi rnek olmak zerinde durulur. Ayn zamanda fetihlere bilfiil katlmak zere muhrip insanlar yetitirilirdi. Anadolunun hemen her blgesinde, bu yapc insanlara it tekke ve zviye kalntlar, onlarn htrasn tayan ky isimleri hl yaamaktadr. Alperen veya gazi dervi denen bu esrarengiz tipler, isimsiz kahramanlar olarak savalarda en n saflarda bulunurlar, bu halleriyle orduya mnev g verirlerdi. Onlarn olaan st menkbeleri Gazavtname tr eserlerde bize kadar ulamtr. Bu idealist insanlarn btn dnceleri Allahn adn yceltmek ve Ona bu duygular iinde kavumaktan ibretti. Dnceleri: Ne cn endesi ne nn midi/ki cihanda bir cnn mdi idi.13 Trih belgelere dayanarak belirgin ekilde onlar isimlendirmek belki mmkn olmayabilir. Fakat onlara it rhu, mayay, gzelliklerle dolu inan dnyasn destanlarda, edeb eserlerde, menkbelerde yakalamak mmkndr. nsanmzn mnev-kltrel deerlerini ayakta tutan asl bu inanlardr. Mehmet Kaplan, Trk kltr ve medeniyetinde kendilerini Tanrya adam ruh adamlarnn byk rol olduunu syler ve yle ilve eder: 937

Her Trk ehrinde, hatt kasaba ve kynde bir veya birka vel yatar. Onlar ilk Hristiyan devletinin beii olan Trkiyede slmiyeti yerletirmilerdir. Bu manev kuvvet temsilcilerine halk byk bir sayg duyar. Onlara it pek ok efsne ve kermet anlatlr. Topra bu nev insanlar ve onlarn efsneleri kutsallatrr. Bundan dolay onlarn trih ve mnev fonksiyonlarn anlayan aydn, halk gibi deilse bile, kendine gre onlara deer vermelidir. Bat medeniyeti, eski Trk vellerinin kermetlerinden ok daha akl almaz, sama hikyelerden ibret olan eski Yunan mitolojisine dayanr. XX. yzyln aklc ve maddeci gryle, Trkiyeyi asrlardan beri kutsallk duygusuyla yaatan ve koruyan velleri inkr ve ihmal edersek, pek byk bir eyi kaybetmi oluruz.14 Fikir ve Sanatta Tasavvuf Fetihler ve yerleme tamamlandktan sonra, Anadoludaki mn erleri ve Allah dostlar mnev eitimle birlikte kltr ve sanat alanlarna ynelmilerdir. Bunlarn iinde pek ok isimsiz kahraman arasnda, eserleriyle ebediyete kadar yaayacak olanlardan bir kana iaret etmekte fayda vardr. Hac Bekta Veli, Yenieri ordusu arasndaki mnev nfzu ile dikkati eker. Ayrca tarkat terimleri, yin dilleri, sohbet, mukabele ve nefesleri hep Trke olduu iin, Bektailiin Trk dilinin gelimesi ve Trkiye Trkleri zerinde byk etkileri oldu. Ayn tesir Balkanlarda da kendini gsterdi. Tekke iirimizin ve saz airlerimizin zengin ilham kaynaklarndan birisi Bektailiktir. Mevln Celleddin, cokun rhu, sohbetleri ve iirleriyle Seluklu Konyasnda her snf insan zerinde olgunlatrc ve teselli verici bir rol oynamtr. Mool istilsnn ylgnl ve eitli sosyal skntlar iinde bunalan Anadolu insanna dim mit ve iman alamtr. Mevlev tekkeleri ise bulunduklar yerlerde birer kltr ve irfan yuvas olmulardr. Mevlevlikte dn msik ok gelimitir. Mevlev yinleri zengin bir msik eliinde icr edilirdi. Bu bakmdan Mevlev derghlar birer msik konservatuar vazfesi grmtr denebilir. Ayrca bu tarkat mensuplar arasnda pek ok ir yetimitir. Baka irler de Mevlevlikten etkilenmi veya ilham almlardr. Mevlnnn Mesnevi, Fhi Mfh ve Dvn- Kebr" gibi eserleri her devirde ellerden dmeyen kitaplardr. Ynus Emre devri de Hal seferleri, Mool basknlar, Bb isyanlar ve yerleme skntlar dolaysyla huzursuzlukla dolu bir ortamdr. Bu olumsuz artlarda insan malzemesinin dalp zlmesini nleyen en nemli kurumlar tekkeler ve tarkatler olmutur. te Ynus Emre, devrinin tasavvuf inan ve dncesini, byk bir kudret ve belatle dile getiren sanatkr ahsiyettir. Bunu sde bir dille ve samimiyetle ifde ettii iin tasavvuf esaslarn, mdi, sevgiyi ve hogry geni halk arasnda baaryla yaymtr. Her dem yeni doarz, bizden kim usanas? diyen Ynus Emre 700 yldr olduu gibi bugn de bizlere ayn ruh dinamizmini sunup durmaktadr. nk onun iirlerinde lmsz hakkatler terennm edilmektedir. Tasavvuf inannn zirve meselesi vahdet-i vcud inancdr. Bu anlay, ksaca kinattaki her eyi, Allahn isim ve sfatlarnn birer srette tecellisi kabul eder. Onun iin, her ey deerlidir, 938

mbrektir. Yaradlm severiz Yaradandan tr szlerinin dayanag bu inantr. Bu grn balca temsilcisi olan Muhyiddin Arab, baka slm lkelerinde rahat edemedii halde Anadolu Seluklu corafyasnda iyi bir kabul grmtr. Ayn anlay Osmanl dneminde de devam etmitir. Yavuz Sultan Selim, Msr seferi dnnde amda bn Arabinin metruk durumda bulunan kabri zerine bir trbe in ettirnitir. Saylan ahslarn ve benzerlerinin en nemli hizmetleri, mevcut insan malzemesini eitip olgunlatrmak olduu kadar, onlarn ruh salklarn gl klmak olmutur. Bu syededir ki, yklan Anadolu Seluklularndan sonra, kurulmakta olan Osmanl Devletine inanm, idealist ve dinamik fertler devredilmitir. Bylece Osmanl gl temeller zerinde ykselmitir. Ahiler Bu intikal dneminde Ah zviyeleri bilhassa dikkati eker. Osman Gaziye en byk mnev destei ve kzn veren Edebl bir Ah eyhidir. Ahlik kurulular, meslek-tasavvufi teekkller olarak, mensuplarn hem mnen eitmi, hem de alanlarnda yetitirmilerdir. Ahliin dayand tasavvufi temel ftvvettir. Ftvvet yiitlik, kahramanlk, cmertlik, diergmlk, efkat ve tevzu gibi ok zengin mnlar iinde bulunduran bir kavramdr. Ticr ve sn hemen her meslek zmresi bir h zviyesi ats altnda tekiltlanm, bylece ekonomik haytn dzgn ilemesi salanmtr. Bu kurumda meslein bandaki kii hem alannn uzman, ustas; hem de rann dn-mnev eitimini stlenen kimsedir. Bu tekilt mensuplar, yaptklar ii kullardan nce Allaha beendirmek dncesiyle hareket ettikleri iin, daim salam, hlesiz ve kaliteli mmuller ortaya koymulardr. Buna uymak istemeyenler ise Ahliin kendi i disiplini ile yola getirilmilerdir. lk Osmanl sultan ve padiahlar Ahilik ananesi iinde yetimi ve bunu devam ettirmilerdir. Ayrca hemen her padiah, Selukludan beri devam edip gelen meayh ve sufilere olan sayg geleneini aynen srdrmlerdir. Padiahlarn bir ounun devirlerinin tasavvuf bykleriyle eitli llerde temas ve ilgisi bilinmektedir. *** Tasavvuf ve tarkatlerin amac, insan eitmek, ahlk olgunlua ykseltmektir. Her insann yaradlnda kibir, gurur, ekememezlik, bencillik, karclk gibi bir takm olumsuzluklar vardr. Bunlar yok edilmedii takdirde, insan bayalar. Tasavvuf sistemi, denenmi bir takm metodlarla insann iindeki menfi unsurlar trpleyip, yerlerine mspetlerini koyarak gzel ahlk salamay amalar. Ayrca nefsin esretinden kurtulan insan, bir takm rh-mnev alm ve fetihlere de imkn bulur. Bylece eitli gzel sanat verimleri ortaya kar. Tarihimizde iyi ve dzgn iledii devirlerde, tasavvuf kurumlar olan tekkeler ve tarkatler bu hizmeti baaryla if etmilerdir. 1 2 Bkz. O. Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, I, l43, stanbul, 1969. Ethem Ruhi Flal, Trkiyede Alevilik-Bektailik, 99-100, stanbul, 1990. 939

3 4 yaynevi. 5 6 7 8 9 10 11 12

Bkz. Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, 229, stanbul, 1971. Bu konuda bkz. Mehmet Demirci, Sorularla Tasavvuf ve Tarikatler, stanbul, 2001, Damla

Bu konuda bkz. Mehmet Demirci, Trkistan Notlar, Kubbealt neriyat, stanbul, 1996. Bkz. Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, l8-19, Ankara 1984. mer Ltfi Barkan Kolonizatr Trk Dervileri, Vakflar dergisi II, stanbul, 1974. Flal, a.g.e., l02-103. Samiha Ayverdi, Trk Tarihinde Osmanl Asrlar, I, 69-70, stanbul 1975. Bkz. Nihad Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, I, 289-290, stanbul, 1971. Bkz. Fuat Kprl, Osmanl mpratorluunun Kuruluu, 95, Ankara, 1991. Bkz. Ebl-Hayr Rumi, Saltuk-nme I-III, haz. kr Halk Akaln, KB yayn Ankara,

1987-1990; Kemal Yce, Saltuk-nmede Tarih Dn ve Efsnev Unsurlar, KB yayn, Ankara, 1987; Mehmet Demirci, Balkan Mslmanlnda Gazi-Dervilerin Rolleri ve Sar Saltuk rnei, Trkiye Gnl, say: 61, Ankara, 2000. 13 1956. 14 Mehmet Kaplan, Trk Milletinin Kltrel Deerleri, 49, stanbul, 1977. Agah Srr Levend, Gazavatnmeler ve Mihalolu Ali Bey Gazavatnmesi, 254, Ankara,

940

Trklerin slamlama Srecinde Mezheplerin ve Tarikatlarn Yeri / Do. Dr. Saffet Sarkaya [s.498-508]
Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Giri rk-Arap mnasebetleri dolayl da olsa slmiyetin ortaya kmasndan nce mevcuttu. Hz. Muhammedin Trklerin varlndan haberdar olduu bilinmektedir.1 Onun Trkler hakknda syledii iddia edilen szlerinin doruluu ne kadar tartmal olursa olsun, Hicri I. asrdaki Mslmanlarn Trkler hakkndaki kanaatlerini yanstmas bakmndan tarihi bir deere sahiptir.2 Araplarn Trklerle Hz. mer devrinde balayan temas3 sonraki yllarda artarak devam etmitir. Emevler dneminde Trk-Arap ilikileri genellikle asker mcadelelerle gemi; Emev hanedan ve valilerinin, cizye ve harac yoluyla elde edilen vergi geliri tamah4 yznden Mvernnehirde slmn yaylmas hemen hemen yok denecek seviyede kalm, eitli zorlama ve tevik sonu vermemitir. Talas Savann (751) hemen sonrasnda Abbslerin douda takip ettikleri politikalarn sonucu Trkler Araplarla daha yakn ilikiler kurmulardr. Bu ilikiler ncelikle asker gayelere matuf olarak yaplm, Trklerin sava zelliklerinden istifade edilmitir.5 Mutasmn (833-842) kendisi iin Trklerden zel bir ordu tekil etmesi bunun ak bir tezahrdr. Emevlerin aksine Trklerle ilikilerin dostane bir tarzda yrmesi, ticar faaliyetlerin dorudan balayarak giderek artmas ve gezgin dervilerin faaliyetleri, Trkistanda slma olan ilgiyi artrmtr. Bununla birlikte slm, Trkler arasnda ancak Smnlerin (892-1005) gayretiyle IX-X. asrlarda Sr Derya tesine, douya doru yaylm ve Balasaguna kadar dayanmtr.6 Ayn dnemde Harzemliler vastasyla ve dorudan Kafkasya zerinden Araplarla ticar ilikiler kuran til Bulgar Hanl, Mslmanl kabul eden ilk Trk devleti olarak kabul edilir.7 Karahanllarn Trkistanda Satuk Bura Hann nderliinde bir Mslman Trk devleti kurmalar, slmiyetin geni Trk kitleleri tarafndan kabuln kolaylatrm;8 Trkler X. asrn ikinci eyreinden itibaren kitleler halinde slm benimsemeye balamlardr.9 slm, Mavernnehir ve Horasanda grlen ve daha sonra Anadoluya da gecek olan Ouz boylar arasnda, X. asrn ikinci yarsndan itibaren yaylmaya balamtr. F. Smer, Gerdzye atfen Ouzlar arasnda slmiyetin ancak XI. asrda hakim bir din haline gelebildiini ifade etmektedir.10 bnl-Esr de 1043 olaylarnda Mslman olan yirmi bin adr gebe Trden bahsederken sadece Tatar ve Htaylarn slm kabul etmeyen Trk zmreleri olarak inde oturduklarn haber verir.11 Trklerin slmlamasna paralel olarak Gazneliler, Seluklular, Harzemahlar gibi Mslman Trk devletleri birbirini mteakip kurulmutur. Mvernnehir, Bat Trkistan ve Volga havzasndaki bu slmlama hareketi, Dou Trkistana pek ulaamamtr. Blgede hakim olan Uygur Trkleri VIII. asrdan beri gelimekte olan Mani ve Burkan dinleri tesirinde kalmlardr. Onlarn slmiyet ile karlamalar ancak Mool istilasn mteakip olmutur. Moollar Budist Uygur bahslarnn tesirlerinde kalmlar ve bu tesirler slm 941

kltrne de sirayet etmitir. Tuluk Temrn 1353te slm semesi Uygurlarn slmlamasn hzlandrm ve bu sre IX/XV. asr boyunca devam etmitir.12 Trklerin slmlamas yerleik kltr, gebe ve yar gebe kltr gruplar arasnda nispeten farkl diyebileceimiz boyutlarda gelimitir. Esasen bu yaylma sreci sosyolojik yatay farkllama normlaryla rtr.13 Merkezi tekil eden ehir, kasaba vb. yerleim birimlerinde devletin himayesinde ve eitim geleneine bal olarak Kitb din anlayna paralel bir slmlama yaanm; evrede, yar-gebe ve gebe zmreler arasnda ise Kitb dinden farkl popler slm eklinde ifade edilebilecek bir Mslmanlk yaylmtr. Bu durum byk lde kendilerini dine hizmete adayan gezgin derviler vastasyla vuku bulmas nedeniyle zamanla din hayat, tarikatlar eklinde kurumlaan tasavvuf dnceyle btnleen bir yaplanma arz etmitir. Ancak iki izginin de birbirine paralel gelitiklerini, temelde ayn inan kalplarna ve motiflerine sahip olduklarn sylemek mmkndr. Zira bu gruplar, dinin ve devletin beks iin birlikte mcadele etmekten geri durmamlardr. Trklerin Mslman olmalar VIII. asrlarda balamakla birlikte, geni kitleler halinde X. asrn ikinci yarsnda slmiyet kabul edilmi ve zellikle gebe zmreler arasnda slmlama sreci XV. asra kadar devam etmitir. Bu srete slm dnyasnda kendini gsteren Snnlik, lik ve tasavvuf akmlar Trklerin de slmlamasnda etkin olmutur.14 Bu nedenle konu, bu akm erevesinde ekillendirilecektir. lk olarak, Horasan ve Mvernnehir corafyasnda nemli bir gce sahip olan, zamanla Trklerin mill mezhepleri haline gelen Hanef-Mtrid ekol geni bir muhtevayla ele alnacak; bununla birlikte Snnliin dnda grlen Kerrm ve Mutezl hareketlere de iaret edilecektir. slm aleminde Snnliin yannda liin de Trkler arasndaki etkinlii zerinde durulacaktr. Nihayet Ahmed Yesevnin ahsnda simgeleen Trk tasavvuf geleneinin slmlama srecindeki rol ve Anadoluya uzayan boyutlar tespite allacaktr. Hanef-Mtrd Ekol mam- zam Eb Hanfe Numan b. Sbit (767) Kfenin kltrel yaps iinde rasyonel, hrriyeti bir zihniyetle yetimi ve grlerini de ayn dorultuda ortaya koymutur. O, fkh ve itikad grleriyle yaad dnemde ehl-i reyin nemli bir temsilcisi olmutur. man asndan btn inananlar eit kabul ederek mevl arasnda taraftar bulan Eb Hanife, insann, kendi iradesiyle yapt fiillerinde hr olduunu, dolaysyla davranlarndan sorumlu olduunu ifade ederek resm otoriteyle ters dmtr. Bununla birlikte Horasan destekli olarak iktidara gelen Abbsler onun talebesi Eb Yusufu Kdl-Kudtlk grevine getirmiler, bylece Haneflik, amel mezhep olarak lke genelinde yaylma imkan bulmutur. Bununla birlikte Horasan ve Mavernnehirde Eb Hanifenin fkh grlerinin yannda itikad grleri de gndelik politikadan uzak duran ve snr boylarnda cihat ve irad faaliyetlerine itirak eden Mrcie tarafndan temsil edilmitir.15 man-amel ayrmndan hareketle Mslman olduunu syleyen herkesi Mmin kabul eden ve dier Mslmanlarla eit gren Mrci anlay, VIII. asrn balarndan beri blgede kabul grm; 16 giderek geliip IX. asrn balarnda Mtrdnin ahsnda sistematik bir dnce ekolne dnm17 ve Ehl-i Snnetin ikinci 942

byk kolunu tekil etmitir. Nitekim Ebul-Leys es-Semerkand (983) Snnlik iin ilk defa Ehl-i Snnet vel-Cemaat terimini kullanarak bunu aka ifade etmitir.18 Horasan ve Mavernnehir corafyas Smnler zamannda (892-999) hemen her yne ulaan ticar hayat, ykselen ekonomik seviyesi, kltr ve medeniyet hayatnn inkiaf ile altn an yaam; 19 Trklerle ticar mnasebet kuran tccarlar, slmn Trkler arasnda en cra yerlere kadar ulamasna vesile olmulardr.20 Mslman olan bu Trkler, hem lke snrlarnn korunmas, hem de kendi rkdalarna rnek olma ilevini stlenmilerdir. te yandan Smnlerin, Huttal ve Buharadaki Budist viharalarndan mlhem olarak oluturduklar ilk medreselerde,21 lke genelinde yaptrdklar cihat faaliyetleri yannda medrese ilevine de sahip ribatlarda22 ilm faaliyetler cidd boyutlara ulamtr. yle ki IX. asrn balarnda blgedeki Snn limlerin says drt yze ulamaktayd.23 Bu ilm faaliyetlere baz dervilerin ferd irad faaliyetleri eklenmitir. Dnya nimetlerinden uzaklam, kendilerini slm yayma grevine adayan bu derviler uzak corafyalarda serbeste dolaarak din tebli ve irad faaliyetlerinde bulunuyorlard. Sonraki dnemlerde Ahmed Yesevnin ahsnda tarikat halinde sistemleen bu tasavvuf geleneinin blgedeki ilk mmessilleri, brahim Ethem (771) ve akk Belhdir.24 (811-2) Smnler Snnlii benimsemiler, resm atamalarda Hanef ulemaya ncelik tanmlar; din siyasetleri gerei bu mezhebin dnda kalan mezheplerle mcadele yolunu tutmulardr. Trkler byle bir ortamda karlatklar Snnlie, samimiyetle tbi olup, Ehl-i Snnet yolunda byk bir gayretkelik iinde kendilerini halifenin yeni koruyucular olarak sayp slm i ve d tehlikelere kar desteklemek ve savunmakla sorumlu sayan bir mefkureye sahiptiler.25 Nitekim, rivyete gre Emr smail b. Ahmed (892-907), blgedeki limleri toplayarak, sapk fikirlerin yaylma tehlikesine kar Snn inancn yorumlanmasn istemi; bu grevi stlenen shak b. Muhammed el-Hakim esSemerkandnin (953) yazd Sevdl-Azm Snnliin aments ve ilmihali olarak resm kabul grmtr.26 Eb Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmud el-Mtrd (944), Iraktaki Ear ekolnden farkl olarak muhafazakar kelamclarn formalizmiyle Mutezlenin rasyonalizmini uzlatran, Eb Hanifenin eserlerinde ortaya koyduu inan esaslarn sistemletiren bir mezhep oluturmutur.27 Y. Ziya Yrknn Trk Snnlii28 diye ifade ettii Mtrdliin grlerini ana hatlaryla belirtmekte fayda mlahaza ediyoruz. mmul-Hud Mtrd Hanef limlerinden ald inanlar, ayn dorultuda gelitirerek29 EbulHasen el-Earye gre daha doyurucu, makul ve anlalr bir inan sistemi ortaya koymutur. O, inanlarn oluumu ve delillendirilmesinde naklin yannda akla da deer vermi;30 akl kullanmann gerekliliini vurgulam, akl kullanmaktan vazgemeyi eytn vesvese olarak nitelendirmitir.31 Zira, akln kullanan insan, inanlarnn bilincinde ve farkndadr. Nitekim el-Mtrd, kiinin inanlarnn tahkki olmas gerektiini belirterek, taklidi reddeder.32 Grlerini Kuran merkezli olarak ortaya koyan el-Mtrd, Kuranda eliki olmayacandan hareketle onu bir btn olarak anlama; ayetleri 943

birbiriyle aklama usuln benimsemitir.33 Bunun tabi bir neticesi olarak Kuranda Allaha izafe edilen haber sfatlar tevil etmeksizin kabul ederek, biz sadece ayette Allahn murad ettiine iman ederiz, tebihi nefy eder, hibir yorum yapmadan ilah murad ne ise ona iman ederiz, diyerek bu konuda Selef bilginlerine uyar.34 O, Ear gibi Allahn ztna nispet edilen sfatlar ispat etmi, kadere iman, ahiret ahvaline dair ayet ve hadis ile sabit olan hususlar kabul etmitir.35 rade hrriyeti konusunda meseleyi ontolojik olarak ele alan Maturd, fiilin Allaha izafe edildii takdirde yaratma; insana nispet edildiinde ise kesb adn aldn ifade ederek,36 kulun iradeye dayal fiillerinde hr seici ve yaptklarndan sorumlu olduunu vurgulam;37 dier taraftan Eb Hanife gibi, yaplan eylerin (amel) imandan farkl olduunu kabul etmitir. nk ona gre, iman kalb bir eylemdir, psikolojik bir olgudur ve kalb ile tasdik ibarettir. Dil ile ikrar kiiye Mslman muamelesi yapmak iin gereklidir.38 Bu iman tanm btn mminleri eit kabul eden evrensel ve engin bir hogrnn eseridir; Trkler bu hogr anlayna eski dinlerinden ainadrlar ve tarihin her dneminde bunu sergilemilerdir.39 Hanef-Maturd mezhebi Ebul-Leys es-Semerkand (983); Sadrul-slm el-Pezdev (1100); Nureddin es-Sbn (1184); Ebul-Man en-Nesef (1114) gibi limler yetitirmesine ramen slm aleminde hak ettii hreti bulamamtr. Bunda Eb Hmid el-Gazzl (1111) ile birlikte limlerin bu iki mezhebin arasn tefrik etmeksizin birlikte deerlendirii ve Btnilikle mcadele ortamnda Earliin resm mezhep haline gelii etkin olmutur. Zamanla muhtemelen resm otoritelerin menfaati gerei, Ear siyas doktrin ve kaderci (fatalist) zihniyet topluma yerlemitir. Maturdlik Osmanllarda yeniden canlanma frsat bulmu; bn Hmm (1457), Hzr Bey (1458), Kemleddin Beyz (1687) gibi limler yetimise bile, M. . Gnaltayn da belirttii gibi Msr fethinden sonra Ezherden getirilen ulemann etkisiyle XVI. asrn ikinci eyreinden itibaren skolastik kaderci anlay devlete ve topluma yerlemi, ilm dnce byk lde krelmitir.40 Tarihte til Bulgarlar41 ve Karahanllardan itibaren devlet kuran Mslman Trklerin hemen hepsi,42 devletin din politikasnda Snn-Hanef mezhep izgisinde kalmlar, dier slm mezhepleriyle mesafeyi daima korumulardr. Daha Smnler zamannda 931/942de eitli telkinlerle lie meyleden bir emr, Tolun ge komutasndaki bir ordunun hareketiyle grevden alnm ve yerine yeni bir emr getirilmitir.43 Daha sonra kurulan Trk devletlerindeki hanedanlar Abbs halifelerinden emirlik beratlar alarak ve ona ballklarn belirterek Snn evre iinde kalmlardr. Seluklu Sultan Turul Bey, halifenin ricasyla Badata sefer dzenleyerek Bveyh tasallutunda bulunan Abbs hilfetine eski itibarn ide etmi ve halife tarafndan Dounun ve Batnn Sultan unvanyla taltif edilmitir.44 Sultan Alparslan zamannda gerek vezir Nizmlmlk ile sistemli hale getirilen ve eitim arlkl olarak yaplan Batnlikle mcadeleler,45 gerekse devletin asker hedefleriyle Seluklularn Kzl Elmas Msr Fatm devleti olmutur. Nitekim Alparslan, hutbeyi Abbs halifesi el-Kim bi-emrillah adna ve ezan Snnlere gre okutmaya balayan Mekke emrine iltifat ederek, hazineden tahsisat ayrm; ayn eyi Medine emrinin de yapmas halinde ona da gerekli tahsisat ayracan bildirmitir.46 Olayn duyulmasndan sonra Halep emri de 944

Alparslandan ekinmesi sebebiyle ayn yola bavurmutur.47 Sultan Sencer Samerraya geldii zaman, bu beldede her Cuma gn lerin dnmesini bekledikleri Mehd iin hazrladklar ata yaklaarak bu at bende emanet kalsn, imam her ne zaman zuhur ederse teslim ederim diyerek lere zarif bir cevap vermitir.48 C. Cahen, Anadolu Seluklularnn Snnliinin, Byk Seluklularn saldrgan ve yaylmac Snnliinden farkl olduunu ifade etmesine ramen, akrabalarnn miraslar olarak Snn gelenei devam ettirdiklerini ve Anadoludaki kltrel ortamn Snn-Hanef yaplanmaya sahip olduunu ifade eder.49 Yeni padiahlar, Abbs halifelerinin gnderdikleri beratlar ve hakimiyet almetleriyle meruiyetlerini ilan etmiler; bize kadar gelen meskkatlarnda Snn motifler kullanmlardr. Yeni fethedilen ehirlerin kads da hilfet merkezi tarafndan atanmtr.50 ehirdeki dini hayat, Kitab din anlaynn hakim olduu cami ve medrese evresinde Snn-Hanef formda yaanmtr. Tarada da, Cuma namaznn slm hayatta vazgeilmez bir vecbe oluu ve pazar ihtiyac, yeni yerleim birimlerini oluturmu, ehirlere benzer mezheb yaplanma popler din boyutunda srdrlmtr. XI-XIII. asrlar arasnda Anadoluya gelen limlerin ve din hizmetlilerinin inan yaplar, bize intikal eden az saydaki yazl eserin muhtevas, bu dnemde Anadoludaki Snnliin hakimiyeti ortaya koymaktadr. Konyaya eli olarak gelen . es-Shreverdnin (1234) Necmddin Dyeye (1256) Ey gen! Dindar, ilim ve tasavvufa bal ve erbbn koruyan Alaeddin Keykbadn himayesine gir; onu ve halk faydalandr51 diye t vermesi ve mer b. Muhammed es-Svnin eserinde Ehl-i Snnet vel-Cemaat mezhebini yaymak iin diyar- Ruma geldiini ifade etmesi bunun rneklerindendir.52 Trkler, yaadklar blgelerde, Snniliin yannda az da olsa gayr-i snn mezhep cereyanlarnn tesirinde kalmlardr. Horasan ve Mverunnehirde Mrci, Kerrm ve Mutezl dnce mensuplar, Snn hakimiyeti ve potansiyeli yannda az da olsa yer bulabiliyorlard. Mrci dncenin Mavernnehrdeki konumundan zamanla Hanef-Maturd izgisinde ifade edilmesinden yukarda bahsetmitik. Kerrmiye, Sufiyne yaay halk arasnda yapt vaazlarla basit halk kitleleri arasnda taraftar toplamay baaran Eb Abdullah Muhammed b. Kerrm (869) tarafndan oluturulan bir frkadr.53 Horasan ve Kuzey Hindistanda slm dininin kklemesinde byk rol oynayan.54 Kerrmler inanlar kaynaklarda ksaca, Allaha cisim nispet ederek Onu tebihe yneliyorlar, iman sadece ikrardan ibaret sayyorlar ve ayn anda iki imamn varln kabul ederek Ali ve Muaviyenin imametlerine cevaz veriyorlard.55 Kendi fikirlerini kabul etmeyenlere kar, zellikle Mutezl ve lerle ilm mnazaralar yapan, fakat baarsz olduklarnda agresif bir tavrla taraftarlarn ve halk kkrtan Kerramlerin dini tebli ve gayrimslimlerle cihad tevik gayretleri, esasen Snn olan Gazneliler tarafndan takdirle karlanm ve tevik grmtr.56 Kerrm, Eb Bekr Muhammed b. shak Sebuktekin zamannda itibar grm, 1012-3de blgeye gnderilen Fatm- disi Tuhternin yarglanmas ve ldrlmesinde etkin olmutur.57 Daha sonra Gazneli Mahmud tarafndan Nibur emirliine getirilmi, ancak leri takip ve cezalandrrken gsterdii taassup ve baz suiistimaller halk arasnda rahatszla yol anca grevinden azledilmitir. 945

nan esaslarn akl metotla sistemletiren ve bylece hakl olarak kelm ilminin kurucusu unvann alan Mutezile, muhtemelen Abbslerle birlikte blgede grlmeye balamtr. Mutezl Smame b. el-Eresin (849) Trklerle savat ve onlarn elinde bir mddet esir kald bilinmekle58 birlikte, mezheb faaliyetleri hakknda bilgi bulunmamaktadr.59 Bu blgede yetimi en nemli Mutezl lim Ebul-Ksm el-Kabdir. (931) O, Badatta yetimesine ramen memleketine dndkten sonra da grlerini yaymaya devam etmi, uzun sre el-Mtrd ile tartm ve birbirlerine reddiyeler yazmlardr.60 Ebul-Hasan el-Earnin (324/92) kendilerinden ayrlmasndan ve onlar aleyhine reddiyeler yazmasndan sonra poplaritesini yitiren Mutezile frkas, frkalar iinde blgede zellikle Zeydiye frkasyla birlikte ve ksmen de mstakil olarak varln srdrmeyi baarmtr.61 Bveyh veziri Sahib Abbadn tevikiyle Reye yerleen Kad Abdulcebbarn (1025-26), burada oluturduu Mutezl mekteple, XI. asrdan itibaren Harezm ve Horasanda belli bir olgunlua erimi ve muhtemelen Mool istilasna kadar varln devam ettirmitir.62 Turul Beyin veziri Mahmud b. Mansur elKndernin (1063) Mutezl olduu bilinmektedir. O, blgedeki faaliyetleri bahane ederek camilerde bidat ehlinin lanetlenmesi ve takibi iin Sultandan ald izni kullanarak mmul-Haremeyn Ebul-Mel el-Cveyn (1085) ve Kueyr (1072) gibi Snn limlerin blgeyi terk etmesine sebep olmu, ancak Sultan Alparslan ile birlikte gzden dmtr.63 Yine Arap dilinde bir otorite kabul edilen ve el-Kef adl tefsiriyle hret bulan Ebul-Ksm Mahmud b. mer el-Harizm ez-Zemaher (1144) nisbesinden de anlalaca gibi Harezmli bir Mutezldir. Aslnda Mutezile gibi bilimsel, felsef ve kelam bir ok akmlar birletiren bir frkann Trkler arasnda taraftar bulabilmesi, Trklerin sadece gaza Mslmanl veya halk dindarln ifade eden slm zihniyetin tesinde, karmak felsef ve itikad problemleri de tartan bir kltr seviyesine sahip olduklarn gsterir.64 Farab ve bn Sn gibi slm felsefesi tarihinin ve Me felsefenin nde gelen iki byk stadnn Trkler arasndan ve onlarn yaadklar blgelerden kmas bu kltrel olgunluun bir ifadesidir. Mezhepler lik, Hz. Peygamberden sonra immetin nass ve tayinle Ali b. Eb Tlib (680) ve evladna ait olduunu ve bunun kyamete kadar devam edeceini ileri sren ve onlara baz insan st vasflar ykleyen topluluklara verilen mterek addr.65 lik VI. asrn balarnda douuyla birlikte mutedil ve mfrit pek ok frkalara ayrlmtr.66 ler, nce Emevler sonra Abbsler tarafndan siyas nedenlerle takip ve bask altnda tutularak, muhalif bir anlayla ve illegal olarak, devlet merkezine uzak Kuzey Afrika, Msr, ran corafyasnda faaliyet gstermilerdir. Trklerin Mslmanlarla karlatklar ilk dnemlerden itibaren eitli -Batn isyanlarn iinde aktif olarak yer aldklar, baz aratrmaclar tarafndan ileri srlmtr.67 Abbs ynetiminden Eb 946

Mslimin intikamn almak amacyla meydana gelen mahall nitelikli bu ayaklanmalarn ou, slma birka yzyldan beri zoraki teslim olmu randa, VIII-X. yy arasnda zahiri slm cilasna ramen, znde hala Zerdt, Maniheist ve Mazdek kalm evrelerden kaynaklanmtr.68 754-5 yllar arasnda Sinbad adl Niapurlu eski bir Mecusi, etrafna szde Mslman olmu bir ok Mazdek ve toplayarak isyan etmi; 69 ayn yllarda baka bir Eb Mslim taraftar olan Eb shak et-Trk (754-5) de isyan etmi;70 Horasanda 767de stad- Ss;71 775-777 yllar arasnda Mukanna isyan etmilerdir.72 816da Azerbeycanda ayaklanan Bbek el-Hurrem adl bir ranlnn isyan tam 22 yl Halife Memn ve Mutasm megul etmitir.73 Bu isyanlar grlen ortak inan motifleri Eb Mslimin lmedii, ve mehd olarak gelecei, bazen isyana kalkanlarn nbvvete varan iddialar ve bazen Tanrnn, isyan liderine hulul etmesi gibi ilhd, ran kltrnde grlen yakn akraba evlilikleri, iki ve zinann mbah oluu gibi ibh nitelikte inanlardr.74 Bu isyanlar Snnlie deil, Abbs merkez iktidarna kar gelitirilmi hareketlerdir.75 Bu isyanlardaki Trk katlmn deerlendirirken, Trklerin slm kabullerinin bilhassa X. yyn ikinci eyreinden sonra younlat gereini gzden karmamalyz. Nitekim Badd, Mukanann isyanna yardm eden Trklerin inanmam Halaclar olduunu aka belirtmektedir.76 Babek isyannda yer alan Halaclarnda ayn ekilde inanmayan Trkler olmas kuvvetle muhtemeldir. Snr blgelerinde oluan bu isyanlara Trklerin hangi oranda katldklar ve iddia edilen grlere ne kadar bal olduklar phelidir.77 Trklerin bu ve benzeri isyanlara katlmasnda, ekonomik kayglarn n planda olduunu dnyoruz. nk bu dnemde, Bat Trkistanda Trk siyas otoritesinin zayflam, mahall gler tremitir. Byle durumlarda otoriter kontrolden uzaklaan, kendi balarnn aresine bakmak durumunda kalan gebe ve yar-gebe kitle iin, nemli geim kaynaklarndan birisi olan sava ve yamay, stelik de dmanlar olarak kabul ettikleri bir devlete kar srdrmek, bulunmaz bir frsattr. Nitekim Trkler bu dnemde kan dier isyanlara da katlmlardr. Onlarn sava kimlii, sadece isyanlar iin deil, Abbs ordusu iinde bile yer almalarn salamtr. Babek isyann bastran Abbs ordusu Trk askerlerinden mrekkepti ve balarnda komutan Afin bulunmaktayd. Kaynaklarda zndklk ithamyla yargland nakledilen ve Zerdtlii vurgulanan Afinin, saray iindeki siyas ekimelerin kurban olduu dikkatli bir mtalaa ile anlalmaktadr.78 Horasan, gerek Zeyd b. Alinin (122) isyanndan sonra taraftarlar tarafndan buraya karlan olu Yahyann Emev takibi sonucu Kerbel benzeri bir facia ile ldrlmesi (743); gerek Abbs isyannda Horasandan hareket eden Eb Mslimin etrafnda oluturulan menkbeler erevesinde Ehl-i Beyt sevgisi ve taraftarlyla bezenip; Kum ve Mehed merkezli olarak eitli beldelerdeki nakblerin tevikiyle lie mtemayil bir potansiyele sahipti ki, Snnsiyle siyle Trklerde Ehl-i Beyt sevgisinin olumas bu potansiyelle ilgilidir.79 Zeydler Taberistan, Czcan ve Deyleman blgelerinde tutunarak eitli mcadelelerden sonra Hasan b. Zeyd liderliinde Alev-Zeyd bir devlet kurmay baarmlardr (864-943).80 Harun Reid zamannda blgede isyan eden Yahya b. Abdillah Mavernnehrdeki Trk Hakanna snp onun yannda iki buuk yl kaldna81 gre blgedeki mcadeleleri esnasnda 947

Trklerin Zeydlerle ilikiler iinde olmalar kuvvetle muhtemeldir. Eb Dlef, 992de, Trkistann dousunda ve Tibet yaknlarnda, Yahya b. Zeyd neslinden bir beyin idaresinde Alev bir topluma rastlamtr. Alev diye isimlendirilen bu Trkler, Hz. Aliyi, Gk Tanrsnn Arap karl saymakta ve mam Zeyde ait baz hatralar muhafaza etmekteydiler. E. Esin, bu topluluun Bagra Trkleri olduklarn ve Kagarlnn haritasnda gsterdii Alev blgesinin bunlarn meskun olduklar yer olabileceini ifade etmektedir.82 ncelediimiz kaynaklarda Bagra Trklerinin akbeti ve Batya gtklerine dair bir bilgiye rastlayamadk. Smnler dneminde Kuzey Afrikada devlet kurmay baaran ve Abbs hilfetiyle rekabete girerek kendilerini halife olarak lanse eden sml-Ftmler,83 kurduklar dlik sistemiyle kendi frkalarn ve immetlerini slm lkelerine propaganda ediyorlard. Horasan ve Mvernnehir de bu propaganda faaliyetlerine maruz kalm blgeye IX. asrn ortalarndan itibaren dler gnderilmeye balamtr. Blgeye ilk olarak Rey yaknndaki Kuleyn kyne yerleen Halef gelmitir84 Daha sonra Ahmed b. Halef, Gyas, Eb Htim er-Rz gibi kiiler daveti devam ettirdiler.85 smller, Hseyin b. Ali Mervez ve talebesi Muhammed b. Ahmed en-Nesefnin (veya Naheb) gayretleriyle Smniler arasnda nemli bir yekna ulam, Emr Nasr b. Ahmedi etkileyerek resm grevlere getirilmilerdir. Bunun zerine ordudaki Trk komutanlar Sipehsalarn emirlie gemesi zerine anlap bir isyan tertip etiler. Ancak isyan zamannda haber alan Nasrn olu Nuh olaya mdahale etmi; bununla birlikte, emr Nasr b. Ahmed olu lehine tahtndan feragat etmek zorunda kalm, Nuh Nahebyi limlerle bir araya getirmi, yaplan mnazarada ilzam edilmesi sonucu pek ok sml ile birlikte ldrlm, ve mallar yamalanmtr (942-3)86 Daha sonra Eb Mansur Abdurrezzakla yeniden glenen ve tehlike tekil eden smller, limlerin ikazyla takip edilip eitli mcadelelerden sonra Vemgr tarafndan ortadan kaldrlmlardr (964). Nizmlmlk bundan sonra Horasanda tek Karmatnin kalmadn ifade etmitir.87 XI. asrn sonlarnda -Btnler Kuzey ran Alamut merkezli Sabbahler (Haler) vastasyla Mslmanlar arasnda terr ve anari havas estirmiler, nemli devlet byklerinin ve limlerin lmne sebep olmulardr.88 Nizariyye koluna mensup Hasan Sabbah 1090dan itibaren edDvetul-Cedde denilen yeni bir tekilatlanmaya gitmitir. Balangta Msra bal olarak kurulan bu tekilat, ksa zamanda Msr Fatm reislerinin otoritelerinin zayflamasyla mstakil hareket etmeye balam ve Suriyeye kadar uzanan bir d tekilat oluturmutur.89 smller, Alamut ve civar ile Suriyenin sahil blgelerindeki baz kalelerin dnda hakimiyet salayamamlardr. Onlar ancak, cahil, aklsz veya ukal, mukaddesat inkar eden baz felsefeciler ve adi sulular kendi grleri iin kandrabilmiler90 Bu nedenle halk arasnda kitlesel olarak yaylma imkan bulamamlardr. Bununla birlikte zellikle Suriyedeki smllerin gerek blgedeki Trkler arasnda gerekse dler vastasyla Anadoluya gelen Trkler arasnda etkin olduuna ve hatta Trkiye lii benimsediklerine dair grler bulunmaktadr.91 Burada resm ilikiler baznda bir rivayeti deerlendirmek istiyoruz. Kutalmolu Sleyman Sleyman ah dou snrlarn emniyet altna almak gayesiyle bizzat Kilikya zerine bir sefer dzenlemi; 1082 senesinde Tarsusu fethetmi ve Trablusamda kad-hkmdar 948

olan bn Ammara mracaat ederek yeni fethettii bu ehir iin kad ve imam-hatip istemitir.92 Bu rivayet, Seluklu hanedan arasndaki rekabeti gstermesi bakmndan nemlidir. Zaten bu rekabetten istifade etmek isteyen Fatmler daha nce de brahim Ynala ve Kutalm oullarna siyas destek sz vermiler, onlar akrabalarna kar kkrtmlardr.93 Aslnda blgedeki melikler ve komutanlar arasnda bazen fiil mcadeleye dnen rekabet ortamnda taraflarn bu nevi bir destee ynelmeleri tabiidir. Nitekim Sleyman ahn blgede glenmesine binaen Tutu, Mslim ve Artuk arasnda 1085 yl balarnda Melikahn tabiyetinden ayrlma, Tutuun Sultanln benimseme ve Fatm hilfetine tabi olmak zere bir ittifak yaplmtr.94 Dahas Suriye blgesinde Abbs veya Fatm hilfetinin blgedeki hakimiyet potansiyeline gre, mahalli idarecilerin sahip olduklar ehirde hutbeyi Snn veya halifeler adna okuttuklar vakidir. Dolaysyla bu nevi teebbsleri artlara gre oluan siyas manevralar olarak deerlendirmek gerekir. Nitekim C. Cahen de Atsz, Artuk, ve Kutalmn oullar, phesiz her trl din frka meselesine ilgisiz kalyor ve menfaatleri gerektirdii vakit, sadece zararsz bn Ammar ile deil fakat Fatmlerin yaylmac smailiyye mezhebiyle dahi ibirlii yapmaktan ekinmiyorlard95 diyerek, bunu ifade etmektedir. Sleyman ah 1084te Antakya fethini mteakip, ehrin byk kilisesini camiye evirterek, 120 mezzine ezan okutmu ve Cuma namazn klmtr. Onun, Melikah ve Abbs hilfetine fethini mjdelemesi,96 nceki davrannn siyas niteliini gstermektedir. M.H. Ynan, onun Tarsustaki tavrnda Fatmlerle oluacak ticar mnasebetleri de gz nne alm olabileceini ifade eder97 ki, Tarsus ve Trablusun liman ehirleri olmas dikkate alnrsa, deniz yoluyla yaplan ticaretten anlayan bir hukukunun kadl ve tecrbesinin Mslmanlarn lehine olaca aikardr. Btniyye frkasnn inan bakmndan etkiledii ve daha sonra Anadoluda varlklar grlen frkalar, Nusayrlik,98 Ehl-i Hakk ve Yezdliktir. Bu frkalardan Yezdilik, XIII. asrn ikinci yarsndan itibaren oluum srecine girmi Gneydou Anadolunun dalk blgelerinde, Kuzey Irak, ran Krdistan ve Azerbeycan tarasnda varln srdrm, Emev gulvv olan ve adeta blgedeki oluuma tepki olarak ortaya kan bir frkadr.99 Ehl-i Hakk da, Yezdilerle ayn corafyada Sultan Sohaka nispet edilen ve muhtemelen Yezd airetlerinin dman airetler arasnda benimsenme imkan bulmu bir frkadr.100 Frkalarn uluhiyyet ve kinatn yaratl ile ilgili inanlar -Batnlerin nbvvetin srekliliiyle ilgili inanlarnn farkl formlarda ifade edilen deiik versiyonlardr ve bu ekliyle eski Mezopotamyadaki Gnostik inanlarn, Sbliin ve Yeni Eflatuncu felsefenin yeni yorumlarla gncelletirilmesinden ibarettir.101 Daha nemlisi her frkada yaratl bakmndan kendilerini dier insanlardan ayr kabul ettikleri iin -Batnlerden farkl olarak yaylmac deil, iine kapal toplum yapsna sahiptirler. Nitekim Massignon, Nusayrlerin kendi gruplarna ait sayy snrladklarn ve bu sayya X. asrda ulaldn102 belirtir. Bu frkalarn sahip olduklar inanlar bakmndan Anadolu Alevliine tesirlerinden sz etmek imkanszdr. Bununla birlikte gelenek, rf ve adet benzeri inanlarda gruplarn az da olsa birbirlerini etkilediklerini belirtmeliyiz. 949

Ne zaman ortaya kt bilinmemekle beraber Toroslardaki Tahtaclarda grlen Selman- Frisnin takdisi103 blgesel yaknlktan dolay Nusayr tesirini hatrlatmakla birlikte, Nusayrlerin Selmna ykledikleri fonksiyon ve bunun baz Btn zmrelerine yansyan ekline -ki buna Sniyye denilir-104 Tahtaclarda rastlanmaz. Nitekim yaptmz aratrmada, menkbeye gre, Selmn- Fris, Trklere slm reten ve onlara Dede Korkutu eitici olarak tayin eden kii olarak kabul edilmektedir105 Bu menkbe eref Hann Krtlerin menei ile ilgili naklettii menkbeyle benzerlik gsterdii gibi106 tarih vakalara da uygundur. Hazar Trkleriyle ilk savaan komutanlar arasnda Selmn b. Rabann ad gemektedir.107 Kanaatimize gre Selmn adnn Trkler arasndaki hreti de bu olaylarla ilgilidir. Ancak zaman bu ad daha mehur olan dier bir sahabeyle Selmn- Frisyle zdeletirmitir. Selmnn Hz. Alinin yaknlarndan oluu, ftvvet ehlince meslek pri saylmas108 ve Alev ananesindeki Krklar Meclisinde nakb rol stlenmesi109 onun adnn takdis edilmesini kolaylatrmtr. snaeriyye lii, imamlarn ziyaretghlar evresinde ve Abbs hilfeti tarafndan oluturulan nekbet kurumuna binaen zellikle seyyidler ve nakbler etrafnda kmelenerek varlklarn korumulardr. Seluklular, Snnler kadar mutedil lere kar da bir ayrm siyaseti gtmyor; seyyidleri ve erifleri himayelerine alyorlar; Alevlere hangh ve hatta medrese ina ediyorlard. Ksaca halifelere kfr etmeyen mutedil ler, Trkler sayesinde tam bir hrriyet ve himayeye mazhar idiler.110 Bu nedenle Trklerin bu frkayla karlamas ve onlarn inanlarndan etkilenmeleri tabidir. zellikle Azerbaycanda yaayan Trklerin, ilk dnemlerden itibaren lii benimseyen Deylemlilere111 komu olmalarnn bu mezhebe ilgilerini artrm olmas muhtemeldir.112 Ancak, Spulerin de ifade ettii gibi, liin takiyye prensibiyle faaliyetlerini gizlemelerinden dolay, sadece resm ilikilere yansyan unsurlarn tespiti mmkndr, halk arasnda liin hangi lde hakim olduu ise bilinememektedir.113 Resm olarak snaeriyye lii, XII sonlarnda Abbs halifesi enNsr lidinillahn (saltanat: 575-622/1180-1225) siyas gayelere matuf olarak lie meyletmi ve faaliyetlere frsat vermesiyle kendilerini gsterme frsat bulmutur.114 Bu frsat, Nsruddin et-Ts (1274) ve talebesi Allme el-Hasan b. Yusuf bnil-Mutahhar el-Hllnin (1326) gayretleriyle canlanm ve baz Mool Hanlarnn himayesiyle devam etmise de; snaeriyye liinin, Trkler arasnda bariz etkilerini grmek iin IX/XV. asrda eyh Cneyd ile balayan Safev hanedannn Anadoluya ynelik propagandalarn beklemek gerekecektir. Bu propagandalarn arka plann ise XIII. Asr Anadolusundaki din-tasavvuf hareketler oluturmaktadr. Tasavvuf Hareketler slm dnce tarihinde tasavvuf, ortaya k tarihinden itibaren fkh ve kelm ekolleriyle sk bir birliktelik iinde gelimitir.115 Gebe ve yar-gebe Trklerin slmlamalarnda gezgin sf ve derviler nemli rol oynamlardr. Bunda sflerin hayat prensipleri kadar, Trklerin eski dinlerinden bildikleri din adamlarna sevgi, sayg ve takdis anlaynn116 etkisi olmutur. Nitekim Kamlarn Trk topluluklar arasndaki rol, slmlama srecinde gezgin dervilere, tarikat eyhlerine ve prlere atfedilmitir. Bylece ata, baba, dede denilen, belli airetlere mensup, zamanla seyyid nisbesi de 950

verilen vel tipi ve bunlarn etrafnda Kitb din anlayndan farkl vel klt oluturulmutur.117 Bylece Trklerin slmlama tarihinde onlara dinlerini reten Aslan Baba, Korkut Ata, oban Ata gibi azizler hep var olmulardr.118 Sfiyne grnmleriyle halk vaizi olarak faaliyet gsteren Kerrmlerin Gazneliler tarafndan benimsenmesi de bu anlayn eseridir. Bunlarn yannda Gazalyle (1111) birlikte Snn itikat ile baran tasavvuf dnce, yerleik kltre mensup evrelerde de gelierek varln srdrm, ou kere resm kabule mazhar olmutur. Trkmen gebeler arasnda en fazla taraftar bulan ve mnferit dervilik faaliyetinin tesinde tarikat haline gelip tekilatlanan tasavvuf hareketi Hoca Ahmed Yesevnin (1167) kurduu Yesevliktir. Hce Ahmed Yesev menkbeye gre bir sahb olan Arslan Babadan nasp almtr.119 Hz. Ali neslinden olan, Hacegndan Yusuf Hemedninin terbiyesinde yetien120 Hoca Ahmed slmiyetin evrensel deerlerini kavrayarak, Mturdnin itikd dncede yaptn tasavvuf dncede yapp, Trklere kendi rf ve gelenekleriyle rten, anlalr bir din zihniyet sunmu; dini, Trk ruhuna uygun, mill unsurlarla anlayp yorumlamtr.121 Dvan- Hikmetinde, Kitab ve Snnete bal bir din anlayn Maturd ekol erevesinde, edeb kaygdan ziyade reticilii esas alarak, halk Trkesiyle didaktik ve manzum bir ekilde dile getirmitir.122 Onun Orta Asyada yakt meale Trkmenler arasnda dolaan ve onlarla beraber Anadoluya gelen derviler tarafndan sndrlmeden canl tutulmutur.123 Trkiye Seluklular Devleti de onlarn geliine zemin hazrlayp ehir merkezlerinde cami, medrese, tekke, imarethane vb. sosyal yaplar ina edip buralarn idamesi iin gerekli finansman, vakflar tahsis edilerek salam; tarada ise eitli kervansaraylar, hanghlar, snr boylarndaki ribat benzeri derbendler, tekkeler ina ve imar edilerek buralar gnll kimselerle doldurmu, civarlarndaki topraklarn ilenmesi salam ve buralarda yerleenlere baz vergi muafiyetleri salamtr.124 Bu dnemde Anaoluya gelen mehur sflerden bazlarn yle sralayabiliriz: Medreselerin hakim olduu ehir evrelerinde Muhyiddin Arab (. 1241), Bahauddin Veled (. 1228), Burhanuddin Muhakkik-i Tirmiz (. 1240), Evhaduddin Kirman (. 1237), Necmddin Dye (. 1256), Ahi Evren (. 1261), Mevlna Celaleddin Rm (. 1273), Sadruddin Konev (. 1273), Ebubekr Niksr (. ?), Fahruddin Irk (. 1289) vd.;125 tarada, kyl ve gebe nfus kitlesi arasnda ise Baba lyas (. 1240), Hac Bekta Vel (. 1270), Sar Saltuk (1293), Barak Baba (. 1307), Yunus Emre (. 1320), Aybek Baba, Kumral Abdal, Abdal Murad, Abdal Musa, Geyikli Baba126 gibi eyh ve dervilerin talimleri dorultusunda yaylmtr.127 XIII. asr Anadolusunda tasavvuf dnce bnlArab kaynakl vahdet-i vcd, Horasan Melmlii ve Irak sflerinin zhd anlaylarnn etkisinde tarikatlama srecine girmi, Shreverdiyye, Mevleviyye, Kbreviyye, Halvetiyye, Kalenderiyye, Haydriyye, Bektiyye gibi tarikatlar olumutur. Ancak tarada, Trkmenler arasdaki oluum, balangta dnemin sosyal artlar iinde farkl bir tepkiyle, Baba syanyla kendini gstermitir (1240). Baba lyas ve halifesi Baba shak nderliinde, mesiyanik karakterdeki bu isyan, Dou ve Orta Anadoludaki nfus kesafetinin artmas, sosyal ve iktisad dengelerin bozulmas, siyas ynetimin keyflii ve devletin halkna yabanclamas 951

neticesi ortaya km, blgedeki Trkmenlerin ounun itirak etmi ve Krehir Malya ovasnda kanl bir ekilde sona ermitir.128 Kendisi hakknda bugn de ok fazla bir ey bilmediimiz eyh EbulVefann halifesi Baba lyas yaay ve faaliyetleriyle tipik bir halk sufsi, airet velsidir.129 Torunu Elvan elebiye gre Baba lyas, kendilerinin de atas olan Dede arknn halifesi ve onun izniyle dier drt halifesiyle birlikte Rum diyarna gelmitir.130 Baba hareketi, din bir hareket olmad gibi, likle de bir alakas yoktur. Ocak, hareketin smlk tesirinde kaldna dair en ufak bir veriye rastlanmadn belirtiyor.131 Bb bakiyeleri daha sonra dier Trkmen sfleri gibi Bektlikle btnleerek varlklarn srdrmlerdir. XIII. asrda Trkler arasnda en yaygn ve etkin oluum phesiz Ahilik olmutur. Ftvvet geleneine bal eyh Nasrud-Din Mahmd b. Ahmed el-Hoy Ahi Evrenin (.1261) ahsnda temsil edilen Ahilik, eski Trk aklk ve alp geleneinin, Arap ve ran ftvvet idealiyle slm bir sentez iinde birleip Anadoluda ortaya kan kurumlam eklidir. rgtlenme biimiyle ehir halkyla gebe halk arasnda kpr vazifesi132 de gren Ahilik, Anadoluda ehirli-gebe din hayatn bir lde birletirmeyi baarabildii iin, bu dnemdeki din tezahrleri byk lde bnyesinde toplamtr. Ahiler, Mool istilasna kar zellikle Orta Anadoluda rgtlenerek dier Trkmenlerle birlikte bir savunma hatt oluturmu;133 XIII. asrn ikinci yarsndan sonra ehirlerin mahalli idaresinde sz sahibi olarak halkn asayi, skun ve huzurunu temine ynelik aba sarf etmilerdir. Ahiliin klasik tarikat rgtlenmesinden farkllk arz etmesi, mensuplarnn Mevlevlik, Bektlik, Halvetlik, Ruflik gibi tarikatlara da intisap etmesine frsat salamtr.134 Dahas Ahilik XV. asrn ikinci yarsndan itibaren esnaf loncas haline gelinceye kadar ftvvet geleneine bal olarak esnaflarn yannda dervileri, askerleri, ulema ve umery da bnyesinde barndrmtr. Esnaf loncas haline gelip yar resm bir yapya brndkten sonra ise, taradaki zaviyeler byk lde Alev-Bekt dervileri tarafndan doldurulmutur. Bu itibarla Alevlik ve Bektlik, Ahiliin zaviye geleneinden, erkan ve adap olarak pekok unsur ve inan motifi almtr. Ftvvetnmelerde yer alan, merasimler esnasnda veya eitli merhalelerde talibin bilmesi gereken sorular ve cevaplar ile ilgili fasllar, Bektlikte musahiplik adn alan Ftvvetnmelerde yol ata ve yol karde edinme diye anlatlan erkan, krklar cemi ile ilgili rivayetler ve edd kuanma, hrka, tc gibi zel giysiler hakkndaki yorumlar Ftvvetnmelerden Bekt-Alev literatrne geen motifler arasndadr.135 Anadoluya gelip zaviye sahibi olan ve Yesev geleneine bal dervilerden birisi de Mevln ve Ahi Evrenin ada Hac Bekta Velidir (1270-71).136 O, Baba lyasla grmesine ramen, isyan teebbsn tasvip etmeyip Sivas-Kayseri-Krehir geninde dolaarak Krehir yaknlarnda karar klmtr. Vilyetnmesinde onun seyyid olduu nakledilir.137 Hac Bekta, hayatnn kalann Suluca Karahykte geirmi, Hatun Anaya el vermi ve vefat etmitir.138 Tarikat Hatun Anadan Abdal Musa vastasyla devam etmitir. Kendisine nispet edilen eserler, onun medrese tahsili grdn, er ilimlere vakf olduunu, Arapa ve Farsa bildiini gstermektedir. Eserlerini, Maklt, Kitbul-Fevid, erh-i Besmele, athyye, 952 Hurde-nme, ssl-Hakka eklinde

sralayabiliriz.139 En fazla bilinen ve nshas bulunan eseri Vilyetnmeye gre Molla Sadeddin tarafndan Trkeye evrilen Makltdr.140 Hac Bekta da tpk Hoca Ahmed gibi, hitap ettii Trkmen kitlesine, slm inanlar karmak felsef izahlardan uzak, basit ve anlalr ekilde ahlk tlerle birletirerek aklc ve anlalr bir slupla aklamtr.141 O, dnemin geleneine uygun olarak grlerini eriat-tarikat-marifet-hakikat kaplarnn onlu makamlar halinde aklayarak sunar.142 Sonu Btn bu aklamalardan sonra diyebiliriz ki, Trkler, slmla karlamalarndan itibaren bu dinin zihniyet bakmndan kendi dnya grlerine, rf ve geleneklerine uygunluunun hissederek onu benimsemeye balamlardr. Bu benimseyi, sradan bir kabuln tesinde btn benlikleriyle onu zmseme, kavrama ve anlama eklinde tezahr etmitir. Bylece onlar, daha ilk dnemlerde mam Mturdyle slmn dnce ve inan baznda; Hoca Ahmedle ise duygu ve yaama baznda kendilerine uygun bir yorumunu yapmlar, kendilerine has bir Trk Mslmanl oluturmulardr. Bununla birlikte Trkler, dier mezhep ve tarikat hareketlerine de kaytsz kalmamlar, oluturduklar kltr evresinde Snn-Maturd mezhebin dndaki mezheplerle temas ederek onlarn fikirleri tartma frsat bulmulardr. Esasen Trkler, sahip olduklar geni hogryle asla inanlarnda fanatizme varacak bir taasuba sahip olamamlar, kendilerinin dndaki dnce ve inanlar hogryle karlayarak onlarla bir arada yaama z verisini gstermilerdir. 1 Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, 3. bask, stanbul 1979, 215-217;

Emel Esin, Trklerin slmiyete Girii, Tarihte Trk Devletleri, Ankara, 1987, I, 287-288. 2 Turan, Seluklular ve slmiyet, 3. bask, stanbul 1993, 10. Bu szler hakkna bk. Chz,

Fezill-Etrk, Trklerin Faziletleri, ev. R. een, Ankara 1988, 73-74, 85. 3 Chz, 85. 4 Esin, Trklerin slmiyete Girii, 289. Bunun tek istisnas halife mer b. Abdlazizdir. bnl-Esr, el-Kmil Fit-Tarh (slm Tarihi), red. M. Tulum, stanbul, 1987, III, s 35-36, 40.

Emevler dneminde Trklerin Mslmanlarla ilikileri hakknda bir monografi iin bk. Zekeriya Kitap, Orta Asyada slmiyetin Yayl ve Trkler, 3. bask, Konya 1994. 5 6 59. Araplarn Trklerin sava zelliklerini takdir ettiine dair rnekler iin bk. Chz, 61-93. V. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, haz. K. Y. Kopraman-A. . Aka,

stanbul 1975, 76; Turan, Trk Cihan Hakimiyeti, 228; Faruk Smer, Ouzlar, 4. bask, stanbul 1992,

953

Emel Esin, Trklerin slmiyete Girii, 268; aban Kuzgun, Hazar ve Karay Trkleri,

Ankara 1985, 94-96; nver Gnay-Harun Gngr, Balangtan Gnmze Trklerin Din Tarihi, stanbul 1997, 225-229. 8 Turan, Seluklular ve slmiyet, 167 vd; Smer, Trklerin slmiyete Girmeleri, Trk

Dnyas Tarih Dergisi, S. 42, 1990, 7-9. 9 bnl-Esr, VIII, 460. Ayrca kr. Barthold, Dersler, 273-274; Turan, Trk Cihan Hakimiyeti,

237, 239; Smer, Ouzlar, 59. 10 11 12 13 14 15 vd. 16 Wilfred Madelung, Horasan ve Mavernnehrde lk Mrcie ve Hanefliin Yayl, ev. Smer, Ouzlar, 60. bnl-Esr, IX, 396-397. Emel Esin, Trklerin slmiyete Girii, 304-305. nver Gnay, Din Sosyolojisi, stanbul 1999, 287 vd. Gnay-Gngr, 197. Snmez Kutlu, Trklerin slmlama Srelerinde Mrcie ve Tesirleri, Ankara 2000, 197

S. Kutlu, AFD, XXXIII, 240-247. 17 273-274. 18 19 20 21 E. Ruhi Flal, amzda tikad slm Mezhepleri, 4. bask, Ankara 1990, 55. Claude Cahen, slmiyet, ev. E. N. Erendor, stanbul, 1990, 196. Faruk Smer, Trklerin slmiyete Girmeleri, 7-9. Barthold, Dersler, 77-78; Esin, slmiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slmiyete Girii, Mturd, Kitbut-Tevhid, nr. F. Huleyf, stanbul 1979, Huleyfin Mukadimesi, 5; Kutlu,

stanbul 1978, 151. 22 Kprl, Ribat, Vakflar Dergisi, c. II, 1942, 272-273. Esin, Trklerin slmiyete Girii,

290; Kitap, Orta Asyada slmiyetin Yayl ve Trkler, 115-116. 23 Hakm es-Semerkand, Sevdul-zam, stanbul 1877, 39. Ayrca kr., EmrullahYksel,

Earler ile Mturdler Arasndaki Gr Ayrlklar, Ata. ni. FD, S. 4, Erzurum 1980, 96. 24 Esin, slmiyeten nceki, 150-151. 954

25 26 27

Lewis, Haiiler, ev. A. Aktan, stanbul 1995, 27. Madelung, 247. Gnaltay, Seluklular Horasana ndikleri Zaman slm Dnyasnn Siyasal, Sosyal,

Ekonomik ve Din Durumu, Belleten, c. VII, 1943, 81-82, 84-85; Gnay-Gngr, 206. 28 XXXIV. 29 30 31 32 33 Huleyfin Mukadimesi, 8. Mturd, 4. Mturd, 135-136. Mturd, 2-4; Huleyfin Mukadimesi, 26-27. Yksel, 97-98; A. M. Eyyub Ali, Mturdlik, slm Dncesi Tarihi, ed. M. M. erif, ev. Yusuf Ziya Yrkn, slm Akid Sisteminde Gelimeler, nr, T. Yrkn, Ankara 2001,

A. nal, stanbul, 1996, IV, 298-300. 34 35 36 37 Mturd, 74. Bekir Topalolu, Kelam lmi Giri, stanbul 1981, 124-125. Mturd, 225-226. Bu konuda detayl bir inceleme iin bk., M. Saim Yeprem, rade Hrriyeti ve mam

Mturd, stanbul 1980, 275-310. 38 39 Mturd, 389, 395. Ayrca kr, Kutlu, 278-279, 281. Gnay, Anadolunun Din Tarihinde oulculuk ve Hogr, Erdem TrklerdeHogr

zel Say I, Ankara 1996, 192-193. 40 41 Gnaltay, Seluklular Horasana ndiklerinde slm Dnyas, 80, dipnot: 40. III/X. yyn sonlarnda Bulgarlarn ou slm benimsemilerdi ve her ky, kasaba ve

ehirde Kuran okullar mevcuttu. Esin, Trklerin slmiyete Girii, 268; Gnay-Gngr, 225-229. 42 Karakoyunlularn istisna olarak lii benimsediini ileri sren grler varsa da Smer ve

Bosworth bunu ihtiyatla karlar ve dnemin kaynaklarndaki bilgilerin kesin olmadn ifade eder. Bk., Smer, Karakoyunlularmd., A, VI, 304; Bosworth, slm Devletleri Tarihi, 210. Dier bir istisna olan Safev Devleti, Trk bir hanedan nderliinde kurulmu olmasna ramen, slmdan farkl evrensel

955

dinlere giren Trk boylarnn milliyetleri kaybetmelerine benzer bir ekilde, zamanla byk lde milliyetlerini kaybetmilerdir. 43 44 Turan, Trk Cihan Hakimiyeti, 227. bnl-Esr, IX, 462 vd.; M. erafeddin Yaltkaya, Seluklular Devrinde Mezhib, Trkiyt

Mecmuas, c. I, stanbul, 1925, 115 vd. 45 46 Gnay-Gngr, 247-248. bnl-Esr, X, 68-69; Yaltkaya, Seluklular Devrinde Mezhib, 117. Mekke emri iin

defaten 30.000 bin dinar ve her sene 10.000 dinar gnderilmesi vad edilmi; Medine iin ise, defaten 20.000 dirhem ve her sene iin 5.000 dirhem vad edilmitir. 47 48 49 bnl-Esr, X, 70-71; Yaltkaya, Seluklular Devrinde Mezhib 117. Yaltkaya, Seluklular Devrinde Mezhib 118. Suverul-Eklimden naklen. Cahen, Le problme du Shsme Dans lAsie Mineure Turque Pr-Ottomane, Le

Shsme mmite, Paris 1970, 117; ayn mlf, Osmanl lardan nce Anadoluda Trkler, 245 vd. Mellifin Seluklular hakkndaki bu kanaatine katlmak mmkn grnmemektedir. Seluklularda dier Trk devletlerinde olduu gibi geni hogr sahibiydiler, ancak dinin, devletin ve halkn bekasn tehdit eden unsurlara kar mcadeleyi de bir grev addediyorlard. O dnemde bu tehdidin en belirgin destekileri ise Msr Fatmleri ve onlarn randaki uzantlar olan Alamut Batnleriydi. Bu balamda Seluklularn gemi tecrbelerden de istifade ile -Batni devlet ve gruplarla mcadelesinden daha tabii bir ey olamazd. Bu mcadelenin gereklilii konusunda Nizamlmlkn deerlendirmelere baklabilir. Bk. Siyasetnme ev. N. Bayburtlugil, 2. bask stanbul 1987. 257-259. 50 be vesika. 51 52 Turan, Trk Cihan Hakimiyeti, 299. Osman etin, Anadoluya slmiyetin Girii, 2. bask, stanbul 1990, 104, Svnin Akid-i Kadlar ile ilgili nadir menr rneklerinden bazlar Turan tarafndan neredilmitir, bk.,

Trkiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar, 2. bask, Ankara 1988, 41-47, XXXVI-XLI arasndaki

Ehl-i Snnetadl risalesinden naklen. 53 Eb Abdullah Muhammed b. Kerrm, Sicistanldr, Niabur, Belh, Merv, Herat Gur, Gazne

ve Horasann kylerinde faaliyet gstermi, Mekke ve daha sonra Kudse giderek burada lmtr (869). Bk. ehristn, el-Milel ven-Nihal, tah., M. Kln, Beyrut 1986, I, 32-33; Badd, Mezhepler

956

Arasndaki Farklar, ev. E. R. Flal, Ankara 1990, 160-161; M. erafeddin, Kerrmler, DFFM, sene: 3, S. 11, stanbul, 1929, 1-3. 54 55 Henry Laoust, slmda Ayrlk Grler, ev. E. R. Flal-S. Hizmetli, Ankara 2000, 135. Kerrmiyyenin grleri iin bk., ehristn, I, 108-113; Badd, 161-168; M. erafeddin,

Kerrmler, 6 vd.; Henry Laoust, 135-136. 56 Margoliouth, Kerrmiye, A, VI, 595; M. erafeddin, Kerrmler, 4-5; Gnaltay,

Seluklular Horasana ndikleri Zaman slm Dnyas, 86. 57 58 59 60 61 62 63 Gnay-Gngr, 238; Kutlu, 239-240. Bk. Chz, 75-76. Kutlu, 167. Huleyfin Mukaddimesi, 6; Kutlu, 167. Kutlu, 167-168. Nyberg, Mtezile, A, VIII, 761; Laoust, 200. bnl-Esr, X, 45-46. Ayrca bk., M. erafeddin, Seluklular Devrinde Mezhib, 101 vd.,

makalede vezirin, bilhassa afilere ve Erlere kar mcadeleleri anlatlr. 64 65 Gnay-Gngr, 198. liin tanm hakknda bk., 5; ehristn, I, 146-147; E. R. Flal, mmiyye as,

Ankara, 1984, 9-13; Hasan Onat, Emev Devri Hareketleri, Ankara, 1993, 15. 66 frkalarn balcalar Keysniyye, Zeydiyye, mmiyye (snaeriyye), smliyyedir. Bu

konuda bk., Nevbaht, Fraku-a, Necef 1936, 17 vd.; Badd, 26; ehristn, I, 147. 67 rnein bk., M. F. Kprl, Bektliin Meneleri Trk Yurdu, c. II, Nu: 8 1341, 125-

126; ren Mlikoff, Ab Mslim Le Porte-Hache du Khorassan, Paris, 1962, 61; A. Yaar Ocak, Babaler syan, 2. bask, stanbul 1996, 154. 68 69 393. 70 bnn-Nedm, el-Fihrist, tah. . Ramazan, Beyrut 1994, 418; Mlikoff, 56-57. Eb shak Mlikoff, 61. Mesd, Mrcu-Zeheb, tah. M. M. Abdulhamid, Beyrut, trz, III, 306; bnl-Esr, V, 392-

ranl olmasna ramen, Trkler arasna eli olarak gnderildii iin et-Trk diye anlyordu. 957

71 72 73 74 75

bnl-Esr, V, 477; Mlikoff, 56-57. bnl-Esr, VI, 42-53; Badd, 200-201; ehristan, I, 153-154. Mlikoff, 57-58. bnn-Nedm, 417; Nizamlmlk, Siyasetnme, 317-324. Bu zmrelere nispet edilen grler hakknda bk., Nevbaht, 46-52; Badd, 198-206. Ocak, Babaler syan, 154. Bu isyanlarn tarihi bakmdan incelendii yeni bir monografi

iin bk., Cem Zorlu, Abbaslere Ynelik Din ve Siyas syanlar, Ankara 2001, zellikle 123-166. 76 77 Badd, 200. bnl-Esr std- Ssin etrafna yz bin kii topladn sylerken (bk, el-Kmil, V,

477), Kprl bu isyana yz bin Ouzun itirak ettiini syler. Bektliin Meneleri, 126-127. 78 Afin ile ilgili rivayetler hakknda bk. bnl-Esr, VI, 446-454. Eb Zehra bunu Mutezllerin

bir baars gibi nakletmektedir. Bk., Tarihul-Mezhibil-slmiyyn, 142-147; Yldz ise olayn arkasndaki siyas nedenleri irdelemitir. Trkler ve slmiyet, stanbul 1976, 96-105. 79 Esin, Trklerin slmiyete Girii, 293; M. Rami Ayas, Trkiyede lk Tarikat

Zmrelemeleri zerine Din Sosyolojisi Asndan Bir Aratrma, Ankara, 1991, 27. 80 bnl-Esr, VII, 114-116, VIII, 71-73; Komisyon, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi,

stanbul 1987, V, 457-463. 81 82 Byk slm Tarihi, V, 459; Kutlu, 162. Eb Dlef Seyahatnmesi, ev. R. een, stanbul 1995, (bn Fazln Seyahatnmesi

iinde), 89; Esin, Trklerin slmiyete Girii, 293, 304; een Bara kelimesini Bura okuyarak, bunlarla Karahanllarn kastedildiini, fakat onlarn Snn olduklarn ifade ile Eb Dlefin malumatna itibar etmiyor. Bk., ayn yer Dipnot: 153. Ancak Karahanllarn menei ve Karahanllarda grlen Bura ve Arslan nvanlarnn Karluklarn iki byk boyu olan Yama ve iillerin ongunlar olduu gz nne alnrsa (bk, O. Pritsak, Karahanllar md., A, VI, 252-253.); etimolojik benzerlikten hareketle yaplan bu izah kabullenmek mmkn grnmemektedir. 83 Btniyye, slm dnce tarihinde hakikati ifade eden btnn ancak masum bir imamn

retmesiyle (talimiyle) bilinebileceini ve kurtuluun zamann imamna balanmakla mmkn olduunu kabul edip, nasslar tevil eden ve slmn temel hkmlerini btn Mslmanlarn anlayndan farkl yorumlayarak din anlaylarn inkar ve ibaha snrlarna kadar gtren, son derece gizli bir ekilde tekilatlanm rgtler vastasyla merkez idareye kar giriilmi isyan faaliyetlerinin ban eken siyasi gruplar ifade eder. Btniyye H. III. yyn ikinci yarsndan itibaren mnhasran, mam Cafer Sadktan sonra yedinci imam olarak onun byk olu smaili (759) tanyanlar ve 958

imameti onun neslinde devam ettirenleri ifade etmitir. Bu nedenle onlara smailiyye de denilir. Bk., Ahmet Ate Batniyye md., A, II, 539 ve Avni lhan Batniyye md., DA, V, 191. 84 Nizamlmlk, 286-287; S. M. Stern, The Early smil Missioneries in the Nort-Vest

Persia and in Khursn and Transoxania, Studies in Early smilism, E. J. Brill, Leiden 1983, 190191; Farhad Daftary, The Ismls, Cambridge 1990, 120. Deylem Horasan dsinin e-rn diye tanndn ondan daveti Hseyin b. Merveznin aldn syler, bk., Beynu Mezhebil-Batniyye, nr. R. Strothman, stanbul 1939, 21. 85 86 Nizamlmlk, 287-290; S. M. Stern, 194-201; F. Daftary, 121-123. Nizamlmlk, 291-299. Ancak bn Nedm olay biraz farkl nakleder. Ona gre emr Nasr,

mrnn sonlarnda hastalanm ve bunu smlleri desteklemesinden dolay ilah bir ceza olarak alglayp pimanlk duymutur. Yerine geen olu Nuh da smlleri tedip edip cezalandrmtr. elFihrist, 234. Konuyla ilgili deerlendirmeler iin bk, Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, ev. H. D. Yldz, Ankara, 261-263. 87 88 Nizamlmlk, 303-309. Davetl-Cedde hakknda geni bilgi iin bk., bnl-Esr, VIII, 25-50; Cveyn, Tarih-i

Cihang, ev. M. ztrk, 2. bask, Ankara 1998, 512-577; Deylem, Beynu Mezhebil-Btniyye, 19-25; Gazzal, Btnliin Yz, ev. A. lhan, Ankara, 1993; 23-90; Lewis, 33-55; Gnaltay, Batnlik Tarihi, DFFM, S. 8, 1-27; Yusuf el-avnime, ultu-atil-Batniyye fi-am, rdn, 1981 22-41; F. Daftary, 324-434. 89 90 91 Lewis, 60 vd.; F. Daftary, 385-392. Bu konuda bk., Badd, 228-233; Gazzl, 20-23; Deylem, 25-26. Bu iddia sahiplerinden birisi F. Babingerdir. O iddiasn Orta Asyadan balayan bir

teeyy fikriyle temellendirmekte ve Anadoludaki baz sanat eserlerinde tezahr eden motiflerle desteklemektedir. Bk, Anadoluda slmiyet, DFEFM, S. 3, 1922, 191 vd. Ancak mesela Barthold gibi aratrmaclar, Orta Asyadaki Snn yaplanmay ortaya koymu, ve bu yap byk lde deimeden Anadoluya aksetmitir. Bk., Trkistan, bilhassa kinci Blm (194-343). Kprlnn Anadoluda slmiyet DFEFM, S 4-6, 1922, makalesi de Babingeri tashih niteliindedir; resm makamlarn lii benimsedikleri fikri reddedilirken Anadoludaki liin farkl kaynaklar gsterilir. 92 Sbt bnl-Cevz, Mirtz-Zaman, (kayp Uynut-Tevrihten naklen Seluklularla ilgili

blm), haz. A. Sevim, Trk Tarih Belgeleri Dergisi, c. XIV, S. 18, Ankara 1992, 234. Ayrca kr, M. Halil Ynan, Trkiye Tarihi Seluklular Devri Anadolunun Fethi, stanbul 1944, 116; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, 3. bask, stanbul 1993, 69-70.

959

93 94 95 96 97 98 Hseyin

Ynan, 50; Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, 70. Ali Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular Tarihi, 2. bask, Ankara 1989, 98-99, 114-115. Cahen, Trklerin Anadoluya lk Girii, ev. Y. Ycel-B. Yediyldz, Ankara 1992, 56. Ynan, 123; Sevim, 109-112. Ynan, 117. Nusayrlik, Muhammed b. Nusayra nisbet edilen, IV. yyda Btniyyeden ayrlarak b. Hamdan el-Hasb tarafndan sistemletirilen al bir frkadr. Oluumunu

tamamlamasndan itibaren Fatmlerin basksyla Suriyenin dalk blgelerine ekilerek, Antakya civarnda gnmze kadar varlklarn srdrmlerdir. Daha geni bilgi iin bk., Adanal Sleyman Efendi, Kitbu Bakrtis-Sleymaniyye, Beyrut, 1863 (iinde Kitbul-Mecmu neredilmitir); Massignon, Les Nusayris, Opera Minora, Lbnan 1963, II, 619-624; A. Bedev, Tarihul-Mezhibilslmiyyn, Beyrut, 1973, II, 423-502 (ilgili ksmda Kitbu Diynetin-Nusayriyye neredilmitir); Ahmet Turan, Les Nusayris de Turquie dans la Region dHatay, (Dr. De III. e cycle) Paris 1973; Flal, tikd slm Mezhepleri, 141-143. 99 Yezdlik, eyh Ad b. Msafire (1162) nisbet edilen Adeviyye tarikatnn sonraki asrda

torunu eyh Hasan b. Adden (1254) itibaren sapk inanlara ynelmesiyle oluan bir frkadr. Daha fazla bilgi iin bk., M. erafeddin, Yezdler, DFFM, I, 1926, 1-35; Abbas Azzav, Tarihul-Yezdiyye ve Aslu Akdetihim, Badad, 1935; R. Lescot, Enquete sur les Yezdis de Syrie et du Djebel Sindjr, Beyrut, 1938; Mehmet Aydn, Yezdler ve nan Esaslar Belleten, LII, 1988, 33-74; Ahmet Turan, Yezdler, Samsun, 1993. 100 Ehl-i Hakk, 1272de doan, 1316da mezhebini yaymaya balad rivayet edilen Sultan Sohak diye bilinen shakn kurduu bir frkadr. Mezhep mensuplar, Hanedn- Heftegne adyla yedi byk aileden Sdt- Hanedn- Hakikat denilen yedi pr tarafndan idare edilmilerdir. Sultan Sohakn lmnden sonra be ailenin ilavesiyle say on ikiye karlmtr. Bunun iin Ehl-i Hakk mensubu her fert bu on iki aileden birine balanmak zorundadr. Geni bilgi iin bk., Minorsky, Notes sur la Secte des Ahl-Haqq, RMM, S. 40, 1920, 20-97; S. 41, 1921, 205-302; Hamid Algar, Ehl-i Hakk, DA, X, 511-513. XIV. yyn balarndan itibaren tarih sahnesinde grnmelerine ramen baz aratrmaclar Sultan Sohak ile Baba shakn isim benzerliinden hareketle Ehl-i Hakk Babliin bir uzants gibi grmlerdir. rnek olarak, bk., C. brahim Vef, Ehl-i Hakk ve Edebiyat, stanbul, 1978, (yaynlanmam Dr. Tezi), 8-14. Ancak tarihi hadiselerin geliimi ve o dnemin kaynaklarnda bunu telmih edecek bir bilginin bulunmay, byle bir iddiann aslszln ortaya koymaktadr. Frkann oluum srecinden hareketle, ancak XV. yydan sonra kendileriyle ilikiye giren airetleri etkilemi olaca tahmin edilebilir.

960

101 Bu konuda bk, Yaar Kutluay, slm ve Yahudi Mezhepleri, Ankara 1964, 213-214; rfan Abdulhamid, Dirst fil-Frak vel-Akid, Badat 1967, 51-55; Fethi M. Zab, ultu-a, Tanta 1988, 632-643. 102 Massignon, Les Nusayris, 620-621. 103 Sleyman Fikri, Teke Vilayetinde Tahtaclar, Trk Yurdu, V, Mays 1927, 486-487. 104 Massignon, Selman Pk et les Premices Sprituelles de lIslam ranien, Opera Minora, II465-470. 105 Krzolu, Kpaklar, 213, (Tevrih-i Cedd-i Mirt-i Cihndan naklen). 106 eref Han, erefnme, ev., M. A. Avni, Kahire 1962, 16. 107 bnl-Esr, III, 33 vd. 108 Bk., Sarkaya, XIII-XVI. Asrlarda Anadoluda Ftvvetnmelere Gre Din nan Motifleri, Erzurum 1993 (yaynlanmam Dr., tezi), 72-73. 109 Krklar Meclisi hakknda bk., Buyruk, nr., S. Aytekin, Ankara, tarihsiz, 7-12; Noyan, Bektlik Alevlik Nedir?, 65-67. Krklar Meclisinin prototipini oluturan daha realist bir rivayet iin bk., A. Glpnarl, Burgz ve Ftvvetnamesi, FM, XV, 1953-4, 136. 110 Turan, Seluklular Tarihi, 317; ayn mlf, Trk Cihan Hakimiyeti, 264. 111 Gnaltay, Seluklular Horasana ndiklerinde slm Dnyas, 82-84; Lewis, 36. 112 Zeki Velid Togan, Umum Trk Tarihine Giri, 3. bask, stanbul 1981, 170-171. 113 B. Spuler, ran Moollar, ev. C. Kprl, 2. bask, Ankara 1987, 268. 114 en-Nsr hakknda bk., Cveyn, Trh-i Cihangu, 559-561; Celaleddin es-Syt, Trhul-Hulef, Beyrut trz., 413-421; F. Taeschner, al-Nsr li-Din Allah A, IX, 92-93. 115 Laoust, 136. 116 J. Paul Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, ev. A. Kazancgil, stanbul 1994, 93-94. 117 Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 4. bask, Ankara 1981, 18-19; Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, 57. M. Erz, gnmz Alev kltrndeki dede ve babalarla, eski Trk dinindeki kamlar arasnda geni bir karlatrma yapmtr, bk., Trkiyede Alevlik ve Bektlik, Ankara 1990, 257-286. 118 Kprl, lk Mutasavvflar, 19; Ocak Kalenderler, 23-24. 961

119 Kprl, ayn eser, 28-29. 120 Kprl, ayn eser, 62-63, 64-65. 121 Yakt, Hoca Ahmed Yesev ve Trk Dnce Tarihindeki Yeri, SDFD, I, 1994, 10-11. 122 Kemaleddin Eraslan, Hoca Ahmed Yesev ve Divan- Hikmetinden Semeler, Ankara, 1991, 30-31, 36-37. 123 Bk. Kprl, ayn eser, 174-180; Bayram, a.g.m., 540-543. 124 Barkan, Kolanizatr Trk dervileri, 299-302; Turan, Vesikalar, 66, 79; Ocak, Zaviyeler, 267-268. 125 Kprl, ayn eser, 195 vd.; Ayas, 47-48; Flal, Trkiyede Alevlik Bektlik, Ankara 1990, 102-103. 126 Vefat tarihleri zikredilmeyen bu erenler XIV. asrn ilk yarsnda yaamlardr. 127 Kprl, lk Mutasavvflar, 205-207; ayn mlf., Bektaliin Meneleri, TY, II, S. 8, 1341, 133-135; ayn mlf., slm Sf Tarikatlarnda Trk-Mool amanlnn Tesiri, ev., Y. Altan, AFD, XVIII, 1970, 148-152; Togan, a.g.e., 333-335; Flal, Trkiyede Alevlik Bektlik, 104-117, 127-132. 128 Ocak, Babaler syan, 37 vd. 129 Ocak, ayn eser, 101-105. 130 Elvan elebi, Menkbul-Kudsiyye f Mensnil-nsiyye, haz., . E. Ernsal-A. Y. Ocak, stanbul, 1984, XLII-XLIII, beyit, 190, 194, 208-210. 131 Ocak, Babaler syan, 146-147. 132 Sabahattin Glll, Ahi Birlikleri, 2. bask, stanbul 1992, 30-34. 133 Bayram, Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya 1987, 102 vd. 134 Bk., Sarkaya, agt., 93 vd. Ancak siyas tercihler bakmndan Konyada Ahi-ftvvet ehlinden bazlarnn Mevlevlikle mcadele halinde olduu bilinmektedir. Geni bilgi iin bk., Bayram, 89-96. 135 Bu konuda bk. Sarkaya, Ahilik Kltrnn Alevlie Yansyan Boyutlar, II. Antalya Yresi Ahilik El Sanatlar Sempozyumu, Antalya 11 Ekim 2000, 18-28. 136 Ahmed Eflk, Ariflerin Menkbeleri, ev. T. Yazc, 2. bask, stanbul 1989, I, 411; Akpaazde, Akpaaolu Tarihi, nr. N. Atsz, stanbul 1985, 195. J. Kingley Birge, Bektlik 962

Tarihi, ev. R. amurolu, stanbul, 1991, 36-56; Y. Nuri, ztrk, Tarihi Boyunca Bektlik, stanbul 1990, 53-54; Flal, Trkiyede Alevlik Bektlik, 140-142. 137 Menkb- Hnkr Hac Bekta Veli, Vilyet-nme, haz. A. Glpnarl, (tpk basm) stanbul 1990, 1. E. Coan, bu nispetin doru olabileceini belirtir, bk., Hac Bekta Vel Maklt, stanbul trz. XXI-XXII. 138 Akpaazde, 195. Mellif Hac Bektan irat iin Bacyn- Rumu setiini belirtir. 139 Bk., Bedri Noyan, Bektlik Alevlik Nedir?, 3. bask, stanbul, 1995, 37-42; Flal, Trkiyede Alevlik Bektlik, 159-160; Gzel, Hac Bekta Veli, Kadri Eroan Hac Bekta Veli Armaan, Ankara, 1997, 30-31. 140 Eser zerinde en ciddi alma M. E. oan tarafndan akademik bir aratrma olarak yaplmtr. Hac Bekta Vel Maklt. 141 ztrk, Tarihi Boyunca Bektlik, 99 vd.; Flal, Trkiyede Alevlik Bektlik, 168-178. 142 Hac Bekta Vel Maklt, 19-22, 23-28, 29-30.

963

Trk Dnce Tarihinde Seluklular Devrinin Yeri ve nemi / Yrd. Do. Dr. Ramazan Bier [s.509-517]
Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Giri Seluklularn Gaznelilere kar kazandklar Dandanakan Meydan Sava (432/1040) sonunda kurulan imparatorluk, (552/1157) ylnda sona ermitir. mparatorluun mekan iindeki snrlar, douda Balka Gl ve Tarm havzas; batda Ege ve Akdeniz sahilleri; kuzeyde Aral ve Hazar Gl ile Kafkasya ve Karadeniz kylar; gneyde ise Umman Denizine kadar uzanan bir genilie sahipti. Siyasi arenada ise, tarih sahnesine klar; Horasana gelileri ve ilk devlet dzeninin kurulmas; stiklal savalar, ftuhatlar ve Byk Seluklu mparatorluunun kurulmas dnemlerini kapsar. Daha sonra paralanan imparatorluktan Kirmn, Suriye ve Anadolu Seluklu Devletleri teekkl etmitir. Seluklular, Mslman olan Trk toplumunun, yeni dini deerlere samimi olarak sarlmas yannda, Trk gelenek ve tresini devam ettiren tarihi byk bir topluluktur. Bu anlamda onlar, slam ncesi Tek Tanr inancnn oluturduu lman bir yaklamla yeni dini anlaylarn kendi treleri erevesinde deerlendiren, Arap ve Fars kltrnn etkisini henz zmsememi, samimi, ciddi ve gayretli insanlard. Seluklular tarihiyle ilgili olarak o dnemde kendilerine ait tarihilerin olmamas ve ykl sonras yazlan tarih eserlerinin de zayf bulunmas yannda, orijinal kaynaklarn kaybolmas veya mevcut olanlarn da tamamen neredilmemi olmas, bu dnemin yeterince doru olarak incelenmesine ve yanstlmasna engel olmaktadr.1 Bu balamda Alman msterik Nldeke gibi baz Batl bilginlerin Seluklular hakknda sylemlerindeki n yargl yaklam gz nne almak durumunda olduumuz gibi, Rus msterik G. Bartholdde olduu gibi yeterli kaynaklara ulaamama ihtimalini de deerlendirmek zorundayz. te yandan Seluklu devletleri tarafndan ortaya konulan kltr ve sanat hazinelerinin Moollar tarafndan tahrip edilmesi, bu dnemin yeterince doru olarak incelenmesinde en byk engel olarak karmza kmaktadr. Zira Moollar, Seluklu sanat eserlerinin birounu tahrip edip yok ettikleri gibi, o devrenin kltr seviyesini yanstan ilm eserleri de, ktphanelerin yklma ve yaklmas suretiyle, ortadan kaldrmlardr. Bu balamdan olarak Kirmn Seluklu meliklerinden I. Muhammedin yerine geen Turul-hn (551-566/1156-1170) imar faaliyetlerinde bulunduu hakknda ge devir kaynaklar baz kaytlarda bulunmularsa da, bunlarn ne tr eserler olduu konusunda bir bilgimiz bulunmamaktadr. Nitekim Kad Gaffr ve Ahmed Ali Hn Vezr gibi tarihiler, onun ve devlet adamlarnn Belucistn gibi yerlerde bata imaret ve hayr eserleri olmak zere, bayndrlk faaliyetlerinin ok olduunu belirtmektedir.2 Btn bunlardan sanat tarihi incelemelerinin, siyasi tarih aratrmalarndan daha zor olduu ortaya kmaktadr.

964

Bu nedenle biz Seluklular dneminin daha ok fikir ve dnce zgrl konusuna arlk verdik. Zira hr dnce ve teebbse nem veren devlet ve milletlerin, medeniyet ve kltr harikalar ortaya koyacaklar phesizdir. A. Seluklular Devrinde lm Hayat slam ncesi Gktrklerin Tek Tanr inancna sahip olduklar bilinen bir husustur. nanlarn ve din grevlerini gnlk yaama da indirgeyen Gktrkler, beinci ayda kutlanan mill ve din bayramlarnda Tanrya ok miktarda koyun ve at kurban eder; kmz ier, ark sylerlerdi. Yine onlar savaa kacaklar zaman tapnaklarnda dua ederlerdi. Bu tr bayram ve ayinlerde Kam (aman) dua ve dini mzii idare ederdi. te yandan Gktrk hakanlar VI. asrda in imparatorlarna yazdklar mektuplarnda kendilerini Tanr tarafndan gnderilmi Byk Gktrklerin Hakan gibi ifadeler kullanmak suretiyle kendi halkna din-manev bir boyut kazandrmaktaydlar.3 Sosyal hayatn temel unsuru olan dini deerler, Mslman olan Trklerde gereken yerini bulmutur. Bu durum bizzat sultanlarn benimseme ve tevikiyle olduu gibi halk baznda da kendisini gstermitir. Nitekim Seluklu sultanlar siyas kudretin simgesi olan saray yapmaya zen gstermenin yannda, ilmin ve ibadetin temsil edildii camilerin yapmna da ayr bir nem veriyorlard. Bu balamdan olarak Turul Beyin Kendime bir kk yapp da yannda bir cami ina etmezsem, Allahtan utanrm eklindeki sz tarihe mal olmutur. Seluklu sultanlarnn bu din tutumlarnn bir ifadesi olarak, topraklarndaki bilginlere byk sayg gstermiler, onlar korumular ve desteklemilerdir. Hatta bu alanda herhangi bir ayrm yapmayarak, Hristiyan bilginlerini dahi himaye etmilerdir. Sultanlarn bu tavrnn rn olarak Seluklu mparatorluu dneminde fkh, tefsir, hadis ve kelm gibi din bilimleri dalnda nemli bilginler yetimitir. Bunlarn yazm olduklar eserler, slm dncenin oluumunda nemli roller oynamtr. Bu konuda verilebilecek en nemli rnek tasavvuf ve kelmda r aan Gazzldir. Nitekim onun, bata kelm ve tasavvuf eserleri, yzyllarca ulema ve halkn elinde gezmitir. Seluklular dneminde yetien ve slam ilim alannda sz sahibi olmu din bilginlerinin bazlar unlardr: Kelm: Ear kelamnn nclerinden olan maml-Haremeyn el-Cveyn; dnce akmlar ve itikad mezhepler hakkndaki eseriyle mehur olan Muhammed e-ehristn; Selef dncesinin belli bal simalarndan olan bnl-Cevz, Mutezile kelmnn nde gelen temsilcilerinden ve Kef adl tefsir sahibi Zemaher; kelmn nemli simalarndan olan Ali b. Zeyd el-Beyhak. Tasavvuf: Mehur mutasavvf ve er-Risle sahibi Ebl-Kasm Kueyr; Eb shak e-irz ve Abdullah el-Ensr gibi ahsiyetler anlabilir. te yandan nl Trk bilgini ve Nizmiye mderrislerinden fi limi Eb Bekir Muhammed b. Ahmed e- (. 507/1113) Ebl-Abbas Fazl b. Muhammed Luker, Eb Thir Tabes, Eb Said el965

Gnim, Eb Said Funduverc, Ferid Gln, Zeynddin es-Sv, Abdurrahman el-Hzin, Abdrrezzak Trk el-lk, Mahmud Harizm ve Serahs gibi alimler, bu ortamda yaam nemli simalardandr.4 Dnemin mehur kltr merkezlerinden olan ve Seluklular tarihi asndan dikkat ekici bir konumda bulunan Kirmn blgesi de, bu alanda nl bilginler yetitirmitir. Sultan Muhammed ilim renmeye ynelik faaliyetlere nem verirdi ve hatta bu alanda tevik mahiyetinde nemli dller datrd. Bu dnemde bin kadar fakh ve bilgin yetimitir.5 Bunlar arasnda nde gelen simalar olarak, Efdalddin,6 afi bilginlerinden mam Eb Abdullah Muhammed b. smail Nbr (. 544/1149-50), smail b. Ahmed Nbr (. 532/1138), Hanef alimi Rknddin Ebl-Fazl Abdurrahman b. Muhammed Kirmn (. 543/1148), tasavvuf byklerinden Ebl-Hseyin KutblEvliya eyh Cemalddin Ahmed, Melik II. Arslan-ah dneminde yaayan Kdvetl-evliya eyh Muhammed Arif, Melik I. Muhammed dneminde yaayan ve Melikl-ulem olarak tannan erefddin Mesud b. Aziz, eyh emsddin Mbarek Gzur, kendisinden ayn zamanda eyhlslam olarak da bahsedilen eyh Burhanddin Eb Nasr Ahmed el-Kbann ve Kad Ebl-Al Ali b. Ebil-Kasm Ali Samn (. 5/XI. yzyln II. yars) gibi alimleri anabiliriz.7 Alimleri koruyarak ve kollayarak ilme nem verdiini gsteren Seluklu sultanlarnn, kendilerinden de edebi nitelikli baz iirler rivayet edilmitir.8 Bu balamdan olarak Seluklu Trklerinde halk ve saraydakiler Trke konumakla birlikte, bilim dili Arapa, edebiyat dili olarak da Farsa kullanlyordu. Bu nedenle saray mensuplar daha ok bu dilde iir yazm veya sylemilerdir. Szgelimi Sultan Melikah ve Sencerin Farsa iirleri olduu nakledilmektedir.9 te yandan Muciriddin Belakan, Esrddin Ebl-Fazl Muhammed b. Tahir Ahsikes, Nizm, Fahrddin Grgn, Lami Grcn Sabr ve Enver gibi birok Fars edebiyats Seluklu saraylarnda yetimitir. Mensubiyetlerinden dolay din dili olarak Arapaya ve corafi faktr itibaryla da Farsaya saygda kusur etmeyen Seluklular, kendi dillerini de ihmal etmeyerek, hakim olduklar Trkistan, Harizm, Azerbaycan, Anadolu, Horasan, Afganistan, ran, Irak, Suriye ve Msr gibi blgelerde Trkenin kullanlmasn yaygnlatrmlardr. Nitekim Mubarek-ah, Arapadan sonra Trke kadar gzel ve heybetli bir dil olmadn sylerken slam dnyasnda Trkenin ne kadar nem kazandn anlatmaktadr.10 lim renme ve retme yerinin okul olduu bilincine varan Seluklularn kurduu ilk medrese, Turul Bey zamannda Niprda gereklemitir. Ancak lkenin her tarafnda bu okullarn yaygnlamas Alp Arslan dnemine rastlar. Nitekim cami kelerinden ders veren bilginler ve onlarn rencileri iin vakf suretiyle yaplan ilk medrese olarak, Badattaki Nizmiyeyi gsterebiliriz (459/1067).11 Bu yap rnek alnarak devletin ileri gelenlerinden ilme meyli bulunanlar, lkenin eitli yerlerinde medrese yapmna girimilerdir. Badattan sonra Isfahan, Rey, Nipr, Merv, Belh, Herat, Basra, Musul ve Aml gibi yerleim merkezlerinde kurulan ilk medreseler de Nizmiye adn almlardr.12 Seluklular dneminde ilim ve alimlerin himayesi medreseler araclyla olmutur. Hocalara cret verilmesi yannda rencilerin yemek, imek ve barnaklarnn cretsiz olmas, ulema evresinin de devlete sahip kmasna yol amtr. Bu balamda Seluklularn din adamlarna kar 966

davran ve tutumlar kendilerinden nceki zamanlara gre ok farkl olmutur. Onlar din adamlarna daha ok cmert davranarak onlar himaye etmilerdir. Bunun sonucu olarak da, binlerce bilgin mevcut devleti desteklemilerdir. Seluklulardaki bu anlay sonraki dnemlerde de sreklilik arz etmitir. Nitekim Kirmn Seluklularndan Melik I. Muhammed de yaptrd medreselere byk vakflar tahsis etmitir.13 Medreselerde farkl mezheplere mensup bilginler grev yapyordu. Buna, Badatta 631/1234 ylnda alan Mustansiriyye Medresesi en gzel rnek olarak gsterilebilir. Bu dnemlerde Basrada kurulan tp medresesinde Kutbeddin rz (634-711/1236-1311) bn Sinnn el-Knn ve e-ifsn ve Zemahernin el-Kefn okutuyordu.14 Genel anlamda durum byle olmasna ramen, bireysel anlamda baz yanl uygulamalar da vuku bulmutur. Nitekim Sultan Turul zamannda Mutezil grlere sahip vezir Amdl-mlk, Hanef, fi ulemasna ve zellikle de imam Kueyr, Cveyn ve Eb Sehl b. Muvaffaka baz yaptrmlar uygulamsa da bu Sultan Alparslandan itibaren bertaraf edilmitir.15 Seluklular dneminde kurulan medreselerle, evreye ilim yaylmaya balad. Bu faaliyetler halk aydnlatmann yannda Hasan Sabbahlarn ve dier ar gr sahibi mezhep mensuplarnn fikirlerine kar bir set oluturuyordu. Zamann bu niversitelerinde dini ilimlerin yannda tp, matematik gibi mspet bilimlerin eitimi de veriliyordu. Nitekim bu tr almalara verilen nemi ifade eder mahiyette Sultan Melikah dneminde bir rasathane kurulmu (468/1075), burada nl astronomi ve matematik bilgini mer Hayym (1038/48-1123/1132), Ebl-Muzaffer sfizr ve Meymn b. Necib Vsit gibi bilginler gzlem ileriyle megul olmulard. Bu ilm meguliyetin bir rn olarak da, bu alimler, Sultan Melikahn Celld-d-devle lakabna nispetle, Cell takvimini oluturdular. Bunlarn yannda mehur bilginlerden Muhammed b. Ahmed Beyhak, Eb Mansur Abdurrahman Hzin,16 Ebl-Kasm el-Usturlb de gzlem ve fizik zerine alan kimselerdendi. Bu dnemin nl tp bilginleri arasnda Eb Said Muhammed b. Ali ile Sultan Sencerin batabibi Bahaddin Muhammed b. Mahmud gibilerini anabiliriz.17 Sultan Sencerin 60 yl bakent olarak kulland Merv, kendi dneminin bir kltr merkezi olup birok ktphaneye sahip bulunmaktayd. 12.000 kaytl kitab bulunan ktphanelerin bulunmas, Seluklu sultan ve devlet adamlarnn kitaba verdii nemi anlatmas bakmndan anlamldr. XIII. asrn balarnda nemli eserlerini bu ktphanelerde hazrladn syleyen Yakut el-Hamev bu ehirde, Nizml-mlk, Mustavf erefl-mlk, vezir Mecdl-mlk, ikisi Semn ailesine ait Htuniyye, Kemliyye, Amdiyye, Zamriyye adlarn tayan on ktphane bulunduunu ve oundan rehinsiz kitap alnabildiini sylemektedir.18 Konumuzla ilgili nemli bir rnek de, ahbeddin Hayraknin Harizmde (rgen) fi Cami yannda tesis ettii ktphanenin benzeri bulunmayacak bir konumda olduu rivayet edilmektedir. Kirmn Seluklularndan Mugsiddin Mehmet, medrese, hastane, cami, zaviye ve kendisine trbe yaptrrken, ina ettii ktphaneye (Drl-ktp) eitli ilimlere ait 5.000 kitap vakfetmitir. Kervansaraylarda (Drz-ziyfe) ilim ve kltr sahibi insanlar iin 967

ktphane kurulmas ve dier yolcular iin de satran takmlar bulundurulmas, dnemin kltr hayatn yanstmas bakmndan anlamldr.19 Bu ve benzer ifadelerden anlalyor ki, Seluklular kendi dnemlerinde mevcut imkanlar erevesinde ilm ortamn olumas iin ellerinden geleni en iyi bir ekilde yapmlardr. Elbette bu zeminin olumasnda dnce zgrlnn byk pay vardr. B. Seluklular Devrinde lmi Hogr ve Dnce zgrl slam dininin temel niteliklerinden olan hogry prensip olarak kabul ederek hakimiyeti altndaki blgelerde farkl grlere msamahayla yaklaan Seluklularn nemli merkezlerinden olan rgen, Mutezile grnn arlkl olduu bir yerleim birimiydi. Nitekim Kazvinye gre, rgenin ar ve pazarlarnda ilm, kelm mnazaralar yaplrd. Bu tr tartmalarda mezheb bir taassup olmakszn, delil getiren mnazaraclara itibar edilirdi. Bu ortam o kadar seviyeli ve geni katlml olurdu ki, Fahreddin er-Razinin anlattna gre byle bir mnazarada 400 sekin alim bulunuyor onlar da konuya ilgi duyan ok sayda insan izliyordu.20 Seluklu blgelerinde bu tr mnazaralar o kadar yaygnd ki, bir gelenek haline geldii sylenebilir. Nitekim Sultan Sencer zamannda Merv, Belh ve baka kltr merkezlerinde bu tartmalar oturumlar halinde icra ediliyor ve hatta bu ilim halkalarna kadnlar da itirak edebiliyorlard.21 Hanef mezhebine mensup olan Sultanlar, farkl mezhepten de olsa, nemli bilginleri halka ders vermeye tevik ediyorlard. Nitekim bu konuda Gazzl ile Sultan Sencer arasndaki diyalog nemli bir vesikadr.22 yle ki: Sultan Sencere, Gazzlnin mam Azam aleyhinde konutuu sylenir. O da bu duyumu teyit etmek amacyla Gazzlyi yanna artr. O sralarda inziva hayatnda olan Gazzl, hkmdarn huzuruna kmamaya sz verdiini ancak Mehede kadar gelebileceini bildirir ve orada Sultanla buluurlar. Gazzl, ona herhangi bir sena ve medihte bulunmamasna ramen, Sencer onu yanna oturtur. Bu karlkl konumada konu aydnla kavuur ve olayn yanl aktarld ortaya kar. Sultan Sencer, Gazzlden meclisteki konumasn yazmasn ve ayrca onun inziva hayatn brakarak, tedrisle megul olmasn ister. Gazzl bu olay Zamann padiah Allahn takdiriyle itenlikle arzulayarak, Nipra gidip derse balamam kesin bir ekilde emretti23 ifadesiyle kaydetmitir. Sultan ve idareciler her ne kadar taassuptan uzak olsalar da, halk baznda bu tr anlaylar zamanla sosyal hayat rahatsz edecek boyuta ulamaktayd.24 Nitekim, Niprda filer ile Hanefler arasnda meydana gelen mezhep kavgasnda sakinlerinin ounluunu oluturan Haneflerden bazlar ldrlmt. Bu esnada ordusuyla ehrin yaknnda olan Sultan Sencerin olaya mdahale etmeyip, sorunun yre ulemas tarafndan zlmesini salamas,25 Hanef mezhebine mensup olmasna ramen zor kullanmamas, onun idar dirayetinin bir gstergesidir. te yandan Nizml-mlkn kendi mezhebine mensup filer iin Isfahan ve Hemednda vakfettii baz camilerin, Sultan Mehmet Tapar tarafndan Haneflere devredilmesi olaynn arkasnda 968

siyasi sebepler aramak yerinde olur. Nitekim Sultan Mehmetin aabeyi Berkyaruk ile saltanat mcadelesinde, karsnda en nemli kuvvet olarak Nizml-mlk taraftarlarn bulmas nedeniyle byle bir karar alm olabilir. Taparn mezheb anlamda taassup sahibi olmad bilinmektedir. Zira Btnlere kar mcadelesiyle n yapan i imam Eb smaile ihsanlarda bulunmas tarihi bir realitedir.26 ehristn (. 548/1153) yannda, Zemaher, Mahmud Harizm ve Mehmet lk gibi Mutezile bilginleriyle yakn dostluu olan Sultan Sencere, Beyhaknin selef yolunu tutmas, Zemaher ve Gazzl gibi bilginlere tabi olmamas eklinde yapm olduu uyar, Sultan tarafndan kabul grmemitir.27 Seluklularn salad huzur ve skun ortam ierisinde Anadoludaki trl din ve milletlerin birlikte uyum ierisinde yaamalar, ortak bir kltrn ortaya kmasna yol amtr. zellikle Anadoluda taassup duygularndan uzak, felsefi dncelere ak ve tasavvuf felsefesini de benimseyen bir ortam vard. Bu ortam ierisinde XII. yzyln ikinci yarsndan itibaren balayan fikri hareketler, XIII. asra kadar devam etmi ve Mevlna ile Yunus Emre gibi ahsiyetlerin yetimesine zemin tekil etmiti. Bu dnemin ileri gelen sultanlarndan olan Aleddin Keykubd, bilim, sanat ve medeniyete yapm olduu katklarndan tr, nemle anlmas gereken kimselerdendir. Bu verimli kltr ortam birok bilginin dikkatini ekmi, Muhyiddin bn Arab gibi tarihi nemi olan ahsiyetlerin urak yeri halini almtr. te yandan Mool istilasndan kaan bata tasavvuf bilginleri olmak zere birok alim, Anadoluyu mesken tutmulardr. Burada zerinde durmamz gereken bir bilgin daha vardr. Tam ad Eb Bekir Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. Abdullah b. Ahmed el-Mefir el-bl olan bnl-Arab 468/1076 ylnda Endlsn bliyye kentinde domu ve 543/1148 ylnda vefat etmitir. bnl-Arab 485/1092 tarihinden itibaren bliyyeden balayarak Badata kadar uzanan ve on yl aan uzun bir yolculuk dnemi yaamtr. Bu seyahati esnasnda Seluklu Trklerinin hakim olduu lkelere uram ve otobiyografik olarak kaydettii eserlerinde ziyaret ettii yerlerin siyas, coraf ve kltrel yaps hakknda nemli bilgiler vermitir. Konumuzla dorudan balantl olmas ve de Seluklu hakimiyetinde olan topraklardaki dnce zgrln bizzat yaamas nedeniyle, zet nitelikle mellifin grlerini burada aktarmay uygun bulduk. Yolculuu esnasnda urad Msrdaki i basksndan olduka rahatsz olduundan, burada sadece sekiz ay kalan bnl-Arab, Msrdan, Byk Seluklu Devletinin hkimiyeti altnda bulunan Kudse gitti. Orada mehur Mlik bilgini Eb Bekir Muhammed b. el-Veld et-Turt (. 520/1126) ile tant ve sohbetlerinde bulundu. Kudste birok ilim meclislerine katlarak tartmalara itirak etti.28 bnl-Kzern ve vg ile szettii Eb Mansr Stkn b. Arslan et-Trk gibi limler, bu ehirde tant ve kendileriyle fikir alveriinde bulunduu nl isimlerdir. bnl-Arab, burada eitli mezheplere mensup bilginlerin, Yahudi ve Hristiyan limlerinin de katld yirmi sekiz ilim meclisinde bulundu.29 Farkl gr sahibi bu bilginler arasnda gerekleen mnazaralar izledi, kendileriyle eitli ilm tartmalar yapt.30 969

bnl-Arab Kudste yldan fazla kalmtr (485-489/1092-1095). Onun bu kadar uzun kalmasnn en nemli amili, Kudsteki zgr ortamd. Mellifin ifadelerine gre burada her din ve mezhebe ait medreseler bulunuyordu. Blgede herkes kendi inancnn eitimini vermenin yannda, belli gnlerde bu din ve mezhebin ileri gelenleri bir araya geliyor ve halka da ak olan bir ortamda aralarnda bilimsel anlamda tartmalarda bulunuyorlard. Herhangi bir arlk ve taknla meydan vermeden yaplan bu mnazaralarda, Yahudi, Hristiyan, i, Kerrm, Mutezile, Mebbihe, fi ve Hanef inanlarna mensup bilim adamlar delil ve kar delillerle belli konular gryor ve konuuyorlard. Mellifin mahedesine gre deliller genellikle herkesin kabul grd ekilde Tevrat, ncil ve Kuran da geen konular zerinde ve akl nitelikteydi (brhn). Mantki ve akli kantlarn kullanld tartmalarda, kim stn ve geerli deliller ileri srerek hasm susturursa, mnazaray izleyen her grubun takdir ve vgsne mazhar oluyordu.31 bnl-Arabnin otobiyografik olarak Kuds iin kaydettii bu mahede ve grlerinin benzerini, yine Seluklu hakimiyetinde bulunan Suriye, Badat ve Horasan halk hakknda da aktarmtr. Daha sonralar Badata ulaan mellif, Sultan Alp Arslandan bahsederken Ebl-Feth MeliklAdil eklinde bir tavsifte bulunmasyla, Alp Arslann elde ettii fetihlerin yannda, adalet sahibi birisi olmasn n plana karmtr.32 te yandan Eb Bekir bnl-Arab Seluklularn at medreselerdeki eitim tarznn, Kuzey Afrika ve Endlste uygulanan eitim ve retim metodundan daha isabetli olduunu nemle vurgulamtr.33 Seluklularn ykl34 dneminde birok deerler kaybolmaya balad gibi, bu alandan olarak fikir zgrl de ar yaralar almaya balad. Nitekim Abbasi Halifesi Mstencid (555-566/11601170) devrin kadlarndan olan ve muhalif fikirleriyle tannan el-Murahham yakalattktan sonra ktphanesinde bulunan hvn- Saf Risalelerini ve bn Sinnn Kitbs-ifsn yaktrmtr. Bu tr hareketler Halife Nsr Li-Dinillah (576-622/1180-1225) dneminde de vuku bulmutur. Bu davranlar o dereceye varmt ki, bn Heysemin astronomi ilmiyle ilgili eseri bile yaklmaya balanmt. te yandan nl bilginlerden olan Seyfeddin el-Amid (. 628/1231), kelm, felsefe ve mantk gibi ilimlerle urat iin Msrdan uzaklatrlm (578/1182), deiik yerlerde de ayn ithamla karlanca evinde inzivaya ekilmek zorunda braklmt. Bu alandan olarak rkiyye felsefesinin kurucusu kabul edilen ve dncelerinden tr ldrlen el-Maktl ihabeddin Shreverdyi ve ayn sutan dolay Herata srlen Fahreddin er-Rzyi (. 606/1209) de anmak gerekir.35 Abbasi halifelerinin dnce zgrlne kar takndklar bu tavrn benzerini Mslman Endls lkesinde de grmek mmkndr. yle ki: Murbtlar dneminde Dou slm dnyasnda zuhr eden ve n Endlse kadar ulaan mm Gazzlye (. 505/1111) ve zellikle mehur eseri hyya kar menfi bir propaganda srdrlmt. Onun bu eseri Kurtubaya ulanca, ierisinde felsef ve kelm konulara deindii gerekesiyle, genellikle Mlik mezhebine mensup fakOh tarafndan yaklmasna fetv verilmiti.36 Devrin kads bn Hamdn, mm Gazzlyi tekfir etmi, dnemin hkmdar Ali b. Tafnin de desteini alan bu zt halkn gz nnde onun kitaplarn 970

yaktrmt (503/1109). Gazzl ve eserlerine kar izlenen bu olumsuz tutum, Murbtlar Devletinin hkimiyeti boyunca srmtr. Ali b. Tafnin, lkesindeki vezir, lim ve kadlara bidat ieren kitaplar, zellikle Gazzlnin eserlerini bulduklar an yakmalarn emreden bir emirnme yaynlamas dikkat ekicidir.37 Bu dnemde tasavvuf, felsefe ve kelm ile megul olanlar yannda zellikle Mutezil dnceyi benimseyenlere ayn derecede kat bir tutumun sergilendii de bilinmektedir.38 Btn bu veriler nda, Seluklularn dnce zgrlne verdikleri nemi ve onlarn inhitatyla slam dnyasnn bu balamda neler kaybettiini gzlemleyebiliriz. C . Seluklular Devrinde lim ve Kltr Messeseleri Medeniyetler bal bulunduklar dnce arka plann ve tarihiliini hayata aksettirirler. Hakim olduklar blgelerin imar faaliyetlerine nem veren Seluklular, yaplarnda genellikle cami, medrese ve ktphaneleri bir arada bulunduruyorlard. Kitap arlar (Skul-ktb), krtasiye satan dkkanlar da (Skul-varrkn) bunlara yakn olarak ina ediliyordu. Bylece ehir merkezlerinde bir kltr kompleksi oluuyordu. Esasen Seluklu ehirleri cami, medrese, ktphane, hamam ve imaret gibi klliyeler etrafnda oluuyordu. Bu ise ayn zamanda Trk-slam medeniyetinin temel bir karakterini tekil ediyordu. Nitekim Melik Turan-h devrinde (478-490/1085-1097) Kirmnn gneydousunda askerleri iin oluturduu mahalleden bunu anlayabileceimiz gibi, yaayan en gzel rnekleri arasnda Kayserideki Hunat Hatun klliyesinde bu tarz grebiliriz.39 Seluklular dneminden bize kadar ulaan en nemli sanat eserleri daha ok Anadoluda bulunmaktadr. Anadolu stratejik adan dnya corafyasnda nemli bir konuma sahiptir. Nitekim buras Mslman ve Hristiyan milletleri arasnda uluslararas bir kpr konumunda olmu ve nemli bir kltr ve ticari merkez halini almtr. Bu balamda Seluklularn Anadoluyu fethinin nemi kendiliinden ortaya kmaktadr. Bu dnemde Anadolu iktisadi bakmdan da byk bir gelime gstermiti. XII. yzylda stanbul, Konya ve Tebriz arasnda bir ticaret yolu iliyordu. Bu devirde Kayseri-Elbistan arasndaki Karahisar ovasnda kurulan milletler aras panayr (Yabanlu pazar) ok mehur idi.40 Burada dou, bat, gney ve kuzeyden gelen milletler alverite bulunurdu. Yine Mardinin gneyindeki Kohisar ile, Krehir-Kayseri yolundaki Ziyaret pazar mehur panayrlar arasnda yer almaktadr. Mamafih Trklerle Bizansllar arasndaki savalar ekonomik ilerlemenin nnde en nemli bir engeldi ancak bu durum, Klarslann Bizansllara kar kazand zafer (572/1176) ile bu engel de nemli oranda bertaraf edilmitir.41 Bu ticari yolculuun salanmas ve gvenlii, Seluklular medeniyetinin dnya lkeleri tarafndan tannmasna neden olmutur. Bu balamda ticaret yollar zerinde bulunan kervansaraylar lkenin ortak deerlerini yanstmas bakmndan anlamldr. Buralarda konaklayan yolcular hayvanlaryla birlikte gn bedava kalmak ve yemek imkanna sahipti. Kervansaraylarda hastane bulunmaktayd. Yine buralarda zengin-fakir, hr-kle, Mslman-Hristiyan ayrm yaplmakszn hizmet verilmesi vakfiyelerde belirtilmiti. Bu nedenlerde kervansaraylarn geni bir memur ve hizmetli kadrosu vard. Anadolu kervansaraylarndaki bu adet, Seluklularn eski geleneklerinin devam 971

nitelikteydi. Nitekim Horasanda Mubarek-hn misafirhanesinde (Druz-Ziyfe) konaklayan yolcularn okumas iin ktphane ve elenmeleri iin de satran takm bulunmas bunun gstergesidir.42 Bu dnemi idrak etmi yabanc gezginlerin grdklerini, hayranlk ieren ifadelerle belirtmeleri, Seluklu medeniyetinin bir gstergesidir. Szgelimi bn Batta, Anadolu hakknda efkat lkesi ifadesini kullanrken, mer de Seluklular son zamanlarna kadar cennette gibiydi, halk da ok mutluydu eklinde bir gr beyan etmitir.43 Seluklular, Mslman olduktan sonra, kafa ve beyinlerinde oluan yeni dini imaj, evrelerinde de yanstmaya balamlar ve yaptklar eserlerde bunu gstermilerdir. Bu yaplanma slam anlayn oluumunu gstermenin yannda, eserlerde kendi geleneksel grlerini de ortaya koymulardr.44 dareleri altnda bulunan in snrlarndan stanbul Boaz, Akdeniz ve Karadeniz kylarna, Msr, Yemen ve Hint snr boylarna kadar olan lkelerde cami, medrese, trbe (kmbet), hastane, kervansaray, kale ve kpr gibi birok mimari eserler meydana getirmiler, kkleri eski yurtlarndaki yaplara giden sitilleri buralarda gelitirmiler, bylece slam dnyasna yeni yap tipleri kazandrmlardr. Seluklulardan gnmze kadar ulam olan eserler arasnda, Isfahanda Glpayegn Camii, Kazvnde Mescid-i Cuma, Barsiyandaki Mescit, Zevvre ve Ardistandaki Cuma mescitlerini sayabiliriz. Medrese olarak ise, Nipr, Badat ve Ts medreselerini, ilk dneme ait rnekler olarak nitelendirebiliriz. Bu dnemin mimari yap tipi olarak orta avlulu ve drt eyvanl bir plan kullanlmtr. Avlunun drt bir yannda eyvan bulunmakta, avluyu kemerli revaklar evirmektedir. Drt eyvanl ve avlulu bir cami ve medrese tipine Seluklularn hakim olduu btn blgelerde rastlamak mmkndr. Son dnemlerde yaplan arkeolojik kazlardan da drt eyvanl plann, saray ve kervansaraylarda da kullanld anlalmaktadr.45 Seluklularn slam dnyasna getirdikleri zgn yap ekillerinden birisi de, grn itibaryla Trk adrlarn (ota) andran tuladan yaplm kmbet olarak adlandrlan trbelerdir. Bunlar genelde drt keli, ok keli veya yuvarlak biimde olmak zere kategoride deerlendirilebilir. Gnmze kadar ulaabilen bu tr eserlerin banda Sultan Sencerin (. 552/1157) Merv kentindeki trbesi gelmektedir. te yandan ince silindirik minareler de Seluklu mimarisinin icaddr.46 Melik I. Muhammedin (537-551/1142-1156), Melik I. Turan-hn yaptrd Mescid-i Melikte ina ettii ktphane de bu dnemin nemli eserlerindendir. Buraya Sultann kendisi 5.000 kitap vakfetmitir. Kirmn Seluklular hakim olduklar blgeleri bar ve huzura erdirmenin yannda birok tarihi eser de kazandrmlardr. Nitekim bu dnemi inceleyen aratrmaclar, onlardan vgyle bahsetmektedirler.47 Seluklular plastik sanatnda, Orta Asya modellerini asl olarak almlardr. Stko zerinde gelimi olan bu Seluklu ssleme slubu, camiler ve saraylarda bulunmaktayd. Bu ssleme kompozisyonunda av, sava ve saray hayat sahnelenmitir. Nitekim Reyde yaplan kazlarda kan saray kalntlarnda Trk hatlar tayan boyanm heykeller bulunmutur.48 972

Seluklu sanatnn izlerini tayan hallar, gnmze kadar gelmemekle birlikte, Badat sanatn etkilemi ve dnemin hal motiflerinde Trk izleri belirgin ekilde tespit edilmitir. Nitekim Badatta gelien ipek sanatnda Seluklularn etkisi byk olmu ve en eski ipek kuma rnei bu dnemden kalmtr. Minyatr sanat, daha ok sultan ve emirlerinin katipleri olan Uygurlar tarafndan gelitirilmitir. Hatta bu sanatla ilgili Badatta bir okul da almtr. nceleri Arapaya evrilen kitaplar zerinde grlen bu sanat tr, sonralar hikaye kitaplarnda da kendisini gstermitir. Bu devirde randa Orta Asya resim sanat slubunun etkileri aka grlmektedir. Bu balamda Seluklu Trkleriyle Orta Asyadan batya doru yaylan hal sanat, XIII. yzyln ilk yarsndaki Trkiye Seluklularndan kalan paralardan anlald zere, gelimeler gstermitir. Seluklu hallarndaki motifler sekiz keli yldzlar, ular engellerle evrilen sekizgenler gibi ekiller zerine olumutur. Bu ekiller ierisinde ise stilize bitki ve hayvan suretleri de grlebilmektedir. Trk hallarna karakteristik zellik veren ana tema, geni bordrlerdeki iri kuf yaz dekorudur. Seluklular dneminde bata Rey olmak zere Musul ve Rakka gibi nemli merkezlerde inicilik sanat gelimitir. Trk mimarisinde ininin bir ssleme sanat olarak cami ve saraylarda kullanlmas Byk Seluklular ile balam ve asl byk baarsn ise, Anadolu Seluklularnda gstermitir. ini yannda, seramik eserler de bu dnemde kullanlm ve gelitirilmitir. Byk Seluklular devrinde maden byk bir ustalkla ilenmi ve bu alan iin de Horasan merkez seilmitir. XIII. yzylda Anadolu Seluklularnda grlen ini sanat, byk gelimeler gstererek, kendine zg bir desen oluturmutur. Bu yzyln ikinci yarsndan sonra ini sslemede nebat motiflerin hakimiyeti natralist slubun habercisi olmutur. Bu balamda Konya eitli tekniklerin kullanld bir ini merkezi olmutur.49 Trkiye Seluklular, yaptklar mimari eserlerle Anadoluyu kltrel adan zenginletirmilerdir. Bu tarihi kltr zenginliinin bir ksm gnmze kadar ulaabilmitir. Bunlar arasnda Sultan Mesutun XII. yzylda yaptrd Konyadaki Aleddin Camii daha sonra yaplan tamirlerle birlikte bu konuda en nemli bir eserdir. Sultan I. Aleddin Keykubatn Nide ve Malatya da yaptrd camiler ile onun ei Mahperi Hatunun Kayseride yaptrd Hunat Hatun Cami ve klliyesi de bu alanda verilecek nemli rneklerdendir. Trkiye Seluklular tarafndan medrese tarznda yaptrlan ilk eser, Kayserideki ifte Medresedir. Bu alandan olarak, I. Gyaseddin Keyhsrevin tp medresesi (ifiye) ile kzkardei Gevher Nesibenin ifahanesi yannda Sultan I. zzeddin Keykavusun Sivasta yaptrd ifahanesi o dnemin sala verdii nemi ortaya koymas bakmndan anlamldr. Dnemin eitim yannda sanata verdii deeri anlatmas bakmndan Akehirde Sahib Ata Fahreddin Alinin Ta Medresesi, Kayserideki Sahabiye Medresesi, Konyada nce Minareli Medrese ve Karatay Medresesi, Sivastaki Gk Medrese, Krehirdeki Cacabey Medresesi anlmas gereken nemli isimler arasndadr.

973

Seluklularn imar faaliyetlerine verdii deeri anlatma bakmndan Trk nfusunun daha az olduu am ve Halepteki yaplara gz atmamz yerinde olacaktr. Nitekim amda 21 cami, 20 medrese, 9 hankh ve ribat, 7 hamam, 1 Drul-hads ve bir byk hastane vard. Yine Halepte Trk adyla anlan 77 cami ve mescit, 7 hankh, 8 medrese ve 8 hamam bulunmaktayd.50 lkenin imar, sosyal alanda insanlarn ihtiyacn gidermek amacyla Seluklu devlet ricalinin elerinin yaptrdklar eserler ve dolaysyla onlarn kltr ve sanat hayatna kazandrdklar gz ard edilmemesi gereken bir husustur. Bu balamdan olarak Kirmn Seluklu meliklerinden I. Arslanhn, smetddin lakabyla anlan, Zeytn Hatun adndaki ei, Kirmnda (Berdesr) medrese ve ribat gibi birok hayr messesesi yaptrmtr. Lakabna nispetle Evkf- smetiye denilen eserleri arasnda Medrese-i Derb-i Mhn ile Ribt- Yezdiyn anabiliriz.51 te yandan Sleyman-hn ei Terken Hatun da Kirmnda bir medrese yaptrmtr ki bu medresenin bir ktphanesi de mevcuttur. Yine Berdesrde bulunan Saray- Htn- Rkn adndaki sarayn Turul-hn ei, Htun-i Rkn tarafndan yaptrlm olduu anlalmaktadr.52 Bunlarn yannda Semerkantl Muhammed, kz Fatma ile birlikte fetvalar verirdi ki bunlar et-Tuhfe adl eserinde toplamtr. Yine Niaprlu Zeynep (524-605/1130-1208) de Hurre namyla tannan ve Zemaherden icazet alan kadn bilginlerdendi.53 Seluklularn slam medeniyetinin gelimesi ve mkemmellemesindeki rol tarihiler ve medeniyet bilimiyle uraanlarca bilinen bir husustur. te yandan Seluklu medeniyetinin Avrupa medeniyetine olumlu katks genelde gz ard edilmitir. Bunun Seluklularn tarih sahnesindeki nemi gereince kavranlamam olmasnn yannda orijinal kaynaklar gnmze kadar ulamam olmasnn da nemli bir yeri vardr. XI. asrdan sonra Hal seferleri ve Suriyede kurulan Hal devleti araclyla Avrupallar, slam medeniyetiyle tant ve geri dndklerinde bu medeniyetten birok hususlar lkelerine gtrdler. Nitekim XI. yzylda Hal savalar kzmasna ramen Mslman ve Hristiyan ticaret kervanlar amdan Akkaya ve dier slam beldelerine gidip gelmek suretiyle Avrupallar Mslmanlar ve slam medeniyetini tanmaya devam ediyorlard. Avrupallar Seluklu sultanlaryla yaptklar ticari anlamalar sayesinde Anadoluda ticaret zgrl kazanmlar ve byk ehirlerde koloniler ve konsolosluklar amlard. D. Seluklular Dneminde slm Dnyasnda Trklerle lgili Dnceler Buraya kadar anlattmz ve blmde ele aldmz Seluklu dnemi gz nne alndnda, Seluklu Trklerinin slamn maddi ve manevi kltrne katklar inkar edilemeyecek kadar byktr. Bu geliim ayn zamanda slamn mevcudiyeti ve intiar iin taze kan ve yeni bir seyir eklinde tezahr etmitir. yle ki: Trklerin slam dinine girilerinin ilk dnemlerinde, Badattaki Abbasi halifeliinin lkeye hakimiyeti zayflam, te yandan Msrda bulunan i-Ftim Devletinin propagandas ileri bir dzeye ulamt. Ayn zamanda ekonomik buhran yaayan insanlar mevcut iktidar aleyhindeki fikir 974

akmlarnn yaygnlamasna ortam oluturmutu. zellikle i ve Snn ayrmn yaayan Mslmanlar arasnda ekime ve kavgalar balam, bylece slam dnyas siyasi, dini ve ideolojik mcadeleler sonucu paralanmalara maruz kalarak, ciddi bir kaosa brnmt. Bir baka cephede ise Endlsteki Mslmanlar da kendi egemenliklerini kaybetme yolundaydlar. Akdenizde Hristiyanlk hakimiyeti nemli bir mesafe alm, Hristiyanlarn saldrlaryla Mslmanlarda mitsizlik ve korku hkm srmeye balamt. Bylece slam alemi her alanda buhrana maruz kalmt. Bu gibi durumlarda sosyo-psikolojik adan insanlarn kendilerini koruyacak ve kurtaracak nemli gelimeler beklemesi doal bir sretir. Bu balamda Sr-Derya boylarnda Karluk ve Ouz kavimlerinin slam kabule ynelmesi, Mslmanlar iin mit klarnn domasna yol amtr. Her ne kadar Trkler, slam dnyas iin korku saan bir millet halinde idiyse de, amn Trklere kar cihad, o dnemde yeni Mslman olan Trkistan Trklerinin yapmas, Trk kavminin Mslman Araplar iin mit oluturmasna neden olmutu. Bu balamda Hz. Peygambere nispeti konusunda kuku duyulsa bile, Trkler hakknda baz nebev szlerin gndeme gelmesine yol amtr. Bu tr hadislerin shhat asndan tartlmas bir tarafa braklrsa, sosyo-psikolojik adan, dnemin Mslmanlarnn halet-i ruhiyesini yanstmas bakmndan, gelecekle ilgili beklentiler asndan, Trklerin mit kayna olduunu gstermektedir. Bu alanda shhati konusunda sahih olduu belirtilen nemli hadislerden birisi olan Trkler size dokunmadka siz de onlara dokunmaynz54 hadisi daha ok Trklerin slam ncesi dnemine ait bir yaklam olduu gibi, Ey inananlar, sizden kim dininden dnerse Allah, yaknda yle bir toplum getirecek ki, O, onlar sever, onlar da Onu severler. Mminlere kar alak gnll, kafirlere kar onurlu ve iddetlidirler. Allah yolunda cihat edenler hibir knaycnn knamasndan korkmazlar, bu Allahn bir ltfdr, onu dilediine verir (el-Mide 5/54) yetinde yer alan ifadede, birok dnr tarafndan Abbasiler dneminden balayarak Seluklularla srp, Osmanllarla devam eden Trk hakimiyetinin kastedildii anlalmaktadr.55 Hamasi duygulardan uzak olarak, Seluklu ve Osmanl mparatorluu tarihine dikkatli baklmas, bu tr yorumlarn isabetli olduu konusunda geerli sebepler sunacaktr. te yandan bu tr yaklamlar destekleyecek mahiyette, Abbasiler ve Seluklular dnemini idrak eden baz melliflerin Trklerle ilgili sylemlerinden de bu mana anlalmaktadr. Bu alandan olarak Chizin Fezill-Etrk adl eseri ile bn Fazlann Seyahatnamesi bu konuda nemli bir kaynaktr. Seluklu Trklerini en gzel tanmlayan szlerden birisi de udur: Seluklu sultanlarnn hepsi gzel ahlak sahibi idiler. Onlarn bayraklar belirdikten sonra ihtiyar dnya yeniden tazelendi ve genleti, imar edildi. Seluklularn iyi idareleri sayesinde dnya nizama girdi. slamn sanca kuvvet buldu. Dou ve batda cami, medrese, ribat ve minarelerin ou Seluklu sultanlar ve vezirlerine aittir. Bu hanedann devleti yklmaya yz tutunca da lkelerin mamurluu ve halkn asayii bozuldu.56 lhanl Devletinin mehur bilgin ve devlet adam Hamdullah Kazvn ise konumuzla ilgili u ilgin tespiti yapmtr: slam hanedanlarnn ou bir kusur ve aypla maluldr. Emeviler zndk ve haricilik; 975

Abbasiler itizal; Buveyhiler rafizilik; Gazneliler, Harizmahlar ve dier Mslman slaleleri de asillerinin hakir olmasyla bir kusura sahiptir. Halbuki Seluklular btn bu illetlerden pak, temiz ve dindar insanlardr. Halka efkat bunlarn mmtaz vasflardr.57 Konuyu daha geni anlamda aydnlatmas asndan mehur mutasavvf Necmeddin er-Raznin u ifadeleri dikkat ekicidir: Mslmanlar emniyet, asayi ve rahat Seluklu ailesinin mbarek etri glgesinde buldular. Bu dindar sultanlar zamannda yaplan medreseler, camiler, hankhlar, ribatlar, hastaneler, kprler ve dier hayr kurumlar hibir devirde yaplmam; bilginlere zahitlere ve halka gsterilen efkat ve merhamet, giriilen gazalar ve kazanlan zaferler daha nce vuku bulmamtr. Bu husus o kadar aktr ki tafsilata gerek yoktur. Zira Trkistan, Fergana, Mavernnehr, Harizm, Gr, Afganistan (Sistn), Kirmn, Hzistan, ran, Irak, Diyarbekir, Suriye ve Rum (Anadolu) onlarn ve klelerinin eserleriyle doludur. Mslmanlar bu mbarek hanedana dua ve sena ile meguldrler.58 Mutedil i bilginlerden olan Abdlcelil Kazvn de benzer grlerde bulunarak, onlarn taassuptan uzak durarak ilere de iyilik ve ihsanlarda bulunduunu belirttikten sonra Mslmanlkta cami, medrese, hankh ve her trl hayr ve iyiliklerin yaplmas, ktlklerin atlmas, hep Seluklularn uurlu kllaryla mmkn olmutur eklinde bir yaklamda bulunmutur.59 Bu balamda Hristiyanlarn Seluklular hakkndaki olumlu sylemlerini60 de gz nne aldmz zaman, Seluklular dnemini idrak eden insafl dnrlerin, onlar hakknda genel anlamda mspet yaklamlarda bulunduunu ve realitede de Seluklularn bunlara msadak olduunu syleyebiliriz. 1 Bu konuda yaplan bir alma iin bkz. Nejat Kaymaz, Seluklu Devri Tarih Yazcl

(Claude Cahenden eviri), Tarih Aratrmalar Dergisi, c. VII, say 12-13, s. 193-221 (Ankara 1969). Seluklular Dnemine ait olan (Mslman ve Hristiyan kaynaklar iin bkz. Ali Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular Tarihi, s. 1-15; Hseyin Kayhan, Irak Seluklular, s. 17-28; M. Fuad Kprl, Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar, Belleten, XXVII. 2 3 4 Erdoan Meril, Kirmn Seluklular, s. 361. Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, s. 418 (stanbul 1996). Seluklular zamannda yetien Mslman bilginlerle ilgili yaplan bir doktora almas iin

bkz. Nuri Topalolu, Seluklu Devri Muhaddisleri, Ankara 1988; Altan etin, Beylikler Dneminde Sosyal Hayatn Baz Unsurlar, Gazi. nv. Kastamonu Eitim Dergisi, C.8, No: 2, 2000, s.137-158. 5 6 Erdoan Meril, Kirmn Seluklular, s. 339-340. Bu zat Kirmn Seluklular tarihiyle ilgili, Bedyil-ezmn, el-Muzf il bedyi, Ikdl-l

adlarnda nemli eser kaleme almtr. 7 Ali Sevim, Seluklu Devletleri Tarihi, s. 520.

976

Bu konuda yaplan bir alma iin bkz. Adnan Karaismailolu, Seluklu Saraynda iir ve

airler, V. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyet Semineri Bildirileri, s. 133-139 (S Seluklu Aratrmalar Merkezi, Konya 1996). 9 Sultan Sencerin mmi olduu da iddia edilmitir. Bu konudaki tartma iin bkz. Barthold,

slam Medeniyeti Tarihi, s. 179. 10 1934). 11 zellikle Alparslan dneminde medreselerin nitelikleri hakknda geni bir aratrma iin Mubarek-ah, Tarih, s. 43-44; Fuad Kprl, Trk Dili ve Edebiyat, s. 155, 161 (stanbul

bkz. Mehmet Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi (Alparslan ve Zaman) III, 347-381 (Ankara 1992). 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 bkz. Semavi Eyice, Mescid, A, s. 1-118 (MEB). Erdoan Meril, Kirmn Seluklular, s. 360. bkz. Mehmet Bayraktar, slamda Bilim ve Teknoloji Tarihi, s. 206 (Ankara 1985). bkz. M. Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, III, 465-466. bkz. Mehmet Bayraktar, slamda Bilim ve Teknoloji Tarihi, s. 199. Ali Sevim, Seluklu Devletleri Tarihi, s. 521; Osman Turan, Seluklular Tarihi, s. 335-336. Muceml-bldn, I, 10; IV, 144 (Beyrut 1957). bnl-Esir, Trh, XII, 94 (Kahire 1302); Osman Turan, Seluklular Tarihi, s. 334. Zekeriya Kazvn, Asrl-bild, s. 377-379, 520 (Beyrut ts.). Osman Turan, Seluklular Tarihi, s. 327. Konuyla ilgili bir aratrma iin bkz. M. erafeddin Yaltkaya, Sultan Sencer ve Gazzl,

Drl-fnn lahiyat Fakltesi Mecmuas, I, 42-51 (stanbul 1925-1233). 23 24 el-Mnkiz mined-dall, s. 86 (trc. A. Suphi Frat, stanbul ts.). Seluklular dneminde mevcut olan mezhepler hakknda bkz. M. erafeddin Yaltkaya,

Selukiler Dneminde Mezahip, Trkiyt Mecmuas, I, 101-106 ( Trkiyt Enstits, 1925). 25 26 Osman Turan, Seluklular Tarihi, s. 328. Osman Turan, Seluklular Tarihi, s. 331. 977

27 28 Beyrut, ts) 29

Osman Turan, Seluklular Tarihi, s. 337. Eb Bekir bnl-Arab, Ahkml-Kurn, I, 152; II, 4-5 (nr. Muhammed Abdlkadir At,

Eb Bekir bnl-Arab, el-Avsm minel-kavsm, s. 45 (nr. Ammr Tlib, Duha

1992/1413). 30 Eb Bekir bnl-Arab, K#nnt-tevl, s. 433-446 (nr. Muhammed es-Sleymn, Beyrut

1986); Muhtasaru Tertbir-rihle, s. 203-215 (nr. Sad Arab, Beyrut 1987). 31 32 33 34 Muhtasaru Tertbir-rihle, s. 203-208. el-Avsm minel-kavsm, s. 56-57. K#nnt-tevl, s. 643-644. Seluklu devletlerinin ykl nedenleriyle ilgili bir aratrma iin bkz. Nejat Kaymaz,

Anadolu Seluklu Devletinin nhitatnda dare Mekanizmasnn Rol, Tarih Aratrmalar Dergisi, c. II, say. 2-3, s. 91-155. 35 Bu tr hareketler, daha nce Mutezile bilginlerinin siyasi gc etkileyip, Ahmed b. Hanbel

gibi alimlere yapt basknn neticesi olarak, Selef anlaya mensup kimselerin yine siyasi otoriteyi etkileyerek kar hareketi eklinde deerlendirilebilir. Konuyla ilgili nemli bir alma iin bkz. Mehmet Emir zafar, deolojik Hadisiliin Tarihi Arka Plan (Mihne Olay ve Haeviye Olgusu), Ankara, 1999. 36 37 38 39 177-201. 40 Faruk Smer Yabanlu Pazar Seluklular Devrinde Milletler aras Byk Bir Fuar, Trk Kisn, el-Gazzl vel-Magrib, s. 71 (Dmak 1961). bn zr, Beynl-mugrib, IV, 59 (nr. Colin-Georges-Seraphin, Beyrut 1967). Ahmed Emn, Zuhrul-slm, III, 69 (Kahire 1959). Bu konuda yaplan bir alma iin bkz. Altan etin, rfan Ordusunun Temelleri Trklerde

Medreseler (Karahanl, Seluklu ve Beylikler Devri Medreseleri), Dini Aratrmalar, c. 2, S. 5, 1999, s.

Dnyas Tarih Dergisi, C 23, S. 71, 1985, s. 3. 41 42 Osman Turan, Seluklular Tarihi, s. 359-360, 367-368. Osman Turan, Seluklular Tarihi, s. 360.

978

43

Bk. Osman Turan, Seluk Kervansaraylar, Belleten XXXIX (1946), s. 489-491. Ebl-

Fazl el-Hemedani, Camit-tevarih (nr. Ahmet Ate, I-II, Ankara 1957). 44 147 (MEB). 45 Konuyla ilgili nemli bir alma iin bkz. slam Sanatnda Trkler = The Turkish Seluklu yaplarnn bir deerlendirmesi iin bkz. Oktay Aslanapa, Smerr, A, X, 144-

contribition to Islamic arts = el-Etrk fi Fennil-slami. stanbul: Yap ve Kredi Bankas, 1976. 46 47 48 Ali Sevim, Seluklu Devletleri Tarihi, s. 522-523. Erdoan Meril, Kirmn Seluklular, s. 339. Seluklu yaplarnn ekilleriyle ilgili ilgin bir yorum iin bkz. Seluk Mlayim, Seluklu

Sanatnda Geometrik Kompozisyonlar, I. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyet Semineri Bildirileri, s. 153-155 (S Seluklu Aratrmalar Merkezi, Konya 1993). 49 50 Ali Sevim, Seluklu Devletleri Tarihi, s. 526. bn eddd, el-Alakul-hatra f zikri memis-m vel-Cezra, I, 181-202, 241 vd., 316 vd.

(nr. Y. Zekeriya Abbde), I-II, Dmak 1991. 51 52 53 Erdoan Meril, Kirmn Seluklular, s. 359. Erdoan Meril, Kirmn Seluklular, s. 363-364. Osman Turan, Seluklular Tarihi, s. 449. Bu konuda yaplan bir alma iin bkz. Osman

etin, Anadolunun slamlamasnda Kadnlarn Rol, IV. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyet Semineri Bildirileri, s. 61-69 (S Seluklu Aratrmalar Merkezi, Konya 1994). 54 55 56 57 58 59 Eb Dvud, Melhim, 9. Msl. bkz. Said Nursi, Mektubt, s. 324 (Envr neriyat, stanbul 1986). Erdoan Meril, Kirmn Seluklular, 73. Hamdullah el-Kazvini, Trh-i Gzde, s. 434 (trc. Abdlhseyin Nevai, Tahran 1944). Necmeddin er-Rz, Mirsdl-ibd, s. 3-4 (nr. Muhammed Emin Riyahi. Tahran, 1973). Abdlcelil Kazvin, Kitbn-Nakz, s. 49, 54, 58, 77, 333, 511, 773 (nr. Celaleddin

Urmav, Tahran 1331). 60 bkz. Osman Turan, Seluklular Tarihi, s. 413-414.

979

Trk Kltr Tarihinde Ebu Mansur Muhammed Mtrid'nin Yeri ve Etkisi / Yrd. Do. Dr. Ahmet Vehbi Ecer [s.518-526]
Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Giri Bir toplumda geerli olan ve gelenek halinde devam eden her trl dil, duygu, dnce, inan, sanat ve yaay elemanlarnn tm olarak tarif edebileceimiz kltrde dilden sonra din ikinci ana unsur durumundadr. Dil ve din birlii toplumlar birletiren, yaatan ve bireylerine kimlik kazandran1 kltr elemanlardr. Dil ve dinin toplumlar iin nemini ok iyi anlayan ve kavrayan Mustafa Kemal Atatrk Dinsiz milletlerin devamna imkn yoktur2 ve Milletimiz din ve dil gibi kuvvetli iki fazilete sahiptir. Bu faziletleri hibir kuvvet milletimizin kalb ve vicdanndan ekip alamamtr ve alamaz3 cmleleriyle bu konuya parmak basmtr. Trkler slm dininden nce yaaylarna uygun den deiik dinlere girmiler,4 daha sonra evrensel dinlerle temas kurmulardr.5 Nihayet slm dinini benimsedikten sonra slm dnyasnda kendini gsteren Snnilik, iilik ve tasavvuf akmlar Trklerin Mslmanlnn ekillenmesinde etkili ana kanallar oluturmutur.6 zellikle Samanoullar hakimiyeti dneminde (892-999) Trkler arasnda geni kitlelerin iktidar vuku bulmu ve Samaniler X. yzyl Mslman Orta Asyann bir altn a yapmay baarmtr.7 Ayn dnemde Buhara ve Semerkand slm ilahiyatnn merkezleri haline gelmi ve bu blge Ebu Mansur Muhammed el-Mtrid gibi bir din bilgini yetitirmitir. Prof. Dr. nver Gnay ve Prof. Dr. Harun Gngrn birlikte yazdklar Trk Din Tarihi adl eserde konumuzla ilgili u satrlara rastlyoruz: Samaniler dneminde Buhara, slm ilahiyatnn en nemli merkezlerinden biri haline gelmitir. X. yzylda Earye paralel olarak, Orta Asyada Mtrid (l. 944) muhafazakr kelmclarn formalizmi ile Mutezilenin rasyonalizmini uzlatrmak suretiyle Snn kelmn esaslarn ortaya koyuyor ve Snn Trkler, fkhtan mam- Azam Eb Hanifenin mezhebinde karar klarken itikada da Mtridnin mezhebine intisab ediyorlard8 Prof. Dr. Ahmet Yaar Ocak ise ayn konu ile ilgili olarak unlar yazar: Byk Seluklularn X. yzyln son eyreinden itibaren bulunduklar artlar gerei Snn slm kabul ve XI. yzylda slm dnyasnda siyasi hakimiyeti ellerine geirmeleri slm leminde snni slm dncesinin kesin stnln salayan en byk siyas faktr oldu. Bu dncenin tam anlamyla sistematik bir doktrin haline geliinde Maverannehir ve Harezm blgesinden yetien limlerin pay phesiz ki ok byk idi. Snniliin iki byk inan mektebinden birincisi olan Mtridlik (dieri Earlik) Semerkandda Ebu Mansur Muhammed Mtrid (l. 944) tarafndan tesis edildi9

980

Mtridlik, Trk kltr muhitinde ortaya kan ve tarih boyunca -gnmze kadar- zellikle Trk toplumlar arasnda yaygn duruma gelen, Trk kltrnde bir din (kelm) ekoldr.1 Mtridnin toplumumuz tarafndan bilinmesi ve renilmesi Trk kltr tarihi bakmndan son derece nemlidir. Zira Mtrid sadece Trk kltr muhitinin yetitirdii byk bir bilgini olarak kalmam, X. yzyldan balayarak gnmze kadar Trk toplumlarnn inan sistemine damgasn vuran bir kimse olmutur. Gerekten de Trkler slmiyete girdikten sonra ibadet ve sosyal ilikilerini mam- Azam Ebu Hanife (l. 767)ye gre dzenlemiler, inan ilkelerinde (akaidde) de Mtridnin sistemini benimsemilerdir. Trkler daha ok hogrl, hayata ve bilime ynelik, insan sevgisine ve yardmlamaya dayal yaaylarn bu iki byk bilim adamna borludurlar. slmdan sonraki Trk toplumlarnn estetik anlaylarnn deer yarglarnn ve toplumsal ilikilerinin olumasnda, ekillenmesinde din inanlarnn rol vardr. Bu sebeple Trk-slm kltrnn kkenlerini iyi anlamak ve tespit etmek iin kltrn nemli bir eleman olan toplumun din anlayn iyi bilmek gerekir. Mturidnin din anlay aklc, ilimci, her trl hurafeden uzak, baka ifadeyle alar st bir anlay telkin etmektedir. Zira, o, bilimi ibadetten stn tutar, akl daima n plnda bulundurur, akl olmayann dininin ve ilminin olmayacan iddia eder. Trk toplumu tarih boyunca Mturidnin anlayna, yani ilme ve akla bal kald dnemlerde hogrl, hurafelerden uzak, meden ve parlak dnemlerini yaamtr. Gnmzde de Mturidnin hogrl, aklc ve ilimci din anlaynn bilinmesi ve yaanmasna ihtiya vardr. Bu sebeple Mtridnin eserleri ve fikirlerinin deerlendirilmesinin kltr tarihi bakmndan nemli olduu kansndayz. Mtridnin Yetitii Ortam A. Corafi Ortam Ebu Mansur Muhammed el-Mtrid (l. H/333-M/944), eski tarihcilerin Maverannehir adn verdikleri Seyhun ve Ceyhun rmaklar arasnda kalan coraf blgede dnyaya geldi ve oradaki Trk kltr muhitinde yetiti. Nehrin te tarafnda kalan anlamndaki bu ifade ile belirlenen blge zamanla Trklemi olan ve gerek nfusunun kalabalkl, gerek topraklarnn verimlilii bakmndan birinci srada yer alan bir blgedir.10 Prof. Dr. W. Barthold bir yazsnda bu blge ile ilgili olarak unlar yazar: Mslman corafyaclar tarafndan Maverannehirin mamurluu, toprann verimlilii, ekin, meyve vb. mahsulleriyle ehl hayvanlarnn bolluu, nfusunun okluu, cmertlii, misafirperverlii, yol ve geitlerin mkemmellii, ribat vb. hayr messeselerinin okluu, halkn cesareti, ilim ve marifete kar meyil ve istidad uzun uzadya tasvir edilmektedir.11 Maverannehir verimli topra, ormanlar, sincap, tavan ve benzeri gibi av hayvanlar, ipek retimi, altn, demir ve benzeri yer alt madenleri ile dikkati eken, ticaret yollaryla da her dnemde 981

nemini koruyan bir blge zelliindedir.12 Semerkand, Buhara, Merv, Belh, Tirmiz, Farab, Nesef, Baykent, Cend, Yenikent gibi eitim, ilim ve kltr merkezlerinin bulunduu Maverannehir, topraklarnn verimlilii kadar13 kltr ve ilim adamlaryla da nemini tarih boyunca hissettirmitir. B. Kltrel ve Tarih Ortam Maverannehirin ilk halknn Arler olduu ve zamanla bu blgenin Trkletiini yazan Barthold, Maverannehirin nfusunun kalabalkl, topraklarnn verimlilii bakmndan Trk egemenliindeki eyletler arasnda genellikle birinci sray igal14 ettiine iaret eder. Bu blgeye slmiyet IX. yzyldan sonra girmi, ancak byk ehirlerin halknn Mslman olmalarna ramen dier blgelerinde slmiyeti kabul etmemi olan Trk-Ouzlarn15 varl bilinmektedir. Tarihin baz dnemlerinde Trkistan diye anlan16 Maverannehire IX. yzyln ortalarna doru Ouz gleri olmu17 ve hzl bir slmlama hareketi balamtr. Bu slmlama hareketinde Maverannehirde mevcut olan medreseler18 baarl almalar yapmtr. Yollar, kaleler, camiler, mescidler, ribatlar, tekke ve zaviyelerin eitli hayr kurumlarnn ina edildii Maverannehir ehirleti, geniledi ve bir kltr merkezi haline geldi. Bir aratrmacmz bu ykseli dnemini yle anlatr: Blgede byk ehirlerin toporafik genilemeleri, din, mezhep, halk tabakalar arasnda mcadeleler, loncalar, tarikatlar, mahall kltr kavramlar ile slm dnyasnn parlak bir uygarlk alan haline gelen Maverannehirin ilk ykselii Samanoullar devrine rastlar19. Gerekten de halk Mslman Trk olan Maverannehir blgesine IX. ve X. yzyllarda ran asll hanedan mensuplarnn kurduu Samanoullar (874-999) hakim oldular ve onlarn hakimiyetleri dneminde baz yazarlarn ifade ettiklerine gre Maverannehir halk arasnda bilimsel ieklenmelere tank olunduu ve elverili artlar dolaysyla rk ve milliyetilikten bamsz olarak srekli bir kltrel etkinlii20 nin mevcudiyeti kendini gstermektedir. Bu blgede yetien saysz bilim adamlarn ve alanlarn saymakla bitmez.21 Ancak Arap asll yazarlardan biroklar Arabistan dndaki blgeleri ilm faaliyetler bakmndan geri olarak grm ve gstermilerdir. Araplarn dndaki milletlerin halklarna hr insan olarak bakmadklar ve onlara mevl (yni kle ile hr arasnda bir sosyal snf) dedikleri bilinmektedir. Gnmzde de Prof. Muhammed Ebu Zehra, slm mezhepleri ile ilgili olarak yazd bir eserinde Mtridnin ada bilginlerden Hasan el-Earden bahsederken: Ear, dmann otana son derece yaknd ve Mutezilenin vatan Basrada bulunuyordu. Fakihler ve muhaddislerle Mutezile arasnda cereyan eden arpmalar hep Irakta olmutur ki, Basra da Irak mezheplerinden biri idi diye yazar. Szlerinin devamnda Mtridnin bulunduu ortamn buraya uzaklndan bahisle, Mtridyi bu ilm savan grltsne ve yanksna uzaktan kl sallayan kii olarak anlatmak ister.22 Oysa ki Mtrid de, yetitii Trk kltr ortamnn vatan olan Maverannehir de -zellikle X. yzylda- nemsenmemesi mmkn olmayan kii ve yerdir. Baz eski yazarlarca, bu blgedeki halkn cesareti, ilim ve maarife kar meyil ve istidad uzun uzadya tasvir edilmektedir23. Msrl bilginlerden Ahmed Emn (1886-1954) Zuhr l-slm adl eserinde Horasan ve Maverannehr bal altnda bu 982

blgenin -Mtridnin yaad yzyldaki bilginlerinden, ilm ve edeb hareketliliinden szeder.24 Ahmed Emnin anlattna gre X. yzylda yaam bulunan corafyac25 Mukaddes (946-1000), Mtridnin yetitii Maverannehir hakknda unlar yazar: Bu blge o blgelerin en stndr. Bilginlerin ve saygn kiilerin daha ok bulunduu bir yerdir. Oras hayrn kayna, ilmin merkezi, slmn salam merkezi ve byk kalesi, hkmdar krallarn en hayrls, askerleri, askerlerin en hayrlsdr. Burada bilginler, krallar dzeyine ulamtr26. Gerekten de Mtridnin yaad ada Semerkand ve evresinde, baka ifadeyle Maverannehirde ilm bir muhit olumutur. Bir aratrmacmzn ifadesiyle: Maverannehir kltr evresinde yetimi ve slm-Trk kltr ve medeniyetinin byk mimarlar arasna girmi olan Farab, Mtrid, Buhar, Tirmiz, bn Sina gibi daha nice lim ve filozoflar27 hem Trk, hem slm ve dnya ilim hayatnda fikir ve dnce hareketlerine nclk etmiler, canllk getirmiler ve yn vermilerdir slm ilimlerden baka tp, matematik, astronomi, felsefe, fizik, kimya, tabiat, tarih ve corafya gibi msbet ilimlerde de,28 Maverannehir kltr evresi, pek ok limin yetimesine merkezlik etmitir.29 W. Bartholdun beyanna gre: Maverannehir, Etnografik bakmdan Arler tarafndan igal edilmi ve zamanla Trklemitir,30 Gktrklerin ve 960dan sonra Karluk ve Ouz Trklerinin ynetimlerine gemitir. Bu blgeye Emev vali ve komutan Ubeydullah b. Ziyad tarafndan ordu sevkedildi, 674 ylnda Buhara kuatld, Buhara hkmdar Kabac Htun sulha zorland ve blge halk slmiyetle tant. Daha sonra Kuteybe b. Mslim (669-715) bu blgeye ynlendirildi ve bu blge halk Mslman oldu.31 874-999 yllar arasnda hkm sren ve ranl olan Samanoullar (Samanler), Maverannehire hakim oldular. Samanoullar dneminde byk ilim, din, edebiyat ve fikir adamlarnn yetimesine zemin hazrland, edebiyat, din ve ilim adamlar korundu.32 Bu devre ve ortam iinde Mtrid, slm dininin doru anlalmas ve savunulmas ile ilgili eser ve gayretleriyle dikkati ekti. Mtridnin yaad zaman dilimi iinde slm dnyas siyas ve fikr alkantlar iindeydi. zellikle fikr alkantlarn, tartmalarn sebeplerini Hz. Muhammedin lmnden sonra ortaya kan olaylara dayandran ve balayanlar vardr. Gerekten de ortaya kan yeni olay ve durumlar o gnk Mslman halk arasnda farkl yorumlarn domasna sebep olmu bir grubun mmin dediklerine baka bir grubun kafir dedii grlmtr. Btn bu farkl gruplar kendi grlerini Kuran ve snnetten deliller bularak kantlamaya almlardr. Bu arada fetih hareketlerinin meydana getirdii yabanc din ve kltrlerle sk temas zorunluluu ayrlklar daha da derinletirdi ve hzlandrd. Mslmanlar daha nceleri konumaya cesaret edemedikleri itikad (inanla ilgili) meseleleri aka tartr oldular. Mtridnin bizzat kendi eseri olan Kitab t-Tevhidin eitli sayfalarnda anldna gre o dnemde seneviye, cebriyye, haeviye, deysaniyye, havaric, dehriyye, zanadka, smeniye, kaderiyye, ia kerramiye, mucessime, mecusiyye, mrcie, mutezile, mebbihe gibi gruplarn varl bilinmektedir. Ykc fikirleri tad kabul edilen bu akmlara kar slm dinini aklc bir yolla 983

savunmak iddiasyla Mutezile ortaya kt.33 Bu mezhep Emev ve Abbas halifelerinin bazlarnn desteini de salad. Halife Vsk (841-846) dnemi Mutezilenin altn a olduu kadar, bu mezhepten olmayanlara kar bask ve zulmn artt bir dnem olarak tarihe geti. Bu halifenin, Kurann Kelamullah olduunu ve Allahn ahirette grlebileceini syleyen bir kimseyi Tanry cisimlere benzetiyor diyerek bizzat kendi eliyle ldrd anlatlr.34 Mutezilenin bu ve buna benzer acmasz basklar sebebiyle, Mutezilenin kullandklar metotlar kullanarak kart bir grup olutu. slm dnyasnn ayr blgesinde Kuran ve snnete uygun bir ekilde slm inancn savunan byk din bilgini ortaya kt. Arabistanda Ebul-Hasan el-Ear (l. 935), Maverannehirde Ebu Mansur el-Mtrid (l. 944), Msrda da Ebu Cafer et-Tahav (l. 933) ykc akmlara kar fikr alanda sava atlar. Krk yana kadar hizmet ettii ve aralarnda bulunduu Mutezileden ayrlan Ear; Mutezilenin akidelerini gene onlarn silahlarn kullanarak, yni deliller ile reddetmi35 ve akl ile nakli birletirerek snn kelm (ilahiyat) ilmini oluturmutur.36 Aristonun kyas nazariyesini dini savunma arac haline getiren Ear bu metodu sebebiyle baz gruplarn, zellikle Hanbellerin tepkileriyle karlat. Ancak Arap dilinin hkm srd blgelerde geni yandalar buldu.37 Ebu Cafer et-Tahav ise fkhta (slm hukuku ve felsefesinde) rey (akl) taraftar ve Ebu Hanifenin izleyicisi olarak Ear ve Mtridnin yapmak istediklerine yakn grler ileri srd. Bir Batl bilgin Tahavnin Ear ile Mtrid arasndaki konumunu yle aklar: Bu hareketin (sunn ilm-i kelmnn) ilk temsilcisi olarak Earnin adn zikretmitik, adalar olan Semerkandl Mtrid ile Msrl Tahav ayn ekilde, bu anlayn temsilcileridirler. Bununla beraber Tahav hemen hemen unutulmu gibidir. Earlik ve Mtrdilik uzun mddet rakip snn kelm sistemleri olarak devam etti, Mtrdi mezhebi halen Mslman Trkler arasnda yaamaktadr38. te bylesi bir ortam ve zellikle Trk kltr muhiti iinde yetien Mtrid dnya Mslmanlarnn zellikle Trklerin ounluunun rabetini kazanan byk bir din bilgini olarak kendini kabul ettirmi ve Mtridlik de Trk kltr hayatnda kendine yer bulmutur. Mtrid Kimdir? Asl ad Ebu Mansur Muhammed b. Mahmud el-Mtrid es-Semerkand olan bu Trk bilgininin Mtridli (Mtrid) veya Semerkandl (Semerkand) adlaryla tannd bilinmektedir. Bu adlarla anlmasnn sebebi doum yerindendir. Zira Muhammed el-Mtrid Maverannehir blgesinde bulunan Semerkandn39 Matrid kasabasnda40 domutur. Doum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte H/238-M/862 yl civarnda olduu tahmin edilmektedir.41 Bu sebeple doum tarihi konusunda tabakat kitaplarnda ak bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak Mtridnin lm tarihi olarak gsterilen H/333-M/944 tarihinde ittifak vardr. Mtridnin Semerkandn Ckerdze mahallesinde bilginlerin defnedildii mezarla gmld42 bilinmektedir. 984

Mtrid, kendi blgesindeki, Hanefi ekolne bal bilginlerden ders almtr. Ebul-Muin enNesef (1046-1115)nin Tebsirat l-Edillesinde verdii bilgilere gre43 Ebu Hanifenin (150-769) talebeleri mam Ebu Yusuf (182-798) ve mam Muhammed e-eyban (189-804)den ders alan Sleyman el-Czcnnin talebeleri Ebu Nasr el-yaz, Ebubekr Ahmed el-Czcn, kad Muhammed b. Mukatil er-Rz, Nusayr b. Yahya el-Belhden ders almtr.44 Fkh ve kelm (ilahiyat) bilgileri ile Ebu Hanifenin dnce sistemini, aklc, hrriyetci ve hogrye dayal metotlarn bunlardan rendi ve benimsedi. Bu ynleriyle adalar Ebul-Hasan el-Ear (l. 935) ve Ebu Cafer et-Tahav (l. 944)den ayrld. Mturidnin birok kitaplar olduu bibliyografya kitaplarnda anlr. Ancak bunlardan bize kadar gelenlerin balcalar unlardr: Kitab t-Tevhd: Mturidnin akaid ile ilgili en nemli eseri olup Cambridge niversitesindeki tek yazma nshasna dayanlarak, skenderiye niversitesi Felsefe profesrlerinden Dr. Fethullah Huleyf tarafndan 1970 ylnda Beyrutta baslmtr.45 Tevilt Ehlis-Snne: Mturidnin -dnyada birok yazma nshalar bulunan- tefsirle ilgili bu eserinin birinci cildi brahim ve Seyyid Avazeyn kardeler tarafndan 1971 ylnda Kahirede bastrld. Gene balangcndan itibaren bir blm Dr. Muhammed Mstefiz er-Rahmann tahkiki ile Casim Muhammed el-Cubur tarafndan 1983 ylnda Badata neredilmitir. Eserin Kayseri Raid Efendi Ktphanesinde 47 numarada kaytl 667 varak (yaprak)l nesih bir yazma nshas bulunmaktadr.46 Risaletn Fil-Akaid: Profesr Yusuf Ziya Yrkn tarafndan slm Akaidine Dair Eski Metinler (Ankara 1953) ad altnda Arapa metni ve tercemesi yaymland. Mturidnin Trk-slm Dnyasnda Tannmas Ebu Mansur Muhammed el-Mturid, Trk ilm muhitinin yetitirdii, dnya Mslmanlarnn byk bir ounluunun nder olarak tand, slm dini tarihinde eine az rastlanan din bilginlerinden biridir. Onun teolojik birok orijinallikleri mevcuttur. Ebu Mansur Muhammed el-Mturid X. yzyln Semerkand, Buhara ve yakn evresinin ilm muhitinin eseri olarak yetimi; kelm ve felsefe gibi akl ilimlerin bu blgede yerlemesinde rol olmutur. Bylesine nemli kabul ettiimiz Mturid adalarn ve kendinden sonraki nesilleri hangi lde etkilemi ve hangi lde tannmtr? Mturid hakknda, Mturidnin ana yakn zamanda yaam ve nemli eserleri bulunan yazarlarda tatmin edici bilgi bulamamaktayz. Ebul-Muin en-Nesef (505/114)nin Tabsiret lEdillesini47 bir yana brakrsak, Mturidnin ad, kiilii, grleri ile ilgili bilgilerin mutlaka bulunmasn umduumuz baz eserlerde konunun, skutla geitirildiini gryoruz. Mesel: 1. bn l-Nedmin (379/987) el-Fihrist inde;

985

2. ehristannin (548/1153) el Milel ven Nihalinde; 3. Abdlkhir el-Badadnin (429/1037) el-Fark Beyn el Firaknda; 4. bn Hazm el-Endelusnin (456/1063) Kitb l-Fislinde; 5. bn Halliknn (631/1282) Vefeytnda; 6. bn Haldunun (808/1406) nl Mukaddimesinde; 7. Suyut (910/1505) nin Tabakat l-Mfessirn inde Mturid ile ilgili herhangi bir bilgi bulamamaktayz.48 Bu kiilerin Mturid gibi bir kiiyi duymam olmalar biraz imknsz grnmektedir. Mturidnin tannma ynnden H/8-M/14. yzyla kadar mbhem braklmasnn bizce sebepleri yle sralanabilir:

a) Milliyet Taassubu: Mturidnin anda Araplarn, Arap olmayan Mslmanlara kar tavr ve itimatlar menfidir, kukuludur. Arap rkl ve kayrmacl fiil ve hiss olarak zaman zaman kllenmi olmakla beraber en azndan kvlcm olmakta devam etmitir. Mslmanlardan, cizye vergisinin alnmaya alld, ikinci snf (meval) insan kabul edildii bilinmektedir. Byle bir anlayn bulunduu yerde Hasan el-Eariyi ehl-i snnet akidesinin yegne temsilcisi ve savunucu olarak gstermeme, Mturidnin etkisini gizleme meyli domutur.49 Bu faktr, tek ve yegne faktr olmamakla beraber ihmal edilmemesi gereken bir faktrdr.50 b) Semerkand Blgesinin Hilfet Merkezine Uzakl: Hilfet merkezi Badatta yaayan bilginler Semerkandda neler olup bittii ile ilgili deildiler. slm dnyasnca hilfet merkezi ve hilfet merkezine yakn yerlerdeki bilginler dikkatle izlenmekte ve yakndan tanmakta nemli bir faktr olmaktadr. W. Montgomery Watt, Mturidnin tannmaynn nemli bir sebebi olarak hilfet merkezinden uzaka bir eyalette yaam ve alm olmasn51 gsterir. Zira o zamann kltr ve ilim merkezi hilfet merkezinin (Badatn) iinde bulunduu Irak idi. Bu kltr merkezinden uzaklk, Mturidnin, anda Earden daha iyi tannmamasnn sebeplerinden biridir.52 c) Semerkandn Din Merkeze Uzakl: Mekke ve Medine Mslmanlarn hac ve umre vesilesiyle uradklar sadece kutsal topraklar deil, iktisad ve ilm pazarlamann, ilm tartmalarn yapld yerdi. Her yl btn blgelerden gelen bilginler, byk bir kltr merkezi olan Mekke ve Medinede Arabistan blgesi fikir hareketlerini, ilm faaliyetlerini takip ediyor ve slm dnyasnn her yerine yaylyordu. Her yl binlerce insan toplanyor ve dalyordu. nsan vcudunda kanlarn btn organlara yaylmas ve toplanmas nasl kalp vastasyla oluyorsa, Mekke ve Medine de slm dnyasnda ayn kalp grevini yerine getiriyordu. Her gelen Mslman nce Arabistan blgesinin ilim ve fikir hareketlerini takip ediyor, gittii blgelerde elde ettii bilgileri, yapt temaslar anlatyordu. Bu sebeple hayatn Irakta geiren Ear, Mturidden daha fazla tannyordu.53 986

d) Mturidnin Anlalmasnn Gl: Mturid, ada Tahav ve Earye oranla daha aklc ve ilimcidir. Naslarn (yet ve hadislerin) zarihlerine (dz, grnen anlamlarna) ballkta Ear, Mturidden daha ilerdedir. Selefiyeye daha yakndr. Mturidnin izahlarnn aklc ve soyut oluu ynnden anlalmas g olmu, naslarn anlalmasnda akln ihmal edilmesi halk arasnda daha ok dindarlk saylm olmas ynnden Ear daha fazla taraftar toplamtr.54 Sadrl-slm Muhammed Pezdev (493/1099) Mturidnin bu zelliine iaretle yle yazar: eyh Ebu Mansurun yazd Kitab t-Tevhdde biraz kapallk ve uzatma, terkibinde ise bir nevi zorluk vardr. Eer bunlar olmasayd bize kafi gelecekti.55 Maksatl veya maksatsz, Mturidnin ihmaline sebep olan bu olumsuz artlara ramen onu takip edenler, onun ilmini yayanlar kmtr. Bu yaylma ve tannma zellikle bilginler yoluyla olmutur. Bu konuda ilk akla gelmesi gereken isim Ebul-Muin Meymun b. Muhammed b. Mekhl enNesef (508/1115) dir. Ebul-Muin en Nesefnin56 Tebsiret l-Edille adl eseri57 Mturid ekolnn Kitab t-Tevhdden sonra en nemli kaynaklarndan biridir. Dr. Fethullah Huleyf, Ebul-Muin enNesefnin nemini yle belirtir: Earler arasnda Ebu Bekr el-Bakllan ve Gazzalnin yeri neyse, Mturidler arasnda da Onun yeri ayndr. Tebsiret l-Edille adl yazma eseri Mturidnin Kitab t-Tevhdinden sonra btn Mturidler iin ikinci kaynaktr. mer en-Nesefnin el-Akaid n-Nesefyesi Tebsiret l-Edillenin bir fihristi durumundadr. mam Nureddin es-Sabun (580/1184) Fahrddin er Rzi (606/1209) ile tartmalar srasnda yle der: - Ey insanlar! Ebul-Muin en-Nesefnin yazd Tebsiret l-Edille adl eserini okudum. Tahkik ve tetkik hususunda onun zerine bir kitap olmadna inanyorum.58 Sadr l-slm Muhammed el-Pezdev (493/1099) nin Usul d-Din adl eseri Mturidyenin eski kaynaklarndan biridir. Mturidnin sistemini savunan yaynlardan bir dieri de Nureddin es-Sabun (580/1184) dir.59 Ksaca mer en-Nesef diye andmz Ebu Hafs Necmddin mer b. Muhammed en-Nesef (537/1142) Mturidnin en nemli takipisi, Mturidliin en etkin yaycsdr.60 Onun hacim bakmndan kk olan Akaid adl eseri byk bir rabet grmtr. Bu eser Ebul-Muin en-Nesefnin Tebsiret t-Edillesinin zeti durumundadr ve asrlarca Mslmanlarn el kitab haline gelerek byk ilgiye mazhar olmutur. Bu esere birok erhler yazlm, nazma evrilmitir. Bu erhlere din bilginleri tarafndan hiyeler yaplmtr. Akaidin Ferganal Ali b. Osman el- (575/1179) tarafndan H/569-M/1173 ylnda Emli adyla manzum hle getirildiini biliyoruz. Bu manzum Akaidin yani Emlinin zzeddin Muhammed b. Ebi Bekr b. Cemaa (819/1416), emsddin Muhammed en-Niksar (901/1495), Aliyyl-Kari (1045/1605) tarafndan yaplan tannm erhleri ile birlikte dier erhlerinin says otuzun 987

zerindedir.61 mer en-Nesefnin Akaidinin en nemli erhlerinden biri Ear mezhebi bilginlerinden Sadddin Mesud b. mer et-Teftazan (791/1389)nin olandr. erh l-Akaid in-Nesefiyye adn tayan bu eser on drt asr slm dnyasnn ders kitab olma62 erefine mazhar olmutur. Nesef ailesinden Ebul-Berekt Hafzddn en-Nesef (710/1310)nin el-Umde adl eseri ve bu eserin ayn yazar tarafndan el-timad fil-tikad adyla yaplan erhi Mturidyenin nemli kaynaklarndandr. Bu arada bn Human diye hret bulan bilginlerden Kemalddin Muhammed b. Abdlvhid (861/1457)in el-Msayere ksa adyla anlan bir Akaid kitab yazd bilinmektedir. bn Humamn talebelerinden bn Ebi-erif el-Kuds (903/1497)nin de M/1457 ylnda yazd bir haiyesini de bu arada anmalyz. Osmanl devri bilginlerinden Kad Celleddin-zde Hzr Bey (863/1458)in el-Kasidet nNuniye adl 100 beyitlik eseri, zerinde birok erhler yaplan eserlerden biridir. Bu arada orlulu Ramazan Efendi (979/1571)nin Ramazan Efendi erhi.63 Ahmed b. Musa el-Hayal (862/1457)nin Hayali Haiyesi, Fatih devri bilginlerinden Ahmed b. Abdullah el-Krim (879/1474)nin, Muhammed brahim en-Niksar (901/1495)nin Nesef Akaidine erhleri nemli eserlerdir. Nesefnin Akaid erhlerine haiye yazan isimler arasnda Mslihiddin Mustafa el-Tastaln (901/1495), Hakim ah Muhammed b. Mbarek el-Kazvin (920/1515), Ramazan b. Abdlmuhsin Bihit (979/1571), samddin brahim b. Muhammed Semerkand (sferyini), (951/1544), Abdlhakim b. emseddin Muhammed Siyalkt (1067/1667), Saakl-zde diye anlan Mehmet Mara (1150/1737), Karaba nvanyla anlan Ali b. Mehmet el-Kastamon (1097/1686) gibi isimler yer almaktadr.64 Mtridnin Dini Anlama Metodu Nasld? Mtridnin dine yaklamnn aklc ve ilimci olmasnn yannda hogrl ve taassuptan uzak bir anlay iinde bulunmas da ona saygnlk kazandrmtr. O, kendi anda, insanlar kendi grlerine inanmaya zorlayan, kendi grlerine inanmayanlar cezalandrmakla kendilerini grevli sayan farkl gruplar (ehl l-bidat) onaylamaz. Mtrid, ana inan ilkelerini ilgilendirmeyen inan ve eylem farkllklarn hogr ile karlar, kbleye ynelen herkese mmin gzyle bakar. Ak bir (inan esaslaryla ilgili) yalanlamas (inkr) olmad srece insanlarn ibadetlerine ve ilerine karlmamas kanaatindedir. Bu dncesini amelin (eylemin) imana dahil olmamas formlyle aklar. Daha ak ifadeyle Mtrid kble ehlinin farkl eylem ile dnceye sahip olmalarn hogr ile karlar ve kendi prensiplerine uymaya ve inanmaya kimseyi zorlamaz. Mtridnin dier nemli bir yn ise dinde akl ile nakli (Kuran ve snneti) ahenkli bir ekilde kullanmaya verdii nemdir. Bir aratrmacmz Mtridnin bu konuyla ilgili grn yle zetler:

988

Akl dinin varlnn art ve bakasnn lzmdr. nki delil ve hccetle ayakta duran Allahn dini, delil ve hccetin bizzat kendisi olan aklla ayakta durmaktadr. Bunun iindir ki aklna uyan dinini korur, tabna ve heveslerine uyan ise dinin dayanan ykm olur.65 Mtridye gre akl bilgi kaynaklarndandr. Bilginin dier kayna duyu organlarnn verdii bilgilerin doruluunu akl ayrdeder. Akl, hakk ve btl ayrmak iin tarafsz bir hakem gibidir. Aklla sihirbazlarn sihirleri ve hileleriyle gerek peygamberlerin mucizelerini ayrdedebiliriz. Ayrca insanlar Kuran- Kermde akllarn kullanmaya tevik edilir.66 Akln kullanlmasnda Mutezile mezhebi ile hadis ehli (selefiye) arasnda yer alan Mtrid, ounlukla Ear mezhebi ile Mutezile mezhebi arasnda bir izgi zerinde olduu kabul edilir. Yni Mtrid Selefiyeden ve Eariyeden daha fazla aklcdr. Baka ifadeyle, akla gvenme ve akl dinde kullanma ynnden Mtrid Mutezileye Earden daha ok yakndr. Ancak Mutezileden de birok ynlerden de ayrlmaktadr. Mtridye ile, aklla nakil arasnda bir denge kurulmu, akl ve nakil, biri dierine tercih edilerek ihmale uramamtr.67 Belli Bal Grleri Mtridnin gr ve dncelerinden bazlarnn zetini sralayarak hatrlatmada bulunmak yerinde olur: Dini anlamada iman Tanrdan geleni kalp ile tasdik dil ile ikrardr. Ancak iman birinci plnda kalple tasdiktir. Fakat kelime-i ehadet getiren, Mslman olduunu syleyen kimseye mmin olarak baklr. Bilmek, mmin olmak iin yeterli deildir, bilgi ve iman ayr eylerdir. Amel (eylem) imandan bir para deildir. man ve amel (inanlanlar uygulama) ayr eylerdir. Mtridye gre ibadetlerini ihmal etmek, zina etmek, iki imek, hrszlk yapmak ve benzeri gnahlar ilemek mmini imandan karmaz. Bunlar mnkir deil, gnahkr olurlar. Byk gnah ileyen kimse gnah iledii anda Allah yalanlamaz (inkr etmez), Ona inanr ve Onun rahmetini umar durumdadr. Taklide dayal iman btldr, bu sebeple din esaslarn aklla ve delillerle bilinmesi gerekir. Allah bir ve Tektir. Bu akln gereidir. Zira en kk hareketin dahi hareket ettiricisi (muharriki) olduuna gre, tm varlk lemin de bir yaratcs, dzenleyicisinin bulunmas gerekir. Bu da ncesiz, sonrasz olan Yce Allahtr ve bu Allah Tekdir. O, hibir eye benzemez. Allahn emir ve yasaklarn bildirmek zere eliler (peygamberler) gndermesi hakdr. Her topluma, o toplumun diliyle hitap eden peygamber gelmitir. Bir top luma peygamber gnderilmedii srece o insanlar iledikleri gnahlardan dolay sorumlu tutulmazlar ve bunlardan dolay cezalandrlmazlar. Onlarn sorumluluklar akllaryla tek Allah bulmalardr.68 989

Allah kullarna kendi fiillerini (eylemlerini) yapma ve kazanma (iktisab) hrriyetine sahip klmtr. Mtrid Kitab t-Tevhd adl kitabnda Bizzat her kii bilir ki yapt ite hr olduu gibi fail (yapan) ve ksp (kesbeden, kazanan) dr cmlesini kullanr.69 Prof. Dr. Mustafa Sait Yazcolu bu konuyla ilgili aratrmasnda Mtridnin bu cmlesini naklettikten sonra u aklamay yapar: Bu ifadeden insann yapt bir ii hr olarak, kendi irade ve inisiyatifini kullanarak yapt anlalmaktadr. Fiilin Allah tarafndan yaratlm olmas, insana bir mecburiyet yklemez. Fiilinde hr olduuna gre, Allahn yaratt o fiili ister yapar, ister yapmaz. Hr iradesini yapma ynnde kullannca o fiili kesbetmi olur.70 Mtridye gre insan, kendi eylemlerinin kazanan (muktesebi) dr. Ancak baz yetlerde belirtildii71 gibi insanolu her ne kadar kendi eylemlerini iktisab ediyorsa da, gerekte bunlar yaratan Yce Tanrdr. Mtrid Allahn fiiline halk (yaratma), kulun fiiline kesb (kazanm) adn vermek suretiyle tek bir olay olan eylem (fiil)in farkl alardan isimlendirilmesini yapmaktadr. Ona gre fiil (eylem) Allah ile kul arasnda paylalmaktadr. Fiil Allaha izafe edildiinde yaratma, insana izafe edildii zaman kesb (kazanm) adn almaktadr. Bylece Mtrid kuldan (insandan) iradeyi tamamen kaldrp, onu robot haline getirmiyor. nsan, bir ii yapmay isteyince, Tanr onda bu eylemi, ii ileme, yapma gc (istitat) yaratr.72 Dilediinizi ileyiniz,73 yaptklarnza karlk olarak,74 iyilik yapn75 gibi yetler insann eyleminin serbest ve hr olarak ilenmesi gerektiine dair delillerdir. Baka ifadeyle bu yetlerden Mtrid, insann hr eylem sahibi olduunu anlamaktadr. Hr eylem sahibi olmakla insan, iyi i sonucunda mkfat, kt i sonucunda ceza alacaklardr. Bu ceza ve mkfatlar onlarn o eylemdeki irade ve kastlar oranndadr.76 Zira Tanrnn tek bana meydana getirmesi mmkn olan ey halk (yni yaratma)77 dr, insann kendi istei ve iradesiyle isteyerek oluan olay (fiil) kesbdir. nsanolu bu kesbinde (kazanmndan) hr ve sorumludur. Sonu Byk lde mam- zam Ebu Hanifenin etkisinde olan ve onun grlerini benimseyen Mtrid Trklerin yaadklar blgelerde taraftar buldu. Mtridnin tefsir metodunu inceledii kitabnda Dr. Ragp mamolu, Mtridnin zamannda Snn kelmc (ilahiyatc) olarak fkhta Hanef olan Mtrid ve afii olan Earnin bulunduunu ifade ettikten sonra, unlar yazar: Muslihuddin Mustafa el-Kesteli (l. 901/1495) zetle diyor ki: Horasan, Irak, am ve daha birok yerlerde Ear mezhebi; Maverannehir blgesinde ise, daha ok Mtrid mezhebi yaylmtr. Mtrid, hocalar vastasyla Ebu Hanife (80/150/669-767)ye dayanyor. tikadda Mtrid mektebinin mensuplar, ounlukla fkhta Hanef olanlardr. Ear mektebinin mensuplar ise, fkhta ekseriyetle afidir. Ayrca Maverannehir fukahasna da, zellikle el-Mtridiyye deniliyordu. Mtrid, devrinde bu blge fukahasnn reisi olarak tannmtr78. Mtridlik Samanoullar (849-999), Gazneliler (962-1186), Karahanllar (932-1212),

Seluklular (1040-1308) ve Osmanllar dnemlerinde halkn ounluu arasnda yaygnlamt. Tarih 990

boyunca fkhta Hanef mezhebinden olan Trkler inanta Mtrid ekoln benimsemilerdir. Fkhta akl yrtmeye, kyasa; istihsana nem veren, ictihada ak Hanef mezhebini benimseyen Trkler, onun etkisinde izleyicisi durumunda olan Mtridyi de benimsemekle akl d inanlara dirsek eviren, aklc, ilimde ilerlemi bir toplum oluturmalyd. Ancak bunun olmadn gryoruz. Bunun sebebi Mtridnin metot ve ilkelerinin halka anlatlmamas, Osmanl medreselerinde Mtridnin yerine Ear ilm-i kelmnn okutulup retilmesiydi. Bir kere Ear okulunda akl Mtridlere gre ikinci plndadr. Akl kullanma ve akla gvenme ynnden Selefiye ile Mtridye arasndadr.79 Muhammed Ebu Zehra akl kullanma bakmndan Earlerin Muhaddislerin yannda80 yer aldna iaret eder. Irakl bilginlerden Dr. rfan Abdlhamid ise: Ear, Mutezileye ilk kar knda, akl delilleri iddetle reddeden, teslimiyet ve taklit inancn cesaretle savunan bir Hanbel olarak grlmtr diye yazar.81 Earnin nemli grlerinden biri Mtridden farkl biimde oluan insann seme hakkna sahip olduu eylemleri yapmaktaki hrriyetleri ve iradeleri konusundaki aklamalardr. Ona gre insann seerek yapt eylemleri (ihtiyar fiilleri) Tanr tarafndan yaratlmlardr. Onun yaratlp oluturulmasnda kulun kudretinin bir etkisi yoktur. Kulun kudreti ve iradesiyle herhangi bir fiil (eylem) meydana gelmez. rade edilmesi mmkn olan hereyi Allah irade eder. Btn olaylar (muhdesat) Allahn fiilidir. Byle olunca kullarn btn eylemlerini de yaratan Allahtr. Bir aratrmacnn ifadesine gre Ear cebir ve tefviz82 arasnda bir noktada karar klmtr. Ear eklektisizminin bu karar noktas, grnte, tefvize nazaran cebre daha yakn olduu iindir ki buna cebr-i mutavasst (mutedil cebir) denmesi det olmutur.83 Sonu olarak Earye gre kullarn eylemlerinin (fiillerinin) oluumunda insann kudretinin bir tesiri olmamtr.84 Bu anlay tarznn halk arasnda yerlemesinde t Nizamiye medreselerinden Osmanl medreselerine kadar uzanan medrese eitiminde Ear ilm-i kelmnn okutulmasnn rol olmutur. zellikle kendini Mtridyyeden sayan Anadolu insann bylesi bir eitim etkisi altnda brakarak, akl dnceden, hr ve mteebbis iradeden uzaklatrm, kaderci ve itaatkr bir anlaya sokmu ve tembelie srklemitir. Halkn teslimiyetci ve kaderci bir anlay iinde olmas yneticilerin de ilerini kolaylatrm ve yneticiler bu eitim tarzn ve anlay desteklemilerdir. Bylece halk isim olarak Mtridyyeden olmalarna ramen, onun aklc, bilimci, hr irade anlayndan habersiz akl ve tabiat ilimlerinden uzaklam, teslimiyetci bir anlayn iinde yer alm, din yaaylarnda da hurafe ve btl inanlara ynelmilerdir. Mtrid halkmza tantlr ve Mtridnin din anlay benimsetilir, sevdirilirse aklc, ilimci ve her trl hurafeden uzak gerek slm dininin hakim olduu bir toplumun olumamas iin hibir sebep kalmayacaktr. 1 2 Fazla bilgi iin bak: A. Vehbi Ecer, Dinimiz in Dilimiz, Kayseri 2001, 1-9. Genel Kurmay Bakanl, Atatrklk, stanbul 1984, I, 453; A. Vehbi Ecer, Atatrkn

Din ve slam Dini Hakkndaki Grleri, Atatrk Dncede Din ve Laiklik, Ankara 1999 (Atatrk Aratrma Merkezi yayn), 115-136. 991

3 4 5 6

Atatrklk, I, 457; Ecer, ayn. nver Gnay-Harun Gngr, Trk Din Tarihi, Kayseri 1998, 2. Bask, 33-128. Gnay-Gngr, 129-217. Gnay-Gngr, 259; Sayn Prof. Dr. Ahmet Yaar Ocak da bu hususda eitli bildiri ve

eserlerinde Devlet slm, Medrese slm, Halk slm, Tekke (Mistik) slm gibi ayrmlar yapar. Bak: Ecer, Dinimiz in Dilimiz, 72-73. 7 8 9 II, 109-193. 10 11 12 333-334. 13 14 15 Tarm ve sulama kanallar iin bak: Barthold, Mool stilasna Kadar, 134 vd. Barthold, Mool stilasna Kadar, 83. W. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Yay. K.Y. Kopraman-A. . Aka, W. Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, ev. H. Dursun Yldz, st. 1981, 83. W. Barthold, Maverannehir, A, VII, 408-409. Yakut. b. Abdullah el-Hamev (Rum), Muceml-Buldan, Beyrut 1957, V, 45-47; Barthold, Gnay-Gngr, 265. Gnay-Gngr, 270-271. Ahmet Yaar Ocak, Din, Osmanl Devleti ve Tarihi, Editr: E. hsanolu, stanbul 1998,

Mool stilsna Kadar, 84 vd.; smet Parmakszolu, Maveran-Nehr, Trk Ansiklopedisi, XXIII,

Ankara 1975, 79. 16 17 18 19 20 352. 21 Bu blgenin slmlamas hakknda bak: Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm W. Barthold, Trkistan, A, XII-2, 140-142. brahim Kafesolu, Ouzlar, A, XII-2, 188-191. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi, 78. smet Parmakszolu, Mavera n-Nehr, Trk Ansiklopedisi, XXIII, 333-334. G. Anawati, Bilim, ev. T. Ko, slm Tarihi Kltr ve Medeniyeti, stanbul 1989, IV, 315-

Medeniyeti, stanbul 1969, 49 vd.; Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, 83 vd.; Barthold, Orta 992

Asya Trk Tarihi, 76 vd.; Philip K. Hitti, Siyas ve Kltrel slm Tarihi, ev: S. Tu, stanbul 1980, II, 332 vd.; Nesim Yazc, lk Trk slm Devletleri Tarihi, Ankara 1992, 15 vd.; Muhammed Arslan, Kuteybe b. Mslim ve Zaman, Kayseri 1986, E. . Sosyal Bil. Enst. Baslmam yksek lisans tezi. 22 M. Ebu Zehra, slmda Siyas ve tikad Mezhepler Tarihi, ev: E. R. Flal-O. Eskiciolu,

stanbul 1970, 239. 23 24 25 26 27 Barthold, Maverannehir, A, VII, 408-409. Ahmed Emn, Zuhr l-slm, Kahire 1960, I, 259-276. Mukaddes iin bak: H. J. Kramers, Mukaddes, A, VIII, 562-563. Ahmed Emn, I, 260. Bu isimlere ilveten bn Hibbn, Haccac en-Nisabur, Muhammed b. Ali e-as, bn

Furek, Beyhak, Ebul-Leys es-Semerkand, akik l-Belh gibileri saylabilir. XI. ve XII. yzyldaki hukuk bilginleri iin baknz: Yusuf Ziya Kavak, XI. ve XII. Asrlarda Karahanllar Devrinde Mavara al-Nahr slm Hukukcular, Ankara 1976. 28 Bu konuda ksa bilgi iin bak: Ltfi Gker, Bilimin Geliiminde Buhara, Semerkand ve

Basrann nemi, Buhar Uluslararas Sempozyumu (18-20 Haziran 1987), Kayseri 1996, 19-38. 29 30 31 K. Gde, Buharnin Yetitii Kltr Muhiti, Buhar Sempozyumu, 5-10. Barthold, Mool stilasna Kadar, 83. Baklabilir: Arslan, yksek lisans tezi; Taber, Tarih l-mem vel-Mlk, Beyrut 1964, VI,

396 vd.; Mehmet eker, Buharnin Memleketi Buharann Fethine Bir Bak, Buhar Uluslararas Sempozyumu, 11-17; Hakk Dursun Yldz, slmiyet ve Trkler, stanbul 1976. 32 Bak: W. Barthold, slm Medeniyeti Tarihi, ev: M. F. Kprl, Ankara 1963, 47 vd.; V. F.

Buchner, Samanler, A, X, 140-143; Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, 267-321; Ahmed Emn, I, 260 vd. 33 Mezheplerin douu ile ilgili bilgi iin bak: ehristan, el-Milel ven-Nihal, Msr 1961, I, 21

vd.; Ebul-Hasan el-Ear, Makalt l-slamiyyn ve htilf l-Musalln, Kahire 1950, I, 34, vd.; Yaar Kutluay, slmiyette tikad Mezheplerin Douu, Ankara 1959; Y. Kutluay, slm ve Yahudi Mezhepleri, Ankara 1965, 31 vd.; Muhammed l-Behiy, slm Dncesinin lhi Taraf, ev: Fuat Sezgin, stanbul 1948, 23 vd. 34 35 Zhd Hasan Carullah, el-Mutezile, Kahire, 1947, 178-179. H. Ritter, Ear, A, IV, 390-392. 993

36

D.B. Macdonald, Kelm, A, VI, 538-545; Ayrca bak: rfan Abdlhamid, Ear, TDVA,

XI, 444-447; Yusuf evki Yavuz, Eariyye, TDVA, XI, 447-455; F. Krenkow, Tahav, A, XI, 928930; Avni lhan, Buhar Dnemi Mezhep Hareketleri, Buhar Uluslararas Sempozyumu, 47-50. 37 38 W. Montomery Watt, slm Felsefesi ve Kelm, ev: S. Ate, Ankara 1968, 79 vd. De Leaey OLeary, slm Dncesi ve Tarihteki Yeri, ev: H. G. Yurdaydn-Y. Kutluay,

Ankara 1959, 111. 39 Bak: H. H. Schaeder, Semerkand, A, X, 468-471; Hamev, Mucem l-Bldan, III, 247

vd.; Abdullah b. Abdlaziz el-Kbra el-Endelus, Mucemun ma stacem min Esm il-Bild velMevad, yaynlayan: Mustafa ak, Beyrut 1983, III, 754-755; Muhammed b. Abdlmnim elHmeyr, er-Ravd l-Mitar f Haber il-Aktar, yaynlayan: Dr. hsan Abbas, Lbnan 1975, 322-323. 40 Schaeder, ayn yer; Semerkandn bir mahalle veya nahiyesidir. Bak: D. B. Macdonald-A.

Ate, Matrid, A, VII, 404-406; Ahmed b. Musa el-Hayal, Haiyet l-Hayal, Msr, Tarihsiz, 14; Barthold, Moolistan stilasna Kadar, 116. 41 Bu tahmin Mtridnin Kitab t-Tevhidini yaynlayan skenderiye felsefe profesr Dr.

Ltfullah Huleyfin grdr. Bak: Mtrid, Kitab t-Tevhid, yaynlayan: L. Huleyf, Beyrut 1970, nsz, 2; Muhammed b. Tawit et-Tanci, Abu Mansur al-Matrid, A. . lahiyat Fak. Dergisi, 1955, III, 1-10. 42 Barthold, Mool stilasna Kadar, 116, 224 numaral dipnot; Tanc, ayn makalede 2

numaral dipnot; Ayrca bak: A. Ahmedov, The Studies Chokardiza, Transactions of The International Conference Imam al-Moturidi and His Place in The Islamic Philosophy, Semerkand, Kasm 2000, (zbekistan Bilim Akademisinin dzenledii sempozyum), 76-78. 43 Nesefnin bu kitab Prof. Dr. Hseyin Atay tarafndan yazma nshalar karlatrlarak

tenkidli nere hazrlanm, birinci cildi T. C. Diyanet leri Bakanl tarafndan yaynlanmtr. Eserin dier blmlerinin yayn ile Trkeye evirisinin yaplmasnn yararl olaca kansndaym. EbulMuin Meymn b. Muhammed en-Nesef, Tabsratl-Edille f Usulid-Dn, Hazrlayan: H. Atay, Ankara 1993, T. C. Diyanet leri Bakanl Yayn, I.

44

Kemal Ik, Matridnin Kelm Sisteminde man Allah ve Peygamberlik Anlay, Ankara

1980, 13-17; Matridnin hocalar ve talebeleri iin bak: M. Ragb mamolu, mam Ebu Mansur elMatrid ve Tevilat l-Kurandaki Tefsir Metodu, Ankara 1991, 16-19. 45 206 yaprak (varak) olan eseri Dr. F. Huleyf 58 sayfalk Arapa, 43 sayfalk ngilizce

nszle 401 sayfalk metin halinde 1970 ylnda Beyrutta yaymland. 994

46

Mturidnin tefsiri ve zellikleri hakknda Trkiyede aratrmalar yaplmtr. Bak.:

Muhammed Erolu, Ebu Mansur Muhammed el-Mturid ve Tevlt l-Kuran, 1971; M. Ragp mamolu, mam Ebu Mansur Mturidnin Tevilt l-Kurandaki Tefsir Metodu, Ankara 1973; Talip zde, mam Mturidnin Teviltnda Tefsir ve Metadolojisi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri 1997, Baslmam Doktora Tezi; Hseyin Uysal, mam Mturidnin Tevil Anlay, zmir, 9 Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1992, Doktora Tezi; Mtrid ve eserleri hakknda Trkiyede yaplan aratrma ve yaynlar iin baknz: A. Vehbi Ecer, Trkiyede Ebu Mansur Muhammed el-Matrid ile lgili Aratrma ve Yaynlar, Trk Kltr Dergisi, Mays 2000, Say 445, 308-314. 47 Bu eser Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi retim yesi Prof. Dr. Hseyin Atay

tarafndan iki cilt halinde edition critiqui yaplm ve bir cildi Trkiye Diyanet leri Bakanl tarafndan yaymlanmtr. Ebul-Muin Memun b. Muhammed en-Nesef, Tebriset l-edille, Tahkik ve talik: Prof. Dr. Hseyin Atay, Ankara 1993, 626+78 sayfa. 48 Bu konu iin baknz: A. Vehbi Ecer, Trk Din Bilgini Mturid, Ankara 1978, 14; Tanc,

ayn makale. 49 Prof. Muhammed b. Tawit et-Tanc, unlar yazar: Eski slm mellifleri, bibliyografya

kitaplarnda Mturid hakknda aradklarn bulamamaktan ikyet etmilerdir. Muasr aratrclar da, bunun ehl-i snnet kelm ilmi zerinde Mturidnin kuvvetli tesirini saklamaya kar duyulan bir temayl mahsul olduunu tasavvur etmi ve saklama keyfiyetine de yalnz muasr meslekta EbulHasan el-Earyi snn akideyi mdafaaya ve ehl-i snnete muhalif takn frkalarla mcadeleye koyulmu slm by olarak gsterme arzusunun sebep olduunu dnmlerdir. Bak.: Tanc, ayn makale; Mslman olmayan tabadan alnan vergi olan cizye Vali Haccac b. Yusuf zamannda Arap olmayan mslmanlardan alnd, Arap olanlardan alnmad. Bak.: M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili Yeni Mealli Trke Tefsir, stanbul 1935, III, 2507-2509; M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1983, I, 297-302; Arap olmayan Mslmanlara mevali denilirdi. Bir tarihinin ifadesiyle Mevali, Araplarca pek itibar grmyordu. Bunlar orduda hizmetleri esnasnda at zerinde deil, yaya olarak savayorlar ve kahramanlklar ile gze arpnca pheli gzle baklyordu. Bunlara her ne kadar cret ve ganimetten hisse veriliyor idiyse de, muntazam aylk almyorlard. Divanda, yani askeri maa cetvelinde kaytl deildiler. Bak.: Julius Welhausen, Arap Devleti ve Skutu, ev.: Fikret Iltan, Ankara 1963, 236. 50 Do. Dr. Saim Yeprem, bu hususu, pek isabetli grnmeyen bir ihtimal olarak

nitelendirir. Bak.: Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Mturid, stanbul 1980, 252-253. 51 1981, 390. W. Montgomery Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, ev.: E. Ruhi Flal, Ankara

995

52 1980, 10. 53

Kemal Ik, Mturidnin Kelm Sisteminde man, Allah ve Peygamberlik Anlay, Ankara

Kbe ve nemi iin baknz: A. Vehbi Ecer, Osmanl Dneminde Mekkenin Ynetimi,

Onuncu Trk Tarih Kongresi Teblii, ilgili referanslar. 54 Akl-nakil mnasebeti ynnden Mturid ve Earnin grlerinin farklar iin baknz:

Ecer, 25-45; Bekir Topalolu, Kelm lmi-Giri, stanbul 1981, 143-147. 55 mam Ebu Yusuf Muhammed Pezdev, Ehl-i Snnet Akaidi, ev.: erafeddin Glck,

stanbul 1980, 3; Bir bilginimiz bu konuya yle iaret eder: Mturidnin problemlere, Badad dini ortamnda yetien ada Ebul-Earden daha felsef bir adan yaklamas, iinde bulunulan deiik kltrel ortamlarn etkisinden olsa gerektir Mturidnin Kitab t-Tevhid-i, genellikle, allmam ve dank slubu dolaysyla, mulak ve takibi zor olarak kabul edilmitir Mturidnin ifade tarznn kapal ve zor anlalr olmas o devre ait ilm bir slubun teekkl etmemi olmas hususu ile yakndan ilgilidir Bak.: M. Sait Yazcolu, Mturid Kelm Ekolnn ki Byk Simas: Ebu Mansur Mturid ve Ebul-Muin Nesef, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara 1985, Say: 27, 281-298; Ayrca bk.: Mustafa Sait Yazcolu, Mturid ve Nesefye Gre nsan Hrriyeti Kavram, stanbul. 56 Ebul-Muin en-Nesefnin hayat ve eserleri iin baknz: Yazcolu, ayn makale ve ayn

tez; Badadl smail Paa, Hediyet l-rifin, stanbul 1955, II, 487; Laknev, el-Fevaid l-Behiyye, Msr 1324, 216; Hayreddin ez-Zirikli, el-Alm, Beyrut 1969, VIII, 301; bn Kutluboa, Tc t-Teracim, Badad 1962, 58; mer Rza Kehhle, Mucem l-Mellifin, am 1961, VIII, 66; Yusuf Elyan Serkis, Mucem l-Matbuat, Msr 1928, II, 570; II, 1845; C. Brockelmann, GAL, I, 357; Fuad Sezgin, GAS, I, 601; Ecer, 76. 57 Tebsiret l-Edillenin yazma nshalar iin bak.: Yazcolu, ayn makale; Ecer, 74;

Hseyin Atay, nsz. 58 Fethullah Huleyf, Kitab t-Tevhid Mukaddimesi 5-6. sayfalar; M. erefeddin, Darl-Fnun

lahiyat Fakltesi Mecmuas, stanbul 1932, Say: 23, 1-19. 59 Sabunnin hayat ile ilgili kaynaklar iin baknz: Nureddin es-Sabun, Mturidiyye Akaidi,

ev.: Bekir Topalolu, stanbul 1979, Topalolunun Girii, sayfa 19-24. 60 61 mer en-Nesef ile ilgili eserler iin baknz: Ecer, 76. Kef z-Znun, II, 1350; Kemal Edib Krkolu, Lmiyye-i Kelamiyye, Ankara

niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara 1954, Say: 1-2, 1-21. 62 W. Montgomery Watt, slm Tedkikler slm Felsefesi ve Kelm. ev.: Sleyman Ate,

Ankara, I: 68, 137; CA. Storey, Taftazan, A, XII-1, 118-121. 996

63 64

Kef z-Znun, II, 1145. Kef z-Znun, II, 1146; Kef z-Znun Zeyli, II, 104; Ayrca bak: Ahmet Uur, About

Islamic World in the Epoch of Mansur Muhammed al-Moturidi and About The Science of Moturidia in Turkey, zbekistan Sempozyumu, 115-117. 65 66 Hasan ahin, Mtridye Gre Din, Kayseri 1987, 17. Ebu Mansur Muhammed el-Mtrid, Kitab t-Tevhid, Yaynlayan: Fethullah Hleyf,

Beyrut 1970, 9-11. 67 68 Bak: A. Vehbi Ecer, Trk Din Bilgini Mtrid, Ankara 1978, 25-45. Mtridnin btn grlerini burada aktarmamz mmkn deildir. Mtridnin Kitab t-

Tevhidi ve Tevilt l-Kuran elimizdedir. Onun en nemli izleyicilerinden olan Neseflerin Tabsratl-Edille, et-Temhd f Kavaid il-Tevhd, Menahic l-Eimme, Bahr l-Kelm, Sabunnin Maturidiyye Akaidi (ev: B. Topalolu, Ank. 1978) ve benzeri eserler elimizdedir. Trkiyede ise lisans, yksek lisans, doktora ve doentlik tezleri halinde Mtridnin deiik konulardaki grleri ilenmi ve deerlendirilmitir. Bak: A. Vehbi Ecer, Trkiyede Ebu Mansur Muhammed el-Mtrid ile lgili Aratrma ve Yaynlar, Trk Kltr Dergisi, Mays 2000, Say 445, 308-314; En yakn tarihlerde 2000 yl Mays aynda zbekistanda (Semerkandda) Mtrid ve grleri ile ilgili uluslararas sempozyum dzenlendi. Bak: zbekistan Cumhuriyetinin Fenler Akademisi, mam el-Mtrid ve Onun slm Felsefesinde Tutkan rni Mataryallar, Semerkand, Kasm 2000 (Rusca, ngilizce, zbekce zetler). 69 70 1992, 54. 71 72 Bak: Saffat/96. Bak: Mtrid, 226 vd.; E. Ruhi Flal, amzda tikad slm Mezhepleri, stanbul 1980, Mtrid, Kitab t-Tevhd, Yaynlayan: Fethullah Huleyf, Beyrut 1970, 226. Mustafa Sait Yazcolu, Mtrid ve Nesefye Gre nsan Hrriyeti Kavram, stanbul

49-51; M. Saim Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Mtrid, stanbul 1980, 288 vd.; Kemal Ik, Mtridnin Kelm Sisteminde man, Allah ve Peygamberlik Anlay, Ankara 1980, 90 vd. 73 74 75 76 Fussilet/40. Secde/17. Hacc/77. Bak: Mtrid, 225 vd.; Ik, 96 vd.; Flal, 50; Yeprem, 289; Nureddin es-Sbun,

Mtridyye Akaidi, ev: B. Topalolu, stanbul 1979, 140 vd.; Yazcolu, 128 vd. 997

77 78

Sbun, 142. M. Ragp mamolu, mam Ebu Mansur el-Mtrid ve Teviltl-Kurandaki Tefsir

Metodu, Ankara 1991, 15. 79 80 Bak: Ik, 23. Muhammed Ebu Zehra, slmda Siyas ve tikad Mezhepler, ev: E. R. Flal-O.

Eskiciolu, stanbul 1970, 240. 81 1981, 148. 82 83 84 Tefviz: Birine verme, birine brakma. M. Saim Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Mtrid, stanbul 1980, 227. Earnin bu fikirleri iin baknz: Ear, Kitab l-Luma, Beyrut 1954, 39 vd.; Yeprem, 200 rfan Abdlhamid, slmda tikad Mezhepler ve Akaid Esaslar, ev: S. Yeprem, stanbul

vd.; rfan Abdlhamid, slmda tikad Mezhepler ve Akaid Esaslar, ev: M. S. Yeprem, stanbul 1981, 291-303.

998

Byk Trk Dnr Frb (870-950) / Yrd. Do. Dr. brahim Hakk Aydn [s.527-534]
Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Hayat Bir kale komutannn olu olan Frb, Maverannehir blgesinde bulunan Farab (Otrar) kasabasnn Vesic kynde 259/870de dnyaya gelmitir. Frbnin nesebi hakknda farkl grler vardr. Bu anlamda onun eitli nedenlerden dolay Farisi ve Arap olduunu syleyenler de vardr. Ancak son dnemlerde yaplan ciddi aratrmalar onun Trk olduunu ortaya koymaktadrlar. Bu anlamda bir ok delil vardr. Bunlardan en nemlisi isminde bulunan Tarhan Uzlu ifadesidir ki, bu ismin Trk ismi olduunda hi phe yoktur (bkz. Frbde Metafizik Dnce, Bil Yaynlar, stanbul 2000, s.14-15). Yine bunu dorulayan daha baka deliller de vardr. rnein Frbnin doum yeri olan Vesic hakknda Makdisi, sficab (Sayram) lkesini anlatrken, Frb adnn kk bir ehre verildiini belirtir ve Vesic hakknda u bilgileri verir. Vesic, gl bir komutann idaresinde kalesi, camii ve ar pazar olan kk bir yerdir. Vesic kasabasnn kalntlar olduu kabul edilebilen Oksus denen harabe Vesic hakknda bn Havkaln rivayet ettii gibi Sir Deryann bat kysnda U (O) trarn on kilometre daha kuzeyinde kalr. Balk surlarla evrili dzgn olmayan bir altgen ve kuzeydou kesinde kntl bir kaleden olumaktayd. Kalenin iinde Bat-Trk ve Karluk devri kalntlar vard. ok keli ehirlerin Karluk-Ouz devrinden kalma olduu kuvvetle muhtemeldir. Buna gre Vesicin m. IX-X. yzylda imar edilen bir Trk beldesi olduu belirtilir (bkz. hbarul-Ulema, s. 277; UyunulEnba, II, 134; Vefayatul-Ayan, IV, 239). Yine Farab ve Vesicin teden beri Trklerin hakimiyetinde ve Trklerin anayurdu Orta Asyann snrlar iinde olmutur. te btn bunlarn altnda Frbnin Trk olduunu syleyebiliriz. Frb ilk eitim ve renimine kk yata Vesic de balad. Ancak daha sonra 9-10 yalarnda iken Faraba giderek orada ilim renimine devam etti. Bylece ilim renmek iin birok ilim merkezini dolamtr. Vesicde kadlk yapm olan Frb, bu dnemlerde Aristonun kitaplarn okuyarak felsefe ile tant. Vesicdeki ilmi hayatndan memnun olmayan Frb, teden beri zlemini duyduu, o dnemin ilim ve kltr merkezlerinden biri olan Badata gitmeye karar verdi (310/922) (bkz. Feylesofl-Arab ve Muallimus-Sani, s. 59). Frb Badata gitmeden felsefeden habersiz deildi. Aristonun kitaplarnn tamamn okumutu. Hatta Aristonun K. Nefsini yz kez okumu ve kitabn kenarna bunu kendi el yazs ile yazm. Yine Aristonun Semai Tabia kitabn da krk kez okumu (bkz. Vefayatul-Ayan, IV, 239; Uyunul-Enba, II, 14; Feylesofl-Arab ve Muallimus-Sani, s. 60). O felsefe reniminin en nemli blmn Badata geldikten sonra elde etmitir.

999

Dnrmz, Badatta bir Hristiyan olan Ebu Bir Matta b. Yunustan mantk dersleri ald. Bu dnemde ders ald dier bir hocas da, Harranl Yuhann b. Haylandr (bkz. hbarul-Ulema, s. 277278; Uyunul-Enba, II, 134). Frb, Badatta ayrca mehur dil bilgini Ebu Bekr Muhammed bnsSerrac (v. 316/928)dan Nahiv dersleri alm, Frbde Serraca Mantk dersleri vermitir (bkz. Fikir ve nsanlk Dnyasnda Frb, s. 118). Ya ilerledike tasavvufi yaantya ynelen ve musikiden holanan bir ruh hali iine giren filozofumuz, Badattaki siyasi ve mezhep kavgalarndan son derece huzursuz olup, 330/942de Badattan ayrlarak bu gnk Suriye-am blgesine geti (bkz. Mucemul-Mellifin, XI, 194; Galib, Mustafa, el-Frb, s. 12). Bir mddet amda kaldktan sonra Halepde hibir rk ayrm yapmadan, ilim adamlarna ok deer veren Seyfuddevle EbulHasan Ali b. Abdullah b. Hamdan et-Talibinin (v. 356/966) sarayna gitti. Ancak o, hibir zaman sarayn rahat ve lks yaamna kaplmad ve saraydan ksa bir sre ayrld. Frb bir komutan olu olmasna ramen, ocukluundan itibaren komutan ocuu olmann imkanlarndan yararlanmamtr. Biyolojik zevklerinin ve gzelliklerinin geici olduunu kabul ederek, bu gzelliklerin oundan kendini uzak tutmu, sade bir hayat semi, darlk ve sknt iinde yaamtr. Bu tasavvuf arlkl hayata zellikle Badata geldikten sonra nem vermitir. amdaki lks saray hayatn terk edip, sade bir hayat yaamaya balamas onun maddi deerleri nemsemeyiinden kaynaklanmtr. Bu hayat tarz lnceye dek srmtr. Frb Badatta ve Msrda pek ok renci yetitirmitir. Ancak bu rencilerin bir ikisinin dnda pek fazla bilgimiz yoktur. En nl rencisi Ebu Zekeriyya Yahya b. Adiyy (v. 364) dir (bkz. Tetimme Svanul-Hikmi, s. 90-102; Uyunul-Enba, II, 321-322; Fihrist, s. 264). Frbnin yaad dnem itibariyle bizzat ders vermedii, ancak eserleri ile yetimesine hocalk seviyesinde tesir ettii, bn Sina (Avicenna)y da rencileri arasnda sayabiliriz. Nitekim bn Sina, Aristonun Ma badetTabia isimli eserini 40 kez okuduunu ve hibir ey anlamadn, daha sonra Frbnin Araz ve ma badet-tabia sn okuyunca Aristonun bu kitabn ancak anladn belirtir (bkz. Vefayatul-Ayan, IV, 239; Uyunul-Enba, II, 3-4; Nazariyyetl-Marifet indel-Frb, s. 84). Frb, 339/950de 80 yalarnda iken amda ld. Her ne kadar Beyhaki onun Dmak ile Askaln arasnda yolunu kesen ekya tarafndan ldrldn iddia ediyorsa da bu rivayet tamamen bir yaktrmadan ibarettir. Naa amda o dnemlerde Babus-Sair denilen bir kabristanla defnedilmitir. Ancak gnmzde Frbnin kabrinin tam olarak nerede olduu tespit edilememitir (bkz. Vefayatul-Ayan, IV, 242; Kamusul-Alam, V, 3323; Introduction to the History of Science, I, 628; Mucemul-Buldan, III, 824). Frb, Badata gittiinde Trke, Farsa ve birazda Arapa biliyordu. Baz kaynaklarda 70 kadar dil bildii ileri srlr. Ancak bunun gerei yanstmaktan ok, ona duyulan hayranln bir gstergesi olsa gerek. Genelde Frbnin Trke, Farsa, Arapa ve biraz da Yunanca bildii kabul 1000

edilebilir (bkz. Tarihul-felsefe fil-slam, s. 196; Al-Frb, A History of Muslim Philosophy (iinde), I, 451; Raidut-dirase an Ebi Nasr el-Frb, s. 165). Felsefesi Frbye ikinci retmen anlamna gelen Muallim-i Sani lakab verilmitir. Bu unvann ona verili nedenlerinden biri, Samani hkmdarnn ricasyla ilk felsefe ansiklopedisi niteliinde ve muallimi evvel olarak kabul edilen Aristonun eserlerine denk bir ierikte olan et-Talimus-Sani isminde bir eser yazmasndan dolaydr. Ancak Frbnin bu eserinden Katip elebi (v. 1069/1658)nin Kefuz-Znun an Esmil-Ktbi ve Funndan baka bir temel kaynakta bahsedilmez. En nemli nedeni ise; Frbnin mantk sahasnda nemli atlmlar yapm olmasdr. Mantk hocas olan Ebu Bir Mattay bu sahadaki almalar ile geride brakm, Aristonun KitabulBurhandaki tespitleri anlalr hale getirdi ve mantk bilimine baz katklarda bulundu (bkz. Tarihu Felsefetil-slm fil-Merk vel-Marib, s. 15; Why was al-Frb Called the Second Teacher?, Islamic Culture, s. 357-364). Frbnin yetimesine ve eserlerine yansyan fikirlerine, kaynaklk eden nemli unsur vardr. Bunlar; Trk kltr, Yunan felsefesi ve slam dinidir. Bu dnce ve kltrn izleri onun eserlerinde grlebilir. Frb doum yeri olan ve Farabda slamdan nceki Trk kltryle kar karya kalmtr. Muallim-i Saninin eserlerini incelediimizde onlarda Trk Tasavvuf Edebiyatndan yansmalar bulacaz. Ayrca Frbnin insan hakkndaki grlerini incelediimizde Trk kltr gelenei ile ilikili olduunu dnmemek imkanszdr (bkz. Trk Tefekkr Tarihi, II, 172-180; el-nsan fi Felsefeti Ebi Nasr el-Frb, s. 264). Frbnin nefsin kuvvetleri hakkndaki tasnifi, Uygur Budist dncelerinin izlerini tamaktadr. Uygur tabirleri belgrtme, et-z (belirtme, benlik) ile Frbnin tahayyl kuvveti ve Uygur Trkesindeki biliglig, et-z (bilgili nefis) ile ok yakn benzerlik gstermektedir. Yine Frbnin mtefekkire kuvvetinin bu ifadelerle ilikili olduu sylenebilir. Ayrca Kudadgu Bilig ile Frbnin fikirleri arasndaki paralellik olduu bir gerektir (bkz. Kutadgu Bilig ve Frb, s. 219-230; Frbnin vatannda ki Kltr Merkezi Keng-Tanban (d) ve Sayram, s. 40-42). Bu bilgilerden anlald gibi filozofumuz, Trk kltrnden etkilenmi ve onun izlerini fikirlerine tamtr. Frb, slam filozoflar arasnda Helenistik felsefeden en fazla faydalanan filozoflardan biridir. Zaten Muallim-i Sani olarak adlandrlmas da bunun bir delilidir. slam dnyasnda Aristoyu en iyi anlayabilen dnrlerden biridir. Bu nedenle Frb, Aristo mantnn en gzel yorumlaycs olarak kabul edildi. Dier taraftan, Frb, Aristonun eserleri yannda Eflatunun eserlerine de zen gstermitir (Kitabul-Cem beyne rayeyn el-Hakimeyn Eflatun el-lahi ve Aristutalis; The Rise of Islamic Philsophy, III, 12; elFrb beyne Menatka Asrhi, s. 63; Alamul-Felsefetil-Arabiyye, s. 441-442). Frbnin Yunan 1001

felsefesinden ve zellikle Aristodan etkilenmesi, Msr, Hint, Asur ve Babil gibi eski medeniyetleri kapsamna alabilecek ekilde gereklemitir. Ancak Frb tm bu medeniyetler karsnda kendi z kltrn ve dncesini kaybetmemitir. Hibir zaman tamamen Aristo ve Eflatunun bir takipisi olmad. Onlardan faydalanmasna karn pek ok noktada Helenistik dnceden ayrlmtr. Frb Meai felsefe ekolne mensup bir filozofumuzdur. Meaiyye (meailik, peripatetisme), kelime olarak yryclk gezinenler anlamlarna gelmekte olup, Aristonun fikirlerini benimseyen, onun yolunu takip edenlere verilen bir isimdir (bkz. Lgate-i Felsefe, s. 504-505; Byk Felsefe Lgat, II, 639). slam Aristoculuu da denen bu ekol, aslnda slam dnyasnda tam ve mutlak anlamda bir Aristoculuk olmayp, ayr bir zellik tar. Frbnin, Aristonun fikirlerinin yannda Eflatunun fikirlerine de nem verdiini yukarda belirtmitik. Ayrca bu ekole Yeni Eflatunculuun, slamn, skenderiye ekolnn ve hatta Harran Sabii tesirlerini de ilave etmek gerekir. Bylece Frb slam dnyasnda ilk defa Kindinin balatt felsefi harekete ve onun ekillendirdii Meai akma, kendi inan ve kltrnn temelini oluturan, uluhiyet, nbvvet ve mead akidesinin yan sra Eflatun ve Yeni Eflatunculuktan ald baz unsurlar da katarak eklektik bir sistem kurmutur. Hatta Frb ve bn Sina yeri geldike Aristodan farkl dnmler ve onu eletirmekten de geri durmamlardr. rnein, Frb, Aristo metafiziinin kuvvet ve fiil nazariyesini kendi metafiziine temel olarak almakla beraber, onun metafizik dncesi Aristonunkinden zellikle u noktada ayrlr: a) Aristoya gre, Allah ve madde birbirinden bamsz iki ayr varlktr. Allah maddeye suret verir ve alemin merkezinde bulunur. Frbde ise, madde Allaha dayanmaktadr ve zorunluluunu da Allahtan almaktadr. b) Aristoda alemi Allah sadece gzellik ve iyilik kurallarna, belirli hedeflere gre mekanik olarak idare eder. Frbye gre ise, bilerek, inayeti ve varl ile idare eder. c) Aristoya gre ilk hareket ettirici olan Allah ayn zamanda tmel akldr ve maddeye mekanik olarak etkide bulunur. Halbuki Frbye gre Allah, biricik zorunlu varlktr. Frbnin metafizii bu zorunlu varlk fikriyle tam bir determinist hal alm ve etkisi Spinoza (v. 1677) St. Thomasa kadar uzanmtr. Eya alemi, varln ve zorunluluunu byle bir Vacibul-Vcuddan alr. Fakat Allah tmel akl deildir. Tmel akl Allahn ilk yaratt eydir. Bu bakmdan Aristoda Allah ile alem arasnda arac bulunmad halde, Frbde sudur nazariyesi gereince ilk akldan itibaren birtakm akllar, nefsler ve felekler araclk eder (bkz. Medinetl-Fazla, s. 55-56). Frbnin dncesinin oluumuna etki eden kaynaklardan biri de slam dini ve kltrdr. O felsefeyi derin dini yaants iinde reniyordu. Mslman bir ailenin ocuu olarak yetitii ve kadlk yapacak derecede slami eitim grm bir insan olduu unutulmamaldr. Dini inancna sk bir ekilde bal olan Farabi, felsef zeminin kfre doru ok kaygan olduuna inanyordu. Biz bunu Allaha yapm olduu duasnda ak bir ekilde grmekteyiz (bkz. Uyunul-Enba, II, 137). Dier taraftan dnrmzn iyi bir filozof olabilme noktasndaki tavsiyeleri deerlendirildiinde onun slama birinci derecede nem verdii anlalmaktadr. Frb Kurann ve hadislerin tesirinde kalarak slam bir hayat srmtr. slamn dnda bir yaam biimine deer vermemitir. Bilime ve dini 1002

hayata eit ekilde nem verdii u szlerinde ak bir ekilde grlmektedir. Felsefe ilmine balamadan nce, arzu ve isteklerin sadece fazilete ynelmesi iin, bedenin biyolojik ve nefsin din d isteklerini yenerek ahlak dzeltmek gerekir. Gerekte yksek iyilik ite budur. Sanld gibi maddi zevkler gerek erdem olamaz. Erdem, ahlak iyiletirmekle kazanlr. Bu ise sadece szde deil, davranlarda da kendini gstermelidir. (bkz. R. fi ma Yenbei an Yukaddeme Kable TeallmilFelsefe, s. 52-53.) Frbnin ahlak anlayna rasyonalizm hakimdir. Faziletleri, fikri, ahlaki ve ameli olmak zere drt kategoride deerlendirmektedir (bkz. Tahsilus-Saade, s. 68-76). Ona gre gerek mutluluk, biyolojik ve duygusal gereksinimlerin giderilmesiyle deil, akla uygun bir yaamla ve yksek bilginin dncenin kazandraca ruhi yetkinlikle gerekleir. (bkz. slam Dncesinde Ahlak, s. 73-95). Buna bal olarak gerek mutluluun akl- faal ile irtibatlanmayla olabileceini kabul etmesiyle de ahlak anlay metafizik bir yn kazanr. Ona gre mutluluk, ara deil amatr. Mutluluk yle bir deerdir ki, hibir eye ara olmayp dorudan doruya amatr. Frb Aristo gibi dnerek erdemli davrann, ifrat-tefrit denen iki ar utan uzak, eksii ve fazlas olmayan dengeli bir davran olduunu sylemektedir. Trkistan ve evresinde slamlamam Trk kltrnn bulunmas ve Helenistik dnceden faydalanmas, Frbyi hibir zaman inansz yapmamtr. Onun her zaman eserlerinde inanm bir Mslman olarak grmekteyiz. Mabadi Arai Ehlil-Medinetil-Fazlasnda devletin bana ReisulEvvel=lk Bakan diye tanmlad Hz. Muhammedi yerletirmesi bunun en nemli delilidir. Erdemli toplumlarn banda bulunan bakan toplumun ynetimiyle ve eitimiyle yakndan ilgilenir. Frbye gre bu zellikleri en iyi bir ekilde kendinde toplayabilen Hz. Muhammedden bakas deildir. Bu grleriyle de Hz. Muhammedin ahsnda hem filozofluu hem de peygamberlii birletirmi oluyor. Bylece de nbvvet anlayna yeni bir boyut kazandrm oldu. Ona gre Peygamber, kendisine Tanr tarafndan iletiim kurabilme ve Tanrnn buyruklarn halka anlatabilme yetenei balanan, mucize gsterebilen ve en iyi bir ekilde akln kullanabilen bir insandr. Bu grleriyle de, en felsefe ile dini uzlatrma almalarna katkda bulunmutur (bkz. Medinetl-Fazla, s. 139-156; KitabulMille, s. 52-66; Siyasetl-Medeniyye, s. 43-73; Tahsilus-Saade, s. 90-97). Btn bunlardan sonra, Frbyi en byk slam filozofu olarak kabul edebiliriz. Onun felsefesi tartmasz slam felsefesidir. Nitekim Frb, slam felsefesini ekillendiren dnrlerimizden biridir. Bu felsefenin yntem ve ilkelerini o koymutur (bkz. Vefayatul-Ayan, IV, 239; fil-Felsefetil-slamiyye, , 39). phesiz onun felsefesine slam isminin verilmesi kaynaklar arasndaki temel kaynan slam prensipleri olmasna dayanr. Frbye gre insanlarn akllaryla eitli bilgileri ortaya karmalar, sosyal hayatlarn dzenlemek iin fikir retmeleri, tabiatla ilgili konular zerinde dnp aratrp sonu karmalar slamn bir emridir. Kuran- Kerimde ve hadislerde bu tr hedefleri gsteren pek ok ifadeler vardr. Frbnin metodu ak, kolay ve kusursuzdu. Trk karakterinin zelliklerini yanstrd. Eserlerinin kolay anlalmamas metodunun karmak ya da zor ve girift anlamlarn olmasndan 1003

deildir. lenen konularn nemli lde soyut ve derin oluundandr. Szckleri ve cmleleri dikkatlice seerdi. Ayrca konunun daha iyi anlalmas iin zel rnekler vermesi, o dnem Arap dilinde felsefe terminolojisinin ksr oluundan kaynaklanmaktadr. [bkz, Fazl Medine Halknn Reyleri s. 17; al-Frb, A History of Muslim Philosophy (iinde) I, 453]. Frb slam dncesinde, zihni bilginin ve aksiyonun tek prensibi ve rehberi kabul eden felsefi doktrin olan Zihniyeci Felsefeyi ilk kuran filozoftur. O, felsefesine bilhassa mantk yoluyla girdikten sonra, metafizik temeller oluturmutur. Daha sonra sistemine tasavvufi bir boyut kazandrmtr. Akl ve inan yolunu takip eder. Bu yntemle de tasavvufi bir yaam tarzna ular. Balangta mantk ve rasyonalist olan Frbnin ulat tasavvuf, fikir hayatndan ve sisteminden ok bir yaam biimidir. Bundan dolay sadece mantk zemininde oluan rasyonalist bir dnceye bal kalmamtr. Dnrmz Aristo felsefesiyle Eflatun felsefesinin birbirine yaklatrarak felsefede birlik salayp, bu felsefi birlikle de slam dinini uzlatrmay amalamtr. Bunun iin Frb, bu iki filozofun sistemleri arasnda temele ilikin bir fark bulunmadn, farklln basit ve yzeysel olduunu ispat iin el-Cem beyne Reyeyil-Hakimeyn adl bir eser yazmtr. Onun bu uzlatrma teebbsnn arkasnda yatan gerek sebep, filozofun tek hakikat ilkesine bal oluudur. Bu amacn gerekletirirken, dine felsefi yorumlamalar katm, birbirinden ok farkl ve hatta birbirine zt dncelerden hareketle, ayr dnceleri tek bir sistemde kaynatrmak suretiyle yeni bir felsefe sistemi meydana getirmek anlamna gelen eklektizm yolunu takip etmitir. Bylece metafizik determinizmde orijinal bir filozof olmutur. Aristonun esnek bir anlam tayan tabiat kanunu kavram yerine, zorunluluk kavramna dayanan fikri yerletirmitir. O ilk defa tabii ve ahlaki zaruretlerle metafizik zaruretleri birbirine yaklatrmtr. slam dnyasnda Kindi ile balayan felsefe ve din arasnda uzlatrma problemine Frb, nemli lde eilmitir. Bu konuya yaklarken hareket noktas din olmutur. Ona gre ama, tek olan hakikate ulamaktr. Ancak din ile felsefe ayn amac benimsemelerine karn, farkl metotlar takip etmektedirler. slam, insann mutluluunu salamak iin alr. Felsefe de ayn ama ile alr. Frb, sistemli olarak balatt bu din ile felsefe arasn bartrma zere, filozoflar kfrle sulanmaya kadar gidilmitir (bkz. el-Munkizu mined-Dalal, s. 42). Ancak, Frbnin grleri incelendiinde, onu slam dininin dna kartacak bir fikri olmad grlr (bkz. Gazalinin Filozoflar Tekfirinde Frbnin Yeri, s. 26-35). Frbnin felsefesinin asl hedefi, felsefe dnyasnda bir birlik salamak ve felsefede salayaca bu birlik ile dini birbirine yaklatrabilmekti. Genel olarak bu amacn onun her konudaki grlerinde grmek mmkndr. Bu suretle de felsefe ile din arasnda oluturulan uurumu biraz olsun kapatmay amalamt. O, ncelikle insan doruya, geree ulatracak prensipleri ve metotlar tespit etmek, bu metotlara gre ilimlerin temel prensiplerini birbirlerine balamaya gayret gstermitir. Metafizik alemi ile fizik alemi arasnda birletirici unsurlar koymak, sonra da slam dininin prensipleriyle zamanndaki ilim ve felsefe sonularn bartrmaya alm. Bu suretle Mslmanlara 1004

dini inanlarndan uzaklamakszn ilim ve felsefe yapmann mmkn olabileceini ortaya koymaya almtr. Frbye gre insan aklnn ulaabilecei en genel kavram olan varl kuatacak daha klli bir kavram bulunmadndan dolay onun tanm yaplamaz. Frb varl zorunlu ve zorunsuz varlk olarak iki ksma ayrr. Zorunlu varlk; kendiliinden teden beri var olan, sebepsiz ve tek olan Allahtr. Zorunsuz ya da mmkn varlk; kendiliinden var olmayan, sonradan bir sebeple varla gelebilen, zorunlu varlk tarafndan sudur yoluyla var edilen varlklardr. Yeni Eflatunculuktan izler tayan onun sudur nazariyesi, birden ancak bir kar prensibinden hareketle semavi akllarla ilerlik kazanr (bkz. Uyunul-Mesail, s. 58-59; Medinetl-Fazla, s. 55-61; Frbde Metafizik Dnce, s. 161-170). Frb, alemin yaratl annda zaman mefhumunun olmadn, zamann gezegenlerin yaratlndan sonra, bu gezegenlerin hareketiyle meydana geldiini benimser. Ona gre zaman hareketin birimidir (bkz. Talikat, s. 21-22; el-Cem Beyne Rayeyil-Hakimeyn, s. 23; Uyunul-Mesail, s. 60-61; Frbde Metafizik Dnce, s. 190-195). Bu fikrine bal olarak ta, alemin ezeli olduunu kabul ettii sanlmtr. Frb bu eklektik izah iinde ilimleri tasnif eder. limleri ncelikle teorik ve pratik olarak ikiye ayrr. Sonra teorik ilimleri mantk, tabiat ve metafizik olarak e; pratik ilimleri ise, ahlak ve siyaset olarak ikiye ayrr. Daha sonra da bunlara matematik ve mzii ekler. Ayrca Frb ilimleri, dil, mantk, matematik, fizik ve metafizik ile medeni ilimler diye de snflandrmaktadr (bkz. hsaul-Ulum, s. 43-44). Frbye gre ilmin kayna vardr. Bunlar; his, akl ve gzlemdir. His ve akl yoluyla vastasz bilgi elde edilir. Nazar ile de vastal bilgi teekkl eder (bkz. hsaul-Ulum, s. 44, 75-76; Talikat, s. 3-5). Dnrmz varln kavranmas ya da varln bilgisinin elde edilmesinin iki yolla mmkn olabileceini benimser. Bu yollarn da akl ve duyular olduunu belirtir. Ancak varln hakikatinin bilinemeyeceini kabul eder (bkz. Talikat, s. 6). Doutan insan zihninin bo bir levha (tabula rasa) olduunu kabul eder. Frbye gre insan, alt veya aa melekeler olan be duyudan balayp, st veya yukar melekeler olan i duyularla devam eden ve akl ile zirve noktasna ulaan hiyerarik bir dzen iinde bilgi edinebilir. Zaten onun bilgi teorisi, birbirini tamamlayan, duyu ve akl ile gelii, faal akl ile kemal bulan bir bilgi teorisidir. zne duyularyla tecrbeyi oluturan czilerin (tikellerin), aklyla da, akli bilgiyi oluturan kllilerin (tmellerin) bilgisine ular. Ancak Frb, i ve d duyularn bilgisine ihtiyatla yaklamakta, bu bilgilerin doru bilgi haline gelebilmeleri iin, duyulardan daha yetkin insani bir g olan bir g olan dnme ya da akl gcn gerekli grmtr. Bylece yetersiz olan duyularn bilgisi akllar vastasyla kemale ular (bkz. Frbde Bilgi Teorisi, s. 175-178). nsann bilgi teorisinin temelinde insani akllar bulunur. Bu noktada nce teorik ve pratik olarak ikiye ayrr. Pratik akl insana zg her trl dengeli davran ortaya koymada etken olan akldr. Yani insann kemale ulamasn salar. Teorik akl da maddi/bilkuvve (heyulani), meleke/bilfiil halinde ve kazanlm/mstefad (mktesep) akl olmak zere ksma ayrr (bkz. R. fi ma Yenbei an Yukaddeme Kable Teallumil-Felsef, s. 54). Maddi (heyulani ya da potansiyel) akl ruhun bir ynn 1005

oluturur. G halindeki akldr. Bu akl ile insan, varln zelliklerini, varln fiziki ynnden soyutlayarak kavrar. Fiziki varlktan soyutlanm zellikler zihne yerleince insandaki heyulani akl, meleke (eylem) halindeki akla dnr. Meleke halindeki akl, fiil halindeki akldr. G halindeki akln aktif duruma gemesidir. Bu seviyeye gelebilen insan, kendi z varln kavrayabilir. Bilinenlerden hareketle baz bilinmeyenleri, fiziki yn olmayan soyut varlklar bilme gcne ular. Bu ekilde soyut varlklar kavrayabilme zelliine ulaabilen insan da kendini dnce ile gelitirip en yksek insan akl seviyesi olan kazanlm (mktesep) akl dzeyine ulam olur (bkz. Makale fi Meanil-Akl, s. 42-45). Mstefad akl ise, duyu alglaryla hibir ilikisi bulunmayan akl olup, insann ulaabilecei en yksek dzeydir. Sezgi ve ilhama ak olduu iin faal aklla iliki kurma imkanna sahiptir. Bilgi edinmede akllarla dorudan doruya vastasz bilgi elde edilirken, duyularla vastal bilgi elde edilir. Bundan dolay da duyularla kazanlan bilgi her zaman doruyu yanstmayabilir. Duyulan yanlabilir. Aklla elde edilen bilgi en doru bilgidir. Ancak akln doru bilgiyi bize verebilmesi iin metafizik alemin fizik alemine en yakn varl olan akl- faal ile irtibatlanmas ve ondan manevi destek almas gerekir (bkz. Medinetl-Fazla, s. 88, 101-103). Bylece insann bir noktadan sonra saf akln yetersiz olduuna, ilahi alemin-dinin vahyin gerekliliine iaret etmitir. Ayrca Frb, insann bilgi edinme aamalarnn her birinde faal akln katksnn olduu grndedir. Frb, Stoallar gibi din-felsefe ilikisi zerinde durmutur. Felsefenin sonular ile slam dinini uzlatrma yoluna gitmitir. Bu giriiminden dolay da iddetli eletiriler almtr. Nitekim uzlatrmak istedii fikirlerin birbirine uzak olmas yannda bu fikirlerin kayna slam deildir. Bu uzlatrma eilimini sudur, nefs nazariyesinde ve zellikle devlet felsefesinde grmekteyiz. Frbnin devlet anlayn, Bayraktar Bayrakl yapm olduu bir alma ile ortaya koymutur (bkz. Frbde Devlet Felsefesi). Yukarda da belirttiimiz gibi, bu ehrin bakannn hem filozof hem de nebi olmasnn en uygunu olacan zikretmesi, bu uzlatrmann en belirgin delilidir. Filozof ve nebi arasnda kurduu uyum, bu konudaki dncelerini zetlemektedir. Bu itibarla, gerek bilginin kayna tek olmaktadr. Ona gre nebi, bilgiyi vahiy vastasyla, filozof ise, akl vastasyla Allahtan almaktadr. Nebiye bilgiyi vahiy melei getirirken, filozofa ise akllar vastasyla gelir. Buradan hareketle, din ve felsefe ayn kaynaa dayanrlar. nk dinin kayna vahiy, felsefenin kayna ise Allahn yaratt akldr. Her iki kaynakta Allahtan gelmektedir. Netice olarak dini gerek ile felsefi gerek yntem itibariyle farkl olmakla birlikte objektif olarak birdirler. Bylece de filozofumuz dini hakikatlere akli aklamalar getirmek suretiyle ufkunu geniletmitir. Fiziki varlk ile manevi varl birletirmeye alm, bunu da akllar nazariyesine balayarak metafizie dayandrmtr. Allah ile feleklerin hareketleri arasnda ve akllarn mertebeleri ile insani akl arasnda sk bir iliki kurmutur. Bundan dolay da, Frbnin tabiatn, metafizik ve ruhiyatndan ayrmak ok gtr. Ancak grnteki determinizmi metafizik determinizmine baldr. Onun metafizii zorunlu ve zorunsuz temellere dayanmaktadr. Metafiziinde Allahn zat ve sfatlar, alemle olan ilikisinde on akl teorisi, ruh anlay ve sudur nazariyesini incelemektedir. Alemin olurlu bir varlk olmasndan hareketle, varl kendinden olan bir, ilk ve tek zorunlu varl benimser. Sonra da 1006

tek ve ilk varlktan okluk aleminin meydana geliini aklar. Bu aklamas, sudur ve on akl teorisi denilen, birbirine sk skya bal iki doktrine dayanmaktadr. Frb tenash kabul etmez. Her insann kendine zg bir ruhu olduunu benimser ve asl mutluluun ruhi seviyede olabileceini kabul eder. Ruh gn kabul edenleri iddetli bir ekilde eletirir. Ayrca kendinden nceki dnce sistemlerinin ounda bulunan Astrolojiyi de kabul etmez. Ona gre, gk cisimlerinin hareketinin ve pozisyonlarnn yeni keiflerle, baz insanlarn lmleriyle ya da savalarn kmas gibi olaylarla ilgisi yoktur (bkz. Nket fi ma Yasuhhu ve ma lem Yesihhu min Ahkam en-Nucum, s. 107-110; Uyunul-Mesail, s. 64). Dnrmz mantk ilmine son derece nem vermitir. Aristonun Organon adl mantk klliyat kapsamna giren her kitap zerinde almtr. Ona gre mantk, gerek doru bilgiye insan ulatran en doru yoldur. Mantk ilmi dnceyi, akl doruya, insan geree yneltir ve yanla dmesini nler. Yine ona gre mantk doruyu yanltan ayrmakta, dncenin nereden balayacan ve sonulara nasl ulaabilecei konusunda insann en nemli yardmcsdr. Mantk dnlebilir eylerin kanunlarn aratrr (bkz. hsaul-Ulum, s. 53-55). Frbnin manta en nemli katks u iki alanda olmutur: a) Aristo mantnn, zellikle slam dnyasnda doru ve iyi bir ekilde anlalmasn salad. Aristodan sonra kyas ilkelerini slam Felsefesi terminolojisine uyarlad (bkz. Kitabu KyasusSair, s. 50-92). b) Frb mantktaki akl yrtmenin temellerini ortaya koymutur (bkz. hsaul-Ulum, s. 64-69). Ayrca Frb mant tasavvurat (kavramlar) ve tasdikt (nermeler) olmak zere ikiye ayrr ki, (bkz. Kitabul-Burhan, s. 19.) byle bir yaklam Aristoda grlmez. Daha sonra slam dnyasnda yazlan btn mantk kitaplar bu plana bal kalmlardr. Frb dil ile mantk arasndaki iliki zerinde de durmaktadr. Ona gre dilbilgisi hatasz konumann, mantk da doru dnmenin kurallarn vermektedir. Gramer bilmeyen hatasz konuamaz, mantk bilmeyen de her zaman doru dnemez (bkz. hsaul-Ulum, s. 54-63). Frbnin mant salam bir terminolojiye kavuturmann yan sra, yapt geni yorumlamalar, ayrca yaad toplumun dnce, inan ve kltr deerlerinden verdii zengin rneklerle onu gelitirmi ve bir metodoloji olarak bilim alannda kullanlmasn kolaylatrmtr. Muallim-i Sni, matematik ve musiki ile de ilgilenmitir. zellikle musiki sahasnda nemli almalar vardr. Frbnin matematik sahasndaki almalar hakknda, Audanbek Kubesovi Kubesov Matematiesko Nasledie al-Frb adnda bir alma yapmtr. Tp alannda R.fit-Tp (R. fi Sinaatit-Tp) adl kitab bu sahadaki nemli bir eseridir. Tp sahasnda eser vermesine ramen bizzat hekimlik yapmamtr. Frbnin mzik alanndaki almalarnn mzik dnyasnda nemli bir yeri vardr. Zaten Frb, musiki alannda da birok tarihi ve musiki nazariyats tarafndan Muallimi Evvel olarak kabul edilmitir. Gnmze ulaan Kitabul-Musikil-Kebir isimli eserinin 1930da Pariste baslp 1007

neredilmesi, ngilizce, Franszca ve Almancaya evrilmi olmas, bu kitabn nemini vurgulamak iin yeterlidir. Frbnin bu eseri, henz Trkeye evrilmemitir. Bu alanda K. fil-Musiki, el-Medhal fil-Musiki, Kitab-u hsail-tikat ve Kitab fil-kaat adnda eserleri vardr. Salk bilimi ile musikiyi birbirleriyle irtibatlandrp, makamlarn psikolojik etkilerini tespit etmitir. Ayrca hsaul-Ulum adndaki eserinde buna yer vererek mzik ilmini yle tarif etmektedir: Musiki ilmi, btn olarak melodilerinin eitlerini, neden, niin ve nasl birletiklerini, daha tesirli ve dokunakl olmalar iin hangi durumlarda bulunmalar gerektiini bilmeye yarar. Ayrca musikiyi; teorik mzik ilmi ve pratik mzik ilmi diye ikiye ayrr (bkz. hsaul-Ulum, s. 86; Frbnin Musiki Yn, s. 61-105). Eserleri Frbnin; felsefe, mantk, metafizik, psikoloji, ahlak, siyaset, matematik, kimya, astronomi, mzik ve tp gibi pek ok sahada olmak zere 200 civarnda eser yazd sanlmaktadr (bkz. hbarulUlema, s. 279-280; Uyunul-Enba, II, 138-140; Vefayatul-Ayan, IV, 239; Avad, Mihail-Korkis Avad, Raidud-Dirase an Ebi Nasr el-Frb, s. 165). Ancak filozofun eserlerinin says ve isimleri konusunda bir kesinlik yoktur. Zamanla eitli aratrmalara konu olan bu eserlerin bir ksm Trke, Latince, branice, ngilizce, Franszca, talyanca, spanyolca ve Rusaya tercme edilmitir. Bu eserlerin tamamn tek tek ele alp incelemektense, gerek yaymlanm olan, gerekse yazma halinde tespit edebildiklerimizin nemlilerini belirteceiz. Frbnin eserlerini ve Frb hakknda yaplan almalar ieren baz aratrmalar yaplmtr [bkz. Frbnin Eserlerinin Bibliyografyas; ndex slamicus A Cataloque of Articles on Islamic Subjects in Perioticals and Other Colloctive Publications; Al-Frb An Annotated Bibliography; Frb Bibliyografyas (kitap, makale); Raidid-Dirase an Ebi Nasr el-Frb el-Mraca el-Arabiyye anil-Frb el-Mraca el-Ecnebiyye anil-Frb Mellefetl-Frb; Frb Bibliyografyasna Baz laveler, s. 192-208; Frbde Metafizik Dnce, s. 38-39]. Frbnin eserlerinden bazlar unlardr: Cevb (at) li Mesil Sile anh, bu eser F. Dieterici tarafndan 1890da Leidende neredilmitir. Dav el-Kalbiyye, bu eser Tecrid R. ed-Dava elKalbiyye ismiyle 1933te Haydarabadda yaynlanmtr. Makltr-Refia Usl-i lmit-Tabia, bu eser Necati Lgal-Aydn Sayl tarafndan Frbnin Tabiat lminin Kkleri Hakknda Yksek Makaleler Kitab ismiyle Trke evirisi ile birlikte neredilmitir (Belleten, XV, sy. 57, 1951, s. 83-122). etTenbih al Sebilis-Sade, Haydarabad 1346/1927 yaymlanmtr. Fuslul-Meden, bu eser D. M. Dunlop tarafndan 1961de ngilizce evirisi ile birlikte Cambridge neredilmitir. Ayrca Hanefi zcan tarafndan zmir 1987de Trkeye evrisi yaynlanmtr. Fusl Yuhtacu leyha f Snaatil-Mantk, bu eser M. Trker-Kyel tarafndan Frbnin Baz Mantk Eserleri adndaki eser iinde (s. 26-41) Trkesi ile birlikte neredilmitir (Ankara 1990). Kitabul-Burhan, bu eser Macit Fahri tarafndan yaynlanmtr (el-Mantk indel-Frb, iinde, Beyrut 1987, s. 19-96). Kitabul-Elfzul-Mustameli filMantk. Bu eser, Muhsin Mehdi tarafndan 1968de Beyrutta neredilmitir. Kitabul-Milletl-Fzla, bu 1008

eser, Abdurrahman Bedevi tarafndan Resailu Felsefiyye iinde (s. 33-36) neredilmitir (Beyrut 1983). Kitabul-Msikil-Kebir, bu eser 1930da Pariste neredilmitir. Kitabul-Tavtiatu fil-Mantk, bu eser M. Trker-Kyel tarafndan Frbnin Baz Mantk Eserleri adndaki eserin iinde (s. 15-25) Trkesi ile birlikte neredilmitir (Ankara 1990). Kitabus-Siysetl-Medne, bu eser Mehmet Aydn, Abdlkadir ener ve Rami Ayas tarafndan stanbul 1980de Trkeye evrilip yaynlanmtr. Kitab Felsefe Eflatn ve Eczih ve Mertibi Eczih min Evvelih il Ahirih, bu eser 1961de Muhsin Mehdi tarafndan neredilmitir. Kitab Mebdi ri Ehlil-Medinetil-Fazla, bu eser Leiden 1895de neredilmitir. Nafiz Danman 1956, Ahmet Arslan 1990da Trkeye evirisini yapmlardr. Kitab Tahsilus-Sade, bu eseri Hseyin Atay Ankara 1974te Mutluluun Kazanlmas adyla Trkeye evirip yaynlamtr (s. 3-62). Kitab Uynul-Mesil (al Rey Aristtlis), bu eser Mahmut Kaya tarafndan Felsefenin Temel Meseleleri ismiyle (Felsefe Arkivi, sy. 25, stanbul 1984den ayr basm, s. 203-212.) Trkeye evrilmitir. Kitabul-Cem Beyne Reyeyil-Hakimeyn Eflatun el-lah ve Aristtlis, bu eser Mahmut Kaya tarafndan Eflatun ile Aristatalesin Grlerinin Uzlatrlmas ad altnda (Felsefe Arkivi, sy. 24, stanbul 1984den Ayr basm, s. 221-254.) Trkeye evrilmitir. Kitab Elfz vel-Hurf (Kitabul-Hurf), bu eser Muhsin Mehdi tarafndan 1970de Beyrutta yaynlanmtr. Makale (Risale) f Manil-Akl, bu eser H. Ziya lken ve Kvamuddin Burslan tarafndan Trkeye evrilmitir (Frb, stanbul 1940, s. 190-206). Risale Fuss fil-Hikme (Fussul-Hikme), bu eser stanbul 1291de yaymlanmtr. Risale fin-Nefs, bu eserin yazma nshas Topkap Saray Mze Ksm, (Ahmed III) 3195/2de kaytldr. Risale f m Yenba en Yukaddeme Kable Teallumil-Felsefe, bu eser M. A. Schmlders tarafndan Latince tercmesi ile Documenta Philosophiae Arabum iinde (Bonn 1838, s. 3-10) yaynlamtr. Talikat (Talik fil-Hikme), bu eser 1346da Haydarabadda neredilmitir. Frb, hsaul-Ulum, nr. Osman Emin, II. Bask, Kahire 1949. Kitab-u Ara-i Ehlil-Mednetil-Fzla, nr. Albert Nasr Nader, Beyrut 1991, VI Bask. Kitabul-Mille ve Nususu Uhra, nr. Muhsin Mehdi, Beyrut II. Bask 1991. Tahslus-Sade, thk. ve nr. Cafer lu Yasin, II. Bask, Beyrut 1983. el-Cem Beyne Reyey el-Hakmeyn Efltun el-lh ve Aristtlis, nr. Dietrici, el-Samarat elMarziya f Baz er-Risalt el-Frbya (iinde), Leiden 1890, s. 1-33. Makale f Manil-Akl, nr. Dieterici, al-Samarat al-Marziya f Baz ar-Risalt al-Frbya (iinde), Leiden 1890, s. 39-48. Uynul-Mesil, nr. Dieterici, el-Samarat el-Marziya f Baz er-Risalt el-Frbya (iinde,), Leiden 1890, s. 56-65. Nkhet f m Yesihhu ve m lem Yesihhe min Ahkmin-Nucm, nr. Dieterici, al-Samarat alMarziya f Baz ar-Risalt al-Frbya (iinde), Leiden 1890, s. 104-113. 1009

Siyasetl-Medeni, ev. M. Aydn, A. ener, M. R. Ayas, stanbul 1980. R. f m Yenbag en Yukaddeme Kable Teallum el-Felsefe, al-Samarat al-Marziya f Baz erRisalat al-Frbya, (inde), nr: Dietrici, Leiden 1890, s. 49-55. et-Talikt, Matbaatu Meclisi Dairetil-Maarifil-Osmaniye, Haydarabad, 1346. Kitabul-Kyasus-Sair, Trke evirisi ile birlikte nr. M. Trker-Kyel, Frbnin Baz Mantk Eserleri, Ankara 1990, s. 50-122. Abdurrzk Mustafa, Feylesful-Arab ve Muallimus-Sn, Kahire, 1945. Ate, Ahmet, Frbnin Eserlerinin Bibliyografyas, Belleten, C. XV, Say 57, 1957, s. 175-192. At, brahim Abduz-Zehra, el-nsan f Felsefeti Eb Nasr el-Frb, Kahire 1984, Baslmam Doktora Tezi, Kahire 1984. Avad, Korkis-Avad Mihail, Raidud-Dirase an Eb Nasr el-Frb el-Mraca el-Arabiyye anilFrb-el-Muraca el-Ecnebiyye anil-Frb-Mellefetl-Frb el-Mevrid, C. 4, Say: 3, Yl: 1975, Badat, 1975 (Frb zel Says) el-Mevrid, C. IV, Say: 3, Yl: 1975, Frb zel Says, Badat 1975, s.165-268. Aydn, brahim Hakk, Frbde Metafizik Dnce, Bil Yaynclk, stanbul 2000. Frbde Bilgi Teorisi, Bil Yaynclk, stanbul 2001. Gazalinin Filozoflar Tekfirinde Frbnin Yeri, Felsefe Dnyas, sy. 14, K 1994, s. 26-35. Bayrakl, Bayraktar, Frbde Devlet Felsefesi, stanbul, 1983. el-Beyhak, Tetimme Sivanul-Hikme, Yaynlayan: Muhammed Safi; Cumua, Muhammed Ltfi, Tarihu Felasifetil-slm fil-Merik vel-Marib, Kahire, 1927. arc, Mustafa, slam Dncesinde Ahlak, stanbul 1989. De Boer, T. J., Tarih al-Felsefe fil-slm, Arapaya eviren: Abd al-Hadi Abu Rde, V. bask, Kahire, Tarihsiz. el-Ehvany (Ahvany), Ahmed Fuad, Fezailul-mem f Nazaril-Frb, rdn niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi C. I, Say: 1, 1969dan ayr basm, s. 75-101. Usulu Nazariyetul-Akl ndel-Frb, Mecelletul-Ezher, C. XV, Say: 1, 1363, s. 155-158. Nazariyetul-Marife ndel-Frb, Mecelletul-Ezher, C. XV, Say: 1, 1363, s. 84-87. 1010

el-Hamev, Yakut, Mucemul-Buldan, ran Mektebetul-Esed, 1965, C. III. Esin, Emel, Frbnin Vatannda ki Kltr Merkezi: Keng-Tarban (d) ve Sayram, Uluslararas bn Trk, Hrezmi, Frb, Beyrun, ve bn Sna Sempozyumu Bildirileri (iinde), Ankara, 1990, s. 4042. Frbyi Yetitiren Kengeres Trk Muhitinin Kltr ve Sanat, .T.E.D.,VI/3-4,stanbul (1976), s. 81 vd. (Ayr basm). Glib, Mustafa, el-Frb, Beyrut, 1979. Gallab, Muhammed, Min Emacid Mfekkiril-Mslimn el-Frb ve bn Sn, Kahire, 1961. Hammond, Robert (=Robert Hamui), The Philosophy of Al Frb and Its Influence On Medieval Thought, New York, 1947, The Hobson Book Press. Index slmicus A Catologue of Articles on Islmic Subjects in Periodicals and Other Collective Publications. I. C., I. Ek C. Hazrlayan: J.D. Pearson. Cambridge, 1961-1962. W. Heffer and Sons Limited. I. C. (1906-1955), 1961, I. Ek C. (1956-1960), 1962. Ivry, L. Alfred, Frb ve bn-i Snnn Metafiziindeki Yeni-Platoncu elerin

Deerlendirilmesi, Uluslararas bn Trk, Hrezmi, Frb, Beyrun, ve bn Sna Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1990, (iinde), s. 163-174. bn Clcl, Tabakatul-Etbba vel-Hukema, Tahkik, Fuad Seyyid, Beyrut, 1985, II. Bask. bn Eb Useybia, Uynul-Enba f Tabaktil-Etbb, Kahire, 1882. bn Hallikan, Vefytul-Ayn ve Enbu Ebniz-Zamn, Tahkik eden: Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Msr 1948, C. I-VI; bn Nedim, el-Fihrist, Beyrut Tarihsiz. Kaya, Mahmut, slm Kaynaklar Inda Aristoteles ve Felsefesi, stanbul 1983. bnul Kft, Tarihul-Hukema min Kitbi hbrul-Ulem bi Ahbril-Hukem, Yaynlayan: Julius Lippert, Berlin 1903. Kubesov, Audanbek Kubesovi, Matematieskoe Nashedie al-Frb, Akademiya nauk Kazahskoy SSR, Institus Filosofii Prava, Institut Matematiki Mehaniki (Otvetstvenniy redaktor A. J), Alma-ata 1974; Madkour (Madkur), brahim, La Place dal Frb dans lecole philosophique musulmane, Paris, 1934. al-Frb, A History of Muslim Philosophy, Editor: M.M. Sharif, Weisbaden, 1963.C. I, (iinde). 1011

Fl-Felsefetil-slmiyye, C. I-II, I. Cild, Kahire, 1968, II. Cild, Kahire, 1983. Makowilisk, A., el-Frb Beyne Menadka Asrihi el-Mevrid, C. IV, Say: 3, Frb zel Says, Badat, 1975, s. 59-65. Nasr, Seyyit Hseyin, Why Was al-Frb Called the Second Teacher?, Islmic Culture, C. LIX, No: 4, October, 1985, (Haydarbd), s. 357-364. Olguner, Fahrettin, Frb, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1987. Fikir ve nsanlk Dnyasnda Frb, Trkiye I. Felsefe Mantk Bilim Tarihi Sempozyumu Bildirileri, 19-21 Kasm 1986, Ankara, Yayna Hazrlayanlar: Kenan Grsoy-Alparslan Akgen, Ankara, 1991. Rescher, Nicholas, Al-Frb An Annotated Bibliography, Pittsburgh, 1962, University Pittsburgh Press., s. II+54. Sezgin, Fuat, Geschichte Des Arabischen Schrfttums, Leiden, 1971, E. J. Brill. Tlc, Sleyman ve Aydn brahim Hakk, Frb Bibliyografyasna Baz laveler, Trk Dnyas Aratrmalar, Haziran, 1987, s. 192-208; Trker, Mubahat, Aristoteles ve Frbnin Varlk ve Dnce retileri, Ankara, 1969. Kutadgu Bilig ve Frb, Uluslararas bn Trk, Hrezmi, Frb, Beyrun, ve bn Sna Sempozyumu Bildirileri (iinde), s. 219-230. lken, Hilmi Ziya ve Kvamettin Burslan, Frb Hayat-Fikirleri ve Eserlerinden Paralar, stanbul, 1940, Kanaat Kitabevi, Ankara Ktphanesi Trk-slm Filozoflar III. ngr, Ethem Ruhi, Frbnin Musik Yn, Uluslararas bn Trk, Hrezmi, Frb, Beyrun ve bn Sna Sempozyumu Bildirileri, (iinde). Vaf, Ali Abdulvahid, Fusulu min Arai Ehlil-Medinetil-Fadla lil-Frb, Lbnan, 1961, II. Bask.

1012

bni Sn (980-1037) Hayat ve Felsefesi / Yrd. Do. Dr. H. mer zden [s.535-544]
Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye nsanlar bir araya getirerek toplum ve bu toplumlar da kalabalk olmaktan karp millet haline getiren lke, dil, din, tarih, sanat, felsefe vb. deerlerin hepsine birden kltr denilmektedir. O halde kltr oluturamam topluluklar iin millet ad kullanlamaz. Millet olma srecini yaayan her toplumda bunlarn var olduu gzlenmektedir. Bu deerler ortadan kaldrldnda, millet diye bir olgudan da sz edilememektedir. Tarih, milletlerin gemi yaaylarn gnmze aktaran nemli bir bilimdir. Bir milletin gelecee gvenle bakabilmesi iin gemi asrlarn iyi bilip, deerlendirmesi gerekmektedir. nk bir milletin gelecek asrlardaki konumunun belirlenmesinde, gemi asrlarnn iyi ve doru anlalp anlamlandrlmasnn nemli bir pay vardr. Ancak tarih, ne yalnzca bir milletin gemite yaad olaylar ynndan ne de devletleraras ilikiler erevesinde cereyan eden olaylarn aktarmndan ibarettir. Tarihi sadece bu balamda ele alp deerlendirmek, noksan ve yanl olur. Bu bakmdan her milletin kendisine zg olan ve o milleti kendisi yapan kltrel deerlerinin de tarih balamnda deerlendirmeye tbi tutulmas gerekmektedir. Bu da o milletin kltr ve medeniyet tarihini oluturur. Nasl ki tarihi yalnzca siyasi olaylar yn olarak grmek yanl ise, kltr de tarihten soyutlayarak deerlendirmek yanltr. Kltrel deerler, anlamn tarih iinde bulduu gibi, onlarn iyi ett edilip ortaya konmas da, gemile gelecek arasnda kpr oluturmas bakmndan son derece nemlidir. Yahya Kemalin, Kk mzde olan tyim msras, buna iaret etmektedir. Bu nedenle Bergsonun gemii koruyup hatrlayarak, gelecei grmek, ekillendirmek ifadesi son derecede anlaml grnmektedir. Trk milletinin de geleceine gvenle bakabilmesi iin, bilgi asndan tarihine hakim olmas, kltrn oluturan unsurlar tanmas ve gemile bugn, bugnle gelecek, dolaysyla da gemile gelecek arasnda kpr oluturacak olan kltrel deerlere sahip kmas, kltr yaatmak ve ortaya karmak bakmndan, tarihin bize ykledii grevler arasnda yer almaktadr. Bu kltrel deerler arasnda folklorik unsurlar bulunduu gibi, o millete mensup olan ve kltrnn gelimesine katkda bulunan fikir adamlarnn rettii eserler de bulunmaktadr. Onlarn bilim, felsefe ve sanata yaptklar katklarn, mensubu olduklar milletin geleceini belirlemede ok nemli olduu, bir gerektir. Bu yzden her milletin, kendi barndan kan fikir ve sanat adamlarn iyi tanmas, kanlmaz bir zorunluluk olarak grlmelidir. te Trk milletinin de bu anlamda yetitirdii birok dnce ve bilim adamlar vardr ve bunlardan biri de bni Sndr. 1. bni Snnn Hayat Eb Ali el-Hseyin b. Abdullah b. Sn, Trk-slm dnce ve bilim tarihinin en sekin simalarndan biridir. Hayatn, rencisi Czcanye anlatmtr. Bu sebeple, hayat hakkndaki bilgiler 1013

hem fazla hem de kesindir.1 Bu biyografiye gre bni Snnn babas Abdullah Belhlidir; Smnoullar iktidar srasnda, memuriyeti dolaysyla Buhrann nemli yerleim yerlerinden biri olan Hormisene g etmi, buraya yakn bir baka yerleim yeri olan Efeneden evlenerek oraya yerlemi, bni Sn da burada 980 ylnda (H. 370) domutur. Kltr seviyesi yksek ve tahsilli bir ailenin yesi olduu anlalan ve annesinin zel ilgisiyle eitilen bni Sn, bilim hayatna, Buhrada zel hocalar nezaretinde nce Kuran ve edeb ilimlerini2 renerek balamtr. On yana geldiinde hem Kuran ezberlemi, hem de Kurana dayal ilimlerin ve sz edilen edeb ilimlerinin tahsilini tamamlamtr. Bu arada evlerinde Mahmud el-Messahdan Hint matematii renmitir. Ya kk olmasna ramen o, herkesi aknlk ve hayrete drecek derecede bir bilgi seviyesine ulamtr. Bu, bni Snnn zek yann son derece ileri olduunu gstermektedir. bni Snnn, erken yalarda ileri dzeyde eitim almaya balamasnn sebebi, gerek annesi gerekse babasnn eitim seviyelerinin yksek oluuna ve iinde bulunduklar evrenin eitim durumuna bal olsa gerektir. Evleri, felsefe, geometri ve Hint matematiinin srekli konuulup tartld bir eitim kurumu niteliindedir. Hanefi mezhebine mensup olan smail ez-Zhidden, fkh ve metodolojisi, Buhraya gelen felsefe ve mantk bilgini Abdullah en-Ntlden yine zel derslerle mantk okumutur. ok ksa srede Ntlden okuduu mantk kitab sagojiyi (Porphiriosun mantk kitab) kavram, yapt yorumlarla hocasn akna evirmitir. klidesin geometrisi ve Ptolemaios (Batlamyus)un Mecesti isimli astronomi kitabn, kendi gayretiyle sonuna kadar okuyup hocasna kendi yorumlarn da katarak aklam; Ntl, bu kitaplar, bni Snnn izahlaryla anlam ve nihayet bu kadar kk yataki bir dehaya hocalk yapamayacan fark ederek Buhradan ayrlmtr. Buradan itibaren eitli felsefe kitaplar okuyan, felsefede belli bir mesafe aldktan sonra tp tahsiline balayp, ksa zamanda bu alanda da kendisini yetitirip tanndn belirten bni Sn, gerek hastalklarn tehisi gerekse tedavileriyle ilgili ilalarn tayin ve tespitinde de baarlar elde etmitir. Bu, onun yalnz teorik tpta deil, ayn zamanda tbbn uygulama alannda ve eczaclkta da ileri seviyede olduunu gstermektedir. Bu yzden tp alannda kendisini yetitirmi olan pek ok tabibe dersler verdiini ifade etmektedir. Tpla ilgilenirken, felsefe ve fkhla da ilgisini kesmemitir; btn bunlar yaparken o, henz 16 yandadr. Buradan itibaren tekrar dnce bilimlerine ynelen bni Sn, geceli gndzl tam bir buuk yl, ksa sreli dinlenmelerle okuyarak mantk, fizik ve matematikte en ileri seviyeyi yakalamtr. Anlamakta glk ektii Aristonun Metafizik isimli kitabn, Frbnin F Ardi Kitabi M Badettaba (Metafizik Kitabnn Maksatlar Hakknda) isimli kitabn okuyarak ayrntlaryla birlikte kavram ve felsefesini, salam temeller zerine kurmutur

1014

Bu sralarda Smn hkmdar Nuh b. Mansurun tedavi edilemeyen hastaln tedavi ederek sarayn hekimleri arasna alnm ve saray ktphanesinde bulunan felsefe, tp, edebiyat, fkh vs. alanlaryla ilgili birok kitab okuma frsat bulmu ve kendi ifadesiyle, 18 yana geldiinde artk okuma ihtiyac hissetmeyecek kadar bilgi sahibi olmutur. bni Sn, tp alannda kendisine e-eyh er-Res unvann getirecek olan bilgi seviyesine, daha ocukluk ve genlik yllarnda ulamtr. Saraydaki hekimlii srasnda, el-Arz isimli bir tandnn ricas zerine, matematik dndaki btn bilimleri iine alan el-Hikmetl-Arziyye isimli ilk eserini yazarak eser retme dnemine balamtr. bni Snnn, 21. yanda balayan ve mrnn sonuna kadar sren yaz hayatn iine alan bu sre, o gne kadar tuttuu notlarn, kendi dnceleriyle de birletirerek, alar boyunca insanlar aydnlatacak olan lmsz eserlerin ortaya kmas sonucunu dourmutur. bni Sn, babasnn lmnden sonra, Buharadan Grganca gitmi; Brn ile bni Sn arasnda bilimsel mnazaralar gereklemitir. Bu sralarda Gazneli Devleti hkmdar Gazneli Mahmut, Emir Ali b. Memundan, uhdesinde bulunan alimleri kendi sarayna gndermesini istemi, bn Sn, felsefeye kar olduunu bildii Sultann bu arsna katlmayp Gazneli Mahmut da bu hususta srar edince Grgancdan ayrlp, nce Nesaya oradan da deiik vilayetlere g etmitir. Nihayet Crcana yerleen bni Sn, burada, biyografisini anlataca rencisi Eb Ubeyd el-Czcn ile tanmtr. bni Sn, Crcanda ilme saygl biri olan Eb Muhammed e-rznin kendisine salad rahat ortam ve geni imkanlar ierisinde retim faaliyetleri ve bilimsel aktivitelerde bulunmu, bir ksm kitaplarn burada yazmtr. Knun isimli tp kitabnn ba taraflarn da burada iken oluturmutur. Bir sre almalarn burada srdren bni Sn, buradan Rey kentine giderek Bveyhi Valisi Mecdddevlenin hastaln, buradan Hemedana giderek Mevdddevlenin kardei olan Bveyhi Hkmdar emsddevlenin kulun3 hastaln tedavi ederek, dostluunu kazanm; vezirlik makamna getirilmitir. Orduda huzursuzluk olunca vezirlikten azledilmi; hkmdarn hastalnn nksetmesi zerine tekrar saraya arlp hastal tedavi ederek ikinci kez vezirlie atanmtr. Gndzleri devlet ileri ile ilgilenip, gecelerini talebelerine ve yazd eserlerine ayran bni Sn, shhatine dikkat etmeyen emsddevlenin lm zerine grevinden kendi isteiyle ayrlmtr. Kky Emiri Aluddevleye mektup yazarak oraya gitmek istediini belirtmi ve mektuplama fark edilince iin, Ferdecan Kalesinde hapsedilmi, drt ay sren mahkumiyeti, Aluddevlenin Hemedan almasyla sona ermitir. Bu mahkumiyet srasnda ify tamamlam, baz felsef ve tbb eserler de yazmtr. Yanndakilerle birlikte Isfahan yaknlarndaki Taberna gelen bni Sn, Aluddevlenin yanndayken matematik, musiki, kozmografya gibi konularla ilgilenmi, Necat ve Daninme-i liyi tamamlam, mevcut takvimlerdeki yanllklar dzeltmek iin astronomiyle ilgilenmi, bir ksm aletler icat ederek gzlemlerinde kullanmtr.

1015

Gazneli Sultan Mesud b. Mahmudun Isfahan almas srasnda bni Snnn evi ve ktphanesi kargaada yamalannca, gerek bu olaya znts gerekse hususi hayatna fazla dikkat edememesinden dolay Aluddevlenin maiyyetinde bir seferde bulunduu srada sal bozuldu. Daha nce muhtelif insanlar baaryla tedavi ettii kulun hastalndan, abucak kurtulmak iin kendisini tedavi etmeye balad. Ancak tedavinin dozunu ayarlayamaynca barsaklarnda yaralar olutu. Bir yandan hareket halindeki orduya ayak uydurmaya alrken bir taraftan da tedavisine devam eden bni Snnn rahatszl giderek artt ve epilepsi rahatszl da kendini gsterdi. Czcani, Isfahana gelince bni Snnn burada ksmen iyiletiini, bilim meclislerine tekrar katldn, fakat ihtiyat elden brakarak kendisine bakmaynca ve hasta haliyle Aluddevlenin Hemedan seferine katlnca, hastaln nksettiini belirtmektedir. Hemedana geldiklerinde artk tedavinin fayda vermeyeceini anlayan bni Sn, tedaviyi brakarak artk kaderine raz bir halde beklemeye balad ve birka gn sonra da vefat etti (1037). Hemedanda defnedildi, kabri buradadr.4 Burada iki nemli hususa zellikle dikkat ekmek gerekmektedir. Bunlardan biri bni Snnn smil mezhebine mensup olduuna dair ortaya atlan iddia, dieri de milliyeti konusudur. Buharaya geldikten sonra babas ve aabeyi, o dnemler blgede ok etkin faaliyetler yrten smil propagandaclarnn (d) etkisinde kalarak smillii semilerdir. bni Snnn Czcnye anlattklarna bakldnda, kendisini de bu mezhebe girmesi konusunda ikna etmeye almlardr. O, gerek evlerinde yaplan toplantlarda gerekse babas ve aabeyinin kendi aralarnda konutuklarn duyup anlam ve sylenenleri kabul etmeyerek smillii sememitir.5 Babasnn ona Hanefi fkhs smail ez-Zhidi hoca olarak semesi de hem kendisinin daha nce Hanefi olduunu hem de olunun kararna saygl olduunu gstermektedir. yleyse bni Sn, dini eitimini Hanefi usullere gre yapmtr. Buna gre bni Snnn -smil dnr olduu ynndeki iddia doru deildir. Bu iddiaya gre, smillerin kainat retisi ile bni Snnn kainat retisi birbirine benzedii ve onun, olduklar bilinen Hemedan ve Isfahan hkmdarlarndan ilgi grd iin, saylmas gerekir.6 Bunun son derecede yanl, subjektif ve zoraki bir yorum olduu birka sebepten dolay kesindir. nk 1- bni Sn, olmadn bizzat sylemektedir. 2- smilliin kozmoloji retileri de bni Sn ve dier slm dnrlerinde de olduu gibi, Yunan felsefesinden, Mezopotamya uygarlklarndan ve bizzat slm dncesinden etkilenmitir. nk slm dnyasna felsefe, Yunan kltrnn etkisiyle girmitir. Bundan, felsefeye ilgi duyan herkesin yararlanmas normaldir. 3- hkmdarlardan duyduu ilgiye gelince: bn Snnn, Gazneli Mahmutun davetini kabul etmeyii, Sultan Mahmutun sert mizal oluuna bal olabilecei gibi, alt evreyi terk etmek istemeyiine de bal olabilir. Dier taraftan bni Snnn, S. Mahmutun felsefeye kar olduunu bilmesinin de bu daveti kabul etmeyite nemli bir etken olduu sylenebilir. Ancak bni Sn, bulunduu yerlerde hep el stnde de tutulmamtr. Zaman zaman skntl gnler geirmi, hapse atlmtr. bn Snnn ehl-i snnet anlayyla herhangi bir problemi olmadn7 ve Hanefi fkh okuduunu da dikkate alrsak onun kat bir dini tutumu olmayan, ehl-i snnet izgisinde serbest dnebilen ve dncenin snrlarn zorlayan bir filozof ve bilim adam olduunu rahatlkla syleyebiliriz.

1016

bni Sn aratrmaclarnn zerinde durduklar dier bir nemli konu da onun milliyeti konusudur. Baz aratrmaclar, yaad evreden dolay onun ranl olduunu iddia ederken,8 kimileri de eserlerinde kulland dilden dolay Arap olduunu ileri srmektedir. Hatta, bn Snnn doduu yerin Rusya snrlar iinde bulunmasndan dolay, Rus saylmas gerektii iddias bile vardr.9 Fakat gerek Cumhuriyetin ilk yllarnda gerekse son yllarda Trkiyede yaplan aratrmalarda bn Snnn Trk olduunu gsteren olduka mhim bilgi ve belgeler elde edilmitir.10 bni Snnn hem doduu hem de yetitii evreye bakldnda, buralardaki nfusun kahir ekseriyetini btn zamanlarda Trklerin tekil ettii, sosyolojik ve tarihi bir gerek olarak grlmektedir. Btn bunlardan anlalyor ki bn Sn, hibir pheye mahal brakmayacak ekilde Trk milletine mensup bir mtefekkirdir.11 Eserlerinde kulland dil gz nne alnarak ileri srlen iddialar da bir mesnede dayanmamaktadr. Zira nasl Orta ada eserlerini Latince olarak yazm olan Avrupal yazarlardan hibiri rken Latin saylmayp, kendi milletlerine mensubiyetleri zerinde tartma sz konusu olmamsa, Frb, Biruni, bn Sn gibi eserlerini o zamanlar slm leminin ortak medeniyet ve kltr dili olan Arapa ile yazan Trk alimlerine de baka milliyetler isnat edilemez. Bu anlay doru olsayd, eserlerini Trke veya Arapa yazan Batl bilim adamlarn da Trk veya Arap kabul etmek gerekirdi. yleyse bni Sn eserlerini Arapa ile yazm olsa da yukarda sylediklerimiz ve son yaplan aratrmalarda elde edilen bulgular dikkate alndnda onun bir Trk bilgini ve filozofu olduunu rahatlkla syleyebiliriz. 2. bni Snnn Felsefesi bni Sn, felsefeyi iki temel ksma ayryor: Nazar hikmet, amel hikmet. Nazar (teorik) hikmet; tabiat felsefesi, matematik ve metafizik olarak e ayrlrken, amel (pratik) hikmet de siyaset, ekonomi ve ahlk olarak e ayrlmaktadr.12 Biz bunlardan, bni Snnn en fazla nem verdikleri zerinde duracaz. A. Metodu bni Sn, Meailik (peripatisme) ekolnn nemli bir temsilcisidir. Ancak slm dncesinde ve zellikle Frb ve bni Snda Meailik, tam bir Aristoculuk olarak deil, Aristo ve Platonun Plotinosun yorumlaryla bir uzlatrlmas eklinde anlalmtr. bni Sn aklc bir izgi takip etmesine ramen, tecrbeyi de gz ard etmeyerek rasyonalist-empirist bir btnle ulam; felsefenin tenkiti bak asyla, Aristoyu tenkit etmekten hatta reddetmekten bile ekinmemitir.13 bni Sn, ansiklopedik bilgiye sahip bir filozoftur. Fizik bilimleri, tp, astronomi, farmakoloji, psikoloji, metafizik hatta dini alanlarda -szgelimi tefsir gibi- ok baarl eserler yazmtr. O, metafizik bahislerinde Meailii benimsemesine ramen, iinde yetitii slm kltrn asla ihmal etmemi, akl yannda dini yorumlar da yapm, nnde bulunan felsef ve din yoldan birini dierine tercih etmek yerine, Plotin vastasyla uzlatrd Aristo-Platon sistemini slm anlayyla 1017

sentezleyerek meselelere yeni bir boyut kazandrm, din dncelerinde Kurann izdii ereveye bal kalarak felsef yorumlar yapm ve bu suretle Aristo ve dier Yunan dnrlerinin bilmek durumunda olmadklar birok konular felsefeye katmtr.14 B. Metafizii bni Snya gre metafizik, nazar hikmetin en yksek bilgilerini ihtiva etmektedir (el-ilmul-al). Metafiziin temel konusu, varlktr. Ona gre varlk, zihinde apak bilinen ilk kavram olup kendisinden daha iyi bilinen bir kavram bulunmadndan kendisinden baka bir eyle aklanamaz; baka bir eyle tarif edilmeye kalkldnda, iinden klmaz bir durum ortaya koyar. nk tarif, bir eyin yakn cinsi ile, yakn ayrmyla olur. Mesela insan, konuan canl olarak tanmlamak gibi. Oysa varlkn cinsi ve ayrm yoktur. Dolaysyla da varlk tanmlanamaz.15 Bununla birlikte varlk, her trl aklamann ilk prensibidir. bni Snnn varln alglanmasna dair dncesi, onun en orijinal ynlerinden biridir. Bu rnekte o, bolukta, aniden mkemmel bir ekilde yaratlm, ancak btn duyularndan arndrlm, evre ile irtibat kesilmi bir insan tasavvur etmitir. Uan adam istiaresi olarak bilinen bu temsilde bni Sn, btn duyularndan arnm byle bir insann, kendi varln bilerek, varm diyeceini belirtmektedir. Bu insan, varlnn farkna dorudan doruya, vastasz bir ekilde varmaktadr.16 Burada varlnn farkna varan, ruhtur. bni Sn bu konuda varlk, ruhta herhangi bir vasta ile deil, dorudan doruya tasavvur edilir17 demektedir. Burada ruhun varlnn farkna varmas, sezgisel bir tarzda olmaktadr. bni Snya gre varlk, maddi olsun, ruh olsun, her eyde mterek olan bir kavramdr. Bylece bni Sn, btn bir felsefe sahasn ve evreni boydan boya kat edebilmektedir. bni Snya gre varlk, ayanda, zihinde, yahutta hem ayan hem de zihinde mutlak olarak bulunur.18 Ayandaki varlk, insann zihninin dnda gereklii bulunan varlktr. Bu da hem fizik, hem de metafizik varlk olabilir. Zihni varlk, zihin dnda gereklii olmayan varlktr. Bu itibarla mutlak varlk, btn varlk alanlarn (fizik, metafizik ve zihni) kapsamaktadr. bni Snya gre, var olanlarda biri mhiyet, dieri varlk olmak zere iki yn bulunmaktadr. Mhiyet-varlk ayrl, bni Sn ontolojisinin temel noktasdr. O, Tanrdan baka btn var olanlarda bu ayrln bulunduunu belirterek, varla yeni bir boyut kazandrmakta ve bu noktadan hareketle varlklarn meydana gelilerini izah etmektedir. Mmkn varlklarda nce mhiyet bulunur, varlk sonradan kazanlr. Oysa Tanrda mhiyet bulunmad iin byle bir ayrm da yoktur. O, srf varlktr, varl zorunludur.19 Vcibul-Vcd, srf varlk olduu iin, onda mhiyet-varlk ayrl sz konusu deildir. nk o, bir yandan basit (yani birleik deil), bir yandan da kendi varlnn sebebi kendisinden olandr. Mhiyeti bulunan her ey bir sebebe baldr ve bu mhiyeti varla o sebep dntrr. Bu yzden Vcibul-Vcdda mhiyet deil, srf varlk sz konusudur. Onda z ve varlk ayn eydir. Onda hibir ynden okluk ve terkip dnlemez. Vcibul-Vcdun cinsi de bulunmad iin mantk kurallar 1018

dahilinde tanmlanamaz. yleyse Ona var olmamas asla dnlemeyen varlk denilebilir. Bu ifade, varln devamlln anlatmaktadr.20 Buna gre Vcibul-Vcd, var olmad bir an bile dnlemeyen Allahtan bakas deildir. bni Sn, Allahn ayn zamanda Mcerred (Soyut) varlk olduunu, Onun somut olarak (burhan yoluyla) ispat edilemeyeceini, bununla birlikte Ona iaret eden birtakm deliller bulunduunu belirtmektedir.21 Bu delillerden ilki ontolojik delildir. bni Sn, Allahn, dorudan doruya varlkla delillendirileceini syler. Onun varl apaktr, O her eyin burhandr. Mhiyeti olmad iin, O nedir, sorusuna verilecek cevap, vardr olacaktr. Dier btn varlklar da varlklarn Ondan alrlar. Dier bir delil, her mmknn bir sebebe bal olduu, ancak sebeplerin sonsuz olamayaca, her mmknn en son ve gerek sebep olan Vcibul-Vcda bal olduu imkan ve sebep delilidir. lemde olaanst bir nizam bulunduu, tesadfe yer olmad, Allahn, kendi znden kaynaklanan bu nizam bildii ve lemin, olabilecek en iyi lem olduu anlayna dayanan gaye delili de bni Snnn getirdii delillerdendir. bni Snya gre Vcibul-Vcdun herhangi bir gayesi yoktur. nk gaye, noksanlktan kaynaklanr ve Allahtan baka tm varlklarda Allaha doru giden bir gaye vardr. 22 bni Snya gre Allahn irade, kudret, iitme, grme, ilim, ak, hayat, kelam, tekvin gibi sfatlar vardr. Bu sfatlar, kelamda kabul edilen sfatlar olmasna ramen, bni Snnn konuya bak as farkl olup sfatlarn zatn ayns kabul edilmedii takdirde Allahn birleik bir varlk olduu sonucuna yol aaca iin Onun zatndan ayr deerlendirilemeyecei kanaatindedir. Ayn kabul edildiinde ise bunlar, Onun varlnda bir okluk meydana getirmemektedir. O, btn bu sfatlar dailim sfat erevesinde anlamak gerektiini, nk Allahn bilgisinin her eyi kuattn belirtmektedir. Bu bakmdan bni Snya gre Allahn bilgisi insan bilgisi gibi olmad iin, Onun evrende bulunan en kk molekller de dahil olmak zere her eyi zaman ve mekan kayd olmakszn tmel olarak (klli tarzda) bildii kanaatindedir.23 Dier taraftan bni Sn, Allahn kelamda selb diye isimlendirilen sfatlarn da kabul etmektedir. Buna gre Allah, her bakmdan birdir, zaruridir, deimeyendir, ezelebeddir, srf iyiliktir, Onda ktle yer yoktur, basittir, blnemez, zdd ve orta yoktur, cevher deildir.24 C. Tabiat Felsefesi Nazar hikmetin en alt seviyesini oluturan (el-ilmul-esfel) tabiat felsefesinin konusu, madd lem, ondaki varlklar ve nasl olutuklardr. Bunlar, mmkn varlklardr. Var olmas kadar, olmamas da dnlebilen varla, mmkn denir. Byle bir varlk kendiliinden meydana gelemez. Varl, yani mhiyetinin gerekletirilmesi, bir baka varla baldr. Bu varlk, sebepler zincirinin son halkas olan Vcibul-Vcddur.25 bni Sn, zorunlu varlk ve mmkn varlktan baka mmteni ve bakasyla zorunlu (vcib bigayrihi) dedii iki varlktan daha sz etmektedir. Mmteni, yokluun 1019

devamllna delalet ettii ve var olmad iin varlk kategorileri arasnda sralanmaz.26 z dolaysyla mmkn olan her ey, gereklik kazand andan itibaren bakasyla zorunlu varlk haline gelen mmknleri ihtiva etmektedir.27 Cevher, tabiat felsefesinin nemli bir kavram olup, bir konuda bulunmakszn, d dnyada bulunan her varlk28 iin addr. Araz ise bir mevzuda bulunandr.29 Bu tanmlara gre cevher, kendi kendine kaim olan (durabilen) varlkken, araz da kendi kendine kaim olamayan, yalnzca cevherle anlam kazanp var olandr. Araz, cevher olmadan anlalamaz. rnein beyazn ne olduunu anlamak iin beyaza konu olan eyi bilmek gerekir. Yoksa beyaz kendi bana kaim deildir. Kar gibi. bni Sn, cevherin tanm gerei Allaha cevher denemeyeceini belirtmektedir. Ona gre cevherin hakikati, mhiyettir. Bu itibarla mhiyeti bulunmayan ey, cevher olamaz; o halde VcibulVcd cevher deildir.30 Vcibul-Vcdun mhiyeti bulunmad iin Ona cevher denemez; nk, mhiyetsiz, anlalamaz ve mhiyeti olmayan eye de cevher denemez. Cevher, kendi bana bulunabilir, ama kendiliinden var olamaz; mhiyetine varlk kazandracak bir sebebe ihtiyac bulunmaktadr. Vcibul-Vcdun mhiyeti, dolaysyla varlk sebebi bulunmadna gre cevher olamaz. Bu bakmdan Tanr cevher deildir. bni Sn cevheri, cisimli ve cisimsiz cevher olarak iki ksmda deerlendirmektedir. Cisimli cevherlerin derinlik, uzunluk ve genilik olmak zere boyutu bulunmaktadr ve bunlar cisimsiz dnmek mmkn deildir. Cisimsiz cevherlerden bir ksmnn cisimle ksmen ilgisi vardr; nefs veya ruh gibi; bir ksmnn da cisimle hi ilgisi yoktur; akl gibi.31 Mesela ta, hem cisimdir, hem de cevher. Ta, boyut olmadan dnlemez ve varlk kazanamaz. Oysa ruh da bir cevherdir; ancak ruh, beden olmadan da vardr ve dnlebilmektedir. bni Snya gre bir eyin var olabilmesi iin madde ve srete ihtiya vardr. Madde, sret almaya hazr (kuvve halinde) olan belirsiz bir g olup, sreti alarak kimlik kazanmakta, belirli hale gelmektedir. Mesela odun madde, ona verilen karyola ekli de srettir. Odun, ald ekille herhangi bir odun olmaktan karak belir lilik kazanmaktadr. yleyse sret, bilfiil olup maddeye hem gereklik kazandrmakta hem de ona olgunluk vermektedir. O halde mmkn varlklarda olu, madde ve sretin bir araya gelmesine baldr.32 Bilkuvve olan bir ey bilfiil bulunana sebep olamad gibi, maddenin ald ekil de maddenin kendi faaliyeti sonucu deil, Vhibus-Suver (sretleri veren) de denilen Faal Akl tarafndan verilir. Vhibus-Suver sretleri verince olu, geri alnca da bozulu (kevn ve fesat) meydana gelir.33 Faal Akl, maddeye ilhi hikmetin gerei olarak sret kazandrnca madde gereklik kazandna gre, madde, sret iin bir mekan grevi stlenmektedir. Sret ise varl maddeye bal olmayan ancak grnebilmek, fonksiyonlarn icra edebilmek iin maddeye ihtiyac olan, bu itibarla maddeden nce bulunan bir cevherdir.34 Sretteki bu ncelik, maddeyi yokluktan varla karmak bakmndan deil, onu kuvve halinden aktif (bilfiil) hale getirmek bakmndandr. Varlk sralamasnda da sret 1020

maddeden ncedir. Madde, bilfiil hale geldikten sonra artk sretten ayrlamaz. Ancak maddeden ayrlabilen sretler vardr; ruh gibi. Ruh, bir sret olduu gibi, ayn zamanda bir cevherdir. Bu yzden maddeden ayr dnlebilir ve bulunabilir. Vcibul-Vcd ise ne srettir ne maddedir.35 Bylece bn Sn, sret kavram ile fizik ve metafizik varlklar arasnda bir ba kurmakta; Aristo, madde ve sreti lemdeki deimeyi izah iin kullanrken bn Sn, ayn unsurlar Kurandaki yaratmay izah etmek iin kullanmaktadr. Yaratma konusunun izahnda bni Snnn karsnda biri slm dininin yaratma gr, dieri de Yunan felsefesindeki yaratma anlay olmak zere iki farkl gr bulunmaktadr. slm inancna gre Allah, varlklar yoktan yaratmtr; Yunan felsefesinde ise yaratma kavram yoktur. zellikle Aristo, Tanrnn kuvve halinde bulunan heylya (ekilsiz madde) sret vermesiyle maddenin hareketlilik kazandn ve bylece oluun gerekletii kanaatindedir. Burada Tanr, kendisi hareket etmeyen, hareket ettirici (ilk muharrik) konumundadr. bni Sn bu iki farkl anlay, Plotinin sudr nazariyesini kullanarak bir araya getirmi ve Kuranda ayrntl anlatlmayan yaratmann nasl gerekletiini, Kurann izahlarn felsefe ile birletirerek aklamaya almtr. bni Snya gre Allahn yaratmas, ibddir (rnei olmadan yaratma). Bu yaratma bn Snda sevgi, dnme ve bilme ile aa kmaktadr. Btn varlklar Onun kendi zatna olan sevgisi, bilgisi ve dnmesinden meydana gelmitir. Varlklarn meydana gelii, Vcibul-Vcdun kendi zn zorunlu olarak bilmesine baldr. O, zorunlu varlk olduu iin, varlklarn kendisinden meydana gelmesi de zorunludur. Allah, her bakmdan ilk ve bir olandr. Bu bakmdan btn varlklarn gerek sebebi Odur. Onda okluk asla dnlemez; Plotinin birden yalnz bir sudr eder ilkesi gereince de Vcibul-Vcddan bir tek varlk meydana gelir. Bu da ilk akldr. lk akl Vcibul-Vcdu zorunlu olarak, kendisini de mmkn tarzda dnr veya bilir. Bu dnmenin sonucunda ikinci akl veya birinci felek ve onun nefsi meydana gelir. Bu tarzda devam eden sudr, onuncu akl ve dokuzuncu felekte son bulur. Burada sz edilen felekler, sem varlklardr (gezegenler-kozmik varlklar). Onuncu akl Faal Akl olup bu, yeryzn idare eden akldr. Dokuzuncu felek ise ay (kamer) feleidir. Buradan itibaren sem varlklarn sudru tamamlanr. Faal Akln bilgisi ile drt unsur ve maddi varlklar, madenler, bitkiler, hayvan ve insanlar ve bunlara ait nefisler meydana gelir. Bylece olu tamamlanm olur.36 bni Snya gre onuncu akla kadarki olu ay st, onuncu akldan sonraki olu ise ay alt lemini meydana getirir. bni Snnn burada kulland felsef terimler Kurandaki dini kavramlarn yorumlanmasndan ibarettir. Mesela akllardan felekleri, feleklerden gezegenleri, Faal Akldan Cebrail meleini anlamaktadr. bni Sn halk, ihdas, tekvin gibi yaratma terimleri yannda birlikte ilk yaratma iin ibda terimini kullanmaktadr. Vcibul-Vcd iin de mubd (rnei bulunmayan, varlklar yok iken meydana getiren) adn vermektedir. bni Sn, yaratmann zaman bakmndan deil, z bakmndan dnlmesi gerektiini belirterek, Vcibul-Vcdun zat kadim, lemin de zat hdis (z bakmndan sonralk) olduunu ifade etmektedir.37 1021

bni Sn, sudrda bilgi gibi, sevgi (ak) kavramn da kullanr. Varlklarn meydana gelmesindeki zorunluluu da Vcibul-Vcdun bilgi, sevgi ve rzas ile yumuatmakta, Onun irade ve kudretini de onun bilgisiyle aklamaktadr. Vcibul-Vcddan varlklarn tamas, Onun iradesi ve bilgisi dahilinde ve sudra raz olmasyla gereklemektedir.38 Bylece bni Sn, Kurandaki Bedi kavramn ibda tarznda kullanrken sudr nazariyesinden yararlanmaktadr. bni Snnn tabiat felsefesi ve metafiziinde, sebepler teorisinin de nemli bir yeri vardr. O da Aristo gibi drt sebepten sz etmektedir. Bunlar a- Maddi Sebep: Bu, olua hazr olan ikinci dereceden bir sebeptir. Mesela karyolann odunu gibi. b- Sri (ekil) Sebep: Maddenin bilfiil ortaya kmasn salayan sebep. Odundaki karyola ekli gibi. c- Fail Sebep: Maddeye hareket kazandran sebep. Oduna karyola eklini veren usta gibi. d- Gaye Sebep: Failin sebep olmasnn sebebi, faili harekete geiren sebep. bni Snya gre gerek fail sebep VcibulVcddur. Ancak Vcibul-Vcdun gayesi yoktur. Gaye mmkn varlklara aittir. D. Ruh ve Bilgi Anlay bni Snya gre ruh, insana ulvi lemden gnderilmitir. Ruh, kaynan akli bir prensipten alarak cismi harekete geiren ve kendisi cisim olmayan manev bir cevherdir.39 Ona gre ruh, bedenden nce mevcut olmayp bedenle birlikte var olur. Verildii bedene bir ahsiyet ve fertlik zellii kazandrr. Bu bakmdan ruh, bir srettir ve onun ruh anlay, fizik lemle metafizik lem arasnda bir kpr vazifesi ifa etmektedir. nk ruh, bedenle ilikisi asndan fizik sahaya, manev ynyle de metafizie baldr. bni Sn, ruh kelimesi yerine daha ok nefs kelimesini kullanrken onu, hem dnyadaki maddi varlklara hem de semavi varlklara ve hatta meleklere nispet ederek onlara da canllk kazandrmaktadr. Semavi varlklar, bu ruh kuvvetle dairevi olarak hareket etmektedirler. Ruh, manev bir cevher olduu iin, hem kendi varln vastasz olarak hem de maklt (semavi varlklar) dnce veya sezgi yoluyla alglayabilir. Ruh bedende bulunduu mddete olgunlar. Krk yandan itibaren beden gerilemeye balarken, ruh giderek kuvvetlenir. Zor problemlerle uratka yksek bilgilere daha kolay ular. Ancak ruh, bedenden hi ayrlmayacakm gibi damgalanm deildir. Bedenden lmle ayrlr, beden lr ama ruh hayatiyetini srdrr.40 Ruhun kuvveti vardr. Bunlar nebat, hayvan, insan ruhtur. Nebat ruhun gdalanma, byme ve oalma gc; hayvan ruhun hareket ve alg gc vardr; bu alg, insanda da bulunup, d ve i idrakler yoluyla ortaya kar. D idrak vastas ile nesnenin sreti alglanr, i idrak yoluyla buna anlam verilir ve mesela kuzu, kurdun tehlikeli olduunu bu ekilde fark eder ve ondan kaar.41 bni Sn, insanda ve hayvanda ortak olarak bulunan ve hayvan ruha nispet edilen ruhtaki i idrakleri de; a-Mterek his: Duyulardan gelen duyumlar beyne gnderen beynin n boluunun ilk ksmndaki i duyu; b-Hayal veya musavvire kuvveti: Mterek duyuda meydana gelen duyumlar alp koruyan, beynin n boluunun sonundaki g; c- Mfekkire veya mtehayyile gc: Hayvanda 1022

mtehayyile, insanda mfekkire denilen, beynin orta boluunda yer alan ve imajlar analiz ve sentezleyen g; d- Vehim gc: Beynin orta boluunun son ksmnda yer alan ve duyularla alglanamayan manalar alglayan g (tehlikenin sezilmesini salayan g); e-Hafza gc: Beynin arka boluunda yer alan ve vehimden gelen manalar koruyan g olmak zere be ksma ayrr.42 Gerek nebat gerekse hayvan ruhun gleri, insanda da bulunur. Ruh, beyni ve sinirleri harekete geirince, d duyulara gelen veriler, i duyular harekete geirmekte, buradan beyne gnderilen duyu verileri, buradaki blgelerde deerlendirilerek duyusal bilgi olumaktadr. Beyinde deiik bilgi deerlendirme blgeleri bulunduuna dair nazariyeye, psikolojik lokalizasyon nazariyesi denilmekte olup bu, bni Snnn yine orijinal ynlerinden biridir. bni Sn, insanda bu iki ruh gten ayr olarak bir de insan ruh bulunduunu ve buna en-Nefs en-Ntka denildiini ve bunun da kuvve-i mile ile kuvve-i lime tarznda ikiye ayrldn belirtmektedir. Bu iki kuvvetin genel ad akldr. Kuvve-i mile, yapc akl olup bedeni idare etmektedir. Kuvve-i lime ise bilici g olup nazar akl olarak da isimlendirilmektedir. Yapc akl, insan bedenini, bir ksm fiiller yapmaya sevk eder. yiyi ve kty ayrr ve insann pratik (ahlk) taraf bu aklla ilgilidir. Nazar akl ise maddeden ayr olan tmel formlarn izlerini alarak soyutlatrr ve nazar akl sayesinde doruyu yanltan ayrr ve karar verebilir. Bu aklamalar erevesinde denilebilir ki, insann iki yn vardr: Biri bedene evrili olup onu idare eden kuvve-i mile; dieri de yce leme evrili olan ve gcn oradan alan kuvve-i lime. bni Snnn ruhiyatn metafiziine ve bilgi anlayna balayan noktada da burasdr. bni Sn, nazar akln metafizikle irtibat kurabilen bu ynn dikkate alarak bir akllar nazariyesi de gelitirmektedir. Bu da insann fizik lemle metafizik lem arasndaki bilgi irtibatn salayan bir akllar tasnifi olarak grlebilir. Bunlar bilginin potansiyel halde en st dzeye k srasna gre yle sralanmaktadr: a- Heyulni akl, b- Bilmeleke akl, c- Bilfiil akl, d- Mstefd akl, e-Kuts akl. Mstefd akl seviyesinde insan, gerekli yetkinlie ulaarak makulleri kavrayabilir, yksek hakikatlerle ve ilhi lemle temas haline geebilir. Bu, filozoflarda bulunan akldr. Kuts aklda ise, dorudan doruya Faal Aklla balant kurulup bilgi alnmaktadr. bni Sn, bu akln yalnz peygamberlere mahsus olduunu savunmakta, ancak kuts aklda sezginin de bulunduunu belirterek, tasavvuf tarzndaki bilgilerin de bu ekilde elde edildiini ifade etmektedir.43 Bu akllar nazariyesi, daha nce Kind ve Frb tarafndan ele alnm olmakla birlikte, bni Sn bu nazariyeyi dorudan Kuranla ilikilendirmekte, Nur suresinin 35. ayetini yorumlayarak byle bir anlaya ulat n ifade etmektedir. Bu suretle o, yine felsefe ile din arasnda bir ilgi kurmu olmaktadr. E. Ahlk Anlay

1023

bn Sn, ahlk ilimler tasnifinde amel hikmet arasnda sayarak hikmet-i hulkiyye olarak isimlendirmektedir. Buna gre ahlk ilmi, nefsin iyi ve kt hallerinden bahsetmektedir.44 bni Sn, ruhun her trl ktlklerden arndrlarak mutluluun elde edileceini savunurken, en yksek haz ve mutluluun, ruh mutluluu olduunu belirtip beden hazlarn hibir deer tamadn belirtmektedir. Bu mutluluu yakalayabilmek iin de bilgi ve hikmet gereklidir. Amel g denen akln, bilgi ve hikmet dorultusunda iyi ile kty ayrarak bedeni, iyiye ynlendirmesiyle, beden iyilik ve mutluluk yolunda alr. Bylece fke, ehvet vb. gibi olumsuz duygularn bandan kurtulan nefs, en yksek mutluluu elde etmi olur.45 nsann karsnda iyi ve kt seenekleri bulunduu gibi, evrende de iyi ile kt bir arada bulunmaktadr. lem olabilecek en iyi lem olmasna ramen onda cehalet, elem ve gnah gibi ktlklere de yer vardr. Bu ktlkler, trlerde deil fertlerde grlr. Ktlk maddenin noksanlndan kaynaklanmakla birlikte, esasen iyinin anlalabilmesi iin de gereklidir. Kt olmadan iyi, irkin olmadan gzel, noksanlk olmadan tamlk, gnah olmadan da sevap anlalamaz. yleyse kt, ilhi hikmetin bir gereidir.46 F. Tp Yn bni Sn, Czcaniye anlatt hayat hikayesinde, ok kk yalarda tp tahsiline baladn, ksa srede ilerleyip tanndn ve hastalklar tedavi ettiini belirtmektedir.47 Bylece hem teorik hem de pratik tp bilgisi bulunduu anlalan bni Snnn tp konusundaki mehur eseri el-Knun fitTbdr. Bir tp aheseri olarak kabul edilen bu kitap, bni Snnn lmnden bir mddet sonra Latinceye tercme edilerek XIII. asrdan itibaren Avrupa niversitelerinde yzyllarca okutulmutur. Bu eser, be kitaptan meydana gelmitir. 1. kitap teorik tp, anatomi, patoloji, hfzssha ve tedavi ekilleri; 2. kitap bitkisel ilalar; 3. kitap hastalk trlerini; 4. kitap ateli hastalklar, ortopedik rahatszlklar, zehirlenme ve yaralanmalar; 5. kitap ise ila terkipleri ve bunlarn hastalklara uygulamalarn iermektedir. Bu eserinde o, Galen ve Hipokrat incelemi, Galenci bir izgi takip etmi ama her ikisini de amtr. Knunun Latince bir evirisinin kapanda bni Sn ortada bir tahtta, Galen ve Hipokrat da onun iki yannda tasvir edilerek bni Snnn tpta bir otorite olduu kabul edilmitir. Bulac hastalklarn gzle grlmeyen minik kurtuklarla (mikrop) oluup yayld bni Sn tarafndan tespit edilmi, bedendeki kan dolamnn nasl olduu onun tarafndan ortaya konmu, kadavralar zerindeki almalaryla nemli bilgiler sunmutur. Psikolojik bozukluklardan fizyolojik rahatszlklara kadar pek ok hastaln tehis ve tedavilerini gstermitir. Cerrahi alanda anestezi uygulayarak ok baarl ameliyatlar gerekletirmitir.48 G. Etkileri bni Sn, slm dnyasnda Fahrettin Razi, Nasireddin Tusi, Gazali, bni Rd gibi filozoflar zerinde etkili olduu gibi Batda da ok erken devirlerden itibaren tesirleri grlmtr. Onun Orta 1024

ada balayp Rnesans ve Yeni ada devam eden etkileri, tercmeler yoluyla olmutur. bni Snnn metafizii Batda Aristonunkinden yaklak yarm asr nce tannmtr.49 bni Snnn Avrupadaki etkileri safhada incelenebilir: Birinci safha, 1130lu yllardan itibaren spanyada balayan tercmeler yoluyla balar. Bu tercmelerle Guillame de Auvergne, mhiyet-varlk ayrmn, Gundissalinus, uan adam rneini alarak ruhun lmsz bir cevher olduunu Bat felsefesine tantt. kinci safhada, kilise bni Snnn okunmasn yasaklam Auvergne de bu yasa desteklemitir. Buna ramen Alexandre de Hales, Jean de la Rochella isimli rahipler ve Bonaventure, bilgi anlaynda bni Sndan etkilenmilerdir. nc safhada Albertus Magnus, Roger Bacon bni Sndan hareketle St. Augustinos ve Aristonun grlerini uzlatrmaya almlardr. St. Thomas, bni Snya uyarak skolastik felsefede cevher ile varl ilk defa reel olarak ayrmtr. Duns Scotun varlk konusunda, St. Anselmusun da ontolojik delil konusunda bni Sndan etkilenmi olmalar kuvvetle muhtemeldir. Bu etki o kadar derindir ki srf bni Snnn grlerinin mihver yapld Avicennisme (bni Snclk) ad verilen bir akm ortaya kmtr. Denilebilir ki Bat dnyas, bata bni Sn ve bni Rd olmak zere, slm filozoflarnn grlerinden etkilenerek Rnesans hareketini balatmlardr.50 Yeni a felsefesinin kurucusu saylan Descartesn, Orta a filozoflar yoluyla, ontolojik delil, ruhun kendisini ve Tanry bilmesi gibi hususlarda bni Sndan etkilendii sylenebilir. O birok hususu Batl bilim ve fikir adamlarndan nce dile getirmitir. Tp konusunda da benzer etkilere rastlamak mmkndr. Mesela hastalklarn mikroplardan olutuu, kan dolam, psikiyatrik rahatszlklarn tedavisi nce bni Sn tarafndan ifade edilmi ve uygulanmtr. 1 bni Snnn Czcnye anlatt bu biyografi, bn Eb Useybiann Uynul-Enb f

Tabaktil-Etbb ve ayrca bnul-Kftnin Tarihul-Hukemsnda bulunmaktadr. 2 Kuran ilimleriyle birlikte, insan yksek bir kltr seviyesine ulatrmay, ilim meclislerinde

rahat konuma salamay hedefleyen ve zellikle Arap dili, edebiyat ve iirini, mantk, gramer vb. konular ihtiva eden ilme verilen ad. Edeb ilmiyle ilgili geni bilgi iin bkz. Goldziher, I., Edeb md., MEB. slm Ansiklopedisi, c. IV, s.105-106; arc, Mustafa, Edep md. TDV slm Ansiklopedisi, c. 10, s.412-414. 3 Kaln bagrsak kaslarnn kaslmas sonucu omuz balarnda ve srtta hissedilen iddetli

arlara verilen isim-tp literatrnde buna kolik ars denir. 4 bn Ebi Useybia, Uynul-Enb, c.II, s.2-20; bnul-Kfti, Tarihul-Hukem, s.413-426;

Afnan, Soheil, Avicenna His Life And Works, s.57vd. 5 6 Uynul-Enb, c.II, s.2; Tarihul-Hukem, s.413. Corbin, Henri, slm Felsefesi Tarihi, terc. Hseyin Hatemi, s.171. 1025

7 92. 8 s.203. 9 10

Watt, Montgomery, slm Tetkikler; slm Felsefesi ve Kelm, terc. Sleyman Ate, s.91-

Corbin, a.g.e., s.169; Avicenna His Life, s.58; Saliba, Cemil, Tarihul-Felsefetil-Arabiyye,

nver, Sheyl, bn Sn Hayat ve Eserleri Hakknda almalar, s.143. Bkz. Gnaltay, M. emseddin, bn Sn Milliyeti, Hayat. Kltr, BTFS, s.5-29;

Terziolu, Arslan, imdiye Kadar Bilinmeyen Bir bn Sn Portresi ile Yeni Bulunan Baz Belgeler ve Son Aratrmalar I Altnda bni Snnn Trkl Meselesi, USB, s.29-52; Kansu, evket Aziz, bni Snnn Bann Morfolojisi zerine Bir Gzlem, DBYA, s.793-798. 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Esin, Emel, bni Sn evresinde Trk Kltr, USB, s.531-562. bni Sn, Aksmul-Ulmil-Akliyye, s.227-231; Uynul-Hikme, s.13. bn Sn, Mantkul-Merikiyyin, s.2-3. Aydn, Mehmet S., Trklerin Felsefe Kltrne Katklar, Erdem Dergisi, c. I, sy. 5, s.627. bni Sn, if, lhiyat, s.29-30; Avicenna His Life, s.115. bni Sn, el-rt vet-Tenbht, Tabiiyyat, s.319-323. bni Sn, en-Necat, s.200. if, lhiyat, s.31. if, lhiyat, s.347. if, lhiyat, s.344, 347; Talikat, s.20-21, 36; Necat, s.224; Dninme-i Al, s.76, 77. if, lhiyat, s.347, 348. rt, lhiyat, s.21, 54-55, 128-129; if, lhiyat, s.21, 340-341, 414, 415; Necat, s.239. if, lhiyat, s.356-403; Necat, s.247 vd.; rt, lahiyat, 278-283, 295-296; urabe,

Hamude, bn Sn Beyned-Din vel-Felsefe, s.103-105. 24 25 26 if, lhiyat, s.355-356; Necat, s.228-229; rt, lahiyat, 44-53; urabe, a.g.e., s.85-87. if, lhiyat, s.37; Necat, s.219-235; rt, lahiyat, s.19-20; el-Mbhast, s.173. Talikat, s.175. 1026

27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39

Necat, s.226. if, lhiyat, s.140; Necat, s.200; Talikat, s.146, 186. bni Sn, Risle fil-Hudd, s.60. Talikat, s.186. if, lhiyat, s.60, 61; Necat, s.201. if, lhiyat, s.72-79. if, lhiyat, s.410-414. if, lhiyat, s.83-89. Necat, s.228. if, lhiyat, s.402-411; Necat, s.272-277. bn Sn, Risle-i Neyrziyye, Tisa Resail, s.135; if, lhiyat, s.267; Hudd, s.69. if, lhiyat, s.402-403; 366-368; rt, lhiyat, s.95; Necat, s.250-274. Hudd, s.56; Risle fi Marifetin-Nefsin-Natka, s.186; Mebhasu an el-Kuva en-Nefsiyye,

Ahvlun-nefs, s.174. 40 41 42 43 44 45 46 47 48 Ahvlun-nefs, s.96-100, 186; Necat, s.180; Hudd, s.56. Necat, s.158-162; Ahvlun-nefs, s.57-61; rt, Tabiiyyat, s.409-410. Necat, s.163; Ahvlun-nefs, s.61-62; fin-Nefs ve Bekih ve Medih, s.117. Necat, s.163-167; Ahvlun-nefs, s.63-67. Uynul-Hikme, s.13; Aksmul-Ulmil-Akliyye, s.227. if, lhiyat, s.369-370, 423-425. if, lhiyat, s.415,419; Necat, s.284, 287, 288. Uynul-Enb, c.2, s.2-3. Geni bilgi iin bkz. zden, Akil Muhtar, bni Sn Tbbna Bir Bak, BTFTS Terziolu,

Arslan, bni Snnn Tababeti ve Avrupaya Tesirleri, DBYA, s.41-66.

1027

49 s.112. 50

Gochon, A. M., bni Sn Felsefesi ve Orta a Avrupasndaki Etkileri, terc. smail Yakt,

Karla, Bekir, slm Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, s.22, 28 vd.

Afnan, Soheil, Avicenna His Life And Works, George Allen & Unwin Ltd., London, 1958; Altnta, Hayrani, bni Sn Metafizii, Ankara 1985; Ayas, Nevzat, bni Snnn Felsef Sistemi, Byk Trk Filozofu bni Sn, TTK, stanbul 1937; Atay, Hseyin, Frb ve bni Snya Gre Yaratma, Ankara 1974; bni Snda Varlk Nazariyesi, Ankara 1983; Corbin, slm Felsefesi Tarihi, terc. Hseyin Hatemi, stanbul 1986; arc, Mustafa, Edep md. TDV slm Ansiklopedisi, stanbul, 1994; slm Dncesinde Ahlk, stanbul 1989; Durusoy, Ali, bn Sn Felsefesinde nsan ve Kinattaki Yeri, stanbul 1993; Esin, Emel, bni Sn evresinde Trk Kltr, Uluslararas bni Sn Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1984; Galip, Mustafa, bni Sn, Beyrut 1981; Goichon, A. M., bni Sn Felsefesi ve Orta a Avrupasndaki Etkileri, terc. smail Yakt, stanbul 1986; Goldziher, I., Edeb md., MEB. slm Ansiklopedisi, stanbul, 1977; Gnaltay, M. emseddin, bn Sn Milliyeti, Hayat, Kltr, Byk Trk Filozofu bn Sn, TTK, stanbul 1937; urabe, Hammude, bn Sn Beyned-Din vel-Felsefe, Kahire 1972; bn Eb Useybia, Uynul-Enb f Tabaktil-Etbb, Bask yeri yok, 1882; bn Sn, Aksmul-Ulmil-Akliyye, Mecmuatur-Resail, Msr 1354; Dninme-i Al, nr. M. Moin, Tahran 1952; el-rt vet-Tenbht, lhiyat, Sleyman Dnya, Kahire 1985; el-rt vet-Tenbht, Tabiiyyat, thk. ve nr. 1028

Sleyman Dnya, Kahire 1957; el-Knun fit-Tp, Beyrut, tarihsiz.; el-Mbahasat, Aristo indel-Arab, thk. ve nr. Abdurrahman Bedevi, Beyrut 1978; en-Necat, Msr 1938; fin-Nefs ve Bekih ve Medih, Resail-i bni Sn, nr.

H. Ziya lken, stanbul 1953; sbatun-Nbvve, Tisa Resail, Msr 1908; MantkulMerikiyyin, Kahire 1910; Mantkul-Merikiyyin, Kahire 1910; Mebhasu an el-Kuva en-Nefsiyye, Ahvlun-nefs, thk. ve nr. A. Fouad el-Ehwani, Msr 1952; Risle fi Marifetin-Nefsin-Natka ve Ahvliha, Ahvlun-nefs, thk. ve nr. A. Fouad el-Ehwani, Msr 1952; Risle fil-Hudd, Tisa Resail, stanbul 1298; Risle-i Neyrziyye, Tisa Resail, Msr 1908; if, lhiyat, thk ve nr. brahim Madkour, Kahire 1961; Talikat, thk. ve nr. Abdurrahman Bedevi, Kahire 1973; bnulKft, Tarihul-Hukem, Leipzig 1903; Kansu, evket Aziz, bni Snnn Bann Morfolojisi zerine Bir Gzlem, bni Sn Doumunun Bininci Yl Armaan, TTK Yaynlar, Ankara 1984; Karla, Bekir, slm Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, stanbul 1993; Kupnar, Bill, bn-i Sinada Bilgi Teorisi, MEB. Yaynlar, stanbul 1995; zden, Akil Muhtar, bni Sn Tbbna Bir Bak, Byk Tp Filozofu ve Tp stad bni Sn, TTK, stanbul 1937; zden, H. mer, bn-i Sn-Descartes/Metafizik Bir Karlatrma, Dergh Yaynlar, stanbul 1996; Saliba, Cemil, Tarihul-Felsefetil-Arabiyye, Beyrut 1986; Min Eflatun ila bni Sn, Beyrut 1983; Terziolu Arslan, bni Snnn Tababeti ve Avrupaya Tesirleri, bni Sn Doumunun Bininici Yl Armaan, TTK, Ankara 1984; imdiye Kadar Bilinmeyen Bir bn Sn Portresi ile Yeni Bulunan Baz Belgeler ve Son Aratrmalar I Altnda bni Snnn Trkl Meselesi, Uluslararas bni Sn Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1984; 1029

nver, Sheyl, bn Sn Hayat ve Eserleri Hakknda almalar, stanbul 1955; Watt, Montgomery, slm Tetkikler; slm Felsefesi ve Kelm, terc. Sleyman Ate, Ankara 1968.

1030

Ahmet Yesev: Hayat, Eserleri, Fikir ve Tesirleri / Do. Dr. Ahmet Turan Yksel [s.545-551]
Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye 1. Hayat Byk Seluklu Devletinin son hametli dnemlerinde yaayan; Pr-i Trkistan, Hce-i Trkistan, Hazreti Sultan, Sultnul-Evliy ve Evliylar Serveri gibi unvanlarla anlan, Anadolunun manev fatihi Ahmed Yesev, Mslman-Trk tarih, kltr ve medeniyetinde tesirleri gnmze kadar gelen nemli mutasavvf, air, gnl, fikir ve dnce erenidir. Anadoluda ve Trkler arasnda slmiyet ile Trk dilinin var olmas ve yaylmasnda byk bir fonksiyon icra etmitir. Ahmed Yesev, eldeki bilgilere gre, muhtemelen 1085-10951 yllar arasnda veya daha genel bir ifade ile XI. yzyln ikinci yarsnda2 dnyaya geldi. Doum yeri, ounlukla kabul edildiine gre, halkn Trkler ve Acemlerin oluturduu Sayram3 kasabasdr. Sayram, Gney Kazakistanda, imkent ehrinin dousunda Tarm rmana dklen hyr nehrinin kk bir kolu olan Karasu ay yakasnda bir yerleim yeridir . Dier taraftan baz kaynaklar Onun Yesi, yani gnmzdeki ismiyle, Gney Kazakistanda yer alan Trkistan ehrinde doduunu belirtseler de bu gr doru deildir.4 Babas eyh brahim, kerametleri ve menkbeleri ile tannan ve Hz. Alinin, olu Muhammed bnl-Hanefiyye soyundan geldii kabul edilen bir ahsiyettir. Sayramda Muhammed bnl-Hanefiyye soyundan gelenlere hce denildii iin, bu soydan gelen Ahmed Yesev de Hce Ahmed, Hce Ahmed Yesev ve Kul Hce Ahmed eklinde anlmaktadr.5 Annesine gelince, babasnn halifelerinden Ms eyhin kz Aye Hatundur.6 Kk yata anne ve babasn kaybeden Ahmed Yesev, yedi yandan itibaren ablas Gevher ehnzn tarafndan yetitirildi. Bilgilere gre Gevher ehnaz, bilinmeyen bir sebeple, kardeini yanna alarak Sayramdan ayrld ve Yesi ehrine yerleti.7 Yedi yana kadar geen dnemde ilk eitimini babasndan alan ve menkbelere gre de kk yata Hzrn sohbet ve iradna nil olan Ahmed Yesev, Yeside Arslan Babaya (Arslan Bab) intisap ederek tahsiline devam etti. Arslan Baba, Yeside mehur bir ahsiyet olup, Horasan Melmetliini temsil etmekteydi.8 Hatta sahbenin byklerinden olan Arslan Babann, Yesiye gelerek Ahmed Yesevyi bulmas ve Hz. Peygamberin kendisine teslim ettii hurma emanetini vermesi, terbiyesi ile ilgilenerek onu irat etmesi, Hz. Peygamberin manev bir iaretine dayanmaktadr.9 Bu konudaki menkbeye gre gazvelerin birinde yiyecek bir eyleri kalmayan sahbenin istei zerine Hz. Peygamber dua eder. Bu duadan sonra Cebrail cennetten bir tabak hurma getirir. Ashb- kirmdan orada bulunanlar birer hurma alrlar. Ancak bir hurma yere der. Bunu gren Cebrail, den bu hurmann Hz. Peygamberin mmetinden Ahmed isimli birisinin ksmeti olduunu ifade eder. Hz. Peygamber sahibine teslim etmek zere sahbeye bu hurmay emanet etmek ister. Sahbe 1031

arasndan Arslan Baba, bu grevi yerine getirmeye talip olur. Hz. Peygamber mbarek eliyle bu hurmay Arslan Babann damana yerletirip Ahmedi nerede ve nasl bulacan anlatr ve ayn zamanda onun terbiyesiyle ilgilenmesini de bir grev olarak verir. Arslan Baba yzyllarca Ahmedi arar ve kendisine verilen bu iaret gereince Yesiye gelir. Ahmedi arar ve mahalle ocuklaryla oynarken bulur. Arslan Baba daha hurmadan bahsetmeden Ahmed Yesev emaneti kendisine vermesini ister. Arslan Baba be yz yl damanda saklad ve tazeliini koruyan hurmay azndan kararak sahibine teslim eder. Ayrca onun eitimiyle de ilgilenmeye balar. Arslan Babann terbiye ve irad ile Ahmed ksa zamanda manevi kemal mertebelerini aar, hreti etrafa yaylmaya balar.10 Arslan Babann vefat zerine Ahmed Yesev, dnemin nemli ilim merkezlerinden olan Buharaya gitti. Buhara, o dnemde Karahanllarn hkimiyeti altndayd. l-i Burhan adnda zengin ve Hanef mezhebinde bir aile idarede sz sahibiydi. Ayrca Trkistann her tarafndan binlerce renci, ilim tahsili iin bu nemli ehre gelmekteydi.11 Ahmed Yesev burada 504/111012 veya 518/112413 tarihinde, devrin nde gelen lim ve mutasavvflarndan eyh Ysuf el-Hemednye intisap ederek, onun irat ve terbiyesi altna girmitir. Yusuf el-Hemednnin 535/1140ta vefat zerine, Abdullah- Berk (Barak) ve eyh Hasan- Endkden sonra 555/1160ta Ahmed Yesev, el-Hemednnin nc halifesi sfatyla irat mevkiine geti. Ancak bir mddet sonra, vaktiyle eyhinin verdii bir iaret sebebiyle, makamn eyh Abdlhlk- Gucdvnye brakarak Yesiye dnd. Bu srada muhtemelen altm yanda olan Ahmed Yesev, vefat edinceye kadar burada irat faaliyetine devam etti.14 yle ki, lmne kadar bu ehirde kuvvetli bir tasavvuf propagandas yapt belirtilmektedir.15 Kaynaklarn ou tarafndan 562-563/1166-1167 ylnda vefat ettii kabul edilen Ahmed Yesev, ananeye gre altm yandan itibaren hayatnn geri kalan ksmn, tekkesinin avlusunda kk bir hcre eklinde kazdrd ile hanede geirmitir. Onun bu davran, Hz. Peygambere ve onun yoluna ball ile izah edilmektedir. Zira Hz. Peygamber altm yanda vefat etmitir. Bu sebeple Ahmed Yesev iin bu yatan sonra yeryznde yaamak snnete aykrdr.16 Ahmed Yesevnin ka yanda vefat ettii konusunda farkl grler dikkat ekmektedir. Baz aratrmaclar onun altm yanda vefat ettiini kabul ederken, yetmi , seksen be, yz yirmi veya yz yirmi be yanda vefat ettiini ileri sren aratrmaclar da sz konusudur.17 Timurun emriyle 798/1396 ylnda yapmna balanan trbesi, ayn zamanda bir cami ve dergahla birlikte dier hizmet binalaryla bir klliye halinde birka yl iinde tamamland.18 Sovyet Rusya ynetimi dneminde bile Trkistann eitli yerlerinden gelen Mslman Trklerin ziyaret ettikleri bu klliye, 1990 ylnda Trkiye ile Kazakistan arasnda yaplan anlama ile gndeme gelen ve 1992 ylnda balanan restorasyon almalaryla tarihi ve mimari hviyetini yeniden kazanmtr. TKA tarafndan gerekletirilen restorasyon sonunda, Eyll 2000 tarihinde klliyenin al yaplmtr.

1032

Eldeki bilgilere gre Ahmed Yesevnin brahim adnda bir olu dnyaya gelmitir. Ancak kendisi hayatta iken brahimin vefat ettii bilinmektedir. Bunun yan sra Gevher ehnz ve Gevher Honz isimli iki tane kz olan Ahmed Yesevnin soyu, kzlarndan Gevher ehnz yoluyla devam etmitir. te bu srete Trkistan, Mvernnehir ve Orta Asya blgeleriyle, Anadoluda kendilerini Ahmed Yesevnin soyundan sayan pek ok nl ahsiyet kmtr. Bunlar arasnda Semerkantl eyh Zekeriyy, skpl ir At ve Evliya elebi rnek olarak zikredilebilir.19 2. Eserleri Ahmed Yesevnin Dvn- Hikmet ve Fakrnme adl eserlerinden bahsedilmektedir. Bunlardan Dvn- Hikmet, Ahmed Yesevnin byk bir ksm 5-15 arasnda deien drtlklerden ibaret hikmet ad verilen din, tasavvuf ve didaktik mahiyetteki manzumelerinin topland bir eserdir. Dvn- Hikmetin yazma ve basma nshalarnda yer alan hikmetlerin says baz farkllklar gstermektedir. Bugne kadar derlenebilen Yesevye ait hikmetler iki yz elliyi bulmaktadr. Bu sebeple hikmetlerin birinde yer alan, Drt bin drt yz hikmet syledim ifadesi sadece bir rivayetten ibarettir.20 Hikmetler, sanld kadaryla yaknndaki baz derviler tarafndan yazya geirilmi ve yine Yesev dervilerinin dilinden en uzak Trk yurtlarna kadar ulatrlmtr.21 Bununla birlikte Dvn- Hikmet nshalarnn muhteva ve dil bakmndan nemli farkllklar tamas, sz konusu eserdeki btn hikmetlerin Ahmed Yesevye ait olmad ve bata mritleri olmak zere dier sf airlerin manzumelerini de iine ald eklinde deerlendirilmektedir. Hatta Fuad Kprl, elde mevcut bulunan eserin ayn ismi tayan baka bir Yesev dervi veya eyhine ait olabilecei ihtimalinin tamamen gzden uzak tutulmamas gerektiini ifade etmitir.22 Buna ramen, btn hikmetlerin temelinde Ahmed Yesevnin inan ve dnceleri, tarikatnn temel prensipleri yer almaktadr. Bu sebeple de hikmetler, Trkler arasnda bir dnce birliinin meydana getirilmesinde olduka nem tamaktadr.23 Hikmetlerin muhtevasn ana hatlaryla slm dini, Trkistan tasavvufu ve Yesevlike ait esaslar oluturmaktadr. Baz hikmetlerde amel ahlak ve evrenin sosyal hayat asndan aksayan ynleri zerinde de durulmutur. Mnct, naat ve ilk drt halifeye ait vgler dnda hikmetlerde baka konular da ele alnmtr. Bunlar ilah ak, Allahn birlii, mutlak irade ve kudreti, Hz. Peygamber sevgisi, erat, snnet, zht ve takva, slm ahlak, kyamet, cennet ve cehennem tasvirleri, dnyadan ve sahte aklardan ikayet, mutasavvflara ait kssalar, zikir ve halvet gibi Yesevlik adap ve erkn ile ilgili hususlardr.24 Dvn- Hikmetin ve dolaysyla Ahmed Yesevnin dili, Kutadgu Biligin yazld ve mellifi Kagarl Mahmudun -Trkenin en yksek ekli kabul ettii- Hakaniye Lehesi, yani Karahanl Trkesi olmaldr.25 Ancak bu konuda kesin bir hkme varabilmek iin, hi deilse M. XII veya XIII. yzyla ait bir Dvn- Hikmet nshasnn ele gemesine ihtiya vardr. 1033

Dvn- Hikmet nceleri yazma nshalar halinde,

-yani istinsah yoluyla- daha sonralar ise

baslarak oaltlmtr. Eldeki bilgilere gre geen iki yzylda Takentte on yedi, stanbulda dokuz, Kazanda be, Buhara ve Kaganda birer defa baslmtr. Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra zbekistanda Kril alfabesiyle iki yeni basks yaplmtr. Trkiyede ise Kemal Eraslan, Hayati Bice, Yusuf Azmun26 ve Erhan Sezai Toplu27 tarafndan hikmetler dilimizde yaynlanmtr. Ahmed Yesevye izfe edilen Fakrnme, Dvn- Hikmetin Takent ve Kazan basklarnn banda yer alan bir risledir. Mstakil bir eserden ok Dvn- Hikmetin mensur bir mukaddimesi durumunda olan Fakrnme, tasavvufun nemli stlahlarndan olan fakrn mahiyeti ve nemi, derviliin mahiyeti ve makamlarn anlatld bir eserdir. Buna gre eriatta on, tarikatta on, marifette on ve hakikatte on olmak zere krk makam yer almaktadr. Ayn ekilde fakrn on makam, on nuru ve on mertebesi ile alt adb bulunmaktadr. Fakrnmenin, Dvn- Hikmet yazmalarnn dier nshalarnda bulunmamas, bu eserin Ahmed Yesev tarafndan kaleme alnmadn, daha sonra Dvn- Hikmeti tertip edenler, mesel Hcenin fikirlerini esas alan bir Yesev dervii tarafndan, yazlp esere dahil edildiini gstermektedir. Fakrnme, Kemal Eraslan tarafndan yaynlanmtr.28 Bir aratrmac tarafndan Ahmed Yesevnin bilinmeyen bir eseri olarak sunulan Risle isimli eser,29 Kemal Eraslan tarafndan yaymlanan Fakrnmeden baka birey deildir. 3. Fikirleri ve Tesirleri Vefatna kadar geen tahsil, yetime ve hizmet dneminde, devaml ibadetle megul olup, geimini kak yontup satarak salayan;30 el emei ile geinmeyi tevik eden bir sf olan Ahmed Yesev, manev ilimlerdeki hreti yannda bir Hanef fakihi ve ayn zamanda Nizmiye Medresesinde ders verecek kadar ilimde yksek mertebelere ulaan eyhi el-Hemednden manev ve zhir ilimleri renmitir. Ahmed Yesevnin Yeside irada balad dnemde Byk Seluklu Sultan Sencer vefat etmi ve Hrezmahlar siyas anlamda hkimiyeti salamaya balamlard. Dier taraftan Trkistanda Yedisu blgesinde gl bir slmlama ve sf hareketler sz konusuydu. eyhi gibi bir Hanef fakihi ve ilim adam olan, Arapa ve Farsa bilen Ahmed Yesev, bu artlar altnda irat faaliyetlerinde bulunduu Takent ve Siriderya yresinde, Seyhunun tesindeki bozkrlarda yaayan gebe Trkler arasnda nfuz sahibi olmutur.31 Bir baka ifadeyle, krsal kesimin sade insanlarna ilim ve irfn gtrmtr.32 Bunu yaparken de olduka sade ve anlalabilecek bir dil kullanmtr. Ahmed Yesev, etrafnda toplanan insanlara slm dininin temel prensiplerini; kendisinin esaslarn belirledii ve eriat-snnet, tasavvuf ve Horasan melmilii olmak zere balca temele dayanan Yesevlikin dp ve erknn sade bir dil ve Trke ile hikmet ad verilen hece veznindeki manzumelerle duyurmutur. Ayrca hikmetleri, Yesev dervileri araclyla da henz Mslman

1034

olmayan en uzak Trk topluluklarna kadar ulatrlmtr.33 Nitekim Onun yakn evresinde on iki bin, uzak evresinde ise doksan dokuz bin kadar mridi ve ok sayda halifesi vard.34 Ahmed Yesevnin Trk yurtlarnda benzeri grlmeyen kalc bir tesir brakmasnda, hikmetlerinin yan sra Trk dnyasnn tamamna hitap eden mritlerinin byk rol olmutur. Hatta bu ekilde btn bu blgelerde ortak bir inan ve ruh iklimi gereklemitir.35 yle ki, Anadoluda yzlerce yldan beri yaayan, Trk olmakla birlikte Mslman olmayan Kpak ve Ouz Trkleri Yesev dervileri sayesinde mslman olmulardr.36 Ahmed Yesev bir mrit ve ahlak sfatyla da, yukarda ifade edildii gibi, etrafnda toplanan insanlara slm dininin esas ve hkmlerinin yan sra, tasavvufun inceliklerini, tarikatn dp ve erknn retmi; bu ekilde evresindeki insanlar Hz. Peygambere yakr bir mmet olarak yetitirmeyi ama edinmiti.37 Zira kendisi Hz. Peygamberin snnetine skca bal, Ona sonsuz hrmet ve sevgisi olan bir ahsiyetti. Ona gre Hz. Peygambere layk bir mmet olabilmek iin de Allahn kitabna ve Hz. Peygamberin snnetine uymak ve balanmak gerekmektedir. nk eriat ile tarikat birbirinden ayr eyler deildir. mann postu eriat, z ise tarikattr ve insan hakikati kendi bana bulamaz. Bunun iin bir pre balanmak gerekir. Prin rzasn almak, Hakkn rzasn kazanmak demektir. Bu noktada gerek pr Hz. Peygamberdir. Ayn ekilde dnyann geici olduunu bilerek onun iin zlmemek; yceliin Allaha mahsus olduunu bilerek kibirden kurtulmak ve dnyadaki ikble gvenmemek; insanlara kar her trl hakszlktan kanmak ve hatta lmeden nce lmek gerekir.38 Ahmed Yesevnin kurucusu olduu ve bir Trk tarafndan kurulup Trkler arasnda yaylan ilk tarikat olan; ayn zamanda kendi ismiyle anlan Yesevlik, daha nce belirtildii gibi eriat ve snnet, tasavvuf ve Horasan melmetlii olmak zere balca temele dayanmaktadr. Yesevlikin temel esaslarn ise tevhidi esas alan tasavvuf anlay, eriat ve snnete mutlak ballk, riyazet ve mcahede ile halvet ve zikir oluturmaktadr.39 Bununla birlikte Yesevlikin temel hkmleri Allah bilme, mutlak cmertlik, hakiki doruluk, istirak yoluyla salam bilgi, Hakkn takdir ettii rzka tam tevekkl ve derin tefekkrdr.40 Burada zellikle bir hususa iaret etmek Yesevlikin anlalmas asndan nem tamaktadr. Ahmed Yesevnin melmet anlay, pasif ve kr krne bir itaatin gerektirdii uursuz ve dnyadan kaan bir tevekkl deildir. Aksine yumuak huyluluktan saldrganla eilimli olan insandaki irade ve tefekkr gcn ve dier zellikleri lml ve verimli bir izgiye getirmektir. Bu ekilde de toplumda ihtiya duyulan alanlara kalifiye eleman transferini gerekletirerek dnya ile mcadele eden bir tevekkl anlayn hakim klmaktr.41 Btn bu esaslar dikkate alndnda Yesevlikin, Dou Trkistann kk bir ksm ve Seyhun havzasndaki dar erevede yaayan iliin etkisinde kalarak heterodox karakter kazand grn42 kabul etmek mmkn deildir.43 Aksine Ahmed Yesev, ehl-i snnet inancna ball, eriat n plana karan tarikat anlay, retime dnk ve istikamet izgisini esas alan gerek 1035

melmetlii ile heterodox dnce ve akmlarn Trkler arasnda yaylmasna engel olmu, Trkistan sapk fikirlerden arnm saf bir iman izgisinde tutabilmitir.44 Tam anlamyla bir sf air olarak tanmlanabilecek Ahmed Yesev,45 kendinden sonra gelen Mevln ve Yunus gibi insanlk dnyasna geni bir perspektiften bakmaktadr. Hatta bu noktada onlara etki etmi olmakla nitelendirilmelidir. Nitekim ona gre kemle ermek iin inanmayanlar dahil hibir insan incitmemek gerekir.46 Bu sebepledir ki insanolunun hem beer ve hem de manev tarafna hitap ederek, onlar dnmeye ve kendilerinin farkna varmaya armtr. ekilde mill, zde slm kimlii ile ortaya kan Ahmed Yesev, bu dnce ve faaliyetleriyle, dneminin tarih ve corafyas iinde kendilerinin ne olduklarnn farknda olmayan akn ve sknt iindeki halk kitlesinin yol gstericisi ve nderi olma zelliini kazanmtr.47 Ahmed Yesevnin ilk ve nde gelen halifesi, Arslan Babann olu Mansur Atdr (. 594/1197). O lnce yerine olu Abdlmelik At, ondan sonra da olu Tc Hce (. 607/1210) gemitir. Tc Hce, mehur Zengi Atnn babasdr. kinci halifesi Harezmli Sad Atdr. nc halifesi Sleyman At (.582/1185), drdnc halifesi ise Hakm Atdr. Yeseviyye silsilesi Hakm Atdan sonra, Sleyman Atnn yetitirdii en nemli sf olan Zeng At ve onun halifelerinden Seyyid At ve Sadr At yoluyla devam etmitir.48 Ahmed Yesev ve Yesevlik, bugn iin balca ana corafi blgede yaylm ve gnmze kadar devam etmitir. Bunlar Kazakistan, zbekistan, ksmen Trkmenistan ile Tacikistan ve Volga boylarn iine alan Orta Asya arlkl saha; Hindistan sahas ve Anadolu sahasdr.49 Orta Asya arlkl saha gz nne alndnda ncelikle Seyhun nehri havzasnda Takent ve evresinde yerleen Yeseviyye tarikat, Hrezm ve zellikle Mverunnehirde geni bir kitleye yaylmtr. Bunun yan sra Trkistann kuzeybat bozkrlarndan Kpak lehesinin hakim olduu dilUral blgesine uzanan Yesevlik, Horasan ve Azerbaycana kadar ulamtr. Tarihi geliim sonucu Nakibendiyye tarikatnn daha yaygn hale geldii XV-XVI. yzyllara kadar Trkistan ve Horasann hemen her tarafnda hatta Kemir, Kbil, Temevar, Hicaz, Diyarbakr ve stanbulda Yesev dervilerine rastlanmtr.50 Yeseviyye tarikatnn bu blgedeki yaylma dneminde, daha sonra Trkistan ve Anadoluda geliecek olan bata Nakibendiyye olmak zere Kbreviyye, itiyye gibi dier byk tasavvuf ekollerini de derinden etkilemitir.51 Bunlardan Nakibendiyye tarikatnn Ahmed Yesev ile irtibat, h- Nakibend yani Muhammed Bahauddin Buharinin, Yesev eyhlerinden Kasem eyh ve devrin hkmdar Halil At ile bir sre birlikte olarak feyz almasna dayanr.52 h- Nakibendden sonra Nakibendiyye tarikat Trkistan Trkleri arasnda yaylarak Yeseviyye tarikatnn nfuz sahasn daraltmtr.53 Bununla birlikte, bir deerlendirmeye gre, kayna Yesevlik olan Naklik, zaman iinde yobazlk ve ekilcilie kayarak Yesevlikten ayrlmtr.54 1036

Hindistan sahasndaki yaylma konusunda fazla bir bilgiye sahip deiliz. Baz yerli ve yabanc aratrmaclarn tespitlerinde Yesevlikin dorudan ve dolayl olarak Hindistan ve Hind sflii zerindeki etkileri dile getirilmitir. Aratrmalar ve eldeki bilgilere gre, yle grnyor ki Mool istilas baladnda pek ok Yesev eyh ve dervii Hindistan sahasn tercih etmi ve XIII. yzylda Kemir vadisinden balayarak Hindistan ilerine nfuz etmitir. Fakat XIV. yzyldan itibaren Hindistan sfliinde ran etkisi arlk kazanmtr.55 Anadoludaki yaylmasna gelince, Yesevlik Mool istilasndan sonra XIII. yzyln ilk eyreinde Anadoluya girmitir. Zira bu dnemde Anadolu insan birok sosyal, iktisad ve siyas buhranlarla karlamt. Ayrca Anadoluda slm dini ile nfus olarak olduka gl olan Hristiyanlk arasndaki mcadele ve slm dininin yaylmaya allmas yolunda abalar da srdrlyordu. te bu ortam Anadoluyu tasavvuf akmlar iin uygun bir alan haline getirmiti.56 Bu noktada, Yesev dervilerinin Hrezm, Horasan ve Azerbaycan yolu ile Anadoluya gelmelerinde, geni fikirli ve hogrl Anadolu Seluklu sultanlarnn idaresi ve rolleri de gz nnde bulundurulmaldr. Yesev ve Haydar dervileri yoluyla Anadoluya giren Yesevlik, ne var ki, daha XIII. yzylda, Kutbuddin Haydar adndaki bir Trk eyhi tarafndan Yesevlik ile Kalenderliki birletirmek suretiyle kurulan Haydarlik tarafndan asimile edilmitir. XVI. yzylda Bektalikin teekkl ederek Haydarlikin yerini almasndan sonra da Yesevlik, Bektalik tarafndan temsil edilmeye balanmtr. Bugn artk Anadolu ve Balkanlarda Yesev geleneklerini daha ok Bektalik temsil etmektedir.57 Bir baka ifadeyle Yesev geleneklerine tam anlamyla Bektalik vris olmutur.58 Ancak bu konudaki bir deerlendirmeye gre kayna Yesevlik olan Bektalik, zamanla ibhiye ve lakaytla kayarak Yesevlikten ayrlmtr.59 Yesevlik ile Bektalik arasndaki balant konusunda, tarihi olarak Ahmed Yesev ile Hac Bekt- Vel arasnda, lm ve doumlar dikkate alndnda en az elli-yz yllk bir sre olmas gerekirken, menkbelerde ikisinin ada olarak gsterildii dikkat ekmektedir. Hatta Hac Bekt- Vel, Ahmed Yesevnin halifesi olarak takdim edilmitir.60 Durum byle olmamakla beraber, Ahmed Yesevnin Hac Bekt- Vel zerindeki etkisi tartlmazdr. Nitekim vilyetnmelerde Ona gsterilen sayg ve sevgiye, baka hibir yerde rastlanmaz. Bu kitaplarda Ahmed Yesevden doksan dokuz bin Trkistan prinin ulusu ve Prlerin pri eklinde bahsedilmektedir.61 Bu noktada Ahmed Yesevnin Bektalik yoluyla Yunus Emre zerinde de etkili olduunu belirtmek gerekir. Zira Anadoluda gelien tasavvf hareketin nemli ahsiyetlerinden Yunus Emrenin eyhi Tapduk Emrenin, Bekta geleneinde nemli bir yere sahip olduu bilinmektedir.62 Ayrca Ahmed Yesev, Hac Bekt- Vel ve Yunus Emredeki drt kap-krk makam63 ve hikmetler ile Yunus Emrenin iirleri arasndaki benzerlik,64 bu etkinin en gzel delilidir. Bir baka ifadeyle hikmetler, Yunus Emrenin sesiyle ilahi oldu ve gnmze kadar ulat.65 Hac Bekta- Vel ve Yunus Emre dnda, gerek Anadolu ve gerekse de Rumelide Yesev dervilerinin varl bilinmektedir. nl Osmanl seyyah ve ayn zamanda Ahmed Yesevnin 1037

soyundan gelen Evliya elebi tarafndan Seyahatnmesinde tespit edilen Yesev tarikat mensubu ahsiyetler, yani Yesev derviler u ekilde belirtilmektedir: irvan Niyazbad ehrinde Avar Baba; Bursada Abdal Musa; Karadeniz kenarnda Batovada Akyazl Aziz; Bursada Geyikli Baba; Tokatta Gajgaj Dede; stanbul Unkapannda Horoz Dede; Bozok Sanca Yozgatta Emir in Osman; Zilede eyh Nusret; Merzifonda eyh Pir Dede; Filibe yolu zerinde Adatepede Kademli Baba ve Rumelinin fethinin manevi ncs Sar Saltuk.66 Bugn Orta Asyada Yesevlik, XIX. yzyln yarsnda Lailer adyla yeni bir yaplanmaya girmitir. Heterodoks bir nitelik tayan Lailer, 1870 ylnda, Hokand han tarafndan zndk olduu gerekesiyle idam edilen Sanivar adl bir Yesev eyhi tarafndan kurulmutu. 1920de Lailer iinden bir baka Yesev eyhi olan Eb Muttalib Gatibaldiev tarafndan Sal anlar kuruldu. Gerek Lailer ve gerekse de zellikle Krgz, zbek ve Taciklerin katld Sal anlar hlen varlklarn devam ettirmektedir.67 Ahmed Yesev ile onun yolunu takip eden ve Alp Erenler, Horasan Erenleri, Gziyn- Rum, Abdaln- Rum isimleriyle bilinen gazi derviler Anadolu, Bat Trakya ve Balkanlarn Trklemesi ve slmlamasnda byk rol oynamtr. Kltr tarihimizde Kolonizatr Trk Dervileri de denilen ahsiyetler, Ahmed Yesevnin fikirlerinden hareketle, kltrmzn temel unsurlarn slm dininin esaslaryla kuatmlardr. Fetihlerden nce sz konusu topraklarda kurduklar ve ayn zamanda ordunun birer karakolu durumunda olan tekkeler yoluyla, mslman olmayan unsurlar slm diniyle tantrmlardr. Bu ekilde fetihlerin de hazrlaycs olarak, bata Anadolu olmak zere, daha geni anlamda Bat Trakya ve Balkanlarn Trk idaresi ve hkimiyeti altna girmesiyle slmlamasn salamlardr.68 Bu ekilde tarihimizde nemli bir yere sahip olan, fikirleriyle dneminde olduu kadar kendinden sonra da etkili olan Ahmed Yesevnin doumunun 900. ylna rastgelen 1993 senesinin Ahmed Yesev Yl olarak ilan edilmesi nemli bir gelimedir. 1 Bir deerlendirmeye gre, her ne kadar doum tarihi kesin olarak bilinmiyorsa da, Ahmed

Yesevye izafe edilen Fakrnme adl risalede yer alan yetmi yl yaad ve 1166 ylnda vefat ettii eklindeki bilgiler dikkate alndnda 1093 ylnda doduu kabul edilebilir. Bkz. Hayati Bice, Ahmed Yesevi, Divan- Hikmet, Ankara, 1993, s. IX. Nitekim 1993 ylnn Trkiyede Ahmed Yesevnin doumunun 900. yl olarak kabul edilmesi, bu kanaatin bir gstergesi olarak deerlendirilebilir. Buna karlk bir baka yaklama gre, doum tarihi 1041 senesidir. (Muhammed Rahim Carmuhammed-Uli, Hoca Ahmed Yesevnin Hayat Hakknda Yeni Deliller ve Onun BilinmeyenRisale Adl Eserinin lm Deeri, Milletleraras Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1992, s. 16). 2 Fuad Kprl, Ahmed Yesev, A, stanbul, 1965, I, 210.

1038

Sayram, imkente 7 km. ve Yesi (Trkistan) ehrine de 157 km. uzaklktadr. sfcb veya

Akehir isimleriyle de bilinmektedir. 4 5 Kemal Eraslan, Ahmed Yesev, DA, stanbul, 1989, II, 159-160. Onun bu ekilde Hce unvanyla da hret bulmas, ilmiye snfna mensup olduunu da

gstermektedir. (rfan Gndz, Ahmed Yesevnin Tarikat ve rad Anlay, Yesevlik Bilgisi, Ankara, 1998, s. 192). 6 7 8 9 10 Annesi, Aye (Karasa) Ana olarak da bilinmektedir. (Bice, s. IX). Kemal Eraslan, Ahmed-i Yesev, Yesevlik Bilgisi, Ankara, 1998, s. 80. Eraslan, a.y. Eraslan, Ahmed Yesev, DA, II, 160. Kemal Eraslan, Ahmed-i Yesev, Dvn- Hikmetten Semeler, Ankara, 1991, s. 8-9;

Hayati Develi, Ahmed Yesev, stanbul, 1999, s. 18-19. 11 12 Kprl, Ahmed Yesev, A, I, 210. Eraslan, 504/1110 tarihini kabul etmektedir. (Eraslan, Ahmed-i Yesev, Yesevilik Bilgisi,

s. 81, dn. 15). 13 Hamid Gulamolu Nigmetov, Yesevye Ait Baz Seneler, Milletleraras Hoca Ahmed

Yesev Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1992, s. 74. 14 15 16 17 Erarslan, Ahmed Yesev, DA, II, 160. Kprl, Ahmed Yesev, A, I, 210. Eraslan, Ahmed-i Yesev, Yesevlik Bilgisi, s. 83; Develi, s. 21. Carmhuhammed-Uli, Hoca Ahmed Yesevnin Hayat Hakknda Yeni Deliller ve Onun

Bilinmeyen Risale Adl Eserinin lm Deeri, s. 15. 18 19 20 Emel Esin, Ahmed Yesev Klliyesi, DA, stanbul, 1989, II, 162. Eraslan, Ahmed Yesev, DA, II, 161. Kemal Eraslan, Dvn- Hikmet, DA, stanbul, 1994, IX, 429. Bu drtlk iin bkz.

Eraslan, Dvn- Hikmetten Semeler, s. 35. 21 Bice, s. XVII. 1039

22 23 24

Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 4. bsk., Ankara, 1981, s. 125. Eraslan, Ahmed Yesev, DA, II, 161. Eraslan, Dvn- Hikmetten Semeler, s. 37-38. Ayrca bkz. Kprl, Trk Edebiyatnda

lk Mutasavvflar, s. 145-146, 149-155. 25 Develi, s. 31. Bu konudaki dier grler iin bkz. Eraslan, Ahmed-i Yesev, Yesevlik

Bilgisi, s. 93. 26 27 Yusuf Azmun, Hoca Ahmed Yesev, Divan- Hikmet, stanbul, 1994. brahim Hakkulov, Ahmet Yesev (Hikmetleri), eviren ve Sadeletiren: Erhan Sezai

Toplu, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1995. 28 Kemal Eraslan, Yesevnin Fakr-nmesi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk

Dili ve Edebiyat Dergisi, 1977, Cilt: XXII, s. 45-120. 29 Bkz. Muhammedrahim Carmuhammed-Uli, Hoca Ahmed Yesevnin Hayat Hakknda

Yeni Deliller ve Onun BilinmeyenRisle Adl Eserinin lm Deeri, Milletleraras Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, s. 13-20. 30 Rivayete gre Ahmed Yesev, yonttuu kaklar kendisine ait bir kz zerine ast

heybe iinde satard. Bu ekilde kzn pazara gnderdir, ihtiyac olanlar heybeden kak alr ve iine de parasn brakrd. ayet parasn koymayan olursa, sz konusu hayvan onun peinden ayrlmazd. (Eraslan, Ahmed-i Yesev, Yesevlik Bilgisi, s. 84). 31 32 Eraslan, Ahmed Yesev, DA, II, 160-161. Ethem Cebeciolu, Hoca Ahmed Yesevi (. 562/1167), Ankara niversitesi lhiyat

Fakltesi Dergisi, 1993, Cilt: XXXIV, s. 92. 33 34 35 36 37 38 39 Eraslan, Ahmed-i Yesev, Yesevlik Bilgisi, s. 82. Eraslan, Ahmed Yesev, DA, II, 161. Bice, s. XIV. Namk Kemal Zeybek, Yesevlik Bilgisi, s. VI. Eraslan, Ahmed-i Yesev, Yesevlik Bilgisi, s. 86. A.e.s. 88-90. Eraslan, Ahmed-i Yesev, Yesevlik Bilgisi, s. 94. 1040

40 41 42

Develi, s. 48-49. rfan Gndz, Ahmed Yesevnin Tarikat ve rad Anlay, Yesevlik Bilgisi, s. 190. Bu dnce iin bkz. M. Fuad Kprl-Barthold, slm Medeniyeti Tarihi, 3. bsk., Ankara,

1973, s. 192; Fuad Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, 2. bsk., Ankara, 1984, s. 98. 43 44 45 Cebeciolu, Hoca Ahmed Yesevi (. 562/1167), s. 93. Gndz, Ahmed Yesevnin Tarikat ve rad Anlay, Yesevlik Bilgisi, s. 190. Kprl, Ahmed Yesevnin gerek airlik kabiliyetinden mahrum kuru bir ahlak olduu

grndedir. Bkz. Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 156. 46 47 48 Yaar Nuri ztrk, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, 3. bsk., stanbul, 1992, s. 231, 233. Gndz, s. 190. Eraslan, Dvn- Hikmetten Semeler, s. 18. Bu konuda geni bilgi iin bkz. Kprl, Trk

Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 87-97. 49 Ahmet Yaar Ocak, Trk Dnyasnda Ahmed-i Yesev ve Yesevlik Kltrnn Yayl:

Bir Sufi Kltrn Yeniden Gncellemesi, Milletleraras Hoca Ahmet Yesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri, 1993, s. 299. 50 51 52 53 54 55 Bice, s. XV. Bice, s. XV. Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 108-109. Bice, s. XV-XVI. Bkz., ztrk, s. 234-235. Ocak, Trk Dnyasnda Ahmed-i Yesev ve Yesevlik Kltrnn Yayl Bir Sufi

Kltrn Yeniden Gncellemesi, s. 301. 56 57 Develi, s. 42. Ocak, Trk Dnyasnda Ahmed-i Yesev ve Yesevlik Kltrnn Yayl Bir Sufi

Kltrn Yeniden Gncellemesi, Yesevlik Bilgisi, s. 302. 58 331. 1041 Ahmet Yaar Ocak, Anadolu Sfiliinde Ahmed-i Yesev ve Yesevlik, Yesevlik Bilgisi, s.

59 60

ztrk, s. 234-235. Develi, s. 42. Mesel, Ali Aktann iaret ettii gibi, Osmanl dnemi tarihilerinden linin

Knhl-Ahbrnda kaydettiine gre de byledir. Ancak Aktan bunu kabul etmemektedir. (Bkz. Ali Aktan, Knhl-Ahbra Gre Hoca Ahmed Yesev ve Anadoludaki Halifeleri, Milletleraras Hoca Ahmet Yesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri, 1993, s. 14. ) Bu konuda geni bilgi iin bkz. Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 48-54, Ahmet Yaar Ocak, Hac Bekt- Vel, DA, stanbul, 1996, XIV, 457-458. 61 Mrsel ztrk, Ahmed Yesev-Hac Bekta- Vel ve Yunus Emre Zinciri, Yesevlik

Bilgisi, s. 222. 62 63 Ayhan Pala, Yesevlikten Bektalie Trk Mslmanl, Yesevlik Bilgisi, s. 235. Bu konuda bkz. Mustafa Tatc, Ahmet Yesev, Hac Bekta- Vel ve Yunus Emrede Drt

Kap-Krk Makam, Yesevlik Bilgisi, 238-245. 64 Bu konuda bkz. Ali Ylmaz, Ahmed-i Yesevnin Hikmetleri le Ynus Emrenin iirlerinde

Tasavvuf Muhteva Benzerlikleri, Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri, 1993, s. 389-413. 65 Irene Melikoff, Ahmed Yesev ve Trklerde slmiyet, Milletleraras Ahmed Yesev

Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1992, s. 67. 66 Bkz. Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s. 46-55; Mustafa Ekincikli, Evliya

elebi Seyahatnmesinde Yesevlik, Milletleraras Hoca Ahmet Yesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri, 1993, s. 115-118. 67 Ocak, Trk Dnyasnda Ahmed-i Yesev ve Yesevlik Kltrnn Yayl: Bir Sufi

Kltrn Yeniden Gncellemesi, s. 303. 68 Anadolunun Trklemesindeki yeri konusunda bkz. Mjgan Cunbur, Ahmed Yesevnin

Ahi ve Gazileriyle Anadolunun Trklemesindeki Yeri, Milletleraras Hoca Ahmet Yesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri, 1993, s. 63-68. Ahmed-i Yesev, Hayat-Eserleri-Tesirleri, Seha Neriyat, stanbul, 1996. Aktan, Ali, Knhl-Ahbra Gre Hoca Ahmed Yesev ve Anadoludaki Halifeleri, Milletleraras Hoca Ahmet Yesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri, 1993, s. 13-22. Azmun, Yusuf, Hoca Ahmed Yesev, Divan- Hikmet, stanbul, 1994. Babinger, Franz-Fuat Kprl, Anadoluda slmiyet, Yayna Hazrlayan: Mehmet Kanar, stanbul, 1996. 1042

Banarl, Nihad Smi, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1971. Barkan, mer Ltfi, Kolonizatr Trk Dervileri, Vakflar Dergisi, Ankara, 1942, II, 279-359. Barthold, V. V., Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Yayna Hazrlayanlar: Kzm Yaar Kopraman-Afar smail Aka, Ankara, 1975. , Mool stilsna Kadar Trkistan, Hazrlayan: Hakk Dursun Yldz, Ankara, 1990. Bice, Hayati, Ahmed Yesevi, Divan- Hikmet, Ankara, 1993. Carmuhammed-Uli, Muhammedrahim, Hoca Ahmed Yesevnin Hayat Hakknda Yeni Deliller ve Onun Bilinmeyen Risle Adl Eserinin lm Deeri, Milletleraras Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1992, s. 13-20. Cebeciolu, Ethem, Hoca Ahmed Yesevi (. 562/1167) , Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, 1993, Cilt: XXXIV, s. 87-132. Cunbur, Mjgan, Ahmed Yesevnin Ahi ve Gazileriyle Anadolunun Trklemesindeki Yeri, Milletleraras Hoca Ahmet Yesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri, 1993, s. 63-68. Develi, Hayati, Ahmed Yesev, stanbul, 1999. Ekinci, Yusuf, Hoca Ahmet Yesev, Ankara, 1995. Ekincikli, Mustafa, Evliya elebi Seyahatnmesinde Yesevlik, Milletleraras Hoca Ahmet Yesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri, 1993, s. 115-118. Eraslan, Kemal, Yesevnin Fakrnmesi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, 1977, Cilt: XXII, s. 45-120. , Ahmed-i Yesev, Dvn- Hikmetten Semeler, Ankara, 1991. , Ahmed Yesev, DA, stanbul, 1989, II, 159-161. , Dvn- Hikmet, DA, stanbul, 1994, IX, 429-430. , Ahmed-i Yesev, Yesevlik Bilgisi, Ankara, 1998, s. 78-96. Eraydn, Seluk, Tasavvuf ve Tarkatler, stanbul, 1981. Esin, Emel, Ahmed Yesev Klliyesi, DA, stanbul, 1989, II, 162-163. Gndz, rfan, Ahmed YesevninTarikat ve rad Anlay, Yesevlik Bilgisi, Ankara, 1998, s. 189-196. 1043

Hakkulov, brahim, Ahmet Yesev (Hikmetleri), eviren ve Sadeletiren: Erhan Sezai Toplu, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1995. z, F., Ahmad Yasawi, The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Leiden, E. J. Brill, I, 298-299. Kafesolu, brahim, Trk Mill Kltr, 5. bsk., stanbul, 1988. Melikoff, rene, Ahmed Yesev ve Trklerde slmiyet, Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1992, s. 61-67. Nigmetov, Hamid Gulamolu, Yesevye Ait Baz Seneler, Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1992, s. 69-74. Ocak, Ahmet Yaar, Anadolu Sfiliinde Ahmed-i Yesev ve Yesevlik, Yesevlik Bilgisi, Ankara, 1998, s. 325-331. , Trk Dnyasnda Ahmed-i Yesev ve Yesevlik Kltrnn Yayl: Bir Sufi Kltrn Yeniden Gncellemesi, Milletleraras Hoca Ahmet Yesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri, 1993, s. 299-305. ztrk, Mrsel, Ahmed Yesev-Hac Bekta- Vel ve Yunus Emre Zinciri, Yesevlik Bilgisi, Ankara, 1998, s. 220-228. ztrk, Yaar Nuri, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, 3. bsk., stanbul, 1992. Kprl, M. Fuad-Barthold, slm Medeniyeti Tarihi, 3. bsk., Ankara, 1973. Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 4. bsk., Ankara, 1981. , Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1926. , Osmanl Devletinin Kuruluu, 2. bsk., Ankara, 1984. Pala, Ayhan, Yesevlikten Bektalie Trk Mslmanl, Yesevlik Bilgisi, Ankara, 1998, s. 229-237. Pekolcay, Necla, slm Trk Edebiyat, stanbul, 1967. Rasony, Laszlo, Tarihte Trklk, 3. bsk., Ankara, 1993. Tatc, Mustafa, Ahmet Yesev, Hac Bekta- Vel ve Yunus Emrede Drt Kap-Krk Makam, Yesevlik Bilgisi, Ankara, 1998, s. 238-245. Togan, A. Zeki Velid, Umum Trk Tarihine Giri, 3. bsk., stanbul, 1981. Yesevlik Bilgisi, Hazrlayanlar: Mustafa sen-Ceml Kurnaz-Mustafa Tatc, Ankara, 1998. 1044

Ylmaz, Ali, Ahmed-i Yesevnin Hikmetleri le Ynus Emrenin iirlerinde Tasavvuf Muhteva Benzerlikleri, Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri, 1993, s. 389-413.

1045

h-I Nakbend ve Trk Dnyasndaki Etkileri / Yrd. Do. Dr. M. Necmeddin Bardak [s.552-560]
Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye nsanlk tarihi boyunca btn din ve kltrlerde siyasi, sosyal ve kltrel artlarn etkisinde ortaya kan mezhep, tarikat ve dnce akmlar varola gelmitir. slmiyetin dnce hrriyetine verdii nemden hareket ederek tevhidin dnda mmetin ihtilafn rahmet olarak deerlendirip yeni fikirlere kap aan bilginlerin gayretleri slm medeniyetini ortaya karmtr. Bu medeniyetin bir rn olup toplumsal hayattaki ar dnyevlemeye kar belli bir tavr olarak balayan tasavvufun altn an yaayp sistemletii III-IV./IX-X. yzyllarda baz blgeler farkl tasavvuf anlaylar ile temayz etmitir. Tarikatlarn ncleri kabul edilen bu tasavvuf mektepleri,1 Kuran ve Snneti temel alp, kendi blgelerindeki rf ve detlerle kltrlerden de faydalanmlardr. V/XI. yzyla kadar yeni yorum ve bak alaryla srekli gelime iinde olan tasavvuf, bu yzyldan itibaren baz istisnalar dnda dnce ve tefekkr boyutuyla yenilikten ve hamleden uzak bir dneme girmitir. Allaha ulaan yollarn varlklarn nefesleri saysnca olduunu ifade eden sfler, yenilie ve deiime elverili tasavvuf db ve erknn salad kolaylklarla VI-VII./XII-XIII. yzyllarda ilk tarikatlar kurmulardr. Bu dnemden itibaren slm corafyasnda kurulan ve kltr zenginliini temsil eden tarikatlardan iki yz kadarnn ismi tespit edilmitir.2 En yaygn olanlar; Kdir, Yesev, Rif, Kbrev, Shreverd, it, zel, Mevlev, Bekt, Bayram, Halvet ve Nakibend tarikatlardr. Tarikatlarn kurulup yaygnlk kazand srete sfler, zellikle tarikat kurucular mutlak otorite kabul edilmilerdir. ahslarn mutlak otorite kabul edildii noktada balayan taklitilik, tasavvuf dncede nisb bir duraklamay ve deimeyi de beraberinde getirerek tenkit zihniyetini ortadan kaldrmtr. V/XI. yzyla kadar yazlan tasavvuf eserlerinde tasavvufa ve sflerin dncelerine sert tenkitler yneltildii halde, VI/XII. yzyldan sonra yazlan eserlerde sfler genellikle yanlmaz (mahfz) olarak kabul edildii iin birka istisna dnda tenkit unsurlarna rastlanmaz. Gnl dnyasn esas alan bir disiplin olan tasavvuf, yerini det ve merasimlerden ibaret olan bir anlaya braknca taklit psikolojisiyle hareket eden insanlar kolaya kamay tercih ederek tarikatlara ynelmilerdir.3 slmiyete tasavvuf kanalyla giren Trklerin sosyal ve kltrel hayatnda tarikatlarn rol nemlidir. Trklerin ruh kk, ufuk genilii, ilim ve irfan pnar olan Trkistan XII. yzyldan itibaren Yesev, Kdir ve Kbrev,4 XIV. yzyldan sonra da Nakibend tarikatlar ile gnl dnyasn ve corafyasn zenginletirmitir. Bu tarikatlardan zellikle Ahmed Yesev (: 562/1167) tarafndan kurulan Yesevlik ile Muhammed Baheddin Nakbend (717-791/1317-1389) tarafndan kurulan Nakibendliin Trkler arasnda ayr bir yeri vardr. Ahmed Yesev ile Nakibendliin ilk ncs kabul edilen Abdlhlk Gucdvn (: 617/1220-1221) dnemin nde gelen lim mutasavvflarndan Yusuf Hemednnin (: 535/1140) ilim ve irfan kaynandan beslenmilerdir.5 1046

Trkler arasnda yaygn olan Yesevlik ile Nakibendlik Allah korkusunu temel alan zhd anlay ile birlikte Allah akna da nem veren, geni bir hogryle insanlar seven, benlik duygularn knayan Horasan Melmet anlayndan derin izler tamaktadr.6 Bu iki tarikat arasndaki temel fark, zikir metodundadr. Gcdvnden sonra Baheddin Nakbend tarafndan srdrlen ve hatm-i hcegn denilen sessiz zikir tarzna mukabil Yesevler zikr-i erre denilen sesli zikir tarzn benimsemilerdir. Yesevler Orta Asya Tk toplumlarna yzeysel bir slm anlayn sunarak onlar slma kazandrmaya almtr. Nakibendler ise zbekler ve Tatarlar arasnda hzla, Trkmen, Kazak ve Krgzlar arasnda da ksmen olmak zere belli bal Trk halklarnn ounu nfzu altna alarak etkilemitir.7 Bu tarikatlarn kurucular Trk, yayld blgeler de genellikle Adriyatikten in Seddine Trklerin hkim olduu Trkistan-Anadolu ve Balkanlardr. Yesevlik daha ziyade gebe Trkmenler arasnda kabul grrken, Nakibendlik ehir ve kasabalarda taraftar bulmutur. Orta Asyada tasavvufun yaylmasnda nemli yeri olan Abdlhalk Gucdvn, Buharada mam Sadreddinden din ilimleri tahsil ettikten sonra Yusuf Hemednnin tasavvuf sohbetlerine devam ederek tasavvuf eitimini tamamlamtr. Genliinde Hzrla karlat ve haf zikir metodunu ondan ald kabul edilir.8 Tarikatta Kuran ve Snnete uygun hareket etmeye, doruluk ve samimiyete, bidat ve hurafelere muhalefete, nefsin arzu ve isteklerine engel olmaya nem veren Gucdvn, Ahmed Yesevnin Trkistana gitmesi zerine Buharadaki dervilerin terbiyesi ile megul olmutur. Halk zerindeki gl tesiri her hareketinin kermet olarak grlmesine yol amtr. Vefatndan sonra tarikat anlayn Hce Arif Rivgir, Muhammed Baba Semms ve Emir Kll devam ettirmitir.9 Abdlhlik Gucdvn tarikat dsturlarn aklad bir vasiyetnamesinde ilim tahsil etmeyi, cahil sfilerden uzaklamay, edebli ve takval olmay, hret peinde komamay, derghlarda oyalanmamay, arlklardan uzak mutedil bir hayat srp dnyaya balanmamay, tasavvuf erbabna kar saygl olmay tavsiye etmektedir.10 Bu esaslardan hareketle kelimt- kudsiyye adyla tanzim edilen prensipler tarikata bir doktrin havas vermitir. Tarikatn kendi manev yapsna da uygun zellikler tayan, sekizi Gucdvn tarafndan konulan, de sonradan ilave edilen on bir esas unlardr:11 1. Vukf- zamn: Her an ve her hlin muhasebesini yapmak. 2. Vukf- aded: Zikir srasnda sayya riayet ederek dikkati bir yerde toplamak. 3. Vukf- kalb: Zikir srasnda kalbe ynelip kalbde Allahtan bakasna yer vermemek. 4. H der-dem: Alnan her nefeste Allahn huzurunda olduunu hatrlamak. 5. Nazar ber-kadem: Baklar ayak ucuna yneltmek. 6. Sefer der-vatan: Halktan Hakka sefer etmek. 7. Halvet der-encmen: Halk iinde Hakk ile beraber olmak. 8. Yd-kerd: Dil ile birlikte kalble zikretmek. 9. Bz-get: Zikirde kendiliinden hatra gelen iyi ve kt fikri kovmak. 10. Nighdat: Kalbi msivdan muhafaza etmek. 11. Yd-dat: Huzur hline erip mahede makamna ulamak. Orta an en nemli tasavvuf merkezlerinden olan Buharada Baheddin Nakbendin doumundan nce Kusem eyh (:?) ve Halil Ata (:?) gibi Yesev; rif Rivgir (: 715/1315), Baba 1047

Muhammed Semms (: 740/1335) ve Emir Kll (: 777/1375) gibi Hcegn tasavvuf geleneine mensup dervilerden baka, Mecdddin Badad (: 616/1219), Radyeddin Ali Lala (: 642/1244), Necmeddin Dye (: 654/1256) ve Seyfeddin el-Baharz (: 659/1261) gibi Kbreviyye tarikat mensuplar da bulunmaktayd. Bu sebeple o ocukluk yllarn zengin bir tasavvuf evrede geirmitir. Trk dnyasnda gnllere nakettii irfan yla yzyllardr yaayan Muhammed Baheddin Nakbend (717-791/1317-1389) Buhara yaknlarndaki Kasr- rifanda domutur. Tarikat dbn Baba Muhammed Semms, Seyyid Emir Kll ve Halil Atadan renmi, Kusem eyhten de istifade etmitir.12 Zeyniyye tarikatnn kurucusu Zeyneddin Hf (: 838/1434) ile sohbet etmitir. Hakm Tirmiznin eserlerini okuyarak etkilenmitir. Tasavvuf anlaynda tasavvufun hem amel ve ahlk tarafna hem de tefekkr boyutuna yer vermitir. Genlik yllarnda grd bir ryann etkisinde kalarak kendi doumundan en az yz yl nce vefat eden Abdlhalk Gucdvnnin ruhniyetinden faydaland iin tasavvuf terbiyesini veys13 olarak ald kabul edilmitir.14 Nitekim bir gn Buhara mezarlnda dolarken kendisini kaplayan bir tasavvuf hl srasnda Abdlhalk Gucdvn ile Muhammed Semms arasndaki Hcegniye sfilerini mn leminde grm, bu srada Abdlhalk Gucdvn kendisine Kuran ve Snnete uygun bir alma yapmas iin tavsiyelerde bulunmutur.15 Kendisinin silsilesi sorulduunda; silsile ile kimse bir yere ulaamaz diyerek tasavvufta asl olann doruluk ve samimiyet olduunu vurgulamas onun veysliini yanstmaktadr. 16 veyslik ister hayatta, isterse lm bir eyhin ruhaniyetinden feyz alnabileceini kabul etmesi ynyle rabta ile yakndan ilgilidir. Tasavvuf tarihinde birok rnei bulunan bu metodu Nakibendler sistemletirip tarikatn esaslar iine almtr.17 Bununla birlikte Baheddin Nakbend, Kuran ve Snneti esas alp Allah gryormuasna davranlarna yn verebilen kimselerin tarikata ve onun bir prensibi kabul edilen rabtaya ihtiya duymayacaklarn vurgulamtr.18 Tarikat adb ve erknna baz yenilikler getiren Baheddin Nakbend, tarikatta asl olann ruhsatlar brakp azimetle amel etmek olduunu belirterek, Kurana, Snnete, Sahabenin szlerine ve Hakk dostlarnn sohbetlerine byk nem vermitir. Tarikat geleneinde uygulanan cehr zikri ve sem tasvip etmemi, zikirden maksat kelime-i tevhidin hakikatine erimektir. Keli menin de hakikati, okunduunda msiv tamamen yok olmal, yoksa ok ey sylemek art deildir szleriyle haf zikri benimseyen Gucdvnden sonra Hcegniyenin takip ettii cehr zikir usln brakp haf zikri tercih etmitir.19 Tarikatta haf zikirle birlikte rbtay esas almasndan dolay kendisine Nakbend lakab verilmitir. Bata yakn evresindeki arkadalar olmak zere Hcegniye mensuplar alkanlklarnn bir neticesi olarak bu duruma tepki gstermilerse de Emir Kll onu anlayla karlamtr.20 Baheddin Nakbend metodunu; Bizim tarikatmz sohbettir. Halvette hret vardr, hrette afet vardr. Hayr cemiyettedir szleriyle zetleyerek halvet ve semn mnev gelimede pek fazla 1048

etkisi olmadn vurgulamtr.21 Dneminde birok insann tasavvufu yaamadan eyhlik iddiasyla ortaya kp tasavvufun znden uzaklatklarn belirterek onlar tenkit etmitir. Yolunu takip edenlerin bu hatalara dmemelerini, srekli alarak ve tefekkr ederek geni ufuklara sahip olmalarn, himmet ve gayrette ileri derecelere ulamalarn, hatta kendisini bile amalarn tlemitir.22 Mvernnehirde nemli bir misyon stlenen Baheddin Nakbendin bu ehirli-kitab tasavvuf gelenei, zellikle Buhara, Semerkand, Takent ve Merv gibi kltr merkezlerinde gl bir nfz kazanmtr. Nitekim dnemin limlerinden Mevln Hsameddin Asl ve Mevln Hamidddin bata olmak zere birok lim onun sohbetlerine katlmtr.23 Ulemdan bir ksmnn desteini alan Baheddin Nakbend baz limler tarafndan tenkit edilmitir. Bu balamda Buharann lim ve dervilerinin de katld bir toplantda, medrese mensuplarndan bazlar; Baheddin Nakbendin tarikatnn medreselerde renci brakmadn, ilmin nemini yitirdiini, bu durumun devam etmesi halinde medreselerin cahillerin elinde kalacan ifade ederek endielerini dile getirmilerdir.24 Baheddin Nakbend, bu tenkitlerde tarikat anlay ve dervilerinin durumuyla ilgili bir durumun sz konusu olmadn grnce toplantnn noteri konumundaki ulemdan herkesin saygsn kazanan Mevln Hamidddine unlar sylemitir: Bize zor gelen her meselede Bilmiyorsan zikir ehline sorunuz (Nahl suresi, 16/42) ayeti hkmnce limlere gider onlardan sorarz. Onlarn verdii hkmle amel ederiz. yleyse syler misiniz, bizim tarikatmz doru mudur, deil midir? Mevln Hamidddin, tarikatnz dorudur, Snnet caddesi zerindedir diyerek, onun tasavvuf anlayn ve baz limlerin onlarn meclislerine gidip din problemleriyle ilgilenmesini onaylamtr.25 Bu toplant ve sonular, Nakibendliin Trkistanda hem ulem hem de halk arasnda meruluunu salam, mrid ve halifeleriyle Dou ve Bat slm dnyasnda nemli hizmetler grmesini kolaylatrmtr. Baheddin Nakbendin vefatndan sonra Alaaeddin Attr (: 802/1399), Mevln Yakub erh (851/1448), Muhammed Prs (: 865/1460), Ubeydullah Ahrr (895/1489) ve Molla Abdullah- lh (: 896/1491) tarikatn esas kabul edilen sohbetleriyle bulunduklar blgelerde faaliyetlerini srdrmlerdir. Bunlardan Yakub erh, Muhammed Prs ile Ubeydullah Ahrr Nakibendliin Orta Asyada, Abdullah- lh Anadoluda, Hce Muhammed Bk Billah (: 1014/1605) Hindistanda yaylmasn salamtr. Bu sayede Nakibendlik Anadolu-Trkistan ve Hindistan izgisinde en yaygn tarikatlardan biri olmutur. Alaaeddin Attr medrese tahsili yapt srada alma ve gayretleriyle Baheddin Nakbendin dikkatini ekmi, daha sonra da kzyla evlenerek akrabalk ba kurmutur. Nefsini terbiye edip kibirini krmak, benlik balarndan syrlmak iin Baheddin Nakbend tarafndan etin bir imtihana tabi tutulmutur. Talebeleri arasnda bulunan Ubeydullah Ahrr ile Seyyid erif Crcn (: 816/1413) hem din hem de manev ilimlerde stn mertebeler kazanmlardr.26 Nakibend tarikat Yakub erh, Muhammed Prs ve Ubeydullah Ahrrn faaliyetleri neticesinde Timur hnedan ve zbekler zerinde byk bir nfz kurarak Orta Asyada glenmitir. 1049

Muhammed Prs ile Ubeydullah Ahrrn faaliyetleri hem din hem de siyas alanda etkili olmu, devlet adamlaryla samimi dostluk ve ilikiler kurulmasn salamtr. Ubeydullah Ahrr Buhara ve Semekand savunmalarnda aktif aba gstermi, halk zerindeki ar vergi yklerinin kaldrlmasn salam ve ehzdeler arasndaki ihtilaflar zmtr. Onun en fazla zerinde durduu konu, toplumdaki allm detlerin Kuran ve Snnet dorultusunda yeniden ina edilmesi olmutur. O, tasavvufun temeli olan teslimiyetin almaya engel olmadn, bu sebeple kr krne bir kaderciliin teslimiyet olarak anlalmamas gerektiini belirtmitir.27 Nakibendliin ortaya kp yayld dnemlerde Hindistana hakim olan Timur ve Bbr mparatorluklar Snn slm inancn benimsemiler, Ubeydullah Ahrr ve Zeynddin Hf gibi tasavvuf nderleriyle samimi dostluk kurmulardr. Nitekim Bbrn zerinde bu eyhlerin bariz etkileri grlr. Zeynddin Hfnin sayesinde tvbe ederek ikiyi brakm, halk zerindeki ar vergileri kaldrmtr.28 Dnemin ilimlerini tahsil ettikten sonra Nakibend tarikatna giren ve Ubeydullah Ahrrn kendisi hakknda Cmyi grenlerin bize kadar gelmelerine gerek yoktur29 diye onurlandrd Abdurrahman Cmi (: 898/1492) ile, yazd Trke eserlerle Trk birliinin salanmasnda, Orta Asya Trk dili ve edebiyatnn gelimesinde byk etkisi olan ve Osmanl airlerinin std olarak tandklar Ali r Nev (: 906/1501) gibi lim mutasavvflarla yakn iliki iinde olmulardr.30 Nakibendliin Orta Asyadaki Hanef mezhebine bal temsilcileri, Horasan Melmet anlay ile Endlsn varln birliini ifade eden vahdet-i vcd anlayn Trk irfan geleneiyle birletirmilerdir. Bu da tarikatn tefekkr boyutuyla zengin bir yap kazanmasn salamtr.31 Nakibend tarikat zamann artlarna gre hareket etmeyi byk bir erdem kabul ettii iin, zikir ve murkabenin Mslmanlara yardm ve hizmet etmekten sonra geldiini prensip edinmitir.32 Tarikatn hem halka hem de entelektel tabakaya hitap etmesi, halk iinde Hakk ile beraber olma esas ile deien siyas ve sosyal artlara kendini uydurmas, her blgenin dilini-Trke, Arapa, Farsa kullanmas sayesinde yayld blgelerde bulunan tarikatlara stnlk salamtr. Nitekim XV-XVI. yzyllarda Tatar, Bakr ve Kagara; XVII. yzyldan itibaren Krgzistana girmi, blgede yaygn olan Yesev ve Kbrev tarikatlarn bnyesinde eritmitir.33 Rus igali dnemindeki ateist, dinsiz basklara, srgn ve soykrmlara ramen slmiyetin varln srdrmesi bunlar sayesinde mmkn olmutur. Ruslara kar verilen bamszlk mcadelelerini Kafkasyada mam mil (: 1871), Trkmenistanda Kurban Murat (: 1881), zbekistanda eyh Modali (Muhammed Ali) (: 1898) vb. Nakibend eyhleri ynetmilerdir.34 Ancak XVIII. ve XIX. yzyllarda Orta Asyann Ruslar tarafndan istilas srasnda Trkistanda ne eyh mil gibi karizmatik bir eyh-lider, ne Kafkasyadaki gibi mridizme benzer bir hareket ne de bir cihad ruhu olmutur. Ruslara kar yaplan direni hareketleri Kafkasyadaki kadar gl ve etkili olamam, bu sebeple Orta Asyann istilas Kafkasyaya nazaran daha kolay gereklemitir.35 Nakibendiyye tarikatnn Hindistana girii Baheddin Nakibendin vefatndan yz elli yl sonra Hce Muhammed Bk Billah (: 1014/1605) vastasyla gereklemitir. Hint Hkmdarlar Bbr 1050

ah ve Ekber ah kendisini destekleyerek Nakibendiyye tarikat vastasyla slmiyetin yaylmasna yardmc olmulardr.36 mam- Rabbn Ahmed Sirhind (971-1034/1563-1624), olu Muhammed Msum (1009-1080/1600-1669), torunu eyh Seyfeddin (1055-1098/1645-1686) ve ah Veliyyullah Dehlevnin (1114-1175/1704-1763) gayretleri tarikatn yaylmas ile birlikte slmlama srecini de hzlandrmtr. mam- Rabbn, babas eyh Abdlehadn (: 1007/1598) bir it sfsi olmasnn verdii avantajla tasavvuf bir evrede yetimesine ramen, felsef ve din ilimleri tahsil ettikten sonra tasavvufla ilgilenmeye balamtr. Tasavvuf eitimini nce babasnn yannda Shreverd, Kdir ve it tarikatlarnn; daha sonra da Bk Billahn gzetimi altnda Nakibend tarikatnn uslne gre tamamlamtr.37 Entelektel bir kiilie sahip olan mam- Rabbn alabildiine ince bir seziin ve dncenin rn olan ve kendisinin de yabanc olmad vahdet-i vcd konusunda sosyal ve kltrel baz sebepler yznden ok titiz davranmak zorunda kalmtr. Nitekim dneminde bir ksm insanlarn tasavvufun aslndan uzak bir zenti ile bu konuda baz szleri dinleyip vahdet-i vcda yneldiklerini, bir ksmnn da ibadetleri kmseyerek slmiyetten uzaklatklarn belirtmitir.38 Dier taraftan onun yaad dnemde Hindistanda slm, panteist karakter arz eden Hint dinleri ile temasa geince, kltrler arasnda kanlmaz etkileimler olmutur. Tad fikirlerle slmn tevhid anlayna zarar veren Sihizm, Hinduizm gibi slm d akmlar ile slmn zne uymayan ve Ekber ah (964-1014/1556-1605) tarafndan Btn ve mesih karakterli eklektik bir yapda kurulan Din-i lh vb. sapk akmlar Hind-slm dnyasnda yaylma imkn bulmutur.39 Meydana gelen bu kaos ortamnda kltrsz, cahil Mslman halk arasnda yanl anlalan vahdet-i vcd, slmn inan ve ibadet asndan temel prensiplerini tehdit eden bir unsur haline gelmitir. mam- Rabbn bata tasavvuf zmreleri olmak zere, toplumda yaylan ahlk dkle kar bir set oluturmaya almtr. mam- Rabbnnin, bnl-Arabye (: 638/1240) nispet edilen vahdet-i vcd dncesine alternatif olarak sunduu vahdet-i hd anlay, varlk leminde Allahtan baka mahede edilen, grlen bir ey yoktur, l mehde ill h, grlen her ey Odur, anlayn savunan bir tasavvuf ekoldr. Ksacas, bir olan mahede etmek temel esasdr.40 mm- Rabbnnin vahdet-i vcd dncesini kat bir tarzda eletirmesinin arka plannda halkn kltr seviyesinin dk, her eyi mbah sayan, yanl anlalm bir telkkye sahip olmas ve Ekber hn slma zarar veren bu uygulamalar bulunmaktadr.41 Bununla beraber lemin yaratl konusunda bnl-Arabnin vahdet-i vcd anlay ile mam Rabbnnin vahdet-i hd anlay, her ne kadar baz konularda ayrlsa da ayn temeller zerine oturur. Her iki nazariye de akln ilgi sahas dndadr ve tasavvuf eitimini tamamlayp fen fillah mertebesine ulaanlarn zevkan bilecekleri meselelerdir. bnl-Arabye gre slikin en son ulaabilecei mertebe varlklar bir bilmek olan vcd tevhid iken, mam- Rabbnye gre varlklar bir grmek olan uhd tevhiddir.42 ah Veliyyullah Dehlevnin de belirttii gibi Vahdet-i vcd 1051

dncesi ile vahdet-i uhd dncesi arasnda bir sistem fark yoktur. Aradaki fark sadece sistemin ve esaslarn gereini aklamadaki bir derece meselesidir.43 Nakibend tarikatnda nemli bir ke ta olan ve mceddid-i elf-i sn-ikinci binin yenileyicisi olarak kabul edilen mam- Rabbn, mntesiplerini Kuran mesajn ve Hz. Peygamberin ahlkn anlamaya davet eden Mektbt adl eseri ile btn slm corafyasnda hakl bir hret kazanmtr. Sflerin dinin znden uzaklap eriatla tarikat ayr iki kutup gibi gren, tarikat adna eriata hak ettii deeri vermeyen yorumlarn tenkit etmitir. Fkh ve Snneti hareket noktas yapp tasavvufu slm d dnce ve uygulamalardan temizleyerek hurafelerle mcadele etmitir.44 XVIII. yzylda Hindistanda balayan slmn yeniden dnlmesi ve yorumlanmas abalar ah Veliyyullah Dehlev tarafndan sistemletirilmitir. ah Veliyyullah Dehlev, din ilimlerden tefsir ve fkh sahasnda uzmanlam, Nakibendliin bidat ve hurafeden uzak slm anlayna hem teoride hem de uygulamada ncelikli yer veren anlayn benimsemitir. Hucetullahil-Blia adl eserinde daha nce Gazzl tarafndan yaplan eriatla tasavvufu yaknlatrma, hatta aralarnda bir farkn olmad eklindeki dnceyi devam ettirmitir. Muhammed kblin de vurgulad gibi, slm dinini geleneinden koparmadan, ortaya kan problemleri zmek iin yeniden dnp yorumlamaya almtr.45 Bunu, slma sosyal ve ekonomik bir doktrin havas verip insana dayal yeni bir ifade kazandrarak, tasavvufun dnya gr ile ahsiyet eitimi metodundan faydalanarak yapmtr.46 slm yabanc inan ve grntlerden ayklama, slmn msbet retilerine sarlma anlayn n plana karan bu hareket, Seyyid Ahmed tarafndan bir cihad hareketine dntrlmtr. Seyyid Ahmed, hac ziyareti iin gittii Hicazdan dndkten sonra dine zamanla girmi olan hurafelere, vellere ibadet derecesinde gsterilen tazime kar ar bir dil kullanarak bir cihad hareketi dzenlemi, Sihlerle yaplan sava srasnda arkada ah smail (ah Veliyyullahn torunu) ile birlikte ldrlmtr. Takipileri asker ve iktisad adan zayf dmelerine ramen ngilizlere kar cihad hareketini devam ettirmilerdir. ngiliz yanls olan baz limler, hareketle ilgilerinin olmad yolunda bir fetva yaynlayarak cihadn aktivitesine engel olmaya almlarsa da, 1875teki Hindistan ayaklanmasnda da etkin rol oynayan bu hareket 1890 yllarna kadar devam etmitir. Mslmanlarn din dnce ve tutumlarn slah etmek gayesiyle faaliyete balam olmasna ramen, nce Sihlere, daha sonra da ngilizlere kar cihada dnen bu mcadele, Mslmanlarn bir tehlikeye maruz kaldklarnda ncelikle d dmanla mcadele ettiklerini gstermesi asndan nemlidir.47 Nakibend tarikat XVIII-XIX. yzyllarda slm dnyasndaki emperyalist glere kar verilen bamszlk mcadelelerinde aktif rol oynamlardr. Kafkasya ve Orta Asya bata olmak zere, Hindistan, Malezya, Endonezya ve Cava adalarnda Nakibend eyhleri hem slmiyetin yaylmasna, hem de dmana kar sava grevini birlikte yrtmlerdir. Bu balamda XIX. yzyl balarnda mam- Rabban geleneini srdren sonraki dnem Nakibend sflerinin nderliinde gerekleen Bengaldeki Feryiz ve Mchidn hareketleri zikredilebilir. Ayn gayelere matuf bu iki hareketten Feryiz hareketini Nakibend Mceddid Hac 1052

eriatullah (1764-1838) balatmtr.48 ngiliz dmanln, sosyal ve ekonomik adan bir toprak reformunun gerekliliini, slmn Hind fikirlerinden, tasavvuf hurafe ve arlklardan arndrlmasn temel alan bu hareket, eriatullahn lmnden sonra olu Dudu Mian tarafndan geniletilerek srdrlmtr. ngilizlere kar verilen iddetli mcadelede ayn oranda sert muhalefetle karlaan Feryiz hareketi, Dudunun 1860da vefatndan sonra tarihe mal olmutur.49 Kuzey Bat Hindistanda Sih zulmne kar daha gl bir hareket olan Mchidn hareketini balatan Seyyid Ahmed Barelv (1786-1831), ah Veliyyullah Dehlevnin olu Abdlazizin gzetiminde tasavvuf eitimini tamamlayan bir eyh idi. 1818den itibaren igalcilere kar cihad etmeyi savunan fikirlerini Hindistann Kuzey blgelerine kadar geni bir sahada yaymaya alt, fakat en byk baarlar Bengaldete elde etti. 1821de yapt Hac grevinden sonra Sihlere kar direni hareketini balatt ve kendisini imam olarak tantt. Barelv 1831de Sihlerle yapt arpma srasnda vefat etti.50 XIX. yzylda Malezyadaki Nakibend-Hlidiliin ilk temsilcisi Bat Sumatral eyh smail Minankabavdr (: 1275/1857). 1820-1830 yllar arasnda hac ziyaretine gittii Mekkede Mevlan Hlidin halifesi Abdullah Mekk Erzincan vastasyla tarikata girmitir.51 Bat Sumatradaki ilk Hlid eyhi ise eyh smailin mridi Muhammed Tahir Barulaktr (: yaklak olarak 1273/1855). Daha sonra bu eyhlerin sohbetlerine katlarak icazet alan Sleyman Zhd, eyh Cebel, eyh Kubi, eyh Abdurrahman ve torunu Muhammed Attar, eyh Sleyman Zhdden icazet alan Abdulvahab Rokan ve eyh Kampulan entelektel seviyede ve devlet ricali arasnda kabul gren Hlidiliin temsilcileridir. Cavada ise, Hac Abdsselam ve Hac Abung Hlidilii yaymaya alan ilk sufilerdir.52 1888 ylnda Bat Cavann Banten ehrinde kan ayaklanmada, Kadir ve Nakibend tarikatlar geni bir mrid ana sahip olmalar dolaysyla birliktelik ve koordine salama asndan nemli rol oynamtr. nk Kadir ve Nakibend tarikatlar Bantende nemli bir tekilata, zellikle kk yerleim blgelerinde gl bir destee sahiptir. Kuvvetli bir karizmas olan eyh Abdlkerim, mahall tarikat liderleri zerinde de temsilcileri olarak nemli bir nfza sahiptir.53 Trkistandan sonra en fazla rabet grd Anadoluya Ubeydullah Ahrrn halifesi Molla Abdullah lah tarafndan getirilen Nakibend tarikat, Emir Ahmed Buhar (: 922/1526) tarafndan stanbulun eitli yerlerine kurulan tekkeler vastasyla yaylmtr. Asl nfzunu XVII-XVIII. yzyllarda Muhammed Masum (1009-1080/1600-1669) halifelerinden Muhammed Murad Buhar (: 1141/1729) ile salam, XIX. yzylda Mevlna Hlid Badad (1193-1242/1776-1827)nin halifeleri ile pekitirmitir. Nakibendliin Anadoludaki ilk temsilcisi Abdullah- lh, Ktahyann Simav ilesinde domu, din tahsiline Simavda ve daha sonra stanbulda devam etmitir. lim tahsili iin Mevln Ali Ts ile gittii Horasanda tasavvufa meylederek sflerle grm, Semerkandda Ubeydullah Ahrrn tasavvuf terbiyesi ile eitimini tamamlayp icazet almtr. Tarikatn ilk kurucusu Baheddin Nakbendin yolunu takip ederek, onun kabrinin yannda bir yl riyazet ve tefekkrle dolu bir ibadet 1053

hayat yaad iin o da veys olarak tannmtr.54 Ftih Sultan Mehmedin vefatndan sonra stanbula gelerek Nakibendliin temel retilerini yaymaya balayan Abdullah- lhnin sohbetlerine Muslihuddin Tavl ve Ltfullah skb bata olmak zere dnemin nde gelen limleri de katlmtr. Onun almalarndan huzuru kaanlar eyhin bir kenara ekilmesi iin giriimlerde bulununca, Evranasolu Ahmed Bey onun Vardaryenicesine gitmesini salamtr. Abdullah- lh tasavvuf anlayn mrnn sonuna kadar bu blgede yaymaya almtr.55 Trke, Arapa ve Farsann her yle de eser verebilen Abdullah- lh, vahdet-i vcd anlay ile Horasan Melmet anlaylarnn bir sentezini yaparak Sadredin Konevnin Arapa, Mevlnnn Farsa ifade ettii grleri geni kitlelere ulatrmtr.56 veysliin ehassl-havassa (mutasavvflarn en sekinleri) nasip olduunu belirterek bu dereceye ulaanlarn ok az bulunduunu vurgulamtr.57 Tasavvuftaki sapmalara da deinen Abdullah- lh, tasavvufun znden uzak, sadece benini tatmin eden ve klk-kyafetle, zhidane tavrlaryla dikkat ekmeye alan yetersiz eyhleri tenkit etmitir.58 Nakibend tarikatnn stanbul ve Anadoluda yaylmas tekkelerinin gc ile doru orantldr. Abdullah- lhnin vefatndan sonra Emir Ahmed Buhar tarafndan stanbulda kurulan tekkelerle nfzunu artran tarikat, XVI-XVII. yzyllarda stanbuldaki tekkelerin yan sra, Bursa, Amasya, Kastamonu, Bolu, Akehir, Isparta ve Diyarbakrdaki tekkelerin faaliyetleri ile yaylmasn hzlandrmtr. Halkn bu tekkelere zengin vakflar tahsis etmesi bunun bir gstergesidir. Entelektel evrelerde de kabul gren Naklerin XVI. yzyl Osmanl lkesindeki temsilcileri arasnda Muslihuddin Tavl (.?), bid elebi (. 902/1497), Lutfullah skb (.?), Bedreddin Baba (.?), Hzr Bey elebi (: 923-924/1517-1518), Lmi elebi (: 938/1531), Ispartal Pr Halife (: 960-961/1554) ve Hekim elebi (: 974/1566) gibi hem tekke hem de medrese mensuplar bulunmaktadr.59 XVII. yzylda ise Hoca Fazlullah Efendi (: 1046/1636), Sal Mustafa Dede (: 1058/1648), Muslhuddin Mustafa Efendi (: 1068/1658), Tireli Ahmed Efendi (: 1034/1625), Bosnal Osman Efendi (.1074/1663-1664) ve Akba Mahmud Efendi (: 1077/1666) isimleri zikredilebilir. Diyarbakr ve evresinde gl bir nfz kuran Urmiye eyhi Mahmud Efendi (: 1048/1638) ise, blgenin sosyal yapsndan faydalanarak devlete kar isyan edebilecei endiesiyle Yavuz Sultan Selim tarafndan idam edilmitir.60 Nakibendlik Bat slm dnyasndaki asl gelimesini mam- Rabbnnin olu Muhammed Msumun halifelerinden Muhammed Murad Buhrinin balatt irad faaliyetleri ile takipilerinden eyh Muhammed Emin Tokadnin (: 1158/1745) almalar vastasyla yapmtr. Tasavvuf eitimini tamamladktan sonra geni apl eitli seyahatlere karak slm dnyasnn kltr merkezlerini dolaan eyh Muhammed Murad Buhr stanbulda tarikat faaliyetlerine balam, Muradiye Tekkesi olarak bilinen tekkeleri birka yl iinde mridlerinin faaliyetleriyle oalmtr.61 Muhammed Muradn irad faaliyetleri ile tarikat stanbul, Balkanlar, Mekke, Kahire, am ve Badat gibi ilim ve kltr merkezlerinde yaylmtr. Nakibend-Mceddid olarak anlan bu gelenek daha sonra yerini Mevln Hlid el-Badd ile birlikte yeni bir anlaya brakmtr. 1054

Nakibend

tarikatnn

db

ve

erknnda

baz

yenilikler

getiren

Hlid

el-Badd

Sleymaniyede din ilimleri tahsil ettikten sonra tasavvufa yneldi. lk nce Kadir eyhi Mustafa ElKrdye,62 daha sonra da Abdullah Dehlevye intisab ederek ksa srede tasavvuf eitimini tamamlad. Nakibend, Kadir, Shreverd, Kbrev ve it tarikatlarndan icazet alp Badatta hsiyye Medresesini canlandrarak ilk Hlid tekkesini kurdu ve irad faaliyetlerine balad.63 Hlid el-Badad, yrenin limleri tarafndan kfrle itham edilecek derecede bir muhalefetle karlamasna ramen irad faaliyetlerini srdrd. Bir mddet sonra da Sleymaniyede ikinci, amda nc tekkeyi at. Hlid el-Badadnin vefatndan sonra tarikat, Arap dnyasnda Hicaz, Suriye, Kuzey Irak ve Kuzeybat randa yaylrken, din hkmlere ballk ve ilme verdii nem sebebiyle Osmanl lkesinde de en yaygn tarikat oldu. Halifelerinden Th el-Hakkr (: 1269/1853) Anadoluda, mam milin de eyhi olan smail irvn (: 1270/1853) Kafkasyada, Muhammed b. Abdullah el-Hn (: 1279/1862) stanbulda, Abdullah Mekk el-Erzincan (: ?) Mekkede Hlidliin yaylmasn srdrd.64 mam Rabban gibi Hlid el-Badd de Nakibendlikte vahdet-i vcd anlaynn yerine vahdet-i uhd anlayn benimsedi. Osmanlnn son dneminde tekkeler ve tarikatlar arasndaki srtmeler birbirlerini sulamaya dnnce devletin tasavvuf zmrelerine bak da deimitir. Nitekim Bekta eyhlerinin srgn listelerinin hazrlanmasnda rol olduu bilinen Nak eyhler, Bektlerden boalan tekkelerin bana getirildii iin Bekt babalarnn srgn edilmesi iin byk aba sarf etmilerdir. Bu hengmede aralarnda ilim ve irfan sahibi limlerin de bulunduu bir ok insan Bektlikle ilgileri olduu gerekesiyle haksz yere srgne gnderilmitir.65 Bu durum Hlidliin stanbulda hzla yaylmasn, tarikat ileri gelenlerinin ksa srede siyas nfz ve g kazanmalarn salamtr. Bu da ynetimde skntlara yol am, bunun neticesinde Hlidlerin tamam 1828de stanbuldan srlmtr. Bu srgnler 1826da Yenierilerin kaldrlp Bekt tekkelerinin kapatlmas ve bu tekkelere eriata ballklaryla tannan Hlid eyhlerin tayin edilmesi zerine, Hlidler ile Bektler arasnda meydana gelen srtmeleri nleyip devletin tarikatlara ayn mesafede durduunu ispata ynelik bir uygulama olarak dikkat ekmitir.66 Hlidliin stanbulda kklemesi ve Anadoluda yaylmasnda tekkelerin can ekitii Osmanl Devletinin son dneminde tarikat faaliyetlerini srdren Ahmed Ziyeddin Gmhnevnin (18131893) gayret ve hizmetleri ile Esad Erbilnin (1847-1931) faaliyetleri nemli yer tutar. Bu dnemde kurulan Gmhnev ve Kagr Tekkeleri ile Kelm Dergh Hlidliin gnmze tanmasnda etkili olmulardr. Baheddin Nakbende kadar Hcegniyye olarak bilinen Nakibend tarikat, mam- Rabbn ile birlikte Nakibend-Mceddid, Mevlna Hlid Baddden itibaren Nakibend-Hlid eklinde isimlendirilmitir. Nakibendler kurucu Pr Baheddin Nakbend ile takipilerinden mam- Rabbn tarafndan sistemletirilerek pratik hayata aktarlan Kuran mesajna uymaya, Snneti yaamaya, ak ehli mutasavvflar tarafndan stn kabul edilen tasavvuf sarholuk (sekr) yerine temkinli ve uyank olmay (sahv) tleyen esaslara genellikle uymulardr. Douda mam- Rabban ve ah Veliyyullah 1055

Dehlevnin ilim arlkl, din kurallardan taviz vermeyen tasavvuf retileri, Batda Mevlna Hlid tarafndan yaylmtr. O da selefleri gibi manev ve tasavvuf hllerle ilgili duygularn aklanmas yerine, tarikatn ruhunda yer alan dine ball srarla vurgulamtr. Bununla birlikte ah- Nakbend ve onu takip eden XV-XVI. yzyl Nak eyhlerinin Horasan Melmet anlay ile Endls vahdet-i vcd anlayn Trk irfan ile sentezleyen Nak dncesi, XVII. yzyldan itibaren terk edilmitir. Hanef mezhebine bal geni ufuklu eyhler yerini, Arap kltrn benimseyen Hicaz ehl-i hadis izgisinde yetien eyhlere braknca, Nak gelenei tefekkr boyutuyla zayflam, dar kalplar arasna skp kalmtr. Bu dnemde tarikatn esaslarndan olan rabta meselesinin farkl boyutlara tanmas da, Nakibend tarikatna sert tenkitler yneltilmesine zemin hazrlamtr. XVIII. yzyldan itibaren Nak eyhleri Kuran ve Snnet lleri ierisinde yaamay prensip olarak kabul etmekle birlikte, tarikatn ilk dnemlerindeki felsef ve tasavvuf zenginliini yakalayamamlardr. Son yzyllarda slm dnyasndaki sosyal ve kltrel gerileme, tarikatlarda da kendisini gstermektedir. Bu balamda Nakibend tarikatnn da iinde bulunduu tasavvuf zmrelerinin birka yzyldan beri grnt ve ekle verdikleri nem yznden ihmal ettikleri dnce ve tefekkr boyutuna ynelerek yeni teoriler retmeye almalar, yeniden bir yaplanmaya gitmeleri gerekmektedir. Zira bu kurumu, bir smr arac grp nfz salamak, inananlar srf grnt ve ekle balamak suretiyle dar kalplar iine sktrmak hem tasavvufun ruhuna uymamakta hem de toplumda onulmaz yaralar amaktadr. Tasavvuf ve tarikatlar bir irfan, bilgi, inceleme ve aratrma konusu yaparak tenkit szgecinden geiren, zevk hlinde yaayan ve yaatanlarn topluma zararlarnn deil faydalarnn olaca grlmektedir.67 Bu bakmdan krk gnlleri imar eden tasavvuf geleneine mensup bu insanlar, misyonlarna sahip kp Trk dnyasnn yzyllardr kllenen zne ve irfanna kavuarak yeni bir medeniyet kurmasna yardmc olabilirler. 1 386. 2 Harrzde Muhammed Kemleddin, Tbynu Vesilil-Hakyk, Sleymaniye Hucvir, Keful-Mahcb Hakikat Bilgisi, hazrlayan: Sleyman Uluda, stanbul 1982, 283-

Ktphanesi, brahim Efendi, 430-432; Louis Massignon, Tarikat, slm Ansiklopedisi, XII/I, 1-17, stanbul 1979. 3 4 Mustaf Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 2. bask stanbul 1990, 18-19, 87-97, 117-118. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 4. bask Ankara 1981, 61-118; V. V.

Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, Ankara 1990, 399-400. 5 Abdurrahman Cm, Nefahtl-ns, eviren: Lmi elebi, hazrlayanlar: Sleyman

Uluda-Mustafa Kara, stanbul 1998, 523; H. Ziya lken, Trk Tefekkr Tarihi, stanbul 1934, II, 272. 6 Ahmet Yaar Ocak, Trk Sfliine Baklar, stanbul 1996, 33. 1056

Kprl, 105-108, 115-118; Hamid Algar, Nakibendi Tarikatnn Tarihine Ksa Bir Bak,

eviren: Kadir zkse, Trkiye Gnl, 45/Mart-Nisan 1997, 125. 8 Cm, 522; Sf Mevln Ali b. Hseyin Viz, Reahat Aynel-Hayat, sadeletiren: Necip

Fazl Ksakrek, 3. bask stanbul 1983, 22-23; Kasm Kufral, Gucdvn, slm Ansiklopedisi, IV, 820; H. Kmil Ylmaz, Abdlhalk Gucdvn, Allah Dostlar (I-X), stanbul 1996, VII, 82-84 (Hzrla buluup ondan istifade etme anlay ilk mutasavvflardan itibaren tasavvuf tarihinde ska grlen bir husustur). 9 Cm, 523; Sf, 24-32; Muhammed b. Abdullah Hn, db, eviren: Abdlkadir Akiek,

stanbul 1976, 270-282; Tahsin Yazc, Nakbend, slm Ansiklopedisi, IX, 53, stanbul 1964. 10 11 Sf, 23. Hn, db, 74-76; Abdlmecid Hn, El-Hadikul-Verdiyye, eviren: Abdlkadir Akiek,

stanbul 1986, 483 vd. Kufral, Gucdvn, slm Ansiklopedisi, IV, 821; Ylmaz, Abdlhalk Gucdvn, Allah Dostlar, VII, 86-88; Hmid Algar, Abdlhlk Gucdvn, DA, XIV, 170; ayn mellif, Hcegn, DA, XIV, 431, stanbul 1996. 12 Takprl-zde, E-akikun-Nmniyye fi Ulemid-Devletil-Osmniye, yaynlayan:

Ahmet Suphi Furat, stanbul 1985, 253; Hn, db, 270-282; Kprl, lk Mutasavvflar, 108-110; H. Kmil Ylmaz, h- Nakbend M. Bahaddin Buhar, Allah Dostlar, VII, 278-279. 13 veys: Bir tasavvuf meslee veya tarikata mensup olmakszn dorudan Allahn hidayeti

ve iradyla velyet mertebesine ulaan sflere verilen isimdir. Bununla birlikte tasavvuf tarihinde Hz. Peygamberin ruhniyetinden feyiz alan veller ile, Veysel Karn ya da herhangi bir eyhin ruhniyetinden istifade ederek veya Hzrn iradyla tasavvuf eitimlerini tamamlayan sflere de veys denilmektedir. Ahmet Yaar Ocak, Veysel Karn ve veyslik, stanbul 1982, 91-94; Ferideddin Attr, Tezkiretl-Evliy, hazrlayan: Sleyman Uluda, stanbul 1991, 68. 14 Takprlzde, 253; Hn, db, 328-330; Yazc, Nakbend, slm Ansiklopedisi, IX,

53; Ylmaz, h- Nakbend M. Bahaddin Buhar, Allah Dostlar, VII, 279. 15 16 17 1995, 250. 18 M. Necmeddin Bardak, Tasavvuf Bir Terim Olarak Tevessl, Tasavvuf lm ve Takprlzde, 253; Hn, db, 333 Cm, 529-532; Yazc, Nakbend, slm Ansiklopedisi, IX, 52-53. rfan Gndz, Tasavvuf Bir Terim Olarak Rabta, MF Dergisi, say: 7-10, stanbul

Akademik Aratrma Dergisi, yl: 1, say: 2, Ankara 1999, 40.

1057

19 282. 20 21 22 280. 23 24 25 26 27 28

Cm, 532-533; Ylmaz, h- Nakbend M. Bahaddin Buhar, Allah Dostlar, VII, 280-

Sf, 66-68. Cm, 533; Sf, 26; Takprl-zde, 253-254. Hn, db, 343-344; Ylmaz, h- Nakbend M. Bahaddin Buhar, Allah Dostlar, VII,

Cm, 537; Abdlmecid Hn, 533 vd. Cm, 538. Cm, 539-541; Algar, Nakibendi Tarikatnn Tarihine Ksa Bir Bak, 126-127. Sf, 98-99, 134-135; Ethem Cebeciolu, Aleddin-i Attr, Allah Dostlar, VII, 293-296. Sf, 89. Bbrnme, Babrn Hatrat, hazrlayan: Reit Rahmet Arat, Ankara 2000, 501-505,

514, 558, 579. 29 30 31 Sf, 177-178. Bbrnme, 264-265; Gnay Kut, Ali r Nev, DA, II, 449-450, stanbul 1989. Bu durum, Nefhatl-ns ve Reahtta biyografileri anlatlan Nak eyhlerin

sohbetlerinde ve tavsiyelerinde aka grlmektedir. 32 33 H. Kmil Ylmaz, Ubeydullah Ahrr, Allah Dostlar, VII, 445. Alexandre Bennigsen, Chantal Lemercier-Quelquejay, Sf ve Komiser, Rusyada slm

Tarikatlar, eviren: Osman Trer, Ankara 1988, 80-81. 34 Shirin Akiner, Sovyet Mslmanlar, eviren: Tufan Buzpnar-Ahmet Mutu, stanbul 1995,

278; Baymirza Hayit, Trkistan Devletlerinin Mill Mcadeleleri Tarihi, Ankara 1995, 192. 35 Bennigsen, Sf ve Komiser, 115-116; Alexandre Bennigsen, Orta Asyada Tarikatlar,

eviren: Osman Trer, AF Dergisi, say: XI, Erzurum 1993, 213-215. 36 Ethem Cebeciolu, mm- Rabbn Hareketi ve Tesirleri, stanbul 1999, 23; Yazc,

Nakbend, slm Ansiklopedisi, IX, 54.

1058

37

Hn, db, 348-349; Cebeciolu, mm- Rabbn Hareketi ve Tesirleri, 56-59; Algar,

Nakibendi Tarikatnn Tarihine Ksa Bir Bak, 132-133; Muhammed Ferman, mam Rabban, eviren: Lamii Gngren, slm Dncesi, Editr: M. M. erif, stanbul 1991, III, 93-94. 38 mam- Rabbn Ahmed Fruk Serhend, Mektbt, eviren. Mstakimzde Sleyman

Sadeddin, 2. Bask, stanbul 1986, 89. 39 Cebeciolu, mm- Rabbn Hareketi ve Tesirleri, 33, 45; Fazlurrahman, slm, eviren:

Mehmet Da-Mehmet Aydn, 4. bask, Ankara 1996, 207. 40 H. Ziya lken, slm Felsefesi, 2. bask stanbul 1967, 266-267; Seluk Eraydn, Tasavvuf

ve Tarikatlar, 4. Bask, stanbul 1994, 292-295; Hsameddin Erdem, Panteizm ve Vahdet-i Vcd Mukayesesi, Ankara 1990, 81, 85; Cebeciolu, mm- Rabbn Hareketi ve Tesirleri, 96. 41 42 Cebeciolu, mm- Rabbn Hareketi ve Tesirleri, 104-107. Sud el-Hakm, el-Mucemus-Sf, Beyrut 1981, 1145-1146; Osman Trer, Anahatlaryla

Tasavvuf Tarihi, stanbul 1995, 268; Eraydn, 294. 43 A. J. Halepota, ah Veliyyullah ve kbal Modern an Filozoflar, eviren: Ethem

Cebeciolu, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 1, say: 1, Ankara 1999, 144; Abdlhamid Sddk, ah Veliyyullah Dehlev, eviren: Yusuf Ziya Cmert, slm Dncesi, IV, 359. 44 45 Ferman, 95-96. Muhammed kbl, slmda Dini Tefekkrn Yeniden Teekkl, eviren: Sofi Huri,

stanbul 1964, 114. 46 47 48 Fazlurrahman, 281. Fazlurrahman, 281-285. Henry Laoust, slmda Ayrlk Grler, eviren: E. Ruhi Flal-Sabri Hizmetli, stanbul

1999, 372; Fazlurrahman, 283 (Hac eriatullahn tevhid akidesine bal hurafelere kar sava aan dnceleri baz ynlerden Vehhbilie benzedii iin Vehhblikle itham edilmise de sosyal ve siyasi hedefleri itibariyle ondan temelden ayrlr). 49 224-226. 50 Laoust, 373-374; Cebeciolu, mm- Rabbn Hareketi ve Tesirleri, 226-227. Laoust, 372-373; Fazlurrahman, 284; Cebeciolu, mm- Rabbn Hareketi ve Tesirleri,

1059

51

Werner Kraus, Some Notes on The Introduction of The Naqshbandyya-Khaldyya nto

Indonesia, Naqshbands, (Edited: Marc Gaboreau ve dierleri), stanbul-Paris 1990, 693-695. 52 53 Kraus, 696-703. M. Van Bruinessen, De Tarekat in Indonesie: Tussenrbellie en aanpassing, Islam en

Politiek in Indonesie (ed: C. Van Dijk), Muiderberg: Dick Coitinho, 1988, 74. 54 Cmi, 574-575; Takprl-Zde, 249-250; Algar, Nakibendi Tarikatnn Tarihine Ksa

Bir Bak, 131. 55 56 57 58 59 Cmi, 575-577; Takprl-Zde, 250-251. Mustafa Kara, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa 1990, II, 159-162. Kara, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, II, 172. Kara, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, II, 176-178. Takprl-Zde, 365, 436-437, 535-536; Hoca Sadeddin Efendi, Tct-Tevrih,

hazrlayan: smet Parmakszolu, 4. Bask, Ankara 1999, V, 194-202, 268-277; Reat ngren, Osmanllarda Tasavvuf, stanbul 2000, 120-141; Cemal Kurnaz-Mustafa Tat, Emir Buhar, Ankara 1998, 1-14. 60 61 62 63 Necdet Ylmaz, Osmanl Toplumunda Tasavvuf, stanbul 2001, 379-396. Algar, 137. rfan Gndz, Osmanllarda Devlet Tekke Mnasebetleri, stanbul 1989, 237-239. Haydar-zde brahim Fasih, Mecd-i Tlid, hazrlayan: Fikri Yavuz-Turgut Ulusoy, stanbul

1983, 17, 81-86; Algar, Nakibendi Tarikatnn Tarihine Ksa Bir Bak, 138-139; Gndz, 239-241; Abdurrahman Memi, Hlid Badad ve Anadoluda Hlidlik, stanbul 2000, 37, 68. 64 Gndz, 242-248; Algar, Nakibendi Tarikatnn Tarihine Ksa Bir Bak, 139; Memi, 114-

116, 127 vd. 65 Yaar Nuri ztrk, Tarihi Boyunca Bektailik, stanbul 1990, 197-198; A. Ylmaz Soyyer,

Osmanl Devletinin Son Yzylnda Bektlik: Bekt Tekkelerinin Kapatlmas ve Bektliin Yasakl Yzyl, Araylar, nsan Bilimleri Aratrmalar, Yl, 1, Say, 2, 1999/2, Isparta 1999, 44-45. 66 67 Gndz, 151-153. Abdlbki Glpnarl, Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, stanbul tarihsiz, 289. 1060

Buhara'dan Bursa ve Bosna'ya Dervine Bir Yry / Prof. Dr. Mustafa Kara [s.561-568]
Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Gelmitik bir zamanlar Sar Saltkla Asyadan Bir bir diyar- Ruma daldk Sakaryadan Yahya Kemal Giri Hangi rk ve corafyaya ait olursa olsun, nsanolunun yeryzndeki macerasnda paralellikler olduu gibi bal bulunduu dinlerin kader izgilerinde de benzerlikler vardr. Herhangi bir kii veya peygamber tarafndan temelleri atlan dinin ilk problemi muhalefettir. nk her din yeni bir ses, yeni bir yorumdur. Toplum ise genellikle yeniliklere kar kmaya yatkndr. Bu kar k ou zaman deiik sebeplerle yumuar, gcn kaybeder, yeni ses ve yorum kk salmaya balar. Yeni din mensuplarnn oalmaya balamasyla cemaat fikri doar, bu giderek ortak kurum fikrini besler, mabetler ortaya kar. Cemaati oluturan ve mabedini kuran din mensuplarnn ise yapaca i, rehberlerinin szlerini duymak, anlamak ve yaamaktr. Gnl merkezli bir hareket olan din, insanlar arasnda kurduu ak ve muhabbete dayal iliki ile, ruh dnyasnn hikmet ve bereket kaplarn herkese aar. Bylece davet ve irad faaliyetleri balar. Rehber ve elinin vefatndan sonra ne olur? Bu sorunun cevabn bulmak iin din ve uygarlk tarihine bakldnda grlen durum udur: Din mensuplar ve yetkili kiiler ortaya kan din problemlere zm bulmada farkl yorumlar gelitirdikleri iin deiik grler ortaya kmakta ve bu grlerin bir ksm zamanla bnyeleerek mezhebe, tarikata dnmektedir. phesiz bu yorumlarn temelinde Mukaddes metinlerin tefsir, tevil, yorum ve ynlendirilmeleri, bir dier ifade ile akl-vahiy ilikileri, akl-gnl mnasebetleri vardr. Btn dinler iin yaplan bu tespitleri, slam tarihinin ilk asr byte altna alnrsa aynen grmek mmkndr. Hz. Peygamberin salnda cemaatleen, mabedini ve belli oranda organizasyonunu kuran Mslmanlar, onun vefatndan sonra gvdesi Arabistan topraklarnda olan slam aacnn dallar Douda Hindistana, Batda Berberistana doru uzanmaya balad. Dou kolu, ndse, Bat kolu 1061

Endlse doru yrd. Szkonusu dnemde Hristiyan ve Yahudilerin dnda Budist, Zerdt, amanist ve Paganist kltrlerle de yzyze gelen slam toplumlarnn belli oranda bu kltrlerden etkilendiini de ifade etmek gerekir. I. yzylda, Hz. Peygamberin yerine kim geecek? sorusu bata olmak zere hayatn deiik alanlar ile ilgili pek ok konu tartma gndemine girdi. Yeni din, deiik rk ve corafyalara mensup pek ok insan cezbederken idar mekanizmann bana gelen ilk drt halifeden n, tartmalar neticesinde -ne acdr ki-ehit verdi. Bu yllarda slam dnyasnda konuulan, tartlan meseleleri mehur Cibril hadisesinden hareketle ana balk altnda toplamak mmkndr. 1. Nasl inanacaz: man esaslar olarak bilinen alt esas ile ilgili tartmalar. Allah, melek, peygamber, kutsal kitap, kader ve br alem ile ilgili akla gelen yzlerce meselenin tartlmas, zamanla itikad/inan mezheplerinin olumasnn ilk zemini oldu: Mutezil, Ear Matrid, i 2. Nasl kulluk yapacaz: Namaz, oru, hac, zekat gibi temel ibadet ve riteller, haram-helal, insanla raras ilikiler gibi temel konularla ilgili tartmalar da zamanla Amel/ibadet/hukuk mezhepleri olarak tarihte yerini ald: Hanef, afi, Hanbel 3. Davranlarmzn temeli hangi psikolojiye dayanacak: hlak adn da alan bu anlay, dinin hissi boyutu, gnl alann ele ald ve iledi. Daha sonraki yllarda tasavvuf adn alan bu anlayn ekollerine ise tarikat ad verilecektir. Kadir, Rifa, Bekta Bilindii gibi mezhep ve tarikat kelimeleri Arapa olup her ikisi de yol anlamna gelmektedirler. slamn mesajn insanlara iletenler ayn zamanda mensup olduklar mezhep ve tarikat anlayn da onlara ulatrmlardr. Tasavvuf lk yzyllarla birlikte ortaya kan, lkeler fethetmek, devletler kurmak, ganimetler elde etmek, dnyalk kazanmak, zenginlemek, saltanat kuvvetlendirmek gibi gerekler zaman zaman baz Mslmanlarn gndemine u soruyu tamtr: Bir yerde yanl m yapyoruz? Esas iimizi unutup, baka eylerle mi oyalanyoruz? z, ekle kurban m ediyoruz? Dnya bizi aldatyor mu? slam dnyasnda yetien alimler, siyas, ictima, iktisad birok konuyu tartarak bu konulara alm getirirken, zahid, suf, dervi, veli gibi isimler alan bir grup Mslman da u konular zerine eilmitir: Tevbe, zhd, sabr, kr, zikir, tefekkr, ihlas, uzlet, muhabbet, teslimiyet, tevhid Nefs eitimi/ruh terbiyesi adn da alan bu faaliyetin kkleri -dier inan ve ibadetler gibi- Kuran Kerim ve Hadis-i eriflerde idi. Sufiler bu esaslar, kendi yorum ve tecrbeleriyle zenginletirerek 1062

topluma sunuyorlard. Dolaysyla Kuran ve Hadisten beslenen slam kltr iki ana damar yoluyla insanla nfuz ediyordu: Mezhepler ve tarikatlar. Birincisi, zahir dnyay, ikincisi batn alemi besliyordu. Temel espriyi kavrayabilenler iin mezhep de tarikat da bir ayrl krklemezken taassub damar canl olanlarn elinde bu ayrlklar lmlere dahi sebep olabiliyordu. nsann farkl yorum yapma gcn ortadan kaldrmak mmkn olmadna gre mezhep ve tarikatlar da yok etmek mmkn deildir. Bu gn yeryznde mezhep ve tarikatlar olmayan bir din yoktur. Dolaysyla yaplacak i, banazlk deil, hogrdr. nsanlar mezhep ve tarikatlarna gre deerlendirmemek, bu farkllklar bir zenginlik olarak grmektir. Mezhepleri farkl olanlarn ayn tarikatn emsiyesi altnda bir araya gelmeleri, tarikatlar deiik olanlarn ayn mezhebin ats altnda birlikte olmalarnn gzellii grlmelidir. te Trk dnyasn yakndan tanyabilmek iin bilinmesi gereken hususlardan biri de bu tasavvuf dnyasdr. Trkistan topraklarnda XII. yzylda Ahmed Yesevnin temsil ettii tasavvuf kltr Ortadou ve Horasan blgesinde ilenmi, tartlm ve zenginletirilmiti. XII. yzyldan nce bugn bilinen tarikatlarn hibiri olumamt. Ancak sufler tasavvuf hayat ve dnceyi belli bir seviyeye tamlard. zellikle bu hayatn temel terimleri zerinde uzun uzun sohbet ve yorumlar yaplm, belli ehir ve ahsiyetlerin etrafnda ilk ekoller vcud bulmutu. Gazne doumlu olan, Gazneliler dneminde yaayan ve Keful-Mahcb isimli tasavvuf klasiinin yazar olan Hucvir (l. Lahor, /1072) bu ilk oluumlar, kurucularn ve zellikle zerinde durduklar tasavvuf terimlerini genie aklamtr. Daha sonraki yzyllarda Trk dnyasn da etkileyecek olan bu ahsiyetler, ekoller ve temel terimlerini yle sralamak mmkndr: Hris Muhasib Muhasibiye Rza Hamdun Kassar Kassariye Melmet Bayezid-i Bistam Tayfuriye Sekr Cneyd-i Badad Cneydiye Sahv Ebu Hseyn Nur Nuriye sr Sehl-i Tster Sehliye Nefs-Hev Hakim Tirmiz Hakimiye Velyet Ebu Sad Harraz Harraziye Fena-Bek bn Haff Hafifiye Gaybet-Huzur Ebu Abbas Seyyar Seyyariye Cem-Tefrika 1063

eyh-i Trkistan: Ahmet Yesev Trk tasavvuf tarihinin temel kitaplarndan biri olan Divn- Hikmette Ahmed Yesev yukarda belirtilen ana konuyu manzumelerle ilemi ve slamla yeni tanan kardelerine sunmutur. Yusufi Hemedannin drt halifesinden biri olan Ahmed Yesev ile Trk dnyasnn kaderi arasnda gl bir ba olduu bilinmektedir. Hemedan, Badat, Merv, Herat gibi o yzyln nemli ilim ve irfan merkezlerinde talim ve terbiyesini tamamlayan Hemedan (l. Merv 1122) ile Semerkant ulemas arasnda sohbet halkasnn varl bilinmektedir. Mridi ise Kueyr ve Ebu Said Ebul-Hayrn yannda yetien Ebu Ali Farmeddir. (l. Tus 1084) Hemedan, mridi Ahmed Yesev gibi Anadoluya gelemedi. Fakat fikirleri, dnceleri, menkbeleri geldi. Molla Cam (l. Herat 1492) onunla ilgili u anekdotu naklediyor: eyh Muhyiddin-i Arab eserlerinin birinde yle diyor: 1205 ylnda eyh Evhadddin Hamid Kirmn Konyada evimde bulunduu zaman bana yle demiti: Bizim diyarda Hoca Yusuf- Hemedan isminde biri vard, altm yldan fazla bir mddet eyhlik ve irad seccadesinde oturmutu.1 Ahmed Yesevyi yetitiren muhiti besleyen pek ok sufiden bahsedilebilir. Bunlarn, zellikle eser kaleme alan ve daha ok Trkistan-Ortadou-Horasan blgesinde yaayan kiileri ve baz eserlerinin adn vermek yarar l olacaktr. Bu eserler ayn zamanda tasavvufun kaynaklar, bir baka ifadeyle klasikleridir. Hakim Tirmiz (l. Tirmiz 898): Hatmul-evliya (Trkeye henz tercme edilmedi) Ebu Nasr Serrac Tus (l. Tus 988): el-Luma, (H. Kamil Ylmaz tarafndan slam Tasavvufu adyla tercme edildi. stanbul 1996) Ebu Sad Ebul-Hayr (l. Horasan 1049): (Onunla ilgili menakbname Esrrt-tevhid Sleyman Uluda tarafndan Trkeye evrildi. stanbul 2002) Abdulkerim Kueyr (l. Niabur 1072): Risale (S. Uluda tarafndan tercme edildi. stanbul 1978) Kelbz (l. Buhara 995): et-Taarruf (S. Uluda tarafndan tercme edildi. stanbul 1979) Hucvir (l. Lahor 1077): Keful-Mahcub (S. Uluda tarafndan tercme edildi. stanbul 1981) Gazal Tus (l. Tus 1111): hya (Trke tercmesi vardr)

1064

Abdullah Herev (l. Herat 1089): Menazils-sairin (Trkeye bnl-Kayym el-Cevziyyenin erhi evrilmitir) Slemi (l. Niabur 1021): Baz risaleleri Sleyman Ate tarafndan Trkeye evrilmitir. Ahmed Yesevnin Trke manzumelerle Trkistan halkna aktard tasavvufi kltr kendisinden sonra bu topraklarda yetien meslekdalar tarafndan gelitirilerek daha uzak diyarlara ulatrlmtr. Bu faaliyetin en mehur isimleri unlardr: Necmeddin Kbra (l. Khnegen 1221) mer Halvet (l. Herat 1397) Hakim Ata (l. Akkurgan 1186) Abdlhalik Gcdvan (l. Buhara 1220) Molla Cm (l. Herat 1492) Sadeddin Kagar (l. Semerkant 1456) Ubeydullah Ahrar (l. Semerkant 1490) Seyfeddin Baherz (l. Niabur 1260) Bahauddin Nakbend (l. Buhara 1389) Zeynuddin Haf (l. Malin 1435) Yahya irvan (l. Bak 1462) Munuddin et (l. Ecmir 1236) Trkistan ile Anadoluyu birbirine balayan birok faaliyetten bahsedilebilir. Bunlarn en dikkat ekicilerinden biri de XIX. yzylda Tarsusta kurulan Trkistan zaviyeleridir. Bu kurumlarn vakfiyelerindeki esaslar Trk dnyasnn tanmas ve bulumasna hizmet etmitir.2 XIII. yzylda Anadoluya doudan gelen dervilerden biri de Necmuddin Dayedir. Neccmuddin Kbrann halifesi olan Daye mehur Farsa eseri Mirsadul-ibad bu topraklarda kaleme almtr. Eser bir asr sonra Trkeye evirilecektir. Gerek Mool istilas gerekse baka sebeplerle Anadolunun, Doudan gelen herkese kucan amas u Krgz atasznde de grlmektedir: Btn alem kose Rumeliga pata (sar) Rumeliga kose nege pata Bir baka air de bu manzaraya farkl bir adan bakyor:

1065

Mlk-i Rum olmasa elbette nazargh- Hda Evliya anda gelp bulmazidi nev nem Seluklularn Batya ynelmesiyle birlikte Trkistan topraklarnda olgunlaan tasavvuf kltrne de yeni bir alan alm oldu. Mool istilasnn zorlamas da Doudan Batya olan bu gn sebeplerinden biri olmaldr. Zamanla Anadolu ve Rumeli topraklarna ulaan bu yryle birlikte seyyahlar da itibar kazanm, Doudan gelenlere zel muamele yaplmtr. Bu gerek Mesihnin u beytinde ortaya kmaktadr: Mesih, gkten insen sana yer yok Yr var gel Arabdan ya Acemden3 Tokatl Leal ise tahsilini o blgede tamamlayp geldikten sonra kendisini Acem olarak tantmas, daha sonra durumunun anlalmas zerine yazd msralar da ayn gerekle ilgilidir: Olmak istersen itibara mahal Ya Arabdan ya Acemden gel Gevhere kymet olmaya knda Drr bahasn bula m ummanda Sylenr nkte v meseldr bu K ola daim era dibi karanu Acemn her biri ki Ruma gelr Ya vezaret ya sancak umagelr4 Bosnaya doru yrmeden bir konuya daha iaret etmek gerekir. Bilindii gibi slam medeniyetinin iki temel kayna var: Kuran- Kerim, Hadis-i erif. Allahn kelam Kuran- Kerim Mekke-Medinede nazil olmu, bu topraklarda yazlm ve bir araya getirilmitir. Peygamber kelam olan Hadis-i erif kitaplarnn en mehur ve shhatlisi ise Buharada mam Buhar (l. 870) tarafndan Sahihul-Buhar adyla bir araya getirilmitir. Onbe asrdan beri bu iki kaynak btn gr ve yorumlarn, btn mezhep ve tarikatlarn temel dayana olmutur. Dolaysyla Buhara, Bursa ve Bosna izgisinde kurulup faaliyet gsteren temel kurumun; cami, medrese ve tekkenin iki vazgeilmez kitab da bunlardr. Seluklunun Konyas 1066

Trkistandan sonra ikinci ana merkez, Konya ve evresidir. zellikle XIII. yzylda bu mekn dnyann en cazip ehirlerinden biri olmutur. Szkonusu asrda Konya tasavvuf kltr ve felsefesinin iki byk ismini arlamtr: bn Arab ve Mevln. Birinci isim Endls-spanyadan ikinci isim Afganistan-Belh ehrinden gelmitir. Bu iki ahsiyetin kaleme ald iki eser ise son 800 yln belirleyici kayna olmutur: Fuss ve Mesnev Endlste doan, mrnn bir ksmn Konyada geiren, Sadreddin Konevyi (l. 1274) yetitiren ve amda 1240 tarihinde vefat eden Muhyiddin bn Arabnin tesirleri de Buhara ve Bosnay bir araya getirecektir. Gnmz dnyasnda da aktalitesini koruyan Fussul-hikem adl eserini Arapa, Farsa ve Trke olarak tercme veya erheden Trkistanl, Anadolulu ve Balkanl birok alim ve arif vardr. Konevden feyz alan Trkistanl Meyyidddin Cend (l.1300), Ferganal Sadeddin (l. 1292), Hemedanl Fahreddin (l. 1289), ilk Fuss arihleridir. Bu faaliyet Dou dnyasnda Kemalddin Kaan (l. 1329), Saiduddin sfahan (l. 1334), Pir Ali-i Hind (l. 1431) ve Molla Cami (l. 1492) ile devam etmitir. Osmanl topraklarnda Davud-i Kayser (l. 1350) ile balayan Fuss zerine Arapa almalar, Bayezid-i Rum (l. 900), dris-i Bitlis (l. 1515), smail-i Ankarav (l. 1632), Arapkirli Karaba Veli (l. 1685) ile devam ederken air Nev (l. 1598) ile ilk defa Trkeye tercme edilmitir. Balkanlarda Hac Bayram- Velden feyz alan Gelibolulu Yazczade kardelerden sonra Sofyal Bali (l. 1552) tarafndan Arapa olarak erhedilen Fussul-hikem Melam-Ekber bir izgi izleyen Bosnal Abdullahn (l. Konya 1644) Trke ve Arapa erhi ile zirveye ulaacaktr. XX. yzylda yaplan son erh ise stanbullu Ahmed Avni Konuka aittir. Buharada Bahauddin Nakbendin yannda yetien Muhammed Parsann (l. 1419) Fuss candr, Ftht kalb cmlesini, Rusuhuddin Ankarav Nakul-fussu ile Anadoluda, Abdullah Bosnev Tecelliyt ile Balkanlarda tekrar edecektir. Hersekli Arif Hikmetin bu dnya ile olan ilikisini ise dostu Mehmet Akif Ersoy aklyor: Gh ihya ederek Hazret-i Muhyiddini Hep Ftuhat gelirdi o zaman telkini5 Bursa-znikte kurulan Osmanl medresesinin mderrisi olan Davud- Kayser tarafndan Matlau hususil-kilem adyla yaplan Fuss erhinin daha farkl bir fonksiyon stlendii de sylenmelidir: Bu eser bugn rann Kum ehrindeki medreseler bata olmak zere geleneksel eitimin temel kitaplarndan biridir. Bu anlamda Mesnev gibi i-Snn dnyann ortak kitaplarndan biri olarak deerlendirilebilir.

1067

Bugnden dne doru bakldnda u cmle rahatlkla sylenebilir: XIII. yzylda Anadolu topraklarnda pek ok dnya klasii kaleme alnmtr. Bu eserlerin birou eitli dnya dillerine evrilmi ve evrilmektedir. Sz konusu klasiklerin dili vardr: Arapa, Farsa, Trke. Biraz nce temas edilen Fusus Arapadr, Mesnev Farsadr ve Yunusun Divan Trkedir. Bu eser ve kardeleri yaklak sekizyz seneden beri sadece Trk dnyasn deil, btn insanlk alemini aydnlatmaktadr. Evet! bizim aydnlanma asrmz XIII. yzyldr diyenler bir geree iaret etmektedirler. Fuss arihleri gibi Mesnev arihleri de deiik rk ve corafyalara mensuptur. Ancak Fuss kk bir kitap olduu iin erhleri tamdr. Mesnev yaklak 26000 beyt olduu iin baz erhleri tam deildir. Dou tefekkr ve felsefesinin zirve eserlerinden biri olan Mesnev, Attar, Sad geleneini yaatan ve gelitiren bir zellie sahiptir. O insanlara dnmeyi, dnerek kendini tanmay, hikmeti kavrayabilmenin yollarn retmeyi hedeflemitir. Neticede kendini tanyan Rabbini tanyacaktr. te sadece bir drtlkte geni bir tefekkr alan: Ben gren ve grmeyenim, uykudaki gz gibi Zahir ve batnm, varm ve yokum glsuyundaki koku gibi Duruyor ve kouyorum, zengideki ayak gibi Syleyen ve susanm, kitaptaki yaz gibi Mesnevyi Gelibolulu Mustafa Surr (l. 1562) Farsa, Prizrenli em (l. 1591) Trke erhetmitir. Ankaral smail Rusuh Dedenin (l. 1631) Fatihul-ebyt da yaygndr. Murad Buhar (l. 1848) ve Selanikli Kenan Rifa de (l. 1950) bu alana hizmet eden dervilerdendir. Preveze doumlu Abidin Paa (l. 1906) Mesnevnin I. Cildini alt cild halinde erhetmi ve yaynlamtr. XX. yzyl arihleri ise Tahirul-Mevlev, Abdlbaki Glpnarl ve efik Candr. Trkistanl Molla Camii, Mevln iin Peygamber deildir ama Kitab vardr derken Bosnal Fzl Paa yle diyor: Hazret-i Molla gibi varken ulu Sultanmz Fzla, hn- gayre ihtiram etmek de g. Osmanlnn Bursas XV. yzylda Bursaya iki Buharal dervi gelmi ve tekke kurmutur: Kbreviye tarikatna mensup Emir Sultan ile Nak-Melm bir izgiyi temsil eden Ahmed lah. Emir Sultan ehrin dousunda dergahn kurarken Ahmed lah Baty tercih etmi ve bugn ekirge semtinde Sleyman elebinin kabrinin bulunduu yerde zaviyesini ina etmitir.

1068

Emir Sultann bize ulaan eseri yoktur. Ancak Emir Sultan dergah zaman iinde gelierek, byyerek bir klliye haline gelmi, camisi, trbesi, mezarl ve hamamyla birlikte birok ihtiyaca cevap vermitir. Bu klliye asrmza kadar ulam, sahip olduu vakf imkanlaryla birlikte bu ehrin merkez dergah olmutur. Bahar aylarnda kutlanan Erguvan Bayram da bu dergahn etrafnda geleneklemi dikkat ekici faaliyetlerden biridir. Btn bu oluumlarda onun seyyid olmasnn da byk pay vardr. Ravza-i Evliyann yazarna gre dilde eser veren Ahmed lah vahdet-i vucd izgisinde yryen dervilerdendir. Sadreddin Konevnin Mifthul-Gayb isimli eserini erh-i Mifthul-Gayb adyla Edremitte bulunduu srada erhetmitir. Fatih Sultan Mehmedin emri ile yaplan bu erhin yazl tarihi 1475dir. ebusternin Glen-i Rz isimli eserini akkul-Hakyk adyla erheden lahnin dier eseri de erh-i Istlht- Mifthul-Gayb adn tamaktadr. Divan ise XV. yzyln en gzel Trkesiyle kaleme alnmtr.6 lah mahlasl bir baka suf de Simavl Abdullahtr. Semerkantta Ubeydullah Ahrrn yannda tasavvuf eitimini tamamladktan sonra memleketine dnen Abdullah lah, Nakibendiyyenin bu blgedeki ilk temsilcilerinden biridir. Daha sonra Balkanlara Vardaryenicesine geerek derghn kurmu Buhara blgesinin rzgarn Bosnaya doru tam ve orada vefat etmitir (1491). Arapa, Farsa ve Trkeye hakim olan lahnin en dikkat ekici ynlerinden biri yaad asrda idam edilen Balkanl eyh Bedreddinin mehur Varidt isimli eserini Arapa Keful-Varidt adyla geni bir ekilde erhederek onu savunmasdr. Onun, Meslekut-Talibn vel-Vasln ile Zdl-Mtkn isimli eserleri Trke olup Osmanl dnemi tasavvuf dncesini etkileyen eserlerdendir. Buharal Emir Ahmed (l. stanbul 1516) onunla birlikte Simava gelmi, daha sonra stanbula giderek Nak dergahn kurmutur. Emir Ahmed Buharnin en mehur halifelerinden biri ise Lami elebidir. (l. Bursa 1531) Abdullah lahnin dostlarndan olan Molla Caminin mehur eseri Nefehtl-ns ilavelerle Farsadan Trkeye eviren de Lamidir.7 Trkistan blgesinde Zeynddin Hafnin nderliinde oluan tasavvuf ekollerden biri de Zeyniyyedir. Kudsl Abdullatif Efendi, Hafnin yannda tasavvuf terbiyesini tamamladktan sonra Konya zerinden Bursaya gelmi, bugn de Zeynler mahallesi olarak bilinen yerde derghn kurmu ve bu ehirde 1452 ylnda vefat etmitir. Kudsnin Arapa olarak kaleme ald eserler tasavvuf ve slam dncesinin deiik konularna k tutmaktadr. Snn izgiyi korumada hassas olan Kudsnin yannda yetienlerin en mehuru ise Konyal eyh Vefdr. XV. yzyl stanbulunun -tabir caizse-entelektellerini dergahnda bir araya getirmeyi baaran eyh Vefnn Astronomiye kadar uzanan geni bir ilgi alannn olduu bilinmektedir. Zeyniyyede daha sonra Rumeli topraklarna uzanacak XVI. yzylda en parlak asrn yaayacaktr. 1069

Buhara atmosferinin Yesev rzgarlarn Anadolu ve Rumeli topraklarna tayan Tacikistanl derviin ad ise Hazindir. Seyyid Mansur Kaktran yannda yetien Hazin, II. Selim devrinde stanbula gelmi ve Cevhirul-Ebrr min Emvcil-Bihr isimli Trke eserini III. Murada takdim etmitir. Namaz, oru gibi ibadetlerin manev boyutlarn aklayan eserin byk blm Yeseviyyenin adab ve erknna tahsis edilmitir. Yer yer manzumelerle sslenen eserde Farsa metinler de vardr. Fuat Kprlnn 1919da baslan Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar isimli eserinde genie kulland bu nemli kaynak Cihan Okuyucu tarafndan neredilmitir.8 Eserde yer alan Ahmed-i Yesev ile ilgili baz beyitler yle: Hace Ahmed eyh-i Trkistan u am Kutbul-Aktb u tarku ar tamam *** Ahmed-i snidr ol sultan- Trk Akbet mahmud- serdr- bzrk *** Kutb- Arab, pr-i Acem, eyh-i Trk Mrid-i afk u aciz bzrk Yesev kltrnn Anadolu ve Rumelideki uzantlarn bize aktaran bir baka kii de Yesev torunu olduunu syleyen Seyahatnme sahibi Evliya elebidir. Buhara, Bursa, Bosna geninde rlen din, tasavvuf, hikem, edeb dnyann temel eserleri sralanrken Sadnin (l.1292) Bostan ve Glistan ile Hafzn Divann unutmamak gerekir. Asrlardan beri insanlar bu eserleri okuyarak hlak dnyalarn aydnlatm, hayat kavram, fikr ve felsef yorumlarn gelitirmitir. Deiik dnya dillerine de tercme edilen bu dnya klasiklerinin en byk arihi Bosnal Suddir (l.1596). Sudnin Trke Bostan erhi o derece tutulmutur ki daha sonra yeniden Farsaya tercme edilmitir (Tebriz, 1352).

1070

Hoca Mesut b. Ahmed tarafndan XVI. yzylda manzum olarak Trkeye evrilen Bostann en son tercmeleri Kilisli Rifat Bilge (st. 1934) Hikmet laydn (Ankara 1947) ve Hakk Eroluna (Nide 1945) aittir. Glistan ise Seyf-i Seray 1391 ylnda Kpakaya, Isbicab 1398 de aataycaya evirmitir. Latince tercmesiyle birlikte Avrupann dou ucu Amsterdamda 1651de yaynlanan Glistana birok tercme, erh ve nazire (taklid) yaplmtr. Hafzn (l.1390) Divan Gelibolulu Surur (l.1562) ve Prizrenli em (l.1598) tarafndan erhedilmitir. Bosnal Sud ise, her ikisini de sert ve alayc bir uslupla tenkid etmitir. Konyal Mehmet Vehbnin erhi ise XIX. yzyl yadigrdr. Bursevnin Viyana Seferi bn Arab Avrupa ktasnn dou ucunda doan veld bir suf olduu gibi smail Hakk Bursevde bu ktann bat ucunda (bugnk Bulgaristan) doan ve Osmanl asrlarnda en ok eser veren suflerden biridir. dile de hakim olan ve Bursada 1725 ylnda vefat ettii iin Bursev diye tannan bu dervii btn slam dnyasna tantan kitab Ruhul-Beyn isimli tasavvuf tefsiridir.9 Divannn dnda yzlerce iirin sahibi olan Bursev bir taraftan Mevlannn Farsa Mesnevsini erhederken, dier taraftan Trkistanl Necmuddin-i Kbrnn Arapa Uslul-Aeresini erhetmitir. O, Trke mensr eserler kaleme alrken erh-i Ebyt- Yunus Emre, erh-i Ebyt- Hac Bayram Veli gibi baz Trke tasavvuf iirleri de erhetme ihtiyacn hissetmitir. Benzer almalarnn en by ise Gelibolulu Yazczde Mehmet Efendinin (l.1451) mehur Muhammediye isimli manzum eserini Ferhur-Rh adyla nesir olarak erhetmesidir.10 Onun en dikkat ekici iirlerinden biri de -Yesev dervilerinin Batda ulat son nokta-Viyana (Be) nlerindeki Osmanl ordusu iin kaleme ald Mnacaattr: Hayli demdr e-i cem-i cihn pr nem durur Asker-i slam bir dem gldr Allahum meded Kalb-i mecrh- guzata nusretn merhem durur Cmlenn makdu imdi oldur Allahum meded On sekiz bin alemi var eyleyen sensin yine Kimin ayr u kimin yr eyleyen sensin yine Nar brahime glzr eyleyen sensin yine 1071

Gldr iman v kfri oldur Allahum meded Garka-i hun-abe-i kahr u celal it kfiri mesn b- zlal-i rahat- kalbi biri Nie bir itsn Muhammed mmeti h u gr Ortadan sr- zulmi kaldur Allahum meded Enfs fkun ahvali periandur bugn Halk- alem te-i mihnetde biryndur bugn Merd zen b-tab olup derd ile giryandur bugn Cmlenn kalbin ferahla toldur Allahum meded Nie demlerdr ki slam eli dir Allah bes Vaktine merhndur zahir husule bu heves Menzil-i maksuda irgr gsterp rh- savab Sure-i inn fetahna hakkn kl feth-i bb Hakk-i b arenn eyle duasn mstecb Nie gnlerdr ki gam-gn-dildr Allahum meded11 Horasan ve Trkistan erenlerinin kaleme ald tasavvuf eserlere Seluklular devrinde yenileri eklenmi, bir ksm daha nce yazlan eserlere yaplan erhlerin yannda telif eserler de kaleme alnmtr. Seluklularla birlikte olumaya balayan tarikatlar tasavvuf dnyasna yeni bir grnm kazandrm, tarikatlarn yaygnlamas derghlarn adedini oaltm, dolaysyla tasavvuf kltrn halka ulamas kolaylamtr. Osmanllarla birlikte tasavvuf konular Trke olarak ele alp inceleyen eserler de kayda deer bir gelime grlmektedir. Trk Dnyasnn his ve fikir birliine hizmet eden eserlerden bir grubu da dervi airlerin divanlardr. Yunus Emrenin Divan bata olmak zere, Erefolu, Niyaz-i Msr, Kemal mm, Kuddus, ftade, Hday, smail Hakk, brahim Hakk, eyh Galip, Osman ems gibi ahsiyetlerin manzumeleri asrlardan beri besteli-bestesiz insanlarn gnl ve beyinlerini beslemektedir. Fuzlnin Nameleri 1072

XVI. yzylda Badatta yakt kla hem Buharay hem de Bursa ve Bosnay aydnlatan bir baka deha da Fuzuldir (l.1556) Onun yzlerce nsha oaltlarak btn Trk dnyasna ulaan eserleri bir tarafa sadece Trke Divannn son iki asrda Tebriz, Takent, Bulak, Baku, Hive ve stanbulda defalarca baslmas da nemli bir geree iaret etmektedir. Kulland ive ile Trk dnyasnn tam ortasnda olan bu kpr ahsiyetin Kerbeladaki mezar tanda bulunan beyti bir baka gerei mi gsteriyor: Ne yanar kimse bana te-i dilden zge Ne aar kimse kapm bd- sabdan gayr Fuzulnin yz kadar eseri de deiik formlarda ve farkl corafyalarda yaayan musikinaslarca bestelenmitir. Filibeli smail Fennnin bestesi yle balyor: Bende Mecnndan fzn klk istidad var k- sdk benem, Mecnnun ancak ad var12 Edirneli Emin Ongann bestenigr arks yle: Perian hlin oldum sormadn hl-i perianm Gamndan derde ddm klmadn tedbr-i dermanm Musulda doan Badatta vefat eden Osman Efendinin ilahisi hzzam makamndadr: Vasln bana hayat verir firkatin memat Sbhane Hlku halekel-mevte vel-hayat Bursa Ramazan Baba derghnda eyh olan Bekta Sleyman Baba ise tanzim ettii vakfiyede her yl Muharrem aynda Fuzulnin Hadikatus-Sed isimli eserinin, 10 Muharremde ise hatim okunmasn istemitir.13 Tel ve Ses Kudreti Kltr ve medeniyetlerin vazgeilmezlerinden birinin de muski olduu bilinmektedir. Musiknin dili edebiyatn dilinden daha geni bir alana nfuz edebildiinden nemi bir kat daha artmaktadr. Farsa bilmeyen bir insan Mevlnnn iirinden fazla bir ey anlayamaz. Ancak ayn iirin yin olarak bestelenmi ekli insan deiik ufuklara tayabilir. Trkistan blgesinde gfte ile bestenin en muhteem terkibi Divn- Hikmetle ilgilidir. Asrlardan beri bu eserdeki hikmetler makamla tek bana ve toplu olarak okunmakta, bu yolla insanlar din 1073

cokuyu yakalamakta ve yaamaktadr. Hikmetleri kadn cemiyetlerinde okuma gelenei Yesevhan Kadnlar tarafndan bugn de yaatlmaktadr.14 Bu gelenein Osmanllardaki karl Bursal bir dervi tarafndan kaleme alnan Mevliddir. Mevlid XV. yzyldan beri doumdan lme kadar her eit merasimde makamla okunan ve zevkle dinlenen bir aheserdir. Ksmen veya tamamen deiik dil ve lehelere; Arapa, ngilizce, Almanca, Rumca, Arnavuta, Tatarca, Krte, erkeseye tercme edilmitir. Bosnallarla Mevlidin ilikisi nasldr? Bonaka tercmeleri var mdr? Bu sorularn cevabn Bosnal alim M. Tayyib Oki (l.1977) uzun bir makalesiyle vermitir. Bosnadan kalkp Erzurum Atatrk niversitesi slam limler Fakltesinde hocalk yapan Okiin eitli Dillerde Mevlidler ve Sleyman eleb Mevlidinin Tercmeleri balkl makalesi, sz konusu Faklte dergisinin I. saysnda yaymlanmtr (Erzurum 1976). Burada Bonaka tercmeler hakknda verilen bilgiler tekrar edilmeyecektir. Ancak Okiin annesiyle ilgili anekdotu -Yesevhan kadnlar - hatrlayarak okumak faydal olacaktr: Mevlid cemiyetleri, btn slam lkelerinde olduu gibi, Bosnada da kklemi din bir anane haline gelmitir. Bilhassa genlerin, Kurn- Kerim hatimlerinden sonra en ok karlatklar merasim, Mevlid cemiyetleri olmutur. Rahmetli validem -Trke bilmedii halde-Sleyman elebi Mevlidini, gerek kadn Mevlid cemiyetlerinde dinlemek, gerek harekeli ta basma Mevlidleri okumak suretiyle, zamanla ezbere renmitir. Bir vesile ile Ankaraya geldiinde, komularla sohbet ederken, sz Mevlidden ald. Kendisi hemen orackta Sleyman elebi Mevlidinden bir bahr gayet kolaylkla ezberden okuyuvermitir. Dinleyenler bunu hayretle karladlar. Trke Mevlidle paralel olarak Hfz Salih Gaeviin Bonaka tercemesini de ezber biliyordu. Dn mekteplerimizde de yllk Mevlid merasimleri parlak bir ekilde yaplrd. Bylece kk yatan itibaren, Sleyman elebi Mevlidi ve onun Bonaka tercemesi ile nsiyet kesbettiimiz gibi, Mevlide ve dolaysyla Ulu Peygamberimize olan sevgimiz artt. Paristeki Trkoloji hocamz mteveffa Profesr Jean Deny, bir vesile ile ders esnasnda Sleyman elebi ve Mevlidden bahsederken, Mevlidin hakikaten bir aheser, mellifinin ise iyi, son derece samimi ve ince ruhlu bir ir olduu hkmn verdiinde, bundan gurur duymutum. Kendisi bu nevi merasimlere ehemmiyet verirdi. Mevlidin dnda, bilhassa Balkanlarda, det haline gelmi ve ekseriya bir lnn ruhuna ithafen tertib edilen tevhid cemiyetleri zerinde durmutur. Onun bahis ettii tevhidler, Bulgaristan Mslmanlarnda anane haline gelmi merasimlerdir (bu tevhidlerin bir eidi olarak da Yetmi Bin Tevhid-ki bu Trke tabiri de oralarda olduu gibi kullanlmaktadr-keza sk sk tertib edilmektedir) ki, Bosna Mslmanlar arasnda da hal devam etmektedir. (Bugn dahi Bosna ve Yugoslavyann Mslmanlarla meskun dier mntkalarnda Mevlid merasimi ok yaygndr. ki ayda bir kan Mehat- slmiye organ olan Glasnik ile slam Din Grevlileri Cemiyeti-Cemiyet-i lmiye-organ olan ve on be gnde bir karlan Preporod dergisinin hemen hemen her saysnda Mevlid trenlerine mahsus resimli yazlar neredilmektedir: hele yeni ina edilen veya tamiri biten eski camilerin al vesilesiyle Mevlid merasimi vazgeilmez hale gelmitir15 1074

Kagarla Bosnann Bulumas Trkistan, Anadolu ve Balkanlar arasndaki kltrel alveriin en dikkate deer

bulumalarndan biri Kagarl Seyyid Yakupla ilgilidir. Kagar maretinin elisi olarak stanbulda bulunduu yllarda Bosnal Tevfik Efendiye (l. 1866) intisab etmi, bylece Trk dnyasnn adeta dou ucu ile bat ucu Osmanl bakentinde bir araya gelmitir. Klasik Trk musiksinin en byk temsilcilerinden Abdulkadir Trenin (l.st. 1946) babas olan Kagar (l. 1897) Fussul-Hikemi erhettii gibi Fahreddin Iraknin Lemetn da erhetmitir. Kagarnin u rubisi olu tarafndan bestelenmitir: Yakub ki ne hangh ehli ne deyr Ne lim-i vakfedir ne vakf- seyr Hem fatiha hem htimesi cmlesi sen Fethen bil-hayri vahtim bil-hayr16 Osmanl dnyasn tel ve ses kudretiyle birbirine balayan bir baka dervi de Mevlev Mustafa Itr Efendidir (l.1712) Bayramlarda okunan o muhteem eser Tekbir ve teravih namaz klnrken okunan Salt- mmiyenin bestekr olan Itr, Halvet dervii olan dier bir musk dehas Hafz Posttan (l.1694) feyz almtr. skpl Yahya Kemal Beyatl 1940 da yazp mrn Trk dnyasndaki tarih eserleri korumaya vakfeden Rfk Mell Merie (l.1964) ithaf ettii iirine Byk Itrye eskiler derler Bizim z musikmizin piri beytiyle balam Musiksinde bir taraftan din Bir taraftan btn hayat akm Her taraftan Boaz o ehryin Mavi Tuncayla gr Frat akm *** O ki bir ihtiaml dnyaya

1075

Ses ve tel kudretiyle hakimdi beytiyle devam etmiti. Eski Musik balkl iirinde ise Itr Seyyid Nuh Hafz Post ve Dede Efendiyi zikrederek vatanla musk arasndaki ilikiye dikkat ekmitir: Bu neslin ortada dhcedir baard i Vatan nasl karr muskiyle gstermi Netice Trk dnyasnn son on asrn doru deerlendirip, isabetli tahlil ve tenkidini yapabilmek iin bilinmesi gereken anlaylardan biri de tasavvuftur. Ahmed Yesev ile dnyamza giren tasavvuf, kiinin din-hiss-ruh hayatyla yakndan ilgili olduu iin ferdin ve toplumun zihniyetini oluturan ve ynlendiren mekanizmalarn banda yer almaktadr. Orta Asyada tohumlar atlan Yeseviye, Kbreviye, Halvetiye, Nakibendiye, Ortadouda gnna kan Kadiriye, Shreverdiye, Rifaiye, Sadiye nihayet Orta Anadoluda oluan Bektaiye, Mevleviye ve Bayramiye ile Trklerin din ve dnya hayat arasnda kopmaz bir ba kurulmutur. Karahanllar, Seluklular ve Osmanllarla Buharadan Bursa ve Bosna genine ulaan bu mesaj medeniyetimizin olmazsa olmaz damarn da deiik oranlarda beslemitir: lim, fikir, sanat. Szkonusu gen Kagar, Kahire, Kazan; Herat, Hama, Hersek veya Mezar- erif, Kudus-i erif ve skp olarak da ele alnsa mesele deimez. 1000 yldan beri tasavvufla har neir olan Trk dnyas bu beraberliini var olduka srdrecee benzemektedir. 1 2 Molla Cam, Nefahatl-ns, s. 521. Halim Bak Kunter, konu ile ilgili Vakflar Dergisinin VI. saysnda Tarsustaki Trkistan

Zaviyelerinin Vakfiyeleri balkl bir makale neretmitir. 3 4 5 6 7 8 9 Divan, (Nr. Mine Mengi), Ankara 1995, s. 315. Cemal Kurnaz, Anadoluda Orta Asyal airler, (Ankara 1997), s. 15. Safahat, s. 555. Geni bilgi iin bkz. Mustafa Kara, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, s. 197 vd. Evliya Menkbeleri, stanbul 2000. Kayseri, 1995. Trkeye tercme edilmitir. 1076

10

Muhammediyeyi Amil elebiolu neretmiti: (MEB). Ferahurr-Ruh ise Mustafa Utku

tarafndan yaynlanmaktadr. (Uluda Yaynlar). 11 12 13 14 10. 15 eitli Dillerde Mevlidler ve Sleyman elebi Mevlidinin Tercmeleri, Atatrk . FD, Divan, (haz. Murat Yurtsever), Bursa 2000, s. 145-146. Geni bilgi iin bkz. Fuzl Kitab, stanbul 1996. Mustafa Kara, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, s. 138. Bkz. Mustafa Kara, Tasavvuf Kltrnn Trkistan Macerasna Genel Bak, UFD, sy.

Erzurum, 1976, sy. 1, s. 17. 16 S. N. Ergun, Din Musk, c. II/703.

Ahmed Yesev, Divan, (nr. Hayati Bice), Ankara 1993. Ayverdi, E. Hakk, Osmanl Mimarisinin lk Devri, stanbul 1966. Cami, Molla, Nefehatl-ns, (ev. Lami elebi), stanbul 1289. Ergun, S. N., Din Musk, c. I-II, stanbul 1942-1943. Ersoy, Mehmet Akif, Safahat, Nr. C. Kurnaz ve ark., Ankara 1996. ift, Salih, Bursada Bektai Kltr ve Ramazan Baba Dergah, (Baslmam Yksek Lisans Tezi; U. . Sosyal Bilimler Enstits, 1995). Glpnarl, Abdlbaki, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat, UFM., c. XI. (1955). Hucvir, Keful-Mahcb-Hakikat Bilgisi, ev., S. Uluda, stanbul 1982. nan, Abdulkadir, Sibiryada slamiyetin Yayl, N. Lungal Armaan, Ankara 1968. smail Hakk Bursev, Ferahur-ruh, stanbul 1294. Kara, Mustafa, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, Istanbul 2001. Kartal, Abdullah, Abdullah Bosnev ve Meratib-i Vcd le lgili Bir Risalesi, (Baslmam Yksek Lisans Tezi; M. . Sosyal Bilimler Enstits, 1996). Kl, M. Erol, Fussul-Hikem/Fthtul-Mekkiyye, DA, c. XIII. Kprl, Fuat, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1966. 1077

Kunter, H. Baki, Tarsustaki Trkistan Zaviyelerinin Vakfiyeleri, VD, sy., 6. Kurnaz, Cemal, Anadoluda Ortaasyal airler, Ankara 1997. Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri I, stanbul 1333. Necmeddin Kbra, Tasavvuf Hayat ev., M. Kara, stanbul 1981. Okuyan, Mehmet, Necmeddin Daye, stanbul 2001. Topu, Nurettin, slam ve nsan-Mevlana ve Tasavvuf, stanbul 1999. Turan, Osman, Seluklular Ve slamiyet, stanbul 1971. ahinolu Nazif, Mesnev, TDEA. c. VI.

1078

Trk Ahlk / Prof. Dr. Hsameddin Erdem [s.569-582]

Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Tarihte yer alm olan byk milletlerden her biri medeniyetin bir dalnda en yksek noktaya kmtr. Eski Yunanllar sanatta, Romallar hukukta, Yahudiler ve Araplar dinde, Franszlar edebiyatta, Anglo-Saksonlar iktisatta, Almanlar musik ile felsefede, Trkler de ahlkta en zirve noktalara ulamlardr.1 Trk tarihi, batan baa ahlk faziletlerin sergilendii, bugn bile hl hatrlardan kmayan, Asya, Avrupa ve Afrika milletlerini titreten esiz ecaat ve cesaretlerinin ok byk bir rk yetenek olduunda phe yoktur. Fakat Trklerin ecaat ve cesaret dnda daha birok meziyetleri vardr. Mesel onlar malup ve madur milletlere, onlarn mill ve din varlklarna din ve sosyal bamszlklarn vermi, fakat bu iyiliklerine kar malup ve madur milletler, onlarn salam olduu hak ve imknlar Trklerin aleyhine kullanarak kapitlasyon denilen zincirlerle Trklerin elini kolunu balamaya ve onlar bomaya almlardr.2 Halbuki byk bir medeniyetin kurucusu ve ktaya hkmran olmu bu Trkler, her girdikleri lkeye insan haklarn, din serbestliini ve uygarl getirmilerdir. nk Trklerin stn meziyetleri arasnda ok yksek bir zek seviyesiyle madd ve manev gzellikler, temizlik, drstlkle stn bir tekilatlk gibi hususlar da nemli bir yer tutmaktadr. Bugn bile hl, Trklerin terk ettii lkelerde medeniyet ve sosyal yaayn izlerinin canlln koruduu grlmektedir. Trk tarihinde Trklerin zellikle duyarl olduu iki temel husus vardr: Bunlardan biri dinleri ve ahlklar dieri de vatan sevgisidir. Onlarn zellikle gelime ve ykselme dnemlerinde temel ynlendirici olarak salam bir inan, kkl bir ahlk zerine dayandklar grlr. Bu inan ve ahlkn zayflad zamanlarda da Trk toplumunda zlmeler ba gstermi ve koca bir Trk devleti son bulmutur. Demek oluyor ki, dnya zerinde Trk hakimiyetini asrlarca canl tutan ve hkmran klan Trklerdeki ahlk ve karakter stnl olmutur. Trklerin ahlk ve karakterlerini temsil eden ahlk alanlarn: ahs veya Meden Ahlk, Aile Ahlk (Cinsel Ahlk) ve Toplum Ahlk, Meslek Ahlk, Vatan Ahlk (Devlet Ahlk) ve Uluslararas Ahlk olmak zere drt balk altnda ele almaya alacaz. nk Trk ahlknda bu sralamann birbiriyle ok sk bir ilikisi vardr. 1. ahs Ahlk yahut Meden Ahlk ahs ahlk, ferd ahlk demek deildir; nk fert kiilii ynyle ahlka konu olamaz. ahs ahlkn esas, insann gerektiinde ferdiyetini ahsiyetine feda etmesidir. Zira ahlkn amac ferdiyetler deil, ahsiyetler meydana getirmek, baka bir ifadeyle, sosyal toplumlarla birlikte ferd ahsiyetler3 oluturmaktr. Eski Trklerde bir kimse bir kahramanlk gstermedike bir ahsiyet 1079

saylmazd; hatta kendisine bir ad dahi konulmazd. nk eski Trklerde ferd ruhun da bir deeri yoktu. Ancak toplumsal ve ahs ruhun dereceleri vard. Trk kltrnn esas da bu ahsiyete ve ahsiyetin kutsallna dayanrd. Buna bal olarak ortaya kan ahs ahlkn, biri olumlu, biri olumsuz iki temel kural ve gayesi vard. Olumsuz olan, insann ahsiyetini saygdeer tanyarak ona dokunulmamasdr. Bu kurallarn toplamna adalet ahlk da denilir. Adalet de, fertlere hibir ekilde tecavz etmemektir. Cemiyet ve ferde kar her trl saldr adalet ahlkn ilgilendirir. Olumlu olan ahs ahlkn kural ve amac ise genel hukuk iinde yer alan grevler ile zel anlamayla ortaya kan grevleri kapsar. Bunlarn hepsi de Trklerde ferd ahsiyetin kutsallna dayanr.4 nk eski Trklerde Gk Tanr Sulh Tanrs olduu gibi, ayn zamanda, adalet ve efkat Tanrs idi. Eski Trklerin dininde, ahsiyeti gsteren baz semboller mevcuttur. Her insanda Yakut Trklerine gre, Kut (Kuvvet)5 denilen ruh bulunur. Bu nedenle, insann kutlu olmas, keramet ve ahsiyet sahibi olmas demektir. Bu balamda, madem ki ahsiyet kutsaldr; o halde, ahsiyete sadece saldrmamak yetmez, ayn zamanda ona sevgi ve sayg da gstermek, yardm da etmek zerimize den bir bortur. Bu nedenle Trk ahlknda kan dkmek, insanlara, esirlere ve klelere kt muamele6 hibir zaman ho karlanmamtr. Trkler, sadece insanlara kar deil, ayn zamanda7 hayvanlara aalara, hatta bitkilere kar efkat ve merhamet gstermiler; bunu sadece lafta brakmamak iin de birok vakflar, hanlar, hamamlar, kprler, imaretler ve kervansaraylar ina ettirmilerdir. Trk ahlknda savata adam ldrmek zorunlu bir durumdur, fakat esirlere iyi ve insanca davranmak da deimez bir grevdir. Sava esnasnda ahs ahlkn baz ilkeleri vatan ahlk iin feda edilmektedir. Sava annda da olsa kan dkmek insan vicdann szlatmaktadr. nk Gk Tanr, sulh tanrs olduu gibi, ayn zamanda, adalet ve efkat Tanrsdr da. Sava annda vatann kutsall, ahsiyetin kutsallna uyduundan, sadece ferd hayatn dokunulmazl kural sarslm olmuyor; ayn zamanda, ferd mlkiyetin dokunulmazl da sarslm oluyor. Savaa btn millet tek vcut, tek aile, olarak katlma uuruna hakim olmas sebebiyle, sava ve yoksulluk artnca, ferd mlkiyete saldr da artm oluyor. Sava ticareti ok byk haksz kazanlar elde edilmesini saladndan toplumun ekonomik ve ahlk kurallar da sarslyor.8 Calaud Farrre Trklerin ahsiyet ve meziyetlerinden bahsederken u hususlar zellikle vurgulamaktadr: Trk erkei iki imez (Ermeni ve Rumlar hari), ne bira ne arap ve baka alkoll iki. Bu nedenle kar-koca arasnda kavga d olmaz, dayak grlmez, gzya akmaz.9 Namuslu birer Mslman olan Trkler, tefecilik bilmezler, faiz dince zaten yasaklanmtr. Fakat bu insanlar tefeci Ermenilerce alabildiine soyulmu, adeta derileri yzlmtr.10 Mslman Trkler arasnda ahs ahlk bozucu unsurlara kar insan en etkili koruma yolu olarak Kuran ahlk 1080

grlmtr. nk slmda ahsiyeti ruhun meydana getirdii, onun ulhiyet gneinden k alm olduu ayetle belirtilmektedir. Sonra Allah onu dzeltip tamamlad ve bizzat kendi kudretinden ona ruh verdi.11 Baka bir ayette: nsanolunu mkerrem kldk12 buyrulur. te bu Kurann kazandrm olduu ahsiyet sayesinde insan yeryznde Allahn vekili, temsilcisi olarak tannmtr. Bu nedenle ahsiyet, lah kaynaktan gelen bir esim, uluhiyetin insanla balad yksek erdemlilik, Allahn insanlara brakt kutsal bir emanet ve vekilliktir.13 Bundan da anlaldna gre ahsiyet, ferde dtan ve insan st bir kaynaktan verilmitir. Din ise varlklar kutsal ve kutsal olmayan diye iki ksma ayrmtr. Tanr ve Ona dayanan her ey kutsal, dierleri ise deildir. Eski Trklerde insan bir fert olduu iin deil, bir ahsiyet olduu iin deerlidir ve saygya lyktr. Bu nedenle bir Trk bal bana bir millettir.14 Trkler hayatlarn tekilatlandrmakta gayet akll ve mahirdir.15 nceleri toplumcu ahsiyetler olduu iin toplumlar kutsal saylrd. blm Trk toplumunda yaygnlatka ferd ahsiyetlerle birlikte fertler de kutsal tannmaya baland.16 Byle bir ahsiyet, insann medenlemesi, ferdin ahsiyet kazanmasyla geerlidir. Bu da ferdin ahs ahlka gerei gibi uymasyla, yni gerek kendi ahsiyetini, gerekse bakalarnn ahsiyetini saygdeer tanmas ile mmkn olur. Trkler ok namusludur, vefakrdr, drsttr, kat grnldr belki ama zayflara ve iyi insanlara kar inanlmayacak kadar yumuaktr.17 Yine Trkler her ilerini bizzat kendileri yaparlar; ileri, dlar birdir; iten pazarlkl deillerdir; iyi karakterli ve merttirler; bo ilerle megul olmazlar, yle kt vs. gibi oyunlara ayracaklar pek vakitleri de yoktur; az uyurlar, en az zevk aldklar eylerden birisi de yemek yemektir; bunun iin az yerler,18 bir kere sevdiler mi tam severler; sevgilerini her hareketlerinde, her szlerinde aa vururlar.19 Trklerin asla holanmad ve ho karlamadklar dier hususlar ise, yalakalk, ikiyzllk, riya, sz getirip gtrme, byklenme, bakalarnn malna, rzna, namusuna, canna gz dikmek ve yaplan bu ileri kitabna uydurarak hell saymaktr.20 Trkler az konumaktan holanr; ne kadar az konuurlarsa da evrelerinde o kadar fazla sayg uyandrrlar. nk onlar dnyann en geni yrekli ve en sakin ve arbal insanlardr, lzumsuz telalanmaz ve tecesss gstermezler; soukkanl, ama tedbirli, yle lzumsuz barma patrt yapmazlar; alkandrlar; ar ve yava hareket eder, bu arlk ciddiyetleri ve kendilerine olan zgvenden kaynaklanr, kendilerinde doutan gelen bir disiplin ruhu mevcuttur.21 2. Aile ve Toplum Ahlk Trkler aileye ve aile hayatna ok byk nem vermilerdir. Aile baba hakimiyetine dayanmakla beraber, kadnn da ailede ok byk bir yeri vardr. Kadn aile iinde erkein haklarna yakn, hatta baz konularda onun haklarna eit haklara sahiptir.

1081

Eski Trklerde airet devrinde klan temsil eden sosyal aile mevcuttu. eitli airetler bir kavim devleti eklinde birleince ev de sosyal aile zelliini alm oldu. Ailenin bu ekline ocak denir. slm ncesi Trk ailesinde biri atann, biri bykbaba ve annenin olmak zere iki man barnrd. Aile fertleri Aile Tanrs ile birlikte bir de Tanr ve dii Tanrya ibadet ederlerdi. Dou Trklerinde hl atein snmemesine dikkat edilmesi bundandr. Bu ate eski Trklerde atalarnn daima canl olan ruhu, ailenin grnen sembol, hem de mabudu durumundayd. Onun iindir ki, bir insana en byk beddua, atei snesice, oca snesice, ocan ttmesin hemidir. Aile ocann ateine od ata denilirdi. Bu atei iki ruh tar ki bunun anlam eski Trklerdeki aile, baba ile birlikte ana soyuna da ayn deeri veren eit haklara dayal bir ailedir. Eski Trk ailesinde ailenin zel haklar baba ile anann ortak kiiliinde bulunur. Bu haklar esas itibaryla od ata ile od anaya ait olup, kar ile koca bu haklara onlara vekaleten sahip olurlard. Hakan ile Hatun da Ay ata ile Gn anann vekili ve temsilcisi olduklar iin kamu haklarn kendilerinde toplarlard. nk eski Trk inanc ve tresine gre, Ay ata ile Gn ana evrenin; Hakan ile Hatun da insanln hakan ve kraliesi durumundayd. Bu nedenle hkmet tarafndan karlan emirlerde Hakan ile Hatun emrediyor ki. eklinde iln edilir; eliler ikisinin huzurunda kabul edilirdi.22 Eski Trklerde esas olan tek kadnla evlenmektir. nk Trklerde her evlilikten yeni bir ev, yeni bir aile yuvas oluur. Evlenmek ev-bark sahibi olmaktr. Evlenen gen babasnn ve anasnn malndan miras pay alarak ayr bir ev kurard. Kadn da ehizini bu yeni eve getirirdi. Bu nedenle Trklerde i gveylik yoktur. nk Trkler bu evlilii tre nikahyla gerekletirirlerdi. Tre nikah da ancak kendi ilinden alaca asil bir kadnla olurdu. Bu ilk tre nikah ile evlenen kadnlar hatun yani prenses idiler. Trkler tre gerei lin iinden, soyun dndan evlenmek zorundayd. Soylu bir kadn, ancak l iinde olan bir kadnd. Soylu kiinin, soylu ei ancak bu lden olduu zaman soylu olabilirdi. Trk ailesinde hem ana hem de baba soyuna nem verilirdi. Bu ikili ayn zamanda ailenin gerek yasal sahipleridir. ki tarafl bu asalete sahip olamayan hem ana hem baba tarafndan Trk olmayan birisi saltanat hakkna sahip olamazd.23 Eski Trklerde tek kadnla evlilik esas olmakla beraber, fetih zamanlarnda treye aykr, tre nikah yaplmakszn alnan ve kuma ad verilen kadnlarla da evlenilirdi. Bu durumda evin gerek sahibi ve erkein hayat orta olan yalnzca ilk kadndr; o hatundur, o anadr, onun ocuklar mirastan eit hak sahibidir. Daha sonra aileye katlan kumalar ise odalk niteliklerine sahip, ilk kadnn emri altnda, din ve hukuk yeri bulunmayan, ocuklarnn kendisine ana diyemedii ve ancak teyze diyebildii, dourduu ocuun mirastan daha az pay ald, ilk kadnn ocuklaryla hibir ekilde eit olamayan bir hanmdr.24 Bu nedenle, kadnlar mecbur kalmadka bir kadnn stne kuma olarak gitmezlerdi. ahsiyetli ahlkn erkeklerden olduu gibi kadnlardan da istedii iffet, temizlik ve inceliktir; nk kadnlarn ciddi ve onur sahibi olmalar nemli bir vazifedir. Cinsel ahlkta esas olan kadn ve erkein incelik, utanma duygusu, iffet ve ismetini korunmada salam olmas ve dn verilmemesidir.25 Bunun dnda kalan det ve alkanlklar deiebilir. Ahlk davrann fili olan 1082

ahslar kutsal olunca, her kutsal ey gibi, hibir kimsenin onun kiilik haklarna dokunmamas gerekir. Bu haklarn korunmasna hem erkekler hem de kadnlar uymaldr. nk her iki ahsiyet grubunun haklar kutsaldr. slm ailenin getirdii yenilik sadece mirasta yeni haklar salanmas deil, bunun dnda kadna zerinde sadece kadnn tasarruf edebilecei para veya mal olan mihr (mehir), kadnn istemedii erkekle evlendirilmemesi, iffeti korumay esas alarak vey ana ile evlilii yasaklamas, cahiliye dneminde mevcut olan ve birtakm nikh adn tayan adetleri kaldrarak26 onun yerine iki tarafn zgrce ortaya koyduu bir szleme olan nikaha bir kutsiyet kazandrm olmasdr. slm kadna birok haklar salamtr. Bunlardan biri de kadnn istemedii birisiyle zorla evlendirilmeye kalklmasn engellemesidir. Hz. Peygamber, kadn rzasnn olmad bir evlilikte, nikahn da olamayacan beyan etmitir.27 slm dini, ailenin haklar asndan devamn salkl bir ekilde srdrlmesi iin, erkee ve kadna birtakm haklar ve grevler yklemitir.28 Evlilikte devamll salamak iin, geici evlilii de kaldrm ve ie devamllk kazandrmak iin birtakm n tedbirlere mracaat etmitir. Salam bir evlilik temelinin atlabilmesi iin ncelikle eler arasnda madd ve manev denkliin (kfv) olmas istenmitir. Denklik daha ziyade manev olgunluk ve ahlkla ortaya kmaktadr. Zira aile mutluluu iki tarafn ahlken ve manen uyumasna baldr. Ahlk ve manev denklik esas olmakla beraber, eler arasnda ayrca yaa, malca, fikir ve bilgice, aile ve millete, miza, seciye, soy, iyi ahlk, iffet, fazilet, shhat ve gzellik ynlerinden de bir denkliin olmas, dikkat edilmesi gereken hususlardr.29 nk yrmeyen bir ailenin zlmesi, boanma, Hz. Peygamberin ifadesiyle bozukluklarn en ho olmayandr, fakat bu yol ho grlmese, arzulanmasa bile ihtiya ve zorunluluklar sebebiyle serbest braklmtr. Gktrkler de fuhu nedir bilinmezdi. Evli kadna tecavzn suu lmd. Bekar kz tecavze uramsa, gen kz da eer o kii ile evlenmeyi kabul etmezse, o kiinin de cezas lmd. Eski Trklerde rtnme ile ilgili belirleyici bir kayt da mevcut deildi. Genellikle tek kadnla evlenilirdi. Kadn kendi sahasnda bir otoriteye sahipti. Kabile ve aile iinde zel bir yeri vard. Kadn ve erkek ayn haklara sahipti; ayrca siyas ve sosyal roller de stlenirdi. Mesela hakan kararlar, yasalar iln ederken, eli kabul ederken hatun olmakszn tek bana kabul etmezdi. Erkek, kadnna byk deer verir ve sayg gsterirdi.30 Baba lnce oul babasnn hanmlarna bakmaya ve z anas olmayanlarla evlenmeye mecburdu. Ayn durum aabey karde, amca yeen iin de geerliydi. Baba lmeden mal taksim etmise kzlar mirastan pay almazd.31 Dou Trkistan Trklerinde, kadn evlenecei kiiyi semede ksm bir zgrle sahipti. Kadna evlilik bedeli olarak toyluk diye bir hediye verilirdi. ktisad ve hukuk hrriyete sahipti; tasarruf hakk vard; akrabalk ana ve baba tarafndan ortak geer. Eski Trkler iffete ok byk bir deer verirler. Doum yapacak kadnn imdadna Ayzt adnda bir doum Tanras koar; eer kadn iffetsiz ve kt birisi ise onun yardmna kadn ne yaparsa yapsn asla gitmezdi.32 1083

slm ncesi Trklerde dier Avrupa ve Arap lkelerindekilerle mukayese gtrmez bir iffet, ismet ve namus anlay vard. Bunun temelinde rf ve detler olmakla birlikte, o gnn dinlerinin de ok byk rol vard. Ayzt doum Tanrasnn iffetsizin yardmna gitmemesi, o gnk Budizm, Brahmanizm, amanizm, Zerdtlk vb. gibi inan ilkelerinin insanlarn ve kadnlarn fuhu bataklna dmemelerinde nemli bir rol slendii grlr. eitli dnya milletleri arasnda o gn en ansl durumda olan Trk kadnlardr. Buna ramen sahip olduklar hak ve deerler yine de istenilen ve arzu edilen seviyede deildi. Kadnlar gerek ahsiyetlerine yakan, bulunduklar durumdan daha iyi bir seviyeye karan, onlar gerek iffet, ismet ve namus anlayna sahip klarak seviyelerini ykselten, lyk olduklar dereceye ulatran slm olmutur. Trk ailesinde evlilik kutsal ve namusa uygun bir eydir; bundaki ama ise insan saysn yasal yollarla artrmaktr.33 Anadolu Trklerinde kadnlar misafirlerden kamaz; ayrlrken onlar ok candan bir ekilde uurlarlard. Anadoluda Aleaddin Artana Beyin hanmlarndan biri olan Taa Hatun otururdu. Bu ok cmert ve faziletli bir kadnd. Yanna gelindiinde geleni ayakta karlar, gler yzle selm vererek konuurdu. Trk kadnlar erkekten kamadklar iin yzleri grnr; meclise hatunlardan biri geldiinde sultan ayaa kalkar, onun elinden tutarak tahta oturturdu; btn sayg ve ihtiram Trk halknn gzleri nnde olurdu.34 slm sonras Trk toplumunda kadn yksek kabul trenlerinde yer alr, onlar da erkeklerle birlikte siyas ve asker toplantlarda eit derecede roller stlenirlerdi. Yine kadnlar baz yerleim blgelerinin ve ehirlerin idarecileri olabilirlerdi. slm sonras Trkmenler de dnyann en demokrat halkdr. Onlarda eitlik ilkesi en st seviyede ilerdi. Her erkek Tekin, her kadn da Hatundur. Trkmenler kendilerini Ouz Han soyundan sayarlar. Trkmenler eitlii seven ve aile iinde buna nem veren bir topluluktur. Bu eitlik anlay, ok kadnla evlilie de imkan vermemektedir. Trkmenlerin byk bir ounluu tek kadnla evlidir ve ok evlilii de uygun grmezler. ok evlilii engellemek iin de kzn mehrini ok yksek tutarlard. Bunun iin de kadnn deeri yksek olurdu. Trkmen kadnlar ok byk zgrle sahipti; topraklar ve srleri vard. Trkmenlerde zengin ve fakir herkes kendi iini kendisi grr; bu nedenle Trkmenler hizmeti kullanmazlard. Bu kadnlar olaanst becerilere sahipti; ok gzel ve ince ili hallar, ilemeler vb. eyler yaparlar ve kendi eyizlerini kendileri dzerlerdi.35 Ama bo ilerle hi megul olmazlard. zbeklerde de ana ynnden soylulua nem verirlerdi, fakat onlarda Trkmenler kadar eitlik yoktu; aile feodalitenin tesiriyle devlet saltanat halini alm ve kadnn zgrl ksmen kstlanmt. A. Osmanl Dneminde Kadn Haklar ve Kadnn Durumu 1084

Osmanl Trklerinde kadn erkekle ayn manev eitlie sahipti; ancak dinin salam olduu bu eitlik hakknn medeni kanun sicillerine gemesi iin XV. asrn gemesi gerekmiti. Evlilik szlemesi tamamen meden bir ekilde kadnn nnde gerekleirdi. Bu devirde Batda ise kadnn ruhunun olup olmad, cennete gidip gidemeyecei tartlyordu. Byle bir dnemde Osmanl Trk kadn, sadece kocasnn girebilecei ve yabanc erkeklerin gzleri ve dnceleriyle hrmetini kramayaca mabet misali odasnda, hareminde hayatn srdrrd.36 Kadnn manev sorumluluu prensibi Kuranca belirlenmi, hem bu dnyada hem de ahirette cinsler arasnda hibir ayrm yaplmayaca aka iln edilmitir.37 Osmanl Trklerinde de ok kadnla evlilik son derece azdr. Din drt kadnla evlenmeye izin vermitir, fakat nfusun yzde sekseni tek ele evlidir.38 Bu tarada daha da azdr. Koca hanmna veya hanmlarna eit davranmak zorundadr. Ya, soy, servet, din gibi hibir ayrm kabul etmeyen bu eitlik (adalet) her hususu iine almaktadr. Bilhassa yiyecek giyecek, barnak, kar-koca mnasebetlerini ilgilendiren hususlarda eitlik daha bir titizlik ve adil bir ekilde uygulanmaktadr. Koca, kendi durumuna, mevkiine ve imkanlarna gre hanmn geimini temine mecburdur. Gerek Kurann ak tavsiyeleri, gerekse Peygamber ve kanunlarn kadnlara iyi muamele etmesi ve onlarn geimini tek bana koca tarafndan yrtlmesi gereklilii ve kadnlar arasnda lzumsuz ekime ve huzursuzluk karmas, erkeklerin, huzuru ihtiraslarna tercih etmeleri Mslmanlar arasnda ok kadnla evlenme vakalarnn olduka ender grlmesine ok byk katkda bulunmutur. Durumu ve geim seviyesi iyi olanlarn ekseriyeti de Avrupallarn adetlerine kendilerini uydurabilmek iin tek kadnla evlilii tercih etmektedirler. Osmanl Trklerinde de kadn evinin mutlak hakimidir. Evdekilerin kimini terbiye eder, eitir, kimilerine emirler verir; kadnlardan istediklerini misafir eder, ziyaretiler kabul eder. Gerek gezinmek, gerek ziyareti iade iin gnn her saatinde rtl olarak hizmeti ve kleleriyle sokaa karlar.39 Kocas birok iinde onun fikrini sorar. Trkiyede kadnlar Avrupallarn zannettii gibi horlanmamlardr. slm dininin kadna yklemi olduu en byk grev ocuk dourmak, onlar eitmek ve bytmektir. Allah ondan yalnz bunu ister, kadnlar baka ilere bedenen itirak etmek zorunda deildir. Mslmanlarn kadn ruhuna deer vermedikleri dncesi de yanltr.40 Bir anne olarak, erkek ve kz ocuklarnn korunmas, beslenmesi ve eitimi konusunda hak sahibidir; ocuklarnn tatl dilleri, gittike artan efkat, kocasndan grd engin sayg, sevgi hrmet, ailesinden esirgemedii ihtimamn mkafatdr. ocuk bydkten sonra da bu ihtimamlar hibir zaman unutmaz. Trkiyede sultan da dahil, herkes ana adn sonsuz bir efkat ve hrmetle anar. Osmanl Trklerinde kadn hem kanun hem de dine gre haklar ve vazifeleri olan muhterem ve sorumluluk sahibi bir varlktr; birok meden hak ve vazifeleri vardr.41 Kadn, kadnlara imamlk vazifesinde bile bulunabilir. Ayrca siyasi hak ve vazifeleri vardr. nk cihat (din ve lkeyi koruma) ahs bir mecburiyete dnt zaman, dman slm lkesini istila ettiinde, kadn kocasnn izni olmakszn bile dmana kar din ve lkesini korumak zorundadr. O da tpk slm savasna verilen eman42 verme hakkna sahiptir. 1085

Trk erkei kadnndan stn olduuna inanr, fakat karsna kar daima yumuak davranr; ona sadktr, fakat yumuakl byk bir vakar tar; himaye edici bir havas vardr. Onun bu tavr zayf bir varlk karsnda kudretli bir varln onun mutluluu iin gerekli koruyuculuuna benzer. Erkek kadna Allahn kendisine en byk armaan gzyle bakt iin onu her eit servet ve mala tercih eder. Karsnn ailesine ve kendisine hediye verir. Ailesinin imkanlar lsnde yiyecek, giyecek ve dier ihtiyalarn karlar. Eer kadn geindiremeyecek kadar ekonomisi bozuk ise kadna ekmek, ya, pirin, odun ve dokumalk iplik veremiyorsa ve kadn da boanmay isterse onu boar; eer ekonomisi iyi olduu halde pintilikten, hasislikten oluk ocuuna bakmazsa o zaman kadn kanun yoluyla boanmay veya kendine bakmasn salayabilir. Koca kadna kt davranrsa iddetli ceza grr. Erkekte iktidarszlk, soukluk gibi durumlar da varsa yasalar yine boanma hakkn kadna verir.43 Kadn ise nce kocasna itaat ederek ev ilerini yrtmek, yemek yapmak, ocuklarn emzirmek ve gzetmekle ykmldr. ayet geim sknts varsa, kocann kazanc yetmiyorsa, yn eirmek ve el ii yapmakla bo vakitlerini doldurabilir.44 Osmanl Trk kadnnn odalara kapatld, hrriyetlerinin elinden alnarak esir ve kle gibi kullanldklarna dair baz Batl yazarlara en iyi cevab yine kendi milletinden olan Trkiyeyi gren ve orada yaayan sefirler, seyyahlar ve eli hanmlar vermitir. ncelikle kadnn hr olduunu hatta Trk kadnlarnn btn dnya kadnlarndan daha geni bir hrriyete sahip olduklarn, hibir kayt altnda olmakszn ounun gnlerini elence ile geirdiklerini, istediklerini yaptklarn, istedikleri gibi gezdiklerini, alveri yaptklarn, hemen hemen her tabakadan kadnlarn bu kaidenin dnda olmadn Lady Montaqu anlatmaktadr.45 Trkler hakkndaki bu yalan ve sama yazlar mrlerinde hi kadn grmedikleri ve erkeklerle grmedikleri halde, onlarn ahlkndan bahsedenlerden birinin Duman olduunu belirtir.46 Kadnlarla ilgili yukardaki iddialarn sahibi olan Mr. Hillin Trkiye ile Msrdaki maaralar kartrdn ifade etmektedir.47 Trk kadnlarnn da kakum krklerinin ve balarna takmak iin elmaslarnn olduunu, sradan satcnn karsnn bile saten srma elbise giydiini, kadnlarn istedikleri gibi harcama yaptklarn belirttikten sonra, Trk kadnlarnca ok nl olan hamam sefalarndan sz ederek orada toplandklarn, adeta orann, kadnlarn bir eit kahvehanesi olduunu, oraya erkekler giremedii iin keyiflerince elendiklerini, hem de temiz millet olduklar iin ykanp temizlendiklerini yazmaktadr.48 Hamama gitmek her Trk kadn iin yedirilip giydirilme hakk kadar nemlidir. Eer hamama gnderilmezse, gndermeyeni kadya dahi ikayet edebilir. Zaten erkekler de kadnlarn bu isteklerine kar kmazlar. Ayrca zengin Trk kadnlarndan hibiri kocalarndan hi korkmazlar. nk onlarn ekonomik bamszl vardr; gelirleri kendi ellerindedir. Divan da bu konuda kadnlara hrmet eder.49 Trk kadnnn madd temizlik yannda ok nem verdii bir husus da manev ve cins temizlik olan iffettir. ffet kadnlar iin Trklerde ok nemlidir. Bunun iin kadnlar sokaa knca rtnrler. Kendilerinin erkeklerin grmesine izin vermezler. Eer bir taraflarn erkek grrse ruhen kirleneceklerine inanrlar.50 rt slmn getirdii kadnlar d ktlklerden koruyan bir kalkan 1086

olarak alglanr. Lady Montaqu Benim stanbulu nasl sk sk dolatm merak edersiniz. Trk kadnlarnn rtsn seviyorum, sevmesem de en byk arzumu (stanbulda rahat gezme arzusunu) gerekletirmek iin buna katlanyorum. demektedir. O bile sokakta byle rahat gezebildiini inkar etmemektedir. Trk kadnlar ok namuslu ve namuslarn korumaya dkndr. Onlarn iffetli olmalar helal st emmi olmalarna ve din inanlarna baldr. B. Sosyal Ahlk Gerek Trkler iyi kimselerdir; kendinize yaplmasn istemediiniz bir eyi, bakalarna da yapmaynz emrine ok iyi uyarlar. Onlar Mslman olsun, Hristiyan olsun, isterse Musev olsun, herkes iin iyilik isterler. Onlar Mslmanlar aldatmadklar gibi, Hristiyanlar da aldatmaz ve hibir eit hrszla da msaade etmezler. Trkler arasnda tefecilik byk bir gnahtr. Ve pek grlmeyen bir eydir. Trkler ok dindar, ok yardmseverdirler, dinleri iin ok gayret gsterirler, onu btn dnyaya yaymakla vazifelidirler ve onlar bir Hristiyana deer verirlerse ondan Mslman olmasn rica ederler. Hkmdarlarna ok baldrlar, ona byk sayg duyarlar ve itaat ederler. Trklerin hkmdarlarna itaat ettmedii ve Hristiyanlarn tarafna getii grlmemitir. Onlar hikimseye satamazlar ve ehirde askerler de dahil kl tamazlar, yalnz haner tarlar. Trkler ok az kavga ederler, delloyu ise hi bilmedikleri eydir. Trkler kanaatkardrlar ve etin ne miktarnda ne de kalitesinde ar titiz deildirlerdir; lokantaclar stanbulda ok i yapamazlar ve onlarn yemek iin yaadklar deil, yaamak iin yedikleri sylenebilir. 3. ve Meslek Ahlk slm ncesi Trkler meslee yol derlerdi; yolda byk olan, soyda byk olandan nce gelirdi. Bir Bektai sznde belden gelen deil, ilden gelen seyyittir. fadesi de yolun soydan nce geldiini gsterir. Bu dnemde meslek gruplar olarak etkin bir tekilattan sz edilmektedir. Buna ramen baz meslekler ve bunlar arasnda bir dayanmann olduu ifade edilmektedir. O zamanki eski Trklerde idare eden snf, torunlar, kamlar, buyruklar, bitikiler adyla drt meslee ayrlmlardr. Daha sonra Osmanl Trklerinde bunlar mlkiye, ilmiye, seyfiye ve kalemiye olarak drt ayr yolu meydana getirmitir. ktisad meslekler de bunlardan ayr olarak bulunmaktayd. Anadolu Seluklularnn son dnemlerinde Ahiler tekilat meslek tekilat ftvvet prensiplerine dayanan zaviyeler eklinde teekkl etmilerdi. Ahiliin kendisinden kt ftvvet, lgatlarda cmertlik, delikanllk, babayiitlik gibi anlamlara gelir; halk iindeki kullanlan anlam ise dnyada ve ahirette halk nefsine tercih etmek ve ne almaktr.51 Ftvvet, rabet gsterilen ulalmak istenen bir nitelik, bir lkdr. XIII. yzylda ortaya kan bu tekilat XIV. yzylda altn an yaamtr. Ftvvet lks sonralar gerek meslek gerekse din ahs topluluklarnn ortak bir ad ve lks halini almtr. Baz topluluklarda ise slm anlaytan sapmalara kar bir tepkiyi ifade ediyordu. Yine ftvvet, o 1087

devrin artlarna gre deer meydana getirenlerin ve emei ile topluma katkda bulunanlarn, emeksiz olarak pay almak isteyenlere, devlet gcn elinde tutanlarla, onlarn glge ve himayesindeki vakflardan tasavvuf perdesi altnda yararlanmak midinde olanlara kar bir tepki idi. Bu tepki ayn zamanda slm ahlk iinde de destek ve temeller bulmutur. nk ftvvet, adaletin yerine getirilmesi ve kiinin kendisi iin adalet istemekten vazgemesidir. Yani bakalarnn haklarn korumak iin titizlik, kendisi iin feragat isteyen stn bir ahlk anlaydr.52 Bu anlay daha sonralar, nceki stn niteliklerini kaybederek, bir eit valyelik ruhunu, yemek yedirtip kafa krdrtmaya, kaba saba bir cmertlik ve pervasz bir cesaret sergilemeye dnt. Ancak ilk dnemdeki ftvvet lks insanlar, bu ideal etrafnda toplamak iin ne gibi artlara, niteliklere sahip olmalar ve kendilerini nasl eitmeleri gerektiini gsteren ayrntl ftvvetnameler meydana getirmeye zorlad. Horasanda, Niaburda, Irakta, Suriyede deiik yerlerde melamilik akmnca benimsendi. Ksmen iilerle Batnlerin de benimsedii yerler de vardr. zellikle Safevilerden sonra, randa, Osmanl lkesinde baz yerlerde ftvvetin ii karakter tad da sylenebilir.53 Trk esnafnn piri olan Ahi Evrann memleketi Krehir byk bir Ahi merkezi olmu ve XV. yzylda Mevlevilik-Bektailikle karan Trk esnaf iinde yaamaya devam etmitir. Ahi ve Mevlev dnceleri Seluklulardan Osmanllara gemi, daha sonra Suriye, Msr ve Balkanlara kadar yaylmtr.54 Bu lk, bir tarikat, bir mezhep deildir; ana temelleri cmertlik, yiitlik, kahramanlk, feragat ve fedakarlk olan bir toplumsal ve meslek idealdir. Ftvvet ehlinin zellikle seyfi kolunun Osmanl fetihlerinde ok byk hizmetleri olmutur. Ftvvetlerin toplum iinde meslek ahlk asndan ok byk bir sosyal ve ahlk nemi vardr. ncelikle ferdi eitecek ve olgunlatracak t ve ilkeleri belirler. Meslek ahlknn esaslarn verir ve genel ahlk ile ilgili hususlarla onlar zdetirir.55 zellikle helal kazan ve kiinin alarak kazanmas hususunu vurgular. Kuranda: nsan iin kendi almasndan baka bir ey yoktur56 emri verilirken, Hz. Muhammed de: Hi kimse el emei ile kazandndan daha hayrl bir lokma yememitir57 buyurmaktadr. Ahi ahlknn da temelini oluturan Ftvvet Adab iki ksmdr: Ak ve ie ait emirler: Cmertlik, tevazu, kerem (alak gnlllk), merhamet, bencil olmamak, gerekilik vb. Kapal ve da ait emirler ise gzn harama bakmamas, azn gnah szler sylememesi, elin zulme ara olmamas gibi yaplmamas gerekenlerle; bir de kaps konuklara, kesesi ihtiyac olanlara, sofras a olanlara almasn isteyen emirlerdir. Ftvvet zellii tayan bu kimseler bir araya gelince birbirlerine yiit kardeler diye hitap ederlermi. Daha sonralar ahi terimi bu ifadeyi ksaca dile getirmek iin kullanlmaya balanmtr. Ahiliin kurulmasnda eski Trk gelenekleriyle amanizmin baz etkileri olmutur. Trklerin slmiyeti din olarak semeleri ve Mslman olmalar sadece basit bir din deitirme hadisesi deildir. O ayn zamanda gebe bir hayat tarzndan yerleik hayata gemek, bir medeniyet anlayndan yepyeni bir medeniyet anlayn benimsemektir. Gebe hayatna bal eski Trk 1088

ahlk, gebe Trk halknn rf ve adetlerine dayanmakta ve oradan deerlerini almaktayd. Eski Trk ahlknda ne kan g ve kuvvet cesaret cmertlik, misafirperverlik, kadirinaslk vb. temel vasflar slm ahlkna hi de yabanc deildir. Bu temel niteliklerle beraber, bunlara Trklerin slmiyeti kabul etmelerinden sonra daha biroklar ilave edilmitir. Bu vasflar, Trkler yerleik hayata getikten sonra da uzun bir sre yaatlmtr. Osmanllar dneminde Ahi tekilatnn bir devam olarak Esnaf Loncalar ve Kethudalklar teekkl ettirilmitir. Ancak Osmanlnn ilk dnemlerinde Lonca kavram yerine zaviye kullanlrd. Zaviyede ve din armlar uyandran bir anlam vardr. Loncann tam karl ise oda olabilir. Lonca XVIII. yzyldan sonra yabanc esnaf odalar iin kullanlmaya balanmtr.58 Bat kaynakl birok bask ve etkiden sonra, esnafn banda yer alan eyh, nakip, duac yava yava gitmi, yok olmu; onlarn yerine devletin adamlar olan kethdalar, yiitbalar atanmt. Bunlardan birincisi devleti; ikinciler esnaf temsil ediyor grnyorlard.59 Aslnda bunlar kendilerini temsil etmekten bakalarnn iine bakamaz olmulard. Ahi tekilatnn lkenin her ehrini, her kyn, her yerini kaplam durumdayd. Kienitz onlarn hizmetlerini bni Batutadan naklen yle dile getirmektedir: Dnyann hibir yerinde yabanclara bu kadar yardmda bulunan, ktler ve serserilerle mcadele eden byle bir tekilat yoktur. Ayn meslee mensup evli olmayan genler, yal birini kendilerine ba seiyorlar. Tekilatlarna el-ftvve adn veriyorlar. Ba seilen ahi bir bina yaptrp iini lambalar, hallar ve eitli eya ile donatyor, gnlk kazanlarn her gn tekilata teslim eden genler, o parayla kulbn yiyecek, iecek gibi ihtiyalarn salyorlar. lkede bir yabanc bulunuyorsa onu davet ediyorlar ve gidecei gne kadar arlyorlar. Hi kimse yoksa kendileri yiyip iip mzik yapyorlar ve ertesi gn tekrar ilerinin bana gidiyorlar. bylesi iyiliksever insanlara baka bir yerde rastlamadm.60 Ahilerin zaviyelerdeki ortak yaant sonucu ortaya kan baz uymalar gereken ilkeleri vardr. Bunlar: Her ahinin bir meslei, sanatnn olmas, yeteneklerine en uygun tek bir i veya sanatla uramas, doru olmas, drstlkten ayrlmamas, haksz kazanca ynelmemesi, iinde ve sanatndaki ustasna olduu kadar dier btn byklerine iten sevgiyle balanmas, sanatnda ve davranlarnda herkese rnek olmas, kazancnda geiminden fazlasn yoksullara, muhtalara yardm olarak balamasdr. Bu kurallar dnda ahinin uymas gereken birtakm grg kurallar da vardr. 740 maddeye ulaan bu kurallarn retilmesi ve eitimi cumartesi akamlar zaviyelerde yaplmaktayd. Anadoluda erkeklere bal ahi tekilatlar yannda, kadnlara ait olan, ahilerin yaptn, kadnlar arasnda gerekletirmeye alan Baciyn- Rm tekilatlar kurulmutur. Bu tekilat Ahi Evrann ei Fatma Hatun kurmutur. Fatma Bac olarak bilinen ve sonralar Fatma Ana namyla hret bulan bu hanm Bacyan- Rumu ahi birliklerinin kadnlar ve gen kzlar kolu olarak kurmutur. Bu tarihte o zamana kadar bilinen ilk kadn tekilatdr.

1089

Eski Trklerde kadnn toplumda nemli bir yeri vardr. slmdan sonra da Trk kadnn bu mill ve asl grevleri, nemini srdrmeye devam etmitir. Onlar hibir zaman i hayatndan kopmamlardr. Bunlarn faaliyetleri arasnda rgclk, halclk ve giyim eyas imali ve askerlik en temel grevleridir, onlar slm ncesinde avclk, binicilik, atclkta usta olduklar ve savata byk yararllklar gsterdikleri bilinen bir gerektir. Ayrca onlar ahi tekke ve zaviyelerde arlanan misafirlere de hizmet ederlerdi. Ftvvet ve ahi tekilat ahlk ile slm i ve ticaret ahlk byk bir benzerlik ve ortaklk gsterir. slm da almay, helal kazanc, i hayatnda drstl, mteriyi aldatmamay, hileli lp tartmay, mal vp insanlar kandrmay, karaborsaclk yapmay, alverite insanlara iyi muamele etmeyi, ii yaparken iine dikkat etmeyi, iin cretini bekletmeden vermeyi alann koruyup kollamay vb.yi insana tlemektedir.61 Osmanl Trkleri son asra gelinceye kadar bu ahlk kurallarna ok titizlikle uymulardr. nsan iin kendi altndan baka bir ey yoktur62 dtr dorultusunda ecdadmz bir ibadet uuru iinde almlard. Trklerden hemen herkesin bir ii vard. Bata ticaret olmak zere, iftilik, ilim veya sanatla megul olurlard. Padiahlar bile bir meslek sahibi idi.63 Onlar ok drst ve hell lokma kazanmak iin ura verirlerdi. En kk iisinden tutunuz da padiaha varncaya kadar herkes hell lokma peinde koar. Emri altndakilere de haram lokma yedirmemek iin urarlard. nk slamiyet, haram kazancn, kiiyi dnyada ve hirette perian edecei dncesini Mslmanlarn kalbine yerletirmekle manev bir zabta ve otokontrol sistemi kurmutur. Bu manev murakabe yannda srekli memurlarla da kontrol vardr. Eer birisi mal olmas gereken fiyatn zerinde satsa, ilgili memurlar ya onu orada dverler yahut adaletin huzuruna karr ve denek cezasna mahkum olur, ayrca tazminat detilir.64 C. Farrre bir gn anakkalede pazara gider; akl almaz ucuzlukta mallar satn alp yatna dnerken iki asker durdurur, tekrar pazar yerine getirir, her ey kontrolden geer; sonra kad mallar ykletir, kurularla dolu torbay C. Farrreye verir. Caminin imam da olan kad ona bu adamlar senden kr ettiler. Evet %10 kar ettiler, halbuki yabancdan kr alnmaz. Kitapta byle yazar yabancya misafirin gibi muamele edeceksin. te bu Trke layk bir uur.65 te bu uur madde ile manann birlemesi sonucu elde edilen bir uurdur. Burada madd ve manev murakabenin de byk bir yeri olduu hibir zaman unutulmamaldr. Esnafta Allah korkusu yoksa, ona yalnz inzibati tedbirler yetmez. Kaynan ilah emirlerden alan bir kanaat duygusu i ve ticaret hayatnda zlenen drstl salayabilir. Fatih Sultan Mehmet Han tebdili kyafet yaparak esnaf tefti etmi, -o mehur komu esnaflarn birbirini siftah etsin diye kollamas hadisesi- esnafnn stn kanaatkarln grnce: Bu milletteki bu ahlk istikamet yok mu, ona dnyalar fethettirir. Milletin ahlk zafiyetine halel getirenleri Allah kahretsin66 demitir. Fatihin bedduas yanksn XIX. ve XX. yzyl Osmanl Trkiyesinde buldu. Bu devirde ekonominin bozulmas ve fakirlik halkn ahlkn da bozdu. Ayrca Tanzimatn aznlklara salad baz imtiyazlardan faydalanarak onlarn askere gitmemesi, baz vergilerden muaf tutulmas, kendilerini ticarete, sanata ve ilme vererek zenginlemeleri sonucu iktisad ve ticar hakimiyeti ellerine 1090

geirmelerine neden oldu. Bu imkanlar deerlendirerek tefecilie, faizcilie ve karaborsacla baladlar, sonunda Trk ticaret ahlkna byk darbeler indirdiler. Yabanc sermayeyi lkeye getirip Trk esnafnn zararna olacak ekilde kullandlar, sonra loncalar zld, kapal ar ve kapanlar zayflad, namuslu esnaf o aznlklarla rekabet edemez hale gelerek kaplarn kapamak zorunda kaldlar. lkeyi ynetenlerin gnn kurtarma politikalarnn sonucu memleketin kaderi Koca Sekbanbann dedii gibi manav, bakkal, balk, kayk, hamal vb. gibi grnte Mslman fakat temizlenmekten haberi olmayan ayak takmnn67 elinde bulunuyordu. Osmanl lkesindeki i ve ticaret ahlknn bozulmasnn ba aktrleri yine aznlklar olmutur. Porter diyor ki; Trkler arasnda sahtekr da kar, ama sahtekarl mutlaka Rumlardan renmilerdir. nk gerek Trk toplumunda sahtekarlk yoktur, Trk-Rum karm kylerde Rumlar Trkleri kendilerine benzetmilerdir.68 Bilindii gibi Tanzimatla salanan imtiyazlar sonucu gayrimslimler Trk ynetiminde kilit noktalara gelmeyi baarmlar, bu uygulama imparatorluun ykln hzlandrm, IX. yzyln sonuna doru da, aydn da, cahili de milli ahlkn deimez unsurlarna saldrmaya balam, eski Trk ahlk ile alafranga ahlk adeta birbirine karmtr. Vatan ve Devlet Ahlk Her milletin yeryznde gerekletirdii tarih ve meden stlendii bir grev vardr. Trk milletinin stlendii grev ise ahlkn en yksek faziletlerini gereklik sahasna karmak, en mmkn grlmeyen fedakarlklarn ve kahramanlklarn mmkn olduunu ispat etmektir.69 Byle nemli bir grevi yerine getirmek iin iki temel unsura ihtiya vardr. Bunlardan birisi vatan, dieri de bunun zerinde bu ahlk etkinlikleri salayacak veya buna imkan verecek olan devlettir. A. Devletin Ahlken Lzm ve nemi Devlet, cemiyetin huzur ve saadetini temin etmek, hukuk ve hrriyetini, namus ve mukaddestn er glerin saldrlarndan korumak iin -umumun vesit ve vekletine hiz- bir adalet gcdr.70 Bu tarifte de belirtildii gibi, sosyal ve ahlk hayatn normal bir ekilde devam edebilmesi iin devlet bir zarurettir. Ayn zamanda, halkn ilerinin adaletle yrtlmesi, din vecbelerin en nemlilerindendir. Bunun iindir ki, devletsiz dinin devam ve beksndan sz edilemez. nk, Allah iyilii emretmi, ktl yasakm,71 zulme urayanlara yardm etmeyi, adalet ve cihad farz klmtr. Emirlere uyulmas, adaletin tesisi, zulmn ortadan kaldrlmas,72 iyilik, hayrseverlik vb. iyi hasletlerin yaylmasn temin etmek de devletin gerekletirmesi gereken grevlerdendir. Toplumsal hayat iin zarr ve kanlmaz olan devlet, ayn zamanda, kiinin hayatn, hrriyetlerini, hak ve hukukunu, vicdann ve mallarn da korumak zorundadr.73 1091

Her ynden ahlk, siyas, hukuk ve idar bir birlik ve zaruret olarak karmza kan devletin ahlkla bir alakas olduu gibi, ahlkn da devletle bir alkas olduu muhakkaktr. Ahlkn devletle olan ilikisi, her vazi feden sz edildii zaman ortaya kar. Devlet demek, byk lde karlkl vazifeler ve sorumluluklar demektir. Her vazife ve sorumluluktan sz edilen yerde ahlktan da sz ediliyor demektir. Devletle ilgili vazife ve sorumluluklara Devlet Ahlk denir. Ahlk devleti koruduu gibi, devlet de ahlk korur. Devletle ahlk adeta i ie ve devaml bir iliki hlindedir. Bu sebeple, ahlkn korunmas, yaanmas ve devamnn salanmas iin devlet, lzmlu bir kurumdur. B. Eski Trklerde Vatan ve Devlet Ahlk Eski Trklerde vatan ahlk ok gl idi. Hibir Trk, kendi ili (milleti) iin hayatn ve en sevdii eylerini feda etmekten ekinmezdi. nk il, Gk Tanrnn yeryzndeki glgesi idi. Efsaneye gre, Gk Tanr Trklerce kutsal olan Ak Gecesinde bir Altn Ik olarak yeryzne inmi, bir bakireyi yahut bir aac gebe klarak bu kutlu lin remesine neden olmutur. lin oturduu memlekete yurt yahut lke denirdi. Orhun Abidelerinde l devlet anlamnda da kullanlmtr. Ayrca l memleket, lke, vatan, devlet dzeni vb. gibi anlamlara da gelir.74 Trk nereye giderse gitsin ve hangi anlama gelirse gelsin bu asl yurdunu unutmaz. nk, atalarnn mezar oradayd. ocukluk a, baba oca, ana kuca hep orada bulunuyordu.75 Eski Trk anlaynda Ouz Trkleri, Trklerin en gelimi ve soylu blmn tekil ederdi; bu balamda yeryz bir Trk devleti, Ouz Kaan da btn insanlarn hkmdar olarak dnlrd.76 nk onlara gre gk, devletin bir adr, gne de Ouz Kaan Devletinin bir bayra olacakt.77 Bu devletin amac da dnyada huzur ve bar tesis etmekti. Bu nedenle de kurulan btn devletler kendilerini Ouz Hana balyorlar ve Onun dzeniyle yetiniyor ve nyorlard. Zira eski Trklerde devlet ile bar iinde yaama l kelimesinde anlamn bulmu, bu teebbs de btn dnyaya sulh ve bar getirmeyi amalamt. l kavram, ayn zamanda, eski Trkler asndan bar dinletiren sulh dini denilebilecek bir din sistemidir. lin timsali olan Gk Tanr, sulh, bar tanrsdr. lhan da bar dininin yaycsdr. Trklerin slm kabullerinden sonra l yerine devlet kelimesinin tercih edildii grlmtr. Devlet ise, ileri ekip evirmek anlamnda kullanlr. Mlk kelimesiyle de karlanan devletin amac da bar salamaktr. Adalet, mlkn temelidir vecizesindeki mlk, devlet anlamnda kullanlmtr. Buna gre devlet: Bir milletin veya bir kavmin veya eitli kavimlerden birlemi bir ksm halkn dierleri arasnda ahs hukuk ve mlklerini birok artlar ve nizamlar dairesinde muhafaza etmekle beraber, bu vasta ile hepsini birletirerek tek vcut halinde dzen altna alp hariten tecavz vukuunda dahi lkeyi mdafaa edecek askerleri hazrlamaya mecbur olan idare kuvvetinin toplamna78 verilen bir isimdir. Bir baka tanmda: milletin kuvvet ve kudretini oaltmak, herkesin hak ve hukukunu korumak, vatan dmana kar savunma tedbirlerini almak iin kurulmu genel bir idaredir.79 1092

Yine eski Trklerde her eit hkmranlk le (devlete) aitti. Kk illerde, btn l bir milletin meclisi hkmndeydi. Halk bu meclis idare ederdi. Trk illerinde eitli llere ait farkl isimde meclisler vard.80 l her eyin hakimi olunca, il mi yaman, bey mi yaman? atasz de hkmranln hakanda deil de, lde olduuna iaret eder. Eski Trklerde bir l, baka lleri kendi idaresi altna alnca, onlarn dzenini bozmazd. nk o l, btn dier Trk llerini bara armaktadr. Onlar savalarn da daimi kalabilecek daha geni bar ve asayi sahas kurmak iin yaparlard. Trkler hibir zaman emperyalist bir ruh tamamlardr; nk onlar Manuryadan Macaristana kadar btn Turan Ktas bar, mutluluk ve asayi iinde olsun diye yalnz Trk illerini birletirmeye almlardr. Bu anlay bir mill kltr haline gelmitir. Mill kltrle e tutulan tre vatanla da ayniletirilmitir. lkeden vazgeilir fakat treden vazgeilmez sz mill kltrn nemini ortaya koymaktadr. Eski Trk mitolojisinde Trk Tresine uymad iin babann bile ldrlmesi, tre gereidir.81 Ziya Gkalp, millet mefkuresini, dier zmrelere ait mefkurelerden, mesela aile, meslek, mmet, medeniyet ve milletleraras birlik mefkurelerinden daha yksek tutar. Bu nedenle vatan ahlkn da dierlerine stn gelmesi gerektiini savunur. nk vatan ahlkmz kuvvetli olmazsa ne istiklalimizi ne hrriyetimizi ne de vatanmzn btnln koruyabiliriz.82 Trk devlet ahlk asndan Trk toplumu iki farkl dnem geirmitir. Bunlardan biri, ilk Trklerin Orta Asyann bozkrlarnda tarih sahnesinde grndkleri andan slm kabul ettikleri X. asrn sonlarna kadarki sredir. Bu dnemde bu millet, her trl yabanc tesirlerden uzak kalm ve kendi benliklerini korumulardr. Bu dneme kadar benimsedikleri eitli dinler, slm kadar manev benliklerine tesir edip iz brakmam; yine evrelerindeki insan topluluklaryla kurmu olduklar ilikiler de gelenek ve greneklerine bal kalmay engellememitir. C. slm Sonras Trklerde Vatan ve Devlet Ahlk Genel olarak mmet a olarak nitelendirilen, Trklerin slm kabul ettikleri tarihten XIX.

yzyln sonuna kadar olan yaklak 900 yllk dnemde Trkler, slmn toplayc ve birletirici etkisi altnda yeni esaslar benimsemiler, kendi yasa ve trelerini brakarak, slmn getirdii yeni dnya grnn esaslarn izdii ereve iinde btn slm alemini kucaklayan bileik hayata uymular, yeni bir ruh ve anlayla tarih sahnesine kmlardr.83 slmn getirmi olduu bu yeni dnya grnde insanln yeni tand birok hususlar da vardr. Bunlardan bir ksm bir yenilik, bir devrim nitelii tarken, bir ksm da eskiden var olup da zne yabanclam, asln kaybetmi olan deerleri ve messeseleri yeniden kurmak ve aslna uygun hale getirmeyi amalamaktayd. Bunlardan bazlar unlardr: nsann deerine yeniden kavuturulmas, fikir ve vicdan zgrl, mlkiyet zgrl, insanlar aras eitlik, klelere hrriyet, adaletin yayglatrlmas ve herkese uygulanmas, btn yaratlmlara efkat ve merhamet, sosyal gvenlik, ailenin men ve gereklilii, kadnn deeri ve haklarnn salanmas, itibarnn iadesi vb. daha biroklar bunlara ilave edilebilir.

1093

Trkler, slmla ilk olarak Maverannehrde (Maverannehir) karlamlard. Daha sonra slm birlikleri Trk svarilerin yardmyla 751 Talas Savanda inlileri yenilgiye uratmlar; bu savatan sonra slmiyet Maverannehrde kalc hale gelmi, bu sava Trklerle Mslmanlar birbirlerine yaklatrmt. Daha sonra IX. yzyldan itibaren Trkler dank da olsa yava yava slm kabul etmeye balamlard. Ancak topluca slm kabulleri ise daha ziyade X. yzylda olmutur. lk zamanlarda Trklerin slm g karsnda kabul ettii iddia edilse bile, onlarn slm kabul etmelerindeki esas neden, Trklerin karsndaki devletin gl oluunda deil de, slmn znde ve tad stn niteliklerinde aranmaldr. nk Trklerin slm kabul etmeleri asrlarca sren bir tekamln, yksek mill ve siyas menfaatlerin icab olarak ortaya kmtr. Onlarn byk bir ounluu da slmiyeti kendi istekleriyle kabul etmilerdir. Acaba Trkleri slmiyeti kabul etmeye iten sebepler neydi? Neden slm Trklerin bu kadar dikkatini ekmiti? Bunlarn banda gelen en temel sebep, slm dininde eski Trk inan ve dncesine uygun taraflarn olduka fazla bulunmas, her iki inanta da dier inanlara sayg ve hogr ile yaklalyor olmas, Trklerin slm kabul ettikleri sradaki tanrlarnn tek Tanr inancna dayanyor olmasyd. Gk Tanr, Kinat Tanrs olarak nitelendiriliyordu. Din adamlarn yanna aran Meng Kaan, biz tek Tanrnn varlna, onun sayesinde yaadmza ve onun emriyle ldmze inanyoruz84 demiti. Eski Trklerle slm inanc arasndaki dier baz benzerlikler ise ahiret ve ahiret gnne, ldkten sonra dirilmeye, kaza ve kadere inanlr olmas ve kurban kesmeleriydi. Yine Eski Trklerde, zina ve ecinsellik kesinlikle yasakt; hrszln ise ok ar bir cezas vard.85 Yalanclk, hrszlk ve zulm gibi hak d hareketlerle iffet ve namusa yaplan saldrlar ise asla balanmazd. Yine eski Trklerin btn insanlar bar, mutluluk ve asayie ulatrmak iin cihan hakimiyeti felsefesi ile slm ynetiminin banda bulunan halifenin btn mmetin halifesi olma ve slm sulhn salamak iin cihadn emredilmesi de uyuan dier yanlaryd. Trk tarihinde Talas Sava Trkler iin bir dnm noktas olmutu. nk slmiyet, yalnzca gnllere egemen olan bir din deildir; o ayn zamanda, fert ve toplum hayatn dzenleyen, ynetimi etkileyen, tarma, ticarete ve sanayiye dayal ekonominin hukuk sistemini oluturan bir dindir. Hz. Muhammed sadece Allahn emirlerini insanlara ulatran bir peygamber deil, insanlar bir dnce evresinde toplayan ve tekilatlandran bir devlet adamdr. Bu balamda, slmiyet XI. yzyldan itibaren Trkleri gerek devlet tekilat gerekse toplum hayat ve ahlk asndan etkilemi, onlar gebe bir hayat dzeninden yerleik dzene geirmi, sonunda, asrlarca srebilecek dine bal bir kltrn olumasna neden olmutur.86 slmiyeti kabulle birlikte Trkler, hem Trklklerini korumular87 hem de Trklklerini tamamlayp kemle erdirmilerdir. Bu balamda, millet olma srecini tamamlayarak, bu dini bir dnya dini haline getirme gayreti iine girmiler; lkelerinde ve korumalar altnda olan insanlarn inanlar her ne olursa olsun, herkesi, zellikle de Mslmanlar himayeleri altna almlardr. Trkler slm kabul ettikten sonra, onun inan ve ahlkyla ruhlar yeniden ekillenmi bir vaziyette iken Allahn 1094

ismini btn insanla duyurmak iin tm dnyaya, Trk-slm adalet ve hogrsn yaymaya alm, sadece bunu yaymakla kalmam, hkmranlklar altnda bulunan birok din ve milleti adaletle, efkatle koruyup kollamay bir grev edinmilerdir. Mslman Trkler dnya liderlii grevini Seluklu Devleti zamannda stlenmiler, daha sonra da bu grevi Osmanl Trkleri araclyla srdrmlerdir. Bu insanlar, ister kendi snrlar iinde olsun, isterse olmasn, herhangi bir slm lkesine yaplan her trl saldry kendilerine yaplm gibi kabul etmiler, hemen din kardelerinin imdadna komulardr. Trklerce ok byk deer verilen ve milletin siyas varln temsil eden devlet, mutlaka adalet ve hogr ilkelerine dayanmak zorundadr. Bu nedenle, devletin temelini adalet, doruluk, drstlk, efkat ve merhamet ilkeleri zerine oturtan Mslman Trkler, her eit ktln kayna olan zulmle, hakszlk ve cehaletle de mcadele etmilerdir. Mslman Trk devletlerinin ve hkmdarlarnn ir adaletle hkmetmek olmu ve hep bunu emretmilerdir. nk kutsal kitap Kurann birok hkm adaletin nem ve faziletini vurgulamakta,88 hsm, akraba, dost da olsa adaletten ayrlmamay, nefret edilen dman dahi olsa hak ve hukuktan uzaklamamak emredilmektedir.89 nk adaletin eitlii salamak, haklya hakkn vermek ve haksz cezalandrmak gibi temel ilevi vardr. Devletin banda bulunan hkmdar, hukuk ve adalet dzenini salamakla grevlidir. Adalet, mlkn (devletin) temelidir. Ama bu sultann kanunlara uymamas anlamna gelmez. Trk slm devletleri, her ne kadar mutlakiyet idaresi grnm arz etmi olsa da, sultanda slmn ynetime hakim kld cumhuriyet ruhunun btn eleri, zellikle XIX. yzylda Osmanl ynetiminde mevcuttur. Ubucininin dedii gibi, bu lkede sultan bile kanunlara boyun eer.90 Ubucini, anayasaya dayal monari veya cumhuriyet devlet anlaylarnda yer alan temel prensiplerin slm hukukunda da yer aldn, modern demokrasinin prensiplerinin de slmda en ak bir ekilde mevcut olduunu ve slm doar domaz tatbik edildiini, bugnk (XIX. yzyl) Trklerin cumhuriyet rejiminden korktuklarn, slmn ilk messeseleri hakknda esasl ve metotlu bir bilgi sahibi olmadklar iin, slmn kusursuz bir cumhuriyet dzeni olduunu bir trl anlayamam olduklarn belirtir.91 Eliot ise Trklerin Avrupal Hristiyanlara gre daha stn idareci bir millet olduunu belirterek artk eski glerini kaybettiklerini, ama isterlerse bu rol tekrar stlenebileceklerini ileri srer92 ve slmn, devlet idaresi bakmndan da dier btn dinlerden stn olduunu, bu devlet anlaynda kayrmann olmad ve herkese anlad grevin verilerek hak ve hukukun gereklemesine hizmet edildiini belirtir.93 Ona gre, Osmanl Trkleri, Trklerin btn yksek vasflarn tarlard; onlar cesaretliydiler, enerjiktiler, itaatkr ve disiplinliydiler.94 Temel grevleri, birlik ve btnlk, milletin kuvvet ve kudretini oaltmak, herkesin hak ve hukukunu korumak, vatan dmana kar savunma tedbirlerini almak olan devletin, lke, nfus, hakimiyet ve tekilatlanma gibi birtakm temel unsurlar da vardr. Mslman Trk devletlerinin amac ise, bir yurt edinme, bar salama, cihan hakimiyeti ve daha da nemlisi her eye hizmettir. Bir Trk 1095

devletinin zellikleri de ynetim biiminin saltanata dayanmas, sosyallik, adalet, hukukun stnl, geleneklere ballk, liyakat ve snfsz toplum95 oluturmaktr. Trk ynetim biimleri nceleri Mutlakiyet, son asrda ise Merutiyet ve onu takip eden dnemde de Cumhuriyet olarak ortaya kmtr. Baz ahlklar slm dinine uygun ynetim biiminin istiareye dayal merut bir hkmet olmas gerektiini, byle bir idare sisteminde de halkn iyiliine olan kararlarn alnd bir mebuslar meclisinin bulunmas gerektii belirtmilerdir.96 Osmanl Trk ynetiminde XIX. yzyl sonlar ve XX. yzyln balarnda zaman zaman Merutiyet ynetimi uygulanr olmu; ancak 1923ten sonra ise Cumhuriyet ynetimi hakim olmutur. Aaolu Ahmet, devlet bakannn halk tarafndan seilmesi, ur ve meverete dayanma, halkn devleti ve memurlar devaml kontrol etmesi, fertlerin hrriyet, eitlik, adalet vb. gibi haklarna sayg gstermenin Tanzimat ncesi Trk slm devletlerinde de bulunduunu; fakat Bat tipi bugnk cumhuriyetle slm cumhuriyetinin arasnda ekil ve kurulu bakmndan baz farklarn bulunduunu belirtir.97 Trklerin slm kabul ediinden cumhuriyete kadar ki bu dnemde, Trk kltrnn esas olan, din, rf ve det gibi eitli unsurlarda birtakm byk deiikliklerin olduu muhakkaktr. Esasl deiikliklerden biri de, tabi ki ahlkta gereklemitir. Bu devirdeki Trk ahlk anlay, baz farkl yorumlar olsa bile, tipik bir slm Ahlk zellii gstermektedir. Bu slm ahlk Trklere ulancaya kadar bir takm aamalardan gemi, eitli i ve d tesirlere maruz kalmtr.98 Osmanl Trk dncesinde de ahlk deyince, sz konusu olan yine slm Ahlkdr. nk, halkn dini slm, devletinin banda bulunan ynetici (padiah), btn Mslmanlarn halifesi, mahkemeler XIX. yzyln ikinci yarsna kadar hl slm hukukuna dayanmakta, birok siyas ve sosyal kurumlar slm rfler dahilinde varln srdrmektedir. Ayrca ahlklar eserlerini kaleme alrken ve problemlerini zerken, dayanak olarak hep ayet, hadis ve slm byklerinin yaaylarn gstermektedir. Yine Trk ahlklar, siyas kurumlarn kurulmasnn gerek sebebinin, slm ahlk ve cemiyet nizamnn daha mkemmel tatbikinin temin edilmesi, slm kurumlarn korunmas ve Allahn ahlkyla ahlklanmay salayarak gerekli saadeti elde etmek olduunu belirtirler. Byle bir ynetim biiminin Meverete dayandn, Merutiyetle de bu meveretin gerekletirilmek istendiini, slmn ilk dnemleriyle, Osmanlnn 1913 yllarnn ayn karakteri, tadn iddia edilir. Osmanl ahlklarnca, slm ahlknn birtakm farkl yorumlar olsa da, bu ahlkn Osmanlnn btn kurumlarna ou zaman hakim olduunu grmekteyiz. Adeta Osmanlnn kltr, dnce, rf ve detiyle btnleen slm Ahlk, XVIII. yzyla gelinciyi kadar, bu cemiyet iinde mkemmel bir uygulama imkn da bulmutur. Ancak Osmanlnn siyas stnlnn yok oluu ve devletin paralanmaya balamasyla, devlet adamlarnda aka bir ahlk bozulmann ortaya kt grlr. Yalnz u da sevindirici bir durumdur ki, halktaki ahlk zlmeler, devlet adamlarnn bozulmasndan yaklak bir asr sonra ortaya kmtr. Devlet adamlar ve siyasilerdeki bozulmaya mukabil, halktaki durumun (1850lerdeki) ok daha iyi olduunu anlatmak iin Ubucini unlar yazmaktadr: Evet, bir 1096

Trkiye vardr; demek istiyorum ki, inanlarnn, ahlk anlaylarnn, kanuna kar besledikleri hrmetlerinin kendilerini alacak derecede ilerlemeye hazr tuttuu cesur, zeki, bilhassa da namuslu 11 milyon Osmanl vardr Trkiyede. Osmanllarn etrafnda ise, kendileriyle uzun zaman her trl yardmlamadan kandklar ve bugn kendileriyle kaynama areleri aramaya mecbur kaldklar, az veya ok kalabalk, meneleri, dilleri, dinleri baka baka topluluklar alkalanmaktadr.99 te Osmanl Trknn evresini kuatm olan bu milletler son asrda, halkn din duygularnn zayflamasna, aile balarnn zedelenmesine, baz evrelerde kadnlarn deerlerinin kaybolmasna neden olmular; sonunda insanlar dinin ve rfn emirlerini hie sayar hale gelmiler; ilmin olduu yerde sayd ve cemiyette de gvenin sarsld grlmeye balamtr. Btn bunlarn sebeplerinden birisi de kanaatmzca, Batllama hareketiyle kendisine benzemeye altmz Avrupann, o dnemde, sosyal ve ahlk ynden byk bir kriz iinde olmasdr. Zira bu kriz Osmanlya ok eitli ekillerde sirayet etmeye balamtr. Ahlk bozulduka da devlet hzla zlmeye yz tutmu, devlet adamlar, aznlklar, Tanzimatlar, ttihat ve Terakkiciler ve Birinci Cihan Harbi bu ykl hzlandran unsurlar arasnda yer almtr. Bu nedenle, koca bir devlette cemiyetin birliini salamak iin, ahlk birliin salanmas da ok nemli bir konu olarak ortaya kmaktadr. Ancak bir toplumda din, mill, siyas, idar ve iktisad ahlk birletirilmeli ki, bu birlikten dirlik dosun; kuvvetli bir ahlk ortaya kabilsin. Bylesi bir ahlk birlik neticesinde, maarif ne yaparsa, memuru da, ordusu da, donanmas da ayn eyi yapacaktr. Sonunda da, din, ahlk, millet, hkmet ve devletin birlik ve btnl meydana gelecektir. Birlik ve meselelere ok ynl hal areleri aramak slm ahlknn en tipik zelliklerinden birisidir. Bunun iindir ki, slm Ahlk, ferd ve felsef ahlk nazariyelerinin tek ynl kmazlarndan eitli alternatifler sunarak kurtulmu ve kendisinin temel ilkelerine uyulduu zamanlarda problemleri bir birlik ve btnlk iinde zmeyi baarmtr. lk dnemlerinde, tipik bir kahramanlk ahlk olarak beliren devlet ahlk, XVIII. asrdan itibaren, bata devlet adamlarnda olmak zere yava yava zlmeye ve bozulmaya yz tutmu, gn getike de slm Ahlknn znden uzaklald grlmtr. Ksacas, ilk dnemlerde Trk Devletini bir Kahramanlk Ahlk sarm, bu ahlkn olgunluk dneminde devlet, n, hret ve erefle ykselmi; daha sonra ahlk bozulduka ve geriye gittike, devlet de bozulmaya balam ve ona paralel olarak da gerilemi ve sonunda da yklmtr. Eer gerekten bu devleti onarmak mmkn olsayd, ncelikle yaplmas gereken eyin, ahlkn dzeltilmesi ve ahlk bozan eitli sebeplerin ortadan kaldrlmas olacakt. nk eski Trklerde ve Osmanl Trklerinde ahlk, devlet binasnn zerine oturtulduu esas temeldir, kidedir. Baka bir deyile, devletin bekas, ahlkn beks ile doru orantldr. Bunu yaklak 900 senelik Trk-slm ynetiminde gayet ak bir ekilde grmek mmkndr. 1 Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, 1000 T. E. No 21, stanbul, 1970, s. 151.

1097

2 3 4 5 6 57-60. 7

Bkz. Z. Gkalp, a.g.e., s. 151. Ziya Gkalp, Trk Ahlk, stanbul, 1992, s. 35. Z. Gkalp, a.g.e., s. 34; Trkln Esaslar, s. 171. Kut insan dnda bir de atta vardr. Bu nedenle at da kutsal saylr. F. H. A. Ubucini, 1855de Trkiye II, v. Ayda Dz. T. 1001 T. E. No. 99, stanbul, 1977, s.

Bkz. Claude Farrre, Trklerin Manev Gc, v. Orhan Bahaeddin, T. 1001 T. E. No. 10,

s. 22; Corneille Bruyn, Voyages de Corneille Le Bruyn Par la Moscovie, en Perse et aux Indes Orientales, La Haye, 1732, I/358 vd; F. H. A. Ubucini, a.g.e., II/58; Rycaut, Trklerin Siyas Dsturlar, T. 1001 T. E. No 81, s. 258; M. de M. DOhsson, 18. yyl Trkiyesinde rf ve Adetler, v. Z. Yksel, T. 1001T. E. s. 188; Baron de Tott, Trkler XVIII. yy, T. 1001T. E. No 89, s, 104-105; O. G de Busbecg, a.g.e., s. 107-109; smail Hami Danimend, Garb Menbalarna Gre Eski Trk Seciye ve Ahlk, stanbul, 1982, s. s. 180-197. 8 9 10 11 12 13 14 s. 68. 15 16 17 . H. Danimend, a.g.e., s. 8. Z. Gkalp, a.g.e., s. 41-43. C. Farrre, a.g.e., s, 22; Manuel Serrano Y. Sanz, Trkiyenin Drt Yl 1552-1556, T. Bkz. Z. Gkalp, Trk Ahlk, s. 34. C. Farrre, a.g.e., s. 24. C. Farrre, a.g.e., s. 24. es-Secde 32/9. el-sr 17/70. Z. Gkalp, Trk Ahlk, s. 40. Cahz, Hilafet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, v. R. een, Ankara, 1967,

1001 T. E. No 18, s. 144. 18 M. S. Y. Sanz, a.g.e., 144; Cahz, a.g.e., s. 75; bni Batuta, Seyahatnameden Semeler,

haz. , Parmakszolu, 1000 Temel Eser, stanbul, 1971, s. 72. 19 C. Farrre, a.g.e., s. 101. 1098

20 21

Cahz, a.g.e.,. s. 79. Bkz. Eliot, a.g.e., I/116 vd; DOhsson, a.g.e., s. 238-239; Ubucini, a.g.e.,; II/52; La

Baronne Durand de Fontmagne, Krm Harbi Sonrasnda stanbul, v. G. Soytrk, T. 1001 T. E. No 110, stanbul, 1977. s. 79, 177. 22 23 24 25 26 27 28 Z. Gkalp, Trk Ahlk, s. 58-71. smail hami Danimend, Tarihi Hakikatler, II. Bask, st, Tarihsiz, II/147 vd. Bkz. Ziya Gkalp, Trk Ahlak, ss. 68-75. Z. Gkalp, Trk Ahlk, s. 53-56; Trkln Esaslar, ss. 167-168. Bilgi iin bkz. M. emseddin, Kablel slm Araplarda ctima Aile, DFFD, Say IV/86-91. bni Sad, Tabakt, VIII/334; Buhari, Nikah, 41; Mslim, Nikah, 64-68. Bu konuda bilgi iin bkz. Hsameddin Erdem, Son Devir Osmanl Dncesinde Ahlk,

Konya, 1996, s. 211-223. 29 30 s. 83 vd. 31 32 33 34 35 36 37 38 bni Fazlan, a.g.e., s. 32. Bkz. Mustafa Rahmi Balaban, Tarih Boyunca Ahlak, stanbul, 1949, s. 97. Ricaut, Trklerin Siyas Dsturlar, s. 237. bni Batuta, a.g.e., s. 83. Bkz. Z. Gkalp, Trklerde Ahlk, s. 115-119. M. A. Ubucini, Trkiye 1850, v. C. Karaaal, T 10001 TE, No 64, II/467-468. Bakara, 2/229 vd. Bkz. M. A. Ubucini, a.g.e., II, 477-478; Edmando de Amicis, stanbul 1874, v. B. Bkz. H. Erdem, a.g.e., s. 204. bni Batuta, Seyahatnameden Semeler, haz. . Parmakszolu, 1000 TE. stanbul, 1971,

Akyava, Ankara, 1981, s. 305. 39 Lady Montaqu, Trkiye Mektuplar, 1717-1718, v. A. Kurutluolu, T. 1001 TE, No 12. s.

54-55; C. Farrre, a.g.e., s. 98;. 1099

40

J. Thvenot, XVIII. yzyldaki bir yllk gzlemiyle Trkleri olduundan ok farkl

gstermeye almtr. Onun bu yanl kanaatlarnn banda: Trklerin kadnlarn cennete gideceine inanmamalar ve onlar akll hayvan kabul ettikleri iddiasdr. Yine o, Trklerin kendi kadnlarn sadece hizmet iin aldklarn, baka kadnlar ise srf seks iin kullandklarn, sonra da o kadnlarn atldklarn iddia eder. Kadnlarn ok kskan olduklarn, bu zaaflar sebebiyle kocalar onlarn baka erkeklerle grmesine izin vermediini, camiye gndermediini, arya hi gidemediklerini, sadece hamama gitmek iin dar ktklar ve kadnlarn hibir an erkekler kadar hrriyetlerinin olmadn iddia eder. 41 42 E. De Amicis, a.g.e., s. 275. Mslman toplumu adna verilen taahhtleri devlet bakannn szleri gibi kabul edilir ve

tutulur, gerei de yerine getirilir. 43 241. 44 45 Bkz. M. A. Ubucini, a.g.e., II/475-482. Bkz. Lady Montaqu, Trkiye Mektuplar, s. 80; 132; Ali Seyyidi Bey, Terifat ve Bkz. M. A. Ubucini, a.g.e., s. 482; Jean Thvenot, 1655-1656da Trkiye, v. Nuray Yldz,

stanbul, 1978. s. 140; Ricaut, Trklerin Siyas Dsturlar, M. Reat Uzman, T. 1001 TE. No 81, s.

Tekilatmz, T. 10001 TE, No 17. s. 201; C. Farrre, a.g.e., s. 98, 210; Dorina L. Neave, Eski stanbulda Hayat, v. Osman nde, stanbul, 1978, ss. 57-58; Mrs Max Mller, stanbuldan Mektuplar, v. Afife Bura, stanbul, 1978, s. 147 vd. 46 47 48 49 50 51 52 53 4, s. 61 vd. 54 Bkz. F. K. Kienitz, a.g.e., s. 144. L. Montequ, a.g.e., s. 101-102;. L. Montaqu, a.g.e., s. 132. L. Montaqu, a.g.e., S. 37, 132-133; E. Raczynski, a.g.e.,. s. 42; D. L. Neave, a.g.e.,. s. 58. L. Montaqu, a.g.e., s. 54. O. G. Bubecg, a.g.e., s. 109. Z. Gkalp, Trkln Esaslar, s. 156-157. Hseyin Hatemi, Basn Ahlak, stanbul, 1976, s. 37. Abdulbaki Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat Ve Kaynaklar, UFM. XI/1-

1100

55

Bu konuda geni bilgi iin bkz. A. Glpnarl, a.g.e.,. XI/1-4; Glpnarl, Burgaz ve

Ftuvvetnamesi, FM, XVII/1-4;. 56 57 58 59 60 en-Necm 53/39. Buhar, buyu, 15. Bkz. Niyazi Berkes 100 Soruda Trkiye ktisat Tarihi, stanbul, 1972. I/72. N. Berkes, a.g.e., II/245. Friedrich-Karl Kienitz, Byk Sancan Glgesinde, v. S. H. Kakn, T. 1001 TE No: 45,

s. 143-144; Ayrca a.g.e., geni bilgi iin bkz. bni Batuta, Seyahatnameden Semeler, s. 7-10. 61 62 63 M. Yaar Kandemir, rneklerle slam Ahlak, stanbul, 1979, s. 315-328. en-Necm 53/39. Padiah meslekleri iin bkz. DOhsson, a.g.e.,. s. 144; Raphaela Lewis, Osmanl

Trkiyesinde Gndelik Hayat, v. M. Poroy, stanbul, 1973, s. 146; Reat Ekrem Kou, Topkap Saray, stanbul, trs. S. 43 vd. 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 J. Thvenot, a.g.e., s. 9-10;. Tafsilat iin bkz. C. Farrre, a.g.e., s. 141-147. Tahsin nal, Osmanllarda Fazilet Mcadelesi, stanbul, trs, s. 57. Koca Sekbanba, Hlasetl Kelam-Kelam fi Reddil-Avam, stanbul, 1974, s. 103. Y. ztuna, a.g.e., s. IX/286-287. Z. Gkalp, Trkln Esaslar, s. 173. Ali Seyyid, Terbiye-i Ahlkiyye-i Medeniyye, stanbul, 1329 R. s. 48. Bkz. Hcc 22/41. Bkz. Hadd 57/25. Ferid, Mebadi-i Felsefeden lm-i Ahlk, stanbul, 1339-1341 s. 129. Bkz. Muharrem Ergin, Orhon Abideleri, MEB. stanbul, 1970, s. 98. Bkz. Z. Gkalp, Trkln Esaslar, s. 52; Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, stanbul,

1971, I/94-96. 1101

76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86

Bkz. B. gel, a.g.e., I/71-72, 89. Bkz. B. gel, a.g.e., I/72. M. Hilmi, a.g.e., s. 44. A. Nazif, Ahlk- Diniyye. s. II/1. Bilgi iin bkz. Z. Gkalp, a.g.e., s. 153. Bkz. B. gel, a.g.e., I/8-11. Z. Gkalp, a.g.e., s. 155-156. Agah Srr Levent, mmet a Trk Edebiyat, Ankara 1962. Sleyman Kocaba, Adil Trk daresi, s. 15. . Hami Danimend, Trk Irk Neden Mslman Oldu?, s. 17. Bkz. Atilla zkrml, Keykavus-Mercemek Ahmet, Kabusname, I. cilt nsz, T. 1001 TE.

No: 36, s. 18. 87 Tarihte slmiyeti kabul etmeyen Trklerin Trlklerini kaybedip, yabanc kltrlerin tesiri

altnda ya tamamen zelliklerini kaybetmiler, asimile olmular, yahut tarihin karanlklarnda kaybolup gitmilerdir. Mesela Budizmi din olarak kabul eden Tabgalar, Yahudilii kabul eden Hazarllar, 375 ylnda Avrupaya ayak basan ve orada uzun sre uzak dou din inanlarla varlklarn srdrmeye alan Hunlar ve daha biroklar slm dinin dndaki dinlerin tesiriyle asl zlerini, Trklklerini kaybetmilerdir. Bkz. S. Kocaba, a.g.e.,. s. 17. Halbuki slm insanlarn milliyet zelliklerine hibir zaman mdahale etmez, onlar slmn zne ters dmeyen rf ve detleriyle babaa brakr. Hatta onlar yaatmalar hususunda tevik eder. 88 89 90 91 92 93 94 En-Nahl 16/90; el-Mmtehine 60/8; el-Enm 6/164. el-Mide 5/8. F. H. A. Ubucini, a.g.e., I/130. F. H. A. Ubucini, a.g.e., I/80. C. Eliot, a.g.e., I/66-67, 115. C. Eliot, a.g.e., I/177. C. Eliot, a.g.e., I/109. 1102

95

Osmanl Trk toplumunun snfsz bir toplum olduu bilgileri iin bkz. M. A. Ubucini,

a.g.e.,. II/446-447. 96 97 98 99 Ali Seyyid, Ahlk- Din, stanbul, 1329, s110. Bkz. Aaolu Ahmet, Tarihi Celse, Hilafet ve Hakimiyet, Ankara, 1339, ss. 22-23. Bilgi iin bkz. H. Erdem, a.g.e., s. 335-337. M. A. Ubucini, a.g.e., II/491.

Aaolu Ahmet, Tarihi Celse, Hilafet ve Hakimiyet, Ankara, 1339. Ahmet Nazif, Ahlk- Diniyye ve Vezaif-i slmiyye, stanbul, 1331 R. Akoraolu Yusuf, Muasr Avrupada Siyas ve ctimha Fikirler ve Fikr Cerayanlar, stanbul, 1339. Ali Seyyidi Bey, Terifat ve Tekilatmz, T. 10001 TE. No 17. Ali Seyyid, Ahlk- Din, stanbul, 1329. Ali Seyyid, Terbiye-i Ahlkiyye-i Medeniyye, stanbul, 1329 R. Amicis, Edmando de, stanbul 1874, v. B. Akyava, Ankara, 1981. Balaban, Mustafa Rahmi, Tarih Boyunca Ahlak, stanbul, 1949. Berkes, Niyazi, 100 Soruda Trkiye ktisat Tarihi, stanbul, 1972. Bruyn, Corneille, Voyages de Corneille Le Bruyn Par la Moscovie, en Perse et aux Indes Orientales, La Haye, 1732. Buhari, Ebu Abdillah Muhammed b. smail, el-Camius-Sahih, stanbul, 1315 H. Cahz, Hilafet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, v. R. een, Ankara, 1967. DOhsson, M. de M, 18. Yzyl Trkiyesinde rf ve Adetler, v. Z. Yksel, T. 1001T. E. Danimend, . Hami, Trk Irk Neden Mslman Oldu?, stanbul. Danimend, smail Hm, Eski Trk Seciyye ve Ahlk, stanbul, 1961. Danimend, smail Hmi, Garb Menbalarna Gre Eski Trk Seciye ve Ahlk. Danimend, smail Hami, Tarihi Hakikatler, II. Bask, st, Tarihsiz. 1103

Erdem, Hsameddin, Son Devir Osmanl Dncesinde Ahlk, Konya, 1996. Ergin, Muharrem, Orhon Abideleri, MEB. stanbul, 1970. Farrre, Claude, Trklerin Manev Gc, v. Orhan Bahaeddin, T. 1001 T. E. No10. Ferid, Mebadi-i Felsefeden lm-i Ahlk, stanbul, 1339-1341. Fontmagne, Baronne Durand de, Krm Harbi Sonrasnda stanbul, v. G. Soytrk, T. 1001T. E. No 110, stanbul, 1977. Gkalp, Ziya, Trk Ahlk, stanbul, 1992. Gkalp, Ziya, Trkln Esaslar, 1000 Temel Eser, No 21, stanbul, 1970. Glpnarl, Abdulbaki, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat Ve Kaynaklar, UFM. XI. Glpnarl, Burgaz Ve Ftuvvetnamesi, FM, XVII/1-4;. Hatemi, Hseyin, Basn Ahlak, stanbul, 1976. bni Batuta, Seyahatnameden Semeler, haz. . Parmakszolu, 1000 TE. stanbul, 1971. bni Fazlan, Seyahatname, v. R. esen, stanbul, 1975. bni Sad, Tabaktl-Kbra, Beyrut, 1388 H. brahim Hilmi, Avrupallamak, Felaketlerimizin Esbab, Dersaadet, 1332 R. Kandemir, M. Yaar, rneklerle slam Ahlak, stanbul, 1979. Kienitz, Friedrich-Karl, Byk Sancan Glgesinde, v. S. H. Kakn, T. 1001 TE No: 45. Koca Sekbanba, Hlasetl Kelam-Kelam fi Reddil Avam, stanbul, 1974. Kou, Reat Ekrem, Topkap Saray, stanbul, trs. Levent, Agah Srr, mmet a Trk Edebiyat, Ankara 1962. Lewis, Raphaela, Osmanl Trkiyesinde Gndelik Hayat, v. M. Poroy, stanbul, 1973. M. emseddin, Kablel slm Araplarda ctima Aile, DFFD, Say IV. Mikar, Kelemen, Trkiye Mektuplar, 1717-1760, T. 1001 T. E. No. 12, s. 170. Montaqu, Lady Trkiye Mektuplar, 1717-1718, v. A. Kurutluolu, T. 1001 TE, No 12. 1104

Mller, Mrs Max, stanbuldan Mektuplar, v. Afife Bura, stanbul, 1978. Mnav, Abdurrauf, Feyzul-Kadir, Kahire, 1938. Mslim, Ebul Hseyn, Mslim el-Haccac, Sahih, Msr, 1954. Neave, Dorina L., Eski stanbulda Hayat, v. Osman nde, stanbul, 1978. gel, Bahaeddin, Trk Mitolojisi, stanbul, 1971. zkrml, Atilla, Keykavus-Mercemek Ahmet, Kabusname, I. cilt nsz, T. 1001 TE. No: 36. ztuna, Ylmaz, Trkiye Tarihi, stanbul, 1978. ztuna, Ylmaz, Balangcndan Zamanmza Kadar Byk Trkiye Tarihi, stanbul, 1978. Raczynski, Edvard, 1814te stanbul ve anakkaleye Seyahat, T. 1001 Es. No. 150. Ricaut, Trklerin Siyas Dsturlar, M. Reat Uzman, T. 1001 TE. No 81. S. S. el-Hseyin, Vasiyetname-i Hseyni, 1333 R. Sanz, Manuel Serrano Y., Trkiyenin Drt Yl 1552-1556 T. 1001T. E. No 18. Thvenot, Jean, 1655-1656da Trkiye, v. Nuray Yldz, stanbul, 1978. Tott, Baron de, Trkler XVIII. Yzyl, T. 1001T. E. No 89. Ubucini, M. A., Trkiye 1850, v. C. Karaaal, T 10001 TE, No 64. Ubucini, F. H. A, 1855de Trkiye I-II, v. Ayda Dz, T. 1001 T. E. No 99, stanbul, 1977. nal, Tahsin, Osmanllarda Fazilet Mcadelesi, stanbul, trs.

1105

B. Bilim lk Mslman Trk Devletlerinde Bilim / Prof. Dr. Esin Kahya - Yrd. Do. Dr. Hseyin Gazi Topdemir [s.583-613]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Msr ve Mezopotamyada balayp, Antik Yunan Dnyasnda nemli bir deiime urayan bilim ve felsefe gibi st entelektel etkinlikler, bugn artk iyice bilinen eitli nedenlerle, bu uygarlklarda nce ivme kaybetmeye ve ardndan da yok olmaya balad sralarda, zellikle de Karanlk an balamasn belirten Bat Roma mparatorluunun knden hemen sonra, Avrupada uzun sre bilimsel alma yaplamam veya yok denecek kadar az yaplmtr. Bundan ksa bir sre sonra tarih sahnesine kmaya balayan, formunu ve dinamizmini slm Dininden alan slm Dnyas ise, ksa srede, Akdenizi kapsayan topraklardaki Yunan, Roma ve Hristiyan kltrlerinin tad yksek dzeyli ierii fark ederek, M.S. 7. yzyldan itibaren, bata skenderiye olmak zere, ran, Akdenizin gney kylar ve spanyaya yneldiler. Bylece, bir zamanlar, gemiin bilimsel ve felsefi deerlerinin eviriler yoluyla aktarld ve korunduu ve gelitirildii bu yerlerde, bilim merkezi slm Dnyasna doru kayd. Balangtaki sava ve bar urasn entelektel etkinlik dnemi izledi; ve M.S. 8. yzyl civarnda Mslmanlar o gnk dnyann entelektel liderleri olmaya baladlar. Olaanst bir hz ile bilimsel yaptlar Yunancadan Arapaya evirdiler. Bu eviri etkinlii M.S. 9. yzylda en yksek noktasna ulat ve Mslman bilim adamlar bu kayna ciddi bir biimde zmlemeye ve kritik etmeye baladlar. Bu oluum srecinin ardndan bilime birok kez orijinal katklar yapmay baardlar.1 Sekizinci yzylda gerekleen eviri faaliyetlerinin bu baarda pay ok byktr ve slm Dnyasnn ehresinin batan baa deimesine sebep olmutur. Mslman bilim ve dn adamlar yksek nitelikli ve gemiin bir tr tartmazlk statsne ulam btn bilimsel ve felsef bilgi birikimini Yunancadan Arapaya aktarmlardr. Yaplan eviriler arasnda Platonun Devlet ve Kanun adl diyaloglar, Aristotelesin Organon adl mantk kitab, Eukleidesin geometrinin temel kitab olan Elementleri ve Batlamyusun (Ptolemaios) btn zamanlarn en nemli astronomi almas olan Almagesti dikkat ekmektedir. Bu dnemde Hint bilimine de ynelmi olan Mslman entelekteller buradan da slm biliminin biimlenmesinde etkili olacak nemli bilgileri Arapaya aktarmay baarmlardr.2 Genellikle astronomi ve tp alanna ilikin yaptlardan oluan bu eviriler arasnda, VI. yzylda Hindistanda yaam nemli bir astronom ve matematiki olan Brahmaguptann astronomi, matematik ve zellikle de trigonometri asndan byk nem tayan Siddhantas da bulunmaktadr. Siddhanta, brahim el-Fezari tarafndan Farsasndan Arapaya evrilmitir. Tp alannda ise, Hintlilerin mehur ansiklopedik eseri Susruta, Dehen el-Hind adl bir Hintli tarafndan Arapaya evrilmitir. Hint tbbnn klasik eserlerinden olan Susrutann Arapaya evrilmesi, Hint tbbnn slm Dnyasna girmesini salamtr. Embriyoloji, anatomi, fizyoloji, patoloji, tedavi, cerrah ve toksikoloji gibi konulara ilikin ayrntl bilgiler ieren Susruta gnmzde bile Uzak Dounun muhtelif lkelerinde okunmakta ve kullanlmaktadr. 1106

Bu entelektel uyan, slm dinini btn insanla tebli eden Hz. Muhammedin bilgi ve bilime kar gelitirmi olduu olumlu tutum ve destekle daha da glenmi, ksa sre ierisinde byk bir kltrel oluumun domasyla sonulanmtr. Bilimi ve aratrmay her frsatta ven hadislerle aratrma ruhunun Mslmanlar arasnda canl kalmasn salamaya alan Hz. Muhammedin abalaryla biimlenen ilk dnem slm toplum yaps, doal olarak deer yarglarn dinden almaktayd ve bu anlamda slm dinince olumlu olarak nitelendirilmi ve tevik edilmi davranlarda bulunmak byk nem tayordu. Dolaysyla da sekizinci yzyldan balayan ve XII. yzyldan itibaren etkinliini kaybeden bilimsel ilerlemenin olumasnda slmn bilime kar taknm olduu tutumun da byk rolnn olduu aktr. Bu anlamda Kurana bakldnda, Kul Rabb Zidn lmen (Rabbim lmimi Artr); Kul Hel Yestevellezine Yalemune vel-Lezine L Yalemun (Bilenlerle Bilmeyenler Hi Bir Olabilirler mi?); Yutil-Hikmete men Yea ve men Yutal-Hekmete kad Utiye Hayran Kesir (Tanr Bilgelii Dilediine Verir, Verdii Kiiye de Gerekten Byk yilik Yaplmtr) ve nnf Halks-Semvati vel-Ardi ve f htilaf fl-Leyl vel-Nehr L Ayatn L ll el-Bb (Akl Sahibi Kiiler in Yerin ve Gklerin yaratlnda Gece ve Gndzn Farkllnda bret Vardr) gibi bir ok ayetin olduu grlr. Benzer ekilde bilgiyi ve bilimi ycelten hadisler de bulunmaktadr: Utkukul-lme min el-Mehdi ilel-Lahd (lmi Ara beikten Mezara Kadar); Tefekkrs-Saatin Hayran min badet-i Senetin (Bir Saatlik Tefekkr Bir Yllk badetten Daha yidir); Talebul-lmi Farizatun ale Kull Mslimin ve Mslimtun lmi stemek Kadn Erkek Btn Mslmanlara Farzdr). Kuranda ve hadislerde ad geen ilim-bilim szcnn btnyle pozitif bilimleri kapsadn sylemek zor olmakla birlikte, bu ayet ve hadislerde getii anlamyla bile bilimin gelimesine ok byk lde olumlu etki yapt aktr. En azndan bilimin ve aratrmac dncenin takdir edilmesine ve dolaysyla da slm topraklarnda g etmemesine yol am olduu kesindir. Bu olumlu ortam ierisinde Mslman aydnlar ksa srede gemiin grkemli uygarlklarnn baarlarn da kapsayacak ekilde, bilimin gelimesini besleyecek admlarn atlmasn salayacak alt yapy oluturmay baardlar. Bu srete zellikle kurulmu olan kurum, Bilgelik Evi, Gzlemevleri ve birer tedavi merkezi olmaktan daha fazla bir anlam tayan Hastaneler, byk grevler stlenmitir. Bilgelik Evi Bir aratrma ve eitim kurumu olan Beytl-Hikme3 veya Bilgelik Evi Abbs halifelerinden elMemn tarafndan Cundiapur Akademisi rnek alnarak kurulmutur. Badatta kurulmu olan Bilgelik Evinin en nemli grevi, dnemin nl astronomlarn, matematikilerini ve hekimlerini bir araya getirmek ve bilimin eitli alanlarndaki belli bal yaptlar muhtelif dillerden ve zellikle de Yunancadan Arapaya evirmektir. Ancak bununla birlikte burada grevli bilim adamlar, rnein astronomlar, ayn zamanda dnemin aratrma kurumlarndan birisi olan gzlemeviyle de balantl olarak almlardr. Bundan dolay Beytl-Hikme salt bir eviri brosu olarak kalmam ayn zamanda sekin aratrmaclarn yer ald bir aratrma kurumu olarak da grev yapmtr.4 1107

Zengin bir ktphanesi bulunan Bilgelik Evinin mdrln, dnemin nde gelen bilim adamlar yapmlardr. Bunlar arasnda Fadl bn Nevbaht ve El-Harezm gibi bilginler de bulunmaktadr. Bunlarn dnda Salm ya da Salm, Said ibn Hrn ve Sahl ibn Hrnun da burada mdrlk yaptklar sanlmaktadr. Bunlardan Salm, el-Memn tarafndan Yunanca elyazmas kitaplar Bizans topraklarndan getirmek ve Batlamyusun astronomi kitab olan Almagestin Arapa nshasnn gelitirilmesinde kullanlmas iiyle grevlendirilmitir.5 Bilgelik Evinde her hafta bilimsel ve felsef toplantlar dzenleyen el-Memn, burada alan bilginlere her trl destei salamtr. rnein Huneyn ibn shka evirdii kitaplarn arlnca altn dedii sylenmektedir.6 Gzlemevleri lk gzlemevleri, Orta a slm Dnyasnda7 ortaya kmtr ve pek ok gzlemevi yaplmtr. Bunlardan byk bir ksm, hkmdarlar tarafndan kurulmakla birlikte ilerinde zel kiilerce kurulmu olanlar da bulunmaktayd. Dzenli ve devaml bir ekilde gnlk gzlemlerin yapld bu gzlemevlerinde, zenle ve dikkatle hazrlanm aletler, zel bir ktphane, gzlemciler, hesaplar ve bu gzlem ve hesaplar deerlendiren astronomlar ve ayrca, aratrmaclara yardmc olmak amac ile idar elemanlar bulunmaktayd. Bylece gzlemevlerini organize bir kurum haline ilk getirenlerin Mslmanlar olduu ortaya kmaktadr. slm Dnyasnda gzlemevlerine ilikin gelitirilen dier nemli bir husus da yaplan gzlemlerin duyarlln ve dakikliini artrabilmek iin, aletlerin boyutlarnn bytlmesidir. Bu ngrnn getirdii en nemli sonu ise, byk boyutlu gzlem aralarnn bir yere konulmas, baka bir deyile montaj edilmesine gerek duyulmasdr. Doal olarak bu gereksinimi karlayacak yaplarn ina edilmesi sz konusu olmu ve Orta a slm dneminde birok gzlemevinin kurulmas gerekletirilmitir. Mslman astronomlar, byk boyutlu bu letler ile yaptklar gzlemlerin sonucunda ulatklar gzlem verilerini, zc adn verdikleri tablolarda toplam, ibadet vakitlerinin belirlenmesi ve takvimlerin hazrlanmas gibi gnlk gereksinimleri ilgilendiren ilerin dzenlenmesinde kullanmlardr. Zcler ayn zamanda dnemlerindeki trigonometri, kresel astronomi, izdm yntemi, gzlem aralarnn yapm ve kullanm gibi temel konulara ilikin bilgileri de iermekteydi.8 Orta a slm Dnyasndaki ilk gzlemevleri, Abbasi halifesi Memun (813-833) tarafndan kurulmutur ve bunlardan birincisi Badattaki emmsiye Gzlemevi ve ikincisi ise, amdaki Ksiyn gzlemevidir.9 Bu gzlemevlerinde, zenle imal edilmi letler, zel bir alma yeri, belirli amalar gerekletirmek iin birbirleri ile ibirlii halinde alan bilim adamlar almaktayd. Ancak henz gelime devrinde bulunduklar iin, bu gzlemevlerinin alma programlar sadece Gne ve Ay gzlemlerini iermekteydi.10 Dnemin nde gelen astronomlarndan Yahy, Sanad ve el-Abbas emmsiye Gzelmevinde, Hlid, Sanad ve Al ibn sa el-Usturlb ise Ksiyn Gzlemevinde almlardr. Yine kaynaklardan edinilen bilgilere gre, Yahy ibn Ab Mansr, Sanad ibn Al ve Hlid bn Abdulmelik el-Marvrdide bu iki gzlemevinde grev almlardr.11 Bylece dnemin nde gelen hemen btn astronomlarnn, bu ilk dnem astronomi almalarnda yer aldklar 1108

anlalmaktadr. Bu durum el-Memnun bilime ve bilim adamna verdii deeri gstermesi asndan ayrca nemlidir. Bu gzlemevlerinde yaplan almalarn en nemlilerinden birisi ekliptiin eiminin

hesaplanmasdr. Antikada 23 51 20 olarak bulunan ekliptiin eimi, bu dnemde yaplan almalarla 23 33 olarak bulunmutur. Bugn kabul edilen deerin 23 27 08 olduu gz nne alndnda, Memn zamannda yaplan almalarn deeri aka ortaya kmaktadr.12 Daha sonraki dnemlerde ortaya kan gzlemevlerinin ou ise Trklerin ynetimi altndaki ehirlerde kurulmutur. Bu dnemin ilk gzlemevi Seluklu Sultan Celleddin Melikh (1052-1092) tarafndan 1075 ylnda mer Hayyma kurdurulmu olan sfahan Gzlemevidir. Hkmranlk alan ve buralardaki kentlerin betimlendii Risle-i Melikhye adl bir makale de yazm olan Melikh, saltanat srasnda, ayn zamanda bir Yksek renim Kurumu olarak Medrese Sisteminin kurulmasna nclk etmitir. Bu konuda Veziri Nizam- Mlkn byk abalar olmutur. Melikh ve Nizm- Mlk birlikte dnemin sekin astronomlarndan bir grup oluturarak, Ko Burcunun balangcnda yln ilk gnn balatmlardr. Bu gn ayn zamanda Gnein Balk Burcunun ortasna geldii andr. Burada alan astronomlarn en nls olan mer Hayym, burada yapm olduu gzlemlere dayanarak Gnein yllk devinimine dayanan yeni bir takvim dzenlemitir. Bugn birok lke tarafndan kullanlan Gregoryen Takviminden ok daha duyarl olan bu takvim, Cell Takvimi olarak bilinmektedir.13 lhanl hkmdar Hlgu, Badd ele geirdikten bir sene sonra, 1259da Urmiye Gl yaknndaki Mergada, dnemin en byk bilginlerinden biri olan Nasrddin Tsye baka bir gzlemevi kurdurmutur. slm gzlemevlerinin geliiminde nemli bir adm temsil eden Merga Gzlemevi, gzlem aletlerinin zenginlii ve gzlemevinde alan bilim adamlarnn says ve sekinlii bakmndan, daha nce kurulmu olan gzlemevlerinden ok ileri bir konumda olmasyla dikkat ekmektedir. Gzlem aletleri arasnda ekliptiin ve dier gksel dairelerin greli konumlarn gsteren emberli bir alet, gezegenlerin yksekliklerini lmekte kullanlan duvar kadran ve gndnm noktalarnn belirlenmesini salayan bir ember de bulunmaktayd. Nasrddin Ts burada yapm olduu gzlemlerden derlemi olduu bulgular, ez-Zcl-lhn (lhann Zci) adl yaptta toplamtr. Bu yapt, uzun bir sre astronomlarn elinden dmemi ve bir bavuru kitab olarak kullanlmtr. Hlgu, krkbe yldan uzun bir sre faaliyet gstermi olan bu gzlemevinin ok yaknlarnda bir de ktphane yaptrmtr. Suriye, Irak ve randan gelen Moollar tarafndan yamalanan kitaplarla oluturulmu olan bu ktphanedeki kitaplarn saysnn 400.000 cilde ulat sylenmektedir.14 Merga Gzlemevi faaliyetteyken, Gazan Han tarafndan Tebrizde baka bir gzlemevi kurdurulmutur. Ancak bu gzlemevindeki bilimsel etkinlikler ile burada alan bilim adamlar hakknda bilgi yoktur. Yalnz bu gzlemevinin vakf gelirlerinden faydaland ve zellikle astronomi eitim ve retimi asndan nemli olduu bilinmektedir. 1109

Ulu Beyin, hkmdarl srasnda, Semerkandda kurduu medrese ve gzlemevi de bilim tarihi asndan olduka byk nem tayan bilim kurumlarndan birisidir. 1421de tamamlanan Semerkand Medresesi, uzun yllar her eit bilimin retildii bir bilim merkezi olmu ve zamann nemli bilim adamlar burada dersler vermitir. Semerkand Gzlemevi ise Semerkand Medresesine bal bir aratrma kurumu olarak tasarlanmtr. Bu gzlemevi bir tepe zerinde, 23 metre apnda, 30 metre yksekliinde silindir biiminde bir yap olarak ina edilmitir. Gzlemevi, kullanlan gzlem aralar asndan o zamana kadar grlmemi bir kurum olarak karmza kmaktadr. Burada kullanlan en nemli aralardan birisi Gnein meridyen geilerinin lld meridyen kadrandr. Eldeki bilgilere gre bu kadran 50 metre yksekliindeydi ve gzlemevinin bir paras olarak yaplmt. Kadrann 60 derecelik ksm toprak zerinde ve 30 derecelik ksm ise toprak altndayd. Bu kadrann bir ksm, 1908 ylnda yaplan arkeolojik kazlar srasnda ortaya karlmtr. Semerkandda kurulan bu medrese ve gzlemevinde, Ulu Beyle birlikte, Gysddin Cemid el-K, Kadzde-i Rm ve Ali Kuu gibi devrin nemli bilim adamlar almlar15 ve bu almalarnn sonularn Zc-i Ulu Bey (Ulu Bey Zici) adl bir kitapta toplamlard. Bu zic, 17. yzyla kadar yazlm olan astronomi kataloglarnn en mkemmelidir ve bu yzyla kadar konumsal astronominin temel kitab olarak kullanlmtr. Eserde gkyznn gney yar kresinde bulunan 48 takm yldz ele alnm ve bu takm yldzlar iinde bulunan 1028 yldzn yerleri tespit edilmitir. 17. yzylda Greenwich Gzlemevinin kurucusu olan Flamsteed, sabit yldzlar katalogu hazrlarken Ulu Beyin bu katalogundan da yararlanmtr. Bilindii gibi, Flamsteedin hazrlam olduu bu katalog Newton tarafndan da kullanlmtr. Hastaneler slmiyetin douundan sonra ortaya kan muhtelif koullara ve gelimelere kout olarak, eitli bilim kurumlarnn teekkl etmi olduu grlmektedir. Bu kurumlarn ekillenmesinde olduu kadar srekliliklerinin salanmasnda da Trklerin nemli katklar olmutur. Bilindii gibi, tedavi kurumlarnn balangcn, Anadoludaki Asklepionlara kadar gtrmek mmkndr. Bunlar genellikle Bat Anadoluda yer almaktaydlar ve hastalklarn tedavisinde banyo, uyku, mzik ve istirahat gibi teknikleri kullanmaktaydlar. Bu tedavi kurumlar daha ok bir Dinlenme Evi niteliini tayorlard ve tedaviden sorumlu olan kiiler ise rahiplerdi. Ayrca bulac hastalklar iin de, hasta olan bireyleri hasta olmayan bireylerden ayrmak ve tedavi etmek maksadyla baz kurumlar oluturulmutu. Czzam bata olmak zere birok bulac hastaln yaygn olarak grld Orta Dou ve Uzak Dou lkelerinde, bu uygulamalar belli bal ehirlerde grmek mmknd; her ne kadar mikrop fikri iin henz ok erken ise de, baz hastalklarn temasla insandan insana getii bilinmekteydi. Mesel Chiliye Dneminde Arabistan yarmadasnda yaayan Araplar, bulac hastalklarn grld yerlerden kaarak le snyorlard. Anadoluda, slmiyetin yaylmasndan nceki dnemde, bu maksatla alan ve nosocomonium denilen kurumlar bulunuyordu. Bunlar, czzam bata olmak zere bulac hastalklarn tedavisine 1110

tahsis edilmiti; ancak, tedaviden ziyade, hastalarn bir yerde toplu halde tutulmas ve gnlk gereksinimlerinin karlanmas hedeflenmiti; bir baka ifade ile, yine rahiplerin grev yaptklar nosocomoniumlar bir tr tecrit evleriydi. slm Dnyasnda ilk hastane Emevler Dneminde, Halife Abdlmelik tarafndan 705te amda kurulmutur. Sylentilere gre, bir gn Horasana giden Kuteybe ibn Muslim, Belhte bir Budist rahibi olan Bermek adl bir hekimle karlam ve onu Emev halifelerinin tedavisi iin ama getirmiti; daha sonra Mesleme bn Abdlmelikin kardei Velid ibn Abdlmelik Bermekin sanatndan etkilenerek, baehir amda bir hastane kurmutur. Bu hastanede daha ok Hint tbbnn etkili olduu dnlmektedir. kinci hastanenin yine Emeviler tarafndan Kahirede, nc hastanenin ise Abbs halifesi Mansr zamannda (754-775) Badatda kurulduu bilinmektedir. nc hastane, birincisi gibi, youn Hint etkisi tamaktadr. Bunun nedeni, hastanenin kurulmasnda nemli grevler stlenmi olan, Bermek Ailesinden Halid bn Bermekin Hindistandan hekimler getirtmesidir. Burada grev alan bu doktorlardan birisi, bahekim olarak alm olan bn Dehen el-Hind, dieri de Manka elHinddir. slm Dnyasnda drdnc hastane, Hrn el-Reid zamannda (786-809), Cundiapur Hastanesinde hekim olarak grev yapan Cibril bn Buhtyiu tarafndan Badatta kurulmutur. Buhtyiu ilesi ile birlikte, Hellen ve Hellenistik dnemlerine ait tp birikimi de slm Dnyasna girmitir. Bu hastanenin kurulmasnda o devirde vezirlik yapan Bermek Ailesinin nemli bir rol olmutur. Trk kkenli olan bu ile, bilimsel etkinlikleri desteklemi ve muhtelif alanlardan birok bilimsel yaptn Arapaya kazandrlmasn salamtr. Bu hastanede grev yapan hekimler arasnda, Buhtyiu ilesinin yan sra, yine

Cundiapurdan gelmi olan Yuhanna bn Maseveyh de vardr. Yuhanna bn Maseveyh hem hekimlik yapm hem de Yunanca tp eserlerinin Arapaya evrilmesine yardmc olmutur. Gz hastalklar konusunda bir eser yazm ve bu eserinde bir yenilik getirmemise de, Yunanca terimler iin nermi olduu yeni Arapa terimlerle Arap tp dilinin biimlenmesinde nemli bir rol oynamtr. Badattaki bu hastanede grev yapan hekimlerden birisi de Yuhanna bn Maseveyhin rencisi olan Hneyn bn shaktr; saray hekimi olarak da alan Hneyn bn shakn da hocas gibi gz hastalklaryla ilgili Gz Hastalklar Hakknda On Risale adl bir eser yazmtr. Dnemin beinci hastanesi Halife I. Mtevekkilin (847-861), Ferganal bir aileye mensup Trk komutanlarndan Feth bn Hakan tarafndan Kahirede, altnc hastanesi ise Tolunoullarndan Ahmed bn Tolun tarafndan yine Khirede 872-874 tarihleri arasnda kurulmutur. Baz ynleriyle daha nceki hastanelerden farkllklar gsteren, Tolunolu Hastahnesi yaplrken, hastane binasnn yan sra erkek ve kadnlara zel iki ayr hamam da yaptrlmtr. Zengin bir ktphanenin de bulunduu bu hastanede, koular farkl hastalklara gre snflanm ve bu arada akl hastalklar iin de ayr bir 1111

kou oluturulmutur. Tedavinin ve ilacn cretsiz olduu hastanede, hastalara, hastaneye kabul edilmeden nce giysilerini ve deerli eyalarn kartlyor ve bylece, baz istenmeyen maddelerin ve bugnk anlaya gre sylersek mikroplarn dardan tanmas engellenmi oluyordu. Bu hastanenin bir baka zellii ise, masraflarnn karlanmas iin bir vakfn kurulmu olmasdr; bu vakfa bal binalardan alnan gelirlerle hastanenin insanlk var olduka hizmet vermesi hedeflenmi ve sonuta vakf btn slm toplumlarnda nemsenen bir kurum haline gelmitir. Hastaneye ilikin dier bir zellik de, muhtemelen adeta bir acil servis gibi hizmet gren, hemen yannda bir de eczanenin bulunmasdr. Burada her cuma bir hekim bedava muayene yapmaktayd. lk hastaneler arasnda ele alnan drt hastaneden birincisi, Halife Mutadidin (892-902) ordularnn komutan ve veziri Bedr Gulam tarafndan Badatta kurulmu olan hastanedir. kincisi Emir Ebul-Hasan Behkemi (l. 940) tarafndan kurulmu olan Bekami Hastanesi, ncs 957de, yine bir Trk olan Kafur el-kidid tarafndan Kahirede kurulan kidid Hastanesi ve drdncs de Mulzaddevle bn Buveyh tarafndan 967 Badatta kurulmu olan hastanedir. Bu hastanelerin kuruluunda stlendikleri grevlerden de anlald gibi, Trkler slm Dnyasndaki bilim ve aratrma kurumlarnn ve bilimsel etkinliin gelimesinde stn rol oynamlardr. zellikle bir kurum olarak hastanenin geliiminde bu durum ok ak olarak ortaya kmaktadr. nk yukarda sralanan hastanelerden birincisi, bir hastaneden daha ok bir tecrit evi niteliindedir; ikincisi hakknda da fazla bir bilgi yoktur. Bu durumda, ilk hastane aslnda nc olarak bildiimiz ve kuruluuna Bermek ailesinin nclk yapt hastane olmaktadr. Bylece, slm Dnyasndaki tedavi kurumlarnn ilk defa Trkler tarafndan ele alnp, ekillendirildii aa kmaktadr. Bugn, slm Dininin ortaya kt srada Arap Yarmadasnda gelimi bir bilimsel faaliyetin olmad ok iyi bilinmektedir. Bu gerek gz nne alndnda, bir aratrma ve tedavi kurumu olarak hastanelerin geliimine Trklerin yapt bu katknn deeri ok daha belirgin bir hal kazanmaktadr. Ayn zamanda, sadece salk kurumlarnn gelimesinde deil, slm Dnyasnda, ksa srede nemli bilimsel gelimelerin ortaya kmasnda da baz Trk kkenli ailelerin ve bilim adamlarnn ok ciddi katklar olduu bugn artk bilinmektedir. Bilimi Destekleyen Aileler Amcr Ailesi Trk asll olan Ebul-Ksm Abdullah bn Amcr, olu Ebul-Hasan Ali ve onun sonradan azat ettii klesi Mflih bn Ysuf, dnemin nde gelen astronomlar arasnda bulunmaktadr. Amcrlar, kurmu olduklar zel gzlemevlerinde, Mflih ile birlikte 885-933 yllar arasnda ok sayda gezegen ve yldz gzlemleri yapmlar ve elde ettikleri sonular gsteren astronomik tablolar dzenlemilerdir. Tarihiler bunlarla ibirlii yapan nc bir Amcrun varlndan da sz etmektedirler. nl bio-bibliografyi yazar ibnl-Kft, Amcr ailesine mensup astronom olduunu belirterek, bunlarn Ebul-Ksm Abdullah bn Amcr, Al bn Amcr ve Al bn Abdullah bn Amcr olduklarn belirtmektedir. Amcrlarn Gne ve Ay tutulmalarna ilikin gzlemlerde bulunduklar 1112

bilinmektedir. Ancak kullandklar gzlem aralarna ilikin herhangi bir bilgi gnmze ulamamtr. Bununla birlikte, Abdullah bn Amcrun 18 Austos 928 tarihinde meydana gelen bir Gne tutulmasna ilikin olarak yapt betimlemeye dayanarak, baz astronomlar, bu gzlemde kullanlan araca ilikin bilgiler karabilmilerdir. Dier nemli bir nokta da, Amcr Ailesinin gzlem etkinliklerinin yaklak elli yldan daha fazla srmesi ve bu ynyle de slm Dnyasndaki en uzun gzlem program olmasdr.16 Bermek Ailesi Abbasi mparatorluunun nl vezirlerini yetitirmi olan Bermek ailesi, Belhteki Nevbahar Budist tapnann rahipleri soyundan gelmektedir. Bu ailenin atalarnn rann Sasaniler slalesine dayand ileri srlmektedir.17 Buna karlk nispeten daha gvenilir kaynaklara18 dayanan iddialar ise, bu ailenin Trk olduunu belirtmektedir. Ailenin Sasanilere dayand iddiasn ok gvenilir bulmamak gerekmektedir. nk bu iddiada Araplarn Orta Asya ftuhat srasnda Belhte Araplar tarafndan esir alnan Bermekin ve atalarnn ateperest olduu kabul ediliyordu. Oysa ailenin tespit edilebilen en eski ferdi olan bu Bermek, Belhteki Budist tapnann ba rahibiydi. VII. yzylda yaam olan inli gezgin Heng-Tsang da burasnn bir Budist tapna olduunu belirtmektedir. Ayn ekilde bir Arap corafyacs olan bn el-Fakih de Nevbahar tapnann ateperest tapna olmadn aklamaktadr. Btn bunlara karn burasnn bir Zerdt tapna olduunun iddia edilmesini anlamak ise zor deildir. Bunun nedeni ranllarn aslen ranl olan ve slm tarihinin en nl vezirlerini yetitiren bu aile ile, Sasani Devleti arasnda bir ba kurmak suretiyle, onlar kendilerine mal etmek istemeleridir. Oysa ki, yukarda da belirtildii zere, bu aile Zerdt deil Budistti. te yandan randa yaamalar da onlarn soy itibariyle ranl olmalarn gerektirmemektedir. Nitekim yaplan baz aratrmalarda, bu ailenin Abbasi mparatorluunda grev alm, atalar Akhunlara dayanan bir Trk ailesi olduunu gsteren nemli ip ular elde edilmitir.19 Ailenin mparatorlukta grev alan bireyleri ve gerekletirdikleri hizmetlere gelince: Halife Abdlmelikin saraynda grev alm olan ilk Bermek, astronomi, felsefe ve tp konularna ilgi duyan bir kimseydi ve emir Mesleme bn Abdlmeliki bir hastalktan kurtard sylenmektedir. Kendisi bir sre amda da bulunmu, ancak daha sonra Belhe dnmtr.20 Olu Halid ise 726 ylnda vali Esed bn Abdullahn emriyle Belhi imar ederek n kazanmtr. Halid, Abbasilerin hilafeti ele geirmek iin giritii savalara Ebu Mslimin emrinde katlmtr. 750 ylnda Divanl-Haracn bana gemitir. Bundan sonra zellikle Badatn kuruluunda halife Mansurun mavirliini yapmtr. Halidin imar faaliyeti Taberistan valilii (765-769) srasnda da srmtr. Mansurun son yllarnda Musul valiliine atanmtr. Olu Yahya (739-805) Musul valilii srasnda n plana kmtr. Mehdi onu Badata ararak olu Harunun yetitirilmesiyle grevlendirdi. Harun Azerbaycan valiliine atannca, Yahya da onun divan reisliine getirilmitir. Halife Hadi, Harunu veliahtlktan karmaya teebbs ettii zaman buna 1113

engel olan Yahya, Harun el-Reid halife olunca, geni yetkilerle vezirlik makamna getirilmitir. Oullar Fazl ve Caferin de yardmyla Abbasi mparatorluunu 17 yl (786-803) idare etmitir. Yahya askeri alanlarda baarlar olan bir kimse deil; zellikle Basra yaknlarnda yaptrd Sihan su kanalyla n kazanmtr. Byk oul Fazl (766-808) uzun sre Cibal, Taberistan, Dubenvend ve Kumis valiliinde bulunmutur. Ayrca bir sre Ermeniye, Azerbaycan, Horasan valilikleri de ona verilmi, bu grevleri srasnda baz savalara girmi ve bir ok imar faaliyetinde bulunmutur. Belhte byk bir su kanal atrm olan Fazl, Buharada Cuma Camiini yaptrm ve sylentiye gre ramazanda minarelere ilk defa kandilleri de o koydurtmutur. Cafer (767-803) Halife Harun el-Reidin kendisine gsterdii yakn ilgiden yararlanarak idaresine verilen eyaletleri vekilleri araclyla ynetmi ve kendisi Badatda oturmutur. Bermek ailesinin uzun sren iktidar srasnda biriktirdii servet, imparatorluk iinde kazand nfuz, itibar ve hret, Harun el-Reidi bu aile hakknda baz tedbirler almaya zorlamtr. Bermekilerin ranl olmas ve Abbasi hilafetinin kuruluundan beri imparatorluun idaresinde ranllarn birinci srada yer almas, dier Arap kabilelerinin direnmesine yol amtr. Bu yzden Harun el-Reid aileyi ortadan kaldrmaya karar vermitir. Halife, Cafer ile beraber bulunduu zamanlar kz kardei Abbasenin de kendilerine katlmasn salamak iin, ikisini szde bir nikahla evlendirmi, ancak gerek evliliklerine izin vermemitir. Bu yasa dinlemeyen Cafer, Harun el-Reidi kzdrm ve bunun zerine Halife 803 ylnda Hacdan dnnce Caferi ldrtm, oullar Yahya ve Fazln da btn grevlerini geri alarak mallarna el koymutur. Bylece slm tarihinin en nl vezir ailesi de ortadan kaldrlmtr. Trklerin slmiyete Girii ve Bu Dnemdeki Bilimsel Etkinlikler Genelde slmiyetin yaylmasnda, zelde ise Klasik Dnem slm Biliminin gelimesinde Gaznelilerin, Karahanllarn, Seluklularn ve daha sonra da Osmanllarn byk katklar olmutur. Bylece sadece bireysel ya da aileler baznda deil, ayn zamanda devlet dzeyinde de bilimsel gelimeler ynlendirilmi, desteklenmi ve dllendirilmitir. Bu tutumlar Trklerin btn tarihleri boyunca bilime ve dnceye kar byk bir tutku ve istekle bal olduklarn gsteren en nemli kanttr. Trklerin slmiyeti benimsemeye balamalar yaklak sekizinci ve onuncu yzyllar arasnda olmutur. Bu benimseyiin zorlama olmakszn, tamamen gnll bir ekilde gerekletiini belirten kaynaklara gre, slmiyetten nce Maniheist, amanist ve Budist bir inan sistemine balanm olan Karluk, Argu ve Ouz Trkleri ile Takent ve lak yresinde yaayan dier Trk boylarna mensup pek ok kii ksa sre ierisinde slmiyeti benimsemi ve hizmetine girmitir. Emev ve Abbas ordularnda hizmet gren pek ok Trk bulunduu bugn bilinmektedir.21 Bu etkileim, onuncu yzyldan itibaren Kurann Trkeye evrilmesiyle birlikte, daha st dzeye km ve slmiyet Orta 1114

Asyada yaylmaya balamtr. Bylece Trkler slmiyeti kendi ulusal dinleri olarak kabul edip, Hz. Muhammed, Hz. Al ve Halid bn Velid gibi ileri gelen Mslman ncleri, halk edebiyatlarnda yaatmaya balamlardr.22 slmiyeti benimsemelerine karn, hibir zaman kendi rf ve geleneklerinden de vazgemeyen Trkler,23 hakimiyetleri altna aldklar topraklarda gerek am olduklar bilim ve retim kurumlar ve gerekse yetitirmi olduklar bilim adamlar araclyla bilimin gelimesine saysz hizmetlerde bulunmulardr. Dokuzuncu ve onuncu yzyllarda slm Dnyasna giren Trklerin byk bir blm Abbs halifelerinin ve eyletlerdeki Arap ve Acem valilerin hizmetinde asker veya muhafz olarak grev yapmaktaydlar.24 X. yzyln balarndan itibaren Smn Devletindeki Trk vali ve kumandanlar glenerek denetimi ve ynetimi ele geirdi ve 1005 ylnda Smnlerin topraklar Trkler tarafndan ikiye blnd. Ceyhun Irmann batsndaki blgelerde Gazneliler ve dousundaki blgelerde ise Karahanllar hkimiyeti ele geirdi. Karahanllar lk Mslman Trk Devleti olan Karahanllar25 (840-1212), Karluk, Yama ve l Trkleri tarafndan kurulmutur. Uygurlarn yklmas ile 840 tarihinde bamszlklarn ilan etmiler ve kuzeyde Balka Glnden, gneyde Tarm Havzas ve Maverannehir arasnda uzanan topraklara yaylmlardr. Hkmdarlarna Karahan ve lekhan (lighan) unvan veren, 1042 ylnda Dou ve Bat olmak zere ikiye ayrlan ve ayn zamanda hkmdar slalesi ve halk Trk olan ilk Trk devleti zelliini tayan Karahanllarn kkeni stne tarihi kaynaklarda eitli fikirler ileri srlmtr. Bunlardan in kaynaklarna gre, Karahanllar Tuche A-shi-na eklinde yazlan hanedann bir kolu olan Karluklara balanmaktadr. Karluklar ise 744-840 yllarnda Uygur birliine girmi ve Trkmen adn kullanmaya balam bir boyun addr. Uygurlar zayflaynca Karluk Yabgusu kendisini bozkrlar hakimi ilan etmi ve byk kaan (kara hakan) unvann almtr. Devlet, Altay sistemine gre iki ksma ayrlm, Dounun hakimi olan byk kaan, Karaorduya yerleerek, Arslan Kara Han unvanyla btn Karahanllarn en byk hakimi saylmtr. Batnn hkmdar olan orta kaan ise, nce Taraza, Kagara ve tekrar Taraza yerleerek, Bura Kara Hakan unvann almtr. lk Karahanl Hkmdar ise Bilge Kl Kadr Handr. Ondan sonra oullar Bazr (Arslan Han), byk kaan sfatyla, Balasangunda; Oulak (Kadr Han) da orta kaan sfatyla Tarazda ynetimi ele aldlar. Oulak Samanilere yenilerek merkezini Kagara tad. Samaniler arasnda ba gsteren kargaalklardan yararlanan Oulak, asi Samanilerden bir ehzadenin kendi memleketine snmasna izin verdi. Bu Mslman ehzade, Oulakn yeeni Saltuk Bura Hann Mslman olmasna ve Saltukun, amcasna kar balatt mcadeleden sonra devletin batsnda Mslmanln resmen kabul edilmesine sebep oldu. Bu olay Bat Karahanllarn durumunu tamamen deitirdi. Saltukun olu

1115

Musa, Dou kaan Arslan Han yenerek slalenin bu kolunu ortadan kaldrd. Onun zamannda memleket tamamen slmlat. Bundan sonra Samanoullar ile Karahanllar birbirlerine yaknlatlar. Ancak Karahanllarn parlak dnemleri uzun srmemitir. Bunda eski Trk devlet geleneinde hibir zaman kurulmayan merkezi ynetimin Karahanllar tarafndan da benimsenmesinin nemli rol olmutur. Nitekim Yusuf Kadir Hann lrken memleketi oullar arasnda paylatrmas yznden birok karklk km, sonunda Tiyan an (Tanr) dalarnn dou ve batsnda olmak zere devlet ikiye ayrlmtr. Dou Karahanllar Devletinin ilk hkmdar (byk kaan) ereffddevle lakabn tayan Ebu uca Sleyman bin Yusuftur. (1031-1057). Sleyman bin Yusufun, 1057de kardei Muhammed bin Yusufa kar yapt akmda yenilmesi ve tutuklanmas sonucunda, Muhammed kendini byk kaan ilan etmi ve byk olu Hseyini de arslan ilig yapmtr. Fakat, ikinci kars her ikisini de ldrtp, olu brahim bin Muhammedi (1057-1059) tahta geirince, bu durumu frsat bilen Bat Karahanllarn byk kaan brahim bin Nasr, Fergny eline geirmitir. Bu srada brahim bin Muhammedin ldrlmesinden sonra Mahmud bin Yusuf, byk kaan olmu (1059-1075), onun ardndan ynetimi ele alan olu mer bin Mahmud ise ancak iki ay hkm srebilmitir. mer bin Mahmudun lmnden sonra yerine Ebu Ali el-Hasan (Bura Han) hkmdar olmutur. Bylece uzun bir Maniheist ve Budist kltr etkisi altnda kalarak geliimini tamamlamayan Kgar kenti, Ebu Ali el-Hasan dneminde nemli kltr merkezlerinden biri haline gelmitir. 1070 ylnda Balasagunlu yal saray nazr Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig adl eserini yazm ve elHasana ithaf etmitir. mam Eblfutuh Abdlgafir (l. 1093) Tarihi Kgr adl eserini yine onun devrinde yazmtr. 1073/1077 yllar arasnda da Kagarl Mahmut Kitb Divanu Lugat-it Trk adl eserini yazmtr. Daha sonra el-Hasan, Maverannehiri eline geiren byk Seluklu sultan Melikahn hakimiyeti altna girmek zorunda kalmtr. Bu tarihten bir sre sonra daha varln srdren Dou Karahanllar, son hkmdarlar olan Ebl-Feth Muhammed III bn Yusufun Kagarda kan bir isyan srasnda ldrlmesiyle 1211de ortadan kalkmtr. Bat Karahanllar ise Seluklulara, Karahitaylara ve Harezmlilere vergi vermek suretiyle bir sre daha varlklarn srdrebilmiseler de, 1212 ylnda onlar da Karahitaylar tarafndan ortadan kaldrlmtr. Tarihteki ilk Mslman Trk devleti olan Karahanllar, Kltr ve Sanat etkinlikleri bakmndan da pek ok verimli almay gerekletirmeyi baarmlardr. zellikle X.-XI. yzyllarda Semerkand, Buhara, Tirmis, rgen ve Merfde bir ok mimari yap meydana getirmilerdir. Bu mimari yaplardan, kerpi ve tuladan ke payeleri, yaz eridi, rg ve kervan saraylarn bir ksm bu gne kadar gelebilmitir. Bu eserlerde grlen balca zellik, cephe mimarisinin son derece gelimi olmasdr. n cephe eitli biimlerde tula, pimi toprak ve al ssleme ile kapldr. En ok kullanlan ss 1116

unsurlar tuladan ke payeleri, yaz eridi, rg ve geme motifleri, kvrk dal dekoru, rumiler, rlyef halinde yldz-ha motifli tulalar, geometrik bordrlerdir. Karahanllara ait en eski cami, irkebir Camiidir (X. yy.). Zengin al sslemeli mihrab ile dikkati eker. Buhara yaknlarnda XI. yzyldan kalma Hazerdegaron Camii ise kubbeli ana mekan eviren tonozlu blmleri ile merkezi bir plan gstermektedir. Benzer ekilde, Namazgah Camiinin (XI. yy.), bugn sadece mihrab ayaktadr. Yine XI. yzyla ait Talkatanbaba Camiinde deiik bir plan uygulanm, kubbeli mekan yanlara doru geniletilmitir. Buharadaki Mugahattari Camiinin (XII. yy.) cephesi ise tula ve tula hamurundan yaplm eitli motiflerle sslenmitir. Bylece slm Sanatnn olumasnda ve gelimesinde ciddi bir Orta Asya geleneinin etkisi olduu aa kmaktadr. zellikle llerini lde zerinde herhangi bir yaz bulunmayan bir tan altna gmme geleneinin egemen olduu topraklara Trbe kavramn getiren ve pek ok trbenin yaplmasn salayanlar ise tamamen Trkler olmutur.26 Bu anlamda bakldnda, Karahanllardan pek ok trbe kaldn grmekteyiz. Kalan bu trbelerin en eskisi, zbekistanda 978 tarihli Arapata Trbesidir. Drt duvar zerine tek kubbeli olarak yaplmtr. Sivri kemerli portal, cepheye hakimdir. Kubbe tromplarnn dilimli yonca yapra eklinde oluu deiik bir zelliktir. Yine Trkistan-Sibirya demiryolu zerinde XI. yzyla ait kare mekanl iki trbe bulunmaktadr. Bunlardan birisi Ayebibi Trbesidir. Cephesinde altmdrt deiik rnekte srl tula kullanlmtr. Dier trbe Balachatun Trbesinin ise kubbesi, dtan bask piramit eklindedir. XI. yzyldan kalan dier bir trbe de Tirmizde Sultansaadet Klliyesi iinde yer alan el-Hseyin Trbesidir. XII. yzyla ait Ferganadaki eyhfazl Trbesi, dtan katl bir yap grnmndedir. teki dekorlar da bu grne uygun olarak yaplmtr. Dou Ferganada zkent Trbeleri ad altnda toplanan trbe [Nasrbinali (1012), Celaleddi-i Hseyin (1052) ve ad bilinmeyen gneydeki trbe (1186)] Karahanl sanatnn btn zelliklerini gstermesi bakmndan dikkate deerdir. Ayrca Celaleddin-i Hseyin trbesinin cephesindeki firuze ini kalntsndan, Karahanl mimarisinde ini kullanld da anlalmaktadr. Trk mimarisin nemli bir ksmn oluturan kervansaraylarn ilk rnekleri de Karahanllara aittir. O dnemden kalan ve Ribt ad verilen kervansaraylarn nemlileri, Ribatmelik (1078-1079), Dayhatun, (XI-XII. yy.), Dastan (XI. XII. yy.), Akakale Kutluehir ve Kimantepedir. Karahanl sanat gerek mimar ve gerek ssleme bakmndan daha sonraki Anadolu Seluklu sanatn da byk lde etkilemitir. Karahanllar yalnzca mimari, ssleme, minyatr ve ikonografi konularnda sekin rnekler vermekle kalmam, ayn zamanda deerli dnr ve bilginlerin de yetimesini salamlardr. Bu dnemde yetien en nemli bilginlerden birisi, dil konusunda nde gelen bir kimse olan Kagarl Mahmuddur. Kagarl Mahmudun hayat hakknda fazla bilgimiz yok. 11. yzyln ilk yarsnda Kagarda doduunu, uzun yllar Trk bozkrlarnda seyahat ettiini; Trkenin birok lehesini, 1117

eitli Trk boylarnn gelenek ve greneklerini rendiini ve daha sonra Iraka gelerek Badata yerletiini biliyoruz. nl yapt Divnu Lugtit-Trk (Trk Dili Szl) burada yazmaya balam, 7500 kelimeden oluan bu yaptn 1074te tamamlam ve bir sene sonra Abbas halifesi Muhammed elMukted bin-Emrillha takdim etmitir. Divnu Lgtit-Trk, Araplara Trke retmek ve Trkenin Arapa kadar zengin bir dil olduunu kantlamak amacyla yazlmtr; ancak Trklerin yaadklar blgelere, Trk tarihine, edebiyatna, mziine, gelenek ve greneklerine ilikin nemli bilgiler de iermektedir. Bu yapttaki coraf bilgilerin bir ksm, Brnnin verdii bilgilere benziyorsa da, daha ayrntldr. Uzak Dou tantlrken ve esere eklenen harita izilirken, Mslman corafyaclarn eserleri kullanlmtr; ancak Trklerin yaadklar blgelere ilikin bilgiler Kagarl Mahmud tarafndan toplanmtr. Sz konusu harita, Trk corafya tarihi asndan ok deerli bir belgedir; dairev bir Dnya haritas olup, renklidir. Dalar krmz, nehirler kurn, denizler yeil ve kumluk sahalar ise sar renkle gsterilmitir. Haritann merkezinde Trk hkmdarlarnn oturduklar Balasagun kenti mevcuttur. teki kentler ve yerler Balasaguna gre dzenlenmi, ynler ise Orhon Yaztlarnda grdmz eski Trk geleneine gre belirlenmitir. Haritada, Trklerin oturduklar sahalar ile ilikide bulunduklar yakn komular belirtildii halde, ilikide bulunmadklar blgeler gsterilmemitir. Dnyann evresi, Yunanllarda olduu gibi, epeevre bir denizle evrelenmitir. Kagarl Mahmudun bu haritas, Trkler tarafndan izilen ilk Dnya haritasdr ve dairev olmas sebebiyle, drsden alnm olabilecei tahmin edilmitir. Ancak bu tahmin doru deildir; nk drs bu yaptn yazlmasndan yaklak yirmi be sene sonra doacaktr; dolaysyla Kagarl Mahmudun stahrden veya ada Brnden etkilendiini varsaymak daha isabetli olacaktr.27 Kagarl Mahmud, Trklerin kullandklar en eski takvim olan 12 Hayvanl Takvimin kabulne ilikin ilgin bir hikaye aktarr. Trk hakanlarndan birisi, birka sene nce yaplm bir sava renmek istemi, ama o savan yapld yl konusunda bir anlama salanamam. Bunun zerine hakan, ileri gelenlerle bir kurultay dzenleyerek, biz bu tarihte nasl yanldksa, bizden sonra gelecek olanlar da yanlacaktr; yleyse imdi gn on iki burcu ve on iki ay saysnca her yla bir ad koyalm ve yaptklarmz bu yllarn gemesiyle anlayalm; bu, aramzda unutulmaz bir an olarak kalsn deyince, ulus bu neriyi hemen onaylam. Bundan sonra hakan ava km ve beraberinde bulunan askerlerine yaban hayvanlarn Ilsuya doru srmelerini emretmi. Askerler, hayvanlar sktrarak bu nehre doru srm. Hayvanlardan bazlarn avlamlar, bazlar ise nehre atlp kar yakaya yzm. Karaya ilk defa san kt iin, birinci yla san yl demiler; sandan sonra, srasyla sr, pars, tavan, timsah, ylan, at, koyun, maymun, tavuk, kpek ve domuz karaya ulamlar ve bu nedenle sonraki yllara bunlarn ad verilmi.28

1118

Kagarl Mahmudun adn and bu takvim, Trklerin kurduklar nemli devletlerden birisi olan ve bilinen ilk Trk yazl ant kabul edilen Orhun Yaztlarnn gerekletirildii dnemde hkmranlk srm olan Gktrk Devletinin (552-745) de kullanm olduu takvimdir. Kltigin (Kl-tigin) Antndaki Kltigin koyun ylnda, on yedinci gnde utu ifadesi bunun en ak kantdr. Daha sonra tarihe 12 Hayvanl Trk Takvimi adyla gemi olan bu takvimde her yla bir hayvann ad verilmitir. Bunlar san, sr (ud), pars (bars), tavan (tavigan), ejder (lu), ylan, at (yond), koyun (koy), maymun (biin), tavuk (taguk), kpek (it) ve domuz (tonguz)dur. Bu takvime gre, 12 yl sren her devreden sonra ayn adlar tayan ikinci bir devre balar. Devreyi tekil eden hayvanlar devrederken ait olduklar yllarn zelliklerini de belirlemektedir. Bir gn 12 eit ksma ayrlm ve iki saate karlk gelen her ksma a denmitir. Bu alara da yine 12 hayvann ad verilmiti. Gn gece yars, yl ilkbahar ile balatlmtr. Drt mevsim vardr. Gnein hareketleri esas alnarak hazrlanm olan bu takvimde (bugnk llerimize gre) 1 yl 365 gn, 50 dakika ve 47 saniyedir. Yl 6 haftaya ve her hafta 1.5 aya tekabl eden alt birimlere ayrlmtr. Mezopotamyada kullanlan takvimle nemli benzerlikler tayan, yl ban 4 ubat olarak ngren, bata in olmak zere komu uygarlklarca da kullanlm olan bu takvim, gnmzde, hl inin baz ksmlar ile Hind-i inde kullanlmaktadr.29 Dnemin dier nemli bir dnr olan Yusuf Has Hcib ise, 11. yzyln balarnda Balasagunda domu ve Balasagunda yazmaya balad Kutadgu Bilig (Mutluluk Bilgisi) adl yaptn 1069 ylnda Kagarda tamamlayarak Karahanl hakanlarndan Eb Ali Hasan bn Sleyman Arslan Hakana sunmutur. Kutadgu Bilig, her iki Dnyada da mutlulua kavumak iin gidilmesi gereken yolu gstermek maksadyla yazlmtr. Yusuf Has Hcibe gre, teki Dnyay kazanmak iin bu Dnyadan el etek ekerek yalnzca ibadetle vakit geirmek doru deildir. nk byle bir insann ne kendisine ne de toplumuna bir yarar vardr; oysa bakalarna yararl olmayanlar llere benzer; bir insann erdemi, ancak baka insanlar arasndayken belli olur. Asl din yolu, ktleri iyiletirmek, cefaya kar vefa gstermek ve yanllar balamaktan geer. nsanlara hizmet etmek suretiyle faydal olmak, bir kimseyi, hem bu Dnyada hem de teki Dnyada mutlu klacaktr. Yusuf Has Hcib bu yaptnda bilimin deerini de tartr. Ona gre, alimlerin ilmi, halkn yolunu aydnlatr; ilim, bir meale gibidir; geceleri yanar ve insanla doru yolu gsterir. Bu nedenle alimlere hrmet gstermek ve ilimlerinden yararlanmaya almak gerekir. Eer dikkat edilirse, bir alimin ilminin dierinin ilminden farkl olduu grlr. Mesela hekimler hastalar tedavi ederler; astronomlar ise yllarn, aylarn ve gnlerin hesabn tutarlar. Bu ilimlerin hepsi de halk iin faydaldr. Alimler, koyun srsnn nndeki ko gibidirler; baa geip sry doru yola srerler. Yusuf Has Hcib, astronomi bilimini renmek isteyenlerin, nce geometri ve hesap kapsndan gemesi gerektiini syler. Aritmetik ve cebir, insan kemle ulatrr; toplama, karma, arpma, blme, bir saynn iki katn, yarsn ve kare kkn alma ilemlerini bilen, yedi kat g avucunun iinde tutar. Her ey hesaba dayanr. 1119

Bir siyasetnme veya bir nasihatnme olarak nitelendirilebilecek Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hcibin ve iinde yetitii evrenin ilm ve felsef birikimi hakknda ok nemli bilgiler vermektedir. Platonun devlet ve toplum anlay ok iyi bilinmekte ve uygulanmaya allmaktadr. Bilimin ve bilginlerin deeri anlalmtr; bilim, gvenilir bir rehber olarak dnlmektedir. Dnemin dier nemli bir kiisi olan Edib Ahmed Ykneknin ise yaam ve yaad evre hakknda kesin bilgilere sahip deiliz. Gnmze ulaan tek yapt, Uygur harfleriyle Kagar dilinde yazlm olan Atebetl-Hakyktr (XII. yzyln I. yars). Bir Trk beyi olan Mehmed Bey iin yazlan bu yapt manzumdur ve Edip Ahmed Ykneknin baz konulardaki ahlak tlerini kapsamaktadr. Ahmed Yknekye gre, bizi mutlulua ulatran ey bilgidir; yleyse yalnzca bilgili insanlarla dost olunmal, bilgisiz insanlardansa uzak durulmaldr. nsan, bilgisi sayesinde ldkten sonra da yaamaya devam eder; oysa bilgisiz insan, yaarken lm gibidir; ne tannr ne de ismi bilinir. Bilgiden ancak bilgili insan anlar; tadn ancak o tadabilir. Bilgi, mal olmayanlar iin bitmeyen bir hazine ve soyu olmayanlar iin tkenmeyen bir soydur. Yaratan Tanr bile, ancak bilgi ile bilinir. Bilgisizlikten hayr gren var mdr? yleyse yaarken bkmadan ve usanmadan bilgi peinden komak gerekir.30 Gazneliler Merkez olarak Gazne ehrini kabul eden ve 963-1187 yllar arasnda hkm sren Trk devleti. Gaznelilerin kurucusu Alp Tigin, Samanilerin hizmetinde bulunan bir Trk kumandanyd ve Samani saraynda ba vezirlie, hacibl haccab kadar ykselmiti. Samani hkmdar Mansur ile aras alnca, Belhe gitmi, Mansurun gnderdii bir birlii bozguna urattktan sonra Gazneyi kuatarak buray yerli emir Lavikin elinden alarak Gazne Devletini kurmutur (963). Alp Tigin Samanilerin devaml basklarna ramen Gaznede byk bir g oluturmay baarmtr. Bu baarlarndan ksa bir sre sonra, lnce yerine olu Ebu shak brahim gemitir. Fakat ordu kumandanlar Bilge Tigin ile Sebk Tigin ynetime el koyarak, Bilge Tigin Gaznede, Sebk Tigin de Fervanda hkm srmeye balamlardr. Fakat, yerli prenslerden olduu sanlan Piri, ksa bir sre sonra Bilge Tiginin Gaznedeki hakimiyetine son verince, Lavik de Hindu ahilerle birleerek Sebk Tigine cephe almtr. Bunun zerine Sebk Tigin ise glerini toplayarak, Piriye ve mttefiklerine sava am ve Gazneyi eline geirmitir. Sebk Tigin Gazne emiri olduktan (977) sonra Batda durumunu salamlatrmak iin nce Bust ve Kusdara hkim olmu, sonra da Hindistana ynelerek Hindu hkmdar Caypal yenilgiye uratm (979) ve Samgan yamalatmtr. Bylece Kbil, Samgan ve Cellbd Gazneli hakimiyetine girmitir (988). Bundan sonra Kala Trkleri ile Afganlar da Sebk Tigine tabi oldular. Sebk Tigin, Bamyan, Toharistan ve Gur blgelerini fethetmeye balad sralarda, artk gcn kaybetmeye balam olan Saman Devletinin hkmdar Nuhun, Horasandaki valisi Ebu Ali Muhammed Simcuroluna kar yardm isteini kabul eden Sebk Tigin, Nuhun ordusuyla birlikte Horasana girmi ve Simcurolunu yenilgiye uratmtr. Bu baarsndan dolay Nuh, Sebk Tigine 1120

Nasrddin ved-Dnya (Din ve Dnya Yardmcs), olu Mahmuda Seyfd-Devle (Devletin Klc) unvanlarn vermi ve ayrca Mahmudu Horasana vali ve bakumandan yapmtr. 997de len Sebk Tiginin vasiyeti gereince kumandanlar kk olu smaili tahta karmlardr. Bunu kabullenmeyen Mahmud, nce kardei smaili yenerek Gazneyi ele geirmi ve ardndan da Samaniler ile olan ban kopararak bamszln ilan etmitir (999). Daha sonra Badat Abbasi Halifesi el-Kadir Billaha biat eden Mahmuda, Halife deerli bir hilt (kaftan) ile ele geirdii yerlerin hkmdarln tanyan bir berat ile Eminl-Mille ve Zeminl-Devle unvanlarn vermitir. Orta a slm Dnyasnda askeri ve siyasi faaliyetleriyle byk bir n kazanan Gazneli Mahmud, Hindistandaki Mathura ve Somnath tapnaklarn yama ettirince, halk arasnda efsanevi bir kahraman olarak anlmaya balamtr. ran yanls bir politika izleyen Mahmud, lnce yerine geen olu Mesud, babasnn gsterdii dirayeti gsterememi ve 1040da Seluklularla yaplan Dandanakan Savanda yenilgiye uramtr. Bundan sonra imparatorlukta taht kavgalar kmaya balam ve 1183de devlet tamamen ortadan kalkmtr. Yapm olduu fetihler sonucunda Trk, Arap, Acem ve Yunan uygarlklarnn, bir defa daha Hint uygarl ile karlamasn ve kaynamasn salayan ve bu yolla Eski Dnyann nde gelen uygarlklar arasndaki balar salamlatran Gazneli Mahmud, eitli uluslara mensup Mslman sanat ve bilginleri devletinin bakenti olan Gazne ehrinde bir araya getirdi. Bir yanda byk Acem iri Firdevsnin hnmesi (1010) dier yanda Orta an en byk bilginlerinden birisi olan Brnnin matematik ve astronomi bilimlerine ilikin yaptlar, Trk ynetiminin burada salam olduu olanaklar iinde dnld ve yazld. Gazne sarayna balanan bilginler arasnda, Brnnin dnda, Eb Nasr ibn Irk, Abdssamed ibn Abdssamed el-Hakm ve Ebl-Hayr bnll-Hammr da vard ve bunlarn her biri alanlarnda isim sahibi olmu kimselerdi. Gazne Devletinin resmi dili Arapa olmakla birlikte, Mahmud devrinde Farsa yeniden bir kltr dili olarak canlandrlm, bizzat Mahmud, Unsur, Firdevs ve Ferruh gibi nl airleri korumutur. Firdevs nl ehnamesini Gazneli Mahmuda sunmutur. Bu arada Trk dili ve kltr de ihmal edilmemi ve bu konuda alanlar da ayrca desteklenmitir. nl Trk dilcisi Fahreddn Mbarekah ve bu dnemin tarihini yazan tarihi Utb de bu devirde yetimilerdir. Gazneli Mahmut Gazne ehrini zarif ve grkemli binalarla ssletmitir. Pek ok saray, camii, trbe ve su yollar da yaptrmtr. Bunlar arasnda gnmze gelenlerden en nemlileri Gney Afganistanda Bust ehrinde bulunan Legeri Bazar Saraydr. Sarayn balca yaps tannr. En nemlisi XI. yzyln ilk yarsnda Sultan Mahmudun yaptrd Gney Kasrdr. Orta avlulu ve drt eyvanl olan kasr 164x92 m byklnde bir yapdr. Kasrdaki sslemeler arasnda Sultan Mahmudun muhafz ktas askerlerini canlandran freskler nemlidir. Tahta doru ilerler durumda tasvir edilen, tamam 60 tane olan ancak gnmze 44 tanesinin yalnz vcut ksmlar kalm olan bu figrler, Gazneliler devrinin kyafet ve kltr tarihi bakmndan ok deerli belgelerdir. 1121

Yaplan kaz ve aratrmalar sonucu Gaznelilerin yaptrd baz camilere ait bilgiler elde edilebilmitir. Bunlardan Sultan Mesud III Camiinin 48 metre yksekliinde bir minaresi olduu, Yldz planl bir kaide zerine oturduu, st ksmnn ise silindir biiminde olduu anlalmtr. Yine Legeri Bazarda birisi sultana ait, dieri de halka ve askerlere ait olmak zere iki cami bulunmaktadr. Ancak bunlar tahrip olmutur. Bunlarn dnda Sultan Mahmudun ve Mesud IIIn Gaznedeki, Aslan Casipin Sengbestteki trbeleri de gerek mimari ve gerekse sslemeleri bakmndan dikkat ekmektedirler. Mimari dnda kufi yaz sanat da byk gelime kaydetmitir. zellikle gelitirilen iekli kufi yazs Seluklular zamannda da kullanlmtr. Gazne Sanatnn Byk Seluklu ve Hindistan sanat zerinde nemli etkileri olmutur.31 Bilim Adamlar Modern Kimyann Kurucusu Cbir bn Hayyn Yapm olduu kuramsal ve deneysel aratrmalarla kimyann geliimini byk lde etkilemi olan Cbir bn Hayyn bn Abdullah Ebu Musa el-Kuf, el-Sufnin hayat hakknda pek fazla bir bilgiye sahip deiliz.32 Cafer bn Sadkn rencisidir ve Batda Geber adyla tannmaktadr. almalar Douda ve Batda ok iyi bilinen ve dncelerinin etkisi uzun yllar devam etmi olan Hayynn ad ile anlan yaklak 200 kadar yapt bulunmaktadr. Ancak bunlardan bir ksmnn yazl tarihi, Hayyndan ok sonraki tarihleri tamas, Cabirin dnda baka bilim adamlarnn da olmas gerektiini gstermektedir. Birok bilim adamnn, eserlerinin popler olmasn gz nnde bulundurarak, kendi eserlerinin okunabilmesi iin Cabirin adn kullandklar anlalmaktadr. Kendi dneminde Rz bata olmak zere birok bilim adamn etkilemi olan Cabir, on ikinci yzyldan itibaren eserlerinin Latinceye evrilmesiyle birlikte, daha ok bilim adamnn almalar zerinde etkili olmaya balamtr. Bu bilim adamlar arasnda en nemlilerinden birisi, iatrokimyann kurucusu Paracelsustur (1493-1541). Paracelsusun varln 7 elementten meydana geldii iddias Cabirin dncelerinden yararlanlarak gelitirilmi bir dncedir. Kimyann gelimesini etkiledii ve element fikrinin domasna yol at anlalan Cabirin dncelerine dayanlarak yaplan almalarn tbbn ekillenmesinde de etkin olduu kabul edilmektedir. Dier Mslman bilginler ve kimyaclar gibi, Cbir de, Aristotelesi izleyerek maddeyi drt unsur (toprak, su, hava ve ate) kuramyla aklamaya alm ve bu unsurlarn nitelikleri (kuru-ya ve souk-scak) farkl olduu iin bunlarn birlemesinden oluan maddelerin de farkl zelliklere sahip olduunu belirtmitir. Hellenistik Dnem simyagerlerinden de etkilenmi olan Cbir bn Hayyn, Yeryzndeki btn maddeleri 3 ana grupta toplamtr: 33

1122

1. Alkol gibi uucu olan gazlar. 2. Altn, gm, bakr ve kurun gibi metaller. 3. Baz boya maddeleri gibi, uucu ve metalik olmayan ara maddeler. Cabir bn Hayyna gre, btn maddeler doada saf olarak bulunmaz ama damtma ilemiyle onlar saflatrmak olanakldr; ayrca sadece canszlar oluturan maddeler deil, canllar oluturan maddeler de damtlabilir. Sylediine baklrsa, suyu 700 defa damtm ve sonuta bu unsurdaki yalk niteliini yok ederek, sadece souk niteliini ieren saf elementi elde etmeyi baarmtr. Organik kkenli maddeleri damtmak suretiyle, Cbirin eitli boyalar, yalar ve tuzlar elde ettii bilinmektedir. Bir simyager olarak Cabirin de transmutasyon grn kabul ettii ve bu kuram benimseyen dier yazarlar gibi, kuramn mineraloji zerine kurduu anlalmaktadr. Buna gre, metaller gezegenlerin etkisi altnda cva ve kkrtn belli oranlarda kartrlmas sayesinde teekkl ederler ve aralarndaki farkllk aslnda arzidir. Bu farkllk da genelde onlarn terkibini tekil eden kkrtn, yani topran farkl olmasndan kaynaklanmaktadr. Kkrtn farkl olmasnn nedeni ise Gne nlarndan kaynaklanmaktadr. Daha ince, daha saf olan kkrt, altn tekil eden kkrttr (el-kibrit el-zehebi). Bu kkrt cva ile yle bir younluk kazanr ki, bu denge altn tekil etmek zere gerekli olan dengedir ve bu denge ile altn atee kar koyabilir, dier metallerin yand gibi yanmaz. Cbir bn Hayyn metallerin oluumunu, daha nce de sz konusu edilen kkrt-cva kuramyla aklamak istemitir. Bilindii gibi, kkrt-cva kuramnn kkeninde, Yunan Dnyasnda zellikle Pythagoraslar tarafndan savunulmu olan ikilem gr bulunmaktadr; bu gre gre, her ey, kadn-erkek ve iyi-kt gibi ikilemler erevesinde oluur ve anlalr. Bu gr daha sonralar, 16. yzylda Paracelsus ve onu destekleyenler tarafndan yeniden ele alnacak ve bu temel zerinde, yeni bir ikilem olan Asit-Baz Kuram biimlendirilecektir.34 Metallerin oluumunu aklamak maksadyla ortaya atlm olan kkrt-cva kuramna gre, altn, gm ve bakr gibi metallerin birbirlerinden farkl olmalarnda, bunlarn temelini tekil eden kkrdn farkll kadar, olumalar srasndaki s farklar ve Gne da nemli bir rol oynar. Yeni bir metal meydana getirmek zere birleen kkrt ve cva daha nceki zelliklerini terk ederek yeni bir birim olutururlar. Cbirin bildii metaller altn, gm, bakr, demir, kurun ve kalaydan ibarettir.35 Cabir bn Hayyna gre, btn metaller drt nitelikle karakterize edilir: scak, souk, ya, kuru. Bunlardan ikisi i kaliteler olarak kabul edilir; dier ikisi de d kaliteleri tekil eder. ve d kaliteler maddenin yapsn gsterir. Bu konuyla ilgili olarak aadaki tabloyu vermektedir: 36 Metaller Kurun D Kaliteler souk, kuru, Kaliteler scak, nemli, sert 1123

Kalay souk, nemli yumuak scak, kuru, sert Demir ok scak, kuru, sert souk, nemli, yumuak

Altn scak, nemli

souk, kuru

Bakr ok scak, kuru, (demirden az) souk, nemli Cva souk, nemli, yumuak scak, kuru, sert Gm souk, kuru scak, nemli

Cabire gre, her metalin d ve i kaliteleri birbirine zttr. Gnein ilkel temeli altndr. Onun i kaliteleri souk ve kuru olup, d kaliteleri buna zttr. Eer gm altndan elde edilmek isteniyorsa, gmte de, soukluk ve kuruluun i kalite haline getirilmesi gerekir; nemlilik da geirilmelidir. Ancak bylece gm altna dntrlebilir. Ayn ekilde, metallerin transmutasyonu (kalb ve inklab) da temel kalitelerin basit bir deiikliinden ibarettir. Btn metal cisimler doal denge gsteren altnn mizacna indirgenmek durumundadr. Benzer ekilde, Cabire gre, hekim hasta vcudu, onun fazla hltn zt kalitede (nitelikte) bir ilala dengeleyerek, tedavi eder. Simyagerler de, metallerden hastalklarn tedavi etmek iin temizleyen uygun ilalar kullanrlar.37 Kimya alanna nemli katklarda bulunmu olmakla birlikte, Cbir de tipik bir simyager gibi eliksir elde etmek zere birok deney yapm ve eitli el-iksir formlleri gelitirmitir. Cabir simyasnn orijinalliini de el-iksir teorisi oluturmaktadr. Antik Yunandaki ve slm Dnyasndaki simyagerlerin byk bir ksmnn aksine, Cabir bn Hayn, el-iksirin sadece minerallerden deil, ayn zamanda bitkisel ve hayvansal maddelerden de elde edilebilecei grn getirmitir. Hatta Cabir, mineral ve bitkilerden elde edilen el-iksire oranla, hayvandan elde edilen el-iksirin daha stn derecede bir dzene sahip olmas dolaysyla, hayvanlardan elde edilen el-iksiri tercih etmitir. Yetmi Kitap adl almasnda farkl okullarn el-iksir listelerini veren Cabir bn Hayn, mineral maddelerden elde edilen el-iksir terkiplerine u rnekleri vermitir: 1. Cva 2. Kkrt 3. Cva+kkrt 4. Sar arsenik 5. Krmz arsenik 6. Btn arsenikler 7. Amonyak tuzu (mineral) 1124

8. Arsenik+kkrt+cva 9. Arsenik+kkrt+amonyak+cva 10. Altn+gm 11. Kkrt+cva karm 12. Markazit (bir eit pirit) 13. Magnezyum 14. Cam 15. Lapis lazuli+ malahit+hematid (sadarah) +akik 16. Btn vitrioller (gz talar) +tuzlar+boraks 17. Alkali 18. Hiyasint (Yemen ta) +amatis 19. nciler+ayn ekilde bu sz konusu minerallerle tekil edilen bileikler.38 Bitkisel maddelerden el-iksir yaplmas iin mercan, zeytin, stleen otu, mezeryon, hyar, sumak, yalanc safran, kermes (krmz), Rey gl, sar yasemin, hardal, zencefil, dar, armut, in tarn vb. kullanlmtr. Yetmi Kitabta el-iksir yaplacak hayvani maddeler arasnda ise unlar verilmektedir: aslan, engerek ylan, tilki ve dier fazla scak hayvanlarn sar safralar vb. Sar safrann zayf insan vcutlarnda bulunduu ve Yemen ahalisinde, denizcilerde, Sind vilayetindeki insanlarda, Koptiklerde ve Magrip blgesindeki insanlarda olduu belirtilmitir. Ayn zamanda bu madde, geyiklerde, muhtelif svlarda, vahi ve ehli eeklerden de salanabilir. Cabirin el-iksir elde etmek iin kulland maddeler arasnda ilik, kan, sa (kl), kemik, sperm (amonyak tuzlar elde etmek iin) vardr. El-iksir eitleri onda yedi ksmda toplanmtr: 1. Mineral kkenli olanlar; 2. Hayvani kkenli olanlar; 3. Bitki kkenli olanlar; 4. Hayvan+bitki kkenli olanlar; 5. Mineral +kkenli olanlar; 6. Mineral+hayvan kkenli olanlar; 1125

7. Mineral+hayvan+ bitki kkenli olanlar.39 Burada farkl el-iksirlerin ve en stn el-iksir (el-iksir el-azam ki bu btn metallerden elde edilen evrensel ilatr) nasl elde edilebilecei konusunu tartm olan Cabir bn Hayyna gre, el-iksir elde etmek deneylerle ve daha ncekilerin ulat teknik bilgi ile mmkn olmaz. El-iksirin yaklak, belli bir deeri vardr. Hakiki el-iksir elde etmek kesin prensiplere dayanlarak mmkn olabilir. Burada kesinlik ok nemlidir. Cabir bu konuyu yle dile getirmektedir: fizik alemde her ey drt elementten meydana gelmitir. Bunlarn da drt mizac vardr. Zekice bir metotla (denge metodu) bu elementlerin her birinin terkipteki miktarlarn belirlemek gerekir. Bylece kesin olarak eldeki maddenin nelerden meydana geldii tespit edilir. Simyager, bir maddeyi dier bir maddeye nasl dntreceini bilir. Burada o, elementlerin tabiatn belirler; elementlerin istedii kalitelerine ilerlik kazandrr; onlar ne ekilde ynlendireceini de bilir. Bylece istedii maddeyi meydana getirebilmek iin istedii ynlendirme sayesinde bunu gerekletirir; farkl el-iksirler meydana getirebilir. Onlar elementlerine ayrabilmek iin distilasyon ilemini kullanr. Cabire gre her eyi, rnein sert talar distile etmek mmkn deildir.40 Ona gre, organik maddelerin distilasyonunda, mesela bir tahta ya da etin distilasyonunda, ilkin onun gazl ve sv ksm, daha sonra da yanabilir ksmlar ayrlmaldr. Bylece geriye ayrlmayan kl ksm kalr. Cabir bu kimyasal ilemde cisimden daha basit olan elementlere doru bir gidiin olduunu kabul etmitir. Distilasyonla ayrlan sv ksm onun iin su elementidir ve ona gre, cismi oluturan ana unsurlardan biri de sudur. Ya ya da duhn (kat ya) diye adlandrlan ksm hava elementi olarak kabul edilmitir. Ate (nar) ya da yanabilir ksm veya boya (sbg) ate elementi ile belirlenmitir. Kat artk (ard) ise toprak elementi ile ayn kabul edilmitir. Distilasyonla, her bir cisim ve (zellikle de) organik cisim 4 elemente ayrlr; Sv ksm : Su Ya (sv ya) Boya maddesi Kat artk : Hava : Ate

: Toprak

Fizik teoriye gre, sz konusu elementlerin her biri madde veya cevherin iindeki iki tabiattan meydana gelmitir. Ate : scaklk + kuruluk+madde (cevher) Hava : scaklk + nemlilik+madde (cevher) Su : soukluk+nemlilik+madde (cevher) : soukluk+nemlilik+madde (cevher) 1126

Toprak

Her bir elementin iindeki 2 zt tabiattan biri elimine edilir ve dieri korunarak, elementlerin kaliteleri birbirinden ayrlr ve tek kaliteye indirgenir. O halde distile edilen suda soukluk ve nemlilik birbirinden ayrlr ve nemlilii elimine edilir. Ayn muamele yada yaplr; onun scaklk ve nemlilik kalitelerinden scaklk kalitesi elimine edilir; nemlilik kalitesi kalr. Atete, kuruluk bertaraf edilir; scaklk kalitesi kalr. Toprakta ise, soukluk bertaraf edilir ve kuruluk kalitesi kalr. Bu ayrlan tabiatlar baz muamelelerle temel unsurlar ile yeniden birletirilirler. Ayn ekilde, 4 tabiat onlar meydana getiren bileiklerinden suni olarak indirgenmek suretiyle ayrlr. Scaklk: kuru olmayan ate; kuruluk: souk olmayan toprak; nemlilik: slak olmayan su; nemlilik scak olmayan havadr. Cabir b. Hayyna gre, elementleri saflatrmak iin baz simya ilemlerini baar ile yapmak gerekir. Eer elementleri meydana getiren tabiatlar geri getirilebiliyorsa, ilem daha baarl, denilebilir.41 Cabir, saflatrma ilemlerinin dereceli olduunu kabul etmitir: 1. Byk ilem (el-tadbir el-azam veya el-bab el-azam); bu, tabiatlar safla doru ynelten ilemdir. 2. Bu ortada olan ilemdir (al-tedbir al-vasat); burada tabiatlar saf durumdadr. 3. Bu basit ilemdir ve (al-tedbir el-edvan); burada unsurlar ve tabiat basitlerine indirgenmeye allr. ksirin farkl ekilleri az ya da ok 4 tabiatn veya 4 unsurun karmasndan meydana gelmitir. Bu karmlar uygulandklar cisimlerin durumu ile uygundur. Cabir Yetmi Kitap adl eserinde el-iksirin fonksiyonunu yle belirlemektedir: halde bulunan (kat, sv ve gaz) ve birbirleri zerinde etkin olan, onlarn rengini tayin eden cisimleri harekete getiren 4 ana prensip unlardr: ate, hava, su ve toprak. Sonu olarak onlarn etkisi altnda cisimde ancak hal meydana gelebilir. Dolaysyla bizim bu sanatta zayflar zorlayarak ve glleri etkileyerek 3 eit durumdaki unsurlar oluturan elementleri (unsurlar) ynlendirebilmek iin, her eyin bilgisine sahip olmamz gerekmektedir: yaratma ilmi ve tabiatn sanat. phe iinde bir nokta bile brakmamak gerekir. nk el-iksirin btn tabiat, unsurlarndan kaynaklanr; onlarnkinden oluur ve onlar tarafndan meydana getirilir. Bundan dolaydr ki biz el-iksir iinde, bir yere gitmeye ihtiya gstermeden besleyebilen bir tabiat buluruz. Ayn ekilde, sv karakterdeki bir eyin iinde ate vardr. Bu zarar artrr. Bu cinsten bir ey atein hareketine boyun eer; istenen duruma getirilir.42 Cabir Yetmi Kitab adl almasnda ounlukla bu teori hakknda bilgi vermekte ve uygulamalarndan sz etmektedir. Burada onun doktrinini zet olarak vermek gerekirse el-iksir iin yaplan ilemleri yle sralayabiliriz:

1127

1. alma iin uygun bir vaktin seimi (ihsan el-vakt) 2. lk distilasyon (damtma); bu hayvani maddeyi meydana getirmi olan 4 elementin ayrtrlmas demektir. 3. Suyun saflatrlmas (tashir el-ma); bu su elementinin souka indirgenmesidir. 4. Yan saflatrlmas (havann saflatrlmas); burada yalar uucu zellik gsterebilmektedir. 5. Atein saflatrlmas 6. Topran saflatrlmas 7. El-iksir tekil etmek iin msait olan arlklarn tayini 8. Tabiatlarn yan yana konularak yaplan yeni karm 9. El-iksir tatbikat a. Renklendirme (ahd el-elvan) b. zlme (hall) ve tesbit (ahd) ve yeniden oluturma c. Metallerin zerine el-iksirin atlmas (tarh) d. lemi tekrarlama Cabir 2. ve 7. ilemler arasndaki muameleyi Yetmi Kitbn nc kitabnda (blm) yle vermektedir: Bir kabak iine madde konur; o da klle dolu bir baka kap iine yerletirilir. Bu tencere ya da kap had derecede distilasyon gerekleene kadar stlr ve su tamamen kar. O bir keye alnp, konur. Ondan daha sonra ate ve hava iner; Sonu olarak, damtma ilemlerinin snrna gelinir ve elde edilen rn bir keye konur.43 Cbir ibn Hayynn yapm olduu aratrmalar sonucunda, kimya bilimine yapm olduu katklar madde altnda toparlamak olanakldr: 1. Element grnn olumasna yardmc olmutur. 2. Deneylerinde, l ve tart ilemleri zerinde hassasiyetle durduu iin, nicelik anlaynn glenmesini salamtr. 3. almalar srasnda gelitirmi olduu yeni aletlerle -bunlar arasnda deiik frnlar ve baz imbikler zikredilebilir- kimya teknolojisinin ilerlemesine yardmc olmutur.44 1128

Yaptlarndan bir ksm unlardr: Kitb el-Mizn, Yetmi Kitap, Kitb el Ahcer, Kitb el-Mkteseb f Snt el-Zeheb, Havs el-ksir, Kitb el-Fdda, Kitb el-Zeheb. Harezm Cebir biliminin kurucusu kabul edilen, Ebu Abdullah Muhammed bin Musa, IX. yzylda Hrizmde dnyaya geldii iin Harezm adyla tannmaktadr. Doum tarihi kesin olarak bilinmemekte ve hayat hakknda ok fazla bilgi de bulunmamaktadr. 850 ylnda Badatta lmtr. Hive blgesinde bir Trk ehri olan Harizmden dnemin en nemli bilim ve kltr merkezi olan Badata gelerek nde gelen bilim adamlarndan ders almtr. Yeteneklerini fark eden Memun, kendisini Eski Msr, Mezopotamya, Grek ve Eski Hint medeniyetlerine ait eserlerle zenginletirilmi Badat Saray Ktphanesinin idaresinde grevlendirmitir. Daha sonra Badat Saray Ktphanesindeki yabanc eserlerin tercmesini yapmak amacyla kurulan bir tercme brosu olan Beytl-Hikme, Bilgelik Evinde almtr. Zamann Abbasi Halifesi Memundan yardm ve destek grm olan Hrizmi, bylece, Bilgelik Evinin ktphanesinde matematik ve astronomi alanlarnda aratrmalar yapmak frsat elde etmitir. zellikle, aritmetik ve cebirle ilgili kaleme alm olduu iki yaptnn, matematik tarihinin geliimini byk lde etkiledii bilinmektedir.45 Aritmetik kitabnn Arapa asl kayptr; bu nedenle bu yapt, De Numero Indorum (Hint Rakamlar Hakknda) adyla Bathl Adelard tarafndan yaplan Latince tercmesi sayesinde gnmze kadar ulaabilmi ve tannabilmitir. Harezm, bu yaptnda, on rakaml konumsal Hint rakamlama sistemi ile hesaplama sistemini anlatm ve Batl matematikiler, Romallardan bu yana yrrlkte bulunan harf rakam ve hesap sistemi yerine Hint rakam ve hesap sistemini kullanmay bu yapttan renmilerdir. Bu hesaplama sistemine, daha sonralar algorism denecektir; bu terim, nl matematikinin isminden, yani el-Harezmden tretilmitir. On rakamdan oluan rakamlama sistemi ise, Harezm tarafndan tantld iin Arap Rakamlar veya kkeni Hindistan olduu iin Hint-Arap Rakamlar ad ile tannacaktr.46 Harezmnin cebir konusundaki yapt ise, el-Kitbl-Muhtasar f Hisbil-Cebr vel-Mukbele (Cebir ve Mukbele Hesabnn zeti) adn tar ve bu konuda yazlm ilk mstakil kitaptr. Buradaki cebir szc, aslnda, bir denklemdeki negatif terimin eitliin br tarafna alnarak pozitif yaplmas ilemini, mukbele szc ise denklemde bulunan ayn cins terimlerin sadeletirilmesi ilemini ifade etmektedir. Harezm bu yaptnda, birinci ve ikinci dereceden denklemlerin zmleri, binom arpmlar, eitli cebir problemleri ve miras hesab gibi konular incelemitir. Hrezm cebre ilikin almalarnda, zellikle ikinci dereceden denklemler zerinde durmu ve birinci dereceden denklemlerin zmnde Yanl Yolu le zme Yntemini kullanrken, bugn ax2 + bx + c = 0 biiminde gsterdiimiz ve zmn x =-b + b2-4ac/2a eitlii ile bulduumuz ikinci dereceden denklemlerin zmn ise, negatif nicelikleri bilmedikleri iin, grupta toplamlar ve her 1129

grup iin Kareye Tamamlama lemine dayanan ayr bir zm yntemi nermitir. Bu grup denklem yledir: 47 1) x2 + bx = c x = (b/2)2 + c-b/2 2) x2 + c = bx x = b: 2 + (b: 2)2-c 3) x2 = bx + c x = (b: 2)2 + c + b: 2 Harezm, bu almalarnda cebir ile geometri arasnda ilk kez paralellik kurmutur. Onun cebirle ilgili bu yapt, XII. yzylda Chesterli Robert ve Cremonal Gerard tarafndan Latinceye evrilmi ve bu srada kitabn adnda bulunan el-cebr kelimesi, algebra biimine dntrldnden, Bat dillerinde cebir terimini karlamak iin bu szck kullanlmaya balanmtr. Harezmnin bu kitab, Batl matematikileri byk lde etkilemi ve Avrupada cebrin yaygnlk kazanmasnda byk rol oynamtr.48 Harezm, halife Mansr zamannda Muhammed bn brahim el-Fizrnin Sanskrit dilinden Arapaya tercme ettii el-Sindhind (Siddhanta) adl zici Batlamyusun Almagestinden de yararlanarak dzeltmi ve muhtemelen iki muhtelif zic halinde neretmitir. Kuramsal bilgiler de ieren bu zicler, sonradan Endlsl astronom Meslemetl-Mecrt tarafndan geniletilmi ve bu versiyonu, Bathl Adelardn ve daha sonra muhtemelen Dalmayal Hermannn yardmlaryla iki kez Latinceye tercme edilmitir. Yaptlarn en ilgin ynlerinden birisi, alarn, sins gibi trigonometrik fonksiyonlarla ifade edildiini gsteren bir takm tablolar ihtiva etmesidir. Ancak, Harezmnin, trigonometrik fonksiyonlar bilip bilmedii veya bunlarn daha sonra Meslemetl-Mecrt tarafndan m bu yaptlara ilave edildii konusunda bilgi yoktur. Bununla birlikte, baz bilim tarihileri, sins ve kosins ilk defa Harezmnin kullandn, tanjant ve kotanjant ise Meslemetl-Mecrtnin eklediini dnmektedirler. Gerek ne olursa olsun, slm Dnyasnn mahsul olan trigonometrinin Batya giriinde bu ziclerin nemli bir etkisi olduu anlalmaktadr. Bunlarn dnda Harezmnin biri usturlabn yapmn ve dieri ise kullanmn anlatan iki eseri daha mevcuttur. Fakat bu eserler bugn kayptr. Harezm, Batlamyusun Corafya adl yaptn Kitbu Suretil-Ard (Yerin Biimi Hakknda) adyla Arapaya tercme etmi ve bylece Yunanllarn matematiksel corafyaya ilikin bilgilerinin slm Dnyasna giriinde nemli bir rol oynamtr. Dzeltmeler ve eklemeler nedeniyle hviyetini ksmen de olsa deitiren bu yapt, nemli yerlerin enlem ve boylamlarn bildiren ok sayda tablo iermektedir. Bu tablolar incelendiinde, Harezmnin tpk Batlamyus gibi, Yeri ekvatordan kuzeye doru yedi iklime, yani yedi enlemsel blgeye ayrd ve enlemleri bu esasa gre verdii grlmektedir. Batlamyus tercmelerinden nce de bilinen bu yedi iklim sistemi, bu yapttan sonra btn Mslman corafyaclar tarafndan benimsenecek ve klasik dnem yaptlar bu sisteme gre tertip ve telif edilecektir. Kitbu Suretil-Ardn nshalarndan birinde mevcut olan drt haritadan en nemlisi Nilin kaynan ve yatan gsteren haritadr. Nilin Bat Afrikadan veya Cennetten 1130

domayp, bir glden ktn bildirmesi olduka dikkat ekicidir; bu kuram daha sonra, BatlamyusHarezm Kuram ismiyle tannacaktr. Haritalar arasnda bir Dnya haritas yoktur; fakat enlem ve boylam verileri bize byle bir haritay izmek iin gerekli olan malzemeyi vermektedir. Afrika haritas iin yaplan bir deneme, bu giriimin, ancak bir hayli dzeltme ile gerekletirilebileceini gstermitir.49 Badat bilim atmosferi ierisinde ksa zamanda ne kavuan Hrezmi amda bulunan Kasiyun Rasathanesinde alan bilim heyetinde ve yerkrenin bir derecelik meridyen yay uzunluunu lmek iin Sincar Ovasna giden bilim heyetinde bulunduu gibi Hint matematiini incelemek iin Afganistan zerinden Hindistana giden bilim heyetine bakanlk da etmitir.50 Yaptlarndan bir ksm unlardr: Kitb el-Muhtasar f hisb el-cebr ve el-mukabele; Kitb el-Hisb el-Hind; Kitb el-Cem veTefrik; Zarif min Ameli Muhammed b. Mus el-Harizm f Marifetis-Semt el-Usturlb; Kitb elAmel el-Usturlb; Kitb el-Corafya; Amels-sa f Bastir-Ruhme; Risle fstihrci Trh elYehd; Zcs-Sind-Hind; Kitbt-Trh. Abdlhamid bn Trk Hayat hakknda bilinenler ok azdr. Tarihte Trk lakabn tayan nadir Trk bilim adamlarndandr. Hrezminin adadr. Cebir konusunda yazm olduu kitabn ancak kk bir blm bugn elimizde bulunmaktadr. Burada, zel tipler halinde gruplandrlm ikinci derece denklemlerinin zmleri, Harezmninkilerden daha ayrntl olarak verilmitir. Mesela x2 + c = bx denkleminin, dier denklem tiplerinden farkl olarak iki zm olduunu Abdlhamid bn Trk ayr ayr ekillerle gstermi olduu halde, Harezm bir tek ekil kullanmtr. Ayrca Abdlhamid bn Trk, c < (b/2)2 durumunda zmn imkansz olacan da ekil vererek kantlamtr. Bu nedenle bn Trkn aklamasnn Harezmninkinden daha mkemmel olduu sylenebilir.51 Yaptlarndan bir ksm unlardr: Kitb el-Cmi f el-Hisb; Kitb el-Mumelt; Kitb Nevdir el-Hisb; Havss el-Add. Eb Maer Asl ad Cafer bn Muhammed el-Belhi olup, Horasann Belh kentinde domutur. slm Dnyasnn sayl astronomlarndandr.52 Eb Maer, ran tarihi ve Horasanda konuulan dillerle ilgili almalar yapmtr. Bu diller arasnda Trke ve Hindi diller de vardr. 47 yana kadar daha ok kltr konular ile ilgilenen Eb Maer, Badat halifelerinden Mukaffan yannda almtr. 47 yandan sonra astronomi ve corafya ile ilgilenmeye balamtr. Enlem boylam hesaplaryla ilgilenen Ebu Maer zellikle de gel-git olaylar zerinde durmutur.

1131

Gezegenler ve burlarla ilgili Kitabl-Krnt adl eseri dnemin astronomi eserleri arasnda ayrcalkl bir yere sahiptir. Madenler ve bunlarn olumas ile ilgili kozmolojik ksa bir eserinin yan sra, klimler, burlar (zodiyak sistemi) ve bir Yldz katalou da vardr. Fergn Dokuzuncu yzylda yaam nl bir astronom olan Fergnnin doum ve lm tarihleri kesin olarak bilinmemektedir. Trkistann Fergn blgesinde yetimi ve daha sonra zamann bilim ve kltr merkezi olan Badata yerlemitir. Fergn daha ok astronomi almalar ile nldr. Astronomi konusunda yazd Astronominin ve Gn Hareketlerinin Esaslar (Cevm lm en-Ncm vel-Harekt es-Semviye) adl eseri Regiomontanusa kadar etkisini srdrm ve birka kez Latinceye evrilmitir.53 Kitab Batlamyusun Almagestinin bir zeti niteliindedir. lk olarak Sevilleli John tarafndan Differentia Scientie astrorum ad ile 1137de Latinceye evrilmi ve bu eviri 1493de Ferrarada ve daha sonra aynen 1537de Nurembergde, 1546da ise Pariste baslmtr. kinci eviri ise 1175den nce Cremonal Gerard tarafndan Liber de Aggregationibus Scientie Stellarum et Principiis Celestium Motuum ad ile yaplmtr. Eser nc defa Latinceye Jacob Christmann tarafndan Muhammedis Alfragani Arabis Chronologia et astronomica elementa ad ile evrilmi, 1590 ve 1618 tarihlerinde Frankfurtta baslmtr. Bu eviride, eserin Jacob Anatoli tarafndan yaplm olan branice evirisi esas alnmtr. Jacop Anatolinin branice evirisi, Qizzur Almagesti ad ile 1231-1235lerde yaplmtr. Bu eviride byk bir olaslkla Cremonal Gerardn evirisi kullanlmtr. Anatolinin evirisi Fergnninkinden 3 blm fazladr. Bunlardan sonuncusu (33. Blm) corafya ile ilgilidir ve yeryzndeki yerlerin konumlar ve gn uzunluklar yer alr. Eser son olarak Jacob Golius tarafndan, Leiden nshas temele alnarak Muhammedis Fil. Ketiri Ferganensis. qui Vulgo Alfraganus Dicitur. Elementa Astronomica. Arabice & Latine. Cum Notis ad Res Exoticas sive Orientales, quae in iis Occurrunt ad ile Latinceye evrilmi ve 1669da Amsterdamda baslmtr. Fergnnin bu kitabnn bu kadar ok evrilmesi, onun sklkla bir bavuru kayna haline geldiini gstermektedir. Aslnda yukarda da belirtildii zere, alma Batlamyusun Almagestinin bir zetidir. Ancak Fergn bir ok yanll dzeltip eklemeler de yapmtr. rnein, Batlamyusun ekinokslarn presesyonu iin nerdii hareket deerini benimsemi olmakla birlikte, Fergn bu deerin sadece yldzlar deil, gezegenleri de etkilediini dnmtr.54 Bu eser astronomi alannda, onnc yzyl bilim adam Sacrobosconun kaleme ald Yer Kresi adl astronomi kitabna kadar bir el kitab olarak kullanlmtr. Hatta Sacrobosco bile, kendi 1132

kitabn yazarken Fergnnin kitabndan byk lde yararlanmtr. Ayrca Dantenin (1261-1321) nl eseri lhi Komedyada yer alan evren gr Fergnden alnmadr. Fergnnin astronomi ile ilgili, usturlab yapmn ele alan Usturlab Yapm zerine adnda baka bir eseri daha vardr. Yaptlarndan bir ksm unlardr: Cevmiu ilmin-Ncm veUusl el-Harektis-Semviyye; el-Kmil fl-Usturlb; Fl-Sanat elUsturlb; lel Zc el-Harezm; Cedvel el-Fergan; Amel el-Ruhmt; lm el-Heye. Frb Felsefenin Mslmanlar arasnda tannmasnda ve benimsenmesinde byk grevler yapm olan Trk filozofu ve siyasetbilimcisi Eb Nasr Muhammed bn Muhammed bn Tarhan bn Uzluk elFrbnin (874-950), fizik konusunda dikkatleri eken en nemli almas, Boluk zerine55 adn verdii makalesidir. Frbnin bu yapt incelendiinde, dier Aristotelesiler gibi, boluu kabul etmedii anlalmaktadr. Frbye gre, eer bir tas, ii su dolu olan bir kaba, az aaya gelecek biimde batrlacak olursa, tasn iine hi su girmedii grlr; nk hava bir cisimdir ve kabn tamamn doldurduundan suyun ieri girmesini engellemektedir. Buna karlk eer, bir ie azndan bir miktar hava emildikten sonra suya batrlacak olursa, suyun ienin iinde ykseldii grlr. yleyse doada boluk yoktur. Ancak, Frbye gre ikinci deneyde, suyun ie ierisinde yukarya doru ykselmesini Aristoteles fizii ile aklamak olanakl deildir. nk Aristoteles suyun hareketinin doal yerine doru, yani aaya doru olmas gerektiini sylemitir. Boluk da olanaksz olduuna gre, bu olgu nasl aklanacaktr? Bu durumda Aristoteles fiziinin yetersizliine dikkat eken Frb, hem boluun varln kabul etmeyen ve hem de bu olguyu aklayabilen yeni bir varsaym oluturmaya almtr. Bunun iin iki ilke kabul eder: 1. Hava esnektir ve bulunduu mekann tamamn doldurur; yani bir kapta bulunan havann yarsn tahliye edersek, geriye kalan hava yine kabn her tarafn dolduracaktr. Bunun iin kapta hi bir zaman boluk olumaz. 2. Hava ve su arasnda bir komuluk ilikisi vardr ve nerede hava biterse orada su balar. Frb, ite bu iki ilkenin altnda, suyun ienin iinde ykselmesinin, boluu doldurmak istemesi nedeniyle deil, kap iindeki havann doal hacmine dnmesi srasnda, hava ile su arasndaki komuluk ilikisi yznden, suyu da beraberinde gtrmesi nedeniyle olutuunu bildirmektedir. 1133

Yapm olduu bu aklama ile Frb, Aristoteles fiziini eletirerek dzeltmeye almtr. Ancak aklama yetersizdir; nk havann neden doal hacmine dnd konusunda suskun kalmtr. Bununla birlikte, Frbnin bu aklamas, sonradan Batda Roger Bacon tarafndan doadaki btn nesneler birbirinin devamdr ve doa boluktan saknr biimine dntrlerek genelletirilecektir.56 Frb, optik konusuyla da ilgilenmi ve balangta Eukleidesin grlerini benimsemitir. Ona gre, baklan ve grlen her ey, havadan yahut gzlerimiz ile baklan ey arasnda bulunan saydam cisimden geip, o eye varan klar vastas ile grlr. Dz (mstakim) olan k, gzden kt zaman, geerek kesilinceye kadar, gz tarafna doru uzayan ktr.57 Bylece, grmeye neden olan klarn gzden ktn kabul ettii anlalan Frbnin, daha sonra konuya btnyle Aristotelesin kuram asndan yaklat grlmektedir. Bu yaklamna gre ise, grme denilen ey, muayyen bir maddenin iinde bulunan yle bir kuvvet ve heyettir ki, grmeden nce de, onda potansiyel bir grg vardr. Renkler de byledirler: yani onlar dahi grnmeden nce bilkuvve grnmekte idiler. Gzdeki grme kuvvetinin cevherinde, bilfiil grnme yetenei yoktur. Hakikat halde gz ve renkleri aydnlatan Gne dr. Bu suretle gz, ancak Gneten ald kla bilfiil grr. Renkler de, yine bu suretle, ancak o kla bilfiil grnrler.58 Bu ifadeler aka Frbnin k kayna olarak nesneyi grd ve gzn de ancak nesneden yaylan bu kla alglayabildiini savunduunu belirtmektedirler. Nitekim Frb bu dncesinde, Gnein grmeyle olan ilikisini mufark akln (maddeden syrk akl) heyulani akla (maddesel akl) olan ilikisiyle karlatrarak aklamaya almtr. Ona gre gz -grme vastas olan kla- bizzat ve n kayna olan Gnei nasl grrse ve bilkuvve grnen eyleri nasl bilfiil grrse, heyulani akl da -kendisine gre Gnein mesabesinde olan eyi- yle akleder.59 Bylece Frbnin, Aristotelesi k ve grme kuramn benimsedii60 anlalmaktadr ki, burada d a daha etkin bir rol tanmakla Aristotelesin grlerini daha ak hale getirmek istemitir.61 Bununla birlikte Frbnin Aristoteles ve Platonun grme kuramlarn uzlatrmay denedii bir almas daha vardr. Frb, Platon ve Aristotelesin Grlerinin Uzlatrlmas (Kitabu f Cem Beyne Reyey el-Hakimeyn)62 adl bu yaptnda Platon ve Aristotelesin eitli konulardaki grlerini on balk altnda ele alp tartmtr. Grme Olay Konusundaki Gr Ayrl bal altnda ise, bu iki dnrn grme hakkndaki grlerini uzlatrmaya almtr. Ksaca unlar belirtir: Aristoteles grmenin gzn etkilenmesiyle meydana geldiini, Platon ise gzden kan bir eyin grlene ulamasyla olduunu savunur. Ancak her ekol dierinin fikrinin yanl olduunu savlamaktadr. Aristotelesiler, Platonun kma kavramna kar karak, kmann ancak cisimler iin sz konusu olacan, Platoncular da Aristotelesin grme bir etkilenmedir savndaki etkilenme kavramna kar karak, niceliksel bir deime ve bakalama olmakszn etkilenmenin olamayacan ileri srmlerdir. Bylece problemi ortaya koyduktan sonra, Frb bu iki dnrn kulland bu kavramlarla, hibir zaman, gerekte ne etkilenme szcyle fiziksel bir etkilenmeyi ne de kma szcyle maddesel anlamda bir kmay kastetmediklerini, ancak terim skntsndan 1134

dolay, yani uygun terimin olmayndan dolay bu terimleri kullandklarn belirtmektedir.63 Gerekte, Frbnin kma konusunda dile getirdii grler slm Dnyasnda daha sonra yaplan almalar nemli lde etkilemi olmas bakmndan nemlidir. Frbnin alt konulardan biri de simyadr. Onun simya hakkndaki grlerini, bu konuda yazd ve simyann gerekliliini ele ald risalesinden renmekteyiz. Bu konuda pratik almalar da yapm olan Frb, bir maddenin dierinden sadece arz olarak farkl olduunu, dolaysyla bir maddenin dierine kolayca dnebilecei grn savunmutur.64 Aslnda, kendisinden nce yaam olan el-Kind ve kendisinden sonra on birinci yzylda yaam olan Brn ve bn Sn gibi bilim adamlar simyaya kar km; insann ebediliini salayan el-iksir ya da filozof tann elde edilmesinin mmkn olmad grn savunmulardr. Bununla birlikte, Orta a dncesinin olumasnda etkin bir filozof ve bilim adam olan Aristotelesin dnceleriyle, simya almalarnn ters dmedii de bir gerektir. nk, Meteoroloji adl eserinin sonuna ilave etmi olduu bir ksmda, Aristoteles, talar ve metallerden sz ederken, simyay destekler nitelikte aklamalar vermitir. Frbnin simyann gerekliliini savunma gereksinimini bu bakla ele almak yararl olacaktr. Nitekim kendisinin ksmen ada saylabilecek olan Rznin de bu konuya byk ilgi duyduu bilinmektedir. Yaptlarndan bir ksm unlardr: El-Medne el-Fdla; hs el-Ulm; Tahsl el-Sade; Fusl el-Meden; el-Cem beyne Reyeyn el-Hakmeyn; Fuss el-Hikem; el-Mesil el-Felsefiyye ve el-Ecvibe anh; Felsefe Efltn; Felsefe Aristotls; Kitb el-Hurf; Risle f el-Hal; el-Elfz el-Mstamele f el-Mantk; sguc; Kitb elMaklt; Kitb el-Kys; Kitb el-Kysi el-Sagr; Kitb el-Tahll; Kitb el-Emkine el-Muglata; Kitb el-Cedel; Kitb el-Burhn; Kitb erit el-Yakn; erh li-Kitb Aristotls f el-bre. Rz Yerleik inanlar sorgulayan felsef dnceleriyle tannm, katksz bir rasyonalist olan Muhammed bn Zekeriyy Rz (865-925), bilimle de ilgilenmi, kimya ve tp gibi alanlarda yapm olduu almalarla bilim tarihinde sekin bir yer edinmitir.65 Kimya66 biliminde Cbirin am olduu yoldan giderek yapsal dnm kuramn benimsemitir; ancak Cbir gibi Aristotelesi deildir; maddenin oluumunu drt unsurun birlemesiyle deil, atomlarn birlemesiyle aklama eilimindedir. Cbir gibi, bir dizi deney yaparak saf elementi elde etmeye alm ve bu ilemin, maddenin erimesi, zlmesi, paralanmas, ortaya kan paralarn farkl paralarla birlemesi ve oluan rnn kelmesi gibi 5 ayr sreten getiini belirtmitir. almalar srasnda yeni kimyev maddeler, yeni yntemler ve yeni aletler gelitiren Rznin en nemli baarlarndan birisi, farkl organik maddeleri damtmak suretiyle eitli yalar, tuzlar ve 1135

boyalar elde etmi olmasdr; ayrca, demir gibi zor eriyen metallerin ergitme ilemleri ile ilgili aratrmalar da yapmtr. Rznin kimya alanndaki almalarnn yan sra, tp alanndaki almalar da ok nemlidir. Daha ok bir klinisyen olarak tannan Rz, bn Sinaya kadar Dou ve Batda en gzde hekim olarak ad yapmtr. nce doduu yer olan Reydeki bir hastanede, daha sonra Badatta bir hastanede bahekim olarak grev yapmtr. Bilimsel bir tutum sergileyerek yerleik otoriteleri nemsememi, daha ok kendi gzlem ve deneylerine ncelik tanmtr. Kendisine daha ok Hippokratesi rnek alan Rz, Hippokrates gibi, iyi bir klinisyendir; hastalarn tedavi sresince dikkatle gzlemi ve tehis ve tedavisini bu gzlemler srasnda elde etmi olduu bilgiler nda ynlendirmitir. Tehis srasnda zellikle nabz, idrar, yz rengi ve terleme gibi gstergeleri gz nnde bulundurmutur. Rznin, tpla ilgili pek ok ksa rislesinin yan sra iki ana eseri vardr. Bunlardan nispeten ksa olan Halife Mansur iin kaleme alnm olup, kitabna onun adna atfen Kitab el-Mansur adn vermitir. Eserin banda ksa fakat derli toplu bir anatomi bilgisi yer alr. Arkasndan da batan balayarak srasyla sistemlere gre hastalklar ele alp, incelemitir. Rz ilk defa Orta Dou lkelerinin ounda yaygn olarak grlen ocuk hastalklarndan iek ve kzamn tanlarn vermi ve bunlar arasndaki farklar belirlemitir. Rznin ikinci kitab Hv (Btn Bilgiler), adndan da anlalaca gibi, mmkn olduunca tp bilgilerini bir araya getiren bir eserdir. Eser, sadece hastalklar ele alp, onlarla ilgili aklamalar vermez; ayn zamanda hemen hemen yaam btn mehur hekimlerin o hastalklarla ilgili aklamalarna yer verir. rnein her hangi bir aklama verilirken, Hippokrates, Aristoteles, Galen vb. hekimlerin o hastalkla ilgili getirdikleri aklamalar verir. 24 kitaptan meydana gelen eser sayesinde biz dier hekimlerin de sz konusu hastalkla ilgili aklamalarn reniyoruz. Bir baka ifade ile eser bir nevi tp tarihi niteliini tamaktadr. Rznin bu iki hacimli eserinin yan sra daha ok gzlem ve deneylere dayanlarak kaleme alnm makaleleri bulunmaktadr. Bunlardan biri iek ve kzamk hastal konusundaki ksa risalesidir. Eserde, o kzamk ve iek hastalklarn birbiri ile karlatrr ve iek hastaln yle aklar: Genellikle sonbahar sonunda ya da ilkbahar balarnda grnr. Srekli ate, srt ars, burunda kant ve gelip giden yz doluluu ile belirlenir. Yksek ate dolaysyla yzde krmzlk vardr. Gzler kzldr; btn vcutta hissedilen bir ar vardr. Hasta sk sk esner ve gerinir. Boaz ve gste youn ar hissedilir. Nefes hafiftir; az kuru ve tkrk youndur. Hastann sesi at gibidir; uykuda hasta sk sk kabus grr. Rznin bunun gibi ksa makalelerinin saysn Beyruni 56 olarak vermektedir. Bunlardan biri de alkolizmle ilgilidir. Alkoln insanda ilkin kontrol geveklii yarattn, ok fazla alkoll iki imenin alkanlk yarattn ifade eden Rz, ok ien kiilerin yznde i olduunu, hareketlerini kontrol edemediklerini, mantksz olduklarn, elendirici ortamlarda dahi elenemediklerini, sarholuun 1136

zihinsel yetileri olumsuz etkilediini ifade etmitir. Srekli alkol alan insanlar bedeni ve zihinsel olarak dengesini kaybeder. ok alkol almak, beyin arterleri harap olduu iin ani lmlere sebep olabilir. Rz alkoln zararlarn sayp dker ve daha sonra da akll insann alkoll eyleri imeyeceini syler. nk akll kii onun ktln idrak etmitir. Zevk iin dahi alkol alarak saln tehlikeye atmaz. Rz ayrca bir baka makalesinde gzledii 25 tane tbbi olayn betimlemesini yapar, hastalklarn araz, sebep, tehis ve tedavileri hakknda bilgi verir. Buraya kadar verilen aklamalardan da anlald gibi, Rz, iyi bir gzlemcidir. Hastaln tehisini hasta banda yapar; hastay her gn gzleyerek, klinik olarak hastaln izledii grafii hasta banda izler. Tehisinde olduu kadar tedavisinde de bu gzlemlerini kullanr. O, her ne kadar hekim olarak klasik tp bilgisini ok iyi zmsemi grnse de, ncelikli olarak kendi gzlem ve deneylerini nemsemi ve bu gzlem ve deneyimleri dorultusunda hareket etmitir. Dolaysyla ona Hippokratesten sonraki en iyi klinisyen olarak baklmtr.67 Bu yapttan edinmi olduumuz izlenime gre, Rz hastalklarn tedavisinde, ilala tedavi yntemini tercih etmitir. Bbrek talarnn ve mesane talarnn karlmas gibi, genellikle cerrh mdhalenin beklendii durumlarda bile, ilala tedaviyi yeledii grlmektedir; hatta bu konu ile ilgili olarak kaleme alm olduu mstakil bir eserde de ayn ekilde ilala tedavi ngrlmtr.68 Raz, grme konusunda da almtr. Grmenin gzden kan nlarla olumayacan, nk gzbebeinin gereksinim duyduu n miktarna gre klp, bydn ileri sren Raznin, konuyla ilgili yazd kayp bir yazsnn baln da Gzbebei Neden Aydnlkta Daralr ve Karanlkta Geniler69 diye belirlemesi nedeniyle, gze n dtan geldiini benimsedii anlalmaktadr. Bu da daha sonra gz n kuramn rtmek iin gerekli kantlardan biri olarak kullanlm bir sav olmas bakmndan nemlidir. Ebul-Vef el-Buzcn Yazm olduu eserlerle astronomiye byk hizmetlerde bulunan Ebul-Vef el-Buzcn (940998), kresel astronomide karlalan sorunlarn zlebilmesi iin, yeni trigonometrik bantlarn kefedilmesi suretiyle trigonometrinin gelitirilmesi gerektiini anlam ve aratrmalarn daha ziyade bu alana yneltmitir. Habe el-Hsib ve el-Mervez gibi nemli matematikileri izleyerek, tanjant ve sekant fonksiyonlarn tanmlam ve trigonometrik fonksiyonlarn yaylarn byklne gre deien deerlerini 15 dakikalk aralklarla hesaplayarak tablolar halinde sunmutur. El-Merveznin tablolar, tanjant ve kotanjant yayn fonksiyonu olarak vermedii gibi, Ebul-Vefnnkiler kadar salkl da deildir.70 Ebul-Vef, a ve b toplam ve farklar 90 dereceden kk iki yay ve a > b olmak artyla, sin (a + b)-sin a < sin a-sin (a-b) eitsizliini bulmu ve sonradan kendi adyla anlan bu teoremi kullanarak sin 1137

30 dakikann deerini sekiz ondala kadar doru bir biimde hesaplamtr. Ayn zamanda birim dairenin yarapn 1 olarak kabul eden Ebul-Vefnn bu alandaki uralar, trigonometrik fonksiyonlarn yaya bal deerlerinin daha doru hesaplanabilmesi yolundaki abalara gzel bir rnek tekil etmitir. Ayrca, sin a ve sin b bilindiinde, sin (a b)dan hareketle, 2 sin2 a/2 = 1-cos a ve sin a = 2 sin a/2. Cos a/2 bantlarn bularak, yarm ann sins ve kosinsnn hesaplanmasn salamtr. Ebul-Vef el-Buzcn, kresel genlerin zmnde kullanlan eitli balantlar bulmak suretiyle bu konunun gelimesine de byk hizmetlerde bulunmutur. Mslman matematikiler tarafndan ekll-Katta, yani Kesenler Teoremi diye adlandrlan Menelaus teoremini kullanarak bir dikal kresel gende, sin a/sin c = sin A ve tg a/tg A = sin b eitliklerinin geerli olduunu gstermi ve bu eitliklerden cos c = cos a. cos b eitliini karmtr. Dikal olmayan kresel genler iin sins teoremini ilk defa onun bulmu olmas pek muhtemeldir. Bylece, zellikle VI-VII. yzyllarda gelitirilmi olan Hint Matematik modelleri ile Sabit bin Kurra ve El-Battaninin almalarnn dorultusunda, ortaya koyduu yeni trigonometri bilgileri matematik iin byk bir nem tayan Ebul Vefann eserleri, kendisinden sonra, Douda ve Batda aratrma yapan matematikilerce kaynak eser olarak kullanlmtr. Badatta yapt gzlemlerle ekliptiin eimini lm, mevsim farklarn bulmak iin ekinokslar gzlemlemi, ayrca Badatn enlemini lmtr. El-Zic el-Vzh adl bir de zic hazrlamtr. Astronomide ilk mterek alma rneini vermitir. Brn ile iliki iinde olan Ebul-Vefa Badatta, Brn ise Harezmde 997 ylndaki Ay tutulmasn gzlemlemiler ve her iki kentteki tutulma farkn bir saat olarak bulmulardr. Buradan iki kent arasndaki boylam farkn doru olarak saptama olanan elde etmilerdir. Ayrca her iki bilim adam da tutulma dzlemini 23 derece 37 dakika olarak belirlemilerdir. Ebul-Vefa almalarn iki farkl gzlem evinde yrtmtr. Bunlardan birisi emsddevle ve dieri ise kendi gzlemevidir. Bu ikincisinde onun byk boyutlu aletler yaparak dakik gzlemlerde bulunduu sylenmektedir. Yaptlarndan bir ksm unlardr: Kitb fm Yehtc ileyh el-Kttb ve el-Umml min lm el-Hisb el-Mecist; Kitb-fm Yehtc ileyh el-Sni min Aml el-Hendese; Risle f Terkb Aded el-Vefk f el-Murabbat; Cevb Ebu elVef. bn Sn slm Dnyasnda yetimi ok ynl bilim adamlarnn en nde gelenlerinden birisi olan, bn Sn (980-1037) bata tp olmak zere, metafizik, fizik, optik, kimya ve jeoloji konularnda deerli 1138

almalar yapmtr. Aristoteles fiziine ve zellikle de hareket71 konusundaki grlerine ynelik en kapsaml almay yapan bn Sndr. zellikle Aristotelesin, frlatlan nesnelerin hareketine ilikin yorumunu yetersiz bulmu ve bu konuda eletiriler ileri srmtr. Ona gre, Aristotelesin nesneyi hareket ettiren kuvvet ortadan kalkt halde, nesnenin hareketini srdrmesinin nedeni havadr gr pek ok bakmdan yetersizlik iermektedir. Bu konuda bn Snnn gelitirdii dnce yledir: Gzlemler bir okun veya tan rzgar tarafndan hareket ettirilemediini gstermektedir. Oysa Aristotelese gre kuvvet ortadan kalktktan sonra bu nesneleri hava tayabilmektedir. yleyse havann hareketinin iddeti rzgarn iddetinden daha fazla olmaldr. Ancak bir aacn yaknndan geen bir ok, aaca demedii srece aata ve yapraklarnda en ufak bir kprdama olmazken, rzgar aalar sallamakta ve hatta kknden koparmaktadr. O halde oku hareket ettiren havann hareketinin iddeti rzgarn iddetinden fazla olamaz. Sonuta, bn Sn Aristotelesin yanldna karar verir ve bir nesneye kuvvet uygulandktan sonra, kuvvetin etkisi ortadan kalksa bile nesnenin hareketini srdrmesinin nedeninin, kasri meyil, yani nesneye kazandrlan hareket etme istei olduunu belirtir. stelik bn Sn bu istein srekli olduuna inanr. Yani ona gre, kasr meyil ister ze ait olsun ister olmasn, bir defa kazanld m artk kaybolmaz. Bu yaklamyla Newtonun eylemsizlik prensibine yaklat grlen bn Sn, ayn zamanda nesnenin zelliine gre kazand kasr meyilin de deiik olacan belirtmitir. rnein elimize bir ta, bir demir ve bir mantar paras alsak ve bunlar ayn kuvvetle frlatsak, her biri farkl uzaklklara der. zellikle ar nesne daha uzaa der. bn Sn bu denemeleri sonucunda ar nesnelerin daha ok kasr meyil kazanma kapasitesine sahip olduuna karar verir. Bundan dolay, kasr meyil arlk ve hzla doru orantldr. Arlkla doru orantldr, nk bu nesnelerde yukarda da belirtildii gibi, kasr meyil kapasitesi daha fazladr; hzla orantldr, nk ne kadar hzl frlatlrsa o kadar uzaa gider. bn Snnn bu szlerini formle edip, arlk yerine de ktle kavramn koyarsak, Kasr meyil = Hz.Ktle (Kasr meyil = m.v) ifadesine ulalr. Bu, modern fiziin momentum kavramdr. Momentumun deimesi ise kuvveti vereceinden, bu forml, F=d (m.v): dt olur. Bu da Newtonun ikinci kanunudur. bn Snnn bu almas ok nemlidir. nk onbirinci yzylda yaayan bir kimse olmasna karn, bn Snnn Modern a mekaniine yaklat grlmektedir. Onun bu almalar eviri yoluyla Batya gemi ve kasr meyil Latinceye impetus olarak evrilmitir. bn Sn ayn zamanda optik konusuyla da uram ve gzn (extramission) kuramna kar nemli itirazlar gelitirmitir. Ancak baars Aristotelesi kuram hakl karmaktan ok, bu kuramn rakiplerine kar gsterdii sert eletirilerle belirginlik kazanm ve hem Eukleidesi ve hem de Galenci kuramlar yanllayarak Aristoteles kuramnn doruluunu gstermeyi hedeflemitir.72 Bilindii gibi, Eukleidesi kurama gre grme, gzden kan nlarn nesneye ulamasyla olumaktayd. bn Snya gre, eer bu kuram doruysa, gzden kan bu nmn maddesel olmas 1139

gerekir; nk duyarllk gc ancak madde araclyla bir yere geebilir, tanabilir.73 bn Snya gre, bu grte tutarsz olan ynler vardr. nk, gz ok kk olmasna ramen, bu yoruma gre, btn evreni dolduracak kadar madde gzden kacak, ok uzak yldzlara kadar gidecek ve tekrar geri gelecektir. stelik bu sre gzler ald her anda yeniden tekrarlanacaktr. Bu ise olanakszdr. Benzer ekilde Galenci grme kuramnn eletirisini de yapan bn Snya gre, bu kuramn en belirgin zellii, grmede sz konusu olan nesneyi gzn, gzden yaylan n araclyla deil, havann araclyla algladn ileri srmesidir. bn Snya gre, eer, grmenin aracs hava ise bireysel olan grme ortak bir olgu durumuna gelecektir. Yani, bir nesneye bakan kiinin gznden kan n, nesneye ulap onun grntsn alp geri dnerken, arac olan havaya dalacak, hava her taraf sard iin de, etrafta bulunan dier gzlemcilere de bu grnty ulatracaktr. Bu durumda bir gzlemcinin grme gc dierini de etkileyecektir. yle ki, eer, bakan kii grme gc zayf bir kii ise ve yannda da grme gc kuvvetli bir kii varsa, zayf olann gr kuvvetlenecektir. Bu ise olanaksz bir eydir. nk grme bireysel bir olgudur. Bu nedenle bu kuram da samadr. Eer burada ileri srlen, nn havay duyarllatrmas ise o zaman da havadaki deiimler grmeyi etkileyecektir. rnein rzgar havay savurduunda grme de bozulacaktr. Ya da nn havaya yapt etki eer onun scaklnn etkisiyle oluyorsa, tersi durumda, yani havann soumas durumunda, grmenin bozulmas gerekir. Byle bir durum sz konusu olmadna gre, Galenci gr de sama ve tutarsz kabul etmek gerekir. Bu durumda savunulmas gereken, bir tek geriye, Aristotelesin kuram kalmaktadr. bn Sn bu konuda ayrca Aristoteleste karlalmayan baz dnceleri de grlerine eklemektedir. Gne na ve ate kkenli a ayr bir stat tanmas, k kaynann sat kla, aydnlatlm nesnenin ya da edimselletirilmi rengin saydam araclyla sald k arasnda ayrm yapmas bu farkllklardan birkadr.74 Ayrca, grmeye ilikin olarak bn Snnn zel ve kendine zg bir gr daha vardr. yle ki, bn Snya gre, grme dtan gelen etki ile, gzde, bir aynadakine benzer bir grntnn olumas yoluyla olur. Gz burada bir aynann oynad rol oynar. D nesnenin grnts bu aynada, yani gzde, meydana gelince, bn Snya gre, grme algs domu olmaktadr. Nitekim, aynann ruhu olsayd, bn Snnn iddiasna gre, o da kendinde oluan grnty grecek, alglayacakt; ayna da bir ruha sahip olsayd, o da kendinde bir grnt bulunduunun bilincine ulaacakt. Ayrca bn Sn bu grn zel matematiksel bir yaklamla ele alm ve grme konisi hususuna da bu mnasebetle deinmitir. Buna gre, yakndaki nesnelerin daha byk, uzaktaki nesnelerin ise daha kk grnmesi de, yine geometrik nitelikli bir aklamayla belirtilmitir. Ona gre, daha uzaktaki nesnenin daha kk grnmesinin nedeni, ayna olan gzdeki svnn kresel olmas ve kresel olann da merkeze eit uzaklkta bulunmasdr. Bu nedenle uzaklaan nesne daha kk bir yayla grneceinden onun grnts de daha kk bir alan ierisine decek ve dolaysyla da uzaktaki bir nesne yakndakinden daha kk grnm olacaktr.75

1140

Bylece bn Sn grme konisi kavramnn ierdii geometrik olgularla sadece gze n dtan geldiini kabul eden Aristoteles kuram birbirleriyle tutarldr ve dolaysyla da, balangta da belirtildii gibi, Aristoteles grme kuramnn geerliliini gstermeyi amalamtr. bn Sn kendinden kl nesneler iin mud ve bir k kayna tarafndan aydnlatlm olanlar iin de mustanr terimlerini kullanmtr. Bunlara karlk olmak zere de mudnin yayd k iin dav (ziya), bunun nesnelerde yaratt k iin de nr kelimesini kullanmtr. Bu ayrm eviri yoluyla batya da gemi ve onnc yzyldan itibaren, bu ayrma karlk olmak zere getirilen lux ve lumen szckleri yaygn olarak kullanlmaya balanm, bu iki szck arasndaki ayrm Kepler zamanna, yani onyedinci yzyla kadar devam etmitir.76 Kimya ile ilgili olarak da metaller ve talar konusunda alm olan bn Sn, konuyla ile ilgili olarak kaleme ald iki risalede, slm Dnyasnda yaygn olarak etkin olan bir teori, transmtasyon teorisini tartmtr. Bu teoriye gre, btn metaller aslnda iki temel elementten meydana gelmitir. Bunlardan birisi Hg (cva) ve dieri Sdir (kkrt). Bu ikisinin farkl oranda birlemeleri, farkl metallerin meydana gelmesini salar. Dolaysyla, madem ki btn metaller ayn temel elementlerden meydana gelmitir. indeki Hg ve S orannn deitirilmesi, ya da bir baka ifade ile metallerin i ve d kalitelerini deitirmek suretiyle nispeten daha az deerli metallerden (bakr, demir) daha deerli metallerin (altn ve gm) elde edilebilmesi mmkndr. bn Sn ve Brn, bu teorinin doruluk derecesini aratrm ve deneyler yaparak, yanlln gsterip reddetmilerdir. bn Sn yapt deneylerde, aslnda cva ve kkrt kullanlarak elde edilen karmn (nk bu iki element birbiriyle bileik yapamaz) renginin, eer kkrt arlkl ise sar, beyaz renkte ise cva arlkl olduunu gsterdiini, ancak beyaz renkte olann gm ve sar renkte olann da altn olmadn aka belirtmitir. Yine bu teoriye ilikin olarak yaplan el-iksir elde etme abalarna da kar kmtr. Ona gre her elementin ve her metalin kendine gre belli zellikleri vardr. bn Sn jeoloji konusunda ise, yerin yaps ile ilgilenmitir. Yeryz ekillerinin zaman iindeki deiiminin d etkenlere bal olarak ortaya ktn, rzgarlarn, yamurlarn, akarsularn yer tabakalarnda anma ve tanmaya neden olduunu belirten bn Snya gre, doadaki eitli kayalarn nceleri tortu halinde yumuak olan yaplarn, daha sonra talamasyla meydana gelmitir. Ayrca kayalar arasnda zaman zaman hayvan ve bitki artklarnn bulunduuna da iaret etmitir. Konuyla ilgili bilgileri Necat adl eserinden renmekteyiz. Ayrca, matematik kavramlar tartmak suretiyle bir tr matematik felsefesi yapma abasna girimi olan bn Sn, matematikte ikinci derece denklemlerle ilgilenmi ve eitli zmler vermitir. Frbnin etkisiyle mzik konularna da ilgi duymu olan bn Sn, ilk defa 5/8lik usul nermitir. phesiz ki, bn Snnn bilimsel uraa en nemli katks tp alanndadr ve bu konuda vermi olduu lmsz yapt el-Kanun ft-Tb, hl bir ilgi oda olma zelliini srdrmektedir. Ondokuzuncu yzyla kadar elkitab olarak kullanlm olan bu eser, bir tp ansiklopedisi niteliinde 1141

olup, anatomi, fizyoloji, patoloji, cerrahi, terapi ve farmakoloji konusunda, sistematik ve ayrntl aklamalar iermektedir. Dnyaca nl bir kitap olan el-Kanun ft-Tb, 5 kitaptan olumaktadr. lk kitap anatomi ile ilgili olmakla birlikte, ayrntl anatomi aklamalarnn yan sra, ksaca hastalklar, tedavileri, ilalar ve halk sal konusunda bilgi iermektedir. Dier 4 kitapta ise, bu birinci kitapta ele alnan konular daha ayrntl olarak tartlmtr. Kitap genel olarak deerlendirildiinde, konularn son derece sistematik olarak ele alnd grlmektedir. Anatomi ile ilgili aklamalarn yer ald birinci kitapta, bn Sn, ilkin basit organlar dedii ve bugn dokular olarak bildiimiz, kemik, kas, damarlar ve sinirleri ele alp, incelemitir. Burada verilen aklamalardan onun disseksiyon yapm olma ihtimali ortaya kmaktadr. nk zellikle organlarn yerleri ve birbirine gre olan konumlaryla ilgili verdii aklamalar bu ihtimali glendirmektedir. Ancak onun iyi bir gzlemci olduu da bir gerektir. zellikle kan damar sistemi ile ilgili olarak vermi olduu aklamalar dikkati eken bn Snnn, kalbin yaps, kan damarlarnn kol ve bacaklardaki seyri hakknda verdii bilgiler Galenik tp bilgisinden ok farkldr. Ayn ekilde gzn yaps, kafa iftleri hakknda verdii aklamalarndan da ne kadar iyi gzlemci olduu ortaya kmaktadr. Beyinden kan sinirlerle ilgili alm ve koku sinirini (nolfactorius) ilk defa aklamay baarmtr.77 bn Sn, el-Kanun ft-Tb adl yaptnn basit ilalarla ilgili ikinci kitabnda yaklak 840 drog hakknda bilgi vermitir. Bunlarn byk bir ksm bitkisel ilalardr. Bitkilerin hangi blgelerde ve hangi artlarda yetitiini, farkl eitlerini, deiik dillerdeki karlklarn ve sistemlere gre, hangi hastalklarda etkin olduunu ve nihayet muadil olarak hangi drogun kullanlabileceini vermitir. Burada verilen bilgiler sadece farmakolojik olarak nemli olmayp, ayn zamanda botanik asndan da nem tamaktadr. lalar arasnda hayvansal ve metal kkenli olanlar da bulunmaktadr. Metaller arasnda cva, altn, gm de bulunmaktadr. Bunlarla ilgili bilgiler kimya asndan da ilgintir. El-Kanun ft-Tbn nc kitab patoloji ile ilgilidir ve burada bn Sn, sistemlere gre, batan balayarak vcut hastalklarn ele alm, her birini ayrntl olarak anlatm, tehis ve tedavisine deinmitir. rnein gz hastalklaryla ilgili anlatmlarda ilk defa ektropium ve kar krlnn aklamalar yer almtr. Yaptn drdnc kitabnda tehis iin ne gibi unsurlarn kullanlaca, yani arazlarn nasl belirlenecei ve btn vcudu ilgilendiren hastalklar ele alnmtr. Bulac hastalklarn da sz konusu edildii bu blmde, ele alnan deri hastalklar arasnda czam ve ilk defa onaltnc yzylda Fracastoro tarafndan ele alnan sifilis konusunda da bilgi verilmektedir.78 Bu kitapta ayrca, cerrahi mdahale gerektiren hastalklar ve tedavileri hakknda da bilgi verilmektedir. Bunlar arasnda bbrek talaryla ilgili aklamalarnda kasatir dedii yeni bir alet nermektedir.79 Genellikle hekimler, sonularnn tehlikeli olabileceini dnerek pek cerrahi tedavi 1142

nermemektedir ve bu davran ekli ondokuzuncu yzylda anestezikler, antiseptikler ve antibiyotiklerin kullanlmaya balamasna ve baz cerrahi aletlerin ve yardmc makinelerin (rntgen vb.) bulunuuna kadar da devam etmitir. bn Sn ise, cerrahi mdahalelerin yaplabilmesinde, iyi anatomi bilgisinin art olduunu, organn nerede, komularnn hangi organlar olduunun ok iyi bilinmesi gerektiini, ameliyat sonras bakmn son derece nemli olduunu, nk gerekli bakmn yaplmadnda, hastann kaybedileceini belirtmektedir. Reetelere ayrlm olan, El-Kanun ft-Tbn son kitabnda, muhtelif hasalklara iyi gelen reeteler, hazrlanlar dozlar hakknda bilgi verilmektedir. Eserin en ksa ksmdr. bn Sina sadece devrinde deil, daha sonra da hekim olarak etkisini srdrmtr. Onun Batda, hekim olarak etkisi onaltnc yzyla kadar devam etmitir. El-Kanun ft-Tbn onaltnc yzyl sonlarnda tekrar Arapa olarak basld grlmektedir. Douda ise etkisi ondokuzuncu yzyla kadar devam etmitir. Onsekizinci yzyldaki eviri faaliyeti srasnda ilk ele alnp evrilen eserler arasnda da el-Kanun ft-Tb vardr. Ancak bu evirinin tam bir eviri olmad, eviriyi yapan Tokatl Mustafann onsekizinci yzyl tbb erevesinde baz ilaveler yapt ve bn Snnn kitabnn baz ksmlarn kard grlmektedir. Tokatl Mustafann att ksmlar arasnda gnmzde ok nemli olan bitkilerin mahalli adlar, farkl eitleri, onlarn yetitii yerlerle ilgili bilgiler de vardr ki bu aklamalar botanik ve zooloji asndan nemlidir. Ayrca burada verilen mahalli adlar arasnda Trke kelimelerin olmas, yazarn bunlar kendi memleketinde kullanlan terimler olarak vermesi, onun milliyeti ile ilgili tartmalara da aklk getirmektedir.80 Yaptlarndan bir ksm unlardr: E-if; el-Knn ft-Tb; en-Nect; el-Mebde ve el-Med; Uyn el-Hikme; et-Talkat; elMbhast; Hay b. Yakzn; el-Hikmet el-Merikyye; el-Hikmet el-Arziyye; Makle fn-Nefs; elKasdet el-Ayniyyetr-Rhiyye fn-Nefs; el-Ecrm el-Ulviyye; el-Kuval-nsniyye ve drakth; elrt vet-Tenbht; Dnnme-i Ali; Aksm el-Ulm el-Akliyye; sbtn-Nbuvvt ve Tevl Rumzihim ve Emslihim; Manaz-ziyre ve Keyfyyet Tesrih; Ecvibe almesili Ebir-Reyhn elBrn; llet kym el-arz fvasatis-sema; Risle fr-red ile-eyh Eb el-Ferec bnit-Tayyib; Ecvibtan sitte aerete mesil; Risle il Eb Ubeyd el-Czcn; Ecvibe an ari mesil; Risle il Eb Cafer el-Kiy; Rislets-eyh ilel-Berki; el-Edviyet el-kalbiyye; Sebeb ryet el-kevkib b el-leyl l fn-nehr. Brn Onbirinci yzylda yaam, astronomi, matematik ve kimya konularnda alm ok ynl ve nemli bilim adamlarndan birisi de Brnidir. Zaman zaman bn Sn ile mektuplam, fikir alveriinde bulunmutur. Bu mektuplarda kimi zaman bn Sn, Brnyi tenkit ederek, onun daha ok tek tek olgular zerinde durduunu, bunun da geneli ve btn grmesini engellediini syledii

1143

grlmektedir. Brn ise bu tenkitlere ince bir espri ile gereklerin ayrntda ve teklerde gizli olduu eklinde karlk vermitir. Brn, slm Dnyasnda kltr tarihi ile de uraan nadir bilim adamlarndandr. Farkl lkelerin kltrleri ile ilgilenmitir. Bunlar arasnda phesiz Hindistan ve Hint kltr ayrcalk tar. Hint kltrn daha iyi inceleyebilmek iin Sanskrit dilini de renen Brn, bu kltr tantmak zere Tahkik ma lil-Hind diye bilinen yaptnda, Hindistann corafi yaps, dalar, rmaklar, ehirleri, halklar, dinleri, rklar, kullandklar ller, edebiyatlar, yaam ekilleri hakknda ayrntl bilgi vermektedir. Bu bilgileri verirken, aslnda ndus Vadisinin alivyonlarla dolmak suretiyle teekkl etmi bir alviyal ova olduunu iddia etmitir. Brn, bilimin eitli dallaryla ilgilenmesine karn, almalarnda astronomi ve corafya ayr bir yer tutar. Byk Trk hkmdarlarndan Gazneli Mahmudun (970-1030) olu Mesud iin 1030 ylnda hazrlad Mesudun Knnu adl mehur astronomi kitab, slm Dnyasnda bu sahada yazlm olan en kapsaml eserlerden biridir. Trigonometriye ayrlm olan uzun giri blmnde, trigonometrik fonksiyonlarn birer oran veya say niteliinde olduklarna dikkat ekilmi ve birim emberin yarapnn 1 olarak kabul edilmesi nerilmitir. Buna dayanarak, bilinen sins, cosins ve tanjant fonksiyonlarna sekant, cosekant ve cotangant fonksiyonlarn ilave etmitir. Yerin gnlk hareketi zerinde duran Brni, bu konuda bir de kitap yazmtr. Ancak bu eser kaybolduu iin, grlerini ayrntlaryla bilme ansmz yoktur. Mesudun Knnunda da bu konunun tartld, fakat sonuta Yerin duraan olduu eklindeki Batlamyusu grn benimsendii grlmektedir. Aristoteles fiziinin hakim olduu bir dnemde, bu konunun gndeme getirilmi olmas olduka nemlidir. Brni tutulma dzlemi eiminin sabit olup olmadn aratrm ve bu maksatla kendisinden nce yaplan gzlemleri incelemitir. Sonuta bu eimin sabit olduuna ve lmlerde karlalan byk farklarn ise kusurlu aletlerle yaplm yanl gzlemlerden kaynaklandna karar vermitir. Teleskopun kefine kadar yaplan gkyz gzlemlerinin amac, gk cisimlerinin konumlarnn mmkn olduunca hassas bir ekilde belirlenmesidir. Brn, bunun iin gzlem aletlerinin boyutlarn bytmek yerine, a byklklerinin okunduu cetvellerin apraz izgilerle blmlenmesi yntemini gelitirerek, verniye ilkesinin temellerini atmtr. Bu yntemi daha sonra 16. yzylda nl astronomlardan Tycho Brahe de kullanmtr. Jeolojiye de byk ilgi duyan Brn, ndus havzasnn alvyonla dolmu, denizden kazanlm bir blge olduunu sylemitir. Konuyla ilgili bilgi verirken meskun dnyann topografyasn ele aldmzda yerin ortalama enlemi boyunca uzanan ve boylam dairelerini doudan batya doru in, Tibet, Trk Yurdu, Kabil, Bedehan, Toharistan, Azerbaycan ve Bizans mparatorluu eklinde kesen bel omurlar eklindeki dalar gz nne getirelim. Bu dalar ok yksek deil, ok geni bir blgeyi kaplar. Bu dalarn kvrmlar arasnda uzayp gerek gneye gerekse kuzeye doru inen rmaklarla 1144

sulanan, insanlarla meskun ovalar vardr. Bu blge Hindistandr. Hindistan gneyden Hint Okyanusu, dier yandan da muazzam dalarla evrelenir. Bu dalardan inen rmaklar Hindistan arazisine akar demektedir. Brn, Ceyhun rmann yatann zamanla deimi olduunu, Yunan kaynaklarna dayanarak belirtmekte ve ufak apta da olsa byle bir deimeyi kendi doduu Ket ehrinde de tespit edebildiini ifade etmektedir. Hindistana zel ilgi duyan ve bu konuda baz eserler de kaleme alm olan Brn, simya konusundaki grlerini Kitabl-Cevahir fi Marifetil-Cevahir adl eserinde sergilemektedir. Burada metaller ve talara ilikin aklamalar ile bu maddelerin gnmzdeki birim arlna ilikin konularna ynelik almalar yer almaktadr. Bu almalaryla Brn, altn, gm, bakr ve o zaman bilinen dier metallerin gm, altn veya cvann esas alarak birim arlklarn belirlemi, benzer ekilde, elmas, zmrt gibi kymetli talar iin de ayn deerlendirmeyi yapmtr. Bilindii gibi, Orta a fiziine gre, her ey 4 unsurdan, toprak, su, hava, ate ve bunlarn niteliklerinden olumaktayd. Nenseler de, kendilerini oluturan bu unsurlarn oranna gre, ar-hafif; scak-souk; kuru-ya eklinde nitelendirilmekteydi. Minerallerin olumasnda ise iki buu etken rol oynamaktayd: kuru ve nemli buular veya buharlar. Bunlar bir baka ifade ile cva (nemli buu) ve kkrtl (kuru) buulardr. Yerin derinliklerinde 4 unsur tarafndan oluturulan bu buular, farkl oranlarda birleerek, basncn da yardm ile eitli mineralleri ve kymetli talar meydana getirmilerdir. Buularn farkl oranlarda olmalar onlarn mineral zelliklerini etkilemektedir. Brnnin yaad dnemde, bilim adamlarnn, miktarlar 1 kilo arlnda veya 1 eklinde somut nicelikler olarak vermeleri mmkn deildi; daha ok, belli bir madde temel alnarak, oranlar verilmekteydi. Dolaysyla Brnnin teorik olarak bir metalin dierinden ne kadar daha ar olduunu sylemesi sz konusu olmamakla birlikte, onun belli metalleri temel alarak, onlara gre btn bilinen metal ve talarn birim arln vermesi son derecede byk nem tamaktadr. Brn, birim arln belirlemeye alrken, piknometreye benzer bir alet gelitirmitir. Bu alet gme benzer; kaln gvdeli; yan tarafnda bir tarma borusu bulunmaktadr. Borunun altna rastlayan yerde zel bir terazi kefesi bulunur. Bylece kaba daldrlacak herhangi bir ey, nesne kendi hacmi kadar suyu kaptan tarr, ve terazide, kabn tarma borusu altna konmu olan kabn iine dklr. Bylece cismin hacmi ve arl bilinince, onun birim arln bulmak da kolay olmaktadr. Brn, birim arln belirlemek iin kulland dzenein boyutlarn vermemektedir, ancak deneylerle ilgili aklamalardan anlaldna gre, 123 cm3 veya 250 cm3 arasnda olmaldr. Piknometre gibi kullanlan bu dzenein ya da gm eklindeki kabn yan tarafndaki tarma borusunun suyun boruda ykseliini etkilemeyecek boyutlarda olmas; kabn aznn suyun kapta kolayca ykselmesini salayacak kadar dar, ancak elin sokularak her hangi bir nesnenin rahata konabilmesini salayacak kadar geni olmas gerekir. Tarma borusu 1145 ise suyun trmanmasn

gletirmeyecek kadar geni, ancak suyu taracak kadar dar olmaldr. Bu borunun st tarafnda ufak delikler vardr. Bylece havann ieri girip, suyun daha kolay akmas salanmtr. Brn, bu konudaki almalarn 8 farkl maden ve 23 farkl ta zerinde yrtm ve metallerden altn ve cvay, talardan da zmrt ve kuarts esas alarak baz metal ve talarn zgl arlklarn belirlemitir; Brnnin bulduu deerlerle ada deerler karlatrldnda aralarnda byk bir yaknln bulunduu grlmektedir. Brnnin Bulduu Deerler Altn Esas Alnarak Altn Cva Bakr Pirin Demir Kalay Kurun Modern Deerler

Cva Esas Alnarak

19,26 19,26 19,26 13,76 13,59 13,59 8,92 8,83 8,85 8,67 8,58 8,4 7,82 7,74 7,79 7,22 7,15 7,29 11,40 11,29 11,35

Zmrt Esas Alnarak Kuartz Esas Alnarak Safir Yakut Zmrt nci Kuartz 3,91 3,76 3,90 3,75 3,60 3,52 2,73 2,62 2,73 2,73 2,62 2,75 2,53 2,58 2,58

Bu arada scak ve souk sularn zgl arlklarnn farkl olduu ve her iki su arasnda 0.05 kadar fark olduu ifade edilmitir ki bu dorudur. Biz bugn souk ve scak sularn birim arlklarnn birbirinden farkl olduunu biliyoruz, ancak Brnnin verdii deerlerde s derecesinin ne olduu bilinmediinden, onun verdii deerlerin mukayese edilerek, ne kadar isabetli olduunu sylemek mmkn deildir.

1146

Brn, kendinden nce ve devrindeki simya almalarn da deerlendirmitir. Ona gre, transmtasyon teorisi doru olamaz; bir baka ifade ile altn, gm gibi kymetli metalleri, bakr, kurun, cva gibi metallerden herhangi birisiyle yaplan ilemler sonucunda elde ederiz. nk ona gre, sihir, by, efsun gibi eyler mesnetsiz ve temelsizdir. Transmtasyon sonucu elde edildii ifade edilen maddeler aslnda bir gz boyama sonucudur; bir nevi sihirbazlk sonucu olup, bilimsel herhangi bir temeli yoktur. Brn seri deneyler yapmak suretiyle bunu gstermitir. Brn, ayn ekilde, tatl su nasl elde edilebilir, sorusuna cevap aramtr ve bu meseleye ilikin olarak, deniz suyundan tuz elde etmeyi teklif etmitir. Bu tip teknik almalar veya neriler daha nce Helenistik Dnemde yaam olan mehur bilim adam Heron (M.. 150, skenderiye Mekanik Okulu) tarafndan da ele alnmtr. Brn 80 yandayken bir eser kaleme almtr; Saydala ya da Saydana adn tayan bu eser aslnda bir farmakoloji kitabdr. Ancak o sadece bir farmakoloji eseri olarak nem tamaz, ayn zamanda dil, botanik vb. ynlerden de ayrcalkl bir yere sahiptir. Saydana eserinin banda, yukarda da belirtilmi olduu gibi, Brn 80 yan atktan sonra (ay ylna gre) bu eserini kaleme aldn sylemektedir. Brnnin gerek Saydanada gerekse Kitabl-Cemahir fi Edviyetl-Cevahir adl eserlerinde ranl olmadn vurgulayan ifadeler bulunmaktadr. Yine ayn eserinde, kendi ana dilinin bilim dili olmayp, bu dilde kitap yazlmadn syler; Arap ve Fars dillerini kullanmakta glk ektiini de ak ve seik bir ekilde belirtir. Bu arada Farsann Kisralar hakknda hikayeler sylemekten baka bir eye yaramadn da belirtir. Kitabs-Saydana adl eserini Arapa olarak kaleme almtr. Eser 1229da Ferganal Ebu Bekir Ali el-Kasani tarafndan Farsaya evrilmitir. Ancak bunun tam bir eviri olduunu sylemek zordur. Brn, Saydanasnda ila szcn yle aklamaktadr: akkar tohum, aa kt, funda anlamlarna gelmektedir, ancak daha sonra ounlukla kk anlamnda kullanlmtr. Bundan dolay da bitkilerden elde edilen ilalara bu ad verilmitir. Aslnda ona gre, ilalar sadece bitkilerden elde edilmez, hayvansal ve madeni kkenli ilalar da vardr. Vcuda giren madde iki trl etki yapar: a. Bunlardan birisi besini alarak sindirilmesidir, nk vcut iine ald besini sindirir ve besin olarak kullanr. Vcut iine giren baz maddeler onda zehir etkisi yaratr, dolaysyla bu maddelerin etkisini gidermek iin, ya da bu madde onu zayf drmse, derlenip toplanmasn salamak zere verilir. Bunlar daha ok doktor eliyle verilmelidir. Dolaysyladr ki hastaya verilecek muhtelif ilalar nerilirken, besin maddeleri ve ona zarar veren maddelerin dengesi gz nnde bulundurulur. Eer ilalar kt etki yapmsa, bu etkilerin de giderilmesi yine ilalarla mmkn olacaktr. Brn ila yapmnda dikkat edilecek hususlar akladktan sonra ilalar iki ana grupta toplar:

1147

a. Basit ilalar; bunlar bir tek maddeden meydana gelmitir. b. Bileik ya da kompleks ilalar; bunlar birden ziyade maddeden meydana gelmitir. Brn eserinde ilalar alfabetik sraya gre ele alp, incelemektedir. lkin onlarn Arapa ve dier baka dillerdeki adlarn verir. rnein, Brn benci yle aklamaktadr: Romallar benci hiyusaqanus, Suriyeliler zarasakhruna ve Hintliler hatuna diye adlandrmlardr. Fezari bu bitkinin ehli ve yabanisinin olduunu sylemektedir. Farsa bu bitkiye cevzmatil derler, ancak el-cevzl-matil denen bitkiden benc farkldr. Brn bencin iki nevini ayrt eder; pembe iekli siyah cinsi (Yunanllar ona melas demektedirler) ve sar iekli beyaz cinsi (Yunanllar ona lencos diyorlar). Bu ikincisine Brn benc-i ebyez dendiini ifade etmektedir. Brn drogun muhtelif dillerdeki adlarn verdikten sonra, onlarn nevilerini, aralarndaki farklar belirler; bata Dioscorides olmak zere, kendisinden nce bu drogla ilgili olarak, alann beli bal otoritelerin grlerini verir. Brn sz konusu drogla ilgili olarak, onun bitki olarak zelliklerini verir; vcutta ne gibi etkileri olduunu; daha sonra da ila olarak nasl kullanlabileceini tarif eder. Burada benc ile ilgili olarak, onun zellikle uyuturucu zellii zerinde durmu; yan etkilerini vermitir (zihni sapmalar ve unutkanlk gibi). Brnnin burada sz konusu ettii benc adl bitkinin Trke ad ban otudur. Baz hekimler Brnnin benc dedii bitkinin Hint keneviri olduunu zannetmilerdir; bazlar da ona hai el-iksir adn vermilerdir. Brn Saydana adl eserinde sadece bitkisel ilalar zerinde durmamtr, ayn zamanda hayvansal ve madeni kkenli ilalar hakknda da ayn plana sadk kalarak, yani ilacn ad, deiik dillerdeki karlklar, anatomik zellikleri, nevileri ve nerelerde yetitikleri ve ne gibi hastalklarda ve nasl kullanld hakknda bilgi vermitir. Hayvanlarla ilgili olarak verdii ilalar arasnda dolfin (yunus) vardr. Brn Romallarn dolfin dediini; Arapa adnn dukhus, Sind dilinde bulo diye adlandrlm olduunu, Ebu Hatimin ise onu duksahin diye adlandrm olduunu sylemektedir. Hayvann muhtelif dillerde adlarn verdikten sonra onu tantr ve drt ayakl, kr bir deniz hayvan olduunu syler. Onun uzun ve kvrk bir kuyruu vardr; vcudunda der kapl bir kemik bulunup, bu kemik srt tarafndan kuyruk tarafna doru inmektedir; bu kemik hayvann vcudunu adeta iki ksma ayrmaktadr; kuyruk sokumunda kuyrukla birleir ve adeta bir iplik makas gibi olan yuvarlak bir kemikle birleir. Bu hayvan derin ve akntl sularda yaar. Genel olarak hayvan, yukardaki gibi tarif eden Brn daha sonra onun hakknda baka kaynak veya yazarlarda bulunan aklamalara temas ederek, Cevekaninin bu konuda verdii bilgiyi aktarr ve

1148

der ki: bu hayvan timsahlarla bile baa kabilecek az ve di yapsna sahiptir; bu hayvan tuzlu sularda yaar, halbuki timsahlar tatl sularda yaar. Brn dulfinin insanlar zerinde etkisi olduunu sylemektedir. nsanlar bu hayvanlarla iyi geinirler; onlara yesinler diye besin maddeleri atarlar. Eer hayvan bu hareketten holanrsa, azndan kuvvetle su fkrtarak cevap verir. Brn, Kleopatrann bu hayvann Msrda dulfin diye arldn ifade etmektedir. Hint ve in denizlerinde de bulunan bu hayvan oralarda dukhas diye adlandrlmtr. Ebu Hanifeye gre bu szck aslnda dukhastr. Brnnin dulfin diye sz ettii deniz hayvanna Trkede Yunus diyoruz; ancak onu balk deil gnmzde bir memeli hayvan olarak kabul ediyoruz. Brnnin szn ettii srt kemii ise onun omurgas olmaldr. Yunusun ok karmak bir sinir sistemi bulunmaktadr; zellikle beyni dier hayvanlara nispetle bir hayli gelimi bir yap sergilemektedir. Bugn yunuslarn dili incelenmekte, onlarn kendilerine has bir dille konutuklar kabul edilmektedir. Saydanada da ifade edildii gibi, insana ok yaknlk gsteren ve eitilebilecei kabul edilen hayvanlar arasnda yer almaktadr. Brnnin Saydanasnda ele alm olduu madeni kkenli ilalara rnek olarak zrnh verilebilir. Brn zrnhn Romallar tarafndan ladhakhus, arsanikun sandrakhis olarak adlandrldn sylemektedir. Bazlarna gre ona bu adlarn verilmesinin sebebi rengiyle ilgilidir, nk arsanikhun sar demektir; satarha ise krmz anlamna gelmektedir. Bu kelimelerin Sryanice karlklar murtha ve zarnikhadr; Farsa karl zarnidir ve Hinte manjal olup, bu da yine krmz anlamna gelmektedir. Ayn anlamda zaman zaman kullanlan bir terim olan hartal ise sar anlamna gelmektedir. Brn, Kuzinin onu grupta ele aldn sylemektedir; zehirli ve kt, krmz ve sar olan. Sar olan eidinin Ermenistan ve Badattan geldii sylenir; bu eit ilkinkinden daha iyidir. Para gibi temiz ve altn-beyaz rengindedir. Burada Brn, Dioscoridesin (M.. I. yzyl) bize bu ila hakknda verdii bilgiyi de aktarmaktadr. Dioscoridese gre, arsanigun sar renkte arsenie benzer, ve arsenik maddelerinde bulunur; en iyisi cam billurlar gibi pahal ve incedir; altn renkli ve tabakaldr; kum tanecikleri ihtiva etmez. Brnye gre, arsenie benzeyen minerallerin baka eitleri de vardr ve Nabataeda bulunur, ancak o daha dk kalitededir; onun Ermenistan ve Badattan getirilmi olduu da sylenir. Fergana cinsi daha nce sylenilen eitleri takip eder; bu eit kark sar eididir. Krmz eidi But Niaburdan (Niabur) getirilir. Sar eidinin msekkin olarak etkin olduu sylenir; krmz olann ise kokusu keskindir; yeil renkli olan en ardr; boyaclar ve arabesk motifler yapanlar tarafndan kullanlmaktadr. Mineralin bir eidi de kl renkli veya kum renklidir. Dioscorides bu 1149

maddenin kolaylkla krlmadn ve istenildii zaman, kolayca toz haline getirilebildiini sylemitir. Onun kokusu kkrt gibidir; etkisi arsfigun gibidir. Brnnin zrnh olarak verdii inorganik maddeye biz arsenik diyoruz ve bu mineral yapnn doada nadiren basit halde bulunduunu da bilmekteyiz; o daha ok deiik bileikler halinde bulunmaktadr. Bitki ve hayvan vcudunda bulunan arsenik krmz renkte olup, arsenik dislfit olup, ila olarak zellikle haricen kullanlan muhtelif terkiplerde bulunduu gibi, boya sanayinde de kullanlmaktadr. Beyazms renkte olan arsenik bileii arsenik trioksit olup, daha ok beyaz arsenik olarak bilinir. Brnnin ilalar hakkndaki deerlendirmelerinde bitkilerle ilgili olanlar nispeten arlk tar; bitkisel ilalar daha fazla olduu gibi, onlarn aklamalarnn da daha ayrntl olduunu sylemek gerekir. Bundan da onun tedavide daha ok bitkileri tercih ettii sonucu kmaktadr. Yaptlarndan bir ksm unlardr: Makle f stihrc el-Evtr f el-Dire bi-Havss el-Hatt el-Mnhan fha; Hikye el-let elMsemm bi-el-Sds el-Fahr; Makle f Hikye Tark el-Hind f stihrc el-Umr; Gurre el-Zct; Kitb f stb el-Vch el-Mmkine f Sanat el-Usturlb; Makle f el-Niseb elleti beyn el-Filizzt ve elCevhir f el-Hacm; Makle f Seyr Sehm el-Sade ve el-Gayb; Kitb Tasth el-Suver ve Tebth elKver; Kitb el-Msmere f Ahbr el-Hrizm; F Teshl el-Tashh el-Usturlb ve el-Amel biMrekkebtih min el-iml ve el-Cenb; Kitb Nzheti el-Nfs ve el-Efkr f Havss el-Mevld elSelse el-Medin ve el-Nebt ve el-Ahcr; el-Cemhir f el-Cevhir; Tahdd Nihyt el-Emkin liTashh Mesft el-Meskin; el-sr el-Bkiye an el-Kurn el-Hliye; et-Tefhm f Evil Snat elTencm; el-Knn el-Mesud f el-Heye ve el-Ncm; Tahkk m li-el-Hind; es-Saydele f el-Tb. Hzin Hzin Mervlidir. Onbirinci yzyl sonu onikinci yzyl ba arasnda yaamtr. Onun hayat hakknda fazla bilgimiz yoktur. nce kle olan bu dnr, daha ok felsefe ve geometri ile ilgilenmitir. Melikahn olu Ebu Haris Sancarn iltifatlarna ve desteine mazhar olmutur. Hatta baz kaytlarda, Sancarn, zaman zaman byk para dlleriyle dllendirdii, ancak onun bu byk dlleri kabul etmedii rivayet edilir. Onun belli bal almalar arasnda Mizanl-Hikmet de vardr. Bu eserinde teraziler, kantarlar ve kaldralar hakknda bilgi verip, yararlanm olduu bilim adamlarnn adlarn aklamtr. Ayn zamanda yapt alntlarn da, alnt yapt bilim adamnn adn da vererek yapmtr. Zaman zaman eletirilerde bulunmutur. Hzin zellikle adn eserine de verdii kendi buluu olan bir aletle, bir nevi terazi ile, zgl arlk hesaplanmasn salamay teklif etmitir. Terazinin kollar hareketlidir; kefeleri de saa ve sola doru hareket ettirilebilmektedir. 1150

Daha nce, Brn, piknometreye benzer bir alet bularak, metallerin ve talarn birim arlklarn belirlemeye almtr. Hzin de, bulduu ve ayrntsyla tarifini verdii bu terazi vastasyla, Brn gibi, eitli metal ve svlarn zgl arlklarn belirlemi ve listeler halinde vermitir. Hzin, ayn zamanda bir su terazisi de teklif etmitir. Bu terazi ile suyun zgl arln belirlemeye almtr. Souk ve scak su, zeytinya, st, yumurta, kan ve idrar gibi svlarn birim arlklarn belirlemeye almtr. Ona gre, dnyann merkezine yaklatka, suyun younluu artmaktadr. Hzinnin bir baka eseri, ezZicl-Muteber el-Sancaridir. Sancar adna yazlm olan bu eser, bir astronomi eseridir. Yazar, burada yapm olduu astronomi almalarnn sonularn vermektedir. Burada eitli ehirlerin enlem ve boylamlarn vermektedir. Bunlar arasnda, Hzinnin doum yeri olan Merv de bulunmaktadr. Nasrddin Ts Geometri, trigonometri ve astronomi bata olmak zere bilimin ve felsefenin eitli alanlarnda almalar yapan, Nasrddin Ts (1201-1274) Ts kentinde domu ve yaptlar ile hem Dou hem de Bat bilimini derinden etkilemitir. Bir ara Hasan Sabbahn ynetimi altndaki smailler tarafndan Alamut Kalesine karlm ve hapsedilmitir. Hulagu 1256 ylnda buray ele geirdiinde, Tsyi kurtarm ve kendisini vezir yapmtr. Ts geometriyle81 ilgilenmi ve Eukleidesin beinci postlasn, yani koutlar postlasn yeterince doyurucu bulmam ve Eukleidesin ifadesi yerine baka bir ifade kullanmay tercih etmitir; Ts Postlas olarak tannan bu ifade u ekildedir: Bir D dorusu zerinde ayn ynde olmak zere sra ile iaretlenmi P1, P2, P3 noktalarndan D ile ayn dzlemde bulunan dier bir D dorusuna dik olarak indirilen doru paralarnn uzunluklar dzenli bir biimde klr veya byr. Ts bu postlay kantlamaya alm, ancak bu giriiminde doal olarak baarl olamamsa da, postlann ne olduunun aydnla kmasna ve Eukleides d geometrilerin kurulmasna zemin hazrlamtr. Pythagoras Teoremine ilikin yeni bir kantlama gelitirmi olan Tsnin, Trigonometriyle ilgili almalar ise ok daha nemlidir. Bilindii gibi Eski ada Yunanllar, alar kirilerle lyorlard ve kiriler, yeni trigonometrik eitliklerin veya bantlarn oluturulmas asndan ok verimli olmadklar iin, youn ilemlerin yaplmasn gerektiriyorlard; kirilerle ilem yapmann bu mahsrunu kavrayan Mslman matematikiler, kiriler yerine sins, kosins, tanjant, kotanjant, sekant ve kosekant gibi trigonometrik fonksiyonlar kullanmak yoluyla ilemleri kolaylatrdlar ve trigonometri alannda byk gelimelerin nn atlar. Ts dnemine gelindiinde, tg A =

1151

cot A = sin2 A + cos2 A = 1 tg A. cotg A = 1 sin (A+B) = sin A. cos B + sin B. cos A ve sin (A-B) = sin A. cos B-sin B. cos A eitlikleri biliniyordu. Kenar a bantsn, yani Sins Teoremini bulan matematiki ise Ts olmutur. slm Dnyasnda Ebl-Vef gibi dier baz bilim adamlarnn da bu teorem zerinde altklar bilinmektedir. Bilindii gibi, Mslmanlar, balangta trigonometriyi, astronomiye ilikin aratrmalar ve hesaplamalar esnasnda kullandklar iin, bu alandaki bilgi birikimlerini astronomiyle ilgili yaptlarn banda sergilemeyi uygun bulmular ve trigonometri zerine bamsz eserler yazmamlard. Alann ilk bamsz eseri, Nasrddin Tsnin ekll-Katt (Kesenler Teoremi) adl kitabdr; bu kitapla birlikte, trigonometri astronomiden ayrlm ve matematiin bir dal olarak grlmeye ve deerlendirilmeye balanmtr. Avrupada bu disiplinin bamsz hale gelebilmesi iin XV. yzyla kadar beklemek gerekmitir. Nasrddin Ts, Hlgunun istei ve destei zerine, Mergada dneminin ok ilerisinde bir gzlemevi kurmu ve olduka duyarl gzlemlerin yaplmasna olanak salayan gzlem aralar yaptrmtr. Batda bu ayarda bir gzlemevinin kurulmas iin 16. yzyldaki Tycho Brahenin gzlemevinin kurulmasn beklemek gerekecektir. Bu gzlemevinde duyarl gzlemler yaplm ve bu gzlemlere dayanarak Zc-i lhn (lhann Zci) adl bir astronomi eseri yazlmtr. Nasrddin Ts, Batlamyusun Yermerkezli Dizgesini eletirmi, yanllarn gstermi ve yine Yermerkezli baka bir dizgenin tasarmn vermitir. Bu dizge baarl olamam, ancak Kopernik Dizgesine giden yolu amtr. Bilindii gibi, Batlamyus tarafndan gelitirilen ve tayc ve dmerkezli dzenekler yardmyla gezegenlerin ve yldzlarn hareketlerini matematiksel olarak aklamaya alan astronomik dizge, Orta a slm Dnyasnda hem fiziksel hem de matematiksel ynden eletirilere maruz kalmtr. Birok Mslman dnr ve aratrmac, bu dizgede Batlamyusun, tayc ve d merkezli dzenekler kullanmak suretiyle, Yeri Evrenin merkezinden kaydrmasn eletirmi ve Batlamyusu, Aristoteles fiziinin ilkelerine uymamakla sulamtr. Dier taraftan, Batlamyus Dizgesinin sadece fiziksel ynden deil, matematiksel ynden de yetersiz olduunu gsteren baz noktalar bulunmaktadr. Mesel, Ayn ve Merkrn dzensiz 1152

hareketlerinin aklanabilmesi iin, Batlamyusun dizgeye yeni daireler eklemesi ve bu yolla gzlem sonular ile ilem sonularn uzlatrmaya almas, byle bir yetersizliin sonucu olarak deerlendirilmitir. Nasrddin Ts de, bu dorultuda alan Mslman astronomlarn banda gelmektedir; Batlamyus Dizgesinin sorunlarn grm ve bu sorunlar giderecek yeni bir dzenek nermitir. Bu dzenek, biri dierine iten teet olan ve ters ynlerde, eit hzlarla devinen iki daireden olumutur; bu dairelerden dta bulunann ap, ite bulunannn apnn iki kat olduundan, kk daire zerinde bulunan bir nokta, byk dairenin ap boyunca hareket etmektedir. Bu sayede iki dairesel hareketin bileiminden dorusal hareketin oluabileceini kantlayan Ts, matematik alanndaki bu buluunu astronomiye uyarlam ve Ayn hareketini aklamay baarmtr. Ts ifti olarak adlandrlan bu matematiksel dzenek araclyla, Nasrddin Ts, Batlamyus Dizgesinin aksine, Yeri Evrenin merkezinden kaydrmadan, yani Aristoteles fiziine kar olan d merkezli dzenei kullanmadan gezegen hareketlerini aklayabilmitir. Yaptlarndan bir ksm unlardr: ekl el-Katt (Kesenler Teoremi); Tecrid el-akid; Aklk- Nsr; Evsf el-erf; Tezkire-i Hayt; Ess el-iktibs; Zc-i lhn; Tahrr-i Mecest; Tahrr el-Oklides; Ahlk- Nsr, erh-i rt Cemleddin el-Mrdn XIV. yzylda yaayan ve bnt-Trkmn lkabyla tannan Cemleddin el-Mrdn hakknda fazla bir bilgiye sahip deiliz. Doum ve lm tarihlerini tam olarak bilemiyoruz. Mardinde domu ve muhtemelen ilim tahsili iin ama ve oradan da Msra gitmitir. XV. yzyl bilginlerinden Bedreddin Sbt el-Mrdnnin dedesidir. Nahiv ve fkh gibi ilimlerin yannda, astronomi ile ilgili yaptlar da mevcuttur. Bunlardan en nemlisi, XII. yzyln nde gelen Trk bilginlerinden el-Hrak adyla tannan emseddin elMerveznin (l. 1138/1139) et-Tabsra f lmil-Heye (Astronomiye Bak) adl eserine yapm olduu yorumdur. Bilindii gibi, el-Hrak, et-Tabsrasnda, el-Hzinin veya bnl-Heysemin gkler kuramn gayet gzel bir biimde aklayarak, gezegenlerle yldzlarn sanal daireler zerinde deil, dnen kresel yzeyler zerinde bulunduunu savunmutur. Bu yaklam, fizik asndan Batlamyus kuramna getirilen en nemli yenilik olarak grlmektedir. Cemleddin el-Mrdnnin de, sz konusu yorumunda ayn yaklam savunduu tahmin olunabilir.82 Bedreddin Sbt el-Mrdn Cemleddin el-Mrdnnin torunu olan Bedreddin Sbt el-Mrdn (1423-1496/1497), 1423 tarihinde, ailesinin sonradan gelip yerletii Khirede domutur. Daha genken Kuran- Kerimi ezberlemi ve baz rivayetlere gre, Ezher Cmii imam olan eyh Nreddin el-Bilbesden tecvid ve kraat dersleri almtr. bnl-Mecdden, miras paylamn konu edinen feriz, hesap ve din vakitlerin belirlenmesini konu edinen mkt ve eyh Aluddin el-Kalkaendden ise fkh okuyan Bedreddin Sbt 1153

el-Mrdn, dier birok bilginin derslerinde de hazr bulunmu ve zellikle zekas ve alak gnlll ile tannmtr. Bedreddin Sbt el-Mrdn, aile geleneini srdrerek, almalarn daha ok mkt ilmi zerinde younlatrm ve zellikle bu alanda kullanlan rubl-mceyyeb ve rubl-mukantara gibi pratik hesap ve gzlem aletleri hakknda yazm olduu kk risaleleri, Osmanl muvakkitleri ile astronomlar tarafndan son zamanlara kadar okunmutur. Dier eserleri ise, feriz, astronomi, aritmetik ve cebir konularna ilikindir. Yaptlarndan bir ksm unlardr: Kitb Hv el-Muhtasart f el-Amel bi-el-Rubel-Mukantart; Mukaddime f Hisb el-Mesil elCeybiyye ve el-ml el-Felekiyye; erh Muhtasar ala el-Mukaddime el-Rahbiyye f el-Farid; erh el-Lumaf el-Hisb; Dakik el-Hakik f Hisb el-Durc ve el-Dakik; Risle f el-Amel bi-el-RubelMceyyeb; Kifye el-Kanf el-Amel bi-el-Rubel-Makt; Risle f el-Amel bi-el-Rubel-Mukantart; Tuhfe el-Ahbb f lm el-Hisb; el-Lumael-Mrdniyye f erh el-Ysemniyye; el-Matlab f el-Amel biel-Rubel-Mceyyeb. Gyaseddin Cemid Maverannehir blgesinde Ka ehrinde dnyaya gelmitir. lm tarihi 1429dur. Bir sre seyahat eden Giyaseddin, bu arada Karakoyunlu skenderin idaresinde de alt. Daha sonra, Semerkant ehrine geldi ve orada Ulu Beyle birlikte alt. Semerkand Gzlemevinde astronom olarak grev yapt. Onun almalar onaltnc ve onyedinci yzyldaki astronomi almalarnda etkili oldu. Cemid de dier birok astronom gibi, astronominin yan sra matematikle de ilgilendi. Onun gerek matematik gerekse astronomi ile ilgili birok eseri vardr. Onun belli bal almalarndan olan Kitb- Muhitiyye adl eserinde matematik bilgisi rahatlkla grlebilir. Onun ondalkl sistemi kulland ve bu ilemlerde virgl de kulland belirlenmektedir. Cemid ondalkl saylarla 4 ilem yapmtr. Kitab el-Muhitiye adl astronomi eserinde daire ile yar ap arasndaki oran ondalkl saylarla ifade etmitir. Bu oran 2,283185507678 olarak vermektedir. Burada virgl iaret olarak deil shah terimi ile vermitir. Ondan yaklak 80 yl sonra, Fransz matematiki Pelles Ticari Hesaplara Dair adl eserinde virglle vermitir. Yazarn bir baka eseri Miftahl-Hisabdr. nsz ve 5 blmden meydana gelmi olan bu eser Cemidin en nemli eseri olarak kabul edilir. mrnn sonuna doru kendi yazsyla ele ald bu eserini 1427 ylnda tamamlamtr. Eserin birinci blmnde ondalkl saylar, ikinci ksmnda kesirli ilemler, nc ksmda astronomide kullanlan hesaplardan, drdnc ksmda toporafik hesaplardan ve beinci ksmda bilinmeyen denklemlerden bahsetmektedir.

1154

Risaletul-Kemaliyye veya Sllems-Sema adl eseri tipik bir astronomi kitab olup, dnyann bykl, boyutlar, Gnein ve Ayn Dnyadan uzakl gibi konularda bilgi vardr. Bu eser Mustafa Zeki tarafndan Trkeye evrilmitir. Zic-i Hakani adl eseri ise Nasreddn-i Tusinin Zic-i lhani adl eserine bir aklama yazmtr. Eser Farsa olarak kaleme alnm olup, 1413 tarihinde kaleme alnmtr. Risaleletl-Veter vel-Ceyb adl eserinde Cemid 1nin sins ile ilgili hesaplamalarn vermitir. Bilindii gibi, bu konu slam Dnyasnda birok astronom ve matematiki tarafndan ele alnmtr. Konuyla ilgili verdii aklama ve hesaplamalarn ncekilerden daha tatminkar olduu sylenebilir. 1 derece iin verdii deer 18 haneli bir saydr. Ayrca yine bu eserinde nc derece denklem zmleri vermektedir ki biz biliyoruz bu konudaki ilk diyebileceimiz almalar mer Hayyam tarafndan verilmitir. Cemidin verdii zmler kendine aittir. Cemid Nzhetl-Hakaik adl eserinde ise Semerkand Gzlemevinde kullanmak zere yapt ve kendi icad olan Tabakatl-Manatk dedii aletle ilgilidir. O bu aleti Gne tutulmasyla ilgili gzlemlerinde kullandn sylemektedir. Ayrca, yine bu eserde kendisi tarafndan yaplm bir yldz takvimi de vermektedir. Cemidin bir baka eseri Telhisl-Miftah adl eseridir. Bu eser Miftah el-Hisab adl eserin zeti olup, adndan da anlalaca gibi eser, bir aritmetik kitabdr. Ali Kuu slam aleminin byk astronomlarndan birisi olan Ali Kuunun83 doum yeri kesin olarak bilinmemekte; onbeinci yzylnn balarnda Semerkantta doduu kabul edilmektedir. lm ise 16 Aralk 1474 olup, mezar Eyp Sultan Trbesi yanndadr. Ulu Beyin hkmdarl srasnda Semerkandda ilk ve dini renimini tamamlad. Kk yata Matematik ve Astronomiye kar ar bir ilgi duydu. Devrinin en byk alimleri olan Ulu Bey, Bursal Kadzade Rumi, Gyaseddin Cemid ve Munidden ald ilimlerle yetinmeyip, daha fazlasn renme arzusu ve istei ile kimseye haber vermeden, sinesinde nl alimlerin topland Kirmana gitti. Kirmanda bulunduu srada akli ve nakli ilimleri zerinde almalara devam edip, burada Hall-l Ekalil Kamer risalesini, erh-i Tecrid adl yaptn hazrlad. Kirmandan tekrar Semerkanta dnen Ali Kuu, Kadzde Ruminin lm zerine Ulu Bey tarafndan Semerkant Gzlemevine mdr olarak tayin edildi. Ulu Beyin katledilmesinden sonra Semerkant Medresesindeki dersleri ile gzlemevindeki almalarna son vererek, Semerkanttan ayrlp Tebrize, bir mddet sonra da stanbula gelmitir. stanbula geldiinde II. Mehmet kendisini Ayasofya Medresesine mderris olarak tayin etmi ve bununla birlikte kendi zel ktphanesinin mdrlk grevini de vermitir. Ali Kuunun almalar 1155

sonucunda, stanbul Medreselerinde astronomi ve matematik bilimleri alannda byk gelimeler grlmeye balanmtr. Derslerine stanbulun nl bilginlerinin de katlmalar, onun bilimsel derinliinin bir gstergesidir. Her biri kendi bilim alannda verdii hizmet ile n yapm olan Hoca Sinan Paa, Molla Ltfi ve Ali Kuunun olu Mirim elebi gibi bilginler onun derslerinde yetimilerdir. Ali Kuu yalnz telif eserleriyle deil, alma ve yol gstericiliiyle de devrini aan byk bir bilgindir. Ali Kuunun, 1457 ylnda, Semerkantta, Farsa olarak yazd, Astronomi Rislesi, yine astronomiden bahseden ve ekliptiin eimini hesaplad Fethiye Rislesi, Cebir ile hesap konularndan bahseden Hesap Risalesi ve Muhammediye Rislesi adl almalar vardr. Fethiye Rislesinde Ali Kuunun ekliptiin eimini 23 30 17 olarak bulmas ve bugn bulunan deerin ise, 23 27 00 olmas onun astronomideki stn bilgisini ortaya koymaktadr. Bunlardan baka Ulu Bey Zicine yazd bir erhi de bulunmaktadr. Yaptlarndan bir ksm unlardr: Hall el-Ekl el-Kamer; erh-i Zc-i Ulu Bey; Risle el-Fethiyye; Risle el-Muhammediyye; erh-i Cedid; Unkd el-Zevhir. 1 Cajori, Florian, A History of Physics, New York, 1929, s. 21; Lindberg, David C., Theories

of Vision from al-Kindi to Kepler, Chicago, 1976, s. 18. 2 41. 3 4 5 6 s. 153-154. 7 1988. 8 9 10 Yavuz Unat, Astronomi Tarihi, Ankara, 2001, s. 86-87. Bu iki gzlemevine ilikin ayrntl bilgi iin bkz. Sayl, 1988, s. 50-87. Sayl, 1988, s. 57. 1156 Orta a slm Dnyasndaki gzlemevlerinin yaps, nitelii ve yaplan gzlemler zerine Aydn Sayl, The Observatory in Islam, 2. Ed. Ankara, 1988, s. 53-56. Sayl, 1988, s. 53. Sayl, 1988, s. 55. Tekeli, Kahya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat, Aydn, Bilim Tarihine Giri, Ankara, 1999, Montgomery Watt, slmn Avrupaya Tesiri, eviren: Hulsi Yavuz, stanbul, 1986, s. 40-

gerekletirilmi en iyi deerlendirme iin bkz. Aydn Sayl, The Observatory in Islam, 2. Ed. Ankara,

11 12 13 14

Sayl, 1988, s. 68. Unat, s. 88. Sayl, 1988, s. 161. Bu gzlemevinin faaliyetleri, konumu, finansman, kullanlan aralar vb. btn boyutlar

hakknda bilgi edinmek iin bkz. Sayl, 1988, s. 189-223. 15 16 17 18 Sayl, 1988, s. 261. Sayl, 1988, s. 101-103. Bkz. slm Ansiklopedisi, Bermekiler maddesi, cilt 2, 1949, s. 560-563. Sayl, Aydn, Hrezm ile Abdlhamd ibn Trk ve Orta Asyann Bilim ve Kltr

Tarihindeki Yeri, Erdem, Cilt 7, Say 19, 1991, s. 101-214. 19 Togan, Zeki Velidi, Bermek ve Samanilerin Menei ile lgili Kaytlar, slam Tetkikleri

Enstits Dergisi, cilt 4, say 2, stanbul, 1965, s. 57-61. 20 The Emercence of the Prototype of the Modern Hospital in Medieval Islam, History and

Phlosophy of Science, slamabad, 8-13 Aralk 1979, s. 139-145. 21 Jean Paul Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, eviren: Aykut Kazancgil, stanbul,

1994, s. 29. 22 23 24 25 50. 26 27 28 Roux, s. 30. Tekeli, Kahya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat, Aydn, s. 206-207. Osman Turan, Oniki Hayvanl Trk Takvimi, stanbul, 1941; M. A. C. Kerras, Colin, The Zeki Velidi Togan, Kuran ve Trkler, stanbul, 1971, s. 17-21. Roux, s. 29-30. Roux, s. 29. Brockelmann, Carl, slm Uluslar ve Devletleri Tarihi, eviren: Neet aatay, Ankara,

1992, s. 139-141; Barthold, W., slm Medeniyeti Tarihi, eviren: Fuad Kprl, Ankara, 1977, s. 49-

Uighur Empire According to the Tanngdynatic Histories, Camberra, (Avusturalia), 1972.

1157

29

Esin Kahya & Hseyin Gazi Topdemir, Trklerde Bilim, Trk Dnce Tarihi, Ed.:

Hseyin Gazi Topdemir, AKM, Ankara, 2001, s. 26. 30 31 50. 32 S. H. Nasr, slmda Bilim ve Medeniyet, eviren: N. Avc, K. Turhan, A. nal, stanbul, Tekeli, Kahya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat, Aydn, s. 208-209. Brockelmann, Carl, slm Uluslar ve Devletleri Tarihi, eviren: Neet aatay, Ankara,

1992, s. 139-141; Barthold, W., slm Medeniyeti Tarihi, eviren: Fuad Kprl, Ankara, 1977, s. 49-

1991, s. 40-41. 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 Esin Kahya, Modern Kimyann Kurucusu Cbir b. Hayyan, Ankara, 1995, s. 133-134. Kahya, s. 122-124. Kahya, s. 124. Kahya, s. 124. Kahya, s. 124-125. Kahya, s. 125-126. Kahya, s. 126-127. Kahya, s. 127-128. Kahya, s. 128-130. Kahya, s. 130-131. Kahya, 131-132. Esin Kahya, Modern Kimyann Kurucusu Olarak Cabir b. Hayyan, XII. Trk Tarih

Kongresi, TTK Ankara, 1999, s. 519-526. 45 Nasr, s, 44; Ayrca bkz. Dirk J. Struik, Ksa Matematik Tarihi, eviren: Yldz Silier,

stanbul, 1996, s. 109. 46 Aydn Sayl, Orta a Bilim ve Tefekkrnde Trklerin Yeri, Ankara, 1997, s. 5. Ayrca

bkz. Nasr, s. 44; Struik, s. 109. 47 48 Tekeli, Kahya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat, Aydn, s. 159-160. Sayl, s. 5. 1158

49 50 51 52 53 54 55

Tekeli, Kahya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat, Aydn, s. 163-164. Nasr, s. 44. Tekeli, Kahya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat, Aydn, s. 164. Bkz. Den, Cilt I, s. 277. Fergn ve almalar hakknda bilgi iin bkz. Unat, s. 92-94. Unat, s. 94. Bu almayla ilgili btn bilgiler, Eb Nasr el-Frb, Hal zerine, eviren: Necati Lugal

ve Aydn Sayl, TTK, Ankara, 1951, s. 3-16dan alnmtr. 56 57 Tekeli, Kahya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat, Aydn, s. 178. Frb, hsa el-Ulm, eviren: Ahmet Ate, MEB, stanbul, 1989, s. 99. Burada Frb

ayrca k trlerini aklarken her bir k trnde (dz, dnen, akseden, krk) aka n gzden ktn belirtmektedir. Bkz. a.g.y. s. 99-100. 58 59 60 61 62 Frb, Medinet el-Fadla, eviren: Nafiz Danman, MEB, stanbul, 1989, s. 67. Frb, Medinet el-Fadla, s. 68. Lindberg, 1976, s. 43; Sayl, 1984, s. 222. Sayl, 1984, s. 222. Bu yapt, Mahmut Kaya tarafndan Trkeye evrilmitir. Bkz., Eflatun ve Aristotelesin

Grlerinin Uzlatrlmas, Felsefe Arkivi, 24, 1984, s. 221-255. 63 64 Frb, 1984, s. 234-237. Frbnin Simyann Lzumu Hakkndaki Risalesi (Al-Farabis Article on Alchemy),

Belleten, Cilt XV, (Ocak 1951), Say 57. 65 Rznin felsef almalar hakknda ayrntl bilgi iin, Abdurrahman Bedev, Muhammed

bn Zekeriyy el-Rz, slm Dncesi Tarihi, Ed: M. M. erif, eviren: Osman Bilen, Ed. Mustafa Armaan, stanbul, 1990, s. 49-65e baklabilir. 66 aban Den, Mslman lim ncleri, Cilt 2, stanbul, 1992, s. 608.

1159

67

Cyril Elgood, A Medical History of Persia and Eastern Caliphate, Londra 1951, 142-144;

Esin Kahya, Rhazes Medical Heritage, Atatrkn 100. Yl Dnm Armaan Kitab, (DTCF), Ankara 1982, s. 245-248. 68 69 70 Den, s. 606-607. Lindberg, 1976, s. 42; Sayl, s. 221. Buzcn ile ilgili aklamalar iin, Tekeli, Kahya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat, Aydn, s.

173-175e baklabilir. 71 bn Snnn hareket konusundaki grleri iin, Seyyid Hseyin Nasr, slm ve Bilim,

eviren: lhan Kutluer, stanbul, 1989, s. 139a ve Den, s. 447-449a baklabilir. 72 73 74 75 76 77 23. 78 Bu konuyla ilgili olarak bkz: F. Guerra, A Historical perspective of Traditional Medicine, Lindberg, 1976, s. 44; Sayl, 1984, s. 223. Lindberg, 1976, s. 44; Sayl, 1984, s. 223. Lindberg, 1976, s. 49; Sayl, 1984, s. 226-227. Sayl, 1984, s. 230. Sayl, 1984, s. 212. Avicenna, His Anatomical Studies on Cranial Nerves, Avicenna, yl 1, say 3, 1999, 12-

History and Philosophy of Science, Proceedings of International Congress of the History and Philosophy of Science, Islamab 1979, s. 131-137. 79 Esin Kahya, Renal Calculi, XXVIII. Internatioanl Congerss of History of Medicine 1980, c.

2, s. 524-528. 80 Esin Kahya, bn Sinann Anatomi almalarnn Deerlendirilmesi, Uluslaras Osmanl

ncesi Trk Kltr Kongresi Bildirileri, AKM 1989, s. 335-348; Esin Kahya, bn Sinann Osmanl Hekimlerine Etkisi, II. Trk Tp Tarihi Kongresi, stanbul 1999, s. 225-237. 81 82 83 Aklamalar iin bkz., Tekeli, Kahya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat, Aydn, s. 218-221. Tekeli, Kahya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat, Aydn, s. 223. Konuyla ilgili aklamalar iin bkz. Unat, s. 125-128.

Ahmad Issa Bey, Histoire des Bimaristan (1929). 1160

Avicenna, His Anatomical Studies on Cranial Nerves, Avicenna, yl 1, say 3, 1999. Barthold, W., slm Medeniyeti Tarihi, eviren: Fuad Kprl, Ankara, 1977. Bedev, Abdurrahman, Muhammed bn Zekeriyy el-Rz, slm Dncesi Tarihi, Ed: M. M. erif, eviren: Osman Bilen, Ed. Mustafa Armaan, stanbul, 1990. Brockelmann, Carl, slm Uluslar ve Devletleri Tarihi, eviren: Neet aatay, Ankara, 1992. Cajori, Florian, A History of Physics, New York, 1929. Carra de Vaux, Les penseurs de lIslam, 2 cilt, 1921-1923. Colin, M. A. C. Kerras, The Uighur Empire According to the Tanngdynatic Histories, Camberra, (Avusturalia), 1972. Diligan, Hamit Byk Matematiki, mer Hayyam, stanbul, 1959. Den, aban, Mslman lim ncleri Ansiklopedisi, 2 Cilt, stanbul, 1992. Elgood, Cyril A Medical History of Persia and Eastern Caliphate, Londra, 1951. Frb, Hal zerine, eviren: Necati Lugal & Aydn Sayl, TTK, Ankara, 1951. Frb, hsa el-Ulm, eviren: Ahmet Ate, MEB, stanbul, 1989. Frb, Medinet el-Fadla, eviren: Nafiz Danman, MEB, stanbul, 1989. Frbnin Simyann Lzumu Hakkndaki Risalesi (Al-Farabis Article on Alchemy), Belleten, Cilt XV, (Ocak 1951), Say 57. Guerra, F., A Historical perspective of Traditional Medicine, History and Philosophy of Science, Proceedings of International Congress of the History and Philosophy of Science, slamadd, 1979. Gnaltay, emseddin, bn Sinann Milliyeti, Hayat, Kltr, Byk Trk Filozofu ve Tp stad bn Sina, TTK, Ankara 1937. bn Ebi Useybia, Uyun el-Enba fi Tabakatil-Etbba, ed. Mller, 2 cilt, 1884. bn Hallikan, Vefeyatl-Ayan, 2 cilt, Bulak 1299 H. bn Nedim, el-Fihrist, eviren: B. Doyle, Colombia (USA), 1970. bn-i Sn, el-Kanun fit-Tbb, I. Kitap, eviren: Esin Kahya, Ankara, 1995. slm Ansiklopedisi, Bermekiler maddesi, cilt 2, 1949. 1161

Kahya, Esin & Hseyin Gazi Topdemir, Trklerde Bilim, Trk Dnce Tarihi, Ed.: Hseyin Gazi Topdemir, AKM, Ankara, 2001. Kahya, Esin, Modern Kimyann Kurucusu Cbir b. Hayyan, Ankara, 1995. Kahya, Esin, Modern Kimyann Kurucusu Olarak Cabir b. Hayyan, XII. Trk Tarih Kongresi, TTK Ankara, 1999. Kahya, Esin, Renal, Calculi, XXVIII. Internatioanl Congerss of History of Medicine, Cilt: 2, 1980. Kahya, Esin, bn Sinann Anatomi almalarnn Deerlendirilmesi, Uluslararas Osmanl ncesi Trk Kltr Kongresi Bildirileri, AKM 1989. Kahya, Esin, bn Sinann Osmanl Hekimlerine Etkisi, II. Trk Tp Tarihi Kongresi, stanbul, 1999. Kaya, Mahmut, Eflatun ve Aristotelesin Grlerinin Uzlatrlmas, Felsefe Arivi, 24, 1984. Lindberg, David C., Theories of Vision from al-Kindi to Kepler, Chicago, 1976. Mieli, Aldo, La science Arabe, Paris 1938. Nasr, Seyyid Hseyin, slm ve Bilim, eviren: lhan Kutluer, stanbul, 1989. Nasr, Seyyid Hseyin, slmda Bilim ve Medeniyet, eviren: N. Avc, K. Turhan, A. nal, stanbul, 1991. Roux, Jean Paul, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, eviren: Aykut Kazancgil, stanbul, 1994. Sarton, Gerge, Introduction to the History of Science, Cam. Mass. (USA) 1954. Sayl, Aydn, Hrezm ile Abdlhamd ibn Trk ve Orta Asyann Bilim ve Kltr Tarihindeki Yeri, Erdem, Cilt 7, Say 19, 1991. Sayl, Aydn, Biruni, Belleten, Cilt 10, 1946. Sayl, Aydn, Farabi ve Tefekkr Tarihindeki Yeri, Belleten, c. XV, (Ocak 1951), s. 57. Sayl, Aydn, Orta a Bilim ve Tefekkrnde Trklerin Yeri, Ankara, 1997. Sayl, Aydn, The Observatory in Islam, 2. Ed. Ankara, 1988. Struik, Dirk J., Ksa Matematik Tarihi, eviren: Yldz Silier, stanbul, 1996. Tekeli, Kahya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat, Aydn, Bilim Tarihine Giri, Ankara, 1999. 1162

The Emercence of the Prototype of the Modern Hospital in Medieval Islam, History and Phlosophy of Science, slamabad, 8-13 Aralk 1979. Thorndike, Lynn, A History of Magic and Experimental Science, 2. cilt, Londra 1955. Togan, Zeki Velidi, Bermek ve Samanilerin Menei ile lgili Kaytlar, slam Tetkikleri Enstits Dergisi, Cilt 4, Say 2, stanbul 1965. Togan, Zeki Velidi, Kuran ve Trkler, stanbul, 1971. Turan, Osman, Oniki Hayvanl Trk Takvimi, stanbul, 1941. Unat, Yavuz, Astronomi Tarihi, Ankara 2001. Watt, Montgomery, slmn Avrupaya Tesiri, eviren: Hulsi Yavuz, stanbul, 1986.

1163

Ortaa Bilim Tefekkrnde Trklerin Yeri / Prof. Dr. Aydn Sayl [s.614622]
Avrupa ve Bizans, Bat Roma mparatorluunun zayflayp kmesi ve Hristiyanln glenip yaygnlamas ile aa yukar kout olarak, Karanlk an derinliklerine gmlmtr. Bat Avrupann bilgisizlik karanlndan syrlp kurtulmas, slm dnyasndan ald feyiz sayesinde mmkn olmutur. Youn eviriler yoluyla Bat Avrupa milletlerince slam dnyasndan alnan bu etkide tp ve felsefe yannda, bata aritmetik, cebir, geometri, trigonometri ve astronomi olmak zere, o an aa yukar btn bilim dallar yer almaktayd. Hatt bunlar arasnda mzii de zikredebiliriz. Avrupa Ge Orta a boyunca slam dnyasndan etkiler almakta devam etmitir. rnein, on altnc asr iinde Kopernikin birtakm dolayl yollardan ift episikl sistemini bn Strdan, aplan oran 1/2 olup biri dierine iten teet olan ve onun iinde kaymadan dolanm hareketi yapan iki emberden oluma bir tertibi muhtemelen Nasruddin-i Tsden ve Batlamyos tipinin zddna, meridyen dzlemi iinde tespit edilmi olmayp dey bir eksen zerinde dnebilen tipten bir ztu-ubeteyn (paralaktik cetvel) letini belki de Regiomontanus aracl ile Ulu Beyin Semerkant Rasathanesi evresinden renmi olduu anlalmaktadr. Ayrca bu ve bunun gibi baz dier etkilenmelerin o srada zellikle Osmanl mparatorluunun payitaht olan stanbul aracl ile gereklemi olduu ileri srlebilir.1 Yine ayn srada, Avrupann bir eviri yoluyla bnn-Nefisin kk kan dolam kefinden haberdar olmu olduu da bilinmektedir. Ge Orta a boyunca slam dnyasndan ve daha zel olarak Trk slm Dnyasndan Avrupaya olumlu birtakm etkiler gereklemekte devam etmitir. Ancak, bu etkiler on ikinci asrdan sonra seyreklemi ve mnferit konulara inhisar etmeye balamtr.2 Oysa on ikinci yzylda Bat Avrupa, slam dnyasndan programl bir etkilenme sreci iine girmitir. te bizi de bu yazda zellikle ilgilendiren bilim ve dnm veya tefekkr faaliyeti, Bat Avrupaya slam dnyasnn bu youn etkisini mmkn klan dnemdeki bilimsel alma ve tefekkr kesimidir. Yani zellikle on nc asr ncesi bilim ve tefekkrdr. Ayrca u da var ki slam dnyasndan on ikinci yzylda youn ve sistemli tercme faaliyetleri yoluyla ald ok nemli etki sonucunda Bat Avrupann kendisi slam dnyasndan bamsz ve olduka salam temeller zerine oturan bir gelime sreci iine girmi, slam dnyasn yava yava geride brakmaya balamtr. Oysa bir yandan da arada byk bir rekabet ve Hal Seferleriyle ifadesini bulup, temeli zellikle dinsel inanlarda yatan amansz bir mcadele de ok deiik ekil ve sahnelerde srp gitmekteydi. Bu rekabet ve ekime ise slam dnyasn Avrupaya kaplarn az ok kapamaya ve Bat Avrupann uygarlk yolunda kaydettii apl gelimelere sanki srt evirmeye yneltti. Bunun bir sonurgusu, dolambal bir neticesi olarak da artk on sekizinci yzyl sonlarnda Avrupa gerek bilim, gerek teknoloji ve gerekse ticaret ve askerlik alanlarnda slam dnyasna kyasla ezici bir stnlk kazand. Bu stnlk o derecede briz bir ekil almt ki, bilim gibi uluslar arasnda tamamen ortak olan bir alanda bile aradaki uurumu kapatmak gitgide zorlaan bir sorun halini almt.

1164

te bu aamada, biz bir batllama siyasetini benimseyerek uygulamaya, Avrupa ile uygarlk bakmndan aramzdaki mesafeyi kapatmaya alma iine yneldik. Bat uygarlna sistemli bir ekilde ayak uydurmaya teebbs cesaretini gsteren ve Bat kltr evresi dnda olan ilk millet sfatyla tarih sahnesine kma kararn aldk. Bu Batllama hareketinde en nemli sorun temele Bat biliminin konmas sorunuydu. Batllamamzda bu sorunun bilincine, bunun tam bir idrak iine, ne zaman girmi olduumuz meselesi bu sebeple byk bir nem tar. imdi bu uzun hikyenin asl konumuzu oluturan erken Orta a blmne gelelim. Cebir szc aslnda Mezopotamya matematiinden kalma bir szcktr. Ayrca Smi dillerden kma bir kelimeye benzemeyip, anlaldna gre Smerce meneli bir kelimedir. Esasen cebir biliminin Milattan nce ikibin yllar srasnda Smerliler zamannda mevcut olduu grlmektedir. Bylece bu szcn Trkeye benzeyen ve anlaldna gre Trke ile akraba olan Smerce kkenli oluu ok ilgin saylmak durumundadr. Tuhaf bir tesadf eseri olarak, bu terimin ve adn tekil ettii bilim dalnn slm dnyasnda daha Diophantosun cebre ilikin ok deerli bilgiler ihtiva eden aritmetik kitabnn Arapaya tercmesinden nce iki Trk slam bilgini tarafndan canlandrlp temsil edildiini gryoruz. Bunlar Abdlhamd bn Vsi bn Trk ile Muhammed bn Ms el-Hrezmdir. Bunlarn ikisi de kabaca Memn zamannda, yani dokuzuncu asrn ilk yarsnda yaamlardr. Abdlhamd bn Trkn Hrezmden biraz daha nce olup ksmen de Hrn Reidin ada olmu olmas muhtemeldir.3 Cebir Avrupaya Hrezm yoluyla gemitir. Bu ise on ikinci asrda Arapadan Latinceye yaplan evirilerin bir sonucudur. Aritmetikte de on tabanl konumsal sistem veya vaz sistem slam Dnyasndan Avrupaya gemitir. Bunda da Hrezmnin byk rol olmutur. Hatta bu yeni hesaplama sistemi bu sebeple El-Hrezm adnn urad bir deiiklik sonucu ortaya kan bir szckle ifade edilmi, bu sisteme algorizm ad verilmitir. Hrezm bu hesaplama yntemine Hint hesab adn vermekteydi. Cebir kelimesi de Hrezm yoluyla bu matematik dalnn ad olarak Avrupada tutunmu ve yaygnlamtr. Bu kelime Hrezmnin kitabnn adnn bir szc olduundan cebir szc bu alann ad olarak Avrupa dillerine gemi orada aynen devam etmitir. Tercmeler yoluyla on ikinci asrda Avrupann slm dnyasndan rendii bilimlerden biri de kimyadr. Cebirde olduu gibi, kimyada da, bu bilim dalnn ad Avrupaya dorudan doruya slm dnyasndan, Arapadan alnmtr. Kkeninde, kimya szcnn eski Msrllardan geldii anlalmaktadr. slam dnyasnda kimyann canlanmas ve hatta yeni bir hamle yapmas, cebirde olduu gibi, sistemli Yunanca evirilerden ncesine rastlar. Bu erken devirde sahann en kalburst temsilcisi Cbir bn Hayyn es-Sufidir. Cbir Basral olmakla beraber, kimyasnda Dounun, in ve rann etkisi grlmektedir. Bu sonuca bir yandan Cbir kimyasndaki in kimyas ile mnasebetli grlen iksir fikrinden, te yandan da bu kimyada belirgin bir yer igal eden ve daha nceki Helenistik a Yunan kimyasnda rastlanmayan nadr maddesinden esinlenerek ulalmaktadr. Nadrn bu kimyada n kounda, n planda bulunuu ran etkisi olarak yorumlanmaktadr. 1165

nk nadr Farsadan alnma bir kelimedir. Fakat, belki daha doru bir yaklamla, bunu, daha geni Horasan ve Maverannehir veya Divnu Lugtit Trk ifadesi ile, ayard blgesi etkisi, bir Trkistan etkisi olarak yorumlamak mmkndr. O zamanlar zellikle Kirman ve Maverannehir veya daha genel adla Trkistan yrelerinden elde edilen bu maddeye, yani nadra, incede verilen ad nao-a idi. Uygur hakanlarnn onuncu asrda in sarayna gnderdikleri hediyeler arasnda nadrdan da sz edilmektedir. Demek ki bu madde Trkler arasnda iyi tannmaktayd ve inliler iin de makbul bir hediye, bir ithal mal yerine gemekteydi. Farsadaki nadr szcnn kkeni itibaryla Farsa olmad anlalmaktadr. Ksm bir ses benzerliine ramen Farsaya inceden getii dncesi de fonetik baz mlhazalar dolaysyla muhtemel saylmaktadr. Aslnn Souta olduu dnlmse de bu yoldan kelimenin sonundaki -dr,-tir veya --dur ksm izahsz kalmaktadr. Trkesinin atur olduuna baklrsa4 kelimenin Trkeden geldii ya da nadr szcnn olumasnda Trke etkisinin bulunduu ve Cbir kimyasnda bu maddeye verilmi olan zel nemin Cbir kimyasnn temelinde bir Trk etkisinin de yer almakta olduu ihtimalleri zerinde durulabilir. Arapada kt kelimesinin karl olarak krts kelimesinin bulunmasna karlk, Farsada ve bir dereceye kadar Arapada da kullanlm olan kt szc Trkedir.5 Bu itibarla 750 tarihi sralarnda Semerkant yresinden slam dnyasna tantlm ve bu suretle slam memleketlerinde yaygnlam olan kdn dou yeri olan inden slam dnyasna gemesinde de Trklerin rol olduu anlalmaktadr. slam Dnyasnn geometri ve trigonometride, felsefe, mekanik, optik, biyoloji ve tp alanlarnda Bat Avrupa ge ortaalarnda byk etki yapm olduu, Bat Avrupann Karanlk a uyuukluundan syrlmasnda byk rol oynad grlmektedir. On ikinci asrdaki youn eviri faaliyeti sonucunda, Ge Orta a Avrupas, Aristo ile Platon ve Galen ile Hipokrates ve Batlamyos gibi Eski a Yunan otoriteleri yannda bn Sn ile bn Rd ve Frb, Kind, Fergn, Cbr ve bnl-Heysem gibi bilim adam ve dnrleri de otorite olarak kabullenmiler, bunlarn eserleri de balca mracaat kitaplar arasnda yer almtr. bn Snnn Kaannu on altnc ve hatta on yedinci yzyla kadar Avrupa tp fakltelerinde ders kitab olarak kullanlmtr. Btn bunlar bilim ve tefekkr tarihlerinde Orta a slm dnyasnn kalburst nemini su yzne karacak mahiyettedir. Bat Avrupa, slam Dnyasnn stn uygarln doru bir ekilde deerlendirmi, bu uygarlktan bilgi ve tefekkr bakmndan yararlanmaya karar vermiti. slam Dnyasnn Orta an en stn uygarl haline gelii ne suretle gerekleti? O an bu en stn uygarl nasl doup geliti? Bunu ksaca gzden geirelim. Peygamberimiz yedinci asr balarnda slam dinini ilk iln ettii zaman Mekkede okuma yazma bilen sadece on yedi kii varm. Bunu dokuzuncu asrn nl tarihisi Belzurden reniyoruz. Oysa o sralar Mekke Arap Dnyasnn en stn kltr merkezi idi. te yandan da Belzr yle bir hads rivayet ediyor: Peygamber yle dermi: Biz yaz yazmay ve hesap yapmay pek bilmeyen bir toplumuz. Biz aylarn uzunluunu ifade etmek iin iki elimizin on parman ya arka arkaya er defa 1166

gsteririz, ya da iki defasnda btn parmaklar aarak ve ncde bir parmamz katlayarak ellerimizi kaldrrz ve yle, yle, yle demek suretiyle aylarn uzunluunu dile getiririz.6 Hicretten hemen iki yzyl kadar sonralar, daha Hrun Reidin olu Memun zamannda bu uygarlk kurma faaliyetinde slam Dnyas bir hayli yol alm durumdayd. Artk bu faaliyet rayna oturmu, verimlilemeye ve meyvelerini bol bol vermeye balamt. On birinci asra, bn Sn ile Beyrnnin yaad aa geldiimizde ise slam Dnyas, bilginleri ve bilim adamlaryla, bilim kurumlan ve zenginlemi kitaplklaryla, dnyada n salan bir lkeye dnm, uygarlk kurma faaliyetinin bir anlamda doruuna ulam ya da yaklam durumda karmza kyor. Atlas Okyanusundan ve Pirenelerden Hindistan ile Tibet ve ine kadar uzanan slam Dnyasnn yeryznn en uygar toplumu, medeniyet seviyesi bakmndan en yksek camias haline gelmi olduuna tanklk ediyoruz. Fakat bu uygarlk kurma faaliyeti nereden kaynaklanmaktayd? Bunu kimler yapmaktayd ve bunun devindirici, hareket ettirici gesi, can alc etmeni, faktr ne idi? Uygarlk ve kltr sadece insana hastr. nk insann kazand tecrbeler ve yaratt eserler kuaktan kuaa, nesilden nesile, intikal etmektedir. Hayvanlar da, teker teker birtakm baarlar gsterebilirler, birtakm yararl alkanlklar kazanabilirler. Fakat hayvan bireylerinin kazandklar bu baarlar, rendikleri bu eyler onlarla birlikte kaybolup gider. Onlarda sadece kaltmla, verasetle, kuaktan kuaa geen eyler kalcdr. Bunlar fizyolojik vasflar ve zelliklerdir, uygarlk ve kltr ise kaltm yoluyla devam etmez. Bir iki kuak iin mhendislerimiz, bilim adamlarmz, tabiplerimiz, retmenlerimiz yetimese, okullarmz faaliyetlerine ara verse, bugnk medeniyetimiz durur. Maara ana geri dneriz. Uygarlk ve kltr birikimiyle sahip olduumuz eylerin insanda ve toplumda srp gitmesi retim sayesinde mmkn olmakta, retim sayesinde gvence altna alnmaktadr. nsanda eitim ve retimin temelini oluturan ey ise insan yavrusunun uzunca bir sre ana baba bakm ve ihtimamna muhta oluudur. Demek ki, uygarln temelinde onu oluturan bir temel ge olarak retim ve gelenek kurma zellii ya da yetenei yatmaktadr. Bu temel ge, bu karakteristik vasf, uygarlkta renilen eylerin ve kazanlan tecrbelerin kaybolmayarak kuaktan kuaa intikal etmesi, edebilmesi durumudur. Fakat, buna karlk, kazanlm tecrbelerin ve edinilmi bilgilerin kaybolup gitmemesi yannda, uygarln ayn derecede nemli bir baka gesi veya temel zellii de uygarln yerinde saymayarak mtemadiyen gelitirilmesi, yeni bulu ve tecrbeler yardmyla insan abasnn gitgide daha etkili, daha verimli hale getirilmesi, insann yaratt madd ve manev eserlerin eitlendirilmesi ve zenginletirilmesi srecidir. Uygarln bu ikinci temel gesi uygarln kendi kendini aabilme, tazeleyebilme yeteneidir. Uygarln bu ok nemli ikinci temel vasf uygarln dinamizm zelliidir, devingenlik yndr; sonsuz terakki ve gelime kabiliyetidir. Uygarln duraan ve gelenekleri muhafaza edebilme yn ile devingen ya da dinamik ynn birbiriyle nasl badatrabiliriz? Bunlar birbirleriyle tarihin uzun yllar ve alar boyunca nasl bir mnasebet iinde bulunmular, birbirleriyle nasl zlemilerdir? 1167

Uygarlktaki en byk gelimeler bilim temeli zerine oturan, bilimden gcn alan gelime ve dnmelerdir. Bilim bir yandan teknolojinin yol at madd deime ve dnmeleri byk lde temellendirirken te yandan da grg ve kavray ufkumuzun gelimesini, manev hayatmzn salam dnce temelleri zerine oturmasn salar ve bylelikle de manev hayatmza, tinsel yaam ve yaantmza, deer yarglarmza yn vermeye yarar. Bilim sayesinde ve bilime az ok benzeyen ve bilimden ok zaman yararlanan teknoloji etkisiyle insan hayati muazzam deimelere sahne olmutur. Oysa insann tabiatnda geleneklerinden ve alkanlklarndan kopmama eilimi ok zaman kuvvetle etkili olur. nsan maceralara, sonu kesin olmayan yeni teebbslere girimekten kanr. te bilim, yani salam ve gvenilir bilgi, insann eylemlerinde, faaliyetlerinde, kendini ve giriimlerinin sonucunu kr snamalara terk etmeyerek giriim ve atlmlarn, gelecee dnk plan ve projelerini, bilinli bir ekilde yapmasn mmkn klar. Bylece bilim insan hayat iin bir deime unsuru ve eitli giriimleri iin gven verici bir klavuz yerine geer. Bunun bir sebebi bilimin, kendisinin yntem ve aratrma srelerinin zelliklerinde pek deimeye uramakszn da yepyeni sonulara, keiflere ulaabilmesidir. Bu sebeple bilim, geleneklere ballkla gelimelere ak olma vasflarn kendi bnyesinde mezceden, mezcedebilen bir insan faaliyeti trdr. Demek ki, bilim geleneklere ballkla gelimelere ak olma zihniyetlerini uzlatrp badatrabilecek en deerli bir uygarlk rndr ve ayn zamanda insana zg uygarlk kurma yeteneinin temelinde yatan apl bir ynetici, ynlendirici gtr. Bilim, uygarln birbirini tamamlayan ve birbakma birbirine aykr grnen iki temel gesini henkli bir ekilde iine alan, ieren bir insan faaliyetidir. Bilimde dnce geliigzel bir biimde geliip etkinlemez. Bilimde dnce kesin bir disiplin altndadr. Bu yzden de bilimsel sonular kolayca bir yana itilemeyen, kmsenip grmezden gelinemeyen sonulardr. Duygusallk bir kiide, bir blge veya bir toplumda, hatta bir kltrde baarl olabilir, egemenliini yrtp srdrebilir, etkili itici g yerine geebilir. Fakat eninde sonunda duygusallklar elenmeye, etkinliklerini yitirmeye, bir suretle eriyip kaybolmaya mahkumdurlar. Oysa, nesnel, yani objektif olan bilimsel varglar, sorumsuz ve keyfi karsamalara esasen kendileri nceden gem vurmu ve bu gibi sakat sonular elemi bulunduklarndan, kendilerini, ister istemez, zamanla kabul ettirmekte, bu ynleriyle ok gl olduklarndan bunlar kmsemek ve hor grmek temelcek mmkn olmamaktadr. ayet bunlarda noksanlar ya da hatalar varsa, bunlar tashih etmek ve tamamlamak esasen bilimin kendi grevidir ve bilim bunlar gnll olarak yapar, yapmakta srar eder. Oysa bilimin sonular ok zaman hi beklenmedik sonular olabilmektedir. Bylelikle de bilimin statik gelenek ve yntemleri uygarln dinamik yn ve gelimelerinin kkeni, destei ve hatt bir bakma gvencesi olmaktadr. nsan tarihini yaratmada insan kaderini ekillendirmede, byk insanlarn, istisna mahiyetteki kiilerin, dhilerin, kahramanlarn byk rol olduundan phe yoktur. Adlar tarihe intikal etmeyen, etmemi olan, byk kitlelere mensup kiilerin de bu bakmdan, yerine gre, phesiz katklar vardr. Fakat bunlarn atlmlar yapp insanlar pelerinde srklemeleri pek sz konusu deildir. Vka byk 1168

insanlar yaratan ve onlar yetitiren ey onlarn kltrel ortamdr, bal bulunduklar toplumun oluturduu tinsel ve manev evrelerdir. Fakat bu ortam veya evreler yeteneklerinin gelimesini saladklar gibi, bazen ve baz alardan bunlarn geliimini bu evrelerin engelledikleri de olur ya da byle olduu dnlebilir. Ayrca, zellikle tefekkr gibi kamu kesiminde geni bir yer kaplamayan bir kltr veya uygarlk tezahr iin tek tek byk insanlarn neminin ok belirgin olarak n plnda olaca ikrdr. Bu kesim ancak dnrlerin saysnn bykl ve niteliklerinin ykseklii orannda byk ve youn bir gelime gsterebilir. Frb, Brn ve bn Sn gibi kiiler sayesindedir ki, Orta a slam Dnyas tefekkr tarihinde, uygarlk tarihinde, erefli bir yer igal etmi, evrensel tarih lsyle nemli bir aamay oluturmutur. Fakat bu uygarlk kk sayda byk insann eseri olmamtr; olamazd da. Bu uygarlk byk sayda byk insann yetimesi sayesinde gerekleebilmitir. Ayrca slam dnyasnn gsterdii byk gelime, bu kltr ve inan dnyamzn muazzam bir corafi blge iinde byk bir insan topluluunu, insanln byk kesimini kltrel ibirlii yapmaya elverili bir ortam iinde bir araya getirmi olmasndan, getirebilmi olmasndan ve bu artlar altnda gsterilmi olan ortak abadan kaynaklanmtr. Bylece Orta a slam Dnyasnn gerekletirdii uygarlk gelimesi slam camiasn oluturan uluslarn ve kavimlerin i birliinin rndr. Fakat byle olmamasna ramen, yine de, Orta a slam Dnyasnn eitli blgeleri arasnda farkllklar mevcuttur. Bu byk baarnn gereklemesinde eitli blgelerin katklar birbirlerine eit olmaktan uzaktr. Orta a slam dnyasnda bilimde ve tefekkr alannda gereklemi olan atlmn, hamlenin, ok byk lde olmak zere Dou slam dnyasnn eseri olduu grlmektedir. Buna bn Haldn da dikkati ekmekte, hatt bu noktay nemle vurgulamaktadr. bn Haldna gre bunda ranllarn, Fars unsurunun byk rol vard. Oysa, bu byk saydaki bilim adam ve dnrlerin coraf menei daha ayrntl olarak dikkate alnnca rann kendisinin de bir dereceye kadar geri plnda, geri kounda kald, bu gibi bilgilerin beiinin Orta Asya veya geni anlamyla Trkistan olduu sarahatle grlmektedir. Orta Asya ise bir Trk yurdudur; Trklerin ana yurdudur. Bu itibarla, bu uygarln, Orta a slam uygarlnn kurulmasnda ve gelitirilmesinde Trklerin rollerinin byk olduu muhakkaktr.7 Ayrca Orta a slam dnyas uygarlnn ve entelektel kltrn, tefekkre ilikin kltrnn balang aamalarndan itibaren oluturulmasnda Trklerin hizmeti gemitir. Yani, Trklerin olumlu katklarnn izleriyle en erken tarihlerden itibaren karlalmaktadr. Baka bir ifade ile Trkler bu uygarla sonradan katlm, sonradan intisap etmi deillerdir; tersine, bunun ilk yaratclar arasnda yer almaktadrlar. Bunun baz ilgin rneklerine bu yaznn balanglarnda deinmi bulunuyorum.

1169

On birinci asrn ikinci eyreinden balayarak Dou slam dnyas tmyle Trk egemenlii altna girmitir. Bununla kout olarak, paralel olarak, Trkler de Dou slam dnyasnn eitli blgelerinde yerlemeye baladlar. Bylece de, bu tarihten itibaren Trk meneli bilginlerin slam dnyasnn Orta Asya dnda kalan blgelerinden de neet etmeleri tabidir. Bir milletin tarihi, yetitirdii byk insanlar ve yaratt byk eserlerle en ak, en belirgin ve en dolaysz biimde eref ve anlam kazanr. Frbler, Brnler, Ulu Beyler, Fatihler, Kannler, Barbaroslar, Yunus Emreler, Fuzuller, Yusuf Has Hacipler, Kagarl Mahmudlar, Mimar Sinanlar, Katip elebiler Trk tarihini ssleyen prlantalar mesabesindedirler. Bu Trk byklerinin bir ksm devlet adam, bir ksm asker, bir ksm sanat, bir ksm da bilim adam ve dnrdr. zel olarak Orta a Trk bykleri arasnda bilim adam ve mtefekkirlerin saysnn kabark olduunu syleyebiliriz. Orta a slam dnyasnda bilimsel almann devamnda ve gelimesinde hkmdarlar ve vezirler gibi yksek mevki sahibi kiilerin olumlu rolleri de byk nem tar. nk slam dnyasnda bilgiye verilen deer byk lde faydaclk ilkesine dayanmaktayd. zellikle astroloji veya ilm-i ncm ile simya yani yldz fal eitleri ile ucuz madenlerin altn ile gme dntrlmesinin mmkn olduunu ileri sren kimya dalnda ve tabi olarak, tbba bel balanmakta, bunlardan byk yarar salanacana inanlmaktayd. Bu bilim dallarnn ya da daha doru bir ifade ile, bu yalanc bilim dallarnn zellikle ilk ikisindeki aratrma faaliyetleri genellikle byk masraflara ihtiya gsterdiinden, bunlarn hkmdarlarla, nfus sahibi ve varlkl kiiler tarafndan desteklenmesi gerekiyordu. Astroloji ile simya yalanc bilimlerdi. Fakat, bunlar astronomi ve kimya bilgisine dayanmak zorundayd. Bunlarda yaplan aratrmalar astronomide ve kimya alannda yaplan aratrmalard. zellikle astrolojideki kkl aratrmalar, astronomi aracl ile matematik alannda dolgun almalar ve rasat faaliyetlerini gerektiriyordu. Bu itibarla astronomi almalar bir yalanc bilim olan astrolojinin sahip olduu itibardan yararlanmak durumundayd. Bu durum Bat Avrupada Kepler zamanna kadar devam etmitir. slam dnyasnda nakl bilimlerin, yani Mslman dini ile yakn ba kurma durumunda olan fkh ile tefsir ve hadis gibi konularn byk deer tadndan kimsenin phesi yoktu. Fakat buna karlk matematiin eitli dallarnda, astronomi, fizik ve biyoloji grubundaki bilimlere yani akl bilimlere ve zellikle felsefeye ilikin deer yarglar ok deiik olabilmekteydi. Bu durumun tabi bir neticesi olarak akl bilimlere bazen kesinlikle cephe alnm olmasna, hi deilse bunlara pheli gzlerle bakma eiliminin kmsenmeyecek lleri bulmu olmasna ramen, bu bilim dallarnn mntesipleri ou kez iktidardaki kiiler ve varlkl kimseler tarafndan genellikle faydaclk ilkesine giren mlhazalarla desteklenmekte ve tevik grmekteydiler. Gerekten, akl bilimlerdeki almalarn devam byk lde bunlara deer veren nfuslu kiilerin destek ve himayelerinden kuvvet almak ihtiyacndayd. Trkler ise, Abbaslerin iktidara gemesinden, yani bilimsel faaliyetin doup tomurcuklanmaya balamasndan itibaren slam dnyasnda siyaset, idare ve askerlik alanlarnda byk faaliyet gsterdiler. zellikle Karahanllar, 1170

Gazneliler ve Seluklular gibi byk Trk devletlerinin ve ok sayda daha kk Trk devletinin Dou slam dnyasnda kurulmu olmas bilimsel almalarn desteklenip krklenmesi iinin byk lde Trkler tarafndan gerekletirilmi olduunu gstermektedir. Bylece tek tek fertler olarak slam Dnyas bilim adamlar saflarnda yer almaktan baka, Trkler gerek bilimsel almalarn tevik ve himayesinde ve gerekse, az sonra iaret edilecei zere, bilimsel kurumlarn oluturulup gelitirilmesinde erken tarihlerden balayarak, byk bir katkda bulundular, bulunmak frsatna sahip oldular. Nitekim, Trklerin bu katky fiilen yaptklarna, bunu olumlu bir biim ve lde gerekletirmi olduklarna somut misalleriyle tanklk ediyoruz. Orta a slam dnyas, bilim ile retim ve hayr kurumlarnn doup gelimesi bakmndan byk nem tar. Bu apl faaliyet dorultusunda da Trklerin byk katks olduunu gryoruz. Bu kurumlar, hastahane ve medreselerdir. En eski ktphane kurucular ve kitapseverler arasnda slam dnyasnda Trklerin erefli bir yere sahip olduuna tanklk ediyoruz. Bunlar arasnda dokuzuncu asr gibi erken bir ada Feth bn Hkan bn Gartcu ve damad Ahmed ibn Tulunu zikredebiliriz. Onuncu asrn ilk yars iinde yaam olan Eb Bekr es-Sl de nl kitapseverler arasnda zikredilmektedir. Kendisi zengin bir ktphaneye sahipti ve bu ktphaneyi bilim adamlarna ve ihtiya sahiplerine ak tutmakta ve onlara byk kolaylklar gstermekteydi.8 Hastahanenin slam dnyasnda gerek anlamyla domasnda ve bir hayr kurumu olma vasf yannda bilimsel tbbn tutarl bir biimde uyguland devaml ve uzmanlam bir tedavi yerine dnerek messeselemesinde Trklerin byk bir paya sahip olduu mahede ediliyor. Nitekim, ilk hastahane kurucular arasnda slam dnyasnn tarih srasyla beinci hastahanesinin kurucusu Feth bn Hkan bulunmaktadr. Altnc hastahanenin kurucusu da Ahmed bn Tulundur. Bunlarn her ikisi de Trktr. Yine, kk bir ihtimalle birinci ve kesinlikle nc slam hastahanesi Bermekler tarafndan kurulmutur. Bermeklerin ise Akhun (Eftalit) kkenli ve Trk olmalar muhtemeldir. Demek ki, slam dnyasndaki ilk alt hastahane iinde en azndan ikisinin Trkler tarafndan kurulduu muhakkaktr. Bunlara ilave olarak bir ncsnn de bir Trk katksyla meydana gelmi olmas muhtemel olduu gibi, bir drdncsnn kuruluunun da Trklere maledilebilmesi, kk bir ihtimalle de olsa sz konusu edilebilmek durumundadr. te yandan, Ahmed bn Tulunla hastahane messesesinin vakf gelirleriyle desteklenmesi ve bu suretle uzun mrllnn gvence altna alnmas yoluna gidildiini gryoruz. Ahmed bn Tulun Hastahanesinden sonra kurulan ve vakfl olduu bilinen ilk drt hastahane iinde nn Trk olduu grlmektedir. Bu hastahaneler de, te yandan, eskilik bakmndan kronolojik sralanmay aa yukar temsil etmek durumundadr. Demek ki, bylece slam dnyasnn ilk on hastahanesinden ya da vakflar dahil, ilk on hastahanesinden, hi deilse bei, belki alts ve hatt belki de yedisi Trklerin eseri olmu oluyor. Btn bunlar gerekten ilgin bir olay gzler nne sermektedir.

1171

Ayrca slam dnyasna hastahane messesesi asndan Hint etkisinin Bermekler tarafndan getirildii grlmekte ve bu etkinin belki de altnc hastahanenin kurucusu olan Ahmed bn Tulun tarafndan yinelendii anlalmaktadr. Fakat, bu etkiyi Hindistandan dorudan gelen bir etki olarak dnmek gerekmez. Belki daha da byk bir ihtimalle, byle bir etki daha nce Hindistandan Orta Asyaya Orta Asya Trklerine, birden fazla bir yolla gemi bir etkinin bu sefer oradan slam dnyasna gemesi eklinde gereklemi olabilir. Bylece slam dnyasnda hastahanenin messeselemesinde Trklerin kalburst bir katkda bulunmu olduklar gn na kmaktadr. Bu husus ok byk nem tar. nk bu ilk slam hastahaneleri, anlaldna gre hastahane tarihinde tarih apnda bir aamay temsil etmektedirler. Ne eski Yunan, ne Bizans ve ne de Bat Roma mparatorluu hastahane bakmndan slam dnyas ile boy lecek bir durumda olmadklar gibi, slam dnyasnda hastahane, tarihte ilk kez, bilimsel tbbn kaleleri haline gelmi tp kurumlar olarak ortaya kmtr. Bunda Cundiapurun ve Hint kltrnn olumlu katks sz konusudur. slam hastahaneleri zellikle Seluklular zamannda ok yaygnlamtr. Bu hastahanelerde ayrca, klinik veya serir tp retimi geleneinin yerletii grlmektedir. Orta a slam hastahaneleri Bat Avrupay hem mimar ve hem de klinik tp retimi bakmndan etkilemilerdir. Bu etkileme zellikle on altnc asrda Bat Avrupaya intikal etmitir. Ayrca asker sahr hastahanelerinin de Seluklulardan Hallarca renilerek Bat Avrupaya intikal ettirildii anlalmaktadr.9 Bilim kurumlarnn doup gelimesi bakmndan Orta a slam dnyas olaanst nemde bir adr. Rasathane de, hastahane gibi slam dnyasnda ok olumlu lde gelitirilen, hatt uzmanlam rgn bir messese, organize bir kurum olarak ilkin slam dnyasnda ortaya kan, doan nemli bir aratrmalar kurumudur. Amacur Ailesinden baba ile oul ve yeenden oluma bir grup Trk bilgininin 855 ile 933 yllar arasnda yaptklar rasatlar ve astronomi aratrmalar bu bakmdan konumuzu yakndan ilgilendiren misaller arasnda bulunmaktadr. Amacurlarn herhalde zel bir rasathaneleri vard. Bunu sarahatla saptamak mmkn deildir. Sadece rasat aletleri hakknda zamanmza krntlar halinde bir bilgi intikal etmi durumdadr. Fakat bu bakmdan durum ne olursa olsun, Amacurlarn bu astronomi almalar slam dnyasnn ok daha ge tarihlerde karlalan en byk ve gelimi rasathanelerindeki program ve almalarla boy lebilecek uzunlukta bir sreyi kapsad gibi bir hayli erken olan tarihi ile de dikkatimizi ekecek mahiyyettedir. slam dnyas astronomlar arasnda Trk asll olan ya da Trklerin yaad blgelerden neet eden baka astronomlarn says da olduka byktr.10 slam dnyasnda dokuz byk rasathane kurulmutur ya da kurulmaya allmtr. Bunlardan ilk ikisi adat ve Abbas halifesi Memn tarafndan dokuzuncu asrn ilk yarsnda kuruldu. Aslnda, bu iki rasathane birbirini tamamlamaktayd ve biri dierinin yerini almak zere kurulmutu. Bylece, belki de slam dnyasnda kurulmasna teebbs edilen byk rasathane saysnn dokuz deil de sekiz saymak bir bakma daha doru olabilir. Memnun bu iki rasathanesi, iinde daha eski olan Badatta kurulan emmsiye Rasathanesi, ikincisi ise amda kurulan Kaasiyun Rasathanesidir. 1172

Tarih srasyla, slam dnyasnn nc byk devlet rasathanesi onuncu asrda Bveyh hkmdar erefddevle tarafndan Badatta kuruldu. Fakat ok iddial l ve boyutlarda tasarlanan bu rasathane, en byk letinin baarl bir ekilde iml edilemeyii yznden altrlamadan kald. slam dnyasnn drdnc resm devlet rasathanesi Seluklu hkmdar Melikah tarafndan on birinci asrn nc eyrei sonunda sfahanda kuruldu. Memnun annesinin Trk olduu anlalyor. Fakat biz Melikah Rasathanesini slam dnyasnda kurulan ilk Trk hkmdar veya devlet rasathanesi sayabiliriz. Bu sekiz ya da dokuz devlet rasathanesi iinde Trkler tarafndan kurulmutur. Bunlardan birincisi hemen az nce zikrolunan Melikah Rasathanesidir. Dier ikisi ise on beinci asrn ilk yarsnda Ulu Bey tarafndan Semerkantta ve on altnc asrn ikinci yarsnda III. Murat tarafndan stanbulda, Tophanede kurulmutur. Bveyhler ranli saylabilir. On ikinci asrn ilk eyrei sonlarnda iki Arap Ftim veziri tarafndan Kahirede bir rasathane kurma teebbs ile karlayoruz. Fakat bu teebbs baarl bir ekilde sonulanmtr. Bunlar dnda, slam dnyasnda kurulan iki devlet rasathanesinin ikisi de lhanllar zamanna aittir. Bunlardan birincisi ok nemli bir rasathane olup Hulg tarafndan on nc asrn nc eyrei sonlarnda Azerbaycanda Mergada kurulmutur. tekisi ise yine lhanllardan Gazan Han tarafndan ayn asrn sonunda Tebrizde kurulmutur. Bu iki rasathaneden ilki Trk-Mool kltr evresinin mal ve rn farz olunabilir ve burada slam dnyas dndan bir Mool etkisi faktr mevcut saylabilir. Fakat bunlarn her ikisi de tabi ki Trk-slm Dnyas bilginlerinin eseri idi. Merga Rasathanesi slam dnyasnn herhalde Semerkant Rasathanesi ile birlikte en nemli iki rasathanesinden biri saylmak durumundadr. Tebriz Rasathanesinin ise, anlaldna gre, astronomi retimi faaliyeti yn aratrma faaliyeti ynnden daha nemli ve daha n plnda olmak zere tasarlanmt. Bu rasathane esasen Merga Rasathanesinin faaliyeti sona ermeden kurulmu bulunuyordu. Demek ki, ksaca slam dnyasnn devlet veya hkmdar rasathaneleri iinde en byk ve en nemli olanlar, bir balang olarak byk deer tayan Memnunkilerden sonra, Trklerin ve TrkMool lhanl devletinin eseri oluyor. Bunlarn banda Merga ve Semerkant Rasathanelerini, ikinci srada da Melikh ve III. Murat Rasathanelerini zikretmek doru bir sralamay temsil etse gerektir.11 Trk-slam dnyasnda ortaya km nemli bir bilim ve retim kurumu da medresedir. Gnmz niversitesinin menei Ge Orta a Avrupasna geri gider. Avrupa Ge Orta a niversitesinin ise, kuruluunda medreseden etki alm olmas ihtimali zerinde durulmutur. Fakat bu durum ne olursa olsun, slam dnyasnda yksek retim messesesi olarak on birinci asr ortalarnda resm bir hviyetle ortaya kan medrese sistemi Seluklularn eseridir. Ayrca bu retim sisteminin bir Seluklu ncesi evresine sahip olduu grlmektedir ki, bu hazrlk devresinde de Horasan va Maverannehir veya Kagarl Mahmudun ifadesi ile, ayard blgesinin yani nfusunun hi deilse bir ksm ve herhalde dolgunca bir ksm, Trklerden oluan corafi evrelerin ve 1173

Karahanllar ile Gazneliler gibi Trk devletlerinin etkili olduklar grlmektedir. Bylece slam dnyasnn yksek retim kurumu olan medrese de hemen hemen tm ile Trklerin bir eseri, slam dnyas kltr ve uygarlna Trklerin nemli bir katks olarak karmza kmaktadr.12 Medrese normal olarak, fkh retimi veren bir kurumdur. Fakat slam dnyasnda zel birtakm medreseler de kuruldu. Bunlar arasnda on nc asr balarnda ilk rnekleri grlen tp medreselerini nemle zikretmek gerekir. Tp medresesinin on nc asr banda domasnda da Trklerin etkili olduklarna tanklk edilmektedir. Fakat bu tp medreselerinin slam dnyasnda yeterince yaygnlaamad grlyor. Anlaldna gre, bunun belki de nemli bir sebebi, vakf messesesinin rasathanelerde olduu gibi, tp medreselerine intibak ettirilmesinde baz glklerle karlalm olmasdr. nk gerek tp medresesi ve gerekse rasathane veya astronomi retimi ve astronomi alanndaki aratrmalar nakl bilimler faaliyeti alannn dnda kalmaktaydlar ve yine bunlardan hibiri bir hayr kurumu saylamazd. Her iki saha mntesipleri arasnda gayrimslimlerin says olduka byk olabilmekteydi.13 slam dnyasndaki tp retiminin ok ilgin bir yn, az nce iaret edildii zere, bu retimin hastahanelerde hasta yata banda gereklendirilen bir ksm, bir blm idi. slam hastahanelerinin bu klinik veya serir tp retimi ynetiminin, yine az nce iaret edildii zere, Avrupay zellikle Rnesans sralarnda etkilemi olduu anlalyor. slam dnyasnda bir ara gelime belirtileri gsteren tp medreseleri ile Ge Orta a Bat Avrupa tp faklteleri arasnda kesin bir ba kurmak pek mmkn grnmyor. Ancak, byle bir ba klinik tp retiminde kurabilmekteyiz. Bu yntem Avrupada ilkin talyann Padua niversitesine gemi, talyadan da Hollandaya zellikle Leiden niversitesi evresine intikal etmi, bundan sonra da Avrupada yaygnlamtr. slam dnyasnda klinik retim yntemlerinin Badatn Adududdevle Hastanesinde

baladn gryoruz. Fakat bunun bir tesadf eseri olduu, bu retim ynteminin slam dnyasnda glenip yaygnlamas bakmndan Halep ve Sam Atabeklerinden Trk hkmdar Nureddin Zengnin am Hastahanesinin byk bir nem tad zellikle kaydedilmeye deer bir husustur.14 slam dnyas, bilim ve retim kurumlaryla, ktphaneleriyle, bilim adamlar ve

mtefekkirleriyle kurduu uygarlk sayesinde Orta ada yeryznn en gl ve en saygn topluluu haline gelmiti. Bu uygarln madd ve manev basks altnda kalan Bat Avrupa Hristiyan dnyas bu stnln kkeni ve nedenleri konusunda doru bir tehis yaparak zellikle on ikinci asrn ikinci yars iinde Arapadan Latinceye youn bir eviri faaliyeti iine girdi ve birok Arap bilim, felsefe ve tp eserini Latinceye kazandirdi. Avrupann bu uyan dnya uygarlk ve tefekkr tarihinde, evrensel dnm tarihinde byk nem tar. Bu uyan Avrupay Karanlk adan ayrm, Karanlk a sona erdirmitir. Avrupa bu uyantan ald hzla on altnc asr Rnesans aamasna ulam ve Bat uygarl bu suretle 1174

meydana gelmitir. te bu itibarladr ki, Trklerin de himmet ve katklaryla meydana gelip ekillenmi olan slam dnyas uygarl, slam dnyas bilim ve tefekkr, evrensel uygarlk tarihinin, dnya tefekkr tarihinin bir ana aamasn, kalburst bir merhalesini tekil etmektedir. Demek ki, ayrca Trklerin Orta a slam dnyas uygarlk ve dnmne, tefekkrne yaptklar bu katk ayn zamanda dnya tefekkrne yaplm bir katkdr; on altnc asr Rnesansn hazrlayan Bat Avrupa Ge Orta a tefekkrne yaplm nemli bir katk saylmak durumundadr. 1 Bkz., Aydn Sayl, Copernicus and His Monumental Work, Unesco Trkiye Milli

Komisyonu yayn, Ankara 1973, s. 52-53, 92-97. 2 Bkz Aydn Sayl, Islam and the Rise of Sevententh Century Science, Belleten (Trk

Tarih Kurumu), cilt 22, 1958, s. 353-368. 3 Aydn Sayl, Abdlhamid ibn Trkn Katk Denklemlerde Mantk Zaruretler Adl Yazs

ve Zamann Cebri (Logical Nececcities in Mixed Equations by Abd al Hamd ibn Trk and the Algebra of His Time), Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1962. 4 Berthold Laufer, Sino-Iranica, Chicago 1919, s. 503-508; Gerard Clauson, An

Ethnological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford 1972, s. 403. 5 6 Laufer, ayn eser, s. 557-559. Aydn Sayl, The Observatory in Islam, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1960, s. 21.

Bu eser ayrca Arno Press yaynevi tarafndan ABDde (New York 1981) aynen yaymlanmtr. Arapa evirisi Aydn Sayl, Al Marasit al Felekiyye fil Alam al Islam (ev.: Abdullah al Omar; metni gzden geiren: Abd al Hamid Sabra), Muessese al Kuwait lil Taqaddum al lmi dara al Telif vel Terceme vel Ner, Kuwait 1995. [editrn notu]. 7 slam dnyasnn en eski matematikilerinden biri olan Abdlhamid bn Trkn lakab

onun milliyetini kesinlikle belirlemek durumundadr. Abdlhamidin torunu da matematiki idi ve o da bn Trk lakabn tamaktayd. Arapada ilk bilimsel ve dolgun szlk kitabn yazm olan Eb Nasr smal el-Cevher (lm 1002) de Et-Trk lakabn tamaktayd. Kendisinden bir kuak ncesi bir yakn akrabas da Cevher gibi lugat idi ve Frbl idi. Bunlarla ilgili olarak, bkz., Aydn Sayl, Abdlhamid ibn Trkn Denklemlerde Mantk Zaruretler., s. 12-14, 85-89; Aydn Sayl, Fuat Sezginin Geschichte des Arabischen Schrifttums adl kitabnn sekizinci cildine tantma yazs, Belleten (Trk Tarih Kurumu), cilt 47, 1984, s. 453-454. Frbnin milliyetine ilikin olarak, bkz, D. M. Dunlop, A Source of Al-Masd: The Madnat al-Fdlah of Al-Frb, Al Masd Millenary Commemoration Volume, ed. S. Maqbul Ahmad and A. Rahman, Aligarh Muslim University, 1960, s. 69-70; S. M. Stern, Al-Masd and Al-Frb, Al-Masd Millenary Commemoration Volume, s. 40; Muhsin Mahd, Al-Frb, Dictionary of Scientific Biography, cilt 4, 1971, s. 523-525. Beyrnnin milletine ilikin olarak da bkz., Max Mayerhof, Das Vorwort zur Drogenkunde des Bern, Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, Berlin 1932, 1175

cilt 3, s. 39-40; Zeki Velidi Togan, Brn, slam Ansiklopedisi, cilt 2, 1949, s. 635-637; Z. V. Togan, Umum Trk Tarihine Giri, stanbul 1946, s. 420-421; A. Sayl Brn, Belleten (Trk Tarih Kurumu), cilt 13, 1948, s. 55-57; A. Sayl, Doumunun 1000inci Ylnda Beyrn, Beyrnye Armaan, Trk Tarih Kurumu yayn Ankara 1974, s. 4-6. 8 Feth ibn Hakan iin bkz., Yakt el-Hamev rdl-Erb il Marefetil-Edib (Udeb),

Margoliouth yayn (7 cilt, 1907-26), E. J. W. Gibb Memorial Series, cilt 6, 1913, s. 116-117; bnnNedim, Kitbl Fihrist, Flgel yayn Leipzig 1871, cilt 1, s. 116-117. Yine bkz., bnn-Nedimin Fihristi Bayard Dodge evirisi, Columbia University Press, cilt 2, 1972, s. 986; Sl iin bkz., Ykt, Udeb, cilt 7, 1926, s. 136. 9 Ahmed Issa Bey, Histoire des Bismaristans (Hopitaux) lEpoque Islamique, Kahire 1929;

A. Sheyl nver, Seluk Tababeti, Ankara 1940; A, Issa Bey, Tarkh el-Bmrstnt Fi1-slm, am 1939, s. 161, 163; George Sarton Introduction to the History of Science, cilt 3, Baltimore 1947, s. 293, 1247-1249; Arslan Terziolu, Ortaa Trk-slam Hastahaneleri ve Avrupaya Tesirleri, Belleten, (Trk Tarih Kurumu), cilt 34, 1970, s. 133; Aydn Sayl, Bizde Tp renimi zerine, Belleten, (T. T. K.), cilt 35, 1971, s. 229-234; Arslan Terziolu, Das Nureddin Krankenhaus in Damaskus (gegr. 154) aus der Epoche der Seldschuken und seine Bedeutung fr die Medizin und Krankenhaqus Geschichte, Historia Hospitalium, Heft 11, 1976, s. 59-75; Arslan Terziolu, Die Architechtonischen Turkish Art, ed. G. Merkmale der Seldschukischen, Mamelukischen, und Osmanischen Krankenhuser und Einflsse auf die Abendlndischen Hospitaler, Fifth International Congress of Feher, Budapest 1978, s. 827-856; Aydn Sayl, The Emergence of the Prototype of the Modern Hospital in Medieval Islam, Belleten, (T. T. K.), cilt 44, 1980, s. 279-286; Aydn Sayl, Certain Aspects of Medical Instuction in Medieval Islam, Belleten, (T. T. K.), cilt 4572, 1981, s. 27-42. 10 George Sarton, Introduction to the History of Science, cilt 1, 1927, s. 630; Aydn Sayl,

The Observatory in Islam, konuyla ilgili ksmlar; Aydn Sayl, The Importance of the Turkish-Islamic World in the History of the Observatory, Aratrma, cilt 11, 1979, s. 19-28; International Symposium on the Observatories of Islam (19-23 Eyll 1977), stanbul, 1980, s. 21-32. 11 A. Sayl, The Observatory in Islam; Aydn Sayl, The Importance of the Turkish-Islamic

World in History of Observatory. 12 30-71. 13 14 Bkz., Aydn Sayl, The Observatory in Islam, s. 207-211, 216-217. Yukarda dokuzuncu dipnotta kendilerine atf yaplan yaynlardan A. Issa, A. Sheyl Aydn Sayl, Higher Education in Medieval Islam, Ankara niversitesi Yll, cilt 2, s.

nver ve Arslan Terziolu (1976) tarafndan yazlm olanlarda bu konuda ayrnt bilgisi bulmak mmkndr. 1176

lk Mslman Trklerde Dnce ve Bilim / Prof. Dr. Alparslan Akgen [s.623-644]

Fatih niversitesi / Trkiye Din deitirme bir kimsenin hayata bak asn ve lem anlayn tamamen deitiren bir olgudur. nsann hayata bak asn, lem anlayn, bizzat kendi alglayn ieren ve ne dnrse dnsn bunlar iinde deerlendirdii zihinsel btnlk, onun dnya grn oluturur.1 Dnya gr bu adan gnlk davranlarmzn da zihinsel alt yapsn oluturur. Dnya grnn asl nemini, onun sadece gnlk davranlarmzn zihinsel alt yapsn oluturmasnda deil, ayn zamanda ilm ve fikr faaliyetlerimizin de kavramsal ortamn tekil ettiinde ifade edebiliriz. Bu demektir ki her dnya gr, bilimsel faaliyetlerin etkin ve anlaml bir ekilde srdrlebilmesi iin gerekli kavram yapsna sahip deildir; dier bir ifadeyle her dnya gr bilimsel faaliyet yapmaya msait deildir. Bu yzdendir ki tarih ierisinde sadece baz insan topluluklarnda bilim denen insan olgusunu grmekteyiz. Fakat burada bilim ile bilgi faaliyetlerini ayrt etmeliyiz. Her ne ihtiyala olursa olsun insanlk tarihinde hemen her toplumda eitli bilgi elde etme faaliyetleri elbetteki vardr. Ancak bu tr faaliyetler bilimi sonu vermemi olabilir. Mesela eski Msr ve Mezopotamyadaki eitli hesaplama faaliyetlerini matematik olarak adlandramayz; veya eitli gk cisimleri hakknda verilen bilgilerin tmne astronomi bilimi diyemeyiz.2 Bugn onlara eski Msrda matematik veya astronomi faaliyetleri diye isim veriyoruz, ancak o gn onlar bunlara bilim olarak matematik veya astronomi demiyorlard. Bu yzden bunlar matematik ve astronomi ile ilgili bulular olsa bile bilim olamazlar. ok dikkatle incelediimiz zaman herhangi bir bilgi edinme faaliyeti; ancak snrlar tanmlanm belli bir konunun, eitli nazariye birikimleri ile belli yntemler dahilinde incelenmesi ile oluan bilgi birikiminin dzenlenmesine ad verilince bilim konumuna ular. Bu durumda eitli bilgi faaliyetlerinin bilim olarak adlandrlabilmeleri iin gemeleri gereken bir bilimsel sre vardr. lk Mslman Trklerde dnce ve bilim tarihi de bu sre ierisinde ele alnmaldr. Aksi takdirde bilim olarak tanmlanmayan birok bilgi edinme faaliyetleri de bilim olarak bu tarih ierisinde yanl olarak deerlendirilebilir. Teknolojiyi de geleneksel ara ve gere retimi olarak anlamayp bilimin gelimesiyle ekillenen insan, toplum ve evre ilikisini gndeme getiren daha kavramsal retim uralar olarak alglarsak modern teknolojinin byk lde bilimle hayattar bir iliki iinde olduu grlr. Bu durumda teknoloji tarihini de bilimsel sreten bamsz bir ekilde sadece geleneksel ara-gere retim biimleri olarak ele alabiliriz. Halbuki bu anlamda teknoloji gnmzde artk byle alglanmamaktadr. Eer bu kelimeyi aslndaki atomik kelimelerine ayrtrrsak tekne-logos anlamnda teknoloji tam olarak tekniin bilimidir. Yani dier bir adan teknolojiyi let retiminin bilimi olarak anlayabiliriz. Bylece gnmz asndan teknoloji tarihinin de bilimsel sreten ayr ele alnamayaca anlalmaktadr. O halde burada sunacamz konuyu bilimsel sre ierisinde ele alp kronolojik tarihi ierisinde Trklerin slamiyete girmelerinden sonra bu medeniyet ierisindeki dnce, bilim ve teknolojiye 1177

yaptklar katklar sunmaya alacaz. Burada sunacamz bilimsel sre bizim bilim tarihi anlaymz olarak nazar erevemizi oluturacaktr. I. Nazar ereve Nazar erevemizi izmeden nce neden tarih iin bir ereveye ihtiyacmz olduunu ve baka hangi yaklamlarla ereve izilebileceini ok ksa olarak belirtmemiz yerinde olacaktr. nce unu belirtelim ki ereve derken herhangi bir nesneye veya konuya bak asn kastediyoruz. Ancak erevenin bak asndan fark onun kavramsal olarak daha belirgin bir ekilde tanmlanmas ve zellikle soyut konularda bak as (perspektif) grevi stlenmesidir. Bu adan baknca ister bir milletin ister bir olayn tarihi olsun belli bir eyi hakikatine uygun olarak tasvir etme ancak tarih olabilir. Bu haliyle tarih, resimle bir manzaray tasvir etmeye benzer. Ressam, grdn bir ereve ierisinde tasvir edebilir; ve bu erevesini hem tuvalinde, hem de tasvire alt tabiatta izer. Bunun gibi tarihi de elde ettii bilgileri bir ereve ierisinde takdim etmek zorundadr. Aksi halde anlattklarndan hibir ey anlalmaz. Bunu tarihi, ressam gibi, hem tarihte ve hem de anlatt kavramlarda yapmaldr. Onun tarihte izecei ereve tarihin snrlarn veren belli yllar, asrlar, devirler, dnemler ve olaylar olabilir. Bunlar ierisinde burada sunacamz ilk Mslman Trk dnce ve bilim tarihi iin erevemiz Trklerin mnferiden Mslman olmaya balad aa yukar 750lerden balayp neredeyse 1100lere kadar bir dnya gc haline geldikleri Byk Seluklu Devletinin (1040-1157) sonlarna kadar olan ksm bizim zamansal erevemizi oluturacaktr. Dolaysyla burada sunacamz tarihin zamansal erevesi yaklak 750-1100 yllar arasdr. Kavramlar asndan izeceimiz erevemiz ise ok daha soyut ve zihinsel bir aba isteyen alma olduundan bunu oluturmak iin birtakm bilgisel ve bilimsel gerelere ihtiyacmz vardr. Bilgisel gere, aklmzn alma ekli olan bilgi elde edi yollardr. Bilimsel gere ise bilim kavramnn bizzat kendisi ve bununla ilgili yntem, nazariye ve bilimsel uur gibi kavramlardr. Bu durumda epistemolojik olarak bilim kavramn dikkate alp bilimsel faaliyetlerin bir toplumda nasl ortaya ktn sunmamz gerekir. imdi bu gereleri kullanarak nazar erevemizi izmek iin gerekli felsefi temeli ksaca oluturmaya alacaz. Herhangi bir toplumda bilgi edinme faaliyetleri o toplumda hkim olan dnya gr erevesinde seilen belli sorunlar etrafnda yeterince bir sre devam ederse geni bir bilgi birikimi ve bunun etrafnda kmeleen bilgi erbb olumaya balar. Bu toplumdaki hkim dnya gr de bilgi birikimi ile ekillenir ve iindeki bilgi yaps, doktriner bir yap halinde kavramlar yuma oluturursa toplumdaki bilgi erbb, oluan mevcut bilgi birikimini danklktan kurtarma ve snflandrma abasna girecektir. Bu aba sayesinde oluan bilgiler konularna gre snflandrlacak ve her konunun kendine has bir alma yntemi belirlenecektir. Bylece kullanlan kelimelerden bazlar daha teknik anlamda kullanlmaya balanacak ve yava yava stlah oluacaktr. Ulalan bu safhada artk dank halde tek tek konular rastgele incelenmeyecek aksine her konu belli bir yntem ve bu yntemle oluturulan nazariye ve bilgi birikimi erevesinde dzenli ele alnacaktr; yani sorunlar daha disipliner bir yaklamla incelenecektir. ayet bu sre o toplumda devam ederse; belli bir zaman 1178

sonra,

snflandrlan

konular

etrafnda

oluan

bilgi

birikiminin

belli

bir

btnlk

iinde

incelenebileceini ve bu btnln bir adlandrlabileceinin farkna varan bilgi erbb kii veya kiiler ortaya kar. Bu bilgi erbb, ayn zamanda adlandrlan bilgi btnlndeki nazariyelerin, bilgisel bulgularn ve yntemin bu btnlk iinde kavramsal bir ifadeye dklebileceinin de farkna varrlar. Bylece belli bir konu etrafnda tanmlanan ve btnletirilen nazariye, yntem ve bilgi birikimini adlandrarak verilen ad etrafnda bir bilim oluur. Burada zetlemeye altmz bilimsel srete bir ka noktay ayrntl ele almalyz.3 lk nce bu sreteki devamllkta, toplumdaki hkim dnya grnn rol ok byktr. ayet bu dnya gr, oluan bilgi birikimi ile srekli yeniden ekillenmiyorsa bilgisel sre belli bir zaman sonra duraanlar ve yava yava kaybolur; bylece bilimlerin domasna yol aamaz. Ancak hkim dnya gr, oluan bilgi birikimi ile ekillenirse toplum umumen bu bilgisel srecin ierisindeymi gibi bilimin ortam olarak onun gelimesine katkda bulunur. Bunun rneini slam medeniyetinde grmekteyiz. Bu medeniyet ierisinde sonradan bilimsel ve teknolojik adan ok etkin olan Araplar, Trkler ve Farslar slam ncesi bilim ve teknolojide hibir varlk gsterememilerdi. Bunun en nemli sebebi dnya grleridir. Bu her toplumda da slam ncesi hkim olan dnya grleri bilimsel faaliyetlere gtrebilecek kavramsal yapya sahip olamamlardr. Ancak slamn gelmesiyle insanla sunulan bir yeni dnya gr ilk nce Arap toplumunda olumaya balad. Bu dnya gr ierisinde bilgi (ilm) kavram ok vurgulanmakla kalmad ayrca bu vurguya kavramsal bir ierik kazandrlarak bilgi edinme faaliyetlerinin balamas iin nclk edildi. Bu bilgi edinme faaliyetleri ilk Mslman toplumlarn fertleri zihninde oluan hkim dnya grn etkin bir biimde ekillendirdii iin dnya grleri dorultusunda faaliyet gstermelerini ynlendirmi ve sonuta gittike artan bilgisel birikimler zamanla snflandrlmaya balanmtr. Bylece bilimsel sre de balamtr. Bu durumda bilimsel srecin balang noktasnda belli bir tr dnya grnn bulunmas gerektii anlalmaktadr. Ayrca bu dnya gr ile bilgisel faaliyetler arasnda birebir bir ilikinin bulunmas gerektii de ortaya kmtr. kinci olarak bilimsel srete tahlil yoluyla belli aamalarn bulunduunu ortaya koyabiliriz. Birincisi, sorunlar aamas diyebileceimiz balang dnemidir. Yukarda belirttiimiz gibi bu aamada bilgi edinme faaliyetleri gzlemlenmektedir. Bu faaliyetler tek tek sorunlarn ou zaman birbirinden bamsz olarak ele alnd renme abalardr. kicisi, disiplinleme veya yntem aamas diyebileceimiz dnemdir. Bu aamada biriken bilgiler deta bir karmaa oluturduundan ve karmaa ierisinde insan akl ileyemediinden bilgi erbb, (slam medeniyetinde neredeyse balangtan beri bu kiilere ulem veya fukah denmitir) bu dank bilgileri belli yntemler icad ederek snflandrmaya balarlar. Snflandrmadan sonra zaten insan akl kendi yaps gerei bu konularn her birinin deiik yntemlerle incelenebileceini grr ve bu yntemleri de belirlemeye balar. Bylece bilgi edinme faaliyetleri sorunlar aamasndaki gibi tek tek, dank ve bir bakma biribirinden bamsz olarak ele alnan konularn renilme abas olmaktan kar; daha disipliner bir yaklamla belli yntemlerle ve aklc yaklamlarla daha dzenli bir ekilde incelenen disipliner bir zellik almaya balar. Bundan sonra da nc aama olan adlandrma aamas gelir. Bilimsel 1179

srecin iine girdii bu dnemde snflandrlan her bir konunun, yntemi ve nazariyeleri birikimi ile bir ad verilebileceinin farkna varan artk bilim adam diyebileceimiz yeni trden bilgi erbb ortaya kar. Bunlar bu konulara uygun isimleri kendi geleneklerinden seerek verirler ve bylece bilimler tesis edilmi olur.4 Burada snflandrlan konularn, adlandrlabilen belli kavramsal btnlkler oluturduunun farkna varma olgusuna bilimsel uur diyoruz. Bilimsel uurun olumas ile bilimler tek tek adlandrlarak tarih sahnesine km olurlar. nc olarak, bilimsel sre adlandrma aamasndan sonra yeni oluan bilimlerin gelimeleri eklinde kendi tarihi ierisinde devam eder. Bu tarih ierisinde bilgi edinme faaliyetlerine ilikin olarak yukarda iaret etmeye altmz, dnya gr ve bilgi edinme faaliyeti arasndaki organik ba gibi bilimsel srecin geliim aamalarnda da bilimsel faaliyetlerle dnya gr arasnda ok nzik bir hayattar ba vardr. Bu ba koparsa; toplumdaki hkim dnya gr, bilimsel faaliyetler dorultusunda etkilenemeyeceinden bilimsel almalar da yavalar ve bir mddet sonra zayflayp sner. Bylece elbetteki bilimsel sre de sona ermi olur. Dikkat edilirse burada lk Mslman Trklerde bilim tarihi iin nazar bir ereve izmeye altk. Konumuzu bu nazar ereveden ele almaya alacaz. zellikle slam ncesi Trklerde, bilgi erbb dnda, nemli bir bilim adam grmediimizden her hangi bir bilimsel faaliyetin bulunduunu da syleyemeyiz. Sadece yukarda da belirttiimiz gibi hemen hemen her toplumda grebildiimiz bilgi edinme faaliyetlerini srdren bir takm bilgi erbb kimseler grebiliriz. Ancak bunlarn ortaya koyduklar bilgi birikimini bugn bilim olarak adlandramayz. O zaman Trkler asndan bilim ve teknoloji tarihi de bu ilk Mslman Trklerle balamtr diyebiliriz. imdi bilimsel sreci, bu tarihin nazar erevesi olarak kullanp sergilenmesine balayabiliriz (nazar erevenin tablo olarak ifadesi aklk kazanmasn salayacandan tablo olarak gsterilmitir). II. Sorunlar Aamas ve Bilgi Erbbnn Tezahr Yaklak VIII. yzyln ortalarnda Trkler slamiyeti kabul edince yeni bir dnya gr kazandlar. slam dnya gr olarak adlandrdmz bu lem ve varlk tasavvuru ierisinde bilgi (ilm) kavram ok zel bir yer igal ediyordu. Bu dnya gr zellikle bu alarda artk kendi toplum ve kltr ierisinde bilgisel faaliyetlerle ok zinde bir iliki ierisinde idi. Bilimsel srecin ise balamasna gerek yoktu; zira bu sre zaten slamn hemen ilk asrndan itibaren balamt. Ancak henz balam olan bu sre ierisinde Trkler dorudan bilimsel faaliyetlerle kar karya gelmilerdir. Yukarda aklamaya altmz bilgisel bilim srecinden de anlalaca gibi yeni Mslman olmu Trk toplumunun bilimsel sre iinde etkin olabilmeleri iin evvel emirde bu bilimsel srecin en nemli itici gc olan slam dnya grn zmsemeleri gerekirdi. Bu zmseme srecinin 50-100 yl gibi ok ksa bir sre aldn 870 civarlarnda Farb (. 950) gibi dnya tarihine 1180

adn yazdrm bir filozof ve bilim adamnn Trkler arasndan gelmesinden anlyoruz.5 Bu zaman dilimini bilimsel sre asndan deerlendirecek olursak Trklerin ilk slam kabul etmeye baladklar dnemi, yaklak olarak slam bilimsel srecinin sorunlar aamasn geip disiplinleme aamasna yaklat dnem olarak tespit edebiliriz. Bu dnemde aslnda nemli bir Trk dnr ve bilim adam olmamas gerekir. Ancak bunun aksine hemen IX. yzyldan itibaren nemli filozof ve bilim adamlar grmekteyiz. Bunun sebebi, hemen bu dnemde Trklerin bilim tesis etmeye gayet msait olarak oluturulan slam dnya grn byk bir hzla zmsemeleri ve bylece bilimsel srecin sorunlar aamasna sratle adapte olmalardr. Bunun neticesinde toplumda bilgi faaliyetleri ilgisini eken kimselerin bu faaliyetlere katlmak istemelerine yol alm ve bunlar eitim kurumlarna girmilerdir. Bu dnemde yetien nemli bilgi erbbn incelemeden bunlarn sorunlar aamasndan neden getiini ksaca inceleyeceiz. Bu bilge kiiler byk dnr ve bilim adamlarnn eserlerini zmseyerek daha basit bir dille halka ve devlet erbbna aktarmlardr. Bylece yksek seviyede oluturulan bilimsel bilgiler alt tabakalara kadar yaylarak Trk toplumunu o gnn artlarnda bir bilgi toplumuna dntrmtr. Bylece bilgi erbb daha sonra gelen byk dnr ve bilim adamlarna zemin hazrlamlardr. Onun iin bilim adamlarna gerekli kavramsal ve zihinsel zemin bizzat toplum seviyesinde tesis edilmiti. Bu yzden sorunlar aamasnn Trk bilim ve teknoloji tarihindeki yeri ve nemini ksaca belirtmemiz yararl olacaktr. A. Sorunlar Aamasnn Trk Dnce ve Bilim Tarihindeki Yeri slam dnya gr, bir medeniyet vsati gsterdiinden ve iinde oluan zihinsel yaplar itibariyle dier kltrleri dlayc fikirleri barndrmadndan Trkler de Mslman olduklarnda kendi kltrlerini dier Mslman milletler gibi tamamen kaybetmediler. Sadece slamn din anlay ile uyum arzetmeyen fikir, kavram ve davranlarn yerlerine slami olan unusurlar yerletirilince Trkler de uyum ierisinde dier milletlerle beraber slam medeniyetinin bilimsel ve teknolojik faaliyetlerine ksa srede katlabilmilerdir. Bu adan ok ksa bir srede slam medeniyeti ierisinde iki nemli Mslman Trk devleti grmekteyiz: Samnler Devletinde vali ve ordu komutan olan Sebktiginin kurduu Gazneliler (969-1187) 6, dieri de Karahanllar (10-13. yzyllar). Yaklak olarak 3/9. yzylda Maverannehir blgesindeki Karluk Trklerinin lideri Bilge Kl Kadir Han ilk olarak yine Samnlerle girdii baz atmalar kazanarak Karahanllarn ilk kurulu ncln yapt.7 Ancak asl Bat Karahanllarn lideri Satuk Bura Han (. 955) Mslman olup Abdulkerim adn alnca bu blgelerdeki Trkler byk gruplar halinde slama girdiler.8 Gazne ve Kagar ksa zamanda bu blgenin nemli kltr ve fikir merkezlerine dnt. Kagarl Mahmud ve Kutadgu Biligi, Bura Hana (1074-1103) ithaf ederek kaleme alan Yusuf Has Hcib bu dnemde yetimilerdir. Karahanllarn ve Gaznelilerin saraylarnda Firdevsi (. 1020), Ebul-Fadl Beyhak (. 1077), Bediuz-Zaman Hemedn (. 1008) ve Birn gibi birok ilim, kltr ve bilim adamlar barnm bunlara hmilik edilmitir. Bunlara ek olarak zikretmemiz gereken nemli iki Mslman Trk devleti de Seluklular ve Hrezmahlardr. 1181

Seluklular, Ouz Trklerinden olup Gktrk mparatorluunun bir parasydlar. Ouzlar 744de dalan Gktrklerden bamsz gruplar halinde gneye doru gelerek Mverannehir, Hrezm ve Horasan blgelerine yerlemeye baladlar. Samnler o zamanlar bu blgelere hkim durumda olduklarndan Ouzlara asker grevler vererek nemli snr gvenliinde onlardan yararlanmaktaydlar. Ancak Ouzlar arasnda kan bir anlamazlk zerine Seluk Bey onlardan ayrlarak Ceyhun nehri kylarna gelip buraya yerletiler. Seluk Beyin hemen lmnden sonra neredeyse topluca slam kabul ederek tamamen yeni bir ortama girmi oldular. Selukun olu Mikail Dneminde pek nemli bir gelime olmasa da onun oullar Turul Bey ve ar Bey sayesinde Seluklular ksa zamanda ok geni topraklar zerinde Byk Seluklu Devletini kurdular. Bununla birlikte srekli onlardan koparak ayrlan dier baz Seluklu gruplar, Irak, Kirman ve Anadoluda dier Seluklu beyliklerini kurmulardr. Bylece Seluklu idaresi deiik ekillerde Orta Asya, ran, Hindistan, Irak, Suriye ve nihayet Anadolu gibi ok geni topraklarda etkili olmu ve buralarda byk slam medeniyetine nemli katklarda bulunmulardr.9 Hrezm blgesi de ayn ekilde Trklerin hakimiyetine geerek slam medeniyetindeki ilevini srdrmtr. Pers mparatorluu zamannda balayan Ceyhunun (Amu Derya) aa havzasndaki ran hkmranl ilk nce Gazneli II. Mahmudun bir generali olan Altun Ta buraya vali tayin etmesiyle (433/1041) Trk idaresine gemitir. Ancak Byk Seluklu Devrinde tamamen Seluklularn tayin ettii valiler tarafndan bu blge ynetilmi ve Alaud-din Muhammed (1200-1220) zamannda tam bamszlk elde ederek balbana bir devlet olmutur. Bu blge valilerine Perslerden kalma bir gelenekle Hrezmah dendii iin bunlar da Hrezmahlar olarak anlmtr.10 Son idareci olan Celaleddin Hrezmaha (1221-1231) Muhammad ibn Kays Tibynu Lugatit-Trk al Lisanil-Kangli adyla ilgin bir eser sunmutur. Ancak eser bize ulamamtr. Bu nedenle Kagarl Mahmudun Dvnu Luatit-Trk adl eseri ile bunun arasndaki ilgiyi kuramyoruz. Ancak Trke ile ilgili gramer almalarnn ilerletildiini tahmin edebiliriz. Gazneliler, Karahanllar, Seluklar ve Hrezmahlar ilk Mslman Trkler olarak devletleen dzenli topluluklar olduundan bunlar dnemindeki bilim ve dnce tarihi bizim iin nemlidir. Ancak bu; devlet kurmadan, gerek mnferiden gerekse belli topluluklar halinde slama girince bu devletlerin kurulmasndan ok nce Trklerin slam bilim ve dnce tarihinde rol stlenmedikleri anlamna gelmez. Aada greceimiz gibi Trk olduu bilinen Frb gibi filozoflar yannda Eb Maer Cafer ibn Muhammad el-Belh (. 886), Ebu Nasr Abdullah ibn Ali el-Sarrc (. 988) ve Ebul-Leys elSemerkand (. 984) gibi dnrler de gelmitir. Bu bilim adamlar hakknda daha ayrntl bilgi vermeden nce bilimsel srecin sorunlar aamasnn nemli bir zelliini burada belirtmek yerinde olacaktr. Sorunlar aamas zellikle bilimsel faaliyetlere ortam grevi yapan dnya grnn belirledii konular kendine sorun edineceinden bu dnemde yetien bilim ve fikir erbbnn tarihi, bilge kii, yani hakm, bugnn deyimiyle aydn (entelektel), dnr, edb, air ve mtekellim (filozof) olmas benimsenen slam dnya grnn

1182

lem tasavuru ierisinde ekillenen tevhid, adalet, ubudiyyet ve ahlak gibi temel kavramlarndan kaynaklanmaktadr. Bundan anlalyor ki Trkler bilimsel srecin sorunlar aamasn dorudan nceki Mslman milletlerden devralmlar ve kendi toplumlarnda yetien eitli bilgi erbb ile bu aamay kendi kltrlerinde bir sre canl tutmulardr. Bu sebepledir ki srecin banda gelmesi gereken baz bilgi erbb sonra gelmesi gereken baz byk bilim adamlarndan sonra gelmilerdir. Mesela, Farab gibi byk bir filozof ve bilim adamnn bu srete Yusuf Has Hcib, Kagarl Mahmud ve Ahmet Yesev gibi bilgi erbbndan sonra gelmesi gerekirdi. nk bilimsel sre bilgisel (epistemolojik) olarak bunu gerektirir. Bunun sebebi; daha nce belirttiimiz gibi, sorunlar aamas, Trkler Mslman olduklarnda ok mesafe alm ve slam bilimsel kavramlar yuma artk olumutu. Btn gereken ey bu kavram ve stlah yumann o devre kadar artk ok gelimi olan eitim kurumlar vastasiyle yeni Mslman olanlara aktarlmas idi. Trkler bunu baar ile zmsediler ve ksa srede disiplinleme ve adlandrma srecine dier Mslman milletlerle birlikte girdiler. Burada ayrca belirtmemiz gereken husus udur; Trklerde dnce ve bilim tarihini ilerken sunduumuz her bilim adamnn Trk olmas gerekmez. slam medeniyeti ierisinde ele alnan her millet bu tarih mirasna sahip kabilir. nk medeniyetlerde mahalli kltr ve rk aldndan evrensel bir kltr oluturulmutur. Bu kltr iinde olan her fert, milliyeti ne olursa olsun bu medeniyetin mirasna katkda bulunmutur. Aynen bir retim kurumunda genel mdrnden en kk iisine kadar herkes retilen eyde pay sahibi olduu gibi; bir medeniyet ierisinde en st dzey bilim adamndan en alt medrese rencisi ve bunlara ortam hazrlayan hmiler ve ky halklar hepsi milliyetleri ne olursa olsun bu bilimsel mirasn pay sahipleridir. Ayrca bir medeniyette hkim olan dnya grnn dili deta o medeniyetin resmi dili olarak btn bilimsel ve kltrel faaliyetlerde kullanlr. Bu yzden dier milletler gibi Trkler de bu medeniyetin resmi dili ile eitim grmler ve bu dilde btn bilimsel ve dnsel eserlerini yazmlardr. O halde Trklerde bilim ve dnce tarihini ilerken sergilenmesi gerekenin Trklerin bu faaliyetlerdeki rolnn ne olduudur. Trkler bu rol bazan bilim adamlarna milliyetleri ne olursa olsun sahip karak stlenmiler, bazan da bizzat kendileri bilim adam olarak bu faaliyetlere itirak etmilerdir. Bu anlay ve nazar ereveden hareketle bilimsel srecin disiplinleme aamasn ve bu aamadan hemen adlandrma aamas ile bilimsel ilerlemenin nasl hzla gelitiini incelemeye gemeden nce bilgi erbbnda ksaca sz edebiliriz. B. Bilgi Erbbnn Tezahr ve Oluturulan Kavramsal Bilim Ortam Bu gelenein elimizde yazl eseri bulunan en nemli temsilcileri, Yusuf Has Hcib ve Dede Korkuttur. Her iki yazar hakknda da elimizde eserleri dnda bilgi mevcut deildir. Hatta bunlardan ikincisinin gerekten bir yazar m yoksa anlatlan yklerdeki kahramana verilen bir ad m olduu da ak deildir. Dede Korkut hakknda bizlere aktarlan birok menkbeler vardr ancak bunlarn efsane 1183

zelliinde anlatmlar olduu gayet aktr.11 Bu adan biz Dede Korkut adn bu tr eserlerin yazar olarak alacaz ki bu tr eserlerin yazar ve/veya yazarlar hakknda konumamz mmkn olsun. Dede Korkutun ierik olarak tahlili hem mantken hem de bilimsel sre asndan daha nce gelmesi gerekir. Halbuki elimizde mevcut tek eksiksiz nshada anlatlanlardan anlaldna gre bu hikayeler her ne kadar slam ncesi Ouz Destanndan mlhem ise de tarihiler, anlatlan olaylarn ilgisi bu eserin 15. yzylda yazlm olma ihtimali zerinde durmaktadrlar. Bizce bu doru olamaz; elimize geen nshalar onlarn bu yzylda neredildiini gsterebilir. Ancak burada anlatlan bilgelik hikayeleri slam dnya gr ile eliki arzetmediinden yeni bilgi ortamna uydurulmak iin byk tadilat gerektirmeden azdan aza sylenerek gelmi ve byk ihtimalle 10. yzyl civarlarnda yazya dklmt. Dede Korkut masallarnda Anadoluya yerlemeye balayan Ouz Trklerinin hayat hikayelerini ahlk bir ibret ortamnda bulmaktayz. Bunlar sadece elence olsun diye anlatlmam belli bir dnya grn veya bu dnya grnde belli anlaylar eitme yoluyla yerletirme amac ile ilenmitir. Yusuf Has Hcibin Kutadgu Biligi bilgelik hikaye trnden olmayp ahlk ve insanlk deerlerini kavramsal olarak ilemektedir.12 Yusuf Has Hcib 11. yzylda Balasagunda Karahanl Bura Hann hizmetinde bulunduu srada 1069 ylnda bizzat ona sunmutur. Siyasetname tr eserlere bir rnek tekil edebilir.13 Mutluluun bilgisi anlamn tayan eser, her iki dnyada da mutluluu elde etmek iin bilgiye ihtiya olduunu deiik ve Trk kltrne uygun kavramlarla ilemektedir. Bundan nce Frb de mutluluk iin bilginin zorunlu olduunu, aada greceimiz gibi, felsef adan savunmutu.14 Byk ihtimalle Kutadgu Bilig kendinden sonra bir gelenek balatarak Alp Arslann mehur veziri Nizamlmlkn Siyasetnamesine de nclk etmitir. Bu kavramsal yaklamlarn bir siyasi anlay sergilediklerini dikkate alrsak daha sonraki siyaset felsefesinin gelimesine de nclk ettiini bilimsel srece dayanarak syleyebiliriz. Yusuf Has Hcib ideal bir idarenin nasl olabileceini kavramsal dille ifade ederken Hakan Kl Todi ve veziri Ay Toldinin azndan hikmetli szlerini aktarmaktadr. Bu eserde ayrca bilge Ourmi hikmetli szlerle yol gstermektedir. Mecazi bir anlatmla Kn Todi hakikat yolunu, Ay Toldi mutluluu ve Kn Todinin olu akl, hikmeti, bilge kii Ourmi ise insann geleceini temsil etmektedir. Bu anlatmn byk bir ustalkla sergileyen dnrmz, gnnn en gzel edeb ve fikr yaptn dnce tarihimize kazandrmtr. Kutadgu Bilig kendi zamanndaki bilgisel birikiminin olgunlatn gstermektedir. zellikle bilginin gvenilir bir rehber olarak burada ilenmesi Trklerin ok ksa zamanda sorunlar aamasn geerek slam medeniyetinde henz eriilen disiplinleme aamasna kendilerini uydurduklarn gstermektedir. Bu tr ahsiyetler elbetteki az deildir; ancak btn kltr ve medeniyet tarihlerinin ilk dnemlerinde olduu gibi tarihimizin bu dneminde de sadece birtakm isimler ve genel olarak baarlarndan sz edecek kadar elimizde kaynak kalmtr. Mesela Edib Ahmed Yknek, bu sralarda Uygur harfleriyle gnmze kadar ulaan Kagar Trkesi ile yazd Atebetl-Hakyk ile 1184

karmza kmaktadr. Yknek hakknda tek bildiimiz ey bu eseri ve yaklak 12. yzyl sonlar ile 13. yzyl balarnda yaam olmasdr.15 Kutadgu Biligin bir nevi yeniden tasarlamas olarak grlebilecek bu eser manzum olarak kaleme alnmtr. Ancak Yknek, grlerini yet ve hadislerle destekleyerek sergilemitir. Ona gre mutluluun yolu bilgi yoludur. O halde sadece bilgili insanlar dost edinmeli ve cahillerden uzak durmaldr. Bilginin gerek anlamn ve deerini sadece bilgili insan (lim) bilir. Yaratan bile ancak bilgi ile bilinir. slam dnya grnn oluma aamasnda bilgiye yaplan vurgunun Trklerin bilimsel srecin sorunlar aamasnda yaplmas bir tesadf deildir; aksine zmsedikleri dnya grn gayet ak bir ekilde yanstmaktadr. Bu aamann dier nemli bir ismi de Ahmed Yesevdir. nemli bir tasavvuf eyhi olan Yesevnin babas da eyh brahim adnda bir bilgi erbbdr. Trkistanda Seyram kasabasnda yaklak 1080 ylndan sonra doduu tahmin edilmekte ve ilim tahsili iin Hemedna gelip eyh Yusuf Hemednden ders ald bilinmektedir. 1160ta eyh Yusuf Hemednnin lmnden sonra Yesev, onun halifesi olarak postniin olmutur. Sonra Yesev nisbesini ald ehir olan Yesiye gelerek burada yerlemi ve 1160ta lmne kadar burada ders vererek hayatn geirmitir. Gerekten kendisine ait olduunu kesinlikle bildiimiz hibir eseri gnmze kadar ulamamtr. Mehur Divan- Hikmet adl iirlerinin topland eser sonralar yazya dklerek byk bir ihtimalle 17. yzylda oluturulmutur.16 Yesevnin hayat anlayn ve kltrmze katksn ok iyi bildiimiz Yunus Emreye kyaslayarak anlayabiliriz. Bu tr bilgi erbbnn katklaryla Trk dnyasnda slam dnya gr ve onun ilm yaps zmsenmitir. Bylece bu gelimeler, Trk kltrne bilimsel yaklamn ilk rneini ksa zamanda henz 11. yzyln ilk yarsnda Kagarda doan Kagarl Mahmudun elinden vermitir. Kagarl Mahmudun hayat hakknda malesef sahip olabildiimiz tek bilgi en nemli eseri olan Dvn Lugatit-Trkte (Trk Dili Szl) kendisinden ksaca bahsettii cmleleridir. yi bir eitim grdkten sonra (ilim tahsili iin) seyahata karak Badata geldi ve burada uzun sre yaad. Buradaki ilim evrelerinin Trk dillerine gsterdikleri ilgiyi grnce bu Dvnn kaleme almaya karar verdi ve 1072de balayarak 1074te tamamlad.17 Kagarl Mahmudun bu eserini bilimsel ltlere gayet riayet ederek ele aldn bu eserine bir bakma tetimme olarak yazd Kitabu Cevhirin-Nahv fi Lugatit-Trk adl gramer kitabndan anlyoruz. Bylece o, Trk dilinin kendi gnndeki dilbilimsel btn gereksinimlerini tamamlam oluyordu. Fakat ne yazk ki bu eserin hibir nshas gnmze kadar ulamamtr. Kagarl Mahmudun Dvn kendi zamanndaki coraf bilgileri de kullanarak bir dnya haritasyla Trklerin yaadklar blgeler hakknda da bilgi iermektedir. Brnnin verdii bilgilere yaknl, onun eserinin kullanldn da gstermekle birlikte ondan ayrld noktalar dier corafyaclarn da eserlerine mracaat edildiini sergilemektedir. Kagarl Mahmudun haritas dairev olup renkli olarak ve Trk devletinin o zaman bulunduu Balasagun ehri esas alnarak izilmitir. Bu erken dnemde bile bilgi aknn ve bilimsel faaliyetlerin dinamizmini gstermek iin Kagarl 1185

Mahmudun corafya kaynaklarna ksaca iaret edebiliriz. izdii haritada Kagarl Mahmud, Ebu Abdullah el-Ceyhn (. 10. yy), Ebu Zeyd Ahmad el-Belh (. 934), bn Hevkel ve Ebu shak braim ibn Muhammed el-stahrden (. 10. yy) yararlanm olabilir. bn Hevkelin 10. yzylda (. 980 civarlar) yaadn ve Sicilyaya kadar gittiini bizzat eserinden bilmekteyiz. Bu corafya uzmanlarnn hemen hepsi aa yukar ada olup Maverannehir blgesinden Endlse kadar tm slam corafyasn bir ksm dolamtr. Belhnin Suverul-lem veya Takvmul-Buldn adl eseri bize ulamamtr. stahr ve bn Hevkelin bundan yararlandklar bilinmekte ve bylece slam bilimsel srecinde nemli bir corafya akmnn ncln yapmaktadrlar. Belh ayrca byk Aristocu filozof Kindden feflsefe, astronomi, tp ve dier bilimleri tahsil etmitir. Bylesine coraf bilgiye sahip olmak o zamann imkanlarna gre gerekli teknolojinin de gelitirilmesine baldr. Bundan anlaldna gre tam bu sralarda eitli rasathane, astronomik ve corafi bilgiler iin gerekli olan bilimsel ara ve gereleri yapacak teknolojinin de bilimsel ilerleme ile paralel gelitiini belirtmemiz gerekir. Bunlardan ilk bildiimiz 1075 ylnda Seluklu sultan Celleddin Melikahn sfahanda mer Hayyama kurdurduu rasathanedir. Tabii ki mehur Mera Rasathanesi bundan aa yukar 150 sene sonra kurulmu ve bunu byk matematiki ve astronomici filozof Nasiruddin Ts kullanmtr. Ancak bu gelimeler artk bilimsel srecin gelime aamalarnda cereyan eden bilimsel ve teknolojik faaliyetler ierisindedir. Yine bu devrin nemli teknolojileri arasnda mimar yaplar ve yol, kervansaray, su kemerleri, byk kale ve cmi yapmada kullanlan mhendislik bilgilerini aktarabiliriz. zellikle Karahanl hakan emslmlk (1068-80) kamu yaplarna nem vermi ve bu alanda birok yollar, kervansaraylar ve cmiler ina ettirmitir. Muhammed ibn Sleyman (1102-30) ise Buhara kalesini yeniden ina ettirmi ve buraya yakn bir yerde mehur emsbd sarayn yaptrmtr. Semerkandda brahm Tama Han 458/1066da bir vakf kurarak buradaki medresede grev yapan hocalarn ve ilim tahsil eden talebelerin ihtiyalarn karlamalar iin gerekli tedbirleri almtr. Aada greceimiz gibi bu medreselerde byk Trk filozofu Mtrdnin ve Ebu Hanifenin eserleri allmakta ve grleri retilmekte idi. imdi bu bilgi erbbnn fikir faaliyetleri sayesinde Trklerin slam medeniyetindeki bilimsel srecin disiplinleme aamasna nasl katkda bulunduklarn ve bu sayede hangi bilim ve fikir adamlarnn yetitiini kendi tarihsel erevesi ierisinde ele almaya alacaz. III. Disiplinleme Aamas ve Bilimsel lerlemeler Yukarda belirttiimiz gibi Trklerin mnferiden Mslman olmaya baladklar yaklak 750li yllar slam medeniyetinde bilimsel srecin artk sorunlar aa masn terkedip disiplinleme aamasna girmeye balad bir dnemdir (bk. tabloya). Bu bakmdan ilk Mslman Trk toplumlar bir bakma sorunlar aamasyla kar karya kaldklarnda hzla bilimsel srece kendini uyarlayan mnferit Trkler de vard. Onun iin sorunlar aamasnda da olduu gibi ilk Mslman Trklerdeki dnce ve bilimlerdeki gelimeleri kronolojik sraya uyarak aktarmak imkanszdr. Bunun aksine yukarda bilgisel adan sunmaya altmz bilimsel sre 1186

sralamasn takip etmek daha uygundur. Bu yzden yukarda sunduumuz dnrlerin zamanlarndan geriye doru gidip slam bilim geleneinin ilk temsilcilerini iki snfta toplayarak burada anlatmaya alacaz. Bylece bilimsel srecin bilgisel nemi de ortaya kacaktr. Bu adan ele aldmzda epey gerilere giderek Karahanllar, Gazneliler, Seluklular ve Hrezmahlarn da ncesine geip ilk yetien birinci tabaka dnr ve bilim adamlarn; sonra da Karahanllar, Gazneliler, Seluklular ve Hrezmahlar dnemlerinde bunlarn himayesinde yetien bilim adamlarn sunmak zorundayz. Burada belirtmemiz gereken bir husus udur; Disiplinleme aamasndan sonra yukarda belirttiimiz gibi adlandrma aamas gelmektedir. Ancak bu aamay ilk Mslman Trkler asndan ele almamza gerek yoktur. nk slam medeniyetinde disiplinleme aamasnn son dnemleri, yani yaklak 800-850ler, ayn zamanda adlandrma aamasdr. Zira hemen bu yllarn sonlarna doru adlandrlm olarak birok bilimin tesis edildiini grmekteyiz. Zaten ilk Mslman Trk devletlerinin ortaya k da bundan hemen sonradr. Fakat tabi biz burada ilk Mslman Trk devletleri kurulmadan mnferiden Trk topluluklarndan bu srece giren Trklerin bulunduundan bahsetmitik. O halde burada disiplinleme aamas, adlandrma aamas ve hemen bundan sonra gelen bilimlerin artk kendi tabii srelerinde geirdikleri gelime aamalarn hep birden deerlendirebiliriz. Aslnda burada sunmaya altmz olgu bir btn ierisinde koparlarak karlan bir tarihtir. Bu btn slam medeniyetidir, koparlmaya allan para ise Trklerin bu medeniyet ierisinde bilim ve dnceye verdikleri hizmettir. Bu fikri gz ard etmemeliyiz ki bazan ortamsz gibi grnen dnrler karmza kmaktadr. Mesela, Frb, Trk; hocas Ortodoks Hristiyan Arap, talebeleri ise Arap, Fars ve hatta yine Hristiyan kkenli kimseler. imdi Frbyi bu ortamndan nasl koparabiliriz? Bu yzden karmza kimliksiz ve ortam olmayan bir tarih kmamas iin Trk bilim tarihini Yksek slam Medeniyetinin bir paras olduu gereini gz ard etmemeliyiz. A. Birinci Tabaka Dnrler ve Bilim Adamlar (750-950) lk Mslman Trk devletlerinden nceki dnemi ekillendiren ok nemli Birinci Tabaka diye adlandrdmz Trk veya ran-Fars asll birok dnr vardr. Bu dnemde Trk slam tarihi ran kltr ile o kadar girgindir ki birok dnrn milliyetini kesin olarak belirlememiz henz mmkn deildir. Bunlardan bir ksmnn, Mtrd ve Frb gibi, Trk olduunu kesinlikle bilmekteyiz. Dier bir ksmnn Trk olma ihtimalinin bulunduunu; mer Hayym gibi, dierlerinin ise ran-Fars asll olduklarn kesinlikle bilmekteyiz. Mesela bilimsel srecin sorunlar aamasnda ok erken dneme gidersek Hasan el-Basrde (642-728) olduu gibi birok dnrle karlarz. Hasan el-Basrnin babasnn ad, Perz olarak belirtilmekte ve Irakn fethi srasnda esir alnd sylenmektedir.18 Sonra Medineye getiriliyor ve burada hrriyetini kazannca Peygamberimizin hanm mm Selemenin azatl klesi Hayre ile evleniyor. Hasann bizzat Peygamberimizin evinde doduu ve burada byd belirtilmektedir. Onun Basradaki meclisi, slam dncesinin belki de ilk Snni eilimli diyebileceimiz kelam tartmalarnn bir bakma merkezi durumundadr. Halife Abdulmelike bir mektup yazarak insan czi ihtiyarisini Eari ve Mtrdden ok nce Kuran ve hadislere 1187

dayanarak

aklen

savunmutur.19

Tasavvuf

dncesine

de

nclk

etmi

ilk

dnem

dnrlerindendir. Yine Mutezilenin nemli nclerinden ve Hasan el-Basrnin halkasna katlm bir dnr olan Amr ibn Ubeydin de ismi Bb olan dedesi Afganistann fethi srasnda Kablde esir alnmtr. Amr ibn Ubeydin 80/699 civarnda Belhde doduunu belirten kaynaklar olmakla beraber Basrada doduunu da syleyenler vardr.20 Hacdan dnerken 761de vefat etmitir. Ebu Hanifeyle birok ilmi tartmalar yapt sylenmektedir. Zaten Ebu Hanifenin (699-767) babas da Kablde esir alnarak Kufeye getirilmi ve bir zaman sonra azat edilmitir. Bu her iki dnrn de sorunlar aamasndan disiplinlemeye geite oynadklar rol ok byktr. Yine bu dnemin nemli soyut dnrlerinden eylan el-Dimek, Halife Hz. Osmann bir klesinin oludur. Doum tarihini bilmemekteyiz; Evznin verdii bir fetva ile Halife Abdulmelikin onu ldrttn belirten kaynaklar vardr. Bu da onun 724 ile 743 arasnda ldn gsterir. eylan el-Dimek kader grleri savunmakla bilinmektedir. Bu gelimelerin nemli dier bir dnr de Cehm ibn Safvn ebu Muhriz elSemerkanddir. El-Tirmizi olarak da anlmaktadr. Horasanda Emevi idaresine kar ayaklanan gruplara katld iin 746da yakalannca ldrlmtr. Cehm ibn Safvnn Trk kabileleriyle bu ayaklanmay desteklemeye alt onun Trk olma ihtimalini artrmaktadr.21 Soyut dncenin bu dnemde bizce en nemli temsilcisidir. Bu yzden onun fikirleri Cehmiyye okulu olarak adlandrlm ve ilk dnem Selef okulu mensuplar tarafnda zndklkla sulanarak ar ekilde eletirilmitir. Bunlardan en nemlisi Ahmed ibn Hanbelin yazd, al-Radd all-Cehmiyye adl eserdir.22 Halbuki Tabernin belirttiine gre Cehm devletin adil olmasn ve Kuran ile snnete ters dmemesini savunuyordu. O halde Cehme gsterilen tepkinin sebebi ne idi? Bize gre felsef dncenin henz filizlenmekte olduu bu dnemde Yunan felsefesinde uzman birtakm kiilerle girilen tartmalar neticesinde akl kullanarak belli grler gelitirme eilimi baz dnrler arasnda hzla kabul grmeye balad.23 Bunun neticesi olarak Allahn ztn idrak etme ve akl ile anlatma abalar balamtr. Bunun yannda kader, czi ihtiyari ve mebde, mead meseleleri gibi hadislerle zerinde fazla fikir yrtlmemesi istenen konularda da bu dnrler ar ekilde tartmalara girmilerdir. te Selef Okulunun alkn olmad bu dnce biimi ar eletirilere maruz kalmtr. Ancak bu soyut dnce okullar dnda yine Horasan ve Orta Asya Trk blgelerinden yetien birok hadis, tefsir ve fkh uzman bilim adamlar yetimitir. Bunlardan en nemlisi Muhammed ibn smail Ebu Abdulah el-Buhrdir (810-870). Buhr, toplad hadislerin ve tarih bilgilerin doruluunu belirleyebilmek iin binlerce kilometrelik yol kat ederek bugn en shhatli kaynak olarak grlen Sahhini kaleme almtr. Devrinin bilimsellik ltn gsteren bu yapt ayn zamanda slam medeniyetinde tarih geleneinin olumasnda nclk etmitir. Bunu destekleyen Ferganal bu erken dnem tarihileri arasnda Ebu Muhammed Abdullah el-Fergn (895-972) ve onun olu Ebu Mansur Ahmed el-Fergnyi (939-1007) zikredebiliriz. Abdullah el-Fergn bizzat Taberden ders alm ve onun mehur tarih kitabna lmnden sonra el-Sila ikmal yazmtr. Olu Ahmed el-Fergn de babasnn kald yerden tarihi devam ettirmi ve Silatus-Sila adyla buna ikmal yazmtr. 1188

Bu dnemin ok nemli bir bilim adam da yine Ferganadan gelmektedir. Muhammad ibn Kesr el-Fergn olarak zikredilen bu bilim adam herhalde 900lu yllarn bana kadar yaam olmal. Fakat hakknda hemen hemen hibir bilgiye sahip deiliz. Sadece Halife Memun ve Mtevekkil zamannda yaad belirtilmekte ve devrin nemli astronomi uzmanlarndan olduu sylenmektedir.24 Meteorolojik verileri kullanp Nil nehrindeki su ak miktarna uygun bir lm aleti gelitirmesi iin Mtevekkil, Fergnyi Fustata (Msr) gndermitir. En nemli eseri olan Usl lminNucm veya dier bir adyla Astronomi Bilimine Giri Latinceye bir ka defa evrilmitir. braniceye de evrilen bu eserin Arapa asl, bugn yazma olarak birok ktphanede mevcuttur. Ayrca usturlab hakknda yazd al-Kmil fl-Asturlb kitab da astronomi tarihinde ok nemli rol oynamtr ve halen baz elyazma nshalar ktphanelerde mevcuttur. Fergnnin biraz daha yal ok nemli bir ada olan Ebu Maer Cafer ibn Muhammed elBelh de astronomi uzman idi. Memleketi olan Belhten ayrlp Badata gelmi ve Kindden ders almtr. Vsitde 272/886da lmtr. Eserleri Latinceye evrilmi ve Batda Albumasar adyla ok n yapmtr. Astronomide eitli hesaplamalarda kullanlan zc yapmn Pehlevi dilinde anlatan bir eseri yannda Astronomiye Ayrntl Giri anlamnda el-Medhalul-Kebir adl bir kitab vardr. Bu arada tarihin deta karanlklarna gml olarak duran ok nemli bir matematiki bulmaktayz; ksaca bn Trk olarak anlan Ebul-Fadl Abdulhamd ibn Vsi ibn Trk. Byk matematiki Hrizmnin ada fakat ondan yaa byk olma ihtimali olan bn Trk hakknda klasik kaynaklarda ok az bilgi vadr ve ne yazk ki onun sadece bir eseri gn na karlabilmitir.25 AdDarrt fl-Mukterint min Kitbil-Cebr vel-Mukbele adl bu eserin ne yazkki sadece bir ksm zamanmza ulamtr. Bunun dnda ona atfedilen bir ka eser daha vardr ancak bunlardan hibiri elimizde mevcut deildir. Fakat mevcut bilgiler nda bn Trkn Hrizm dzeyinde bir matematiki olduunu syleyebiliriz. Ancak Bat dillerine ve zellikle 12. yzylda Latinceye eserleri evrildii iin ad ok iyi bilinen Ebu Cafer Muhammed ibn Musa el-Hrezm hakknda da pek bilgiye sahip deiliz. Sadece Halife Memun zamannda eser vermi olmasndan yaklak 800-847 tarihleri arasnda yaam olduunu tahmin edebiliyoruz. Matematik, corafya ve astronomi alannda bu kadar byk ne sahip bir bilim adam hakknda bilgi bulunmamas ok artcdr. Hrizm, cebir biliminin messesidir. Onun adnn Latinceye alghorismo gibi bozuk ekillerde transkribe edilmesinden algoritma matematikteki birtakm ilemler iin ad olarak kalmtr. J. Vernet, Hrizmnin El-Muhtasar fi Hisabil-Cebr vel-Mukabele adl kitabnn Latinceye evrilmesi ile o zaman kadar Avrupada hibir surette duyulmam ve hakknda hibir ey bilinmeyen bir bilim duyulmu oluyordu.26 Cebirin bulunmas ile ancak 17. yzylda Newton ve Galile tabiatta cereyan eden olaylarn matematiksel hesapla ifade edilebileceini kefetmiler ve matematii tabiat leminin dili olarak telakki etmilerdi. Bu dnrlerle ilk Mslman Trk devletleri dnemine de yaklam oluyoruz. Ancak hl bundan nce karmza Ebu Mansur Muhammed ibn Mahmud el-Mtrd ve Ebu Nasr Muhammed ibn Muhammed ibn Tarkan ibn Uzlug el-Frb kmaktadr. Bilim ve fikir hayatndaki gelimeler bu iki 1189

byk dnre gerekli zemini hazrlamtr. Bunlarn ikisi, slam felsefesinde iki ayr akm temsil etmektedirler; Mtrd kelam geleneinin nemli dnrlerinden, Frb ise, Aristo geleneinin nemli temsilcilerindendir. lgin olan ise ayr gelenekleri temsil eden iki dnrn de ada olmalar, ancak birinin Badat ve civarnda, dierinin ise Semerkandda (Mtrd) yaam olmasdr. nemlerine binaen bu iki dnrn fikir ve dnce sistemlerini kendi geleneklerinin temsilcileri olarak biraz daha ayrntl ele almaya alacaz. 1. Kelam Geleneinin Temsilcisi Olarak Mtrd Mtrdnin hayat hakknda fazla bilgiye sahip deiliz. Yaklak 850 civarlarnda doduunu tahmin edebiliriz. Ebu Nasr Ahmad el-Iyad (. 874 ve 892 aras) ve Nuseyr ibn Yahy el-Belh (. 881) gibi devrinin nemli bilim adamlarndan ders almtr. Yaklak 944 ylnda Semerkandda lmtr. Bilgi felsefesinde Ear gibi Mutezili bir gemie sahip olmamasna ramen onlarn aklcln savunmu ancak nemli hususlarda onlardan ayrlmtr. Bu yzden Ear gibi Mutezile stlahi kavramlarn kullanmayp kendi kelam kavramlarn oluturarak tamamen yeni bir okul kurmutur. Tam bir felsefi sistem olarak alglanabilecek olan Kitabut-Tevhid adl eserinde tecrbe ve duyu organlarna bilgi edinmede nemli ilevler dtn savunmutur. Sistemli bir varlk felsefesi (ontoloji) kurarak buna dayal ilahiyat ve metafizik doktrinleri tesis etmitir. Malesef Mtrdnin sadece baz konularda grlerinin incelendii eserler dnda onun dncesini sistemli bir ekilde bir btn olarak sergileyebileceimiz nemli bir alma elimizde mevcut deildir.27 Eserlerinin bir ou hl el yazma nshalarla muhafaza edilmekte olup sadece bir ka tanesi baslmtr. Genel slam felsefesi ierisinde kelam gelenei, Aristocu gelenek ve daha sonra onun takipisi niteliinde olan Suhraverdnin (. 1191) temsil ettii raki okulu ve Sadr olarak bilinen Sadruddin iraznin (. 1640) temsil ettii Vcudiyye (veya Corbinin adlandrmasyla Isfahan) okulunda olduu gibi dzenli bir sistem kurma abas gstermemitir. Bu ayn zellik Mtrd dncesinde de gze arpmaktadr. Tek tek fikirlerini gayet aklc ve sistemli sunduu halde bunlardan dzenli bir sistem kurma abasn Mtrdde grmyoruz. Halbuki aada sunacamz zere Frb gibi Aristocu filozoflarda dzenli bir sistem kurma abas gayet ak bir ekilde grlmektedir. Bu durumda Mtrdnin eitli eserlerinden derleyerek onun dnce sistemini dzenli bir yap ierisinde sergileyebiliriz. Yukarda belirttiimiz gibi insan akl ancak belli bir dzen ierisinde retken olarak ileyebildii iin sistem kart yaklamlar bizce kelamda nemli bir eksiklik olarak karmza kmaktadr. Bu eksiklii bir nebze olsun gidermek iin genel olarak baktmzda Mtrd dncesini onun tek tek fikir ve grlerinden derleyerek sistemletirebiliriz. Buna gre btn kelamclarda olduu gibi Mtrd sistemi de her eyi yaratan bir Allah fikri ile yola kmaktadr. Buna gre Allahn varl insan aklnn alamayaca bir hakikat deildir. Akl kendi bana Onun varln ve birliini bulabilir ve bu bilgiyi elde etmekten sorumludur. Ancak Allahn zatn insan akl elde 1190

edemeyecei iin bu konuda vahye muhtatr. Bu bakmdan bilgi edinme yollar sadece akl ve duyu organlar olmayp ayn zamanda Mtrdnin haber sahh dedii Peygamberden bize aktarlan vahy bilgidir. nsan btn bu bilgi yollarn kulland zaman grr ki bu lem belli bir ama iin yaratlmtr. nsan bu amac elde etmek iin Allah tarafndan bir sorumlulukla grevlendirilmitir. nsana byle bir sorumluluk yklendiine gre insan, sadece bunu yerine getirebilecek bir yapda yaratlmakla kalmam ayn zamanda bunu seebilmesi iin bir czi ihtiyari ile donatlmtr. O halde insan hr olarak istedii yolu seer ve bunu kendisi yerine getirir, bu yzden sorumluluk da kendisine aittir. Onun iin insan fiillerini Allah yaratr ancak bu fiillerin sahibi bunlarn seicisi olan insandr. Kelamn tartmal konularna girmeden dorudan Mtrdnin grleri zerine younlamaya altmzdan onun Mutezile gibi dier okullarla girdii tartmalar burada ele almamz mmkn deildir. Allahn Kuranda anlatlan isimlerinden sfatlar olduunu karabiliriz. Ancak bu sfatlar insan sfatlar gibi olmayp Allah hakknda mecazi olarak kullanlrlar. lemin ezel olduunu savunan bir kimse Allah ezelden beri yaratyor (lem yezel khlikan) anlamnda bunu savunuyor ise aklmz bunu kabul edebilir. Aksi halde lem bizzat kendinden ezeli olamaz. Allah bu yaratmas ile insan muhatap alp ona rehberlik etmesi iin peygamberleri gndermitir. Onun iin insan inanmakla mkelleftir ve bu inanmann getirdii ykmllk ise dinin emrettii hlaki bir yaantdr. Bu emirler de Kuranda ak ve net bir ekilde bizlere iletilmitir, bizler bunu aklmzla ancak belli fkh yntemleri ile karr uygulamaya dkeriz. nsann Allah tarafndan yklenen bu zorlu grevde baarl olabilmesi iin hakiki iman elde etmesi gerekir. man ise, Mtrdye gre, kalp ile tasdik, dil ile ikrardan ibarettir. Onun iin amel imann bir paras deildir. O halde iman eksilmez veya bir mal gibi de oalmaz, ancak srekli yenilemeyle (tecdid iman) ve tekraratla artabilir yani daha da glenebilir. Dier taraftan anadan babadan grerek elde edilen bir inan taklidle iman olduundan bu tr iman her zaman zayflayabilir ve kayboluverir. O halde tahkik ile yani aratrarak ve aklmz kullanarak iman elde etmeliyiz. Bunlara ilaveten insan sadece akldan ve duyulardan meydana gelmi bir varlk olmayp nefsinin ok eitli arzu ve istekleri olan kuvveleri vardr. nsan bu arzu ve isteklere malup derek ktlk ileyebilir. Byle bir durumda mitsizlie kaplp ktle devam edilmemeli, aksine tvbe ederek bu yoldan derhal geri dnmelidir. man olan gnahkar bir kulu Allah affetmezse cezalandrdktan sonra iman iin onu cennetle mkafatlandracaktr. nsan ve varlk leminin hedefi bu ebedi saadettir. Mtrdnin birok grleri maalesef henz baslmam olan tefsirinde daha ayrntldr. Bu bakmdan onun grlerini sistemletirmede zorlandmz itiraf etmeliyiz. Bu grevi tam olarak baarabilmemiz iin btn bu eserlerin gn na karlmasna ihtiya vardr. 2. Aristo Geleneinin (Me) Temsilcisi Olarak Frb 1191

Frbnin de hayat hakknda pek bilgiye sahip deiliz. Trkistann Frb vilayetinin Vsic kasabasnda 870 civarlarnda doduu tahmin edilmektedir. Babasnn halifenin ordusunda bir kumandan olduu belirtilmektedir. Bu gsteriyor ki babas bu greve getirilince Badata tanmlar ve Frb burada yaamtr. yi bir eitim ald tahmin edilmektedir. 942de Hamdan sultan SeyfudDevlenin daveti zerine ama gitmi ve 950 tarihinde lnceye kadar burada yaamtr. Hristiyan Aristoculardan Yuhanna ibn Heylndan Aristo felsefesi dersi almtr.28 Frbnin tp dnda hemen hemen her bilime dair eserleri mevcuttur ve bunlarn bir ou zamanmza kadar ulamtr.29 Bu eserlerinde Frb tek tek eitli felsef ve bilimsel konular incelemi ve kendi grlerini sistemli bir ekilde gelitirmitir. Ancak onun felsef sistemini, ksaca Medinetul-Fdila olarak bilinen Mebdi ra Ehlul-Medinetul-Fdila adl eserinden zetleyebiliriz. Bu eser, her ne kadar sadece sonu ksm belki de Frb tarafndan fazla vurguland iin siyaset felsefesi olarak tantlm ise de aslnda onun tm sisteminin bir zetidir. Bundan anlalyor ki Frbye gre siyaset felsefesi, belli bir bilgi ve varlk felsefesi zerine kurulabilir. Buna gre bilginin temeli kavramlardr. Kavramlarn bilgisi mantk biliminde tanmlar yoluyla elde edilir. Nesneler hakkndaki bilgimizi ise, duyular yoluyla elde eder, kavramlar arasnda iliki kurarak nermelerle ifade ederiz. Nesnelerden genelleme yoluyla soyutlanan bilgiler akl yrtme (kyas) ile ilikilendirilir ve bylece en st dzey olan evrensel bilimsel bilgiye ulalr. Elde edilen her bilgi bir varln bilgisidir. Her varlk ise ya mmkn, ya zorunlu ya da mmtenidir. Mmkn varlk, var olmas kendinden olmayan ve varolabilen fakat bunun iin kendi dnda bir varla muhta olan eylerdir. Mmteni, varolmas mmkn olmayan varlktr. Zorunlu varlk ise var olmas iin hibir eye muhta olmayan varlktr. Byle bir varlk zorunlu olarak var olduundan buna Vcibul-Vcd denir ve bu dinde Allah kavram ile ifade edilmektedir. Allah birdir, nk birden fazla olsa yaratclar sonsuz olurdu. Tm varln varolmasn Onunla aklayabildiimize gre herey Ondan gelmektedir. Bu gelme sudr yoluyla olur. Ondan ilk sudr eden varlk Akl- Evveldir (lk Akl). Evrensel ve mutlak dnceyi temsil eden bu lk Akl Allahtan sudr ettii iin mkemmel olsa da artk Onun gibi deildir. Bu yzden bir vecihle Onu mahede etmeye mtak, dier bir vecihle kendi kendini izlemektedir. Birinci vecih itibariyle bu Akldan bir Nefs zuhur eder, ikinci vecih itibariyle de effaf bir kre oluur. Bu kreye felek denmektedir ve bu felek, astronomide evrenin en dn oluturan sabit yldzlar kresini temsil etmektedir. Sonra bu lk Akldan srasyla ve ayn yolla dokuz felek (effaf kre) ve bunlarn Akllar ve Nefsleri (Evrensel Ruh) birbirinden srasyla sudr ederler. Bunlardan en sonuncusu, onuncu akl olan Faal Akldr ve bunun kresinde ay yer almaktadr; bu yzden buna Ay Kresi de denir. Gne, merih, Mars, Vens gibi dier btn gk cisimleri Ay kresi ile sabit yldzlar kresi arasnda kalan krelerde yer almaktadrlar. Bu kreler Allaha olan itiyaklarndan dolay dairev bir hareket iindedirler ve bu yzden bunlara deta asl gibi duran gezegenler ve dier gk cisimleri hareket etmektedirler. Bu ekilde izilen metafizik bir astronomi erevesinden hareketle Frb, felsef sisteminin temelini oluturmaktadr. Bu metafizik ereve ierisinde astronomisini ayrca kurmakta ve bunu matematiksel 1192

hesapla takvim oluturmaya esas almaktadr. Frbye gre Faal Akl yer krede ilk nce ekilsiz olan saf maddeyi (heyula) harekete geirir ve ekil kazanmasna sebep olur. Zaten ilk madde olarak da adlandrlan bu saf madde bil-kuvve ekil almaya msait olup Allaha olan sevgisinden (ik) dolay bu harekete hazrdr. lk maddenin ekil almasyla hava, ate, su ve toprak olarak drt unsur ve bunlardan da srasyla mineraller, madenler, hayvanlar, bitkiler ve insanlar varlk mertebelemesinde yerlerini alrlar. Her bir varlk mertebesinin, altndakilere rhaniyeti daha dorusu stnl ve stndekilere ise eksiklii, noksaniyeti vardr. nsan yer krenin en stn varldr. Bu yzden Allaha en yakn olabilecek ve dine muhatap olabilecek bir kapasitededir. Bu hitab Frb u ekilde aklamaktadr. Faal Akl, yukarda grld gibi yer kremizde etkin olan en nemli semav varlktr. Bu akln nefsi, Cebrail olarak bilinen melek olup Peygamberimizle irtibata geerek ona Allahtan vahiy getirmitir. Peygamberlerde akl yannda hayal kuvvesi ok gelimi olduundan vahiy iin Cebrail ile temasa geebilirler ve ondan aldklar hakikatlar halkn anlayaca bir dille sembolik olarak onlara anlatabilirler. Onun iin onlarn anlattklar ile filozoflarn felsefi sistem iinde nazar olarak ifade ettikleri bilgiler ayn hakikatn deiik anlatmndan ibarettir. O halde felsefe bir bakma nazar dindir; din ise, sembolik veya mecz olarak ifade edilmi bir felsefedir. Gerek felsefe gerekse din insann mutlu olmasn esas alr. Mutluluun z ise bilgidir. Bilgi ya nazar veya amel olur. Bunlardan birincisi felsefede elde edilir, ikincisi ise ahlak ilminde elde edilir. Din ise bunu bize fkh olarak aktarr. Burada Frbnin ahlak felsefesinin ayrntlarna girmeden bu felsefenin bir alt dal olan siyaset felsefesini de burada sistemine esas aldmz Medinetl-Fadila adl eserinden ok ksa aktaralm. Burada ksaca zetlediimiz gibi tekmle dayal bir lem anlay sergileyen Frb kozmolojisi, insan hiyerarik bir varlk anlay ile madde leminin en st dzeyinde grmektedir. nk insan, sadece bedenden oluan madd bir varlk olmayp ayn zamanda eitli duygu ve kuvvelere sahip bir nefesten mteekkildir. nsan nefsi akl ile en yksek seviyeye ulamtr. nk insan, akl sayesinde ilah vahye mazhar olduu gibi hlaki yaants ile dier btn hayvanlardan manen ve ruhen ok daha yksek bir seviyeye ular. Ancak insan bedeni ve nefsinin ok eitli ihtiyalar vardr ve insan bunlar tek bana temin edemez. Bu yzden teavn (yardmlama) esasna dayal topluluklar oluturmas insann ftrat gereidir. Bu insan topluluklarnn bir ksm mkemmel (olgun), dier bir ksm ise mkemmel deildir. Bu toplumlar da kendi aralarnda snflandran Frb bylece kendi felsef sosyolojisinin temelini atmtr. Frbye gre, ahlakn temeli en yksek hayr (el-hayrul-afdal) veya iyilii elde etmektir. Bunu elde eden toplumlar mutluluu kazanrlar. Bu ise, ancak her ynyle tam olarak kurulmu bir ehirde (el-mednetul-mutekmile) (veya ehir devletinde) gerekletirilebilir. Frbnin, erdemli ehir (el-mednetul-fdila) olarak adlandrd byle bir ehir mkemmel ileyen bir insan bedenine benzer. Byle bir bedende akl, idareci olarak nefsin dier btn kuvvelerini ynetir. Bedenin btn organlar da buna uyarak her bir kuvve ve organ kendi rtbesinin ftraten kendine tayin ettii grevi yerine getirir. te erdemli bir ehir de byledir; en erdemli insan bu ehrin idarecisi (emr) olur, dier 1193

insanlarda bilgi ve erdemlerine gre oluan hiyerarik bir dzen ierisinde idarecinin ve kendi stlerinin verdikleri grevleri birbirleriyle uyum ierisinde yerine getirirler. Erdemli ehrin en erdemli insan ancak bir peygamber olabilir, nk peygamber vahiy de aldndan faal akl ile temas halinde olacak ve hibir zaman hata yapmayacaktr. Ancak peygamber olmad zamanlar erdem esasna dayal eitli ilkelere gre belirlenebilecek olan filozoflar idareci olurlar. Bu zelliklere sahip olmayan toplumlar ise, erdemli ehrin ztt olarak chil ehire sahip olabilir; veya erdemli ehir insanlar gibi ayn bilgilere sahip olup heva ve nefsine yenilerek bu bilgiler dorultusunda yaamayan toplumlar olabilir ki bunlar da Frb fsk ehirler olarak adlandrmaktadr. Btn bu ehirleri ve alt snflarn ayrntlaryla belirleyen Frb, ayn zamanda bu ehir halklarn ldkten sonra hirette mkafat ve ceza beklediini sylemektedir. Bylece Frb en basit bir kavramdan balayarak belli bir hedefe doru giden lem anlay ierisinde sistemini kurmutur. Bu sisteminin ayrntlarn mantk, fizik, matematik, astronomi ve psikoloji gibi deiik bilimlerde ilemektedir. Frb sadece soyut bir dnce sistemi kurmakla kalmam bunlar zmseyen ve daha ileri gtrmeye alan birok renciler yetitirmitir. Bylece genel slam felsefesi ierisinde Frb okulu denilen ve bn Sinaya kadar uzanan nemli bir okulun kuruculuunu da yapmtr.30 Burada dnce sistemlerini ksaca sunmaya altmz Mtrd ve Frb kendilerinden sonra gelen dnrleri kendi gelenekleri ierisinde ok ar bir ekilde etkilemilerdir. Bir bakma diyebiliriz ki kelam gelenei Eari ile birlikte tamamen Mtrd dncesi ile ekillenmi, Aristo geleneini izleyen dnrlerin ve bilim adamlarnn fikirleri de Frb sistemi ile olumulardr. Sonraki gelimelerde bunu daha ak bir ekilde grebiliriz. B. lk Trk Devletleri Dnemi Dnrleri ve Bilim Adamlar(950-1100) En gl ahsiyet olarak karmza bn Sina, Brn ve Gazali ksa da bu dnemde birok dnr ve bilim adam yetimitir. Ancak bu incelememize snr olarak aldmz 1100 tarihinden sonra gelen zellikle Anadolu Seluklularnda spanyadan gelip Malatya ve Konyada ikamet eden bn Arab, Sadreddin Konev, Davud el-Kayser ve Suhraverdi gibi yine ok byk dnrler ve bilim adamlar vardr. Biz burada kendimize izdiimiz ereveye sadk kalarak ilk Mslman Trk devletlerindeki nemli dnr ve bilim adamlarn incelemeye alacaz. Bu ahsiyetler ok deiik gelenekleri ve dnce okullarn temsil ettiklerinden dzenli bir snflandrma ile bu dnemin bilim ve dnce tarihini aktarmak gerekten ok gtr. Aslnda slam medeniyetinde bilim ve dnce tarihimizi byle sistemli olarak anlatan bir eser henz mevcut deildir. Bu zorluklar ierisinde genel bir snflandrma ile ilim ve fikir adamlarn sunmaya alacaz. Bu snflandrmamza bulunduklar yerleri veya devletleri esas almamz mmkn deildir, nk birok dnr o zamann artlarnda hem Seluklu ve hem de Hrezmahlar veya Gaznelilerin 1194

himayesinde bulunmulardr. Yine iinde bulunduklar bilimsel ve fikr ortam da ok farkllk arz ettiinden yaadklar zaman srasn esas alarak bir snflandrma da yapmak ok gtr. Bu bakmdan fikri gemilerini esas alarak bir snflandrma ierisinde bunlar sunmak bizce en uygun olandr. Bu ekilde yaklanca 1. Edebiyat ve fikir adamlar, 2. Fkh geleneini temsil eden dnrler, 3. Kelam geleneinin ncleri, 4. Tabiat bilimlerine arlk veren dnrler ve 5. Felsefe ve tasavvuf geleneinde nem kazanan dnrler olmak zere be snfta bu dnem dnr ve bilim adamlarn sunabiliriz. Fakat bu snflamamzda bile yine zorluklar olduunu kabul etmeliyiz, nk birden fazla gelenee sahip ahsiyetler karmza kmaktadr. 1. Edebiyat ve Fikir Adamlar Gaznelilerden yola kacak olursak Ebul-Feth Ali ibn Muhammed el-Bust ile karlarz. EbulFeth bugnk Afganistann gneyinde kalan ancak tamamen tahrip edilmi olan Bust ehrinde dodu. Doum tarihini bilemiyoruz ancak kaynaklar onun, 1011de Buharada ldn belirtmektedirler. Sebuktegin Bustu fethedince Ebul-Feth onun himayesine girdi. Sonra bir mddet Gazneli Mahmudun saraynda arland. Kendini Arap dilinin nemli bir airi olarak temayz ettirmi bir aydndr. airlerin bilgisel faaliyetlerdeki en nemli ilevi soyut dnceleri anlayabilmeleri ve bunlar gzel ifadelere dkp herkesin anlayabilecei bir ekilde genel halk tabaklarna yaymaktr. Ebul-Feth, bu grevi baar ile yerine getirmi bir airdir. Gaznede bu ekilde Mahmudun himayesinde olan dier nemli bir ahsiyet de Bediuz-zaman el-Hemedndir (. 1008). Bu arada yine Gazne saraynn himayesinde olan ve Gaznelilerin tarihini yazan nemli bir tarihi de karmza kmaktadr, Ebul-Fadl Muhammed ibn Huseyn Ktib el-Beyhak (. 1077). Sorunlar aamasn ilerken zikrettiimiz Kagarl Mahmud, Yusuf Has Hacib, Ahmed Yesev ve Edib Ahmed Yknek gibi ahsiyetleri burada tekrar zikretmemiz gerekmez. Bilgisel yaklam sergileyebilmek iin onlar daha nce ilememizin gerektiini yeterince vurguladk. Ancak bunlara ek olarak Byk Seluklu veziri Nizamlmlk de zikretmek gerekir. Her ne kadar Nizamlmlk ahkmus-sultniyye trnden bir eser vermise de onu Mverd (. 1058) gibi bir dnr saymak mmkn olmadndan iyi bir devlet ve fikir erbb olarak bu snfta yer alabilir. Nizamlmlk, Tus ehrinde 1018de dodu. Babas Gaznelilerin idaresinde vergi grevlisi olarak almaktayd. Sonra babas Seluklu idaresini seip Turul Bey zamannda bir devlet grevi stlendi. yi bir eitim alan Nizamlmlk Alp Arslan zamannda vezirlie getirildi. nl eseri, Siyasetnmeyi 1091de yazd. Toplam elli blmden oluan eser, devlet bakanna t verici ibretli hikayelerle sslenmitir. Son on blm ise, devleti ykan tehlikelerin neler olabileceini konu edinmektedir. Melikah zamannda da vezirlik grevini yrten Nizamlmlk Alp Arslan gibi bir Hasan Sabbah fedaisi tarafndan 1092de ldrlmtr. Alp Arslann emriyle kurdurduu medreseler onun adyla Nizamiye medreseleri olarak anlr ve bunlar ierisinde Gazalinin ders verdii Badat Nizamiyesi en nemlisidir.

1195

Bu gelenek ierisinde ksaca bahsedebileceimiz bir mfekkir de Hakm Atadr. Hrezmde doup byd tahmin edilmektedir. Asl ad Sleyman Bakrn olan Hakm Atann lm tarihi olarak yaklak 1186 verilmektedir. Ona Hakm (bilge) adn veren Ahmet Yesevnin rencilerinden ve mritlerindendir.31 Byk bir air ve mutasavvftr. Ancak kelam ve dier bilimlere dair eseri mevcut deildir. Ona atfedilen eserden bahsedilmektedir: Bakrn Kitab (Kazan, 1846da baslmtr), Ahirzaman Kitab (Kazan, 1847de baslmtr), Hazret-i Meryem Kitab (Kazan, 1878). Bunlarn hepsi belli konular ele alan ve toplumu aydnlatmaya alan iirlerden olumaktadr. Onun iin bu dnemin nemli edib dnrlerindendir.32 2. Fkh Geleneini Temsil Eden Dnrler Bu dnemde yetien fakihler o kadar oktur ki bunlarn hepsini saymak elbetteki mmkn deildir. Ancak nemine binaen ve sonraki yzyllardaki etkisini de gz nne alrsak karmza Muhammed ibn Ahmed ibn Ab Sehl Ebu Bekr el-Serahs kmaktadr.33 Hayat hakknda geni bilgiye sahip deiliz. 11. yzylda Maverannehir blgesinde yaamtr. Eserlerinin ou fkh ile ilgilidir. Usulul-Fkh, erhus-Siyeril-Kebir ve Mabsut bu konudaki en nemli eserleridir. eybn olarak bilinen mam Muhammedin nemli arihlerindendir. Hanefi mezhebine bu adan ok hizmet etmitir. Uzun zamanlar Osmanl Devrinde bile Hanefi ulemasnn bavurduu eserleri slam fkh tarihinde bu adan nemli bir yere sahiptir. En nemli rihi de Kasm ibn Kutlubuadr (. 1474). Serahsnin hayatn da Tcut-Tercim adl erhinde kaleme alan bn Kutlubuaya gre Serahs Ferganada 1106 ylnda ld.34 Ebul-Leys el-Semerkand bu dnemin dier nemli bir Hanefi fakih dnrdr. Her ne kadar fakih olarak hret yapm ise de bir kelamc olarak ayn ne sahiptir. Ancak aada inceleyeceimiz dier kelamclarla boy lecek dzeyde bir eser verememitir. Bu konuda Ebul-Leys mehur Hanefi inan sistemini sergiledii Akde adl eseriyle bilinmektedir. Kaynaklar lm tarihini 983 ile 1002 arasnda gstermektedir.35 Buna ek olarak bir de Tefsiri vardr. Bundan da ok ynl bir dnr olduu anlalmaktadr. Bu eser, bn Arabah (. 1450) tarafndan Osmanlcaya evrilmitir. Fkh konusundaki dier bir nemli eseri de Hiznetul-Fkh adl kitabdr. Ayrca eitli deiik Hanefi fukahasnn grlerini karlatrmal olarak inceleyen bir de Muhtelifur-Rivaye adl eseri mevcuttur. Yine bir nevi Gazalinin hyas gibi Ebul-Leysin de Tenbhul-filn ve Bustnul-rifn adl iki eseri vardr. Bu snf dnrler arasnda Gazaliyi de zikretmemiz gerekir. Gazali ok ynl bir dnr olduundan onu btn bu snflar ierisinde zikredebiliriz. Ancak tekrar nlemek iin biz onu felsefetasavvuf gelenei ierisinde sunacaz. 3. Kelam Geleneinin ncleri Felsefe ve tasavvuf gelenei ierisinde grlerini sunacamz Gazali dnda bu dnemin nemli kelamclar arasnda iki nemli simadan birisi ehrestn, dieri ise mamul-Haremeyn olarak 1196

bilinen ve Gazalinin de hocas olan Cuveyndir. mmul-Haremeyn unvan ile anlan Ebul-Mel Abdulmelik el-Cuveyn 1028 tarihinde Niaburda dodu. ok baarl bir renci olduundan babasnn lmnde sonra ok gen bir yata onun yerine mderris tayin edildi ve burada ders vermeye balad. Bu srada Seluklu sultan Turul Beyin Ear kelmna olan ters tutumu zellikle veziri el-Kundurnin Earleri dier bozuk mezheplerle bir tutmas ve Cuveyn gibi ulemann retimine kar olmas Cuveyn gibi birok dnrn buradan kamasna yol amtr. Cuveyn de buradan ayrlarak nce Badata geldi sonra 1058 ylnda da hacca gitti ve hem Mekkede hem de Medinede kalarak buralarda bir sre ders verdi. Bu iki ehirde de ders vermesinden dolay ona mmul-Haremeyn unvan verilmitir. Nizamlmlk vezir olunca Seluklu siyaseti deiti ve Cuveyn tekrar Niabura dnd. Nizamlmlk burada Badatta olduu gibi bir Nizamiye medresesi kurarak bana Cuveynyi getirdi. Burada 1085 ylnda lmne kadar ders veren Cuveyn birok nemli dnr ve Gazali gibi filozof yetitirmitir. Bu bakmdan kelam geleneini kendinden sonraki devirlere salam temeller zerinde aktardn syleyebiliriz. Bunu nerettii ve bize kadar ulalan eserlerinde de aka grebiliriz. slam hukuk felsefesinin nemli bir kayna olan Kitbul-Burhn f Uslul-Fkh adl eseri gnmze kadar bu konuda kaynaklk etmitir. Dnce ynnde kelam geleneinin nemli bir eseri de onun Kitbul-rd il Kavtiul-Edille adl kitabdr. Bu konuda ksaca el-mil olarak bilinen bir kitab sadece elyazma olarak mevcuttur. Grld gibi Cuveyn fkh ile ilgilenmi olsa bile bunu daha ziyade kelam asndan yapmtr. Onun meyli daha ziyade felsef dnceden tarafa olduundan Gazali gibi bir renci yetitirmitir. Bu adan Kelam geleneinin Ear okulu Cuveyn ile daha felsef bir yol tutmutur. Bylece eski dnem Earilik bir adan tamamen yn deitirmi ve hemen yaklak bir yzyl sonra gelen Fahreddin Rz gibi temsilciler daha da felsef bir karakter kazanmlardr. Hatta Paul Crausa gre Rz felsefe ile kelam tam anlamda meczetmitir.36 Bu yaklamda Aristo mant bata olmak zere mantk almalar hz kazanm ve fizikte atomcu yaklam bir derece ikinci plana itilmitir. Bilgi teorisi ok nemli bir konuma gelmi ve daha sonralar neredeyse btn felsef sistemler bu sorunla ie balamlardr. Burada ksaca bahsetmek istediimiz kelam geleneini bu dnemdeki dier nemli temsilcisi Ebul-Feth Muhammed ibn Abdulkerim ibn Ahmed Tcuddin el-ehrestn 1086 tarihinde bugnk Trkmenistan topraklarnda kalan ehristnda dodu.37 lk renimini burada tamamladktan sonra Niabura yksek ilimleri tahsile gitti. Burada devrin nemli limlerinden Ebul-Ksm Salmn el-Ensr (. 1118) ve Gazalinin meslektalarndan Ebul-Muzaffar Ahmed el-Hafden (. 1106) ders ald. Sonra hacca ve oradan Badata gitti. Burada Seluklu Nizamiye Medresesinde bir mddet ders verdikten sonra 1120 civarnda memleketine dnd belirtilmektedir. Sonra Mervde Sultan Sencerin hizmetine girdi ve onunla yakn arkadalk kurdu. Guzlarn Mervi ele geirmesinden sonra buradan ayrlarak ehristna dnd ve burada 1153 tarihinde vefat etti. ehrestn kelam tarihi asndan ok nemli bir bilim adammzdr. Onun ok iyi bilinen el-Milel ven-Nihel adl eseri bir dnya felsefe tarihidir. Eski Yunan felsefesinin balang dnemi olan Tales 1197

ve Elea okullarndan balayarak Eflatun, Aristo ve daha sonra gelen skenderiyeli rihlere kadar ve daha sonra slam medeniyeti ierisinde birinci yzyldan balayarak kendi gnne kadar btn dnce okullar hakknda bize ok nemli bilgiler vermekte ve bunlarn grlerini zetlemektedir. Bir ok Bat dillerine de tercme edilen bu eser ilk dnem slam bilim ve felsefe tarihi iin nemli bir kaynaktr.38 Bu eser Trkeye de Nuh ibn Mustafa (. 1660) tarafndan ok erken bir dnemde evrilmitir ve bunun bir stanbul 1862 basks mevcuttur. ehrestnnin kelam gelenei iindeki nemli eseri Kitb Nihyetil-Akdm f Ilmil-Kalm adl kitabdr.39 Diyebiliriz ki ehrestn Aristo geleneindeki (Me) filozoflar gibi ok sistemlidir. Ortaya koyduu sistemini ksaca yle zetleyebiliriz. Btn bilimlerin temel konusu varlktr. Varl anladmz nispette ve anlay ekillerimize gre nasl snflandryorsak o kadar da bilim vardr. Dier bir ifadeyle ehrestnye gre her bir bilim her bir snf varl incelenmektedir. Varlk ise duyularmza hitap eden tek tek nesnelerin brakt izlenimlerden oluturulan bir btn ierisinde deerlendirilebilir. Bu adan baknca aklmz hemen idrak eder ki varlk iin bir kaynak vardr ve her kaynakta olduu gibi varlkta da bu kaynak en st varlktr. Bu varlk Tektir, Allah adyla anlan bu yce varlk, aklmza sadece fiilleriyle hitap etmektedir. Fakat bu fiilerden onun hviyyetine dair bir bilgi karabiliriz. Bunu yapmaya alan bilim ise kelamdr. Varlk Allahn yaratmas ile ilk nce lahi bir dzen ierisinde bir kimlik kazanr, sonra madd lem ierisinde bir dzenle varolu kazanr. Bu varolu dzeni birbirini takip eden yedi devirle oluur; balang noktas, lem-i eriyye (mstenef) olan bu dnya; nihai noktas ise dar- karar olan br dnyadr. Allahn, Kuranda belirtildii gibi, Esmal-Hsnas (Gzel simleri) vardr. Esm ve sfat her eyin kayna olarak bu lemi bir ayna gibi kendi tezahrleri ile doldurmaktadr. Bunlarn cilveleri ve yansmalar her eyde aklmzla okunabilir. Ancak bu yansmalar temelde paralel iki yol gibi szl ifadeler (kelmt kavliyye) ve fil ifadeler (kelmt filiyye) olarak tezahr ederler. Birincisi vahiy, ikincisi ise peygamberler ve onlarn vrisleridir. Bu dinamik yap iki ilke etrafnda bir hiyerarik varlk btnl oluturur; terettb ve tezad. Birinci ilke varlklarn bir dzen ierisinde bulunmalarn salar, ikincisi ise, varl her zaman hayr tarafndan er tarafna ynlendirir. te byle bir varlk hazinesinde insan ahlaki bir tutum ve peygamberlerin nderlii ile er tarafnda kurtulma devi ile grevlendirilmitir. Bu dzen ierisinde yukarda da belirttiimiz gibi her bir varlk snf bir bilim trn temsil etmektedir. Mesela varlklardan soyutlanarak adetlerini alp buna dayanarak ilkeler ortaya koyma aritmetik (hisb) olduu gibi, maddeyi soyutlamadan madde yn ile incelemek de fizik (tabiiyyt) bilimini oluturur. Bu bilimlerin yntemini ise bizler konularna uygun bir ekilde gelitiririz. ehrestn ile artk ilk Mslman Trkler Dnemini de gemi bulunuyoruz. Kelam geleneinin bundan sonra nasl bir seyir takip ettiini izleyecek olursak diyebiliriz ki Rz ve Ts dnda nemli bir kelamc dnr gelmemitir (Gazaliyi felsefe-tasavvuf geleneinde grmek artyla). Bu adan burada sunmaya altmz dnce tarihi aslnda ikiyz senelik bir dnemi de kapsamakla birlikte diyebiliriz ki bu dnem slam dnce tarihi altn adr. Yzlerce bilim adam ve filozof bu dnemde (700/1300) yetimitir. 1198

4. Tabiat Bilimlerine Arlk Veren Dnrler Bu dnemin ilk zikredilmesi gereken bilim adam Ebu Abdullah Muhammed ibn Ahmed ibn Yusuf el-Ktib el-Hrizm olabilir. Hayat hakknda pek bilgiye sahip deiliz. En nemli ve sonraki bilimsel ve felsef almalarda ok etkisi olan mehur bilimler ansiklopedisi diyebileceimiz eseri Meftihul-Ulm adl kitaptr. Bu kitabn Hrezm Smn emiri Nuh ibn Mansurun (976-997) veziri Ebul-Hasan Utbye ithaf etmitir. Bu eser temel olarak iki blme ayrlmtr: 1. Din ilimler, bu blmde fkh, kelam, nahiv (Arapa grameri), kitabet, iir ve tarih gibi Mslmanlarn tesis ettikleri bilimler ve konular zetlenerek mahiyetleri ve sorunlar anlatlmaktadr; 2. Yabanc ilimler (ulmulacem), bu blmde de Yunan medeniyetinden alnan felsefe, mantk, tp, aritmetik, geometri, astronomi, astroloji, mzik, elsimya, ve teknoloji bilimler ve konular anlatlmaktadr.40 phesiz ki bu dnemde tabiat bilimlerine arlk veren bilim adamlarnn banda bn Sina ve Brn gelmektedir. Ancak bn Sinann felsef kiilii ar bast iin onu felsefe ve tasavvuf gelenei ierisinde inceleyeceiz. Burada Brnyi ve slam bilim tarihine katklarn sunmaya alacaz. Ebu Reyhn Muhammed ibn Ahmed Brn, Hrizmde Ks ehrinin dta kalan mahallesinde (Farsa brn) 973 ylnda domutur. lk renimini burada tamamladktan sonra Smn emiri Mansur ibn Nuhun himayesinde bilimsel almalarna balad. bn Sina ile mehur bilimsel yazmalarn bu sralarda yapm olmal. Bundan sonra Crcan ve Rey ehirlerinde bir mddet kald. Crcanda bulunduu sralarda Sultan Kbusa ithaf ettii meteoroloji kitabn yazd (yaklak 1000). Gazneli Mahmud Hrezmi fethettikten sonra Brnyi de dier birok dnr ve bilim adamlaryla birlikte Gazneye gtrd (1017). Mahmudun Hindistan seferine katld ve burada Sanskrit renerek Hint tarihi alt. Trihul-Hind adl kitabn ve (1030) ok nemli olan geometri, aritmetik, astronomi ve astrolojiye dair Kitabut-Tafhm li-Awil Sinaatit-Tencm adl eserini burada telif etmitir.41 Yine 1030 yllarnda Kitbul-Knn el-Mesud fil-Haya ven-Nucm adl eserini tamamlayarak Sultan Mesuda ithaf etmitir. Nihayet 1048 ylnda byk ihtimalle Gaznede ld. Brn, matematik, astronomi, fizik, corafya, tarih, dil bilimleri ve antropoloji gibi bilimlerde eserler retmi ok nemli bir bilim adamdr. Onun bilim tarihindeki yeri sadece burada zikrettiimiz bir ka eseri ile llemez. Bilimsel baarlar eserleri tek tek incelenerek ancak ortaya konabilir.42 Brn ve bn Sina dnda Hrezmahlar himayesinde almalarn srdren ve Seyyid smail olarak bilinen smail ibn Huseyn el-Crcnyi burada zikredebiliriz. mrnn byk bir ksmn Hrezmde geirdii belirtilmektedir. Farsa olarak kaleme ald Zahre-i Hrezm adl mehur tp kitabn, Kutbuddin Muhammede (1097-1127) ithaf etmitir. Sonra Hrezmahlardan Atsz ibn Muhammedin (1127-1156) istei zerine el-Khuffyyil-l adl daha ksa eserini yazd. Daha sonra Seluklu sultan Sencerin himayesinde almalarna Mervde devam eden Seyyid smail Crcn burada 1136 ylnda lmtr. Zahre-i Hrezm ok iz brakm bir tp el kitabdr ve Trkeye zet halinde evrilmitir. Bunun dnda felsefe ve astronomi zerine yazlm birok eseri, sadece el yazma olarak gnmze kadar gelmitir. 5. Felsefe ve Tasavvuf Geleneinde nem Kazanan Dnrler 1199

Tasavvufu burada felsefe gelenei ile beraber zikretmemizin sebepi, Gazali ve hemen sonra bn Arab ile beraber sufi geleneinin tamamen felsefi bir karaktere brnmesindendir. Hatta burada sunacamz bn Sina bile tasavvufla ilgilenmi ve bu konuda eserler vermitir. Nitekim bu dnemden hemen sonra gelen Suhraverd gibi nl filozoflar tasavvufa felsefe kapsnn almasnda nclk etmilerdir. Dier bir deyile bu devirden sonra tasavvuf ilk devir sufilerin kar kmalarna ramen felsefeyle byk lde btnlemitir. Diyebiliriz ki Davud el-Kayseri, Sadreddin Konev ve daha sonra gelen Mir Dmd ve Sadr gibi nl mutasavvf filozoflarla 17. yzylda bu sufi felsefe gelenei zirveye ulamtr. Hallac, Byezid el-Bistm, Muhsib ve Juneyd el-Badd ile balayan tasavvuf okulu bu devirde gelen Serrc, Kueyr, Necmuddin Kbr ve Necmuddin Rz Dya ile yar felsef bir kisveye brnm ve 13. yzyldan sonra Gazali, Suhraverd ve bn Arab gibi dnrlerin etkisiyle tamamen felsef bir karakter kazanmtr. El-Serrc olarak bilinen Ebu Nasr Abdullah ibn Ali, Horasanda Tus ehrinde 10. yzyln ortalarnda dodu ve yine 988 tarihinde burada ld. Tasavvuf geleneini deiik bir mecraya tayan dnrlerden ilki olarak alglanabilir. Tasavvuf tarihi ve tasavvuf deyimleri ansiklopedisi olan en nemli eseri Kitbul-Luma adl kitaptr.43 Bu kadar nemli bir eser vermi olmasna ramen hayat hakknda pek bilgi mevcut deildir. Bu eseri ile ayrca tasavvufta bu tr eserlerin yazlmasna bir nclk etmitir. Kueyr olarak bilinen ve ayrca kelam ile de ilgilenen Ebul-Kasm Abdulkerim ibn Havzin de er-Risletul-Kueyriyye f ilmit-Tasavvuf adyla bu trden bir eser vermitir.44 Kueyr 986 ylnda Horasann kuzeyinde Ustuv ehrinde dodu ve renimini burada grd. Niapura bir i iin gittii srada burada eyh Dekkk ile tant ve ilgisini ekmesi zerine tasavvufu ondan renerek orada kald. Ayrca fkh ve kelam tahsiline de burada devam etti. eyh Dekkkn kz ile evlendi ve lmnden sonra onun halifesi olarak eyhlik grevini stlendi. Kendisini kurduu medresede burada ders verdi ve birok renci yetitirdi. 1056 ylnda Badata gitti, halifenin emri zerine burada ders vermeye balad. Bir mddet Tusda ikamet ettikten sonra Alp Arslan zamannda tekrar memleketine dnd ve 1072 ylnda vefatna kadar burada yaad. ok ynl bir mutasavvf olduu eserlerinden anlalmaktadr. Grleri nedense daha ziyade tasavvuf eksenli olarak neredeyse tamamen Risletul-Kueyriyye zerinde younlamtr. Halbuki Kueyrnin bir de Letiful-art adyla tasavvuf tefsiri ve ayrca kelam ve fkha dair eserleri mevcuttur. RisletulKueyriyyede tasavvufun temel ilkelerini ve tasavvuftaki ana kavramlar ayrntl olarak ele almaktadr. Tasavvuf geleneinin bu dnemde Gazaliyi atlayarak Serrc ve Kueyrden adeta gei aamasn tekil edebilecek iki nemli temsilcisinden de bahsedebiliriz. Ancak artk felsef tasavvuf dneminde gelmi olmalarna ramen gelenek olarak Serrc ve Kueyryi andrmaktadrlar. Bu bakmdan sadece ksaca bahsederek geebiliriz. Necmddin Kbr olarak bilinen Kbrev tarikatnn kurucusu, Hrezmli Ebul-Cennb Ahmed ibn mer (1145-1220), Kueyr gibi ok ynl bir dnrdr. Fkh ve kelam alm bu konularda eserler vermitir. ok seyahat ederek Anadolu ve Msra kadar gidip buralarda yaamtr. ok nemli renciler yetitirmitir ve bunlar belirtmeye altmz tasavvuf geleneinin felsefi kisveye brnmesinde nemli rol oynamlardr. Bunlardan 1200

birisi de Necmddin Rz Dyadr (1177-1256). Necmddin Rz stad Necmddin Kbr gibi ok seyahat etmi ve Konyada Mevlna ile, Sadreddin Konev ile sohbetlerde bulunmutur. ihabuddin Suhraverdi ile de bulumu ve onunla fikir alveriinde bulunmutur. Btn bu adalar ile felsefetasavvuf geleneinin temsilcilerinden olduu anlalmaktadr. Tabi bunlardan bir ksm, zellikle Mevlana, felsefeye kar olduklarn aka ifade etmise de bundan biz onlarn Aristo felsef geleneini kasdettiklerini rahatlkla anlayabiliriz. nk Me olarak bilinen bu gelenek kalbe gerekli nemi vermiyor ancak sadece akl ile her insan sorununun zlebileceini savunuyorlard. Bizim burada yeni bir yorumla sunmaya altmz felsefe-tasavvuf gelenei ise kalp ile akl birletirmeyi amalamtr. Ancak bunu felsef adan yapabilmek iin gerekli bilgi teorisi henz ellerinde mevcut deil idi. Bu bilgi teorisini gelitiren dnr Ebu Hmid el-Gazaldir (1058-1111).45 Gazalnin hayat ve fikirleri hakknda o kadar ok eser yazlmtr ki bunlar tekrar etmeye gerek yoktur. Onun iin burada sadece onun bu fikirlerin gei dneminde oynad rolden bahsedeceiz. Ayn durumda olan bir dnrmz de bu dnemin son temsilcisi olan bn Sinadr. Bu iki felsefetasavvuf gelenei temsilcileri sadece bu ynden biribirleri ile irtibatl deiller, ayn zamanda aralarnda tek tarafl geen bir felsef mnazarann da iindedirler. Tek tarafl bir mnazara diyoruz nk bilindii gibi bn Sina, Gazalden nce yaamtr ve onun ada deildir. Bu adan nce onu takdim edelim. Batda Latince tercmelerden Avicenna olarak bilinen bn Sina, recilerinden Czcnye hayatn ksaca yazdrdna gre 980 ylnda Buhra yaknlarnda Efanede domutur.46 renimini Buhrada yapm ancak stn zekasndan dolay ok ksa bir srede kendi zamanna kadar olan btn bilimsel gelimeleri elde edebilmitir. Bunu elde etmesine hocalar yardmc olamam kendi kendini eiterek birok bilimi bir hoca yardm olmadan tahsil etmitir. Bunda Smn idarecilerinin ktphanelerini onun emrine vermeleri ok etkin olmutur. Bu bakmdan onlarn himayesinde bilimsel almalarn srdrmtr. Ancak Aristo metafiziinde zorlanm ve bunu da Frbnin erhleri yardmyla renebilmitir. Vezir olarak siyasi bir grev de stlenmi ve zamanndaki btn bilimler zerine otorite denecek dzeyde eserler vermitir. Isfahanda Alauddevlenin himayesi srasnda almalarn srdrrken 1037 tarihinde vefat etmitir. bn Sina, Frb gibi ok dzenli bir felsefe sistemi kurmutur ve bu sistemini ekilde nce ok ayrntl olarak Kitbu-ifda; sonra zet olarak Kitabun-Nectda ve nihayet ok z olarak da Uynul-Hikme ve el-art vet-Tenbht adl eserlerinde sunmutur.47 bn Sinann genel felsefesini zetlemeden nce dier bilimlerdeki baarlarndan ksaca sz edebiliriz. Tp konusunda ansiklopedik eseri Knn fit-Tb yzyllarca tp konusunda Bat ve Dou dnyasn etkisi altnda tutmutur. Farmakolojide de onun nerdii ilalar hl nemli lde yol gstericidir. Tedavi iin kulland bitkiler bugn aratrlmakta ve ila yapmnda kullanlmaya allmaktadr. bn Sina sadece tp ile ilgili nazar kitaplar yazmam ayn zamanda doktorluk yapmtr ve bu konuda renciler yetitirmitir. Bir doktor olarak ameliyatlar da yapm ve kendi zamanna gre ok deiik tedavi yntemleri gelitirmitir.

1201

bn Sina fizikte Aristo fiziini takip etmi ve bu adan Gazal tarafndan da eletirilmitir. Zaman Gazalnin sebeplilik nazariyesi gibi baz konularda hakl olduunu ispatlamtr. nk bn Sina sebeplilik konusunda Aristonun zorunluluk ilkesini kullanyordu, Gazal ise bunu eletirmi ve Batda ancak David Humeun 15. yzylda gelitirmeye balayarak Kantn 18. yzylda ortaya koyabildii zorunsuzluk ilkesini savunmutur. Ancak bn Sina dier konularda kendi zamann aan eserler vererek bilimin ilerlemesinde nclk etmitir. Bunun dnda metafizik, matematik, mzik, psikoloji, astronomi, meteoroloji, mineraller, kimya ve ahlak, siyaset, ekonomi gibi btn bilim dallarnda o bilim dallarna katkda bulunabilecek eserler vermitir. bn Sina insanlk tarihinin ender rastlanan ahsiyetlerindendir. Bilimsel vsati o kadar genitir ki bunu ancak yllarca almakla anlalabilir. Ne var ki bilim, duraan bir yapya sahip olmadndan bn Sinadan sonra geen 1000 yllk srede ortaya kan bilimsel birikimlerin etkisiyle onun bu baarlar ok azm gibi grnmeye balamtr. Eserlerinin bir ou Latinceye evrilmi ve Bat dnyasn bu ekilde yzyllarca etkisi altnda tutmutur. bn Sinann felsefi sistemi Frb sistemi ile genelde ayndr. Ancak onunki Frbninkinden daha ayrntl ve farkl zellikler sergileyen bir yapya da sahiptir. Frb gibi bn Sinann sistemi de mantkla balar, fizik, mekanik, astronomi, biyoloji ve psikolojiyi ieren tabiat felsefesi ve mzik, aritmetik, geometriden oluan matematik ile devam eder. Sonra metafizik, ahlak, siyaset ve toplum felsefesi ile sona erer. Tp ilimlerini bn Sina felsefe ilimleri ile kartrmam ve tbba daha ziyade tecrbi ve deneysel yaklamtr. Tecrbi bilimlerden bir tek mhendislikle ilgilenmemi ancak fiziinde ve mekaniinde mhendislerin kullanabilecei teorik bilgiler vermitir. bn Sinaya gre, biz var olan her eyi aklmzla algladmza ve bunu da dille ifade ettiimize gre btn insan bilgisi kelimelerle ifade etmeye altmz kavramlardan oluur. O halde bilgi, kavramlarla balar. Yani bir eyi bilmek istediimizde onu ifade ettiimiz kavram anlaynca onun ne olduunu bilebiliriz. Ancak kavramlar, duyular yoluyla alglanan nesnelerin de ifade edili yollardr. O halde duyularmz kullanmadan sadece kavramlar yoluyla bilgi elde edebiliriz diye bir sonu bn Sina epistemolojisinden karlamaz. Bu epistemolojinin aklamak istedii aynen fizikte yapld gibi bileik bir cismin mahiyetini anlayabilmek iin onu daha basit bileiklerine ayrdmz gibi mantkta da bilgi elde edi ekillerimizi gstermek iin byle bir tahlile ihtiya vardr. Kavramlarn bilgisi, tanmlarla (tarf) elde edilir; kavramlarn duyulara ve akla dayal olarak bir kurallar zinciri ierisinde birletirilmesinden ise nesnelerin bilgisini elde ederiz. Belli kurallarla yaplan bu birletirme ilemi ile nermeleri (kady) elde ederiz. Mantk bilimi, bize bu kurallar verir; biz de bunlar tabiata uygularsak fizik bilimindeki bilgileri elde ederiz. Bu ekilde mantkla hakikat uygulamas bn Sina felsefesinde btn bilimler iin geerlidir. Mesela bunu insan bedenine uygularsak bu bilimin de yntemini kullanp anatomi bilgilerini elde ederiz. O halde mantk dier bilimlerin bir yordam letidir. Ancak nermelerin de dzenli birletirilmesi bize slam mantnda kyas denilen akl yrtmeyi verir. 1202

te bn Sina mant kavram, nerme ve kyas lsnden olumakta ve bunlarn duyular da kullanarak varlk modalitelerine uygulanmas onun bilgi nazariyesini oluturmaktadr. Duyularla ilgili aklamalar mantkta ele alnmaz zira bunlar psikolojinin (ilmun-nefs) konusudur. Varln bilgisini nasl elde edeceimizi rendiimize gre imdi bu kurallar dahilinde varln bir tahlilini yaparsak onun bir yok hkmnde saylabilecek olan bil-kuvve (potansiyel) bir ilkeden balamas gerekir. Bu ilke ilk maddedir. Tamamen ekilsiz ve ancak bir ilke olarak var olduu dnlebilen bu ilk maddenin hayat kazanabilmesi iin onu harekete geirecek bir lk Sebepe ihtiya vardr; bu lk Sebep de Allahdr. Ancak hareket eden bir ey varsa onun hareketi bir yerden bir yere doru olmal; bu ilk maddenin hareketi nereye dorudur? lk madde ekilsiz olduu iin onun bir ekil kazanmaya kar ak ve evki vardr. Bu sayede ilk madde Allahn verdii bu potansiyel gle asl sevgi kayna olan yine Allaha doru hareket edebilmek iin kendisine tayin edilen ilk ekli alr. Ancak buna gemeden nce ele alnmas gereken bir konu varln maddeden soyutlanarak incelenebilecei durumlardr. Mesela rakamlar ve mzikteki notalar bu kbildendir. O halde tabiat bilimlerinden nce bu bilimler allmaldr. Matematik bilimleri (riydiyyt) aritmetik, geometri ve (teorik) mzikten oluur. Ancak matematik, mantk gibi varln btn alanlarna uygulanabilir; mesela seslere uygulanmas arklarn yaplabilmesine yol aar ve bylece uygulamal mzik ortaya kar. Geometride soyut olarak incelenen ekiller, varlklara uygulanrsa mhendislik ve mimarlk gibi uygulamal sanatlar veya pratik (amel) bilimler doar. imdi varln durumlarn maddi lemde ele alabiliriz; ilk ekli alan birok madde olduu iin bunlarn hepsine birden ait olan bir genel ekil; bir de tek tek btn varlklara ait olan hususi ekil vardr. Bunlardan ilkine biim, ikincisine de maddi ekil denir. lk maddenin ekil kazanm hali drt unsurdur; ate, hava, su ve toprak. Bu drt unsurdan srasyla, Frbde olduu gibi, mineraller, bunlardan madenler ve ondan da bitkiler, hayvanlar ve insanlar varlk sahasna karlar. Varln ald bu her bir ekil ve mod her bir bileimin konusunu oluturur ve felsefe bu bilimleri aynen bu olu srasna gre ele alp inceler. O halde bn Sinaya gre mantktan sonra tabiat ilmi gelir ve bu ilim maddi alemi incelediine gre nce ilk maddenin oluum ilkelerini belirler ve sonra buradan minerolojiye, oradan biyolojinin alt dallar olan botanie, zoolojiye, anatomiye ve nihayet psikolojiye geer. Bu sra tabiat bilimlerinin sona ermesidir. Bundan sonra insan ele alan bilimler gelir nk varlk modlar tabiat leminde insanla son bulur bundan sonra insan inceleyen bilimler gelir. Bu durumda psikoloji artk insan bilimlerinin balad yerdir. nsan bilimlerinin bn Sina asndan genel ad ahlak bilimidir. Bunun da alt dallar vardr, imdi ksaca bunlar zetleyelim. nsan maddi varln tepesinde olduuna gre onun kendi lemini amas ancak belli bir hlaki yaant ile mmkndr. Bu yaanty tasavvuf bn Sinaya gre mkemmel bir ekilde dile getirmekle beraber sadece bu yaant ierisine girip kalmaktadr. Onun iin tasavvufun felsefi kavramlarla ifadesi onun zenginleerek insana daha yararl bir durum almasn salayacaktr. Bunu yapabilmek iin bn Sina, Risletut-Tayr, Hayy ibn Yakzan ve artn Tasavvuf blm gibi eserleri kaleme almtr. Ancak insan iki adan ele almak zorundayz; birincisi kii olarak, ikincisi 1203

toplum olarak. Bylece bn Sina, insan ve toplum felsefesini de oluturarak bu bilimlerin alt dallar ile beraber sistemini btnle kavuturmas iin varln nihayette ulamas gereken noktay belirlemeye alr; bunu anlamaya alan ve bylece btncl bir lem tasavvuru oluturan bilim bn Sinaya gre metafiziktir (ilhiyyt). Gazalnin eletirdii konu da ite budur ve bu konu bn SinaGazal mnazarasnn temelini oluturmaktadr. Gazalye gre metafizik bir bilim deildir, halbuki bn Sina bunu bir bilim olarak takdim etmektedir. nce Gazal, bu bilimin ele ald konuya bakalm der. lemin yaratlmas, yaratcnn zt ve insann nih hedefi. Bu konular bn Sinann bilgi nazariyesi ile lsek dahi insann bu konularda bilgi edinmesinin mmkn olmadn grrz. Bu yzden bu bilim taklidi kurgular birikiminde felsefe tarihi boyunca filozoflar bir tek konuda bile anlaamamlar ve ok deiik fikirler ileri sregelmilerdir. nk bu szde bilimde hakikat kefedilemez, iinde hakikat olarak bize anlatlan bir bilgi varsa o da vahiy yoluyla filozoflarn peygamberlerden elde ettikleri bilgilerdir. O halde din, metafiziin yerine geen slam bir mutlak ilimdir. Bu konular ancak dinden renebiliriz, nk bunlar peygamberlere vahiyle bildirilirler, bizim aklmza uygun bilgiler olduundan ancak yorum getirmeden ve kendi vahiysel yapsna sadk kalarak biz de onlar sistemletirebiliriz. bn Sina-Gazal mnazarasnn ayrntlar da vardr; bunlara bir nebze deinebiliriz. Birincisi, felsefe olgusu; felsefe almann hkm nedir? Bu konuda Gazal felsefenin ok dallar olduunu gayet ak bir ekilde belirtmektedir, bunlardan sadece metafiziin bir bilim olmadn ispat ettikten sonra onun allmasnn insana kazandraca hibir erdem olmadn belirtmektedir. Bunun dnda fizik, kimya, biyolojoji ve hatta mantk gibi dier felsefi bilimlerin allmas gerektiini Gazal aka sylemektedir. Bu bilimleri bn Sina sistemini incelerken tek tek saydk. Yalnz metafizik asndan bile baktmzda unu grebiliriz; artk bugn iin felsefe anlaymzda bir deime sz konusudur. Bugn biz felsefeyi ne dier bilimlerin bir cinsi olarak, ne de metafiziin bir st dal olarak anlyoruz. O zaman diyebiliriz ki Gazal zamannda felsefe kelimesi sadece Aristocu dnce biimi iin kullanlyordu. Mesela kelam trnden felsefe yapmaya felsefe denmiyordu nk bunlar tamamen deiik bir gelenekten geliyordu. O zaman bn Sina-Gazal mnazarasnda felsefe kelimesinin kullanmna dikkat etmeliyiz. kincisi, bu mnazarada baz nazariyeler ar eletirilmitir. Bunlardan tanesi ayr nem tamaktadr: birincisi, lemin ezeli oluu; ikincisi, Allahn cziyyat bilmesi konusu ve ncs, bedenlerin hari meselesi. Dikkat edilirse bu her konu da metafizie girmektedir. Bizce bn Sinay eletirirken Gazal bazan hakszlk etmektedir. nk bn Sina, lem ezeli derken, Allahn ezelden beri yarattna iaret etmektedir ki yukarda grdmz gibi Mtrd bunun sylenebileceini belirtmitir. Ancak Gazal bu konuda yorum istememektedir ve onun tercih ettii Allahn yaratmasn kabul ettikten sonra mantken bunun yoktan olmas gerektiini dnmektir. O halde sadece bu dnce iinde kalalm. Dier taraftan bn Sina cismani harin akl ile kabulnn zor olduunu sylemesinden kasdettii ise, aklen bunun ispatlanamayacadr. Fakat Kuranda sylendii iin bunu Allah sylediine gre bir gereklik olarak idrak edebiliriz. 1204

Gazal, bn Sina gibi dzenli bir sistem kurmamtr. Ancak Ihyu Ulmud-Dn adl eserinde gayet sistemli bir dnya gr kurmutur; bu yzden de Gazal bu adan ok etkili olmutur. Onun bn Sinay eletirisine bn Rd cevap vermi ve bylece bn Sina-Gazal mnazaras devam eden bir gelenek olarak 18. yzyla kadar sregelmitir. Bu iki filozofumuzun da insanlk ve dnce tarihine katklar oktur. bn Sina felsef sistemiyle Bat dnyasn yzyllarca etkisi altna almtr. Gazlnin de etkisi azmsanamaz. Denebilir ki modern felsefenin ulat birok grn cln yapmtr. Bunlardan en nemlisi yukarda zikrettiimiz sebeplilik nazariyesidir. Ayrca Descartesin taklit etmeye alt hakikat bulmak iin phe etme yntemini yine ilk nce Gazl uygulamtr. Nihayet Kantn 18. yzyln sonlarnda ulat metafiziin bilim olmamas grn Gazl, bn Sinay eletirirken gelitirmiti. Ksa bir dnce ve bilim tarihi olarak burada sunmaya altmz dnrleri 750-1100 tarihleri iinde cereyan eden bilimsel sre erevesi ierisinde deerlendirdik. Bu dnrlerimizden sonra gelen baz dnr ve bilim adamlarmz istisna tutulursa denebilir ki bu dnemde dnce tarihimiz altn ana ulamtr. 1 Dnya grnn ne olduu, nemi ve zihinsel adan yaps ile ilgili ayrntl inceleme iin

bk. Alparslan Akgen, Bilgi Felsefesi (stanbul: nsan Yaynlar, 1992). 2 William C. Dampier, nemli bir bilim tarihisi olmasna ramen eski Msr ve

Mezopotamyadaki hesaplama tr bilgi edinme faaliyetlerine matematik bilimi tabirini kullanmtr. Ancak bunun tam bilim halini almasn yine klide dayandrmaktadr. Aslnda burada bir kavram kargaas vardr. Bilim tarihileri sadece mecazi olarak bu faaliyetleri bilim diye adlandrmaktadrlar. Bu yzden zellikle yanl anlamalara yol vermemek iin dikkatli olamlyz: A History of Science (Cambridge: Cambridge University Press, 1989), xiv. 3 Bilimsel sre, buradaki konumuzun akn engellememesi iin ksaca ele alnmtr.

Ayrntlar iin bk. Alparslan Akgen, Scientific Thought and its Burdens (Istanbul: Fatih niversitesi Yaynlar, 2000). 4 Aslnda adlandrma insan aklnn bir alma biimidir. Nesnelere veya olaylara ad

takmadan onlar hakknda dnebilsek dahi konuamayz. Bilim ise bir sreten geerek oluan insan etkinlii olduuna gre nesiller boyu sren bir olgudur. Gelenein kesintiye uramamas ve sre olarak devam ederek bilimlerin ortaya kmasna yol amas iin bilgi birikiminin kelimelerle muhafazas gerekir. 5 Medeniyetler ierisinde 50-100 yl bilimsel sre iin ok ksa bir zaman sresidir. nsan

mrne kyaslayarak bunu uzun bir sre gibi grmek yanl olur. Bir bilim adamnn yetimesi bile 30 yl gibi bir eitim srecini gerektirdii hatrlanacak olursa bir toplumun bu sreten gemesi iin ne kadar sre gerektii tahmin edilebilir.

1205

Geni bilgi iin bk. C. E. Bosworth. The Ghaznavids (Edinburgh: Edinburgh University

Press, 1963). 7 (EI2). 8 Ibn el-Ethrin belirttiine gre bu srada ok ksa bir srede guruplar halinde ve bir defada C. E. Bosworth. Ilek Khans or Karakhnids, Encyclopedia of Islam, New Edition, Leiden,

200.000 adrda yayan gebe bir grup Mslman olmutur; el-Kmil fit-Trikh, 13 c. (Beyrut: Daru Sadr, 1979), 8: 396. 9 10 Geni bilgi iin bk. brahim Kafesolu. Seluklular, MEB slam Ansiklopedisi. M. F. Kprl. Hrizmahlar, MEB slam Ansiklopedisi. Ayrca C. E. Bosworth.

Khwrizmshahs, EI2; ve brahim Kafesolu. Hrezmahlar Devleti Tarihi (Ankara, 1956). 11 12 Daha geni bilgi iin bk. Orhan aik Gkyay Dede Korkut, TDV slam Ansiklopedisi. Yusuf Has Hacib. Gnmz Trkesi ile Kutadgu Bilig Uyarlamas, haz. Fikri Silahdarolu

(Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1996). Ayrca bk. Kutadgu bilig, ev. Reit Rahmeti Arat, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1985. 13 Ayrntl bilgi iin kr. Mahmut Arslan. Kutadgu Biligdeki Top

lum ve Devlet Anlay (stanbul: . . Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1987); yine bk. brahim Kafesolu. Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri (Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1980). 14 Bk. Kitab Tahsilus-Saadeh (Haydarabad: Dairat el-Maarif el-Osmaniyyeh, 1345), ayrca

Kitabut-Tanbih ala Sabilis-Saadeh (Haydarabad: Dairet el-Maarif el-Osmaniyyeh, 1346). 15 16 Tuncer Glensoy. Edib Ahmed Yknek, TDV slam Ansiklopedisi. Zahir z. Ahmad Yasaw, EI2. Daha geni bilgi iin bk. M. F. Kprl. Trk Edebiyatnda

lk Mutasavvflar (Ankara: Diyanet leri Bak. Yaynlar, 1981). 17 Daha geni bilgi iin bk. Ahmet Caferolu. lk Trk Dilcisi Kagarl Mahmut (stanbul: CHP

Yaynlar, 1938); Mustafa S. Kaalin. Dvn Lugtit-Trk, TDV slam Ansiklopedisi. 18 Geni bilgi ve dier kaynaklar iin bk. Tefsrul-Hasan el-Basr, nereden M. Abdurrahim

(Kahire: Darul-Hads, 1992); Helmut Ritter, Hasan al-Basr, EI2. 19 138vd. Helmut Ritter. Studien zur Geschichte der islamischen Frommigkeit: I. Hasan al-Basri,

Der Islam 21 (1933); ayrca bk. Julian Obermann. Political Theology in Early Islam, JAOS 55 (1935),

1206

20

Geni bilgi ve zellikle bu dnemle ilgili kaynaklar iin bk. W. Montgomery Watt. Formative

Period of Islamic Thought (Edinburgh: At The University Press, 1973); Trke evirisi Ethem Ruhi Flal slam Dncesinin Teekkl Devri (Ankara: Umran Yaynevi, 1981). Ayrca Abdulkhir elBadd. Kitbul-Milel ven-Nihel, nereden Albert N. Nader (Beyrut: Dar el-Mark, 1992). ehrestnnin Mileli, Earnin Makalt gibi dier klasik eserler de bu devir dnrleri iin kaynaktr. 21 22 W. Montgomery Watt. Jahm ibn Safwn, EI2. Dar l-Fnun lahiyyat Fakltesi Mecmuas, v-vi (1927), 313-27. Yine dier bir reddiye de

Said el-Drimnin eseridir: Kitab al-Radd alal-Jahmiyya des Abu Sad Uthmn ibn Said al-Drim, nereden Gsta Vitestam (Lund/Leiden: E. J. Brill, 1960). 23 Cehm ibn Safvnn grlerinin ayrntl bir tahlili iin bk. Richard MacDonough Frank.

The Neoplatonism of Gahm ibn Safwan, Le Museon 78 (1965), 395vd. 24 25 H. Suter. Farghn, EI2. Aydn Sayl. Abdlhamid bn Trkn Katk Denklemlerde Mantk Zaruretler Adl Yazs

ve Zamann Cebri (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1985). 26 27 Al-Khwrazm, EI2. Mtrd zerine yaplan almalardan bazlar unlardr: Mustafa Said Yazcolu.

Matridi ve Nesefiye Gre nsan Hrriyeti Kavram (Ankara: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi, 1982); Hanifi zcan. Mtrdde Bilgi Problemi (stanbul: M. . lahiyat Fak. Vakf Yay., 1993; Hanifi zcan. Mtrdde Dn oulculuk (stanbul: M. . lahiyat Fak. Vakf Yay., 1999); Mustafa eri. The Roots of Synthetc Theology in Islam: A Study of the Theology of Abu Mansr al-Mtrd (Kuala Lumpur: ISTAC, 1995); M. Saim Yeprem. Mtrdnin Akde Risalesi ve erhi (stanbul: M. . lahiyat Fak. Vakf Yay., 2000). 28 Daha geni bilgi iin bkz. Ibn Abi Usaybia. Uynul-Enb f Tabaktil-Atibb (Beyrut:

Dr Maktabat el-Hayt, tarihsiz), 603 vd. 29 Frbnin eserlerinin ksa bir listesi ve onun zerine yaplan almalar iin bu yaznn

sonundaki bibliyografyaya baklabilir. 30 Ayrntlar iin bk. Ian Richard Netton. Al-Frb and his School (London, New York:

Routledge, 1992). 31 1981). M. F. Kprl. Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar (Ankara: Diyanet leri Bak. Yaynlar,

1207

32 33

Gnay Alpay. Hakm Ata, EI2. Geni bir fukaha listesi iin bk. Yusuf Ziya Kavakc. XI ve XII. Asrlarda Karahanllar

Devrinde Mvra al-Nahr slam Hukuular (Ankara: Atatrk niversitesi Yaynlar, 1976). 34 35 N. Calder. al-Sarakhs, EI2. Geni bilgi iin bk. The Islamic Concept of Belief in the 4th/10th Century: Ab Layth al-

Samarqands Commentary on Ab Hanfahs al-Fiqh al-Absat, tahkikle ve notlarla nereden Hans Daiber (Tokyo: Institute for the Study of Languages and Cultures of Asia and Africa, 1995). 36 37 38 Paul Kraus. The Controversies of Fakhr al-Dn Rz, Islamic Culture, 12 (1938), 131-53. Tarihler ve dier ayrntlar iin kr. G. Monnot. al-Shahrastn, EI2. El-Milel wen-Nihel, 2 cilt halinde ner. Muhammed Seyyid Kiln (Beyrut: Dar el-Marife,

1961). ngilizceye Muslim Sects and Divisions adyla evirenler A. K. Kazi ve J. G. Flynn (London: Kegan Paul International, 1984). 39 Tahkikli nereden ve ngilizceye eviren Alfred Guillaume (Oxford: Oxford University

Press, 1934). 40 C. E. Bosworth. A Pioneer Arabic Encyclopedia of the Sciences: Al-Khwrizms Keys of

the Sciences, Isis 54 (1963), 97-111; ayrca lhan Kutluer, Hrizm, TDV slam Ansiklopedisi. 41 Bu eser Arapa asl ile birlikte ngilizceye tercme edilerek baslmtr. R. Ramsay Wright.

(Londra, 1934); Ayrca yeni basks; The Book of Instruction in the Elements of the Art of Astrology: Kitabt-Tefhim li-Evaili Snaatit-Tencim, ed. Fuat Sezgin (Frankfurt: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 1998). 42 Bk. Gnay Tmer. Brn maddesi, TDV slam Ansiklopedisi. Yine a. y. Biruniye Gre

Dinler ve slam Dini (Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 1986); Beyruniye armaan (Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1974). 43 Kitb al-Luma ft-Tasavvuf, yay Reynold A. Nicholson (London: E. J. W. Gibb Memorial

Fund, 1963). 44 Er-Risletul-Kueyriyye fi lmit-Tasavvuf, yay. Marf Zurayk ve Ali Abdulhamid Baltaci

(Beyrut: Darul-Hayr, 1988). 45 Gazlnin eserlerinin bir listesi ve onun hakkndaki yaplan almalar iin bu almann

sonunda verilen Bibliyorafyaya mracaat edilebilir.

1208

46

William E. Gohlman. The Life of Ibn Sina: A Critical and Annotated Translation (Albany:

State University of New York Press, 1974). Bu eserin Alparslan Akgen ve Mehmet Hayri Krbaolu tarafndan bn Sinann dier bir takm risaleleriyle birlikte Arapadan yaplan tercmeleri yaknda baslacaktr. 47 bn Sinann genel felsefesi zerine yaplan almalar ve kendi eserleri iin

Bibliyografyada verdiimiz ksa listeye baklabilir. Abdul Haq, Muhammad. Ibn Sinas Interpretation of the Quran, Islamic Quarterly 32 (1988), 46vd. Akgen, Alparslan. Bilgi Felsefesi, stanbul: nsan Yaynlar, 1992. Scientific Thought and its Burdens, stanbul: Fatih niversitesi Yaynlar, 2000. Afnan, Soheil M. Avicenna: His Life and Works, London: George Allen & Unwin Ltd., 1958. Ahmed ibn Hanbel. Kitbur-Radd alez-Zendika vel-Cehmiyye, yay. Kvamuddin, Dar lFnun lahiyyat Fakltesi Mecmuas, v-vi (1927), 313-27. Alpay, Gnay. Hakm Ata, EI2. Arslan, Mahmut. Kutadgu Biligdeki Toplum ve Devlet Anlay, stanbul: . . Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1987. Aydn, Mehmet. Ibn Sinada Mutluluk (Es-Saade) Anlay in Ibn Sina: lmnn Bininci Yl Armaan, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1984, 433vd. Badd, Abdulkhir. Kitb Milel ven-Nihel, nereden Albert N. Nader, Beyrut: Dar el-Marik, 1992. Bayraktar, Mehmet. slamda Bilim ve Teknoloji Tarihi, Ankara: TDV Yaynlar, 1989. Bosworth, Clifford Edmund. The Ghaznavids, Edinburgh: Edinburgh University Press, 1963. Ilek Khans or Karakhnids, EI2. Khwrizmshahs, EI2. A Pioneer Arabic Encyclopedia of the Sciences: Al-Khwrizms Keys of the Sciences, Isis 54 (1963), 97-111. Caferolu, Ahmet. lk Trk Dilcisi Kagarl Mahmut: Devri ve Eseri, stanbul: CHP Yaynlar, 1938. 1209

Calder, N. al-Sarakhs maddesi, EI2. Corbin, Henry. Avicenna and the Visionary Recital, ev. Willard R. Trask, Irving Texas: Spring Publications, Inc., 1980. eri, Mustafa. The Roots of Synthetc Theology in Islam: A Study of the Theology of Abu Mansr al-Mtrd, Kuala Lumpur: ISTAC, 1995. Dampier, William C. A History of Science, Cambridge: Cambridge University Press, 1989. Drim. Kitab al-Radd alal-Jahmiyya des Abu Sad Uthmn ibn Said al-Drim, nereden Gsta Vitestam, Lund/Leiden: E. J. Brill, 1960. Ebu Leys Semerkand. The Islamic Concept of Belief in the 4th/10th Century: Ab Layth alSamarqands Commentary on Ab Hanfahs al-Fiqh al-Absat, tahkikle ve notlarla nereden Hans Daiber, Tokyo: Institute for the Study of Languages and Cultures of Asia and Africa, 1995. Ear, Ebul-Hasan Ali ibn smail. Kitb Makltil-slmiyyin, tahkikle nereden Helmut Ritter, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1980. Fakhry, Majid. The contemplative Ideal in Islamic Philosophy: Aristotle and Avicenna, Journal of the History of Philosophy 14 (1976), 137vd. The Subject-Matter of Metaphysics: Aristotle and Ibn Sina, Islamic Theology and Philosophy: Studies in Honour of George F. Hourani ed. Marmura, Michael, Albany: State University of New York Press, 1984. Frb, Ebu Nasr. Fuslul-Meden: Aphorisms of the Statesman, yay. D. M. Dunlop, Cambridge: Cambridge University Press, 1961. Ihsaul-Ulm, yay. Osman Emin, Msr: Dar el-Fikr el-Arabi, 1949. Kitab fil-Mantik: Al-Ibarah, yay. Muhammed Salim Salim, Msr: Dar al-Kutub, 1976. Kitabul-Hurf, yay. Muhsin Mahdi, Beyrut: Dar al-Marik, 1969. Kitab Siyast el-Medeniyye, yay. Fevzi M. Neccar, Beyrut: Imprimerie Catholique, 1964. Kitab Tahsilus-Saadah, Haydarabad: Dairat el-Maarif el-Osmaniyye, 1345. Kitabut-Tanbih ala Sabilis-Saadah, Haydarabad: Dairat el-Maarif el-Osmaniyye, 1346. Kitab Mebdi ra Ahlul-Medinatul-Fdilah, ngilizceye ev. ve yay. Richard Walzer, Oxford: Clarendon Press, 1985. 1210

Risalah fil-Akl, yay. Maurice Bouyges, Beirut: Imprimerie Catholique, 1938. Frank, Richard MacDonough. The Neoplatonism of Gahm ibn Safwan, Le Museon 78 (1965), 395vd. Gazal, Ebu Hmid Muhammed. (eserlerinin ksa bir listesi, tercmeler dahil). The Alchemy of Happiness, ev. Claud Field, Armonk, N. Y., London: M. E. Sharpe Inc., 1991. The Book of Knowledge, Ihya nn Kitab al-Ilm blm, ev. Nabih Amin Faris, Lahore: Sh. Muhammad Ashraf, 1962. Deliverance from Error, The Faith and Practice of al-Ghazali, ev. Montgomery Watt, London: George Allen and Unwin Ltd., 1970. The Fatawa of Imam al-Ghazzali, yay. Mustafa Abu-Sway, Kuala Lumpur: ISTAC, 1996. Al-Ghazzalis Mishkt al-Anwar, ev. W. H. T. Gairdner, Lahore: Sh. Muhammad Ashraf, 1952. Al-Ghazzalis Tract on Dogmatic Theology (al-Risalat al-Qudsiyyah) , ev. ve tahkik A. L. Tibawi, The Islamic Quarterly 9 (1965). Al-Iktisad fil-Itikad, evirenler: brahim Agh ubuku, Hseyin Atay, Ankara: A. . lahiyat Fakltesi Yaynlar, 1962. lcmul-Avm an lmil-Kalm, yay. Muhammed el-Mutasim Billah el-Badd, Beyrut: Dar elKitab elArabi, 1985. The Just Balance (al-Qistas al-Mustaqim), ev. D. P. Brewster, Lahore: Sh. Muhammad Ashraf, 1978. Kitabul-Erben f Usulud-Dn, Kahire: Matbaat el-Kurdistan, 1328. Maaricul-Kuds fi Medaric Marifetin-Nefs, Beyrut: Dar el-Afaq al-Cedide, 1978. Maksidul-Felsife, 3 cilt. Kahire: el-Matbaat el-Muhamediye el-Ticariyye, 1936. Mikatul-Envr, yay. Ebul-Ula Afifi, Cairo: el-Dar el-Favmiyye, 1964. Miyrul-Ulm fi Fennil-Mantik, Beyrut: Dar el-Endelus, 1964. Mznul-Amel, yay. Ahmed emsuddin, Beyrut: Dar el-Kutub el-Ilmiyye, 1989. El-kstsul-Mustakm, yay. Riyad Mustafa Abdullah, Beyrut: Dar el-Hikme, 1986. Tehfutul-Felsife, yay. Ali B. Mulhem, Beyrut: Dar Mektebet el-Hilal, 1994. 1211

Gazal zerine yaplan baz almalar: Aristo Metafizii ile Gazzal Metafiziinin Karlatrlmas, Sleyman Hayri Bolay, stanbul: Kalem Yaynclk, 1980. Creation and the Cosmic System: Al-Ghazali and Avicenna, Richard M. Frank, Heidelberg: Carl Winter, Universittsverlag, 1992. The Ethics of Al-Ghazali: A Composite ethics in Islam, Muhammad Abul Quasim, Delmar, N. W.: Caravan Books, 1978. Ghazl: La Raison et le Miracle, Table Ronde UNESCO 9-10 decmbre 1985, yay. A. -M. Turki, Paris: ditions Maisonneuve et Larose, 1987. Gazlde Devlet, yazan Fahrettin Korkmaz, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1995. Al-Ghazzaliyy: A Study in Islamic Epistemology, by Mustafa Abu-Sway, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1996. Ghazalis Theory of Virtue, Mohamed Ahmed Sherif, Albany: State University of New York Press, 1975. Ghazalis Unique Unknowable God, Fadlou Shehadi, Leiden: E. J. Brill, 1964. The Idea of Universality of Ethical Norms in Ghazali and Kant, Muhammad Amin Abdullah, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1992. Islamic Occasioanlism: and its Critique by Averroes and Aquinas, Majid Fakhri, London: George Allen & Unwin Ltd., 1958. Muelleftul-Gazl, Abdurrahman Bedevi, Kveyt: Vekalet el-Matbuat, 1977. Muslim Intellectual: A Study of al-Ghazali, W. Montgomery Watt, Edinburgh: At The University Press, 1963. Studies in Al-Ghazzali, Hava Lazarus-Yafeh, Jerusalem: The Magnes Press, The Hebrew University, 1975. Theodicy in Islamic Thought: The Dispute over al-Ghazalis Best of all Possible Worlds, Eric L. Ormsby, Princeton: Princeton University Press, 1984. Gohlman, William E. The Life of Ibn Sina: A Critical and Annotated Translation, Albany: State University of New York Press, 1974. Gkyay, Orhan aik. Dede Korkut, TDV slam Ansiklopedisi. 1212

Glensoy, Tuncer. Edib Ahmed Yknek, TDV slam Ansiklopedisi. Hasan el-Basr. Tefsrul-Hasan el-Basr, nereden M. Abdurrahim, Kahire: Dar el-Hads, 1992. Hourani, George F. Ibn Sinas Essay on the Secret of Destiny, Bulletin of the School of Oriental and African Studies 29 (1966), 25vd. Ian Richard Netton. Al-Frb and his School, London, New York: Routledge, 1992. bn Abi Usaybia. Uynul-Enb f Tabaktil-Atibb, Beyrut: Dr Maktabat el-Hayt, tarihsiz, 603 vd. bnul-Ethr. El-Kmil fit-Trikh, 13 c. Beyrut: Daru Sadr, 1979. bn Sina, Ebu Ali al-Huseyn ibn Abdullah. Tercmeler dahil eserlerinin ksa listesi:. Avicenna on Theology, ev. Arthur J. Arberry, Westport, Conn.: Hyperion Press, Inc., 1979. Avicennas De Anima, yay. Fazlur Rahman, London: Oxford University Press, 1959. Fi Beynil-Mucizt vel-Keramt, Avicennas Conception of Miracles, baslmam doktora tezi, George N. Atiyeh, The University of Chicago, 1954. Fi sbtin-Nubuvvt, yay. Michael Marmura, Beyrut: Darun-Nehr, 1968. Hayy ibn Yakzn li-Ibn Sina wa Ibn Tufeyl wa Suhraverdi, yay. Ahmed Emin, Kahire: Dar elMaarif, 1952. Ibn Sina and Mysticism: Remarks and Admonitions, Part IV, ev. Shams Inati, London and New York: Kegan Paul, International, 1996. Ibn Sina Risaleleri 1: Uyun al-Hikma et lopuscule dAbul-Faraj et la rfutation dIbn Sina, yay. Hilmi Ziya lken, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1953. Ibn Sina Risaleleri 2: Les Opuscules DIbn Sina et Le Livre de la Difference entre LEsprit et LAme, yay. Hilmi Ziya lken, stanbul: brahim Horoz Basmevi, 1953. Kitabun-Nect, yay. Sabri el-Kurdi, Msr: Matbaat el-Sade, 1331. Al-Mabda wal-Maad, yay. Abdullah Nurani, Tehran: Institute of Islamic Studies, 1984. Mantk el-Merikiyyin, yay. ukri el-Neccar, Bayrut: Darul-Hadasah, 1982. The Metaphysica of Avicenna, ev. Parviz Morewedge, London: Routledge, 1973. Er-Risalatul-Ariyye, yay. brahim Hilal, Kahire: Dar el-Nehdat el-Arabiyye, 1980. 1213

Et-Talqt, yay. Abdurrahman Bedevi, Mekteb el-Ilm el-Islm, 1404. Uyun al-Hikme, yay. Abdurrahman Bedevi, Kahire: LInstitut Franais dArchelogie Orientale, 1954. El-Shifa; El-lhiyt, 2 cilt. Yay. Ibrahim Madkur, el-Ebb Kanavati ve Said Zayid Kahire: Vezaret el-Sakafe, 1960. brahim Kafesolu. Hrezmahlar Devleti Tarihi, Ankara, 1956. Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1980. Seluklular, MEB slam Ansiklopedisi. z, Fahir. Ahmad Yasaw, EI2. Kaalin, Mustafa S. Dvn Lugtit-Trk, TDV slam Ansiklopedisi. Kavakc, Yusuf Ziya. XI ve XII. Asrlarda Karahanlla Devrinde Mvra al-Nahr slam Hukuular, Ankara: Atatrk niversitesi Yaynlar, 1976. Kprl, Mehmet Fuat. Hrizmahlar, MEB slam Ansiklopedisi. Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara: Diyanet leri Bak. Yaynlar, 1981. Kymen, Mehmet Altay. Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1989. Kraus, P. The controversies of Fakhr al-Dn Rz, Islamic Culture, 12 (1938), 131-53. Kueyr, Ebul-Kasm Abdulkerim ibn Havzin. er-Risletul-Kueyriyye f ilmit-Tasavvuf ed. by Marf Zurayk ve Ali Abdulhamid Baltaci, Beyrut: Dar al-Hayr, 1988. Kutluer, lhan. Hrizm, TDV slam Ansiklopedisi. Madelung, Wilferd. The Early Murjia in Khurasan and Transaxiona and the Spread of Hanafism, Der Islam 59 (1982). Mtrd, Ebu Mansur. Kitbut-Tevhd, tahkik ve ner. Fathalla Kholeif, Beyrut: Dar el-Machreq, 1982. Mehren, August F., ed. Traites Mystiques DAvicenne, Amsterdam: APA-Philo Press, 1979). Monnot, G. El-Shahrastn, EI2.

1214

Nizamlmlk, Ebu Ali Kvamddin Hasan b. Ali b. shak. Siyasetname, haz. Mehmet Altay Kymen, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl, 1982. Obermann, Julian. Political Theology in Early Islam, Journal of Amarican and Oriental Studies 55 (1935), 138vd. zcan, Hanifi Mtrdde Bilgi Problemi, stanbul: M. . lahiyat Fak. Vakf Yay., 1993. . Mtrdde Dn oulculuk, stanbul: M. . lahiyat Fak. Vakf Yay., 1999. Ritter, Helmut. Hasan al-Basr, EI2. . Studien zur Geschichte der islamischen Frommigkeit: I. Hasan al-Basri, Der Islam 21 (1933). Serrc, Ebu Nasr Abdullah ibn Ali, Kitb al-Luma ft-Tasavvuf, yay Reynold A. Nicholson, London: E. J. W. Gibb Memorial Fund, 1963. Suter, H. Farghn, EI2. ehrestn, Ebul-Feth Muhammed ibn Abdulkerim. al-Milel ven-Nihel, 2 cilt, yay. Muhammed Seyyid Kilani, Beyrut: Dar el-Marife, 1961. Muslim Sects and Divisions, ngilizceye ev. A. K. Kazi and J. G. Flynn, London: Kegan Paul International, 1984. The Summa Philosophiae of al-Shahrastn: Kitb Nihyat al-Iqdm f Ilm al-Kalm, ngilizceye ev. ve yay. Alfred Guillaume, Oxford: Oxford University Press, 1934. Tekeli, Sevim ve dierleri. Bilim Tarihine Giri, Ankara: Nobel, 2000. Tmer, Gnay. Brn, TDV slam Ansiklopedisi. Biruniye Gre Dinler ve slam Dini, Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 1986. Trk Tarih Kurumu. Beyruniye Armaan, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1974. Watt, W. Montgomery. Formative Period of Islamic Thought, Edinburgh: At The University Press, 1973; Trke evirisi Ethem Ruhi Flal slam Dncesinin Teekkl Devri (Ankara: Umran Yaynevi, 1981). Jahm ibn Safwn, EI2. Wickens, G. M. (nir) Avicenna: Scientist and Philosopher, London, 1952.

1215

Wright, R. Ramsay. The Book of Instruction in the Elements of the Art of Astrology: KitabtTefhim li-Evaili Sinaatit-Tencim, yay. Fuat Sezgin, Frankfurt: Institut fr Geschichte der ArabischIslamischen Wissenschaften, 1998. Yazcolu, Mustafa Said. Matridi ve Nesefiye Gre nsan Hrriyeti Kavram, Ankara: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi, 1982. Yeprem, M. Saim. Mtrdnin Akde Risalesi ve erhi, stanbul: M. . lahiyat Fak. Vakf Yay., 2000. Yusuf Has Hacib. Gnmz Trkesi ile Kutadgu Bilig Uyarlamas, haz. Fikri Silahdarolu, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1996. Kutadgu bilig, ev. Reit Rahmeti Arat, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1985. Ykneki, Edib Ahmed. Atebetl-hakayk, trc. Reit Rahmeti Arat, Ankara: Trk Dil Kurumu, 1951).

1216

bni Sn'nn Hekimlii ve Tabbetin Gelimesine Etkileri / Prof. Dr. Arslan Terziolu [s.645-661]
stanbul niversitesi Tp Fakltesi / Trkiye slm kaynaklarnda kendisinden e-eyh l-Reis olarak bahsedilen, Avrupada 17. yzyla kadar hep hekimlerin hkmdar olarak yceltilerek daima banda bir tala resmedilen Abu Ali alHseyin bn Abdullah bn Sina (ekil 1), hekim, filozof, kimyager, eczac, astronom, air ve devlet adaml vasflarn ahsnda toplayan, slm kltrnn yetitirdii eine ender rastlanan, tannm bilim adamlarndan biri olarak, sadece Trkistandan Endlse kadar uzanan slm lkelerinde deil, Avrupada da tababeti 17. yzyln sonuna kadar 600 yldan daha uzun bir sre, hibir faniye nasip olmayacak derecede byk lde etkilemitir. Avrupada adnn Latincelemi ekliyle Avicenna olarak tannan bn Sina, lmnden hemen bir yzyl sonra Toledoda, Latinceye evrilen al-Kann fit-tbb eseri ile Hippokrat ve Galenosun hretini bile glgelemi olan mstesna bir hekimdir (Bk. Carra de Vaux: Avicenne. Paris, 1900 s. 131 ff; Casiri: Bibliotheca Arabico-hispana. C. 1, Madrid 1760, s. 263; Wstenfeld, Ferdinand: Geschichte der Arabischen rzte und Naturforscher. Gttingen 1840, s. 64,75; Sarton, George: Introduction in the History of Science. C. 1, Baltimore (1927), s. 709 ff; Ullmann, Manfred: Die Medizin im slm. Leiden-Kln 1970, s. 152-156). Albertus Magnus, Thomas von Aquino ve Johannes Scotus tarafndan en byk filozof olarak nitelendirilen bn Sina, Julius Scaligere gre Galenostan bile byk bir hekimdir (Hirschberg, Julius u. Julius Lippert: Die Augenheilkunde des Ibn Sina. Leipzig 1902, s. 3). bn Sinann lmnden bir asr sonra tbba dair en nl eseri el-Kann fit-tbbn hemen spanyada Latinceye evrilip Avrupa niversitelerinde tp fakltelerinde ders kitab olarak okunmaya balanmas ve hatta 17. yy.da Vallodolid niversitesinde bir Avicenna (bn Sina) Krssnn tesis edilmesi, onun sadece slm aleminde deil Avrupada da gelmi gemi en byk hekim olarak kabul edildiinin, hatta tababette Hippokrat ve Galenosun hretini bile glgelediinin birer delilidir. Ayrca bn Sinann el-Kann fit-tbb isimli eserinin Paviada 1510da yaynlanan Latince tercmesinin kapandaki resimde (ekil 1) bn Sinann (Avicenna) ortada tababetin hkmdar olarak tahtta otururken solunda Hippokrat, sanda Galenosun onun veziri gibi yer alm bir ekilde gsterilmi olmas bu hususu belgeleyen dier bir delildir. Kendisinden sonra gelen bn en-Nefis ve Hac Paa gibi mehur slm hekimleri hakknda devrinin bn Sinas idi, deyiminin kullanlmas ve bn Sinnn tp alannda slm leminde en byk otorite olarak kabul edildiini gstermektedir. bn Sindan bir asr sonra Byk Seluklu Sultan Melikah ve Sencer zamannda yaayan Semerkandl hekim Nizam-i Arz (lm 1147) ehar Makale isimli eserinde bn Sinann tbb eseri Kann hakknda der ki: eer Bukrat (Hippokrat) ve Calinos (Galenos) sa olsalard, bu kitabn (bn Sinann Kannu) nnde secde etmeleri yarard (Nizami-i Arzi: Tb lmi ve Mehur Hekimlerin Mahareti. Trkeye ev. Abdlbaki Glpnarl, ner. Sheyl nver, stanbul 1930, s. 17). 1217

A. bn Sinann Hekim Olarak Yetimesi Abl-Ksm az-Zahrv, Abl-Raihan al-Birn, Badatta mehur Add Hastanesinde alan Abd Allah ibn at-Taiyib ve Ali ibn sa (Latince ismi Jesu Haly) gibi mehur hekimlerin muasr olan bn Sinann tabbet eitimini nasl yapt hakknda, kendisinin talebesi Ab Ubaid al-Czcnye yazdrd ve bn Abi Usaibia ile bn el-Kiftinin eserlerinde olduu gibi yer alan biyografisinden (Bkz. bn Abi Usaibia: Uyun al-anba Ed. August Mller. c. 2. Kahire 1882-1884, s. 2-9; bn elKfti: Tarih al-Hukama. Ed. J. Lippert, Leipzig 1903, s. 413-420) unlar reniyoruz: Trkistanda Buharann yaknnda Afenada 980 senesinde Belhli zengin bamemur Abdullahn olu olarak dnyaya gelen bn Sina evde zel ders alarak yetimi, kk yata harika bir ocuk olarak Ab Abdallah an-Ntili gibi zamann mehur liminden Euklidin kitabn ve Claudius Ptolemaeusun Almagestini tahsil ettikten sonra tp kitaplarn okumaya ynelmiti. Bu biyografisinde tasrih edilmemesine ramen tababet alanndaki hocalarnn sa ibn Yhy alMash ile Buharada hkmeden Smn hkmdar al-Mansurun saray hekimi Ab Mansur al-Hasan ibn Nh al-Kumr olduu anlalyor. Dikte ettirdii biyografisinde bn Sina Tb ilmi g bir ilim olmadndan bu alanda ksa zamanda o kadar tanndm ki, ileri gelen hekimler benden tababet tahsil etmee baladlar; bu arada hastalar da ziyaretle tedvi ederek, tedavi metodlar hakknda bu tecrbelerime dayanan tarif edilemeyecek kadar derin bilgiler kazandm demektedir (Ibn Abi Usaibia: a.g.e., c. 2, s. 2-3). O zaman 16 yanda olan bn Sina, bir buuk sene daha tp, mantk, fizik, matematik ve teoloji eserlerini okuyup kendi kendine tahsiline devam ettiini, fakat krk kere okduu halde Aristonun Metafiziini anlamadn, ancak al-Farabinin Mbad at-tabiadan maksad ne olduunu bildiren al-Ibna kitabn tesadfen bir dellldan satn alarak okuduunda Aristonun metafiziini hemen anladm demektedir. Bylece bn Sina, felsefede byk Trk-slm feylesofu alFarabinin tesirinde kaldn aka belirtmektedir (Ibni Abi Usaibia: a.g.e., c. 2, s. 2-3; Ibn al-Kfti: a.g.e., s. 413-414). Bu srada bn Sinann hekim olarak mehur olmas iin bir frsat kyor. Hastalanan Buhara Hkmdar Nh bin Mansru hi bir hekim iyi edemediinden, tedavisi iin bn Sina saraya davet ediliyor ve bunda baarl olduundan, Nh bin Mansr, ona ktphanesindeki tbb kitaplar grmesi iin msaade ediyor. bn Sina o zamana kadar kimsenin adn bile duymadklar muhtelif ilimlere ait kitaplarla dolu bu ktphaneden istifade ettiini de bu biyografisinde bilhassa belirterek, o zaman 18 yanda olmasna ramen zamannn btn ilimlerini rendiini ve artk okumaya ihtiyac kalmadn ifade ediyor (Ibn Abi Usaibia: a.g.e., s. 3-4). Pergamonlu Galenos gibi daha gen yata eser yazan bn Sina, ilk eseri El-Hikmet l-Aruzziyeyi Abul-Hseyn al-Aruz iin matematik hari btn ilimlerin bir kompendiumu olarak kaleme aldnda henz 21 yandayd. bn Sinann bu ilk eserinin bir el yazma nshas svete Uppsala Ktphanesinde bulunmaktadr (Paul Kraus: Eine Arabische Biographie Avicennas. Klin. Wschr. Jg. 11 (1932), s. 1880-1884).

1218

bn Hallikna atfen, Kann d-Dnya isimli eserinde Ahmed bin Ali el-Mneccim al-Mahallde bn Sinann Maverannehir Sultan Melikah (?) hunnk hastalndan iyi edip, bunun mkfat olarak Sultann kendisine balad zengin ktphaneyi, oradaki kitaplar kendisinin eseri gibi gstermek iin yakt rivyetini nakletmektedir (Ahmed bin Ali el-Mneccim el-Mahall r-Remml: Kann d-Dnya tercmesi, Nuruosmaniye Ktphanesi, No: 3000, varak 342b, 343a). Ama Maverannehir sultannn isminin Nh bin Mansr yerine yanl bir ekilde Melikah olarak verilmesi de bu rivayetin hatalarla dolu ve hakikatten uzak olduunu gstermekte. Ayrca al-Mahalli, Kanun dDnyada Hekim Huneyn bin shaka atfen bn Sinann (bk. ekil 3) babas ile Maverannehirden Badatta ve oradan da Karamide (Diyarbakr) gelip, Medine-i mezbrda Reis-i Etibba olan bn Haliveyh (lm M.S. 975)ten tb ilmi tahsil ettiini ve bn Haliveyh lnce onun kitaplarna sahip karak ktp-i mezkreyi kendi adna dndrp ve msannefinn adn tagyir eyledi diye rivyet etmektedir. Fakat al-Mahall btn bu rivayetlerin bn Sinann ilmi deerini bilmeyenlerce maksatl ekilde uydurulduunu da belirtmektedir (Ahmed bin Ali el-Mneccim el Mahalli r-Remmal: a.g.e., varak 342b). Huneyn bin shakn bn Sinnn doumundan bir asr nce, bn Haliveyhin de bn Sinann doumundan 5 sene nce ld dnlrse zaten bn Sina hakkndaki bu rivayetlerin tamamen uydurma olduu ortaya kar. Bu ekildeki aslsz rivayetlerin dier mehur hekimler iin de mevcut olduu grlmektedir. Mesel Hippokratn da Knidos veya Kosdaki ktphane ve salk mbedini btn kitaplar ve ariv belgeleri ile, btn tbb bilgilerin sahibi olma anna erimek iin yakt ve onun iin doduu vatanndan kat rivayet edilir (Bk. Littr, E. : Oeuvres Compltes dHippocrate. Tome VII, Paris 1851, s. XVII; Neuburger, Max u. Julius Pagel; Handbuch der Geschichte der Medizin. Bd. 1, Jena 1902, s. 200). bn Sina yirmi yanda iken, babasnn biraz sonra da hmisi Sman hkmdarnn lm ve kan siyas karklk nedeni ile Buharay terkederek nce Hvarizm emiri Ali b. Mamunun saraynda Ab Rayhn al-Brn, Ab Nasr al-Irk vb. gibi limlerle birlikte alt. Bu srada bn Sina ile al-Brn arasnda fizik ve astronomiye dair ilm mnazaralar balad (Nizami-i Arz: ehar Makale. Tb lmi ve Mehur Hekimlerin Mahareti. ev. Abdlbaki Glpnarl, Ner. Sheyl nver, stanbul 1936, s. 21-22; bk. Terziolu, Arslan: Al-Birn (973-1051), Ein Trkischer Universalgelehrter der slamischen Renaissance, Beitrge zur Geschichte der Pharmazie, 27 Jahrgang 1 (1975) s. 3; Barani, Syed Hasan: bn Sina and Al-Birn. In: Avicenna-Commemoration volume. Iran Society, Calcutta 1956, s. 10-11). Ksa bir sre sonra, Trk Hkmdar Gazneli Mahmudun sarayna al-Brn ve Ab Nasr al-Irk gibi intisap etmeyi, felsefe dmanl ile tannan Abd Allh Muhammed b. Karrmn tesiri altndaki Sultan Mahmdun gazabna uramaktan korktuu iin, reddederek Nesa, Bverd, Tus, Sakkan, Samenkan zerinden Crcana kaan bn Sina, orada ilmi himaye eden Ab Muhammed a-irzinin kendisi iin tuttuu eve yerleti. Burada hmisi a-irzi iin birok eserlerini ve mehur tbb eseri alKann fit-tbbn I. kitabn yazd. 1219

Buradan Reye giderek orada Buvayhoullarndan Mecd al-devleyi yakaland melankoli hastalndan tedvi etti. Bundan sonra Buvayhoullarnn Rey, sfahan ve Hemedandaki saraylarnda alan bn Sina, mehur eseri al-Knn fit-tbb bu srada tamamlad gibi, sonra Latinceye De viribus cordis seu de medicamentis cordialis ad altnda tercme edilen kalb hastalklarna ait eseri ile dier eserlerini yazd (bn Abi Usaibia: Uyn al-anb. Bd. 2, Kahire 18821884, s. 2-9; Kraus, Paul: a.g.e., s. 1882-1883; Yaltkaya erefeddin: bn Sinann bn Ebi Usaybiann Tabakatndaki Hal Tercmesi. Byk Trk Filozof ve Tb stad bn Sina. T. T. K. yaynlarndan, VII. seri, No. 1, stanbul 1937, s. 7-11). Buvayh hkmdar ems d-Devleyi yakaland kulun hastalndan iki kere tedvi ederek kurtard iin iki defa eref l-Mlk unvanyla vezir olan ve o sradaki siyasi kargaalklar nedeni ile hapse dahi giren bn Sinnn 1037 yl 21 Hazirannda 57 yanda lnceye kadar says yz aan ve lmnden sonra tbb ve felsefeyi 600 sene tesiri altnda brakacak eserler yazabilmesine amamak kabil deildir [Bk. nver, Sheyl: Trk hekim ve feylosofu bn Sinann doum ve lm, yllar, ay ve gnleri. Tedavi Klinii Laboratuvar, Tom. 6, 21 (1936) s. 2-3]. bn Sinnn btn kitaplarnn ve ahsna ait mallarn nasl ve ne ekilde ortadan kalktna ait Ahmed bin Mahmdun (lm 977/1569-1570) eski kaynaklara dayanarak 16. yzylda yazd Seluk-nmedeki u bilgi ok mhimdir: Sultan Mesd (Gazneli Mahmdun olu) sfahan emiri Al d-Devle Eb Caferin iki yzl davrandn ve Seluklular ile ittifak eylediini grd. Eb Sehl, Hamdhun demek ile hret bulmu olan Horasan Beyi Amde emir verdi. O saysz asker ve kalabalk bir ordu ile Al d-Devlenin zerine varp, zarr o dahi karlk verip bir mikdr savatlar. Al d-Devle karar etmeyip askeri perian oldu. Kendi bir ka kimse ile ba kurtarp, firar etti. Sonra Amd, sfahan zabtetti. Mallardan iyi ve kt her ne buldular ise aldlar evini virn ve harb kldlar. eyh Hakm Ebu Ali bn Sina, Al d-Devlenin veziri ve ilerinde yol gstereni idi. Eb Alinin (bn Sina) btn eserlerini ve kitaplarn ve mallarn aldlar, getirip ve kitaplarn Gaznenin kitap hazinesine sakladlar. O kitaplar Cibl Melik Hasan b. Hseyinin Gazneyi almasna kadar orada kald ve sonra o kitaplarn hepsi yakld. (Ahmed bin Mahmud: Seluk-Name, I, yayna hazrlayan: Erdoan Meril, stanbul 1977, s. 14-15). bn Sinann kitaplarnn Gaznenin Gurlulardan Al ed-Din Hseyin tarafndan 545 H. (11501151) de zaptedildii esnada yakld anlalyor. Gaznelilerin hkmdar Behramh malup ederek Gazneyi fetheden Al ed-Din Hseyin bu byk kltr merkezini yakp ykt iin kendisine Cihansz yani dnyay yakan lakab verildii bilinmektedir (Bkz. C. B. Bosworth: Ghurids maddesi EI2). Gaznenin bu 1150-1151de yaklmas esnasnda ilim lemi ok byk nemi olan bn Sinann kitaplarnn yan sra ehar Makalede bahsedilen Gazneli Mahmudun al-Irakiye yaptrd ve 40 defa oalttrd bn Sina portresi de yanp ortadan kaybolmu olsa gerek [Alberts, Otto: Der Dichter des

1220

in Uigurisch-Trkischen Dialect Geschriebenen Kutatku-Bilik (1069-70 n. Chr.) ein Schler des Avicenna. Arch. Gesch. Phil. NF, Bd. 7 (Berlin 1901), s. 319-336]. bn Sinann Yusuf Has Hacipten ve biyografisini dikte ettirdii Abu Ubaid al-Czcnden baka iki mehur talebesi daha biliniyor. Bunlardan biri bn Sinnn Risla fi mhiyat al-ik isimli rislesini yazd talebesi Ab Abd Allah al-Masmdir. Al-Bayhakye gre bn Sina bu talebesi iin Aristonun Efltunun yanndaki mevkii ne ise, o benim yanmda ayn mevkidedir demiti. bn Sina ile al-Brn arasndaki ilmi mnakaalarda bn Sinann yerine ou kere bu talebesi al-Masm cevap vermiti (Zahir al-Din Ali b. Zayd al-Bayhaki: Kitb Tatimmat sivn al-hikma, nr. Muhammed afi, Lahur 1351, s. 95 ve 96; Bk. bn Sina: Risleler 3. Akn Mahiyeti Hakknda Risle. Nr. ve Trkeye ev. Ahmed Ate, stanbul 1953, s. VI). bn Sinann bilhassa hekim olarak en mehur talebesi Niaburlu Abl-Ksm Abd ar-Rahmn bn Sadk (lm 1068) olup Hippokratn Aforizmalarna erh yazd iin kendisine ikinci Hippokrat lakab verilmitir (Bk. Ullmann, Manfred: a.g.e., s. 160; bn Sinnn bu talebesinin Hippokratn Aforizmalarna yazd bu ehrin el yazma nshalar Nuruosmaniye ktphanesi Nr. 3527 ve 3528 ile Awad Iraq Museum Nr. 381de bulunmaktadr). B. bn Sinann Tbb Eserlerinin Kaynaklar ve Getirdii Yenilikler Hekim olarak bn Sinaya en ok hret kazandran eseri kitab al-Kann fit-tbb adl eseridir. bn Sinann Kannuna gerek slm dnyasnda gerekse Avrupada byk bir hayranlk duyulmu ve Hippokrat ve Galenin eserlerinden bile fazla bir deer verilmitir. Nizamii Aruz ehar Makalede bn Sinann tbb eseri Kannun hekimlerin yetimesi iin lzumu hakknda der ki: Eer bir tabib Kannun mcelledi evvelini bilir ve ya da krk geerse ehli itimad olur [Browne, Edward Granville: The Chahar Maqala (Four Discourses) of Nidhami-i Arudi-i Samarqandi. translated into English, in: JRAS 1899, s. 816 f; Nizami Arz: Tb lmi ve Mehur Hekimlerin Mahareti. Trkeye eviren: Abdlbaki Glpnarl, nereden: Sheyl nver, stanbul 1936, s. 17]. Al-Akfnde Kitab- rad isimli eserinde bn Sinann Kannu sadece o zamana kadar byk bir rabete mazhar olan Mecznin Kitab al-Maliksinin hretini glgelemekle kalmayarak, hakknda en ok erhler yazlan ve baka lisanlara en ok tercme edilen tbb eser olmutur (Al-Akfn: Kitab- Irad al-qsid il asn l-maqsid. Ed. Alois Sprenger, Calcutta 1849, s. 69; bn al-Kift: Tarih alhukam. Ed. Julius Lippert, Leipzig 1903, s. 232, 7 ff). bn Sinann el-Kann fit-tbbn ven yazlar yansra onu tenkit edenler de olmutur. Wellcome Institut for History of Medicinenin kitaplnda bulunan Zekeriya er-Razinin el-Hwisinin bilinmeyen bir el yazma nshas olduu iddia edilen WMS Or. 123e dayanarak, bn Sinann el-Kann eserinin 1221

er-Razinin el-Hawisinden alnt olduunu iddia eden A. Z. skandarin bu tezinin (Bk. Iskandar, A. Zaki: A Catalogue of Arabic Manuscripts on Medicine and Science. London 1967, s. 1-32). doru olmad rene Fellmann tarafndan ispat edilmitir. Gereke olarak da WMS Or. 123 no.lu bu yazma eserin er-Razinin el-Hawisi olamayaca, zira muhtevas ve sistematii asndan ar-Razinin elHawisine benzemedii, zaten en-Nedimin el-Fihrist eserinde ve bn Abi Usaibiada er-Razinin elHawi eserini hayatta iken tamamlamadn belirttikleri, te yandan bu el yazma eserin ok sonralar ibn an-Nafisin yapt gibi bn Sinann el-Kann fit-tbb zerine yaplm bir alma olabilecei olaslnn daha doru bir varsaym olduu belirtiliyor. Zira bu el yazma nshada er-Razinin lmnden sonra biraraya getirilen el-Hawi eserinde olmayan, ama bn Sinann el-Kann fit-tbbnda gze arpan mkemmel bir sistematie sahip olduu, ama gerek anatomi gerekse basit ve mrekkep ilalardan bahseden blmlerin el-Kann fit-tbbta ayr ayr kitaplarda incelenmesine karn, bunda bir arada incelendii ileri srlmektedir (Bkz. Irene Fellmann: Ist der Qann des Ibn Sina ein Plagiat des K. al-Hawi von ar-Razi. Zschr. fr Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften. Bd. 1, 1984, s. 152-154). Hazreti Muhammedin ailesi, kz Fatma, damad Ali ve her ikisinden olan torunlar Hasan ve Hseyinle be kiiden ibret olduu iin bn Sinann da, bu tbb eseri Kannu be kitap halinde yazd sylenir. Bundan byle slm-Trk tababetinde hekimlerin eserlerini be kitap halinde yazd grlr. Mesel Hamse-i Haytizde veya Hamse-i anizde vs. gibi. Kann fit-tbbn 1. Kitab al-Kulliyat umumiyetle tbbn tarifi anatomi, fizyoloji, nosoloji, etyoloji, semptomatoloji ile shhat, hastalk ve lmn meydana gelme artlar ve tedvinin prensiplerinden bahseder. Kannun 1. kitabnda hastalk tehisi ile ilgili nabz ve idrar muayenesi bahisleri olduka enteresandr. bn Sina iin Aruzinin ehar Makalesindeki nabzla hastalk tehisine ait bahiste bn Sinann nabzla tehisinde olduka mahir bir hekim olduunu ifde etmektedir. bn Sinann Kanndaki nabzla ilgili bahislerde in ve Orta Asya tababetinden ve Galenden kaynak olarak istifade ettii anlalmaktadr (Nizami-i Arzi: Tb ilmi ve Mehur Hekimlerin Mahareti. Trkeye ev. Abdlbaki Glpnarl, nr. S. nver, stanbul 1936, s. 23-24; Uzluk, F. Nafiz: bn Sina, Eeyhurreis. Byk Trk Filozof ve Tb stad bni Sina, ahsiyeti ve hayat hakknda tetkikler. T. T. K. yaynlarndan, VII. Seri, No: 1, stanbul 1937, s. 3). Japon tp tarihisi Sakae Miki, bn Sinann Kannundaki nabzla ilgili blmlerin in nabzla tehis metodlaryla olan benzerliini tespit etmitir. Gerek bundan gerekse Arapadan ine Sin as-Sin denilmesine dayanarak bn Sina isminin onun inin olu manasna geldiini ileri srerek Sakae Miki, bn Sinann in asll olduunu bile iddia etmitir (Miki, Sakae: What is Medicine? Medicine is common to the east and the west. What is the History of Medicine? Osaka 1976, s. 47).

1222

Nabz, iryanlarn kendilerine ait hareketleri olarak vasflandran bn Sina, nabzn 9 esas hususiyetinden bahisle bu hususiyetlerin ikier ikier birletirilmesinden 18 nabz eklinin, er er birletirilmesinden 27 nabz eklinin daha ortaya ktn belirtir. Ayrca nabzn muntazam, gayri muntazam, bat, seri veya mutedil olma vasflar da hesaba katlnca nabzn ekillerinin daha da oaldna iaret eder. bn Sina, Kannda aritmi gsteren nabzlarn da ondrt eidinden bahseder. bn Sinann cinsiyete, yaa, mizaca, irtifalara, uykuda ve uyank olma hallerine, perhizli olup olmama, hamilelik ve nihayet psikolojik hallere gre nabzlar tarif ederek, hekimlerin nabza gre nasl hareket etmesi lazm geleceini belirttii grlmekteir. bn Sinann Kannundaki nabzla ilgili bu blmden baka ayrca teneffs ve nabza gre tehis zerine Rislat marifat at-tanaffus va-n-nabz isimli bir rislesi vardr (Bk. abbh, brahim: Fihris almahttat al-musavvara. Cz III, Ksm 2, at-tbb, Kahire 1959, Nr. 234-235). bn Sinann idrarla hastalk tehisine ait, Kannda 13 fasl tahsis ettii grlmektedir. Kannun Latince tercmesindeki u aadaki cmleye dayanarak bn Sinnn eker hastaln (diabetes) idrarn tatllndan tehis edebildii ve eker hastasnn tatl idrarn, multitudo urinaeden ayrabildii tp tarihisi Hans Schadewaldt tarafndan ileri srld: Et causa quidem diabetes est dispositio renum aut propter debilitatem accidentem et dilatandam et apertionem orificium (Bk. Schadewaldt, Hans: Die Geschichte des Diabetes. In: Allergie und Immunittsforschung. Verhandlungen der Deutschen Gesellschaft fr Allergie und Immunittsforschung, X. Kongress Bonn/Rhein, Oktober, 1966, Bd. 2, Stuttgart 1968, s. 11-13). Kapadokyal Aretaios geri diabetesi tarif etmiti ama gerek o, gerekse dier antik a hekimleri, eker hastaln idrarn tatllndan tehisini bahsetmiyorlar. Yalnz eski Hind tababetinin klasik eserleri Susruta-Samhita ve Caraka-Samhitada eker hastalnn, idrarn karncalar ve bcekleri kendine ekecek kadar tatl oluu ile tehisinden bahsedilir. Caraka-Samhitann Abd Allh bn Ali tarafndan eski bir Farisi tercmeden Arapaya tercme edildii, Susruta-Samhitann da Yahy bn Hlid Bermeknin emriyle Badatta Hindli hekim Mankah tarafndan Arapaya tercme edildii (bn an-Nadim: Kitab al-Fihrist. Ed. Gustav Flgel Bd. I,II, Leipzig, 1871-72, s. 303, 6; 303,7) ve Al-Brnnin de Kitab al-camahir fi marifat al-cavahir eserinde (Haydarabad 1355 H. basks, s. 80, 3 ff. ) baz ksmlarn zikrettiine gre, bn Sinann da, bu eserlerin Arapa tercmelerinden faydalanm olmas gerek. bn Sinann idrar zerine yazd ve 46 kk blmden oluan bir eseri u isim altnda Yunancaya tercme edilmitir: (Ullmann, Manfred: a.g.e., s. 156). bn Sinann idrara dair eserinin bu Yunanca evirisi 1842de Julius Ludovicus deler tarafndan Berlinde neredilmitir (Ideler, Julius Ludovicus: Physici et medici graeci minores. C. III, Berolini 1841, 1842). 1223

bn Sinann Urin risalesinden baka risalat fil-Baul diye ayr bir risalesinin el yazma nshas Glasgow niversitesi Ktphanesinde mevcuttur (Bk. A Catalogue of the Manuscripts in the Library of the Hunterian Museum in the University of Glasgow, by John Young and P. Henderson Aitken, Glasgow 1908, s. 465, Nr. 121, 3). Kannun 1. kitabnda 4 faslda ocuk hastalklar, 5 fasl halinde Konstitiutionslehre ad altnda son senelerde Orta Avrupada ehemmiyet kazanan beden ilmi, zayflarn imanlamas, imanlarn zayflamasna dair tedbirleri de kapsayacak bir ekilde anlatldktan sonra, 4. Fende illar hakknda umumi bir fikir verilerek, hukne, kan alma (fasd), hacamat, kuru boynuz, slk yaptrma, urlarn mualecesi ve dalama (Cauterisation) etrafl bir ekilde anlatlmaktadr. Kannun II. kitabnda mfret devalarn kullanlar, tesirleri ve iyiletirme glerinden bahsedilmektedir. bn Sina ebcet alfabesine gre adlarn sralad illarn says hemen hemen 800 kadardr. llarn bu ekilde cetvel halinde verili metodunu daha nce Ali bn Sahl kullanmt. Ama bn Sindan sonra da bn Cazlann Takvim as-shhasnda ve bn Butlnn Takvim al-Buldnnda bu usl kullanlmtr (Bk. Ullmann, Manfred: a.g.e., s. 271). bn Sina, Kannunun bu mfret devalardan bahseden blmnde Dioskurides ve Galenosu sk sk, Hippokrat, Aeginal Paulus, bn Masavaih, Huneyni olduka seyrek olarak zikreder. Kannun bu blmne 1357de len Sadid ad-Din al-Kzarni (El yazma nshas Dar al-Kutub, 1393, Tbb) bir erh yazmtr. Kannun bu ikinci kitab ayrca Vopisco Fortuna Plempio tarafndan Latinceye tercme edilerek 1658de neredilmitir (Plempio: Clarissimi bn Tsina Canon medicinae, interprete et scholiaste Vopisco Fortunato Plempio. Lovanii 1658). Kannun III. kitabnda dahili ve harici hastalklar zuhur ettikleri organlara gre, a capite ad calcem, yani batan ayaa kadar sistematik bir ekilde incelenmektedir. Gz, kulak, boaz, grtlak, gs, akcier, tberkloz, ba arlar, sara, ak, sekteler, feller, sinir arlar, hezeyan, delilik, mide, barsak, karacier, safra kesesi, bbrek, mesne hastalklar, basurlar ve kulunlar etraflca anlatlmaktadr (bn Sina: K. al-Knn fit-tbb. C. 2, Bulak 1294 H. /1879-80 M). bn Sin Hemedanda tant Buveyh hanedanndan hkmdar ems d-Devleyi kulun hastalndan iki kere tedavi ederek kurtard iin bn Sinann bu hastal tedvi etmekteki mahareti hem Kannun III. Kitabndaki kulunlar bahsinden hem de onun ayrca yazd Rislat fi l-kaulanc rislesinden anlalmaktadr (El yazma nshalar iin bk. Anawati, Georges C. : Essai de bibliographie Avicennienne. Le Caire 1950, Nr. 142; Dorothy M. Schullian and Francis E. Sommer: A Catologue of Incunabula and Manuscripts in the Army Medical Library, New York (1948), s. 314; skandar, A. Zaki: A Catalogue of Arabic Manuscripts on Medicine Science in the Wellcome Historical Medical Library. London 1947, s. 170, Nr. 68; abbh brahim: Fihris al-mahtutt Kahire 1959, Nr. 193-195). Kulunlar, safra kesesine, kaln barsaklara ve

1224

bbrek talarna ait olmak zere, ayran bn Sina tbb bakmdan harikulade bir ekilde tefrik tehisi yapmakta, hatta barsak solucanlarnn da kulunca sebep olacana iret etmektedir. bn Sina, Kanununun III. kitabnda, gz hastalklarndan bahsederken Arapa ar-Ramd dedii Ophtalmie hastaln, ada olan mehur gz hekimi Ali bin Isadan daha doru olarak gzn attabaka al-multahima tabakasnn iltihaplanmas olarak (Konjonktivit) vasflandrr. bn Sinann, bu konuda Ali bin Isadan daha iyi bir ekilde eski Yunan kaynaklarn bildiini, Kannda Ophthalmienin eidinin isimlerini 1- Tartsis (=), 2- Kimosis (=), 3- Balgami (=) olarak vermesinden anlalmaktadr (bn Sina: al-Kann fit-tbb. C. 2, Kahire 1294 H. /1877 M. s. 113). Ayrca Erasistratosun ophthalmieye ve iltihapl kulaklara ait bir reetesini de zikreder (bn Sina: al-Kann fit-tbb. Arapa Roma 1593 basks, C. II, s. 249-18 ff.). Ar-Rzi ve Ali bin Isann aksine doru olarak al-garab ve al-hukkay ayr bir hastalk olarak deil de ophthalmie hastalnn symptomlar olarak vermektedir ve Ophthalmienin bir trn bugn Msrda kullanlan ekliyle ar-ramad al-hubaibi olarak isimlendirmektedir (bn Sina: al-Kann fit-tbb. C. 2, Kahire 1294 H. /1877 M., s. 135). Trahomun bir neticesi olarak ieri doru eilmi olarak kan kirpikleri bn Sina, al-ar almunkalib olarak isimlendirmektedir (bn Sina: al-Kann fit-Tbb. C. 2, Kahire 1294 H. /1877 M. s. 136 ff.). Trachomun tehisinin bn Sina da mkemmel bir ekilde tarif edildii grlmektedir. Msrda ok grlen bu gz hastal, Napoleonun Msr seferinden sonra onun askerleri ile Avrupaya yayldndan Ophtalmie militaris olarak isimlendirilmitir (Axenfeld, Theodor: Lehrbuch der Augenheilkunde. 2. Aufl. Jena 1910, s. 314; Kolta, Kamal Sabri: Zur Geschichte der Diagnose der altgyptischen Augenkrankheit Trachom. In: medizinische Diagnostik in Geschichte und Gegenwart, Festschrift fr Heinz Goerke zum 60. Geburtstag, Mnchen 1978, s. 48). bn Sinann Kannda gz adelelerinin gerilip gevemesini aklad gibi, gz ya kanalnn gz yalarn buruna indirmee yaradn belirtir. bn Sinann Kannda gz anatomisine verdii malumata dayanarak, Kannun 1479da baslan bir Latince basksnda elle yaplm gz anatomisine ait bir resim R. Tply ve Karl Sudhoff tarafndan olduka mhim addedilmiti (ekil 4) [Bk. Anatomia Ricardi Anglici Primum ididit Robertus Tply, Vindobonae 1902, s. 39; Sudhoff, Karl: Weitere Beitrge zur Geschichte der Anatomie im Mittelalter. Archiv fr Geschichte der Medizin, Bd. 8 (1914) s. 11-13]. bn Sinann gz anatomisine ait bu resim Kannun 1544 basksnda s. 416daki bn Sinann gz ve beyin anatomisine ait resimle (ekil 5) karlatrldnda, Kanndaki bilginin daha gzel bir ekilde deerlendirildii grlmektedir (Sudhoff, Karl: a.g.e., s. 19-20). bn Sinann gzn grme fizyolojisi ve gz hastalklar ile ilgili fikirleri gerek Avrupa gerekse slm tababetini olduka etkilemitir [Wiedemann, Eilhard: bn Sinas Anschauung vom Sehvorgang. In: Arch. Gesch. Naturw. und Technik 4 (1913), s. 239-241). Ammr b. Ali al-Mausil, Kitb al1225

Muntahabnda Halifa al-Halabinin Kitb al-Kfisinde, Salh ad-Dinin Kitb Nur al-Uyunun da [Bk. Ammr b. Ali al Mausil: Das Buch der Auswahl von den Augenkrankheiten; Halifa al-Halabhi: Das Buch vom Gengenden in der Augenheilkunde; Salah ad-din: Licht des Augen, Almancaya tercme edenler: Julius Hirschberg, Julius Lippert, Eugen Mittwoch, Leipzig 1905] ve Osmanl Hekimbas Gevrek Zde Hasan Efendinin 1796 senesinde yazd Risalet zbdet l-kuhliye fi terih l-basariye isimli eserinde bn Sinann oftalmoloji ile ilgili tesirlerini grmek mmkndr [aban 1212 H. (1796) tarihli bir el yazma nshas Topkap Saray Hazine Ktphanesinde No. 571de kaytldr]. bn Sinnn Kannun Venedikte 1564de neredilen Latince tercmesinden gz hastalklar ile ilgili blmleri Berlin Tp Fakltesinde 1899 ve 1900 seneleri arasnda doktora tezi olarak ksm ksm Juan Cueva, Paul Uspensky, Theodor Bernikow ve Elias Michailowsky tarafndan Almancaya tercme edilerek incelenmitir [Cueva, Juan: Die Augenheilkunde des Avicenna. Nach der lateinische bersetzung des Kanon, Venedig 1564 (Buch III, Fen 3) zum erstenmal ins Deutsche bertragen. Diss. Berlin 1899; Uspensky, Paul: Die Augenheilkunde des Avicenna. Nach dem Liber Canonis zum erstenmal ins Deutsche bertragen. Diss. Berlin 1900; Bernikow, Theodor: Die Augenheilkunde des Avicenna. Nach dem Liber Canonis zum erstenmal ins Deutsche bertragen. (III. Teil) Diss. Berlin 1900; Michailowsky, Elias: Die Augenheilkunde des Avicenna. Diss. Berlin 1900]. Gz hekimi Julius Hirschberg ile Orientalist Julius Lippert ise 1902de bn Sinann Kannnunun gz hekimlii ile ilgili ksmlarn Arapa aslndan Almancaya pek mkemmel bir ekilde tercme etmilerdir (Hirschberg, Julius und Julius Lippert: Die Augenheilkunde des bn Sina. Aus dem Arabischen bersetzt und erlutert. Leipzig 1902). bn Sinann Kannun III. Kitabndaki Cerrahiyeye ait blmleri gerek slm leminde gerekse Avrupada gvenilir kaynak olarak addedilmitir. amda Seluklu Trk Atabei Nureddin Zengnin 1154de kurduu Nureddin Hastanesinde 13. yzylda yetien bn al-Kuff, yazd al-Umda fi sinat al-cirha isimli cerrahiye dair eserindeki yaralarn sarlma tekniinde bn Sinnn Kanunun 3. kitabnda zikrettii metodlardan istifade ettii grlmektedir [Spies, Otto und Hans-Jrgen Thies: Die Propdeutik der arabischen Chirurgie nach Ibn al-Quff. Sudhoffs Archiv, Bd. 55,4 (1971) s. 386]. bn Sina, araba afyon, sar sabur, adem otu (mandragora) ve hindistan cevizi ilave ederek yaplan ikinin hastaya iirilmesi ile anestezi yaplmasn tavsiye eder (bn Sina: Die Augenheilkunde des bn Sina. Aus dem Arabischen bersetzt und erlutert von J. Hisrschberg und J. Lippert, Leipzig 1902, s. 23-24; Gomoiu, V. : bn Sina (Avicenna) Byk Trk Filozofu ve Tp stad bn Sina. Trk Tarih Kurumu Yaynlar: VII. seri, No. 1, stanbul 1937, s. 41). bn Sinann ada mehur gz hekimi Ali b. sa (lm 1010dan sonra) K. Tadrikat al-Kahhlin isimli eserinde Tabit b. Kurrann anestezi (tanvim) ile ilgili u beyann zikreder: Ameliyatlar, stnde hastay anestezi ettiiniz halnn bir kesinde yaplmaldr. Anestezi maddesi olarak da madragora, haha suyu ve afyon zikredilmektedir (Bk. Ali bin sa: Erinnerungsbuch fr Augenrzte. Aus Arabischen Handschriften bersetzt und erlutert von J. Hirschberg und J. Lippert. Leipzig 1904, s. XXXV-XXXVII). Bylece bn 1226

Sina ve onun ada Ali b. sadan zikredilen anestezi metodu Seluklular zamannda Suriye ve Msr gibi slm lkelerinde kullanlmakta idi. 1218 senesinde hal ordusu ile Seluklularn hkmettii slm dnyasna gelen Bolognal cerrah Hugo von Lucca, slm cerrahlarndan hastay afyon ve mandragora suyuna batrlm sngerle uyutup ameliyat yapma usuln reniyor. talyada doduu ehir Bolognaya 1221de dndnde artk Mslman cerrahlardan rendii bu usulle anestezi uyguladktan sonra ameliyat yapyor. Olu Theodorich Borgognonide ayn ekilde onun ekolnde yetierek mehur bir cerrah oluyor. Olu Theodorichin Chirurgia adl kitabndan onun nasl narkozu kullandn, mevzii anestezi yaptn, yaralara araba batrlm ktk koyduunu krklarda yumuak sarg kullandn, Galenosun taze yaralar tedavi yolunu knadn ve bunlar bn Sinnn metodu ile ve byk bir baar ile tedavi ettiini reniyoruz [Bk. Perrenon, Eugen: Die Chirurgie des Hugo von Lucca. Diss. Berlin 1899; Sudhoff, Karl: zu den Schlafschwmmen der Borgognoni. Arch. f. Gesch. d. Med. Bd. 13, 3-4 (1921), s. 129; Terziolu, Arslan: Seluklu Hastaneleri ve Avrupa Kltrne Tesirleri. Malazgirt Armaan, Ankara 1972, s. 52]. bn Sinann Kannunun III. kitabnda Cerrahiye ait blme, Padua Tp Fakltesinde 1402den 1424te kadar Cerrah dersleri vermi olan tannm cerrah Leonardo de Bertapagliann yazd Latince erhin bir nshas Antwerpende Plantin-Moretusmuseum Ktphanesinde bulunmaktadr. Bu Latince erhin 1490da Venedikde yaplan basksnn kapanda u balk bulunmaktadr: Chirurgia, seu recollecta super quartam Fen Avicennae de apostematibus, morbis cutaneis, gangraeno, carbunculo pestilente, cancro de vulnere duri nervi, fistula, ventositate spinae. Leonardo de Bertapagliann bn Sinann Kannundaki cerrahi blmne yazd bu erhin Venedikte 1498de yaplan basksnn bir nshasnda Brkselde Bibliotheque Royalde nkunabel blmnde bulunmaktadr [Bk. Elaut, Louis: Der Avicenna-Kommentar des Chirurgen Leonarda de Bertapaglia. Sudhoffs Archiv, Bd. 41, 1 (1957), s. 18-27]. bn Sinann Kannunun Arapa elyazma nshalarnda cerrahi veya tpla ilgili hi bir resme rastlanmamasna rastlanmaktadr. Mesel bn Sinann Kannunun Floransada Biblioteca Medicae Laurenzianada MS Gaddi 24 olarak kaytl 15. yzyla ait Latince nshasnda folio 247de bir hastane odasnda bir hastann bacandaki yarann cerrahi mdahale ile tedavisine ait bir resim (bk. ekil 6) olduu gibi, Kannun Andrea Alpago tarafndan yaplan Latince tercmesinin 1544de Venedikte yaplan basksnda kemiklerdeki kklarn bn Sinaya gre tedavisine dair ok gzel resimler vardr ((Bk. ekil 7) (Bk. Mac Kinney, Loren: Medical Illustrations in Medieval Manuscripts. London 1965, s. 6,7,193; Bk. Avicennae Liber Canonis, de medicinis cordialibus, et cantica cum caftigationibus Andreae Alpagi Bellunensis. Venetiis MDXLIIII). mukabil, Kannun Latince tercmelerinde cerrahi ve tbbi resimlere

1227

bn Sinann Kannunun III. kitabnda kadn hastalklar ve doumdan bahseden blmleri Max Meyerhof ve D. Joannidis tarafndan incelenerek 1938 ylnda bir Franszca eser halinde neredilmitir [Meyerhof, Max et D. Joannides: La gyncologie et Lobsttrique chez Avicenne (bn Sina) et leurs rapports avec celles Grecs, Le Caire 1938]. Gerek bu aratrmada gerekse Paul Diepgenin neriyatnda, bn Sinnn jinekoloji ile ilgili bahislerde Soranosdan istifade ettii belirtilirse de, Manfred Ullmannn belirttii gibi, geri Soranosun drt kitaptan oluan, isimli eseri 7. veya 9. yzyllarda ismi altnda anonim biri tarafndan yaplm derleme olarak eldedir ama, Arapaya tercme edildii bugne kadar ispat edilememitir. Bu sebepten Paul Diepgenin iddia ettii gibi, al-Mecuznin Kitab al-Maliksinde ve bn Sinann Kannunda, Soranosun eserinin tesirlerini kabul edebilmek iin, Soranosun bu eserinin Arapaya tercme edildiini ispat etmek gerek (Bk. Diepgen, Paul: Die Frauenheilkunde der Alten Welt. In: Handbuch der Gynkologie von W. Stoeckel. 3. Aufl. Vol. XII, 1. Mnchen 1937, Diepgen, Paul: Frau und Frauenheilkunde in der Kultur des Mittelalters. Stuttgart 1963, s. 33-34; Ullmann, Manfred: Die Medizin im slm. Leiden-Kln 1970, s. 77). bn Sina, Kannunun III. kitabnda bahsedilen kadn hastalklarndan bilhassa Uterusdaki tmrler ve histeri blmleri olduka ilgintir. bn Sina, histeri ile apoplexie arasnda bir ayrc tan yapmaktadr (Meyerhof, Max et D. Joannids: a.g.e., s. 66). bn Sina, seksel hijyen sahasnda da Kanndan baka dier eserleri Urcuze fil-Bh ve Risla fil-Bahda geni bir ekilde malumat vermektedir [Bk. bn Sina: Kann fit-tbb, 3. kitab, Fen 20 ve 21; Tercmesi iin Bk. Abu Ali bn Sina (Avicenna): De Coitu, from the Third Book of his Canon (Hebrew Translation by R. Nathan Hameathi) Ed. Suessmann Muntner, In: Sexual Life (Hygiene and its Medical Treatment), Jerusalem 1965; Bk. Anawati: Bibl. Avicenna, Nr. 116; Bk. British Museum. Nr. 1346. 13 (=Add. 23403, fol. 172-177)]. bn Sinann Kanununun III. ve IV. kitaplarnda akl hastalklarnn incelendii 17. blm 1659da Petro Vattier tarafndan Latinceye evrilmitir (Vattier, P. : Albugalii filii Sinae, sive ut vulgo dicitur, Avicenna philosophorum ac medicorum arabum principis de morbis mentis tractatus. interprete Petro Vatteris. Parisiis 1659). bn Sina akl hastalklarn u iki blme ayrr: 1- Hafza bozukluklar (memoria vitia), olmayan eyleri tasavvur etme (apprehensionis vitio) ve zayf aklllk (Schwachsinn) gibi Elemantar akl hastalklar. 2- Btn ruhi bozukluklara ve psikiatrik hastalklara sebebiyet veren hakiki psikozlar. Bu ikinci blmdeki ruhi hastalklar bn Sina ayrca u snflamaya tabi tutar:

1228

a) Amentia: Yn bunama gibi ihtiyarlkta veya ocukluk anda grlen psiik hastalk. Hastaln sebebi beyin orta ventriklnde gsteriliyor. b) Mania: gibi huzursuzluk, uykusuzluk, mantksz konuma, ruhi danklk, kzgnlk ve saldrganlk halleri eklinde symptomlar olan rh hastalk. c) Melankolinin semptomlar da korku, yalnzla temayl kalp arpnts ve badnmesi olarak verilmekte. Kara Sevda da (Amor insana) melankoli addedilerek bunun tehisi nabzla yaplmakta (Bk. Leibbrand, Werner und Annemarie Wettley: Der Wahnsinn, Geschichte der Abendlndischen Psychopathologie. Mnchen 1961, s. 155-156). Mesel Nizami-i Aruznin bn Sinann lmnden yzyl sonra yazd ehar Makale isimli eserinde, bn Sinann byle bir hastala yakalanan bul andaki gencin nabzna bakarak ve sevgilisinin oturduu sokak ve evin ad zikredilince nabznn deimesinden onun ak hastalna tutulduunun tehisi anlatlmaktadr. Freudun seksel travmaya dayanan psikanalizinin de daha nce bn Sina tarafndan kara sevda hastalnn tedvisinde kullanld bylece anlalm olmaktadr (ekil 2) [Nizamii Arzi: Tb lmi ve Mehur Hekimlerin Mahareti (ehar Makalenin drdnc makalesinin Trkeye Abdlbaki Glpnarl tarafndan yaplan tercmesi). Nereden Sheyl nver, stanbul 1936, s. 23-24]. Phrenitis, Lethargie, bir eit uyku hastal gibi gzken Coma vigil, kuduz kpek srmalarndan sonra doan Rabies veya Hydrophobie ve Epilepsi denilen sara da bn Sina tarafndan symptomatik psikozlar olarak zikredilmektedir. bn Sina ocuklarda da rih as-sibyn adn verdii epilepsinin (sarann) grldn belirterek, buna kar ila olarak u karm vermektedir: Ayn miktarda yabani Tymian (satar) Castoreum (Cund-bidastar) ve Kmmel (kammun) alnarak toz haline getirilir ve 3 gram dozunda ocua verilir (bn Sina: El-Kanun fit-tbb. Bulak 1294 H., I, s. 153; Kahle, Erhart: Avicenna (bn Sina) ber Kinderkrankenheiten seines Qanun. Erlangen 1979, s. 2122). bn Sina psiik hastalklar arasnda, passiv Pderastie ve homoseksellii de zikretmektedir. Homoseksellii doutan ve sonradan edinilen anormallikler olarak ikiye ayrmaktadr. bn Sina, bugn bir ok genetikilerin de iddia ettii gibi doutan homosekselliin tedavisinin baarl olamayacan da belirtmektedir (Kirch, E. : Avicennas Lehre von den Sexualleiden. In: Festschrift F. Werner Leibbrandt zum 70. Geburtstag. Hrsg. v. J. Schumacher, M. Schwenk. Mannheim 1967). bn Sina ocuklarda ruhi bunalmlara sebebiyet veren korkulu rya grmenin nedenleri olarak ocuun yiyecekleri abuk abuk yiyerek midenin ok dolmasna balayarak ocuklarn dolu mide ile uyutulmamasn midede besinlerin daha iyi hazmedilebilmesi iin ona biraz bal yalatlmasn tavsiye etmektedir. Hi phesiz ki bn Sina, ruhi hastalklarn beynin ventrikllerinde lokalizasyonunu yaparak ve ayrca gerek ocuk gerekse yetikin akl hastalklarnn meguliyet, ok, telkin, mzik ve ilala tedvisini belirterek bugnk modern psikiyatrinin ve ocuk psikiyatrisinin kurucusu olmutur.

1229

bn Sinann ocuk psikiyatrisine verdii nem onun yeni doan ocuklara st veren st annelerin akl hastas olmamalarn tavsiye etmesinden de anlalmaktadr. bn Sinaya gre st anne 20-25 ya arasnda vcuta shhatli olduu kadar, iyi karakterli kzgnlk, tasallk ve korku bilinmeyen, vcut gzellii ve shhati kadar huy gzellii olan, akl hastalna mptela olmayan gen shhatli bir kadn olmal. Hazreti Muhammedin bile akl hastas olanlarn st annelik yapamayacan belirttiinden bahisle, bn Sina, akl hastas olanlarn, hasta ruhlu mizalar ve bu halleri ile kk ocua gerekli ilgi ve efkati gsteremeyeceklerini, mfik olamayacaklarn ve ocua dayak atacaklarn belirtmektedir (bn Sina: Kitab el-Kann fit-Tbb. Bulak 1294 H., I., s. 152. Ayrca Bkz. Kahle, Erhart: Das Ammenregimen des Avicenna (bn Sina) in seinem Qanun. Erlangen 1980, s. 1718). Kk ocuklarn bedensel ve ruhsal bakmdan daha salkl bir ekilde bymesi iin bn Sina, onlarn vcut hareketlerine ve mzikle uyumaya altrlmasn tavsiye etmektedir. lerde bunlardan birisinin ocuun jimnastie, dieride mzie almasn salayacan; jimnastiin ocuun bedenine, mziinde ocuun ruh salna yarayacan belirtmektedir (bn Sinann Tadbir almanzil isimli eseri de (bkz. Gohlman, W. E. : The Life of Ibn Sina. New York 1974, s. 150, dipnotu 18) gz nnde tutularak bn Sinada Psikiyatri konusunda Bonn niversitesi Tp Fakltesinde 1970 ylnda bir doktora almas yaplmtr. Bkz. Gt Sargar-Balay Djam: Zur Psychiatrie des Avicenna (bn Sina) unter besonderer Bercksichtigung der endogenen Depressionen. Bonn 1970, s. 32-34). bn Sina, Kannun IV. kitabnda herhangi bir organda olmayan fakat btn vcudu etkileyen hastalklar incelemektedir. Mesel salgn hastalklar, hummalar, dermatolojik hastalklar, yaralanmalar, fraktrler, luksasyonlar ve zehirlenmeler gibi. Bu kitabn son blm kozmetie tahsis edilmitir. 7 Fenne ayrlan IV. kitap bilhassa salgn hastalklar bakmndan olduka enteresandr. bn Sina afeni hummalarn (Fivre septique): 1- fena gdalar, bozuk meyva ve yiyecekler, 2havadan getiini belirtir. Ayrca bn Sina bugn Malarya dediimiz merzagi hummann sazlk ve bataklk yerlerde grldne iaret ederek bu hastaln bataklklarda yetien sivrisinekler vastasyla geiini sezmi gibi grnmektedir. Ayrca bn Sina, suyu cinnlma (=su cinleri) taaffn ettirerek ifsat ve kokuttuuna iaretle, mikroskobun kefinden ok nce bu cinnlma ismi altnda mikroptan bahsetmektedir (Bk. bn Sina: Knn fit-tbb. 4. kitab, fen I, cilt 2, Bulak 1294 H. /1879-80). bn Sina, herhalde o devirde 1031de sren bir veba salgnn bizzat izlemi olsa gerek ki, vebann zuhur almetleri hakkndaki grleri yaad zamana gre allmam tehisleri ihtiva etmektedir. Geri bn Sina vebann farelerden getiini aka sylemiyorsa da, veba salgnndan nce farelerin yer altndaki yuvalardan ktklarn ve sarho gibi sersemce insandan kamadan dolatklarn belirterek, veba ile fareler arasndaki bir ilikiye deiniyor (Bk. bn Sina: Knn fit-tbb. 1230

4. kitab, fen I, makale 2, fasl fi humml-Veb). Bu hususa 1913te Ernst Seidel 1936da W. Grlitz ve 1937de Feridun Nafiz Uzluk tarafndan deinilmitir [Seidel, Ernst: Die Lehre von der Kontagion bei den Arabern. Archiv fr Geschichte der Medizin. Bd. 6,2 (1913), s. 87-8; Grlitz, W. : Wchter der Glubigen. Hamburg (1936), s. 120; Uzluk, Feridun Nafiz: bn Sina, Eeyhrreis. Byk Trk Filozof ve Tb stad bn Sina. T. T. K. yaynlarndan: VII. seri, No. 1, stanbul 1937, s. 9,10]. Kannun IV. kitabnn 7. fen, 3. makale, fasl 1de zikredilen Asaphati (Sahafati Sahafut) deyimine dayanlarak bn Sinann syphilis (=frengi) hastaln tand ileri srld ise de, yeni bir hastalk olan syphilisin bn Sinadan ok sonra, Amerika ktasnn kefini takip eden yllarda oradan Avrupaya 1498de de Msra ve dier slm lkelerine yayldn gerek van Bloch ve gerekse Otto Spies kantlamaya altlar [Bk. Renaud, H. P. J. : Abulcasis, Avicenne et les grands mdecins Arabes ont-ils connu la syphilis. In: Bull. Soc. franc. hist. med. 28 (1934), s. 12; Bloch, Ivan: Ursprung der Syphilis. Jena 1901, s. 61-9; Spies, Otto: Das erste Auftreten der Syphilis in gypten im Jahre 1498. Sudhoffs Archiv, Bd. 52,4 (1969), s. 382-384]. bn Sinann Kannunun IV. kitabnn 6. feninde toxikoloji ile ilgili blm bir ok bakmdan olduka mhim ve enteresandr (Bk. Ruska, Julius: Arabische Giftbcher, III. Die Gifte im Kanon des Avicenna. In: Fortschritte der Medizin 50 (1932), s. 794-795). I. Makalede zehirler hakknda umumi bir tariften sonra, hayvan olmayan, nebat ve mineral zehirlerden bahsedilmektedir. II. makalede insana verilen hayvan zehirlerden, III. makalede bcek ve ylan srmas ile zehirlenmelerden, IV. makalede insanlarn drt ayakl hayvanlar tarafndan srlmas ile zehirlenmesinden, bilhassa kuduz kpekler tarafndan srlmasndan bahsedilmektedir (bn Sina: K. al-Qnn fit-tbb. cilt II, Romae 1593, s. 121147). Bilhassa ylanlarla ilgili blmlerde bir sr isimlerin Grekeden Arapaya transkribe edilmi bir karakter arz etmeleri ve bn Sinann Philagrios, Amidli Aetios ve Galenosun isimlerini zikretmesi, bu blmlerde eski antik eserlerden istifde edildiini gstermektedir. Bu kaynaklar tespit iin 1937de H. P. J. Renaudun yapt alma pek o kadar verimli olamamtr [Renaud, H. P. J. : Sur les noms de serpents dans Avicenne. In: Hespris 24 (1937), s. 216-220]. bn Sina toxikoloji ile bu blmde l bir emaya gre hareket etmekte; a) nce hayvani veya hayvani olmayan zehirlerin tarifi ile b) Zehirlenmelerin Symptomlarn verdikten sonra, c) tedvisi ile ilgili tavsiyelere gemektedir ki, bylece bu sisteme uymayan Dioskuridesin adl eseri ve Aiginal Paulusun 5. kitab bn Sinnn kaynaklar olamazlar. Bu ekilde l emaya gre yazlm Philumenosun (M.S. 3. yzylda yaad) (Ed. Maximilianus Wellmann, CM GXI, I. Lipsiae et Berolini, 1908) isimli eseri ve Amidli Aetiosun 13. kitab bn Sinann kaynaklar olabilecei ihtimalini akla getirmektedir. Yalnz Philumenosun bu kitabnn Arapaya tercmesi imdiye kadar ele gemedii gibi, bn Sinadaki bu ksm Aetiosdakine pek benzememekte. Wellmann aratrmalarna gre, Oreibasiosun Philumenosdan olduu gibi alarak zehirlerle ilgili blmlerini yazd isimli eserinden bn Sinann istifade ettii ihtimali ortaya kmaktadr (Wellmann, Max: Philumenos. In: Hermes 43 (1908), s. 375; Rohde, Erwin: Aelius Promotus. In: Rheinisches Museum fr Philologie 28 (1873), s. 264-290). Oreibasiosun Aetiosa ve Aiginal Paulusa kaynak tekil ettii de dnlrse bu ihtimal daha mantki bir durum arz etmektedir. uras muhakkak ki bn Sinann bu blmle ilgili kaynaklar Philumenosun kitab olmazsa bile, ondan 1231

faydalanlan Oreibasiosunki gibi bir eser olsa gerek. bn Sinann Kannundaki ylanlarla ilgili bahisin anlalmasnda Philumenosun bu eseri bize anahtar vazifesi grmektedir. Bu trankripsiyonlar [Bu ylanlarla ilgili daha geni malmat iin bk. Moral, Willy: Iologica. In: Philologus 83 (1928) s. 345-389] ylece zmlenebilir. bn Sinann Philumenosdan baka dier kaynaklardan da bu blm iin yararland muhakkaktr. Mesela bn Sinnn Kannun bu IV. kitabnn 2. makalesinde iilecek hayvan zehirlerle ilgili ksmlarn Cbir bn Haiynn Kitab as Summ va-daf madrihsndakilerle benzerlik gstermesi bu arada zikredilmee deer (El yazma nshas iin bk. Esat Efendi Ktphanesi Nr. 2491; Kahire Taymur Ktphanesi Tb 393 numaradaki el yazma nshann faksimile neri iin bk. Das Buch der Gifte des Gabir bn Hayyan. Arabischer Text in Faksimile, bersetzt und erlutert von Alfred Siggel. Wiesbaden 1958). bn Sinann Kannunun gerek bu IV. kitabnn gerekse birleik ilalardan bahseden V. kitabnn Muhammed al-Hseyn al-Curcnnin (lm 1136) Farisice yazd Zahire-i Hvarizmhyye eserinin zehirlerden bahseden 9. kitabn da tesirleri ok barizdir (Bk. Muhammed al-Hseyni al-Curcn: Zhire-i Hvarizmhiyye. Ayasofya Ktphanesi No: 3620). Kannun bu V. kitabndaki baz ila reetelerinin antik an mehur hekimleri Erasistratos, Archigenes, Logadios, Asklepiedes, Andromachos, Themisona ait olduklarna gre bunlar, bn Sina herhalde Galenosun adl eserinin Arapa tercmesinden alm olsa gerek (Ullmann, Manfred: a.g.e., s. 304). bn Sinnn Kannunun V. kitabndaki bu bileik ilalara ait nemli blmler 1845te Joseph von Sontheimer tarafndan Almancaya tercme edilerek Freiburg im Breisgauda bir kitap halinde neredildi (Sontheimer, Joseph: Zusammengesetzte Heilmittel der Araber. Nach dem Fnftenbuch des Qanons von Ebn Sin aus dem Arabischen bersetzt von J. von Sontheimer. Freiburg im Breisgau 1845). bn Sina Kannunun V. kitabnda geni olarak Tiryaklardan da bahsetmektedir. bn Sinann Kannunu 13. yzylda Sryaniceye tercme eden Abul Farac Malati (ki Barhaebraeus olarak tannr) tarihinde bn Sinann kendi hastaln tedavi iin Mithridaticum tatbik ettiini ifde etmekte (Abl Farac: Abl Farac Tarihi. Trkeye ev. mer Rza Dorul, c. 1, Ankara 1945, s. 295. ). Asl Nrnbergte Germanische Museumda bulunan ve 1676da Polonyal hekim Hieronymi Zanellae Patavinusun tiryak (=Theriak) terkibine dair bir diplomada, Hippokrat, Galenos ve Mithridaticumun terkibini tekrar tespit eden Andramachusdan baka bn Sinann da resmi bulunmaktadr (ekil 8) (Bk. Peters, Hermann: Der Arzt und die Heilkunst in alten Zeiten. DsseldorfKln 1969, Abb. 117). Bu da 17. yzyln sonuna doru bile, bn Sinann Avrupada hl tababetin gelmi gemi en byk stadlarndan biri olarak kabul edildiini gstermektedir.

1232

bn Sinann Kannundaki kulak burun boaz hastalklarna ait blm III. kitabn IV., V., IX. Fenlerinde aa yukar 70 sahife tutmakta olup (bkz. bn Sina: El-Kann fit-tbb. Matbaa-i mire 1294, III. kitap, s. 148-208), Orta Asyada Uygur Trklerinin kulland baz ila ve droglarn kullanlmas yan sra tonsillektomi ve tracheotomi ameliyatlarnn detayl bir ekilde bahsedilmesi asndan olduka enteresan olduu gibi ayrca bn Sina Buharada Saman hkmdar Nuh bin Mansuru boazndaki Hunnak hastalndan tedavi ederek 18 yanda hekim olarak ne kavutuunun burada belirtilmesinde yarar vardr. Yal insanlarn salkl bir ekilde daha uzun yaamalar iin Prof. Dr. Anna Aslan gibi modern geriatri messeselerinde uygulanan metodlara benzeyen metodlarn bn Sinann el-Kann fit-tbb isimli eserinin I. kitabnn III. Taliminde yer ald grlr (Bkz. bn Sina: El-Kann fit-tbb. Matbaa-i mire 1294, I. kitap, III. Fasl, s. 177-179). bn Sinann kendi tecrbelerine dayanarak tedavi metodlarn Kannun belki de 6. kitab olarak toplamay dnd ama bunu tamamlayamad, talebesi al-Czcaninin u ifadesinden anlalmaktadr: bn Sinann hastalklar tedavi ederken elde etmi olduu birok hususi muvaffakiyetleri vard ki bunlar al-Kanuna koymak istiyordu. Bu muvaffakiyetlerini muhtelif katlara kaydetmiti. Her naslsa (al-Kanunu) tamamlamadan evvel bunlar zayi olmutu. (Bk. Yaltkaya, erefettin: bn Sinann bn-i Ebi Usaybiann Tabakatndaki Hal Tercmesi. Byk Trk Filozof ve Tb stad bn Sina. T. T. K. yaynlarndan VII. seri, No. 1. stanbul, 1937, s. 13). bn Sina, Kanndaki tbbi bilgilerin hafzada daha iyi kalabilmesi iin bunlarn zetini iir eklinde Al-rcuze fit-tbb ad altnda 1326 msralk bir eser yazmt (ekil 9) (Bk. Avicenne: Poeme de la mdecine, cantica Avicennae, texte arabe traduction latine du XIIIe siecle avec introductions, notes et index par Henrie Jahier et Abdkader Noureddine. Paris 1956). bn Sinann bu byk rcuzesine erh yazanlar arasnda Kurtubal mehur hekim ve filozof bn Rd (1126-1198)n bulunmas (106) ve 1079da len Bizansl hekim Michael Psellosun ayn ekilde 1373 amblk (msralk) iir halinde bir tbbi eser yazmas bn Sinann tesirlerinin ne kadar byk olduunu kantlamaktadr (Bk. Renaud, H. P. J. : Une suite Lurgza dAvicenne sur la mdecine: Le pome dbn Azrn et ses commentateurs. In: Hespris 12 (1931), s. 204-228; Bk. Ullmann, Manfred: a.g.e., s. 155). bn Sina byk al-rcuza fit-tbbndan baka daha birka Urcuze denilen iir eklinde tbbi eser yazmtr (Ullmann, Manfred: Untersuchungen zur Ragazpoesie. Wiesbaden 1966, s. 57). Bunlardan biri erefettin Yaltkaya tarafndan 1935de Trkeye evrilmitir. skenderiyede M.S. 4. veya 5. yzyllarda meydana getirilen ve Hippokrata atfedilen Secreta Hippocratis veya Capsula ebernea denilen tbbi eserin bir erhi mahiyetinde bn Sinann Urcuze Latifa fi Qady Buqrt al-Hams wa-lisrn adl bir rcuzesi daha vardr (Yaltkaya, erefettin: bn Sinann Tbdan bir rcuzesi. Trk Tp

1233

Tarihi Arkivi, c. 1, 4 (1935) s. 127-144; Bk. skandar, A. Zaki: A Catalogue of Arabic Manuscripts on Medicine and Science in the Wellcome Historical Medical Library, London 1967, s. 213, Nr. 129). C. bn Sinann Dnya Tababetine Tesirleri bn Sinann gerek slam gerekse Avrupa tababetini en ok etkileyen eseri phesiz ki al-Kann fit-tbbdr. yle ki bn Sinann Kanunu hakknda yazlan erhler, zerinde durulmas gereken bal bana bir ilim dal olacak niteliktedir. phesiz ki en mehur Kann erhi Seluklu Atabegi Nureddin Zengnin amda 1154te tesis ettii Nureddin Hastanesinde tahsil eden bn an-Nafisin bn Sinann Kannundaki anatomi blm iin yazd erh-i Terih al-Knn li Ibn Sina isimli eseridir. bn anNafis, bu erhinde Knnun ve I. ve III. kitaplarndaki bn Sinann anatomi ile ilgili dncelerinin tenkidini yaparken, Miguel Serveto (1509-1553) ve Realdo Colombodan (1560dan sonra ld) ok nce akcier kan dolamn doru olarak tarif ederek kefetmitir. Bu husus ilk defa Freiburg niversitesi Tp Fakltesinde bn an-Nafis al-Kurai hakknda 1924 ylnda Tp doktoras yapan Msrl hekim Muhyi el-Din at-Tatw tarafndan ortaya karlmt [Muhyi el-Din el Tatawi: Der Lungenkreislauf nach el-Koraschi. Diss. Freiburg 1924 (Daktilo makinas ile yazl tez)]. Meseleyi tahkik iin Max Meyerhofun Paul Diepgenin ricas zerine yapt ilmi aratrma neticesinde, Miguel Servetonun akcier kan dolamnn tarifini bn an-Nafisin, bn Sinann Kannuna yazd bu erhin spanya Kraliyet saray Escorialdeki ktphanede bulunan el yazma nshasndan alm olabilecei ortaya kt (Meyerhof, Max: bn an-Nafis und seine Theorie des Lungenkreislaufs. In: Quellen und Studien zur Geschichte der Nat. Wiss. u. d. Medizin 4, 1935, s. 3788). Galenosun kan dolam teorisinin gelitirilmi ekli bn Sinann ve ondan nceki dier slam hekimlerinin eserlerinde grlr. Ar-Razi, Ali bn al-Abbas al-Mecz ve bn Sinada anatomi bahislerini tercme eden Pieter de Koningin 1903de Leidende neredilen aratrmasnda kan dolam ile ilgili karlatrmas olduka enteresandr (Bk. Koning, Pieter de: Trois traits danatomie arabes par Muhammed bn Zakariyy al-Rz, Ali bn al-Abbas et Ali bn Sn. Leiden 1903). Galenos, kalbin iki Ventriculusu (=karnc) olduunu ileri srmesine mukabil bn Sina, Knnda kalbin ventriculusu olduunu ileri srer (bn Sina: K. al-Kann fit-tbb. c. 2 Blk 1294 H. (1879/80), s. 261, satr 15, Koning, Pieter de: a.g.e., s. 682). Bundan Aristonun hayvanlarn byklklerine gre kalblerinde ventriculus saysnn fazla olabileceine dair anatomik fikrinin tesiri olduunu Max Meyerhof tarafndan ileri srld (Bk. Meyerhof, Max: a.g.e., s. 70, 81 dip notu 2; Koning, Pieter de: a.g.e., s. 687, dip notu 8). Hekim olan Dr. Pieter de Koningin 1903te yaynlanan ve Ar-Razi, Ali bn al-Abbas al-Mecz ve bn Sinadaki anatomi bahislerini inceleyen yukarda zikredilen Franszca eserinde de belirtildii gibi Ali bn al-Abbas al-Mecz ile bn Sinada kan dolam tarifi, Galenostan mlhem olarak birbirine benzemektedir. Ama, Galinosta olduu gibi kann kalbin sa ventrikulusundan sol ventrikulusuna aradaki porz geirgen bir kanaldan getiini al-Mecs anlatrken, bu porz geirgen kanal iin 1234

Manfaz (Manfadh) deyimini kullanmakta, bn Sina ise al-Mecra deyimini kullanmaktadr. Bu nedenle M. Ullmannn Islamic Medicine, Edinburg 1978 eserindeki al-Meczye ait kan dolam emasnda (bkz. ayn eser, s. 66) kalbteki bu geirgen kanal manfadh olarak gsterilmi olup, Arslan Terziolunun izdii bn Sinaya gre kan dolam emasnda ise bu geirgen kanal al-mecra olarak bn Sinann al-Knn fit-tbb eserinde zikrettii ekilde gsterilmitir (Bkz. ekil 10). Bylece M. Ullmannn ad geen ngilizce eserinde, bn Sinann al-Knn fit-tbbn anatomi blmne bn an-Nafisin yazd erhte, kk kan dolamn kefini, izah ederken, bn Sinann bu eseri yerine, ona benzeyen al-Mecznin eserindeki kan dolam tarifini esas alarak ad geen ema ile bu aklamay yapma (s. 64-69) hatas da, bn Sinann el-Knn fit-tbbndaki esas alnarak, bylece dzeltmi oldu. Ayrca Arslan Terziolunun izdii emann bn Sinann el-Kann eserinin I. ve III. kitabnda tarif ettii ve Trke tercmesi aada verilen kan dolam tarifine harfiyen uymaktadr: Karaciere gelen damar (Vard al-bab) barsaktan (al-mi ad-daqiq) gday karaciere (alkabide) getirir. Buradan karacierin scakl ile kan husule gelir. Kann bir ksmn karacierin (kabidin) canibi muhaddebinden kan toplar damar, al-rq al-acvaf, (beslenip gelimeleri iin) dier organlara ulatrr. Kann dier ksm aa toplar damarla (al-rq al-acvaf) kalbin sa ventriculusuna (at-tacvif al-aiman) gelir, oradan da bir ksm arteriz-verit damarla (al-rq a-iryan) ile akciere (ar-ria) bu organ beslemek iin gelir (Bk. bn Sina: Kitb al-Knn fit-tbb c. I, Kahire-Bulak 1294 H. /1879-80 s. 59, satr 10,23, Tokatl Mustafann Tabhiz al-Mathn isimli Kann tercmesi, stanbul Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Deontoloji Krss, Akil Muhtar zden Kitapl No. R794/1855, varak 39a. b). Kann dier ksm kalbin iki ventriculusu arasndaki geirgen kanal (al-mecr) vastasyla kalbin sol ventriculusuna (at-tacvif al-aisar) geer (bn Sina: Kann fit-tbb, c. II Kahire-Bulak 1284 H., s. 261, satr 15, 16; Koning, Pieter de: a.g.e., s. 686 f). Kan, kalbin sol ventriculusundan (tasvifi aisar) kan iki adet iryan (a-iryn al-irq) gtrr. Bu iryanlardan birisi (a-iryn al-rq) akciere (ar-ria) gelip riada mnkasim olur. Bu iryan (a-iryn al-rq) akciere (riada) nesimi ve havay istinak eder. Yani nesimi cezbedip kalbe ulatrr ve akcierin (riann) gdasn akciere (riaya) ulatrr (ekil 23) (bn Sina: Kann fit-tbb, I, Kahire-Bulak 1284 H., s. 59). bn an-Nafis bn Sinann Kannunun Anatomi bahsine dair yazd erh Terih al-Kann li bn Sina isimli erhinde kann kalbin sa ventriculusunda hava ile karabilecek hale geldiinden bahsederek yle devam etmekte: Kalbin sa ventriculusunda kan bu hale geldikten sonra, pneumann (ruhun) teekkl ettii kalbin sol ventriculusuna gemesi lazm. Ama kalbin bu iki ventriculusu arasnda geirgen bir kanal (tahalhul) veya nc bir ventriculus (bn Sinann tahmin ettii gibi) olmad terihle sabittir. Bu durumda (kalbin sa ventriculusunda ki) kann arteris veritle (al-rq a-iryni) ile akciere gelmesi ve burada dalarak (teneffs edilen) hava ile kararak hayat ruhunu (pneuma) besleyecek hale geldikten sonra vens arteri (a-iryn al-rq veya al-waridi) ile kalbin sol ventriculusuna ulamas 1235

gerekli (bn an-Nafis: arh Tarih al-Qnn li bn Sina. Berlin Kraliyet Ktphanesi Hs. Landberg 931 fol. 65a; 65b; Meyerhof, Max: a.g.e., s. 81). Servetonun akcier kan dolamnn tarifini, bn Sinann Knnunu Latinceye tercme eden Andrea Alpagonun (lm 1520) yapt bn an-Nafisin bu Kann erhini Latince evirisinden alarak, 1553de neredilen Christianismi restitutio isimli eserine yazd da Owsei Temkin ve Joseph Schacht tarafndan ileri srld. Hakikaten Servetonun Christianismi restitutiosundaki akcier kan dolamn tarif eden u Latince cmleler, bn an-Nafisin erh Terih al-Knn Libn Sinasndaki yukarda bahsedilen blmnden tercme edilmi gibi bir benzerlik arz ediyor. fit autem communicatio haec non per parietem cordis medium ut volgo creditur; sed magno artificio a dextro cordis ventriculo, longo per pulmonos ductu, agitatur sanguis subtilus: a pulmonibus preparatur flavus efficitur et a vena arteriosa in arteriam venosam transfunditur (Ebenefis philosophi ac medici expositio super quintum canon Avicennae ab Andrea Alpago Bellunensi ex arabico in Latinum verse: Venetiae 1547; Temkin, Owsei: Was Servetus influenced by bn an-Nafis? In: Bull. His. Med. 8, 1940, s. 731-73; Schacht, Josef: bn al-Nafis, Servetus and Colombo. In: Andalus 22 (1957), s. 317-336). Servetodan hemen sonra Giovanni de Valverde de Hamusco eseri Historia de la composicion del cuerpo humano, Rom 1556da ve Realdo Colomboda eseri De re anatomica Libri XV, Venedig 1559da akcier kan dolam hakkndaki ayn teoriden bahsederler. Grlr ki bn Sinann Kannuna yaplan erhlerden en mehuru olan bn an-Nafisin ki akcier kan dolamnn kefine yol amtr. bn an-Nafis, bn Sinnn Kannunu zetleyen mahiyette Mucez al-Kann adl bir erh daha yazmtr ki, bu da byk Trk bilginlerinden eyh Cemaleddin Aksarayi (lm 1388) tarafndan Hal al-mucez adyla erh edilmitir. Aksarayinin bu erhi Trkiyede ve Kuzey Hindistanda 19. yzyl sonuna kadar rabet grmtr (Meyerhof, Max: a. g. e., s. 64; El yazma nsha iin Bk. Nuruosmaniye Ktphanesi Nr. 3487; Terziolu, Arslan: Osmanl Ykseli Dneminin nl Hekimbas: Ahi elebi. Bifaskop, Yl 4, 11, Ekim 1983, s. 16). unu da burada belirtmek lazm ki bn an-Nafisin bn Sinann bu Kann erhi Mucez fi al-Kann, Osmanl padiahna saray hekimlii yapan Ahi elebi tarafndan 16. yzylda Trkeye evrilmitir [Bk. Meyerhof, Max: a. g. e., s. 64-65; Advar, A. Adnan: Osmanl Trklerinde lim. stanbul (1970), s. 21]. bn an-Nafis ve bn Abi Usaibiann amdaki Nureddin Hastanesinde yetitirdikleri talebelerden bn al-Kuffda bn Sinann Kannuna bir erh yazm olup (Bu erhin el yazma nshas Zahiriye Ktphanesi Nr. 7802de kaytldr (Bk. Hamarneh, Sami: Index of Manuscripts on Medicine. In the Zhiriya Library, Damascus 1969, s. 325-329). William Harvey ve Malpigiden nce kan dolamnda kapiler sistemi tarif etmitir (Hamarneh, Sami: Thirteenth Century Physician Interprets Connection between Arteries and Veins. Sudhoffs Archiv, Bd. 46 51962), s. 17-26).

1236

Bursal Mehmet Tahir Efendi Osmanl Mellifleri isimli eserinde, mehur air ve Sleyman elebinin saray hekimi olan Ahmednin bn Sinann eserlerinin en mehuru Knn ile ify manzum olarak tercme ettiini Ltifi rivayet etmektedir [Bursal Mehmet Tahir: Osmanl Mellifleri. c. 2, stanbul (1972), s. 11] diye bildirmektedir. Ama bu Kanun ve ifann Trke tercmeleri bugne kadar kimsenin eline gememitir. Eer bunlar bir gn ele geerse, Tokatl Mustafa Ahmed bin Hseyin Efendinin 1765de yapt Kanun tercmesinden daha eski olduklar iin muhakkak ki tp tarihi asndan byk bir kazan olacaktr (evirenin kendi el yazmas ile yazlm nsha iin bkz. Ragp Paa Ktphanesi, Nr. 1542). bn Sinann Kannu, lmnden aa yukar yzyl sonra 12. yzylda Toledoda Gerhard von Cremona tarafndan Latinceye evrilmitir (Bk. Vallicrosa, Jos M. Millas: Nuevos estudios sobre historia de la ciencia de la Biblioteca Catedral de Toledo. Madrid 1942, s. 64-67; Eckleben, Willy: Die abendlndischen Avicenna-Kommentare. Diss. Leipzig 1921). Bu hatal Latince tercme, Osmanllarn parlak devrinde amda Venedik Konsolosluunda drt sene alan hekim ve orientalist Andrea Alpago (lm 1520) tarafndan eski Arapa el yazma nshalaryla karlatrlp dzeltilerek tekrar yaplm ve Venedikte 1527de baslmtr (dAlveny, Marie-Thrse: Avicenne et les mdecins de Venise. In: Medioevo e ranescimento, Studi in onore di Bruno Nardi I, Firenze 1955, s. 118). Bunun 1544deki basksnn bir nshas stanbul Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Deontoloji Krss Ktphanesinde bulunmaktadr. Bu Latince Kanun tercmesinin kapanda bn Sinann, hekimlerin prensi olarak tal bir portresi bulunmaktadr (ekil 11). Evvelce zikredildii gibi luksasyonlarla ilgili baz tedavi resimleri de bu Latince tercmenin sonunda yer almakta olup, bu resimlerdeki hasta ve tedavi eden ahslar 15. ve 16. yzyl Osmanl kyafetlerini tamaktadr (ekil 7). bn Sin Kanunun Latince tercmesinin 15. ve 16. yzyllarda Avrupada 36 defa baslm olmas da (Bk. Meyerhof, Max: Science and Medicine. In: The Legacy of Islm, ed. by Thomas Arnold and Alfred Guillaume, Oxford 1931, s. 330). bn Sinnn Avrupa tababetini nasl etkilediinin bir delilidir. Kanunun 1510da Paviadaki yaplan Latince basksnda bulunan bir resimde (ekil 1) bn Sinnn hkmdar olarak banda tac ile ortada tahtta kucanda Kanun kitab ile otururken, Hippokratn onun solunda Galenosun da sanda birer prens olarak temsil edilmesi, bn Sinann hekim olarak 16. yzyl banda dahi Hippokrat ve Galenostan bile Avrupada yksek tutulduunu gstermektedir. Hatta 17. yzyl sonuna ait tbb temsil eden Habit de Mdecin adl bir resimde (ekil 12) esas gvdenin bn Sina, sa kolun da Hippokrat, sol kolun da Galenos olarak temsil edilmesi, bn Sinann Avrupada 17. yzylda bile hl tababetin esasn tekil ettiini gstermektedir. bn Sinann gerek Montpellier gerekse Paris tp fakltelerinde tesirleri bykt. Montpellierde 1250 ylnda Marie de Meguelin olu Salomon, bn Sinann bir ka eserini tercme etmiti. Montpellierden Armengaud Blassius, 1280 ylnda bn Sinann Urcuzesinin tercmesini yaparak buna bn Rdn (Averroesin) erhini de ilave etmiti ki sonra bu Andreas Alpago tarafndan tekrar ele alnarak qui Castivavit versionem Canticorum Avicennae bal altnda 1555te baslmt. 1237

Montpellier Tp Fakltesinde XV. yzylda bir talebenin, bakalorya alrken syledii szlerden, o devirde bn Sinann tababetin en byk stadlarndan biri olarak addedildii anlalmaktadr [Wickersheimer, Ernest: Le discours de rception dun bachelier en mdecine montpellirain au dbut du quinzime sicle. Bulletin de la socit franaise dHistoire de la Mdecine, IX, 6 (1910), s. 249]. Papa Clement V. dAvignondaki saraynda 8 Eyll 1309da Arnoldo di Villanova (12341310)nnda dahil olduu zel hekimleri ile birlikte niversitelerin tp fakltelerinde okutulacak derslerin programnda bn Sinann Kannunun I, III ve IV. kitaplarnn yer almasn kararlatrmt (Delmas, Paul et Ch. Guerin Valmalc: Lhippocratisme montpellirain, ses origines. Rle propendrant des Fils de lslm et ses Enfants dsrael. Montpellier 1923). Fransz Kral VII. Charlesn hekimi Jacquez Despars da XV. yzylda bn Sinann Kannuna dair erh yazmt. Paris Tp Fakltesinin byk dershanesi Grand Amphithatredaki dnyann byk hekimlerini temsil eden duvar freskinde bn Sina da ar-Razi ile yanyana resmedilmitir (ekil 13). Gerek Viyana Tp Fakltesinde gerekse 1472de kurulan Mnihin Ingolstadttaki niversitesi Tp Fakltesi 15. ve 16. yzyllarda ders programnda bn Sinann Kanunu, Canon medicinae Avicennae ad altnda mecburi ders kitab olarak okutulmaktayd [Schaudig, Leonore: Geschichte der Medizinischen Fakultt 1472-1555 (Zulassungsarbeit Mnchen 1964, Univ. Archiv) s. 50; Bk. Krten, Heinrich: De ptisi Ein Consilium des Memminger Stadtarztes Dr. Ulrich Ellenbog vom Jahre 1480 fr die Lungenschwindsucht und ihre Behandlung. Sudhoffs Archiv 24 (1931), s. 246]. 1477 senesinde Mnihin Ingolstadt Tp Fakltesindeki byk dershaneye bn Sinann Avicenna olarak Latinceletirilmi ismi verilmiti [Hoffman, Siegfried: Sttten der Universitt. Sonderbeilage des Donau-Kurier (500 Jahre Universitt Ingolstadt-Mnchen) Juni 1972, s. 17]. Mnih Ingolstadt Tp Fakltesinin 16. yzyl bandaki Doktora Nizamnamesinin doktora talebelerine imtihanlarnda sorulacak sorularla ilgili 2. ve 5. maddeleri gereince; bn Sina veya arRaziden yaplacak yazl imtihanda bir puan, Hippokrattan yaplacak imtihanda dier gerekli ikinci puan aldktan sonra, doktora namzetlerine Dekann szl imtihanda bn Sina, Hippokrat ve Razinin kitaplarndan sorular sormas ngrlmekteydi (Goerke, Heinz: Die medizinische Fakultt von 1472 bis zur Gegenwart Festschrift-Die Ludwig-Maximilians-Universitt in ihren Fakultt. Hrsg. Laetitia Boehm ve Johannes Sprl. Berlin 1972, Bd I, s. 188). Bu sorular iin bn Sinann eseri Kannun I. kitabnn 2. fennindeki hastalk sebepleri ve semptomlar ile ilgili ksmlar ile IV. kitabn 1. blmnde (Fen) yer alan ateli hastalklarla ilgili ksmlarn bilinmesi gerekliydi (Billroth, Theodor: Lehren und Lernen der medizinischen Wissenschaften an den Universitten deutscher Nation. Wien 1876, s. 14). Mnih Ingolstadt Tp Fakltesinin 1472 tarihli stats Statuta Inclitae medicorum Facultatis studii Ingolstatensisde tp talebelerinin Hippokratn Aforizmalar yan sra bn Sinann Kannunun 1. kitabnn 1. ve 2. fennleri ile IV. kitabnn 1. fenninden szl imtihan edilmesi Latince olarak yle belirtilmektedir:

1238

Videlicet aut in Libro aphorismorum Hypocratis aut in prima vel secunda fen primi Canonis Avicennae aut prima fen quarti eiusdem. (Bk. Prantl, Karl: Die Geschichte der Ludwig-MaximiliansUniversitt. Bd. 2, Mnchen 1872, s. 42, Urk. Nr. 4). Bu blmleri tp talebelerinin ezbere bilmesi gerekmekteydi. Bavyera Kral Maximillian I (15731651) 1611de niversite iin yeni bir ders plan yrrle koydu ki, buna gre 1. ders ylnda teorik tp dalndaki eitim iin bn Sinann ve Galenin kitaplarn ders kitaplar olarak ngrlmekteydi (Goerke, Heinz: Die Medizinische Fakultt von 1472 bis zu Gegenwart. Festschrift, Bd. 1 Berlin 1972, s. 187). Viyana Tp Fakltesinin 1389 tarihli statsne gre doktora imtihannda tp talebelerinin imtihan edilmek iin bn Sinann Kannu, Technae Galeni veya Aphorismi Hippocratisden birisini semeleri ngrlmekteydi (Kink, Rudolf: Die Geschichte der Kaiserlichen Universitt Wien. Bd. 2, Wien 1854, s. 165). Sadece Alman ve talyan deil Louvain ve Montpellier gibi Fransz kltr blgelerindeki niversitelerde de bn Sinann Kannunun Latince tercmeleri 17. yzyl sonuna kadar ders kitab olarak okutulmakta idi. Hatta Vopiscus Fortunatus Plempiusun Kannun nemli ksmlarnn tercmesi ve erhi 1658de Louvainde neredilmiti (Bk. Clarissimi bn Tsina Canon medicinae, interprete et scholiaste Vopisco Fortunato Plempio, etc., Lovanii 1658). Gerek bn Sinann Kannunu, gerekse slam aleminin dier mehur hekimlerinin eserleri Toledoda ve talyadaki tercme merkezlerinde Latinceye evrilirken Arapa birok tbbi deyimler Latinceye girmi, tercmesi yaplamayan deyimlerin yerine Arapa karm yeni anatomik ve dier tbbi terimlerin girmesi ile Latino-Barbari denilen bir barbar Latince ortaya kmt (Bununla ilgili geni malumat iin Bk. : Schipperges, Heinrich: Die Assimilation der arabischen Medizin durch das lateinische Mittelatter. Wiesbaden 1964; Michler, M. und J. Benedum: Einfhrung in die medizinische Fachsprache. Berlin-Heildelberg-New York 1952, s. 10; Bk. Hyrtl, J. : Das Hebrische und Arabische in der Anatomie. Wien 1879). Andrea Alpago 1527de nerolan Latince Kann tercmesi sonuna ek olarak tbbi deyimler lgatesi ilave etmiti. Bu Lgate iin Kannun bn an-Nafis ve irazi erhlerinden de faydalanmt (dAlverny, Marie-Thrse: Avicenne et les mdecins de Venise. In: Fs. Bruno Nardi I, Firenze 1955, s. 188). bn Sinann Kannunun Latince tercmelerinde Arapa nomina anatomica zerine tp tarihisi ve bn Sina mtehasss rahmetli Gernot Rathn deerli ilmi aratrmas vardr. Gernot Rathn bu almasnda belirtildii gibi Avrupada bn Sinann Kann tercmeleri ile Latinceye giren ok sayda Arapa nomina anatomica 1895de Baselde kabul edilen yeni Nomenklatura kadar Avrupada kullanlmt (Rath, Gernot: Die arabischen nomina anatomica in der lateinischen Canonbersetzung. In: Avicenna Commemoration Volume, Calcutta 1956; s. 229-244).

1239

Kannun 1. kitabnn 1930 senesinde Cameron Gruner ve 1966da Mazhar H. Shah tarafndan ngilizceye tercmesi, tamamnn ise 5 cilt halinde 1954-60 yllar arasnda Rusaya tercme edilip neredilmesi, bn Sinann doumundan 1000 yl sonra bile dnya tababetini hl etkisi altnda tutan dnyann gelmi gemi en byk hekimlerinden biri olduunu gstermektedir (Gruner, Cameron: A Treatise on the Canon of Medicine of Avicena Incorporating a Translation of the First Book. London 1930; Shah, Mazhar H. : The General Principles of Avicennas Canon of Medicine, Karachi 1966; Ternovskii, V. A., A. K. Arends, . . smailov tarafndan yaplan Rusa tercme Takentte 1954-60da neredilmitir. Kanunun Urdu diline tercmesi de yaplmtr. Bunun iin bk. Ghulam Hasnain Kantoori: Qanun sheikl Abu Ali Sina. Vol. II-Urdu Translation. Nawal Kishore Press, 5th Ed. Lucknow 1931. zbek SSC Bilimler Akademisi de bn Sinann alKann fit-tbbn 15 cilt halinde Rusa ve zbeke dillerinde yaynlamak zeredir. Kannun 1. kitab Trkeye evrilerek 1995de yaynlanmtr. Bkz. bn Sina: el-Kann fit-tbb. 1. kitap. Trkeye eviren: Esin Khya. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Kltr Merkezi, Say: 103, Ankara 1995). bn Sinann Kannunu erh eden ve bu suretle akcier kan dolamn kefeden bn an-Nafis, eer yazdklarmn bundan 1000 yl sonrada geerli olacaklarn bilmeseydim bunlar yazmazdm demi. bn Sinann byle bir ey syledii malumumuz deil, ama eserleri ile doumundan 1000 yl sonra dnya tababetini hl etkiledii aikrdr. bn Sinann, Hemedanda eski trbesindeki kemikleri, yaptrlan yeni antkabrine tanrken kafatasndan yaplan fotoraflar zerinde son yllarda Ankarada antropolog Prof. Dr. evket Aziz Kansunun ve Rusyada M. M. Gerasimov, V. N. Ternovsky ve Atabekovun yaptklar antropolojik aratrmalar da bn Sinann Trk rkna mensup olduunu gstermektedir (Bk. Atabekov, Yu. A. and Khamidullin, Sh. Kh. : A Bust of Abu Ali bn Sina. A Scientific Reconstruction of the Great Sholars Image. Taschkent 1980, s. 82-83; Terziolu, Arslan: Yeni Aratrmalar Inda Byk Trk-slm Bilim Adam bn Sina ve Tababet. stanbul 1998, s. 9-22). Avrupada 17. yzyla kadar tbbi eseri al-Kanun, Fransz, Orta Avrupa, talyan, Alman ve Hollanda Tp Fakltelerinde ders kitab olarak okutulan ve hatta Hippokrat ve Galenosdan bile byk hekim, hekimlerin hkmdar olarak vasflandrlan ve yle resmedilen Buharal bn Sinann, Trk ve slm kltrne ait olmasndan, Trk-slm camias iin daha byk bir iftihar vesilesi olamayaca aikrdr. Abu Ali bn Sina (Avicenna): De Coitu, from the Third Book of his Canon (Hebrew Translation by R. Nathan Hameathi) Ed. Suessmann Muntner, In: Sexual Life (Hygiene and its Medical Treatment), Jerusalem 1965. Abl Farac: Abl Farac Tarihi. Trkeye ev. mer Rza Dorul, c. 1, Ankara 1945, s. 295. Advar, A. Adnan: Osmanl Trklerinde lim. stanbul (1970), s. 21. 1240

Ahmed bin Ali el-Mneccim el-Mahall r-Remml: Kann d-Dnya tercmesi, Nuruosmaniye Ktphanesi, No: 3000, varak 342b, 343a. Ahmed bin Mahmud: Seluknme, I, yayna hazrlayan: Erdoan Meril, stanbul 1977, s. 14-15. Al-Akfn: Kitab- Irad al-qsid il asn l-maqsid. Ed. Alois Sprenger, Calcutta 1849, s. 69. Alberts, Otto: Der Dichter des in uigurisch-trkischen Dialect geschriebenen Kudatku-Bilik (1069-70 n. Chr.) ein Schler des Avicenna. Arch. Gesch. Phil. NF, Bd. 7 (Berlin 1901), s. 319-336. Ali bin sa: Erinnerungsbuch fr Augenrzte. Aus arabischen Handschriften bersetzt und erlutert von J. Hirschberg und J. Lippert. Leipzig 1904, s. XXXV-XXXVII. dAlveny, Marie-Thrse: Avicenne et les mdecins de Venise. In: Medioevo e ranescimento, Studi in onore di Bruno Nardi I, Firenze 1955, s. 118. Ammr b. Ali al Mausil: Das Buch der Auswahl von den Augenkrankheiten; Halifa al-Halabhi: Das Buch vom Gengenden in der Augenheilkunde; Salah ad-din: Licht des Augen, Almancaya tercme edenler: Julius Hirschberg, Julius Lippert ve Eugen Mittwoch, Leipzig 1905. Anawati, Georges C.: Essai de bibliographie avicennienne. Le Caire 1950, Nr. 142. Avicennae Liber Canonis, de medicinis cordialibus, et cantica cum caftigationibus Andreae Alpagi Bellunensis. Venetiis MDXLIIII. Avicenne: Poeme de la mdecine, cantica Avicennae, texte arabe traduction latine du XIIIe siecle avec introductions, notes et index par Henrie Jahier et Abdkader Noureddine. Paris 1956. Axenfeld, Theodor: Lehrbuch der Augenheilkunde. 2. Aufl. Jena 1910. Barani, Syed Hasan: bn Sina and Al-Birn. In: Avicenna-Commemoration volume. Iran Society, Calcutta 1956, s. 10-11. Bernikow, Theodor: Die Augenheilkunde des Avicenna. Nach dem Liber Canonis zum erstenmal ins Deutsche bertragen. (III. Teil) Diss. Berlin 1900. Billroth, Theodor: Lehren und Lernen der medizinischen Wissenschaften an den Universitten deutscher Nation. Wien 1876. Bloch, Ivan: Ursprung der Syphilis. Jena 1901. Browne, Edward Granville: The Chahar Maqala (Four Discourses) of Nidhami-iArudi-i Samarqandi. translated into English, JRAS 1899, s. 816 f. Bursal Mehmet Tahir: Osmanl Mellifleri. c. 2, stanbul (1972). 1241

C. B. Bosworth: Ghurids maddesi, El2. Cueva, Juan: Die Augenheilkunde des Avicenna. Nach der Lateinische bersetzung des Kanon, Venedig 1564 (Buch III, Fen 3) zum erstenmal ins Deutsche bertragen. Diss. Berlin 1899. Delmas, Paul et Ch. Guerin Valmalc: Lhippocratisme montpellirain, ses origines. Rle propendrant des Fils de lslm et ses Enfants dsrael. Montpellier 1923. Diepgen, Paul: Die Frauenheilkunde der Alten Welt. Handbuch der Gynkologie von W. Stoeckel. 3. Aufl. C. XII, 1. Mnchen 1937. Diepgen, Paul: Frau und Frauenheilkunde in der Kultur des Mittelalters. Stuttgart 1963, s. 33-34. Eckleben, Willy: Die abendlndischen Avicenna-Kommentare. Diss. Leipzig 1921. Elaut, Louis: Der Avicenna-Kommentar des Chirurgen Leonarda de Bertapaglia. Sudhoffs Archiv, Bd. 41, 1 (1957). Ghulam Hasnain Kantoori: Qanun sheikl Abu Ali Sina. C. II-Urdu Translation. Nawal Kishore Press, 5th Ed. Lucknow 1931. Gt Sargar-Balay Djam: Zur Psychiatrie des Avicenna (bn Sina) unter besonderer Bercksichtigung der endogenen Depressionen. Bonn 1970, s. 32-34. Goerke, Heinz: Die Medizinische Fakultt von 1472 bis zu Gegenwart. Festschrift, Bd. 1 Berlin 1972, s. 187 ff. Goerke, Heinz: Die medizinische Fakultt von 1472 bis zur Gegenwart Festschrift-Die LudwigMaximilians-Universitt in ihren Fakultt. Hrsg. Laetitia Boehm ve Johannes Sprl. Berlin 1972, Bd I, s. 188 ff. Gomoiu, V.: bn Sina (Avicenna) Byk Trk Filozofu ve Tp stad bn Sina. Trk Tarih Kurumu Yaynlar: VII. seri, No. 1, stanbul 1937, s. 41ff. Grlitz, W.: Wchter der Glubigen. Hamburg (1936). Gruner, Cameron: A Treatise on the Canon of Medicine of Avicenna Incorporating a Translation of the First Book, London 1930. Hamarneh, Sami: Index of Manuscripts on Medicine. In the Zhiriya Library, Damascus 1969, s. 325-329. Hamarneh, Sami: Thirteenth Century Physician Interprets Connection between Arteries and Veins. Sudhoffs Archiv, Bd. 46 51962), s. 17-26. 1242

Hoffman, Siegfried: Sttten der Universitt. Sonderbeilage des Donau-Kurier (500 Jahre Universitt Ingolstadt-Mnchen) Juni 1972, s. 17ff. Hyrtl, J.: Das Hebrische und Arabische in der Anatomie. Wien 1879. Ideler, Julius Ludovicus: Physici et medici graeci minores. C. I, II, Berolini 1841, 1842. bn Abi Usaibia: Uyn al-anb fi tabakat al-atibba. Ed. August Mller, Bd. 2, Kahire 1882-1884. bn al-Kft: Tarih al-Hukam. Ed. Julius Lippert, Leipzig 1903. bn an-Nadim: Kitab al-Fihrist. Ed. Gustav Flgel Bd. I, II, Leipzig, 1871-72. bn an-Nafis: arh Tarih al-Qnn li bn Sina. Berlin Kraliyet Ktphanesi Hs. Landberg 931 fol. 65a; 65b. bn Sina: Die Augenheilkunde des Ibn Sina. Aus dem Arabischen bersetzt und erlutert von J. Hisrschberg und J. Lippert, Leipzig 1902. bn Sina: el-Kann fit-tbb. 1. Kitap. Trkeye eviren: Esin Khya. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Kltr Merkezi, Say: 103, Ankara 1995. bn Sina: K. al-Knn fit-tbb. C. 2, Bulak 1294 H. /1879-80 M. bn Sina: K. al-Qnn fit-tbb. cilt II, Romae 1593. bn Sina: Risleler 3. Akn Mahiyeti Hakknda Risle. Nr. ve Trkeye ev. Ahmed Ate, stanbul 1953. skandar, A. Zaki: A Catalogue of Arabic Manuscripts on Medicine and Science in the Wellcome Historical Medical Library, London 1967. Kahle, Erhart: Avicenna (bn Sina) ber Kinderkrankenheiten seines Qanun. Erlangen 1979. Kink, Rudolf: Die Geschichte der Kaiserlichen Universitt Wien. Bd. 2, Wien 1854. Kirch, E.: Avicennas Lehre von den Sexualleiden. Festschrift F. Werner Leibbrandt zum 70. Geburtstag. Hrsg. v. J. Schumacher, M. Schwenk. Mannheim 1967. Kolta, Kamal Sabri: Zur Geschichte der Diagnose der altgyptischen Augenkrankheit Trachom. Medizinische Diagnostik in Geschichte und Gegenwart, Festschrift fr Heinz Goerke zum 60. Geburtstag, Mnchen 1978, s. 48. Koning, Pieter de: Trois traits danatomie arabes par Muhammed bn Zakariyy al-Rz, Ali bn al-Abbas et Ali bn Sn. Leiden 1903. 1243

Kraus, Paul: Eine arabische Biographie Avicennas. Klin. Wschr. Jahrg. 11 (1932) s. 1880-1884. Krten, Heinrich: De ptisi Ein Consilium des Memminger Stadtarztes Dr. Ulrich Ellenbog vom Jahre 1480 fr die Lungenschwindsucht und ihre Behandlung. Sudhoffs Archiv 24 (1931), s. 246. Leibbrand, Werner und Annemarie Wettley: Der Wahnsinn, Geschichte der Abendlndischen Psychopathologie. Mnchen 1961. Littr, E.: Oeuvres Compltes dHippocrate. Tome VII, Paris 1851. Mac Kinney, Loren: Medical Illustrations in Medieval Manuscripts. London 1965. Meyerhof, Max et D. Joannides: La gyncologie et Lobsttrique chez Avicenne (bn Sina) et leurs rapports avec celles Grecs, Le Caire 1938. Meyerhof, Max: bn an-Nafis und seine Theorie des Lungenkreislaufs. In: Quellen und Studien zur Geschichte der Nat. Wiss. u. d. Medizin 4, 1935. Meyerhof, Max: Science and Medicine. The Legacy of slm, ed. by Thomas Arnold and Alfred Guillaume, Oxford 1931. Michailowsky, Elias: Die Augenheilkunde des Avicenna. Diss. Berlin 1900. Michler, M. und J. Benedum: Einfhrung in die medizinische Fachsprache. Berlin-HeildelbergNew York 1952, s. 10. Miki, Sakae: What is Medicine? Medicine is common to the east and the west. What is the History of Medicine? Osaka 1976. Muhammed al-Hseyni al-Curcn: Zhire-i Hvarizmhiyye. Ayasofya Ktphanesi No: 3620. Muhyi el-Din el Tatawi: Der Lungenkreislauf nach el-Koraschi. Diss. Freiburg 1924 (Daktilo makinas ile yazl tez). Neuburger, Max u. Julius Pagel; Handbuch der Geschichte der Medizin. Bd. 1, Jena 1902. Nizami-i Arz: ehar Makale. Tb lmi ve Mehur Hekimlerin Mahareti. ev. Abdlbaki Glpnarl, Ner. Sheyl nver, stanbul 1936. Perrenon, Eugen: Die Chirurgie des Hugo von Lucca. Diss. Berlin 1899. Peters, Hermann: Der Arzt und die Heilkunst in alten Zeiten. Dsseldorf-Kln 1969, Abb. 117. Plempio: Clarissimi bn Tsina Canon medicinae, interprete et scholiaste Vopisco Fortunato Plempio. Lovanii 1658. 1244

Prantl, Karl: Die Geschichte der Ludwig-Maximilians-Universitt. Bd. 2, Mnchen 1872, s. 42, Urk. Nr. 4. Rath, Gernot: Die Arabischen Nomina Anatomica in der Lateinischen Canonbersetzung. Avicenna Commemoration Volume, Calcutta 1956; s. 229-244. Renaud, H. P. J.: Abulcasis, Avicenne et les grands mdecins Arabes ont-ils connu la syphilis. Bull. Soc. franc. hist. med. 28 (1934), s. 122. Renaud, H. P. J.: Sur les noms de serpents dans Avicenne. Hespris 24 (1937), s. 216-220. Renaud, H. P. J.: Une suite Lurgza dAvicenne sur la mdecine: Le pome dbn Azrn et ses commentateurs. Hespris 12 (1931), s. 204-228. Ruska, Julius: Arabische Giftbcher, III. Die Gifte im Kanon des Avicenna. Fortschritte der Medizin 50 (1932), s. 794-795. Schacht, Josef: bn al-Nafis, Servetus and Colombo. Andalus 22 (1957), s. 317-336. Schadewaldt, Hans: Die Geschichte des Diabetes. Allergie und Immunittsforschung. Verhandlungen der Deutschen Gesellschaft fr Allergie und Immunittsforschung, X. Kongress Bonn/Rhein, Oktober, 1966, Bd. 2, Stuttgart 1968, s. 11-13. Schaudig, Leonore: Geschichte der Medizinischen Fakultt 1472-1555 (Zulassungsarbeit Mnchen 1964, Univ. Archiv) s. 50. Schipperges, Heinrich: Die Assimilation der arabischen Medizin durch das lateinische Mittelatter. Wiesbaden 1964. Seidel, Ernst: Die Lehre von der Kontagion bei den Arabern. Archiv fr Geschichte der Medizin. Bd. 6, 2 (1913), s. 87-88. Shah, Mazhar H.: The General Principles of Avicennas Canon of Medicine, Karachi 1966. Sontheimer, Joseph: Zusammengesetzte Heilmittel der Araber. Nach dem Fnftenbuch des Qanons von Ibn Sin aus dem Arabischen bersetzt von J. von Sontheimer. Freiburg im Breisgau 1845. Spies, Otto und Hans-Jrgen Thies: Die Propdeutik der Arabischen Chirurgie nach Ibn al-Quff. Sudhoffs Archiv, Bd. 55, 4 (1971) s. 386. Spies, Otto: Das erste Auftreten der Syphilis in gypten im Jahre 1498. Sudhoffs Archiv, Bd. 52, 4 (1969), s. 382-384.

1245

Sudhoff, Karl: Weitere Beitrge zur Geschichte der Anatomie im Mittelalter. Archiv fr Geschichte der Medizin, Bd. 8 (1914) s. 11-13. Sudhoff, Karl: Zu den Schlafschwmmen der Borgognoni. Arch. f. Gesch. d. Med. Bd. 13, 3-4 (1921), s. 129. abbh, brahim: Fihris al-mahttat al-musavvara. Cz III, Ksm 2, at-tbb, Kahire 1959, Nr. 234-235. Temkin, Owsei: Was Servetus influenced by bn an-Nafis? Bull. His. Med. 8, 1940, s. 731-734. Ternovskii, V. A., A. K. Arends, . . smailov tarafndan yaplan Rusa tercme Takentte 195460da neredilmitir. Kanunun Urdu diline tercmeside yaplmtr. Terziolu, Arslan: Al-Birn (973-1051), ein trkischer Universalgelehrter der islamischen Renaissance, Beitrge zur Geschichte der Pharmazie, 27 Jahrgang 1 (1975) s. 1-5. Terziolu, Arslan: Osmanl Ykseli Dneminin nl Hekimbas: Ahi elebi. Bifaskop, Yl 4, Say: 11, Ekim 1983, s. 13-18. Terziolu, Arslan: Seluklu Hastaneleri ve Avrupa Kltrne Tesirleri. Malazgirt Armaan, Ankara 1972, s. 49-66. Terziolu, Arslan: Yeni Aratrmalar Inda Byk Trk-slam Bilim Adam bn Sina (Avicenna) ve Tababet. stanbul 1998. Ullmann, Manfred: Die Medizin im slm. Leiden-Kln 1970. Ullmann, Manfred: Untersuchungen zur Ragazpoesie. Wiesbaden 1966. Uspensky, Paul: Die Augenheilkunde des Avicenna. Nach dem Liber Canonis zum erstenmal ins Deutsche bertragen. Diss. Berlin 1900. Uzluk, Feridun Nafiz: bn Sina, Eeyhrreis. Byk Trk Filozof ve Tb stad bn Sina. T. T. K. Yaynlarndan: VII. seri, No. 1, stanbul 1937, s. 9, 10. nver, Sheyl: Trk hekim ve feylesof bn Sinann doum ve lm yllar ay ve gnleri. Tedavi Klinii ve Laboratuvar. Tom. 6, 21, 1936, s. 1-6. Vallicrosa, Jos M. Millas: Nuevos estudios sobre historia de la ciencia de la Biblioteca Catedral de Toledo. Madrid 1942, s. 64-67. Vattier, P.: Albugalii filii Sinae, sive ut vulgo dicitur, Avicenna philosophorum ac medicorum arabum principis de morbis mentis tractatus. interprete Petro Vatteris. Parisiis 1659. 1246

Wellmann, Max: Philumenos. Hermes 43 (1908), s. 375. Wickersheimer, Ernest: Le discours de rception dun bachelier en mdecine montpellirain au dbut du quinzime sicle. Bulletin de la socit franaise dHistoire de la Mdecine, IX, 6 (1910), s. 249. Wiedemann, Eilhard: bn Sinas Anschauung vom Sehvorgang. Arch. Gesch. Naturw. und Technik 4 (1913), s. 239-241. Yaltkaya, erefeddin: bn Sinann baslmam iirleri. Byk Trk Filozof ve Tb stad bn Sina. Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan: VII. Seri, No: 1, stanbul 1937, s. 51. Yaltkaya, M. erefeddin: bn Sinann bni Abi Usaybiann Tabakatndaki Hal Tercemesi. Byk Trk Filozof ve Tb stad bni Sina, ahsiyeti ve Eserleri Hakkndaki Tetkikler, T. T. K. yaynlarndan VII. Seri, No. 1, stanbul 1937, s. 3-4. Zahir al-Din Ali b. Zayd al-Bayhaki: Kitb Tatimmat sivn al-hikma, nr. Muhammed afi, Lahur 1351.

1247

Brn / Abdullah Duman [s.662-680]

Yznc Yl niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Hayat ve Milliyeti A. Knyesi Brnnin knyesi mellifler tarafndan genelde, Eb Reyhn el-Mneccim el-Brn,1 Muhammed b. Ahmed Eb Reyhn el-Brn el-Harezm,2 Eb Reyhn Mneccim el-Brn,3 std Eb Reyhn Muhammed b. Ahmed el-Brn4 eklinde kaydedilmektedir. sim ve knyesinde eski mellifler arasnda belirgin bir ayrlk olmad gibi, son dnem aratrclar da yukardaki knyelerden birisini tercih etmektedir.5 Kendi eserlerinin zerinde de knyesi, Eb er-Reyhn Muhammed b. Ahmed el-Brn olarak yazlmasna ramen, Tahdd Nihytl-Emkin li Tashh-i Mesftl-Meskin adl eserinde kk bir farkllk dikkatimizi ekmektedir. Bu eserinin zerinde nisbesi, Brn olarak deil Beyrn eklinde kaydedilmitir.6 B. Ailesi Brnnin elimizde mevcut olan eserlerinde ve dier kaynaklarda ailesi hakknda bilgi yok denecek kadar azdr. Bu sebeple anne-baba ve nesebini tespit etmek u andaki bilgilere gre mmkn grnmemektedir. Bir iirinde kendisi de bunu ifade etmitir: Zeki Velidi Togan, Brnnin annesinin odun toplayan bir kadn olduunu syler ama bunu doru kabul etmek mmkn deildir. Tavit Tanc onun ilme dknl sebebiyle kendinden ve ailesinden bahsetmeye zaman bulamadn7 belirtmektedir. Nitekim Brnnin kendi ifadelerinden bilime ok erken yalarda balad, daha 18 yanda enlem ve boylam lmleri yapabilecek seviyeye geldii anlalmaktadr.8 Bu szleriyle Brnnin, anne ve babasnn fakir olduklarn sonucu karlabilecei gibi, Mslman olmadklarn sylemek istemi olmas da mmkndr. C. Doum Yeri Brn, Makle f Hikyet-i Ehlil-Hind f stihrcil-Umr adl eserinde kendi doum yerini, Benim doum yerim imal tarafnda enlemi 41dakika 20 derece olan ve Medinets-Selamdan douya doru tam bir saat olan Harezm ehridir. Doum gnm Perembe gn 3 Zilhicce 362 senesidir9 eklinde belirtmektedir. Bununla birlikte, Brn nisbesinin bir yerleim yerine mensubiyetini gsteriyor olabilecei ihtimaliyle doum yeri konusunda gr ayrlklar meydana gelmi, mellifler bu yerleim yerinin nerede olabileceini, Brn nisbesinden yola karak tespit etmeye gayret etmilerdir. rnein, bn Eb Usaybia, 10 bn-i Sad, 11 Hansr,12 ve ehrezurye13 gre, Brn sfat, Ebu Reyhann, Sindde bir ehir olan Brna mensubiyetini belirtir. Dolaysyla doum yeri bu ehirdir.

1248

Semn,14 Ykt,15 Muhammed Abdulvahap el-Kazvn,16 Hac Halfe,17 Ebul-Hasan Dehkan18 Bulgakov,19 G. Allana20 gibi melliflere gre ise, Brn nisbesi Harezmin dna delalet etmektedir, dolaysyla Brn Harezmin d sokaklarnda dnyaya gelmitir. Zeki Velidi Togan, Gnay Tmer ve Aslan Terzioluna gre Brn, Trkmenistan0aki bugn Kalpakskaya ahabbas Veli adyle bilinen Medine el-Harezm ehrinin Ks denilen d semtinde dnyaya gelmitir.21 Yukarda da getii gibi, Brn, Harezmde doduunu aka belirtmektedir. Bunun yannda Tahdd adl eserinde yine Harezmden vatanm diye sz etmektedir.22 Aktarmaya altmz bilgiler ve kendi ifadelerini deerlendirdiimizde Harezmde doduu konusunda phe kalmamaktadr. . Vefat Tarihi Yukardaki bilgilerden anlald gibi, Brnnin doum tarihinde bir ihtilf grnmemekle birlikte ayn eyi lm tarihi hakknda sylemek mmkn deildir. Vefat tarihi ile ilgili mellifler tarafndan aktarlan farkl rivayetler bu konuyu aratranlar arasnda tartmalara sebeb olmutur. Bu tartmalar bazen doum tarihinin de yanl olabilecei fikrini gndeme getirmitir. Brnnin lm tarihiyle ilgili tartmaya yol aan sebeblerden en dikkat ekeni yukarda belirtildii gibi, Ykutun, rakamla kaydettii 403 tarihidir.23 Zeki Velidi Togan, bu tarihin 443/105152den galat olduunu kabul etmek suretiyle, Brnnin kendi ifadesiyle telif etmeye alr.24 Sayl ise, Brnnin lm tarihinin gnne varncaya kadar tafsilatl bir ekilde kendi talebesi Ebul-Fazl esSerahs tarafndan intikal ettiini, bu durumun hatann lm ylnda deil de doum ylnda olduu ihtimalini akla getirdiini25 belirtmektedir. Brn, doum tarihiyle ilgili bilgiyi kendisi verdii gibi yann 80i getiini de kendisi bildirmektedir. Bu konuda verilen tarihler bir deerlendirilmeye tabi tutulduunda kendi ifadelerine ncelik tanmak zorunda olduumuz aktr. Yann 80i getiini syledii yllarda gzlerinin ve kulaklarnn zayfladn da sylemesine ramen,26 zihninde herhangi bir problem yaadna dair bir ey belirtmemektedir. Dahas o, bu gnlerde Saydale gibi ciddi bir eseri dikte ettirmekle meguldr. Yine Ykttan gelen bir rivayette, vefatndan birka dakika nce bir dostuyla ferizle ilgili bir problem zecek27 kadar akl bandadr. Bu durumda yann 80i gemesi ile ilgili szlerinin herhangi bir hata veya zihinsel zrden kaynaklandn sylememiz imkanszdr. D. Milliyeti Brnnin ailesi ile ilgili malumat eksiklii milliyeti ile ilgili farkl iddialarn ortaya atlmasna sebep olmutur. Onun Arap,28 Fars29 ve Harezmli30 olduunu savunan grlerin yannda, Brn, bn Sn ve Frb gibi limlerin Fars olduu konusunda phe yoktur31 diyebilecek kadar mutaassp iddia sahipleri de bulunmaktadr. Hemen belirtmekte fayda var ki onun Arap olduunu iddia edenlerin 1249

dayandklar deliller, zerinde durmaya demeyecek kadar sathidir. Milliyeti konusundaki tartmalar daha ok Fars veya Trklyle ilgilidir. Elimizdeki bilgiler, Brnnin Trk olduu konusunda phe brakmayacak deliller ortaya koyar. Bu delilleri maddeler halinde yle inceleyebiliriz: a- Brn Saydane adl eserinde, ben gerek Arapay ve gerek Farsay sonradan rendim. Bunlarn ikisi de benim ana dilim deildir. Bununla beraber bana; Arap dili ile hicvedilmem Farsa meth ve sitayi edilmemden daha ho gelir. Bu szm; Farsaya evrilmi olan bir ilim kitabnn ciddiyet ve revnaknn gittiini ve parlaklnn snerek ksufa uradn ve glge altnda kaldn, artk ondan istifade etmenin mmkn olmadn takdir edebilenler tasdik ve kabul ederler. Farsa; yalnz, kisralara dair verilen haberlere ve gece masallarna yarar32 demektedir. Brn, Farsa ve Arapay sonradan rendim dediine gre bu iki dilin ana dili olmas mmkn deildir. Ana dili olmadna gre onun Arap veya Faris olduu da dnlemez. b- srul-Bakye adl eserinde Harezmlileri ran aacnn bir dal33 olarak nitelendirdiine gre Harezmcenin de Farsa veya Farsann bir dal olmas gerekir. Bu durumda Harezmcenin de Brnnin ana dili olduunu syleyemeyiz. Blgede, Brnnin ana dili olma ihtimali olan bir baka dil Sodcadr. Brnnin kendi ifadesine gre, Harezmce ve Sodca ilim dilidir. nk o, Harezm ve Sod dilinde yazlm eserlerden bahsetmekte, hatta Kuteybe b. Mslimin Harezm ve Sodlularn eserlerini yaktn, bilim adamlarn ldrdn ve tarihlerini yok ettiini belirtmektedir.34 Brnnin Harezm ve Sod kltr ile ilgili verdii bilgilerden Harezm dilinin iptida bir dil olmad, aksine bilim dili olduu anlalmaktadr. Dier taraftan Brn, Kitbs-Saydale adl eserinin n sznde, dnyann her tarafnda Arapaya kitaplar tercme edilmi ve ilimler bu dile evrilmi olmakla Arapa zenginlemi ve gnllerde yer bulmu ve bu dilin gzellii gnllerden damarlara gemi ve ilemi bulunmaktadr. Bununla beraber herkes kendisinin alkn olduu akranlarnn arasnda konuup grt dili, ana dilini daha ho ve daha tatl bulur. Ben bunu kendi nefsimden biliyorum. lim dili olan Arapa yerine benim ana dilim ile ilim tespit edilmi olsayd oluk zerine km olan deveye veya tarla srmek iin ifte koulmu olan zrafaya ald gibi alr ve hayret edilirdi35 demektedir. Brnnin bu ifadelerinden Arap, Fars veya Harezmli olmad gibi Sod milletinden olmad da aktr. Zira bir taraftan Harezmlileri ran aacnn bir dal olarak nitelendirmekte, Harezm ve Sod kltrnden bahsetmekte, dier taraftan ana dilinin bilim dili olmadn ifade etmektedir. Trkenin Harezm blgesinde X. zellikle XI. yzylda etkili olmaya balamas XIII. yzylda olgunluk devresine ulaarak Harezm Trkesine dnmesi36 dnlrse, Brnnin X. yzylda bilim dili olmadn syledii ana dilinin Trke olma ihtimali ok yksektir. c- Brnnin eserlerinde Trke konutuunu ima eden cmlelerine ahit oluyoruz. Sir Derya havzasndaki Stkentli bir Trkmen tabibin mumyalarndan bahsederken Trkmenceyi daha ocukluunda bilen birisi sfatyla anlatmaktadr. Cemhir adl eserinde geen bu ifadeler yledir. Delikanllmda bir ihtiyar Trkmen hatrlarm. Bu ihtiyar Stkent hududundan her yl Harezmha 1250

gelir ve kendi yapm olduu nebati mumya ve saireden mrekkep birtakm hediyeler getirirdi. Bu ihtiyar, ilalar tamamyla otlardan yaptklarn ve otlardan yaplan ilalarn tesirlerinin daha fazla ve daha abuk olduunu iddia ederdi.37 Yine Trke konutuunu dnmemize zemin hazrlayan Saydane adl eserindeki cmleleri yledir: Trklerden biri bana bu yamur tandan bir miktar getirmi ve bunu benim sevinle derhal mnakaasz kabul edeceimi zannetmiti. Ben; bu ta kabul etmeden nce kendisinden bu ta ile yamur mevsimi dnda yamur yadrmasn, yamur mevsiminde olursa benim istediim muhtelif defalarda bunu tekrar etmesini, bu ekilde bana kanaat gelecek olursa kendisine umduundan fazla ikram edeceimi syledim. Bu ta ile yamur yadrmaya kalkan bu kimse, ta suya daldrdktan sonra homurdanmaya ve barmaya balad. Fakat yamurdan bir eser zuhur etmedi. Sadece kendisinin havaya frlatm olduu sular yere dt.38 d- Tahdd adl eserinden Brnnin, Crcanda kald sre iinde astronomik gzlemlerine devam ettiini, Dnyann evresini lmek iin bir ara Dihistan ve Guzz Trkleri arasndaki bir blgeye gitmek istediini fakat paraszlk sebebiyle gidemediini reniyoruz.39 Togan bu konuda, kendisi Trk olmayan birisinin gebe Ouz Trkleri arasna gidip rasat tetkikatnda bulunmas, bence muhtemel grnmyor demektedir.40 e- Brn, Hint toplumunu ve bilimini aratrmak iin Hindistana gitmi ve yllarca orada kalmtr. Sanskriteyi sonradan rendiini belirten rivayetler vardr. rnein Yakut, Sanskriteyi Hindistana gittiinde rendiini belirtmektedir.41 Bu durumda bu dilin de onun anadili olmad ortadadr. Dier taraftan Brn, Arapa ve Farsay sonradan rendiini belirtmekle birlikte Trke rendiini gsteren bir kayt mevcut deildir. Halbuki o, ocukluunda Trkmen bir ihtiyarla konutuunu hatrlamakta, Guzz Trklerinin arasna giderek aratrma yapmak istediini belirtmektedir. Yine uzak Trk lkelerinden gelen elinin kutup yaknndaki denizin tesine kadar uzanan memleketinin mntehasnda gnein, geceleri karanlk olmayacak ekilde, mtemadiyen ufkun stnde kalmak suretiyle devrini yaptn sylediinde, Sultan Mahmud bu konunun izah iin Brnyi davet etmekte ve meselenin izahn istemektedir.42 Bu durumda Brnnin Trkeyi ana dili olarak zaten bildiini, Arapa, Farsa veye Sanskrite gibi sonradan renme ihtiyac hissetmediini syleyebiliriz. f- Brn, eserlerinde Trk tarihine ve etnorafyasna ait malumat naklederken Trke isimleri adeta kendisine has bir Trk ivesi ile yazmakta, q yerine kh, g yerine gh kullanmakta, ark Trkesindeki gleri ylere dntrmektedir. Togan, bu dnmlerin Harezm Trk ve Peenek ivesi hususiyetleri olduunu belirtmektedir.43 g- Brn, annesi ve babas hakkndaki Ebu Leheb ve hammaletel hatab szleriyle onlarn, Mslman olmadklarn, bu sebeble haklarnda konumak istemediini belirtmi de olabilir. imdi bu dncemiz doru ise, Brnnin Trk olma ihtimali ok yksektir. nk X. yzyln sonlarna kadar Horasan, Harezm ve Maverannehir blgelerinde hakim unsur olduklar anlalan ranllar tamamen 1251

Mslmanlamt. rana slm dininin Hz. mer devrinde girdii ve slm aknlarnn bu dnemde Ceyhun nehrine, yani Maverannehir blgesine dayand dnlrse aradan geen asrlk zaman ierisinde bu blgede yaayan ranllar ve dier milletlerin slm dini konusunda olgunluk devresine ulatklarn syleyebiliriz. Halbuki Trkler bu tarihlerde slm dinine yeni girmektedir; ve henz tamam Mslman olmamtr. Karahanllar bir taraftan Mslmanlarla savarken bir taraftan kendi rktalarndan Mslman olmayanlarla savamaktadr. Yengi Kentten Cend blgesine geen Seluklularn slma giri sebebi de ilgintir. Ebl-Ferec bu hadiseyi yle aktarr: Yengi Kentte Ouz Yabgusuyle aras bozulan Dukak olu Seluk kabilesi ile beraber gizlice Turan yani Trk diyarndan ran diyarna obanlk etmek bahanesi ile getiler. Bunlar ranllarn Mslman olduklarn grerek Biz iinde yaamak istediimiz bu memleket halknn dinini kabul etmez ve onlarn trelerine uymazsak bir kimse bize iltifat etmez ve biz tek bamza yaamaya mahkum bir aznlk halinde kalrz dediler. Bundan sonra Harezm diyarnda srlerini otlattklar ln civarnda olan Harezme ait Zandak ehrine bir eli gnderdiler. ehrin valisinden kendilerine slm retecek bir lim gndermesini istediler. Vali bir ok hediyelerle birlikte bunlara bir adam gnderdi44 Ebul-Ferecin bu szleri Farsllarn bu dnemde tamamen slma girdikleri Trklerin ise girme aamasnda olduklar ile ilgili fikrimizi desteklemektedir. Yine bu devrin zelliini Brnnin, Ouzlardan birisi Mslman olduunda Trkmn oldu denilirdi45 sz btn plaklyla anlatmaktadr. Brnnin ailesinin Harezme dardan geldiini ve Ksn kenar semtlerinden birisine yerletiini bu sebeble kendine d anlamnda Brn nisbesi verildiini belirtmitik. Bu bilgileri birletirdiimizde u sonuca ulaabiliriz. Brnnin anne ve babas Harezme g eden Ouz Trk ailelerinden birisiydi; ve bu g hadisesi doumuna yakn bir tarihte vuku bulmutu. Dier taraftan onlar Mslman deillerdi. Muhtemelen eski dinlerini hl devam ettiriyorlard; veya henz slma girmeden vefat etmilerdi. Brnnin, anne ve babas ile ilgili Ebu Leheb ve hammaletel hatab szleriyle ite bu gerei, yani onlarn Mslman olmayan Trk ailelerden birisi olduklarn ima etmi olmas muhtemeldir. Hayat Serveni Eyll 973 senesinde Harezmdeki Ks, bu gnk ah Abbas Veli kasabasnda domutur.46 Brnnin doduu yllarda Harezm, dou ve bat olmak zere Smnoullar Devletine bal iki valilik tarafndan paylalyordu. Dou Harezm, merkezleri Ks olmak zere, Harezmhlar tarafndan ynetilirken, merkezi Crcniye/Grgen olan Bat Harezm, Memnoullarnn idaresi altnda idi. 47 Brnnin, Afrioullarndan Harezmhlarn himayesine ne ekilde girdii belli olmamakla birlikte, 362/973te Harezmde doduunu belirtmektedir.48 Dier taraftan, 380/990da Harezmin enlem ve boylamn belirlemek iin altn,49 995te Harezm yaknlarndaki Ceyhun nehrinin batsndaki Bukana kynn lmleriyle uratn ifade etmektedir.50 Bu ipularndan, 1252

Harezmhlar ve Memnlerin Ekim 995te yaptklar savaa kadar Harezmde yaad anlalmaktadr. Yine ocukluunda Harezm sarayna ila getiren Trkmen bir ihtiyarla konutuunu hatrladn belirtmesi,51 18 yanda enlem hesaplamalar yapabilecek seviyede bilgi donanmna sahip olmas, saray eitimi ve terbiyesiyle bydn gstermektedir. Harezmliler ve Memniler arasnda yaplan savatan52 savatan sonra Brn, ana vatanm dedii Harezmi terk etmek zorunda kalm ve Ziyrlerin bakenti Crcan/Grgana giderek Crcan, Glan, Taberistn, Khistn gibi yerlerin hkimiyetlerini yzellibe yl, 315-927-1077 ellerinde tutmu olan Ziyrlerden Kbs b. Vemgrin hizmetine girmitir.53 Brnnin Kbsun sarayna tam olarak ne zaman geldii konusu ak deildir. Kendisi Harezm sarayndan ayrldktan sonra mddet Reyde bulunduunu, burada her ynden perian bir halde olduunu belirtmekle beraber, sresi konusunda bir ip ucu vermemektedir.54 Crcaniye/Grgene dnnceye kadar Kbsun hizmetinde rasat faaliyetlerini ve ilm almalarn devam ettirdiini, hatta ay tutulmasn gzlemlemek iin 997 tarihinde Harezmde bulunduunu gryoruz.55 Brn, Kbusa kitap atfetmek56 ve onu vmekle birlikte57 kat kalpliliinden ve sert mizacndan holanmaz.58 Memn b. Muhammedin 997de vefatyla Crcaniye/Grgente Harezm tahtna geen olu, Ebul-Hasen Ali b. Memnun, 1009da daveti zerine Harezme dnerek, Memnoullarnn 995-1017 hizmetine girmeyi tercih eder.59 EbulHasen Ali b. Memnun ayn yl lmesiyle, tahta kan kardei Ebul-Abbas Memn b. Memn, Brnyi korumas altna alr.60 Brnnin ifadelerinden Ebul-Abbasn kendine ok iyi davrand almasna zemin hazrlad anlalmaktadr.61 Brnnin bu sarayda devrinin ileri gelen bilginlerinden bazlaryla tanma ve bilimsel meseleleri tartma imkn bumutur. Ebu sehl sa elMesh, Ebul-Hayr el-Hammr, Ebu Nasr Mansur b. Irk ve bn-i Sn bunlardan sadece bir kadr.62 Sultan Mahmudun, Harezm blgesini, 1017de fethetmesine kadar Crcaniye/Grgente kalan Brnnin bu tarihten itibaren vatan Gaznedir. Sultanla beraber Gazneye giden Brn, almalarn burada srdrm,63 yine Sultann salad destekle Hindistana giderek Hint bilim ve kltrn inceleme imkan bulmutur. Gazneli Mahmud 421/30 Nisan 1030da elli dokuz yanda vefat ettiinde, yerine geen olu Mesd 1030-1040, onu, babas gibi himayesi altna alm ve kendine her trl imkn salamtr. Mesdun vefatyla tahta geen olu Mevdd 1040-1048 tarafndan da korunan ve desteklenen Brn, seksen ksur yanda Gaznede vefat etmitir.64 Eserleri Brnnin eserlerinin isimlerini kendi eserlerinin yannda eitli kaynaklarda bulmak mmkndr. Mehur slam limi ve hekimi er-Rznin hayat ve eserlerine ait yazm olduu Fihrist adl risalesinde Brn, kendi eserlerinden 113 kadarnn da ismini zikretmektedir. Kendi eserlerine ait bu listeyi 1037 senesinde yazd iin bu tarihten itibaren yazm olduu eserleri bu listede yer alamamtr.65 Brnnin el-srul-Bkiye adl eserini tercme ederek nereden Eduard Sachau bu

1253

esere yazm olduu mukaddimede Brnnin 1037 senesinden sonra 12 sene zarfnda telif ettii eserlerini de isimleriyle beraber ilave etmitir.66 Brnnin eserlerinin 13 kadarnn ismi bn Eb Usaybiann Uynl-Enbsnda67, 63 tanesi Hac Halfenin Kefz-Znnunda68, uzun bir listesi de Slih Zekinin sr- Bakiyesinde69 zikredildii gibi, H. Suter ve E. Wiedeman tarafndan da, Beitir. Z. med. Naturwissesschaft, Geshichte zur Erlangen, LX, 71-79da kaydedilmitir.70 Brnnin eserlerinin dier bir listesi de Topkap Saray Revan Ktphanesi, Nr. 1938de Osmanl devri limlerinden Ahmed Nureddin b. Ali ibn Smbl elMahallnin Knn fit-Dnya isimli eserinde yer almaktadr.71 Bu alanda yaplan son aratrmalara gre Ghulam Rabbani Aziz Brnnin 114 tane eserinin olduunu, birok eserinin 13. yzylda Cengiz Han tarafndan yok edildiini belirtirken,72 Togan bu sayy 146 olarak aktarmakta ve imdiye kadar bunlardan sadece 13 tanesinin nerolunduunu bildirmektedir.73 Jamil Ali 148 tane kitabnn bilindiini, yaklak 32 tanesinin gnmze geldiini,74 Rengin Dramur konuyu tarttktan sonra Brnnin toplam eser saysnn 180 civarnda olduunu, 20 tanesinin zamanmza geldiini kaydetmektedir.75 Brnnin eser says Aydn Sayl tarafndan da 180 olarak belirtilmektedir.76 G. Allana Brnnin konularna gre kitaplarn yle tasnif eder: a- 18 adet geometri ve astroloji. b- 15 adet corafya. c- 8 adet matematik. d- 4 adet k. e- 5 adet usturlp. f- 5 adet mevsimler. g- 5 adet kuyruklu yldzlar. - 12 adet ay istasyonlar. h- 7 adet astroloji. - 13 adet hikye ve masal. i- 6 adet din. j- 20 adet bitmemi.77 B. Gnmze Gelen Eserler ve Konular

1254

el-srul-Bkiye anil-Kurnil-Hliye: Brnnin, Crcanda bulunduu srada 28 yalarnda iken Arapa olarak telif ettii ilk eseridir. Bu eserini Crcan hkmdar Kbus b. Vemgre ithaf etmitir.78 Eser milletlerin kullandklar takvimlerle ilgilidir. Tahdd Nihytl-Emkin li Tashh-i Mesftl-Meskin: Brn, bu eserin yazmna Sultan Mahmud tarafndan Gazneye gtrldnde balamtr. Eserin nc blmn yazarken 2 Cumd sal gn/Ekim 1018 Kblun yannda bir ky olan Ceyfurdadr. Burada bulunu amacnn Ceyfur ve evresinin enlemini lmek olduunu, ancak alet eksiklii sebebiyle Nuh ve Lutun (a.s.) bile grmedii mthi bir sknt iinde olduunu sylemektedir.79 Tahdd yine kendi ifadesine gre, 28 Austos 1025te Gaznede tamamlanmtr.80 Eser ehirlerin arasndaki mesafelerin, enlem ve boylamlarnn doru olarak belirlenmesi ile ilgilidir. Kitbt-Tefhm f Evili Snatit-Tancm: 1029da tamamlad eseridir. Eserin hem Arapa hem de Farsa nshalar mevcuttur. Arapasn aslen Harezmli olduu anlalan emirlerden EblHasan Ali b. Ebil-Fazl el-Hassye, Farsasn Reyhne Bint-i Hseyin el-Harezmiye ithaf etmitir. Eser sual ve cevap eklindedir. Bu eser, astronomik bilimlere giri mahiyetinde olup matematik, astronomi, astroloji ve corafya ile ilgili konular ihtiva etmektedir.81 Tahkku M lil-Hind min Makletin Makbletin fl-Akl ev Merzle: Brnye bu eseri yazma fikrini hocas Eb Sehl Abdl-Mnim bn Ali bn Nh et Tiflis vermitir. Ebu Sehlin, Hintlilerin din ve kltrlerini renmek, dini meselelerde onlarla tartmak isteyenlere yardm olsun diye Hintliler hakknda bildii eyleri yazmaya tevik etmesi zerine yazmtr.82 Hint kltr ve akdelerini ortaya koymak zere kaleme ald eser, bizzat Hindistana giderek yapt gzlem ve aratrmalara dayanmaktadr. el-Knn-l Mesd: Brn 1030da Hindistandan tekrar Gazneye dnm ve bu eserinin almalarna balamtr. Gazneli Mahmudun lmnden sonra 1031 ylnda tahta gemesi zerine Mesda atfetmitir.83 Bu eser Sultan Mesdun ok yakndan alkadar olduu riyziyt ve heyetin esas meselelerini aydnlatmak maksadyla kaleme alnmtr. Eser bittiinde Brn sultan tarafndan dllendirilmitir.84 Eser, bir astronomi ansiklopedisi mahiyetindedir, astroloji, kronoloji, corafya, jeodezi, trigonometri, meteoroloji gibi konularda nemli bilgiler ihtiva etmektedir.85 el-Cemhir fl-Cevhir: Brnnin Gazne hkmdar Mevdda ithaf ettii eserdir. 86 Madenleri alfabetik bir sraya gre inceleyen eser, itima, siyas, kltrel, ahlk, tarih, etnolojik, din bilgilerden ve mellifin hayat tecrbelerinden fizik, kimya, tp, mineroloji-madencilik gibi konulara kadar eitli alanlardaki tespitleri ihtiva etmektedir.87 Kitbs-Saydale: Brnnin gnmze ulaan son eseri olarak bilinmektedir. Melif bu eseri zerinde alrken 1050de seksen yan atn ifade etmektedir.88 Bu el yazma nshann mukaddimesinde, Brn, bu eserinin tamamlanmasnda kendisine yardmc olan ve o zamanlar Gaznedeki hastahanede alan hekim Hamid Ahmed ibn Muhammed 1255

en-Naheiye teekkr etmektedir.89 bn Eb Usaybia eser hakknda yle demektedir: Brn bu eserinde ilalarn adlarn, terkiplerine ait bilgileri ve hekimlerle dier limlerin bunlarla ilgili grlerini etraflca izah edip, bunlar alfabetik sraya gre dzenlemitir90 Brn bu kitabnda, ilalarn ve bitkilerin isimlerini Arapa, Farsa, Yunanca, Sryanice, Sanskrite, Trke, Sodca, Harezmce, Sigzce/eski Sistan kaydetmitir. u anda yaamayan dillerden de bahsetmesi ynyle eser bir lisan hazinesidir. Risle f Fihrist-i Ktb- Muhammed b. Zekeriyy er-Rz: Brnnin, Rznin eserlerini kaydederken altm be yana kadar kendi yazdklarn da sralad eseridir.91 Brn, bu eseri hazrlarken kendinden ncekilerden Galen ve Hneyn b. shk takip etmitir. Kitabn balangcnda, bu eseri, Rznin eserleri ve tp iliminin balangc hakknda bilgi sahibi olmak isteyen bir kiinin ricas zerine yazdndan bahsetmektedir. Eserde Rznin doum ve lm tarihini vermekte, kimyadan tp ilmine nasl getiini ve bu ilimde nasl baarl olduunu anlatmaktadr. Rznin, asrnda, tartt limler ve konular iermesiyle de devrindeki din, sosyal ve kltrel yapya k tutmas ynyle de tarihi bir deere sahiptir.92 Brnnin gnmze gelen ve haklarnda bilgi sahibi olduumuz dier eserlerinden bazlar unlardr. Makle f stihrcil-Evtr fid-Dire bi-Havssl-Hattil-Mnhan fh;93 frdl-Makl f Emriz-Zll;94 Temhdl-Mstakar li Tahkki Manel-Memer;95 f Riktil-Hind;96 Hikyetl-letilMsemmt bis-Sdsil-Fahr;97 Makle f Hikyeti Tarki Ehlil-Hind f stihrcil-Umr;98 Tercemet Kitb- Batencel fl-Hals minel-rtibk;99 urretz-Zct;100 Kitb f stibil-Vchil-Mmkine f Sanatil-Usturlb;101 Makle fin-Niseb ellet beynel-Filizt vel-Cevhir fil-Hacm102 Makle f Seyri Sehmyis-Sadeti vel-ayb;103 Kitb Tasthis-Suver ve Tebthil-Kver;104 Kitbl-Msmere f Ahbril-Harezm;105 f Teshlit-Tashhil-Asturlb vel-Amel bi Mrekkebtih mine-iml velCenb; 106 Kitb- Nzhetin-nfs vel-Efkr f Havassil-Mevldis-Selsetil-Medini ven-Nebti vel-Ahcr;107 el-Esile vel-Ecvibe108 Brnnin haklarnda bilgi verdii eserlerinden bazlar da yledir: Kitbl-stihd bi ihtilfil Arsd: Bu eseriyle ilgili verdii bilgilerden kitabn gnein yllk dn ile ilgili bilgiler ihtiva ettii, yani bir astronomi kitab oluu anlalmaktadr. Gnein yllk dnnn doru hesaplnmasyla ilgili konuyu bu kitabnda geni bir ekilde ele aldn belirtmektedir.109 Bu eseri iin, bir kimse devirler konusunda, Batlamyusun veya modern astronomlarn hesaplarnn zerine bir eyler ilave edecekse Muhammed b. shak b. stat Bndd es-Serahs, Ebil-Vefa Muhammed b. Muhammed el-Buzcn ve benim bir ok eserimde, zellikle Kitbl-stihd bi htilfil-Arsd adl kitabmda yaptm gibi iyi bilinen metotlar zerine bina etmeli.110 demektedir. Bu kitap Hac Halifenin Kefz-Znn adl eserinde de bahsedilmektedir.111 Kitbt-Tenbh al Snatit-Tamvh: Bu kitab yldzlarn insan mrn uzatmas ile ilgili konuyu tartmak iin yazdn belirtmektedir. Verdii 1256 bilgiden eserin astrolojiye dair olduunu

syleyebiliriz.112 Bu eser Hac Halfe tarafndan da zikredilmektedir.113 Muhtemelen gnmze gelmemitir. Kitbl-Erkm: Bu kitabnda satran hesaplama metotlarn aklayacan belirtmektedir.114 Gnmze gelmeyen eserlerindendir. Ahbrul-Mbeyyiza vel-Karamita: Tarih kitab olduu anlalan bu eserinde Mukannann hayatn Arapadan Farsaya evirdiini belirtiyor.115 Yine ayn eserinde bn Eb Zekireyyenin hayatn ilediini belirtmektedir.116 Gnmze gelmemitir. Brnnin tercme ettiini belirttii baz eserleri de yledir: Patajali: Konusunu ruhun vcut prangasndan kurtuluu olarak tarif ettii Patajali kitabn Sanskriteden Arapaya tercme ettiini belirtmektedir.117 Paatatra: Brn, M lil-Hind adl eserinde, bizce Kelile ve Dimne olarak bilinen Paatatra adl eseri keke tercme etseydim demekte, ayrca hakknda bilgi vermektedir.118 Samkhaya: Brn tarafndan Sanskriteden Arapaya evrilmitir. Eser, yaratklarn tasviri hakkndadr.119 Jtaka: M lil-Hindde Varhamihirann kk ve byk olmak zere iki tane Jtaka yazdn bunlardan byn Balabhadrann izah ettiini, kn ise kendisinin Arapaya evirdiini sylemektedir.120 Siddhanta: M lil-Hindde Pulisa ve Brahmagubtann Siddhantalarn tercme etmeye baladn fakat henz bitiremediini belirtmektedir.121 Bilim Dallaryla lgili Baz Orijinal Bulular Siyas, ilm ve kltrel neme sahip bir blgede dnyaya gelmi olan Brnnin, mr saraylarda sultanlarn korumas altnda, mehur limlerle arkadalk yaparak gemitir. Bu imknlara azmi, aratrc ruhu ve bilime kar dknl de eklenince Brn gibi bir deha ortaya kmtr. Brn kendine zg bir bilim anlayna sahiptir. Milletlerin din, kltr ve bilimleriyle ilgili yapt almalar ve deerlendirmelerin yannda, milliyet ayrm yapmakszn btn bilim adamlarndan faydalanmakta, hepsine eit mesafede durmaktadr. Bu durum onun bilimi evrensel boyutta dndn ve ele aldn gstermektedir. Ona gre bilim, kendinde olan gzelliinden dolay sevilir; ve insan bilgiyi elde etmek zorundadr.122 Nitekim insann dier varlklardan stn olmasnn srr da bilgiyi elde etmeye ak olmasdr.123 Dier taraftan ele ald konularda aratrma ve orijinallie nem vermesi, verilerini deney ve gzleme 1257

dayandrmas, tartmaya ak olmas, yorumlarnda objektif bir tavr sergilemesi ve her trl taassuptan kanmas sahip olduu bilimsel metodolojiyi ortaya koymaktadr.124 Bu blmde Brnnin bilim dallarnda neler takdim edebildii sorusunun cevab aratrlmaya gayret edilmitir. Ancak hepsini ele almamz almann snrlarn ok aaca iin sadece fizik, matematik corafya ve astronomi ile ilgili baz orijinal dnce ve bulular takdim edilmeye allmtr. Ghulam Rabbani Aziz, Brnnin bilim dnyasna katklarn genel olarak yle zetlemektedir. a. Bir ann eit paraya blnmesi ve baz kompleks problemlerin a ler ve cetvel olmakszn zmn gstermitir. b. ok sayda yerin enlem ve boylamlarn doru bir ekilde lmtr. c. Amerika ktasnn varlna iaret etmitir. d. Sind vadisinin bir zamanlar su altnda olduu fakat zamanla corafik deiimlerle kuruduu teorisi onundur. e. Kaynaklarn akn suyun kendi dzlemini bulduu prensibiyle aklamtr. f. 18 tane deerli tan zgl arln belirlemitir. g. In sesten daha hzl hareket ettiini ispatlamtr. h. Yerekimi gcn izah etmitir. i. ok sayda deerli ta tehis etmek iin metotlar icat etmitir. j. Gne tutulmas esnasnda ortaya kan atein izhn yapmtr. k. eitli yksek aalar hakknda faydal grler belirtmitir. l. Dnyann kendi ekseni etrafnda dnp dnmedii konusunda tartmalar yapmtr. m. ieklerin dim 3,4,5,6, veya 8 ta yapraa sahip olduunu hibir zaman bu saynn 7 veya 9 olmamas ile ilgili tabiat kanununun izhn yapmtr. n. Kresel trigonemetriyi kullanarak dnyann apn ve evresini lmtr. o. Gnein meyil ve zirve hareketini belirlemitir.125 A. Fizik Brnnin fizik bilimiyle ilgili ilgin teori ve icatlarndan bazlar unlardr: 1258

Yksek Yerlere Su karma Projesi: Brn yksek yerlere, hatta dalarn zirvelerine bile suyun mekanik metotlarla karlabileceini belirtmekte ve yle izh etmektedir: Eer suyun iinden getii kab, bo bulduunda suyun yerini alabilecek herhangi bir maddeden uzak tutabilirsen, phesiz su senin istediin yere, hatta dan tepesine bile karlabilir. Suya doal fonksiyonu ierisinde bir let grevi stlenecek zorlayc bir eyle yardm edilebilir ki bu let de havadr. Bu uygulama delinmesi mmkn olmayan dalarn ortasna rastlayan kanallarn suyunu bu dadan armak iin icra edilen bir metotdur.126 Brn, dalarn zerinden suyun arlmas metodu ile ilgili su hrsz ad verilen bir aletten bahsetmekte ve yle tarif etmektedir: Bu aleti su ile doldurur iki tarafn iki kaba sokarsan iki tarafndaki su ayn seviyeye ular ve iki taraftaki kaba akmakszn uzun sre durur. nk kaplardan birisi suya dierinden daha yakn deildir. Suyun iki kaba eit bir ekilde akmas mmkn deildir. nk bu durumda letin suyu boalm olacaktr. imdi, boluk, baz filozoflarn iddia ettii gibi ya gayrimevcut ya da dierlerinin iddia ettii gibi cisimleri eken mevcuttur. Dolaysyla boluk suyu tutar ve yerine bir baka madde gemedike akmasna izin vermez. Eer iki utaki kaplardan birisini daha dk bir konuma getirirsen su hemen bu tarafa akmaya balar. nk daha aada olan kap yerin merkezine daha yakndr. Su atomlar birbirlerine yapk olarak bu kap tarafna srekli akmaya balar. Kaptaki su bitinceye veya iki tarafta eit oluncaya kadar akmaya devam eder. Bu metotdan insanlar dalarda faydalanr.127 Gne Inlar le lgili Grleri: Brn gne nlar konusunda devrindeki bilim adamlarnn yannda kendi grlerini de aktarmaktadr. Gnmz bilgisi ile kyaslandnda bunlardan bazlar bir deere sahip grnmezken, zellikle kendine ait baz dnceleri ilgin olduu kadar gnmzde hl orijinalliini devam ettirmektedir Brn, sy, gnein kendinden kopup dnyaya ulaan nlar128 olarak deerlendirmektedir. Bu dncesiyle, gne nlarnn kesiksiz olarak deil, kesikli dalgalar halinde geldiini belirtmektedir. Nitekim gne nlarnn kesikli dalgalar halinde geldii artk teori olmaktan km ispatlanm bir bilgidir. Brnye gre, gne nlar ok hzl hareket etmeleri sebebi ile zamanszdr. Yani bu nlar zamana bal deildir.129 Yine ona gre, ndan daha hzl bir ey olmad iin nn hz llemez.130 Biruni zamannda tartlan n hz konusu XX. asrda Einstein tarafndan zafiyet Teorisinde ele alnarak aklanmtr. Bu teoriye gre, Einstein ktan daha hzl bir hz olamayacan ifade ederek formle etmitir. Fakat daha sonra n hz llmtr. Gne nlarndaki s meselesinde Brnnin grleri geerliliini hl devam ettirmektedir. O, bazlarnn gne nlarndaki snn, nlarn yansmalarnn alarnn keskinliine baladklarn 1259

ancak

bu

teorinin

bu

konuyu

aklamadn

belirttikten

sonra

konuyu,

nlarn

tabiatnda/kendisinde mevcuttur eklinde aklamaktadr.131 Cmledeki s kelimesi enerji olarak ele alnabilir. Bu durumda on asr nce ifade ettii bu gryle n tabiat hakknda ok nemli bir bilgi vermekte, kendisinden asrlar sonra ispatlanacak olan fizik bilimine ait bir gerei ok ak bir ekilde ortaya koymaktadr. XX. yzyln bana kadar fizikiler n enerjisinin n iddetine bal olduunu sylyorlard. Ancak 1905 ylnda Albert Einstein foto elektrik olayn kefetmesiyle, n enerjisinin, n tabiatnda mevcut bulunduunu yani n enejisisinin n frekansna bal olduunu ispatlam ve E=hn eklinde formle etmitir. Burada E: Plnk sabiti deeri h=6,62 x 10-27 J.S n: n frekansdr. Bylece Brnnin on asr nce n tabiat hakknda syledii teorinin XX. yy. da Einstein tarafndan ispat yaplmtr. Genel ekim Kanunu: Brnnin fizik bilimiyle ilgili enterasan grlerinden birisi de genel ekim yasas ile ilgili ifadeleridir. Fizik biliminin nemli konularndan birisi olan dinamiin temel prensiplerinden Newtonun genel ekim yasasnn on asr nce onun tarafndan ifade edildiini gryoruz. ekim kanununu ifade eden cmleleri yledir: Mevcut olan cisimlerin hibiri doal yerinde deildir. Onlarn hepsi istihdam edilen bir g sebebi ile yerlerinde bulunmaktadrlar ve bu gcn mutlaka bir balangc olmaldr. Yani her eyi yerinde tutan gcn ezel olmas imkanszdr. 132 Brn, bu ifadesiyle, uzaydaki cisimlerin rastgele deil bir dzen iinde bulunduklarn dier taraftan bu dzeni salayan bir kuvvet bulunduunu, bu kuvvetin de kainatn yaratlmasyla birlikte var olduunu aka belirtmektedir. Brnnin bahsettii bu kuvveti Newton/Sir Isaac Newton 1642-1727 genel ekim kanununda, herhangi iki cisim biribirini ktlelerinin arpmyla doru ve aralarndaki uzakln karesi ile ters orantl bir kuvvetle eker eklinde ifade ederek eklinde formle etmitir. Burada G: Genel ekim sabiti G = 6, 62 x 10-11 Nm2/kg2, m1 ve m2: iki cismin ktlesi, R: ki cisim arasndaki mesafedir. Maddelerin zgl Arlklaryla lgili Bulular: zgl arlk mefhmunun ak bir ekilde ortaya kmas ve inkif etmesi slm Orta ada olmutur. slm dnyasnda bu konudaki en eski almay da Brnnin yapt anlalmaktadr. Brn zgl arlklarn tayini iin, modern piknometrenin en eski rnei olarak kabul edebileceimiz hususi bir let icat etmitir. Mahrt alet adn verdii bu alet vastasyla eitli maddelerin zgl arlklarn, zamanndaki art ve imkanlara gre byk bir dakiklik ve hassaslkla tayin etmitir. Scak su ile souk suyun zgl arlklar arasnda 0,051 orannda bir fark tespit etmi, ayrca 16 maddenin zgl arlklarn teker teker belirlemitir. cat ettii aletin, kulland metodun hassasl ve dier taraftan labaratuvar tekniinde gsterdii baar hakknda bir fikir edinmek maksadyla Brnnin bulduu deerlerle zamanmzda kabul edilen deerler mukayeseli olarak aaya aktarlmtr: 133 Brnnin Bulduu Deerler Modern Deerler 1260

Altn Esas Alnarak Altn Civa Bakr

Civa Esas Alnarak

19,26 19,05 19,26 13,74 13,59 13,9 8,92 8,83 8,85

Pirin 8,67 8,58 8,4-yaklak deer Demir Kalay Kurun 7,82 7,74 7,9 7,22 7,15 7,29 11,40 11,29 11,35

Zmrt Esas Alnarak Kuarts Esas Alnarak Safir Yakut Zmrt nci Kuarts 3,91 3,76 3,90 3,75 3,60 3,52 2,73 2,62 2,73 2,73 2,62 2,75 2,53 2,58 2,58

B. Matematik Brnnin asrnda Mslman limlerin ilgilendii bilim dallarndan birisi de matematiktir. Ona gre, insann, deerli eyalar biriktirmeye dknlnn yannda, miras veya mbadele yoluyla birinden dierine geen mallarn miktarn kontrol etme ihtiyac da vardr. te insann mal varln kontrol etmek iin icat etmek zorunda kald bilime matematik ad verilir. Matematik, geometri biliminin iinde gelimitir.134 Brnnin dier ilimlerin yannda matematikle de ok erken yalarda ilgilendii Ebu Said adl bir tandna yazd mektuptan anlalmaktadr. Aydn Saylnn verdii bilgiye gre, Leidende Lugduno Batavae Akademisi kitaplnda 1007 numarada kaytl olan ve bir Arapa yazma risaleler koleksiyonu cildinde sayfa 134bden 136aya kadar drt sayfalk bir ksm igal eden bu mektup, Eb Nasr Mansr b. Ali b. Irakn trigonometriye baz katklarn haber verip gn na karmaktadr. Eb Nasrn bu katks kendisinin sins kanunu ispatdr ve bu ispat, daha dorusu ispatlar, bu kanun kapsamna giren btn zel hallere ilikin teoremlerin tmn iine almaktadr.135 Saylnn verdii bilgilere gre, bu kanunlarn Brn veya hocas Eb Nasr Mansr b. Ali b. Irk tarafndan kefedilmemitir. Bununla birlikte bu mektup iki eyi anlamamz bakmndan nemlidir. Birincisi, 1261

matematik biliminin Mslman limlerin ilgi oda olduu, bu konuya arlk verdikleri, dieri ise Brnin ok erken yalarda matematikle uramaya balad gereidir. Nitekim sayl bu mektubu Brnnin yirmi yanda kaleme aldn belirtmektedir.136 Satran Problemleri: Brn satran problemleriyle de ilgilenmi ve zm iin iki temel kural ortaya koymutur. Birinci Kural: Satran tahtas zerindeki herhangi bir hanenin iine konmas gereken tanelerin saysnn karesi, bu hanenin birinci haneye olan uzaklnn says kadar; kendinden sonra gelen hanenin iine konmas gereken tanelerinin saysna eittir. rnein 5. hanenin says 16dr. 162 = 256dr. 5. hanenin 1. haneye uzakl 4 hanedir. 5. haneden 4 hane sonraki yer 9. hanedir. 9. haneye konmas gereken buday tanesi says 256dr. kinci Kural: Satran tahtas zerinde herhangi bir hanedeki buday tanelerinin saysnn 1 (bir) eksii bu haneden nce bulunan hanelerdeki buday saylarnn toplamna eittir. rnein: 7. hanedeki buday tanelerinin says = 64tr. 6. haneye kadar (6. hane dahil) buday tanelerinin saylarnn toplam 1 + 2 + 4 + 8 + 16 + 32 = 63 olarak bulunur. Brn birinci kural kullanarak satran tahtas zerindeki herhangi bir haneye ka buday tanesi konmas gerektiini kolayca hesaplamtr. kinci kural kullanarak satran tahtas zerinde btn hanelerin iindeki buday tanelerinin toplamn kolaylkla bulmutur. Bunun iin satran tahtasnda 64 hane olmasna ramen hayali bir 65. haneyi gz nne ald. 65. haneyle birinci hane arasndaki orta nokta 33. hanedir. 33. hane ile 1. hane arasndaki orta nokta 17. hanedir. 17. hane ile 1. hane arasndaki orta nokta 9. hanedir. 9. hane ile 1. hane arasndaki orta nokta 5. hanedir. 5. hane ile 1. hane arasndaki orta nokta 3. hanedir. 3. hane ile 1. hane arasndaki orta nokta 2. hanedir. (2)2 = 4 =3. hanedeki buday tanesi says (4)2 = 16 = 5. hanedeki buday tanesi says (16)2 = 256 = 9. hanedeki buday tanesi says (256)2 = 65536 = 17. hanedeki buday tanesi says (65536)2 = 4.294.967.296 = 33. hanedeki buday tanesi says (4.294.967.296)2 = 18.446.744.073.709.551.616 = 65. hanedeki buday tanesi says Satran tahtas zerinde bulunan btn hanelerdeki buday saylarnn toplam = 65. hanedeki buday tanesi says -1dir. Toplam buday tanesi says = 18.446.744.073.709.551.615 olarak bulmutur (Yedi tane matematik ilem yapmak gerekiyor). 1262

Brn bu kurallar bulmadan nce bu problem 1+2+22+23+.+263 geometrik dizisinin toplam olarak bulunuyordu (yani bu sonucu elde etmek iin 127 tane matematik ilemi yapmak gerekiyordu). Brn bu problemi olduka kolay bir metotla yedi matematik ileme indirerek zmtr.137 iek Yapraklarnda Simetri ve Gauss Teoremi: Brn, iek yapraklarndaki ilgin simetri konusunda yle demektedir. ieklerin artc zelliklerinden birisi de yaprak saylardr. iekler atklarnda tepeleri matematik kurallarna uygun bir biimde bir daire oluturur. Bir ok durumda ieklerin yapraklar geometri kanunlar arasnda bulunan kiri sistemine uygundur, konik seksiyona deil. ieklerin yapraklar hemen hemen hi 7 veya 9 yaprakl olmaz. nk 7 veya 9 yaprak geometri kanunlarna gre bir daire iine yerletirilemez.138 Brnnin bu tespiti Gauss Teoremi ile aklanabilir: Simetrik n-yaprakl iein izilebilmesi, dzgn n-genin izilebilmesine denktir. Bu da n-doal saysnn aadaki biimde arpanlara ayrlmas gerekir. Gauss Teoremi: p0=3, p1=5, p2=17, p3=257 ve p4=65537 Fermat asallar olmak zere (pi= i22i + 1) dzgn n-gen izilebilir 2k3k15k217k3257k465537k5 (burada k bir doal say ve k1, k2, k3, k4, k5 sadece 0 veya 1 deerini alabilir.) Buna gre ilk 20 dzgn okgenin izilip izilemeyeceini grelim: 3 = 31 4 = 22 5 = 51 izilebilir izilebilir izilebilir 12 = 22. 31 izilebilir 13 = 131 izilebilir

14 = 21.71 izilemez 15 = 31. 51 izilebilir izilebilir izilebilir izilemez

6 = 21. 31 izilebilir 7 = 71 8 = 23 9 = 32

izilemez 16 = 24 izilebilir izilemez 17 = 171

18 = 21. 32 19 = 191 20 = 22. 51

10 = 21.51 izilebilir 11 =111 izilebilir

izilemez izilebilir

Yukardaki ak ifadeden anlalacagi gibi Brnnin yapm olduu tespitler, yaklak olarak 7 asr sonra Gauss tarafndan genelletirilmitir. C. Corafya

1263

Dier bilim dallarnn yannda corafya ile de ilgilenmi olan Brnnin bu alanda kymetli eserler verdiini mahede ediyoruz. rnein, Knnl-Mesd adl kitabnda matematik corafya ile ilgili birok problem tartld gibi Tahkk-u M lil-Hindi de blgesel ve fizk corafya ile ilgili ok sayda kymetli bilgi ihtiva etmektedir. Dier bir eseri Kitbt-Tefhm kozmolojik, astronomik ve corafik konular iermektedir. Corafya ile ilgili kymetli bilgiler veren bir dier kitab da Kitbt-Tefhm ve htirbdr.139 Brnnin bu alandaki ilgin tespitlerinden bazlarn aadaki balklar altnda inceleyebiliriz. Tarih Corafya: Brnnin eserleri corafya, zellikle tarihi corafya alacak aratrclar iin deerli bilgiler ihtiva etmektedir. Dnya ve okyanuslarn yannda lkeler, sra dalar, ller, rmaklar, ovalar, gller ve ehirler hakknda bilgi vermektedir. ehirlerin enlem, boylamlarnn ve birbirlerine gre uzaklklarnn tespitinin yannda nfusu, dilleri, inalar vb. zelliklerinden de bahsetmekte ve her ynyle yaad devrin corafik ve kltrel bir haritasn karmaktadr. rnein Hindistanla ilgili verdii bilgiler ilgintir. Hindistann jeolojik yapsn tarif ettikten sonra, Kanoc/Kanoj ehrinden balayarak evresindeki yerleim birimleri, dalar, nehirler, denizler ve lkeleri Kanoca olan uzaklklaryla beraber planl bir ekilde kaydetmektedir.140 Atol: Okyanus dibindeki krklardan yzeye kan mama zamanla souyarak bir ada oluturur. Bu adann evresi daha sonra mercanlarla kaplanr. Byle bir adada bazen Hindistan cevizleri de yetiir. Okyanus dibindeki krk, yer deitirdii iin tekrar yzeye kan mama ilk adann biraz uzanda ikinci bir ada oluturur. lk ada ise, okyanus dibindeki krk yer deitirdii iin yava yava ker. Sonunda adann sadece daire eklinde mercanlardan oluan d evresi kalr. Ortas suyla kaplanr. Bu oluumlara atol veya mercan ada ad verilir. Atollerin byklkleri deiiklik arz etmektedir. ok kkleri olduu gibi, 1000 hatta 2000 km2 byklkte olanlar da vardr. Atoller zellikle denizalt volkanizma faaliyetlerinin fazla olduu Byk/Pasifik okyanusta grlr. rnein Tahiti adas ve Tonga adas bunlardandr. Brn bu oluuma Hint ve Atlas Okyanusundaki adalar anlatrken u ilgin cmleleriyle dikkatimizi ekmektedir: ine Hindistandan daha yakn olan adalar, Zbec/Zbaj adalardr. Bu adalar Hintliler tarafndan Sverendb/Suvarna-Dvpa olarak isimlendirilir ki anlam altn adalardr. Bu okyanusun batsndaki adalar, Zenc/Zanj adalar, ortadaki adalar ise Remm ve Dct adalardr. Bunlar ayn zamanda Kumr/Kumir adalarna baldr. Dva adalar ise yava yava ykselirler. nce okyanusun yzeyinde bir kum izi eklinde grnr, daha sonra gittike ykselir ve sonunda salam bir toprak oluncaya kadar her ynden geniler. Bu arada dier adalar ise yumuar ve dalrlar ve sonunda okyanusa batarak kaybolurlar.141 Meskn Dnya/el-Memre: Brnnin verdii bilgilerden dnyann genel eklini ve kendi zamannda insanlarn yaad dnyay yle zetleyebiliriz: Asrnda henz Amerika ktas bilinmemekle beraber o, Avrupa ve Afrikann batsndaki Atlas Okyanusunun varlndan haberdardr. nsanlarn arlkl olarak yaad yerler dnyann kuzey 1264

eyreidir. Gneydeki okyanus Meskn dnyay tam olarak birbirinden ayran snr deildir. Meskn dnya bu okyanusun ierisinde daha gneye doru uzanmaktadr. Brn, Avustralya, Madagaskar, Yeni Gine, Borneo adalarna iaret ettii gibi Afrika ktas, Arabistan yarmadas, Kzl deniz, ran ve Hint krfezini aka tarif etmektedir. Pirene Dalarndan balayp Alp Dalar, Apeninler, Dinar Dalar, Karpatlar, Toros Dalar, Kuzey Anadolu Dalar, Dou Karadeniz Dalar, Kafkas Dalar, Zagros Dalar ve Himalayalar gibi Avrupa lkelerinden balayp Trkiye zerinden geen ve Asya ktasn boydan boya kesen da silsilelerini bildirmektedir. Dier taraftan Hindistann bir zamanlar deniz olduunu belirtmektedir.142 Brn, yaad adaki bilinen dnyay gsteren bir dnya haritas da izmi,143 Tahdd adl eserinde dnyay yedi iklim/blgeye ayrarak iinde yaayan milletleri gstermitir.144 Ekvator: Brnnin ekvatorla ilgili tesbitleri gnmzde de kabul edilen gerekler olarak karmza kmaktadr. rnein o, Azr aynn zelliklerinden bahsederken bu ayn 17 ve 18. gnlerinin ilk ekinoks tarihi olduunu belirtir. Dier taraftan Azr aynn 17. ve 18. gnlerinin ayn zamanda Farsllarn ilkbahar ve inlilerin sonbahar aylarnn ilk gn olduunu iddia eden gre itiraz eder. nk Brnye gre ekvator kuandaki lkeler hari, evatorun kuzey ve gney yarm kresinde drt mevsim belirli bir sraya gre birbirlerini takip etmektedir. Bu sebeple, Farsllarn ilkbahar ve inlilerin sonbahar aylarnn ilk gnnn ayn tarihte vaki olmas mmkn deildir.145 Brn bu iddiasyla ekvator konusunda modern bilgi ile uyum ierisinde olan iki gr belirtmektedir. Birincisi, ekvator kuanda mevsimlerin deimedii konusundaki gr gnmzdeki ekvator bilgisi ile uyum ierisindedir. kincisisi ise, ekvator kuann kuzey ve gneyindeki enlemler iklim olarak birbirlerine zt bir karakter gstermektedir. Gne nlarnn geli asna bal olarak kuzey yarm krede yaz mevsimi yaanrken gney yarm krede k mevsimi hkm srmektedir; veya bu olayn tersi olarak gney yarm krede yaz mevsimi yaanrken kuzey yarm krede k mevsimi grlmektedir. Ekvatorun kuzeyindeki iki lkede ayn anda yaz ve k aylar yaanamad gibi, gneyindeki lkelerde de ayn anda yaz ve k aylarnn grnmesi mmkn deildir. Buna gre, Azr aynn 17. ve 18. gnlerinin ayn zamanda Farsllarn ilkbahar ve inlilerin sonbahar aylarnn ilk gn olduunu iddia eden gre itiraz ederken Brnnin bu gerekleri bildii ve ifade ettii aktr.146 Brn yukardaki gr tenkit ettiine gre ekvator kua, kuzey ve gney yarm kredeki mevsim farkllklar konusundaki bu tespitinin kendine zg olduunu ve daha nceden bilinmediini dnmemize imkn vermektedir. Brn, inin, konum itibariyle kuzey yarm krede olduu iin ekvatorun gneyine uzanmadnn, dier taraftan boylam olarak iinde yaanan doudaki en uzak ve en son lke konumunda olduunun farkndadr.147

1265

Brn, baz insanlar, ekvatorda gece ve gndzn eit olduu gibi havasnn da ayn ekilde lman olduu gereinden hareketle burann cennet olduu ve burada meleklerin yaad sylenerek kandrlmlardr cmlesiyle, ekvator kuanda gece ve gndzn eit olduunu dier taraftan burada iklimin sabit kaldn bildirmektedir. Brnnin ekvator, kuzey ve gney yarm kre ile ilgili tespitleri geerliliini gnmzde muhafaza etmektedir. O, 3 Ocak ve 4 Temmuz tarihlerinde dnyann gnee en yakn ve en uzak konumda bulunduunu, 3 Ocakta gne nlarnn gney yarm kreye dik geldiini ve bu tarihlerde dnyann gnee en yakn konumda bulunmas sebebiyle ekvatorun altndaki lkelerin daha scak olduunu, gney yarm kredeki 65 enlemine kadar kuzey yarm krede orta enlem iklimi grldn ak bir ekilde belirtmektedir148 ki gnmzde de bu bilgilerin doruluu kabul edilmektedir. Brn insanlarn arlkl olarak yaad enlem hakkndaki gr de yledir: Yaadmz corafyadaki insan ve medeniyetin dalmna dikkat edersek bunlarn ayn enlem dairesi zerinde olduunu grrz. Burada iklimsel artlar ayn olduu gibi medeniyet iin gerekli olan vastalar mevcuttur. Burada atmosfer artlar da ayndr. Bu enlem dairesinin baz yerlerinde insanlarn yaamamasn seim zgrlnden, insanlarn baka blgelerdeki insanlarla anlaabilmelerinden veya bu blgeye henz insann ayak basmam olmasndan baka bir eyle izh edemeyiz.149 Irmaklarn Su Seviyeleri ile lgili Tespitleri: Brn, Dicle, Frat ve Nil gibi nehirlerin yaz ve k aylarnda su seviyeleri farkllk sebebine deinmektedir. Grek takvimine gre Nisan aynn 28inci gnnn zelliklerinden bahsederken Msrllarn ve zkiss/Eudoxusun bu gnde gney rzgarnn estiini daha sonra dere ve rmaklarn ykselmeye baladn sylediklerini belirtir. Ancak Brn, Nisan aynda dere ve rmaklarn sularnn ykseldiini kabul etmekle birlikte btn rmak ve nehirlerde ayn seviyede olmayacan tam tersine birbirlerinden farkl seviyelerde olacan belirtmekte ve konuyu yle izah etmektedir: Dicle, Frat ve dier nehirlerde su seviyesi dk iken Amu Deryada yksektir. Bunun sebebi, kaynaklar souk blgelerde olan bu rmaklarn yazn fazla, kn ise az su miktarna sahip olmalardr. Bu rmaklarn sular en fazla kaynaklardan toplanr. Bu sularn art ve d kt veya zerinden akt dalardaki karn ya oranna baldr. imdi u ok iyi bilinir ki kar ya k mevsiminde ve baharn balangcnda dier mevsimlere oranla daha fazladr. Kuzeye yakn lkelerde bu mevsimde sular donar. Fakat havalar snmaya ve karlar erimeye baladnda Amu Deryann sular ykselir. Dicle ve Frat rmaklarna gelince, bu rmaklarn kaynaklar kuzeydeki yksek dalarda deildir. Yaan kar veya yamur hemen rmaklara akt gibi, kn donmu olan karlar baharn geliiyle erimeye balad iin k ve baharda su seviyeleri yksektir.150 Dicle ve Fratta su seviyesi dkken Nilde yksektir. nk Nilin kayna Kamer dalarndadr. Sylenildii gibi bu da gney krede Habe ehri svnn tesindedir. Nilin sular ya tam ekvatordan ya da ekvatorun gneyinden gelir. Bununla birlikte bu pheli bir durumdur. nk daha nce belirttiimiz gibi ekvator blgesinde insanlar yaamaz. u aktr ki bu blgelerde donma olmaz. Eer Nilin yksek suya sahip olmasnn sebebi yaan kar ise u aktr ki kar yad yerde kalmaz direk Nile karr. Fakat Nilin suyunun yksekliinin sebebi kaynaklarsa, bu kaynaklar 1266

baharda bol suya sahiptir. Bu sebeple Nil yazn bol suya sahiptir. nk gne bize yaklatnda Nilin kaynaklarnn bulunduu blgelerden uzaktr. Dolaysyla bu lkelerde k mevsimi hkm srmektedir.151 D. Astronomi slam Orta alarda pek nemli astronomik almalara rastlanmaktadr. Bu almalarn en briz taraf, yaplan devaml ve sistemli rasatlardr. Mahedelerin eskisine nazaran daha hassas ve dakik aletlerle, daha doru olarak ve daha ince teferruatla yaplmas, belki daha nemli olarak da, Yunanllarda grlmemi devaml rasatlara rastlanmas bakmndan slam alarda eskisine nazaran byk bir terakki gze arpar. Teleskop, mikrometre ve verniye gibi aletlerin henz mevcut bulunmad bu zamanlarda rasat hassaslk ve dakikliini artrmak iin alet ebatlarnn byltlmesi yoluna gidiliyor, bu suretle rasat aletleri bir yerden bir yere kolayca nakledilemez hale geliyordu. Bir taraftan aletlerin portatif olmay, dier taraftan da devaml rasatlarn yaplmas neticesinde rasathanenin ilk defa olarak Orta ada slmiyette sarih bir ekilde messeseletiini gryoruz. Fakat btn bu bakmlardan byk nem tamasna ramen, yeni teoriler ileri srmek ve yeni terkipler yapmak bakmndan, slm Orta an byk bir hayatiyet gstermemi olduuna ahit oluyoruz. Orta a slam astronomi almalarnda kozmolojik speklasyonlara rastlanmad gibi, eski Yunan ann Filolaos, Hiketas, Ekfantos, Eudoksos, Samoslu Aristarkos, Pontoslu Herakleides ve Hiparkosunkiler gibi astronomide yeni rlar aan teorilerle de karlamyoruz. Umumiyetle byk ve mullu sentezler yaplmad gibi, eskiden ileri srlm teoriler zerinde de sistemli dnme, aratrma ve tartmalar olmamtr. Ancak bu durumun istisnalar da yok deildir; ve bu istisnalardan biri de Brndir.152 Dnyann Yaratl: Brnye gre dnya ve zaman sonradan yaratlmtr; ve bir balang tarihleri vardr. Ancak dnya ve zamann balang tarihlerini biz bilemeyiz. Bu konudaki cmleleri yledir: Akl yrtme ve mantk tahlil yntemini kullanarak dnyann sonradan oluu/hdis konusunda karar kldk. Dnya sonradan olutuuna gre iinde meydana geldii periyodun bir balangc vardr. Dnyann balangcnn olmas veya bu tr var olma hadiseleri bize, dnyann yaratl tarihini anlamamza yarayacak olan var olu dneminin evrelerinin uzunluklar konusunda bir bilgi vermemektedir. Cisim razlardan soyutlanamaz. razlardan ayr tutulamayan bir eyin kendisinin de sonradan/hdis olmas gerekir. Yani cisim hdistir, ezeli deil. Sonsuz bir ardllk zincirine sahip olmak da mmkn deildir. nk bu zamann ezeli ve sonsuz olduu gibi yanl bir dnceye sebep olur. Biz, zamann geen devreleri artrlmaya msaittir; bir ile balayp belirli bir snrda biten llebilir her niceliin kendisi de sonlu olmaldr; ve zamann da bir balangc ve ilahi olarak belirlenmi bir sonu vardr derken, zamann da bir snr vardr, nk snrsz olan bir eyin hi bir eyle hudutlarnn izilmesi mmkn deildir demek istiyoruz. Belirli bir ekil alan veya tahakkuk etmi olan zaman evrelerinin -yani geen yllar, aylar, gnler ve onlarn uzunluklar- gerekleme eklini zihnin, tebih kullanarak anlamas mmkn deildir.153 1267

Brnye gre, dnya tanmlanmadan ve belirli bir varlk alemine mensup olmak zere snrlandrlmadan binlerce yl nce meydana gelmi olan zamann balangcn bizim llerimizle belirleyebilmemiz mmkn deildir.154 Ancak, dnya tarihini aydnlatma konusunda nceki devirlerden kalan fiziksel kalntlar bilgi kayna olarak deerlendirilebilir.155 Brn, bu kalntlar, artlarn aynl inancna, yani ayniyetilik/uniformitarianism hipotezine gre zmlemeye almaz. Aksine ona gre gemii yorumlama, onun ilkesini anlamaya bir temel tekil eden, zamann niteliksel doasna baldr.156 Dnyann fiziksel kalntlar konusundaki cmleleri yledir: Dnyann iinde uzun zamanlar boyunca oluan muazzam eserleri mahede etmenin dnda yaratmann artlarn bilemeyiz. rnein, toprak ve kumla birleerek birbirine yapm olan farkl renklerdeki yumuak kaya paralarndan oluan byk dalar gz nne alalm. Bu hadisenin zerinde dikkatli bir alma, kaya paralar ve akl talarnn dahili ve harici arpmalarla dalardan yuvarlanan talar olduunu ortaya koyacaktr. Kayalar, zerlerinden ok miktarda sel akmas ve rzgarn esmesiyle yava yava yok olur. Yok olma nce kayalarn ke ve kylarnda balar. Bu srtnme sonunda ta kresel bir ekil alr. Dalardakilerin zddna ovalarda kk kum ve toprak paralarn grrz. Yumuak paralar ve akllar vadilerin yataklarnda birikmesinden meydana gelen maddeye kum ve amur karr ve bir ktle oluturur. Daha sonra zerlerinden sellerin akmasyla bu ktle vadilerin derinliklerine gmlr ve souun tesiriyle talar. Dalarn iindeki talamaya dk s sebep olur. Bu durum talarn scakln tesiri altnda yumuamalarnn sebebidir. nk dk sda oluan bir ey scaklkla oluan bir ey de dk s ile zlr.157 Brn, bahsettii deiimler iin uzun zamanlar gerektiini 158 ifade etmekte, dolaysyla dnyann yaratlndan itibaren uzun bir zaman diliminin gemi olduunu belirtmektedir. Ancak deiimin balang ve bitii konusunda net bir rakam verememektedir. Dnyann Kresellii: Brn eserlerinin eitli yerlerinde dnyann kresel olduunu savunmaktadr. rnein, Aristonun, el-srul-Ulviye adl eserinden ald bir cmleyi yorumlarken yle demektedir Bu gr her ne kadar sistematik grnyorsa da doa olaylar asndan deerlendirildiinde doru olduu sylenemez. Fakat baz yorumlar yaplrsa doann gereklerini izh edebilir. nk bu gr temel astronomi kurallar zerine kurulmutur ki buna gre dnya kresel bir evren ortasnda kresel bir ekle sahiptir. Bu durum dalgalarn meydana getirdii bozukluklar hari suyun yzeyinin de kresel olmas gerektiini aka ortaya koyar.159 Brn dnyann evresinin okyanuslarla evrili olduunun da bilincindedir. u da ok iyi bilinir ki eer dnyann bir paras iddetli bir g tarafndan koparlrsa ve bu para merkez/ana karadan uzaklarsa evresi su ile evrilir160 cmlesi bu dncemizi desteklemektedir. Yine devam eden cmlelerinde dnyann kresel olduunu aka yle ifade etmektedir. Tevratta ifade edildii gibi dnya bo ve ssz iken Allahn ruhunun suyun zerinde gezindiini dnyorum. Ayn ifade Kuranda da mevcuttur. Onun ar su zerindedir.161 Allah insanl yaratmaya karar verdiinde nce dnyay yaratt ve dizayn etti. Daha sonra dnyaya kendi doal 1268

eklini gelitirmesi iin byk bir g verdi. unu kastediyorum ki dnya tamamen kreseldir. O ayn zamanda dnyann baz yerlerini suyun stnde ykseltti. Bu durum suyun dnyann ukur yerlerine akmasn salad.162 Yer Merkezli Evren: Brnnin yaad asrda evren, dnyann konumu ve ekli hakknda Batlamyus teorisi hakimdi. Bu teoriye gre, gkyz yldzlarn yerlerinin deimedii dnen bir kredir. Dnya ise bu krenin merkezinde sabit bir konuma sahiptir. Dnyann evresinde ay, gne ve gezegenleri tayan i-ie bir dizi kristal kre vardr. Tanrsal bir dzen olarak alglanan bu sistem, ayrca insana evrenin merkezinde olma onur ve gururunu salamaktadr. Ancak bu sistem salt bilimsel adan bakldnda karmak ve tutarszdr. M. . III. yzylda Aristarkus adl bir filozof imdi gne sistemi dediimiz sistemin merkezinde dnyann deil, gnein yer aldn ileri srmse de163 byle bir teorinin kabul edilmesi iin henz erkendir. lk ve Orta alarda, yeri kainatn merkezinde ve sknette gsteren jeosantrik teori tamamen hakim bir durumda olduu iin, dier btn grler yalnz ileri srlme safhasnda kalm hi bir zaman layk olduklar rabeti grmemi, takdir edilememilerdi.164 Dier taraftan gne merkezli bir sistemin kabul, dnyay evrenin merkezi olarak kabul eden kutsal retiye kar gelmek demekti. Nitekim XVI. yzylda Kopernik, 1473-1543, dnyann merkezde sabit olmadn, kendi ekseni evresinde gnlk, gnein evresinde yllk dnler yaptn sylediinde kutsal retiye kar geldii iddiasyla protestan liderler tarafndan knanmt. Galileo Galilei, 1564-1642, gne merkezli sistemi savunduu iin 1616 ylnda Engizisyon nne arlm, mahkeme edilmi dediklerini inkar ederek lmden dnmt. Yine, Dnyann ki Byk Sistemi zerine Diyolog adl eserini 1632de yaynladnda ikinci kez Engizisyon nne karlarak tevbe etmeye zorlanan Galileo, btn yazdklarn inkar edip kendini lanetleyerek kurtulmutu.165 Bu mesele Kopernik ve Galileodan ok daha nce Yunanl bilim adamlar tarafndan tartld gibi X. ve XI. asrlarda Mslman astronomlarn da ilgi oda olmu, bu konuda aratrmalar yaplmtr ki bunlardan birisi de Ebu Reyhndr. O, yirmi drt saatlik hareketin her iki sistemle de aklanabileceini, bu bakmdan her iki teorinin de kabul edilebileceini, belirtmitir. Brnnin bu meselelere hasredilmi bir monografik yazs olduu gibi, bu problemler zerinde Eb Sehl Mesih ile de mnakaalara girmitir. Fakat bu yazlar zamanmza intikal etmemitir, yahut da imdilik kayptr. Brn yerin hareketi ve skneti meselesine gnmze gelmi olan M lil-Hint adl eserinde de ksaca temas etmitir. Burada, her iki ekilde de gk cisimleri hareketlerinin kabili izh olmas dolaysyla onun bu iki gr arasnda bir tercih yapamadn, bu hususta mtereddid davrandn gryoruz.166 En azndan Batlamyus teorisini tamamen kabul etmemekle bu teori hakknda ciddi pheler iinde olduu aktr. M lil-Hint adl eserinde Brnnin sz konusu mesele hakkndaki cmleleri yledir: Yerin kendi ekseni etrafnda hareket ettiini kabul etmek, astronomik hesaplarn yaplmas bakmndan hi bir mahzur dourmaz. nk gk cisimlerinin mahede edilen hareketlerinin izh, dier teori ile olduu kadar bu teori ile de mmkndr. Bu meselenin halli zordur. Eski alarn ve 1269

zamanmzn en nemli astronomlar yerin hareketi teorisini byk bir dikkatle incelemiler ve onu cerh etmeye almlardr. Ben de bizzat bu konu zerinde Mifth-u lml-Heye/Astronominin Anahtar adl bir eser kaleme alm bulunuyorum. Bu eserde, kendimden nce gelenleri, ekil bakmndan olmasa bile, hi olmazsa esas bakmndan geride brakm olduum inancndaym.167 Yeryznn evresinin llmesi: Dnyann evresini lme almalar M.. III. yzylda Aristo, Eratosten, M.. II. yzylda Poseidona kadar dayanmaktadr. slm dnyasnda VIII. ve IX. yzyllarda Mslmanlarn bu konuda nemli mesafeler katettiklerini syleyebiliriz.168 X. ve XI. yzylda ise Brnnin bu konuda ok ciddi almalar olduunu mahede etmekteyiz. el-Kitb filUsturlb adl eserinde yeryznn evresini lmede kendi metodunu yle takdim etmektedir. Yeryznn evresi denize yakn bir daa trmanp, gnein dou ve batn ve ufuun eimini gzleyerek llr. Daha sonra dadan indirilen dik hattn deeri bulunur. Bu ykseklik eimin tamlar asnn/90 dereceye tamamlayan a sins ile arplarak, yeryznn evresinin dan yksekliine oran bulunabilir.169 Brnin kendi tanmlamasn kullanacak olursak o, bulunan deeri eimin sinsnn tersine blp bu blm 2 pi ile arpar. Daha sonra unlar ekler. Bu tr ilemler fiili deney gerektirir ve sadece test edilerek ispatlanabilir.170 Brn, Crcan eyaletinde Kuzey Debistanda bu metodu deneme frsat bulmu ancak yardmc yetersizlii ve dier zorluklar nedeniyle baarl sonular elde edememitir. Tahdd adl eserinde bu metodu uygulamak iin Hindistanda giritii ve baarl olduu bir deneyi anlatr. lmenin fiziksel alana uygulanmasnn en gzel rneklerinden biri olarak kabul edilen bu metoda gre yerin evresi 25.000 2/7 ngiliz mili olmaktadr ve bu el-Memnun bulduu deerlerden ok farkl deildir. Eer Yer tam bir kre olsayd Brninin bulduu deer bu gnk hesaplamalara ok yakn olacakt. Brnnin yapt l Orta a boyunca yaplan lmlerin en iyilerindendir.171 Tarihilii: Brnnin tarihilii genelde rav tenkitiliine dayanan klasik slm tarihiliinden farkllk arz etmektedir. O her eyden nce, ok uzak gemie ait olmalar, asrlar nce vuk bulmu olaylarn haberlerini aklda tutmann zorluu sebebiyle tarihi haberlere yalan ve hurafe kartnn bilincindedir. Yalan haber ve hurafeler konusunda nerdii zmlerden ilki, haberleri rivayet eden ravlerle ilgilidir. Ravler eitli sebeplerle haberlere yalan kartrabilir. Bu sebeple zellikle haberin ilk ravlerine dikkat edilmelidir. Onun konuyla ilgili bir dier nerisi haberin akl ve tabiat kanunlarna uygun olmasdr. Akl ve tabiat kanunlaryla elien haberleri tenkit szgecinden geirmektedir. Yine ona gre tarihi objektif olmal kabile, milliyet, din ve mezhep gibi her trl taassuptan uzak durmaldr. nk tarihinin bu dncelerle hadiseleri objektif bir anlayla kayda geirebilmesi ve yorumlayabilmesi mmkn deildir.

1270

Brnnin gemiin hadiselerinin yorumlanmas anlamna gelen tarih felsefesinde de gnmz anlayn yakalayabildiini syleyebiliriz. Kendinden nceki tarihilerden farkl olarak tarihi hadiseleri yorumlamakta ve genel sentezlere gidebilmenin yannda evren ve toplumu kanuniyet anlay iinde incelemektedir. Yine o, insan evren ve toplumun merkezine yerletirerek insann tarihteki konumunu belirleme tartmalarna katlmaktadr.172 1 es-Semn, Eb Sad Abdil-Kerm b. Muhammed bn Mansur et-Temm, el-Ensb,

Takdm, Abdullah mer el-Brd, Beyrut, 1988, I/429. 2 3 4 Ykt er-Rm, rdl-Erb ile Marifetil Edb/Muceml-deb, Msr, 1930, VI/308. bnl-Esr, zzeddin el-Cezer, el-Lubb f Tehzbil-Ensb, Beyrut, Bty., I/197. bn-i Ebi Usaybia, Mveffikt-Dn Ebil-Abbs Ahmet b. el-Ksm Halfe b. Yunus es-Sad

el-Hazrec, Uynl-Enb f Tabaktil-Etibb, 459. 5 Bu konuda bkz., Ktip elebi, el-Mevl Mustafa b. Abdillehil Kostantn/Hac Halfe,

Kefz-Znn an Esmil-Ktbl-Fnn, Beyrut, 1990, VI/65ve II/9; Salih Zeki, sru Bkiye, stanbul, 1921, I/169; Henry Corbin, slm Felsefesi Tarihi, ev. Hseyin Hatemi, st., 1994, 268; Togan, Brn, A., II/635; Sayl, Brn, Belleten, Ankara, C. XIII, 1949, 53; Tmer, Brn, st., DA, 1992, VI/206;. 6 Brn, Ebir-Reyhn Muhammed b. Ahmed, Tahdd Nihytl-Emkin li Tashh

Mesftl-Meskin, Tah. M. Tavit Tanc, Ankara, 1962. 7 8 9 Brn, Tahdd, Tanci Neri, t. Brn, Tahdd, 249; Brn, The determination, 213. Brn, Muhammed bn Ahmed, Makle f Hakyeti Ehlil-Hind f stihrcil-Umr, Ner. Z.

V. Togan, slam Tetkikleri Enstits Dergisi Eki, st., 1954, I/16b; Brn, Tahdd, Tanci Neri, h. 10 11 bn-i Eb Usaybia, 459. el-Kalkaend Ebil-Abbs Ahmed b. Ali, Subhul-A f sanatil-n, Tah. Muhammed

Hseyinemseddin, Beyrut, 1987. V/64-65. 12 I/247. 13 E-ehrezr, emsddn Muhammed b. Mahmd, Kitb Nzhetil-Ervh ve RavzatlHansr, Ravztl-Cennt, ev: Esedullah smail, B. y. y., Matbaatl-Hayriyye, t. y.,

Efrh (el-srul-Bkyenin Sachau Muk. ktibas), LIII. 14 Semn, I/429. 1271

15 16 17 18

Ykt, rd, VI/308. Brn, Tahdd, Tanc Neri, v. Ktip elebi, VII/65. Abolhasan Dehkan, Geographical Places Vsted By Al-Brn, Al-Brn

Commemorative Volume, Karach, 1979, 454. 19 20 21 Brn, Tahdd, Bulgakov Neri, 9. Allana, 149. Togan, Brn, II/635; Tmer, Brn, VI/206; Arslan Terziolu, Gazneliler Devrinin

Byk Trk limi Al-Biruni (973-1051), XII/3, Haseki Tp Blteni, Ayr Bask, t. y., 352; Bu konuda ayrca bkz. Zhrd-Dn el-Beyhak, Tetimmet Svnil-Hikme, Tah. D. Refkul Acem, Beyrut, 1994, 75; el-Kalkaend, V/64-65; M. S. H. Masum, Al-Brns Creeds As Depcted In Hs Works, AlBrns Commemoratve Volume, Karahi, 1979, 388; Ebl-Fid, mdd-Dn smail b. Muhammed b. mer, Takvml-Buldn, Tah. M. Rainaut, Beyrut, Bty. 349; bn-i Havkal, Ebil-Kasm, Kitb Sretl-Arz, Ner. Fuat Sezgin, Leiden 1938/Frankfurt, 1992, 279. 22 23 24 25 26 27 28 Brn, Tahdd, 110; Brn, The Determination, 78. Ykt, rd, VI/312. Togan, Brn, II/639. Sayl, Brn, 54; Togan, Brn, II/639. Brn, Saydane, 15; Brn, Materia Medica, 9. Ykt, rd, VI/309. Muhammed el-Mderris, el-Fikrl-Coraf indel-Brn, Mverrihul Arab, Badat, say,

30, 1986, XII/264. 29 W. Barthold-M. Fuat kprl, slm Medeniyeti Tarihi, Ankara, 1977, 53; Ali Ashraf

Sadegh, Beyrnnin Arapa Eserlerinde Kullanlan Farsa Szckler zerine Baz Dnceler, ev. Ahmet Cevizci, Uluslararas bn Trk, Harezm, Frb, Beyrn ve bn Sn Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1990, say: 42, 55 vd; Georges Ifrah, slm Dnyasnda Hint Rakamlar, ev: Kurtulu Diner, stanbul, 3. Basm 1998, 6; Ebul-Kasm Kurbn, Brnnme, ran, Bty., 3; D. J. Boilot, Encyclopadia of slm, London, I, 1960, 1236.

1272

30

Sadegh, 55 vd; Jussi Aro, Encounter Of Cultures In The Work Of Al-Brn, Al-Brn

Commemoratve Volume, Karachi, 1979, 320. 31 32 Dehkan, 454; Ifrah, 16. Brn, Saydane 12; Brn, Matera Medca, 8; Togan, Brn, A., II/636; erefeddin

Yaltkaya, Kitabssaydala Fittb Mukaddimesi, st., 1937, 31. 33 Brn, Ebi-Reyhan Muhammed b. Ahmed el-Harezm, sarul-Bkye anil-Kurnil-

Hliye, Tah., C. Eduard Sachau, 47; Brn, The Chronology Ancient Nations, Ter. C. Edward Sachau, London, 1879, 57. 34 35 Brn, srul-Bkye, 36; Brn, The Chronology, 42. Brn, Saydane, 12; Brn, Matera Medca, 7-8; Yaltkaya, Kitabssaydala Fittb

Mukaddimesi, 30. 36 ve130. 37 Brn, Kitbl-Cemhir f Marifetil-Cevhir, Haydarabad, 1355, 204-206; Togan, Togan, Harezm, V-I/240; Togan, Brn, II/636; Toparl, 8-9; Paacolu, 117-129

Brn, II/636; Yaltkaya, Eb Reyhann Bir Kitab, st., 1936, V/18-19; Tmer, Brn, VI/206; Terziolu, 357. 38 39 Brn, Eb Reyhnn Bir Kitab V/21-22. Brn, Ebir-Reyhn uhammed b. Ahmed, Tahdd Nihyt Al-Amkin li Tashh Masft Al-

Maskin, Tah. P. Bulgakov, Frankfurt, 1992, 215; Brn, The Determination of the Coordinates of Positions for the Correction of Distances between cities, ev. Jamil Ali, Beyrut, 1967, 180; F. A. Shams, Ab Al-Rhn Muhammad bn Ahmad Al-Bayrn, Al-Brn Commemoratve Volume, Karahi, 1979, 269. 40 41 42 43 44 .

Brn, Tahdd, 119; Brn, The Determination, 86; Togan, Tarih, I/92-93. Ykt, rd, VI/312. Ykt, rd, VI/310; Sayl, Brn, 60. Togan, Tarih, I/92-93. Abl-Farac, Gregory, Abl-Farac Tarihi, ev. mer Rza Dorul, Ankara, II. Bask, 1987,

292-293; Ayrca bkz. adruddn Ebul-Hasan Ali b. Nsr bn Ali el Hseyn, Ahbr d-DevletisSelukyye, ev., Necati Lgal, 1943, 2; brahim Kafesolu, Seluklu Tarihi, st, 1972, 8-9; Mehmet Altay Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, Ankara, 1963, 24-25. 1273

45

Cevhir, 204-205; Ramazan een, slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri,

Ankara, Trk Kltrn Aratrma Enstits yay, 1998, 198. 46 Brn, Muhammed bn Ahmed, Hakyeti Ehlil-Hind, 16b; Brn, Tanc Neri, takdm, h;

Togan, Brn, II/635. Sayl, Brn, XIII/53; Tmer, Brn, VI/206. 47 49. 48 49 50 51 Brn, Hakyeti Ehlil-Hind, 16b; Brn, Tahdd, Tanci Neri, h. Brn, Tahdd, 249; Brn, The determination, 213. Brn, Tahdd, 246; Brn, The determination, 211. Brn, Cevhir, 204-206; Togan, Brn, II/636; M. erefeddin Yaltkaya, V/18-19; Tmer, bnl-Esr, el-Kmil, IX/108; Tmer, Brnye Gre Dinler ve slm Dni, Ankara, 1986,

Brn, VI/206; Terziolu, 357. 52 bnl-Esr, el-Kmil, IX/107-108; Togan, Brn, II/637; Tmer, Dinler, 49.

53

bnl-Esr, el-Kmil, IX, 139-141; Brn, Tahdd, 110; Brn, The determination, 78; Salih

Zeki, I/170-73. 54 55 56 Brn, srul-Bkye, 338; Brn, The Chronology, 337. Brn, Tahdd, 250; Brn, Determination, 214-215. Brn, srul-Bkye, 3-4; Brn, The Chronology, 2-3; Togan, Brn, II/639; Terziolu,

362; Shams, 269. 57 Brn, srul-Bkye, 3-39-135-362; Brn, The Chronology, 1-2-47-131-365; D. J.

Boilot, Brn, Encyclopedia of Islm, London, 1960, I/1236. 58 59 60 Ykt, rd, VI/312-313. Ykt, rd, VI/309 ve 312; Togan, Brn, II/637. Ebul-Fazl Muhammed b. Hseyin Ktip el-Beyhak, Tarihu Beyhak/Tarihu Mesd, Tas.,

Sad Nefs, Tahran, 1326, II/812; Ykt, rd, VI/309 ve 312; Togan, Brn, II/637. 61 Ykt, rd, VI/309 ve 312.

1274

62

Brn, srul-Bkye, 184-185; Brn, The Chronolog, 167; Salih Zeki, I/172; Tmer,

Dinler, 54-55; Dehkan, 455. 63 bnl-Esr, el-Kmil, IX/264-265; Beyhak, II/826; Ykt, rd, VI/311-312; Salih Zeki,

I/172; Togan, Brn, II/637; Dehkan, 455;. 64 Ykt, rd, VI/308; Togan, Brn II/639; Boilot, Brn, I/1236-1237; Tmer, Brn,

VI/207-209. 65 66 67 68 69 70 71 ToganBrn, II/639. Brn, srul-Bkye, XXXX vd. bn Eb Usaybia, 459. Hac Halfe, I/65-66. Salih Zeki, I/174 v. d. ToganBrn, II/639. Ahmed Nureddin Ali ibn-i Snbl el-Mahall, Knn fid-Dnya, Toptap Saray Revan

Ktphanesi, Nr. 1938, Sheyl nver, Ebu Reyhani Biruni, st., Trk Tp Tarihi Arivi, 1940, V/9; Terziolu, 362. 72 73 74 75 Aziz, 158. Togan, Brn, .A.; II/639; Terziolu, 362. Brn, The Determinaton, X;. Rengin Dramur, Dramur, Rengin, Eb Reyhn Brnnin Kitb- Saydele Fit-Tbbnda

Baz Droglarla Tedavi, Uluslararas bn Trk, Harezm, Frb, Beyrn ve bn Sn Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1990, 334; Ayrca bkz. Ltfi Gker, Bilim ve Teknolojinin Geliimi ile slm Bilginlerinin Yeri, Ankara, 1988, 102. 76 77 78 Aydn Sayl, Doumunun 1000. Ylnda Beyrun, Beyruniye Armaan, Ankara, 1974, 8. Allana, 150. Brn, srul-Bkiye, 3-4; Brn, The Chronology, 2-3; Togan, Brn, II/639; Terziolu,

Al-Biruni, 362. 79 Brn, Tahdd, Tanc Neri, 88.

1275

80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92

Brn, Tahdd, Tanc Neri, 281. Tmer, Brn, VI/212. Brn, M lil-Hind, 4; Brn, Inda, I/7. Brn, The Determinaton, X. Ykt, rd, V/308. Tmer, Brn, II/213. Yaltkaya, Ebu Reyhann Bir Kitab, IV/1-2. Tmer, Brn, VI/213. Brn, Saydane, 15; Brn, Materia Medica, 9; Yaltkaya, 36. Terziolu, 353-354; Togan, Brn, II/642; Dramur, 334-335. bn Eb Usaybia, 459; Terziolu, 353. Tmer, Brn, VI/213. M. Mohaghegh, Notes on the Brns Fihrist, Al-Brn Commemorative Volume,

Karachi, 1979, 229. 93 94 Tmer, Brn, VI/213; Togan, Brn, II/640; ehsuvarolu, 1012. Abu al-Rayhn Muhammed b. Ahmad al-Brn, The Exhaustive Treatise on Shadows,

ev. E. S. Kennedy, I-II, 1976. 95 96 97 98 Tmer, Brn, VI/213. Tmer, Brn, VI/213. Tmer, Brn, VI/213. Brn, Makle f Hakyeti Ehlil-Hind f stihrcil-Umr, Ner. Z. V. Togan, slam Tetkikleri

Enstits Dergisi Eki, st., C. I, 1954. 99 Tmer, Brn, VI/213; ehsuvarolu, 1013.

100 N. A. Baloch, Gurretz-Zict, Erdem, Ankara, Say, 18, 1992, VI/801 vd. 101 ehsuvarolu, 1013; Tmer, Brn, VI/213. 1276

102 Tmer, Brn, VI/213. 103 Tmer, Brn, VI/213. 104 Togan, Brn, II/640; Tmer, Brn, VI/213. 105 Beyhak, II/809-840. 106 Tmer, Brn, VI/213. 107 Tmer, Brn, VI/213-214. 108 Bu almalar iin bkz. Seyyid Hseyin Nasr, Seyyid Mehdi Muhakkk, EbReyhn Brn ve bn Sn el-Esile vel-Ecvibe, Tahran, 1352; V. N. Ternovskiy, bn Sina (Avitsenna), ev: Haydar Nouruzhan, 1986; Muhammed Tanci, Beyrnnin bn-i Snya Ynelttii Baz Sorular, bn-i Snnn Cevaplar ve Bu Cevaplara Beyrnnin tirazlar, Beyrnye Armaan, Ankara, 1974, 231 vd.; Kyel, bn-i Sn On Sorunun Karlklarn Beyrn in mi Yazmtr, Beyrnye Armaan, Ankara, 1974, 83 vd. 109 Brn, srul-Bkye, 10; Brn, The Chronology, 11-12. 110 Brn, srul-Bkye, 25; Brn, The Chronology, 29. 111 Ktip elebi, VI/65. 112 Brn, srul-Bkye, 79; Brn, The Chronology, 92. 113 Ktip elebi, VI/65. 114 Brn, srul-Bkye, 138; Brn, The Chronology, 134. 115 Brn, srul-Bkye, 211; Brn, The Chronology, 194. 116 Brn, srul-Bkye, 213; Brn, The Chronology, 196. 117 Brn, M lil-Hind, 4; Brn, Inda, I/8. 118 Brn, M lil-Hind, 76; Brn, Inda, I/159. 119 Brn, M lil-Hind, 4; Brn, Inda, I/8. 120 Brn, M lil-Hind, 4; Brn, Inda, I/158. 121 Brn, M lil-Hind, 73; Brn, Inda, I/154.

1277

122 Rosanthal, Franz, Beyrnnin Bilgi Kuram ve Yntemiyle lgili Baz nvarsaymlar zerine, Beyrnye Armaan, ev: Mbahat Trker Kyel, Ankara, 1974; Brn, Tahdd, 23; Brn, The Determination, 2. 123 Brn, Tahdd, 22-23; Brn, The Determination, 2. 124 Geni bilgi iin bkz. Duman, 110 vd. 125 Aziz, 138-139. 126 Brn, srul-Bkye, 262-263; Brn, The Chronology, 253-254. 127 Brn, srul-Bkye, 262-263; Brn, The Chronology, 253-254. 128 Brn, srul-Bkye, 256-257; Brn, The Chronology, 246-247. 129 Brn, srul-Bkye, 256-257; Brn, The Chronology, 246-247. 130 Brn, srul-Bkye, 256-257; Brn, The Chronology, 246-247. 131 Brn, srul-Bkye, 256-257; Brn, The Chronology, 246-247. 132 Brn, srul-Bkye, 256-257; Brn, The Chronology, 246-247. 133 Aydn Sayl, Doumunun 1000inci Ylnda Beyrun, Beyruniye Armaan, Ankara, 1974, 26-27; Sayl, Brn, 86-87; Mehmet Bayraktar, slmda Bilim Ve Teknoloji Tarihi, Ankara, 1983, 124. 134 Brn, Tahdd, 26; Brn, The Determination, 4-5. 135 Aydn Sayl, Eb Nasr Mansrun Sins Kanununun Tant zerine Beyrnnin Bir Mektubu, Beyrnye Armaan, Ankara, 1974, 169 vd. 136 Sayl, Beyrnnin Bir Mektubu, 171. 137 Satran proplemleri iin bkz. Brn, srul-Bkye, 138-139; Brn, The Chronology, 134-135. 138 Brn, srul-Bkye, 298; Brn, The Chronology, 294-295. 139 Muhammed Israruddin, Al-Brns Contributions to Geography, Al-Brn

Commemorative Volume, Karachi, 1979, 206. 140 Brn, M lil-Hind, 97; Brn, Inda, I/198 vd. 141 Bu bilgiler iin bkz Brn, M lil-Hind, 103; Brn, Inda, I/210. 1278

142 Brn, M lil-Hind, 96: Brn, Inda, I, 196-197-198. 143 Seyid Hseyin Nasr, slm Kozmoloji retilerine Giri, ev: Nazife iman, stanbul, nsan Yaynlar, 1985, 167. 144 Brn, Tahdd, 135; Brn, The Determination, 102. 145 Brn, srul-Bkye, 258; Brn, The Chronology, 249. 146 Brn, srul-Bkye, 258; Brn, The Chronology, 249. 147 Brn, srul-Bkye, 258; Brn, The Chronology, 249. 148 Brn, srul-Bkye, 258; Brn, The Chronology, 249. 149 Brn, Tahkk, 55-56; Brn, The Determination, 25-26. 150 Brn, srul-Bkye, 261; Brn, The Chronology, 252. 151 Brn, srul-Bkye, 261; Brn, The Chronology, 252. 152 Sayl, Brn, 78. 153 Brn, Tahdd, 39-40; Brn, The Determination, 14-16; Nasr, Kozmoloji retilerine Giri, 133-134. 154 Brn, Tahdd, 40-41; Brn, The Determination, 15-16; Nasr, Kozmoloji retilerine Giri, 134-135. 155 Brn, Tahdd, 41-42; Brn, The Determination, 16. 156 Seyid Hseyin Nasr, Kozmoloji retilerine Giri, 135. 157 Brn, Tahdd, 41-42; Brn, The Determination, 16. 158 Brn, Tahdd, 42; Brn, The Determination, 17. 159 Brn, Tahdd, 52; Brn, The Determination, 23; Israruddin, 206-207. 160 Brn, Tahdd, 52; Brn, The Determination, 23. 161 Hud, 7. 162 Brn, Tahdd, 53; Brn, The Determination, 23-24. 163 Cemal Yldrm, Bilimin ncleri, Ankara, 1995, 2. Basm, 73-75. 1279

164 Sayl, Brn, 78-79. 165 Yldrm, Bilimin ncleri, 90-91. 166 Sayl, Brn, 79. 167 Brn, M lil-Hind, 139; Brn, Inda, I, 277; Sayl, Brn, 78-79. 168 Geni bilgi iin bkz. Mesut Elibyk, Matematik Corafya Evren, Gezegenler, Dnya, Zaman, Ankara, 1995, 121 vd. 169 Nasr, Kozmoloji retilerine Giri, 148. 170 Nasr, Kozmoloji retilerine Giri, 148. 171 Brnnin bu metodu iin bkz. Brn, Tahdd, 223-224; Brn, The Determination, 188190; Nasr, Kozmoloji retilerine Giri, 151; Baloch, N. A., Beyrn ve Nandanadaki lm almas, ev. Melek Dosay, Erdem, Ankara, TTK yay., say 9, C. 3, 1987; Richard Lorch, Beyrnnin Kavun Biimindeki Usturlab, Uluslararas bn Trk, Hrezm, Frb, Beyrn, Ve bn Sn Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1990, 303-305; Elibyk, 140-145 Sayl, Brn, 83. 172 Geni bilgi iin bkz. Duman, 187 vd. Abl-Farac, Gregory, Abl-Farac Tarihi, ev. mer Rza Dorul, Ankara, TTK Yay, II. Bask, 1987. Aaoullar, Mehmet Ali, Kent Devletinden mparatorlua, Ankara, mge Kitap Evi, 1994. Aar, Murat, Tarihi Corafyacln Douu ve Geliimi (H. 1-390-391/622-100), Baslmam Doktora Tezi, Ankara, Ankara niv. Sos. Bilimler Enstits, 2000. Algl, Hseyin-Osman etin, slm Tarihi, st., Gonca Yaynevi, 1991. Allana, G., Ab-Raihn Muhammad bn Ahmad Al-Brn, Al-Brn Commemorative Volume, Karachi, Hamdard Natonal Foundaton, 1979. Anawat, G. C., The Ktb Al-Jmahr F Marfah Al-Jawhr Of Al-Brn, Al-Brn Commemoratve Volume, Karachi, Hamdard Natonal Foundaton, 1979. Arslan, Ahmet, Felsefeye Giri, Ankara, Vadi Yay, 1994. el-Asgaln, ihbddn Ebil-Fazl Ahmet b. Hacer, Tehzbt-Tehzb, Byy., Dru Ahyi Trsil Arab, VI, Bty.

1280

Aslam, Mohammad, Al-Brns Methodology in Inda, Al-Brn Commemaratve Volume, Karahi, Hamdard Natonal Foundaton, 1979. Aydn, Mehmet, Trklerin Felsefe Kltrne Katklar, Atatrk Kl. DTYK yay., Ankara, 1985. Aziz, Ghulam Rabbani, Al-Brn and His Academic Conquests, Al-Brn Commemorative Volume, Karachi, Hamdard National Foundation, 1979. Baloch, N. A., Milattan Sonra Yedinci ve Onuncu Yzyllarda Trk Devletlerinin ve Prensliklerinin Tarihi Perspektifi Inda Beyrnnin Kbul ve Peaverin Trk Yneticilerine aretinin Deerlendirilmesi, Uluslararas bn Trk, Harezm, Frb, Beyrn ve bn Sn Sempozyumu Bildirileri, Ankara, DTYK Atatrk Kltr Merkezi Yayn, 1990. , Beyrn ve Nandanadaki lm almas, ev. Melek Dosay, Erdem, Ankara, TTK yay., say 9, C. 3, 1987. , Gurretz-Zct, ev. Melek Dosay, Erdem, Ankara, TTK yay., say 18, C. 6, 1992, 799-841. Barani, Seyit Hasan, Mslim Researches in the Geodesy Al-BrnCommemoration Volume, Calcutta, ran Sociaty, 1979. Barthold, W., Mool stilasna Kadar Trkistan, Hazrlayan, Hakk Dursun Yldz, stanbul, Kervan yay., 1981. , Tahiriler, A., Eskiehir, MEB yay., XI, 1997. , M. Fuat kprl, slm Medeniyeti Tarihi, Ankara, DB yay. 1977. Bayraktar, Mehmet, slmda Bilim Ve Teknoloji Tarihi, Ankara, TDV yay., 1983. Bayur, Y. Hikmet, Hindistan Tarihi, Ankara, TTK yay., I-IV, 1946. Belazur, Fthul-Buldn, ev., Mustafa Fayda, Ankara, KTB yay., 1987. Beyhak, Ebul Fazl Muhammed b. Hseyin, Tarihu Beyhak/Tarihu Mesd, Tashh, Sad Nefs, Tahran, Byy., 1326. Beyhak, Zahrud-Dn Ebul-Hasen b. Ebil-Ksm, Tetimmet Svnil-Hikme, Tah. Rafkul Acem, Beyrut, Drul-Fikr, 1994. Bedi N. ehsuvarolu, Abu Rayhn Brn ve Kitb Al-Saydala, stanbul niversitesi Tp Fakltesi Mecmuas, st., smail Akgn Matbaas, Say 3, 1959. Beyhak, Ebul Fazl Muhammed b. Hseyin, Tarihu Beyhak/Tarihu Mesd, tashh, Sad Nefs, Tahran, Byy., 1326. 1281

Bak, Ayhan, Tarih Bilimi, st., antay kitbevi, 1999. Brn, Ebir-Reyhan Muhammed b. Ahmed, el-srul-Bkiye anil-Kurnil-Hliye, Tah., C. Eduard Sachau, Deutsche Morgenl. Gessellschaft F. A. Brockhaus, Leipzig, 1923. , The Chronology of Ancient Nations, ev. Edward Sachau, Frankfurt, Minerva Verlag GMBH, 1984. , Knnl-Mesd, Haydarabat, Matbaa Dairetl-Marifil-Osmaniye, III, 1955. , Kitbl-Cemhir f Marifetil-Cevhir, Haydarabad, Matbaa Cemiyyet Diretl-MarifilOsmaniye, 1355. , Tahdd Nihytl-Emkin li Tashh Mesftl-Meskin, Tah. Muhammed Tvid Tanc, Ankara, Dou Ltd. irketi Matbaas, 1962. , Tahdd Nihyt Al-Amkin li Tashh Masft Al-Maskin, Tah. P. Bulgakov, Frankfurt, nstitude for the History of Arabic-slamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University Frankfurt am Main, 1992. , The Determination of the Coordinates of Positions for the Correction of Distances Between Cities, ev Jaml Ali, Beyrut, National Lebanese Printing Press, 1967. , Tahkk-u M lil-Hind min Makletin Makbletin f Akli ev Merzle, Haydarabat, Matbaa Dairetl-Marifil-Osmaniye, 1958. , Tahkk-u M lil-Hind min Makletin Makbletin f Akli ev Merzle, Tah. Edurd Sachau, Edit. Fuat Sezgin, Mahed Tarihul-Ulml-Arabiyye vel-slmiye, London, 1887. , Al-Beruns Inda, ev. Edward C. Sachau, Edit, Fuat sezgin, London, Publications nstitute for the History of Arabic-slmic Science, 1910. , Kitabs Saydane, Tah. Hakm Muhammed Sad, Karachi, Messese Hamdard el-Vataniye, 1973. , Al-Bruns Book on Pharmacy and Matera Medca, Edid. Hakm Muhammed Sad, Karachi, Hamdard Natonal Foundaton, 1973. , Makle f Hakyeti Ehlil-Hind f stihrcil-Umr, Ner. Zeki Velidi Togan, slam Tetkikleri Enstits Dergisi Eki, stanbul, EF Yay., I, 1954. , Eb Reyhnn Bir Kitab, ev: erefeddin Yaltkaya, st., Trkiyat Mecmuas, V, 1936. Boilot, D. J., Encyclopadia of slm, London, The nternational Union of Academies, I, 1960. 1282

Bosworth, C. E., slm Devletleri Tarihi, st., nal Matbas, 1980. Brockelman, C., slm Milletleri ve Devletleri Tarihi, ev. Neet aatay, Ankara, Ankara niv. Basmevi, 2. Bask, 1964. Bchner, V. F., Smnler, A. Eskiehir, MEB yay, 1997. Carr, Edward Halett, Tarih Nedir, ev. Misket Gizem Grtrk, st., letiim yay., 5. bask, 1994. Collingwood, R. G., Tarih Tasarm, ev., Kurtulu Diner, stanbul, Ara yay., 1990. Corbin, Henry, slm Felsefesi Tarihi, ev., Hseyin Hatemi, stanbul, letiim yay, 1994. aatay, Neet, slmdan nce Arap Tarihi ve Cahiliye a, Ankara, Ankara niv. lhiyat Fak. yay. 1957. Daye, Necmeddin, Alaaddin Keykubat (1220-1237) Devrine Ait Necmeddin Dayenin Siyasetnamesi, Haz. efaattin Severcan, Kayseri, Gevher Nesibe Tp Tarihi Ens. yay., 1995. Dames, M. Longworth, Gazneliler, A, Eskiehir, MEB yay., VII, 1997. Dehken, Abolhasan, Geographical Places Vsted By Al-Brn, Al-Brn Commemorative Volume, Karach, Hamdard Natonal Foundaton, 1979. Dramur, Rengin, Eb Reyhn Brnnin Kitb- Saydele Fit-Tbbnda Baz Droglarla Tedavi, Uluslararas bn Trk, Harezm, Frb, Beyrn ve bn Sn Sempozyumu Bildirileri, Ankara, DTYK Atatrk Kltr Merkezi Yayn, 1990. Durant, Will-Ariel, Tarih zerine, ev. Hseyin Zamantl, st., Hlbe Basm Yayn, 1983. Dur, A. Aziz, lk Dnem slam Tarihi, ev. Hayrettin Ycesoy, stanbul, Endls yay., 1991. Duman, Abdullah, Brn ve Tarihilii, Kayseri, Erciyes niv Sos. Bil. Enstits, baslmam Doktora Tezi, 2001. Ebl-Fid, mdd-Dn smail b. Muhammed b. mer, Takvml-Buldn, Tah. M. Rainaut, Beyrut, Dar Sadr, Bty. Emin, Ahmet, slm Tarihi ve Tarihileri, ev., Mustafa Ba, Ankara, Ankara Din Grevlileri Yardmlama Dernei, 1996. Frb, Fusll-Meden, ev., Hanifi zcan, zmir stikll Matbaas, 1987. Fayda, Mustafa, Siyer Sahasndaki lk Telif almalar, Uluslararas Birinci slam Aratrmalar Sempozyumu, zmir, Dokuz Eyll niv. yay, 1985. 1283

Flew, Antony, Plato, Bat Dncesinde Siyaset Felsefeleri, Edit: Maurice Cranston, ev: Nejat Mualimolu, st., Marmara niv. lahiyat Fak. yay., 1995. Gibb, Hamilton A. R., slm Medeniyeti zerine Aratrmalar, ev: Kadir Durak, Atilla zkk, Hayreddin Ycesoy, Kenan Dnmez, Ankara, Endls yay., 1991. Golden, Peter b., Orta Asyada slmiyetin lk Dnemleri, Erken Asya Tarihi, ev. Halil Berktay, Der. Denis Sinr, st., letiim yay., 2000.

Goldziher, Ignace, Klasik Arap Literatr, ev: Azmi Yksel, Ankara, maj yay, 1993. Gker, Ltfi, Bilim ve Teknolojinin Geliimi ile slm Bilginlerinin Yeri, Ankara, Elif Matbaaclk, 1988. , Fen Bilimleri Tarihi ve Trk slm Alimlerinin Yeri, Ankara, Elif Matbaaclk, 1984. Grousset, Ren, Bozkr mparatorluu Atilla-Cengiz-Timur, ev. M. Reat Uzmen, st., tken Neriyat, 2. Basm, 1996. Gnaltay, M. emseddin, slm Tarihinin Kaynaklar-Tarih Ve mverrihler-, Haz., Yksel Kanar, st., Endls yay., 1991. Haig, T. W., Saffrler, A., X/Eskiehir, MEB yay 1997. Hanerliolu, Orhan, Felsefe Ansiklopedisi Kavramlar Akmlar, st, Remzi Kitabevi, 2. Basm, 1992. Hansr, Ravztl-Cennt, ev: Esedullah smail, sfahan, Matbaatl Hayriyye, 1226. Hamerneh, Saleh K. Notes On Al-Brns Vews Of Al-Rzs Works, Al-Brns Commemoratve Volume, Karachi, Hamdard Natonal Foundaton, 1979. Hamerneh, Sami K., Al-Brns Book On Pharmacy And Materia Medica, Karachi, Hamdard Natonal Foundation, 1973. Hasan brahim Hasan, Siyasi-Dini-Kltrel-Sosyal slm Tarihi, st., Kayhan Yaynevi, 1988. Hizmetli, Sabri, slm Tarihilii zerine, Ankara, Diyanet leri Ba. yay., 1991. Horovitz, Yusuf, el-Mezil-l ve Mellifh, Arapaya ev. Hseyin nassr, Kahire, irket Mektebe, 1949. Hlg Orhan, Farabi ve bn-i Haldunda Devle Dncesi, st. Krkambar yay., 1999.

1284

Irah, Georges, Hint Uygarlnn Saysal Simgeler Szl, ev. Kurtulu Diner, Ankara, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, 3. Basm, 1998. Ifrah, Georges, slm Dnyasnda Hint Rakamlar, ev. Kurtulu Diner, Ankara, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, 3. Basm, 1998. Israruddin, Muhammed, Al-Brns Contributions to Geography, Al-Brn Commemorative Volume, Karachi, Hamdart National Foundation, 1979. Iltan, Fikret, Tahir b. Hseyin, A. Eskiehir, MEB yay. 1997. bn-i Ebi Usaybia, Mveffikt-Dn Ebil-Abbs Ahmet b. el-KsmHalfe b. Yunus es-Sad elHazrec, Uynl-Enb f Tabaktil-Etibb, Tahkik. Nizrur Rza, Beyrut, Dru Mektebetil-Hayt, 1957. bn-i shak, Muhammed, Siyer (Peygamberler Tarihi), Yay. Haz. Muhammed Hamidullah, stanbul, Akabe yay., 2. Bask, 1991. bnl-Esr, el-Kmil, zzeddin Ebil-Hasan Ali b. Ebil-Kerem Muhammed b. Muhammed b. Abdlkerim b. Abdlvahid e-eybn, Beyrut, Dru Sadr, 1979. bnl-Esr, slam Tarihi, ev. Abdlkerim zaydn, stanbul, Bahar yay, 1986. bnl-Esr, zzeddin el-Cezer, el-Lubb f Tehzbil-Ensb, Beyrut, Dar Sadr, Bty. bn-i Haldun, Mukaddime, ev., Zakir Kadid Ugan, st., MEB., I, 1986. bn-i Havkal, Ebil-Kasm, Kitb Sretl-Arz, Ner. Fuat Sezgin, Leiden 1938/Frankfurt, 1992. bn-i Hurdezbih, Ebil-Kasm Ubeydullah b. Abdullah, el-Meslik vel-Memlik, Tah. Muhammed Mahzum, Beyrut, Dru hyit-Trsil-Arab, 1988.

bn-i Kesr, El-Bidye ven-Nihye, Beyrut, Mektebetl-Merif, Bty. bn-i Kesr, Byk slm Tarihi, ev. Mehmet Keskin, stanbul, ar yay., 1995. bn-i Nedm, el-Fihrst, Tah., Mustafa Muhammed, Msr, Matbaatr-Rkniye, Bty. stahr, Eb shak brahim Muhammed Farisi Kerhi, Kitb Memlik vel-Meslik, Tah. M. J. de Goeje, Leiden, 1870/Fuat Sezgin, Frankfurt, 1992. Kafesolu, brahim, Harezmahlar Devleti Tarihi, (485-618/1092-1221), Ankara, TTK yay., 984. , Seluklu tarihi, st, MEB yay, 1972.

1285

el-Kalkaend Ebil-Abbs Ahmed b. Ali, Subhul-A f sanatil-n, Tah. Muhammed Hseyin emseddin, Beyrut, Drul Fikr, 1987. Kif, Seyyide smail, slm Tarihinin Kaynaklar ve Aratrma Metotlar, ev: Mehmet eker, Rza Sava, Ramazan imek, zmir, l-Vak. ti. yay., 1997. Ktip elebi, el-Mevl Mustafa b. Abdillehil Kostantn (Hac Halfe), Kefz-Znn an EsmilKtblFnn, Beyrut, el-Mektebetl Fasliyye, 1990.

el-Kazvn, Muhammed Abdulvahap, ahr Makle, Ner. muhammed Mun, Tahran 1333. Elibyk, Mesut, Matematik Corafya Evren, Gezegenler, Dnya, Zaman, Ankara, ekol Yaynevi, 1995. Khurshd, Abdus Salam, Al-Brns Poltcal Role And Phlosophy, Al-Brn

CommemoratveVolume, Karahi, Hamdard Natonal Foundaton, 1979. Ksolu, Nevzat, Trk Dnyas Tarihi ve Trk Medeniyeti zerine Dnceler, st., tken Ner., 1990. Kymen, Mehmet Altay, Seluklu devri Trk Tarihi, Ankara, Ayyldz Matbaas, 1963. Kyel, Mbahat, bn-i Sn On Sorunun Karlklarn Beyrn in mi Yazmtr, Beyrnye Armaan, Ankara, TTK yay, 1974.

Landi, Ernesto, Niccola Machiavelli Bat Dncesinde Siyaset Felsefeleri, Edit. Maurice Cranston, ev. Nejat Mualimolu, st., Marmara niv. lahiyat Fak. yay., 1995. Le Bon, Gustave, Tarih Felsefesinin Bilimsel Yasalar, ev: Abdullah Gken, stanbul, Ufuk yay., 1999. Lorch, Richard, Beyrnnin Kavun Biimindeki Usturlab, Uluslararas bn Trk, Hrezm, Frb, Beyrn, Ve bn Sn Sempozyumu Bildirileri, Ankara, Atatrk Kltr DTYK yay, 1990. Machavelli, Niccola, Hkmdar, eviren: Yusuf Adil Egeli, Ankara, Yldz Matbaas, 1955. Makdis, emsddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebi Bekir Bennai m, AhsentTekasm, Tah. M. J. Goje, Leiden, 1906 (F. Sezgin, Frankfur, 1992). Masum, M. S. H., Al-Brns Creeds As Depcted In Hs Works, Al-Brns Commemoratve Volume, Karahi, Hamdard Natonal Foundaton, 1979. Mverd, Siyset Sanat/Nasihatl-Mlk, ev., Mustafa Sarbyk, st., Krkambar Kitapl, 2000. 1286

Meril, Erdoan, Sebkteginin Pendnmesi, slm Tetkikleri Enstits Dergisi, stanbul, EF yay., 1975. Mohaghegh, M., Notes on the Brns Fihrist, Al-Brn Commemorative Volume, Karachi, Hamdart Natonal Foundation, 1979. , Mslman-Trk Devletleri Tarihi, stanbul, Gryay Matbaaclk, 1985. , Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara, TTK yay., 1989. , Ziyrler, A., Eskiehir, MEB yay, XIII, 1997. Muhammed el-Mderris, el-Fikrl-Coraf indel-Brn, Mverrihul Arab, Badat, say, 30, 1986. Muhammed, Nazm, Memnler, A., Eskiehir, MEB yay, VII, 1997. Mutal, Serdar, Arapa-Trke Szlk, stanbul, Daarck yay, 1995. Nashab, Hsham, The Atttude of Al-Brn Towards Science And Education, Al-Brn Commemorative Volume, Karachi, Hamdard National Foundation, 1979. Nasr, Seyid Hseyin, slm Kozmoloji retilerine Giri, ev. Nazife iman, stanbul, nsan yay, 1985. , -Seyyid Mehdi Muhakkk, EbReyhn Brn ve bn Sn el-Esile vel-Ecvibe, Tahran, High Council of Culture and Art, 1352. Nizm Arz, Ahmed b. mer b. Ali Semerkand, ahr Makale, Tashh Muhammed Kazvn, Tahran, Byy, 1334. Olgun, brahim, Beyrnnin Kiiye ve Topluma Bak, Beyruniye Armaan, Ankara, TTK yay., 1974. , Al-Brns Outlook Of Man And Socety, Al-Brn Commemoratve Volume, Karahi, Hamdard Natonal Foundaton, 1979. zaydn, Abdlkerim, Hrizm, st., TDV yay., 1988. zbaran, Salih, Tarih Nedir (Tarihin ada Tanm ve Alan zerine Notlar), Frat niv., Tarih Matodolojisi ve Trk Tarihinin Meseleleri Kollokyumu, Elez, Frat Havzas Aratrma Merkezi, 1990. zlem, Doan, Tarih Felsefesi, stanbul, Anahtar Kitaplar Yayn Evi, kinci Basm, 1996.

1287

Paacolu, Burhan, Orta Trke Karahanl Harezm Kpak ve Eski Anadolu Trkesi, Sivas, Dilek Ofset Matbaclk, 1996. Parmakszolu, smet, Yaar alayan, Genel Tarih, Ankara, Funda yay., 1976. er-Rvend, Muhammed b. Ali b. Sleyman, Rhts-Sudr ve yets-Srr, Ankara, TTK yay. 2. Bask, I, 1999. Reidddn Fazlullah, Camit-Tevrh, Yay. Haz., Ahmet Ate, Ankara, TTK yay., I, 2. Bask, 1999. Rosanthal, Franz, Beyrnnin Bilgi Kuram ve Yntemiyle lgili Baz nvarsaymlar zerine, Beyrnye Armaan, ev: Mbahat Trker Kyel, Ankara TTK. yay, 1974. Rosenthal, Ervin I. J., Orta ada slm Siyaset Dncesi, ev., Ali aksu, st., z Yay., 1996. Sava, Rza, Siyer ve Kaynaklar, zmir, Anadou Matbaas, 1995. Sayl, Aydn, Doumunun 1000inci Ylnda Beyrun, Beyruniye Armaan, Ankara, TTK yay, 1974. , Eb Nasr mansrun Sins Kanununun Tant zerine Beyrnnin Mektubu, Beyrnye Armaan, Ankara, TTK yay., 1974. , IX., X. Ve XI. Asrlar ve slm Dnyas Uygarlnda nemli Katks Olan Kalburst Baz Dnrler ve Bilim Adamlar, Uluslararas bn Trk, Hrezm, Frb, Beyrn, Ve bn Sn Sempozyumu Bildirileri, Ankara, Atatrk Kltr DTYK yay, 1990. , Bilimin Tarihsel Gelimesine Trklerin Katklar, Uluslararas bn Trk, Hrezm, Frb, Beyrn, Ve bn Sn Sempozyumu Bildirileri, Ankara, Atatrk Kltr DTYK yay, 1990. , Beyrun ve Bilim Tarihi, Beyruniye Armaan, Ankara, TTK. yay, 1974. es-Semn, Eb Sad Abdil-Kerm b. Muhammed bn Mansur et-Temm, el-Ensb, Takdm, Abdullah mer el-Brd, Beyrut, Drul-Cenan, 1988. Severcan, efeattin, Tarihin Temel Amacyla lgili Bir Deneme, Erciyes niv. lhiyt Fak. Dergisi, Kayseri, Erciyes niv. Matbaas, Say, 9, 1996. , lnin Siyaset Felsefesi, slmiyt, Ankara, c. II, s. 4, 1999. Shams, F. A., Ab Al-Rhn Muhammad bn Ahmad Al-Bayrn, Al-Brn Commemoratve Volume, Karahi, Hamdard Natonal Foundaton, 1979.

1288

Smellie, K. B., Aristo, Bat Dncesinde Siyaset Felsefeleri, Edit: Maurice Cranston, ev. Nejat Mualimolu, stanbul, Marmara niv. lahiyat Fak. yay., 1995. Suter, H., Eb Maer, A., Eskiehir, MEB yay., IV, 1997. Smer, Faruk, Tarihleri-Boy Tekilat Destanlar (Trkmenler), st., Trk Dnyas Aratrma Vakf, 5. Bask, 1999. adruddn Ebul-Hasan Ali b. Nsr bn Ali el Hseyn, Ahbr d-Devletis-Selukyye, ev., Necati Lgal, Ankara, TTK yay, 1943. enel, Aleddin, Siyasal Dnceler Tarihi, Ankara, Bilim ve Sanat yay., 1996. een, Ramazan, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, st., SAR, 1998. een, Ramazan, slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, Ankara, Trk Kltrn Aratrma Enstits yay, 1998. ibli, Mevln, Asr-Saadet (slm Tarihi), ev., mer Rza Dorul, st., Eser Matbaas, 1977. Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr et-Taber, Tarhul-mem vel-Mlk, Beyrut, Drul-Fikr, 1987. Tabrz, G. R. Sabr, Al-Brn And Human Values Of The Eastern Renassance, Al-Brn Commemoratve Volume, Karahi, Hamdard Natonal Foundaton, 1979. Tanc, Muhammed, Beyrnnin bn-i Snya Ynelttii Baz Sorular, bn-i Snnn Cevaplar ve Bu Cevaplara Beyrnnin tirazlar, Beyrnye Armaan, Ankara, TTK yay., 1974. Tekeli, Sevim, Brnde Gne Parameterlerinin Hesab, Belleten, Ankara, TTK yay., C. XXVII, Say, 105, 1963. Ternovskiy, V. N., bn Sina (Avitsenna), ev: Haydar Nouruzhan, Eskiehir, Anadolu niv. yay, 1986. Terziolu, Arslan, Gazneliler Devrinin Byk Trk limi Al-Biruni (973-1051), XII/3, Haseki Tp Blteni (Ayr Bask), Bty. Thilly, Franky, Felsefenin yks, ev., brahim ener, st., zdm yay., 2000. Togan, A. Zeki Velidi, Brns Picture of the world, Yeni Delhi, 1949.

1289

, el-Brn ve Hareketi arz, slm Tetkikleri Enstits Dergisi, st. niv. Edebiyat Fak. Dergisi, stanbul, st. niv. Edebiyat Fak. yay, I, 1953. , Al-Brn ve Hareket-i Arz, slm Tetkikleri Enstits Dergisi, st. niv. Edebiyat Fak. yay, stanbul, I, 1953. , Orta a slm Aleminde Tenkid Tarih Telkksi, slm Tetkikleri Enstits Dergisi, st. niv. Edebiyat Fak. yay, stanbul, C. I, 1954. , Harezm, A, Eskiehir, MEB yay., 1997. , Brn, A. Eskiehir, MEB yay., 1997. , Umumi Trk Tarihine Giri, st., stanbul niv., Ed. Fak., yay. 3. Bask, 1981. , Tarihte Usul, st., Enderun yay., 1985. Tooley, R. W., Batlamyusa kadar Hristiyan ncesi Dnem Corafyas, ev. Murat Aar, Van, Yznc Yl niv. SBE Dergisi, S. 2, 2001. Toparl, Recep, Harezm Trkesi, Sivas, Dilek Ofset Matbaaclk, 1998. Tmer, Gnay, Brnye Gre Dinler ve slm Dni, Ankara, DB yay., 1986. , Brn, DA, st., VI., 1999. Uur, Ahmet, Osmanl Siyset-Nmeleri, Kayseri, Erciyes niv. Matbaas, 1992. Uluay, M. aatay, lk Mslman Trk Devletleri, st., Mill Eitim Basmevi, 1977. Unat Reit Faik, Hicr Tarihleri Mld Tarihlere evirme, Ankara, TTK yay., 1984. lken, Hilmi Ziya, bn Sn, A, Eskiehir, MEB yay., V-II, 1997. Ykt er-Rm, rdl-Erb ile Marifetil Edb/Muceml-deb, Matbaat Hindiyye, 1930. Yakut el-Hamev, ihbddn Eb Abdullah Ykt b. Abdullah el-Hamev el-Badd, MucemlBuldn, Beyrut, Drus-Sadr, 1979. Yaltkaya, erefeddin, Kitabssaydele Fittb Mukaddimesi, st. Mill Mecmua Basm Evi, 1937. Yazc, Nesimi, lk Trk slm-Devletleri Tarihi, Ankara, Ankara niv. lhiyt Fak yay., 1992. Yldrm, Cemal, Bilim Tarihi, st. Remzi Kitap Evi yay, 1983. , Bilimin ncleri, Ankara, Tbitak Popler Bilim Kitaplar, 2. Basm, 1995. 1290

Yldz, Hakk Dursun, Emeviler Devri, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, stanbul, a yay., 1992. Zahreddn el-Beyhak, Tetimmet Svnil-Hikme, Tah. D. Refkul Acem, Beyrut, Drul-Fikr, 1994. ez-Zeheb, Ebu Abdullah emseddin, Kitap Tezkiratl-Huffz, Byy., Dru Ahyi Trsil Arab, Bty. Zeki, Salih, sr-u Bkiye, stanbul, Matbaai Amire, 1921. Zettersteen, Bveyhler, A., Eskiehir, MEB yay., II, 1997.

1291

Trkistan Corafyasnda Yetien nl Din Bilginleri / Yrd. Do. Dr. Ahmet Yldrm [s.681-690]
Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Dnyann en eski ve devaml kavimlerinden biri ve yaklak olarak drt bin yllk bir tarihi gemie sahip olan Trkler, deiik blgelerde yaamlar ve farkl corafyalarda hayatlarn srdrmlerdir. Ana yurtlarnn Orta Asya corafyas olduu kabul edilir. Anayurttan balayan g hareketleriyle dnyann eitli blgelerinde bulunarak her zaman dinamik ve aktif durumda olmular ve bu ynleriyle de dnya tarihinde mhim rol oynamlardr. Bu balamda Trk milleti, slamiyeti kabulnden nce uzak doudan Avrupa ortalarna kadar btn bozkrlar blgesinde bin yl aan bir sre hkm srm ve birok siyasi, itimai ve kavm izler brakm,1 slamiyeti kabulnden sonra da eitli Mslman lkelerde byk imparatorluklar veya devletler, atabeylikler ve beylikler kurarak slm dnyasnn mukadderatna hkim olmu ve Osmanllarla birlikte mtalaa edildii takdirde, Orta Asya, Yakn ark ve ark Avrupann son bin yllk tarihine istikamet vermilerdir.2 Trkler, slam ordular ile Hicz blgesinde yeni dinin verdii heyecanla Yarmk Sava (634) ile Bizans Suriyeden attktan sonra Kdisya (635) ve Nihvend (642) savalaryla ran ele geirdikten ve son Ssn imparatorunu takip ederken Ceyhun kenarnda karlatlar. Grcistan ve Sistan havalisindeki Ouz kabile krntlar ile Kuhistan-Fars arasnda oturan dank Kalalar bir yana braklrsa, o tarihlerde devlet olarak sadece Gktrk mparatorluu vard. Bunun da hem ark hem garp kolu fetret devresi de (ine tabiyet) bulunduu iin Maverannehir blgesindeki ehir krallklarna gereken yardm yaplamyordu. Bu sralarda slamn merkezinde Ali-Muaviye mcadelesi ve Hrici isyanlar arkta slam ordularnn hzn kestii iin VIII. asr balarna kadar Trklerle slam ordularnn karlamalar bir snr harekat lsn aamamt. Emevlerin slam mparatorluunun btn ark blgelerini iine alan Irak umumi valiliine Haccc tayin etmeleri, bu zatn da devrin sayl kumandanlarndan Kuteybe b. Mslimi Horasana gndermesi (705), savalarn birdenbire alevlenmesine sebep oldu. slam ordular ksa zamanda Maverannehire hakim olduklar gibi, aknlarn Talasa kadar uzattlar. Neticede Araplarn mdaafay tercih eder duruma girmelerinden onlarn, silahla mcadeleye girien Trkler karsnda kesin baarya ulaamadklar anlalmaktadr. Bylece Trkler, bnyelerine ve inan ve telakkilerine uygun taraflarn bulduklar slamiyeti kabul ettiler. Bu, umumiyetle kabul edildii gibi, Trklerin, dnya tarihinin en mhim hadiselerinden biri olarak baklan slamiyete girilerinin, kendi arzular ile vuku bulduunu gstermektedir.3 Bnyelerine ve inan ve telakkilerine uygun bulduklar slamiyeti ksa srede benimseyen Trk milleti, kabln ardndan daha sonralar slamiyetin bayraktar olarak anlmlardr. Bu noktada bilime katklar bilhassa da slm ilimlere byk hizmetleri olduu bilinmektedir. Daha slm Trk devletlerinin teekklnden nce bilhassa Maverannehrde tannm Trk bilginleri yetimee balam, Karahanllar zamannda bilhassa Buhr ve Semerkant ehirleri balca ilim merkezleri

1292

haline gelmi idi. slam dnyasnda byk fkh, hadis, kelm, tefsr ve tasavvuf sahasnda birok bilgin bu corafyada yetimitir. Biz de bu almamzda Orta Asya Trkistan corafyasnda yetien nl din alimlerini tantmaya alacaz.4 almamzda bu corafyay Horasan ve Maverannehir blgesi diye iki blge eklinde ele alp ve bu blgelerde bulunan ehirlerde yetien nl din bilginlerini nispet edildikleri yere gre vereceiz. Horasan Blgesi Horasan, rann dousundan balayarak Ceyhun Nehrine uzanan blgenin addr. Batda snr rann dou snrn tekil eden Crcan ile balar, gneyde ran ve Horasan l, kuzeyde Harezm, douda Sind ve Sicistan, kuzey douda ise Maverannehre kadar uzanr. Bu blgede, dier pek ok ehrin yansra Merv, Herat, Belh, Rey, Czcan, Niabur, Nes, Damean, Faryab, Talikan ve Crcan gibi slam kltrnn mehur merkezleri bulunmaktadr.5 imdi bu blgede yetien nl din bilginlerini nispet edildikleri ehirlere gre tanmaya alalm: a. Belh Maverannehirin kuzeyinde blgeden geen nemli ticaret yolu zerinde kurulmu ve Ahmed b. Kays tarafndan fethedilmi bir ehirdir.6 1- Eb Mut, Hakem b. Abdullah b. Mesleme el-Belh. (. 814) Eb Hanifenn yakn arkada ve talebesi ve el-Fkhul-Ebsat adl eserinin rvsi. Belhte onalt yl kadlk yapt ve orada vefat etti. Baz grleri sebebiyle Cehmiyye ve Mrcielikle7 itham edilmi olup hadis mnekkitlerince tenkid edilmi ve rivayet bakmndan zayf kabul edilmitir.8 2- Eb shak, brhim b. Sleyman b. Zeyyt (.II. asrn II. yars). Belhin ileri gelenlerinden olup ve Mrci olarak bilinmektedir. Hadis konusunda tenkit edilmitir.9 3- Sad b. Mansr b. ube el-Mervez el-Belh (.842). Muhaddis10 ve mfessir. mam Mlikin Muvatta adl eserini rivayet etmitir. es-Snen adl eseri mehurdur. Mekkede vefat etmitir.11 4- Kuteybe b. Said b. Ceml b. Tarf es-Sekaf el-Baln el-Belh (.855). Horasann yetitirdii en byk limlerinden muhaddis, fakih. Memleketinde hadis ilminin yaylmasnda byk hizmeti gemitir. Bir mddet Badatta kadlk yapmtr. el-Avl fil-Hads, Kitbut-Tabakt ve Kitbut-Tarh adl eserleri vardr. Belhin Beln kasabasnda vefat etmitir.12 5- Hkimu-ehd, Ebul-Fadl Muhammed b. Muhammed b. Ahmed b. Abdullah el-Mervez elBelh (.945). Tannm hanefi limi. Buhara kadl ve Horasan Smn Emrne vezirlik de yapan el-Hkimu-eht, 945 ylnda Mervde ehit oldu el-Kf, el-Muhtasar, el-Mntek adl eserleri vardr.13 1293

6- Eb Cafer Muhammed b. Abdullah b. Muhammed el-Belh el-Hinduvn. (.973). Belhli byk hanefi limi. Belhte Hindistandan getirilen kle ve cariyelerin indirildikleri Bbu Hinduvn adl mahalleye nispetle Hinduvn diye anlmaktadr. lminden dolay da kendisine Kk Eb Hanife denmitir. 62 yanda Buharada vefat etti.14 7- el-Burhnul-Belh, Ebul-Hasan Ali b. Hasan b. Muhammed el-Belh (1153). Tannm hanefi limi. Belh tarafnda Tahristn kylerinden Sikenderde dodu. amda vefat etti.15 b. Merv Merv vadisinde kurulmu olan bu ehir, Horasann nemli merkezlerinden biridir.16 1- Eb sme Nh b. Eb Meryem el-Mervez (.789). ok ynl bir limdir. Eb Hanfenin talebesi olup fkhn toplayan kimse olmas sebebiyle el-Cm lakabyla mehur oldu. Mervde kadlk yapt. Hadis uydurmakla itham edilmitir.17 2- Abdullah b. el-Mbrek b. Vdh el-Hanzal et-Temm el-Mervez (.797). Muhaddis,18 mfessir, fakih, edb ve zhit. Babas Trk, annesi Harezmlidir. Her trl ilimde asrnn bilgini idi. Zengin hadis ve fkh kltrne sahipti. Bizansllarla yaplan bir sava dn, Frat zerindeki Musula bal Ht kasabasnda hicri 181 ylnda hastalanp vefat etti. Kitbz-Zhd ver-Rekik adl eseri sahasnda mehurdur.19 3- bn Rheveyh (Rhye) Eb Yakb shk b. brahim b. Mahled el-Hanzel el-Mervez. (.853) Mehur muhaddis, mfessir ve fakih. 778 (veya 782-83) ylnda Mervde dodu. Farsa bir terkip olan Rheveyh veya Rhye, yolda domu manasna gelmekte olup bn Rheveyhin babasnn lakabdr. bn Kuteybe, Ahmed b. Hanbel, Buhr, Mslim, Tirmiz, Nes gibi byk muhaddisler, ondan rivayette bulundular. Buhrye Sahhi tasnif etmesini de o tavsiye etmitir. 853 ylnda Nisburda vefat eden bn Rheveyhin yazmalar bulunan el-Msnedi yannda kaynaklarda zikredilen Kitbus-Snen fl-Fkh ve Kitbt-Tefsr adl eserleri vardr.20 4- es-Sn, Ebul-Fedil Radiyuddn Hseyin b. Muhammed b. el-Hasan b. Haydar el-Kure el-Umer el-Adev el-Hind (.1252) Muhaddis ve tannm hanef limi. Mevr kylerinden Sn asll olup (Haziran-Temmuz 1181de Lahorda dodu. Gaznede byd. Badata geldi. Badatta vefat etti, vasiyyeti zerine Mekkede defnedildi. Merikl-Envr, er-Risle fil-Mevza adl eserleri mehurdur.21 c. Herat Afganistann kuzeybatsnda bulunan bir ehirdir.22 1- Osman b. Sad b. Hlid b. Sad et-Temm ed-Drim es-Sicistn (.893). Selefiyyenin nde gelen temsilcilerinden hadis, fkh ve kelam limi. Devrinin Herat muhaddisidir.23 Kitbur-redd alelCehmiyye ve er-Redd al Bir el-Mreys adl eseri mehurdur. Kudste vefat etti.24 1294

2- eyhulislam el-Ensr el-Herev, Eb smil Abdullah b. Muhammed b. Al (.1089). Muhaddis, mufessir, usulc ve kelamc. bn Mett el-Herev diye de mehurdur. Kandeharda domu, Heratta vefat etmetir. Zemmul-Kelm adl eseri mehurdur.25 3- Bev, Eb Muhammed Hseyin b. Mesud b. Muhammed el-Ferr el-Beav. (.1122) Tannm fi fkh limi, muhaddis ve mfessir. Muhyis-snne, Ruknud-dn lakaplaryla anlan Beav, Herat yaknlarnda Ba veya Barludur. el-Ferr (krk) lakab da babasnn mesleinden dolaydr. Birok konuda eser verdi. 1122 veya 1117 ylnda Merverruzda vefat etti. Mesbihs-snne, Kitbu erhis-snne, el-Cem Beynes-Sahhayn, Tercmetl-Ahkm, et-Tehzb, el-Kifye, Melimt-Tenzl, Fetv adl eserleri bulunmaktadr.26 4- Ali el-Kr, Ali b. Sultan Muhammed el-Kr el-Herev (.1606). Tannm hanef fakihi, muhaddis, mfessir ve kraat limi. Heratda dodu, ilk tahsilini orada yaptktan sonra Mekkeye gitti ve oraya yerleti. Bata fkh ve hadis olmak zere kraat, tefsir, akit ve kelm, tasavvuf, tarih, hat, dil ve edebiyat konularnda derin bilgi sahibi, itihat seviyesinde bir limdir. Bazlar matbu ve hemen hemen hepsinin yazmalar mevcut 180 civarnda kitap ve risale telif etti. Mekkede vefat etti.27 . Rey Kumus ve Cibal arasndaki Deylem blgesinde kurulmu byk bir yerleim merkezidir ve Tahrann 8 km. gney dousundadr.28 bn Fris, Ebul-Hseyin Ahmed b. Fris b. Zekeriya b. Muhammed el-Hemedn el-Kazvn erRz (.1005). Mehur Arap dil limi. Doum yeri ve tarihi bilinmemektedir. Hemednda yaad ve orada vefat etti. bn Fris, gramer, iir, fkh ve tefsire olan vukufu yannda lgat alanndaki almalaryla mehur olmutur. Balangta fi iken daha sonra mlik mezhebine gemitir. Mekysl-la, el-Mcmel fl-La, es-Shib f fkhil-la adl eserleri mehurdur. d. Czcn Horasann Belh ehrine bal beldelerinden birisidir.29 Ahmed b. el-Cerrah el-Czcn. Czcnda rca fikrinin savunucular ve Rey ehlinin nde gelenleri arasnda saylan biridir.30 e. Nisabur Abarahr diye bilinen eyaletin merkezi ve Horasannn en gzel ehirlerinden birisidir.31 1- Mslim, Ebl-Hseym Mslim b. el-Haccc el-Kueyr en-Nsbr (.817-875). Mehur muhaddis. 817 ylnda Nisbrda dodu. bn Kuteybe, bn Rheveyh ve Ahmed b. Hanbelden hadis dinledi. Kendisinden de Tirmiz, bn Huzeyme ve bn Eb Hatim gibi limler rivayette bulundular. 875

1295

ylnda Nisabura bal Nasrbdda vefat etti. Ktb-i Sitte ierisinde de yer alan es-Sahh adl eseri mehurdur.32 2- el-Hkmun-Nsbr, Eb Abdillah Muhammed b. Abdillah b. Muhammed b. Hamdeveyh (Hamdye) ed-Dabb en-Nsbr (1014). Mehur muhaddis. 3 Mart 933 tarihinde Nisaburda dodu. Bir sre kadlk yaptndan dolay el-Hkim diye anld. 1014 ylnda Nisaburda vefat etti. Trihu Nsbr, el-Mstedrek, Marifetu Ulmil-Hads, el-Medhal fi uslil-Hads nemli eserleri arasnda zikredilir.33 3- el-Beyhak, Eb Bekr Ahmed b. Hseyn b. Ali b. Abdillah b. Ms el-Hsrevcird (.1066). Muhaddis ve fakih. Nisaburun nahiyelerinden Beyhak34a bal Hsrevcird kynde dodu. Kaynaklar bine yakn eserinin olduunu kaydetmektedir. Bazlar unlardr: es-Snenl-Kbr, Kitbul-Esm ves-Sfat, Marifets-Snen velnen vel-sr, Ahkmul-Kuran.35 4- Kueyr, Ebul-Kasm Abdlkerim b. Hevzin b. Abdlmelik el-Kueyr en-Nsbr (.1072). Byk tasavvuf limi. Ustuvada dodu. Tahsil iin Nisabura gitti. Orada Eb Ali ed-Dekkkn meclisinde bulundu ve ona intisap ederek tarikata girdi. Hocas onda grd istidat zerine kendisiyle zellikle megul oldu ve kzyla evlendirdi. Hocasnn lm zerine onun yerini alan Kueyr, tasavvufta Nisabur ve Horasan havalisinin en byk stad oldu. Nisaburda vefat etti. afi mezhebine mntesip bulunan Kueyr, nisbesini Horasana yerleen Kueyr kabilesinden almtr. Birok eseri olan mellifin er-Risletul-Kueyriyye adl eseri mehurdur.36 5- Nsih, Eb Muhammed Abdullah b. Hseyin en-Nsh en-Nisbr (.1055). Byk hanef limi. Sultan Mahmud b. Sebkteginin Buharada kdilkudtln yapt. Ders ve fetva verdi. Buharada vefat etti. Nsh, dedelerinden Nash adl birine nispet olup oullar Muhammed ve Yahya da kadlk yapm byk limlerdendir. f. Serahs Mehed ile Merv arasnda kurulmu Horasann en eski ehirlerinden birisidir.37 1- Serahs, Eb Bekr Muhammed b. Eb Sehl Ahmed, emsl-Eimme es-Serahs. (1090). Byk hanefi mtehidi. Muhtemelen 1009 yllarnda dodu. Buharada tahsil grd. zcendde 15-16 yl kadar hapiste kald38 1090-91 ylnda vefat etti. Vefat tarihi 490, 500 yllarna doru eklinde de geer. Hanef fkh kitaplarnda emsl-Eimme dendiinde o, el-Mebst denince de onun eseri kasdedilir.39 2- Burhnul-slm es-Serahs, Radiyuddn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed, (.1149). Tannm hanef limi. Halepte Nriyye ve Haleviyye medreselerinde ders verdi. Daha sonra bu grevden alnan Radiyuddn es-Serahs, Dmakta Htniyye medresesinde mderrislik yapt ve orada vefat etti.40

1296

g. Nes 1- bn Zencye, Humeyd b. Mahled b. Kuteybe b. Abdillah el-Ezd en-Nes (.865). Muhaddis ve fakih. Hicri 180de Nesda dodu. Ayrca snneti, orada ilk defa ortaya koyup nereden muhaddis kabul edilmitir. Kitbul-Emvl, Kitbut-Terb vet-Terhb, Fedul-ml, el-dbun-Nebeviyye adl eserleri vardr.41 2- en-Nes, Eb Abdurrahman Ahmed b. Ali b. uayb (.915). Mehur muhaddis ve ktb-i sitte melliflerindendir. 830 ylnda Horasana bal Nesda dodu. Nes uzun bir sre Msrda, sonra da Dmakta ikamet etti. Kadlk yapt da rivayet edilen Nes 915 ylna Dmak veya Remlede vefat etmi olup mezar Mekkededir. es-Snen adl eseri mehurdur.42 3- et-Teftzn, Sadddn Mesud b. mer (.1390). Tannm kelm, fkh ve dil limi. Horasanda Nes yaknnda byk bir kasaba olan Teftznda dodu. Nakl ve akl btn ilimlerde, zellikle kelm, fkh, mantk ve belagatte derin bilgi sahibiydi. Eserleri Dou slm lkelerindeki medreselerde el kitab oldu. Timurla mnasebetleri oldu. 10 Ocak 1390 tarihinde Semerkantta vefat etti ve Serahsa defnedildi. Hanef ve afi mezheblerinde eser vermi olmas sebebiyle baz limlerce hanef, bazlar tarafndan da fi saylan Teftznnin vefat tarihi 791, 793 ve 797 olarak da gemektedir. Et-Telvh f Kefi Hakikit-Tavdh, el-Meksd, erhu Meksidit-tlibn, erhul-Akid, erhut-Tasrf adl eserleri bulunmaktadr.43 h. Kirmn Kirmn, Ebul-Fadl Ruknuddn Abdurrahman b. Muhammed b. Emrveyh el-Kirmn. (.1149). Tannm hanef fkh limi. Mervde ikamet eden Kirmn, Horasan blgesinde hanef ulemasnn imm idi. Eserleri Horasan ve Irakta yayld. Mervde vefat etti. et-Tecrdur-Rukn, Cevhirul-Fetv, erhul-Cmiil-kebr, Fetv Ebul-Fadl adl eserleri bulunmaktadr.44 . Crcn Seyyid erif el-Crcn, Ali b. Muhammed b. Ali (.1413). Tannm stlah ve hanef fkh limi. 24 ubat 1340 tarihinde Esterbd yaknlarnda Tcda dodu. Timur iraz alnca onun meclisinde Teftzn ile tartmalar olmutur. Timurun emriyle Semerkanta gitti ve Timurun lm zerine tekrar iraza dnd. 6 Temmuz 1413 tarihinde orada vefat etti. Seyyid erifin btn eserleri makbul ve yaygn olup onun zek ve dirayetini gstermektedirler. slm stlahlara dair et-Tarft adl eseri ile erhus-Sirciyye (el-Ferizu-erfiyye) adl eserleri bulunmaktadr.45 i. Feryab 1- el-Firyab, Eb Abdillah, Muhammed b. Yusuf el-Vkd (.827). Muhaddis, fakih ve mfessir. 738 veya 743-744 Feryabda dodu. Trk nisbesiyle de anlr. el-Musned adl eseri mehurdur. Filistinde vefat etti.46 1297

2- el-Firyab, Eb Bekr Cafer b. Muhammed b. el-Hasen (.301/913). Muhaddis, fakih ve mfessir. 822 Belh yaknndaki Faryabta dodu. Trk ve Horasn nisbeleriyle anlr. Yine Firyab diye anlan hemehrisi Muhammed b. Yusuftan ayrmak iin baz kaynaklarda kendisine Firyab esSar denilmitir. Devrinin hadis limlerindendir. Badatta vefat etmitir. Fedilul-Kuran, DelilunNubuvve ve Kitbul-Kader adl eserleri eserlerinden bazlardr.47 Maverannehir Blgesi Maveraunnehir blgesi ise Ceyhun nehrinin dou taraf olup, slmdan nce Hayatla adn tayordu. Bu blge Maverannehir adn slamdan sonra almtr.48 Kuzeyde Trkistan, gney batda Horasan, kuzey batda Harezm, gneyde Tahristan ve douda in hududundaki Takent ile snrldr. Bu blgede, nemli yerleim merkezleri arasnda Tirmiz, Nesef, Takent, Fergana, Buhara ve Semerkant bata olmak zere pek ok ehir bulunmaktadr.49 imdi bu blgede yetien nl din bilginlerini nispet edildikleri ehirlere gre tanmaya alalm: a. Tirmiz Belh ehrinin kysnda kurulmu zbekistann gneyinde Ceyhun nehrinin kuzey kysnda bulunan eski bir ehirdir.50 1- Tirmiz, Eb sa Muhammed b. sa b. Sevre et-Tirmz es-Slem (.892). Byk muhaddis. Tirmize bal Buda dodu. Aralarnda Kuteybe b. Said, Sfyn b. Vek ve Eb Davudun da bulunduu birok hocadan hadis dinledi. Hocas Buhrnin vefatndan sonra Buharada onun yerini ald. 892 ylnda Tirmizde vefat etti. el-Cmius-Sahh (Snen) ve Kitbu-emil mehur eserleri arasndadr.51 2- Hakm et-Tirmiz, Eb Abdillah, Muhammed b. Ali el-Hasen (.932) Velilik konusunda grleriyle tannan sf. Muhtemelen IX. asrn balarnda Tirmizde dnyaya geldi. Hzrla karlat ve ondan tahsil grd sylenir. Daha ok Hatmul-evliy konusundaki fikirleriyle dikkati ekmitir. Hatmul-evliya, Nevdirul-usl adl eserleri mehurdur.52 b. Nesef Buharay Belhe balayan yol zerinde Ceyhunla Semerkant arasnda bulunan nfus itibaryla kalabalk ve byk bir ehirdir.53 1- en-Nesef, Eb Ali, Hseyin b. Hdr b. Muhammed el-Fediyzec (.1033). Hanef fkh limi. Badatta tahsil grd. Eb Ali en-Nesef, bir sre kadlk yapt. 24 Temmuz 1033 tarihinde 80 yalarnda Buharada vefat etti.54 2- el-Mustafir, Ebul-Abbas Cafer b. Muhammed b. el-Mutezz en-Nesef. (.1040). Maverannehr hanefi limlerinin nde gelenlerinden, muhaddis ve fakih. Nesefte hatipblik de yapan 1298

Mustafir, 1040 tarihinde orada vefat etti. Trhu Neef ve Ke, Delilun-Nbvve, Fedilul-Kurn, Marifetus-Sahbe, Kitbul-Mnsebt, Hutabun-Neb adl eserleri bulunmaktadr.55 3- Pezdev, Ebul Hasan Ali b. Muhammed b. Hseyin b. Abdlkerim, Fahrul-slm Ebul-Usr elBezdev (.1089). Mehur hanefi limi, 1009 yllarnda dodu. Hayat hakknda etrafl bilgimiz bulunmamaktadr. Nesefe alt fersah mesafede Bezde kalesine nispetle anlmakta olup eserlerinin zor anlalmas sebebiyle de Ebul-Usr diye tannagelmitir. Fahrul-slm Pezdev, Kete vefat etti ve Semerkanta gtrlerek oraya defnedildi. Kenzul-Vusl il Marifetil-Usl (Uslul-Bezdev) adl eseri nemlidir.56 4- en-Nesef, Ebul-Mun Meymn b. Muhammed b. Muhammed en-Nesef. el-Mekhl. (.1114). Hanef fkh ve kelm limi. Byk dedesi Mekhl b. el-Fadlan-Nesefye nispetle elMekhl nisbesiyle anlan Ebul-Munen-Nesef, Aluddn es-Semerkandnin hocasdr. erhulCmiil-Kebr, el-Umde fi Uslid-Dn, et-Temhd li-kavidit-Tevhd, Tabsiretul-Edille, MenhiculEimme, Bahrul-Ulm adl eserleri bulunmaktadr.57 5- en-Nesef, Eb Hafs Necmuddn mer b. Muhammed b. Ahmed b. smail en-Nesef esSemerkand el-Mturid (.1142). Tannm hanef fkh, kelm ve tefsir limi. Nesefte dodu. 100 civarnda eser telif etti. Nesef, ilimdeki stnlnden olsa gerek, mftis-sakaleyndiye anlmtr. 3 Aralk 1142 tarihinde Semerkantta vefat etti.58 6- en-Nesef, Ebul-Fadl Burhnuddn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed, el-BurhnunNesef (.1288). Hanef fkh limi. Hilaf ilminde mahirdi. Hayat hakknda kaynaklar fazla bilgi vermemektedir. Aralk-Ocak 1288 tarihinde Badatta vefat etti.59 7- en-Nesef, Ebul-Berekt Hfzuddn Abdullah b. Ahmed b. Mahmd (.1310). Byk hanef limi, mctehit. Nesefte dodu. Kirmnda el-Ktbiyye ve es-Sultniyye medreselerinde mderrislik yapt. Btn eserleri ulema nezdinde itibar grd. Badat seyahatinden dnerken Austos 1310 tarihinde zcda (Huzistn) vefat etti ve orada defnedildi. Kenzd-dekik, Medrikt-Tenzl ve Hakikt-Tevl adl eserleri bilinmektedir.60 c. Buhara Bugn zbekistan snrlar ierisinde bulunan Maverannehirde, Zerefn Nehri yatann aa havzasndaki byk vadide kurulmu tarih ve bir sre Saman devletinin bakenti olmu bir ehirdir.61 1- Eb Hafs Ahmed b. Hafs el-Buhr (.831). Maverannehrin byk hanefi limlerinden olup mezhep imamlarna muhalefet ettii grleri ile bilinmektedir. Buharada vefat etti.62 2- Buhr, Muhammed b. smail b. Mure el-Cuf (.870). Byk ve mehur muhaddis. 810 ylnda Buharada dodu. lk tahsilini memleketinde yapt. 16 yl kadar sren zorlu ilim seyahatlerinden 1299

sonra hretli bir lim olarak Buharaya dnd. 870 ylnda vefat eden Buhrnin vefat yeri kaynaklarda Badat veya Semerkanta iki fersah mesafedeki Hartanak ky olarak gemektedir. elCmius-Sahh, el-Edebl-Mfred, et-Trihul-Kebr, et-Trhus-Sar, Kitbud-Dufis-Sar, Kitbul-Kun adl eserleri bulunmaktadr.63 3- Eb Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Yakub el-Kelbz es-Sebezmn. (.952). Maverannehrin byk hanef limlerinden olup Buhara kylerinden Sebezmna nispet edilir. stz diye tannm olup ah Veliyullah ed-Dihlev onu ashbul-vchtan sayar. Eb Hanifenin Msnedini tasnifinden baka Keful-sri-enfe fi Menkibi Eb Hanfe adl bir eseri vardr.64 4- Kelbz, Eb Bekr Muhammed b. shak el-Buhr (.990). Muhaddis, fakih ve sf. Kelbz tasavvuf tarihinin en eski kaynaklarndan et-Taarruf li mezhebi ehlit-Tasavvuf adl eserin mellifidir. Doum tarihi ve ka yl yaad hakknda bilgiye sahip deiliz. Buharn bir mahallesi olan Kelbz (Glbd) da65 doduu iin buraya nispet edilmi ve Kelbz diye anlm ve mehur olmutur. etTaarruf li Mezhebi ehlit-Tasavvuf, Manil-Ahbr, Kitbul-Erban fil-Hads nemli eserleri arasnda yer almaktadr.66 5- Debs, Eb Zeyd Abdullah (Ubeydullah) b. mer b. sa ed-Debs (.1039). Hilaf ilminin kurucusu kabul edilen byk Hanefi fakihi. Hayat hakknda fazla birey bilinmemektedir. Mart 1039 tarihinde Buharada vefat etti. Kymetli eserler brakan Debsnin ilk defa Hilaf (mezhepler aras mukayeseli hukuk) ilmini ortaya koyan kimse olduu kaynaklarda zikredilir. Tessun-Nazar, Takvml-Edille adl eserleri sahasnda nemli eserlerdir.67 6- Halvn, Eb Muhammed Abdulaziz b. Ahmed b. Nasr b. Salih, emsl-Eimme el-Buhr (.1050). Buharada rey ashabnn imm, byk hanefi mtehidi. Vefat tarihi kaynaklarda 448, 449, 452, 456 olarak getii gibi, Buharada vefat ettii veya Kete vefat edip Buharada defnedildii de kaydedilmektedir. Halvn (veya Halv), helva yapm ve satmna nispettir. el-Mebst adl eseri vardr.68 7- Hherzde Eb Bekr Muhammed b. Hseyin (Hasan) b. Muhammed el-Buhr, Bekr (.1090). Maverannehirin byk hanefi limlerinden. Kad Eb Sabit Muhammed b. Ahmet elBuhrnin kz kardeinin olu olduundan kz kardein olu manasna Hherzde lakabn almtr. Bu lakab, Maverannehir blgesinde tannm baz limlerin kz kardelerinin olu olan baz limler iin kullanlmtr. el-Mebst, et-Tecns erhu Edebil-kd, erhul-Cmiil-kebr, erhu Muhtasaril-Kudri, el-Muhtasar, el-Fetv adl eserleri vardr.69 8- Zerencer, Ebul-Fadl, emsl-Eimme Bekr b. Muhammed b. Ali el-Ensr el-Hazrec ezZerencer el-Buhr. (.1118). Byk hanefi limi. Sahabi Cbir b. Abdullahn soyundan olup Buhara kylerinden Zerengirlidir (Arapada Zerencer). Ensp ve tarih bilgisine de sahipti. Memleketinde Kk Eb Hanife diye anlrd. Buharada vefat etti, Kelbza defnedildi.70

1300

9- Akl, Eb Hafs mer b. Muhammed b. mer b. Muhammed el-Ensr (.1180). Buharal byk hanef limi. 27 Eyll 1180 tarihinde Buharada vefat eden Aklnin vefat tarihi 596 olarak da gemektedir. Minhcul-Fetv adl eseri bulunmaktadr.71 10- mmzde, Sedduddn Muhammed b. Ebubekr, Ruknl-slm el-Buhr es-er (.1177). Hanefi fkh limi, edip ve mutasavvf. Buharada mftlk ve vaizlik yapt. Fkh konular ve tasavvuf db ieren iratul-slm il Dris-Selm adl eseri bulunmaktadr.72 11- Attb, Eb Nasr Zeynuddn Ahmet b. Muhammed b. mer el-Buhr (.1190). Maverannehir hanef ulemasnn nde gelenlerinden olup Buharann Attbiye veya Dru Attb mahallesine nispetle anlr. Hayat hakknda fazla bilgi yoktur. Buharada vefat etti ve Kelbza defnedildi. Vefat tarihi baz kaynaklarda 1186 olarak da geer. lk hanef kaynaklarna dayanmas itibariyle el-Fetval-Attbiyye adl eseri nemlidir.73 12- Hasr, Ebul-Mehmid Cemluddn Mahmud b. Ahmed b. Abdusseyyid b. Osman el-Buhr (.1238).Tannm hanefi fkh limi. Buharada dodu. amda en-Nriyye medresesinde ders verdi. Zamannda hanef ulemann nde gelenlerinden biri oldu. Hasr, Buharada hasr dokunan bir mahalleye nispettir. amda vefat etti. Et-Tarkatul-Hasryye f lmil-hilf Beyne-fiiyye velHanefiyye adl eseri mehurdur.74 13- Kelbz, Ebul-Al emsuddn Mahmud b. Ebubekr el-Buhari, el-Farad (.1300). Hadis ve hanef fkh limi. Buharann Kelbz75 mahallesinde dodu. Buharada tahsil grd. Badata gitti ve orada ikamet etti. Akl ve nakl ilimlerde ve zellikle hadis, hadis ricali ve ferizde derin bilgi sahibiydi. Kasm 1300 tarihinde Mardinde vefat etti. Davus-sirc ve el-Minhc adl eserleri bulunmaktadr.76 14- Hamduddn ed-Darr, Ali b. Muhammed b. Ali ed-Darr er-Rmi el-Buhr (.1268). Byk hanefi fkh, tefsir ve kelm limi. Hiyetul-Hidye (el-Fevid), erhun-Nfi, erhul-ManzmetinNesefiyye, erhul-Cmiil-kebr adl eserleri bulunmaktadr.77 15- Lulu, Ebul-Mehmid Mahmud b. Muhammed b. Davud el-Efsenec el-Buhr el-Lulu (.1272). Hanef fkh ve kelm limi. Buharada dodu. Fkh ve kelm yannda hadis, tefsir, usl ve edebiyatta da bilgi sahibi idi. Tatar vakasnda Buharada ehit edildi. Eb Hafs en-Nesefnin elManzmetn-Nesefiyye adl eserinin erhi olan el-Hakik (Hakikul-Manzme) adl eseri bulunmaktadr.78 . Semerkant Orta Asyann en byk ehirlerinden olup, Maverannehirin Sod blgesinde Zerafan eyaletinin merkezidir.79

1301

1- Abd b. Humeyd b. Nasr el-Kiss (.863). Muhaddis ve mfessir. Semerkant yaknnda bir ehir olan Kisse mensuptur. el-Muntehab adl eseri mehurdur. Kiss veya amda vefat etmitir.80 2- ed-Drim, Eb Muhammed Abdullah b. Abdirrahman b. el-Fadl b. Behrn b. Abdissamed etTemm es-Semerkand (.868). Muhaddis, mfessir, fakih ve mctehit. Semerkantta hadis ilmini yayan muhaddistir. 868 ylnda terviye gn Mervde vefat etti. es-Snen (el-Msned) adl eseri mehurdur.81 3- Mturd, Eb Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmud el-Mturid (.944). Byk kelm imm, Mturid mezhebinin kurucusu. Aslen Semerkantn Mturid nahiyesinden olup hayat hakknda fazla birey bilinmiyor. mmul-Hud ve mmul-Mtekellimn lakaplaryla anlan Mturid, Semerkantta 944 ylnda vefat etti. Tevltul-Kurn, Kitbut-Tevhd, Kitbul-Maklt adl eserleri mehurdur.82 4- el-Hakmus-Semerkand, Ebul-Kasm Ishak b. Muhammed b. smail (.953). Eb Mansur elMturidden kelm ve fkh okudu. Ebbekr el-Verrk ile msahabette bulundu, tasavvufa slk etti. Tasavvuf ehli ve hikmet sahibi bir zat olduu kabul edildiinden el-Hakm lakabyla anld. Uzun sre Semerkant kadl yapt ve orada vefat etti. Mturudiliin ilk temel kaynaklarndan biri olarak kabul edilen er-Red l Ashbil-hev (Kitbus-Sevdil-azam l Mezhebil-mmil zam) ile Risale f Beyn Ennel-Amele Czn Minel-mn eserleri bulunmaktadr.83 5- Eb Ali, Nizamuddin Ahmed b. Muhammed b. shak e- (.955). Hanefi fkh limi. Badatda ikamet etti. Fkh usulne dair nemli ve mtedavil bir eser olan Usl- ve HuslulHav adyla yaplan erhi baslmtr.84 6- Rustefen, Ebul-Hasan Ali b. Said (.956). Semerkant kylerinden Rustefenli hanefi fkh ve kelm limi. Mturidnin nde gelen talebelerinden olup rdul-Mhted Fuslid-Dn, ez-Zevid vel-Fevid (f envll-ulm) ve el-Fetv adl eserleri vardr.85 7- Ebul-Leys, Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. brahim es-Semerkand (.983 veya 1003). mmul-Hud diye anlan Hanefi fkh ve kelm limi. slm ilimlerin birok dalnda eser verdi ve eserleri Fastan Endonezyaya kadar slam lkelerinde tannd, elden ele dolat. Bustnul-rifn, Tenbihul-filn, Uynul-Mesil, en-Nevzil, el-Mukaddime fis-Salt, el-Fetv, el-Akde ve et-Tefsr adl eserleri vardr.86 8- Eb Ali, Muhammed b. el-Velid es-Semerkand ez-Zhid (.1058). Hanefi fkh limi. Hicri 450 ylndan sonra vefat etti. Mecmul-Fetv ve el-Cmiul-Asr adl eserleri vardr.87 9- Ebul-Hasan, Ali b. Hseyin b. Muhammed, Ruknul-slm es-Sud (.1069). Semerkanta bal bir Trk ky olan Sudlu byk hanefi limi. Buharada ikamet etti ve orada kadlk yapt. Sonraki dnem hanef fetv kitaplarnda ad ska geen Sud, 1069 ylnda Buharada vefat etti. en-Nutef fil-Fetv (en-Nuteful-Hisn fil-Fetv) adl eseri vardr.88 1302

10- Kun, Eb Said, Mesud b. Hseyin b. Hasan b. Muhammed b. bra Ruknuddn (.1126). Hanef fkh limi. Semerkanta 12 fersah mesafede Kuniye (veya Keniye) ye mensuptur. 73 yanda iken vefat etti. el-Muhtasarul-Mesd adl eseri vardr.89 11- Lmi, Eb Ali Hseyin b. Ali b. Ebil-Ksm, mduddn (.1128). Hanefi fkh limi. Fergana kylerinden Lmite dodu. 1121 ylnda Maverannehir meliki tarafndan grevle Badata gnderildi. 2 Eyll 1128 tarihinde Semerkantta vefat etti. Vkatul-Lmi, ez-Ziydt ve el-Fetv adl eserleri bulunmaktadr.90 12- sbcb, Ali b. Muhammed b. smail b. Ali b. Ahmed el-sbcb es-Semerkand (.1140). Zamannda Maverannehirin en byk hanef limlerinden kabul edilmitir. Takent ve Seyrm arasnda bulunan sbcbl olup Semerkantta ikamet etti. Merinn ve Senfnnin hocas olup 30 Haziran 1140 tarihinde Semerkantta vefat etti. erhu Muhtasarit-Tahav ve el-Mebst adl eserleri vardr.91 13- Eb Bekr, Aluddn Muhammed b. Ahmed es-Semerkand (.1144). Tannm hanef limi. Ebul-Ysr el-Bezdev ve Ebul-Mun Meymn en-Nesefden fkh okudu. Tannm talebeleri arasnda kz Ftma ve damad olan Ksn bulunmaktadr. Buharada vefat eden Semerkandnin vefat tarihi 539 ve 540 olarak da gemektedir. Tuhfetul-Fukah adl eseri mehurdur.92 14- Ebul-Ksm, Nsruddn Muhammed b. Yusuf b. Muhammed b. Ali el-Alev el-Hasen elMeden es-Semerkand (.1161) Hanefi fkh limi. Semerkantl olup tefsir ve hadiste de bilgili ve ayn zamanda vaiz idi. limlerin etin bir mnekkiti idi. Semerkantta vefat etti. 1258 olarak baz kaynaklarda geen vefat tarihi yanltr. Birok eseri bulunan mellifin el-Multekat fil-fetvalHanefiyye adl eseri Usren tarafndan tertip edilmitir.93 15- es-Sadru-ehd, Eb Muhammed Husmuddn mer b. Abdulaziz b. mer b. Mze (elHusmu-ehd) (.1141). Zamannn Maverannehir Hanef limlerinin en nde gelenlerindendir. hreti Maverannehirde yayld, devlet byklerinden byk sayg grd. Eyll 1141de Semerkantta meydana gelen savata ehit dt ve Buharaya gtrlerek orada defnedildi. elFetval-Kubr; el-Fetvas-Sur, Vktul-Husm (el-Ecns), erhu Edebil-Kd, Uslul-Fkh adl eserleri eserlerinden bazlardr.94 16- el-Usren, Mecduddn Muhammed b. Mahmud b. Hseyin (.1234) Semerkantn tesinde Seyhuna yakn bir yer olan Usreneli Hanef fkh limi. Ahkmus-sr (veya Cmius-sr), Cmiul-fusleyn, Fetv, Kurretul-ayn fi islhid-dreyn adl eserleri vardr.95 17- Ali Ts, Aluddin Ali b. Muhammed el-Beterkn et-Ts (.1482). Fatih devrinin tannm limlerinden olup aslen Semerkantldr. Sultan Murad zamannda Anadoluya geldi. Fatih tarafndan Sahn- Semn mderrisliine tayin edildi, kendisine daha sonralar Mderris adyla anlan ky verildi. 1303

O ve Hocazde Muslihiddinin, Gazzl ve bn Rdn Tehftleri arasnda hkmedecek bir kitap kaleme almalar Fatih tarafndan emredildi. Hocazde drt ayda, o ise ez-Zahre adn verdii eserini alt ayda bitirdi. 70 yalarnda vefat etmi olan Ali et-Ts kaynaklarda vefat yeri Semerkant, Horasan ve Tebriz eklinde farkl olarak gemektedir.96 d. Fergana 1- el-Ksn, Aluddn Ebubekr b. Mesud b. Ahmed (.1191). Tannm hanef limi. Fergana blgesinin byk ehirlerinden biri olan Ksna mensuptur. Aluddn es-Semerkandnin en sekin talebesi ve ayn zamanda deerli bir fkh limi olan hocasnn kz Ftma ile evlenmitir. Bir ara Konyada Seluklu sultan I. Mesudun saraynda da bulunan Ksn, daha sonra Halepe gitti ve oraya yerleti. Orada Nureddn Mahmud b. Zengi medresesine mderris tayin edildi. Halepte vefat etti. Tertip ve metot bakmndan Bedius-sani f tertbi-eri adl eseri klasik fkh kitaplar arasnda nemli bir yere sahiptir.97 2- Kadhan, Fahruddn Hasan b. Mansr b. Mahmud el-Uzcend el-Fern (.1196) Byk hanef limi, mctehit. Fergana blgesindeki Trk ehirlerinden biri olan zcendlidir. (veya zkend) Fetv Kdhn (el-Fetval-Hniyye) adl eseri vuku bulmu meseleleri deil de, nazari fkh konularn ihtiva etmesiyle nemlidir.98 3- el-Mernn, Ebul-Hasan Burhnuddn Ali b. Ebbekr b. Abdulcell el-Fergan er-Ritn (.1197). Byk Hanef limi, mctehit. Fergana blgesi ehirlerinden Mernnl. Bata fkh olmak zere btn slm ilimlerde derin bir limdi. el-Hidye adl eseri bilhassa Osmanllar zamannda ok itibar grm mehur hanef fkh kitabdr.99 e. Harezm 1- ez-Zemaher, Ebul-Ksm Mahmud b. mer b. Ahmed el-Hrizm. (.1144) Trk asll mehur tefsir, kelm, hadis ve dil limi. Hrizm kylerinden Zemaherde dodu. ilk ve en nemli hocas ise Mutezill lim Mahmud b. Cerr ed-Dabbdir. Harezmde ondan dil, edebiyat ve akait okudu. Daha sonra Horasan ve Isfahana gitti. Birka defa gittii hac yolculuu srasnda Badatta baz limlerden ders ald. 1118 ylnda Mekkeye gittii srada Arabistanda eitli kabileleri dolaarak dil, edebiyat, rf ve adetleri konusunda bilgi edindi. Bu arada bir iki defa memleketine giderek tekrar Mekkeye dnd. Uzun sre Mekkede kalmasndan dolay kendisine Crullah denmitir. Badattan Hrizme geen Zemaher, Ceyhun boyunda bulunan rgente vefat etti. tiktta Mutezil, amelde Hanef olan Zemaher, hi evlenmedi, ilimle megul oldu ve eitli sahalarda birok eser verdi. elKef an Hakikit-Tenzl ve Uynul-Akvl f Vuchit-Tevl, el-Fik f Garibil-Hads, Essul-Bela adl eserleri mehur eserleridir.100 2- el-Mutarriz, Ebul-Feth (Ebul-Muzaffer) Nsr b. Abdusseyyid b. Ali b. el-Mutarriz el-Mutarriz (.1213) Tannm dil, edebiyat ve fkh limi. Harezm Crcniyyesinde dodu. Zemahernin vefat ettii yl ve ayn yerde doduu iin Halfetuz-Zemaher diye anlr. Zemaher gibi itikatta Mutezil, 1304

amelde Hanef olan Mutarriz, Harezmde vefat etti. Ona Mutarriz, elbiselere nak ve ss yapma sanatna nispetle denmitir. el-Misbh, el-Murib f Tertbil-Murib, erhu Makmtil-Harr adl eserleri sahasnda nemli eserlerdir.101 3- es-Sekkk, Ebu Yakub Sircuddn Yusuf b. Ebubekr b. Muhammed b. Ali el-Hrezm esSekkk (.1299). Tannm dil ve belegat limi. Sarf, nahiv, beyn, aruz ve iir bata olmak zere birok ilimde mahirdi. Tlsm, sihir, simya vs. ile megul oldu. Maden oymacl yapt ki nisbesi buradan gelmektedir. Cengiz Hann olu aatay Hann yakn dostu ve sohbet arkadayd. Aralarnda meydana gelen baz olaylar sebebiyle aatay Han onu hapsetti, hapiste yl kaldktan sonra vefat etti. Vefat yeri Fergana blgesinde Almal yaknlarnda Ebkend (veya Kind) kydr. Mifthul-ulm adl eseri mehurdur.102 4- el-Kerder, Ebul-Vecd emsuddn Muhammed b. Abdussettr b. Muhammed el-md elBartakn, emsul-Eimme (.1244). Byk hanef limi. Hicri 599 tarihinde Kerder kasabalarndan Bartaknde dodu. Buharada vefat etti ve Sebezmna defnedildi. Fetval-Kerder, erhu Muhtasarl-Ahsikes, er-Red vel-intisrli-Eb Hanfe (veya el-Fevidul-munfe fid-dab an Eb Hanfe) adl eserleri bulunmaktadr.103 5-el-Kagar, Eb Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Ali, Sedduddn (.1305). Hanef fkh limi, mutasavvf. Kagar asll olup Mekkede ikamet etti. Tasavvufa slk etti. Daha sonra Yemene giderek Taizde ikamet etti ve Mevza sahilinde vefat etti. Muhtasar namaza dair Munyetul-Musall ve gunyetul-Mubted adl eseri Hanefiler arasnda yaygndr.104 6-Necmuddin Kbr, Ebul-Cenab, Ahmed b. mer b. Muhammed el-Hvak (el-Hayvek) (.1221). Muhaddis, mfessir, fakih, sfi ve Kubreviyye tarikatnn kurucusu. Harezm kylerinden Hayvekte 1150de domutur. Cengiz ordular Harezm diyarn istilaya kalkt sralarda Cengiz tarafndan, kendisine bir imtiyaz verilmek istenmi fakat Necmeddin Kbr, bu teklifi kabul etmeyerek mridleriyle beraber harp meydanna atlm ve 1221de harp meydannda ehit edilmitir. Uslu Aere, Risle Hifil-Him Min Levmeti Lim, Fevihul-Cemal, Aynul-Hayat f TefsrilKurn adl eserleri mehurdur.105 7-el-Bezzz, Hfzuddn Muhammed b. Muhammed b. ihb b. Yusuf el-Hrezm el-Kerder (.1424). Tannm hanef limi. bnul-Bezzz diye de anlmakta olup Hrezm kylerinden Kerder aslldr. limde derinleti, hrete kavutu. Krm ve Bulgaristana gitti. Tekrar memleketine dndkten sonra Anadoluya geti. Molla Fenr ile tartmalar oldu. Kaynaklar Bezzznin furda, Fenrnin de uslde stn olduunu kaydederler. Muhyiddn elKfiyeci ve Saduddn bnud-Deyr ile grmeleri olan Bezzz, Timurlenkin kfrne fetva vermitir. Hacca gitti ve Mekkede vefat etti. el-Fetval-Bezzziyye, Menkibul-mmil-azam Eb Hanfe, Haiye l Muhtasaril-Kudri, dbul-Kad adl eserleri vardr.106 1305

Sonu Orta Asya Trkistan corayasnda yetien nl din limleri konulu almamzda u sonulara ve tespitlere ulam bulunuyoruz: 1- Hakm es-Semerkandnin kendi dnemi ile ilgili olarak belirttii gibi107 bu corafyada yzlerce din bilgini yetimi ve ok sayda eser vermilerdir. 2- Bu ynyle blge ilenmemi hazine niteliinde zengin din kltre sahiptir. Ancak blgede yetien din bilginlerinin eserlerinin gnmze kadar intikal ettiini sylemek zordur. ounun kayp olduu, gn yzne kmad bilinen bir gerektir. Bunda da ihmlkrlk olduu sylenebilir. Dnyadaki gelimeler de dikkate alnd takdirde slam toplumlarndaki dnce ayrlklarnn asgariye indirilmesi ynyle bu blgedeki din kltrn aratrlmasnn ne kadar nemli olduu aktr. Bu alanda yaplacak ciddi aratrmalarn slam toplumlarna salayaca fayda izahtan varestedir. 1 Bu dnemle ilgili geni bilgi iin bkz. Bahattin gel, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi,

Ankara, 1991; Emel Esin, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi ve slamiyete Giri, stanbul, 1978. 2 Bkz. brahim Kafesolu, Trkler, A, XII/2, 261. Ayrca geni bilgi iin bkz. Hakk Dunsun

Yldz, slamiyet ve Trkler, st. 1976; Zekeriya Kitap, Orta Asyada slamiyetin Yayl ve Trkler, Konya, 1998; Hasan Kurt, Orta Asyann slamlama Sreci, Ankara 1998; Nesimi Yazc, lk Trkslm Devletleri, Tarihi, Ankara, 1992, s. 12-35; Ali Galip Gezgin, Trk Devlet Geleneinde r, Baslmam makale, s. 13-14. 3 4 brahim Kafesolu, Trkler, A, XII/2, 261. Bu almay yaparken Yusuf Ziya Kavaknn XI. ve XII. Asrlarda Karahanllar Devrinde

Mvra al-Nahr slam Hukukular, Ankara 1976; Kemal Sandknn lk Asrda slam Corafyasnda Hadis, Ankara, 1991; Nuri Topalolunun Seluklu Devri Muhaddisleri, Ankara 1988; Ahmet zelin Hanefi Fkh limler, Ankara 1990; shak zgel, Byk Seluklular Dnemi Mfessirleri, Bursa 1996 (Baslmam yksek lisans tezi) adl eserlerinden Orta Asya corafyasnda yetimi din bilginlerinin tespiti hususunda nemli lde istifade ettiimizi belirtmek isteriz. 5 Yakt el-Hamev, Eb Abdillah Yakt b. Abdillah er-Rm, Mucemul-Buldn, Leibzig,

1870, II, 409 vd, Huard, C l., Horasan, A, V, 560; Kemal Sandk, lk Asrda slam Corafyasnda Hadis, Ankara, 1991; s. 383; Snmez Kutlu, Trklerin slmlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, Ankara 2000, s. 149. 6 Yakt, a.g.e., I, 713; R. Hartman, Belh, A, II, 485.

1306

7 224. 8

Belhte Mrcii mektebine mensup limlerle ilgili olarak bkz. Snmez Kutlu, a.g.e., s 212-

Bkz. Hatb el-Badd, Trhu Badd, Kahire, 1347, VIII, 223-225; Zeheb, Mzn, I, 574;

Fuat Sezgin, GAS, I, 414; Snmez Kutlu, a.g.e., 216-218. 9 10 437-441. 11 Kehhle, mer Rza, Mucemul-muellifn, I-XV, Dmak, 1957, IV, 232; Sezgin, GAS, I, Zeheb, Mzn, I, 37; bn Hibbn, Kitbul-Mecrhin, I, 195. lk asrda Mervde yetien muhaddislerle ilgili olarak bkz. Kemal Sandk, a.g.e., s.

104; Dehlev, Abdulaziz b. ah Veliyyullah, Bustanul-Muhaddisn, Ankara 1986, s. 96-97; Ali Akyz, Said b. Mansr Musannefinin Yeniden naas, stanbul 1997. 12 13 Hatb, a.g.e., XII, 464; Kehhle, a.g.e., VIII, 128. Badadl smail Paa, Hediyyetl-rifn, I-II, stanbul, 1951-55, II, 37; Beri Gzbenli,

Hkim-ehd, DA, VI, 195-196. 14 15 16 17 Badadl smail Paa, a.g.e., II, 47; Kehhle, mer Rza, a.g.e., 1957, X, 244. Zeheb, Siyeru Alamin-Nubel, XX, 276. Bkz. A. Yakubousky, Merv, A, VII, 773. Zeheb, Mzn, IV, 279-280; bn Hacer, Tehzbt-tehzb, X, 488. Geni bilgi iin bkz.

Abdullah Aydnl, Dou Devrinde Tasavvuf ve Hadis, stanbul 1986, s. 174-177. 18 417-424. 19 Zirikl, el-Alm, IV, 256; Kehhle, a.g.e., VI, 106; Sezgin, GAS, I, 95, Dehlev, Abdulaziz lk asrda Mervde yetien muhaddislerle ilgili olarak bkz. Kemal Sandk, a.g.e., s.

b. ah Veliyyullah, Bustanul-Muhaddisn, Ankara, 1986, s. 111-117; Kemal Sandk, a.g.e., s. 414416; Rait Kk, Abdullah b. Mbrek, DA, I, 122-124. 20 110. 21 Zeheb, Siyeru Alamin-Nubel, XXX, 282-84. Geni bilgi iin bkz. Halid Zaferullah Daudi, Zeheb, Siyeru Alamin-Nubel, XI, 358-383; Zirikl, el-Alm, I, 284; Sezgin, GAS, I, 109-

ah Veliyyullahtan Gnmze Pakistan ve Hindistanda Hadis almalar, stanbul, 1995, s. 54-60. 22 Zeki Velidi Togan, Herat, A, V-I, 429.

1307

23 427-28. 24

lk asrda Heratta yetien muhaddislerle ilgili olarak bkz. Kemal Sandk, a.g.e., s.

Zeheb, Siyeru Alamin-Nubel, XIII, 319-326; Kehhle, a.g.e., VI, 254; Sezgin, GAS, I,

600-601; Abdullah Aydnl, Drim, Osman b. Sad, DA, VIII, 495-96. 25 26 Zirikl, a.g.e., IV, 267; Kehhle, a.g.e., VI, 133. Badadl smail Paa, a.g.e., I, 312; C. Brockelman, Bev, A, II, 449; Dehlev, a.g.e.,

s. 104; Mevlt Gngr, Bev, Ferr, DA, V, 340-41; Ali Erolu, el-Bev ve Tefsirdeki Metodu, Erzurum, 1987 (Baslmam doktora tezi). 27 28 29 30 Zirikl, el-Alm, V, 166; Kehhle, a.g.e., V, 97; Ahmet zel, Ali el-Kr, DA, II, 403-405. V. Minorsky, Rey, A, IX, 720. Yakt, a.g.e., II, 149. Geni bilgi in bkz. Snmez Kutlu, Trklerin slmlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri,

Ankara, 2000, s. 241. 31 32 822. 33 Zeheb, Siyeru Alamin-Nubel, XVII, 162-177; Zirikl, a.g.e., VII, 101; Kehnle, a.g.e., X, Geni bilgi iin bkz. E. Honigmana, Niapur, A, IX, 302. Zirikl, a.g.e., VIII, 194; Dehlev, a.g.e., s. 190192; A. J. Wensnck, Muslim, A, VIII, 821-

238; Dehlev, a.g.e., s. 86-90; M. Yaar Kandemir, Hkim en-Nsbr, DA, 190-91. 34 35 Enver Konuku, Beyhak, DA, VI, 57-58. Zirikl, a.g.e., I, 113; Kehhle, a.g.e., I, 203; Dehlev, a.g.e., 101-104; M. Yaar Kandemir,

Beyhak, DA, VI, 58-61. 36 Badadl smail Paa, Hediyyetul-rifn, I, 607; Ahmed Ate, Kueyr, A, VI, 1035-1038;

Dehlev, a.g.e., s. 141-143. 37 38 39 J. Ruska, Serahs, A, X, 502. Sebebi iin bkz. M. Hamidullah, Serhs, A, X, 502-507. Zirikl, a.g.e., VI, 208; M. Hamidullah, Serhs, A, X, 502-507; es-Serhs Armaan,

Ankara nv. lahiyat Fakltesi yaynlar, Ankara, 1965. 40 Zirikl, a.g.e., VII, 249. 1308

41 42 43

Ahmet Yldrm, bn Zencye, DA, XX, 462-63. Zirikl, a.g.e., I, 164; Dehlev, a.g.e., s. 200-201. Zirikl, a.g.e., VIII, 113; C. A Storey, Teftzn, A, XII, 118-121; Sleyman Uluda,

Saduddn Taftazn ve erhul-Akid, erhul-Akid Tercmesine yazd takdim yazs, stanbul, 1982, s. 63-87. 44 45 s. 83-171. 46 Badadl smail Paa, a.g.e., II, 10; Kehhle, a.g.e., XII, 140-41; Zirikl, a.g.e., VIII, 20-21; Zeheb, Siyeru Alamin-Nubel, XX, 206; Zirikl, a.g.e., IV, 103. Kasm Kufral, Crcn, A, 246; Sadreddin Gm, Seyyid erf Crcn, stanbul, 1984,

Sezgin, GAS, I, 40; Ali Osman Kokuzu, Firyab, Muhammed b. Yusuf, DA, VI, 146.

47

Zeheb, Siyeru Alamin-Nubel, XIV, 96-106; Zirikl, a.g.e., II, 127-128; Mehmet Ali

Snmez, Firyab, Cafer b. Muhammed, DA, XIII, 145-46. 48 49 50 51 Bkz. Yakt, a.g.e., IV, 400; Barthold, Mverunnehir, A, VII, 408. Kemal Sandk, a.g.e., s. 383; Snmez Kutlu, a.g.e., s. 149. E. Esin, Tirmiz, A, XII-I, 382. Zirikl, a.g.e., VII, 213; Kehhle, a.g.e., XI, 104; Dehlev, a.g.e., s. 196-199; A. J.

Wensnck, Tirmiz, A, XII, 388-89. 52 Zeheb, Siyeru Alamin-Nubel, XIII, 439-442; Sezgin, GAS, I, 653-59; Ahmed Suphi

Furat, Tirmiz, A, XII/2, 388; Abdulfetth Abdullah Berek, Hakm et-Tirmiz, XI, 196-199. 53 54 55 Yakt, a.g.e., IV, 781, E. Berthels, Nesef, A, IX, 40. Badadl, smail Paa, a.g.e., I, 309. Zeheb, Siyeru Alamin-Nubel, XVI, 564; Badadl, smail Paa, a.g.e., I, 253; Zirikl,

a.g.e., II, 123; Kehhle, a.g.e., III, 150. 56 57 Bkz. Cihat Tun, Kelam lminin Tarihesi ve lk Kelam Okullar, Kayser, 2001, s. 50. Zirikl, a.g.e., VIII, 301; Kehhle, a.g.e., XIII, 66; A. J. Wensnck, Nesef, A, IX, 199.

1309

58

Badadl, smail Paa, a.g.e., I, 783; Zirikl, a.g.e., V, 222; Kehhle, a.g.e., VII, 304; A. J.

Wensnck, Nesef, A, IX, 199. 59 60 61 Zirikl, a.g.e., VII, 260. W. Heffening, Nesef, A, IX, 199-200. Bkz. Yakt, a.g.e., III, 135; Mirza Pala, Buhr Hanl, A, II, 761; Barthold, V. V,

Buhr, A, II, 763; Ramazan een, Buhr, DA, VI, 364. 62 63 Zeheb, Siyeru Alamin-Nubel, X, 157-158. Zirikl, a.g.e., VI, 258; Kehhle, a.g.e., IX, 52; Dehlev, a.g.e., 184-190. Hayat ile ilgili baz

eserler iin bkz. bkz. Cemluddin el-Ksm (v. 1332/1914), Haytul-Buhri (Sayda 1330). Fuat Sezgin, Buharinin Kaynaklar stanbul 1956. 64 65 Hatb, a.g.e., X, 126-27; Zeheb, Siyeru Alamin-Nubel, XV, 424-25. Kelimenin okunuu, Buhrnn bir mahallesi olduu ve buraya nispet edilen bilginlerle

ilgili olarak bkz. Fikret Karapnar, Eb Bekr el-Glbd (v. 390/990in Manil-Ahbr Adl Eserinin lk 80 Varann Tahkk ve Tahrci, Konya, 1999, s. 20-23, 44-48. 66 Zirikl, a.g.e., VI, 184; Kehhle, a.g.e., VIII, 222; Baddl, smail Paa, a.g.e., II, 54;

Sleyman Uluda, Kelbz ve Taarruf, (Taarrufun tecmesine yazd takdim yazs); stanbul, 1992, s. 11-49; Fikret Karapnar, Eb Bekr el-Glbd (v. 390/990in Manil-Ahbr Adl Eserinin lk 80 Varann Tahkk ve Tahrci, Konya, 1999, s. 49-84; Nusreddin ylmaz, Kelbznin Tasavvuf ve Akid Alanndaki Grleriyle Mturdnin Mukayesesi, Kayseri, 1990. 67 Zirikl, a.g.e., IV, 248; Kehhle, a.g.e., VI, 96; Sezgin, a.g.e., I; 456; Ahmet Akgndz,

Mukayeseli Hukuk ve Eb Zeyd ed-Debs, Erzurum 1980, Baslmam Yksek Lisans tezi. 68 69 70 71 72 73 Zeheb, Siyeru Alamin-Nubel, XVIII, 177-178; Kehhle, a.g.e., VII, 87. Baddl, smail Paa, a.g.e., II, 76; Zirikl, a.g.e., VI, 332; Kehhle, a.g.e., IX, 253. Yakt, a.g.e., III, 138; Zeheb, Siyeru Alamin-Nubel, XIX, 415-417. Baddl, smail Paa, a.g.e., I, 784; Zirikl, a.g.e., V, 233; Kehhle, a.g.e., VII, 316. Zirikl, a.g.e., VI, 278. Baddl, smail Paa, a.g.e., II, 406; Kehhle, a.g.e., XII, 155; Halit nal, Attb, Ahmed

b. Muhammed, DA, IV, 93. 74 Zeheb, Siyeru Alamin-Nubel, XXIII, 53-54; Zirikl, a.g.e., VII, 36. 1310

75

Kelimenin okunuu, Buhrnn bir mahallesi olduu ve buraya nispet edilen bilginlerle

ilgili olarak bkz. Fikret Karapnar, Eb Bekr el-Glbd (v. 390/990in Manil-Ahbr Adl Eserinin lk 80 Varann Tahkk ve Tahrci, Konya 1999, s. 20-23, 44-48. 76 77 78 79 Baddl, smail Paa, a.g.e., I, 870; Kehhle, a.g.e., II, 140. Badd, smail Paa, a.g.e., I, 711; Kehhle, a.g.e., VII, 217. Zirikl, a.g.e., VIII, 60. Yakt, a.g.e., III, 247-250; emseddn Sam, Kmusul-Alm, stanbul, 1306; IV, 2626; H.

H. Schader, Semerkant, A, X, 469-471; Ahmet Yldrm, Drim ve Sneni, Bursa, 1990, s. 11. 80 81 Zirikl, a.g.e., IV, 41; Kehhle, a.g.e., V, 66; Sezgin, GAS, I, 113; Dehlev, a.g.e., s. 72-73. Hatb, a.g.e., X, 30; Zeheb, Siyeru Alamin-Nubel, XII, 224-228; Zirikl, a.g.e., IV, 230;

Sezgin, GAS, I, 114; Dehlev, a.g.e., s. 92; Moh. Ben, Cheneb Drim, A, III, 485-86Abdullah Aydnl Drim, Abdullah b. Abdurrahman, DA, VIII, 494-495; Ahmet Yldrm, Drim ve Sneni, s. 8-14. 82 D. B. Macdonald, Mturid, A, VII, 404-407; M. Tvit et-Tanc, Ab Mansr al-Mturid,

Ankara lahiyat Fakltesi Dergisi, 1955, IV/=I-II, s. 2vd; Snmez Kutlu, a.g.e., s. 271-284. Ayrca geni bilgi in bkz. Vehbi Ecer, Trk Din Bilgini Mturid, Ankara, 1978; Kemal Ik, Maturid Kelam Sisteminde man, Allah ve Peygamberlik Anlay, Ankara, 1980; M. Saim Yeprem, rde Hrriyeti ve mm Mturd, stanbul, 1984. 83 84 Kehhle, a.g.e., II, 237; Sezgin, GAS, I, 600. Hatb el-Badd, Trhu Badd, Kahire, 1347, IV, 392; Baddl, smail Paa, a.g.e., I,

62; Mustafa Can, Hakmu es-Semerkand, DA, VI, 193-94. 85 86 87 88 89 90 91 92 Zirikl, a.g.e., V, 102; Kehhle, a.g.e., VII, 99. Zirikl, a.g.e., VII, 348; Kehhle, XIII, 81. Baddl, smail Paa, a.g.e., II, 71. Baddl, smail Paa, a.g.e., I, 691; Kahhle, a.g.e., VII, 79. Kehhle, a.g.e., XII, 226. Baddl, smail Paa, a.g.e., I, 312. Zirikl, a.g.e., V, 149. Baddl, smail Paa, a.g.e., II, 90-92; Kehhle, a.g.e., VIII, 228, 267. 1311

93 94 95 96 97 98 99

Baddl, smail Paa, a.g.e., II, 94; Zirikl, a.g.e., VIII, 22-23; Kehhle, a.g.e., XII, 137. Baddl, smail Paa, a.g.e., I, 783. Zirikl, a.g.e., VII, 307. Baddl, smail Paa, a.g.e., I, 737; Zirikl, a.g.e., V, 162; Kehhle, a.g.e., VII, 185. Zirikl, a.g.e., II, 46; Kehhle, a.g.e., III, 75. Zirikl, a.g.e., II, 238; Th. W. Juynboll, Kad Han, A, IV, 49. Heffening, Merinn, A, VII, 761; Hseyin Karapnar, Mernn ve Eseri Hidye,

Diyanet lmi Dergi, Ankara, 1986, c. XXII, say: 2, s. 26-41. 100 Zirikl, a.g.e., VIII, 55; Nuri Yce, Zemaheri, 101 Zeheb, Siyeru Alamin-Nubel, XXII, 28; Baddl, smail Paa, a.g.e., II, 488; Ilse Lctenstaedter, Mutarrz, A, VIII, 748. 102 Zirikl, a.g.e., IX, 294; F. Krenkow, Sekkak, A, X, 328-329. 103 Zirikl, a.g.e., VII, 255; Kehhle, a.g.e., X, 167, XI, 233. 104 Zirikl, a.g.e., VII, 261; Kehhle, a.g.e., XI, 249. 105 Badadl, smail Paa, a.g.e., I, 90; Mustafa Kara, Necmddin Kbra. Uslu Aere, Risle ilel-Him, Fevihul-Cemal, Tasavvuf Hayat Necmddin Kbra tercmesine yazd takdim yazs, stanbul, 1980, s. 11-27. 106 Zirikl, a.g.e., VII, 274; Kehhle; a.g.e., VII, 300. 107 Bkz. Hakm es-Semerkand yle der: Horasan, Maverannehir ve Irak blgesinde 400 kadar lim bulunmaktadr. Bkz. Hakm es-Semerkand, Sevdul-Azam, st., 128, s. 39.

1312

Trkler ve Mantk Bilimi / Prof. Dr. Abdlkudds Bingl [s.691-701]

Atatrk niversitesi letiim Fakltesi / Trkiye Dilimize Arapadan geen mantk kelimesinin, birisi Mantkl Dnme Tarz, dieri Mantk Bilimi olmak zere iki ayr delaletinin olduu bilinmektedir. Bunlardan birincisi insanla beraber vardr. Bu akl sahibi bir canl olarak varla getirilmi olmasnn bir gereidir. Nitekim dn olduu gibi, bugn de mantk biliminin muhtevasn oluturan kurallardan hi de haberi olmad, hatta byle bir bilimin varln dahi bilmedii halde mantkl olabilen binlerce insan vardr ve Mantkl Dnme Tarz insanla e zamanl olarak ortaya kmaktadr. Dolaysyladr ki, Tarihi geliimi ierisinde hemen her uygarln kendine zg bir mant da vardr. Ksaca Tutarllk diye adlandrabileceimiz bu anlamda, tarih sahnesinde var olduklar andan itibaren yaadklar her ada ve her corafyada, birbirine sk skya bal olan kurumlardan oluan uygarlklar kurmu milletimizin de ne kadar gl bir geleneksel manta sahip olduu, Trk Uygarlk Tarihi incelendiinde aka grlecektir. Bununla beraber tutarlln sorgulanmas ve bu suretle nsan zihninin ileyi yollarnn dnceye konu oluu ve giderek Mantk adyla bir ilmi disiplin biiminde ortaya k daha ge bir zamandadr. Bu ikinci anlamyla, ksaca Bilinenden bilinmeyene giden yolda akl hata yapmaktan koruyan bir disiplin, Dnme Sanat, akl yrtme bilimivb. diye tanmlayabileceimiz Mantk Biliminin kurucusu, ilk mantk metni olan Organon adl eserin sahibi Aristotolestir (M.. 381-322). Gerek Douda ve gerekse Batda mantk adna asrlarca yaplan almalarn merkezinde hep Aristotales vardr, Yirmi be asrlk mantk tarihi onun fikirleri etrafnda ina edilmitir. Sreklilik arz eden bu inada her bir kltr evreninde deiik rklardan, eitli milletlerden mantklarn, filozof ve bilim adamlarnn etkin olduu da bir gerektir. Kukusuz, Trk mantklarnn, filozof ve bilim adamlarnn da bu etkinlikte nemli bir yeri vardr. Hemen belirtelim ki, IX. yy.n ilk yarsndan itibaren kitleler halinde slm inanlarn benimseyen Trkler, o tarihten itibaren slm kltrnn, bilim ve dncesinin ieriinin oluumunda ok nemli bir yere sahip olmulardr. Bu erevede Trk Bilim ve Dnce adamlar, bilimin her alannda ve Felsefede olduu gibi, Mantk alannda da nemli almalar yapmlardr. Hatta denilebilir ki, slm Kltr evreninde sistemli bir Mantk klliyatnn olumas, Trk asll filozoflarca baarlmtr. Genel mantk tarihi ierisinde zel bir yeri olan ve Endls kanalyla Avrupaya geerek Bat da mantn gelimesine yol aacak olan slam Mantk Tarihi ierisinde yer almalar, mantklarmz iki ynl klmaktadr. Bununla beraber kolektif olan Bat kltr ve dncesine, bu kltr evreninde yer alan milletler mill adan nasl bakyorlarsa, biz de burada Mill mltrmz asndan genelde mantk tarihine, zelde slm mantk tarihine bakarak, yer yznde filozof yetitiren sayl milletlerden biri olan 1313

milletimize mensup mantk, filozof ve bilim adamlarnn mantk anlaylarn ve bu bilime olan katklarn ortaya koymaa alacaz. Hem dtan gstererek hem de yeri geldike ve gerektike ierii ile ilgili baz tespitler yaparak Trk Mantklarnn bir kronolojisini ve Trk kltr dnyasnda mantn muhtevasnn bir atsn ortaya karmaa gayret gstereceiz. yle ki, Aristotaleste sistemleen mantk konular, daha sonra Roma mparatorluunun geni snrlar ierisinde eitli felsefe okullarnn szgecinden geerek, zellikle de skenderiye ve bugnk Suriye ve Anadolu ehirlerinde asrlarca arh ve evirileri yaplarak Miladi VII. yy.a kadar incelenmitir. Bu sralarda Mslmanlar Suriyeyi fethettiklerinde Aristotelesin dier fikirleri yannda mantnn da olduka gelimi bir ekliyle karlamlard. Zaten slam Kltr evreninde mantk almalar da VIII.yy.dan itibaren balayan ve gittike sistemleen eviri faaliyetleriyle balamtr. IX.yydan itibaren artk Aristotalesin mantkla ilgili btn temel eserleri yannda, skenderl-Afrodisi ve porphyrios gibi skenderiyeli yorumcularn eserlerini de Arapaya evrilmi olarak slam Kltr Dnyasnda grmek mmkndr. Kukusuz bu eviri faaliyetleri, byk bir telif faaliyetini de hazrlam, teorik alanda orijinal eserler retecek byk bir gc de harekete geirmitir. Din bilimleri metodolojisinde (usul ilimlerinde) kendine duyulan ihtiya nedeniyle mantk incelemelerine zel bir ilgi gsterilmitir. Ancak bu ilk dnemde yaplan mantk evirilerinde terimler bir yandan lgat anlamlaryla Arapaya aktarlrken, te yandan ou terimler Apodiktika, Kateguryas Analitik, Topika, Sofistika vb. gibi Yunanca mantk terimlerinin byk bir ksm aynen korunmutur. eitli evirilerde yeni yeni teklifler ileri srlm, Arapada sistemli bir mantk dilinin olumas olduka zaman almtr. Dolaysyla bu dnem eviri eserleri, ne temsil ettikleri bilimin dnce formunu tam aktarabilecek ve ne de sz konusu bilimin bu yeni kltr ortamna yerleerek kendi orijinal tarzn oluturmasn salayacak niteliktedir. Bu nedenle ereti terimler zerinde duran mantk biliminin, eviri bilim yaftasndan kurtulup iinde bulunduu kltrn dilinde kendi terimlerinin kavramsal ierikleriyle birlikte karlklarna kavumas gerekmekteydi. te bu aamada, slam kltr dnyasnda mantn Yunan dncesinin raklndan kp, slam kltrndeki ahsiyetini kazanmasnda iki byk Trk filozofunun abalarn grmekteyiz. unu net olarak syleyebiliriz ki, slam mantk tarihinde eviriler devrini kapatp, eviri eserler yerine yetkin, tam, kendi felsefe sistemi ile uyumlu, tertipli ve zengin ierikli eserler ortaya koyarak, slam mantna hviyet kazandran ve mantk terimlerini Grekenin anlam dnyasndan alarak Arapann dnce kalplarna dkm olan ilk filozof Uzlukolu Farabi (870-950) olmu ve X. yy.da Farabi ile olduka iyi bir seviyeye ulaan Trk-slam dnyasnda mantk, stn bir hrete sahip olan bir baka Trk filozof bni Sina (980-1037) ile de gelimesini srdrmtr. Denilebilir ki, Trk-slam 1314

Dnyasnda mantk gelenei bu iki filozofun eliyle kurulmutur. Farabi ve bni Sina mantk sanatnn Trk-slam Kltr Dnyasnda gerektii ekilde yerleip, hakkyla anlalmasna byk hizmet etmilerdir Geri Farabinin slam dnyasnda ilk filozof sfatyla igal etmi olduu yer, al-Kindi mnasebetiyle tartma konusu olmu olsa da, son yzyldan beri yaplan aratrmalar, eviriler devrinden sonra mantn gerek kurucusunun Farabi olduunu, onun slam dnyasnda Muallim-i Sani lakabna layk bulunduunu kesin olarak ortaya karmtr. Farabi, sahip olduu keskin zekas, sistematik ve buluu kafas, mkemmel lisan bilgisiyle Trk-slam dnce tarihinde her eyi yerli yerine koymaya gelen kii grnmndedir. Bu noktada o, Muallim-i Evvel lakabna layk bulunan, Aristotelese benzemektedir. Sanki Aristotelesin Grek dnyasnda yapt eyi o, slam dnyasnda gerekletirmitir. Dolaysyla kendisine Muallim-i Evvelden sonra gelen anlamnda Muallim-i Sani denilmitir. Kendi ahsnda islam ncesi ve islami dnem Trk kltrnn fikri mirasn aksettiren, Trk Dnce kabiliyetini temsil eden Farabi, Farab ehrinin Vesic kynde m. 870 ylnda domutur. Bir sre Mervde tahsil grm felsefe renimini Badatta tamamlamtr. Mantk derslerini Eb Bir Metta b. Yunustan almtr. alkanl ve stn zeksyla arkadalar arasnda ksa srede kendini gstermitir. Badattan sonra Harrana geen Frb, burada Yuhanna b.Haylandan yine Mantk ve felsefe dersleri alarak bu konularda uzmanlamtr. Yeniden Badata dndnde Eflatun ve Aristotelesin kitaplarn btn ynleriyle incelemitir. Birka dil bilen Frb, bir sre am ve Msrda da bulunmutur. Halep ve am dolaylarnn Sultan Seyf al-Devle, Frbye ok sayg duymu ve saraynda korumutur; m. 950 ylnda vefat ettiinde, Seyf al-Devlenin ok zld ve cenaze namazn bizzat kldrd sylentiler arasndadr. Farabi, hsaul-Ulumunda mantn blmlerinin zorunlu olarak sekiz olduunu kaydederek, ilk blmn Kategoriler, dolaysyla kavram olduunu syler. Ancak Riselatu Cemiil-MantksSemaniyesinde ve dier baz eserlerinde Kategoriler konusunun daha iyi anlalmasnda faydal olaca gerekesiyle bu sekiz blmn bana bir giri olarak Porphyriosun sagojisinin bir muhtevasn, baka bir ifadeyle Be Tmeli koyuyor. Dolaysyla bn Haldunun da belirttii gibi, Farabinin, mant dokuz blm halinde inceledii kanaati yaygndr. Bu blmler: 1) Manta Giri veya sagc, 2) Kitab al-Maklat, 3) Kitab al-bre, 4) Kitab al-Kyas, 5) Kitab al-Burhan, 6) Kitab alCedel, 7) Kitab al-Sfista, 8) Kitab al-Hitabe ve 9) Kitab al-ir balklar altnda toplanabilir. Bunlardan birincisi Porphyriosun sagojisine, dier sekizi de Aristotelesin mantk metinlerini oluturan sekiz kitabna tekabl eder. Bunlardan beinci blm olan Burhan (spat Teorisi), mantk biliminin bel kemiini tekil eder. Bu amala Farabi, nce kavram analizi yapmakta, sonra nermelere gemektedir ve daha sonra da Kyas Teorisini incelemekte dedir. Bu aratrmalar, sonucu kesin bilgi olan akl yrtmeye (zaruri istidlal) yani Burhan Teorisine bir hazrlk niteliini tamaktadr. Ona gre, sonucu zorunlu bir nerme olan bu kyas kipinin yannda sonucu olumsal olan kyas kipleri (mmkin istidlaller) de vardr Birincisi 1315

geree uygun nermeyi sonulandrd halde, ikincisi gerein bilinmesine bir dereceye kadar imkan salayan bir nermeyi sonulandrr. Sofistik Delillerin rtlmesi, Hitabet ve iirin konusu ise, hangi hallerde akl yrtmenin yanl olduunu, baka bir ifade ile, azdan kan szlerin yanl anlama gelmek iin hangi hallerde bulunmalar gerektiini ortaya koymaktadr. yle grlyor ki, Farabi mantk konularn ble bir tasnife tabi tutmakla, mant ilk defa Kavram Mant ve Hkm Mant diye iki ana blme ayrmaktadr. Nitekim Onun bu dnceleri, daha sonra gelen mantklar tarafndan dikkate alnacak ve genelde slam, zelde Trk-Kltr dnyasnda mantk konular, Tasavvurat (Kavram Mant) ve Tasdikat (Hkm Mant) balklar altnda incelenecek ve hatta bu balklar altnda birbirine benzeyen birok mantk kitab yazlacaktr. Dier taraftan, Farabiye gre mantk kelimesinin kk olan nutuk kelimesi, sesle kan ve insan zihninde bulunan bir anlama iaret eden sze, baka bir ifadeyle d konumaya delalet ettii gibi, insann ruhunda mevcut olan szlerin gsterdii fikirlere (kavramlara) ve dnlenlere (makulata), yine baka bir ifadeyle i konumaya da delalet eder. Bunun iindir ki, mantkta i konumann (dnmenin) kurallarndan bahsedildii gibi, d konuma hakknda btn diller iin ortak olan kurallardan da bahsedilir. Toplumdan topluma farkllk arz eden tek tek diller iin, ayr ayr kurallardan sz etmek ise Dil Bilimin (Nahiv) iidir. Manta gelince o, daha ok dili anlama delleti asndan inceler ve btn dillerde kullanlan ortak kanunlar verdii iin, Mantk bilimi hibir dile ve millete ait olmayan, insan olunun ortak bir mirasdr. Frbnin bu dnceleri daha sonra el-Elfaz (szn anlama delleti-Dellet) bahsinin de mantn blmleri arasnda yer almasn salayacaktr. hsaul-Ulumunda teorik bilimiler arasnda sayd mantk biliminin dnme ve akl yrtmeye olan nispetini, Dilbilimin (Nahiv) lisan ile kelimelere; Aruz bilgisinin iir vezinlerine olan nispetine benzeten -ki, bu benzetmeyi daha sonra bni Sina da aynen tekrarlayacaktr- Farabi, bu bilimin amacn da ksaca u szlerle ifade eder. Akln yanl yapp yapmadndan veya gerek olan idrk etmekte kusur edip etmediinden akl ilemlerinde, onlar deneme ve snama aleti olan mantk kanunlar, hissin aldanp-aldanmadndan veya miktarn idrkte kusur edip-etmediinden emin olmadmz birok cisimleri kontrol etmek iin let olan terazilere ve llere benzer (Mantk kanunlar), dairelerde yuvarlakln idrk etmekte hissin yanlp-yanlmadndan ve kusur edipetmediinden emin olunmad zaman onlar kontrol iin kullanlan pergel gibidir. (hsaul-Ulm, Ahmet Ate evirisi-1955). te Farabinin, ana hatlaryla iaret ettiimiz mantk alanndaki bu stn gayretleri sonucu, mantk hem Trk-slam Dncesi ierisinde konumlama imkanna kavumu ve hem de sz konusu dnce sistemiyle uyumlu, kendi zgn tarzn oluturabilmitir Onun lmnden yaklak otuz yl

1316

kadar sonra domu olan bir baka Trk filozof ve mantk bni Sinann elinde adeta gelimesini tamamlayacaktr. Mant Frbnin eserlerini okuyarak rendiini syleyen bn Sn, 980 ylnda Buharada domutur. Daha sonra al-eyh al-Reis unvanyla anlacak olan Eb Ali al-Hseyin b. Abdullah b. Sn, ocuk yata Kuran- Kerimi ezberlemi, gen yata Abdullah al-Natlden Felsefe, sa b.Yahyadan tp ilimlerini renmitir. Ksa zamanda Felsefe, Mantk, Astronomi, Matematik ve doa bilimlerinde bilgisini derinletirmitir. Bylece daha ocukluk ve ilk genlik yllarnda kendisine al-eyh al-Reis unvann getirecek olan bilgi seviyesini yakalam, gen yata nl bir hekim olmutur. Buhara Sultan Nuh b. Mansrun tedavi edilemez gzyle baklan hastaln tedavi etmi, bunun zerine Sultan, kendisini Svan al-Hikme adl Saray kitaplnn bana getirmitir. Bu suretle ktphanede alma imknn bulan bn Sn, geceli-gndzl gayretleriyle zamannn btn bilgilerine insan aklnn ls dahilinde vkf olmutur. Babasnn ve Sultan Nuhun lmnden sonra Buharadan ayrlarak Grcana, sonra da Reye gitmitir. Henz 18 yalarnda iken Rey Emiri Mecd al-Devleyi tedavi etmitir. Daha sonra Kazvin ve Hemedan seyahatlerinde bulunmutur. Hemedanda hkmdar ems al-Devlenin rahatszln tedavi ettii iin vezirlik makamna getirilmitir. Ortaya kan siyasi bunalmda vezirlikten azledilerek hapse atlm, ems al-Devlenin hastal nksedince hapisten karlm, sultann tedavisini baard iin yeniden vezirlik makam verilmitir. En nemli eserleri olan al-Kanun fit-Tbb ve al-ifay bu esnada yazmtr. ems al-Devlenin lm zerine, ordudaki karklklardan rahatsz olan bn Sn, sfehana gitmek istemi, bu teebbs fark edildii iin tekrar hapse atlmtr. Bilahare sfehan Emiri Alud-Devle, Hemedan zapt edince bn Sn da sfehanda Alad-Devleye snmtr. Burada da bir yandan telif ve tedris hayatn srdrrken, bir yandan da devlet ileriyle uramtr. Henz 57 yanda iken 1037 ylnda vefat etmitir. bn Sina, mantk konusunda al-ifa, al-Necat, al-aret ve al-Tenbihat, Mantkul Markyyen vb. gibi ok deerli eserlerin de sahibidir. bn Sina, mant felsefe iin gerekli ve zorunlu bir medhal olarak grr ve onu sisteminin bana koyarak, onunla felsefesine adeta bir giri yapar. Onun anlaynda bu durumuyla mantk, bir ilimdir ve felsefenin, kendi ifadesiyle hikmetin bir blmdr. Bu ilim sayesindedir ki, biz, gerek tanm ve kesin delilin (Burhann) doru olarak kendilerinden yapld maddelerini ve bunlarn kendilerine has formlarn biliriz. te yandan bn Sina, dier ilimlere nispetle mant bir alet olarak kabul eder. yle ki, mantk, Hadimul-Ulumdur (Bilimlerin hizmetisi) ve btn ilimlerin idraki hususunda en gzel bir yardmcdr. bn Sinaya gre manta verilen bu iki anlam arasnda bir eliki yoktur. Aksine biri daha genel, dieri daha zel olan iki anlamdr. Nitekim insan ve canl kavramlarn ele aldmzda insan 1317

kavramna canly ykleyebiliyoruz. nk her insan canldr; ancak, her canl insan olmad iin, canl kavramna insan ykleyemiyoruz. Tpk bunun gibi, ilimler iin alet olan her ey, mutlak ilimden bir cz olur; buna karlk mutlak ilimden bir cz olan her ey, ilimler iin alet deildir. Bununla beraber, ou kez, bilinen her bilgi, doal olarak, baka bilgilerin kazanlmasnda yardmc olur. Mesela, matematik bilgisi kuvvetli olan kii, astronomi ilmini daha kolay renir. bni Sina, Farabinin anlayna uygun olarak, mantk konularn nce Kavram Mant (Tasavvurat ve Hkm Mant (Tastikat) diye ayrp sonrada bunlar balang noktalar (prensiplerimebdeleri) ve var noktalar (amalar-makasd) asndan incelemektedir. Kavram Mantnn prensipleri Be-Tmel, amac Tanm; Hkm Mantnn prensipleri, nermeler amac ise Kyastr. Bu konudaki aklamalar ise, onun mantk felsefesinin zn oluturmaktadr. yle ki, bn Snya gre mademki her bilgi ya tasavvurdur (kavram bilgisi) ya da tasdiktir (hkm bilgisi). yleyse bilmediklerimiz de bildiklerimiz gibi ya bir ksm tasavvurlar (kavramlar), ya da bir ksm tasdiklerdir (hkmler). O halde bizim bilmediklerimiz hakkndaki aratrmalarmz, ya tasavvurlar (kavramlar) ya da tasdikleri (hkmleri) elde etmee yneliktir. Kukusuz bu gelii gzel bir aba deildir. Bilkis, bunlarn bilgisine mantn ortaya koyduu prensipler dahilinde bir takm zihin faliyetleriyle ulalr. Bizi tasavvurlara ulatran zihin faliyeti zsel Tanm (Hadd), tasdiklere ulatran zihin faliyeti ise Kyastr. Bu ikisinin her birinden bazs gerek (hakikate uygun), bazs da gerek deildir; ancak herhangi bir adan faydaldr. Bazlar da geree benzer olduu halde doru deildir. nsan yaratl icab, ou kez bunlarn arasn temyiz edemez. Eer byle olsayd aklllar arasnda anlamazlk olmaz, dncelerinde eliki ortaya kmazd. Halbuki, bildiklerimizden bilmediklerimizi karmak, bilinenden bilinmeyene gei, hem belirli bir maddeyi, hem de belirli bir ekli (Sreti-formu) gerekli klar. yleyse Tanm ile Kyasn her biri iin kendilerinden telif edildikleri maddeleri ve telifin kendisiyle tamamland sretleri vardr. Nitekim her hangi bir maddeden tesadfen ev veya krs yaplmas doru olmad gibi, her hangi bir ekilde ev veya krs yaplmas da doru olmaz. te bizi bilinenlerden bilinmeyenlere ulatracak dncelerimizde ve akl yrtmelerimizde de durum byledir. Bazen bozukluk surette, bazen maddede ve bazen de her ikisinde birden olabilir. Oysa mantk, dnceleri ve akl yrtmeleri her iki ynden inceleyerek, bir yandan bilinenden bilinmeyene hatasz intikalin kanunlarn ortaya koyarken, te yandan akl takviye ederek, insana zihin faliyetlerinde gerek olanla gerek olmayan birbirinden ayrt etme yeteneini ve lsn kazandrr. Bu dnceleri ile bni Sina mantk ilemlerinin Madde (erik) ve Form (ekil) ynlerine iaret etmekte ve ancak her iki ynden kusursuz olan tanm ve karmlarla doru bilgiye ulalabileceine dikkat ekmektedir. Mesel Kyasn maddesi olan nermelerde konu ile yklem arasnda kurulan ba, her zaman ayn kuvvette deildir. Dolaysyla nermelerin bilgi deerleri de farkldr. Bunun iindir ki, mesel mkn ifade eden ncller ieren bir kyasn sonucu zorunlu bir nerme olamaz.

1318

bn Snnn bu konudaki aklamalarnn kaynan, her ne kadar kendinden nceki birikim olutursa da, bu anlatm olduka farkl ve orijinaldir. Onun bu dnceleri kendisinden sonra da etkili olmu ve sonraki mantklar, maddesi ynnden Kyas Be Sanat bal altnda incelemilerdir. te yandan bni Sina, Dilin, anlama delaleti asndan incelenmesini mantk konular arasna sokan kiidir. O, anlam ile sz arasnda herhangi bir iliki bulunduunu, ancak bu ilikinin tabii trden olmadn, ou kez szn durumlarnn anlamn durumlarn etkilediini, bunun iin de mantknn, toplumdan topluma deien ekliyle deil, mutlak anlamda dilin durumlarn aratrmasnn bir zorunluluk olduunu sylyor. Ancak bni Sina, bu zorunluluun dilin mantn esas konusu olmas asndan deil; renme ve retmenin ancak dil ile mmkn olmas, karlkl fikir alveriinin sadece dil vastasyla yaplabilmesi asndan olduunu sylyor. Ona gre, ayet mant renmek sadece ve tek bana bir eyin zihindeki varlyla yani fikirle mmkn olsayd, yahut soru ve cevaplarmz dilden baka bir vasta ile ortaya koyabilseydik, ylece yetinirdik. Bu takdirde dilin aratrlmas da bizim iin sz konusu olmazd. Fakat zorunlu olarak biz kelimeleri kullandmza gre ve zellikle de akl yrtmelerde zihinde tertip edilen anlamlarn dile getirdikleri szler dolaysyla deiiklie uramadan olduu gibi anlalmalarnda glkler sz konusu olduuna gre, dilin muhtelif durumlarn aratrarak onu dnceye uygun klmak gerekir. Yalnz bu takdirde geree uygun hkmler meydana getirilebilir (Bkz: ifa, Sleymaniye de kaytl yazma nsha, varak 5). Burada bn Sinann dncesinde zellikle vurgulanmas gereken nokta, dilin dnceye yani zihindeki fikirlere mutabk klnmasdr. nk dilin delaleti deiebildii halde, dnceninki deimez. bni Sinann bu grleri mantn blmlerinin dokuzdan ona kmasna sebep olmutur bu konuda, Muhammed Fevzi Efendi, Hulasetul-Mizan adl eserinde yle diyor: Rzi, Ktib Kazvini gibi sonra ki baz mantklar Mebhis al-Elfaz mantn bir blm saydlar. Bylece mantn blmleri dokuz deil on oldu. Ancak bunun mantktan bir blm saylmas kavramlar dile getirmede sze olan iddetli ihtiyatan dolaydr. (Bk: Muhammed Fevzi, Hulasetul-Mizan, s.18-19) zmirli smail Hakk Bey de konuya temas ederken, Say adlar olmakszn bir matematikinin matematik lmini kurmas nasl mmkn deil ise kelimelerin yardm olmadan da mant meydana koymaya imkn bulamamlardr, diyor. (Bkz: smail Hakk zmirli, Felsefe Dersleri, s. 73) Bununla beraber, Mant her trl szl vastadan kurtarmak isteyen ve ondan daha basit ve soyut bir vasta aratran bn Sn, bu vastay bulamam olsa da, onun olasln hissetmitir. Bu dnceleri ile bn Sn, Sembolik Mant sezen ilk filozoftur. Ayrca son aratrmalar, Yklemin Nicelii problemini de ilk ve mkemmel bir ekilde ileyen kiinin bn Sn olduunu gstermektedir. Yaptklar almalaryla mantk tarihinde hak ettikleri yeri alan bu iki nl Trk filozof eliyle oluan mantk gelenei, Trk-slam kltr dnyasnda daha sonra gelen mantklarn aratrmalarnn da zn oluturmu, hemen btn aratrmalar, onlarn eserleri zerinde younlam, esasa ait nemli hibir deiiklik gstermeden, onlarn fikirleri asrlarca hakim olmutur. Byk Seluklu 1319

Hkmdar Alp Arslan zamannda m. 1066 ylnda kurulmu olan Nizamiye Medresesi ile, ilk defa devlet eliyle kurumlaan eitim programlarnda da yer alan mantk retiminin zn, yine bu anlay oluturmutur. Seluklulardan itibaren Trk dnyasnn hemen her kesine yaylan medreselerde okutulan mantk kitaplarnda adeta klieleen tertip, aratrmac anlayla yazlan mantk kitaplarndan ayr olsa da, sz konusu tertibe dayanak tekil eden fikrin yine Farabi ve bni Sinaya ait olduu aktr. yle ki, eitim amal kitaplarda mantk konular, iki temel balk altnda toplanarak, Mantk Tasavvurat (Kavram Mant) ve Tasdikat (Hkm Mant) blmlerine ayrmakta ve bunlar da kendi ilerinde tli balklara blnerek konular ilenmektedir. Genel olarak Szlerin Aratrlmas ve Dellet, mantn dier konularna adeta bir giri gibi dnlp, mantk kitaplarnn bana konulurken, Tasavvuratn mebdeleri (Prensipleri-balang ilkeleri) olarak Be-Tmel ve maksad (amac) olarak da Tanm art arda sralanmaktadr. Sonra da Tasdikatn mebdeleri olarak nermeler ve maksad olarak Kyas veya Burhan yer almaktadr. Kyas Teorisini sanki btnleyen Be Sanat ise en sona braklmakta ve bylece klsik mantn dokuz blm farkl bir tertiple tamamlanmaktadr. Osmanl ncesi dnemde bu ekliyle mantk, artk klie haline gelmitir. Yinede bu tertibin dahi Farabi ve zellikle de bni Sinann dnceleri ile btnyle tt aktr. Bu tespitlerden sonra Beylikler Dneminin iki nemli Trk mantksn, Kad Siracud-Din alUrmevi (l.1283) ile emsud-Din Muhammed b. eref al-Semerkandi (l. 1302)yi burada zikretmek istiyoruz. Miladi 1198 ylnda Azerbecann Urmiye ehrinde doan Kad Siracud-Din al-Urmevinin Musulda renim grd bir sre amda ikamet ettii ve miladi 1283 ylnda Konyada vefat ettii bilinmektedir. Mantkla ilgili eserleri arasnda Beyanul-Hak fil-Mantk vel-Hkme, Metalul-Envar ve Kitab alMenhic en ok bilinenleridir. Ayrca bn Snnn al-art ve al-Tenbihat adl eserine erhul-rt adyla bir erh yazd da baz kaynaklarda zikredilmektedir. Eserlerinin Anadolu Seluklular dneminde ok okunduu ve zellikle de Metali adl eserinin son derece hret kazand onunla ilgili bilgiler arasnda yer almaktadr. Takprzadenin Miftahus-Saadesinde, biyografisinde herhangi bir bilgiye sahip olmadmz yazd Semerkandinin doum tarihi bilin memektedir; lm tarihi ise adnn yer ald biyografi kitaplarnda olduka farkl verilmektedir. Bunlardan miladi 1302 tarihi, son yaplan aratrmalarda onun lm tarihi olarak tescil edilmektedir. te yandan, Semerkandnin konusu Kelm olan alSahaiful-ilhiyye adl eserinin Sleymaniye-ehit Ali Paa 1688 numarada kaytl nshasna dlen bir nottan, Onun 1287 ylnda Mardin havalisinde bulunduunu, burada bir ok rencinin srar zerine Burhanud-Din Nesefnin al-Mukaddimetul-Burhaniyye fi ilmil-Cedel adl eserini erh ettiini ve bu erhi Artuklu Sultan Kzlarslana takdim ettiini renmekteyiz.

1320

Mantk alannda Kstasu-Efkr fi tahkikil-Esrar adl mehur eserinin dnda, arhul-Kstas, Aynun-Nazar fil-Mantk, Birtul-art ve arhul-Fussil-Burhaniyye fi lmil-Cedel adl eserlerin de sahibidir. Bunlardan Birtul-art, bn Snnn al-art vet-Tenbiht adl eseri zerine bir erhdir. Semerkandinin mantk anlayn btnyle ortaya koyan ve bildiimiz kadaryla henz baslmam olan Kstasn en nemli zellii, dnemine kadar olan birikimi bir btnlk iinde sunmasdr. Zaten Semerkandde eserin banda, Bu kitap mantk konularnn btnn iermektedir dedikten sonra, Bu konularda Mtekaddimin (ncekiler) ve Mteahhirinin (sonrakiler) deerli fikirlerine yer vererek, aralarndaki ihtilaflara da iaret etmek suretiyle onlar yeterli bir metodla ortaya koyduunu ve bu kitaba Kstasul Efkr fi Tahkik al-Esrar adn vererek, onu bir mukaddime ve ilk makale (blm) zere tertip ettiini ilave etmektedir. Semerkand, Kstasn bu ekilde tertip ediliinin nedenini Kstas erhinde yle aklyor: Mantk bilinmeyenleri elde etmenin yollarn gsterir. Halbuki bilinmeyenler ya kavramlara ya da hkmlere aittir. te bunun iin de Mantk iki ksma ayrlmtr. Birinci ksmda kavramlara (tasavvurata) ulamann yollar, ikinci ksmda ise hkmlere (tasdiklere) ulamann yollar anlatlr. Onun bu dncelerini bn Sndan ald aka anlalmaktadr. Semerkandi Kstasn nsznde ise mantk bilimine duyulan ihtiyac ve mantn konusu zerinde ileri srlen eitli grleri tahlil ederek kendi mantk felsefesini ortaya koymaktadr. O, manta olan ihtiya konusunda u fikirleri ileri sryor: Tasavvur ve tasdike blnebilen anlamda ilim, kendi znde ya zarridir (bedih-ak seik, apriori), ya da nazardir (kisb-teorik). Bu ayrm ilmin mahiyeti itibariyle deil onun meydana gelii itibariyledir. Semerkandye gre ayet tasavvur ve tasdiklerden btn zarur olsayd, o zaman bilmediimiz hibir ey olmazd. ayet onlarn btn nazar olsayd, bu taktirde de bildiimiz hibir ey olmazd. nk ksr dng gerekirdi. yleyse onlardan bazlar zarur, bazlar nazardir. Mademki akl yrtme, bilinmeyene ulaabilmek iin bilinen bir takm eyleri tertipten ibarettir burada tertip, tertip edene dellet eder ki, o da akldr- yleyse bu tertip iin muayyen taraflar ve zel artlar vardr. te bunlar zarur olarak bilinmez. O halde bunun yollarn, artlarn, doru ve yanllnn snrlarn ortaya koyacak bir kanuna ihtiya vardr ki, ite bu mantktr. Ona gre mantk, akl yrtmede hem tertip (form) ve hem de madde ynnden doabilecek hatalar nleyen kurallar toplamdr. Mantn konusu zerinde ileri srlen eitli grleri de tahlil eden Semerkand, burada u dnceleri ileri srmektedir: Doru olan, mantn konusunun bilinen bir takm tasavvur ve tasdikler olmasdr. Ancak bunlar prensipler olmalar asndan mantn konusudurlar. Yoksa bunlarn mahiyetini aratrmak baka bir ilmin, ilk felsefenin meselesidir; yani var olmas bakmndan varln durumlarn aratran metafiziin iidir. Mantkta bunlarn aratrlmas, onlar aracl ile bilinenden 1321

bilinmeyene intikalin nasl ve hangi ynden mmkn olaca asndandr. Nitekim, mesel, bina yapan da direkleri ve kerpii aratrr. Ancak onlar, basit, mrekkep, tabiatyla scak, souk, byyen, yahut donmuvb. olmalar asndan deil, binann onlardan salkl bir ekilde nasl yaplaca, byk m, kk m olacavb. ynden aratrr. te bu anlamda ikinci zler (maklat- saniye) mantn konusudur. Kstas, mantk alannda XIV. yy.n balarna kadar srp gelen gelimenin bir icmali niteliindedir. Bu da eseri, muhteva bakmndan zengin klmaktadr. Dolaysyla daha sonraki birok eserin kayna olmutur. Hatta bu muhtevann XIX. yya kadar zde hibir deiiklik olmadan gelmesi, slm ve Trk kltr dnyasnda akl ilimler alanndaki gelimeler asndan dndrcdr. Bize gre Semerkandnin Kstas, bir mantk kitab olmann tesinde, mantk felsefesi, bilgi teorisi, bilim felsefesi ve metodoloji teorileri asndan da deerlendirilmelidir. unu da ilve edelim ki, Semerkand, Osmanl ncesi dnemin son halkasnda bulunmaktadr. Eserin ve dnemin zellikleri dikkate alndnda, XIII. yy. Trk aydnnn mantk problemlerinden en az XIX. yy. Trk aydn kadar haberdar olduu anlalmaktadr. Milliyeti konusunda ihtilaf olmakla birlikte baz kaynaklarda Trk bilgini olarak tantlan (bkz. Keklik, Nihat, slam Mantk Tarihi ve Farabi Mant, s. 66) Seyyid erif Crcani (m. 1340-1413), mantk tarihimiz asndan nemlidir nk, son dnem mantklarmzdan birounun ilmi soy kt Crcani kanalyla Fahreddin Raziye dayanmaktadr. Ayrca Crcani eserleriyle Trk dnyasnda mantk eitiminde son derece etkili olmutur. Bu konuda M.Ali Ayni unlar sylemektedir: lk devredeki limlerimiz karlarnda bilhassa Esirud-Din al-Ebhernin saucisi ile, Ktibnin emsiyyesini, Umevnin Metaliini ve stanbula yerletikten sonra da Sadd-Din Teftezan ile Seyyid erifin kitaplarn bulmulard. (Bkz: Ayni, Trk Mantklar, s. 6). Bunula beraber XIV. yyn en nemli Trk mantks olarak Molla Fenari gsterilmektedir. Molla Fenar, emsd-Din Muhammed b. Hamza al-Fenar, al-Rum, al-Hanefi knyesiyle bilinmektedir. M.1350 ylnda Bursada domutur. Anadolu ve Msrda renim grmtr. lk tahsiline Anadoluda balayan Fenar, Aladin Esved ve Cemalettin Aksarden usl, fkh, mantk, matematik, astronomi dersleri alm, daha sonra bilgi ve grgsn artrmak zere Msra gitmi ve burada Ekmeld-Dinden ders alarak renimini tamamlamtr. Bursaya dnen Fenar 1416 yllarnda hem Manastr Medresesi Mderrisliine hem de Bursa Kadlna atanm, eyhl-slamlk grevi de uhdesine verilmitir. Yz akn eseri olan Fenarnin mantkla ilgili nemli eseri unlardr: Kitabul-Mantk; ok bilinen bir eser olup H. 1304 (M. 1886)te stanbulda baslmtr. Burhan; bu eser aslnda Ebherinin saucisinin erhi olup al-Fevaidul-Fenariyye ismiyle de bilinir. Ktip elebi, bu erhin birok incelikleri ve olduka geni bilgiyi ihtiva ettiine iaret etmektedir. Bundan dolaydr ki, asrlarca medreselerimizde okutulmutur. eitli ktphanelerde birok yazma nshas bulunan bu eserin birka basks da vardr. 1322

arh-i emsiyye; Necmud-Din Ali b. mer al-Ktibnin al-emsiyye fi Kavidl-Mantkyyesi zerine yapt bir erhtir Molla Fenari ile XV. yy. gelmi bulunuyoruz. Hemen belirtelim ki, Osmanl-Trk dnyasnda, bilhassa Fatih dnemine kadar daha ciddi olmakla beraber XV. yy.a kadar zgn mantk teliflerinin ortaya konulduunu grmekteyiz. Ancak Katip elebinin (M.1606-1656) ok daha nce iaret ettii gibi, bu yzyldan itibaren ilk dnem bilginlerimizin gayret ve himmetleri artk grlmemektedir. Hatta diyebiliriz ki, bu dnem iin bilinen eserlerin says zamanda olarak Batdakilerden olduka fazla olsa da, Gelenbevi smail (l. 1791) bir tarafa braklacak olursa, Tanzimata kadar artk orijinal mantk telifleri grmek pek mmkn olamamaktadr. stelik bu dnemde XVI. yzyldan itibaren hzla gelien Batda ki yeni bilim ve mantk anlayndan izlere de rastlanamamaktadr. Bununla beraber XV. yyda Hzr bey (l. 1458) ile Hayali Bey (l. 1470) ve Hocazadenin (l.1487); XVI yy.da Karadavut (l. 1541) ile Takprzade Ahmet Efendi (l. 1561)nin; XVII. yy.da Hasan al-kati (l.1616), Abdrrahim irvani (l. 1615),skdarl Celep Mustafa Efendi (l. 1682) ve zmirli Sleyman Efendinin (l. 1690); XVIII. yy.da Saaklzade Muhammed Efendi (l. 1732), skdarl Muhammed Emin Efendi (l. 1737), Veliyyud-Din b. Mustafa Carullah Efendi (l. 1738), spirli mer Efendi, (l. 1778) ve Yanyal Hoca Muhammed Esad Efendi (l. 1739) ile Gelenbevi smail Efendinin (l. 1791) mantkla ilgili almalar kayda deer. Bunlardan zellikle son iki isim mantk tarihimiz asndan nemlidir. Esad Efendinin Damat brahim Paann da tevikiyle Aristotalesin fizie ait baz eserleri yannda Organonunu da Arapaya evirmi olmas, XVIII. yyda mantk bilimindeki gelimelerin neresinde bulunduumuzu aksettirmesi bakmndan nemlidir. M. Ali Ayni Bu konuda, Yanyal lim keke bunlar Trke yazm olsayd. Fakat o zaman retim dili Arapa idi. Trke de yazm olsa yine Arapa retim yaplacakt diyor. (Bkz: Ayn, Trk Mantklar, s. 9) Ord. Prof. H. Ziya lken ise bu evirileri deerlendirirken, o yzylda Batda astronomi ve fiziin ne derecede ilerledii ve Aristo Fiziinin tamamen tarihe karm olduu dnlecek olursa, bu evirinin yzyllarca geri kalm, hatta lzumsuz olduu anlalr demektedir. (Bkz: lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, s. 27) Gelenbevi smail Efendi ise mantk alanndaki zgn telifleriyle, yaad dneme nispetle, Osmanl-Trk dnyasnda son yzyln en byk mantks olarak gsterilmektedir. 1730 ylnda Gelenbede doan smail Efendi otuz yanda fiilen mderris olmu, Yeniehir Fenar Kadl grevinde bulunmu ve 1791 ylnda stanbulda vefat etmitir. Onun mantk alanndaki eserleri, zelliklede al-Burhan fi lmil-Mizan ile Risaletul mkan, kendisine kadar olan birikimi adeta kodifiye etmektedir. Dolaysyla bu iki eserini merkeze koyarak Gelenbevinin mantk anlaynn bir analizi, Trklerde mantk biliminin XVIII. yzyla kadar kattettii aama konusunda nemli fikirler verecektir. Kukusuz bu analizi burada btn kapsamyla yapmak mmkn olamayacaktr. Bununla beraber onun mantn temel konular zerindeki grlerini ksaca deerlendirmek gerekirse u tespitler yaplabilir: 1323

Gelenbev tmel kavramlar, 1. ve 2. Makller diye (ilk zler, ikinci zler) ikiye ayrmaktadr. Mantkta kendisinden bahsedilen ikinci maklleri, Mantk, Tabi ve Akl diye de grupta toplamaktadr. Bu ayrma, Kazvn, Raz, Teftazangibi mantklarda da rastlyoruz. Buna karlk Gelenbev, tmellerin kesinlikle d lemde var olmadn ileri srerken, klliyy-i tabinin harite varln iddia eden Kazvinden ayrlmaktadr. (Bkz: Gelenbev, Burhan, s. 6; Kazvin, emsiyye; s. 10-11) O, Trk ve slm Mantk geleneine uygun olarak zsel Tmelleri, Cins, Tr ve Ayrma; ilintisel tmelleri, Hassa ve Umum lintiye ayrrken, Ebher ve Kazvnnin bu konuda en gzel tasnifi yaptklarn sylemekte ve kendisi de Kazvin gibi nce tr, daha sonra da cinsi tanmlamaktadr. Halbuki Teftezan ve dierlerinde tr, be tmelin ikincisi olarak ele alnmaktadr. (Bkz: Gelenbev, Burhan, s. 5 vd; erh-i sauci, s. 24, Teftezan, Tehzib, s. 3). Tanm bahsi dier Trk ve slm mantklarnda olduu gibi, al-kavl al-rih bal altnda incelenmektedir. Gelenbebev bu ifadenin tanmn btn ksmlarn ierdiini syleyerek, bu balk altnda tanmn btn eitlerini inceler. O, bu konuda bir mahiyetin zsel tmellerinin btn ile hassasndan meydana gelen tanm, Hadd-i Tamdan daha mkemmel bir resm-i tamm olarak kabl eder. Zira burada hassann ilvesi, aklamadan baka bir ey deildir. Umumi ilinti ile tanm men eden mteahhirin mantklarn grne karlk, yalnz hassa veya hassa ile umum ilintiden meydana gelen tanmn resm-i nks olacan kabul eder. Nitekim Teftezande resm-i nksta umum ilintinin kullanlmasn uygun bulmaktadr. (Bkz: Teftazan, Tehzib, s. 4) Gelenbev, mtekaddimin mantklarn grne uyarak, basit mahiyetlerin resm-i nks ile tanmlanabilecei grndedir. (Bkz: Gelenbev, Burhan, s. 4) O, tikellerin tanmlanamayaca hususunda da mteahhirin grn tercih etmitir. (Bkz: Gelenbev, Haiye-i Burhan, s. 70) Nitekim nermenin czlerinin drt olduunu sylerken de yine mteahhirin mantklarn grndedir. Gelenbevnin mantk anlaynda modal nermeler nemli bir yer igal eder. O, mantn en zor konusu kabul ettii bu konu ile ilgili olarak mstakil bir eser de yazmtr -ki bu eserin imkn risalesi olduunu daha nce sylemitik-. Modal nermeler bahsinde Frb ve bn Sndan farkl olarak drt modalite kabul edip mteahhirin mantklarn grn benimser. Konuya getirdii esneklik ve izah tarz bakmndan ise benzerlerinden farkldr. On drt basit ve sekiz bileik modal nermeden sz ettikten sonra, mantklarn muteber saymad daha bir ok modal nermenin de mmkn olduunu savunur. (Bkz: Gelenbev, Burhan, s. 23) Gelenbev, akl delillere olduka geni bir yer vermektedir. zellikle mantn ulat en son gye diye nitelendirdii kyas btn teferruatyla incelemektedir. O, sonularnn ok ak olmalar bakmndan istisnal kyaslarn iktiranl (yklemli) kyaslardan nce zikredilmesi gerektii grndedir. Gelenbev, stisnal Kyaslar mstakim ve gayr- mstakim olarak ikiye ayrrken sonucun bizzat kendisi ncllerde bulunan Kyas, Mstakim; sonucun eliii, ncllerde bulunan Kyas ise Gayr- Mstakim kyas diye tanmlamaktadr. Gelenbev, Mstakim stisnal Kyas ile 1324

ktiranl Kyaslardan meydana gelen Bileik Kyasa, HAKK KIYAS adn vererek de Manta yeni bir terim kazandrm oluyor, O, Model Kyaslar konusunda ise yeni bir ey getirmemektedir. Gelenbev, yine gelenee uygun olarak burhan (ispat), cedel, hitabet, iir, ve safsatay Be Sanat bal altnda mantn son blm olarak ele alnmakta ve her bir trdeki kyasn nclleri olan nermelerin nitelii zerinde durmaktadr. Ksa da olsa bu tespitler bize gsteriyor ki, XVIII. yy.n sonlar ve XIX. yy.n balar itibariyle Trklerde Mantk Biliminin genel karakterlerini, XIII. yy.da olduu gibi hl Aristoteles anlayna dayal Frb ve bn Sn geleneine bal mantk anlay oluturmaktadr. Osmanl-Trk toplumu zerinde XVII. yy.da balayan ve 1839 Tanzimat fermanyla kendisini iyice hissettiren, Bat etkileri neticesi itibariyle, Rnesanstan itibaren Avrupada gelien yeni bilim ve mantk anlaynn, dnce akmlarnn Trk aydnlar arasnda yaylmasna uygun bir ortam hazrlamtr. Bunun sonucu olarak, toplumun hemen her alannda balayan ikilik, bilim ve mantk anlaynda da kendini gstermi, birounun kayna Ebherinin saucisi olan klasik anlaya bal eserler yannda, yeni akmlara da yer veren mantk eserleri ortaya kmaya balamtr. Yine bu dnemde ilk defa, Arapa mantk kitaplar yannda, Trke mantk kitaplar da yazlmtr. Mantk kitaplarnn Trke yazlmas gerektiine dair ilk defa fikir beyan edenlerden birisi Kilisli Hocazadedir. Son dnem haiye mellifleri zerine bir deerlendirme yapan M.Ali Ayni unlar sylemektedir: Bu son melliflerin hepsine fik (stn) olan bence Yeni Haiyeler mellifi Kilisli Hocazade Abdullah Enver Efendidir. mrn Mantk tedrisatna sarf (harcam) ve H.1303/M.1885 de vefat etmi olan bu stad mantn Arapa lisanna mahsus olmadn ispata alm ve kitaplarnda bin yllk rnn misallerinin yerine yeni misaller irad etmitir. (Bkz: Ayn, Trk Mantklar, s. 12) Bu dnemde klasik anlayla Ahmet Cevdet Paa (1822-1895) tarafndan Trke olarak yazlan Miyar- Sedat ise yine M. Ali Ayni, Son senelerin mhim bir mantk mellifi de Cevdet Paa merhumdur. Paann orta mektepler in yazm olduu Miyar- Sedat eski Arapa mantk kitaplarnn Trke en gzel bir hulsasdr. (Bkz: Ayn, a.g.e. s. 12) eklinde deerlendirmektedir. Yine bu dnemdeki eserlerden bir ksm, klasik anlayla Avrupadan giren yeni anlaylar uzlatrmaya alrken, bir ksm da mantk problemlerini tamamen Avrupai tarzda ele almaktadrlar. lk gruba girenlerin en iyi rnei, Bat dillerinden Trkeye ilk eviri olan Miftahul-Finun ile -ki bu eserin asl talyanca olup mellifi Gallupidir- Ali Sedat Beyin Mizanul-Ukul fil-Mantk vel-usuldr; kinci gruba girenlerin en iyi rnei ise Salih Zeki Beyin Mizan- Tefekkrdr. Gerekten de Ali Sedatn eseri hem ierii ve hem de tertibi ynnden farkldr. nk o, geleneksel mantn yannda, bilim ve tekniin merkezi addettii Avrupada geerli olan mantk anlayn da inceleyip kendi mantk anlaymzla karlatrarak bu yolda elde ettii bilgileri bir szgeten geirmi ve deerli olanlarn ayklamaya gayret ederek bu eserinde onlara yer vermitir. Byle bir anlayla kaleme alnan Mizanl-Ukl, askeri tbbiye fizyoloji hocalarndan Doktor Hseyin 1325

Hilmi Beyin takrizlerinde ifade ettii gibi, bir kefesine Dounun idrk ve anlaylarnn definelerini, dier kefesine de Batnn dncelerinin hazinelerini toplam mkemmel bir terazidir. Hseyin Hilmi Beyin de vurgulad gibi Ali Sedat bu eserinde, drt blm halinde klasik mantn konularn anlatrken, kitabna koyduu iki nsz, bir lahika (sonek) ve bir muhtra (hatrlatma-uyar) ile de Bat da metod konusundaki gelimeleri deerlendirmekte ve cebirsel mantktan bahsetmektedir. O, birinci nsznde Avrupadaki gelimeleri yle deerlendirmektedir: Usl, yni metod, mantk kurallarnn bilgilere ve bilimlere (Ulm ve Fnna) nasl uygulandndan ibaret olup bilimlerin ilerlemesiyle bu da tabi olarak ilerlemitir. Fakat bunun ilerlemesiyle mantk kurallarnn (bunlarn) gerisinde kalmas kesinlikle (sz konusu olamaz) demekte ve Avrupallarn Mantk asndan olan deiiklikleri hi mertebesinde (aamasnda) bulunduundan hl Aristotelesin Organon adl kitab eskimemitir diye ilve etmektedir. Avrupallarn mantk kitaplarnda en son gye olan kyas konusunu ihml etmekle de mantn en nemli blmnde geri kaldklarn vurgulamaktadr. Muhtra balyla Mizanul-Ukln sonuna dt notta ise Ali Sedat, Avrupadaki gelimeleri ne srerek bizde mantn yenilenmesi konusunda koparlan grltye dikkat ekip, esasen Metod konusunun bizim iin yeni olmadnn; Hamiltonun fikrinin ise salam olmayan arpk (mnharif) dnce olarak deerlendirildii iin mantklarmz tarafndan bilindii halde itibar grmediinin zellikle altn iziyor. Uygulamadaki hatalarn, mantn zne yklenemeyeceine, dolaysyla Aristoteles mantnn eskimeyeceine iaret ederek, insan bilgisi ve bilimler gelitike mantk kurallarnn uygulama alanlarnda da doal olarak genilemelerin ve gelimelerin olacan ve dolaysyla bu yolda mantktan ok daha fazla gelime beklenmesinin normal olduunu vurguluyor. Bunu idrk edemeyenler iin Ali Sedat unlar sylyor: Mantn teceddd (yenilenmesi) hakknda edilen amatalar ve bizde mantk noksandr yolundaki szler hep mualata (safsata/yanl) olup Avrupa terakkyatna taklid eylediklerini (Avrupadaki gelimelere, ilerlemelere ykndklerini) syleyen ukalnn (aklllarn), tetkik-i asra (eserleri incelemeye) fevkalde ihtimam eden Avrupallara, yolunda bir mukallid (takliti) bile olamayup hem kendi lisanlarnda ve hem de Avrupa elsinesinde (lisanlarnda) bulunan mantktan bi haber (habersiz) birer safsata dellalndan baka bir ey olmadklar zhirdir (aktr). (Bkz: Ali Sedat, Mizanul-Ukl, s. 250) Ali Sedat, Mizanul-Uklde yer alan dnceleriyle, Tanzimattan sonra Batllama

hareketlerinden mantk disiplininde ilk hamleyi yaparak, bu yoldaki yolcularn, ncs olmutur. Onun mantk tarihimizdeki nemi de buradadr. (Bu konuda geni bilgi iin Bkz: ner, Tanzimattan Sonra Trkiyede lim ve Mantk Anlay, s. 54 vd., Felsefe Yolunda Dnceler, s. 152 vd.) Ali Sedattan sonra Batnn etkisiyle mantkta eski anlayn tamamen terk edildiini, mantk problemlerinin Avrupa tarzda ele alndn grmekteyiz. Cumhuriyetin ilk yllarn da iine alan bu dnemde pedagojik maksatla yaynlanan eserlerin dnda, Yeni a felsefesinde ortaya kan baz yeni metafizik mantklar ve Boolela balayan cebirsel mant ve bunun gelimelerinden doan lojistii tantan eserler de vardr. 1326

Pedagojik maksatla yazlan mantk kitaplarnda Avrupada bu konuda yaplan yaynlar rnek alnm, zellikle Liseler iin yazlanlarda mantk konular Sur Mantk (Formel Mantk) ve Tatbik Mantk (Uygulamal Mantk/limlerde Metod) olmak zere iki ana blme ayrlarak birinci blmde Aristoteles mantna pek az yer verilirken, ikinci blmde ayrntl olarak ilimlerde metod konusu ilenmitir. Bu kitaplar arasnda eviri olanlar da vardr. Bunlardan, Liseler iin M. Fazln 1911de yaynlanan lm-i Mantkn, Reat Nurinin E. Boiractan tercme ederek 1914te yaynlanan lm-i Mantkn, Aaolu Tezerin 1928de yaynlanan Sri ve Tatbik Mantkn ve Hasan Ali Ycelin 1938de yaynlad Mantkn sayabiliriz. niversiteler iin de 1914te yaynlanan smail Hakk zmirlinin Aristoteles mantn yeni anlayla ileyen Felsefe Derslerini ve 1919da yaynlanan Ahmet Naimin lm-i Mantkn (bu eser Rabierden evrilmitir) zikredebiliriz. Bunlardan zmirli Felsefe Derslerinin sonuna, Suri Mantn Islah, balyla bir lahika koymu ve burada daha nce Ali Sedatn bahsettii yklemin nicelii meselesine, kyasa yaplan itirazlara ve bunlara verilen cevaplara yer vermi, Booleun riyazi mantna ksaca deinmitir. Ali Sedatn aksine zmirli, Batdaki bu gelimeleri mantn bir slah olarak grmekte ve aka sylemese de bunlara taraftar olduunu hissettirmektedir. Bylece Avrupa tarznda yazlm olan bu kitapta zde nemli bir yenilik olmad grlmektedir. Pedegojik amalarn dnda kalan ve mantk tarihimiz asndan nemli olan eserlerden birisi Mizan- Tefekkrdr. Mellifi, mhendis ve ayn zamanda matematik profesr olan Salih Zeki, bu eserinde cebirsel mant yalnz tantmakla kalmam, ayn zamanda ateli bir savunuculuunu da yapmtr. Bilindii gibi Avrupada Aristoteles mant yannda yepyeni bir mantk kurma fikri Leibniz ile balam, XIX. yy.nin ikinci yarsndan itibaren hzlanmtr. Bu yolda aba gsterenlerden ngiliz mantklar De Morgan, Boole ve Jevons mant matematie dayandrmak istemilerdir ki, bunlarn temsil ettii kola Cebirsel Mantk veya Mantn Cebiri; Schrder, Frege ve Peono ise matematii temellendirmek iin yeni bir mantk kurmaa gayret etmilerdir ki, bu abalar, Russel ve Whiteheadin ortaklaa yaynladklar Principa Mathematica adl eserle ilk meyvesini vermitir. Bunlarn temsil ettii kola da Lojistik demek bir gelenek halini almtr. te Salih Zeki, 1916da yaynlad Mizan- Tefekkrnde Boolen yntemini takip ederek cebirsel mant ilemektedir. Onun bu eseri bu konuda tek eser olarak kalaca gibi, kendisi de bu akmn tek temsilcisi olarak kalacaktr. Salih Zeki, bu eserinde ayrca cebirsel manta yaplan itirazlar cevaplandryor. O, bu itirazlarn, daha ok matematik ve cebirin ok basit bilgilerinden yoksun ve temel kurallarndan habersiz olanlardan kaynaklandn; zira son derece teknik olan bu konuyu ancak matematik ve cebire dair yeterli bilgisi olanlarn kavrayabileceini ileri sryor. Bununla beraber Avrupa da Cebirsel Mantk terk edilip dikkatler Lojistike evrildii iin, bizde de Lojistike ait eserler gerek telif ve gerekse eviri olarak daha fazla bir yekn tutmaktadr. niversitelerde daha erken olmak zere, 1970li yllardan itibaren liselerde de Modern Mantk adyla okutulmakta olan bu akmn dnce hayatmza giriini ve tartlmasn salayan yaynlarn bir listesi Sayn Hocam Prof. Dr. Necati NER tarafndan tarih srasna gre verilmektedir. Bunlar: Salih 1327

Zekinin H.Poincareden tercme ettii ve 1928de yaynlanan lim ve Usul, Prof. Kerim Erimin 19301932 yllar arasnda Mhendis Mektebi Mecmuasnda matematiin esasna dair yaynlad makaleleri ile Nazar Hesap adl eseri, 1935te Felsefe Yllnda Nusret kr (Hzr)nn Reichenbachtan tercme ettii htimaliyat hesabnn mantk temelleri ve Macit kr (Gkberk)nn Carnaptan tercme ettii Eski Mantk Yeni Mantk, Ord.Prof. Hilmi Ziya lkenin 1936da yaynlad Yirminci Asr Filozoflar, Prof. Vehbi Eralpin 1939da Reichenbachtan tercme ettii Lojistik, Prof. lkenin 1942de yaynlanan Mantk Tarihi ve A. Reymonddan tercme ettii Lojistik Prensipleri ve Muasr Tenkid, Prof. Nusret Hzrn Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisinde 1945-1956 yllar arasnda nerettii makaleler ve Prof. Hamdi Ragp Atademir tarafndan 1948de tercme edilip teksir halinde yaynlanan, J.L. Destouchesun Sorbonne da 1943te verdii derslerin ikinci ksmdr. (Bkz: ner, a.g.e., s. 80) Bu eserleden Ord. Prof. Hilmi Ziya lkenin Mantk Tarihi, 1942 ylnda yaynlanm olmasna ramen, bu satrlarn yazld gne kadar, Trke yaynlanan tek mantk tarihi olarak gelmitir. Hilmi Ziya lken bu eserinde balangtan son zamanlara kadar gerek Douda ve gerekse Batda ortaya kan eitli mantk anlaylarn ieren kapsaml bir tahlil yapmaktadr. Bu balamda manta ait birok yeni dnceler de lkenin bu eseriyle bizde tantlm ve bazlar taraftar da bulmutur. Bunlar arasnda zellikle daha nce yaynlanan eserlerde yer almayan daha ok metafizik mantklar nem arz etmektedir ki, bunlar da Leibniz, Kant ve Hegel mantklardr. (Daha fazla bilgi iin Bk: ner, a.g.e., s. 68 vd.) Bu olduka zl tahlillerden sonra, sonu olarak diyebiliriz ki, Trkler slmiyete girmekle bu kltr ve uygarlk evrenindeki btn deerleri benimsemiler ve bilimin ve sanatn her alannda nemli hizmetlerde ve katklarda bulunmulardr. Bu balamda bir mantk gelenei Frb ve bn Snnn stn gayretleriyle oluurken, bu ilk dnemlerde alann en gzel eserleri yine Trk mantklar tarafndan verilmitir. zellikle X. yydan XV. yy.n balarna kadar mantk biliminin gelimesine fiilen itirak edilmi ve orijinal telifler ortaya koyulmutur. Bir yandan mantk uygulama alan bularak slam ilimler metodolojilerinde nemli rol oynam, te yandan XI. yzylda, Byk Seluklu Veziri Nizamul-Mlkn at medreselerden Fatihin Sahn Medreselerine, Kanuninin Sleymaniye Medresesinde dorua ulaan eitim kurulularndan Darul-Funna kadar yurdun her kesindeki btn eitim kurumlarnda varln srdrmtr. Ancak balangtaki gayretler zamanla gevemi belli bir dnemden sonra det klieleen bir mantk anlay, bu alanda hibir katk salamadan XIX. yya kadar gelmitir. Tanzimat ve sonraki dnemde geleneksel mantn yannda tatbiki mantk, sembolik mantk (Cebirsel mantk ve Lojistik) ve dier mantk cereyanlar fikir hayatmza girmi ve fakat bu abalar bilimsel bir zorunluluk sonucunda deil de sdece Avrupa fikir dnyasndan haberdr olmak veya retim amacyla ortaya koyulduu iin nakilci olmaktan ileri gidilememi, mantn bu yoldaki gelimelerine itirak edilememitir. XIX. yyn son eyreinden itibaren mantk kitaplar Trke yaynlanmasna ramen terimler ya Doudan ya da Batdan alnarak olduu gibi kullanlm ve dolaysyla Trke bir mantk dili 1328

oluamamtr. Bu yoldaki gayretlerin son dnemlerde grlmesi memnuniyet verici olmakla birlikte, bu gn dahi mantkta Trke oluturulmu bir terim birliinin olduu sylenemez. Bununla beraber, bugn niversitelerimizin felsefe blmlerinde mantk alannda olduka ciddi aratrmalar yaplmakta ve yaynlanmaktadr. Ancak hemen belirtelim ki, bu alanda nakli aarak bilimsel zorunluluktan kaynaklanan zgn eserlerin ortaya kmas, sadece felsefe alanna bal olmayp, ada bilim zihniyetin de bilimin her alannda yakalayacamz seviyeye baldr. Abdunnaf; Fenni Mantk, stanbul-1297 H. ADIVAR, Abdullah Adnan, Osmanl Trklerinde lim, stanbul-1970. Ahmet Cevdet; Miyar- Sedat, stanbul-1303 H. Ahmet Hfz; Hulasetul-Mizan, stanbul-1309 H. Ali Sam al-Near; al-Mantk al-Sur, skenderiye-1955. Ali Sedat; Mizanul-Ukl fil-Mantk vel-Usl, stanbul-1303 H. ATADEMR, Hamdi Ragp; Porphyrios ve Ebhernin sagucileri, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, c. VI, s. 5, Ankara-1948. , Aristonun Mantk ve lim Anlay, Ankara-1974.

ATAY, Hseyin; Osmanllarda Yksek Din Eitimi, stanbul-1983. ATUF, Nfi; Trkiye Marif Tarihi Hakknda Bir Deneme, stanbul-1930. AYN, Mehmet Ali; Trk Mantklar, Darul-Fnn lhiyat Fakltesi Mecmuas sene-3, say-10, stanbul-1928. , Darul-Funn Tarihi, stanbul-1927.

BALTACIOLU, Cahit; XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl Medreseleri, stanbul-1975. BNGL, Abdulkudds; Gelenbevnin Mantk Anlay, stanbul-1997. , , Klsik Mantkn Tanm Teorisi, stanbul-1995. Semerkandnin Kstasnda Kyas Teorisi, Felsefe Dnyas, s. 20.

Bahar-1996, s. 10-33.

1329

Trk-slm Kltr Dnyasnda sagoji, Atatrk n. Fen-Edebiyat Fak. Aratrma Dergisi, s.

15, Erzurum-1985, s. 349-355. , bn Snda Mantk Mahiyet ve Bilinmesi, Uluslararas bn Trk, Harezmi, Frb.

Beyrn ve bn Sn Sempozyumu, Bildiriler, Ankara-1990, s. 139-147. , XVIII. Yzyl Trk Mantklar, Atatrk n. Fen-Edebiyat Fak. Aratrma Dergisi-14,

Erzurum-1986, s. 55-67. , Trk Mantklarnda Mantk ve Dil, Atatrk n. Fen-Edebiyat Fak. Aratrma.

Dergisi, s. 16, Erzurum-1988, s. 227-334. , al-Semerkand ve Kstasul-Efkar, Atatrk n. Fen-Edebiyat Fak. Aratrma Dergisi, s. 19,

Erzurum-1991. , slm Kltr Dnyasnda Mantk Geleneinin Kurulmasnda Trk Dnrlerinin Yeri,

Atatrk n. Fen-Edebiyat Fak. Aratrma Dergisi-18, Erzurum-1990. , Trk Kltr Tarihinde Mantk Hareketleri, Trk Kltr ve Felsefe Panelleri.

Kayseri, 14-15 Nisan-1991, Tebliler, Kayseri-1992, s. 11-24. BOLAY, Naci; Frb ve bn Snda Kavram Anlay, stanbul-1990. Cevdet Paa; Tarih-i Cevdet, stanbul-1983 H. (4. cilt). Crcan, Seyyid erif; Tarift, stanbul-1318 H. , Hiye-i Kbra al arh al-Metalial-Envar, stanbul-1303 H.

Al-Ebher, Esirud-Din Mufaddal b. mer; saci, stanbul-1312 H. Frb; al-Elfaz al-Mustamele fil-Mantk, (Muhsin Mehd Nr.) Beyrut-1946. , , , , , Risalet Cemii-l-Mantkyye-tis-Semaniye, (Yazma Nsha), Hamidiye-812. Uyn al-Mesail, Kahire-1910. Kitab al-Huruf, (Thk. Muhsin Mehdi), Beyrut-1990. Kitab al-ibare (Prof. Dr. Kyel Nr.), Aratrma, c. IV., 1966. hsaul-Ulm, (ev. Prof. Dr. A. Ate), stanbul-1955.

1330

Fenar, Muhammed b. Hamza; Risale-i Esiriyye, stanbul-1304 H. Gelenbev, smail; Burhan, stanbul-1306 H. , , , , , Haiye al-Burhan, stanbul-1306 H. erh-i sauci, stanbul-1275 H. Risaletul-mkn, stanbul-1309 H. Risaletul-Adb, stanbul-1281 H. Hiye l Mir al-Tehzib, stanbul-1288 H.

GKALP, Ziya; Trk Uygarl Tarihi, stanbul-1991. GRNBERG, Teo; Modern Mantk, Ankara-1970. , , Anlam Kavram zerine Bir Deneme, Ankara-1970. Epistemik Mantk, Ankara-1971.

HIZIR, Nusret; Felsefe Yazlar, Ankara-1976. bn Haldun; Mukaddime, Beyrut-1981. bn Hallikan, Vefeyatul Ayan, Beyrut-1996, C. IV. bn Sn; Kitab al-Hudd, (yazma nsha), ehit Ali Paa, 2725/51. , , , , , al-rt ve al-Tenbht, (Sleyman Dnya Nr.), Kahire-1960. Mantk al-Markyyin, Kahire-1910. al-Nect, Msr-1938. Resail bn Sn, (Hilmi Ziya lken nr.), Ankara-1953. al-ifa, (brahim Madkur nr.) Kahire-1959; Yazma nsha, Sleymaniye.

smail Hakk (zmirli); Felsefe Dersleri, stanbul-1330 H. ZG, Cevat, Osmanl Medreselerinde lim, stanbul-1997. Ktip elebi; Kefz-Znn, stanbul-1975. al-Kazvin, Necmd-Din mer b. Ali; emsiyye, stanbul-1325 H. 1331

KEKLK, Nihat; Trkler ve Felsefe, stanbul-1986. , slm Mantk Tarihi ve Frb Mant, stanbul-1969-1970.

KYEL, Mbahat (Trker); Trkiyede Cumhuriyet Dneminde Felsefe Eylemi. Ankara-1976. , , 1, Y. 1963. , , 1979. Mehmet Tahir (Bursal); Osmanl Mellifleri, stanbul-1342 H. Muhammed Fevzi (Edirneli); Hulasatul-Mizan, stanbul-1301 H. Muhammed Halis; Mizanul-Ezhn, stanbul-1324 H. Mufassal Osmanl Tarihi, (Bir heyet tarafndan hazrlanmtr) stanbul-1962. Mustafa Glip; bn Sn, Beyrut-1981. , Frb, Beyrut-1981. Frbnin Peri Hermenias Muhtasar, DTCF Fel. Ara. Enst. Dergisi, c. VI. Ankara-1968. Frbde Dnce ve Dil Arasndaki liki, DTCF Fel. Ara. Enst. Dergisi, c. X. AnkaraFrbnin Baz Mantk Eserleri, DTCF Dergisi, c. XVI. S. 3-4, Eyll-Aralk, 1958. Frbnin eraitul-Yakn ve Burhan Kitab, DTCF Felsefe Aratrmalar Enst. Dergisi, c.

NER, Necati; Klsik Mantk, Ankara-1970. , , , Tanzimattan Sonra Trkiyede lim ve Mantk Anlay, Ankara-1967. Fransz Sosyolojisi Okuluna Gre Mantn Menei Problemi, Ankara-1977. Felsefe Yolunda Dnceler, stanbul-1995.

al-Raz, Kutbud-Din; Tahrir al-Kavid al-Mantkyye fi erh al-emsiyye. stanbul-1323 H. Salih Zeki, sr- Bakiye, stanbul-1329 H. , , Kamus-u Riyaziyat, stanbul-1315 H. Mizan- Tefekkr, stanbul-1332 H.

1332

Semerkand,

emsud-Din

Muhammed

b.

Eref;

Kstasul-Efkr

fi

Tahkik

al-Esrar.

Sleymaniye/Ayasofya, 2565/2. SNMEZ, Selmi; Anadoludaki Seluklular ve Beylikler Dnemi Medreseleri. (Baslmam Doktora Tezi), Erzurum-1992. Teftezn, Sadd-Din Mesut b. mer; Tehzib al-Mantk vel-Kelm, stanbul-?. Takprzde Ahmet b. Mustafa; Miftahus-Sade ve Msbahus-Siyde, Kahire-1968. al-Urmev, Siracd-Din Muhammed b. Eb Bekr, Metalul-Envar, stanbul-1303 H. LKEN, Hilmi Ziya; Mantk Tarihi, stanbul-1942. , Trkiyede ada Dnce Tarihi, stanbul-1979.

VON ASTER, Ernst; Bilgi Terisi ve Mantk, (Macit Gkberk terc.), stanbul-1972.

1333

Trklerin Hadis lmine Katks / Prof. Dr. Kemal Sandk [s.702-709]

Karadeniz Teknik niversitesi Rize lahiyat Fakltesi / Trkiye lah olma iddiasna sahip olan dinlerin ana kaynaklarnn da ilah olmas ve insanlar tarafndan hibir mdahaleye uramamas gerekir. slmn ilk ana kayna olan Kurn- Kerm, Allahtan geldii eklini bugne kadar hibir deiiklie uramadan koruyabilen ve bundan sonra da kymete kadar koruyacandan phe edilmeyen yegne ilah kitaptr. slm dininin ikinci ana kayna ise, Hadstir. Hz. Peygamberin szleri, fiilleri ve onaylad davranlar anlamnda kullanlan Hads terimi, ayn zamanda Mslmanlar tarafndan vcda getirilen bir bilim dalnn da addr. Zulmden, isyandan ve btla sapmaktan, Allah tarafndan korunmu kiiler olan Peygamberlerin szleri, hi phesiz ki inananlar iin balayc ilkelerdir. nk onlar Allahn elisidirler ve ancak Allahn rzasna uygun olan eyleri syler ve yaparlar. nsanlardan da sadece Allahn rzasna uygun olan eyleri yapmalarn isterler. Buna gre Peygamberlerin insanlardan istedikleri eyler, ayn zamanda Allahn istedikleridir. Onlar ayn zamanda getirdikleri dinin nasl yaanacan da gsterirler. Hz. Peygamberin hadsleri konusunda Mslmanlarn karlat en nemli sorun, Hz. Peygamberin sylemi olduu sz veya yapm olduu davran salkl ekilde tespit edebilmektir. Hadslerin erken dnemde yazya intikal etmemi olmas, bu sorunun esas kaynadr. Bu tespiti salkl ekilde yapabilmek iin de tarih boyunca Mslmanlar, ulamn ancak deve srtnda yapld bir ada aylarca seyahati gze alarak sahh hadsleri toplamaya almlar, ok ciddi prensipler koyarak Hz. Peygamberin szlerinin tahrife uratlmasn veya baka szlerle kartrlmasn engellemeye gayret gstermilerdir. Bu alanda ciddi bir metodoloji gelitirmiler ve bu yolla Hz. Peygambere isnd edilmek istenen szleri ayklamaya almlardr. Byk emekler sarf ederek sahh hadsleri mstakil eserlerde toplamlar, zayf ve uydurma olan rivyetler iin de mstakil eserler kaleme almlardr. Hads rivyet eden ahslarn ilm ehliyetleri ve gvenilirlik durumlar hakknda da insanlk tarihinde ei grlmemi bir bibliyografya vcuda getirmilerdir. Arap Yarmadasnn Hicaz blgesinde domu olan slmiyet, Hz. Peygamber hayatta iken Yarmadann hemen tamamna egemen olmu ve civar devletlerle de temasa gemiti. Bu manada olmak zere Hz. Peygamber, Bizans Kayseri Herakliyusa ran Kisrsna ve Msr Sultan Mukavksa eliler ve slma davet mektuplar gndermiti. Hz. Peygamberin vefatndan hemen sonra baa geen Halifeler de, slm yayma iine byk bir gayretle sarlmlar ve yaklak bir asr zarfnda bir ucu Atlas Okyanusuna, dier ucu in Seddine varan byk bir mparatorluk vcda getirmilerdi. Gayet tabidir ki, bu lkelerde yaayan, farkl rklara ve dinlere, deiik kltrlere mensup olan pek ok millet de bu yeni dine girmiti. slmiyeti kabul eden herkes de, gnlden gelen bir itiyakla bu dine sarlm, onu korumak, yaamak, yaatmak ve yaymak iin byk gayret gstermilerdir. Bir taraftan da bu yce dinin bilimsel rnlerini korumak, gelitirmek ve disipline etmek iin almlardr. Bu dini kabul eden her kii ve millet, gc ve yetenei orannda ona hizmetten geri kalmamtr. 1334

te bu milletlerden biri de Trklerdir. Trk milleti de olduka erken saylabilecek bir dnemde bu dine intisap etmi ve slma her alanda ok nemli hizmetler yapmlardr. Cephede slm dmanlarna kar canlarn siper etmeleri yannda, bilim dnyasnda da ciddi rnler ortaya koymular, slm dinine bilimsel anlamda da nemli katklarda bulunmulardr. Pek ok alanda kaynak eser niteliini hiz eserler vcuda getirmilerdir. Trklerin nemli katklar yaptklar ve cidd kaynak eserler tasnif ettikleri alanlardan biri de Hads ilmidir. Onlarn slma girdikleri tarihten itibaren bu alanda telif ettikleri eserlerin nemli bir blm gnmze kadar ulam, ama tahmin edilecei zere nemli bir blm de tarihin tahribatndan kurtulamayarak kaybolup gitmitir. Bilindii zere Trkler tarih boyunca, dnya corafyasnn Horasan ve Mvernnehir denilen blgesinde yaamlardr. lk drt asr iersinde, yani Trklerin henz Anadoluyu vatan edinmedikleri dnemde yaadklar Horasan-Mvernnehir blgesindeki birok ehrin, slm anlamda bir ilim merkezi haline geldiini grrz. Bunlarn en nemlileri Buhara, Semerkand, Tirmiz, , Nesa, Nesef, Serahs, Bst, Herat, Belh, sferayin, Tus, Merv ve Nisaburdur. Bunlara daha sonra Anadoluyu da ilave etmek gerekir. lgin olan husus, hadsin anayurdu Hicz olmasna ramen, bu konuda en ciddi ve nemli eserlerin Horasan-Mvernnehir blgesinde verilmi olmasdr. Ktb- Sitte olarak tandmz alt ana hads kitabnn mellifi de bu blgenin insandrlar. Bu alt melliften Mvernnehir blgesine mensuptur; Buhar Buharal, Tirmiz Tirmizli, Nesa de Nesaldr. Dier ikisi ise Horasanldr; Mslim Nisaburlu, Eb Davud Sicistanldr. Altnc mellif bn Mce de ran Kazvinlidir. Eski kaynaklarda ilim adamlarnn milliyeti konusunda her zaman yeterli bilgi

bulunamayabilmektedir. Bu durumda onlarn yaadklar blgeden hareketle milliyetlerini tespite almaktan baka yol da kalmamaktadr. Aada isimlerinden sz edeceimiz limlerin en azndan bir ksmnn milliyetini tespit konusunda bu durumun gz nne alnmas gerekir. Bu adan bakldnda yukarda ad geen Ktb- Sitte melliflerinden ilk nn, mensup olduklar blge itibariyle Trk olmalar ihtimli vardr. Hads ilminin en byk otoritesi saylan Buhrnin ise Trk olduundan phe edilmemektedir. slm ilimler tarihini kronolojik bir metotla tarayacak olursak, Hads ilmine nemli katklar yapan, bu alanda telf ettii ciddi kaynak eserleriyle temayz eden Trk rkna mensup ilim adamlarnn da her ada ve her nesilde nemli bir orana ulatn grrz. te burada 1950 ylna kadar yetien ve eserleriyle temayz eden Trk muhaddislerin nde gelen bazlarndan sz edilecektir. 1- nce Trklerin slm ile ne zaman tantklarna temas etmek gerekir. slm ordularnn Horasan blgesine ynelmeleri, Hz. merin halifelii dneminde balamtr. Bu ayn zamanda Trklerin ilk defa slmla karlatklar dnemdir. Hz. Osman Dneminde de devam eden bu fetih hareketleri, zellikle Muviye Dneminde btn Horasan ve Mvernnehirin slm hkimiyetine 1335

girmesiyle sonulanr. Ceyhuna kadar olan blgeler 51/671 ylna kadar ele geirilmi, 56/676ya kadar da Beykend, Buhara, Semerkand ve Tirmiz Mslmanlarn eline gemiti. O srada Trkler arasnda Mecsliin olduka yaygn bir din olduu, hatta Buharadaki en eski Mecs mabedini Alp Er Tungann yaptrd ve zellikle Buharann mecslerin nemli bir din-kltrel merkezi haline geldii, bu yzden slmn da en byk mcadeleyi bu dine kar verdii rivyet edilmektedir.1 Bu durum gz nne alndnda Buharnin byk dedesinin Mecus olmasn izah etmek mmkn olmaktadr. slmn gelime ve yaylma seyrine bakldnda hicretten sonraki ilk asrn Trkler iin bir slmlama dnemi olduu, dolaysyla onlar arasnda slam anlamda bilimsel bir faaliyetten sz edilemeyecei anlalr. 2- Hicretin ikinci asrnda da Trk muhaddislerin saysnn son derece snrl olmas anlalr bir durumdur. Aslen Mervli olan Abdullah b. Mbarek2 (. 181/797) bu asrda yetien en byk Trk muhaddisidir. Abdullahn babas Trk, annesi Harzemli idi. Byk bir evi ve ok zengin bir ktphanesi vard ve orada her gn ilm mzakereler yaplrd. Ayn zamanda byk bir mcahit olan Abdullah, Bizansllarla yaplan bir savata Musul yaknlarnda ehit dmt. Tefsr, Snen ve Msned gibi nemli eserleri bilinen Abdullah b. Mbarekin Kitabul-Cihd3, Kitabuz-Zhd4 ve Divan5 neredilmitir. 3- Hicr nc asrda ilk akla gelen kii ise, Kurn- Kermden sonra en gvenilir eserin mellifi olan, kaleme ald eserlerden on be tanesi gnmze kadar gelip neredilen, Hads ilminin en byk otoritesi kabul edilen Buhardir (. 256/870). Otuzu akn kitap yazan Buharnin en nemli eseri, hi phesiz ki el-Cmius-Sahhdir. Sadece sahh hadsleri toplamay gaye edinen Buhar, on alt ylda telf ettii eserinde, tekrarlaryla birlikte 9082 hads toplamtr. Tarihte, sadece sahh hadsleri toplamak amacyla yazlan ilk eser olan el-Cmius-Sahhde Buharnin, hadslerin tasnifi srasnda bb adn verdii konu balklarnda yapt deerlendirmeler, onun ilm ve fkh ehliyetinin stnlne delil saylmtr. slm dnyasnda Kurn- Kermden sonra en ok gvenilen ve en ok deer verilen bu eser zerine bugne kadar drt yz akn ilim adam be yz akn eser kaleme almtr.6 Bu eserlerin nemli bir ksm da Bat dnyasnda kaleme alnmtr. Buharnin eseri slm dnyasnda, sava, zelzele, ktlk gibi eitli felaketlere kar hatmedilmesi geleneine sahip olan tek kitaptr. Hatta TBMM ilk alaca srada lkenin her yerinde Sahh-i Buhar hatmi yaplmas bizzat Atatrk tarafndan talep edilmiti.7 Bu asrda Buharnin dnda isminden sz edilebilecek baka muhaddisler de vardr. Beykendli Muhammed b. Sellm el-Bkend8 (. 227/841); Msnedus-sahbe adl eseri ve ilm birikimiyle tannan, Buharnin hocas Abdullah b. Muhammed el-Msned9 (. 229/844); Msnedi ve Tefsiri ile mehur Semerkandl Abd b. Humeyd10 (. 249/863); Msned sahibi Semerkandl Drim11 (. 255/869); Nesefte ilk asrn allmesi kabul edilen, Msned ve Tefsr mellifi brahim b. Makl12 (. 295/908) bunlardandr. 1336

4- Hicretin drdnc asrnda ne kan isimlerden bazlar unlardr: el-Cmius-sahh ve Tefsr mellifi Semerkandl Eb Hafs Bceyr13 (. 311/923); el-Msnedul-kebr adl eseriyle mehur l Heysem b. Kleyb14 (. 335/946); el-staz lakabyla hret bulan Msned mellifi, Buharal Abdullah b. Muhammed el-Kalbz15 (. 340/952); Buhar ricline dair eseriyle mehur Eb Nasr elKalbz16 (. 398/1008) ve dneminde Mvernnehirin en byk otoritesi saylan, kkl-bykl drt yz eser yazd rivyet edilen, bunlar arasnda hads ricline dair eseri de bulunan Ahmed b. Ali el-Bkend el-Buhar es-Sleyman17 (. 404/1013). 5- Hicr beinci asrn muhaddisleri arasnda da; Harzemin Berkan kynden Sahhayn bir araya toplayan ve bir de Mstahrec kaleme alan Eb Bekr el-Berkan18 (. 425/1034); on eser telf eden Cafer b. Muhammed el-Mstafir19 (. 432/1041); Msnedi ve Sahhayna yapt almalaryla tannan mer b. Ali el-Leys el-Buhar20 (. 466/1074) ve Buharye yazd erhi ile tannan Fahrlislm el-Bezdev en-Nesef21 (. 482/1089) isimleri ne kmaktadr. 6- Hicr altnc asrn nemli muhaddisleri de unlardr: On yedi eser kaleme alan, bunlar arasnda en-Nihye gibi garbul-hads alannn en nemli kayna da bulunan ve ayrca Cmiul-Usl adyla Ktb- Sitteyi ilk defa bir araya getiren Cizreli Mecduddn bnul-Esr el-Cezer22 (. 606/1210); ounluu fkh alannda olmak zere 15 eser kaleme alan Buharal Eb Hafs mer b. Abdlaziz el-Buhar23 (. 536/1141) ve Buhar rihi Semerkandl Eb Hafs mer b. Muhammed esSemerkand en-Nesef24 (. 537/1142). 7- Hicr yedinci asrda da; pek ok eseri arasnda Kitabul-Erbani de bulunan Urfal Abdlkadir b. Abdullah er-Ruhv25 (. 612/1215); Abdlfir b. uc et-Trkmn el-Mahall26 (. 629/1232); sahbe tabakatna dair en nemli kaynaklarndan biri olan sdl-be adl kitabyla ve ayrca kaleme ald yirmi bilimsel eseriyle hakl bir hret kazanan Cizreli zzeddd bnul-Esr el-Cezer27 (.630/1232); usle dair bir eseri bulunan brahim b. Osman b. zertuk et-Trk el-Kagar28 (. 645/1247); Harranl sa b. Selme el-Harrn29 (. 652/1254); Buharyi Ebl-Vakttan rivyet eden Hakkrili Abdullah b. Hasan el-Hakkr30 (. 652/1254); tarihilii yannda nemli bir Tefsr de yazan, ayrca Mslimi de erh eden ve baka pek ok eseri de bulunan Yusuf b. Kzolu31 (. (654/1256) ve Siirtli Takyyuddin Ubeyd b. Muhammed el-sird32 (. 692/1293) ne kan isimlerdir. 8- Hicretin sekizinci asr, byk muhaddislerin yetitii ve nemli kaynak eserlerin kaleme alnd bir dnemdir. Bu asrn en parlak ismi, hi phesiz ki Silvanl muhaddis Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz ez-Zeheb et-Trkmndir33 (. 748/1348). Zeheb, Hads ilminin muhtelif konular hakknda, zellikle de rvlerin cerh ve tadllerine, muhaddislerin biyografilerine dair yazd son derece nemli eserleriyle hakl olarak bu sahann en byk otoritesidir ve iki yz akn eser kaleme almtr. Kaleme ald Tezkiretul-huffz, Mznul-itidl ve Siyeru almin-nbel gibi eserleri, alannn en nemli temel kaynaklardr ve btn tarih boyunca referans kitaplar olarak el stnde tutulmulardr. 1337

Zehebnin dnda bu asrda Sannin Merikini erh eden Erzincanl mer b. Abdlmuhsin el-Erzincan34 (. 743/1342); elliyi akn eseri arasnda hadse dair Mkilus-Sahhayn adl kitab da bulunan, ayrca Mslimi ve Tirmizyi ihtisr eden mderris Halil b. Keykeld Selahattin el-Al35 (. 761/1359); Buharye 20 ciltlik bir erh yazan, ayrca bn Mce ve Eb Davudu da erh eden, bn Hibbnn Sahhayna zevidini cem eden ve hads alannda yazd pek ok eserle hret bulan Mualtay b. Kl36 (. 762/1361); Buharyi erh eden ve Sahhayn ricline dair bir eser yazan Hakkrili Ahmed b. Ahmed el-Hakkr37 (. 763/1362); Krml Buhar rihi Rkneddin Ahmed b. Muhammed el-Krm38 (. 783/1381); Sannin Merikini erh eden Bayburtlu Muhammed b. Muhammed el-Babert39 (. 786/1384); aslen Amasyal olup Mualtayn Buhar erhini ihtisar eden ve ayrca Sannin Mearikini de erh eden Celaleddin Rasl b. Ahmed et-Tebbn40 (. 793/1391); Buhar rihi Bedruddin Muhammed b. Bahdr ez-Zerke41 (. 794/1392); bn Melek diye mehur Tireli Merikul-envr rihi Abdllatif b. Abdlaziz er-Rm42 (. 801/1398) hicr sekizinci asrn en nemli Trk muhaddisleridir. 9- Hicretin dokuzuncu asrnda da nemli isimler grlmektedir: Beavnin Mesbhussnnesini erh eden znikli Kutbuddin znik43 (. 821/1418) ile yine ayn eseri erh eden ve bn Ferite diye bilinen Muhammed b. Abdullatif b. Melek44 (. 854/1450); tarih boyunca Buharye yazlan en nemli iki erhten biri olan Umdetul-kar adl ok kymetli eseri ile hret bulan Antepli Bedreddn Mahmud b. Ahmed el-Ayn45 (. 855/1451); Hads uslne dair Riydul-ezhr adl eseri bulunan Sivasl ihabuddin Ahmed b. Muhammed es-Sivas46 (. 860/1456); Sannin Merikini erh eden Erzincanl Vechuddin mer b. Abdlmuhsin el-Erzincan47 (. 871/1467 d.s.); Bergamal veya Saruhan Gkekyl olup hadse ve uslne dair eserleriyle tannan Muhyiddin Muhammed b. Sleyman el-Kfiyeci48 (. 879/1474); Buhar rihi Molla Gran49 (. 893/1488); Sar Ltfi ve Molla Ltfi diye mehur olup Buharyi erh eden ve eitli medreselerde mderrislik yapan Tokatl Lutfullah b. Hasan et-Tokad50 (. 900/1495), hicr dokuzuncu asrn ilk akla gelen Trk muhaddisleridir. 10- Hicr onuncu asrda yetien muhaddislerin nde gelenlerinden bazlar da unlardr: Cizreli Muhammed b. Davud el-Bzil el-Hamev51 (. 925/1519), hadse dair ciltlik Buhar riclini yazm ve ayrca baka eserler de kaleme almtr. zmitli Muhyiddin Seyyid Muhammed b. Muhammed elKocev52 (. 931/1524), Malkara, znik Orhan Gazi, Edirne Drulhadis, stanbul Eski brahim Paa, Koca Mustafa Paa ve Semniye medreselerinde mderrislik yapm, Yavuz Dneminde nce stanbul Kads, sonra Anadolu Kazaskeri, arkasndan da Msr Kads olmu, II. Bayezta ithfen kaleme ald el-Mstahrec minel-Buhar adl eserinde saltanat ahkmnn gerek duyduu hadsleri Buharden semi ve bunlar bn Battl, Nevev ve Hattbnin erhlerinden de yararlanarak erh etmitir. Muhammed ah b. Hasan er-Rm53 (. 939/1532) de stanbul Davud Paa, Edirne ifte Minare, Kurunlu, Bursa Muradiye medreselerinde mderrislik yapm, Buharnin slsiyatna gzel bir erh yazmtr. Muhtelif ilim dallarnda yzlerce eser kaleme alan mehur eyhulislm ve Mderris Kemal Paazdenin54 (. 940/1533) yazd kitaplar arasnda hadisle ilgili nemli eserler de bulunmaktadr ve bunlardan Buhar erhi ile Sannin Merik erhi ve Beavnin Mesbh erhleri ilk akla gelenleridir. Merzifonlu veya Kastamonulu olduu rivyet edilen Hayreddin Hzr b. Mahmud 1338

el-Atf55 (. 948/1541) de muhtelif eserler kaleme alm, bu arada Sannin Merikine ciltlik bir erh yazmtr. zmitli eyhzde diye mehur, stanbul Hoca Hayreddin Medresesi Mderrisi Muhyiddin Muhammed b. Muslihiddin el-Kocev er-Rmnin56 (. 951/1544) muhtelif eserleri arasnda Merik erhi de bulunmaktadr. Hads uslne dair Nuhbetul-fikere bir hiye yazan ve elIraknin Elfiyesini erh eden Fatih Camii mam brahim b. Muhammed b. brahim el-Haleb57 (. 956/1549) de birok eser yazmtr. Takprlzde diye mehur Mifthus-sade mellifi Ahmed b. Mustafa b. Halil er-Rm58 (. 968/1560), eitli eserleri yannda Kirmnnin Buhar erhine de bir hiye yazmtr. Surr lakabyla mehur olup pek ok ilimde mhir olan ve Kanunnin ehzdesi Sultan Mustafann da hocas olan Gelibolulu Muslihiddin Mustafa b. aban59 (. 969/1562) da Buharye nemli bir erh yazm, resmi grevleri arasnda stanbulda kadlk, Gelibolu Sarca Paa ve Kasmpaa medreselerinde mderrislik yapmtr. Birgi Medresesi Mderrisi olan Balkesirli Takyyuddn Muhammed b. Pr Ali el-Birgiv60 (. 981/1573) de yirmiyi akn eser kaleme alm, hadse dair de Risle fi uslil-hadisi yazmt. Zenbilli Ali Efendinin byk olu olduu iin Zenbillizde Fudayl elebi diye mehur Aksarayl Fudayl b. Ali el-Ceml el-Bekr61 (. 991/1583) de Buharye ksa bir erh yazmtr. 11- Hicr on birinci asrda ilk akla gelen Trk muhaddislerinden; Bergamal brahim b. Mustafa el-Bergamav62 (. 1014/1605), bn Melekin Merik erhini Envrul-bevrik adyla bblara ve fasllara gre yeniden tertip etmitir. skdar Vlide Sultan Drlhads mderrisi znikli Vahyzde Muhammed b. Ahmed el-znik63 (. 1018/1609) de bn Melekin Merik erhine hiye yazmtr. Dursunzde diye mehur Abdlbaki b. Dursun er-Rm64 (. 1015/1606) de, Sannin Merikini erh etmitir. 12- Hicr onikinci asrda yetien muhaddislerin nde gelenlerinden; stanbullu Sleyman Fdl Efendi65 (. 1134/1722) Mslimi erh etmiti. irvanl Yusuf b. brahim e-irvn66 (. 1134/1722), Miktul-mesbhe ciltlik bir erh yazmt. Aslen Buharal olan, ama Edirnede doup byyen brahim Ftr Efendi67 (. 1135/1723), Buharye gzel bir erh kaleme almt. Osmanzde diye tannan Sleymaniye mderrisi, Halep ve Msr kads olan stanbullu Ahmed Tib Efendi68 (. 1136/1724), Sultan III. Ahmedin emriyle Merikul-envr Ahmedul-sr adyla tercme etmiti. Aydosta doan, ama aslen stanbullu olan Celvet eyhi smail Hakk b. Mustafann69 (. 1137/1725), elliyi akn eseri arasnda Uslul-hads ve erhu Nuhbetil-fikeri de bulunmaktadr. Arczde diye mehur Kayserili Bekr b. Ali Ferd70 (. 1145/1732) de Buharye gzel bir haiye yazmt. Aslen Amasyal, ama skdar avuderesi Celvet dergh eyhi olan Yakub Afv b. Mustafa Fen71 (. 1149/1737) Mesbhi erh etmiti. Lbb lakabyla tannan Muhammed b. Abdullah erRm72 (. 1166/1753), ify ve Meriki tercme etmiti. Yusuf Efendizde diye mehur Amasyal, Reislkurr ve Mderris Abdullah Hilmi b. Muhammed el-Ahskav el-Amas73 (. 1167/1754), Buhar74 ve Mslimi ayr ayr erh etmiti. Karsl Mderris Davudu Kars75 (. 1169/1756 d.s.), Birgivnin Uslul-hadsini76 erh etmiti. Aslen Kemahl olan, ama stanbula yerleen mderris 1339

Osman b. Yakub b. Hseyin el-Kemh77 (. 1171/1758), Muvattay erh etmi ve Eb Hanfenin Msnedi zerine bir alma yapmt. Aslen Bandrmal olan, ama stanbulda dnyaya gelen Kk Hmid Efendi diye mehur Hmid b. Yusuf b. Hmid el-Bandrmav78 (. 1172/1759), hads uslne dair Ukdud-drer ve ayrca ou hadsle ilgili 18 eser kaleme almt. Akkirmanl mderris ve Mekke kads Muhammed b. Mustafa Hamd el-Kefev79 (. 1174/1760), on alt eser kaleme alm, bu arada Buharye de bir erh yazmt. Himmtzde diye bilinen Trkmen asll Muhammed b. Hasan Himmt ed-Dmak80 (. 1175/1761), hads uslne dair Istlahatul-muhaddisn, Netcetun-nazar ve Kalidud-drer adl eserleri yannda hadse dair eitli eserler de kaleme almt. skdarl smail b. Abdullah elskdar81 (. 1182/1768), Buharyi, Mslimi ve erhu-ify ihtisar etmiti. Kk Ahmedzde diye bilinen Diyarbakrl Eb Bekr Hasan el-mid82 (. 1190/1776) de Buharyi erh etmiti. Kurunlu diye bilinen Mustafa b. mer er-Rm83 (. 1190/1776) de Mslimi erh etmiti. Balkesirli Salh Abdullah b. Abdlaziz er-Rm84 (. 1197/1783), kaleme ald krk eseri arasnda erhu Uslil-hads de bulunmaktadr. Meden Efendi diye mehur Trabzonlu Muhammed b. Mahmud b. Salihin85 (. 1200/1786) yazd 16 eseri arasnda Nuhbetul-fikere yazd bir hiye ile thftus-seniyye adl kudsi hadslere dair bir eseri de bulunmaktadr. Mstakmzde diye mehur stanbullu Sleyman Sadeddin b. Abdurrahman b. Muhammed er-Rm86 (. 1202/1788), aralarnda hadise dair muhtelif kitaplarn da bulunduu 52 eser kaleme almt. Hac Emirzde diye mehur Aydnl Muhammed b. Hamza el-Aydnnin87 (. 1204/1790) muhtelif eserleri arasnda mevz hadslere dair de bir kitab bulunmaktadr. 13- Hicr on nc asrn muhaddislerinden bazlar da unlardr: skilipli mderris Muhammed b. mer88 (. 1210/1795 d.s.), hads uslne dair Nuhbetul-fikerin erh ve hiyelerini de gz nne alarak ihtisar ve tercme etmitir. Aslen Ahskal olan Ayasofya mderrisi Abdullah b. Muhammed Ahskav89 (. 1212/1797), yazd 15 eseri arasnda Ktb- Sitteye yapt Levmiul-envr adl muhtasar da bulunmaktadr. Buhara Trklerinden Sad b. Muhammed el-Hdim90 (. 1213/1798), ify ve Buharyi yarsna kadar erh etmitir. stanbullu mderris smail Mfid b. Ali el-Attr erRm91 (. 1217/1802), Kenzul-umml ihtisar etmi, ayrca Tirmiznin emilini ve Nevevnin krk hadsini erh etmitir. Aslen kodral olan skdar emsi Paa Medresesi Mderrisi brahim Sdk b. brahim er-Rm92 (. 1247/1831 d.s.), hadsle ilgili kk apta muhtelif eserleri yannda hads uslne dair bir kitab da bulunmaktadr. stanbullu Reisulkurr Abdullah b. Muhammed Salih elEyyb93 (. 1252/1836), muhtelif eserleri arasnda hadse dair kitaplar da kaleme almtr. Siirtli Halil b. Hseyin el-mer94 (. 1259/1843), 23 eser kaleme alm, bunlar arasnda Uslul-hads ve ayrca hadse dair baka kitaplar da bulunmaktadr. Mardinli Abdsselm b. mer b. Muhammed elMardin95 (. 1259/1843), hadis usl ve ricline dair eserler kaleme almtr. Diyarbakrl Muhammed Ragb Efendi96 (. 1264/1848), muhtelif eserleri arasnda Buharnin bb balklar hakknda Tercemetut-tercim adl bir eseri ile gaziler hakkndaki hadisleri toplayp erh ettii bir kitab 1340

da vardr. Hads uslne dair eserler yazan Burdurlu Halil Efendi97 (. 1269/1853) de, Ali el-Karnin hads uslne rdul-kar adl bir hiye yazmtr. stanbullu mderris Ahmed Nazif b. Mustafa erRm98 (. 1275/1859), eitli eserler kaleme alm, bu arada hads uslne dair Nuhbetul-fikeri de tercme etmitir. aramba Arnavut Ali Bey Medresesi Mderrisi Seyyid Hasan b. Hasan Sofizde99 (. 1279/1862), Buhardeki sahbelerin biyografilerini ve her birinin rivyet ettii hadslerin miktarn verdii bir eser yazmtr. Hoca Hsm Efendi diye mehur stanbullu Nak eyhlerinden Hasan b. Muhammed b. Hasan b. Muhammed100 (. 1282/1865), Buharnin ilk on be czn ve Tirmiznin emilini erh etmitir. Babakaleli, Galata kads Abdlaziz Ahmed Efendi101 (. 1282/1872 d.s.), Davudu Karsnin hads uslne dair Birgiv erhini tercme etmi, ayrca krk hads erhi yazmtr. evket Efendi diye mehur stanbullu mderris Mustafa b. Salih Rfk er-Rm102 (. 1291/1874) ve Harputlu Yusuf kri b. Osman Harput103 (.1292/1875) de Davudu Karsye birer hiye yazmlardr. Kmil mahlasyla tannan Elbistanl kad Yemlihazde Mustafa b. Muhammed erRmnin104 (. 1294/1877), eitli eserleri arasnda hads uslne dair Manzmetul-aliyye adl eseri ile Nuhbetul-fikere yazd bir hiyesi de bulunmaktadr. 14- Nihayet hicr on drdnc asrda yetien Trk muhaddislerden bazlar da unlardr: Ankaral Muhammed kri Ankarav105 (. 1305/1888 d.s.), Mifthul-Buhar adyla Buharye bir fihrist yapm, bir de Uslul-hads yazmtr. Adanal Ramazanzde Abdnnfi ffet Efendinin106 (. 1308/1890), Tercme-i Nuhbetul- fiker adl bir eseri vardr. Gmhaneli, Bayezt Medresesi Mderrisi ve Nak eyhi Ahmed Ziyuddin Gmhnev107 (. 1311/1893), Rmzul-ehds adl nemli bir eser yazm, sonra bunu Levmiul-ukl adyla erh etmi, ayrca yine hadse dair Garibul-ehds adl bir eser yazm, onu da Letiful-hikem adyla erh etmi, bir de zl manalar ihtiva eden krk hads yazmtr. Tokatl Muhammed erif b. Mustafa etTokad (. 1312/1894) de Mifthus-Sahhayn adl eserinde Sahhayn ile Buharye yaplan bn Hacer, Ayn ve Kastalan erhlerinin ve Mslimin de Nevev erhinin fihristini yapm, ayrca AhkmusSahhayn adl bir eser kaleme almtr. Malatyal Muhammed Rsim b. Ali Rza el-Malatyav108 (. 1316/1899), Kimyus-sade adyla Buharye muhtasar bir erh yazmtr. Aslen Ankaral, ama stanbul doumlu olan Ahmed Hamdullah b. smail Hmid el-Ankarav109 (. 1317/1899), Kastaln erhine Nucmud-derr adyla bir fihrist yapmtr. Mehmed Zihni Efendi (. 1332/1914) de, Suyutnin Cmius-sari ile Sannin Merikini tercme ederek el-Hakaik mimma fi Cmiis-sair vel-Merik min hadsi hayril-halik adyla bir eser yazmtr. Akehirlizde Ali Haydar Beyin110 (. 1333/1914) muhtelif eserleri arasnda Minhcun-nech adl hads uslne dair bir kitab da bulunmaktadr. Bu eseri Musacalzde Akhisarl Muhammed Said erh ve maduddin Tarsus de Trkeye tercme etmitir. Mahmud Esad Seydiehr (. 1336/1917), Uslul-Hads adyla bir eser yazmtr. Dagstanl Lezgi Trklerinden ve Ahmed Ziyuddin Gmhanevnin halifesi olan mer Ziyauddin Daistan (. 1340/1921), Snenu akvalin-nebeviyye adl eserinde, senedlerini ve mkerrerlerini hazfederek Buharyi ihtisar etmi, sonra onu da ihtisar ederek Zbdetul-Buharyi yazm, sonra da bu eseri Trkeye evirmitir. zmirli smail Hakknn111 (. 1946) da Tarih-i Hadis 1341

ve Binbir Hads ile Ahlk ve Tasavvuf Kitaplarndaki Ahds Hakknda adl eserleri vardr. Babanzde Ahmed Naim112 (. 1934), Nevevnin 40 hadsini tercme etmi, ayrca Zebdnin Buhar muhtasarn tercme ve erhe balam, ilk cildini tamamlam, vefat zerine de bu grevi Kmil Miras devam ettirmitir. Konyal Mehmed Vehbi113 (. 1949) de, Sahh-i Buhar Tecrd-i Sarh adl almasnda Buhar muhtasarn tercme etmitir. slm tarihine genel olarak bakldnda, btn slm deerlerin asl hviyetiyle nesilden nesile aktarld ve her nesilde drst ve ehliyetli insanlar tarafndan korunup gelitirildii grlr. Bu, slmn tabiat olduu kadar, ayn zamanda nemli bir ansdr. slm hurfe ve bozukluklardan koruyan da onun bu zelliidir. Bu durum ayn zamanda slm dier dinlerden ayran bir zelliktir. Dikkatle incelendiimizde, slmn tarih boyunca salkl ekilde devamlln salayan nesiller arasndaki zincirde hi kopukluk olmadn grrz. Zaman zaman baz hurafelerin ortaya kmas ise, hayatn tabi seyri iersinde grlebilecek olan kanlamaz hviyette eylerdir. Ama asl nemli olan, slma bulatrlmak istenen bu hurfeleri silkeleyip atacak ehliyetli ve samimi insanlarn her nesilde var olmasdr. slm dini de bu sayede on be asr boyunca asl hviyetini koruyabilmitir. Ayn durum, Hads ilmi asndan da geerlidir; bu alanda da zincirde hi kopukluk olmamtr. Zaman zaman Hz. Peygamberin szlerine hurfe bulatrmak veya onlar arptmak isteyen kiiler grlmse de, her nesilde ortaya kan ehliyetli insanlar, onlar bu hurfelerden korumasn bilmilerdir. te mensubu olduumuz Trk milleti de, Mslman olan her millet gibi bu zincirin halkalarndan birini tekil etmitir. Hem de bu dinin en gl halkas olmak gibi yrekten gelen bir arzu ve heyecanla Mslman olduklar tarihten itibaren bugne kadar geen srede Trklerin, mensubu olduklar slm dinine her alanda ok nemli hizmetler verdikleri inkr edilemeyecek bir hakikattir. Onlarn ilim alannda yaptklar da grmezden gelinemeyecek dzeydedir. Yukarda balangtan 1950 ylna kadar, eserleri ve birikimleriyle Hads alannda katkda bulunan Trk muhaddisler hakknda zikrettiimiz isimleri daha da oaltmak mmkndr. Ama bir ansiklopedi maddesi erevesinde zet yapmak zarureti, ancak bu kadarna imkn vermitir. Ayrca adn verdiimiz muhaddislerin tek tek ele alnp her birinin hayat, eserleri, ilim dnyasna katklar ve insanla kazandrdklar zerinde de durulmas gerekir. Bu, en azndan kendi kltr dnyamz ve ilim tarihimiz asndan yaplmas gereken nemli bir kltr hizmetidir. 1 2 Bkz., Hasan Kurt, 222-225. Tarihu Badad, X, 153; bn Hacer, V, 384; Zeheb, Tezkire, 276; Mifth, II, 246; Hediyye,

I, 438; Kehhle, VI, 106; GAS, I, 195; DA, I, 122. 3 4 Thk., Nezih Hammd, Beyrut, 1391/1971. Eserde 262 hads bulunmaktadr. Thk., Habburrahman el-Azam, Beyrut, ts.; Hindistan, 1966. 1342

5 6 7 8 9 10

Thk., M. Mustafa Behcet, Kahire, 1409/1989. Bkz., Sahh-i Buhar zerine Yaplan almalar, Kemal Sandk, Ankara, 1991. DA, VII, 118. Zeheb, Tezkire, 422; bn Hacer, IX, 212; Kehhle, X, 42. Tarihu Badad, X, 64; Zeheb, Tezkire, 492; bn Hacer, VI, 9;. Zeheb, Tezkire, 534; bn Hacer, VI, 455; Hediyye, I, 437; Zirikl, IV, 41; Kehhle, V, 66;

GAS, I, 113; DA, I, 58. 11 Tarihu Badad, X, 29; Zeheb, Tezkire, 534; bn Hacer, V, 295; Zirikl, IV, 230; Kehhle,

VI, 71; DA, VIII, 494. 12 13 14 15 145. 16 216. 17 18 19 20 21 22 Zeheb, Tezkire, 1036; Hediyye, I, 71. Zeheb, Tezkire, 1068; ezert, III, 158; Kehhle, I, 101; Hediyye, I, 74. Zeheb, Tezkire, 1102; Hediyye, I, 253; Kehhle, III, 150; Nuri Topalolu, 48. Zeheb, Tezkire, 1236; Hediyye, I, 782; ezert, III, 334; Zirikl, V, 215; Kehhle, VII, 297. Hediyye, I, 693; Zirikl, V, 148; Kehhle, VII, 192; GAL, I, 460; Suppl., I, 637. bnul-Esr Kardeler, Kemal Sandk, OM, lahiyat Fak. Dergisi, Samsun, 1992, ayr Tarihu Badad, IV, 434; Zeheb, Tezkire, 1027; Hediyye, I, 69; Kehhle, II, 95; GAS, I, Zeheb, Tezkire, 686; Hediyye, I, 4; Kehhle, I, 115; Zirikl, I, 70. Zeheb, Tezkire, 719; Hediyye, I, 780; Kehhle, VII, 307; GAS, I, 172. Zeheb, Tezkire, 848; Hediyye, II, 512; Zirikl, IX, 115; Kehhle, XIII, 156; GAS, I, 183. Tarihu Badad, X, 126; Zeheb, Tezkire, 854; Hediyye, I, 445; Zirikl, IV, 263; Kehhle, VI,

basm; DA, XXI, 28. 23 24 Zeheb, Nbel, XX, 97; Hediyye, I, 783. Zeheb, Nbel, XX, 126; ezert, IV, 115; Hediyye, I, 783; Zirikl, V, 222; Kehhle, VII,

305; GAL, I, 548; Suppl., I, 758. 1343

25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38

Zeheb, Tezkire, 1387; Hediyye, I, 596. Zeheb, Tezkire, 1414; Nbel, XXII, 320. Zeheb, Nbel, XXII, 353; a. mlf, Tezkire, 1399; Nucmuz-zhire, VI, 281; DA, XXI, 30. Zeheb, Nbel, XXIII, 148; ezert, V, 230. Zeheb, Nbel, XXIII, 280; ezert, V, 259; Nucmuz-zhire, VII, 33. Zeheb, Nbela, XXIII, 281. Zeheb, Nbel, XXIII, 296; Hediyye, II, 554. Zeheb, Tezkire, 1476; Hediyye, I, 645. Suyut, 517; Hediyye, II, 154; Zirikl, VI, 222; Kehhle, VIII, 289. Hediyye, I, 794; Kehhle, VII, 295. Suyut, 528; ezert, VI, 190; Hediyye, I, 351; Zirikl, II, 369; X, 337; GAS, I, 142. Suyut, 534; Hediyye, II, 467; Zirikl, VIII, 196; Kehhle, XII, 313; Suppl., II, 47. Suyut, 525; Hediyye, I, 112; Zirikl, I, 87; Kehhle, I, 145; GAL, II, 257; Suppl., II, 274. Osmanl Mellifleri, I, 397; Hediyye, I, 114; ezert, VI, 279; Kehhle, II, 125.

39 40 313. 41 42 43

Nucmuz-zhire, XI, 302; ezert, VI, 293; Hediyye, II, 171; Zirikl, VII, 271. Osmanl Mellifleri, I, 166; Suyut, 534; Hediyye, II, 467; Zirikl, VIII, 196; Kehhle, XII,

Hediyye, I, 175; Zirikl, VI, 286; X, 292; Kehhle, IX, 121; X, 205. ezert, VII, 342; Nevizde, 66; Hediyye, I, 617; Kehhle, VI, 11; Zirikl, IV, 182. Mecd Efendi, 58; Osmanl Mellifleri, I, 144; Hediyye, I, 184; Kehhle, XI, 191; XII, 81;

GAL, II, 225; Suppl., II, 315. 44 45 Osmanl Mellifleri, I, 220; Kehhle, X, 193; Suppl., II, 315. Osmanl Mellifleri, I, 352; Mifth, I, 265; Hediyye, II, 420; Kehhle, XII, 150; Zirikl, VIII,

38; Suppl., I, 262. 1344

46

Osmanl Mellifleri, I, 90; Hediyye, I, 188; Kehhle, IV, 309; Zirikl, I, 257; GAL, II, 224;

Suppl., II, 319. 47 48 Hediyye, I, 794; Kehhle, VII, 295. Osmanl Mellifleri, II, 4; Hediyye, II, 208; Zirikl, VI, 150; Mecd Efendi, 85; ezert, VII,

326; Suppl., II, 140. 49 ekaik, 51; Mifth, II, 378; Hediyye, I, 135; Zirikl, I, 94; Kehhle, I, 166; II, 288; GAL, II,

295; Suppl., II, 319; GAS, I, 123. 50 Osmanl Mellifleri, II, 11; ekaik, 169; Hediyye, I, 840; ezert, VIII, 23; Zirikl, VI, 107;

Kehhle, VIII, 154; GAL, II, 305; Suppl., II, 230. 51 52 53 ezert, VIII, 138; Hediyye, II, 228; Zirikl, VI, 355; X, 328; Kehhle, IX, 297. Mecd Efendi, 315; ekaik, 299; Hediyye, II, 231; Selahattin Yldrm, 55. Osmanl Mellifleri, II, 16; ekaik, 230; ezert, VIII, 234; Hediyye, II, 234; Kehhle, IX,

180; XI, 207. 54 ekaik, 226; Osmanl Mellifleri, I, 223; ezert, VIII, 238; Hediyye, I, 141; Zirikl, I, 130;

Kehhle, I, 238; GAL, II, 597; Suppl., II, 668; eyhulislm bn Keml Sempozyumu, Ankara, 1986. 55 56 57 58 59 Hediyye, I, 346; Mecd Efendi, 415. Hediyye, II, 238; Zirikl, VII, 320. Hediyye, I, 27; Selahattin Yldrm, 189. Hediyye, I, 143;. Osmanl Mellifleri, I, 225; Hediyye, II, 434; ezert, VIII, 356; Zirikl, VIII, 136; Kehhle,

XII, 256; GAL, II, 579; Suppl., II, 650. 60 61 Hediyye, II, 252; GAL, II, 582; Suppl., II, 654; DA, VI, 191. Osmanl Mellifleri, I, 320; Hediyye, I, 822; ezert, VIII, 223; Kehhle, VIII, 77; Zirikl, V,

360; GAL, II, 573; Suppl., II, 645. 62 63 64 Hediyye, I, 29; Kehhle, I, 113. Hediyye, II, 268; Nevzde, 598; Zirikl, VI, 236. Hediyye, I, 495; Nevzde, 513; Kehhle, V, 72. 1345

65 66 67 68 69 70 71 72 73

Hediyye, I, 403; Kehhle, IV, 254, 272; Osmanl Mellifleri, I, 325. Osmanl Mellifleri, II, 55; Hediyye, II, 568; Kehhle, XIII, 267; Zirikl, IX, 282. Osmanl Mellifleri, I, 394; Hediyye, I, 37; Kehhle, I, 75. Osmanl Mellifleri, II, 116; Hediyye, I, 171; Kehhle, I, 179; A, IX, 453. Osmanl Mellifleri, I, 29-32; Hediyye, I, 219; Kehhle, II, 266. Osmanl Mellifleri, I, 259; Hediyye, I, 234. Osmanl Mellifleri, I, 201; Hediyye, II, 547; Zirikl, IX, 264. Osmanl Mellifleri, II, 12; Hediyye, II, 343; Kehhle, X, 214. Osmanl Mellifleri, I, 364; Hediyye, I, 483; Zirikl, IV, 274; Kehhle, VI, 145; GAL, II, 582;

Suppl., II, 653. 74 Nechul-Kar adl yirmi ciltlik bu eser, mellif hattyla Sleymaniye, Fatih, 844-873dedir.

Eser zerinde Ahmet Tobay doktora almas yapmtr; Marmara niv. SBE, 1991. 75 76 77 II, 663. 78 79 80 81 82 83 84 85 86 Osmanl Mellifleri, I, 63; Hediyye, I, 260; Kehhle, III, 181. Osmanl Mellifleri, I, 214; Hediyye, II, 332; Kehhle, XII, 27; Suppl., II, 660. Hediyye, II, 333; Kettn, 186; Zirikl, VI, 322; Kehhle, IX, 225; Suppl., II, 423. Osmanl Mellifleri, I, 33; Hediyye, I, 221; Zirikl, I, 315; Kehhle, II, 278. Osmanl Mellifleri, I, 240; Kehhle, III, 208. Osmanl Mellifleri, I, 405; Hediyye, II, 452; Kehhle, XII, 267. Osmanl Mellifleri, I, 104; Hediyye, I, 485; Kehhle, VI, 74. Osmanl Mellifleri, I, 167; Hediyye, II, 345; Zirikl, VII, 311; Kehhle, XII, 3, 48. Osmanl Mellifleri, I, 168; Hediyye, I, 405;. 1346 Osmanl Mellifleri, I, 309; Hediyye, I, 363; Kehhle, IV, 142; GAL, II, 582. erhu Uslil-Hads adl bu eser, stanbul, 1288 ve 1326da baslmtr. Osmanl Mellifleri, I, 367; Hediyye, I, 659; Kehhle, VI, 272; GAL, II, 592; Suppl., I, 176;

87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99

Osmanl Mellifleri, I, 362; Hediyye, II, 346; Kehhle, IX, 271. Yunus Macit, 61. Osmanl Mellifleri, I, 370; Hediyye, I, 487; Kehhle, VI, 109; DA, I, 80. Osmanl mellifleri, I, 298; Hediyye, I, 393; Kehhle, IV, 231. Osmanl Mellifleri, I, 243; Hediyye, I, 223; Kehhle, II, 297. Osmanl Mellifleri, I, 243; Hediyye, I, 44; Kehhle, I, 41. Osmanl Mellifleri, I, 379; Hediyye, I, 489; Kehhle, IV, 123; DA, I, 102. Osmanl Mellifleri, II, 37; Hediyye, I, 357; Kehhle, IV, 117. Osmanl Mellifleri, I, 381; Hediyye, I, 572; Kehhle, V, 229; Suppl., II, 780; DA, I, 301. Osmanl Mellifleri, I, 317. Osmanl Mellifleri, I, 300. Osmanl Mellifleri, II, 463; Hediyye, I, 188. Kehhle, III, 215; IV, 286; GAS, I, 131.

100 Osmanl Mellifleri, I, 67; Hediyye, I, 302; Kehhle, III, 281. 101 Osmanl Mellifleri, I, 384. 102 Osmanl Mellifleri, I, 338; Hediyye, II, 458; Kehhle, XII, 258. 103 Osmanl Mellifleri, I, 255; Hediyye, II, 470; Kehhle, XIII, 305; Suppl., II, 654. 104 Osmanl Mellifleri, II, 589; Hediyye, II, 460; Kehhle, XII, 275. 105 Kehhle, X, 71. 106 akan, 7. 107 Hediyye, I, 194; Zirikl, I, 242; Kehhle, II, 178; rfan Gndz, Gmhanev, Hayat ve Eserleri, stanbul, 1984. 108 Hediyye, II, 395; Kehhle, IX, 304; XI, 11. 109 Osmanl Mellifleri, I, 248; Hediyye, I, 195; Kehhle, I, 210. 1347

110 Osmanl Mellifleri, I, 217. 111 DA, XXIII, 530-535. 112 DA, IV, 375. 113 Cumhuriyet Devrinde Din Eitimi, 82-87. Veli Ertan-Hasan Kk, Cumhuriyet Devrinde Din Eitimi, stanbul, 1976. smail Ltfi akan, 1876-1976 Aras Trkiyede Hads almalar Bibliyografyas, stanbul, 1980, slm Medeniyeti Mecmuas, c. IV, say 3ten ayr basm. Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul, 1988. Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden, I-II, 1943-49. Fuat Sezgin, Geschichte des Arabischen Schrifttums, Leiden, 1967. Hakk Dursun Yldz, slmiyet ve Trkler, stanbul, 2000. Hasan Kurt, Orta Astann slmlama Sreci (Buhr rnei), Ankara, 1998. Hediyye; smail Paa, Hediyyetul-rifn, nr., Kilisli Rfat Bilge- bnul-Emin, stanbul, I-II, 195155. slm Ansiklopedisi, MEB. bn Hacer, Tehzbut-Tehzb, Beyrut, I-XII, 1968. Kehhle, Mucemul-mellifn, Beyrut, I-XV, ts. Kemal Sandk, Sahh-i Buhar zerine Yaplan almalar, Ankara, 1991. , , lk Asrda slm Corafyasnda Hads, Ankara, 1991. Hicr Drdnc Asrda Hads almalar (Muhaddisler ve Eserleri), Samsun, 1986,

baslmam alma. Mecd Efendi; Hadiku-ekaik, nr., Abdlkadir zcan, stanbul, 1989. Mifth; Takprlzde, Mifthus-sade, nr.,Kmil Bekr-Ebn-Nr, Kahire, I-III, 1968. Narah, Tarihu Buhr, Kahire, 1385/1965. Abdlkadir zcan, Nevizde; Hadikul-hakaik, nr., stanbul, 1989. 1348

Nucmuz-zhire, bn Taribird, Kahire, I-XVI, 1972. Nuri Topalolu, Seluklu Devri Muhaddisleri, Ankara, 1988, Diyanet yaynlar. Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, stanbul, I-III, 1333. Selahattin Yldrm, Osmanl Dnemi Anadolu Muhaddisleri (Hicr VII-IX. Asr), yaynlanmam Doktora tezi, Marmara niv. SBE, stanbul, 1994. C. Brockelmann, Supplementband, Leiden, I-III, 1942. Suyut, Tabakatul-huffz, Kahire, 1973, thk., Ali M. mer. ekaik, ekaikun-numniyye, Takprlzde, Beyrut, 1975. ezert, ezertuz-zeheb, bnul-md, Beyrut, I-VIII, ts. Tarihu Badad, Hatb Badad Beyrut, I-XIV, ts. Yunus Macit, Osmanl mparatorluu Gerileme Dneminde Hads almalar (1699 Karlofa Antlamas-1876 I. Merutiyet), baslmam Yksek Lisans tezi, OM niv, SBE, 1990, Samsun. Zeheb Nbel, Siyeru almin-nbel, thk., uayb Arnavut, I-XXV, Beyrut, 1990. Zeheb Tezkire, Tezkiretul-huffz, Haydarabad, I-III, 1955-58. Zirikl, El-Alm, Beyrut, I-XIII, 1969.

1349

Trklerin slm Hukukuna Katklar: Seras rnei / Dr. dem Yerinde [s.710-720]
Sofya Yksek slm Enstits / Bulgaristan Giri slman bilginler, ilimler tarihindeki birok dnce ve inkiaflaryla din ilimlerinin olduu kadar felsefe ve fen bilimlerinin gelimesinde de byk katklar salamlardr. Gerek teorik bilimler gerekse pratik bilimler alanndaki saysz aratrma ve rnleriyle hukuktan ahlaka, tarihten felsefeye, tptan matematie, fizikten kimyaya, astronomiden corafyaya kadar birok biliminin geliip yaylmasna nclk etmilerdir. Genel olarak teorik bilgiye dayanan eski Yunan felsefi mirasn dnyaya tantan ve bu miras gelitirerek tabi bilimlere, deney esasl pratik yntemi kazandranlar da kukusuz Mslman bilginler olmulardr. Mslmanlarn gerek din ilimlerine gerekse fen bilimlerine bu denli nem vermelerinin gerisinde yatan en byk faktr, elbetteki, insanla madd ya da manev bir faydas dokunan her alanda ballarna snrsz bir dinamizm kazandran dinleri slamiyet olmutur. nsanla ilk mesajn 610 ylnda oku emriyle duyuran ve bilenlerle bilmeyenlerin asla bir olamayacan1 ifade eden slamiyet, 1400 yllk tarihinde srekli insanlar hurafe ve safsatalarn esaretinden kurtulup Yaratcnn varlnn bir nianesi olarak sunduu tabi fenomenler zerinde dnmeye, tefekkr etmeye ve doru bilgilere ulamak iin akllarn kullanmaya davet etmi, onlar hayal mahsl bir takm kuruntu ve kukularn peinden gitmek yerine, akl ya da doru gzleme dayanan kesin bilgi ve objektif gerekleri esas almaya tevik etmitir. slamn yce peygamberi Hz. Muhammed de Hikmet Mslmann yitiidir. Onu her nerede bulursa, o, onu elde etmeye en layk olan kiidir.2 buyurarak bilimsel aratrma ve inceleme konusunda Mslmanlarn nne snrsz bir alan amtr. te temel dinamizmlerini bu tevik ve tavsiyelerden alan Mslman bilim adamlar, her nerede bilgi ve hikmet adna insanlk iin yararl bir ey bulmularsa, kaynana bakmakszn onu, itenlikle almlar ve onu iselletirerek daha da gelitirmek iin mmkn olan her trl gayreti sarfetme konusunda en ufak bir tereddt gstermemilerdir. Bu hususta kendi dinlerinden ise, Hristiyan Skolastik dncesindeki gibi bir kstek deil, aksine tevik ve destek grmlerdir. Bu gerein bir ifadesi olarak Hristiyanlar, Hristiyanlktan uzaklatka, Mslmanlar ise dinlerine bal kaldka ykselirler sz hakl olarak mehur olmutur.3 slamiyet ile bilim arasndaki bu yakn ilikiye, The Making of Humanity (nsanln Meydana Gelii, London 1919) adl eserin sahibi Biriffault da slam medeniyetinin modern dnyaya en byk yardm ve hediyesi, ilimdir4 diyerek iaret etmitir. O nedenle slamiyetin 1400 yllk tarihinin hemen hibir dneminde din ile bilim arasnda, Bat tarihindekine benzer trden bir atma ve mcadele yaanmad gibi bundan sonra da byle bir mcadelenin yaanmas mmkn deildir. Aksine din ile fen bilimlerinin meczolunduu dnemlerde Mslmanlar, kltr ve medeniyet bakmndan doruk noktalara ulamlar, aksi durumlarda ise kltr ve medeniyet ynnden gerileyerek kendilerini 1350

kuatan kltr emperyalizminin tesiri altnda z benliklerini dahi yitirme tehlikesiyle kar karya kalmlardr. slam dininin ilme olan tevik ve destei ile ilim adamlarna atfettii byk deer sayesindedir ki, Avrupann kara bir barbarlk iinde bocalad bir devrede slamiyetin hakim olduu corafyalarda stanbul, Badat, Kurtuba, Buhra gibi dnyay aydnlatan ilim merkezleri kurulmutu. slamn ilim ve medeniyete katksn ada dnrlerden Prof. E. F. Gautierda (1864-1940) u szleriyle ifade etmitir: Rnesansn ilk kekeleme anlar yle bir devre rastlad ki, barbarlktan uyanmakta olan Avrupa, slam medeniyetine bitkin bir hrmetle bakmaktayd. Taklidi imkansz bir rnek karsnda cesaretini kaybeden Batnn kollar sarkyordu.5 Trklerin slam Kltr ve Medeniyetine Katklar Gerek slam medeniyetinin gerekse dolayl olarak ada Bat medeniyetinin domasnda en byk katky salayan milletlerden birisi kukusuz, slamiyeti din olarak benimsemelerinden sonra, ondan aldklar ruh ve dinamizmle Asya steplerinden Avrupa ilerine kadar uzanan geni topraklarda byk ve uzun mrl devletler kuran Trklerdir. Trklerin Mslman olmalar, Trk ve slam tarihinde olduu kadar dnya tarihinde de nemli bir olaydr. Tarihi kaynaklarda kaydedildiine gre Trkler ile Mslman Araplar arasndaki ilk temaslar 642 ylnda yaplan Nihavend Savan mteakip rann fethinin tamamlanmasyla balam, ilerleyen yllarda bu ilikiler artarak devam etmitir. Bu yzylda Emev fetihleriyle balayan Trklerin islamlamas hareketleri, zellikle VIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren Trklerin nemli devlet hizmetlerinde kullanlmaya baland Abbsler devrinde, slam dinini yakndan tanmalaryla ivme kazand ve X. yzyln ilk yarsndan itibaren de mstakil Mslman Trk devletlerinin ortaya kmaya balad grlmektedir. X. ve XI. yzyllarda ilk Mslman Trk devletlerinin ortaya kmasyla Trk dnyasnda islamlama hareketleri byk bir gelime gstermi, XIV. yzyla gelindiinde hemen hemen btn Trk dnyas slamiyeti din olarak benimsemi ve ondan sonra gerek siyas, asker ve idr sahalardaki gerekse slam kltr ve medeniyeti ile felsefe ve fen bilimleri alanndaki yara Trkler de katlmlardr. slamiyeti din olarak benimsemeye baladklar gnden itibaren geen bin yllk tarihlerinde kukusuz Araplar, Farslar ve dier milletlerin yannda Trkler de en az onlar kadar slam ve dnya medeniyetinin gelimesinde nemli katklarda bulunmulardr. aban Den tarafndan hazrlanan Mslman lim ncleri Ansiklopedisi adl eserde, dnya ilim tarihinde nemli iz ve eserler brakan ilim nclerinden seilen 100 bilginden 30 kadarnn, deiik Trk boylarna mensup ilim adamlarndan olutuu gz nne alndnda, Trklerin, slam ve dolayl olarak Bat medeniyetine saladklar katklarn nitelik ve nicelii daha iyi anlalr. slam dnyasnda felsefe ve bilimin gelimesi esas olarak eski Yunan ve Latin felsef mirasnn Arap diline kazandrlmas amacyla yaplan tercme faaliyetleriyle balamtr. Bu faaliyetlerle birlikte slam dnyasna girmeye balayan eski Yunan ve Latin felsefesinin slm dnce ve inanlarla uzlatrlp slam felsefesinin oluturulmasnda, Trk bilginlerinin inkar edilemez bir rol olmutur. 1351

Mesel, Yunan felsefesinin slam dnce tarihindeki ilk gerek temsilcisi, bugnk Kazakistan snrlar ierisinde bulunan Farb doumlu bir Trk bilgini olan Muhammed el-Farbdir (. 339/950). Latin Ortaanda Alfarabius adyla anlan Farb, metafizik, fizik, astronomi, mantk, psikoloji, siyaset ve musiki gibi eitli bilim dallarnda yazd 1606 kadar eseriyle Aristotalesin hemen btn fikirlerini slam dnceyle uzlatrmaya alt iin Aristodan sonra Muallim-i sani unvann almtr.7 Felsef bilgisinin esasn Farbden alan ve Doktorlarn Sultan unvanyla tannan byk bir filozof ve tabip olan bn Sinann (. 428/1037) Orta ada tbba birok yenilikler getiren Kanun adl eseri, slam dnyasndaki nemi kadar Avrupada da Tbbn ncili unvann kazanarak 600 sene boyunca okullarnda temel tp kitab olarak okutulmutur. Sfr ilk kullanan Harizm (Aral glnn gneyinde kalan topraklar) asll ve Latin kaynaklarnda Alkarismi, Algaritmi veya Algarismi eklinde geen byk matematik bilgini Harizm (. 232/847) de el-Cebr vel-Mukabele isimli eseriyle Batda Algebra diye bilinen ve ismini zikri geen eserden alan Cebr ilminin temellerini atmtr. Dier yandan dnyann yuvarlak olup hem kendi etrafnda hem de Gnein etrafndan dndn Avrupallardan ok nce ispatlayan Beyrn (. 453/1061), ayn zamanda matematikteki fonksiyon fikrini ortaya atan, Newtondan nce yer ekiminden bahseden, bir ksm gnmz lmlerine tpatp uyan 18 kimyasal maddenin zgl arln hesaplayan dnya apnda bir bilgin olma zelliine de sahiptir. Astronomi alanndaki kitaplar Avrupa mekteplerinde 700 sene ders kitab olarak okutulan dokuzuncu asr bilginlerinden Ahmed el-Fergn (. 247/861den sonra) de dnyann bugnk 23 27 dakika olan ekliptik eilimini ilk doru hesaplayan kii olarak tarihe gemitir. Mimari denilince, kukuuz, ilk akla gelen lmsz eserleriyle hl yaamakta olan Koca Sinandr. Mimarlk yaamnda birok cami, medrese, klliye, trbe, aevi, drifa (salk oca), su yolu kemeri, hamam, saray ve kervan saray yaparak 364 esere imzasn koyan Mimar Sinan, asl raklk dnemine ait stanbuldaki ehzade Camii ve Klliyesi, kalfalk dnemine ait Sleymaniye Camii ve ustalk dnemine ait Edirnedeki Selimiye Camii gibi eserleriyle nlenmitir. Corafyann bir ilim haline gelmesinde 29 yl hi durmadan kta kta, lke lke gezen bn Batuta (. 1369) ile btn slam corafyasn ke ke, bucak bucak dolaan Evliya elebinin (. 1682) seyahatnameleri nemli rol oynamtr. slam dnyasnda Corafya ilmindeki byk gelimenin bir sonucu olarak 800 sene ncesinde Mslman bilginler tarafndan zamanmzdakine benzer tarzda izilen dnya haritalar yannda, zellikle Pri Reisin Amerika haritas gerek bir aheserdir. Buraya kadar isimlerini zikredilip bilim tarihindeki nemli katklarna iaret edilen bilginlerin tamam Trk aslldrlar. Onlara bu dinamizmi kazandran, ilim ve medeniyet bakmndan ykselerek insanla nemli hizmetler sunmalarn salayan, elbetteki yeni dinleri slamiyet olmutur. Dolaysyla denilebilir ki Trkler, gerek asker ve idr alanlarda gerekse kltr ve medeniyet sahalarnda slamiyetle tarih safhasna kmlar, slamiyetle tarih safhasnda kalabilmiler ve hi kuku yoktur ki, yine slamiyet sayesinde tarihteki yerlerini alacaklar ve onu ilelebet muhafaza edeceklerdir. Nitekim Trk kavimlerinden, slamiyet yerine din olarak Musevlii benimsemi olan Hazarlarla Hristiyanl benimsemi olan Bulgar ve Macarlar gibi baz aznlk guruplar kendi z kimliklerini yitirmiler, hatta bugn iin onlarn Trklkleri dahi kukulu hale gelmitir.8 1352

Trklerin slam kltr ve medeniyetine katklar elbetteki sadece tabii ve felsef bilimlerle snrl kalmam, bunun yannda Tefsir, Hadis, Fkh (Hukuk), Kelam, Tasavvuf gibi temel slam bilimlerinin teekkl edip gelimesinde de byk katklar olmutur. Mesel, slam dnyasnda yaygn olan iki Snn kelam ekolnden birisini temsil eden Maturidiyye Mezhebinin kurucusu mam Eb Mansur elMaturid (. 333/944) ve bata, Kurandan sonra en salam kaynak olarak grlen Sahih-i Buharinin mellifi mam Buhar (. 256) olmak zere Hadis ilminde Ktb-i Sitte unvanyla tannan alt temel hadis koleksiyonunun melliflerinin hemen hemen hepsi birer Trk bilginidirler. Mslman Trk alimlerinin slam kltr ve medeniyetine katklar birok alanda grlmekle birlikte, daha youn biimde hukuk (fkh) sahasnda dikkati ekmektedir. Hukukta slam kaynaklarnda Mavernnehir diye tabir edilen Trkistan blgesi (Orta Asya) alimlerinin, zellikle, bugn slam dnyasnda en yaygn hukuk mektebi olan Hanef fkhnn gelimesinde katklar byk olmutur. slam hukuku Hz. Peygamber devrinden sonra ortaya kan yeni meselelere gelien artlar ve durumlar erevesinde uygun zmler retmek zere belli bir sistem ierisinde sahabe ve onlarn rencileri olan tabiin alimleri tarafndan gelitirilmeye allmtr. Zamanla bu alanda itihat yntemi ve corafya farkndan kaynaklanan bir ekollemeye gidilmitir. Daha hicr birinci asrda rey ve itihat arlkl Irak mektebi ile rivayet ve hadis arlkl Hicaz mektebi domutur. lk nceleri Irak ve Hicaz ekolleri erevesinde gelime gsteren slam hukukunda, sonraki dnemlerde hoca, yntem ve ilkeler baznda farkllklar arzeden ve zellikle kurucular saylan kiilere nisbetle Hanef, Malik, afi ve Hanbel nisbeleriyle anlan hukuk mektepleri domutur. Kitleler halinde slmiyete girdikleri X. yzyldan itibaren Trkler arasnda slam dnyasnda yaygn olan bu drt mezhepten zellikle Hanef mezhebinin daima, gerek toplum gerekse siys idare tarafndan benimsenip kollanan hkim mezhep konumunda olduu grlmektedir.9 Trk halklar arasnda zellikle Hanef mezhebinin yaygn olmasnn elbette bir takm sosyokltrel sebepleri vardr. Her eyden nce gerek Eb Hanfenin gerekse Eb Yusuf, mam Muhammed, mam Zfer, mam Hasan b. Ziyad gibi onun nde gelen rencilerinin yetitirdii birok fakih zellikle Hrizm, Bat Trkistan, Horasan ve Mvernnehir gibi halk yeni Mslman olmu blgelere giderek oralarda hocalarnn gr ve itihadlarnn tannmas, benimsenmesi ve yaylmas iin byk gayret gstermilerdir. Eb Hanifenin tabakat kitaplarnda ad geen 800 akn rencisinin nemli bir kesiminin, Ahvan, Isfahan, Hemedan, Rey, Crcan, Nese, Merv (Bugnk adyla Mari), Buhara, Semerkant, Belh, Harizm gibi Irakn dousunda yer alan ilim ve kltr merkezlerinden olduu ifade edilmektedir. Bunlarn nemli bir ksm gerek kendi bulunduklar blgelerde ders halkalar kurup talebe yetitirerek gerekse kadlk grevi slenerek Hanefliin yaylmasnda nemli katklar salamlardr.10 Ayrca mam Muhammedin blgede yaygn olan eserleri ile deiik alimler tarafndan bu eserler zerine yaplan erhlerin de, Hanef mezhebinin blgede iyice kk salmasnda byk rol olmutur. 1353

Dolaysyla hem Hanef hukuk ekolnn gelitirilmesinde hem de onun slam aleminde en byk ve en yaygn ekol haline gelmesinde zellikle Mavernnehir fakihlerinin katklar byk olmutur. Genel olarak fkhn zel olarak Hanef fkhnn gelime tarihinde, zellikle XI. ve XII. asrlardaki Mavernnehir fkh faaliyetleri mhim bir yere sahiptir.11 Dier taraftan zikredilen blgelerde yaayan Trk halklar, muhtemelen Haneflii kendi rf ve adetlerine, hayat anlaylarna ve tabiatlarna daha uygun bulmulardr. nk bu balamda Haneflik, dinin zellikle amel ynnn anlalmasnda rey ve itihada arlk vererek Hicaz-Arap toplumunun baskn rf ve telakkilerini nisbeten yumuatan ve farkl muhitlerce daha kolay benimsenebilen bir anlay temsil etmekteydi.12 Mezhebin kurucusu Eb Hanfe ve ilk nesil Hanef fakihlerinin (Eb Yusuf, mam Muhammed, mam Zfer gibi) grleri etrafnda oluan fkh kltrnn IX. ve X. yzyllarda Irak ve Kfenin dousunda kalan slam corafyasnda hzla yaylmasnn ardndan her blgede bu fkh mirasn, blgenin sosyo-kltrel durumu ve kendine hs artlaryla daha da zenginletirilerek gelitirilmeye baland ve fakihlerin, bulunduklar blge ve ehirlere nisbetle Belh alimleri, Buhra alimleri, Irak alimleri, Horasan alimleri ve Mavernnehir alimleri gibi bir gruplandrmaya tbi tutulduu grlmektedir.13 Ayn metodolojiyi esas almalarna ramen bu gruruplarn, kendi blgelerinin sosyokltrel artlarna paralel olarak zaman zaman farkl itihadlar benimsedikleri de olabilmekteydi. Mavernnehirde slam Hukuku Trklerin youn olarak yaadklar Mavernnehir, hemen hemen btn temel slam bilimleri asndan olduu gibi zellikle de hukuk (fkh) ilmi bakmndan olduka verimli bir blge konumundadr. Daha ilk Mslman olduklar gnden itibaren Trkler arasndan birok fakih, mfessir, muhaddis, mtekellim ve mutasavvf kmaya balamtr. Mesel, ilk mstakil Mslman Trk devletlerinden olan Karahanllar devrinde Trklerin, Mavernnehirde zellikle slam hukukunun gelimesinde byk katklar saladklar grlmektedir. Bu dnemde 300 kadar slam hukukusu yetimesi ve bunlara ait %98i Hanef fkhna dair 350den fazla eserin vucda gelmesi dikkate yandr. Gerekten tarih boyunca Mavernnehir, zellikle douya doru yaylarak Horasan ve Mvernnehirde en byk inkiafa ulaan Hanef fkhnn kalesi haline gelmitir. Nitekim birok mehur Hanef fakihinin, hep Mvernnehir blgesine mensup oluu bunun bir gstergesidir.14 Mvernnehirde slam hukuku bakmndan ok hareketli ve canl bir dnemi tekil eden Karahanllar idaresinde yetien fakihler, tabir caizse slam hukukunun kurucular roln slenmilerdir. Bu dnemde yetien fakihle kendilerini zellikle Eb Hanifenin rencileri Eb Yusuf ve mam Muhammedden nakledilegelen kitaplarn tetkik, tedris ve erhine vermilerdir. Bu yzden blge halknn %99u amelde Hanef mezhebini, itikadde ise yine bir Hanef alimi olan Eb Mansur elMaturdye nisbetle Maturid unvanyla anlan itikad mezhebini benimsemitir. afi fukahsndan ok az kimseye rastlanan blgede Hanbel ve Malik ekollerinden ise hemen hemen hibir eser ya da fakihe rastlanmamaktadr. 1354

X. ve XI. yzyl Karahanllar dnemi Mavernnehirinde Hanef mezhebinin en retken, en disiplinli ve en byk temsilcilerinden birisi, hi kukusuz, hukuku olduu kadar ayn zamanda usulc ve mnazarac da olan emsleimme es-Serahsdir. emsleimme es-Serahs ve slam Hukukuna Katks Asl ad Eb Muhammed b. Eb Sehl olan emsleimme es-Serahs15 mteahhirin dneminde yetien Hanef hukukularnn en byklerindendir. Serahs nisbesi doum yeri olan ve Mehed ile Merv (Mari) arasnda bulunan, bugn ran ile Trkistan snr zerinde Hariroud nehri kenarnda yer alan, ancak eski blgeleri Trkistan snrlar ierisinde kalan Serahs16 adl tarihi bir kasabadan gelmektedir. emsleimme (mamlarn gnei) lakab ise, hocas emsleimme Abdulaziz elHalvnnin (. 448/1056) vefatndan sonra, ilm yeterlilii ve hukuk formasyonunu takdir iin kendisini hocasnn krssne layk gren kamuoyu tarafndan verilmi onursal bir unvandr. Hocasnn vefatnda 48 yanda olan Serahs, hayatnn geri kalan ksmnda hep bu unvanla anlacak ve fkhta emsleimme denilince, ilk anda hep o akla gelecektir. Nisbeten yeni olan biyografi kaynaklarna gre doumu 400/1009 yllarna rastlayan Serahsnin, M. Hamidullahn ifadesine gre Trk soyundan olduuna dair mspet bir delil bulunmasa da, Buhrada tahsil grm, daha sonra ayn blgede ders vermi, en nemli eserlerini zkent (Bugnk zgn) hapishanesinde iml ettirmi ve hayatnn son yllarn Fergana ve Merinanda17 geirmi bulunmas, onun Bat Karahanllar dneminde yetimi bir Trk hukukusu olma ihtimalini glendirmektedir. Eserlerinde sk sk Trklerden bahsedip ergenlik a gibi onlara ait ok zel haller hakknda bilgilere yer vermi bulunmas da bu tezi teyit etmektedir.18 Serahs ilk yurtd seyahatini 410/1019 ylnda ok gen yata babas ile birlikte ticr amalarla gittii Badata gerekletirmitir. Bu tarihte Badat, Abbs hilafetinin bakenti ve dnya ticaret merkezlerinden biri konumunda olup Trkistan halk, Badat idarecilerini halife olarak tanyordu. Bu ilk seyahatinden sonra Buhrya dnen Serahs, orada din ilimleri tahsile balad. Bu dnemde Buhra dnya ilim ve kltr merkezlerinden biri idi ve orada devrin nl fakihlerinden emsleimme Abdulaziz el-Halvn (. 448/1057) gibi alimler ders veriyordu. Din renimini, emsleimme el-Halvan, eyhulislam Ebl-Hasan Ali es-Sud (. 461/1068) ve Eb Hafs mer b. Mansur el-Bezzz gibi devrin ileri gelen fakihlerinin ilim meclislerinde tamamlayan Serahsnin yetimesinde en byk katkya sahip olan ve uzun sre yanndan hi ayrlmad hocas Halvn ile balayan ilim silsilesi, mezhebin kurucusu Eb Hanifenin mmtaz talebelerinden mam Muhammede kadar uzanr.19 Bir taraftan Hal Seferleri gibi slam dnyasna d basklarn artt, dier taraftan Mavernnehirde eitli siys ve sosyal alkantlar sonucunda merkez idarenin paralanarak birden fazla hanln ortaya kt skntl bir dnemde, her trl zorluk ve glklere gs gererek renim faaliyetlerini srdren Serahs, fkh ilminde kendisini en iyi ekilde yetitirerek Hanef mezhebinde otorite konumuna ykselmitir. Vefatndan sonra hocasnn postuna oturarak tedris faaliyetlerine balam ve mteakip yllarda birok deerli alimin yetimesinde nemli katklar 1355

salamtr. Serahsnin ders halkalarna katlan rencilerin says hakknda kesin bir bilgi bulunmamakla birlikte, Burhaneddin Abdulaziz b. mer, Burhnleimme Abdlaziz b. Mze, Mahmud b. Abdulaziz el-zgend, Ruknddin Mesud b. Hasan el-Kn, Eb Bekr Muhammed b. brahim elHasr ve Osman b. Ali el-Bkend gibi dnemin nde gelen alimlerinin hep onun rahle-i tedrisinde yetitikleri bir gerektir. Fakihliinin yannda, mtekellim, munazarac ve uslcl ile de mehur olan Serahs, stn zekas ve gl hafzas ile tannmaktadr. Nitekim hemen hemen btn biyografi kaynaklarnn ittifakyla el-Mebst gibi hacimli bir eseri zkentde mahpus tutulduu kuyunun dibinden, kuyunun banda duran rencilerine tamamen hafzasndan iml ettirmi olmas, onun ne kadar gl bir hafzaya sahip olduunu gsterir.20 ocuk sahibi cariyelerin hr kimselerle evlendirilmesi gibi baz fkh meseleler konusunda zamannn nde gelen alimlerinden stnln ispatlayan Serahs, hem ulem ve halkn hem de yneticilerin takdirine mazhar olmasna ramen yapt bir nasihat sz sebebiyle dnemin idarecilerinin fkesini zerine ekmi ve bu yzden uzun mddet hapishanede tutuklu kalmtr. Hapis Hayat Kendi ifadesiyle yapt bir nasihat sz yznden dnemin hkmdarnn gazabna urayan Serahs, bu yzden Bat Karahanllar Devletinin idr merkezi olan zkentde 15 yl kadar hapis yatmtr.21 Eserlerinin yirmiyi akn muhtelif yerinde, genellikle de blm sonlarnda ksa ksa pasajlar halinde hapis hayat hakknda baz malumatlar veren Serahsnin, hapsedilmesinin asl nedeni hakknda ayrntl bilgi vermekten zellikle kand gzlenmektedir. Ancak imal bir ekilde, syledii bir nasihat sz yznden tehlikeli bir sultan tarafndan ve baz beyinsiz, aptal, fitneci, kalle, zndk ve hevperest alaklarn kkrtmas nedeniyle hapse dtn ve yakn gelecekte de pek kurtulma midi tamadn ifade etmektedir.22 Serahsnin ifadelerinden, hkmdar nezdinde madd ya da manev bir kar peinde koan bu dalkavuk ve yaltak tiplerin, onun szlerinden fena halde rahatsz olduklar ve kendisinin hapsedilmesinde nemli rol oynadklar anlalmaktadr. Elbetteki Serahsnin siys idareyle ztlamasn gerektirecek madd ya da kiisel hibir neden olamazd. O sadece ilah hukuku anlatyor, idarecilerin houna gitsin ya da gitmesin onun asla deitirilemeyeceini ifade etmeye alyordu. Bununla beraber 15 yl kadar ar hapis cezasna arptrlmasnn, basit bir nasihat sz ile geitirilemeyecek kadar cidd nedenleri olmaldr. Serahsnin bu kadar uzun sre hapiste tutulmasnn muhtemel nedenleri zerinde eitli tezler ileri srlmtr. Bu tezleri tek tek deerlendiren M. Hamidullah, bu konuda en tutarl tez olarak Prof. Menazir Ahsen Glnnin ileri srd tezi bulmutur. Sz konusu teze gre Serahs, idr yolsuzluk ve basklarn artt bir dnemde hkmdar tarafndan topluma zorla dayatlan haksz vergilere kar km, bylece hkmdarn fkesini zerine ekmi ve uzun yllar hapiste tutulmutur. Hatta Serahsnin, ayet haksz vergiler dayatlrsa, halkn mer vergileri dahi dememe hakk bulunduuna dair bir de fetvas bulunduu sylenmektedir.23 Bu dnemde idar yolsuzluklar ve halka 1356

dayatlan haksz vergiler sebebiyle ulem ile devlet arasnda cidd gerginlikler yaand, hatta baz nde gelen fakihlerin hkmdarlar tarafndan idam ettirildii bir gerektir. Serahsnin, kendi zamanndaki idar yolsuzluk ve zulmlerle ilgili olarak el-Mebstta geen baz szleri,24 onun da siys idareye kar tavr ald ve yaplan hakszlklara kar direnen baz hareketleri desteklediine iaret etmektedir. Dolaysyla onun idareye kar taknd bu olumsuz tavr, dnemin hkmdarnn fkesini zerine ekmi ve kendisini kontrol altnda tutarak halkn zerinde menf bir etkide bulunmasn nlemek amacyla uzun yllar hapishanede mahpus tutulmu olmas mmkndr. Serahsnin hangi hkmdarlar tarafndan hapsedildii hususunda ak bir bilgi bulunmamakla birlikte kaynaklarda geen malumatlara gre onun Bat Karahanllar Devleti hkmdarlarndan emslmlk Ebl-Hasan II. Nasr b. brahim (460-473/1068/1080), kardei Eb c Hdr b. brahim Han (473-474/1080-1081) ve Hdr Hann olu Ahmed Han (474-487/1081-1095) dnemlerinde hapsedildii anlalmaktadr.25 Uzun sre haksz yere hapiste tutulmas Serahsye ok ar gelmiti. Nitekim hapiste iml ettirdii el-Meb stun eitli blm sonlarnda sk sk ailesi, ocuklar, arkadalar ve kitaplarndan uzak kalndan yaknmas, bir an nce kendisini bu skntl hayattan kurtarmas iin gz yalar ierisinde srekli yce Allaha dua etmekte olduunu ifade etmesi, onun ne kadar ar artlar altndan bulunduunu gsterir.26 Btn bu zor artlara ramen yine de o, hapis hayatnn zorluklarn suknetle, sabr ve tevekklle karlyor, kendini ibadet ve taata vererek gecelerini nafile ibadetle, gndzlerini ise oru tutarak geirmeye alyordu. Onun bu zhd ve takva hli hapishane idarecilerini de derinden etkilemi olmal ki, bir sre sonra tedris faaliyetlerini hapiste de devam ettirmesi yolunda kendisine izin verilmitir. Serahsnin mahpusluk devresi ilm almalar bakmndan hayatnn en verimli devresini oluturmaktadr. Zira o, el-Mebst, Usll-fkh ve erhus-Siyeril-kebr gibi en hacimli ve en nemli eserlerini bu dnemde iml ettirmitir. Serahs, her ne kadar slam kltr muhitinde hapishanede ilm faaliyetlerini devam ettirip kymetli eserler veren ilk alimlerden olsa da, insanlk tarihinde elbette ki yegne deildir. Eski Yunan felsefesinin byk temsilcilerinden Sokrates, yakn tarihten talyan asll Campanella (XVII. asr sonu), ada alimlerden Hindistanl Ebl-Kelam Azd gibi bilginler de, uzun yllarn geirdikleri hapishanelerde ciltler tutan eserler veren mstesna kiilerdendirler.27 20 Rebilevvel 480 tarihinde Serahs hapisten karld, 30 Rebilevvel 480 tarihinde Ferganaya hareket etti ve 10 Rebilhir 480 tarihinde de Merinana ulat. Orada, muhtemelen Merinan yneticisi olan Emir Hasann28 zel ikram ve iltifatlarna nail oldu. Hapis hayatn ve bu sre zarfnda tutuklu bulunduu yerlerle ilgili farkl rivyetleri inceleyen M. Hamidullahn deerlendirmesine gre, Serahs nce bir kuyuya atlm, daha sonra kendisine kalede ders verme imkan salanm, sonra yine kale ierisinde bir zaviyede bir sre tecrit edildikten sonra 1357

Emir Gn lakabyla tannan st dzey bir yetkilinin konanda bir mddet gz hapsinde tutulmu ve sonra tekrar kaleye nakledilerek bir sre sonra tamamen serbest braklmtr.29 Menazir Ahsen Glnnin ileri srd ve Hamidullah tarafndan da uygun grlen bir teze gre Serahsnin serbest braklmasnda o sralarda Buhra, Semerkant ve zkent gibi ehirlerin bulunduu Mavernnehir blgesine sefer hazrlklar ierisinde olan byk Seluklu hkmdar Melikah etkili olmutur. Melikahn 482de Buhray, ardndan Semerkant ve 483te de zkenti kendi hakimiyet alanlarna katm olduu hususu dikkate alnrsa, byle bir etkiden sz edilebilir.30 Yorucu ve skntl, ama slam hukukuna katks bakmndan olduka verimli bir hayat sren Serahs, 483/190-91 ylnda mrnn son anlarn geirdii Fergnada vefat etmitir.31 Tutukluluk hali 20 Reblevvel 480 ylnda kalktna gre, onun Ferganada geirdii sre ancak yl kadardr. lm Kiilii Serahs, kukusuz Mavernnehir blgesinde yetien Hanef fakihlerinin en nde

gelenlerindendir. Onun kendisini daha ok fkh alannda yetitirmesinde, elbetteki onun ilim anlay etkili olmutur. Eserlerinin nszlerinde yer alan ifadelerine baklrsa, Serahsiye gre yce Allaha imandan sonra en byk farz ilim talep etmektir. Zira ilim peygamberlik mirasdr. Peygamberler hibir zaman miras olarak dinar ya da dirhem brakmamlardr. Onlarn braktklar miras, ancak ilimdir. Bu ilmi alan kii de gerekten nasipli ve bahtiyar kiidir. lmi, tevhid ve fkh ilmi diye ikiye ayran Serahs, toplumun her kesimden en az bir grubun dinde geni bilgi sahibi olmasn emreden et-Tevbe sresinin 122. yeti ile Allah kime hayr murat ederse, onu dinde anlay sahibi (fakih) klar,32 lim renmek her Mslmana farzdr33 hadisleri gibi din ilimlerini talep etmeye tevik eden naslara istinat ederek fkh, tevhit (uslddin) ilminden sonra en stn ilim olarak deerlendirmektedir.34 Serahs ve ada Ebl-Usr Pezdev, slam hukuk metodolojisi (usul) ve fur fkha (mevzat) dair yazdklar eserlerin yansra mezhep ii itihat ve tercihleriyle de sonraki dnem Hanef fkh literatr ve fakihleri iin nemli birer kaynak ve mesnet olmulardr.35 Eski ve yeni birok kii, Serahsnin Hanef itihat mertebelerinden nc kategoriyi tekil eden mesilde (meselelerde) mtehit mertebesinde olduunu sylemitir.36 Bu mertebede olan bir mtehit, ilm bakmdan zellikle mezhep kurucularndan herhangi bir grn nakledilmedii konularda mezhebin itihat esaslarna dayanarak gr beyan edebilecek ve yeni meselelere zm getirebilecek yeterliliktedir. Serahs, elbetteki sradan bir hukuku deildi. O, akll, dirayetli ve alkan bir fakih idi. Nitekim en nemli eserlerini ok zor ve skntl bir dnemde hapiste iml ettirmi olmas, onun ne kadar stn bir zeka, kabiliyet, sabr ve metnet sahibi bir kii olduunu gsterir. Esasen siyas sebeplerden dolay hapse atlan Serahs, stn bir siyas bak asna sahip olmak ve ayn zamanda slam literatre vukfiyetiyle zellikle de ilk dnemlerdeki sosyo-politik olaylar ok ynl olarak yorumlayabilme kabiliyetiyle dikkati ekmektedir. Mesela, Hz. Peygamberin, 1358

grnrde tamamen Mslmanlarn aleyhine olan Hudeybiye Anlamasn kabul ediini, genel kanaatn aksine o, Mekke mrikleri ile Hayber Yahudileri arasnda yaplan gizli bir anlamaya balamtr. Anlamaya gre ayet Muhammed, Mekke zerine yrrse, Yahudiler Medineye saldracak, Hayber zerine yrrse, bu defa mrikler Medineye saldracakt. Durumun Mslmanlar asndan olduka kritik olduunu farkeden Resulullah (s.a.s.) aleyhte gibi grnen bu anlamay her trl itiraz ve eletirilere ramen kabul etmenin Mslmanlar asndan daha uygun olacan dnmt.37 Byle bir yorum kukusuz, ancak tarih bilgilere derin vukfiyetle mmkn olabilir. Eserleri Hayatn Mavernnehirde fkh ilmini gelitirip yaymaya adayan Serahs, o zengin fkh birikimini, kendisi ile birlikte gtrmemi, aksine gerek ders halkalarna katlan rencileri araclyla gerekse lmsz eserleri vastasyla sonraki nesillere aktarmak suretiyle onu slam ve insanln hizmetine sunmutur. Daha talebelik yllarnda iken rn vermeye balayan Serahsi,38 eserlerini Arap dilinde kaleme alm, baz fkh kavramlarn Farsa karlklarn zikretmek ve zaman zaman Farsa beyitler nakletmek dnda eserlerinde baka herhangi bir dil kullanmamtr. En nemli eserleri ise unlardr: 1. El-Mebsut39 Serahsnin el-Mebsut isimli eseri, ilk dnem Hanef fkh kltrnn sonraki nesillere aktarlmas yannda onun anlalmasnda da byk rol oynayan nemli fur fkh eserlerinden biri konumundadr. Mezhebin kurucusu Eb Hanife (. 150/767) ders halkalarnda fkh meseleleri rencileri ile birlikte deerlendirip tarttktan sonra ortaya kan zmleri onlara iml ettiriyordu. Bu iml faaliyetleri sonucunda oluan ilk dnem Hanefi fkhnn en gvenilir metinleri, Eb Hanifenin rencilerinden Muhammed b. Hasan e-eybn (. 189/805) tarafndan derlenen ve sonraki nesillere tevatr ve hret yoluyla nakledildii iin Zahirr-rivaye adyla anlan u alt kitaptr: el-Asl (el-Mebst), ezZiydt, el-Camiul-kebr, el-Camiuss-sar, es-Siyerl-kebr ve es-Siyers-sar. Bu eserler Hanef fkhnn birinci dereceden kaynaklar olup zellikle mezhebin kurucusu mam Eb Hanife ile onun nde gelen iki rencisi mam Eb Yusuf ve mam Muhammedin grlerini ihtiva etmektedir. Daha sonra Hakim e-ehd (. 334/945) lakabyla anlan Ebl-Fadl Muhammed b. Ahmed el-Mervez, himmetleri zayflam fkh rencilerine kolaylk salamak ve kendilerinden istifadeyi ummiletirmek amacyla eybnnin zikri geen kitaplarn, tekrarlar karmak suretiyle ihtisar ederek el-Kf adl eserini meydana getirmitir. emsleimme es-Serahs de el-Kfyi el-Mebst adyla 30 czlk bir eserde erhetmitir. E. el-Mebstun nsznde geen baz ifadeler dikkatle incelenirse, XII. yzylda

Mavernnehirde fkh ilminin ksm bir kriz yaad anlalr. Serahs bu krize temelde sebep gstermektedir. a) Fkh rencilerindeki gayret ve himmet eksiklii. 1359

b) Baz hocalarn fkh bakmndan pek nem arzetmeyen tli meseleleri geni geni tahlile girimeleri ve zellikle de hilfiyt meselelerine dalmalar. c) zellikle baz kelam bilginlerinin fkh terminolojiyi, felsef terminoloji ile aklama abalar. te Serahs, hapishanede tutuklu bulunurken baz alim dostlarnn da talebi zerine fkh ilminin yaamakta olduu bu krizin almasna katkda bulunmak amacyla mezhepte en gvenilir ve en temel metinleri, genel kabul grm salam rivyet ve eserlerle erhe girimitir.40 Serahs, H. 466 ylnda imlya balad 30 czlk bu hacimli eserini, yaklak on yl sren youn bir almadan sonra H. 479 ylnda hitama erdirmitir. Buna gre ylda iki ciltten fazla eser vermi olmaktadr ki, bu onun eser verme kabiliyetinin hayli yksek olduunu gsterir.41 XII. asrda Mavernnehir blgesi fakihlerinden bir ou tarafndan el-Mebst adyla kendi zamanna kadarki Hanef doktrin, rivyet ve itihatlarn toplayan kapsaml eserler yazlm olmasna ramen, hibirisi Serahsninki kadar mehur olamamtr. Serahsnin eseri ise mezhep fkhn delilleriyle birlikte aktarmas bakmndan ayr bir nem tamaktadr. O nedenle Hanef literatrnde emsleimme denilince Serahs, el-Mebst denilince de onun bu eseri akla gelir.42 Hanef fkhnn temellendirildii ve bu mezhebe ait fkh grlerin delilleri ile birlikte aklanp sistemli bir tahlilinin yapld ilk ve en hacimli mutemed eser olan el-Mebsutun43 nsznde Serahs, eserinde mezhebin gr ve itihatlar zl bir biimde akladn belirtse de44 eserin hacmi, bunu nefyeder mahiyettedir. Mezhebin kabul edilmi dokrininin tesis edilip doruluunun isbatna allan eser, ayn zamanda ele alnan konularla ilgili dier grlerin de zikredilip tarafsz bir ekilde sistemli tahlilinin yapld ilk eser olma zellii tamaktadr. slam hukukunda mtehasss olan mehur Batl msteriklerden Schachtn ifadesiyle Serahs, meseleleri felsef bir tarzda ele almakta olup mezhep ierisinde meseleleri bu ekilde ele alp inceleyenlerin ilk mmessili durumundadr.45 el-Mebst Hanef fkhna olan katks yannda, ayrca XII. yzyl Trkistan ve Mvernnehir blgesinin sosyo-ekonomik ve sosyo-politik durumu ile ilgili ihtiva ettii pek ok deerli bilgiyle ummi tarih bakmndan da nem arzetmektedir. 2. Usls-Serahs46 Hanef metodolojisine dair kaleme alnan usl eserlerinin en nemlilerinden birisi, kukusuz Usls-Serahs adyla hret bulan Serahsnin, kendi isimlendirmesiyle Temhidl-fusl fil-usl veya Blus-sl fil-usldr.47 Fkh literatrnde usl adyla kaleme alnan eserler, hukuk metodolojisi trnde yaplan almalar ifade etmektedir. Fkh usl, fkh hkmlerin (mevzt) istinbatnda dikkate alnmas gereken kurallar aklayan ilmin ad, bir baka ifadeyle, bata Kuran ve Snnet naslar olmak zere icma, kyas, istihsan, maslahat, rf vb. gibi hkm kaynaklarndan hareketle yeni yeni ortaya kan 1360

meselelere eri zmler retmek iin bal kalnmas gereken kurallar btndr. Bir anlamda slam Hukuk Usl, bir mcerret hukuk almas, kanunlarn felsefesi, kanun yapma metodu, kanunlarn yorum ve tatbikinde takip edilmesi gereken kurallar demektir. Bu eit bir alma ne eski Yunan ve Romada, ne inde, ne de eski dnyann herhangi bir yerinde mevcuttu. Bunu ilk dnm olanlar, Mslmanlardr.48 Hanef fkh ekolnde ilk tedvin edilen fkh kitaplarnda mtekaddim mctehidlere ait hkm ve fetvalar aktarlrken, hangi usln takip edildii ve hangi kurallarn esas alnd ve konuyla ilgili mevcut naslarn nasl deerlendirildiine hemen hemen hi yer verilmeyip sadece hangi meselede hangi mctehidin nasl bir gr bulunduunun, varsa, istidll ettii yet ya da hadisin zikredilmesiyle yetinilirdi. Literatrde usliyyn (usulcler) diye adlandrlan bilginler, usl almalarnda doktrin sahibi mctehidlerin vardklar fkh zmleri ve varsa, takip ettikleri metodlarla ilgili aklamalarn baz alarak ilk dnem mezhep doktrine ve kendi dnemlerine kadar oluan fkh kltrne ortak bir aklama getirebilecek bir takm metodolojik kurallar, ilke ve esaslar belirlemeye almlardr.49 Fkh Usl dalnda ilk rnleri mam Eb Yusuf ve mam Muhammedin verdikleri, ancak onlarn eserlerinin deiik nedenlerden dolay gnmze kadar ulamadklar ifade edilmektedir. Bu sahada eseri gnmze ulaan ilk bilgin ise, er-Rislesiyle mam afi (. 204/820) olmutur. Ondan sonra gerek Hanef bilginleri gerekse dier mezheplere mensup bilginler, bu alanda saysz eserler vcuda getirmilerdir. Serahsnin yaad XI-XII. yzyllara ait Hanef usl literatr bir ynyle daha nceki asrlarda hoca-talebe ilikisi erevesinde gelien ifah gelenein tedvini, bir ynyle de o dneme kadar ki, Hanef fakihlerinin mezhepte genel kabul grm zm ve fetvalarn temellendirme, belli kurallarla aklama, savunma ve hangi nastan nasl bir usulle istinbat edilmi olabileceini tesbit etmeye ynelik gayretler olarak grlmektedir.50 Byle bir almann rn olan Serahsnin usl ile ada Fahrulislam Pezdevnin usl, hem bu sahada daha nce yazlan eserlerin sistematik tahlil ve tenkitinin yapld hem de daha sonraki Hanef usulclerinin esas aldklar kaynaklarn banda gelen eserler olarak dikkati ekmektedir.51 yleki Pezdev ile Serahs herhangi bir meselede gr birliine varmlarsa bu, ki stat (eyh) ittifak etmitir cmlesiyle ifade edilirdi.52 nsznde usln 479 evvalinin sonunda zkent kalesinde tutuklu bulunurken imlya baladn belirten Serahs, ayn yerde eserini telif nedenine de iaret etmektedir. Serahsye gre, yollarn en hayrls nceki imamlarn yolunu takip etmektir. Bu balamda mezhebin kurucusu mam Eb Hanife ile ikinci nesil lemsndan mam Eb Yusuf ve mam Muhammed gibi fakihler, rnek alnmas gereken ilmi ile amil gerek fakihlerdir. Bu yzden Serahs, zellikle bu imamn gr ve itihatlarn toplayan mam Muhammedin daha evvel zikri geen kitaplarn erhe ynelmi, el-Mebst isimli geni erhini tamamladktan sonra da, erhte takip ettii usl, fer meselelerin hakikatlerini anlamalarna yardmc olmas ve yeni meselelerin zmnde nasl bir yntem takip etmeleri gerektiini gstermek amacyla fkh talebeleri 1361

iin mstakil bir eserde toplamtr. Zira feri meseleler (hadiseler) snrsz, usl (genel kurallar) ise snrldr.53 eitli basklar yaplan eser, ifade ve slup bakmndan nisbeten ar olsa da hl en nemli usul eserlerinden biri olarak deerlendirilmekte, tarihteki nem ve deerini gnmzde de muhafazaya devam etmektedir. 3. erhus-Siyeril-kebr54 Serahsnin on kadar eser iml ettii zkent hapishanesinde en son kaleme ald eseri ise, mam Muhammedin son tasnifini oluturan devletler ummi hukukuna dair olan es-Siyerl-kebr adl eserine yazd zel erhidir. Bizzat kendi ifadesine gre Serahs, bu erhini yazmaya zkentde Emir Gn lakabyla tannan bir st dzey yetkilinin konanda gz hapsinde tutulduu srada 1 Zlkde 479/ubat 1087 tarihinde balam olup, daha sonra hapishanede yazm iine devam etmitir. Serbest braklmasndan sonra Ferganaya giden Serahs, Merinanda eyh Seyfeddin brahim b. shakn evinde, eyh Seyfeddin ve baz yre fakihlerinin istei zerine almalarna kald yerden devam ederek 3 Cemdiyell 480/Austos 1087 tarihinde eseri tamamlamtr.55 mam Muhammedin Zhirur-rivye diye bilinen mehur alt kitabndan bazlar zerine deiik bilim adamlarnca yaplan birok erhten nemli bir ksmnn yazmalar gnmze ulam olmakla birlikte,56 bunlar ierisinde bir ka defa neredilme ansn yakalayan Serahsnin erhus-Siyerilkebri ayr bir nem arzetmektedir. Serahs, dier eserlerinin aksine es-Siyerl-kebri hocalar Halvn, Sud ve Bezzz tarikleriyle mam Muhammede kadar uzanan ilm silsile yoluyla elde etmitir. Hatta hocas Sud de esere bir erh yazm, ancak onun erhi gnmze kadar ulama ansna sahip olamamtr.57 Eser, genel olarak devletler umm hukuku alannda kaleme alnan eserlerin en ilklerinden olmas ynyle de ayr bir neme sahiptir. Zira Bat aleminde devletler ummi hukukuna dair gerek eserler Bello, Vittoria, Ayala ve Gentili gibi melliflerle XVI. asrda ancak balayabilmitir. Bu tarihte talyan, spanyol, Hollandal vs. alimler, devletler hukukuna dair eserlerinde sadece Hristiyan milletlerin ve bilhassa beyaz rkn devletler hukukunu gz nne almlard. Avrupal olmayan dier memleketlerin meden milletler kulubne girme hakkna sahip olabilmeleri iin ise daha bir ka asr beklemek gerekecekti. Serahsnin Devletler Umm Hukukuna dair olan bu erhi ise, kendisi arlman, Nikefor ve Hrun er-Reidin ada olan eybnnin kaleme alm bulunduu daha eski bir eserin erhidir. Buna gre Mslmanlar bu sahada Avrupallara nazaran sekiz asrlk bir ncelie sahiptirler.58 Netice olarak gerek Bizans topraklarnda gerekse Orta Asya illerinde vazifeli bulunan Mslmanlarn askeri hayatna dair canl bir tablo izmesi ynyle siyas tarih bakmndan son derece nemli olan es-Siyerl-kebr erhi, umm tarih bakmndan da dnemin sosyo-politik ve sosyoekonomik durumu hakknda ilgi ekici saysz vakalar ihtiva etmektedir. Bu ynyle eser, hukukular 1362

dndakilere de birok faydal malumat veren bir eser olarak gzkmekte ve ayrca, ilk Mslman hukukular tarafndan gelitirilmi Devletler Ummi Hukukunun en eski bir bidesini tekil etmektedir. Bunlardan baka Serahsnin telif ve erh trnde kaleme ald daha pek ok eseri bulunmaktadr. mam Muhammedin Ziydtz-Ziydt zerine yazd en-Nketi (Haydarbd 1378/1958), Hanef fkhn derli toplu halde zetleyen ve gnmze ulaan ilk el kitab MuhtasarutTehv erhi, mam Muhammedin Kitbl-kesbini erhi, yine mam Muhammedin el-Camius-sar, el-Camiul-kebr ve ez-Ziydtn erhleri, Hassfn Kitbn-nafakt ve Edebl-Kdsini erhleri, Sfat erts-sa, el-Fevidl-fkhyye, Kitabl-Hayz ve Makmtl-Kymesi bunlarn balcalardr. Bu eserlerden nemli bir ksm gnmze ulam olup yazmalar halinde deiik dnya ktphanelerinde mevcuttur. Sonu olarak denilebilir ki, Orta Asya Trk bilginlerinin slam kltr ve medeniyetlerine olduu kadar dnya kltr ve medeniyetine de katklar inkar edilemeyecek kadar byk olmutur. Onlarn slam kltr ve medeniyetine katklar, zellikle hukukta Hanef fkhn gelitirme, temellendirme, savunma ve yayma alannda daha bariz biimde ortaya kmaktadr. Bu katkda en byk paya sahip olanlardan birisi, kukusuz Mavernnehir Hanef bilginlerinin tartmasz en nde gelenlerinden olan emsleimme es-Serahsdir. Zira kendisine zulmedenler tarihin karanlk sayfalarnda unutulup gittikleri halde o, gerek yetitirdii rencileri gerekse geride brakt dev eserleri vastasyla, slam kltr ve medeniyetine yapt katklaryla hep hatrlanm ve dnya durduka da hatrlanmaya devam edecektir. Bu mnasebetle 1964 ylnda Ankara lahiyat Fakltesi tarafndan Serahsnin 900. lm yldnm mnasebetiyle bir anma toplants dzenlenmi olduunu da hatrlatm olalm. Sz konusu toplantda onun hayat, eserleri ve eserlerinin yazmalar hakknda eitli bilim adamlar tarafndan birbirinden deerli tebliler sunulmu ve bilhere bu tebliler bir kitap halinde neredilmitir. Bundan byle Serahs gibi deerli bilginlerin asl doup bydkleri, hayatlarn geirdikleri, hizmet verdikleri ve vefat ettikleri Orta Asya Bamsz Trk Cumhuriyetlerinde de eitli mnasebetlerle anlp ydedileceklerini, onlarn hatralarnn oralarda da yaatlp canl tutulacan mit etmekteyiz. Tahll bir ruha sahip olan Serahs, erhlerinde elbetteki tamamen hareket serbestisine sahip deildi. Zira o, erhettii metne bal kalmak zorunda idi. Bununla birlikte zellikle erhus-Siyerilkebri, kendi dneminde Mslman idarecilerin ihtiya duyduklar bilgileri de ihtiva etmekte idi. Eserde gerek Bizans topraklarnda gerekse Orta Asya illerinde vazifeli bulunan Mslmanlarn asker hayatna dair canl bir tablo izilmektedir. Eser ayrca umm tarih bakmndan da ilgi ekii birok vaka ihtiva etmektedir. Mesel, Serahs, Bizansllarn Bulgar krall ile mnasebetlerinden bahsederken, toprak altnda cerayan eden muharebeleri alelde eylermi gibi anlatr. Ayrca kklere, kadnlara ve hatta yabanc elilere ait ticaret mallarndan gmrk vergisi alnp alnmayacandan, slam ordusunda grev alan eitli yardmclardan ve bu arada kadn hasta bakclardan ve hatta gen kzlardan bahseder.

1363

Serahs eserlerinde yine o dnemde cari olan para birimlerinden de sz eder. Ganimet mal olarak alnan ahinlerden, avda kullanlan yaban Hint kedilerinden, hara atlarndan, Merv (Mari), Buhr vs. ehirlerde imal edilmi astarl veya astarsz kaftanlardan, Kfe ve Buhra ehirlerinde ina edilmi evlerin zelliklerinden uzun uzun bahseder. Trkistan kylerinindeki camilerde Irakta bulunmayan vaizlerin mevcudiyetine iaret eder.59 slam ilimlere olduu kadar kendi dneminin sosyo-kltrel ve sosyo-politik durumlarna da hakim olan Serahs, eserlerindeki izahlarna kuvvet vermek iin Kuran ve Snnet yannda, o derin ilm vukfiyetiyle tarih vakalardan da geni lde istifade etmesini bilmitir. Kukusuz byk ilim adamlar yalnz yetitikleri muhitlerin deil, btn ilim dnyasnn kendileriyle iftihar ettii mstesna ahsiyetlerdir. Bu byk ahsiyetlerin hatralarn yaatp ilm faaliyetlerini devam ettirmek, elbetteki, kendilerinden sonra gelen nesiller iin hem bir vazife hem de bir eref vesilesidir. Bu stn kiilerden birisi de byk Trk hukukusu emsleimme Serahsdir. Serahsnin mrnn hemen hemen tamamn geirdii Buhra, zkent (zgn), Fergana ve Merinan ehirleri, XI. ve XII. asrlarda Mavernnehirin en nemli ilim ve kltr merkezleri idi. Bugn zkent hari, zikri geen ehirlerin hepsi zbekistan snrlar ierisinde yer almaktadr. zkent (zgn) ise Krgzistann O oblastna bal bir ehirdir (reyon). Serahsnin doum yeri olan Serahs kasabas ise bugnk Trkmenistan snrlar ierisinde bulunmaktadr. 2000 ylnda 3000. kurulu yldnm kutlanan tarih ehir Ota, bu uzun tarihi gemiini hatrlatacak kayda deer herhangi bir tarih esere rastlamak mmkn olmad gibi gerek Serahsnin kendi eserlerinde gerekse onunla ilgili biyografi kaynaklarnda sklkla zikri geen Karahanllar devletinin zkentteki tarih kalesinden de geriye sadece bir minare ile bir trbe kalmtr. Bu durum, zc olduu kadar ilim ve medeniyet adyla yola kan emperyalist glerin kltr ve medeniyet deerlerine ne denli sayg gsterdiklerinin de tarih bir belgesi hviyetindedir. Olduka retken bir alim olan Serahsnin eitli dnya ktphanelerinde birok yazmalar bulunan eserlerinden, el-Mebstun bir nushas dnda, hibir yazmasnn Orta Asya yazmalarnn topland Takent ktphanesi katalounda mevcut olmay da60 ayr bir znt kaynadr. Gemite gerek din ilimleri gerekse fen bilimleri alannda olduka mnbit bir toprak olan Orta Asya blgesinin, yeniden kendisini tarihteki yerine layk bir konuma ylseltecek alim ve bilginleri yetitirmesi dileiyle mill airimiz Mehmet Akif Ersoyun yzyln balarnda yazd u iki beyitle szlerimi bitirmek istiyorum: O Buhara! O mubarek, o muazzam toprak! Zilletin koynuna girmi uyuyor mstarak! bn-i Sinalar yzlerce dourmu iklim,

1364

Tek ocuk vermiyor guna ilmin, ne akim.61 1 2 3 4 5 6 Ez-Zmer, 39/9. bn Mce, Zhd, 15; Tirmiz, lm, 19. aban Den, Mslman lim ncleri Ansiklopedisi, stanbul 1987, s. 312. Den, a.g.e., s. 312. Den, a.g.e., (nsz), s. 5. Farbnin eserlerinin says hakknda eski ve yeni biyografi kaynaklarnda farkl rakamlar

verilmi olsa da, ondan geriye irili-ufakl 100den fazla eser kald anlalmaktadr. Geni bilgi iin bk. Mahmut Kaya, Farb, DA (Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi), stanbul 1995, XII, 157. 7 8 9 10 11 Hakk Dursun Yldz, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, stanbul 1990, VI, 42. Hakk Yldz, a.g.e., VI, 54. Ali Bardakolu, Hanef Mezhebi, DA, stanbul 1987, XVI, 8. Bardakolu, a.g.m., s. 3. Yusuf Ziya Kavak, XI. ve XII. Asrlarda Karahanllar Devrinde Mvernnehir slam

Hukukular, Ankara 1976, s. 306. 12 13 14 15 Bardakolu, a.g.m., s. 7. Bardakolu, a.g.m., s. 9. Kavak, a.g.e., s. 305. Biyografisi iin bk. bn Kutluboa, Tct-tercim f tabaktil-Hanefiyye, Badat 1962, s.

52; Abdlhay Leknev, el-Fevidl-behiyye f tercimil-Hanefiyye, Kahire 1324, s. 158; . Nasuhi Bilmen, Hukuku slamiye Kamusu, stanbul 1967, I, 456; es-Serahs Armaan, Ankara 1965; Muhammed Hamidullah, Serahs, A (MEB slam Ansiklopedisi), stanbul 1988, X, 502-507; a. mlf. Serahsnin Le Grand Livre de La Conduite Deltatine (es-Siyerl-kebir erhi) nsz, Ankara 1989, I, 31; Yusuf Ziya Kavak, XI. ve XII. Asrlarda Karahanllar Devrinde Mvern-Nehir slam Hukukular, Ankara 1976, s. 56-58; Ahmed zel, Hanef Fkh Alimleri, Ankara 1990, s. 42-43. 16 17 J. Ruska, Serahs, A, X, 502. Fergana ve bugnk adyla Marilan, zbekistan snrlar ierisinde yer almaktadr.

1365

18 19 20

M. Hamidullah, Serahs, A, X, 502. Kavak, a.g.e., s. 57 (Dipnot 6). Muhammed Hamidullahn izahna gre, rencilerinin yannda getirdikleri metinleri

kuyunun bandan okumu olmalar, Serahsnin de kuyunun dibinden onlar erhetmi bulunmas mmkndr. bk. Serahsi, A, X, 506. Ayn izah benimseyen Schachta gre ise renciler sadece Hakim e-ehidin Muhtasarn deil, ayn ekilde Serahsnin erhettii dier metinleri de okumulardr. bk. Schacht, a.g.m., s. 5. 21 22 Hamidullah, Serahs, X, 506. Serahsnin hapis hayatyla ailgili olarak eserlerinde geen kendisine ait pasajlar ve

onlarn deerlendirmesi hakknda bk. Salih Tu, Eserlerinde Rastlanan fadelerine Gre mam Serahsnin Hapis Hayat, es-Serahs Armaan, s. 43-60. 23 24 25 Hamidullah, nsz, I, 36. Mebst, X, 21. Hamidullah, nsz, I, 34-35.

26 27 28 29 30 31

Mebst, IV, 192, V, 229, VII, 59, 108, VIII, 80, 125, X, 144. Tu, a.g.m., s. 43. Hamidullah, Serahs, s. 504. Hamidullah, Serahs, s. 506; a. mlf. nsz, I, 39. Hamidullah, nsz, I, 40. Kaynaklarda Serahsnin vefat tarihi olarak h. 483, 490 ve 500 yllarn gsteren farkl

rivyetler bulunmakla birlikte Hamidullahn tesbitine gre, 483 yl bunlar ierisinde en doru olandr. bk. nsz, I, 32. 32 33 34 35 Buhar, lm, 10, 13; Mslim, mret, 175; Tirmiz, lm, 1; bn Mce, Mukaddime, 17. bn Mce, Mukaddime, 17. Serahs, Mebsut, I, 2; a. mlf., Usul, I, 9-10. Bardakolu, a.g.m., s. 10. 1366

36

Serahs, Usul (Nairin nsz), s. 9; Vehbe Zuhayl, el-Fkhl-islam ve edilleth,

Dmek 1409/1989, I, 47; Hamidullah, (Serahs), A, X, 502. 37 38 Hamidullah, Serahs, A, X, 507. Serahsnin talebelik yllarnda hocas Halvannin imlasyla kaleme ald Erats-sa ve

Makamatl-kyme adl eseri gnmze kadar ulam olup bilinen tek nushas Pariste Bibliotheque Nationalede (nr. Arabe 2800, vr. 442b-465b) numarada kaytl bulunmaktadr. 39 lk olarak 1324-31h. yllar arasnda Kahirede otuz cz olarak basm gerekletirilen el-

Mebstun, daha sonra 1414/1993 ylnda Beyrutta yine otuz cz olarak tahkikli neri gerekletirilmitir. 40 41 42 43 el-Mebst, I, 4. Tu, a.g.m., s. 46. Bardakolu, a.g.m., s. 10. Ahmed zel, Hanef Fkh Alimleri, s. 43; a. mlf. Fkh: Literatr DA, XIII, 15; a. mlf.

Hanef Mezhebi: Literatr, DA, XVI, s. 21; Zuhayl, a.g.e., I, 49. 44 45 2. 46 Serahsnin usl ilk defa Ebl-Vef el-Efgn tarafndan 1372/1954 ylnda iki cilt halinde el-Mebst, I, 4. J. Schacht, Notes on Sarahksis Life and Works, es-Serahs Armaan, Ankara 1965, s.

neredilmitir. 1393/1973 ylnda Beyrutta ayn neirden ofset basks yaplan eser, 1414/1993 ylnda yine iki cilt olarak Beyrutta yeniden baslmtr. 47 48 Hamidullah, nsz, I, XLVI. M. Hamidullah, Mehur Trk Hukukusu Serahsnin 900 nc lm Yldnm, Yeni

stanbul, 14 Nisan 1964. 49 50 51 52 53 Bardakolu, a.g.m., s. 13. Bardakolu, a. y. zel, Hanef Mezhebi: Literatr, DA, XVI, 25. Serahs, Usl (nr. Ebl-Vef el-Efkn), Beyrut 1414/1993, Nairin nsz, s. 3. Serahs, Usl, I, 9-10. 1367

54

Deiik dnya ktphanelerinde bir ok yazmas bulunan erhus-Siyeril-kebrin Arapa

asl, ilk defa 1335-1336/1916-1917 yllarnda drt cilt olarak Haydarbadda, daha sonra Arap Ligi tarafndan, Selahaddin Mneccidin edisyon kiritiiyle ilk cildi 1957-1960 yllarnda Kahirede neredilmitir. Eserin Kahire neri, daha sonra Abdlaziz Ahmed tarafndan IV. ve V. ciltlerinin de tahkikiyle be cilt olarak 1971de Kahirede yeniden neredilmitir. Selahaddin Mneccidden nce de eserin tahkikli neri iin teebbste bulunulmu, ancak o alma tamamlanamamtr. Fakat bu almann sonucunda eserin ilk iki ciltdi, M. Mustafa Zaidin tahkiki ve eyh M. Eb Zehrnn 112 sayfalk takdim yazsyla 1958 ylnda Kahire niversitesi tarafndan yaynlanmtr. Eserin Gaziantep mderris ve kadlarndan Debbzde Mehmed Mnb Ayntab (. 12138/1823) tarafndan yaplan Trke tercmesi ise, Sultan II. Mahmudun emriyle 1241/1825 ylnda stanbulda Arapa aslndan yaklak bir asr nce baslmtr. Eserin Muhammed Hamidullah tarafndan yaplan Franszca tercmesi de, Trkiye Diyanet Vakf tarafndan 1989 ylnda be cilt olarak Ankarada yaymlanmtr. 55 56 57 58 Ayrntl bilgi iin bk. Hamidullah, nsz, I, 34, 36-37, 43. Sezgin, GAS, I, 422-431. Hamidullah, nsz, I, 49. Hamidullah, Serahsnin Devletler Umm Hukukundaki Hissesi (trc. Salih Tu), es-

Serahs Armaan, Ankara 1965, s. 15-16. 59 Serahsnin erhus-Siyeril-kebrinin geni tantm iin bk. Hamidullah, Serahsnin s. 15-25.

Devletler Umm Hukukundaki Hissesi, 60 61

Hamidullah, Serahs, A, s. 507. Safahat (hzr. Orhan Okay- Mustafa sen), Ankara 1992, Sleymaniye Krssnden, 15

Ramazan 1330-15 Austos 1912. Bardakolu, Ali, Hanef Mezhebi, DA, stanbul 1987, XVI, 8. Bilmen, . Nasuhi, Hukuku slamiye Kamusu, stanbul 1967, I, 456. Den, aban, Mslman lim ncleri Ansiklopedisi, stanbul 1987. Ersoy, M. Akif, Safahat (hzr. Orhan Okay-Mustafa sen), Ankara 1992, Sleymaniye Krssnden, 15 Ramazan 1330-15 Austos 1912. es-Serahs Armaan, Ankara 1965. Hamidullah, Mehur Trk Hukukusu Serahsnin 900 nc lm Yldnm, Yeni stanbul, 14 Nisan 1964. 1368

Hamidullah, Serahsnin Devletler Umm Hukukundaki Hissesi (trc. Salih Tu) , es-Serahs Armaan, Ankara 1965. ss. 15-25. Hamidullah, Serahs, A, X, 502. Hamidullah, Muhammed, Serahs, A (MEB slam Ansiklopedisi), stanbul 1988, X, 502-507; a. mlf. Serahsnin Le Grand Livre de La Conduite Deltatine (es-Siyerl-kebir erhi) nsz, Ankara 1989, I, 31;. bn Kutluboa, Tct-tercim f tabaktil-Hanefiyye, Badat 1962, s. 52. J. Ruska, Serahs, A, X, 502. J. Schacht, Notes on Sarahksis Life and Works, es-Serahs Armaan, Ankara 1965. Kavak, Yusuf Ziya, XI. ve XII. Asrlarda Karahanllar Devrinde Mvernnehir slam Hukukular, Ankara 1976. Kaya, Mahmut, Farb, DA (Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi), stanbul 1995, XII, 157. Leknev, Abdlhay, el-Fevidl-behiyye f tercimil-Hanefiyye, Kahire 1324, s. 158. zel, Ahmed, Fkh: Literatr DA, XIII, 15; a. mlf. Hanef Mezhebi: Literatr, DA, XVI, s. 21; Zuhayl, a.g.e., I, 49. zel, Ahmed, Hanef Fkh Alimleri, Ankara 1990, s. 42-43. Serahs, Usl (nr. Ebl-Vef el-Efkn), Beyrut 1414/1993, Nairin nsz. Serahs, Mebsut, Beyrut 1414/1989, I-XXX. Usul, I, 9-10. Sezgin, GAS, I, 422-431. Yldz, Hakk Dursun, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, stanbul 1990, VI. Zuhayl, Vehbe, el-Fkhl-islam ve edilleth, Dmek 1409/1989, I, 47.

1369

Nizmiye Medreseleri ve Byk Seluklularda Eitim / Dr. Ahmet Ocak [s.721-727]

nn niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Seluklular, kurulularn tamamlayp Snn slm leminin liderliini ele aldklar zaman temsilcisi olduklar kesim iin Hristiyan Bizans ve i-Ftmler olmak zere iki tehlikenin belirdiini grmlerdi. Bizans, d tehlike olarak mevcudiyetini korurken, Ftmler de i tehlike olarak Snn dnceyi ve onun temsilcisi Abbs halfeliini tehdit eder hle gelmiti.1 Fatmler, ordularyla Msr ve Suriyeye hakim olmu, buralar iletirmeye almakla kalmam, nfuzlar altnda olmayan blgelerde de kendi taraftarlarn desteklemek suretiyle Abbas halfeliinin otoritesini sarsmak, Snnlii zaafa uratmak yolunu takip etmilerdi.2 Ftm halfeleri, Abbs halfeleriyle mcdele edebilmek iin bir doktrin yaratarak, kendi hilfet iddilarn pekitirmek ve bu iddia dorultusunda mcdele edilen devletleri propaganda yoluyla zayflatmak gibi bir gaye gtmekteydiler.3 Bu gaye ile Ezher Camiini yaptrarak buray i kurmaylarn ve propaganda iin kullanlan Dalerin yetitirildii bir s haline getirdiler.4 Ftmlerle ayn akdeyi paylaan ve Badt merkezli i bir devlet kuran Bveyhler, Ftmlerle ortak hareket ederek Snnlik zerinde bask oluturmaya balamt. Bu gelimelerin sonucunda Badat halfeliiyle birlikte onun temsilcisi olduu Snn dnce, siyasi destekten mahrum olduu iin, ilik karsnda yok olma tehlikesine maruz kalmt. Bu durumda Snn doktrini ihya edecek mit , doudan gelecek olan Trklerden bakas gzkmyordu.5 Nitekim Seluklularn Badata geliiyle Snnlik zafer kazanacak ve yok olmaktan kurtulduu gibi yeniden canlanma dnemine de girecektir. Seluklularn Hemedan zaptndan sonra, Halfe gizlice bir eli gndererek (1052) Turul Beyi Badta davet etti. Turul Bey de Halfenin davetine icbet edeceini ve Badta gelmek istediini bildirdi.6 Neticede beklenen kurtarc Badta gelerek duruma el koydu. 15 Aralk 1055te Badt camilerinde okunan hutbelerde Turul Beyin ad zikredildi ve Bveyhler Devleti de sona ermi oldu.7 Seluklularn Badta gelerek Snn dnyann liderliini ele almalarndan sonra, Ftmler adna propaganda faaliyetleri duraksamaya uratld gibi gerileme srecine de itilmitir. Bu durumu bir trl hazmedemeyen Ftmler iin, ncelikli hedef Seluklular olmutur. Artk propaganda gayretlerinin yanna yeni bir unsur daha ekleyerek iletirme almalarna devam etmilerdir ki, bu unsur Btnlik faaliyetleridir. Ftmlerin dtan yapt mcadeleyi Seluklu lkesinin iine tayan Btnler, lkenin her yannda grlerini yaymak ve Snn akdeyi ortadan kaldrmak iin gayret gstereceklerdir. Bu uurda kendilerine kar kan lim, vli vb. ahslar suikastle ortadan kaldracaklardr. Btnlerin tedhi hareketleri yznden insanlar ldrlyor, birbirlerini ekemeyenler, kar taraf Btnlikle itham ederek devlete cezalandrlmalarn salyordu. Bu yzden halk ikiye blnm durumdayd.8 1370

nde gelen limler, melikler, Btnlikle itham edilerek cezalandrlyor,9 lkenin her yannda karklklar karlyor, Isfahan gibi byk ehirlerde bile Btn tedhii yznden yzlerce insan lyordu.10 Bylece Ftmler, Seluklular zaafa uratmak suretiyle emellerine erime noktasnda nemli mesafeler katediyordu. Btnlik, bir noktada i dncesinin vurucu gcn oluturmakta, propaganda ve ikna yoluyla elde edilemeyenler korku ve tedhile susturulup, engel olanlar ortadan kaldrlmaktayd. Ftmlerin, zellikle de Btnlerin (smaillerin) slm lemi iin byk bir tehlike tekil ettiini kavrayan Seluklular Ehl-i snnet mezhebini glendirmek lzumunu da hissetmiti.11 Bu sebeple Snn medreseler ama gerei duyulmutu. Bylece Ftmlere kar kazanlan asker baarlardan sonra, onlarn Dou slm topraklarndaki uzants olan ve Seluklular asndan byk tehlike tekil eden Btnlere kar da bu ekilde baar kazanlacaktr. Bu gayenin tahakkuku iin Sultan Alp Arslan ve Nizmlmlk devletin yakn ve uzak hedeflerini belirlemilerdir.12 Bu dnceyi tahakkuk ettirmek iin gerekli zeminin hazrlanmas gerekiyordu. Sultan Alp Arslan, silaha silahla, fikre fikirle cevap verme zaruretini kavradndan dolay, ykc ve blc hareketlerle mcadele iin medreseler amak ve burada yetien insanlarla mcdelesini yrtmek istemitir. Artk Snn dnceyi yayacak olan eitli medreselerin ve dnemine gre niversite karakteri tayan Nizmiyelerin13almaya baland grlecektir.14 Kaynaklarn naklettii bilgilere gre Nizmiyelerin ilki, Alp Arslann grd gerek ve verdii izin zerine Niburda ina edilmitir.15 Sultan Alp Arslandan gerekli izni alan Nizmlmlk, hemen faaliyete geerek, hazineden harcad paralarla Niaburda ilk Nizmiye Medresesini bina ettirdi. kinci olarak alan Badt Nizmiye Medresesi iin Dicle kysnda yeterli arsa temin edildikten sonra, 1063te inasna balanm ve iki senede bitirilmitir.16 1066 senesi Eyll aynda Badatn ileri gelenleri ve halkn katlmyla Badat Nizmiye Medresesinin al gerekleti.17 Bu Medresede nl fi lim Eb shak rznin ders vermesi kararlatrlm olmasna ramen, ortaya kan bir meseleden dolay Eb shak ala katlmamt.18 Bunun zerine devrin limlerinden bn Sabbaa mderrislik teklif edilmi, O da birtakm garantiler aldktan sonra bu teklifi kabul etmitir. Bylece mesele zme kavumu ve bn Sabba, Badat Nizmiyesinde ilk dersine balamtr.19 Fakat halkn tepkisi ve mderris atamaya yetkili kiinin Nizmlmlk olmas sebebiyle bn Sabba bu grevden el ektirilerek, halfenin de ricac olmasyla Eb shak grevi kabul etmi ve mrnn sonuna kadar srecek olan Nizmiyedeki dersine balamtr.20 Bylece Nizmiye Medreselerinin en mehuru ve kendisinden en ok sz edilen Badat Nizmiyesi uzun yllar boyu srecek olan erefli ilim hayatna balam oldu. Bu medrese, hilfet merkezinde olmas, ayn zamanda mehur mderrislerin birounun burada ders vermi olmas bakmndan daha byk hrete kavumutur.

1371

Kendinden nce kurulan medreselerden ders proramlar ve mtemilatyla ayrlan Nizmiye Medreseleri, rencilerinin yemek, yatak ve ders aralar gibi btn ihtiyalarn karlama bakmndan da dierlerinden ayrlmakla kalmam, sonra kurulan medreselere de model vazifesi grmtr. Bu mkemmellik, medrese binasna da yansm ve grenleri hayrete drecek ekilde muazzam ina edilmitir. Nizmiyenin bykl ve gzellii herkesi bylemi, hibir medrese Nizmiyeye denk grlmemitir.21 Medreseler talabelerin barnmas, okumas, ibadet v.b. ihtiyalar gz nnde bulundurularak yaplm binalardr.22 Nizmiyeler, bu genel anlayn daha da tesinde mkemmel planlanp, ina edilmilerdir. Buna gre; medresede rencilerin ders grebilecei dersaneler,23 pek ok geni konferans salonu, depo, erzak kileri, zemin katta bir hamam ve bir de mutfa vard.24 Ayrca rencilerin ibadet ihtiyalar yannda Cuma namaz klnan ve halka vaazlar verilen bir mescit mevcuttu.25 Nizmiyelerin hepsinde eitli mevzularla alakal nefis kitaplardan oluan bir ktphane olup, bu ktphaneden sorumlu bir de hzin (mdr) bulunurdu.26 Hzin, ktphanenin en yetkili memuru olarak ilm ve idar ilerini yrtrd. Bunlar, sradan kimseler olmayp, devrin tannm ilim ve marifet erbab kiileriydi. Nitekim Badt Nizmiyesinin ilk hzini olan Eb Ysuf Ykub sferayin (. 1104) fakh, kelamc, edebiyat, ir ve hattatt.27 Baka bir hzin Eb Zekeriyya Yahya b. Ali (. 1108), nahiv, lgat ve edebiyat sahasnda zamannn nde gelenlerinden olup, sahasnda otorite idi.28 Ktphaneyi zenginletirmek iin, mdrn emrinde alan mstensihler deiik kitaplarn suretlerini kararak ktphaneyi zenginletirirlerdi. Varrakin de denen bu ahslarn ekserisi hattat veya edebiyat idi.29 Nitekim, 6000 cilt kitaptan oluan Badt Nizmiyesinin ktphanesine pek ok kitap bu yolla kazandrlmt.30 Ktphaneye kitap temin etmenin baka bir yolu da ba eklinde olup, ilk kitap vakfeden ahs Nizmlmlk olmutur.31 Daha sonra Halfe Nsr Lidinillah (1180-1225), binlerce eserden oluan koleksiyonunu Nizmiye Ktphanesine vakfettii gibi,32mehur tarihi Ibn Naccr (. 1245) 33 ve muhaddis Taceddin Ali Si de ndide kitaplarn Nizmiye Ktphanesine vakfetmilerdir.34 Seluklular, medreselerin ilm faaliyetlerini rahata yrtebilmeleri iin zengin gelirli vakflar tahsis etmi, onlar bol ve srekli bir gelire kavuturmulardr.35 Daimi bir gelire sahip olan medreseler, ml muhtariyete de sahip olmann yannda, aldklar maalarla geim kaygsndan kurtularak kendilerini mesleklerine veren retim yeleri; aldklar burslar ve kaldklar yurtlarla kendilerini kaygszca renime vermek imknn bulan rencileriyle yalnz zamanna gre deil, imdiki zamana gre de ileri messeseler saylabilirler.36 Bu gaye ile eitli emlak ve bir ar Nizmiyeye vakfedilmiti.37 Daha sonralar artan bir oranda vakf ve vakf gelirleri bym, Mool istilsyla berber inkiraza dene kadar devam etmitir. Nizmiye vakflarndan elde edilen gelir, medresenin hoca ve rencilerinin ihtiyalarn karlamaya yettii gibi, personelin yiyecek, giyecek, yatacak, snma ve aydnlatma ihtiyalarndan 1372

baka, eitim iin gerekli olan kat, mrekkep, kalem vb. ihtiyalarn karlamaya da yetmekteydi.38 Nizmlmlkn sfahan Nizmiyesine balad vakflarn gelirinin senede 10.000 dinara ulat39 ve Badt Nizmiyesinin 1129 senesindeki gelirinin ancak %10unun harcanabildii dnlrse,40 medreselerin gelirleri hakknda bir fikir edinilebilir. Nizmiyelerden nceki medreselerde mderrislik iin belirli bir art aranmazken, Nizmiyelerde mderris olabilmek iin zel artlar aranm, daha ziyade nceden mderrislik yapm kiiler tercih edilmitir.41 Sonralar ilimde ehliyetini ispat etmi kiilerin de mderris olarak tayin edildikleri grlmtr. Mderris olabilmek iin, ilm kbiliyetini ispat etmi olmak veya bir mderris tarafndan kendisine referans verilmesi yeterliydi.42 Mderrislerin atanmas iin gerekli olan menur, ou kez vezr emriyle43 veya hkmdar fermnyla oluyordu.44 Daha sonralar halfelerin de mderris atamasnda sz sahibi olduu grlmtr.45 Medreseye tayin edilen mderrisler genellikle bir seccde veya posta oturarak ders verir, renciler ise halka halinde dersleri dinlerlerdi. Bu post, o mderrisin ders verme yetkisinin bir iareti olup, kalabalk derslerde ise mderris bir krs zerine oturarak ders verirdi. Ayakta ders vermek genel temyle ve usle aykr idi.46 Mderrisler ders verirken zel kyafet giyerlerdi. Abbaslerin ilk dnemlerinen itibaren balayan ulemnn ve brokrat kesimin siyah cbbe giyme geleneinin ilim adamlarnn kyafeti olarak Seluklular dneminde de devam ettii grlmektedir. Nizmiye mderrisleri de ders verirken siyah bir cbbe giyer ve balarna zel bir sark sararlard. Tarha ad verilen bu sark, ders vermeye yetkili olmann da iareti idi.47 Grevden azledilen mderris bu cbbe ve sar geri iade etmek mecburiyetindeydi.48 Nizmiye Medreselerine tayin edilen mderrisler genellikle lnceye kadar bu grevi yrtrd.49 Mderrislikten ayrlmak ya ahsn kendi istei ile veya azli mmknd. Cveyn ve Eb shak gibi mrnn sonuna kadar bu grevde kalan mderrisler yannda,50 Gazl gibi drt sene sonra grevini terk eden mderrisler olduu gibi,51 bnl-Enbar gibi kendi istei ile mderrislikten ayrlanlar da vard.52 Nizmiye Medreselerinde derslerin ileniinde eitli ekiller uygulanrd. Derse namazdan hemen sonra Kuran okunmasyla balanr, ders esnasnda karlkl sorular sorularak, hem dersin anlalmas kolaylatrlr hem de tartma ortam meydana getirilirdi.53 Bazen hoca anlatr talebeler dinler, bazen de (hads dersinde olduu gibi) hoca talebelere yazdrmak suretiyle not tutturdu.54 Ders esnasnda metin zerinde uzun mzakereler yaplarak kapal noktalar aklanrd.55 Bu i yaplrken hoca ile renciler arasnda etin tartmalar olduu gibi, bazen bu tartmalar renciler arasnda da cereyan ederdi.56 Nizmiye Mderrisleri, sadece medrese talebelerine ders vermez, bilgi ve ilimlerinden halk da faydalandrrlard. Mderris Kazvn, Ramazanda tervih namaz klndktan sonra, huzuruna toplanan halka fecre kadar Kuran- Kermi sre sre tefsir eder, sonra da Nizmiyedeki dersine giderdi.57 Benzer ekilde, Nibur Nizmiyesi mderrislerinden Cveynnin medresedeki derslerinin yannda, 1373

halkn ve devlet ileri gelenlerinin katld vaaz toplantlar yapt ve ilim meclisleri kurduu bilinmektedir.58 Medresede ders veren mderrisler, uzmanlam kiiler arasndan seilirdi. Mesel, Eb Said Mtevell (. 1085) Nizmiyede usl dersi verirken,59 Eb Zekeriyya et-Tikrit (. 1219) lgat, tefsir ve Arapa dersleri vermekteydi.60 Yine sahasnda nde gelen bir mderris, mehur bir limden okuduu Sahh-i Buhryi okutmak zere Nizmiyeye davet edilmitir.61 Bylece eitimin merkezletirilmesi yannda, eitim programlarnda da yenilie gidilmitir. Ders proramlarnda krs sistemine ve ihtisasa yer verilerek her ders o sahann uzman hocasna verdirilmitir.62 htiya durumlarnda ise vekleten mderrislik grevine atanan kiiler grlmtr.63 Nizmiyelerden nce de mderrislerin cret aldklar, fakat bunun yaygn bir ekil olmad bilinmektedir.64 Nizmiye Medreseleri cretli mderrislere sahip ilk kurulu olma vasfna sahiptir.65 Vakf gelirlerinin zengin olmas ve devletin bu messeseye byk nem vermesi sebebiyle maalarn yksek tutulduu, bilinen bir husustur. Nitekim Badt Nizmiyesinin mderrislerinden olan Eb shak irz byk miktara ulaan bir cretle bu greve getirilmiti.66 Mderrislerin kesin olarak ne kadar cret aldklar bilinememekle beraber, maalarn genelde bolca ve cmerte verildii sylenebilir.67 Nizmiye Medreselerinde renci olmak iin bir ya kayd aranmad gibi,68 belirli kitaplar okuyarak gemek esas olduundan, eitim sresi iin de kesin bir rakam vermek mmkn deildir.69 Bunun bir baka sebebi de, rencilere istedii hocadan ders okuma gibi bir hrriyetin tannmasndandr.70 Hocann, ders halkasna girecek rencileri belirlemesi gibi bir ilm hrriyetinin yannda, rencinin de istedii hocada okuma ve ilim tahsil etme hrriyeti vard. Kiinin ilme olan itiyak ve kbiliyeti onun renci olmas iin yeterliydi. stelik her rencinin seviyesi ayn deildi. Bunda, medreselerde esas olan belli kitaplar okuyarak geme usulnn l alnmasnn yan sra, deiik yerlerde okuduktan sonra Nizmiyeye gelmenin de pay vardr. Nizmiye Medreselerindeki derslere talebelerin yan sra, bilgi ve grgsn artrmak isteyen vezirler, emirler, din bilginleri gibi ahsiyetler de katlmaktayd ki, bu tr katlmalar genelde mehur mderrislerin derslerinde olurdu.71 Nizmiye Medreselerinin madd imknlar ve hocalarnn ilimdeki hreti72 sebebiyle Azerbaycan, Tiflis, Yemen, Msr, Marip ve Endls gibi slm leminin deiik blgelerinden insanlar buralara gelerek ilim tahsil etmiler, sonra da memleketlerine dnerek Nizmiye misyonunu oralara tamlardr.73 Bylece Seluklu lkesinde Pamirden Msra kadar manev birlii gerekletirmenin yannda,74 ilim adamlar arasnda kaynama da salanmtr. Orta a medreseleri bugnk niversitenin gelimemi hali olup; ders programlar da Hukuk Fakltesi, lhiyat Fakltesi, Edebiyat Fakltesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi ve Fen Fakltesi mfredat programnn birletirilmi halidir.75 Buna gre Nizmiyelerde Kuran ve Kuran ilimleri, hads, fi fkh, Usl, Ear kelm, Hilaf, Cedel, Feriz, Arapa, Edebiyat, Sarf, Nahiv, Lgat, iir, Hitbet, Tarih, Corafya, Msk, Hat, Felsefe, Mantk, Riyaziyye, Handese, Hesap, Ncm vb. dersler okutulmutur. Nizmiye Medreseleri rgn eitimin yannda, geni halk kitlelerine hitap edecek 1374

faliyetleriyle yaygn eitim faliyetlerini de yrtmekteydi. Mderrislerin ders verme ekilleri incelendiinde bu hususu grmek mmkndr.76 Nizmiyeler alrken uygun corafi mevkiler seilmeye dikkat edilmitir. Badt gibi hilfet, sfehan ve Nisbur gibi imparatorluun nemli kltr merkezlerinin yannda, Basra, Taberistan ve Huzistan gibi i kesimlerin youn olarak bulunduu yerler de Nizmiyelerin seiminde dikkate alnmtr. Gelii gzel serpitirmenin yerine, medrese yaplacak beldelerin zellikleri yannda,77 medrese kurabilmek iin o mahalde ders verebilecek ilim adamnn bulunmas da gz nnde bulundurulmutur. Nizmiye Medreseleri ina edilen ehirleri yle sralanabilir: 1- Badat, 2- Belh, 3Nisbur, 4- Herat, 5- sfehan, 6- Basra, 7- Merv, 8- Amul (Taberistan), 9- Musul, 10- Fsenc (Bsenc), 11- Harcird (Hargird), 12- Rey, 13- Ceziret Ibni mer, 14- Zebd, 15- Huzistan, 16- Zhir.78 Nizamiyelere, devletin ihtiya duyduu adl, din, ml ve brokratik sahada alacak insanlarn yetitirilmesi salanm, Nizmiye mezunlar da yetkili kimseler olarak devletin yksek mevkilerinde yer alarak bu gaye iin almlardr.79 Seluklularn kurduu bu niversitelerden yetien insanlar sayesinde Mslmanlar medeniyet nderliini ellerinde tutabilmilerdir.80 Yeniden ihya edilen slmn gc ile Seluklunun gc birleerek, Hristiyanlarla uzun yllar devam edecek Hal seferlerine kar koyacak donanma kavumas temin edilmitir.81 Bunun yannda Nizmiyeler, kendilerinden sonra gelen medreseler iin bir model oluturmulardr. Daha sonra gelen hkmdar ve devlet adamlar medrese ama konusunda Nizmiyeleri kendilerine rnek almlardr.82 Seluklular, sdece fi Mezhebi zerine eitim yapan Nizmiye Medreselerini deil, dier ortodoks mezheplerin medreselerini de desteklemilerdir. Ama mezhep birlii salamak olduu iin, ykc ve blc mezheplerin dndaki btn grler desteklenmitir. Seluklu sultanlar, Hanef mezhebinde ve buna son derece bal kiiler olduklar iin Hanef medresesi amaktan da geri kalmamlardr. 1064te Alp Arslann elisi olarak Halfeye gnderilen ereflmlk Eb Sad Harezm, Badta geldiinde Nizmlmlkn vekilleri Nizmiyenin inasna balamlard. Bu ahs da Hanefler iin bir medrese ina etmek amacyla ie koyuldu. En uygun yer olarak mm Azam Eb Hanfenin kabrinin yann seip, burada inaat balatt.83 nce Eb Hanfenin kabri zerine kubbeli bir trbe, arkasndan da bu trbenin hizasnda geni bir mescit ve Hanefler iin bir medrese ina ettirdi. Medresede ders verecek mderrisleri tayin edip, medrese ve renci ihtiyalar iin zengin gelirli bir vakf kurdu.84 Bu medresede ilk dersi Haneflerin nemli ahsiyetlerinden Eb Tahir lys Deylem (.1098) vermitir. Yine nl Hanef limi Eb Tlib Hseyn Zeyneb de (.1118) bu medresede elli sene boyunca Hanef Mezhebi zere ders veren nemli bir ahsiyet olacaktr.85

1375

Medreseler, 1234te Abbas Halifesi Mustansrn yaptrd Mustansriyye Medresesinin kuruluuna kadar genelde tek mezhep zerine eitim yapan kurumlar olma vasfn korumulardr. Bu sebepten dolay her mezhep mensubunun eitim yapt medrese ayryd. Seluklular dneminde Badtta alan dier mezheplere ait medreseler ise unlardr.86 Tutuun Meliklerinden Humar Tekin tarafndan ina ettirilen Tutuiyye Medresesi, Bahaiyye Medresesi, Muvaffakiyye Medresesi, Muisiyye Medresesi, Emir Saadet Medresesi, Melikahn veziri Tacl-Mlk Ebul-anim tarafndan ina ettirilen Taciyye Medresesi, Ebul-Hasan Enbr tarafndan yaptrlan Skatiyye Medresesi gibi fi medreseleri yannda; Hanbeller iin ina ettirilen eyh Abdlkadir Clani (Geylani) Medresesi ve bni Hubeyre Medresesi gibi medreseleri saymak mmkndr. Seluklular dneminde medreselerin yannda, eitim faaliyetlerinin yrtld baka meknlar da grmek mmkndr ki, bunlar daha ok sflere mahsus yerler olan ribtlardr. nceleri sflerin srekli olarak toplanp ibadet edecekleri yerler olan zviyelar yannda87 daha sonralar tasavvuf bir nitelik kazanan ribtlar da zviye haline dnmt.88 ok sonra hankah da ayn manada kullanlmaya balannca, bu kelimeyle ifade edilen ve ilevleri ayn olan messeseler, sfler iin hizmet vermeye devam etmenin yannda eitim, retim ve telif merkezleri haline de gelmilerdir.89 IX. asrda ribt ile medresenin birlemesine ska rastlanr.90 Bununla birlikte ribtta ikmet eden sfler, bu meknlarda oturan limlerden Kuran, hads, fkh vb. ilimleri de renmekteydi.91 Seluklular dneminde ribtlar, sflerin barnma ve eitim merkezleri olmann yannda, bir beldeden dier beldeye seyahat eden limler ve talebeler iin menzil, konaklama yerleri grevini de grmekteydi.92 zellikle Badt, ilim ve kltr ehri olarak ribtlarn da oka bulunduu bir merkez haline gelmiti. Dier ehirlerden ilim renmek maksadyla Badta gelen fakir ilim yolcular bu merkezlerde barnrlard.93 Bu haliyle ribtlar, Seluklular dneminde, medrese ve cmilerin yannda halkn kltr hayatn etkileyen nemli kurumlar durumundadr. Bu merkezlerde toplanan ulem ve talebeler ders, mnazara ve aratrma ile megul olurdu.94 Ribtlarda oluturulan ktphaneler, zaman iinde gelierek kltr faaliyetlerine katkda bulunmaya balamt.95 Allha ulama yerleri olmann yannda ictima ve din grevler de if eden ribtlar, gelierek birer kltr messeseleri haline gelmiti. Bu yzdendir ki, tasavvuf kitaplarnn byk ounluu ribtlarda kaleme alnmtr.96 Badtta daha nce ina edilen Ribtuz-Zzen ve benzeri ribtlarn yannda,97 Seluklular dneminde de yeni ribtlar ina edilmitir. Eb Said Nisabur (.1086)nin ina ettirdii eyhuuyh Ribt sfler ve ilim yolcularna barnak olmann yan sra, ktphanesi ile de ilim ehline hizmet veren bir kurumdu.98 Ayn ekilde Ebul-Hasan Sf (.1099)nin mritlerini yetitirdii Ribtul-Bistam de99 dnemin nemli ribtlarndandr. Devrin nde gelen hads limlerinden Ali b. Ahmed b. Yusufun ina ettirdii Ribtud-Duvr,100 ile Beyhakden hads ve Cveynden de fkh okuyarak yetien Hakim Ebul-Fethin (.1105) ina ettirdii ribtlar da dnemin nemli yaplardr.101 Badttaki ribtlar, sadece anlatlanlardan ibaret deildir. Daha sonraki dnemlerde de ribt yapmna devam edilmitir. Sultan Melikah dneminden sonra yaplan ribtlar: Ahltiyye Ribt, Bedi 1376

Ribt, Ercuvan Ribt, Behruz Ribt, Benefe Ribt ve Zmrt Htun Ribt gibi ribtlar olup, saylar otuz be civarndadr.102 Seluklular dneminde sadece Badtta ribtlar yaplmam, lkenin her tarafnda bu tr binalar ina edilmitir. amn nde gelen hads, hendese ve heyet limi Smeyst (.1061)nin amda yaptrd ribt yannda,103 lkenin dier kesimlerindeki Ebul-Fadl Serahsnin ribt,104 Kueyrnin ribt,105 mam Gazlnin memleketi Tsta yaptrd ribt106 vb. dier ribtlarla sayy oaltmak mmkndr. Bahse konu meseselerde yetien sfiler, ayn zamanda devrin saygn limleri

hviyetindedirler. rnek olarak bazlarna bakldnda: eyhlislm Hakkr (. 1093)nin viz, fakh ve muhaddis olduu, insanlara hads naklettii; 107 Isa b. Ebl-Fethin (.1225) Nizmiyede mudlik yaparken Nsriyye Ribtnda da eyhlik yapt,108 Muhammed b. Ahmed et-Tabes (. 1089)nin hadste sika bir ahsiyet ve sf olduu109 ve Eb Nasr b. Eb Sad Suf (. 1100)nin sfahan, Badt ve skenderiyede hads dinledii, deiik limlere de hads naklettii bilgilerinden,110 dnemin sflerinin sradan insanlar olmayp devrin ilimleriyle mcehhez lim kiiler olduklar grlr. Benzer durum, Nisabur sflerinden Eb Yel Sbn (.1063)111 ve smail b. Ali Nisabur (.1103)112 gibi din limi ve mutasavvf ahsiyetlerde de grlr. Horasan ve Mvernnehir sflerinde de benzer hususlar grmek ve verilecek isimlerle saylarn oaltmak mmkndr. Sfler ekseriyetle din ilimlerle ilgilenmekte, zellikle de slmn temel ilimlerinden olan hadse yakndan ilgi duymaktadrlar. Bu ilgi ve bilgi, o insanlar din emirlere kar hassasiyete sevk ettii gibi, sahip olduklar tasavvuf anlaynn da slm emirlere uygun olmas sonucunu dourmutur.113 Seluklular dnemi iin nemli olan bu husus, daha nceki dnemlerde ska rastlanan ve birtakm din ve sosyal problemlerin ortaya kmasna sebep olan eriat-tarikat (medrese-tekke) atmasnn yaanmamas sonucunu dourduu gibi, toplum huzurunun salanmasna da hizmet etmitir. nl mutasavvf Serrcla balayan ve Seluklu Dnemi mutasavvflar Kueyr ve Gazl ile devam eden bu dinde hoca, tarikatte eyh hviyetli limler vastas ile tasavvuf slm toplumundaki sakncal pozisyonundan kurtulduu gibi, gayri slm unsurlardan da arndrlarak Snnliin hizmetine sunulmutur.114 Snn gr erevesindeki bu taravvuf anlay, i-Btn faaliyetleri boa kard gibi, msum imam akidesiyle insanlar Ftm halifelerine balanmaya ve onlarn akdelerini kabllenmeye aran grleri de tesirsiz klmtr. Bu da Seluklu Devletinin btnl yannda sosyal yapnn ve toplum barnn bozulmadan devamn salama bakmndan nemlidir. Medreselerden sonra, grlerini Snn ereve iinde ekillendiren bu tasavvuf anlay ve onlarn retildii ribtlar, birer eitim kurumlar olarak Seluklu Devletine ve Snn slm anlayna byk hizmette bulunmulardr.

1377

H. . Hasan, Tarihud-Devletil-Ftmiyye, Khire 1981, s. 230; E. Graefe, Ftmler, . A.

IV, s. 524; W. Barthold, slm Medeniyeti Tarihi, (ev. M. F. Kprl), Ankara 1977, s. 37. 2 Bu nedenle Arslan Besasiryi desteklemiler, Seluklulara kar isyan eden brahim

Ynala yardm etmilerdi. Bkz. Y. D. Gavname, Gulatu-ial-Batniyye F Biladi-am, Amman 1981, s. 20; H. I. Hasan, a.g.e., s. 233. 3 C. Cahen, Doutan Osmanl Devletinin Kuruluuna Kadar slmiyet, (ev. E. N. Erendor),

stanbul 1990, s. 178. 4 Makrz, Takiyyddn, Kitbul-Mevizi vel-tibr bi Zikril-Htat vel-sr II, Beyrut, s. 342;

Mustafa lib, Tarihud-Davetil-smailiyye, Beyrut 1975, s. 222 vd. 5 6 Z. Kitap, Trkistanda slmiyet ve Trkler, Konya 1988, s. 85. bn Tariberd, Ebul-Mehsin, en-Ncmuz-Zhire f Mlki Msr vel-Khira V, (tah. M.

H. emseddn), Beyrut 1413/1992, s. 58 vd; Abl-Farac, Gregory Abl-Farac (Bar Hebraeus), AblFarac Tarihi I, (nr. E. A. W. Budge-. R. Dorul), Ankara 1987, s. 306; M. A. Kymen, Turul Bey ve Zaman, stanbul 1976, s. 37. 7 Bkz. bnul-Esr, mduddn Ebul-Hasan, Kmil fit-Tarih X, Beyrut 1402/1982, s. 609 vd;

bn Kesr, smail b. mer, Bidye ven-Nihye XII, Beyrut 1990, s. 73; Suyt, Celluddn, TarihulHulefa, Msr 1371/1952, s. 417 vd; bn Tariberd V, s. 58 vd. 8 Bundr, Feth b. Ali, Zbdetn-Nusra ve Nuhbetl-Usra (Irak ve Horasan Seluklular

Tarihi), (nr. K. Burslan), stanbul 1943, s. 67 vd. 9 bnul-Cevz, Ebul-Ferec, Muntazam F Tarihil-Mulki vel-Umem IX, Haydarabad 1359, s.

129 vd.; E. Meril, Fars Atabeleri Salgurlular, Ankara 1975, s. 8. 10 Ravend, Rhatus-Sudr ve yetus-Surr I, (ev. A. Ate), Ankara 1957, s. 153 vd.;

bnul-Cevz IX, s. 120 vd. 11 12 13 14 B. Lewis, smailler, . A., V/II, s. 1123. A. M. Hasaneyn, A., Seluke Iran vel-Irak, Kahire 1970, s. 51 vd. . A. ubuku, slm Dncesi Hakknda Aratrmalar, Ankara 1972, s. 73. Bu konuda teferrutl bilgi almak iin bkz. A. Ocak, Nizmiye Medreseleri, (Baslmam

Yksek Lisans Tezi), Malatya 1993.

1378

15 122. 16

Bkz. Zekeriya Kazvn, Asarul-Bilad ve Ahbarul-bd Beyrut-, s. 412; M. A. Kymen, Alp

Arslan ve Zaman II, Ankara 1983, s. 372; M. Da-H. R. ymen, slm Eitim Tarihi, Ankara 1974, s.

Medresenin inasyla ilgili tartmalar iin bkz. Muhammed b. et-Turt, Sircul-Mlk,

(ev. S. Aykut), stanbul 1995, s. 346; yseddn Hondmr, Dstrul-Vzer, (tah. Sad Nefs), Tahran 1317/1899, s. 161 vd; bnul-Cevz XIII, s. 238; Zehebi, emsuddn, Dvell-slm II, Beyrut 1405/1985, s. 234; A. elebi, slmda Eitim retim Tarihi (ev. A. ardm), stanbul 1976, s. 114. 17 234. 18 Bkz. bnul-md, ehbuddin ed-Dmek, ezertuz-Zeheb f Ahbri men Zeheb III, (tah. bn Hallikn, Ebul-Abbs emseddn, Vefytul-Ayn ve Ebnu Ebniz-Zamn III, (tah.

hsn Abbs), Beyrut 1397/1977, s. 218; Zeheb, emseddn, Dvell-slm II, Beyrut 1405/1985, s.

A. Arnavt-M. Arnavt), Beyrut 1410/1989, s. 307.; Zeheb, ber II, s. 309; Sbt, a.g.e., s. 135. 19 bn Hallikn, Ebul-Abbs emseddn, Vefytul-Ayn ve Ebnu Ebniz-Zamn II, (tah.

. Abbs), Beyrut 1397/1977, s. 218; ber II, s. 309; Sbt, a.g.e., s. 135; bnul-md III, s. 307. 20 21 bn Hallikn II, s. 30; bnul-Cevz IX, s. 9; Sbt, a.g.e., s. 135. N. Maruf, Tarihu Ulemail-Mustansriyye I, Kahire 1976, s. 81; Nitekim seyyahlardan bn

Cbeyr, 1184 tarihinde Badat ziyaret ettiinde: Badatta otuz civarnda medrese mevcuttur. Fakat onlarn en mehuru ve en by Nizmiye Medresesidir. na edilen hibir kk, yap gzellikte onun denginde olamaz derken (Bkz. bn Cbeyr, Ebul-Hasan Muhammed b. Ahmed, Rhletu bn Cbeyr, Beyrut 1980, s. 205. ), bu gre Eb me ve bn Battuta da katlmaktadr. Bkz. Eb me, Abdurrahman b. smail, Kitbur-Ravzateyn f Ahbrid-Devleteyn, Khire 1956, s. 62; H. Emin, Tarihul-Irak fil-Asris-Seluk, Badat 1965, s. 284. 22 23 s. 171 vd. 24 Nizmiye Medresesi model alnarak ina ettirilen Emir Mercan Medresesinde bahsedilen S. Eyice, Mescid, . A., VIII, s. 51. Nisbur Nizmiyesi mderrisi Cuveynnin ders halkasnda 300 rencinin bulunduu

dnlrse dersanenin bykl hakknda bir fikir edinilebilir. Bkz. bn Cevz IX, s. 18 vd.; Subk V,

blmleri grmek mmkndr. Bkz. M. Asad Talas, Nizmiyye Medresesi, (ev. S. Cihan), Samsun 2000, s. 42 vd.; A. Mazahari, Mslman Orta ada Eitim ve retim, (ev. B. ok), Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi XII (1964), s. 122. 25 26 S. Eyice, a.g.m., s. 57. H. Emin, a.g.e., s. 234; S. Eyice, a.g.m., s. 62. 1379

27

Kutub, Muhammed b. kir, Fevtul-Vefyt IV, Beyrut 1973, s. 335; Subk IV, s. 359. Y.

Eche, a.g.e., s. 167. 28 Ykt Hamev, Mucemul-Udeb XX, Beyrut 1980, s. 25 vd; Suyt, Celluddn Ebul-Fazl

Abdurrahman, Buyetul-Vut f Tabaktil-Luaviyyn ven-Nuht II, Beyrut-, s. 338. 29 A. M. Hasaneyn, a.g.e., s. 190; A. elebi, a.g.e., s. 160. Nizmiye ktphanesi

hzinlerinden Ali b. Ahmed Bekr (l. 1179) iyi bir edebiyat ve hattat olup, deiik kitaplardan pek ok suretler kararak Nizmiye ktphanesini zenginletirmiti. Bkz. Y. Eche, Les Bibliotheques Arabes, Damas 1967, s. 169 vd.; Ykt XII, s. 284. 30 31 bnul-Cevz IX, s. 68; H. Emin, a.g.e., s. 392. bnul-Cevz VIII, s. 606; Subk V, s. 121; A. elebi, a.g.e., s. 188; Adam Mez, Onuncu

Yzylda slm Medeniyeti, (ev. S. aban), stanbul 2000, s. 212. 32 bnul-Esr XII, s. 104; Y. Eche, a.g.e., s. 170; . Ernsal, slm Medeniyetinde

Ktphaneler, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi XIV, stanbul 1986, s. 245. 33 bn Kad uhbe, Takiyyddn Eb Bekr, Tabaktu-fiiyye II, (tah. Abdulalm Han),

Haydarabad 1979, s. 156 vd.; N. Maruf, a.g.e. I, s. 237; Y. Eche, a.g.e., s. 171. 34 35 36 37 38 Y. Eche, a.g.e., s. 171. bnul-Adm, a.g.e., s. 59; Subk IV, s. 319. M. A. Kymen, a.g.e., s. 385. bnul-Cevz VIII, s. 606; Sbt, a.g.e., s. 140. Medrese rencilerinin temel ihtiyalarnn yannda, dier tm ihtiyalar devlet tarafndan

karlanmaktayd. Badat Nizmiyesinde ilk olarak mderrislik yapan bn Sabba greve balar balamaz her renci iin drt rtl ekmek verilmesini kararlatrmt. Bkz. Sbt, a.g.e., s. 135; Bu rakam 3. 250 gr. arla tekabl etmektedir. [Bkz. W. Hnz, slmda l Sistemleri, (ev. A. Sevim), stanbul 1990, s. 34; M. A. Kymen, a.g.e., s. 405, nu. 1329]. Benzer bir uygulamay da Nizmlmlkn Zhir Nizmiyesini anca buradaki her renciye ayda bir koyun ve belirli miktarda blgeye zgn bir tahl olan Sult verilmesini art komasnda grmek mmkndr. Bkz. Kazvn, a.g.e., s. 602. 39 40 41 A. elebi, a.g.e., s. 376. bnul-Cevz X, s. 11; M. A. Kymen, a.g.e., s. 387. M. A. Kymen, a.g.e., s. 390. 1380

42

Ahmed Gazl, mam Gazlnin medresedeki mderrislik grevini brakmas zerine

kardeine vekleten Nizmiyede mderrislik yapmtr. Bkz. bn Hallikn I, s. 97; Subk VI, s. 61. 43 Nitekim Badd medresesinin ilk mderrisi Eb shak (Sbt, a.g.e., s. 135) ve Gazl gibi

mderrisler Nizmiye mderrisliine Nizmlmlkn menuru ile tayin edilmilerdi. Bkz bnul-Cevz IX, s. 53, 246; Bundr, a.g.e., s. 81. 44 bnul-Cevz IX, s. 206; bnul-Esr X, s. 185; bnun-Naccr, Muhibbuddn Eb Abdullah,

Zeylu Tarihi Badd XVI, (tah. K. Eb Ferah), Beyrut, 218 vd. 45 Bkz. Kalkaand, ihbuddn Ahmed b. Ali, Subhul-A f Snatil-n X, (tah. M.

Hseyn emsddn), Beyrut 1407/1987, s. 302 vd. 46 S. Eyice, a.g.m., s. 67; Nitekim, Nizmiye Medresesi mderrislerinden, Mustazhir olarak

da bilinen Eb Bekir (l. 1113) Badd Nizmiyesinde ders verirken bir divan zerine oturarak ders verirdi. Bkz. bn Hallikn IV, s. 220.

47

1241 senesinde Nizmiye Medresesi mderrisliine atanan Eb Muhammed Bderye

dier mderrislere rnek olmas iin, medreseye girerken tarha giyme izni verilmiti. Bkz. bnulFuvt, Kemluddn Abdurrezzk b. Ahmed eybn, Havdisul-Cmia, (tah. Ber Avvn Marfmd Abdusselm Raf), Beyrut 1997, s. 17. 48 1228 ylnda mderrsislikten azledilen ihbuddn Zencn, evine dnerken tarhasz

olarak dnmtr. Bkz. bnul-Fuvt, a.g.e., s. 17; A. Mazaheri, a.g.m., s. 122. 49 50 51 52 53 54 55 M. A. Kymen, a.g.e., s. 390. bnul-Cevz IX, s. 6; Subk IV, s. 215 vd. bn Hallikn IV, s. 216 vd. bn Kad uhbe II, s. 9. H. Emin, a.g.e., s. 230; A. elebi, a.g.e., s. 387. S. Eyice, a.g.m., s. 64; A. elebi, a.g.e., s. 383. bnus-Salh, Takiyyuddn Eb Amr, Tabaktul-Fukahi-fiiyye II, (tah. Muhyiddn Ali

Necb), Beyrut 1413/1992, s. 576 vd. 56 57 bn Hallikn III, s. 287. Subk VI, s. 10. 1381

58 59 60 61 62 63

bn Hallikn III, s. 168 vd. bnul-Cevz IX, s. 18; Zeheb, ber II, s. 338. Subk VIII, s. 357. S. Eyice, a.g.m., s. 65 vd. H. Emin, a.g.e., s. 228 vd. Bunlarn en mehuru mam Gazlnin kardei Ahmed Gazldir (l. 1126). Bkz. bnul-

Cevz IX, s. 87; bn Hallikn I, s. 97. 64 65 66 67 68 69 70 A. elebi, a.g.e., s. 236. M. Da-H. R. ymen, a.g.e., s. 204. Sbt, a.g.e., s. 135. A. elebi, a.g.e., s. 246. M. A. Kymen, a.g.e., s. 404. Y. Akyz, Trk Eitim Tarihi, Ankara 1982, s. 36. Nizmiye mderrislerinden Eb Abdullah et-Taber (l. 1104) nce Abdulafir Frisden

hads okumu, sonra Horasandaki hocalardan istifade etmi ve nihayet Eb shak rzden fkh tahsil etmiti. [Bkz. bn Kad uhbe I, s. 286 vd.]. Baka bir mderris Eb Mansur b. er-Razzz (l. 1144), Gazl, Eb Bekir ve lkiya Harrasi gibi deiik Nizmiye mderrislerinden fkh okumu, devrin limlerinden hads dinlemiti. Bkz. Subk VII, s. 93. 71 mamul-Harameyn Cveynnin derslerine rencilerin yan sra sekin din limleri de

katlrd [Bkz. bnul-Cevz IX, s. 18 vd.; Subk V, s. 171]. Gazlnin derslerine devrin byk limleri de itirak ederdi. Bkz. bnul-Cevz IX, s. 168 vd. 72 Nizmiye mderrislerinin itibar son derecede yksekti. Nitekim, Nisabr Nizmiyesi

mderrisi mmul-Harameyn Cveyn vefat ettii zaman 400 civarnda olan talebesi hocalarnn arkasndan haykrarak alam, kalemlerini, okkalarn krmlar ve Cveynnin Men Cmiindeki minberini paralamlard. Cveynye tutulan yas yznden medrese bir yl kapal kalmt. Bkz. Subk V, s. 181 vd.; . Hallikn III, s 168 vd.; S. Eyice, a.g.m., s. 68. 73 Subk VII, s. 256, VIII, s. 294 vd.; bnus-Salh I, s. 223; Makrz, Takiyyddn Ebul-

Abbs, Kitbul-Mukaffal-Kebr VI, (tah. Muhammed Yalav), Beyrut 1411/1991, s. 121; bnunNaccr, Muhibbuddn Eb Abdillah, Zeylu Tarihi Badd XVI, (tah. K. Eb Ferah), Beyrut-, s. 7. 1382

74 75 76 77 78

H. G. Yurdaydn, slm Tarihi Dersleri, Ankara 1982, s. 75. H. Atay, a.g.m., s. 27; M. A. Kymen, a.g.e., s. 410; H. R. ymen, a.g.m., s. 40. Bkz. bnul-Cevz IX, s. 18 vd.; Subk V, s. 171vd. Abdulmecid Ebul-Futh Bedev, et-Tarihus-Siys vel-Fikr, Cidde 1403/1983, s. 216 vd. bn Tariberdi, Yusuf, Menhelus-Sf vel-Mustevf Badel-Vf, Kahire 1984, s. 387;

bnul-Esr XI, s. 289 vd.; Subk IV, s. 313; bnul-Cevz XVI, s. 241; Eb me, a.g.e., s. 62 vd.; Kazvn, a.g.e., s. 602; M. erafeddin, Seluklular Devrinde Mezahib, Trkiyt Mecmuas I, (stanbul 1925), s. 108. 79 80 81 . Kafesolu, Seluklu Tarihi, stanbul 1972, s. 175 vd.; H. Emin, a.g.e., s. 223. Mevdd, Seluklular Tarihi (ev. A. Genceli), Ankara 1975, s. 10. W. Durant, slm Medeniyeti (ev. O. Bahaeddin), stanbul, s. 34; A. Donuk, Prof. Dr.

brahim Kafesolu, stanbul 1989, s. 37. 82 H. Emin, a.g.e., s. 218 vd.; S. H. Nasr, slmda Bilim ve Medeniyet (Nr. N. Avc vd. ),

stanbul 1991, s. 70. O. Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul 1980, s. 332. 83 84 85 86 87 88 89 90 91 Bundr, s. 31 vd; bn Kesr XII, s. 173. bnul-Cevz XVI, s. 100 vd; Zeheb, ber II, s. 309; S. Hseyn, a.g.e., s. 47. M. Useyr, a.g.e., s. 285 vd. Bu medreseler iin bkz. H. Emin, a.g.e., s. 380 vd.; Zeheb, Dvel II, s. 292. A. Y. Ocak-S. Fark, Zviye, . A. XIII, s. 468. A. Y. Ocak, Zviyeler, Vakflar Dergisi XII, (1978), s. 248. H. Emn, a.g.e., s. 286. Semavi Eyice, a.g.m., s. 59 vd. Useyr, Merzen, Haytul-lmiyye fil-Irk fil-Asris-Selk, Mekke 1407/1987, s. 242; H.

Emn, a.g.e., s. 239. 92 93 H. Emn, a.g.e., s. 244. H. Emn, a.g.e., s. 240. 1383

94 95

Useyr, a.g.e., s. 241. Ebul-Hasan Sf, Eb Said Sfnin Badtta ina ettirdii eyhu-uyh Ribatnda

ktphane hzini olarak grev yapmt. Bkz. bnun-Naccr I (XVI), s. 243 vd. 96 97 98 Useyr, a.g.e., s. 240. H. Emn, a.g.e., s. 239; Useyr, a.g.e., s. 141. bnul-Esr X, s. 159; Zeheb, ber II, s. 340. Nitekim Nisaburlu sf Ali b. Cafer (Ebul-

Hasan Hzin), Horasan eyhlerinden yetitikten sonra Badda gelerek eyhu-uyh Ribtnda ktphane hzinlii (mdrl) grevini stlenmi ve bu grevini mrnn sonuna kadar devam ettirmiti. Bkz. bnun-Naccr I (XVI), s. 243 vd. 99 Bkz. bnud-Dimyat IXX, s. 31 vd; Useyr, a.g.e., s. 240.

100 bn Kesr XII, s. 156; Zeheb, ber II, s. 352; bn Tariberd V, s. 136. 101 bn Kesr XII, s. 178. 102 Useyr, a.g.e., s. 240 vd. 103 Bkz. en-Nuaym, Abdulkdir b. Muhammed, ed-Dris f Tarihil-Medris II, (tah. Cafer Hseyn), Beyrut 1988, s. 151 vd; Zeheb, ber II, s. 300; bn Tariberd V, s. 71, nu: 1. 104 Abdurrahmn Cm, Nefehtul-ns, (nr. L. eleb), stanbul 1993, s. 340. 105 A. Cm, a.g.e., s. 403. 106 Subk VI, s. 200. 107 bn Tariberd V, s. 136; bnun-Naccr XVI, s. 340 vd. 108 Subk VIII, s. 345. 109 Zeheb, ber II, s. 345. 110 bnun-Naccr XVI, s. 253 vd. 111 Zeheb, ber II, s. 304. 112 Zeheb, ber II, s. 374. 113 Geni bilgi iin bkz. A. Ocak, Seluklularn Din Siyaseti ve slm lemi (1040-1092), (Baslmam Doktora Tezi), Malatya 1999. 1384

114 Fazlurrahman, slm, (ev. M. Da-M. Aydn), stanbul 1981, s. 176 vd.

1385

Yerli ve Yabanc Kaynaklar Inda Seluklu Hastaneleri ve Tababetin Avrupa'ya Tesirleri / Prof. Dr. Arslan Terziolu [s.728-741]
stanbul niversitesi stanbul Tp Fakltesi / Trkiye I. Giri slam uygarlna dair aratrmalarn Avrupada ve bizde ok daha eski tarihlerde balamasna karn, Seluklu aratrmalarnn zellikle Seluklu hastanelerinin bilimsel aratrlmasnn ancak 1925ten sonra balad, bu alandaki ilk almalarn Dr. ssa Ahmed, Prof. Sheyl nver, Sedat etinta, Prof. Albert Gabriel, Prof. Ernst Herzfeld tarafndan yrtld bir gerektir.1 Seluklu Trklerinin XI. yzylda dou slam dnyasnn hakimi ve koruyucusu olarak Akdenize kadar yaylmalarnn sadece Trk ve slam tarihi iin deil, Avrupa tarihi iin de bir dnm noktas olduu ancak son zamanlarda anlalmaya balanmtr. Avrupada Rnesans devrinin domasnda Seluklularn oynad rol etraflca aratrldnda, Seluklularn Avrupa kltrn, bilhassa Avrupa tbbn, Avrupa hastanelerini ve niversite kurulularn ne kadar ok etkiledikleri daha belirli bir ekilde ortaya kacaktr. Baz bilim adamlarnca dnyann ilk resmi niversitesi olarak nitelendirilen Badattaki Nizamiye Medresesi, 1067 ylnda Seluklu Sultan Alp Arslan tarafndan kurulmutur. Ayrca tababet de tahsil edilen bu Nizamiye Medresesinin bir de hastanesi vard.2 Bu medresede Abd al-Latif Badad gibi eserleri sonra Latinceye evrilen byk slam hekimleri ders vermilerdir. Seluklular Devrinde Badatta kurulan Mustansriye Medresesinde dier ilimlerin yan sra tp tahsil edildii gibi Basrada ayrca bir tp medresesi tesis edilmitir.3 Kurduklar imparatorluun, dou ile bat arasndaki kervan yollarnn zerinde olduunu bilen Seluklularn, bulac hastalklarn, sivil halk ve ordu iin byk tehlikesini dnerek, daha Turul Bey ve Alp Arslan devirlerinde birer tp merkezi niteliinde hastaneler tesis etmeye baladklar grlr. Seluklu Trkleri Turul Bey (995-1063) zamannda Badata gelerek slam dnyasnn hakimiyetini zerlerine aldklarnda, 981-982de Badatta Diclenin bat yakasnda iletmeye alan mehur Add Hastanesi hl mevcuttu. Harabe olmaya yz tutan bu hastane Turul Bey zamannda Abdlmelik Eb Mansur b. Yusuf tarafndan tefti edilerek tamir ettirildi ve 3 hazinedarla 28 hekim oraya tayin edildi.4 Baz kaynaklara gre, Seluklu Sultan Alp Arslanla olu Melikaha vezirlik eden Nizamlmlkn Niapurda tesis ettii Bimaristan ilk Seluklu hastanesidir.5 Gazneli Mahmudun saraynda alan byk Trk-slam hekim ve ilim adam el-Birnnin (9731051) Kitb as-Saydala isimli eczacla dair kitabnda bir sre altndan bahsettii Gaznedeki hastane ve ksa bir sre nce vakfiyesi bulunan Karahanl Trk Hakan Tamga Bura Han Abu bhak

1386

brahim ibn Nasrn (1051-1068) Semerkantta 1065te tesis ettii hastanenin ilk Seluklu hastanelerinden biraz daha nce tesis edilmi olduu anlalyor.6 Bugne kadar ulaabilen Seluklu hastanelerinden Halepteki ve amdaki Nureddin Hastaneleri (1154), Kayserideki Gevher Nesibe Hastanesi ve Gyaseddin Keyhsrev Tp Okulu (1206), Sivastaki Keykavus Hastanesi (1217), Divriideki Behramahn kz Turan Melikin Hastanesi (1228), Tokattaki Gk Medrese denilen Pervane Bey Hastanesi (1275), ankrda Atabey Ferruh Hastanesi (1235) ile Kastamonudaki Ali b. Pervane Hastanesinin (1272) ilmi olarak aratrlmas ile Seluklu Trklerinin eski vatanlar Trkis tandan bunlarn ha eklinde 4 eyvanl planlarn ve sonradan Avrupada gotik mimarisinin gelimesine yol aan kubbe konstrksyon zelliklerinin yan sra 12 hayvanl takvimlerinden esinlenen hayvan figrleri ile ay ve gne motiflerini birlikte n Asyaya getirdikleri grlmektedir.7 Sadece gnmze kadar ulaan en eski slam hastaneleri olduklar iin deil, ayn zamanda Avrupada slam kltrnn tesirlerinin en etkin olduu Hal seferleri dneminde iletmede olduklar iin de, dnya hastane tarihi ve hastanelerin genealojisini aratrma asndan Seluklu hastaneleri byk bir neme haizdirler. Hamam ve kaplcalarn yan sra, Seluklular Dneminde Leprallar iin tesis edilen sracallar tekkesi veya miskinler tekkesi denilen czamhaneler (=leprosoriler) ve akl hastalarnn telkinle tedavisi iin Anadoluda yakn zamana kadar iletmede olan tekkeleri bir tarafa brakrsak, Bimaristan, Maristan, Darifa adyla tesis edilen gerek Seluklu hastanelerini, eski kaynaklardaki bilgilere gre drt kategoriye ayrmak mmkn: 1. Orduda develerle tanabilen seyyar hastaneler. 2. Kervansaraylarda seyahat edenler iin tesis edilen hastaneler ki, bundan el-Omari ve Kalkaandi bahsettii gibi, Cemalettin Karatayn vakfiyesinde de buna dair kaytlar var.8 3. Saray mensuplar iin tesis edilen saray hastaneleri.9 4. Halkn sal ve tp eitimi iin tesis edilen genel hastaneler.10 Bizim bu almamzda esas zerinde duracamz konu bu son grupta anlan Seluklu hastanelerinin tp eitimi asndan da incelenmesi olacaktr. Bilim tarihi asndan ok nemli bir husus da, slam dnyasnda devlet tarafndan tesis edilen ilk resmi niversiteler mahiyetindeki medreselerin ve tp eitiminin yapld klinik ve tp fakltesi niteliindeki ilk hastanelerin, Seluklular Dneminde yaygn bir ekilde tesis edilip, bunlarn bir ksmnn yap olarak da bugne kadar ulaan bu trdeki en eski binalar olarak hl ayakta durmalardr.

1387

Baz bilim adamlarnca, dnyann ilk resmi niversitesi olarak nitelendirilen Badattaki Nizamiye Medresesi 1067 ylnda Seluklu Sultan Alp Arslan tarafndan kurulmu olup, ayrca tababet tahsil edilen bir hastanesi de vard.11 tesis edilmiti.12 Seluklular Dneminde yeniden organize edilen Badattaki Adud Hastanesi ile amda Seluklu Atabegi Nureddinin 1154te tesis ettii Nureddin Hastanesinde tp eitiminin nasl yapld ve orada yetien hekimlerin nasl yeni bilimsel bulular yaptklar, zerinde durulmas gerekli bir husustur. Geri Seluklulardan nce, Emeviler ve Abbasiler Dneminde am ve Badattan, slamn yayld dier blgelere kadar birok hastane yapld biliniyorsa da, bunlarn hibiri yap olarak bugne ulaamad gibi, o devirlerde bu hastanelerde tp eitimi yapldna dair, o devir kaynaklarnda sarih bilgilere rastlanmamaktadr. amdaki Nureddin Hastanesi (1154), Kayserideki Gevher Nesibe Hastanesi ve Tp Medresesi (1206) gibi gnmze kadar ulaan en eski slam hastane ve tp tahsili yaplan messeseler Seluklular Dneminde tesis edildikleri gibi, slamda tp eitimine ait en geni bilgilerin Seluklu Dnemine ait olduu, bu almamzda, imdiye kadar pek deerlendirilmeyen kaynaklara dayanlarak ele alnacaktr. II. Seluklular ncesi slam Hastaneleri ve Tp Eitimi nce Seluklu Dnemine kadar, Emeviler ve Abbasiler Dneminde slam aleminde tp eitiminin geliimi ve bunda hastanelerin rol hakkndaki kaynaklara bir gz atalm. Emeviler Dneminde el-Valid tarafndan amda 706da ilk slam hastanesinin kurulduu13 Msrn da 641de zapt ile Fustatta al-Kanadil sokanda bir hastane tesis edildii eski kaynaklarda belirtiliyorsa da14 tp eitiminin bu messeselerde yapldna dair sarih bilgilere eski kaynaklarda rastlanmyor. skenderiyenin Mslmanlarca zaptndan sonra tp ve bilim merkezi nl skenderiye Okulu ve Ktphanesinden pek bir ey kalmad, buradaki bilim adamlarndan Abd el-Malik bn Abcar elKinaninin Mslmanl kabul ederek tp dersleri verdii ve tbbi eserleri Arapaya tercme ettiine dair baz bilgilerden teye giden detaylara rastlanmyor.15 Bu antik merkezin Emeviler Dneminde Nisibis ve Urfaya (Edessa) kayd biliniyor. Abbasiler Dneminde yeni tesis edilen hilafet merkezi Badata el-Mansur zamannda, Cundiapur Tp Okulundan Corci bin Bahtiunun geldii ve burada salk ilerini yeniden oraganize eden bir saray hekimi olarak alt biliniyor.16 Cundiapur Tp Okulunun Sasani Hkmdar I. pr tarafndan kurulup M.S. 260da iletmede olduu ve bunun yanndaki hastanesinin M.S. 350de tesis edildii ve 10. yzyln sonuna kadar Abbasiler Dneminde de iletmede olduu biliniyor.17 Yalnz burada tp tahsili yapabilmek iin Nastur mezhebinde Hristiyan olmak artt.18 1388 Yine Seluklular Dneminde 1223te kurulan Mustansriye Medresesinde dier bilimlerin yan sra tp tahsil edildii gibi Basrada bir tp medresesi

Bu nedenle Cundiapur Tp Okulu ve Hastanesinde Mslman olanlar hekimlik tahsil edemezlerdi. Ama bu messesenin slam hastanelerinin kuruluunda byk rol oynad muhakkaktr. Harun er-Raidin de Badatta Cundiapurdaki gibi bir hastane tesis ettii, hatta o dnemde Hind tababetine ait eserlerin bu hastanede alan Ebu Dehn ve bn Mankah tarafndan Arapaya tercme edildii biliniyorsa da19 bu hastanedeki tp eitiminden sz edilmiyor. Halife el-Memun Dneminde Badatta Cundiapur Akademisi rneine gre 830da Beytl-Hikme isimli bir akademi tesis edilmitir. Ama, Cundiapurda tp eitimi yaplan bir hastane olduu bilinmesine karlk, Badatta Cundiapurdan gelen hekim Cibril b. Bahtiunun (. 827) tavsiyeleri ile tesis edilen BeytlHikmede bir tercme okulu, bir ktphane ve bir de rasathane bulunduu, ama orada tp eitiminin yapld bir hastanenin maalesef bulunmad ve hatta Badatta Harun er-Raidin hastanesi ile de bu hususta bir balants olmad eski kaynaklardan anlalyor.20 Geri 1005te Fatmi Halifesi al-Hakim de Kahirede Beytl-lm adnda bir Bilim Akademisi tesis etmise de al-Makrizinin (. 1442) verdii bilgilerden, bu Beytl-lm isimli akademide de tp eitimi ile ilgili bir hastanenin olmad anlalyor.21 O dnemde camiler civarndaki mekteplerde temel eitim yapldktan sonra, hekim olacaklarn, byk stadlarn yannda tp dersi alabilmek iin bir byk kentten brne seyahat ettikleri ve bylece rendikleri teorik bilgileri, byk ehirlerdeki hastanelerde stad hekimlerin yannda alarak takviye ettikleri biliniyor.22 Msrda IX. yzylda bn Tulun Camiinde tp eimi yapldna dair eski kaynaklarda kaytlara rastlanr. 872-874 yllarnda Trk asll bn Tulunun yannda hastane ve hamam ile bir klliye olarak yaptrd bn Tulun Camiinde nl slam hekimlerinden Muzaffer el-Din Mahmud Elemtinin IX. yzylda tp tedris edip Reis l-etibba olduuna dair stanbul Sleymaniye Ktphanesinde Tabakat l-Mfessirin adl eserin 86. varanda bir kayt vardr. 12. ve 13. yzyllarda Paris niversitesinde de teorik tp dersleri Notre Dame gibi Paristeki kiliselerde verilirdi. Paris Tp Fakltesi ancak 10 Mart 1470de kendi binasna tanmt.23 Ali Abbas el-Mecsnin (lm 994) Liber Regius ad altnda 11. yzylda Latinceye tercme edilen tbbi eseri Kitab al-Mulukde tp eitimi ile ilgili bilgiyi buluyoruz. Ali Abbas el-Mecsi bu eserinde nce tp eitimine balayan rencilerin teorik bilgileri eski tp stadlarnn eserlerini ezberleyerek renmeleri gerektiini, zira bunlarn nshalar kaybolursa hafzada kalmalar bylece salanacana iaret ettikten sonra, bu teorik bilgilerin hastanelerden elde edilecek tp pratii ile takviyesinden u ekilde bahsediyor: Bu sanatta renciye den iler arasnda evvela devaml surette hastanelerde ve oradaki sakinlerin iinde bulunduu artlar devaml olarak gz nnde bulundurmas gerekmektedir. Bu grevi, en yetenekli tp hocalarnn refakatinde, hastalarn gstermi olduu semptomlar grerek ve okumu olduu deiiklikleri zihninde muhafaza ederek, bunlardan iyi veya kt endikasyonlar karacaktr. Eer renci byle davranacak olursa, bu sanatta en yksek dereceye eriecektir24 1389

1037de len bn Sinann da ayn ekilde nce zel hocalardan teorik olarak tbb rendiini ve sonra bunu hastanelerdeki pratii ile takviye ettiini eski kaynaklardan biliyoruz.25 III. Seluklular DnemindeHastaneler ve Tp Eitimi Seluklulardan bir sre nce 981de Buveyhoullarndan Adud ad-Daula tarafndan Badatta al-Huld saraynn tadili ile tesis edilen Adudi Hastanesinin, Cundiapur Akademisi gibi nl bir tp merkezi olduu eski kaynaklardan reniyor. Ayn kaynaklar yardmyla hastanenin Seluklular zamannda Sultan Turul Beyin emri ile Abd al-Melik tarafndan ve baz kaynaklara gre Seluklu Sultannn Veziri el-Kndr tarafndan reorganize edilmesinden sonra, tp eitiminin yapldn, o dnemin en byk tp merkezine dntn de biliyoruz.26 lk kurulduu zaman Add Hastanesinde 24 hekim vard. Seluklular Dneminde bu say 28e ykseldi. Bu hekimlerin dahiliye, cerrahi, gz hekimi ve ortopedist olarak eitli uzmanlk dallarnda hastalar bugnk hastanelere benzer ekilde tedavi ettikleri anlalyor. Ayrca bn Baks, Abu lHasan ibn Kakary, al-Kiss ar-Rm gibi tp hocalarnn orada tp rencilerine ders verdikleri, Seluklu Dnemi ve dier kaynaklarda belirtilmektedir.27 Cundiapurdaki hastanede yetien Sabur b. Sehlin yazd Akrabadinin, bir farmakope olarak Seluklular Dneminde Add Hastanesinde kullanld ve bu hastanede Seluklu Sultan Sencer Devrinde bahekimlik yapan bnl-Tilmizin de bu alanda bir Akrabadin ile dier eserler yazd ve tbba dair dersler verdii biliniyor.28 bn Tilmizin Add Hastanesinde verdii derslerde talebe says elliyi bulurdu.29 Seluklular Dneminde tp eitiminin de yapld nl tp merkezi haline dnen Add Hastanesinde, tp eitimi yapan tp rencilerinin doktora tezi mahiyetinde bir tez yazdklar 1178 (574 H.) ylnda, yani Seluklular Dneminde, Add Hastanesinde Galenosun Hfzsshhas zerinde yaplan ve bu hastanenin direktr Abu Said el-Harav tarafndan okunup tp doktora tezi olarak kabul edildii belirtilen Kitab- Calinos fi Tedbir el-Esshha adl Ayasofya Ktphanesinde bugn mevcut bir yazma eserden anlalyor.30 Keykvus b. skender, 475 H.de (1082) Seluklular Dneminde yazd Kbusnamede tp ilmini renmede gerekli kitaplar sayarken Calinusun Sitte Aere kitabnn Esshha blmnden yararlanmtr.31 Dediine gre bunun Galenosun ders kitab olarak okutulan eseri Sitte Aere-i Calinusun bir paras olmas mmkndr. Bu tezin bugne kadar ulaan en eski tp doktora tezi olmas ve bu usuln Avrupadaki tp fakltelerinde bu ekilde tez yaplmasn etkilemesi Seluklular Dneminde, Seluklu hastanelerinin tp eitiminde ulatklar gelimeyi simgelemesi bakmndan nemlidir. Seluklular Dneminde Badatta 1223te Halife Mustansr tarafndan ina ettirilen

Mustansariye Medresesi, iindeki hastanesinde, dier bilimlerin yan sra tp eitiminin de yapld bir niversite eklinde, 1067de Seluklu Veziri Nizam el-Mlkn yine Badatta tesis ettii Nizamiye

1390

Medresesinden sonra ikinci bir niversite olarak tesisiyle Badattaki Add Hastanesinin yldznn snmeye balad ve Hlagunun Badat zapt esnasnda harabeye dnd biliniyor.32 Seluklular Dneminde bn Sinann eserlerinin incelendii ve tp eitiminde geni lde kullanlmaya baland Badattaki Add Hastanesinin yerini, amda 1154te Seluklu Atabegi Nureddinin tesis ettii Nureddin Hastanesi almaya balyor. Bugn hl eski haliyle ayakta duran amdaki Nureddin Hastanesi, Orta Asya Trk evleri ve Seluklu medreseleri gibi bir i avlu etrafnda ift eksenli ha eklinde 4 eyvanl bir yap olarak eski haliyle bugne kadar ulaan en eski Seluklu Hastanesi olmasnn yan sra, 13. asrda orada yetien nl gz hekimi ve tp tarihisi bn Abi Usaibiann Tabakat l-etibbasnda, verdii bilgilere gre tp eitiminin nasl yapldna dair en geni bilgilere sahip olduumuz bir Seluklu hastanesidir. bn Abi Usaibia, Nureddin Zengi tarafndan bu hastanenin bahekimliine getirilen Abul-Mecd bn Abil-Hkemden (Ubeidallah ibn Muzaffer ibn Abdullah al-Bahl) bahsederken, nasl onun nce yannda asistanlar ile, bu hastanedeki hasta koularnda hastalara vizit yaptn, onlara gerekli ila ve perhizi tavsiye ettikten sonra, hastaneye giriin karsndaki byk eyvanda tp rencilerine eitli hastalk vakalarn, Galenos, er-Razi, bn Sina gibi eski stadlarn eserlerine ve kendi grlerine gre deerlendiren nasl pratie dayal teorik dersler verdiini detayl bir ekilde anlatr.33 Bu teorik dersler hergn saat sryordu. Geri burada tp rencilerine, hangi snflarda hangi derslerin ve kitaplarn okutulduu belirtilmiyorsa da, hasta yata banda pratik tp eitiminin yapld ve buna dayal teorik derslerde de bilhassa Hippokrat, Galen, er-Razi ve bn Sinann eserlerinin esas alnd anlalyor. amdaki Nureddin Hastanesinde, hocalk yapan ed-Dahvarn bn Sinann el-Kanun fit-tbb eserini 1183de ama getiren Fahreddin el-Mardiniden, bu konuda ders ald biliniyor.34 amdaki Nureddin Hastanesinde nce gz hekimi sonra hoca olan ed-Dahvrn bu Seluklu Hastanesinde yetitirdii rencilerinden bn en-Nefisin bn Sinann el-Kanun fit-tbbndaki anatomi blm iin yazd erhi Terihel-Kanun libn Sina adl eserinde bn Sinann anatomi ile ilgili dncelerinin tenkidini yaparken, Miguel Servedo (1509-1553) ve Realdo Colombodan (. 1560dan sonra) ok nce akcier kan dolamn doru olarak tarif ederek kefetmitir.35 Ed-Dahvarn rencileri bn en-Nefis ile bn Abi Usaibiann yine amdaki Nureddin Hastanesinde yetitirdikleri rencilerden bn el-Kuff da bn Sinann Kanununa bir erh yazm olup, William Harvey ve Malpigiden nce kan dolamnda kapiler sistemi postle etmitir.36 Bylece sadece teorik deil hasta yata banda pratik tp eitiminin de uyguland amdaki Nureddin Hastanesinde tahsil edenlerin tbbi keifler yapmasna amamak lazm. amdaki bir Seluklu Dnemi tesisi olan Nureddin Hastanesi rnek alnarak 1284te Kahirede Trk asll Memlklu sultan Kalavunun tesis ettii Kalavun Hastanesinde ayn ekilde teori ve pratie dayal tp eitimi yapld37 ve bn en-Nefisin balad kitaplar da ihtiva eden byk bir ktphanesinin de olduu biliniyor.38 Ayrca yannda bir medresesi vard.39 1391

Seluklular Dneminde hastanelerde teori ve pratie dayal tp eitiminin gelimesine dier bir misal de, Anadoluda (Kayseri) 1206 ylnda Anadolu Seluklu prensesi ve kardei Seluklu hkmdar tarafndan tesis edilen kendi adlar ile anlan Gevher Nesibe Hastanesi ve Gyaseddin Keyhsrev Tp Medresesinin yanyana ikiz bir kompleks olarak ina edilmi olmasdr.40 Ayn gelenein 1555te Sleymaniye Klliyesinde devam ettii grlr. Bugne kadar eski haliyle ulaan bu tp merkezinde, nl hekim ve astronom Kutbeddin iraznin bir sre alm olabilecei, Sultan Veledin Kayseri hakkndaki bir iirinden anlalyor.41 amdaki Nureddin Hastanesi 1239da geniletildiinde, Kayserideki bu Seluklu hastanesi ve tp medresesinin rnek alnd anlalyor.42 Ayrca Seluklular Dneminde Basrada bir tp medresesinin tesisi tp eitiminin bu dnemde akademik bir mahiyet aldn gstermesi bakmndan nemlidir.43 Badatta Nizamiye Medresesinde tahsil eden ve Galenin osteologiye ait yanllarn bulan nl hekim Abdllatif elBadadnin (1162-1231) Seluklu prenslerinden Mengcekoullarndan Alaeddin Davut b.Behramn yannda Erzincanda alrken, bu Seluk beyinin kz Prenses Turan Melikin Dou Anadoluda Divriide yaptrd kendi ismiyle anlan ve bu gn hl ayakta duran hastanenin inaasnda hekim olarak fikir vermi olmas, Seluklu Dneminde hastanelere verilen nemi gstermektedir.44 Seluklularn son dneminde 1309da Anadoluda Amasyada tesis edilen hastanede tp eitiminin lhanllardan sonra Osmanllarda da devam etmesine gzel bir misalde bu Amasya Hastanesinde 14 yl hekim ve hoca olarak alan Trk hekimi erafeddin Sabuncuolunun EbulKasm Zahravnin mehur et-Tasrifini esas alarak buna kendi tecrbelerini katarak hasta ve hekim resimleriyle ameliyatlarn gsterildii Cerrahiyet l-Haniye adl bir eseri Trke olarak 1465te yazm olmas ve bu hastanede rencisi olan Muhyiddin Efendinin bilahare Osmanl saraynda hekimba olurken, dier rencisi Gyas bn Muhammed sfahannin vatan rana dndnde Safev ahnn saray hekimi olarak Mirat l-shhat isimli bir tbbi eser yazmasdr.45 Geri bu zikredilen Seluklu hastanelerinde bn Sina, er-Razi, Galen ve Hippokratn eserleri yan sra el-Crcnnin Zahire-i Harzemah isimli akrabadinin ders kitab olarak okutulduu biliniyorsa da, imdiye kadar daha fazla detayl bilgilere rastlanmyordu. Ancak yaptmz aratrmalara gre, hangi snflarda hangi eserlerin tp rencisine okutulduuna dair Seluklu Sultan Sencer (1117-1157) Dnemi hekim ve astronomlarndan Trk asll Nizmi Arznin ahar Makale isimli eserinin drdnc makalesinde46 ve daha nce yine Seluklular Dneminde 1082de yazlan Kabsnme isimli Farsa eserde detayl bilgilere rastlanmaktadr.47 Bu ve dier kaynaklarda verilen bilgiler, Orta ada Avrupada Salerno, Montpellier, Paris gibi tp fakltelerinde okutulan kitaplarn Schippergesin aratrmalarna dayal listesiyle48 karlatrldnda, Seluklular Dnemindeki hastanelerin, Avrupada yalnz tbb ve hastane mimarisini deil, tp eitimini de ne kadar etkilediini gstermesi bakmndan ok nemlidir. zerinde durulmas gereken bir husus da 1082de Seluklularn ilk dneminde Keykavus bin skenderin yazd Farsa Kbusnme isimli deontolojik eserde tp tahsil edeceklerin ders kitab olarak tedris etmesi gerekli eserleri sayarken hep Galenosun Sitte Aere ve Hippokratn Aforizmalar 1392

vs. eserlerini zikrederken49 ondan yz yl sonra, 12. yzyl sonunda yine Seluklular Dneminde Nizam- Aruz, yazd ahar Makalede tp tahsil edenlerin okumas gereken kitaplar sayarken Galen ve Hippokratn eserleri yan sra er-Razi, Huneyn b. shak ve bilhassa bn Sinann Kanununu anar. Bylece 12. yzylda, Seluklular dneminde slam hekimlerinin bilhassa bn Sinann Kanununun50 tp eitiminde arlk kazand grlyor. Bunun Avrupaya da yansd bir hakikattr. Avrupada tp eitiminde ve bilimlerin snflandrlmasnda esas olan Huneyn b. shakn Methal fit-tbb eseri (latincesi sogoge in artem) (9. yy.) ile al-Farabinin (. 950) ilimlerin saym hakkndaki Kitab- ihsailulm eseridir.51 Huneyn b. shakn tbbn, teori ve pratik olarak ayrmna sebep olmutur. Al-Farabi ise tbb Ars activa ve Ars speculativa olarak ikiye ayrrken, bn Sinann el-Kanun fit-tbb eserinin Latince tercmesine gre tbbn 1- Scientia scientialis, 2- Scientia operativa diye ikiye ayrld grlr.52 Tp ve tp eitim program, Orta a slam dnyasnda olduu gibi Avrupada da Huneyn b. shaka53 gre Tablo 2deki gibi snflandrlmt. Seluklular Dneminde Badata kadar gelip, oradan toplad ar-Razi ve Ali Abbas el-Meczi gibi nl slam hekimlerinin eserlerini Salernoda Latinceye tercme eden Constantin Africanus vastasyla bu eserlerin Salerno ve dier Avrupa Tp Fakltelerinde ders kitab olarak okutulmas da54 tp eitiminde Seluklular Dneminde eriilen yksek dzeyin Avrupay etkilemesi ynnden nemlidir. IV. Hekimlik mtihanlar ve Hippokrat Andnn Seluklularn Tesiriyle Avrupa niversitelerinde Uygulanmas slam tababetinde, sadece deontolojiye nem verildiini gstermesi bakmndan deil, ayn zamanda hekimlerin imtihan edilmesinden de bahseden deontolojiye ait Kitab Adab et-Tabib isimli eserin shak bn Ali er-Ruhav tarafndan 9. yzylda eski Yunan kaynaklarna dayanlarak yazlmas ve bilinen en iyi el yazma nshasnn Edirne Selimiye Ktphanesinde bulunmas mhimdir.55 ArRazi de sadece hekimlik eitiminde deontolojinin nemine deinmekle kalmam, Hekimlerin imtihan edilmesine dair Galenosun Yunanca asl kayp olan eserinden Kitab al-Mansuride bahsetmitir. Gerek Seluklu hastanelerinde gerekse Avrupa tp okullarnda ders kitab olarak okutulan bu kitabnda Galenosa dayanarak hekimin, anatomiden, organlarn almasndan, hastalklara kar tatbik edilecek terapi yntemlerinden ve bilhassa hastalar tedavideki maharetinden ve el becerisinden imtihan edilmesi gerektiinden bahseder.56 shak bn Ali er-Ruhavnin hekimlerin imtihan ile ilgili bir eserinin bugne kadar ulaamamas ise byk bir kayptr.57 Ama gerek tbbi deontoloji, gerekse hekim olacaklarn imtihan edilmeleri konusunda Seluklu Dneminde 1072de Said bn al-Hasann yazd Kitab at-Tavik at-tbbi adl eser ok kymetli bilgileri ihtiva etmektedir.58 Ayrca, bu imtihanda sorulan 30 kadar soru katalounu da vermesi imdiye kadar bu adan pek incelenmemi olan bu eserin kymetini daha da artrmaktadr. Bu eserin 1393

Gotha ve Beyrut nshas bilinmekte idi.59 Nuruosmaniye Ktphanesinde bir nshasn bulduk. Gotha nshas 55 varak, Nuruosmaniye Nshas 57 varak.60 Seluklu Sultan Alp Arslan Dneminde yazlm 12 blmden bir Epilogdan oluan bu eserin 5. blmnde (varak 23bde) hekimlerin hastanelerde tatbiki olarak tp tahsil ederek yazl eserlerde bahsedilen veya edilmeyen hastalklar bilhassa hastalarda tehis ve tedavisi hususunda tecrbe kazanmasndan bahsetmesi61 nemlidir. Zira Galenos, ar-Razi ve er-Ruhavinin ad geen eserlerinde hastanede bizzat bu becerilerin kazanlmasndan bahsedilmemektedir. Bu da Seluklular Dneminde hastanelerde tp eitiminin tatbiki olarak uygulanmasnn nemini gstermesi bakmndan nemlidir. Bu eserde bn al-Hasan tp eitiminde nabzla tehisin ok nemli olduundan bahisle, tp rencilerinin bunun iin matematik ile mantk bilmesini ve mzik eitimi yapm olmasn, nabzn ritmini ve ahengini iyi tespit ederek salkl tehis koyabilmesi bakmndan nemli addetmektedir.62 Ayrca tp renimi yaparak hekim olacaklarn, insan anatomisi yan sra, humoral patolojiyi iyi bilmeleri, ayrca hastalklarn belirtilerini nabza bakmak ve idrar tehisinden hemen anlamas gerektiinden bahsediyor. Hekim olacaklarn bir insan idrar ile hayvan idrarn, yahut bir erkekle bir gebe kadnn idrarn ayrt etmesini bilmesi gerektiini vurguluyor.63 mtihan eden hocann elini, imtihan edilen hekim adayna vererek nabzna baktrarak buna dair soru sormas gerektiini belirtiyor.64 Ayrca tp rencilerinin hastanede eitimleri esnasnda deontolojik adan da nasl davranmas gerektiine bir ayr blmde deinen bn al-Hasann, bu Kitab at-tavik et-tbb eserinin dier nemli taraf da 8. blmde (varak 40tan itibaren) hekim olacaklarn imtihannda sorulacak olan 30 kadar sorunun katalounu vermesi olduunu bir daha vurgulamak lazm. Hekim olacaklarn imtihan ve bu imtihanda sorulacak tbbi problemler balkl bu blmde sorulacak soru kataloundan birka misal verelim: 1. 2. belirtisidir? 3. 4. Bbrek arlar ile Kolik hastalnn belirtileri birbirinden nasl ayrt edilebilir? Gs boluundaki bir iltihaplanma ile karacierdeki iltihaplanmann semptomlar nsann nefes almas kendiliinden mi yoksa istee bal olarak mdr? Periyodik olarak atein ykselmesi akut mu yoksa bir kronik hastaln m

birbirinden nasl tefrik edilebilir? 5. edilebilir? 6. Karacier iltihab ile barsak iltihabnn semptomlar birbirinden nasl ayrt edilebilir? 1394 Bbrek ta semptomlar ile barsak kolitinin semptomlar birbirinden nasl ayrt

7. kllar aarmaz. 8.

Neden insanlarda sa ve kllarn aarmasna karlk, hayvanlarn yalanmasnda

Hangi hastalk, hemen baz semptomlarna gre tedavi edilebilir.65

Seluklular Dneminde 1072de bn al-Hasann yazd bu eser, tp eitiminde hastanelerin nemine deinen zel bir blme yer vermesi ve Seluklular Dneminde hastanelerde tp eitimini tamamlayanlara sorulan sorular katalounu vermesi asndan ok byk bir neme haizdir. Ayrca, evvelce deinildii gibi, 1178de Add Hastanesinde tp doktoras mahiyetinde yaplm bir tezin mevcudiyeti de Seluklular Dneminde hastanelerde tp eitiminde bitirme imtihanlarndan baka doktora mahiyetinde hekim olarak icazet alabilmek iin tez yapld da anlalyor. Msr blgesinde ise bir tp rencisi derslerini tamamladktan sonra, tabiplerin ykselebildii en byk makam ibraz eden Reisl-Etibbnn huzuruna gelir, tp sanatn icra edebilmek iin kendisinden icazet isterdi. Tp rencisi icra etmek istedii branla ilgili bir risaleyi Reisl-Etibbya takdim ederdi. Bu risale, bugnk tez ad verilen doktora tezine ok benzemektedir. Tp rencisi bu risaleyi ya kendisi hazrlard veya musr nl tabiplerden veya daha nceki asrlarda hret kazanm nl tabiplerden birisi tarafndan ok gzel tarzda kaleme alnm bir risale olabilirdi. Reisl-etibba bu risaledeki bilgilerle renciyi imtihan ederdi ve setii branla ilgili btn hususlarda kendisine sorular sorard. Eer renci sorular gzel cevaplarsa kendisine imtihan eden kii tarafndan setii branla ilgili icazet verilirdi.66

Memlklar ve Osmanllar dneminde Kahirede Kalavun Hastanesinde tahsil eden tp rencilerinin byle bir tez ile hekim olabilmek iin Reisl-Etibba huzurunda imtihan edildiklerine dair 16. ve 17. yzylda verilmi iki icazet diplomas Ahmed Zeki Paann ktphanesinde bulunarak Ahmed sa Bey tarafndan yaynlanmt.67 1011/1602dir. Bir muayenehane aarak cra-i tababet edecek hekimlerin bir nevi Approbation olarak, Muhtasib denilen Ahlak ve alveri yerlerinin nizamndan mesul kontrolr mahiyetindeki yksek rtbeli bir memur tarafndan nasl imtihan edileceine dair Abd ar-Rahman ibn Nasr a-aizarinin (. 1193) Seluklular Dneminde 12. yzylda yazd Nihyet ar-rutba fi talab al-hisba isimli eseri ok nemli bir kaynaktr.68 Buna gre Muhtasib imtihan edecei hekimi Huneyn bn shakin ve Galenosun Hekimlerin mtihan Edilmesi balkl eserlerine gre imtihan edecek. nsan vcudunun anatomisi, fizyolojisi ile humoral-patolojiden hastalklarn ilalarla olan mnasebetlerinden, ilalardan, onlarn yerine geebilecek maddelerden ve bunlarla hastalklarn tedavisinden sorular soracak. Gz hekimlerini ise Huneyn bn shakn Gze Dair On Makale isimli eserlerinden imtihan edecek. mtihan veren hekime 1395 Bunlardan ikinci icazetnamenin sonundaki tarih

Muhtasib, Hippokrat Andnn benzeri bir hekim yeminini yaptracak. Bu eserde, bu Hippokrat Andnn metni de yer almaktadr.69 Eserin mellifi izrnin nl bir hekim olarak Salahaddin Eyyubi zamannda yaamas bu eserin deerini daha da artrmaktadr.70 Geri Hippokrat Andnn Abu Sleyman tarafndan Arapaya Kitab al-Ahd adyla evrildii,71 bn el-Kiftinin eserinde belirttii zere Halife el-Muktadir Dneminde 931 ylnda ikayet zerine Badattaki btn hekimlerin halifenin i yerlerinin kontrolr (Muhtasib) Abu Batihaya emri ile, saray hekimi Sinan bn Tbit tarafndan imtihan edildii ve kontrol iin Hisba denilen tekilatn tesis edildii72 bilinmesine ramen a-aizrnin 12. yzylda yazd bu eseri sayesinde, Muhtasiblerin Seluklular Dneminde hekimleri nasl ve hangi esaslara gre snavdan geirerek Hippokrat And yaptrdklarn ve bu andn metnini reniyoruz. Anadolu Seluklularnda da 13. yzylda buna benzer ekilde hekimlerin kontrol edildiine dair, Kayseride Gevher Nesibe Hastanesi ve Tp Medresesinde alm olabilecei tahmin edilen hekim Zekiolu Ebu Bekir Sadr- Kunevnin Hekimba Nahvanl Meyyetolu Tabib Ekmeleddine vezirlere ve kadlara gnderdii mektuplar ieren Ravzat l-Kttab ve Hadikat l-Elbab adl eserindeki Kad mam d-dine gnderdii mektuptan anlalyor.73 Bu mektupta mstagrep (Araplaan) bir hekim zerine, Ebu Bekir Sadr- Kunevnin snavdan geirerek, onun bir arlatan olduu kanaatine vardn, orann kads mamddine bildiriyor. Bylece yabanc lkeden gelen hekimlerin 13. yy.da Anadolu Seluklularnda resmi tabipler tarafndan herhalde bir Muhtasibin de nezaretinde snavdan geirilerek, sonucun o ehrin kadsna bildirildii anlalyor.74 bn Abi Usaibia, Seluklular Dneminde 12. yzylda Halife el-Mstazi (1162-1180) zamannda Seluklu Sultan Sencerin Hekimba Amin ad-Daula ibn et-Tilmiz (1073-1164) tarafndan hekimlerin imtihan edildiinden bahsetmektedir.75 Orta Asyadaki dier bir Trk-slam devleti olan Harezmahlar Dneminde bn l-Hammarn, hekimlerin imtihanna dair bir layiha hazrlamaya memur edildii biliniyor.76 Osmanllarda da 16. yzylda buna benzer ekilde arlatan hekimlerin oalmas zerine zamann padiah tarafndan stanbul kadsna gnderilen bir hkmle, stanbuldaki hekimlerin sarayn Hekimbas Garsuddinzade Muhyiddin tarafndan imtihan edildikten sonra onlara hekimlik ruhsat vermeden, hikimsenin hekimlik icra edemeyip, hastalara ila veremeyecekleri, Divan- Humayun Defterlerine geirilen 8 Cemaziyelahir 981 (5 Eyll 1573) tarihli padiah iradesinden anlalyor.77 Tabiplerin teftii ve imtihan ise, Seluklularda olduu gibi, Osmanllarda da htisab Aalarnca (ntisab Nazr) yaplm olsa gerek.78 Seluklulardaki hekimleri bu kontrol sisteminin katolik spanyadaki ehirlerde hermandades, comunidades, germanias ad altnda tesis edildii Prof. H. Schippergesin aratrmalarndan anlalmaktadr.79

1396

Seluklular Dneminde gelien bu sistemin Sicilyada aynen uygulanmaya baland 1140ta ihdas edilen II. Rogerin Salk Kanunnamesinde, hekimlik icra edeceklerin bu ile ilgili memur ve hekimlere (yarglara) mracaat ederek onlarn imtihanndan sonra verecekleri karara uymalarn ngren maddesinden anlalmaktadr.80 Saraynda, nce Anadolu Seluklu sultannn saraynda alan hekim Yakbnin de81 alt Sicilya ve talya mparatoru Friedrich von Hohenstaufen zamannda, bu Seluklu sisteminin gelierek 1231 ve 1241de Constitutiones Medicinales ad altnda talya ve Sicilyada hekimleri imtihan, icra-i tababet etmeleri ve hekimlerin eczaclk yapamayaca gibi esaslar getiren kanunun karldn biliyoruz.82 mparator, tebaasnn hekimlerin bilgisizlii yznden tehlikeye maruz kalmamalar iin imtihan edilip Salerno Tp Okulunun hocalar tarafndan tasdik edilmedike hekimlik icra edemeyecei gibi, bundan baka hikimse 21 yana gelmeden, meru olduunu ispat etmezden, 3 yl mantk okumadan nce tp derslerine devam edemeyecekti. Tp tahsili 5 yl devam ediyor, bir yl tecrbeli hekimler nezdinde staj gryor, imtihanlarn verdikten sonra Hippokrat andna benzer bir yemin yapyor, o zaman ona bir yzk, bir defne dal, bir kitap hediye ediliyor. Magister veya Tp Doktoru unvan tamak ve hekimlik yapmak selahiyeti veriliyordu83 Daha nce iaret ettiimiz gibi, Salerno tp okulunda okutulan derslerin ve kitaplarn Seluklu hastanelerinde hekim olmak iin okutulan Huneyn bn shak, er-Razi, bn Sina, Galenos ve Hippokratn eserleri gibi hemen hemen ayn eserler olmas ve 1231de II. Friedrichin kard bu Constitutiones medicinalesten ok nce 1178de, Seluklular Dneminde Badatta Add Hastanesinde hekim olmak iin yaplan tp doktoras tezinin bir nshasnn bugn Ayasofya Ktphanesinde bulunmas, Salernodaki Tp Okulunda Seluklu hastaneleri ve tp okullarnn tesirlerini gstermesi bakmndan ok nemlidir. Schippergesin belirttii gibi II.Friedrichin 1231deki Constitutiones Medicinalesini Arl ve Marsilyada, Kuzey talya ve Almanyadaki buna benzer Salk Kanunnamelerinin eski Roma ve Bizans geleneine deil de, slam tesirlerine bal olarak Seluklular Devrinde yrrle konulmas, bu tesirlerin etkinlik derecesini gstermesi bakmndan nemlidir.84 Yani Hippokrat And Orta ada Salerno zerinde Hristiyan Avrupaya gelerek, Antik dnem tbbi etik geleneinin yerlemesi 13. yzylda mmkn olabilmitir. Enteresan olan bir dier husus da, Trk tbbnn Batllamasnda byk bir dnm noktas olan Galatasaraydaki Mekteb-i Tbbiye-i ahane, Viyanadaki Josefinum rnek alnarak 17 ubat 1839da tesis edildikten sonra, ilk mezunlarn 18 Eyll 1843te bitirme treninde Sultan Abdlmecid huzurunda Hippokrat Andna benzer bir and yapmalaryla85 bu gelenein bizde tekrar yerlemesi ve bugn de hl devam etmesidir. 18 Eyll 1843te Mekteb-i Tbbiye-i ahanede ilk mezuniyet trenin yapld 21 Eyll 1843 tarihli Journal de Constantinople et des intrets Orientauxdaki haberde belirtilen yeminin metnini ararken tesadfen Aka Baldan Anabilim Dalmza hediye ettii dedesi Dr. Hseyin Ahmede ait Mekteb-i Tbbiye-i ahaneden ald 26 Zil-kade 1314/28 Nisan 1896 tarih ve 1668 numaral diplomada, 1843ten beri yaplagelen Hippokrat Andna benzer yemin metnini kefettik86 Bu yemin metni es-airazinin eserinde belirtilen ve Seluklular Dneminde 12. yzylda yaplan Hippokrat Andna ok benzemektedir. Bylece Hippokrat Andnn hekimlik tahsilini tamamlayanlarca yaplmasnn Seluklular dneminde yerleerek oradan 13. yzylda Salerno ve dier Avrupa tp 1397

fakltelerine getikten sonra 1843te Viyana zerinden tekrar Trkiyeye gelerek bugne kadar sre bir gelenek halini ald hakikati ortaya kmaktadr. Avrupada niversitelerin doup gelimesinde Seluklu tesirlerinin ne kadar byk olduunun dier bir delili de, 1254te tesis edilen Paris niversitesinde rencilerin milliyetlerine gre natio gallicorum, natio picardorum, natio normanorum, natio anglicorum diye drde ayrlmasnda, ondan 30 yl nce, Badatta Seluklu Dneminde 1223de alan ve tp tahsilinin de yapld ikinci niversite niteliindeki Mustansryye Medresesinde rencilerin mezheplerine gre drde ayrlmasnn etkili olmasdr.87 Netice olarak, zikrettiimiz yeni kaynaklar nda Avrupa niversitelerinde (hasta yata banda ve teorik) tp eitimi ile hekimlik deontolojisinin esaslarnn Seluklu Dnemindeki tp eitimi sisteminin bariz etkilerini tad grlmektedir. Seluklu etkilerinin belirgin olduu gerek Paris gerekse talyan ve Alman niversitelerinde, 19. yzyla kadar ayn amdaki Seluklu Dneminin parlak tp merkezi Nureddin Hastanesinde olduu gibi, Hippokrat ve Galenosun eserlerinin yan sra bn Sina, er-Razi gibi nl Trk-slam hekim ve filozoflarnn eserleri (ders kitab olarak) okutuluyordu. Sigeristin dedii gibi 19. yzyln bana kadar tp tarihi, tp reniminin esasn oluturuyordu.88 Zira 19. yzyla kadar tp renimi Hippokrat, Galenos, bn Sina, er-Razi gibi eski tp stadlarnn eserlerinin incelenmesinden ibaretti. Seluklular Dneminde, ayrca hastanede hasta yata banda tp eitimiyle gelimi bir imtihan sistemine ve hekimlik deontolojisine daha fazla nem verilmesiyle birlikte tp eitiminin ilk defa bir devlet niversitesi dzenine dntrld grlr. V. Seluklu Tabetinin ve Hastanelerinin Avrupaya Tesirleri Nureddin Hastanesinin 1154te kurulmasndan sonra amn o zamanki en mehur tp merkezi olduu, Iraktan, Anadoludan hatta spanyadan mehur hekimlerin ama geldikleri eski kaynaklarda belirtilmektedir. Badatta Seluklu Sultan Melikah Devrinde tesis edilen dnyann en eski resmi niversitesi olan Nizamiyede tp ve dier ilimleri tahsil eden Abd al-Latif Badad (1162-1231), Anadoluda Erzincanda Mengck-oullarndan Melik Al ed-Din Davud ah bin Behramn (12251228) yannda biraz kaldktan sonra, Kahireye gidip oradaki vebadan lenden 2000 kadar kiinin iskelet zerinde alarak Galenin Osteologiye ait yanllarn dzeltmi, oradan ama gelerek oradaki hekimlerle ilmi mnazaralar yapmt. Oradan Halepe gittiinde bn Abi Usaibia ile mektuplam ve oradan Badata geri dnmt. Tekrar ama gelip bn Usaibia ile gremeden 1231de Badatta lmt.89 bn al-Baitar (. 1248) spanyadan ama gelerek Nureddin Hastane ve Tbbiyesinde dersler vermitir. bn al-Baitar, bn Abi Usaibia ile birlikte am civarnda botanikle ilgili ilmi geziler yapm ve sonralar Corpus Simplicia Medicamentarum et Ciborum Continens ismi altnda Latinceye tercme edilen ve 1602de Pariste tekrar latince neredilen mehur Materia Medica ile ilgili eserini yazarak o zamann Eyybi Sultan el-Melik el-Salihe ithaf etmiti. bn Baitarn bu mehur eseri Latinceden 1398

baka, Don Juan Amon tarafndan spanyolcaya 1840-42 senelerinde de Sontheimer tarafndan Almancaya tercme edilmiti. bn Baitarn ada ve amdaki bu tp90 merkezinde yani Nureddin Hastanesinde alan, Reideddin es-Sri, nebatlar incelemek iin yannda bir ressamla Seluklu Anadolusuna gelmi, incelemelerde bulunmutur. Ne yazk ki bu incelemeleri neticesi yazd Mfedetl Edviye isimli bu eseri imdiye kadar ele gememitir. bn Abi Usaibia ile birlikte amdaki Nureddin Hastanesinde tahsil eden ve sonra orada hoca olarak ders veren bn an-Nafis (1210-1288), bn Sinann Anatomisine erh olarak yazd, erhi Terihl-Kanun isimli eserinde Miguel Serveto ve Colombodan nce, 13. yzylda ilk defa akcier dolamn tarif etmitir. spanyol Miguel Servetonun slam Tabbeti ve Galenin teorileri ile megul olmas ve akcier kan dolamn kefeden bn an-Nafisun bu eserinin Madriddeki Escorial Ktphanesinde bulunmas onun bn an-Nafis faydalandn gsterir bir mahiyet arz etmektedir.91 bn an-Nafis ile bn Abi Usaibiann talebesi olan bn al-Quff, (1233-1286) amdaki Nureddin Hastanesinde 13. yzylda yetien en deerli cerrahlardandr. Askeri hekim olarak Aglun ve am kalelerinde almtr. Al-umda fi Sinaat al-Ciraha (=Cerrahi Sanatnn Destei) isimli cerrahiye ait ok deerli bir eser yazan bn al-Quff, William Harvey (1628) ve Malpigiden (1661) nce kapiler sistemi postle etmiti. Cerrahi ameliyatlarn metod ve tekniinin incelendii cerrahiye ait zikredilen eserinde bilhassa rolojik ameliyelere ve anatomiye ait blmler ok enteresan olup, kafa anatomisine ait ksm bir sre nce Almancaya tercme edilmitir.92 Nureddin Zengi ve yetitirdii Selahaddin Eyybi zamanndaki Hal seferleri esnasnda slam hekimlerinin harp sahasndaki gayrimslimlerin cesetleri zerinde terih yapmalar ile anatomi ve cerrahi alanndaki o zamanki ilerleme mmkn olmutu. bn al-Quff gibi cerrahiye ait eser yazan ve kapiler sistemi kefeden o zamann mehur cerrahnn askeri hekim olarak almas da bu gr destekler mahiyettedir. Seluklu Atabegi Nureddin Zenginin amda tesis ettii bu mehur hastanede yetimi mehur hekimlerden bn an-Nafisin akcier dolamn William Harveyden ok nce kefi, bn al-Quffun kapiler sistemi Malpigiden nce kefi, 1218de Hal ordusu ile gelen Hugo Borgognoninin (. 1258) bu muhitte hastay esrar, banotu ve adem otu suyuna batrlm sngerle anestezi yaptktan sonra ameliyat yapma usuln ve cerrahinin dier metodlarn slam hekimlerinin tarznda renerek, Hal seferinden Bolognaya dnnde tatbik etmesi, Bolognada tahsil eden anatom Mondino de Luzzinin (1275-1326) insan cesedi stndeki terihlere dayanarak ou deyimleri Arapa olan ilk anatomi kitabn yazmas hep Seluklu tababetinin ve onun temsilcisi amdaki Nureddin Hastanesinin tesiriyle aklanabilir.93 Sadece bu hastanede yetien ve hocalk eden mehur hekimlerin tbbi eserleri deil Nureddin Hastanesinin mimarisi ve organizasyonu da gerek slam gerekse Avrupa hastanelerini etkilemitir. Seluklu Prensi Seyfeddin al-Kaymernin 1248de amda tesis ettii ve hl ayakta duran Kaymer Hastanesinin plan Nureddin Hastanesininkinin ayndr.94 Kahirede tesis edilen hastanelerde de bu tesir grlr. Nureddin Zengi iin Fatmilerden Msr fetheden Salahaddin Eyyb Kahirede Fatmilerin saraynn bir ksmnda 1181de bir hastane tesis etmiti. amdaki Nureddin Hastane ve Tbbiyesinde yetimi ve orada hocalk yapm Rad ed-Din el1399

Rahabi, bn an-Nafis ve bn Abi Usaibia gibi hekimler, Kahiredeki Selahaddin Eyybnin bu hastanesinde almlardr.95 Sultan Baybarsn ordu komutan olarak 1276da Suriyede bir sefere katlan Kalavun, yakaland kolik hastaln amdaki Nureddin Hastanesindeki hekimler tedavi edince, eer sultan olursa byle bir hastane yaptrmay ahdediyor. Baybarsn lmnden sonra oullarn bertaraf ederek 27 Aralk 1279da el-Melik el-Mansur unvan ile Trk Memlk Sultan olan Kalavun, bilahere Kahirede Fatmilerin 975-996 yllar arasnda yaptrdklar eski Qutbiyat saraynda 1284de yannda medrese ve trbesiyle, amdaki Nureddin Hastanesi gibi 4 eyvanl bir hastane ina ettiriyor. amdaki Nureddin Hastanesinde tahsilinden sonra, orada hocalk eden bn an-Nafis bilahare Msra gidip Reisl-Etbbalk ederken 1288de lmnden nce zengin ktphanesini Kahiredeki Kalavun Hastanesine vakfetmiti.96 Fransz mimar Pascal Costen 19. yzyl banda plann yapt bu Kalavun Hastanesi 4 eyvanl olup, bunlarn havari kesitikleri merkezi meknn bir kubbe ile kapal olduu da Evliya elebinin tarifine dayanlarak ilk defa tarafmzdan ispat edildi.97 Havari 4 eyvann kesitii merkezi yerdeki kubbesi ile Kahiredeki Kalavun Hastanesinin, 1457de Mimar Antonio Filaretenin Milanoda inasna balad ve sonradan Avrupadaki Rnesans hastanelerine tesir eden Ospedale Magiore Hastanesine rnek olarak alnd ortaya kyor. Seluklu Devri hastanelerinden amdaki Nureddin Hastanesinin ve Kahirede Trk Memlklu Sultan Kalavunun 1284te tesis ettii hastanenin 4 eyvanl havari planlaryla talyadaki, spanyadaki ve dolaysyla dier Avrupa lkelerindeki ha eklinde planl rnesans hastanelerini etkiledikleri tarafmzdan 1972te Oxfordda, 1974 ve 1975te Budapetedeki uluslararas sanat ve tp tarihi kongrelerinde birer bildiri ile ayrntl ekilde incelenmitir.98 amdaki Nureddin Hastanesi ve Tbbiyesinde Nureddin Zenginin armas olarak rastlanan Fleur de Lis motifinin, Kahirede Kalavun Hastanesinde biraz baka ekilde Trk Memlklu Sultan Kalavunun armas olarak yer ald gibi, Hal valyelerinin 1440 ila 1489 seneleri arasnda Rodosta ina ettikleri bugn hl duran hastanenin st kattaki hasta salonunda da ornament olarak kullanld grlmektedir.99 Nureddin Hastanesinde, kurucusunun armas olarak kullanlan bu Fleur de Lis motifinin daha sonralar Hal seferleri vastasyla Avrupaya giderek Fransz kralnn armas olmas, bu amdaki Nureddin Hastane ve Tbbiyesinin kltr tarihi bakmndan da nemini gstermektedir. Tam tekilatl bir hastane ve tbbiye olan Nureddin Hastanesi kadrosunda aab denilen eczaclarn da bulunduu, Ayasofya Ktphanesinde 3594 numarada kaytl ve miladi 1015te yazlm Kitabt-Tereffuk filtr min et-Tbb isimli eserin amdaki Nureddin Hastanesi Aab (eczacs) eyh shaka intikal ettiine dair zerindeki kayttan anlalmaktadr. 19. yzylda bu hastanede 20 hekim ve eczac almakta idi. 1400

amdaki Nureddin Hastane ve Tbbiyesini, sadece hasta yata banda klinik dersleri verilmesi bakmndan deil ayn zamanda akl hastalarnn (Orta a Avrupasnn aksine), insani bir ekilde ve hastalk vakas olarak, tbbi olarak ilala ve hatta mzikle tedavisinde de Avrupa tababetine nclk eden bir messese olarak da vasflandrmak mmkn. Akl hastalarnn nasl dier hastalklar gibi, Nureddin Hastanesinde 13. yzylda bile ilala tedavi edildiini bn Abi Usaibia yle anlatyor: Akl hastalarna ayrlan salonda hekim Muhazzab ed-Din mania denilen el-Cunun as-Sabi hastalna yakalanm bir deliye iine Opium konmu arpa suyu iirilmesine kararlatrd. Bunu ien adamn hastal geti ve shhate kavutu.100 amdaki Nureddin Hastanesinde akl hastalarnn tedavisinde mzik tedavisi de tatbik edilmekteydi. spanyada Murciadan ama gelen mehur hekim Abul Mecd Afdal ed-Daula Muhammed b. Abdallah al-Bahili ayn zamanda mzisyen olup mziin hastalklarn tedavisindeki tesirini incelemiti. Bu sebepten Nureddin Zenginin onu hem hususi hekimi hem de amdaki hastanesine ilk Reisletibba yaptn As-Safadi, Kitab al-Wafi bi-l Wa-fayat isimli eserinde belirtmektedir.101 Osmanl devrinde 1648de bu hastaneyi ziyaret eden Evliya elebi, hastalarn gamn def iin gnde defa gzel sesli hanendeler ve sazendelerin fasllar yaptndan bahsetmektedir. Ayrca bu hastanenin hekimbas Yakub Hdayann devay ruh bir kitap yazdn belirtmektedir.102 Babakanlk arivindeki 1673 tarihli belgeye gre amdaki Nureddin Hastanesinde Dervi Yunus hekimba oldu. Babakanlk Arivindeki dier belgelerden Nureddin Zenginin amdaki hastanesinin 19. yzyla kadar iletmede olduunu reniyoruz. Suriyede vali iken Mithat Paa bu hastanede, kendi vakfyla bir gureba hastanesi tesis etmiti. Hatta kurucusu Nureddin Zengi adna amda Beramikede ikinci bir hastane yaptrlmt. 1903te amda modern bir Trk tbbiyesi alnca, Suriye Valisi Nazm Paa bu Beramikedeki hastane dahilinde vaktiyle Nureddin Zenginin amda yaptrd hastaneye benzeyen kubbeli bir hastane dahi yaptrmt. Nureddin Zengininkine benzeyen bu hastane sonralar amdaki Osmanl Trk Tbbiyesinin klinii ve poliklinii olarak kullanlmtr.103 Avrupann en eski tp faklteleri Montpellierin Paduann 1222de, Napolinin 1224te, Parisin 1254te, Oxfordun ve Viyanann 13. yzylda kurulduklar dnlrse, onlardan daha eski olan amda 1154te bundan 848 yl nce kurulan bu Trk Tbbiyesi Nureddin Zengi Hastanesi, yetitirdii, akcier kan dolamn William Harveyden nce kefeden bn an-Nafis, kapiler sistemi Malpigiden nce bulan bn al-Quff bilinen en eski niversal tp tarihini yazan bn Abi Usaibia, gibi hekimlerle tababetin gelimesini etkiledii gibi, mimari ve organizasyon bakmndan da gerek Trk slam gerekse Avrupadaki Rnesans devri hastane ve tp fakltelerini etkilemitir. Sadece amdaki bu Seluklu Tp Merkezi deil, birer Tp Merkezi niteliindeki dier Seluklu hastaneleri de Avrupadaki hastaneleri 1401

etkilemilerdir. Hospital Saint-Blaise Hastanesindeki kubbe konstrksiyonu, Kurtubadaki Emeviler zamannda ina edilen caminin mihrab zerindeki kubbenin ve Divriideki Seluklu hastanesinin bir kopyesidir.104 Tokatta tesis edilen, bugn Gk Medrese adyla bilinen Seluklu Hastanesi i avlu etrafna gruplanan revaklarla evrili ve iki katl yap ekli ile Mslmanlarn Grnatada XIV. yzylda tesis ettikleri hastane ile XV. yzylda tesis ettikleri Corral del Carbon diye anlan kervansaraya ve bilahare Katolik spanyollarn XV. yzylda tesis ettikleri Onate-Universitad-niversite binas ile XVI-XVII. yzylda Medina del Campo-Hospitaline benzemesi Seluklu Hastanelerinin Avrupa hastane ve niversite mimarisine ne derecede etkili olduunu gsterir.105 unu da hemen ilave etmek gerek ki, Seluklularn Badatta tesis ettikleri dnyann ilk resmi niversitesi addedilen Nizamiye Medresesine benzer ikinci bir Medrese olarak 1223te yine Badatta Seluklu Devrinde halife tarafndan tesis edilen Mustansriyye Medresesi de ayn Nizamiye gibi tp da dahil btn ilimlerin okutulduu bir niversite olup her drt eyvanndan biri, slam dnyasnn hemen her bir tarafndan gelen rencilerin Hanefi, afii, Hambeli ve Maliki gibi drt mezhebin itihadnn retilmesine ayrlmt. Mustansriyyeden hemen sonra Avrupada Arapadan tercme edilen mspet ilimlere ait slam eserlerinin okutulmasnn kilise yksek okullarnda retilmesinin yasaklanmasna kar bir reaksiyon olarak Pariste bu kilise yksek okullarnn talebe ve hocalar tarafndan niversitas olarak 1254te tesis edilen Paris niversitesinde de talebeler ayn Mustansriyyedeki gibi drt blme ayrld. Bylece Paris niversitesi de Bat Hristiyanlnn, natio gailicorum, natio picardorum, natio normanorum ve natio anglicorum olarak drt milletini bir araya getiriyordu106 Bu da Seluklu Devri yksek retim kurumlarnn Paris niversitesi gibi Avrupann en eski niversitelerinden birinin tesisinde ne kadar byk rol oynadklarn gstermektedir. yle ki gerek Paris gerekse talyan ve Alman niversitelerinde XVII. yzyla kadar, ayn Add Hastanesi, amdaki Nureddin Hastanesi ve dier Seluklu Tp Merkezlerinde olduu gibi Hippokrat ve Galenosun eserlerinin yan sra bn Sina, er-Razi ve el-Farabi gibi byk Trk-slam hekim ve filozoflarnn eserleri ders kitab olarak okutuluyordu107 Seluklu hastanelerinin ve tababetinin sadece Avrupay deil Cengiz Hann tesis ettii Mool mparatorluu zamannda indeki hastane kurulularn da etkiledii son senelerde Alman ve Japon sinologlarnn yaptklar ilmi aratrmalarla ortaya kmtr. Kubilay zamannda inde, Trkistan ve randaki Seluklu hastaneleri tarznda hastanenin tesis edildii bilinmektedir.108 Bunlardan biri Ta-tudaki dieri ise Kubilay Hann Kai-ping-fu blgesinde Ciandudaki yazlk saraynda tesis edilen hastane idi. Bunlardan en by ise Pekinde 1270 ylnda yine Kubilay Hann ina ettirdii ve slm hekimlerinin alt Kuang-hui-sze denilen saray hastanesiydi.109 Moollar Dneminde Amasyada 1309da tesis edilen ve gnmze kadar gelen hastanede Seluklu hastane mimarisinin btn zelliklerini tamaktadr.110

1402

Bylece birer Tp Merkezi niteliindeki Seluklu hastanelerinin ve tababetinin, inden talya, Fransa ve spanyaya kadar byk bir sahay etkiledikleri grlmektedir. Bunun neticesi olarak Avrupada tbbi rnesansn domasnda Seluklu tababetinin ve hastanelerinin tesirlerinin byk olduu ortaya kmaktadr. 1 ssa Bey, Ahmed: Histoire des Bimaristans (Hpitaux a lpoque islamique), Le Caire

1928; ssa Bey, Ahmed: Tarih al-Bimaristanat fil slam. am 1939; Gabriel, Albert: Monuments Turc dAnatolie. Tom, I et II. Paris 1931-34; nver, Sheyl: Seluk Tababeti. Ankara 1940; Herzfeld, Ernst: Damascus. Studies in Architecture I. Ars slamica, IX, 1942, s. 1-53; etinta, Sedat: Sivas Darifas. stanbul 1953. 2 Makdisi, G.: Madrasa and University in the Middle Ages. Studia slamica XXXII (Memorial

C. for J. Schacht, II) Paris 1970, s. 255-264; Sayl, Aydn: Higher Education in Medieval Islam. Ankara niversitesi Yll, II (1947-48), s. 30-71; Madkisi, G.: Muslim Instititutions of Learning in X.th Century Baghdad, BSOAS, XXIV/1 (1961) s. 1-56; Kafesolu, brahim: Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu. stanbul 1953, s. 169. 3 bn ul-Fuvt: Havadis ul-Cmia. Bagdad 1351, s. 59, 62, 83, 181; bn Kesr: al-Bidye.

Kahire 1931, XIII, s. 139-140; Bedreddin Ayn: Ikd ul-Cumn. Veliyeddin Ef. Kt. 2391 (XIX), s. 162. 4 Imadaddin al-Ktib al-sfahan: Zubdat al-Nusra va Nuhbat al-usra. Trc. Kvameddin

Burslan. stanbul 1943, s. 32. 5 6 Subki: Tabaka -afiyya. Kahire 1964-66, IV, s. 314; III, s. 271. Terziolu, Arslan: Grndungsurkunden der seldschukischen und osmanischen

Karankenhauser. Kunst der Orients, X 1/2, 1975, s. 144; Khadr, Mohamed: Deux actes de Waqf dun Qarahanids dAsie Centrale. Journal Asiatique. Tome CCLV, 1967, s. 314-314; Meyerhof, Max: Das Vorwort zur Drogenkunde des Biruni. n: Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin. Bd. 3. H. 3. Berlin 1932, s. 45, 46. 7 Nasred-Din Mun: Nesaim al-ashar. Ed. Celal ed-Din Urmav, Teheran 1338 H. /1959, s.

65; Terziolu, Arslan: Seluklu Hastaneleri ve Avrupa Kltrne Tesirleri. Malazgirt Armaan, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1972, s. 57. 8 Kalkaandi: Subh ul-aa: XIV, s. 152-157; el-Omar: Mesalik l-ahsar. Nr. Taeschner, s.

10-14; Turan, Osman: Seluklu Devri Vakfiyeleri III, Belleten, XII, 1948, s. 58. 9 Bkz. Terziolu, Arslan: ber die Architektur der Seldschukischen Krankenhuser in ran,

im Irak in Syrien und in der Trkei und ihre Weltweite Bedeutung. Zschr. f. Gesch. d. Arabisch Islamischen Wissenschaften, Bd. 6, 1990, s. 197.

1403

10

Otto-Dorn,

Katharina:

Darstellungen

der

Turco-Chinesischen

TiErzyklus

in

der

Islamischen Kunst. In: Beitrge zur Kunstgeschichte Asiens. Istanbul 1963, s. 132 f.; ney, Gnl: Sun and Moon Rosettes in the Shape of Human Heads in Anatolien Seluk Architecture. Anatolica, 3 (1969-70), s. 197, 198, Tafel XXIII, XXIV. 11 Hafz Abr (Abdullah ibn Ltfullah): Zubdat at-Tavarih. Damat brahim Paa Ktphanesi

(Sleymaniye), Nr. 919, s. 53; Kafesolu, brahim: Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu. stanbul 1953, s. 169; Makdisi, G.: Madrasa and University in the Middle Ages. Studia Islamica XXXII, Paris 1970, 255-164; Sayl, Aydn: Higher Education in Medieval slm. Ankara niversitesi Yll II, Ankara (1947-1948), s. 30-71. 12 bn al-Fuvat: Havadit al-Cmia. Badat 1351, s. 59, 62, 83, 181; bn Kesr: al-Bidye.

Kahire 1931, XIII, s. 139-140; Bedr ed-Din Aini: kd ul-cumn. Veliyeddin Efendi Ktphanesi, Nr. 2391 XIX, s. 162. 13 At-Tabari: Tarikh al-Umam va al-Muluk. Kahire basks, C. 8, s. 97; Makrizi: Kitab al-

Khitat. Kahire basks 1853, II, s. 405; Wstenfeld, F.: Maqrizis Beschreibung der Hospitler in elCahira. Janus, Bd. I, Breslau 1846, s. 29. 14 bn Dokmak: El ntisar Livasitat Ikd el-Amsar, IV, s. 99, 13; ssa Bey, Ahmed: Histoire de

Bimaristans a lpoque Islamique. Le Caire 1928, s. 31l 15 bn Abi Usaibia: Uyun al-anba f tabakat al-atibba. Ed. A. Mller, Kairo-Knigsberg 1882-

1884, I, s. 100ff. 16 bn Abi Usaibia: a.g.e., I, s. 123-124; Corci Zeydan: slm Medeniyeti Tarihi. Terc. Zeki

Megmiz, c. 3, stanbul 1973, s. 294-196. 17 Schffler, Heinz Herbert: Die Akademie von Gondischapur. 2. Aufl. Stuttgart 1980, s. 33-

35; ssa Bey, Ahmed: 1928, s. 27-31. 18 Schffler, Heinz Herbert: Zur Frhzeit von Gondischapur. Festschrift zum 70. Geburtstag

von Willem F. Daems. Hrsg von G. Keil, Pattensen/Han, 1982, s. 42. 19 bn el-Kifti: Tarih al-Hkema. Ed. Lippert, Leipzig 1903, s. 383-384; bn Abi Usaibia: a.g.e.,

I, s. 174; bn an-Nedim: Kitab al-Fihrist, Leipzig 1871/72, s. 245, 303. 20 Bkz. Schipperges, H.: Arabische Medizin im lateinischen Mittelalter. Berlin-Heidelberg-

New York 1976, s. 63-64. 21 22 Schipperges, H.: a.g.e., s. 65-66. b Schipperges, H.: a.g.e., s. 63. 1404

23 24 56. 25

Schipperges, H.: a.g.e., s. 119. Ali Abbas: Liber Regius, I, 2; Bkz. Brown, E. G.: Arabian Medicine. Cambridge 1921, s.

bn Abi Usaibia: a.g.e., II, s. 2-9. bn el-Kft: Tarih al-Hkema. Ed. Lippert. Leipzig 1903,

s. 413-426; Nizamii Arz: ehar Makale. ev. A. Glpnarl, nr. Sheyl nver, stanbul 1936, s. 2125. Bkz. Terziolu, Arslan: Yeni Aratrmalar Inda Byk Trk-slam Bilim Adam bn Sina ve Tababet, stanbul 1998, s. 28-31. 26 mad ed-Din al-Ktib al-sfahani: Zubdat al-Nusra ve Nuhbat al-Usra. Trc. Kivameddin

Burslan, stanbul 1943, s. 32-33; bn ul-Fuvati: Havadis ul-Camia. Nr. M. Cevad, Badad 1351, s. 64. 27 bn Abi Usaibia: a.g.e., I, s. 310, satr 15 f; s. 244, satr 7-12; Elgood, Cyril: A Medical

History of Persia. Cambridge 1951, s. 161, 238. 28 Schffler, Heinz Herbert: Die Akademie von Gondischapur. 2. Aufl. Stuttgart 1979, s. 113-

117; ssa Bey, Ahmed: 1939, s. 61-65. 29 30 31 Elgood, Cyirl: a.g.e., s. 239. Bu yazma eserin bilinen tek nshas Ayasofya Ktphanesi Nr. 3594de bulunmaktadr. Keykvus b. skender b. Kbus b. Vemgir b. Ziyr: Kbusnme (475/1082) Mercimek

Ahmed Tercmesi. stanbul (1978), C. 2, s. 59. 32 Hau, Friedrun R.: Die Bildung des Arztes im islamischen Mittelalter. (II. Teil) Clio Medica,

C. 13, Nos. 314, 1979, s. 182. 33 34 35 36 bn Abi Usaibia: a.g.e., II, s. 155, 242-244. Meyerhof, Max: bn an-Nafis und seine Theorie des Lungenkreislaufes. Berlin 1933, s. 42. Ullmann, Manfred: Die Medizin in slam. Leiden-Kln 1970, s. 176-177. Hamarneh, Sami: Thirteenth Century Physician Interprets Coonnection between Arteries

and Veins. Sudhoffs Archiv, Bd. 46 (1962), s. 17-26; Bkz. Spiess, Otto und Horst Mller Btow: Anatomie und Chirurgie des Schdeles nach bn al-Quff. Berlin-New York 1971. 37 Terziolu, Arslan: Mittelalterliche Islamische Krankenhuser Diss. TU. Berlin 1968, s.

88-104; Makrizi: Kitab al-Khitat, Bulak basks 1270, C. 2, s. 379-406. 38 Meyerhof, Max: 1933, s. 51.

1405

39

Bkz. Terziolu, Arslan: a.g.e., s. 104; Wstenfeld, F.: Maqrizis Beschreibung der

Hospitler in al-Cahira, Janus, Breslau 1846, Bd. 1, s. 35. 40 41 42 Terziolu, Arslan: a.g.e., s. 114-118. Uzluk, Feridun Nafiz: Kayseri ehri in Hatralar. Ankara 1966, s. 5. Bkz. Terziolu, Arslan: Das Nureddin Krankenhaus in Damaskus (gegr. 1154) aus der

Epoche der Seldschuken und seine Bedeutung fr die Medizin und Krankenhausgeschichte. Historia Hospitalium, Heft 11, 1976, s. 64-67. 43 Hau, Friedrun, R.: Die Bildung des Arztes im islamischen Mittelalter (II. Teil) Clio Medica,

C. 13, Nos. 3/4, 1979, s. 185. 44 Bkz. Terziolu, Arslan: bn Sinann tedavi metodlarn eletiren Abdllatif el-Bagdadnin

diabetes hakknda bir risalesi. Bifaskop, Yl 7, Say 17, 1986, s. 18. 45 Bkz. Terziolu, Arslan: Fatih Dneminin nl Trk Hekimi erafeddin Sabuncuolu. Tarih

ve Toplum. Ekim 1991, s. 220-223. ayrca bkz. Terziolu, Arslan: Die Hofspitler und andere Gesundheitseinrichtungen der Osmanischen Palastbauten. Mnchen 1979, s. 281-283. 46 Nizamii Arz: ehar Makale. Tb lmi ve Mehur Hekimlerin Mahareti. ev. A. Glpnarl,

nr. Sheyl nver. stanbul 1936, s. 17-18. 47 Keykvus b. skender b. Kbus b. Vemgir b. Ziyr: Kbusnme. Mercimek Ahmed

tercmesi. stanbul (1978), s. 2, 59-61. 48 Schipperges, H.: Arabische Medizin in Lateinischen Mittelalter. Heidelberg-New York

1976, s. 105-109. 49 50 51 52 Keykvus b. skender b. Kbus b. Vemgir b. Ziyr: a.e., s. 2, 59-61. Nizamii Arz: a.g.e., s. 17-18. Schipperges, H.: a.g.e., s. 105-106. Schipperges, H.: Die arabische Medizin als Praxis und als Theorie. Sudhoffs Archiv. Bd.

43 (1959), s. 317-328; Ullman, Manfred: Die Medizin im slm. Leiden-Kln 1970, s. 115-119. 53 Hysagoge Joannitij in medicina. In: Articella nuperrime impressa cum quamplurimis

tractatibus Lugduni 1534, fol. 2r-8v. 54 Schipperges, H.: Arabische Medizin im lateinischen Mittelalter. Heidelberg, New York

1976, s. 107-118. 1406

55

Ali ar-Ruhvnin K. Adab at-tabib isimli deontolojiye ait bu eseri Martin Levey tarafnan

ngilizceye tercme edilmitir. Bkz. Levey, Martin: Medical Ethics of Medieval slm with Special Reference to al-Ruhawis. Philadelphia 1967. ar-Ruhvnin bu eseri hakknda ayrca bkz. Brgel, Christoph: Die Bildung des Arztes. Eine arabische Schrift zum rztlichen Leben aus dem 9. Jahrhunderts. Arch. Ges. Med. 50 (1966), s. 337-360. 56 Hau, Friedrun, R.: Die Bildung des Arztes im islamischen Mittelalter (II. Teil), Clio Medica,

C. 13, Nos. 314, 1979, s. 187-188; ar-Razinin Kitab al-Mansur ve el-Hv isimli eserlerindeki hekimin imtihan edilmesi ile ilgili blmleri Albert Zeki Iskandar tarafndan arapa olarak (Bkz. Al-Mariq 54 (1960), s. 471-522) yaynlanmtr. 57 Rakka ehri valisi iin Ali ar-Ruhvnin Kaifa yanbag an yumtahan at-tabib bal

altnda arapa olarak kaleme ald hekimler nasl imtihan edilmeli konusundaki eseri ne yazk ki imdiye kadar ele gememitir. Bu eserden ar-Ruhv, Kitab adab at-tabib isimli eserinde bahsetmektedir (Bkz. Brgel, Christoph: a.g.e., s. 341) Heinrich Schipperges ar-Ruhvnin bu kayp eserini yanllkla Hunain ibn shaka (Johannitus) ait olarak gstermitir (Schipperges, H.: 1976, s. 109). 58 Eserin yazar Rahbal bir hekim olan Said ibn al-Hasan hakknda ok az bilgi sahibiyiz

(Bkz. bn Abi Usaibia: I, s. 253) Eserin Gothadaki el yazma nshasna dayanlarak Arapa basks Otto Spies tarafndan yapld gibi Ekram Schah Taschkandi tarafndan da Almancaya tercme edilmitir (Bkz. Das Buch At-Tawiq at-tbbi des Said al-Hasan. Ein arabisches Adab-Werk ber die Bildung des Arztes. Hrsg. Und bearbeitet von Otto Spies. Bonn 1968; Taschkandi, Ekram Schah: bersetzung und Bearbeitung des Kitab atTawiq at-tbb des Said ibn al-Hasan. Ein medizinisches Adabwerk aus dem 11. Jahrhundert. Diss. Bonn 1968). 59 60 61 62 Bkz. Ullman, Manfred: Die Medizin in slm. Leiden-Kln 1970, s. 225. Nuruosmaniye Ktphanesi Nr. 3490. Elyazma nsha, Nuruosmaniye Ktphanesi Nr. 3490, varak 23 b. Otto Spies tarafndan da yaynlanan Gotha elyazma nshas, fol. 15 b; Ayrca bkz.

Taschkandi, Ekram Schah: 1968, s. 90-91. 63 Otto Spies tarafndan yaynlanan Gotha elyazma nshas, fol. 17a 17b, 39a; ayrca bkz.

Taschkandi, Ekram Schah: 1968, s. 92, 93, 132. 64 Otto Spies tarafndan yaynlanan Gotha elyazma nshas, fol. 39a; ayrca bkz.

Taschkandi, Ekram Schah: 1968, s. 132. 1407

65 126-133. 66 67 68

Nuruosmaniye Ktphanesi Nr. 3490, varak 40 adan itibaren; Otto Spies tarafndan

yaynlanan Gotha elyazma nshas, fol. 35b-39a; ayrca bkz. Taschkand, Ekram Schah: 1968, s.

Bkz. ssa Bey, Ahmed: Tarih al-Bimaristanat fil slam. Dmk (am) 1939, s. 44-45. ssa Bey, Ahmed: a.g.e., s. 44-48. Bu eserin yazma nshasn grerek bundan ilk defa bahsedenlerden Ahmed Issa Bey bu

eser mellifinin ismini bir yerde byk lim Abdrrahman b. Nasrddn Abdullah e-arv ve baka bir sayfada e-rz olarak vermektedir (Issa Bey, Ahmed: a.g.e., s. 52, 57) Almanca yaynlarda bu isim e-aizr olarak verilmektedir. Ullmann, bu ismin yanllkla e-irz olarak verildiini belirtmektedir (Bkz. Ullmann, Manfred: 1970, s. 196, 225) Bu yazma eser Nicola Ziyaden tarafndan 1963de yaynlanmtr (Bkz. Hau, Friedrun: a.g.e., s. 189-1997. Hisba ile ilgili iki eser ve mellifi Katib elebinin Kaf az-zunn isimli eserinde u ekilde verilmektedir: 69 1365/1946. 70 aizrnin ayrca K. al-dah fi asrr an-nikah isimli seksel hijyene dair bir eseri vardr. Bu yazma eserin Kahirede 1946da yaynlanan Arapa metnine bkz. aizr: K. Nihayat

ar-rutba fi talab al-hisba li-Abd ar-Rahman b. Nasr as-aizari. Ed. as-Sayyid al-Baz alArini. Kahire

Bkz. Ullmann M.: 1970, s. 195-196. 71 72 73 Bkz. Ullmann, Manfred: 1970, s. 32. bn el-Kft: Tarih el-Hkema. Ed. Lippert, Leipzig 1903, s. 191. Uzluk, Feridun Nafiz: Anadolu Seluklular Hekimlerinden Zekiolu Ebu Bekir Sadr-

Kunevi, Ankara Tp Fakltesi Mecmuas. C. 1, Say 3, 1947, s. 92-15. 74 75 76 77 Uzluk, Feridun Nafiz: a.g.e., s. 95-96 bn Abi Usaibia: I, s. 261. Elgood: A Medical History of Persia. Cambridge 1951, s. 240. Altnay, Ahmet Refik: Onuncu Asr- Hicride stanbul Hayat. Hazrlayan: Abdullah Uysal,

Ankara, 1987, s. 93-94. 78 79 80 Bkz. Baltac, Chid: XV-XVI. Asrlarda Osmanl Medreseleri. stanbul 1976, s. 58. Schipperges, H.: 1976, s. 204-205. Schipperges, H.: 1976, s. 206. 1408

81 82

Abul-Farac: K. Muhtasar Tarih ad-Duval. Beyrut 1980, s. 477-78. Schipperges, H.: 1976, s. 207-208; Hein, Wolfgang-Hagen u. Sappert, Kurt: Die

Medizinalordnung Friedrichs II. Eutin 1957, s. 13; Hein, W. H. u. Sappert, K.: Zur Datierung der Medizinalordnung Friedrich II. Dtsch. Apotheker-Ztg. 1955, Geschichtsbeilage Nr. 2. 83 84 85 Uzluk, Feridun Nafiz: Genel Tp Tarihi I. Ankara 1958, s. 86-87. Schipperges, H.: 1976, s. 125-126; Hein, W. H. u. Sappert, K.: 1957, s. 101. Bernard, K. A.: Ecole mpriale de Mdecine de Galata-Srai. Journal de Constantinople

et des intrts Orientaux. I. yl, Say: 51, Jeudi, 21 Septembre 1843. 86 Bkz. Terziolu, Arslan: stanbul Tp Fakltesi Tarihesi. st. Tp Fak. Mecm.

Supplementum 2, C. 63, Say 2, 2000, s. 113. 87 Mazaher, Ali: Ortaada Mslmanlarn Yaaylar, Trc. Bahriye ok, stanbul 1972, s.

167-168; Rckbrod, Konrad: Universitt und Kollegium Baugeschichte und Bautyp. Darmstadt 1977, s. 10, 11, 26. 88 89 53-70. 90 Wstenfeld, Ferdinand: Geschichte der Arabischen Aerzte und Naturforscher. Gottingen Sigerist, Henry, E.: Anfnge der Medizin. , Zrich 1963, s. 2. Rosenthal, Franz: Die Arabische Autobiographie. Analecta Orientalia 14 (1937) s. 31-32:

Stern, Samuel Miklos: A Collection of treatises by Abd. Al-Latif al-Bagdadi, Islamic Studie I, 1962, s.

1840, s. 130. 91 92 Ullmann, Manfred: Die Medizin im Islam. Leiden/Kln 1970, s. 176-177. Hamarneh Sami: Thirteenth Century Physician Interprets Connection Between Arteries

and Veins. Sudhoffs Archiv, 46 (1962) s. 17-26; Spies, Otto und Horst Mller Btow: Anatomie end Chirurgie des Schdels nach bn al-Quff. Berlin-New York 1971. 93 Terziolu, Arslan: Seluklu Hastaneleri ve Avrupa Kltrne tesirleri. Malazgirt Armaan,

Ankara 1972, s. 52-55. 94 95 96 Ibn Jubayr: The Travels of bn Jubayr. Ed. William Wright, Leiden London 1907, s. 5. Meyerhof, Max: 1933, s. 47-48. Meyerhof, Max: 1933, s. 51, Dipnotu 1; Wstenfeld, F.: Macrizis Beschreibung der

Hospitler in el-Cahira. Janus, 1, Breslau (1846), s. 33. 1409

97

Terziolu, Arslan: Die Rolle der islamischen Krankenhuser bei der Entstehung der

kreuzfrmigen Renaissence Hospitler. Acta Congressus Internationalis XXIV. Historia Artis Medicinae. Tom. II, Budapestini 1974, s. 873-889. 98 Terziolu, Arslan: Die architektonische Merkmale der seldschukischen, mamelukischen

und osmanischen Krankenhuser und ihre Einflsse auf die abendlndische Hospitler. Fifth International Congress of Turkish Art, Ed. by G. Feher, Budapest 1975, s. 828-829. 99 bn Abi Usaibia: a.e., 213-214; Spies, Otto und H. Mller Btow: 1971, s. 15.

100 As-Safad: Kitab al-Waf bil-Wafayat. Edition par Abbas, N. Naim et Van Ess, Partie II, s. 330-331. 101 Evliya elebi: Seyahatname. Nr. Z. Danman, C. 13, stanbul (1971), s. 268. 102 ehsuvarolu, Bedi N.: am Trk Tbbiyesi, st. Tp Fak. Mec. 38 (1975), s. 463. 103 Terziolu, Arslan: Die Rolle der islamischen Krankenhuser bei der Entstehung der Kreuzfrmigen Renaissance-Hospitler. Acta Congressus Internationalis XXIV Historiae Artis Medicinae, 25-31 Augusti 1974. Budapestini, Budapest 1976, s. 878, Abb. 11, 12, 13. 104 Terziolu, Arslan: Seluklu Hastaneleri ve Avrupa Kltrne Tesirleri, Malazgirt Armaan, Ankara 1972, s. 64, resim 14, 14b. 105 Mazaher, Ali: Ortaada Mslmanlarn Yaaylar. Trc. Bahriye ok, stanbul 1972, s. 167-168; Rckbrod Konrad: Universitt und Kollegium Baugeschichte und Bautyp. Darmstadt 1977, s. 10, 11. 26. 106 Schippergers, H.: Arabische Medizin im lateinischen Mittelalter. Berlin-Heidelberg New York 1976, s. 110; Schipperges, H.: Einflsse Arabischer Wissenschaft auf die Entstehung der Universitt. Nova Acta Leopoldina. N. F. 27, 1973, s. 201-212. 107 Miyashita Sabro: Sogen no i-ry. Kiyt 1966, s. 159; Rall, Jutta: Die vier grossen Medizinschulen der Mongolenzeit. Wiesbaden 1970, s. 30; Terziolu, Arslan: Trklerin Orta Asya ve Hindistanda Tesis Ettikleri Hastaneler. VIII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, C. 2, Ankara 1981, s. 811812. 108 Terziolu, Arslan: Die ilkhanischen Krankenhuser und die Einflsse der islamischen Medizin auf Byzanz zu dieser Zeit. Proceeding of the XXIII Congress of the History of Medicine. C. 1, Lonldon 1974, s. 288. 109 Chen Yuan: Western and Central Asians in China under the Mogols. Los Angeles 1966, s. 60; Miyashita Saburo: s. 160. 1410

110 Terziolu, Arslan: 1974, s. 288.

1411

Trk Tbbnda Mzikle Tedavi / Dr. Hamet Altnlek [s.742-747]

stanbul niversitesi Devlet Konservatuar / Trkiye rkler, mzikle tedavi yntemini ruh hastalar zerinde ilk defa uygulayan uluslardan biridir. Avrupada 18. yy. sonlarna kadar manastrlarn veya hapishanelerin zindanlarnda lme terk edilmi ve hatta ruhunu eytan esir alm diye diri diri yaklm olan akl hastalar, slm dnyasnda ve Trkiyede hastanelerde, dnemin olanaklarna gre birtakm illar ve mzikle tedavi ediliyorlard. Trkler, ruh hastalarna ve tedavilerine byk nem vermilerdir. Trklerde ilk ciddi mzik tedavisi Osmanl dneminde grlmekle birlikte, Orta Asyada, slm ncesi dnemde baks ad verilen aman mzisyenler tarafndan eitli hastalklara uygulanan tedavi almalar yaplmtr. Bu almalar gnmzde de srdren bakslar, Orta Asya Trkleri arasnda yaamaktadrlar. Mziin yardmyla transa geerek hastaln tedavisine alan bakslar, kopuz (dutar, dombra) denilen mzik aletini kullanrlard. Baksnn hastann tedavisinde uygulam olduu mzik bir doalama (improvizasyon) olaydr. Baks, seans boyunca mzik eliinde dua, taklit ve dans ustalkla birletirerek hastasn iyiletirmeye alr.Baksn kendisinden tamamen getiin (trans) zaman yapm olduu dansn iyiletirici bir gce sahip olduuna inanlr. Bakslar, hastalarn tedavisinde be sesli (pentatonik) mzik kullanrlard. Tp tarihinde, Trklerin ruh hastalarn rehabilitasyon yolu ile tedavi ettiklerine ilikin bilgilere rastlamak olaandr. M.S. 834-932 yllar arasnda yaam olan Mslman Trk bilginlerinden Eb Bekr Rz, melankoliklerin, herhangi bir meguliyet ile tedavi edilmeleri hakknda yazm olduu bir eserinde nce melankoliyi tanmlam ve Melankolik hasta kesinlikle meguliyetle tedavi edilmelidir dedikten sonra, meguliyetle tedavinin nasl uygulanacan da anlatmtr. Rahmi Oru Gven, Rznin bu konudaki grlerini yle aktarr: Melankolik hasta, balk tutma veya avlanma gibi elenceli ilerden biri ile uramaldr. Mmknse, eitli oyunlar aratrmal, huyunu, ahlakn, davranlarn beendii ve sevdii kimse ile buluup grmeli, dostluk kurmaldr. Mzik renmeli, retmeli, zellikle gzel sesle okunan arklar dinlemelidir. Melankolik hasta ancak bu ekilde skntlarndan,1 detlerinden kurtularak iyileme olana salayabilir Byk slm bilgini Frbi (870-950), Yunan felsefesini Arapa kaleme alarak, slm dnyasna tantmasnn yannda, kendine zg bir felsefe okulunun da kurucusudur. Eski Yunan mziini de 1412

Arapa olarak kaleme alan Frbi, al-Madhal fil Msik (Kl Ali Paa Ktphanesi, no: 674) adl eserinde alglardan ve mzisyenlerden sz eder. Makamlarn ruha olan etkileri, Frbiye gre yle snflandrlmtr: 1. Rast Makam: nsana sefa (nee, huzur) verir. 2. Rehavi Makam: nsana bek (sonsuzluk dncesi) verir. 3. Kek Makam: nsana hzn ve elem verir. 4. Bzrk Makam: nsana havf (korku) verir. 5. Isfehan Makam: nsana hareket becerisi ve gven duygusu verir. 6. Nev Makam: nsana lezzet ve ferahlk verir. 7. Uk Makam: nsana dihek (glme) verir. 8. Zirgle Makam: nsana nevm (uyku) verir. 9. Sb Makam: nsana ecaat (cesaret, g) verir. 10. Buselik Makam: nsana g verir. 11. Hseyn Makam. nsana sulh (sknet, rahatlk) verir. 12. Hicz Makam: nsana tevazu (alak gnlllk) verir.2

Trkistanda Buharaya yakn olan Afenada doan byk slm bilgin ve filozoflarndan bn-i Sn (980-1037), eserleriyle ve dnceleriyle be yzyl boyunca, slm ve Bat dnyasna hakim olmutur. Hemen btn bilimlerde, zellikle felsefe ve tp alannda uzun sre alamaz bir otorite olmutur. bn-i Snnn Kanun adl eserinin 3. ve 4. kitaplarnda akl hastalarnn incelendii 17. blm, 1659 ylnda P. Vattier tarafndan Latinceye evrilmitir. 18. yzylda Tokatl b. Ahmed tarafndan Trkeye evrilmi olan Kanun, Topkap Saray, Badat Kk no: 342de ve Sleymaniye Ktphanesi Hamidiye blm no: 1015 numaraya kaytl bulunmaktadr. bn-i Sn gerek ocuk, gerekse yetikin akl hastalarnn meguliyet, ok, telkin, mzik ve illa tedavi edilebileceini belirtmitir. Ayrca, bugnk modern psikiyatrinin ve ocuk psikiyatrisinin de kurucusu olmutur.

1413

bn-i Snnn ocuk psikiyatrisine verdii nemi, ocuklar yetitiren annelerinin bedenen ve zihnen salkl olmas gerektiini, bylece salkl ocuklar yetieceini byk bir nemle vurgulamasndan anlyoruz. bn-i Sn, kk ocuklarn bedensel ve ruhsal bakmdan daha salkl bir ekilde bymesi iin, onlarn mzikle beden hareketlerine ve mzikle uyumaya altrlmalarn nermektedir. leride bunlardan birincisinin ocuu jimnastie, dierinin ise mzie altracan; jimnastiin, ocuun bedenine, mziin de ruh salna yararl olacan belirtmektedir.3 bn-i Sn, mziin tpta oynad rol yle anlatmaktadr: Tedavinin en iyi yollarndan, en etkililerinden biri, hastann akl ve ruh glerini artrmak, ona hastalkla daha iyi mcadele iin cesaret vermek, ona en iyi mzii dinletmek, onu sevdii insanlarla bir araya getirmektir4 bn-i Sn, Frbinin eserlerinden ok yararlandn ve hatta mzii de ondan renerek tp mesleinde uygulamaya koyduunu sylemektedir. Arapa yazd, Kitabl-ifadaki 12 blm tmyle mzie ayrlm olduundan, Baron Rudolph Deerlanger tarafndan Franszcaya evrilmi ve La Musique Arap adyla yaymlanmtr.5 lmnden bir asr sonra, Gerhart von Cremona tarafndan Latinceye evrilen Al-Kanun FitTbb eserinin birinci, nc ve drdnc kitaplarnda bulunan ocuk hastalklar ve psikiyatrisi ile ilgili blmleri, bu alanda sadece Trk-slm hekimliini deil, 17. yzyla kadar Avrupa hekimliini de ok etkilemitir.6 Mevlna Celleddin-i Rum (1207-1273) kukusuz, mziin insan ruhu zerindeki etkilerini en iyi biimde dile getiren ve bunun en gl yorumunu yapan kiidir. Mevlnann benimsedii tasavvuf anlayna gre insan, bir sevgi varldr. Bu sevgi, insanla Tanry birbirine yaknlatran, birletirici bir gtr. Sevgi, btn insanlar kardelik duygular iinde bar sever olmay salayan birletirici bir gtr. Mevlnann salnda yaplan zel trenlerin sonradan dzene konularak bir kurum nitelii kazanmas, Mevlevi tarikatn oluturmutur. Bunu dzenleyen, biimlendiren ve sema (dn) gsterisini zel bir trene dntren Mevlnann olu Sultan Veledtir. Mevlevi tarikatnda, sema treninin zellii, eitim grm kiilerin (semazenlerin) alg eliinde dnmesidir. Bu dnn kayna ise, Kuranda geen Ne yana dnerseniz Allaha ynelirsiniz anlamna gelen feeynema tevellu fesemme vechullah szleridir. Mevlevi szc de tevellu szcnden tremi olup, dnen anlamndadr.7 Bu nedenle sema trenleri, Mevleviler iin ayr bir anlam tar. Onlara gre gn tm katlar Tanr sevgisiyle dner, insann da bu dn uygulamas gerekir. Mevlevi inanna gre, iir ve mzik, insan ruhunu etkilemektedir. Bylece, ilhi ak glendirmekte ve insan Allaha yaklatrmaktadr. 1414

Mevlna, yaam boyunca bilim yolunu semi, cehaletle, taassupla savamt. Bundan dolaydr ki, Mevlevi eyhleri bilim ve irfan sahibi, ayn zamanda bestekr kimselerdi. Mevlevi tekkeleri hem bir niversite, hem de mzik ynnden bir konservatuard. Mevlevi ayinlerinde dzenlenen sema gsterisi, mzik nameleri ve yank ney sesleri arasnda yaplmaktadr. Mziin ve dansn, insan ruhu zerindeki gl etkisine en iyi rnei, semda bulmaktayz. Hz. Mevlnnn, babas Bahaeddin Veled ile beraber Anadoluya gelirken, Mevlev kltrn oluturacak malzemeyi de beraberlerinde getirdikleri bilinmektedir. Mevlevlerin ald ney, rebab, eng, kudm, halile gibi belli bal alglar orta Asya kkenlidir. Din motiflerle yorulmu olan bu mzik, zamanla Mustafa Itr Efendi, Hammamizde smail Dede Efendi gibi dh bestecileri yetitirmitir. Din motifler, yava yava yerini sosyal konulara terketmeye balaynca da Trk Sanat Mzii, Mevlev Mziinin ve Asya-Anadolu Trk Mziinin bir devam olarak ortaya kmtr. Hz. Mevln zellikle rebab ve ney gibi alglara ok nem vermitir. Mziin ve dansn, insan ruhu zerindeki gl etkisinin en iyi rneini Mevlev ayinlerinde yaplan sema trenlerinde bulmaktayz. Safiyddin Urmev (1217?-1294), eitli makamlarda bestelenmi olan eserlerin okunmas srasnda insanlar zerinde brakt psikolojik etkileri incelemi ve nev, buselik, uk gibi makamlarn, insan ruhuna g, cesaret ve ferahlk verdiini belirtmitir. Bu tr makamlarla bestelenmi olan mehter mziindeki eserlerin askere mnevi bir g verdii de burada sylenebilir. Trklerin en eski tarihlerinden itibaren Seluklular ve Osmanllarda da grlen askeri mzik, savaan askerin moralini, cesaretini, din ve mill duygularn yksek tutmada olduka etkiliydi. Eski Trk hekimlerinden ur Hasan Efendinin Tadill Emzice (Millet Ktphanesi no: 66, 67, 68; Air Efendi Ktphanesi no: 264; bnl Emin Mahmud Kemal Ktphanesi no: 3174) adl yaptnda, mzik ile tedavi hakknda geni bilgi vardr. urnin mzik yntemlerini bilmeyen bir hekimin tan ve tedavilerinde baarl olamayaca iddias, bize eski Trk hekimlerinin mzikle tedaviye ne denli deer verdiklerini gstermektedir.8 ur, Tadill-Emzice adl eserinde, belirli makamlarn, gnn belirli zamanlarnda etkili olduunu belirtmektedir. Makamlarn, etkili olduklar zamanlara gre snflandrl da yledir: 1. Rast ve Rehavi Makamlar: Seher zamanlar etkilidir. 2. Hseyni Makam: Sabahleyin etkilidir. 3. Irak Makam: Kulukta etkilidir. 4. Nihavend Makam: leyin etkilidir. 1415

5. Hicaz Makam: ki ezan aras etkilidir. 6. Buselik Makam: kindi zaman etkilidir. 7. Uk Makam: Gn batarken etkilidir. 8. Zengle Makam: Gruptan sonra etkilidir. 9. Rast Makam: Gece yars etkilidir. 10. Zirefkend Makam: Gece yars etkilidir. urye gre, mziin meclis adamlarna olan etkileri de birbirinden farkldr: Ulema (alimler) meclisini, rast makam; mera (emirler) meclisini, sfehan makam; derviler meclisini, hicaz makam; sofiler meclisini, rehavi makam etkiler. Makam ve fasllarn, eitli uluslar zerinde deiik etkileri olduunu da kabul eden Trk hekimleri hseyni makamn, Araplara; rak makamn, Acemlere; uk makamn Trklere; buselik makamn da Rumlara ve Frenklere dinletirlerdi.9 Eski Trk hekimleri korku, heyecan, kuku ve ruhsal bunalm geirenlerin nabz atlarndaki deime ve bunun meydana getirdii ruhsal huzursuzluk zerinde durur, hastalara eitli melodileri dinletir ve bu arada nabz atlarn da kontrol ederek, hastaya uygun olan mzii bulur ve ayn hastal olanlar bir araya getirerek, bulduklar uygun arklarla tedavi ederlerdi. Yani bir eit grup tedavisi yaplrd. Ruh hastalarnn holanacaklar arklar kadar, beendikleri mzik aletleri de gz nne alnarak hastalara ve hastalklarna gre eitli mzik aletleri kullanlrd. nsanlarn renkleri, giyimleri ve hatta huylar ile makamlarn yakndan ilikisi olduunu kabul eden eski Trk hekimleri ve mzisyenleri, rak makamn esmerlere ve saldrgan hastalara; rast makamn ve iinde rast makamnn zelliklerini tayan makamlar sarnlara, ar ve sessiz huylu olanlara; kek makamn da souk ve sakin huylu, beyaz tenli olanlara dinletirlerdi.10 Osmanl Saray Hekimi Musa bin Hamnun Kanuni Sultan Sleymana sunduu di hekimliine ait Trke eserde, di hastalklarnn mzikle tedavisinden sz edilirken, ocuk psikiyatrisi bakmndan mzik tedavisinin nemini bilen eski hekimlerin, hkmdar ocuklarnn beikte mzikle uyutulmasn nerdiklerini belirtmesi, Trk ocuk psikiyatrisinin 16. yzyldaki parlak dneminin bir kantdr. 19. yzyl balarnda yaam olan Hekimba Gevrekzade Hasan Efendinin Risletlmsikiyye mined devir-rhniyye11 ve Netcetl-Fikriyye ve Tedbr-i Veldetl Bikriyye adl eserlerinde konuyla ilgili bilgiler vardr.

1416

Gevrekzade, eski Trklerde, akl hastalarnn mzikle tedavilerine byk nem verildiini ve uygulanan tedavi ile olumlu sonular alndn belirtmektedir. Gevrekzade, mzikle tedavinin zellikle durgun, yaama kskn ve evreye kar ilgisiz hastalar zerinde etkili olduuna iaret etmektedir. Hekimba Gevrekzade Hafz Hasan Efendi, Netcetl-Fikriyye ve Tedbr-i Veldetl-Bikriyye (stanbul niversitesi Ktphanesi, TY. 7092, s. 94a, 104a) adl eserinde, hangi mzik makamnn hangi ocuk hastalna iyi geldiini belirtmektedir: 1. Rast Makam: Havaleye ve felce iyi gelir. 2. Irak Makam: Menenjit ve hafakan hastalna yakalanan ocuklara iyi geldii belirtilmitir. 3. Isfahan Makam: Zihin akl salar. 4. Zirefgend Makam: Felce, srt arsna, mafsal arlarna iyi gelir. 5. Revahi Makam: Ba arlarnn tmne, burun kanamasna, az arpklna, fel ve balgamdan ileri gelen hastalklarda etkilidir. 6. Bzrk Makam: Kara sevday gidericidir. 7. Zirgle Makam: Kalp hastalklarna, menenjit hastalna iyi gelir. 8. Hicaz Makam: drar zorluuna ok iyi geldii ve cinsel gc arttrd bilinmektedir. 9. Buselik Makam: nsan bedenine etkisinin yannda, yorgun beyni dinlendirici etkisi de vardr. 10. Uak Makam: Ayak arlarna iyi gelir. 11. Hseyni Makam: nsan ferahlatan bu makam, karacier, kalp, mide hararetine ve gizli hummaya iyi gelmektedir. 12. Nev Makam: Gnl okayan makam olup, insann iindeki kt dnceleri yok edici etkisi byktr.12 Hekimba Gevrekzade Hasan Efendi, bu eserini yazarken eski kaynaklardan ve zellikle bn-i Snnn Kanun adl kitabndan yararland grlmektedir. Trklerin tp tarihinde mzik-terapi uygulamalarndaki olaylara ait gzlem neticelerini bulmak zordur, ancak olaylardan daha ok genel tedavi anlaylar, hangi hastalklar iin hangi makamlarn kullanlmas gerektii, makamlarn etkili olduu zaman dilimleri gibi bilgiler bulunmaktadr. Bu aklamalarn nda; tp ile mziin ortak ynleri olduu anlalyor. nk insanlarn dertlerini ve aclarn hafifletmek iin her iki alandan da yararlanlyor. Belki de, bu nedenle birok tp bilgini ve doktor, mzie ilgi duymutur. 1417

Trk-slm Medeniyetinde Mzikle Tedavi Merkezleri Tarihi kaynaklar, Seluklu Trklerinde mzikle tedavinin akl hastalarna uygulandn bildirmektedir. Seluklu Trkleri, slm aleminin pek ok kentinde bimarhaneler, mristanlar ve darifalar kurmulardr. Bunlardan biri, Nureddin Hastanesidir. Gnmzden 900 yl nce, Seluklu Sultan Nureddin Zengi tarafndan amda yaptrlan Nureddin Hastanesinde, mzik makamlar tedavi amacyla kullanlmtr. Bu tr tedavi merkezlerinden bir dieri ise, Kalavun Hastanesidir. Memlklu Sultan Kalavunun, Kahirede 1284te yaptrm olduu ve kendi ad ile anlan Kalavun Hastanesinde, erkek akl hastalar ve kadn akl hastalar iin ayr blmler vard. Bu hastanede, akl hastalar mzikle tedavi edilmekteydiler. Yne, Trkiye snrlar dnda kalan Halepteki Ergun Mristan, akl hastalar iin 1351de kurulmu son Seluklu hastanelerinden biridir. Beyinsel zrller iin Halepte kurulmu olan bu mristandan daha nceleri, Anadoluda eitli kentlerde, mzikle tedavi yntemlerini uygulayan ifahaneler kurulmutur. Bunlardan biri Kayseri ifaiyesidir. ifte Medrese, Kayseride bulunan ilk Seluklu eseridir. I. Gyaseddin Keyhsrevin yaptrd tp medresesiyle kz kardei Gevher Nesibe Hatunun yaptrd ifaiyeden olumaktadr. Keykvus Darifas, 1217 ylnda I. zeddin Keykvus tarafndan hastane olarak yaptrld. Sivastaki eserlerin en eskisidir. ifaiye, o dnemin en byk hastanesi ve salk okuluydu. Burada akl hastalar mzikle tedavi edilmekteydiler. Kap zerindeki kitabede darifa ad gemekte ise de bina, 1768 ylnda bir fermanla, medreseye dntrlmtr. Amasya Darifas, 1308de, lhanl hkmdarlarndan Olcayto Hdahendenin kars ldu (yldz) Hatun adna, Anber bin Abdullah tarafndan yaptrlmtr. Akl hastalarnn mzikle tedavi edildii kurululardan biri olan yapy Evliya elebi, Miskinler Tekkesi olarak adlandrr. Zamannda hem hastane, hem de tp medresesi olarak kullanlan yapda renciler, hekimlik bilgilerini teorik olarak renirlerdi. Osmanl Trkleri Dneminde Darifalar Osmanl dneminde kurulmu ilk hastane Bursada Yldrm Bayezit tarafndan yaptrlarak 1399 ylnda hizmete alan Yldrm Darifasdr.

1418

Tam teekkll bir hastane zelliindeki bu darifa, Bayezit mareti (Klliyesi)nin bir parasyd. Yldrm Darifas iin Evliya elebi, Seyahatnamesinde unlar sylemektedir: Merhum ve madur bayezid-i veli Vakfnamesinde hastalara deva, dertlilere ifa, divanelerin ruhuna gda ve defi sevda olmak zere on adet hanende ve sazende gulm tahsis etmitir ki, hanende, biri neyzen, biri kemani, biri musikari, biri santuri, biri udi olup haftada kere gelip hastalara ve delilere musiki fasl verirler13 Aklamas: Duac olduumuz merhum Bayezid-i Vakfnamesinde hastalara deva, dertlilere ifa, divanelerin ruhuna gda ve sevdallarn derdini azaltmas iin, on adet arkc, biri neyzen, biri kemanc, biri kuramc biri santurcu, biri udi olup haftada kere gelip hastalara ve beyinsel zrllere musiki fasl verirlermi. Bursa Yldrm Darifas 1855 yl depreminde hasar grm, bir sre Baruthane olarak kullanlmtr. Geriye, ykk duvarlar kalmtr. Osmanl dneminde, Trklerin akl hastalar iin yaptrdklar ikinci hastane, stanbulun fethinden sonra Fatih Sultan Mehmetin kendi adyla anlan camiin gneydousunda ve klliyenin bir paras olan Fatih Darifasdr. Evliya elebi, Seyahatnamesinde bu hastaneden yle sz etmektedir. Evvela, Tmarhaneyi Eblfeth Sultan Mehmet 70 hcre, 80 adet kubbe ve 200 hddm vardr. Dersim ve hekimbas vardr. Ayende ve rvendagndan bir adam hasta olsa bimarhaneye gtrp ona hizmet ederler. Dib ve zib zerbaf harir cme hablar vardr. Her gn iki defa hastalara gngn etmeyi nefise bezl olunur. Efkfi o derece kavdir ki vakfnmesinde: Eer matbahda keklik, tarac ve sklm kularnn eti bulunmaz ise blbl, sere ve kebter pip hastalara bezl oluna, diye muharrerdir. Hastalara, divnelere defi cnn in mutribn ve hnendegn tyin edilmitir. Avretler ve kefereler in dahi baka bir kede tmarhne vardr14 Aklamas: Fatihlerin babas Sultan Mehmedin tmarhanesinin 70 hcresi, 80 tane kubbesi ve 200 yol gstericisi vardr. retmeni ve bahekimi vardr. Eczaclkla uraan biri hastalansa onu tmarhaneye gtrp hizmet ederlerdi. Tmarhanede hastalar ipek araflarda yatrlrd. Her gn ve gn ve gn hastalara holarna gidecek eyler verilirdi. Vakf o derece salam gelirlidir ki, vakftan gelen belgede hastalara her zaman keklik, sere gibi, eti lezzetli kularn piirilip verilmesi yazlmtr. Hastalara ve delilere, deliliin def edilmesi iin sazende ve hanendeler gnderilmitir. Ayrca, kadnlara ve Mslman olmayanlara bile bir kede tedavi blm bulunmaktadr. 1419

Bugnk Fatih Camiinin gneydousunda, yaklak on bin metrekarelik bir alan zerinde kurulmu ve 1470 ylnda hizmete girmi olan Fatih Darifas, birok yangn ve zelzele felketi geirmitir; fakat tamir edilerek 1924 ylna kadar almalarn srdrmtr.15 Bu yldan sonra hastane, zamanla bsbtn yklm ve yok edilmitir. Osmanllar dneminde, akl hastalar iin yaptrlm hastanelerin, gnmze kadar yklmadan gelebilmi olan, Edirnede Tunca nehri kenarnda, Sultan II. Bayezid tarafndan 1486 ylnda kurulmu olan Edirne Darifasdr. Gzel iekler, emeli baheler ve avlularn ssledii bu ifa evinde, Yunan filozof ve doktorlar tarafndan ileri srlen tedavi yntemlerinin uygulanmas salanyordu. zellikle mzik aletleriyle gzel ve ho melodiler alnarak yattrc tedavi yntemleri uygulanyordu. Tam teekkll bir hastane olan darifann zamanla sadece akl hastalarna ifa verdii bilinmektedir. Yine Evliya elebinin ifadesine gre: Baz hcrelerde evvel baharda, cnn mevsiminde, sevdazede uk- emr-i hakim ile, bu timaristane getirerek altn ve gm zincirleri ile kayd bend idp her bir arslan yatanda yatar gibi kkreyip yatarlar. Bahusus, bahar faslnda divaneler zincir krdklar mahalde Edirnenin cmle civanlar divaneleri seyre gelip dururlar. Merhum ve mafur bayezid-i Veli hazretleri vakfnmesinde; hastalara deva, delilere if, zere on adet hnende ve szende gulm tahsis etmitir ki, hnende, biri neyzen, biri kemni, biri musikari, biri santur, biri engi, biri engsantur, biri ud olup haftada kere gelip hastalara ve delilere musiki fasl verirler.16 Aklamas: lkbaharda sevdalanarak akln yitiren kiiler, emir zerine ifaneye getirilip, altn ve gm zincirlerle yataklarna balanrlard. Bunlar, arslanlar gibi kkrerlerdi. Yalnzca, bahar mevsimine ait gnlerde delilerin zincirleri zlr ve Edirnenin btn genleri, beyinsel zrlleri seyretmeye, ifahanenin karsna gelirlerdi. Duac olduumuz merhum bayezid-i Veli vakfnamesinde hastalara deva, dertlilere ifa, divanelerin ruhuna gda ve sevdallarn derdini azaltmas iin, on kii arkc ve algc kulunu grevlendirmitir ki, bunlarn arkc, biri neyzen, biri kemanc, biri kuramc, biri santurcu, biri udi olup haftann gn hastalara ve beyinsel zrllere musiki fasl verirlerdi. Uzun yllar hizmet grm olan bu kurum, 1. Dnya Sava nedeniyle boaltlm ve oradaki akl hastalar, yine Edirnenin Kyk semtindeki Fransz hastanesine tanmlardr. Gnmzde darifa, onarlarak mze haline getirilmitir.

1420

Fatih dneminde (1451-1481) yaplan Topkap Saraynda yetenekli ocuk ve genlerin yetitirildii Enderun denilen saray okulu vard. Mzik, gzel yaz, nak, ciltilik, tezhip ve minyatr sanatlar derslerinin verildii Enderun Okulunda bir de hastane bulunmaktayd. Burada, gen yataki Enderun yeleri mzikle tedavi edilirdi. Darifalarda mziin tedavi etkisi, ancak Trk mziinin makam, usl ve name zenginlii, ses aralklarnn insan sesine uygunluu ile mmkn olmaktadr. Trkler, daha Seluklular dneminden itibaren, akl hastalarnn tedavisi iin ifahaneler kurmulardr. Bu ifahanelerde dnemin ok ileri bir dzeyde saylabilecek tedavi metodlar uygulanyordu. Mzikle tedavi, bir destek ve meguliyet tedavisidir. Tarih boyunca, psikolojik rahatszlklarn giderilmesinde mziin kullanld, yaplan aratrmalarda ortaya kmtr. 1 Rahmi Oru Gven, Trk Musikisi Tarihi ve Trk Tedavi Musikisi, Metinler Matbaas,

stanbul, 1991, s. 13. 2 Ruhi Kalender, Trklerde Musiki ile Tedavi, Ank. nv. lahiyat Fak. Dergisi, C. XXIX,

Ank. nv. Basmevi, Ankara, 1987, s. 363. 3 Aydn Sayl, bn-i Sn Doumunun Birinci Yl Armaan, Trk Tarih Kurumu Basmevi,

Ankara, 1984, s. 26. 4 5 s. 50. 6 7 s. 224. 8 36. 9 10 M. Sadk Yiitba, Mzik ile Tedavi, Yelken Matbaas, stanbul, 1972, s. 312. Fahrettin Kerim Gkay, Ruh Hastalar, 5. Basm, Baar Matbaas, stanbul, 1939, s. 35. Fahrettin Kerim Gkay, Ruh Hastalar, 5. Basm, Baar Matbaas, stanbul, 1939, s. 35Sayl., a.g.e., s. 258. smet Zeki Eyubolu, Tasavvuf Tarikatlar Mezhepler Tarihi, Der Yaynlar, stanbul, 1993, Bekir Grebene, Mzikle Tedavi, Gven Yaynlar, Ankara, 1978, s. 26. Ylmaz ztuna, Trk Musikisi Ansiklopedisi, Cilt: 1, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1970,

1421

11

Recep Uslu, Hasan Ef. Gevrekzade, slam Ansiklopedisi, Cilt: 16, Trkiye Diyanet Vakf,

stanbul, 1997, s. 317.

12 13

Adnan Abdullah Advar., Osmanl Trklerinde lim, Remzi Kitabevi, stanbul, 1943, s. 190. Evliya elebi, Seyahatname, ev.: Ahmet Cevdet, Cilt: I-III, Semih Ltfi Kitabevi, stanbul,

1944, s. 470. 14 15 Evliya elebi, Seyahatname, Der.: Mehmet Aksoy, skit Yaynlar, stanbul, 1962, s. 47. Fevzi Samuk., Trkiyede Akl Hastahanelerinin Dn ve Bugn, . . Cerrahpaa Tp

Fakltesi Psikiyatri Klinii Vakf Yaynlar, stanbul, 1980, s. 40. 16 elebi, a.g.e., s. 470.

ADIVAR, Adnan Abdullah, Osmanl Trklerinde lim, Remzi Kitabevi, stanbul, 1943. EVLYA ELEB, Seyahatname, ev.: Ahmet Cevdet, Cilt: I-III, Semih Kitabevi, stanbul, 1944. EVLYA ELEB, Seyahatname, Der.: Mehmet Aksoy, skit Yaynlar, stanbul, 1962. EYUBOLU, smet Zeki, Tasavvuf Tarikatlar Mezhepler Tarihi, Der Yaynlar, stanbul, 1993. GKAY, Fahrettin Kerim, Ruh Hastalar, 5. Basm, Baar Matbaas, stanbul, 1939. GREBENE, Bekir., Mzikle Tedavi, Gven Yaynlar, Ankara, 1978. GVEN, Rahmi Oru, Trk Musikisi Tarihi ve Trk Tedavi Musikisi, Metinler Matbaas, stanbul, 1991. HAM BEY, Mecma, Kayolzade Mehmed Hariri Matbaas, stanbul, 1864. KALENDER, Ruhi, Trklerde Musiki ile Tedavi, Ank. nv. lhiyet Fak. Dergisi, C. XXIX, Ank. nv. Basmevi, Ankara, 1987. ZTUNA, Ylmaz., Trk Musikisi Ansiklopedisi, Cilt: 1, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1970. SAMUK, Fevzi., Trkiyede Akl Hastahanelerin Dn ve Bugn, . . Cerrahpaa Tp Fakltesi Psikiyatri Klinii Vakf yaynlar, stanbul, 1980. SAYILI, Aydn., bn-i Sn Doumunun Birinci Yl Armaan, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1984.

1422

USLU, Recep., Hasan Ef. Gevrekzade, slm Ansiklopedisi, Cilt: 16, Trkiye Diyanet Vakf, stanbul, 1997.

1423

Memlkler Dnemi (1250-1517) lm Hareketine Genel Bir Bak / Prof. Dr. smail Yiit [s.748-756]
Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi / Trkiye 1. lm Hayatn Canlanmas bbasi Hilfetinin Dou slm dnyasn yerle bir eden Moollar tarafndan yklndan 6 yl nce, 1250 ylnda Msrda kurulan Memlkler, hakimiyetlerini 1517 ylnda Osmanllar tarafndan yklmalarna kadar srdrdler. Memlk tarihilerinin Trk Devleti adyla zikrettii bu byk ve uzun mrl devletin tarihi, gnmzde genellikle sultanlarnn mensup olduu rka gre ikiye ayrlarak incelenmekte, Trk asll sultanlarn hkm srd birinci dneme (1250-1382) Bahr Memlkler veya Trk Memlkleri, erkez asll sultanlarn hkm srd ikinci dneme (1382-1517) ise Burc Memlkler veya erkez Memlkleri isimleri verilmektedir 1260 ylnda, kurulularndan sadece 10 yl sonra, Dou slm dnyasn kasp-kavuran Moollar Ayniclutta hezimete uratarak adeta tarihin akn deitiren Memlkler, kazandklar bu mhim zafer sayesinde, bata lkeleri Msr ve Suriye olmak zere slm dnyasnn kalan ksmn, btn insanl tehdit eden Mool tehlikesinden kurtarmakla iyi bir balang yapmlard. Onlar, bu stn hizmetlerini, lhanl Moollarna ve onlarla ibirlii yapan Orta Dou Hal prensliklerine kar yrttkleri baarl mcadeleyle srdrdler. Moollar durduran ve sz konusu Hallar nih olarak blgeden karan Memlkler, Msr Abbs Hilfetinin merkezi olmak ve mukaddes Hicaz blgesinin hakimiyetini stlenmekle elde etmi olduklar merkez ve en gl slm devleti olma zelliklerini, dengenin Osmanllar lehine bozulmasna kadar iki asrdan fazla devam ettirdiler. Bu siys ve asker baarlar yannda, Memlkler devri, eine az rastlanr parlak bir ilm harekete sahne oldu. Hz. mer zamannda gerekletirilen slm fetihlerden itibaren canl bir ilm hayata sahip olan Kahire ve Dmak, Memlklerin kurulu yllarnda, slm dnyasnn en nemli iki kltr merkezi haline gelmiti. nk slam dnyasnn douda Moollar ve Hallar, Endlste ise Muvahhidleri ykarak Mslmanlara ait merkezlerin ounu istil eden Hallar yznden tarihinin en nemli krizini yaad bu yllarda, zamann gvenlik iindeki yegane slm lkesi olan Memlk Devletinin himayesine snan Mslman mltecilerin arasnda, bu lkelerin en mmtaz alimleri de bulunuyordu. Bu alimlerin de katlmasyla Memlk Devletinin baehri Kahire, birka yl nce Moollar tarafndan tahrip edilen slam dnyasnn en nemli kltr merkezi Badatn yerini ald. Abbasi Hilafetinin Memlklerin himayesinde Kahirede yeniden kurulmas da, Memlk bakentini ayn zamanda slam dnyasnn en nemli siyas ve dn merkezi haline getirmiti.1 Bu gelime, lkeye gelen alimlerin saysn daha da arttrd. Salhaddin-i Eyyb ve halefleri tarafndan yaptrlm olan ok saydaki medrese, zamann en nl alimlerini bir araya getiren kurumlar oldu. Dou ve Bat slam dnyasnn ilim yldzlarn bnyesinde toplayan Kahire ve Dmak medreselerinde merkezileen ilm hareket, Memlk sultanlarnn da desteiyle byk bir gelime gsterdi. lme ve ilim adamlarna byk nem veren sultanlar ve dier devlet adamlar, adeta birbirleriyle yararak ok sayda medrese ina ettirdiler ve 1424

bu medreselerde grev yapan mderrisler, okuyan talebeler ve hizmetlilerin tm ihtiyalarn karlayacak geni vakflar tahsis ettiler. Onlarn bilhassa Kahire ve Dmakta yaptrm olduu bu messeselerden gnmze kadar ayakta kalanlar, Memlk ilm hareketinin canl ahitleri durumundadrlar. Memlk sultanlarndan bazlar, ilim ve ilim adamlarna byk deer veriyor ve onlar saraylarna ararak ilm meclisler dzenliyorlard. bn Tarberdnin bildirdiine gre, tarih dinlemenin tecrbeden daha nemli olduunu syleyen I. Baybars, tarihilere byk ilgi gsteriyor ve onlar dinlemeyi seviyordu.2 Yine onun alimlere ve eyhlere hrmet ettii, bilhassa eyh Hzrn btn sylediklerini yerine getirdii,3 dn meselelerdeki hatalar yznden kendisini iddetli bir dille uyaran byk alim Nevevye sonuna kadar tahamml gsterdii bilinmektedir.4 nemli sultanlardan Muhammed b. Kalavun da alimlere byk deer verir, sk sk onlarla toplant yapard. nl tarihi Ebl-Fid onun yakn dostuydu. O, mehur alim bn Teymiyeye de hrmet eder; hatta onu ayakta karlard.5 el-Melikn-Nasr Hasan ve Meyyed eyh el-Mahmud gibi ilimle bizzat megul olan sultanlar vard. Siraceddin Bulknden ald Sahih-i Buhr iczetnmesini seferlerinde dahi yannda gtren eyh el-Meyyed,6 Aynnin anlattna gre, haftada iki gn alim ve salihlerden bir grubu toplar, yaplan ilm tartmalara meddep bir ekilde bizzat katlrd. ou Cuma akamlarnda da, fukah, kurr ve vaizlerin katld mecliste, gece yarsna kadar Kuran okunur, ilm tartmalar yaplrd.7 Kelam, fkh, tefsir, nahiv ve belgat ilimlerinde geni bilgisi olan ve siyer ve tarih kitaplarn okumaya ve gzel sanatlara dknlyle bilinen Kansuh el-Gavrnin huzurunda toplanan ilim meclisleri de mehurdu. Sultan ilm tartmalara alimlerden biri gibi katlrd.8 Sultanlarn bu ekilde ilme deer vermeleri ve alimlerle yakndan ilgilenmeleri, phesiz ki, ilm hayatn canlanmasna ve ilim messeselerinin gelimesine byk katk salamtr. 2. Eitim ve retimMesseseleri A. Mektepler/lkokullar Memlkler zamannda zel ve genel olmak zere iki tip ilkokul/mektep bulunuyordu. Geimini retmenlikten kazanmak isteyen ahslar tarafndan alan zel ilkokullarda renci velilerinden belirli bir cret alnrd. Genel mektepler ise, sultanlar, dier devlet adamlar ve byk tccarlar tarafndan srf Allahn rzasn kazanmak maksadyla in ettirilir, btn ihtiyalar devlet veya bu eserlerin sahiplerince yaplan vakflar tarafndan karlanrd.9 Genellikle cami, medrese ve hastanelerin bnyesinde yer alan10 ve asl maksat yetim ocuklarn himaye olduu iin Mektibleytm/yetim mektepleri adyla bilinen bu mekteplere yetim ocuklar yannda fakir ve asker ocuklar da devam ederdi. Mekteplerde okuma-yazma retimiyle birlikte, Kuran- Kerim ve baz hadis metinleri okutulur, hafzlk yaptrlr, ilmihal bilgileri, temel hesap bilgileri ve yazma usulleri retilirdi. lkretimden hedeflenen, ocuklarn en uygun usulle iyi bir ekilde yetimelerini salamak ve onlar faydal birer insan olmaya hazrlamakt. Bu maksatla edep ve grg kaideleri zerinde hassasiyetle durulur, ocuklara anne-babalarna itaat etmeleri, iyi alkanlklar edinmeleri ve ktlklerden uzak durmalar tavsiye edilirdi.11 1425

lkokul retmenlerinde gzel ahlak sahibi, ilim ve amel bakmndan ehil kimseler olmalar artlar aranrd. bnl-Uhuvve bu artlar hakknda yle demektedir: Muallimin ehl-i salah kiilerden, gvenilir, iffet sahibi, hafz- Kuran, gzel yaz yazan ve hesab iyi bilen biri olmas art koulurdu. Onun evli olmas tercih edilir, gzel ahlak ve dindarlyla tannm ok yal olanlar hari bekarlarn ocuklar okutmak iin mektep amasna izin verilmezdi. Bununla birlikte, muallimlik izni, ancak ehliyetinin kesin olarak bilinmesi ve gvenilir kimselerin tezkiyesi artyla verilirdi.12 Muallimlerde bulunmas gereken bu artlar, ou kere mektepler iin hazrlanan vakfiyelerde yer alrd.13 Mekteplerde alan dier grevliler iin de gzel ahlak sahibi olma artlar aranrd.14 Mekteplere balama hususunda en makbul ya 7 olmakla birlikte, ailelerin pek ou daha kk yalardaki ocuklarn da gnderirlerdi. retim sresi, ocuun kabiliyetine gre deimekle beraber, ergenlik yana ulaanlarn iliii kesilirdi; ancak hafzlklarn tamamlamak gibi zel bir durumlar olanlara, bir sre daha devam izni verilirdi. Ayrca her mektebe devam edecek rencilerin azami says vakfiyelere yazlrd.15 Mekteplerde gnlk program gnein domasndan itibaren balar ve ikindiye kadar devam ederdi. Cuma gnleriyle dn bayramlardan nce ve sonra birka gn resm tatil olurdu. Mekteplerde hafzln tamamlayanlar iin grkemli hatim merasimleri yaplr, gzel bir ekilde giydirilen hafzlar, en gzel ekilde sslenmi atlara bindirilerek ehrin caddelerinde dolatrlrd. Bu mektepleri baaryla tamamlayanlarn nemli bir ksm, st seviyedeki eitim-retim kurumlar olan medreselere devam ederdi. B. Medreseler Medreseler, slm dnyasnda bir eitim kurumu olarak ortaya kndan itibaren Ehl-i Snnet kltrn glendirmek gibi nemli bir misyon slenmiti. 1055 ylnda Badata girerek Abbs Hilfetini Bveyhlerin hakimiyetinden kurtaran Seluklu sultanlar, bir asrdan fazla Badata hakim olan bu hanedan zamannda halk arasnda yaylm ar dnce ve inanlar ortadan kaldrarak Ehl-i Snnet ilkelerini hakim klmak iin ilm hareketi canlandrmaya byk nem vermilerdi. Bu maksatla dinin doru retilmesini salayacak messeseler olarak grdkleri medreseler in ettirerek ksa srede onlarn saysn arttrdlar. Byk Seluklu Sultan Alp Arslan (1064-1072) ve veziri Nizamlmlk, ina ettirdikleri Nizamiyye medreseleriyle bu konuda nemli bir r aarak kendilerinden sonrakilere nclk etmilerdi. Bata fkh ilmi olmak zere dn ilimler ve Arap dili retimine dayanan medrese gelenei, Seluklulardan sonra Zengiler ve Eyyubiler tarafndan da devam ettirildi. Suriyede ilk medreseler, Batnlere kar Ehl-i Snnet dncesini yaymak ve lkede siyas birlii temin etmek iin balatm olduu almada medreselere byk nem veren Nureddin Zengi tarafndan ina ettirilmiti. Msrda ise, Eyyubilerin kurucusu byk devlet adam Salahaddin-i Eyyb tarafndan yaptrld.16 Devletini 1426

Fatm Devletinin enkaz zerine kuran Salahaddin, ynetimi ele geirdikten hemen sonra, Kahirede, drt Snn mezheb zere medreseler at. Maksad 962-1171 yllar arasnda bir asrdan daha fazla Fatm Devletinin merkezi olarak kalan lkesinde dncenin izlerini silmek ve Snn mezhebleri glendirmekti. O, Suriyeyi hakimiyeti altna aldktan sonra Dmakta da yeni medreseler yaptrd. Onun halefleri ve dier devlet ricali, bu faaliyetinde onu taklit ederek byk ehirlerde ok sayda medrese in ettirdiler. Dolaysyla, Msr ve Suriye tahtn Eyyubilerden devralan Memlklerin kurulduu yllarda lkede pekok medrese bulunuyordu. Eyyb devlet adamlarn rnek alan Memluk sultanlar ve byk emirler, medrese, cami, hangh ve zaviye gibi her biri nemli kltr merkezi olan messeseler ina ettirmek hususunda birbirleriyle yartlar. Medreselerin mderrislerini bizzat kendileri tayin eden Memluk sultanlar, mderris ve talebelerin ihtiyalarn karlamak hususunda ok cmert davranrlard. lerinden bazlar, bu medreselere giderek, zamann mehur alimlerinin vermi olduu dersleri takip ederlerdi. Fkhla birlikte dier dn ilimler ve dil ilimlerinin de okutulduu bu medreselerin ekseriyyeti, drt mezhebten birine ait fkh medresesi hviyetini tayordu. Baz medreselerde ise iki, , ya da drt mezhebin fkh birlikte okutuluyordu. Bu fkh medreseleri yannda, Darul-Kuran ve Darul-hadis ad verilen Kuran ve Hadis ilimlerine mahsus ihtisas medreseleri mevcuttu. Bu ekilde dini ilimler ve Arap dilinin okutulduu medreselerin says, Memlkler zamannda byk rakamlara ulamt. Bakent Kahirede, bazlar faal olmamakla beraber, 74 medrese mevcuttu. Makriznin Kahire toporafyasna dair el-Htat isimli eserinde tantt bu medreselerin mezhepler ve okutulan ilimlere gre dalm yleydi: afi medreseleri 14 Malik medreseleri Hanef medreseleri 4 10 3 6 1 4

afi-Malik medreseleri afi-Hanef medreseleri Malik-Hanef medreseleri Drt Mezheb medreseleri Darul-hadis 2

Mezheb belirtilmeyenler naat halindekiler 5

25

1427

Toplam

74

Memlkler devrinde Suriyenin merkezi Dmakta (am) bulunan medreseler, say bakmndan Kahire medreselerinin iki katndan daha fazlayd. Nuaym, bu medreseleri ve oralarda grev yapan mderrisleri tantt mehur eserinde,17 toplam olarak 159 medrese hakknda bilgi vermitir. Onun tasnifine gre, fkh medreseleri Kahiredekilerden farkl olarak tek mezhebe aittir, yine burada Kahirede ad gemeyen Drul-Kuranlar ve mstakil tp medreseleri vardr. am medreselerinin ilimlere ve mezheblere gre dalm yledir: Darul-Kuran Darul-hadis 7 16 3

Darul-Kuran vel-hadis afi medreseleri Hanef medreseleri Malik medreseleri Hanbel medreseleri Tp Medreseleri 3 Toplam 159 63 52 4 11

Memlkler zamannda dier ehirlerde de ok sayda medrese bulunuyordu. Hatta nl seyyah bn Battta, Msr medreselerinin saylamayacak kadar ok olduunu sylemitir.18 nemli ilim merkezlerinden biri olan Kudsteki medreselerin says ise 40 civarndayd.19 Bu medreseler zengin ktphanelere sahipti. Ayrca pek ounun bnyesinde nce iaret ettiimiz gibi yetim ve yoksul ocuklar iin yaplm mektepler mevcuttu. Bu medreselerde grev yapan mderrisler, okuyan talebeler ve orada grev yapacak hizmetlilerin her birinin ihtiyac medreseye tahsis edilen gelirlerden karlanrd. Medrese yaptran sultan veya emir, inatn balamas safhasnda veya al merasiminde, medreseye tahsis ettii vakflar aklard. Makriz, Zhiriyye medresesi hakknda verdii u bilgi, durumu aklamaya yeterlidir: 2 Rebilahir 660 gn temeli atlan medresenin inaat 2 ylda tamamland. naatn balad gnlerde amda bulunan Sultan (el-Melikz-Zhir Rkneddin Baybars), bu medreseye tahsis ettii vakflarn listesini emir Cemaleddin b. Yamura gndererek, ona, bu inaatta hi bir ekilde cretsiz usta ve ii altrlmamasn ve alanlarn cretlerinin de eksiksiz olarak denmesini emretti Medresede bir ktphane yaplmt. Bu ktphane, eitli ilim dallarnda yazlm balca eserleri 1428

ihtiva ediyordu. Ayrca medresenin yannda Mslmanlarn yetim ocuklarnn Allahn kitabn renmelerini salamak iin bir mektep ina edilmiti. Bu ocuklara, elbise ve burslar datld20 Makrizinin kaytlarna gre, Karasungriyye, Elbbekriyye, Sbkiyye ve Cemliyye

medreselerinde de birer ktphane ve birer yetim mektebi bulunuyordu.21 Dmak tarihisi Nuaym de, am medreselerindeki yetim mektepleri hakknda malumat vermitir.22 Kahiredeki Mansuriyye23 ve Meyyediyye medreselerinde tp dersleri verildiinin bildirilmesi24 bu medreselerin bazlarnda, tp ve dier msbet ilimlerin de okutulduunu gstermektedir. Dier taraftan Nuaymnin Dmaktaki 3 adet tp medresesini tantmas, az sayda da olsa mstakil tp okullarnn bulunduunu ortaya koymaktadr.25 Talebe mevcudu, medrese binalarnn ve vakf gelirlerinin kapasitesine gre deiiyordu. Muasr tarihilerin, dnyada benzeri yok26 diye tavsif ettikleri Sultan Hasan en-Nasr medresesesinin renci says 400.27 eyh el-Meyyedin az nce ad geen Myyediyyenin renci says ise 155 idi.28 Memlkler zamannda grld ekilde saylar olduka artan medreseler, ilim ve telifle uraan yeni nesillerin yetimesine ve youn bir ilm faaliyete zemin hazrlad. slm ilimlere yeni bir altn devir yaatan dnem alimleri, sahalarnda yerleri doldurulamayan kymetli eserler kaleme aldlar. Dier taraftan, Osmanl ilm muhitinin teekklnde, Memlk medreselerinde yetien alimlerin byk katkda bulunduklar grlmektedir. Bu alimlerin banda, Orhan Bey zamannda alan ve ilk Osmanl medresesesi olan znik medresesinin ilk bamderrisi, Davud el-Kayser (. 1350) gelmektedir. Tahsilini Msrda tamamlayan bu alim, bamderrislik grevini 20 yl srdrm, ilm ahsiyetiyle talebeleri zerinde etkili olmu ve tasavvufun Osmanl lkesinde kolaylkla benimsenmesini salamtr.29 Onun gibi tasavvufun yaylmasnda etkili olan mehur Osmanl alimi emseddin Fenri de yksek tasilini Msrda yapanlardand.30 Dmakl mehur krat alimi bnlCezer, Bursada 4 yl kalm, bu srede ok sayda talebe yetitirmiti. Osmanl ilim yldzlarndan Molla Gran de, tahsilini Memlk medreselerinde tamamlamt. C. Cmiler Asr- Sadetten itibaren ayn zamanda bir ilim merkezi olan camiler, sadece eitim ve retim faaliyetini yrten medreselerin ortaya kmasndan sonra da bu fonksiyonunu devam ettirdi. Medreselerin son derece yaygnlat Memlkler dneminde de lkenin byk cmileri, dn ilimlerin okutulduu nemli medreseler durumundayd. Cmi ve mescidlerde kurulan ders halkalarna, talebeler yannda normal cematten kimseler de katlabiliyordu. Bu bakmdan herkese ak birer retim kurumu zellii tayor ve btn halkn aydnlatlmasna katkda bulunuyordu. slm fetihlerin ardndan Msrda in edilen ilk cmi olan Amr b. As Cmiiinde Memlkler zamannda fkh retimi yaplan 8 ders salonu bulunuyordu.31 bn Tulun Cmiinde ise drt mezheb fkh yannda, tefsir, hadis ve tp dersleri veriliyordu.32 Sultan Baybars tarafndan tamir ettirildikten sonra yeniden alan Ezher Camii de, ilim meclisleriyle mehurdu.33 Hakim Camiinde, drt mezheb 1429

fkh yannda hadis ve nahiv dersleri veriliyordu.34 Byk cmilerden olan ve drt mezheb fkh okutulan Meyyediyyeyi ina ettiren Sultan eyh el-Meyyed (1412-1421), bn Hacer gibi baz mderrislerin derslerini zaman zaman bizzat dinlerdi.35 mir cmii, Kuran- Kerim, Kuran ilimleri, fkh, hadis ve nahiv ilimlerinin okunduu, vaaz ve zikir halkalarnn kurulduu nemli merkezlerden biri idi.36 am ehrinde ise, 8 ders salonu ve zamann mehur alimlerine ait ok sayda ders halkasnn mevcut olduu mehur meyye Camii, ehrin en nemli ilim merkezlerinden biri durumundayd. Meyyediyyede olduu gibi, baz camilerde zengin ktphaneler mevcuttu. Kalatlcebeldeki pek ok kitabn nakledildii bu ktphane, Katibus-sr Nasrddin el-Bariznin 500 cilt kitap bayla daha da zenginleti. Zamann sultan, ba sahibini, cami hatiplii ve ktphane mdrl yannda bu grevin evldnda kalmasyla taltif etmiti.37 D. Hangh, Ribat ve Zviyeler slam tasavvufunun altn an yaad Memlkler zamannda, tarikatlara ait messeselerin says da son derece artmt. Sultanlar, emirler ve byk tccarlar, tekke ve zviye inaatnda sanki birbirleriyle yarmlard.38 Sfilerin barnd ve tarikat dbn yerine getirdii bu messeseler, bir ibdet ve zikir yeri olmann yannda, zengin ktphaneleri ihtiva eden birer eitim-retim kurumu zelliini tayordu. Buralarda tasavvufla birlikte dier dini ilimler de okutulurdu. Mesel, eyh Hangahnda drt mezheb fkh, hadis, krat ve tasavvuf,39 400 sf ve l00 askerin barnd Baybars el-angir Hanghnda ise hadis dersleri veriliyordu.40 Kadnlara mahsus ribatlarda da, tasavvufi eitim yannda, kadn retim yeleri tarafndan vaaz veriliyor ve fkh okutuluyordu. Bu ribatlardan biri olan Baddiyye Ribat, eleri tarafndan boanan veya elerinden ayrlan kadnlara tahsis edilmiti. Bu kadnlar kocalarna dnene veya baka bir erkekle evlenene kadar burada korunuyorlard.41 nemli birer retim yuvas olan bu messeselerin says olduka fazlayd. Makriz, Kahirede mevcut, 22 hangh, 11 ribat ve 25 zviye hakknda bilgi vermi,42 am tarihisi Nuaymi ise, Dmaktaki 29 hangh, 21 ribat ve 25 zviyeyi tantmtr.43 Memlkler dnemi fikr hareketine damgasn vuran mehur alimlerden bazlar, bu messelerde grev yapmlardr. Bu alimlerden bn Haldun, Baybars Hangh eyhlii yapm, ayn vazifeyi yrten bn Hacer ise orada hadis iml ettirmi; eyhniyye Hanghnda da fkh ve hadis dersi vermitir. eyhniyye eylii grevinde bulunan Muhyiddin el-Kfiyeci de ok sayda talebe okutmutur. Suyt ve Bedreddin Ayn Berkkiyye; Abdlbst el-Hanef ise eyhniyye Hangh sfilerindendir.44 Uzun bir sre mderrislik ve hangh eyhliinden sonra Kahire dnda yaptrd zaviyesine ekilip btn ihtiyalarn bizzat karlad talebeleriyle megul olan Burhaneddin bns de bunlardan biridir.45 E. Hastaneler

1430

Memlk sultanlar ve dier devlet ricali tarafndan yaptrlan ve zamanna gre son derece gelimi olan hastanelerin, eitim-retim kurumlar arasnda nemli bir yeri vard. Hastanelerin ilgili blmlerinde tp retimi yaplyor, bu messeselerde teori ve pratik bir arada yrtlyordu. Tp retiminin yapld bu birimler, tp alannda yazlm kitaplar ve tbb aletlerle tehiz edilmiti. Buralarda yetien doktorlar, branlarna gre farkl kitaplardan imtihana alnr, kazananlara hekimlik icazeti verilirdi.46 Medreselerle ilgili ksmda getii gibi, ayrca tp okutulan zel medreseler de mevcuttu. Nuaymnin bildirdiine gre, dnemin mehur doktorlarnn vakf olarak kurulan Dmaktaki tp okulundan ilki, Eyybler dneminde mehur tabip Mhezzebddin Abdrrahim b. Ali ed-Dhvr tarafndan yaptrlan ed-Dhvriyye Medresesi idi. Kk kan dolamn kefeden Memlk doktoru bnn-Nefis, burada renim grenlerdendi. Dier iki tp okulu Dneysiriyye ve Lebbdiyye de bnilerinin adn tayordu.47 Yine medreseler blmnde getii gibi, dn ilimlerin okutulduu baz medreselerde de tp dersi verilirdi. 3. lm almalar ve Mehur Alimler A. Dini limler Memlklerin hkmran olduu iki buuk asrlk uzun zaman dilimi iinde, dn ilimlerin her brannda pek ok byk alim yetimitir. Tek bir ilimde ihtisaslamak yerine pek ok ilimde birden derinlemenin sz konusu olduu bu dnemde, yeri geldike isimlerini vereceimiz alimlerin byk ksm, bir ilim dalnda daha mehur olmakla birlikte, btn ilimlerde yetimi komple ilim adamlar durumundadrlar. Bu yzden, pek ounun ismi, zarr olarak birka defa zikredilecektir. a) Krat: Memlkler dnemi ilm hareketi, Kuran ilimlerinde byk isimler yetitirmitir. Krat ilmi sahasnda yeri doldurulamayacak eserlerin sahibi bnl-Cezer bunlardan biridir. l395 ylndan Ankara Savana kadar Bursada kalan ve orada krat mderrislii yapan bu byk alim, Osmanl ilm hareketine de nemli katkda bulunmutur.48 Cerid, bns-Serrac el-Caber ve brahim b. Musa el-Kerek bu sahada eserler yazan dier krat stadlar olmutur.49 b) Tefsir: Memlkler dnemi mfessirleri, dier sahalardaki muasrlar gibi, mufassal eserler yazarak, tefsir tarihinin en geni rneklerini ilim alemine sunmulardr. Btn tefsirleri tek bir kitapta toplama faaliyetine de rastlanan bu dnemde, rivyet, diryet ve ahkm tefsirlerinin en gzel rnekleri yazlmtr. htisar, hiye ve sre tefsiri gelenei de olduka yaygn olmutur. Tefsir tarihinin mhim isimleri arasnda yer alan pek ok mfessir bu dnemde yaamtr. Endlste yetitikten sonra Msra gelen ve mrnn son safhasn Memlklerin merkezi Kahirede geiren Kurtub, ahkm tefsiri zelliini tayan ve dirayet tefsir metoduna gre yazlm tefsirlerin en gzel rneklerinden saylan eserini yazmtr. Rivyet tefsirinin en salam ve en gzel rneklerinden birini kaleme alan bn Kesir, Grnata ehrinde doan ve tahsilini Endlste tamamladktan sonra Kahireye gelerek muhtelif medreselerde mderrislik yapan ve tefsirinde nahiv, krat ve irap konularna geni yer veren Ebu Hayyan el-Endels, en muteber ksa tefsirlerin banda gelen Celleyn tefsirinin yazarlar Celleddin Mahall ve Suyt dneme damgalarn vuran dier mfessirlerdir. Suytnin ed-Drrl-mensr isimli 1431

tefsiri de rivayet tefsir metoduna gre yazlan mehur eserlerden biridir. bnl-Mnr, Drn, bnnNakb el-Makdis, bnl-Briz ve Burhaneddin Bik, Memlkler dneminin dier mehur mfessirleridir.50 Mfessirlerin hal tercmelerine tahsis edilen ilk kitaplar da bu dnemde yazlmtr. Bu trn ilk rnei Suytye aittir. Bu gelenei onun talebesi tefsir tarihi sahibi Dvd devam ettirmitir. c) Hadis: Memlkler zaman, hadis ilmi iin de ok verimli bir dnem olmutur. Hadis ilminin altn devirlerinden biri kabul edilen51 bu dnemin alimleri tarafndan yazlan hadis erhleri ve rical kitaplar, bu sahann en gvenilir eserleri arasnda nemli bir yere sahiptir. Zamann muhaddisleri, balca hadis kaynaklarnn cem ve telfikini yapmak, onlara istidrak, zevaid ve erh mahiyetinde eserler yazmak, ya da onlardaki belirli konulara dair hadisleri toplayan kitaplar hazrlamakla megul olmulardr. Bu dnem hadis almalar, balca hadis kaynaklarna yazlan mufassal ve mkemmel erhleriyle temayz etmektedir. Bu erhlerin banda da bn Hacer, Ayn ve Kastallnnin Sahih-i Buhari erhleri, Nevevnin Sahih-i Mslim erhi gelmektedir. Tabakat ve tercme-i hal eserleri iin parlak bir sayfa olan Memlkler devri ilm hareketinde, bu almalardan en byk pay, hadis ilmi almtr. nk hadis rvileri hakknda yazlm en muteber ricl kitaplarnn ou bu dnemde yazlmtr. Mizz, bn Hacer, Zeheb ve Sehv gibi cerh ve tadil alimlerinin eserlerini hatrlatmak yeterli olacaktr. Dier taraftan, hadis tarihinin en baarl zevid kitaplar ve ahkm hadislerini toplayan eserlerin en gzel rnekleri yine bu devirde telif edilmitir. Heysem, bn Hacer, bn Dakk bu nevi almalarn baarl isimleri olmulardr. Yine Nevevnin mehur eseri bata olmak zere krk hadis geleneinde baarl eserler yazlmtr. Dimyt, bntTrkmn, Mooltay b. Kl, bn Receb, Hafz el-Irk, Suyt ve Zekeriyya el-Ensr de zamann mehur muhaddislerindendir. Darul-hadisleriyle hret kazanan Memlkler zaman hadis almalarnda dikkat eken nemli bir husus da, ok sayda kadn hadisinin yetimi olmasdr. bnl-Cezernin hocalarndan SittlArab, bn Hacerin hocalarndan ie bint Muhammed ve Sehvnin, lmyle Msr, hadis rivyeti bakmndan bir derece kaybetti.52 diye vd Sra bint Cema bunlara rnektir. d) Fkh: Medreselerden bahsettiimiz yerde getii gibi, birka ihtisas medresesi hari, onlarn tamam fkh medresesi olup bu okullarda arlkl olarak fkh ilmi okutuluyordu. Medreselere devam eden rencilerin says byk rakamlara ulayordu. lmi faaliyetin byk bir younluk kazand, alim ve talebe saysnn son derece artt bu dnemde, fkh almalarnn mezheb taassubu ve taklid damgas tad ve almalarda nakilcilik ve ezberciliin ar bast grlmektedir. Dolaysyla Hicri VI-VIII. asrlarn ilm faaliyetler asndan hreti, Ebu Zehrann belirttii gibi, dncenin gelimesi deil, alim saysnn oalmas ve ilmin byk bir yaygnlk kazanmas olmutur.53 lm harekete damgasn vuran bu zelliin en nemli sebebi, yaygn kanaate gre, dindarlklaryla temayz eden Memlk sultanlarnn, Ehl-i Snnet dncesinin dna kan fikr ve felsef akmlara kar msamahasz davranmalardr. Bu erevenin dna kanlarn siyasi basklara maruz kalp eitli 1432

cezalara arptrlmas, hukukular erh, ihtisar ve haiye yazmaya yneltmitir.54 Hereye ramen, dirayetli fkh alimlerinin okluu bakmndan Memlkler zaman byk bir zenginlik arz etmektedir. bn Kesirin Kahirenin en byk medreselerinden Nsriyyedeki mderrislerin says hakknda verdii rakamlar, bu alimlerin saysnn ne kadar yksek olduunu aka gstermektedir. Bu alimin bildirdiine gre, Hicr 724 ylnda bu medresede grev yapan drt mezhebden her birine ait 30 fakih says 54e karlm ve toplam say 216 olmutur.55 afii fakihlerden zzeddin b. Abdsselam, bn Dakkil-d, Sadreddin b. Vekil, Bedreddin b. Cema, Takiyyeddin es-Sbk, Taceddin es-Sbk ve Bulkn; Hanefi fakihlerden Zeyle, Kk, bn Ebil-Vef, Ekmelddin el-Babert, bnz-Ziya; bnl-Hmam, bn Kutluboa ve bn Arabah; Hanbel fakihlerden Tf, bn Teymiye, bn Kudme ve bn Kayyim el-Cevziyye; Malik fakihlerden Karaf ve bn Ferhun, bu dneme damgasn vuran fkh alimlerinin en mehurlardr.56 e) Kelm: nceden yaplan kelm almalarn yeterli bulunduu anlaynn yaygn olduu bu dnemde, kelm ilmi, dier dn ilimlerin grd alkay grmemitir. Dnemin byk alimi bn Haldunun bu ilim hakkndaki u szleri, bunun sebebini aklamaktadr: zetleyecek olursak, bilinmesi gereken udur ki, kelm ilmi, bu devirde talebeler iin zarr olmayan bir ilimdir. Zira inkarclar ve bidat ehli artk ortadan silinmilerdir. Ehl-i snnet imamlar, yazdklar kitaplarla, bizi onlardan kurtarmlar, onlara kar zafer kazanarak bizi onlarla uramaktan mstan klmlardr.57 Ayn asrlarda Dou slm dnyasnda Sadeddin et-Taftazn (. 1390), Addiddin el-c (. 1355), Seyyid erif el-Crcn (. 1413) ve Devvn (. 1502) gibi byk kelam alimlerinin yetimesine karlk, Memlk lkesinde onlarn seviyesinde kelmclar yetimemitir. Memlk sultanlarnn, hem fkh hem de itikd mezhepler bakmndan gsterdii taassub bunda etkili olmaldr. nk bu alann dna kan alimler, bn Teymiye gibi, eitli cezalara arptrlyordu. Her eye ramen, Memlk ilm hareketi, az sayda da olsa, bu sahada nemli eserler yazan kelamclar yetitirmitir. Bu alimlerin banda bn Teymiye ve talebesi bn Kayyim gelmektedir. Hanef fakihleri bnl-Hmam ve bn Kutluboa da, Matrd kelm sahasnda eser vermilerdir. e) Tasavvuf: Memlkler zamannda tarihinin altn an yaayan tasavvuf hareketi, son derece glenmi ve sosyal hayata damgasn vurmutu.58 Tarikat eyhlerine byk hrmet gsteren ve bazlar birer mrid olan sultanlarn ve dier devlet ricalinin yakn ilgi ve desteiyle, nce getii gibi, lkede tarikatlara ait tekke, hangah, ribat ve zaviyelerin says ok artmt. Sultann tayin ettii grevlilerin ynetimindeki bu messeselerin says sadece Kahirede 58, Dmakta ise 78 civarnda idi. Sufilere mahsus bu messeseler, ayn zamanda dini ilimlerin okutulduu birer medrese ve yine snrlarda ci hada hazrlanan askerler iin birer karargh durumundayd. Nitekim nce getii gibi Baybars el-angr Hanghnda 400 sfi, bitiiindeki ribatta ise 100 asker bulunuyor; hadis dersinin de verildii bu mesesesede, kurrya ait blmde gece-gndz Kuran- Kerim okunuyordu.59

1433

lkede en ok Bedeviyye, Rifiyye, zeliyye ve Dskiyye tarikatlar yaylmt. Bu tarikatlardan Bedeviyyenin kurucusu, Msrn en byk velisi Seyyid Ahmed Bedev (. 1276) ile Dskiyyenin pri Burhanddin Dsk (. 1272), Memlkler dneminde yaamt. zeliyye tarikatnn Msrdaki temsilcileri, bn Ataullah el-skender, Muhammed Vefa zel ve bn Vef, zamann dier byk mutasavvflar idiler. B. Arap Dili ve Edebiyat Memlkler zaman ilm hareketinde Arap dili alanndaki almalar da nemli bir yer tutmaktadr. Arap dili gramerinin en mhim temsilcilerinden saylan pek ok alim, bu dnemde yetimitir. Onlarn yazd eserler, bu sahann klasikleri arasnda yer almaktadr. Arap dilinde yazlan en geni lgatn sahibi bn Manzur da bu dnem dilcilerindendir. Memlkler zamannda yetierek Arap dili sahasnda elden dmeyen eserler kaleme alan bu nahivcilerin en mehurlar unlardr: bn Mlik, bnnNehhs, bn Manzur, Ebu Hayyan el-Endels, bn Hiam el-Ensr, bn Nbte, bn Akl ve bn Ammr.60 Bu dilcilerden Ebu Hayyan el-Endels (. 1344), Trk, Fars ve Habe dillerine dair eserler de yazmtr. Onun Trk diline duyduu ilgi, tab olarak hayatnn son dnemini geirdii Msrda balamtr. Trk Memlkleri Devletinde Trkeye verilen ehemmiyetten kaynaklanan bu ilgi, bir taraftan baz eserlerin Trke yazlmasna zemin hazrlam, dier taraftan da, Ebu Hayyan gibi baz alimleri Araplara Trke retmek maksadyla Trk dili zerinde eserler hazrlamaya sevketmitir. Onun bu konuda yazd drt eserden zamanmza ulaan ve Trk dilinin en eski gramer kitaplarndan olup daha sonra Douda yazlan eserlere kaynaklk eden Kitbl-idrk li-lisnil-Etrk adn tayan ve 2200 kelimelik bir lgat ile sarf ve nahiv blmlerinden meydana gelen eser stanbulda 1892te Mustafa Bey, daha sonra 1931de yeniden tahkik ve tercme edilerek Ahmet Caferolu tarafndan yaymlanmtr.61 Arap nesir ve iiri de, Memlkler dneminde parlak bir safha yaamtr. Edeb bir ekol zelliini tayan Dvn- in, sanatkrne nesirde Kd el-Fzl ekoln devam ettiren bn Abdzzhir, nesir ve iirleriyle byk bir miras brakan ihb Mahmud b. Sleyman ve resm yazmalar sahasndaki kymetli eserlerin sahipleri Nveyr, mer ve Kalkaandyi yetitirmitir. Anonim Antere ve Baybars hikayeleri son ekline o dnemde ulamtr. Orta a slm dnyasndan gnmze ulaan glge oyunuyla ilgili tek dramatik nazm rnei de o dnemde yetien bn Danyal el-Huzye aittir. Bu devirde yetien airlerin banda, Hz. Peygamber hakknda yazd kasidesiyle hret kazanan Bsir gelir. erefeddin el-Ensr, bn Hicce. ihb Mahmud b. Sleyman, bn Nbte, bn Eb Hacele ve Aie el-Buniyye de mehur airlerdendir C. Tarih ve Corafya Memlkler dnemi, slam tarihilii asndan da parlak bir dnem olmu, siys tarih, tarih corafya, mahall tarih, ehir tarihi, messeseler tarihi, siyer, biyografi ve ilimler tarihi alanlarnda 1434

kymetli eserler kaleme alan ok sayda byk tarihi bu dnemde yetimitir. slam tarihinin hi bir safhasnn, yetitirdii nemli tarihilerinin okluu ve yazdklar eserlerinin zenginlii bakmndan Memlkler zamanyla mukayese edilemeyeceini sylemek mblaa olmayacaktr. slam ilimler tarihinde ansiklopediler a olarak mehur olan bu dnemde, umumi tarih almalarna devam edilmi, yine bir sultann zamann anlatan tarihler de yazlmtr.62 Bu dnemde nceden yazlm tarih kitaplarna zeyl yazma geleneinin yaygn olduu; yine tarihte iz brakan mehur ahslar iin yazlan biyorafi almalarnn nemli bir yer tuttuu grlmektedir. Biyografi sahasnn yldz kabul edilen bn Hallikan, hayatnn son safhasn bu dnemde geirmitir. Ktb, Safed, bn Hacer, Zeheb ve Sehvnin eserleri de bu trn en gzel rneklerinden saylr. Mahalli tarih almalarnda ise, Makrizinin nclk ettii Msr tarihilik ekol, bn Tariberd, Sehv ve bn yas tarafndan devam ettirilmi, bu tarihiler eserlerinde, Msrn siyasi, itimai ve iktisadi durumunu geni bir ekilde anlatmlardr. Mekke tarihileri Necmeddin b. Fehd ve olu zzeddin, Medine tarihisi Semhd, Kuds tarihisi Uleym, ehir tarihilii geleneini srdrmlerdir. Ansiklopedi rnn ilk temsilcisi Nveyriyi, meri ve Kalkaand takip etmitir. Bu alimler ve yine bn ahin ez-Zahir ve Makriz, devlet tekilatn ele alan eserler telif etmilerdir. Dier taraftan dnemin byk tarihisi bn Haldun, tarih felsefesi ve sosyoloji ilminin temellerini atmtr. Kfiyec, Suyt ve Sehvi de tarih tenkidine dair eserler kaleme almlardr. bn Abdzzahir, Baybars edDevdr el-Mansr, bn Seyyidinnas, bnl-Verd, bnul-Furat, bn Habib el-Haleb, Mufaddal b. Ebl-Fezil, Ynn, bn Dokmak, bn Kesir, bn Arabah ve Ayn dnemin dier nemli tarihileridir. Tarih almalaryla birlikte seyreden tarihi-corafya alannda da zzeddin b. eddad, Ebul-Fid, mer, Kalkaand ve Makriz ilim alemine nemli katkda bulunmulardr. Bu arada nl Arap denizcisi bn Mcid, Hint okyanusunda seyredecek gemiler iin rehber kitaplar hazrlam ve Hindistan yolculuunda Vasco de Gamaya rehberlik yapmtr.63 D. Felsefe, Riyz ve Tab limler Mslmanlar, akl ilimler sahasnda VIII. yzylda ele geirmi olduklar stnl, XIII. yzyln balarndan itibaren kaybetmeye balamlard. Ancak, Dou slam dnyasnda astronomi ve matematik, Msr ve Suriyede ise zellikle gz hastalklarnda olmak zere tp ilmindeki stnlklerini bundan sonra da devam ettirdiler. Tp alanndaki bu stnlk, Memlk hastaneleri ve onlarn bnyesindeki tp klliyelerinde grev yapan tabipler tarafndan gelitirilen bulularla srdrld. XIII. yzylda gz hastalklarnn tedavisinde en nemli gelime Msr ve Suriyede yaand. Halepli Halife b. Ebil-Mehasin, katarakt ameliyatn baarrken, Suriye-Msr tp akmnn nemli temsilcisi bnnNefis, Portekizli Servetustan asr nce, kk kan dolamn kefederek nemli bir tbb bulu gerekletirdi. Bu iki byk tabip dnda, sahalarnda kymetli eserler yazm pek ok doktorun yetitii Memlkler dneminde, ayn zamanda bir gz hekimi olan bn Eb Usaybia, tabiplerin haltercmelerini ihtiva eden mehur eserini yazd.64

1435

Tp renimi, byk lde hastanelerin bnyesindeki tp klliyelerinde yrtlyordu. Bu birimler, tp alannda yazlm kitaplar ve tbb aletlerle donatlmt; ayrca tanesi Dmakta olmak zere tp reniminin verildii medreseler vard. Memlk lkesinde, Kahire ve Dmak ehirlerinde ok sayda hastane bulunuyordu. Bazlar Eyybler zamanndan kalma bu hastaneler, zamanna gre son derece gelimiti. Dnemin her bakmdan en mkemmel hastanesi olan Sultan Kalavun Hastanesi, dahiliye, cerrahiye, gz hastalklar ve ortopedi ksmlarna ayrlmt. Hastalar arasnda zengin-fakir ayrm yaplmayan bu hastanede, yatmak sresine snr konulmamt. Memlkler devrinde baytarlk alannda Bedreddin Bektt ve bnl-Mnzir el-Baytar kymetli eserleriyle dneme damgalarn vurdular. Sultan Muhammed b. Kalavunun mrhur ve babaytar bnl-Mnzirin atlar hakknda yazlan kitaplarn en muteberi saylan Batl ilim adamlarn birka yzyl geride brakt Kmils-snateyn fil-baytara vez-zerdeka adn tayan nl kitab daha sonraki eserlerin nemli kaynaklarndan biri olmutur. 65 lml-hayevn sahasndaki mehur ansiklopedinin sahibi Demrde bu dnem alimlerindendir. Tp dndaki akl ilimlerin genellikle zel derslerde okunduu bu dnemde yetien fizik alimi Ebul-Abbas Ahmed ihabeddin, gk kuandan bahsettii risalesiyle mehur olmutur. Dnemin sonlarnda Msrda yetien Ebul-Feth es-Sf ve olu emseddin Muhammed, matematiki-astronom Ulu Beyin zcini slah iin kaleme aldklar eserlerinde, astonomik-geometri hakknda kymetli bilgiler vermilerdir. Yine ezan saatleri ve kble tayini tablolaryla ilgili almalar, XIV. yzylda Dmakta en yksek seviyesine ulam, ok sayda mkt (astronom) yetimiti. Matematik, geometri, felsefe, mantk ve eski kimya ilimlerinde yetien alimlerden bazlar da unlard: Huveyy, usturlb sahipleri emseddin el-Mizz, bn-tr, Musa b. Muhammed el-Hall, nl matematiki bnl-Him, bnlLebbd ve Sbtl-Mardn. Dier taraftan, barut kelimesini, ilk olarak nl botaniki bnl-Baytarn (. 1248) ve ardndan XIII. yzyln ikinci yarsnda Memlkler zamannda yaayan Msrl alim Hasan er-Rammhn kullandklar tesbit edilmitir. er-Rammah, gnmze ulaan mehur eserinde barutun yapln da izah etmitir. Onun ve Ebu me ve mer gibi tarihilerin verdii bilgilerden, Memlklerin barutu dier milletlerden asrlarca nce kullanmaya baladklar sonucu karlmtr.66 Memlkler, ateli silahlarn ve zellikle topun kullanlmasnda da nc durumundadrlar; ancak onlar bu sahada gereken ilerlemeyi gsteremeyip, kendilerini geride brakan Osmanllar ve Portekizlilerle boy lememilerdir. 4. Sonu slam ilimler tarihinde parlak bir sayfa olan Memlkler devri, slm ilimlerin btn ubeleri, lgat ilimleri ve tarih sahasnda yetitirdii alimleri ve bu alimler tarafndan yazlm eserlerinin okluu bakmndan, son derece zengindir. slm tarihinin baka bir dneminde, bu kadar alimin yetimediini ve yine bu dnemde yazlanlar lsnde ok ve hacimli eser yazlmadn sylemek mmkndr. Suytnin sadece hadis hocalarnn 150 civarnda olduunu ve ayn alimin 600 civarnda eser 1436

yazdn hatrlatmak dahi, ilim adam ve eser says hakknda bir kanaat edinmeye yetecektir. slm kltrnn en kymetli rnleri arasnda yer alan biyografi kitaplar ve mufassal ansiklopedik eserlerin pek ou bu dnemde yazlm ve bu dnem, bilhassa byk arihleri ve ansiklopedistleri ile temayz etmitir.67 Gnmz ilim adamlarnn, slm ilimler, tarih ve edebiyat alannda, bu dnem alimlerinin saysz eserlerinden mstan kalmas mmkn deildir.68 Memlkler dnemi alimleri arasnda Trk aslllarn says olduka fazladr. lm hareketin yldzlarndan olan Zeheb, Safed, Ayn, bnl-Hmam, Muhyiddin el-Kfiyec, bn Kutluboa, bn Tarberd ve bn yas bu alimlerin en mehurlardr. Dikkat eken dier nemli bir husus da, getii gibi ok sayda kadn hadis aliminin yetimi olmasdr. Asker bir ikt devleti olan Memlklerde, sultann temsil ettii Trk ve erkez asll emir ve Memlklerin tekil ettii hkim asker snf ile ounluu Arap olan halk tabakas arasnda bir vasta roln oynayan Memlk dnemi alimleri, ilm ve meden cesaretleriyle de temayz etmilerdir. Onlardan bazlar, sultanlarn haksz icraatlarna cesaretle kar kmlar, bu hususta bildiklerini sylemek ve her ne pahasna olursa olsun, sultanlar uyarmaktan ekinmemilerdir. Hakk tebli hususunda sembolleen bu alimlerin banda, zzeddin b. Abdsselm, Baybarsa yazd mehur mektuplaryla alim olmann sorumluluunu en gzel ekilde yerine getiren Nevev ve Suriyeye ynelen bir Mool saldrs esnasnda, sultana giderek, onu, sava iin Suriyeye aran ve gitmedii takdirde, balarna baka bir sultan semekle tehdit eden bn Teymiye69 gelmektedir. 1 2 3 4 Sad Abdlfetth r, el-Mctemeul-Msr f asri seltnil-Memlk, Kahire 1992, s. 158. bn Tarberd, en-Ncmz-zhire, Kahire 1956, VII, 182. Ktb, Fevtl-Vefeyt (hsan Abbas neri), I, 404. Nevevnin iddetli tenkidleri hakknda bkz. Suyt, Husnl-muhdara f ahbri Msr vel-

Kahire, Kahire 1321,. 5 6 7 bn Kesir, el-Bidye ven-nihye, Kahire 1932, XIV, 53. Suyt, Husnl-muhdara, II, 121. Ayn, es-Seyfl-Mhenned f sretil-Melikl-Meyyed (nr. F. Muhammed eltut), Kahire

1967, s. 274. 8 Kemaleddin zzeddin, el-Hareketl-ilmiyye f Msr f Devletil-Memlkil-erkise, Beyrut

1990, s. 81. 9 10 M. Kemleddin zzeddin, a.g.e., 30. Bk. Makrz, el-Htat, Msr 1324, II, 368, 382, 388, 390, 400. 1437

11

bnl-Uhuvve, Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Kura, Meliml-gurbe f

ahkmil-hisbe (nr. Reuben Lewy), Cambridge 1937, s. 171. 12 13 14 15 16 17 18 19 bnl-Uhuvve, a.g.e., 170. Baz rnekler iin bkz. Kemaleddin zzeddin, a.g.e., 34. bnl-Uhuvve, a.g.e., 171. Birka rnek iin bkz. Kemaleddin zzeddin, a.g.e., 35, Dn. 4. Abdlltif Hamza, el-Hareketl-fikriyye f Msr, Kahire 1947; s. 82. Nuaym, ed-Dris f trhil-medris (nr. Cafer el-Hasen), Beyrut 1988. bn Battta, Tuhfetn-nzzr (nr Ali el-Muntasr el-Kettn), Beyrut 1405, I, 54. Kuds medreseleri hakknda bkz. Abdlcelil Hasan Abdlmehd, el-Medris f

Beytilmakdis, fil-asril-Eyyb vel-Memlk, Amman 1981. 20 21 22 zikreder. 23 24 25 26 Htat, II, 382. Sayraf, Nzhetn-nfs vel-ebdn (nr. Hasan Habe), Kahire 1971, II, 366. Bu medrese iin bkz. ed-Dris, II, 127-138. Makrz, a.g.e., II, 316-320; bn Tarberd, en-Ncmz-zhire, X, 306; Syt, HusnlMakrz, a.g.e., II, 378 vd. Makriz, a.g.e., II, II, 383-406. Nuaym, Sbniyye Drul-Kuran (I, 15), Slihiyye (I, 316) ve akmakiyye (I, 489)

medreseleri, Bedriyye (II, 234) ve Kevkabiyye trbelerinde (II, 274) birer yetim mektebi bulunduunu

muhdara f ahbri Msr vel-Kahire, Kahire 1321, II, 269-270. 27 28 29 30 31 Kemaleddin zzeddin, 56 (Sultan Hasann vakfiyesinden naklen). Sayraf, a.g.e., II, 366. A. Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1982, s. 16. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara 1984, s. 229. Makriz, a.g.e., II, 255-56. 1438

32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45

Makriz, a.g.e., II, 268. bn Haldun, el-ber, Beyrut 1966, V, 835. Suyt, Trhl-hlef, Kahire 1952, s. 484. Makrz, a.g.e., II, 330. Makriz, a.g.e., II, 276-77. Makrz, a.g.e., II, 329. bn Battta, a.g.e., I, 54. Makrz, a.g.e., II, 421. Makrz, a.g.e., II, 416. Makrz, a.g.e., II, 428. Makrz, a.g.e., II, 414-36. Nuaym, a.g.e., II, 139-221. Kemaleddin zzeddin, a.g.e., 71. Sehavi, ed-Davul-lmi, Beyrut (Mektebetl-hayt), I, 173; bn Tarberd, el-Menhels-

sf (nr. M. Muhammed Emin-Sad Abdlfetth r), Kahire 1984-85, I, 178. 46 47 48 . Rza Kehhle, el-Ulmul-ameliyye, Dmak 1972, s. 110. Bu tp medresesi hakknda bkz. Nuaym, a.g.e., II, 127-135. bnl-Cezer ve eserleri hakknda bkz. bnl-Cezer, Gyetnihye (nr. Bergstraesser),

Msr 1933, II, 247-251; Nuaym, a.g.e., I, 8-9; Ali Osman Yksel, bnl-Cezer ve Tayyibetner, stanbul 1996. 49 Bu alimler ve eserleri hakknda kbz. smail Yiit, Siys-Din-Kltrel-Sosyal slam Tarihi:

Memlkler, stanbul 1991, VII, 257-260. 50 51 52 Bu mfessirler hakknda bkz. Yiit, a.g.e., VII. 262-272. Salih Yusuf, Bedrddin Ayn ve eseruhu f ilmil-hads, Beyrut 1987, s. 37. Sehv, Ed-Davul-lmi, XII, 52.

1439

53 54 55 56 57 58 59 60 61 53. 62

Muhammed Ebu Zehra, bn Teymiye (trc. Nusrettin Bolelli ve dr.), stanbul 1988, s. 55. Hayreddin Karaman, slm Hukuk Tarihi, stanbul 1989, s. 272; Salih Yusuf, a.g.e., 28. bn Kesr, el-Bidye ven-nihye, Kahire 1932, XIV, 113. Memlkler dnemi fkh alimleri ve eserleri hakknda bkz. Yiit, a.g.e., 284-301. bn Haldun, Mukaddime, Kahire ts. (Dru-ab), s. 431. Adil Zeytun, Trhl-Memlk, Dmak 1982, s. 164; Sad Abdlfetth r, a.g.e., 179. Makriz, a.g.e., II, 416. Memlkler dnemi nahivcileri hakknda bkz. Yiit, a.g.e., 308-314. Ebu Hayyan ve eserleri iin bkz. Mahmut Kafes, Ebu Hayyan el-Endels, DA, X, 152-

Memlk tarihileri hakknda bkz. Samira Kortantamer, Memlk Tarihiliine Genel Bir

Bak, Tarih ncelemeleri Dergisi, I (zmir 1983), s. 33-35; Ramazan een, Mslmanlarda TarihCorafya Yazcl, stanbul 1998, s. 176-232, Yiit, a.g.e., 326-359. 63 163. 64 65 66 67 68 69 Memlkler dnemi doktorlar hakknda bkz. Yiit, a.g.e., 315-322;. Kasm Krbyk, Baytarlk, DA, V, 279. Abdlmunim Mcid, Tmanby, Kahire 1978; s. 131. Salih Yusuf, a.g.e., 15. Kemaleddin zzeddin, a.g.e., 102. bn Kesir, a.g.e., XIV, 15. bn Mcid ve eserleri hakknda bkz. Sayyd Maqbul Ahmad, bn Mcid, DA, XX, 162-

1440

OTUZBIRINCI BLM, LK MSLMAN TRK DEVLETLERINDE DIL VE EDEBIYAT lk Mslman Trk Devletlerinde Dil ve Edebiyat / Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun [s.759-783]
Manas niversitesi / Kazakistan Trkler 10. yzylda Mslman oldular. Bu tarihlerde, Mslmanln douu (610) zerinden 300-350 yl gemi; slm dini, Suriye, Msr, Kuzey Afrika, spanya, Mezopotamya, ran ve ksmen Azerbaycan ile Bat Trkistana yaylm bulunuyordu. 300 yl iinde, temelinde slm dininin esaslar bulunan yeni bir medeniyet domutu. Bu medeniyet, yayld btn corafyalardaki eski kltrlerden etkilenmiti. Orta Douda daha nce ortaya km bulunan Musevlik ve Hristiyanlktan, Abbasler zamannda yaplan tercmeler yoluyla eski Yunan medeniyetinden, rann ve Hintin eski inan, kltr ve edebiyatndan tesirler alm bulunan bu yeni medeniyete genellikle slm medeniyeti ad verilmektedir. Yayld coraf alan ve kendisini oluturan kltrleri de dikkate alarak bu medeniyete n Asya medeniyeti adn da verebiliriz. Dolaysyla Trklerin 10. yzylda iine girdikleri dnya, sadece Hz. Muhammed devrindeki saf din dnyas deil, 300 yldan beri olumakta bulunan yeni bir medeniyetti. 10. yzyldan ok nce Mslman olan Trkler de vard. Orta an ilk asrlarndaki en byk glerden biri olan 400 yllk Sasan Devletinin 642deki yklndan sonra Mslman Araplarla Trkler karlatlar. te bu tarihten itibaren, mnferit olarak veya gruplar hlinde Mslman olan Trkler bulunmaktayd. 9. yzylda Abbas ordusunda grev alan Mslman Trklerin says birka yz bini bulmutu. Fakat bu saylar, genel Trk nfusu iinde ok kk oranlar tekil ediyordu; 10. yzyla gelinceye dek Trklerin byk ounluu Mslman deildi. lk Mslman Trk devleti dil Bulgar Devletidir. Bu devletin Mslman olu tarihi genellikle 922 kabul edilmektedir. Bu tarih, Badattan kan ve iinde bni Fadlann da bulunduu kervann Bulgar ehrine ulat tarihtir. Badattan yardm isteyen dil Bulgar yneticilerinin daha nce Mslman olduu muhakkaktr. Ancak dil Bulgarlar Trk dnyasnn u blgesinde bulunduklar iin onlarn Mslmanl dier Trkler zerinde etkili olmamtr. Bu dnemde Trk dnyasnn merkez devleti Karahanl Devletiydi. 10. yzyln ortalarna doru, muhtemelen 946da Karahanl hkmdar Satuk Bura Mslman oldu. Bu, byk bir devrimdi ve Trk dnyas tarihi iin nemli bir dnm noktasyd. Satuk Bura ve olu Musa Bayta zamannda Karahanl Devletine bal Trk halknn byk ounluu yeni dine girdiler. 10. yzyln ortalarnda, Seyhun boylarnda yaayan Ouzlardan da yz binlerce insan, Mslman olmutu. 1000 ylna bir kala, 999 tarihinde Karahanllar, Farslarn son Mslman devleti Smnoullarn yktklar zaman, kaba bir hesapla Trk dnyasnn %70i Mslman olmu durumdayd. En kalabalk Trk boylarndan olan Ouzlarn byk ksm, Karahanllarn asl unsurlar olan Karluk, Yama, igil, Tohs boylar, Kuzeybatda dil Bulgarlar 1441

Mslmand. Tarm havzasndaki Uygurlar, rti boylarndaki Kimekler ve Yenisey boylarndaki Krgzlar henz Mslman olmamlard. Uygurlar Burkanc (Budist) ve Manici (Maniheist) idiler; dierleri ise eski Trk dinini devam ettiriyorlard. lk Mslman Trk devletleri, Mslman olmadan nce kurulmu olan dil Bulgar Devleti ile Karahanl Devleti ve Mslman olan Trklerce kurulan Tolunoullar, hidoullar, Gazneliler ve Byk Seluklu Devletleridir. Byk Seluklulara bal olarak kurulan Kirman, Anadolu, Suriye ve rak Seluklular ile Dnimendliler, Mengcekliler, Saltuklular, Ahlatahlar ve Artuklular da ilk Mslman Trk devletleri arasnda saylabilir. Karahanllar, Gazneliler ve Seluklular byk dnya devletleriydi ve onlarn zamannda slm medeniyetine Trk kltr unsurlar da katlarak bu medeniyet daha da byyp geliti. Dnyann bir numaral gc olan Bizansn 1071de Alpaslan nnde yenilgiye uramasyla Byk Seluklu Devleti o zamanki dnyann bir numaral gc hline gelmiti. lk Mslman Trk devletlerinde yaz dili olarak byk lde Arapa ve Farsa kullanlmtr. Bilim eserlerinde Arapa, edebiyat eserlerinde Farsa hkim durumdayd. Devlet ilerinde ise Farsa ve Arapa kullanlabiliyordu. Bu dillerin hkimiyeti o derecede idi ki Orta an en byk bilgin ve airlerinden bir ksm, Arap ve Fars dillerinde yazdklar eserlerle ilk Mslman Trk devletleri evrelerinde yetimilerdi. Kitbis-Saydana adl tp ve eczaclkla ilgili Arapa eserinin mukaddimesinde kendi ana dilinin ilim dili olmayan bir lisan olduunu, bununla kitap yazamadn, Arap ve Fars dillerinin ise kendisine yabanc olup, onlar sonradan rendiini ve bu sebep ten bu dilleri kullanmakta zorluk ektiini anlatan (Gkmen, 1997: 636) Eb Reyhan Birun, bu ifadelerine gre Trk olmaldr. Harezm blgesinde yetien ve Sultan Mahmud tarafndan Gazneye getirilen Birun; tp, tabi ilimler, fizik, astronomi, riyaziyat, felsefe, tarih, corafya vb. alanlarda yazd 100den fazla eserle Ortaan en byk bilginlerinden biri saylmtr. te bu byk bilgin eserlerinin byk ounluunu Arap dilinde yazmtr. 12. yzylda Azerbaycanda yaayan ve eserlerini ounlukla Trk hkmdar ve beylerine sunan Genceli Nizam de Trktr. Mesnev trnn en byk ismi kabul edilen ve dnyann byk airlerinden biri saylan Nizam eserlerini Farsa yazmtr. Yine Azerbaycanda yaam olan ve Nizamnin ada olup kasideleriyle tannm bulunan Hakan de eserlerini Fars diliyle yazmtr. Gazneli Mahmud ve oullar dneminde sarayn en nemli kaside airlerinden biri olan Ferruh Sstn de Trk olmaldr. Gazneli Mahmudun lm zerine yazd iir, ran Edebiyatnn en gzel mersiyelerinden biri saylabilir. (Ritter, 1997: 573) Ritterin Clg okuduu Ferruhnin baba ad avlug olmaldr. Grld gibi ilk Mslman Trk devletlerinde dnya bilim ve edebiyatna nemli katklar olan, fakat eserlerini Arap ve Fars dilleriyle yazan bilgin ve airler vardr. Elbette ilk Mslman Trk devletlerinde, Trk olmayan pek ok bilgin ve air de yetimitir. ran iirinin en byk isimlerinden saylan Firdevs ile mer Hayyam, Gazneli ve Seluklu muhitlerinde eserlerini vermilerdir. mer Hayyam ayn zamanda Melikah Dneminin en byk matematiki ve astronomlarndan biriydi. Fars kasideciliinin nemli isimlerinden Unsur ise Gazneliler saraynn melik-uars (airler 1442

hkmdar) idi. Gerdiz, Beyhak gibi tarihiler Gazne; Siyasetname yazar Nizmlmlk Seluklu, byk bilgin Zemaher Harezmahlar saraynda yaamlardr. dil Bulgar Trklerinden kalma mezar talarn bir yana brakrsak ilk Mslman Trk devletlerinde Trkenin bilim ve edebiyat dili olarak sadece Karahanllarda kullanldn grrz. Muhammed bin Kays tarafndan yazlan ve Celleddin Harezmaha sunulan Tbynl-lgatit-Trk al lisnil-Ka]l adl eser ise bugne ulamamtr. lk Mslman Trk devletlerinde kullanlan dil ve edebiyatn durumuna bylece genel olarak gz attktan sonra Karahanllar Dneminde Trke yazlm eserlere geebiliriz. Karahanllardan bugne ulaan Trke dil ve edebiyat metinleri unlardr: 1. Kutadgu Bilig (1069-1070) 2. Dvn Lgatit-Trk (1074) 3. lk Kuran tercmeleri 4. Atebetl-Hakayk 5. Hukuk belgeleri 6. Ahmet Yesev ile izleyicilerinin iirleri. Bu metinlere dayanarak Karahanl Dnemini dil ve edebiyat olmak zere iki balk altnda inceleyeceiz. Dil Trk dilini, eski, orta, yeni olarak dneme ayran Trkologlara gre Karahanl Trkesi, Orta Trkenin ilk dnemini oluturur. Byle dnen Trkologlara gre 10-15. yzyllar aras, Orta Trke dnemidir. Karahanl Trkesinden sonraki Harezm, Kpak ve Eski Anadolu Trkeleri de Orta Trkenin dier dnem ve alanlardr. Bu gr, Bat Trkesinin ilk dnemi olan Eski Anadolu Trkesinin, dierlerinden nemli farkllklar gsterdiini dikkate almaz. 13. yzyldan itibaren Trk yaz dilinin (Kuzey-) Dou ve (Gney-) Bat olarak iki ayr kol hlinde gelitiini gz nnde bulunduran dier bir ksm Trkolog, Karahanl Trkesini Eski Trke iine alr. Gktrk, Eski Uygur, Karahanl dnemleri Eski Trkeyi oluturur ve Karahanl Trkesinin sonunda Trk yaz dili DouBat olarak ikiye ayrlr. Bugne ulaan metinleri 11. ve 12. yzyllara ait olan Karahanl Trkesi Eski Uygur Trkesiyle adatr. Karahanl Trkesi Kgar ve Balasagun gibi Mslman Trk merkezlerinde kullanlrken, Eski Uygur Trkesi daha douda Turfan, Hoo, Bebalk gibi Maniheist ve Budist Trk merkezlerinde kullanlmaktayd. Dnem ayn, ama corafya ve medeniyet evreleri farklyd. Maamafih Eski Uygurca Karahanl Trkesinden nce, 9. yzylda balam ve daha sonra da (15. yzyl sonlarna dek) devam etmitir. Gktrke ise 7-8. yzyllarda Orhun vadisinde kullanlmtr. Dnem, saha (corafya) ve medeniyet evreleri ayrlklarndan meydana gelen birka kk farkll dikkate almazsak Gktrk, Eski Uygur ve Karahanl Trkelerini tek bir yaz dili olarak kabul edebiliriz. Nitekim Kgarl Mahmud da Uygur ehirlerine varncaya dek Erti, la, Yamar, Etil rmaklar boyunca oturan halkn dili doru Trkedir. Bunlarn en ak ve en tatls Hakaniye-Hakanllar lkesi halknn dilidir. (DLT I, 1941: 30) diyerek Uygur ehirlerindeki dil ile Hakaniye (Karahanl) lkesi halknn dilinin doru (standart) Trke olduunu belirtmitir. Gerekten de medeniyet evreleri (din) farkllklarndan doan kelime hazinesindeki farkllklar dnda Uygurca ile Karahanlca gramer bakmndan ayn dildir; tek ve ortak bir yaz dilidir. 1443

Ses Bilgisi Karahanl Trkesinde 8 nl, 26 nsz bulunur: a, e, , i, o, , u, , b, c, , d, di aras d, f, g, E, h, szc h, j, k, H;, l, m, n, ], p, r, s, , t, v, w, y, z. nllerden o, sadece birinci hecede, dierleri her yerde bulunabilir. Baz Trkologlara gre Karahanlcada kapal e de vardr (Mansurolu, 1979: 145). nszlerden c, f, h, szc h, v, alnt kelimelerde grlr (cef#, hav, haber, ajun, vezNr, devlet.); Trke kkl szlerde bulunmaz. j, h, ile szc hye baz nlemlerde ve birka Trke szde de rastlanabilir (jagla-, hay, oha, ahtar-). d, di aras d, g, E, l, <, p, r, z nszleri Trke kkenli szlerin banda bulunmaz; sadece sz ortasnda ve sonunda bulunabilir. m, n, nszleri de sz banda seyrek grlr. m, geniz seslerinin bulunduu durumlarda (men, min-, miH, mundag); n, ne ve trevlerinde (nee, neg, nelk.), , birka kelimede (i, aur-) sz banda grlebilir. Gktrk, Eski Uygur ve bugnk Karluk, Kpak, Ouz leheleriyle karlatrldnda Karahanl Trkesinin balca ses zellikleri unlardr: 1. Trk lehelerinin ounda yye dnen di aras d sesi Karahanl Trkesinde yaygndr: adak, bod, edg (iyi), d (zaman). Kgarlya gre igil Trklerinde bulunan di aras d daha o dnemde birok boyda y ve zye dnmtr; ancak Kgarl doru biimi d kabul eder (DLT I, 1941: 32). Gktrk ve Uygur yazsnda di aras d, dden ayr bir harfle gsterilmez. Ancak Gktrk ve Uygur Trkelerinde de iki d arasnda fonetik bir fark olduu muhakkaktr. 2. Gktrkenin sz ortas ve sz sonu bleri Uygurcada olduu gibi Karahanlcada da wdir: awn-, kawu-, tawar, aw, ew, sew-. Uygurca metinlerde w yannda b de grlr. 3. Gktrkedeki ny, Maniheist Uygur metinlerindeki n; Budist Uygurlarda olduu gibi Karahanllarda da ydir: koy (koyun), gay (yoksul), kayu (nerede). 4. Dar nller, dudak nszleri yannda yuvarlaklamtr: tapug (hizmet), sewg (sevgili), yawuz (kt), kamug (btn). 5. Ouz lehelerinde ounlukla tonlulaan (g, E, dye dnen) sz ba k, H;, t sesleri, Karahanl Trkesinde tonsuzdur: kerek, k, kl, kara, kl, ku, tii, ton, tn. 6. Trkiye ve Azerbaycan yaz dillerinde var, var-, ver- szlerinde szclam bulunan nsz, Karahanl Trkesinde sreksiz bir: bar, bar-, bir-. 7. Trkiye ve Azerbaycan yaz dillerinde nye dnen ], Karahanl Trkesinin asl seslerinden biridir: <, so<, te<iz, a<la-, k]l. 8. Kpakada c-, Azerbaycan yaz dilinde baz durumlarda -olan ses, Karahanl Trkesinde ydir: yl, ylan, yol, yz.

1444

9. Birincil uzunluklar Karahanl Trkesinde henz ksalmamtr: _t (ate), t (isim), s#t (st), +s#-/+s-. Bu dnemde ikincil uzunluklar da bulunmaktadr: alr, ar, almk, birmk. Ancak Kgarl Mahmudun baz kaytlarndan anlaldna gre ksalma sreci bu dnemde balamtr. Biim Bilgisi Yapm Ekleri Karahanl Trkesi biim bilgisi de Gktrk ve Uygur Trkeleriyle hemen hemen ayndr. +lXK, +lXG, +sXz, +k, +, dA, +kyA, +rAk isimden isim yapma ekleri; +lA-, +A-, +U-, +Ad-, + (A) r-, +sAisimden fiil yapma ekleri; -mAk, -g, -(X) , -m, -, -(U) k, -g X fi ilden isim yapma ekleri; -d-, -mA-, -n-, -l-, --, -t-, -Ur, DUr-, gUr-, -Ar-fiilden fiil yapma ekleri, Karahanl Trkesinin sk kullanlan yapm ekleridir. Bu ekler tarih yaz dillerinde ve bugnk lehelerin ounda da sk kullanlan yapm ekleridir. +lXk: aklk, knilik, edglk, ulugluk. +lXg: hat#lg, biliglig, kutlug, krklg. +sXz: bah#sz, biligsiz, krksz. +k: knki, kidinki, kodk. +: ba, idii, igi, kapug. +dA: kada, erde, ada. +kyA: szkiye, tuzkya. +rAk: azrak, krek, edgrek. +lA-: bala-, szle-, kizle-, imle-. +A-: ula-, ke-, aa-, tne-. +U-: bayu-, ki]-, taru-. +Ad-: kutad-, ked-, mu]ad-, yokad-. + (A) r-: akar-, karar-, eskir-, tner-. +sA-: bargsa-, keligse-, suwsa-. -mAk: almak, birmek, turmak, krmek. -g: bilig, tatg, kurug, lg, mezeg. -(X) : alk, bili, uku, k, sk. 1445

-m: alm, kedim, ulam, trm. -: nan, umn, kn, sewin. -(U) k: yrak, artak, yazuk, szk, auk. -gU: awngu, gg, bgu, sorgu, ig. -d-: kod-, yd-, yod-, d-. -mA-: alma-, kesme-, bulma-, sewinme-. -n-: krn-, tonan-, bezen-, urun-. -l-: egil-, urul-, karl-, bitil-, szl-. --: sg-, bili-, uru-, kr-. -t-: art-, sewit-, suwsat-, trt-. -Ur-: kaur-, ker-, tatur-, yetr-. -DUr-: andur-, bildr-, uktur-, yitr-. -gUr-: yatgur-, tezgr-, kigr-. -Ar-: kar-, kiter-, kopar-. sim ekimi okluk eki-lArdr: alplar, begler, er]ekler, krlar, ller. yelik ekleri aadaki ekildedir. -(X) m: pkem, szm, k]lm, atm, kutum. -(X)]: sz], yolu], begi], tileki], ba]. -(S) : tpi, kan, ssi, yaks, boguz. -(s) : tpi, kan, ssi, yaks, boguz. -(X) mXz: birimiz, k]lmz. -(X) ]Xz: ba]z, kz]z. -lArI: alar, ileri. Hl ekleri unlardr. lgi hli +n]: illerni], bun]. Ykleme hli 1446

+g: ajunug, bag, begig, beglerig, edgg. +n: tilekimni, kayun, mun, kiilerini, ba]n, begini, born. +n (3.h. iyelikten sonra): kzin, ban, biliglerin, cef#sn. +I (ounlukla 1. ve 2. h. iyeliklerden sonra): atm, klkm, ba. Ynelme hli +GA: kiike, arslanka, tapugka, yirke, dnyka, ewi]ke, iimke. +]A (3. h. iyeliklerden sonra): boguz]a, bulgak]a, ewi]e. Bulunma hli +DA (kma iin de kullanlr): dte, karnda, biligde, bodunda, eride, ieklikte, erenlerde, ewi]de. kma hli +DIn: kamugdn, anadn, bayattn, bedktin, biligdin, busugdn, edgsindin. Vasta hli +n: adakn, yazn, kzn, s]n. Eitlik hli +A: cna. Fiil ekimi Fiil ekiminde kullanlan ahs ekleri, grlen gemi zaman dnda, zamir kkenlidir. men: bier men, kesmegey men, yazsa men. sen: kelir sen, bolga sen, bulmasa sen. (ol): untur, ukar ol, tutm, kodsa. -mz: klur-mz, erse-miz, barmas-mz. siz: tezer siz. (-lAr): okr-lar, kelge-ler, grense-ler. Grlen gemi zamanda iyelik kkenli ahs ekleri kullanlr. Gktrkede zaman zaman grlen 2. ahslardaki -gli biimler Karahanl Trkesinde yoktur. 1447

-m: ograd-m, bezendi-m, uktu-m, btt-m. -]: ayd-], eitti-], koldu-], ygrd-]. -: bad, tidi, ukt, btti. -mIz: kld-mz. -]Iz: bold]z. -(lAr): bulmad-lar, kirdi-ler, kti-ler. Grlen gemi zaman eki 1. ve 2. ahslarda -DX, 3. ahslarda -D biimindedir: bayudum, aytt], bold. renilen gemi zaman eki -mtr: untm men, kizlemi sen, ktrmi. Geni zaman eki nlyle biten fiillerden sonra -rdir: yor-r men, ok-r sen, ti-r; bazen -Ur ekine de rastlanr: ti-y-r, yara-y-ur, i-y-r. , g, , k, ];, m, ], p, s, , t, w, y,z nszleriyle biten tek heceli fiillerde geni zaman eki -Ardr: aar, g-er, to-ar, tk-er, bak-ar, um-ar, si]-er, kap-ar, es-er, a-ar, art-ar, sew-er, tuy-ar, bez-er. g, t,y ile bittii hlde teg-, yat-, ay- fiileri -Ur ile geni zaman yaplr: teg-r, yat-ur, ay-ur. l, n, r, di aras d ile biten tek heceli fiillerde -Ar,-r,-Ur ekleri kark olarak grlebilir: al-ur ~ al-r, bil-r ~ bil-ir, kal-ur ~ kal-r, tol-ur ~ tol-r, kan-ur ~ kan-ar, n-r ~ n-er, yan-ur ~ yan-ar, kr-r ~ kr-er, ur-ur ~ ur-ar, barur ~ bar-r, bir-r, er-r, kir-r, tur-ur, ir-er or-ar, sor-ar, ser-er, sr-er, ked-r ~ ked-er, kod-ur ~ kod-ar, tod-ur ~ tod-ar, d-ur, kd-er, yd-er, yod-ar, td-ar, yad-ar. nszle biten ok heceli fiiller ounlukla -Ur ile geni zaman yaplr: art-ur, tket-r, kdez-r, kwen-r, o]ar-ur, yara-ur, kldr-r, tr-r. Ancak +k, +r-, +kNr-,-sXk-,-k-, (geililik bildirmeyen)gXr- ekleriyle yaplanlarn geni zamanlar -Arldr: awk-ar, tagk-ar, belgr-er, kadgur-ar, kegir-er, brkr-ar, prkr-er, alsk-ar, ursuk-ar, sezik-er, turuk-ar, kelgir-er, sagr-ar (Ercilasun, 1984: 102120). Olumsuz geni zaman -mAz ekiyle yaplr: sk-maz, ok-maz, ke-mez, sew-mez. Gktrkedeki -Ta ve-sk gelecek zaman ekleri, Karahanl Trkesinde grlmez. Karahanlcann gelecek zaman eki, Uygurcada olduu gibi -gAydr; ancak y sesi ounlukla der: kesme-gey men, kl-ga men, bol-ga sen, al-gay, bir-ge. Ayrca yakn gelecek zaman anlatmak zere -gAlr eki de kullanlr: al-galr, bar-galr. Gktrkedeki -sAr art zarf-fiiline karlk Karahanlcada -sA art eki vardr: kelme-se men, ise sen, ek-se, ur-sa-mz, sew-se-ler. Karahanl Trkesinde gereklik kipi, -gU+ (kerek) kalbyla kurulur; ahs ifadesi iin ahs zamirleri veya dnllk zamiri (z) kullanlr: te-g kerek men, sen ay-gu kerek, iwme-g, bil-g ol, ayd-gu z. Karahanl Trkesinin emir ekleri aadaki gibidir. 1448

Tek. 1. h. -AyIn: ay-ayn, bir-eyin. -yn: sewme-yin, szle-yin. -AyI: ay-ay, bir-eyi. -y: yra-y, tne-yi. -(A) y: kel-ey, tap-ay, te-y. Tek. 2. h. -: eit, birme, kr, krme, ya]lma. Tek. 3. h. -sU: art-su, bir-s, yazl-su, tiril-s. -sUn: kel-sn, barma-sun, kl-sun. ok. 1. h. -AlIm: bar-alm, kr-elim, kir-elim. -lm: ok-lm, sna-lm. ok. 2. h. -]: yaa-], boa-]. -]lar: tut-u-]lar. ok. 3. h. -sUlAr: gren-sler, gret-sler. -sUnlAr: bilme-snler, krme-snler. Teklik 2. ahsta pekitirme eki olarak -gl ve -gn geleri de kullanlabilir: eit-gil, bolma-gl, ker-gil; bol-gn, szleme-gin. Yine pekitirme amacyla A ve nleme edatlar da kullanlmaktadr: tur-a, eg-e, kr-gil-e, yan-gl-a, klsun, bolsun, kelsni. Hikye, rivayet, art birleik ekimlerinde er- fiilinin grlen, renilen gemi zaman ve art kipleri kullanlr: sewdim erdi, tiler erdi, turgay erdim, bilgey erdi], yatgalr erdi, lsn erdi; tiler ermi, sewse ermi; krdm erse, buldu] erse, keti erse, lmi erse, klur erse sen; udr erdi] erse, lr erdi erse. 1449

Sfat-Fiil Karahanl Trkesinde gemi zaman sfat-fiili iin -DUk,-m ekleri; geni zaman sfat-fiili iin Ar, (X) r, -mAz, -gl, -gAn ekleri; gelecek zaman sfat-fiili iin -gU, -DAI ekleri kullanlr. -DUk: kirmedk (il), keldkm, klduku], itk], bolduguna, sunduku] (elig), togmaduk (teg), tidd] (n). -mI: aym (sz), knmi (kii), bm (a), bilmiig, birmiin, szlemike, birmiindin, tutmma, yimi (teg), kelmiinde (ber), klm (n). -Ar,-(X) r: akar (suw), buar (d), teprer (til), (s) balar (er), sewerim, kluru], krerke, biliri] (n). -mAz: yanlmaz (kii), krmez (yag), sewmezig, tepremezi (n), katlmazda (anu). -glI: bakgl (kii), birigli (ugan), (i ta) biligli, togugl, buzugl, yortmagl, krglisi, yaratgln, kaglka. -gAn: trtgen (idi), kergen (idi), eitgen (kii), kelgen (i), klgan (er), klganka. -gU: kitg (yir), kelg (yol), sarngu (bz), birmeg (ne]), bargu (d), turgu (yir), kawugum, szlegsi, birg]i, kelgmizni, kelmegsiz, kelg (teg). -Da: (elig) tutta, tegdei (ne]), (tirig) bolda, bildei (er), keldeike, klda]ka. Zarf-Fiil Karahanl Trkesinde-A,-U,-p,-pAn,-mAd (n), -gna, -gAl, -gUkA, -ArdA (-UrdA), -DUktA, erken zarf-fiilleri bulunmaktadr. -A: sewe (bak-), aa (ay-), yga (tut-), katgura (kl-), adra see, (sewn) kle. - U: sewn (tur-), (yir) kulalayu (ygr-), sayu atayu (bi-), yaranu (bil-), yoryu turu, bil bilmey. -p: bilip (szle-), mu]adp (ay-), bilip (tur-), kelip (al-), yorp (kir-), (kadgu) yutup (bar-), tilep (bul). pAn: barupan, kelipen, grenipen, yatpan (bir-). mAdI (n): bilmedin (yakn tut-), tnmad (tezgin-), tapnumadn (bar-), ukmadn (ay-). -gInA: bolmagna, lmegine, smagna, krngine. -gAlI: krgeli (kel-), lgeli (tog-), turgal (kal-), algal (kel-), tugal. -gUkA: (ajun) itgke (yol a-), (alp) birgke (ne]i bol-), agguka, bulguka, ydgke. 1450

-ArdA (-UrdA): karda, bolurda, krrde, keserde. -DUkDA: ayttukta, tidkte, birdkinde. -erken: (yir) erken, (tutmaz) erken, (teprer) erken. Sz Varl Dvn Lgatit-Trkte yaklak olarak 8000 madde bulunmaktadr. Kgal Mahmud kullanlmayan szleri almadn, sadece kullanlan kelimeleri szlne aldn belirtmitir. stelik o dnemde Trkeye girmi bulunan ve gerek Kutadgu Bilig ve Atebetl-Hakaykta, gerek ilk Kuran tercmelerinde rneklerine rastladmz Arapa ve Farsa szler de Dvnda yer almamtr. Kgarlnn szlnde yabanc kkenli kelime olarak snrl sayda Sodaka, Moolca ve ince kelime vardr; bunlar da o dnemde Trke saylan kelimelerdir. Kgarldaki kelimeler, esas itibariyle, Hakaniye ad verilen lnl dilin kelimeleridir. Ancak Kgarl dnemin azlarn da eserinde yanstmak istediinden baz szlerin hangi Trk boylarna ait olduunu da belirtmitir. Ouzlara ait olduu belirtilen szlerin says 185tir. Kpaklara ait 45, igillere ait 39, Argulara ait 36, Yamalara ait 23 sz belirtilmitir. Kenek, Tohs, Suvar gibi azlara ait szlerin says daha azdr (Kaalin: 1994, 448). Tabi ki bu saylar sz konusu azlarn toplam kelime says demek deildir. Ouz, Kpak vb. ekilde belirtilmemi szler lnl dilde olduu gibi, bu azlarda da var saylmaldr. Ouzca olduu belirtilen 185 kelime Ouz azna zgdr. hmal ve unutmalar dnda yukardaki saylar bu ekilde deerlendirmek gerekir. Kutadgu Biligdeki kelime says 2861dir. Gerek Kutadgu Bilig ve Atebetl-Hakayktaki, gerek ilk Kuran tercmelerindeki kelimelerin ou Dvn Lgatit-Trkte de bulunan kelimelerdir. Kuran tercmeleri, hukuk belgeleri, Dvn Lgatit-Trk, Kutadgu Bilig ve Atebetl-Hakayktaki btn kelimeleri toplayp ortak olanlar kararak Karahanl Trkesinin kelime hazinesi hakknda tahmin bir fikir edinmek mmkndr. 10.000i at muhakkak olan kelime says, 11-12. yzyllar iin nemli bir rakamdr. Bunlarn da byk ounluunun Trke kkenli olduu gzden uzak tutulmamaldr. Kutadgu Bilig ve Atebetl-Hakayktan rastgele derlenen aadaki Arapa ve Farsa szler, daha 11. ve 12. yzyllarda Trk dilinde birok alntnn bulunduunu gsterir. Arapa: #bid, aceb, #ciz, ad#vet, aded, #det, adl, amel, afv, ahd, bahil, baz, bedel, bel#gat, ber#t, basal (soan), bedi, bek#, cef#, cev#b, c#hil, cedel, cevr, cmle, du#, devlet, dny#, delil, ecel, gaflet, hab#b, h#cet, har#m, hikmet, k#fir, kit#b, melik, r#hat, sabr, su#l, v#cib, vakt, vef#, z#hid, zahmet, zikr, ziy#de. Farsa: baht, bend, b#e, bedbaht, ber#ber, blend, c#n, cih#n, c#d, d#r#, derm#n, dil, d#st, dm#n, ferite, gevher, hergiz, hner, kaaz, k#n, p#di#h, pend, per#, r#ze, zer, zlf Ancak Karahanl Trkesindeki alntlar abartmamak ve sz varlnn ok byk ksmnn Trke kkenli olduunu unutmamak lzmdr. Somut ve temel kelimeler dnda pek ok soyut kelime 1451

ve kltr kavram da Karahanl dnemi dilinin sz varl arasndadr ve bu sz varlnn byk ksm bugnk Trk lehelerinde yaamaya devam etmektedir. Edebiyat Kutadgu Bilig Kutadgu Bilig, slm Trk edebiyatnn bilinen ilk byk eseridir. 6645 beyitten oluan manzum bir siyasetnamedir. 11. yzylda Trkenin bilim dili olarak kullanldn gsteren en byk tanktr. Kutadgu Biligin kelime anlam mutlu olma bilgisi, terim anlam siyaset bilgisidir. Siyaset bilgisi anlam, eserin n sznde de vurgulanmtr: (Kitaba) inliler edebl-mlk adn verdiler. Min hkmdarlarnn bilgeleri #yinl-memleke dediler. Markllar znetl-mer# diye ad koydular. ranllar #hn#me-i Trk adn vermiler; bazlar ise pendn#me-i mlk demiler. Turanllar Kutadgu Bilig diye sylemiler. Hkmdarlarn terbiyesi, memleketin aynas, emirlerin (beylerin) zineti anlamlarna gelen btn bu adlandrmalar bugnk siyaset bilimi kavramn ifade etmektedir. Eserin Trke adnda siyasetle mutluluk arasnda iliki kurulmas ilgi ekicidir. Bu iliki, Trklerin, siyasetten insanlarn mutluluunu anladn gsterir. Kutadgu Biligin yazar Yusuf Has Hcib hakknda, eserin banda yer alan mensur ve manzum nszlerde ksa bilgiler vardr. Buna gre Yusuf Balasagunludur. Manzum nszde Kuz Ordu adyla geen ve Karahanllarn yazlk merkezi olan Balasagun, bugnk Krgzistann bakenti Bikekin 50 km dousundaki Tokmak ehri civarndadr. Blgede hl Karahanllardan kalma bir minare (Burana) ve kmbetler bulunmaktadr. Yusuf eserinin, Kit#b at yrgin yime avugalkn ayur (Kitabn adn, anlamn ve yalln syler) blmnde Okr emdi altm ma]ar kel tiy (arr imdi altm bana gel diye) dediine gre kitab yazd srada 55-59 yalarnda olmaldr. Eser 1069/1070te yazldna gre Yusufun 1010/1015 yllar arasnda doduunu tahmin edebiliriz. Yusufun kendisini, eserinin ana kahramanlarndan Ay Told ile zdeletirdiini dnebiliriz. Eserde Ay Told baka bir ehirde kendini yetitirdikten sonra devletin merkezine gider ve hkmdar Kn Togdnn hizmetine girer. Yusufun da ayn ekilde Balasagunda yetitii ve Kgara giderek Tavga Ulu Bura Hann hizmetine girdii n szde belirtilmitir: bu kit#bn tasnNf klgl Balasagun mevludlug perhNz idisi er turur amm# bu kit#bn Kagar ilinde tkel klp mark meliki Tavga Bura Han ski]e kigrmi turur ( bu kitab yazan Balasagun doumlu, takva sahibi bir kiidir; ancak bu kitab Kagar ilinde tamamlayp dou [Karahanl] hkmdar Tavga Bura Han katna sunmutur.) Yusufun nasl bir aileden geldiini, nasl bir eitim grdn Ay Toldya bakarak tahmin etmek mmkndr. Ay Told, yumuak huylu, akll, bilgili, dnceli bir gen idi. Doru ve yumuak szlyd. Grenin gzn kamatracak derecede yakklyd. Her trl erdemi (bilgi ve hneri) renmiti. Birok erdemiyle kendisini memleketinin nde gelenlerinden sayyor; fakat bir ie yaramadn dnyordu. Bundan dolay hkmdar katna gidip faydal olmay ve ondan ihsan almay istedi. Gurbette sknt ekmemek iin yanna altn, gm, eya ve mal ald. Atn hazrlayp yola kt. Zaman zaman mola vererek hkmdar ehrine ulat. Balangta sknt ekti, yz sarard 1452

ve bir imarette geceledi. Sonunda eitli insanlarla tanarak kendine bir ev tuttu ve Ksemi adl biri araclyla hkmdarla tant. Buna gre Yusufun sekin ve hatta zengin bir aileden geldiini, iyi bir eitim grdn tahmin edebiliriz. Devrinin erdemleri olarak Arapay, Farsay, edebiyatlarna vkf olacak derecede rendiini, dnemin belli bal bilimlerinden haberdar olduunu, yine o dnem insanlar iin aranan hnerlerden olan binicilik, d sanat, satran gibi hnerlerde usta olduunu dnebiliriz. Hi phesiz Balasagunda Trkeyi edeb dil olarak kullanan evreler de vard ve Yusuf Trkede de usta idi. Yakkl bilgin ve airin Kgarda bir sre sknt ektii ve sonunda eserini, Dou Karahanl hkmdar Tavga Ulu Bugra Hana sunduu anlalyor. Manzum n szde Yusuf Has Hcibin zellikleri yle belirtilmitir: Baka kr kit#bn bu tirgen kii Hnerlig er ermi kiiler ba (Bak da gr kitab yazan kii) (Hnerli er imi, kiiler ba.) Bu trlg fezyil ukular bile Ar#ste ol ermi yorm kle (O, trl erdemler, akllar ile) (Bezenmi imi, yaam sevinle) Btnlk me hurmet bu zuhdlg ze Saknuk biliglig arglg oza (Gvenilir ve saygn zhd ile,) (Mttaki, bilgili, temiz evvel.) Bu te#i turuglag kuz ordu ili Tp asl nesebdin yorm tili (Yaad yer Kuz Ordu ili,) (Asil kk ve nesepten gelmi dili).

1453

50 yalarnda Kgara gelip Kutadgu Biligi tamamlayan ve hkmdara sunan Yusuf, erdem ve gayretinin neticesini alm; saraya has hcib (bambeyinci) olarak tayin edilmitir. Yusuf Has Hcibin bundan sonraki mrn devlet hizmetinde geirdii; akll, bilgili, erdem ve takva sahibi bir kii olarak evresinden sayg ve itibar grd anlalmaktadr. Nitekim mensur n szde Melik Bura Hann onu ululayp has haciblik verdii; ulu has hcib olarak Yusufun adnn cihanda yayld belirtilmitir. *** Kutadgu Biligin bugne ulam bulunan nshas vardr: Herat, Msr, Fergana nshalar. Herat nshas ahruh Dneminde, 17 Haziran 1439da Heratta istinsah edilmitir. Temrllerin siyaset, kltr ve bilim ehirleri olan Herat ile Semerkant, 15. yzyln ilk yarsnda dnyann en byk merkezleri durumundayd. Trkler asrdan beri Arap harflerini kullanyorlard; fakat baz eserleri bir ata yadigr olan Uygur alfabesiyle istinsah etmek de bir moda hline gelmiti. 15. yzyln ilk yarsnda Trkistanda deta bir rnesans yaanyordu. Hatta bu moda Osmanllarn Edirne sarayna dek etkisini gstermi ve 2. Muradn olu ehzade Mehmede (Fatih Sultan Mehmed) Uygur harflerini retecek hocalar tutulmutu. Kutadgu Biligin Herat nshas, ite bu modann tesiriyle Uygur harfleriyle istinsah edilmitir. 15. yzyln 2. yarsnda dnyann g, bilim, kltr merkezi Dou Trklnden Bat Trklne getikten sonra stanbulda da bu moda bir sre devam etmi, Fatihin ve 2. Bayezidin saraylarnda Uygur harfleriyle megul olan yazclar bulunmutur. Bunlardan biri olan eyhzade Abdrrezzak Bah, Kutadgu Biligin Herat nshasn Tokat zerinden stanbula getirtmitir. Muhtemelen 16. yzyln ortalarndan sonra stanbulda Uygur harflerini bilen kimse kalmam ve bu eser bir tarafta unutulmutur. Osmanl tarihisi Hammer 18. asrn son yllarnda bu eseri bulup Viyanaya gtrm ve baz sayfalarn kopyasn Pariste bulunan Amde Jauberte gndermitir. Jaubertin 1825te Journal Asiatiquete yazd bir makale ile Kutadgu Bilig, bilim dnyas tarafndan tannmtr. Bu nsha hlen Viyanada Avusturya istinsah edilmitir. engizin torunu Batu Hann 1236-1241 arasndaki byk Det-i Kpak ve Avrupa seferinde Msra kaan Kpak asker ve kumandanlar, 1250de Msrda Kpak Trk (Memlk=Klemen) devletini kurmulard. Yavuz Sultan Selimin Msr Osmanl topraklarna katt 1518 ylna dek sren bu Trk devletinde yneticilerin ve kumandanlarn ou Trk, fakat ahali byk ounlukla Arap olduundan halka Trkeyi retmek zere birok szlk ve gramer yazlmt. Ynetici ve kumandanlara Trke eserler de sunuluyordu. Kutadgu Biligin Msr nshas da Kpak Trk kumandanlarndan Aydemir adna istinsah edilmi bir kitapt. Eserin yzyllarca Kahirede kald anlalyor. Hidiv Ktphanesi mdr Moritz 1896da ktphaneyi dzenlerken bu nshay bodrum katnda, yapraklar karm vaziyette bulmutur. Nsha hlen Kahirede, Msr Devlet Ktphanesindedir. Fergana nshas 14. yzyln ilk yarsnda Harezm muhitinde Arap harfleriyle istinsah edilmi olmaldr. 1454 Devlet Ktphanesindedir. Msr nshas, 1374ten nceki bir tarihte zzeddin Aydemir adna Arap harfleriyle

Bu dnemde Bat Trkistan, aatay Hanl ynetimindeydi ve Kgar Trk kltr merkezi Harezme kaym bulunuyordu. Eser Bat Trkistanda uzun asrlar boyunca zel ktphanelerde kaldktan sonra, Katanovun asistan Ahmet Zeki Velidi (Togan) tarafndan 1913 ylnda Ferganada bulunmu ve kk bir yazyla tantlmtr. Fakat Birinci Dnya Harbi, Bolevik ihtilli ve Trkistan istikll mcadeleleri srasnda tekrar kayplara karan nsha 1925 ylnda, zbek bilgini Ftrat tarafndan yeniden bulunmutur. Nsha bugn Takentte bulunmaktadr. Grld zere en eski nsha olan Fergana nshas dahi eserin yazlndan en az 200-250 yl sonra istinsah edilmitir. Msr nshas aa yukar 300 yl, Herat nshas 370 yl sonradr. Buna ramen nshalarda Karahanl devri dil zellikleri nemli lde korunmutur. Kutadgu Bilig, beyitler hlinde yazlm, mesnev tarznda (her beyit kendi iinde) kafiyelenmi ok byk bir eserdir. Ancak eserin sonundaki blm gazel tarznda kafiyelenmitir. Ayrca eserin iine serpitirilmi 173 drtlk vardr ki bunlar mani tarznda kafiyelenmitir. Kutadgu Bilig, ark edebiyatnn klsik nazm birimlerinden mesnev tarznda ve aruz vezniyle yazld hlde, beyit sonlarnda tam ve zengin kafiyeden ok yarm kafiye kullanlmtr. Redif ise ok azdr. Buna karlk Eski Uygur iirindeki msra ba kafiyesi yer yer Kutadgu Biligde de grlr. Eser, ehnme vezni olan feln feln feln fel kalbyla yazlmtr. Sadece sondaki eklemelerden ilk ikisinde 4 feln kalb kullanlmtr. Kutadgu Biligin vezni, uzun sre aratrclar uratrmtr. Bunun sebeplerinden biri eserde sk grlen aruz hatalar (zellikle imale) ise nemli sebeplerden biri de kulaa devaml olarak arpan 6+5lik hece ahengidir. Yarm kafiyeleriyle, hece ritmiyle ve zaman zaman grlen mani tarzndaki kafiye emasyla Kutadgu Bilig Trk halk iiri ahengini de tamaktadr. Eserdeki aruz hatalarn da abartmamak gerekir. Bir kere Kutadgu Bilig sanat amacyla deil didaktik amala yazlmtr. kinci olarak bugn bize imale gibi grnen pek ok uzunluun, o devirde Kgarl Mahmudun deyiiyle fash syleyie uygun olabilecei, yani asl uzunluk olabilecei gzden uzak tutulmamaldr. Kutadgu Bilig, Bayat at birle szg baladm Trtgen, igidgen, kergen idim (Tanr ad ile sze baladm;) (Yaratan, besleyen, balayan rabbim.) beytiyle balamaktadr. Kutbun Hsrev irini, Sleyman elebinin Mevlidi (Allah adn zikr idelm evvel) gibi birok mesnev, aa yukar ayn kalp szle balar. Kutadgu Biligin 33 beyitlik bu ilk blm Tanr Azze ve Celle vgsn syler. Yani btn klsik ark eserleri gibi Tanrya hamd blmdr. 34. beyitle Yalava (peygamber) Aleyhisselm vgs balar. 49. beyitle 62. beyit aras Drt Sahbenin vgsdr. 63. beyitle balayan ve 124. beyte dek sren blmn bal Yaruk 1455

(parlak) Yaz (bahar) Fasln, Ulu Bura Han gdisin (vgsn) Ayur (syler) eklindedir. Bu blmn ilk 20 beyti sanatkrca tasvirlerin yer ald bir bahriyedir. Togardn ese keldi ]dn yili Ajun itgke at utmah yol (Doudan ese geldi bahar yeli,) (Dnya sslemeye at Cennet yolu.) beytiyle balayan bahariye, Yagz yir yal torku yzke bad Htay ark yadt tavga edi (Kara toprak, yeil ipek brnd;) (Htay kervan, in kuma sundu.) Yaz tag kr opr tendi yadp tindi kol ka kk al kedip (Ova, da, kr, vadi dendi yayp,) (Sslendi vadi, yama, al yeil giyip.) gibi tehis (kiiletirme) sanatnn uyguland tasvirlerle devam eder. u beyitle kularn t, kzlarn sevgililerini arna benzetilir: Ular ku nin tzdi, nder iin Silig kz okr teg k]l birmiin (Keklik sesini dzd, nler eini,) (Sanki gzel kz arr gnldeini.) Aadaki beyitte grnt tasviriyle birlikte tekrarlanan k sesiyle, manzarayla ilgili sesler de kulamza doluur: nin tti keklik kler katgura Kzl agz kan teg ka kapkara 1456

(tt keklik, gler katla katla,) (Kzl az kan gibi, ka kapkara.) Bahariyenin sonunda ok usta bir geile hkmdar vgs balar: Da keileriyle karacalar iekler zerinde oynamakta, yaban srlaryla geyikler kh ananmakta, kh zplayp koumaktadr. Bu srada gk kan atp gznden yalar samaa balar; yamura sevinen iekler yzlerini yayp glerler. O zaman dnya kendi kendine yle bir bakar, gururlanr, sevinir; bezeklerine bakarak bana dner ve szn aar. Bak, bu hakann yzn grmedin mi? der; uyuyor idiysen kalk ve imdi gzn a; iitmedinse, benden bu sz iit. Binlerce yldr dul idim, benzim solmutu. Dul elbisesini attm ve beyaz kakm (krk) giydim. Bezendim; ulu hakan kocam oldu. Dileim buydu, imdi canm feda olsun. O anda bulut grledi, nbet davulu vurdu; imek akt ve hakan tuunu ekti. Biri (imek) kndan kt, uzanp lkeler alr; biri (gk grlemesi), an ve hreti leme yayar. Ajun tutt Tabga Ulu Bura Han Kutadsu at birs iki cihan (Cihan tuttu Tavga Ulu Bura Han;) (Kutlu olsun ad, verilsin iki cihan). Bylece ustaca bir manevrayla bahar tasvirinden hkmdara geiveren Yusuf Has Hcib 123. beyte dek devrin hkmdarn ver ve ona dua eder. 124-147. beyitler, yedi yldz ile on iki bur hakkndadr. 148-161. beyitlerde insanolunun itibarnn bilgi ve aklla olabilecei anlatlr. 162-191. beyitler dilin fayda ve zararlar zerinedir. 192. beyitten 230. beyte dek Kitab disi (sahibi = Yusuf) z zrin syler. Yusuf Has Hcib burada dorudan doruya okuyucuya hitap etmekte ve ondan ricada bulunmaktadr. Ona gre dnyada bilgisiz ve anlaysz kii oktur ve bunlar says az olan akll insanlara dmandr; onlar kskanrlar. Ben cahilin dilini bilmem diyor Yusuf, szlerimi bilgili insanlara sylyorum, yani bu kitab bilgili olanlara yazyorum. Bilgisiz ile hi szm yok benim; ey bilge kii ben senin hizmetkrnm. Sana dnyor ve zrm bildiriyorum: Sz syleyen her zaman yanlabilir; anlayl insan onu iitince onarp dzeltir. Sz, deve burnu gibi halkaldr; nereye ekilirse oraya gider. Yusuf Has Hcib bylece okuyucudan zr dileyerek daha batan onlardan anlay beklediini ifade ettikten sonra 230-286. beyitler arasnda iyilik klmak, 287-349. beyitler arasnda bilgi ve akl konularn iler. 350. beyitle balayan blm kitabn adn, mahiyetini anlatr ve airin yallna dner. Yusuf genlik gnlerini anar, kitab bitirmek iin Tanrdan kendisine g vermesini ve gnahlarnn balanmasn diler. Kitabn adn, okuyana kut (baht) versin ve elini tutsun diye 1457

Kutadgu Bilig koydum, der. Sonra kitabn kahramanlarn ve temsil ettiklerini kavramlar sayar. Buna gre eserdeki kahramanlar ve temsil ettikleri kavramlar unlardr. 1. Kn Togd: kni tr (doru kanun = adalet) 2. Ay Told: kut (baht) 3. gdlmi: uku (anlay, idrak, akl) 4. Odgurm: akbet. airin yalln anlatt ksm, edebiyatmzn ilk yanamesi (ya iiri) gibidir: Kimi] krkta kese tiriglik yl Esenleti erke yigitlik tili (Kimin krk gese mrnn yl,) (Veda eder ona genliin dili.) Tegrdi ma]a elgin elig yam Kugu kld kuzgun tsi teg bam (Deirdi bana elini elli ya;) (Kuzgun tyyd, kuuya dnd ba.) Okr emdi altm ma]ar kel tiy Busug bolmasa bardm emdi naru (arr imdi altm bana gel diye,) (Ecel pususu yoksa, vardm oraya.) Kimi] ya altm tketse sak Tatg bard andn yay bold k (Kimin yanda tkenirse altm,) (Tad gider onun, yaz olur k.) Sz Ba-Kn Togd Ilig ze (Kn Tod Han Hakknda) bal ile 398. beyitten itibaren asl konuya girilir. 6520. beyitte sona eren asl blmn ekli, muhtevas ve ilenii yle anlatlabilir: 1458

Adaleti temsil eden Kn Togd, hkmdar; baht temsil eden Ay Told vezirdir. Akln temsilcisi gdlmi vezirin olu, akbetin temsilcisi Odgurm ise gdlmiin arkadadr. Konu, Kn Togdnn tasviri ile balar. Kn Togd, ad ve kutu belli, cihanda n tutmu bir hkmdar idi. i doru, hl ve hereketleri dzgn idi. Dili doru ve gvenilir, gz gnl bayd. Bilgili, anlayl ve uyank bir beydi. Kt iin ate, dman iin kahredici idi. Kahraman ve yiitti. Bu vasflar onu gnden gne yceltmiti. Kn Togd, bir gn yalnz bana otururken bunalr; beylik iinin byk i olduunu dnr ve ileri yrtecek, iini dn anlayacak, akll, bilgili, ibilir, hl ve hareketleri dzgn, dili ve gnl doru, sadk bir yardmcs olmasn ister. te yanda Ay Told adl zeki bir kii vard. Akll, anlayl, bilgili, hareketleri sakin, yz gzel, sz yumuakt; her trl erdemi renmiti. Ben burada niin kuru kuruya yryorum; hkmdara gidip hizmet edeyim diyerek hazrlk grd ve atna binip yollara dt. Hkmdar ehrine geldii zaman konaklayacak bir yer bulamayp bir imarette geceledi. Bir sre gariplik ekti. Sonra baz kiilerle tanarak bir oda tuttu. Nihayet Ksemi adl bir kii onu hcibe gtrd; hcib de Kn Togdya takdim etti. 581. beyitte Ay Told, hkmdarla tanr. 581-1157. beyitler, hkmdar Kn Togd ile onun hizmetine girmi bulunan Ay Toldnn karlkl konumalaryla geer. Blmn sonunda Ay Told lmcl bir hastala yakalanr. 1158-1314. beyitler Ay Told ile olu gdlmiin konumalar, daha ok Ay Toldnn tleridir. 1342-1495. beyitler Ay Toldnn hkmdara yazl vasiyetidir; vasiyetin sonunda olu gdlmii ona emanet eder. Yazsn bitirince kd drp balar, elini uzatp oluna verir, hkmdara gtrmesini ister (1496-1498). Oluna son szlerini syleyerek onu kucaklar (1499-1510). Kzin kkke tikti ktrdi elig eh#det bile kesti teprer tilig (Gzn ge dikti, kaldrd elini,) (Kelime-i eh#detle kesti dilini.) Yaruk can zldi tnerdi kni Bayat ad birle kesildi tn (Parlak can koptu, gece oldu gndz,) (Tanr ad ile kesildi nefesi.) Edizlik tiledi szk can turug Uup bard can kald kalbd kurug 1459

(Ycelik diledi szgn can duru,) (Uup gitti can, kald beden kuru.) Bolup togmaduk teg yitip bard can Ajunda at kald belg nian. (Olup domam gibi yitip gitti can,) (Cihanda ad kald belge, nian.) Ay Toldnn lmnden sonra hkmdar gdlmiin sorumluluunu zerine alr. gdlmi yetikin olunca hkmdarn hizmetine girer. 1581-3186. beyitler Kn Togd ile gdlmi arasndaki konumalarla geer. Sonunda hkmdar gdlmiten kendisi gibi bir kii daha bulmasn ister. O da hkmdara inzivada yaayan Odgurm tavsiye eder. 3187. beyitten itibaren hkmdar Odgurma bir mektup yazar ve gdlmi vastasyla gnderir. 3302-3712. beyitler gdlmi ile Odgurmn karlkl konumalardr. 3713. beyitten balayarak bu defa Odgurm, hkmdara mektup yazar ve gdlmile gnderir. Hkmdarla gdlmi arasndaki konumalardan (3842-3895) sonra hkmdar Odgurma ikinci bir mektup yazar (3896-3940). Mektubu yine gdlmi gtrr. 3960-4030. beyitler arasnda Odgurm ile gdlmi konuurlar; sonunda Odgurm beylere nasl hizmet edileceini sorar. 4031. beyitten itibaren gdlmi, beylere nasl hizmet edileceini; saray mensuplarna, avama; bilgin, doktor, air vb. eitli meslek mensuplarna nasl davranlacan, aile efradyla ilikilerin nasl olacan, yemek adabn Odgurma anlatr. Buna karlk Odgurm da 4680. beyitten balayarak Tanrya kulluk etmeyi anlatr ve hkmdardan kendisini balamasn diler (4871). gdlmi tekrar dnerek durumu hkmdara anlatr. Hkmdar onu dinledikten sonra nc defa gdlmii Odgurma gnderir; sonunda Odgurm raz olarak hkmdarn davetine icabet eder (4934-5030). Hkmdar Kn Togd ile Odgurmn konumalar 5031-5438. beyitler arasnda yer alr; konuma bittikten sonra Odgurm tekrar dadaki inzivasna dner. 5455-5667. beyitler arasnda yine Kn Togd ile gdlmiin konumalar vardr. Sonunda gdlmi gemi gnlerine acyp tvbe etmek diler ve Odgurma gitmek zere hkmdardan izin ister. 5685-5821. Beyitlerde gdlmi ile Odgurm karlkl konuur. 5831-5937. beyitler arasnda tekrar gdlmi ile hkmdarn karlkl konumalar vardr. 5953-6195. beyitler arasnda Odgurmn hastalanp gdlmii artmas ve ikisinin konumalaryla geer. gdlmi vedalap tekrar hkmdara gelir; hkmdarla karlkl konumalar 6227-6282. beyitler arasnda yer alr. gdlmi tekrar Odgurm grmeye gider; fakat artk Odgurm lmtr. gdlmi yas tutar, hkmdar ba sal diler ve tekrar hkmdarla gdlmiin konumalar grlr (6299-6419). gdlmi hkmdarn uzun yaamasn, sevenlerinin 1460

ok olmasn, yerinin genilemesini dileyerek szn bitirir. Yer pp kar, atna binerek evine gider. Evine girip yemeini yer ve yatp dinlenir. Ertesi gn tekrar kalkp iinin bana gider; konuur, t verir, i grr. Gnl ve dilini daima dz tutarak i yapar; btn eriler dzgn hle gelir. Cihan dzene sokulur; hayr dua artar; gnleri iyi dualar iinde mutlulukla geer (6420-6424). Sonunda Olar bard kald edg at Yitip bargu ermez at hurmeti. (Onlar gitti, geride kald iyi adlar;) (Yitip gitmeyecek ad ve hrmetleri.) Hkmdarla gdlmi bylece yaayp gitmiler; eri ileri dzeltip dnyay dzene koymular, halkn duas ile mutlu bir mr srmler, sonra da gitmiler; iyi adlar insanla yadigr kalm, edasyla sona eren hikyeden sonra sz Yusuf Has Hcib alr; 6426-6520. beyitler arasnda dncelerini syler: Bu dnya kimseye kalmamtr; saraylar, balar, baheler yok olup gitmitir; zalimler, kan dkcler toprak altna girmitir; mal mlk yanlar iki arn bezle gmlmtr. Onun iin sabrl olup kretmek en iyisidir. Yusuf daha sonra zamaneden ikyet eder, her eyin bozulduundan yaknr. Sonunda 462 (1069-1070) ylnda kitab bitirdiini syler; okuyucudan kendisine dua etmesini diler; gnhlarn balamas iin Tanrya yalvarr ve kitab bitirir. 6521-6645. beyitler arasnda gazel tarznda kafiyelenmi ek vardr. Birincisi genlik dnemine acma ve yallk; ikincisi zamanenin bozukluu, dostlarn cefas hakkndadr. nc ilvede, Yusuf Has Hcib kendi kendine t verir. Grld gibi Kutadgu Biligin temel yaps manzum hikye eklindedir: Dnyaya hkmeden, fakat yalnzlktan sklan ve akll, ibilir bir yardmc arayan bir hkmdar (Kn Togd); buna karlk kendisini ok iyi yetitirmi, akll, erdemli Ay Told. Bulunduu yerde bir ie yaramadn dnen Ay Told, bakente giderek hkmdarn hizmetine girer; ona kut, adalet, dil hakknda dncelerini uzun uzun anlatr. lmcl bir hastala yakalannca hkmdara bir mektup yazarak olu gdlmii ona emanet eder. Ay Toldnn lmnden sonra Kn Togd, gdlmii olu yerine koyup yetimesini salar, daha sonra hizmetine alr. Hizmeti srasnda gdlmi Kn Togdya, hkmdarlk, vezirlik, kumandanlk, has hciblik, elilik vb. konularda dncelerini uzun uzun anlatr. Sonunda hkmdar gdlmiten kendisi gibi bir kii daha bulmasn ister; o da inzivada yaayan Odgurm tavsiye eder. Hkmdar mektupla ve gdlmi araclyla birka kez Odgurm armasna ramen Odgurm inzivasndan ayrlp dnya ilerine karmak istemez. Sonunda raz olup gelir ve hkmdarla uzun uzun konuarak tekrar inzivasna ekilir. gdlmi ile hkmdarn konumalar devam eder, bu arada Odgurm lr; onun yasn tutarlar. Hikye, gdlmiin iini yapmaya devam ettiini, mutlu bir mr srdn, dnyann dzene girdiini anlatan beyitlerle sona erer. Hikyenin asl sonu byledir; 1461

ancak son beyitte onlar gitti, geride iyi adlar kald. denilerek nihayet gdlmile Kn Togdnn da ldkleri belirtilir. Eserde alt yapy tekil eden bu manzum hikye, kitabn byk ksmn iine alan karlkl konumalar dolaysyla tiyatro grnm kazanr. Gerekten de olaylarla ilgili geiler birka cmleyle seyirciye anlatlrsa eserin geri kalan blm bir tiyatro eklinde sahneye konulabilecek zelliktedir. Bu bakmdan Kutadgu Bilige, Trk Edebiyatnn ilk tiyatro eseri denilebilir. Kutadgu Biligden nce yazld kabul edilen Burkanc (Budist) Uygurlara ait Maytrisimit de tiyatro grnmnde olmakla beraber, Maytrisimitin Toharcadan tercme edildii gz nnde bulundurularak Kutadgu Biligin ilk tiyatro eseri saylmas doru olur. Eserin kahramanlar, adalet, kut (baht) gibi kavramlar temsil ettiine gre Kutadgu Biligin temsil (allegorik) bir eser olduunu da syleyebiliriz. Btn yap zelliklerini dikkate alarak Kutadgu Biligi alt yaps hikye, st yaps tiyatro tarznda kurulmu allegorik, manzum bir mesnev eklinde tanmlamak mmkndr. Eserin ilm neir ve tercmesini yapan Reit Rahmeti Aratn bu konudaki hkm yledir: Eser, irin intihap etmi olduu yar hikye ve yar temsil tarznda, arada hareketi hazrlayc ve izah edici monologlar ve canl tabiat tasvirleriyle sslenmi olan sahneleri ile, btn olarak, yle mkemmel bir slp ve mimar iine yerletirilmitir ki, bu malzemeye baka ne gibi ekil verilebileceini dnmek bile gtr. (Arat 1947, XXVI). Kutadgu Biligin ana temi ideal insandr. Arata gre eser insana her iki dnyada, tam mnas ile, kutlu olmak iin lzm olan yolu gstermek maksad ile, kaleme alnm bir eserdir. Birbiri ile ok sk bal olan ferd, cemiyet ve devlet hayatnn ideal bir ekilde tanzimi iin lzm olan zihniyet, bilgi ve fazletlerin ne olduu ve bunlarn ne ekilde elde edilecei ve nasl kullanlaca zerinde durur (Arat 1947, XXV). Yusuf Has Hcibin ideal insan, btn kt vasflardan arnm ve iyi huylarla bezenmi bir insandr. Allaha sk skya bal, takva sahibi bir mmindir. Zamannn btn ilim ve hnerlerini renmi bir lim ve hakmdir. Btn alfabeleri ve dilleri bildii gibi iir, belgat, hesap, hendese, tp, heyet vb. ilimlere vkf; okuluk, avclk, satran vb. hnerlere sahiptir. Adaletten ve doruluktan amaz; ar bal ve alak gnlldr. Hrszlk yapmaz, yalan sylemez, iki imez, dedikodu etmez. Son derece cmert ve iyilikseverdir. Etrafndaki insanlara merhametli ve insafl davranr. det ve ananelere, grg kurallarna uygun hareket eder. (Ercilasun 1985, 132-133). deal insan ana temi eserde monoton bir tasvirle verilmez. Eserin tiyatro yapsna uygun olarak karlkl konumalar iinde verilir. Kahramanlarn eitli konular hakkndaki karlkl soru ve cevaplar, sonu olarak ideal insan tipini ortaya koyar. Kn Togd-Ay Told, Kn Togd-gdlmi, gdlmi-Odgurm, Kn Togd-Odgurm arasndaki soru ve cevaplarla ilenen konular unlardr: Kn Togd-Ay Told: Kut (baht), adalet, dil. gdlmi-Kn Togd: Uku (akl, anlay); hkmdar, vezir, kumandan, has hcib (bamabeyinci), kapclar ba, eli, devlet sekreteri, hazinedar, saray a bas, hayvan yetitiricilerinin hangi niteliklere sahip olmas gerektii; devlet grevinde alanlarn hkmdar zerindeki haklar, lkenin nasl ynetilmesi gerektii. Odgurm-gdlmi: 1462

Dnyann ayplar; dnyay ve ahireti kazanmak; beylere hizmet etmenin kurallar; saraydaki greliler, halk, peygamber soyundan gelenler, bilginler, doktorlar, efsuncular, rya tabircileri, mneccimler, airler, iftiler, esnaf ve tccarlar, hayvanclar, zanaatkrlar, yoksullar ile ilikilerin nasl olmas gerektii; evlenilecek hanmdaki nitelikler; ocuk eitimi; evde alanlara nasl davranlmas gerektii; yemek ve yemee arma adab; br dnyaya hazrlk; iyilie iyilikle, insanla insanlkla mukabele etme. Kn Togd-Odgurm: Selmlama, beyin sznde durmas, iyilik, d grne aldanmamak, Odgurmn hkmdara eitli tleri. Kutadgu Biligin ekil ve muhtevasn daha somut olarak gstermek iin karlkl konumalardan birka rnek vermek uygun olacaktr. Ay Told su#li iligke (Hkmdara Ay Toldnn sorusu): Bu Ay Told ayd eittim mun Tak bir szm bar ayu bir an (Bu Ay Told dedi, iittim bunu,) (Daha bir szm var, cevapla onu.) Bu edg kayu ol neteg ol zi Neg teg bolur edg klk tzi (Bu iyilik nedir, nasldr z;) (Neye benzer iyiliin mahiyeti?) lig cev#b Ay Toldka (Hkmdarn Ay Toldya cevab): lig ayd edg bu klk ya] Tusulur bolur halkka asg ]i (Hakan dedi, udur zellikleri:) (Faydaldr; halka vardr yarar.) Tz halkka bara klur edglk Yana minnet urmaz kiike klk (Btn halka hep klar iyilik;) (Fakat minneti kiiye vurmaz yk.) 1463

z asgn tilemez kiike asg Birr ol asgdn bu kolmaz yang (Menfaat dilemez, insana fayda) (Verir; o faydadan karlk beklemez.) 854-858 Grld gibi yneticilerin ve devlet grevlilerinin sahip olmas gereken nitelikler yannda, halkn grevleri, eitli meslek mensuplaryla ilikiler de ayrntl bir ekilde Kutadgu Biligde anlatlmtr. Bylece eser siyaset bilimi, sosyoloji, halkla ilikiler gibi modern sosyal bilimlerin konularn ilemek suretiyle ideal insan tipini ortaya koymutur. Eserin muhtevas ve bu muhtevay ortaya koymak iin tercih edilen biim (form), airin slbunu da belirlemitir. Buna gre olaylarn anlatld blmlerde tahkiye, karlkl konumalarn yer ald blmlerde mkleme (diyalog) ve hikmet (t) slbu kullanlmtr. Yusuf Has Hcibin araya girdii blmlerde de hikmet slbu hkimdir. Bu ana slbun dnda yer yer tasvir slbuna da bavurulmutur. Ay Toldnn hkmdar hizmetine girmek iin bakente gidiini anlatan u blm tahkiye slbunun tipik bir rneidir: Evindin turup kt keldi ber Bir ana yoryu bir ana turu (Evinden kalkp kt, dt yola;) (Bazen yrd, bazen verdi mola.) Kelip tegdi ilig turur orduka gi k]li kolm tilek arzuka (Gelip ulat hnn durduu ehre,) (Cangnlden diledii yere.) Kirip kend iinde tiledi tn Tn bulmad kr tarud ajun (Girip kentte arad inecek yer,) (Yer bulamaynca dnya geldi dar.) Mu]adt muyanlkta tti barp 1464

Kie yatt anda tnedi serip (Bunald, imarete indi gidip,) (Yatp orda geceledi sabredip.) 486-489 Hkmdarla gdlmiin konutuu u parada ise mkleme slbunun tipik bir rneini grrz: lig bir kn ndedi gdlmiig Ayur aytayn sz sen ay bilmiig (Bir gn ard gdlmii hakan.) (Dedi ben soraym, sen syle ne biliyorsan.) Etz yitti end#mka baksa kr er Tatg buld bara z lgin tirer (Vcut yetince endama, baksa er,) (Tat bulur ve kendi payn derer.) K]l tatg ne ol bu kz tatg ne Bu iki tatgdn zm lgi ne (Gnl tad nedir, gz tad nedir?) (Bu iki tattan zmn pay nedir?) Yanut birdi gdlmi ayd tatg K]l arzu kolsa bekrtse katg (Yant verdi gdlmi, dedi tat gelir,) (Arzusunu salam tutarsa gnl.) Sevitmi yzin krse kzke tatg K]l arzusn bulsa zke tatg (Sevgili yz grlse gze tat,) 1465

(Gnl arzusunu bulsa ze tat.) Yana ayd ilig ay gdlmi ay Seviglig ni#n neg ermi ay (Yine sordu han: Ey gdlmi syle!) (Sevgili nian ne imi, syle!) Sever men tiy bara davN klur Bu davNka manN neg teg bolur (Severim diye herkes iddia eder;) (Bu iddiaya delil nedir, deyiver.) Yanut birdi gdlmi ayd bolur Sevg yzke baksa severin bilr (Yant verdi gdlmi, dedi olur;) (Seven yze baksa sevdiini bilir.) Kamug ne]ke rtg bolur baksa kz K]lke yok rtg mun bilg z (Her eyde rt olur gz iin,) (Yalnz gnle rt yok, bilinsin.) Sever sevmezin z bileyin tise K]lke baka krg bilgey basa (Sevip sevmediini bileyim desen) (Gnle bakar, sonra bilirsin sen.)1889-1898. Odgurmn gdlmie t verdii u beyitlerde hikmet slbunu buluruz: Kni bol yitrme knilik yoln Bu yol iltge arzu tilekke bilin 1466

(Doru ol, yitirme doruluk yolunu;) (Bu yol iletir arzu dilee, bil bunu!) Bagrsak bolun bara tnlg ze Tapug kl bayatka k]l til tze (efkatli ol ey karde, her canlya;) (Hizmet kl gnlle, dille Tanrya.) Sakn ksga tutgl tapug kl uzun verde amul bol buarda tzn (Derdi ksa tut, hizmeti uzun kl;) (vme, sakin ol, fkelenme, ol asil!) lmg untma itigil kln zlni untma tp asl] bilin (lm unutma, hazrln kl;) (zn unutma, kk asln bil!) 6088-6091 Yusuf Has Hcib, sanatkrlk kudretini, tasvire bavurduu yerlerde gsterir. Kitabn balarnda yer alan tasvir slbunun hkim olduu bahriye blm Trk pastoral iirinin en gzel rnekleri arasnda yer almaya lyktr. Bahar yelinin esmesiyle beyaz karlar erimi, dnya cennet gibi gzellemeye balamtr. Kurumu aalar yemyeil donanm; sar, pembe, mor, krmz ieklerle bezenmitir. Sanki inden gelen kervanlar yeil ipekten kumalarla kara topra rtmlerdir. Ovalar, krlar, vadiler, dalar ve yamalar al yeil elbiselerini giymi gibidirler. Bin bir eit iek deta glmseyen yzler gibi almtr. Sab yeli onlarn kokusunu her tarafa yaym, yeryz miskamber kokusuyla dolmutur. (Ercilasun 1985,135). *** Yusuf Has Hcib kendi dnemindeki ideal ynetim, toplum ve insan anlayn eserine yanstmtr. Ancak bu anlay Yusufun szgecinden geerek tamamiyle zgn bir biim ve kalp iinde okuyucuya sunulmutur. Dolaysyla Yusuf Has Hcibi sadece bir air veya siyasetname yazar olarak deerlendirmek doru deildir; o, 11. yzyl Karahanl Trk evresinin sekin bir dnrdr. Onun fikir kaynaklar, aratrclar ok megul eden konulardan biridir. Kutadgu Biligin ncelikle, eskiden beri devam etmekte olan Trk devlet ve siyaset anlayn yanstt muhakkaktr. 1467

Trk hukuk tarihi asndan Kutadgu Biligi inceleyen Sadri Maksudi Arsal, eserin ilm yaynn yapan Reit Rahmeti Arat, eserin Trk kltr tarihi iindeki yerini aratran brahim Kafesolu ve Kutadgu Bilige dayanarak Karahanl devlet tekiltn inceleyen Reat Gen bu grtedir. Gerekten de kendilerinden sk sk alntlar yaplan Trk han, Trk buyruk, tken begi, la begi, il kend begi, Yagma begi, U Ordu han vb. devlet yneticileri, Yusuf Has Hcibin asl kaynaklarnn bunlar olduunu aka gstermektedir. Szleri aktarlan yneticilerin adlarnn belirtilmemi olmas daha da ilgi ekicidir. Demek ki bu szlerde ifadesini bulan dnceler, Yusuf Has Hcibin Trk evresi ve dneminin genel kabul gren anonim dnceleridir. Hatta ok defa szleri aktarlan kimseler daha da belirsizdirler: Ajun tutgu, ajun ilisi, bodun bas, ili beg, bg beg, tr bilmi er. Unvanlardan Trk olduklar anlalan bu belirsiz yneticilerin o devirdeki Trk anlay ve dncelerini temsil ettikleri muhakkaktr. Vecize diyebileceimiz bu szlerin yannda mesel terimiyle sk sk ataszlerinin de kullanldn belirtelim. Ayrca Kutadgu Biligde Kn Togd tarafndan temsil edilen kni tr kavram, Ay Told tarafndan temsil edilen kut kavram ve gdlmi tarafndan temsil edilen uku kavram, Gktrk beng talarnn da temel kavramlardr. Antlarda hkmdarn bilge olmas gerektii (uku), kutu olduu iin lecek milleti dirilttii, her eyden nce ili tutup try dzenledii sk sk belirtilir. Bu da gsteriyor ki Kutadgu Biligin temel kavram ile Orhun antlarnn temel kavramlar ayndr. Ayrca alplk da her iki eserde nem verilen kavramlardan biridir. Ancak Kutadgu Biligin Odgurma temsil edilen drdnc kavram akbet slm bir kavramdr. slma ve n Asya medeniyetine ait baka kavram ve fikirlerin de Kutadgu Bilige yansd phesizdir. Gemi gnlerine acyp tvbe etmek, iyilie iyilikle mukabele etmek, saknuk (takva sahibi) olmak, Odgurmn setii hayat tarz olan inziva gibi dnceler tabi ki Mslmanlktan ve Mslmanln yayld yerleik medeniyetlerden esere yansmtr. Kutadgu Biligin 4513-4526. beyitleri arasnda belirtilen kadn evden karmamak, yeme ve imede erkekler arasna katmamak, kapy kapatp yabanc erkekleri evden uzak tutmak gibi dncelerin tarih Trk tresine uymad aktr. Kadn konusunda eski Trk tavrn yanstan Dede Korkutta tam tersine yabandan bir erkek gelse kadn onu arlayp yedirip iirmek zorundadr. Eserde Farab ve bni Sina tesirleri ve onlar yoluyla gelen Efltun ve Aristo tesirleri de aratrlmtr. Halil nalck ise Kutadgu Biligdeki Trk izleri yannda Hint-ran tesirlerini de incelemitir. Kutadgu Biligde slm ve n Asya evresinden gelen tesirler bulunmakla beraber bunlar abartmamak gerekir. Ynetim anlaynn ve yneticilerde bulunmas gereken niteliklerin ounlukla Trk anlayn yanstt muhakkaktr. Eserdeki temel kavramn Orhun beng talarndaki temel kavramlarla rttn tekrar hatrlarsak bu iddiann mbalgal olmadn anlarz. Kutadgu Bilig, birok ifade tarzlar, kalp szler bakmndan da beng talarla karlatrlabilir. Bu kul k] at adgr bu yir suv kamug

1468

ligdin tegip at devlet kapug (Kul cariye, at aygr, yer su hepsi;) (Hakandan geldi, at devlet kaps.) (5781) Yulug kl a]ar emdi c#n] teni] Udp yatma tn kn iin kl an] (Feda et ona cann, tenini;) (Uyuma gece gndz, yap onun iini.) (5793) Bayat birmiin halk tdumaz kn Yagz yir yal kk tirilse n (Tanrnn verdiini halk alamaz zorla;) (Kara yer, mavi gk derilse de le.) (1800) beyitlerindeki kul kn, yir suv, udp yatma tn kn, yagz yir yal kk vb. ifade kalplar kk farklarla beng talarda da vardr. Bu kk tirgki ol knilik tr Tr artasa kk turumaz r (u ggn direidir doru tre,) (Tre bozulsa gk duramaz ayakta.) beytinde ifade edilen fikir; beng talarda geen ze te]ri basmasar asra yir telinmeser, Trk bodun ili]in tr]in kim artat uda erti (stte gk basmasa, altta yer delinmese, Trk milleti, ilini treni kim boza bilecekti?) cmlesindeki fikirle ayndr. *** Kutadgu Bilig Karahanl Dneminin lnl (standart) Trkesi ile yazlmtr. Eserin mensur n sznde dnemin lnl dili iin Bura Han tili (manzum n szde han tili) terimi kullanlmtr. n szn mehul yazar yle diyor: Nn M#Nn #limleri ve hakNmleri kamug ittif#k boldlar kim mark vil#yetinde kamug Trkist#n illerinde Bugra Han tiline Trk lugatine bu kit#bdn yakrak hergiz kim erse tasnNf klmad (in ve Min lim ve bilgelerinin hepsi ittifak ederler ki dou

1469

vilyetinde, btn Trkistan ellerinde Bura Han dilinde, Trk lisannda bu kitaptan daha iyisini asla kimse yazmad.) Grld zere devrin lnl dili Bura Han dili terimiyle anlatlmakta, fakat dilin genel ad Trk lugati (dili) olarak gemektedir. nsz yazar manzum n szde kendi dilini Trke olarak adlandrmtr: Bu Trke kouglar (iirler) tzettim sa]a. Yusuf Has Hcib de kendi dilini Trke olarak adlandrr: Keyik tag krdm bu trke szg An akru tuttum yakurdum ara (Geyik gibi grdm bu Trke sz,) (Onu yavaa tuttum ve yaklatrdm.) (6617) Yusuf Has Hcib eserini Trke yazdn belirtmi, fakat kulland alfabeden bahsetmemitir. Bu yzden Kutadgu Biligin asl nshasnn hangi alfabeyle yazld tartlmtr. Reit Rahmeti Arat Kutadgu Biligin hkmdara takdim edilen asl nshasnn uygur harfleri ile yazlm olduunu kabl etmek, imdilik, daha doru olur. diyor (Arat 1947, XXXII). Gerekten de ayn yllarda eserini yazm olan Kgarl Mahmudun Btn Trk dillerinde kullanlan harfler on sekizdir. Trk yazs bu harflerle yazlr. diyerek Uygur harflerinin listesini vermesi (DLT I, 1941: 8), bu fikri kabul etmeye bizi mecbur brakyor. stelik Kgarl Uygur harfleri ve yazs hakknda baz bilgiler verdikten sonra Kgardan Yukar ine dek, epevre btn Trk lkelerinde hakanlarn ve sultanlarn yarlglar, mektuplar eskiden beri-bu yaz ile yazlagelmitir. diyerek Uygur yazsnn o yllarda btn Trk lkelerinde yaygn ekilde kullanldn da aka belirtiyor (DLT I, 1941: 10). Trke iin Arap harflerinin 11. yzylda kullanldn gsteren belgeler bulunmasna ramen bu kullanmn 12. yzylda yaygnlatn dnebiliriz. Arat, eldeki nshalarn dayand nshann ise Arap harfli olduunu dnmektedir (Arat 1947, XXXII). Biz manzum n szdeki Kit#bdn eitgen bilr u an Okgan bitigen ukumaz mun (Kitab iiten bilir ite onu,) (Okuyan, yazan anlayamaz bunu.) beytine dayanarak ilk nsha gibi, manzum nsz yazann elinde bulunan nshann da Uygur harfli olduunu dnmekteyiz. O srada Uygur harfleri ounluk tarafndan unutulmutur; dolaysyla 1470

kitab iiten anlar ama okuyan anlayamaz; daha dorusu okumak istese de okuyamaz. Bu dnemin de 12. yyn 2. veya 13. yyn 1. yars olduunu dnyoruz. Karahanllar Dneminden ok az eser bugne ulamtr. Buna karlk Kutadgu Bilig nsha ile bugne ulam, hatta Ankaradaki eski bir yazmada ve Sarayckta bulunan bir kp zerinde baz beyitlerine rastlanmtr. Bu durum, onun Trk dnyasnda yaygn bir eser olarak ok okunmu olduunu gsterir. Mensur nszdeki Bu kitap hangi padiaha, hangi iklime ulat ise o illerin bilgeleri ve limleri kabul edip her biri bir trl ad verdiler. ifadesinden de eserin yaygnl, zellikle hkmdarlar katndaki itibar aka anlalmaktadr. Kitaba ayr ayr ad veren lkeler, mensur ve manzum n szde in, Min, Mark (Dou), ran, Turan eklinde saylmaktadr. in ve Min ile o zamanki Trk dnyasnn en dou blgeleri kastedilmektedir. Elimizdeki nshalardan birinin Heratta yazlp stanbula getirilmi olmas, birinin Ferganada, ncsnn ise Kahirede bulunmas da Trkistandan Msra ve stanbula ulaan bir corafyay iaret etmektedir. Eldeki nshalarn 14 ve 15. yzyllara ait olmas da esere gsterilen ilginin 15. yzyl sonlarna dek srdn gstermektedir. 11. yzyln ikinci yarsnda yazlan Kutadgu Bilig, 400 yl boyunca btn Trk dnyasnda srekli ilgi grm, 16. yzyldan itibaren unutulmutur. 1825teki ilk tantmn bir yana brakrsak Vamberynin 1870teki kitabndan itibaren Kutadgu Biligin tekrar bilim dnyasnn srekli ilgisine mazhar olduunu; Dou Trkistanda dahi ilm yaynnn yapldn ve son yllarda bamsz Trk cumhuriyetlerinin tamamnda neredildiini grmekteyiz. Bylece ulu Has Hcib Yusufun, eserinin sonunda belirttii dilek yerini bulmutur. Yusuf yle diyor: Tilim szledi sz bitidi elig lr bu elig til ay klk silig (Dilim syledi, el ise yazd sz;) (lr el ile dil ey huyu temiz!) Elig til ni#n munu bu bitig Sa]a kodtum emdi bitip ay tetig (El ve dilin nian ite bu eser;) (Yazp sana braktm ey zeki er!) Untma mini ay okgl tirig zm dny# kodsa tense yirig (Unutma beni ey okuyucu er!) (Dnyay koysam, stme dense yer.) 1471

Yusufun stne toprak deneli 900 yl geti; fakat onun dilinin ve elinin nian olan kitap Kgardan stanbula kadar hl btn Trklerin elinde. Divn Lgatit-Trk Dvn Lgatit-Trk, Trkenin bilinen ilk szldr. Kgarl Mhamud bin Hseyin bin Muhammed tarafndan 1072 Ocanda yazlmaya balanm, 1077 Ocanda bitirilmitir. Mahmud eserini, Abbas halifesi Muhammedl-Mukted bi-Emrillhn olu Ebl-Kasm Abdullaha sunmutur. Eserin malzemesi Trk dnyasndan toplanm, Badatta kitap hline getirilmitir. Eserin tam ad Kitb Dvn Lgatit-Trktr; Trk dillerini toplayan kitap demektir. Kgarl Mahmud, dneminin lnl (standart) dilinin szln yazmakla birlikte eitli Trk boylarnn azlarna da yer vermitir. Bu bakmdan eserine Trk lgati (Trk dili) yerine Trk lg#ti (Trk dilleri) demitir. Buradaki dillerden maksat azlardr: Ouzlarn dili, Kpaklarn dili, Argularn dili. Dil kelimesi bugn de bu anlamda kullanlmaktadr: stanbulun dili, Mulann dili, Erzurumun dili. Hatta farkl kullanm ve slp zelliklerini belirtmek zere Peyami Safann dili, Tanpnarn dili gibi anlatmlara da bavurulur. te Kgarl Mahmudun lg#t (diller) terimini tercih etmesinin sebebi budur. Nitekim Amerikadaki yaynnda da eserin ad Compendium of Turkic Dialects (Trk iveleri Lugat) olarak verilmitir. Kgarl Mahmudun Karahanl Hanedanna mensup bir ehzade olmas kuvvetle muhtemeldir. Babas Hseyin ar Tigin 1056-1057 yllarndan nce Barsgan emiri idi. Eserinin Barsgan maddesinde Kgarl, Bu ehir, Mahmudun babasnn ehridir. kaydn dmtr (DLT 1941: 417-418). Babasnn babas Muhammed Bura Han 1056-1057 yllarnda Kgarda Dou Karahanl hkmdar idi ve 1057de yerini Hseyin arya brakmt. Bu yllarda Kgarda ok iddetli taht kavgalar grlr. Kgarl Mahmudun dedesi Muhammed Bura Hann ikinci kars, ailenin btn fertlerini ldrterek kendi olu brahimi tahta kard; fakat brahim de hanedann baka bir yesi tarafndan ldrld (Meril 2000, 25). Bu hadiseler srasnda Kgarl Mahmudun babas Hseyin arnn da ldrldn ve 1057-1059 yllar arasnda Mahmudun Kgardan katn tahmin etmek mmkndr. Mahmud Trk ellerini bir sre dolatktan sonra Badata gitmi olmaldr. Malazgirt Sava srasnda onun Badatta olduu ve eserinin hazrlklaryla megul bulunduu dnlebilir. 26 Austos 1071de Malazgirtte Bizans bozguna uratan Seluklu Trkleri, dnyann bir numaral gc hline gelmiler; btn n Asya ve Orta Asyaya hkim olmulard. Mahmudun eserini, bu siyas stnln uurunda olarak yazd, Araplara nemli mevkilere gelmek iin Trke renmelerini tasviye etmesinden ve Tanrnn, dnyann idare yularn Trklerin eline verdiini belirtmesinden aka bellidir. Standart dilin dnda en ok Ouzlarn azna yer vermesi ve dier Trk kollarnn boylarn saymazken Ouzlarn 22 (bilhare 24) boyunu damgalaryla beraber saymas da bu siyas stnlk dolays iledir. Mahmudun dedesi Muhammed Bura Han, Yusuf Kadr Hann oludur. O da Harun Hasan Kl Bura Han veya Ebl-Hasan Ali vastasyla Satuk Bura Hann olu Baytaa balanmaktadr. 1472

Bu durumda Kgarl Mahmud, Satuk Bura Hann 6. veya 7. gbekten torunudur. Son yllarda Kgar yaknlarnda Mahmudun mezarnn bulunduu ileri srlmtr (Mutiy-Osmanov, 1984). Eer bu doru ise 1077den sonra Mahmudun Kgara dnd ve orada ld kabul edilebilir. Bu srada Kgar tahtnda Tavga Ulu Bura Kara Han Eb Ali Hasan bin Arslan Sleyman Han oturmaktadr ki bu hkmdar, Yusuf Has Hcibin Kutadgu Biligi sunduu hkmdardr. Onun uzun hkmdarlk dneminde Kgar, ard aras kesilmeyen mcdeleden bkm lim ve mtefekkirler iin, arzu edilen bir huzr diyar saylm olabilir (Arat 1947, XVIII). Bilim ve dile ok nem veren Balasagunlu Yusufun da ulu has hcib olduu bu dnemde Mahmudun Kgara rahata geldii ve sarayda bir hanedan yesi olmaktan ok bir bilim adam olarak itibar grd tahmin edilebilir. Kgarda bulunan mezar gerekten Mahmuda ait ise onun Balasagunlu Yusufla tanp grm olmas gerekir. Ancak bu tanma her ikisi de eserlerini yazdktan sonra olmutur. Kgarl Mahmud sadece bir szlk yazar deildir. Szlnde belirttiine gre o, CevhirnNahv f Lgatit-Trk (Trk dilinin gramer cevherleri) adl bir de gramer yazmt. Ancak bu gramer bugne dek bulunamamtr. Szlkte verilen bilgilere baknca Kgarly sadece bir szlk ve gramerci olarak nitelemenin de yeterli olmad anlalr. O ayn zamanda bir dialektolog (az aratrmacs), etnolog ve halk edebiyat aratrmacsdr. 11. yzyln bu ok ynl Trkolounu Radloff hakl olarak Trkolojinin babas saymtr. Kgarl Mahmudun Trke ve Arapa yannda Farsay da iyi bildiini; bata corafya, tarih ve din bilimleri olmak zere dneminin balca ilimlerinden haberdar olduunu dnebiliriz. Kgarl Mahmud, eserinin mukaddimesinde kendisini ve yapt ii yle anlatyor: Ben onlarn en uz dillisi, en ak anlatan, aklca en incesi, soyca en kkls, en iyi karg kullanan olduum hlde onlarn arlarn, llerini batan baa dolatm. Trk, Trkmen, Ouz, iil, Yama, Krgz boylarnn dillerini, kafiyetlerini belliyerek fayadalandm; yle ki, bende onlardan her boyun dili, en iyi yolda yerlemitir. Ben onlar en iyi surette sralam, en iyi bir dzenle dzenlemiimdir (DLT I, 1941: 4). Grld gibi Kgarl kendi niteliklerinin farkndadr. Kendisini lnl (standart) dili en iyi bilen birisi olarak nitelemekte ve Trk dnyasn dolaarak birok boyun dilini rendiini ifade etmektedir. Kgarl Mahmud ayn zamanda bilinli bir Trkdr. Eserinin Trk maddesinde Yce Tanr benim bir ordum vardr, ona Trk adn verdim, onlar douda yerletirdim. Bir ulusa kzarsam Trkleri, o ulus zerine musallat klarm diyor eklindeki kuts hadisi aktardktan sonra Kgarl yle devam ediyor: te bu, Trkler iin btn insanlara kar bir stnlktr. nk, Tanr onlara ad vermeyi kendi zerine almtr; onlar yeryznn en yksek yerinde, havas en temiz lkelerinde yerletirmi ve onlara kendi ordum demitir. Bununla beraber Trklerde gzellik, sevimlilik, tatllk, edep, bykleri arlamak, szn yerine getirmek, sdelik, nmemek, yiitlik, mertlik gibi lmeye deer, saysz iyilikler grlmektedir (DLT I, 1941: 351-352). Eserinin giriinde de, birka cmlelik Tanrya vg ve peygambere dua ksmndan hemen sonra Kgarl yle diyor: mdi, bundan sonra Muhammed olu Hseyn, Hseyn olu Mahmud der ki: Tanrnn devlet gneini Trk 1473

burlarnda dodurmu olduunu ve onlarn milkleri zerinde gklerin btn terelerini dndrm bulunduunu grdm. Tanr onlara Trk adn verdi ve onlar yeryzne ilbay kld. Zamanmzn hakanlarn onlardan kard; dnya milletlerinin idare yularn onlarn ellerine verdi; onlar herkese stn eyledi; kendilerini hak zere kuvvetlendirdi. Onlarla birlikte alan, onlardan yana olan aziz kld ve Trkler yznden onlar her dileklerine eritirdi; bu kimseleri ktlerin-ayak takmnnerrinden korudu. Oklar dokunmaktan korunabilmek iin, akl olana den ey, bu adamlarn tuttuu yolu tutmak oldu. Derdini dinletebilmek ve Trklerin gnln almak iin onlarn dilleriyle konumaktan baka yol yoktur (DLT I, 1941: 3-4). Trklerin stn bir millet olduuna ve pek ok stn nitelikler tadna dair bu dnceler Mahmudun nasl bir Trk olduunu aka gsterdii gibi dnemin gereki bir grnn de yanstmaktadr. *** Dvn Lgatit-Trkn tek yazmas vardr; Ali Emir Efendi tarafndan stanbulda Beyazt Camii yanndaki bir sahafta, 1917 ylnda bulunmutur. Hlen, Emir Efendinin balad kitaplarla kurulmu bulunan, stanbulun Fatih semtindeki Millet Ktphanesindedir. Yazma, Sveli Muhammed bin Eb Bekr ibni Ebil-Feth tarafndan 1266da amda tamamlanmtr. Dvn Lgatit-Trk, Trkeden Arapaya bir szlktr. Trke szlerin Arapa karlklar verildikten sonra mutlaka kelimelerin iinde bulunduu bir rnek cmle verilir. rnekler sk sk bir atasz veya bir drtlk de olabilmektedir. Daha sonra rnein Arapa karl yazlr. Eer madde ba olan kelime Trk kii veya boy adlarndan biri ise ayrca aklamalar yaplr. zel adlar dndaki nemli kelimeler iin de bazen aklamalar yaplmtr. Madde ba fiil ise ald, yazd eklinde bilinen gemi zamann teklik 3. ahsnda verilir. rnek ve Arapa anlam bittikten sonra fiilin geni zaman ile mastar (alur-almak, yazar-yazmak) mutlaka yazlr. Bunun sebebi, geni zaman ekinin, bugn olduu gibi o zaman da kurala balanamamas (almakta-ur, fakat yazmakta -ar eki); mastar ekindeki kaf veya kef harfi vastasyla fiilin kaln veya ince olduunun belirtilmek istenmesidir. Tabi ki eserde, bugnk szlk dzenlemesinde olduu gibi madde balar alt alta sralanmam; yeni madde ba, nceki maddenin bittii yere yazlmtr. Bu durumda okuyucunun maddeyi rahata grebilmesi iin madde bann st krmz mrekkeple izilmitir. Trke rneklerin stnde de krmz izgi vardr. rnek cmleleri ve aklamalaryla Dvn Lgatit-Trk modern ve ansiklopedik bir szlk gibidir. Kgarl Mahmud yer yer gramer aklamalar da yapar. O kadar ki bu aklamalar bir araya getirilse, eksik de olsa, kk bir Karahanl Trkesi grameri elde edilebilir. Ayrca eitli Trk boylarnn azlar hakknda verilen bilgiler, dnemin diyalektolojisine dair genel bir fikir edinilmesini salar. Eser Araplara Trke retmek maksadyla yazlmtr. Bunun iin eserin mukaddimesi ve aklamalar hep Arapadr. Yine bunu iin madde balar, Arap szlklk geleneine gre 1474

sralanmtr. Trke kelimeler Arapa kelime snflandrmalarna (hemzeli, salim, eddeli, l, drtl vb.) ve vezinlere gre tasarlanarak (sz gelii yazd, falN vezninde) ayn vezindeki kelimeler bir balk altnda toplanm; kendi ilerinde ise alfabe srasna konulmutur. Bir Arabn yararlanabilecei bu dzenden bir Trk kolay kolay yararlanamaz. Bunun iin eserin modern yaynlarnda Ltin alfabesi srasna gre dizinler yaplmtr. Dvn Lgatit-Trkte kelimelerin rnekleri olarak kullanlan iirler, Karahanl Devrine ait kk bir antoloji oluturur. iirlerin tamam 764 msradr. zellikle koma tarz halk iirinin pek ok rnei vardr. Eser antoloji olarak hazrlanmad, bir szlk olduu iin iirler hibir zaman btn olarak grlmezler. Szln gerei olarak kelimelere rnek diye verilirler ve dolaysyla ya bir drtlk ya bir beyit eklinde karmza karlar. Ancak drtlklerin son msrandaki ortak kafiye ve konu birlii, ayn iirin, eserin farkl yerlerindeki drtlklerini bir araya getirmemize imkn salar. Aratrclar bu yolla eserdeki bentleri bir araya getirmiler ve eksik paralar bulunsa da iirleri btn olarak grmemizi salamlardr (Brockelmann 1920; Stebleva 1971; Ercilasun 1985; Tekin 1989). Bunlar arasnda 14 drtlkten oluan uzun sava ve bahar iirleri de vardr. Dvn Lgatit-Trkteki iirlerde en ok ilenen konular srasyla sava ve bahardr. Sava sahneleri ve bahara ait manzaralar youn birka drtlk iinde, ok canl tasvirler hlinde yanstlr. Aadaki drtlklerde erlerin durumlar ve savan kanl sahneleri ok canldr: Eren arg rper in kekin irter Sakal tutup tartur Kksi ara ot tter (I-230) Erler yaman kabarr, (le kinle bakr, Sakal tutup ekiir, Gslerden ate tter.) pkem kelip ogradm Arslanlayu kkredim Alplar ban togradm Emdi meni kim tutar (I-125)

1475

(fkem gelip uradm, Arslan gibi kkredim, Alplar ban doradm, imdi beni kim tutar?) Kan akp yuuld Kab kamug teildi lg bile kould Togm kni u batar (II-128) Kan akp fkrd, Bedeni hep deildi llerle kouldu Domu gnei batar Budist Uygurlar zerine yaplan ve baaryla sonulanan akn bir zafername gibidir: Kimi ire oldurup la suvn ketimiz Uygur tapa balanp M]lak ilin atmz (III-235) (Gemi ire oturup li suyunu getik; Uygurlara ynelip Mnglak elini atk.) Tnle bile bastmz Tegme ya]ak bustmz Kesmelerin kestimiz 1476

M]lak erin btmz (I-434) Geceleyin bastk, Her tarafa pustuk, At peremini kestik, Mnglak erini bitik. Kel]izley aktmz Kendler ze ktmz Furhan evin yktmz Burhan ze stmz, (I-343) Seller gibi aktk, Kentler stne ktk, Buda evini yktk, Burkan stne stk. Yabakular zerine yaplan akn anlatan iirin aadaki drtlkleri varsa havasndadr: Tnle bile kelim Yamar suvn keelim Ter]k suvn ielim Yuvka yag ovulsun (II-5) Gece ile gelim, Yamar suyunu geelim, Kaynak sudan ielim, Yufka dman didilsin. Kkrp atg kemelim Kalkan s]n umalm 1477

Kaynap yana yumalm Katg yag yuvlsun (I-441) Haykrp at srelim, Kalkan, sng vuralm, Kaynayp yumayalm, Kat dman incelsin. Terge alp egrelim Attn tp ygrelim Arslanlayu kkrelim Ki ann kevilsn (II-13) epevre kuatalm, Attan inip koualm, Arslan gibi kkreyelim, Onun gc gevesin. Aaya aldmz drtlklerde ok canl bir bahar tasviri gze arpar. Kulan tkel komtt Arkar sukak yumtt Yaylag tapa emitti Tizig turup segrir (I-214 Kulanlar hepsi cotu, Sn geyik toplat, Yayla taraf koutu, Sra sra zplanr. Aln tp yaard 1478

Urut otn yaurd Klni] suvn kerdi Sgr buka m]rer (II-79) Da tepeler yeerdi, Kuru otlar gizlendi, Gln suyu kabard, Sr boa brr. Yagmur yagp sald Trlg eek suuld Yin kab ald ndan ypar yugruur (II-122) Yamur yap sald, Trl iek soyuldu, nci kab ald, Miskamber karr. Tegme eek kldi Bukuklanp bkldi Tgsin tgn tgldi Yargal mat yrker (I-437) Her bir iek yld, Tomurcuklar bkld, Dm dm dld, Almak iin sarmar. Tmen eek tizildi 1479

Bknden ol yazld k yatp zeldi Yirde kopa adrur (I-233) Bin bir iek dizildi, Tomurcuklar ald, Pek ok yatp skld, Yerden kopup ayrr. Dvn Lgatit-Trkteki bu bahar tasviri, aaya baz beyitlerini aldmz Kutadgu Biligdeki bahar tasvirine ok benzer. Bu benzerlik ayn ada, ayn corafyada yaayan, ayn milletin fertlerinin, benzer manzaralar karsndaki benzer duygulan ve tavr allarnn tabi sonucudur. Kurum ygalar tonand yal Bezendi yipn al sarg kk kzl (67) (Kurumu aalar donand yeil,) (Bezendi mor, al, sar, yeil, kzl.) Tmen t iekler yazld kle Ypar told kfur ajun yd bile (70) (On birlerce iek glerek yayld,) (Dnya misk ve kfur kokusuyla doldu.) Elik klmiz oynar iekler ze Sgun muygak agnar yorr tip keze (79) (Kei, karaca oynar ieklerde;) (Sr, geyik ananp durur yerde.) Kalk ka tzdi kzi ya saar iek yazd yz kr kler katgurar (80) (Gk kan att, gz ya saar;) 1480

(iek at yz, katlarak gler.) Dvn Lgatit-Trkn eitli drtlklerinin bir araya getirilmesiyle oluturulan aadaki iirde eski bozkr yaayndan bir kesitin canlandrld bir av ve elence partisi vardr; belki de av mevsimindeki bir det canlandrlmaktadr: Yigitlerig latu Yga yemi rgatu Kulan keyik avlatu Badram klp avnalm (I-263) Yiitleri iletip, Meyva yemi toplatp, Kulan geyik avlatp, Bayram klp avunalm. agr birip kulatu Taygan dp tlatu Tilki to]uz talatu Erdem bile glelim (II-243) Doan verip kulatp, Taz koturup diletip, Tilki domuz talatp Hner ile vnelim. vrk ba kazlayu Sagrak tolu kzley Sakn kod kizley Tn kn bile sevnelim (I-100) brik ba kaz gibi, 1481

Kadeh dolu gz gibi, Kayg sakl, giz gibi, Gece gndz sevinelim. Ottuz iip kkralm Yokar kopup segrelim Arslanlayu kkrelim Kat sakn sevnelim (I-142) Otuz iip haykralm, Ayaa kalkp zplayalm, Arslan gibi kkreyelim, Gitti kayg, sevinelim. Yukarda rneklerini grdmz hamas ve pastoral iirler Dvn Lgatit-Trkte

ounluktadr. Az da olsa lirik drtlkler de vardr. Aadaki drtlklerden birinde bir gzelin tasviri, dierinde canl bir ak sahnesi grlr: Bulnar mini ulas kz Kara me]iz kzl yz Andn tamar tkel tz Bulnap yana ol kaar (I-60) Yakar beni o baygn gz, O kara ben, o gzel yz, Tavrlar pek soylu kz Tutsak edip yine kaar. k]lm a]ar kaynayu tin a]ar onayu Keldi ma]a boynayu 1482

Oynap meni argarur I-225) Gnlm ona kaynyor, ten ie oynuyor, Geldi, boyun kryor; Oynap beni yoruyor. Dvn Lgatit-Trkte dokuz drtl bulunan Alp Er To]a sagusu, Trk destannn belki de en eski paras ve edebiyatmzn en eski atdr: Alp Er To]a ldi m Esiz Ajun kald mu dlek in ald mu Emdi yrek yrtlur (I-41) Alp Er Tonga ld m, Yaman dnya kald m, Felek cn ald m Artk yrek yrtlr. dleg yarag kzetti Ogr tuzak uzatt Begler begin aztt Kasa kal kurtulur (II-233) Felek frsat gzetti, Gizli tuzak uzatt, Beyler beyin artt, Kasa nasl kurtulur?

1483

Ulp eren brley Yrtp yaka urlayu Skrp ni yrlayu Sgtap kzi rtlr (I-188) Ulutu erler kurt gibi, Yrtp yaka, hngrdedi, Ykseltip avaz, yrlad, Feryattan gzler rtlr. Begler atn argurup Kadg an turgurup Me]zi yzi sargarp Krkm a]ar trtlr (I-486) Beyler at koturuyor, Kaygu gelip durduruyor, Beniz yz sararyor, Sanki safran srtlr. k]lm in rtedi, Yatm bag kartad Kemi dg irtedi Tn kn keip irtelr (I-245) Gnlm iini yakt, Yatm yaray kad, Gemi gn arad, Gemi gnler aranr. 1484

Dvn Lgatit-Trkte beyitler hlindeki iirler azdr. Bunlarn ounluu hikem beyitlerdir. Pastoral, lirik ve hamas beyitler de vardr. Konusu itibariyle ayn iirin paralar olan aadaki beyit terken katuna (kralieye) yazlm bir kasideye benzemektedir: Terken katun kut]a tegr mendin koug Aygl sizi] tapug tnr ya] tapug (I-376) (Sultan hatun hazretlerine ilet benden bu iiri;) (De ki, sizin kulunuz arz eder kulluunu.) Tut yagar bult altun tamar arg Aksa an] akn kand meni] kang (I-376) (Devaml akar bulutu, som altn yadrr.) (Yasa onun yamuru, sevincimi kandrr.) Urm ajun busugn klm an balg Em sem a]ar tilenip sizde bulur yakg (I-407) (Kurmu felek pusuyu, vurmu ona yaray,) (Yarasna il arad, sizde buldu areyi.) Drtlkler hlindeki iirler hece vezniyle yazlmtr. ounluu 4+3 durakl, 7 hecelidir. Baz drtlklerse 4+4 durakl, 8 hecelidir. 6 ve 5 heceli drtlkler de vardr, fakat ok azdr. 4. msralarndaki ortak kafiyelerle birbirlerine balanan drtlkler, koma tarznn Trk edebiyatndaki ilk rnekleridir. Drtlklerin ilk msra, kendi aralarnda kafiyelidir. Duraklar, yarm kafiye ve redif sonraki dnemlerin komalarnda olduu gibi bu iirlerin de balca ahenk unsurlardr. Dvn Lgatt-Trkteki drtlklerin aruzla yazldn ileri sren aratrclar da vardr (Stebleva 1971, Tekin 1989). Eserdeki beyitlerin ou ise aruzla yazlmtr. En ok kullanlan vezinler 3 mstefiln, mefl filtn mefl filtn ve mefl filtn mefl filndr. Trk dili iin bir hazine deerinde olan Dvn Lgatit-Trk; Gktrk, Eski Uygur ve Karahanl Dnemi metinlerini zmede kullanlabilecek en nemli szlktr. Bu szln bulunup yaymlanmasyla Eski Trke dneminin pek ok sorunu zlmtr. Kgarl Mahmud eserine, pek az istisna ile, sadece Trke kkenli kelimeleri almtr. Araplarn Trke renmesi iin yazlan bir szle Arapa kelimelerin alnmamas ok normaldir. Ayn yllarda yazlan Kutadgu Biligden anlaldna gre 11. yzyl Trkesinde az saylamayacak derecede Arapa ve Farsa kelime vard.

1485

Bulunur bulunmaz Ziya Gkalp tarafndan resm makamlara nemi anlatlan Dvn LgatitTrk, 1917-1919 yllarnda Kilisli Rifat tarafndan yayna hazrlanm ve Maarif Vekletince stanbulda yaymlanmtr. Herhangi bir tercme ve dizin bulundurmayan bu yayn, eserin Arap harfleriyle baslmasndan ibarettir. Ancak ilk ihtiyac karlam ve eser zerinde hemen almalar balamtr. Brockelmannn 1928de Budapeede yapt yayn, eserdeki kelimeleri Ltin alfabesi srasna koymu ve Almanca karlklarn vermitir. Eserin tam tercmesi ve dizini Besim Atalayca 1940-1943 yllarnda yaplmtr. Trk Dil Kurumunun bu yayn, birok yanlna ramen yllarca bilim dnyasnn ihtiyacn karlamtr; bugn de ok sk kullanlmaktadr. Salih Mutallibovun Takentte 1960-1967 yllarndaki tercme ve dizini Sovyetler Birliindeki ilk yayndr. Eser Dou Trkistanda ve son yllarda Kazakistanda da baslmtr. James Kelly ve Robert Dankoffun ngilizce tercme ve dizini (Harvard Uviversity 1982-1985) ise bu konudaki en gvenilir almadr. Atebetl-Hakayk Atebetl-Hakayk, Yknekli Edib Ahmed bin Mahmud tarafndan tahminen 12. yzylda yazlm manzum bir t ve ahlk kitabdr. Ulu emir, Trk ve Acem meliki, milletlerin efendisi Muhammed Dd spehslr Beye sunulmutur. Edib Ahmedin eserini sunduu ulu emir (emrl-azam), Trk ve Acem meliki (melikit-Trk velacem) Muhammed Dd spehslr Beyin ne zaman ve nerede yaad, kim olduu tespit edilememitir. Bu tarih ahsiyetin kimliinin tam olarak tespiti, Edib Ahmedin yaad zaman tespit bakmndan da nemlidir. Dil zellikleri ve muhtevas Atebetl-Hakaykn, Kutadgu Biligden sonra yazldn gstermektedir. O hlde Muhammed spehslr Beyi ve Edib Ahmedi 12. veya 13. yzyllarda aramak gerekir. Bu yzyllarda Trk ve Acem lkelerinin hkmdar (meliki) unvann hak edebilecek iki Muhammed vardr. Birincisi, Sultan Sencerin Bat Karahanl tahtna oturttuu yeeni Arslan Han 2. Muhammed bin Sleyman, ikincisi Harezmah hkmdar Sultan Aleddin Muhammed. Birincisi 1102-1130 arasnda Semerkantta, ikincisi 1200-1220 arasnda Grgente hkm srmtr (Meril, 2000: 27-28, 193-196). Gerek Her ikisi de Mverannehir ve Horasan gerek hkimiyetleri Cveynnin altnda Trih-i bulundurmulardr. Ykutun Muceml-Bldnnda,

Cihngsnda geen ve Semerkant civarnda olduu belirtilen Agnak ve Yagnak imll ehir, Edib Ahmedin babas Mahmudun mensup olduu Yknek (belki de Ygnek) ehri ile ayn ise Edip Ahmedin Semerkantta yahut da oraya yakn bir yerde yaad tahmin edilebilir. Seluklu hkmdar Sencerin yeeni olmas dolaysyla melik unvannn, 1102-1130 yllar arasnda Semerkantta hkm sren Muhammed bin Sleymana daha uygun decei aikrdr. Btn bu sebeplerle Edib Ahmedin eserini sunduu Trk ve Acem meliki Muhammed Dd spehslr Beyin, Muhammed bin Sleyman olduunu dnmekteyiz. Bu durumda Atebetl-Hakayk 1102-1130 yllar arasnda Semerkantta Muhammed bin Sleymana sunulmu olmaldr. Bylece Edib Ahmedin de 11. yzyln ikinci yars ile 12. yzyln ilk yarsnda, Bat Karahanllarn hkim olduu Semerkant ve civarnda yaadn tahmin edebiliriz. 1486

Atabetl-Hakaykn sonunda, Edib Ahmed hakknda ek vardr. Bunlardan ikincisinin mellifi Emir Seyfeddin (Barlas) ve ncsnn mellifi Emir Arslan Hoca Tarhan, Temr ve olu ahruh zamannda yaam beylerdir. airi bilinmeyen birinci ekin de yakn yllarda yaad tahmin edilebilir. Birinci ekte Edib Ahmedin gzlerinin doutan kr olduu (toga krmez erdi edNbni] kzi), kitab 14 bb (blm) olarak yazd ve deerinin altn ykl file eit olduu belirtilmitir. Emir Seyfeddin tarafndan yazlan ikinci drtlkte Edib Ahmed, edibler edbi ve fzllar ba olarak nitelenmektedir. Arslan Hoca Tarhann beyitler hlindeki eki daha uzundur ve daha fazla bilgi iermektedir. EdNbni] yiri at yknek err Saf#lg aceb yir k]ller yarur (Edibin yerinin ad Yknektir;) (Safl, gzel yer, parlar gnller.) Atas at Mahmd- YknekN EdNb Mahmd ogl yok ol hN eki (Babas ad Mahmd- Yknek,) (Edib Mahmud olu, yok hi phesi.) Tam#m err KagarN til bile Aytm edNb rikkat-i dil bile (Tamam yazlm Kgar diliyle,) (Sylemi Edib ince bir gnlle.) Eger bilse Kagar tilin her kii Bilr ol edNbni] ne kim aym (Eer bilse Kgar dilini insan,) (Bilir Edibin dediini o zaman.) Demek ki 15. yzyln ilk yarsnda yaam Arslan Hoca Tarhana gre Edib Ahmedin memleketi Yknek, babasnn ad Mahmuddur. Eserini Kgar dili ile yazmtr. Temrller devrinde bu terimle Karahanl Trkesi kastedilmektedir. Son beyitte, 15. yzylda Karahanl Trkesinin, herkes tarafndan bilinmedii de ifade edilmektedir.

1487

Kaynaklarda hakknda fazla bilgi bulunmayan Edib Ahmedin, Karahanl dneminin lnl Trkesiyle iirler yazd anlalmaktadr. slm ilimleri rendii ve Arapa ile Farsay da bildii tahmin edilebilir. Erdemli, ahlkl, takva sahibi bir zat olduu anlalyor. Yaygn hretinin yzyllarca srd, eserinin 15. yzyln ilk yarsnda Semerkantta, ikinci yarsnda stanbulda istinsah edilmi olmasndan bellidir. Nevay devrinde Edib Ahmed artk menkbelemitir. Nesyiml-Mahabbe min em#yimil-Ftvve adl eserinde Nevay, Edib Ahmed hakknda u bilgiyi veriyor: Trk lkesinden imi. Onun ileri hakknda garip eyler nakledilmitir. Derler ki gzleri krm ve asla grmezmi. Grc imi ama gz olup da grmeyen grcler gibi deilmi. ok da akll, zeki, zhit ve takva sahibi kiiymi. Hak Tel zhir gzn kapal yaratm olsa da gnl gzn ok parlak klm. Lobyaya el srermi, koyun bbreine benziyor dermi; nohudu parmayla okarm, ku bana benziyor dermi. Oturduu yer Badattan birka aa, bazlarna gre drt aa yol imi. Her gn mm- zam sohbetinde hazr olurmu. Bir mesele renmek iin bu yolu yaya gidermi. Derste yeri arka sralar imi. Naklettiklerine gre mm- zam hazretlerinden sormular: Talebelerinizden hangisinden memnunsunuz, hangisini gnlnz diler? mam Muhammed ve mam Yusuf gibi olanlar da varm talebeler arasnda. mm- zam yle diyesiymi: Hepsi iyidir ama o arkada oturan kr Trk var ya bir meseleyi renmek iin drt aalk yerden yaya gidip gelir; ylelikle tahsilini srdrr. Onun dili Trk szleriyle mevzalar ve tler sylermi; ou Trk boylarnda onun hikmet ve nkteleri yaylmtr. Nazm eklinde sylermi. Bu, onun faydal szlerindendir. Uluglar ni birse yimes min dime lig sun agz ur yimese] yime (Bykler ne verse yemem ben deme,) (El uzat, az vur, yemezsen yeme.) Bu da onundur: S]ekke iligdr irenke bilig Biligsiz iren ol s]eksiz ilig (Kemikte iliktir, erlerde bilgi;) (Bilgisiz erler, kemiksiz ilik gibi.) (Eraslan, 1996: 390-391). Demek ki Edib Ahmedin hreti 15. yzyl sonlarna kadar ulamtr. Ancak hayat hakkndaki bilgilerin menkbelemi olduu grlyor. Nevaynin verdii bilgilerden Edib Ahmedin gzlerinin grmedii; akll, zahit ve takva sahibi olduu; manzum ekilde Trke tler syledii ve bunlarn Trk boylar arasnda yaygn bulunduu eklindeki bilgiler, dier kaynaklarla uyumaktadr. Ancak onun, mm- zam devrinde yaamad muhakkaktr. Bu rivayeti ancak onun Hanef mezhebinden 1488

olduu eklinde deerlendirmek mmkndr. Edib Ahmedin Badada gitmi olduu da ok phelidir. Atebetl-Hakayk 40 beyit ve 101 drtlkten ibaret (484 msra) bir eserdir; aruzun feln feln feln fel vezniyle yazlmtr. Beyitler hlindeki blm eserin giri blmdr ve gazel tarznda kafiyelenmitir. Drtlkler hlinde yazlan blm, eserin ana blmdr ve mni tarznda (a a x a) kafiyelenmitir. Eserde tam kafiyeler yannda yarm kafiyeler de vardr. Msra ba kafiyelerine de sk rastlanr. Giri blmnde Tanrya, peygambere ve drt halifeye vgden sonra (20 beyit), kitabn sunulduu Emir Muhammed Dd spehslr Beye vg bulunur (14 beyit). Daha sonraki 6 beyit kitabn niin yazld hakkndadr. Eserin drtlkler hlindeki ana blmnde u konular ilenmitir: lmin faydas ve bilgisizliin zarar, dilin muhafazas, dnyann dneklii, cmertlik ve hasislik, tevazu ve tekebbr, hrs, kerem-yumuaklk ve baka iyilikler, zamanenin bozukluu. Atebetl-Hakayk yazl amacna uygun olarak tamamen t slbuyla kaleme alnmtr. Bu bakmdan Kutadgu Biligin t arlkl blmleri Atebetl-Hakayk ile benzer slptadr. Ancak Atebetl-Hakaykta Kutadgu Biligdeki eitlilik ve zenginlik yoktur. Atebetl-Hakaykn muhtevas ve slbu hakknda fikir edinmek iin aadaki drtlklere bakmak kfidir. Bilig bildi bold eren belglg Biligsiz tirigle yitk krglg Biliglig er ldi at lmedi Biligsiz tirig erken at lg (Bilgi bilen insan, tannm olur,) (Bilgisiz, diriyken yitik saylr.) (Bilgili er lse de ad lmez,) (Bilgisizin diriyken ad lr.) Eitgil biliglig neg tip ayur Edebler ba til kdezmek tiyr Tili] bekte tutgl tii] snmasun Kal ksa bektin tii]ni syur (it, bilgili neler deyip syler,) (Edebin ba, dili gzetmek der.) 1489

(Dilini sk tut, diin krlmasn,) (ksa sklktan, diini krar.) Ann u kardm bu trkN kitib Kerek kl tap ey dost kerek kl itib Bitidim bu ta]suk turaf szlerin Kal barsa zm szm kalsu tip (O sebeple kardm Trke kitap,) (ster yeter bul, ister ilve yap.) (Yazdm bu nadide, zarif szleri,) (Ben gidersem szm kalsn diye hep.) Atebetl-Hakaykn drt yazmas bugne ulamtr. Semerkant nshas, Temrn olu ahruh dneminde, 1444te Semerkantta, hattat Zeynelbidin tarafndan istinsah edilmitir. Dzgn bir hatla, Uygur harfleriyle yazlmtr. imdi stanbul Sleymaniye Ktphanesinde Ayasofya blmndedir. Ayasofya nshas, 1480de stanbulda eyhzade Abdrrezzak Bah tarafndan dzenlenmitir. st satrlar Uygur, alt satrlar Arap harflidir. Topkap Mzesi nshas Fatih veya 2. Beyazt Dneminde, stanbulda istinsah edilmi olmaldr; Arap harflidir. Ankara Seyid Ali nshas Arap harflidir; batan, ortadan, sondan eksiktir. Eserin yazmalarnn Semerkant ve stanbulda istinsah edilmesi, Heratta yaayan Nevaynin eserinde Edib Ahmedin uzunca yer almas, esere ait bir drtln, Uygur harfli olarak Turfan yazmalar arasnda bulunmas, btn Trk dnyasnda 15. yzyln sonlarna dek ne kadar yaygn olduunu gsterir. Atebetl-Hakayk ilk defa Necip Asm bularak bilim dnyasna tantmtr (1906). Eserin ilk yaynn yapan da yine Necip Asmdr (1918). lk defa tantlan ve yaymlanan nsha Ayasofya nshasdr. Semerkant nshasn da yine ilk olarak Necip Asm tantmtr (1925). Eserin btn nshalarn karlatrarak ilm yaynn yapan Reit Rahmeti Arattr (1951). Bu yaynda btn nshalarn tpkbasm, bugnk Trkeye aktarma, gramatikal dizin ve aklamalar da vardr. Arattan sonra, Trk cumhuriyetlerinde de eser zerinde almalar yaplmtr. K. Mahmudovun Takent yaynnda (1972) eser zerinde fonetik ve morfolojik alma da bulunmaktadr. 1980de Hamit Tmr ve Tursun Eyp tarafndan Pekinde, 1985te E. Kurjanov ve B.Sandkov tarafndan Almatda da eser yaymlanmtr. Dvn- Hikmet Hoca Ahmed Yesevnin iirlerinin topland yazmalara Dvn- Hikmet denir. Bunun sebebi Ahmed Yesevnin iirlerinin hikmet terimiyle anlmasdr. Ahmed Yesev, 12. yzylda Bat 1490

Trkistanda yaam mutasavvf bir airdir. Sayram (sfcab) ehrinde domu, 7 yanda Yesi ehrine gmtr. Yesev mahls, Yesi ehrine ait anlamna gelmektedir. Gneybat Kazakistandaki Yesi ehri bugn Trkistan olarak adlandrlmaktadr. 11. yzyln sonlarnda doduu tahmin edilen Ahmed Yesevnin babasnn ad brahim, annesinin ad Ayedir. Annesi bir eyh kz olduu gibi, babas da kerametleriyle tannm bir eyh idi. 7 yanda yetim kalan Ahmed Yesev nce Yesi ehrinde Arslan Babya intisap ederek ondan el alr. Fakat Arslan Babann bir yl iinde lm zerine Buharaya gider ve Ysuf- Hemednye intisap eder. Ahmed Yesevnin asl hocas ve eyhinin Ysuf- Hemedn olduu, ilim ve feyzini byk lde ondan ald tahmin edilebilir. Elbette Buharadaki eitli bilim ve tasavvuf evrelerinde bulunmu ve kendisini gelitirmitir. Ahmed Yesev, Hemednnin 3. halifesidir. Hemedn 1140ta lm, ilk iki halifeden sonra 3. olarak Ahmed Yesev tarikat eyhi olmutur. Ancak 1160ta Hemednnin postuna oturan Yesev, ksa bir mddet sonra bundan vazgemi ve Yesiye dnmtr. Peygamberin 63 yanda lm olmas dolaysyla Yesevnin de 63 yana gelince Yeside bir kuyu yaptrp iine girdii ve kalan mrn orada geirdii rivayet edilir. Yir astga kirdim muna (Yer altna girdim ite) nakaratl iiri, bu hadiseye telmihte bulunmaktadr. Ahmed Yesev 1166 ylnda Yeside vefat etmitir. Ahmed Yesevnin, dnemin nemli bir bilim ve kltr merkezi olan Buharada iyi bir eitim grd, Arapa ve Farsay ok iyi rendii, slm ilimler konusunda da ok iyi yetitii tahmin edilebilir. Geimini tahta kak yontup satarak salad rivayet edilmektedir. Ahmed Yesevnin en nemli taraf kurduu Yesevlik tarikat, yapt iratlar ve yazd iirler yoluyla Mslmanl sade bir ekilde gebe Trk halkna anlatmasyd. Bu konuda o kadar tesirli olmutu ki kendisinin ve mritlerinin yetitirdii yzlerce eyh Trkistan ve Anadoluda ayn yoldan yryerek birok yeni tarikat kurmular ve yzlerce yl Trkistan ve Anadolu Trklerinin manev cephesini beslemilerdi. Trklerin, Mslmanl taassuptan uzak, sade bir ekilde alglamalar ve uygulamalarnda Ahmed Yesev ve takipilerinin ok nemli rol olmutur. Mritlerinin saysnn okluunu menkbeler 99.000 ile ifade ederler. 12. yzylda vefat etmi bulunan Yesevnin tesiri 14. yzyl sonlarndaki Temr devrinde ok gl bir ekilde devam etmekteydi. 1396-1397 yllarnda Temr, Yesevnin kabrini ziyaret etmi ve Yesi ehrinde onun iin abidev bir trbe yaptrmt. 16. yzyl balarnda iban Han da trbeyi tamir ettirmitir. 17. yzylda Evliya elebinin dahi soyunu Yesevye balamas onun tesirinin srekliliini gsterir. Esasen Trkistan ehirlerinden Kazan ve stanbula dek yaylm bulunan Dvn- Hikmet yazmalar da ok sonraki asrlara aittir. Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar adl eserinde Fuat Kprl, Yesev tesirini ve Ahmed Yesev -Yunus Emre izgisini mkemmel bir ekilde incelemitir. Ahmed Yesevnin trbesinin btn dnyadaki Trkler tarafndan bugn dahi ziyaret edilmesi ve Trkistan ehrinde onun adna Trkiye-Kazakistan ortak niversitesi kurulmas Yesev tesirinin hl devam ettiinin en somut delilleridir.

1491

Dvn- Hikmet yazmalar ok sonra (16. yzyldan sonra) istinsah edildikleri iin dil bakmndan Karahanl Trkesinin deil aatay Trkesinin zelliklerini yanstrlar. Ancak Yesev, Karahanllar Dneminde yaad iin onun hikmetlerini Karahanl Dnemi edebiyat iinde deerlendirmek gerekir. Hikmetlerin ou koma tarznda kafiyelenmi drtlkler hlindedir ve hece vezniyle yazlmtr. Mesnev tarzndaki mncat ve nt ile gazelleri aruz vezniyle kaleme alnmtr. Heceyle yazlm gazel kafiyeli iirleri de vardr. Heceyle yazlm koma tarzndaki hikmetler 4+4+4=12 heceli; gazel tarz hece iirleri ise 7+7=14 veya 8+8=16 hecelidir. Yesevnin kulland aruz vezinleri ise 2 filtn 1 filn, 2 mefln 1 feln, 4 mefln ve mefl mefl mefl felndr. Grld gibi bunlar Trk iirinde en sk kullanlan basit aruz vezinleridir. Esasen gazellerin bir ksm, msra ortalarndan da kafiyeli olan musammat gazellerdir ve bu hlleriyle 4+3=7lik koma tarzyla ayn biime sahiptirler. Drtlkler ounlukla 10-12 kta, gazeller ise 7 beyittir. Ancak 5-28 kta arasnda deien drtlkler ve 5-15 beyit arasnda deien gazeller de vardr. Arapa, Farsa kelimelerde tam kafiyeyi, Trke kelimelerde yarm kafiyeyi, hatta bazen sadece redifi tercih eden Yesevnin iirlerinde ok gl bir zikir ritmi vardr. Hikmetlerin birounun zikir srasnda okunmak iin yazld anlalmaktadr. On birimde + rahmet derya + dolup tat Allah didim + eytan mindin + yrak kat Hy u heves + m v menlik + turmay kti On ikide + bu srlarn + krdm muna (On birimde rahmet denizi dolup tat;) (Allah dedim, eytan benden uzaklat;) (Arzu heves, benlik-bizlik, durmad gt;) (On ikide bu srlar grdm ite.) drtlnde, halk iiri tarzndaki kafiyeler ve 4+4+4lk duraklarla Ahmed Yesevnin zikir ritmini kolayca yakalad aka grlmektedir. Her kim sohbetke kildi + irendin l ald Bat kildi bili bold + derviler sohbetinde (Her kim sohbete geldi, erlerden nasip ald;) (Tez geldi, tan oldu, derviler sohbetinde.) beytinde de i kafiyelerle yine zikir ritminin yakaland grlyor. Yesev, gerek salad bu ritim yoluyla, gerek halkn ruhuna hitap eden sade syleyilerle cokun, akc ve samim bir slbun sahibi olmutur. Onun iirlerini yzyllarca yaatan da bu sadelik, samimiyet, cokunluk ve akclktr. Zikir srasnda msralar mritlerin dilinde deta ritmik davul sesi gibi yanklanmaktadr. Bu sesin aman ayinlerinden Yesevnin hikmetlerine ulat ve oradan Yunus Emre, Hac Bayram, Kaygusuz Abdal gibi tekke airlerinin iirlerine uzand muhakkaktr. Esasen tekke iirlerinin birounda bu ritmi sezmek, hatta duymak mmkndr. Yesevnin hikmetlerinde ilenen konular ok derin deildir. Dinin esaslar, tasavvuf adab, cennet-cehennem, kyamet ahvali, peygamber sevgisi, dnyadan ikyet dervilere ait menkbeler hikmetlerin balca konulardr. Ahmed Yesev kendi hayatna ait baz anlar da iirlerinde anlatr. Yaname (ya iiri) tarzndaki uzun iirde onun hayat safhalarn grmek mmkndr: On mde nefs hev#n kolga aldm Nefs baga yz mi] bel# karmap saldm Tekebbrni yirge urup basp aldm

1492

On trtmde tofrak-sfat boldum muna (On mde nefs hevesi ele aldm;) (Nefsin bana yz bin bel tutup saldm;) (Tekebbr yere vurup, basp aldm,) (On drdmde toprak gibi oldum ite.) u drtlkte de Ahmed Yesev, eyhi Arslan Babadan, peygamber emaneti olan hurmay aldn anlatr. Rivayete gre Hz. Muhammed, sahabesinden Arslan Babann damana, mmetinden Ahmed adl birisine teslim edilmek zere bir hurma yerletirir; Arslan Baba da 400 yl sonra hurmay kk Ahmede verir: Agz] agl ey kdek em#netin bireyin Mezesini yutmadm a agz]a salayn Hak resln buyrugn mmet bolsam klayn Arslan Babam szlerin iiti]iz teberrk (Azn a ey ocuk, emanetini vereyim;) (Lezzetini tatmadm, a azna salaym;) (Hak resln emrini, mmet isem, klaym;) (Arslan Babam szlerini iitin teberrk!) u drtlklerde br dnya iin hazrlk yapmak gerektii, klavuzsuz (eyhsiz) bu iin olamayaca kervan ve klavuz benzetmesiyle sade bir ekilde anlatlmaktadr: K#rv#n eger ker bolsa azuk alur Sd u ziy#n bolgann anda bilr Azukszn yolga kirgen yolda kalur Ykin yklep yolga kirgen kalmas irmi (Kervan eer ger olsa azk alr;) (Kr ve ziyan olduunu orda bilir;)

1493

(Azksz yola girenler yolda kalr;) (Yk ykleyip yola giren kalmaz imi.) Ahmed Yesev, Bat Karahanllarn hkm srd Bat Trkistanda, Karahanllarn son dnemlerinde yaam ve eser vermi mutasavvf bir airdir. Ancak onun mritleri de ayn tarzda hikmetler yazmlardr. Bunlardan bilhassa Hakim Sleyman Ata mehurdur. Mritlerinin iirleri de bazen Yesevye mal edilmitir. Dolaysyla Dvn- Hikmetlerdeki btn iirlerin Yesevye ait olduunu sylemek zordur. Ancak yine de Trk tasavvuf iirinin ilk rnekleri olan hikmetleri Karahanl Dnemi edebiyat iinde deerlendirmek doru bir yaklam saylmaldr. *** 11. yzylda Yarkentte, Uygur ve Arap harfleriyle kaleme alnm mahkeme belgeleri, edebiyatn deil dil ve hukuk tarihinin konusuna girer. Biri stanbul Trk slm Eserleri Mzesinde, dieri Londrada, ncs Sn. Peterburgda bulunan satr alt Kuran tercmeleri de Trk dil ve din tarihinin konular arasndadr. Kuran tercmeleri zellikle biim bilgisi (morfoloji), leksikoloji ve anlam bilgisi (semantik) iin zengin malzeme olutururlar. Btn bu eserler dikkate alndnda slm dinini seen Trklerin ilk din, hukuk, siyaset bilimi, sosyoloji, szlk, gramer ve edebiyat metinlerinin Karahanllar Dneminde meydana getirildii ortaya kar ve bu durum, Gazneliler, Seluklular gibi dier Mslman Trk devletleri yannda Karahanllara zel ve sekin bir yer ayrmamz gerekli klar. ARAT, Reit Rahmeti, Kutadgu Bilig I-Metin, stanbul 1947. ARAT, Reid Rahmeti, Atebetl-Hakayk, Ankara 1951. ARAT, Reit Rahmeti, Kutadgu Bilig II-Tercme, Ankara 1959. ARAT, Reit Rahmeti, Kutadgu Bilig III-ndeks, stanbul 1979 (Hazrlayanlar: Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yce). ARSAL, Sadri Maksudi, Trk Tarihi ve Hukuk, stanbul 1947. ATALAY, Besim, Divan Lugat-it-Trk Tercmesi I, Ankara 1940. ATALAY, Besim, Divan Lugat-it-Trk Tercmesi II, Ankara 1940. ATALAY, Besim, Divan Lugat-it-Trk Tercmesi III, Ankara 1941. ATALAY, Besim, Divan Lugat-it-Trk Dizini Endeks, Ankara 1943. BRTEK, Ferit, En Eski Trk Savlar, Ankara 1944.

1494

BOMBAC, A., Kutadgu Bilig Hakknda Bz Mlhazalar, Fuat Kprl Armaan, stanbul 1953. BROCKELMANN, Carl, Mitteltrkischer Wortschatz nach Mahmd Al K#garNs DNv#n Lug#t At-Trk, Budapest 1928. BROCKELMANN, Mittelasiens, Leiden 1954. CAFEROLU, Ahmet, lk Trk Dilcisi Kgarl Mahmut, stanbul 1938. CAFEROLU, Ahmet, Trk Dili Tarihi Notlar, stanbul 1943. CAFEROLU, Ahmet, Trk Dili Tarihi II, stanbul 1964. CLAUSON, Sir gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford 1972. DAMES, M. Longworth, Gazneliler, A 4, 1997. DANKOFF; Robert-KELLY, James, Compendium of the Turkic Dialects (Trk iveleri Lugat), Harvard I: 1982, II: 1984, III: 1985. DANKOFF, Robert, Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig), Chicago-London 1983. DLAAR, A., Kutadgu Bilig ncelemesi, Ankara 1972. Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrat 1969. ECK MANN, Jnos, Middle Turkic Glosses of the Rylands nterlinear Koran Translation, Budapest 1976. EKEWBAYEV, Askar, Jusup Balasagun-Kutt Bilik, Almat 1986 (inde Arap harfleriyle: Ulttar Baspas, 1989). ERASLAN, Kemal, Ahmed-i Yesevi: Dvn- Hikmetten Semeler, Ankara 1983. ERASLAN, Kemal, Divan- Hikmet, TDV A, C. 9. stanbul 1994. ERCLASUN, Ahmet B., Kutadgu Bilig Grameri-Fiil, Ankara 1984. ERCLASUN, Ahmet B., Karahanl Devri Edebiyat, Byk Trk Klsikleri 1, stanbul 1985. GABAN, Annemarie von, Eski Trkenin Grameri, Ankara 1988 (eviren: Mehmet Akaln). GEN, Reat, Karahanl Devlet Tekilt, stanbul 1981. GEN, Reat, Kgarl Mahmuda Gre XI. Yzylda Trk Dnyas, Ankara 1997. Carl, Ostttkische Grammatik der islamischen Litteratursprachen

1495

GKMEN, Fatin, Brn A 2, 1997. HACIEMNOLU, Necmettin, Karahanl Trkesi Grameri, Ankara 1996. NALCIK, Halil, Kutadgu Biligde Trk ve ran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri, Reit Rahmeti Arat in, Ankara 1966. NAN, Abdlkadir, Kutadgu Bili Tpkbasmlarna giri, Kutadgu Bili, Tpkbasm I, stanbul 1942. KAALN, S. Mustafa, Dvn Lug_tit-Trk, TDV A, C. 9, stanbul 1994. KAFESOLU, brahim, Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri Tarih Enstits Dergisi, 1, stanbul, Ekim 1970. KAFESOLU, brahim, Trk Mill Kltr, stanbul 1999. Kilisli Rifat, Kitb Dvn LgatitTrk, cild-i evvel: stanbul 1333, cild-i sn: stanbul 1333, cild-i slis: stanbul 1335. KOZUBEKOV, Tlgn, Cusup Balasan-Kuttuu Bilim- Dastan, Moskva 1993. Kprlzde Mehmed Fuad, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1926. KURJANOV, E.-SANDKOV, B., Ahmet Ykneki- Akikat Suy, Almat 1985. Kutadgu Bili, Tpkbasm I, Viyana nshas, stanbul 1942. Kutadgu Bili, Tpkbasm II, Fergana nshas, stanbul 1943. Kutadgu Bili, Tpkbasm III, Msr nshas, stanbul 1943. MAHMUDOV, K., Hibatul-Hakayik, Takent 1968. MAHMUDOV, K., Ahmad Yugnakining Hibatul-Hakayik Eseri Hakida, Takent 1972. MANSUROLU, Mecdut, Karahanlca, Tarih Trk iveleri, Ankara 1979 (eviren: Mehmet Akaln). MUTALLBOV, S. M., Mahmud Kagariy, Turkiy Szlar Devani, Takent I: 1960, II: 1961, III: 1963, IV: 1967. MUTY, brahim-OSMANOV, Mirsultan, Mehmut Kekeriyni Juti, Hayati ve Mazari Torisida, Tarim, say: 3, 1984. Necib Asm Balhasanolu, Un texte ougour du Xe sicle Keleti Szemle, VII, 1906. Necib Asm, Uygur Yazs ile Hibetl-Hakaykn Dier Bir Nshas, TM , stanbul 1925.

1496

Necib Asm, Hibetl-Hakayk, stanbul 1334. NGMATOV, H. G., Morfologiya Tyurkskogo glagola po materialam slovarya Mahmuda Kagarskogo, Leningrad 1970. PRTSAK, Omeljan, Mahmud Kgar Kimdir? TM, X, stanbul 1953. PRTSAK, Omelyan, Karahanllar, A 6, 1997. RADLOFF, Wilhelm, Kudatku Bilik, Facsimile der uigurischen Handschrift der K. K. Hofbibliothek in Wien, St. petersburg 1890. RADLOFF, Wilhelm, Das Kudatku Bilik des Jusuf Chass-Hadschib aus Blasagun, Theil I, Der Text in Transcription, St. Petersburg 1891. RADLOFF, Wilhelm, Das Kudatku Bilik des Jusuf Chass-Hadschib aus Blasagun, Theil , Der Text und bersetzung nach den Handschriften von Wien und Kairo, 1. Lieferung, St. Petersburg 1900. RADLOFF, Wilhelm, Das Kudatku Bilik des Jusuf Chass-Hadschib aus Blasagun, Theil II, Text und bersetzung nach den Handschriften von Wien und Kairo, 2. Lieferung, St. Petersburg 1910. RTTER, H., Ferrh, A 4, 1997. ERBAK, A. M., Grammatieskiy oerk yazka tyurkskih tekstov X-XIII vv. iz vostonogo Turkestana, Moskva-Leningrad 1961. STEBLEVA, V., Razvitiye Tyurkskih poetieskih form v XI veke, Moskva 1971. TALBOV, Tulukcan, Kutadu Bilik ve Uni] Leksika -Stilistikilik Alahidilikliri, Almuta 1996. TEKN, Talt, Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcas, Ankara 1988. TEKN, Talt, XI. Yzyl Trk iiri-Divan Lgatit-Trkteki Manzum Paralar, Ankara 1989. TMR, Hemit-EYP, Tursun, Atebetl-Hakayk, Pekin 1980. ULUTRK, Xelil Rza, Yusif Balasagunlu: Gutadgu Bilik (poema), Bak 1998. LKTAR, akir, Byk Trk Dilcisi Kgarl Mahmut, stanbul 1946. VAMBERY, H., Uigurische Spachmonumente und Kudatku Bilik, nnsbruck 1870. VELYEV, Kmil-ESKER, Ramiz, Yusif Balasagunlu: Gutadgu Bilik-Xobextliye Aparan elm, Bak 1994. Yusup Xas Hcip, Kutadgu Bilig, rmi 1984. 1497

A. Dil Karahanllarda Dil ve Edebiyat / Prof. Dr. Halil brahim ener [s.784-792]
Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Giri Karahanllar Asya Trklerinin XIV. yzyla kadar kurduklar devletler arasnda, Karahanllarn yeri, u tablodan daha iyi anlalabilir: Hunlar (Asya: M..220-M.S. 216); (Tabgalar (To-palar) 436-557); (Kk-Trkler 552-745); (Kutluklar 681-745); (Trgiler 690-766); (Uygurlar 747-840); (Karluklar 766-932); (Karahanllar 9321212); (Harezmliler 1172-1231); (aatayllar 1227-1550). Trk kaanlarnn ilk Mslman soyu olan Karahanllarn kkenini, eitli Trk soylarna balamak isteyenler olmutur. Bunlardan bir ksmna gre, Karahanllar Yu-kiue Trklerinden, kimine gre de Uygur, Yama, iil, Karluk Trklerinden, veya Karluk-Yama karmndan ya da Trkmenlerin soyundandr. Bu grlerden doruya en yakn olan, genel gre gre, Karluk Trklerinden olmasdr. Karluk Trkleri 747-840 yllar arasnda Uygur birliine bal bulunuyorlard. Bu durumda Karluk-Karahanl gr kabul edilecek olursa, o takdirde Karahanllar a, ncesiyle birlikte, blme ayrlabilir: 1. Uygur-Karluk Birlii (766-840); 2. slmdan ncesi Karluk (Karahanl) Devleti (840-932); 3. Mslman Karluk (Karahanl) Devleti (932-1212). Karahanllarda Dil ve Edebiyat Verdiimiz tabloda da grld gibi Karahanllar 8. Trk devleti olarak tarih sahnesine km ve slmdan nceki Karahanl Devleti (840-932), Mslman Karahanl Devleti (932-1212) diye ikiye ayrlarak tarihte yerlerini almlardr. Biz, Karahanllarda Dil ve Edebiyat konusunu ilerken Mslman Karahanl Devleti dnemini (932-1212) ele alacak ve zerinde duracaz. Ancak, asl konumuza gemeden nce, konumuza mesnet tekil etmesi asndan, Trklerin slm kabul zerinde durulmas gerekmektedir. Trklerin slm Kabl Arap ve ranllardan sonra Trklerin slm kabl, Trk ve slm tarihinde olduu kadar, dnya tarihi asndan da byk bir hdisedir. Trkler, slm Dnini, slm Devletinin siys hkimiyetinde kalarak deil, uzun bir tanma ve mcdeleden sonra kabul etmilerdir. Trklerin Mslmanlarla ilk temas mld 642de vuk bulan Nihvend savann hemen ardndan ran topraklarnn alnmasnn tamamlanmasyla balamtr. Ancak, bundan daha nce de, 1498

birbirlerinden olduka uzak lkelerde yaayan Trklerle Araplar, Ssn mparatorluunun aracl ile, az da olsa birbirlerini tanma frsat bulmulard. Henz slm kabul etmemi olan Trklerin Araplarla meden, iktisd ve ticr mnasebetleri vard. Mvernnehirin Mslman tccarlar, henz slm kabul etmemi Ouzlarn elinde bulunan Seyhunnun aa ksmnda, onlarla anlaarak Cend, Yeni-Kend gibi olduka nemli ticaret merkezleri oluturdular. yleki, gerek Talasdan, gerek Yeni-Kendden rti nehri civarnda yaayan Trklere kadar giden nemli ticaret yollar bulunuyordu. Trk boylar arasnda slm Dni ve medeniyeti ni yayan bir baka merkez ise, teden beri gebe Trklerle snr olan ve onlarla ok sk ticr ilikilerde bulunan Harezmliler idi. Fakat, Harezmliler daha ok bat ve kuzeybat taraflarnda yaayan Trklerle, dil havzasndaki Hazar ve Bulgarlarla temas hlinde idiler. Bunlarla olan sk mnasebetler sonunda, olduka erken tarihlerde slm kabul ettiler. Bir taraftan bu ekonomik ve meden ba ve mnasebetler, dier yandan tarkatlarn kurulup olumasyla slm sflerinin, yeni dnin yaylmas iin gebe Trkler arasnda youn aba gsterme leri, slmlama hareketini daha da hzlandrm oldu. slm Dninin sdece bir kavme, bir millete mahsus olmayp, evrensel bir mhiyette olmas, basite indirgenmi slm mefkre ve lksnn eitli bak alarndan, gebe Trklerin eski dn dnce ve tasavvurlaryla ve sosyal gelenekleriyle uyum salam olmas, bundan da te, o yzylda slm medeniyetinin-sdece Smn deil, Nastur, Budizm, Maniheizm medeniyetlerinden de ileri bir medeniyet olmu olmas, bu byk olay izaha yeterlidir. te bu nedenlerden dolay, mild 960ta Takend ve Frb arasndaki savunma hattnn tesinde kalan geni topraklarda Smnlerin hkimiyetini tanmakszn yaayan iki yz bin adr halkndan oluan byk bir Trk topluluunun, yeni din olan slm kabul ettiklerini bildiimiz gibi, yine ayn yzyl ierisinde Seyhunun aa ksmnda oturan Ouzlardan bir ksmnn da, o zamana kadar slm kabul etmemi olan gebe Trklere vergi veren snr ehirlerini bu vergiden kurtardklarn da biliyoruz. IX. yzyln ortalarndan itibaren gelien asker, ticr ve dn ilikiler sonunda Trkler, byk guruplar hlinde slm kabul edip Mslman olmaya baladlar. Bu yzyln ikinci yarsnda Smnler in hkimiyetine gemi olan ehirlerin (Talas, sficb) halknn ounluu slm kabul etmilerdir. Ancak, byk kitlelerin Mslman olmalar X. yzylda balamtr. Trk boylar arasnda kalabalk bir grup hlinde slm ilk kabul edenler, Balasagun ile Talasn dousundaki Mirk kasabasnda oturan Trkmenler olmutur. Trk devletleri arasnda slm Dni ni devlet dni olarak kabul eden ilk devlet, dil (Volga) Bulgarlardr. kinci Trk devleti ise, Karahanllardr. Bu dnemde sratle ve kitle hlinde yaylan slmlama hareketi, zellikle Karahanl hkmdr Ogulakn yeeni Satukun (Satuk Bura Han) Mslman olmasyla byk bir nem kazanr. Bir rivyete gre Satuk Bura Han (Abdlkerim), 1499

rysnda gkten inen bir insann ona Trke olarak: Mslman ol, dnya ve hirette kurtul! demesi zerine slm kabul etmitir.1 Mslman olmadan nceki yzyllarda Trklerin mensup olduklar hibir din ve yaz, Trk toplum hayatnda kkl bir deiiklik yapmam, mill-meden hayatn ana izgilerini ve Trk vatann deitirmemi; zellikle Trk Dili ve Edebiyatna byk hamle yaptracak bir g ve kudret gsterememitir.2 A. Dil Mesd (v. 346/957), yeryzndeki dillerin taksimi konusunda yle demektedir. Nhun olu Smn ocuklarndan M b. rem dodu ve Frtn kenarnda bulunan Bbil e yerletiler. Orada Nemrd b. M dodu ve Bbil de bir saray ile Fratn iki yakasn birletiren bir de kpr yaptrd. Nebt meliki olarak be yz yl hkm srd. te Allah, onun dneminde dilleri eitli ksmlara ayrd. Sm b. Nhun ocuklarna 19, Hm b. Nhun ocuklarna 17, Yfes b. Nhun ocuklarna da 36 eit dil verdi. Bundan sonra dillerin saylar artt, eitli kollara ayrld.3 Ykt el-Hamev (v. 626/1228) de, Bbil hakknda bilgi verirken dillerin 72ye ayrldn, ortaln sessizlie brndn, dillerin birbirine kartn (tebelbl-i elsine), bu yzden Bbil e Bbil adnn verildiini, o gnk dile Lisn- Bbiliyye denildiini bildirmektedir.4 Kuranda ise, Allahn g ve kudretine delil olanlara iaret edilirken, insanlarn topraktan yaratlp sonra yeryzne yayldklar; insanlarn, kendileriyle sknete erip huzra kavuacaklar elerin yaratlp aralarna sevgi ve merhamet koymasna iaret edildikten sonra, insanlarn renkleriyle dillerinin eitli oluu hakknda yle denilmektedir: Onun yetlerinden biri de gklerin ve yerin yaratlmas, dillerinizin ve renklerinizin eitli ve deiik olmasdr. phesiz bunda, bilenler iin ibretler vardr.5 AA. Trk Dilinin Eskilii Dil i, sosyal bir rn kabul eden bilginlere gre, her hangi bir Dil Birlii , eski bir siys birlik in sosyal rndr. Bu nokta-i nazardan hareket edildiinde, gnmzde birok lehelere ayrlm olmakla beraber, Trke ad altnda toplanm olan Dil in, eski bir Trk siys birliinden doduu sonucuna varabiliriz. Byle olmakla birlikte, elimizdeki tarih belgeler bu zaman (Trkenin eskilii) belirlememize imkan vermedii gibi, elde mevcut olan ve okunabilen dile it eserlerin kalntlar da M.S. VIII. yzyldan ok ncelere gidemiyor.6 Trke, Ural-Altay dil gurbunun Altay koluna giren bir dildir. Trklerin tarihine paralel olarak Trkenin yayld coraf alan oldukca genitir. Bugnk Moolistandan Karadenizin kuzeyine, Balkanlara, Dou Avrupaya, gneyde Anadolu ve Irak, Kuzey Afrikann bir blmn iine alan geni blgede Trke konuan Trkler (Trk halklar) yaamaktadr. Gerek tarih, gerek coraf yaylm asndan Trke pek ok lehe, ve ve az farklar gstermektedir. Orhun, Uygur ve 1500

Karahanl devrelerini iine alan ve XIII. yzyla kadar devam eden Trkenin ilk devresine Eski Trke ad verilmektedir.7 Trklerin dnya zerinde geni blgelere yaylmalar sonucunda, Trk Dili de, kendisi ile mene bakmndan yaknl olan (veya tahmin edilen), ya da olmayan birok dil ile karlamtr. Bu karlama sonunda ile baka dillerle arasnda karlkl etkileimler meydana gelmi, Trk Dili bu dillerden birok yabanc unsurlar ald gibi, kendisinden onlara pek ok eyler vermitir. Trklerin, Trk adyla tarih sahnesine ktklar sralarda, bugnk Mool, Manu ve Tunguzlarn atalaryla, gneyde inlilerle, Batda Fin-Ugorlarla temas hlinde bulunduklar bilinmektedir. Daha sonralar bat ve gney-batya yaylan Trkler, Hind, ran ve Bizans dnyas ile tanmlar ve slmdan sonra da Arap ve ran evresi ile olduka sk bir ekilde ilgi ve mnasebet kurmulardr. slm Dni, Trkln sosyal yapsnda dnldnn de tesinde deiikliklere sebep olduu gibi, Trk dili de bu deiiklikten etkilenmi, Arapa ile Farsadan bir hayli kelime, sz ve formlar almtr. Ancak, bnyesine giren bu yabanc unsurlar, Trkenin asl yapsn deitirmemi, onlarn ou da gerektiinde karlabilecek bir unsur hlinde yaayp gelmilerdir. Trk dilbilimi ynnden Arapa ve Farsa olduka nem tamakla beraber, Trkolojide lingistik (linguistique) ynnden bu iki dil, bu alanda sdece yardmc rol oynamlardr. nk bu dillerle Trk dili arasnda ne sz itibariyle (karlkl etki sonucunda birinden dierine geen szler hari), ne ekil ne de sentaks (syntaxe) ynnden bir benzeyi vardr. Trke ile ince, Sanskrite ve Slav ile baka Hind-Avrupa dilleri arasnda da durum ayndr, bu diller de ayn lde Trkeye yabancdr. Trkenin, Fin-Ugor, Mool, Manu (Tunguz), Kore ve Japon dilleriyle, baz noktalarda, nemli benzer yanlar olabilir. AB. Karahanl Trkesi Trk edebiyatnn ilk an, ayr dne bal olarak buluruz: 1. Kk-Trklerde (552-745) amanlk; 2. Uygurlarda (747-840) Budhaclk (Budizm); 3. Karahanllarda (932-1212) slmiyet. Bunlardan ikincisi olan Budha dninden baka Manicilie (Manihaizm), Hristiyanla da bal bulunduu ve zel yazlara da sahip olduu hlde, varln ortaya koyamam, daha ok eviricilik ve ticaretle geimini salam ve Ouz Kaan Destannn para ve blmlerinden baka byk bir eser veya yazar ad brakmamtr. Bu yzden Trk edebiyatnn ilk byk bidesini Kk-Trklerle Karahanllarda buluyoruz. Orhon ve Yenisey Yaztlar (732), Kutadgu Bilig (1069) ve Kitb Dvni Lgtit-Trk (1072). Orhon Kitbelerinin yazar Kk-Trklerden prens Yolg Tegin, dier iki eserin yazarlar ise Karahanllardan Balasagunlu Yusuf (Hs Hcib) ve Kagarl Mahmd dur. Son yarm yzyldan beri Kk-Trke ile Uygur Trkesini Eski Trke ad altnda toplamak alkanlk hline gelmitir. Halbuki, Karahanl (Hkniye) Trkesini, ondan ok nce 1928de Carl Brockelmann Orta Trke diye adlandrmt. Karahanl Trkesi, ayn zamanda slmn kabulnden 1501

(960) sonra, bu orta dnemde, Orta-Asyada ardarda sralanan klsik Trk yaz dilinin birincisidir. kincisi Harezm Trkesi (XIII-XIV. yzyllar), nc olarak da aatay Trkesinin klsik ncesi ve klsik alar (XI-XVI. yy.) gelir. Bunun sonu ise zbek Trkesine gelir dayanr (XX. yy.). Karahanl Trkesi (Hkniye lehesi), Trk dil ve leheleri snflamasnda, genel olarak, Gneydou veya Orta Asya kolundan saylr. Bu kol da Gneybat veya Ouz koluna en yakn olan koldur. Bazlar da bu iki kolu Trkt (Trkler) (-t, oul eki), ad altnda birletirerek Gneydou ya da Orta Asya koluna Dou Trkt kolu; Gneybat ya da Ouz koluna da Bat Trkt adn vermilerdir. Karahanl (Hkniye) Trkesi, ounlukla Arap alfabesiyle yazlmtr. A. Dilarn ifde ettii gibi, Uygur harfleri Kutadgu Biligin Viyana nshas ile Atebetl-hakikin 1444 tarihli Semerkand ve 1480 tarihli stanbul nshalarnda grlmektedir.8 Asl Eski Trke (Kk-Trk ve Eski Krgz-YeniseyKitbeleri, l (= ejderha, inceden), manastar (= gnahlarm, Sodakadan) gibi birka yabanc asll kelime bir yana braklrsa, yaklak olarak z Trke saylabilir. Buna mukbil Uygur Trkesi, dile giren birok yabanc dn ve bilimsel terimlerden dolay eitli dillerden yaplan alntlarla olduka ykldr. inceden bak (= hoca), Moolcadan kji (= buhur), Sanskriteden erdini (= mcevher), Toharcadan antal (= celld), Tibeteden isman (= il), Turfan Pehlevcesinden anoag (= bengi, ebed), Sakacadan don (= giysi, don), Sodakadan tamu (= cehennem), Sryancadan bz (= bez), Yunancadan arkon (= bakan, birinci). Bu dnemde Arapadan da kelime alnmaya balanmtr. Tawlat (= devlet) gibi. Karahanl Trkesinde, bu alntlardan birou, slmn kabul dolaysiyle karlm, buna mukbil Arapa ve Farsadan ok sayda kelime girmitir. Farsadan bor (= arb), pend (= t), namz (= namaz), clb (< glb = gl suyu); Arapadan hcib (= ka, mbeyinci), hell (= hell), harm (= harm), huccet (= delil), hle (= hle), hendese (= geometri), du (= dua), mr (= yaama sreci), ir (= air), vef, cef gibi. Ancak, bu iki dilden yaplan kelime alntlar, aatay Trkesi dnemindeki kadar deildir. Bu yzden Karahanllar Dnemi eserlerinden Kutadgu Bilig kolaylkla okunabilen Trke bir eser durumundadr. Karahanl Trkesinin kelime haznesi, Eski Trkeye gre, daha gelimi, kitbe dilinden daha ok edeb bir yaz diline lyk, daha doyurucu durumdadr. Eski kelime ve deyimlerden bazlar artk kullanlmaz hle gelmitir. Baz kelimeler ise, eitli deiikliklere uram ve ylece kullanlr olmutur. Kk-Trkede yger, Karahanl Trkesinde yukaru/yokaru (= yukar), Kk-Trkede ymak, Karahanl Trkesinde yumak (= yumuak), Kk-Trkede yegirmi, Karahanl Trkesinde yegirmi/yigirmi (= yirmi) gibi. uras da unutulmamaldr ki, Kk-Trkenin kelime haznesinden birok ge, ekil ve anlam deiikliine uramadan Karahanl Trkesinde aynen kullanlmaya devam edilmitir. Yog (= yas, matem), ygrmek (= komak), yeme (= yine), yut (= souktan hayvanlarn krlmas), ypar (= misk), yin (= inci), yinge (= ince), gay (= fakir), ylk (= hayvan), yetrmek (= bitirmek, sona erdirmek), Kk-Trkede yunt (= at), Karahanl Trkesinde yund (= at), Kk-Trke 1502

Tehri (=Tanr, gk), Karahanl Trkesinde Tehri (= Tanr, kalk, kk) (amanizm ve slm fark) rneklerinde olduu gibi. Karahanl Trkesinin vokal (= nl) dzeni de olduka zengindir.9 Trk Dili Tarihi yazar Ahmet Caferolunun (1899-1975), Trk Dilinin ana kaynandan bugnk velere varncaya kadar geirdii gelime safhalarn, yaklak olarak, u ekilde bir sralama yaptn gryoruz. 1. Altay Devri (= Trk-Mool dil birlii); 2. En Eski Trke Devri (= Proto Trk dil birlii); 3. lk Trke devri; 4. Eski Trke devri (VI.-IX.yy.); 5. Orta Trke devri (X.-XV. yy.); 6. Yeni Trke devri (XIV. yzydan itibaren gnmze kadar); 7. Modern Trke devri.10 Bu sralamaya gre, konumuz gerei Hkniye Trkesi, 5. srada Orta Trke devri adn alan ve X-XV. yzyllar kapsayan ve ilk Mslman-Trk Devleti olarak bilinen Dou Karahanllar Devleti (932-1212) dneminde kullanlan dilin ad, bizzt Trkologlarn babas kabul edilen Kagarl Mahmut tarafndan Hkniye Trkesi (= et-Trkiyyetl-Hkniyyet diye adlandrmakta ve Kagarn Keneke konuan kyleri vardr; ehirde oturan halk ise Hkniye Trkesiyle konuurlar.11 Balasagunlu Yusuf Hs Hcib de, lk slm Trk Edebiyat rnlerinin ilki olan Kutadgu Bilig isimli eserini Hn tiline yazm olduunu sylemekle, Kagarl Mahmud u desteklemektedir.12 A. Caferolu, Hkniye Trkesi nin Karahanl Devleti nin edeb trkesi olduunu, u cmlelerle ifde etmektedir: Ksa bir tarifle bu veyi izah etmek lzm gelirse onu, dorudan doruya, Karahanllar devletinin resm devlet ve yaz dili olarak kabul etmek lzm gelir. Coraf yayl bakmndan ise, bu Trke, Kagar ve Balasagun ehirleriyle, bunlarn evresinde, Karahanllar devletinin hkimiyeti altndaki sahann edeb trkesi olmutur.13 Karahanllarda Dil konusunu ve o dnem Karahanllar corafyasnda konuulan Trke ve yaz dilinin Hkniye Trkesi olduunu tespitten sonra, ilk slm devleti olan Karahanllarda Edebiyat konusuna geebiliriz. B. Edebiyat Yazmzn banda verdiimiz tabloda, Asya Trklerinin XIV. yzyla kadar kurduklar devletler arasnda, Karahanllarn yerini belirtirken, slmdan nceki Karluk (Karahanl) Devleti (840-932); Mslman Karluk (Karahanl) devleti (932-1212) eklinde belirtmi ve Karahanllarda Edebiyat konusunu ilerken de lk slm devleti olarak bilinen ve (932-1212) tarihleri arasnda hkm srm olan Mslman Karahanl Devleti dneminde verilmi olan edeb eserler zerinde duracamz belirtmitik. nk, (840-932) tarihleri arasnda hkm sren ve 840 ylnda Uygur-Karluk birliinin kmesi zerine slmdan nce Kl Bilge Kaann kurduu Karahanllar Devleti dnemi, slm ncesi Trk Edebiyat alanna girmesi nedeniyle, o dnemin dil ve edebiyatnn ayrca ele alnmas gerekmektedir. Aksi takdirde Karahanllarda Dil ve Edebiyat konusunun snrlarn aar. lk slm Trk Edebiyat Mahslleri ad verilen ve ilk Mslman Trk Devleti olarak adlandrlan Karahanllar dneminde verilen edeb eserler olarak: Kutadgu Bilig, Kitb Dvni Lgtit-Trk, 1503

Dvn- Hikmet ve Atebetl-Hakyk ilk akla gelen eserler olarak kabul edilir. lgili kaynaklar, o dnemde verilmi ve gnmze kadar gelmi olan bu eserler hakknda bilgi vermektedirler. Biz de bu yolu takibederek, ilk slm Trk edebiyat rnleri olan bu eserler zerinde duracaz. Karahanllar Devleti (840-1212) ilk Mslman Trk devletidir. Karahanl Devleti halknn esasn Karluk, iil ve Yama Trklerinin oluturduu Karahanllar, nce Orta-Asyada, 999dan sonra da Harezmde hkmrn olmulardr. Karahanl Devleti, daha balangta Dou Karahanl devleti ve Bat Karahanl devleti diye ikiye ayrlm bulunuyordu. Dou Karahanl soyundan Satuk Bura Han (v. 955) X. yzyl balarnda slm Dni ni kabul etmi ve Mslman olmutu. Onun vefatndan birka yl sonra Trklerin topluca slm kabul ettikleri bilinmektedir. Karahanllarn asl merkezi, Dou Trkistanda bulunan Kagar ehri idi. Ancak, Karahanllar daha ilk dnemde devletin snrlarn kuzeyde Balasaguna (Kuz-Ord) kadar genilettikleri, Hrunun (v.993) Balasagunu ikinci bir merkez yapt da malumdur. Hrunun Smnlerin bakenti olan Buhry aldktan (992) sonra Kagar ile Balasagun arasnda bulunan zkent de nemli bir idr merkez olmutur. Bat Karahanl devleti ise XI. yzyldan itibaren Seluklularn hkimiyeti altna girmi, Dou Karahanllarn egemenliine de 1212de Mool asll Karahitaylar son vermitir. X. yzyl ortalarnda Karahanllarn btnyle slm kabul etmi olmalarndan sonra, zellikle Dou Karahanl Devletinin bakenti olan Kagarn ayn zamanda nemli bir Trk-slm kltr merkezi durumunda olduu anlalmaktadr. Dolaysyla slm Trk edebiyatnn ilk eserleri de XI. yzyln ikinci yarsndan itibaren Kagarda yazlm olduunu gryoruz. te bunlardan ilki, Balasagunlu Ysuf tarafndan 1069da yazlm olan Kutadgu Bilig isimli mesnevdir.14 slm Trk edebiyatnn ilk eseri olan Kutadgu Bilige gemeden nce, Karahanl Trk iirinin balca iki ayr koldan gelitiine, bunlardan birinin Halk iiri, dierinin ise Yksek Zmre iiri olduuna iaret etmi olalm. Bunlardan Halk iiri millliini, Trklerin mill ls olan hece ls ve mill nazm birimi olan drtlklerle devam ettirmi, bu yzden de slmn etkisi dnda kalmtr. Yksek Zmre iiri ise, Arap edebiyat nazm ekli olan aruz ls ve nazm birimi olan beyitlerle vcuda getirilmitir. 1. Kutadgu Bilig Dou Trkistanda mevcut olan slm merkezlerinde, ran edebiyatnn ok ak bir ekilde etkisi altnda verilmi olan en eski Trk Klsik eseri Balasagunlu Ysufun (Hs Hcibde 462 (1069) yazd Kutadgu Biligdir denilebilir. lk slm eser olarak kabul edilen Kutadgu Bilig, Karahanllar soyundan olup Kagarda hkm sren Tafga Bura Karahan Eb Ali Hasan b. Sleyman Arslan Karahan

1504

adna yazlm ve takdim edilmi, buna mukbil Yazara, Kagar saraynda hs hciblik (mbeyincilik, terftlk, perdedrlk rtbe ve grevi verilmitir. Konusunu belirtmek asndan eserin ismi olduka anlamldr. Kutadgu: Sadet ve mutluluk veren demek olduu gibi, pdihlara lyk, hne anlamna da gelmektedir. Kut kelimesi, Basml ve Uygur devlet adamlarna verilen dikut tamlamasnda olduu gibi, Hamet-meb, hne yerinde kullanlmtr. Bundan dolay da Kutadgu Biligin anlam: Sadet ve mutluluk veren bilgi veya Pdihlara lyk ilim anlamna gelmektedir. Gerek filoloji, gerek medeniyet tarihi ynnden olduka deerli olan bu eser, yz yl akn bir zamandan buyana msterikler (= Doublimci) arasnda inceleme ve aratrma konusu olmakta ve aratrmalara devam edilmektedir.15 Kutadgu Biligin bilinen yazma nshas vardr. 1. Viyana nshas: Kutadgu Biligin ilim dnyasnda bilinen ilk nshas, 843 (1435)de Heratta Uygur yazsyla yazlm olan nshadr ki, tarihi Hammer-Purgstall (Josefh Freiherr von) (1774-1856) tarafndan stanbulda satn alnmtr ve Viyana Genel Ktphnesine balanmtr. 2. Khire nshas: Arap harfleriyle yazlm olan bu nsha, Msr-Hidiv Ktphnesinde bulunmakta olup, Wilhelm Radloff (1837-1918) bu nshay tavsif etmi ve 392 sayfa olan bu nshadan faydalanmtr. 3. Fergana nshas: Bu nsha da Arap harfleriyle yazlm olup 1914de Ahmed Zeki Veld Togan (1891-1970) tarafndan Fergana vilyetiNemnegn ehrinde bulunmutur. Bir ara, bu nshann kaybolduu sanlm ise de, 1924de Kilisli Muallim Rifat tarafndan tekrar ortaya karlmtr. lk sayfalarndan birka eksik olan bu nsha 445 sayfadr. Her nsha da, 1942 1943de Trk Dil Kurumu (TDK) tarafndan faksimile olarak yaymlanmtr. Ad geen bu nsha karlatrlarak Reid Rahmet Arat (1900-1964) tarafndan edisyon kritik (tenkidli metin) yaplarak 1947de TDK tarafndan yaymlanmtr (2. bask 1979). Yine R. R. Arat tarafndan gnmz Trkesine evrilmi olan Kutadgu Bilig, Trk Tarih Kurumu tarafndan 1959da neredilmitir (Kutadgu Bilig (eviri) II, 1974, 1985, 1988, 1991, 1994, 1997). R. R. Aratn hazrlam olduu Kutadgu Bilig ndeksi ise, Trk Kltrn Aratrma Enstits tarafndan yaymlanmtr (stanbul 1979).16 1A. Kutadgu Biligin Konusu,Vezni, Blmleri, Ekleri nsanlar dnya ve hiret sadet ve mutluluuna eritiren bilgi anlamna gelen Kutadgu Bilig, Trk edebiyatnn elde mevcut olan en eski slm eseridir. Balasagunlu Yusuf Hs Hcib, nnde Koma veya Mensur hibir Trke ve benzer rnei bulunmayan bu eseri, nsz ve giri yazmakszn 6520 beyit ve 85 bbdan oluan bu mesnev tarzndaki eserini, aruzun mtekrib bahri olan Feln/feln/ feln/fel vezninde retici (didactique) bir destan (pope didactique) veya Syset-nme olarak yazmtr. Dili ise Karahanl Trkesi (Dou Trkesi, Hkniye lehesi) olup bu yzden Kitb Dvn Lgtit-Trkteki Koma (Kouk, Sagu) tarznda yazlm olan drtlklerin diliyle ayndr.

1505

Eserin konusu, mhiyeti ve yazar hakknda geni bilgi veren mensur bir Mukaddime ve 77 beyitlik bir mesnev bulunuyorsa da bunlarn Yusuf Hs Hcibe it olmad sonradan yazld son derece aktr. Esasen, H. IX. yzyla kadar yazlm olan Dou Trkesi ile verilen eserlerde, eserin bana veya sonuna bu ekilde eklemeler yapld da bir gerektir.17 Mensur Mukaddime 38 satr olup Bismillhir-Rahmnir-Rahm Hamd sips minnet ve k gdi Tengri azze ve celleka kim ululuk disi tkel kudretli Pdih turur. eklinde balayp Oklnng kngli alp musannifn edg du birle yd klsun tip cmlesiyle bitmektedir. manzum Mukaddime ise 77 beyit olup Ugan bir Bayat ol kamuda oza/k hamd gdi angar ok sez; Ululuk disi Ugan Zl-cell/Yaratgan Trtgen me Kdir keml beyitleriyle balamakta ve lh sen k sen tz yarlka/Rz kl kamu mmilarka lik beyti ile bitmektedir. Daha sonra 82 bbdan oluan Fihristl-ebvb gelmekte; Kutadgu Biligin 6645 beyitten oluan asl metni ise Besmele ile balamakta ve Tengri Azze ve Celle gdisin Ayur baln tayan 33 beyitten ibaret olan Allaha (Tengri) Tevhd; ardndan Yalva Aleyhis-selm gdisin Ayur balyla 48 beyitlik Hz. Peygambere (Yalava, Savc) Nat yer almaktadr. Bunlardan sonra Hulef-i Ridn (Trt E) (14 beyit)18 ve Ulu Bura Han (61 beyit) vgleri yer almakta ve eser Tegr savmzka tmen ming selm/Tz trt iinge tak ertre beyti (6645.b.) ile son bulmaktadr.19 ranllarn eh-nme-i Trk adn verdikleri Kutadgu Biligin, genel olarak, bir ad da Siysetnmedir. Kutadgu Biligin yaps, sanki sahneye konmu allegorik (istire-i temsliyye), drt ahs arasnda geen bir mnzara veya ataszleri ve bilge deyimleriyle sslenmi diyaloglu bir senaryoya benzer.20 ir, bu eserde, insanda varolan adlet, devlet, akl, kanat gibi drt kavram, mahhas hle getirerek drt ahsla temsl ediyor ki bu temsl ahslar: 1. Hkmdr (Pdih): Kn-Tod adlet i; 2. Vezir: Ay-Told sadet i; 3. Vezirin olu: gdlmi akl ; 4. Vezirin kardei: Odgurm kanat, kbet, hiret, slm temsl etmektedirler. Burada nemli olan ey, konunun ileniinde dnya ve hiret mutluluunun (= kut, sadet) elde edilmesidir. Karlkl konumalar dima ikili olarak bu drt kii arasnda gemektedir. kinci derecede olan arkada, uak, haberci ve mrd gibi kiiler nemli bir rol oynamazlar. Batan sona karlkl konuma ve mnzaralardan ibaret olan eserde ir, eitli konu ve meseleler hakknda felsef ve sosyolojik fikir ve dnceler ileri srmekte ve tler vermektedir. Bundan baka toplumu oluturan eitli snf ve zmrelerin yapsn ve deerini, onlara kar hkmdr tarafndan izlenmesi gereken davran ve tutumlar tespit ediyor. Karahanl Trkesinin ilk verimi kabul edilen Kutadgu Biligde, Yusuf Hs Hcib V. bbda (beyit 124-147) kint (evren) anlatr. Yedi gezegen (yulduz) ve on iki bur (kek). Gezegenlerle burlarn isimleri Karahanl Trkesi (Arapa ve Ltinceleri) ile yledir: 1. Sekentir (Satrn, Zhal, Saturnus), 2. Ohay (Jpiter, Mter, Jupiter), 3. Krd (Mars, Merih, Mars), 4. Yak (Gne, o dnemde gezegen, ems), 5. Sevit (ulpan, oban yldz, Zhre, Vens), 6. Arzutilek (Arztilek, Utarit, Utrid, Mercurius), 7. Yalk (Ay, o dnemde gezegen, Lune). Burlar, Marttan itibaren: 1. Koz (Kuzu) (Ko, Hamel, Aries), 2. Ud (= inek, sr) (Boa, Sevr, Turus), 3. Erentir (kizler, Cevz, Gemini), 4. Kuk 1506

(Yenge, Seretn, Cancer), 5. Arslan (Aslan, Esed, Leo), 6. Budayba (Baak, Snble, Virgo), 7. lg (= l) (Terazi, Mizn, Libra), 8. adan (Akrep, Akreb, Seorpius), 9. Ya (Yay, Kavs, Sagittarius), 10. Olak (Olak, Cediy, Capricornus), 11. Knek (= kova, su kab) (Kova, delv, Aquarius), 12. Balk (Balk, Ht, Pisces). Mevsimlerin adlar da yledir: 1. Yaz (Bahar), 2. Yay (Yaz), 3. Kz (Gz), 4. K (K).21 Yusuf Hs Hcib, Kutadgu Biligi yazarken hangi alfabeyi, Uygur Alfabesini mi, Arap Alfabesini mi kulland konusunda R. R. Aratn gr, Kutadgu Biligin hkmdra sunduu asl nshann Uygur harfleri ile yazlm olduu, bizi ilgilendiren ve bugn elimizde bulunan nshalarna esas olan nc defa yazlnda kullanlm olan alfabeye gelince, arap harfleri ile yazlm olduunda phe olmad, Uygur Alfabesiyle yazlm olan Herat nshasnn da, Arap Harfleriyle yazlm bir nshadan istinsah edilmi olduunun muhakkak olduu,22 dorultusundadr. 1B. Kutadgu Bilig ve Bir Deerlendirme Karahanllar Devri Trk Edebiyatnn (XI. yy.) en byk mahsul olan ve Trk slm klsik edebiyatnn ilk mjdecisi saylan Kutadgu Bilig hakknda sylediklerimizi, Ahmet Caferolunun (1899-1975), ksa bir deerlendirme mhiyetinde olan, u cmleleriyle tamamlayalm. Karahanllar Dneminde ilk slm veri olarak kabul edilen Kutadgu Bilig sde ve henkli bir uslupla yazldndan, geni Trk illerinde ve bozkrlarnda okunmu, Trk htrasnda, mziyi canlandrmaya almtr. Eser, Mukaddimede de iaret edildii gibi, Mmtz Hn tilince yazlm olduundan, o dnemde, Trkistan illerinin en mkemmel bir edeb bidesi olmutur. Bu decece deerli olan bu esere, eitli Trk il ve kavimler arasnda (in, Min, Mark, ran, Turan) Edebl-mlk, ynl-memleke, Znetl-mer, Pend-nme (eh-nme) gibi eitli isimler verilmitir. Bu isim ve lkaplar, ayn zamanda, Kutadgu Bilige gsterilen rabetin de ak bir ifdesidir. Eser, zarif dili ve ahlk konusu ile uzun bir sre Trkistann edeb Trkesinin zerinde etkili olmutur. yle ki, Trk edebiyatna gerek bir r amtr. Trk Edebiyat, ilk olarak Kutadgu Biligle, nazm edebiyatnn temelini atm, Trk gelenekli kltrn, tarih mzisinden ayrmamtr. Tepeden trnaa kmil bir Orta-Asya Trk ocuu olan Yusuf Hs Hcib, dnemin dou ve bat felsefe ve ilmine tammen vkf olduuna phe edilmemekle birlikte, ayn lde Trklk gelenek, grenek ve terbiyesini de tam anlamyla hazmetmi, zmsemitir. Eserinin konusu da, tamamen dou tefekkr ananesine uymakta olup, ahs prensiplere deil, genel olarak, dou uluslar arasnda yaayan pratik hayat kurallarna, hakkn fazlasyla vermeye almtr. Arap ve ran edebiyatlarna da yaknen vkf olduu phesiz olan Yusuf Hs Hcib, eserinde mn (173 drtlk, aaxa), masal, hikmetler gibi halk edebiyatna da bavurmu olmas, halk ve il (yksek zmre) edebiyatna deer verdiini aka ortaya koymaktadr. Hele eserin yazlnda geni halk psikolojisinin en bata gelii, Kgar Trk edeb mektebine (kole) ok daha deiik bir zellik kazandrmtr. Eser, tarih Trk kltr ve geleneklerinin haznedrln olduu gibi korumu, muhfaza etmitir. Kutadgu Bilig, byk Mool istilsna kadar, Orta-Asya sahasnda Trk Dili ve Edebiyat ydigr olup, uzun yllar Trk edebiyat mektebinin yaamasna sebep olmutur.23 1507

Kutadgu Biligin mensur ve manzum Mukaddimesinin kimin tarafndan yazld bilinmemekle beraber, eski Kgar Trkesi nin nesir rnei olmas asndan, Karahanl edebiyat iin byk bir deer tamaktadr. Kutadgu Biligden, yaklak olarak, yz veya iki yz yl sonra yazld ileri srlmektedir. Yusuf Hs Hcib tarafndan yazld da sylenmektedir. Ancak, uslbu, muhtevas ve edasna baklrsa birinci iddiann daha doru olduu gr hkim grnmektedir. Elde mevcut olan nsha karlatrldnda, fihristlerdeki konularn farkl ve dzensiz olmas, Mukaddimenin bizzt Yusuf Hs Hcibin kaleminden kmad sonucunu dourmaktadr. 2. Kitb Dvn Lgtit-Trk XI. yzyln (H. V.) Trk Dili bideleri arasnda, hatta banda gelen Dvn Lgtit-Trk (telifi: 1072-1074, 1077) Trk dilinin, tam anlamyla, ansiklopedik bir eseridir. Bu deerli eserin yazar ise Mahmd Kgr (Mahmd b. Hseyin b. Muhammed el-Kgar)dir.24 Trkeden-Arapaya bir Szlk ve Trk Dili ve gramerinin ana kayna kabul edilen Dvn Lgtit-Trk, Karahanllar dnemi dil bidesi olmakla birlikte, yazl amacna uygun olarak, eserin ana metni Arapa olarak yazlm, Orta-Asyada yaayan Trk boylarnn det ve ananeleri, leheleri, folklor ve efsneleri, ineden iplie her eyleri tespit edilmi, stelik bu eserin Karahanl Hknna deil, Abbs halfesi el-Mukted Billha (1075-194) sunulmu olmasnn sebepleri vardr. Bunlar, Trk dilini Araplara retmek, Trk Dilinin dnya dilleri arasndaki yerini tespit, Araplarla daha sk mnsebette bulunmak gibi sebeplerdir.25 Karahanllar Devri dil ve edebiyat zelliklerini yanstan Dvn Lgtit-Trkde bulunan 7500 Trke kelimenin, rneklendirilmesi srasnda, mellif tarafndan rnek olarak seilen ve Trklerin mill ls olan hece vezni ile yazlm Koma (Koug, sagu) tarzndaki Trke drtlklerdir. Halk edebiyatmzn en eski (belki de ilk) rneklerini oluturan bu drtlkler, Efsnev Trk kahramanlarndan olan Alp Er Tungann (Efrsiyb) (M.. 62) kiilii etrafnda oluturulmu eski bir destann, kahramann lm ile ilgili son blmne it sanlan drtlkler dahil, kendi dnemine kadar yazlm olan iirlerdir. Esasen, Dvn Lgtit-Trkde ve dier kaynaklarda yer alan en eski Trk Halk iiri rneklerini konu, ierik ve ekil ynnden: 1. Lirik iirler, 2. Pastoral iirler, 3. Sava va kahramanlk iirleri, 4. Destanlar, 5. Atlar, eklinde bir tasnife tabi tutabiliriz. Dvn Lgtit-Trkde bulunan drtlklerden bir ksmnn IX., bir ksm da X. ve XI. yzyllara it olduu sylenebilir. ou Koma tarznda yazlm olan bu drtlklerde eit kfiye semas kullanlmtr. 1. abcb/dddb/cccb., 2. abab/cccb/dddb., 3. aaab/dddb. Hece lleri ise, genel olarak, 4 + 3 = 7; 4 + 4 = 8; 4 + 4 + 4 = 12 eklindedir. Karahanllar Dneminde verilen ilk slm eserler arasnda yer alan fakat, muhteva ynyle tamamen farkl, Trkeden Arapaya ilk szlk ve bir el kitab hviyetini tayan Dvn Lgtit-Trk 1508

hakknda, yurt iinde ve yurt dnda, gnmze kadar, bir hayli yazlp-izilmitir. Ancak, bu bidev eser hakknda ne kadar yazlp-izilse azdr.26 3. Atabetl-Hakyk Karahanllar dneminde devlet ve ilim merkezi olmas nedeniyle Kgar Tiliinde ve edebiyat ekolnde, Karahanllardan sonra da baz edeb eserler yazlmtr. Saylar kesin olarak bilinmeyen bu eserlerin banda Atabetl-Hakyk, Dvn- Hikmet, Rbgznin Ksasul-Enbiyas ve benzeri din eserler gelmektedir. Bunlardan Atabetl-Hakyk, devri iin geni bir yayl alan bulmu sfiyne bir eserdir. Yazl tarihi, tam olarak bilinmemekle beraber, XII. yzyl Trk Edebiyat mahsllerinden kabul edilmektedir. Yazar Mahmd-olu soyundan Edb Ahmed Yknek eserin dilini Trk Dili (Trk) diye adlandrd hlde, eserin sonunda yer alan Arslan Hoca Tarhann yazd takrizde, dorudan doruya Kagar tilinde yazldn vurgulamaktadr. Byle olmakla beraber, Atabetl-Hakyk, kendi dneminin klsik edeb Trkesinde yazlmtr. Edeb nevi ve konusu itibariyle dn ve ahlk olan Atabetl-Hakyk, dil ynnden baz farkllklar gstermektedir. Bu farkllk, Orta-Asyada verilen btn eserler iin geerlidir. Bu farkllk, yazarn kable mensbiyeti, mstensihlerin bilgi ve kltr seviyelerinden kaynaklanmaktadr. Bunlardan baka coraf ve kronoloji artlarnn da etkisi unutulmamaldr. Kaynaklardan elde edilen bilgilere gre, Edb Ahmed Yknek, Mahmudolu soyundan olup anadan doma am bir Karahanl Dnemi iridir. Ali r Nevnin (1441-1501) de iret ettii gibi, Edb Ahmed ann hikmet ve nkteleriyle tannm nemli Trk irlerindendir. Edb Ahmed in hikmetlerinden pek ounun, Orta-Asyada ayn trde iir syleyenlere maledilmi olmas ihtimal dhilindedir. Eserin Bat Trkistanda yazld kuvvetle muhtemeldir.27 4. Dvn- Hikmet Karahanl Trkesi zerinde, filoloji ve dilbilim asndan, en etkili ve kuvvetli edeb unsur, hi phesiz, Ahmed Yesevnin(v. 562/1166) Hikmetleri olmutur. XII. yzyl mutasavvf irlerinden olan Ahmed Yesev, Yesili (Bat Trkistan) bir Trktr. Hakknda en ok sz eden ve bilgi veren M. Fud Kprl (1890-1966), Ahmed Yesev ile, Anadoluda Ahmed Yesevnin deta izdm olan Yunus Emreyi (v. 720/1320) karlatrdktan sonra, corafyalar farkl olan bu iki mutasavvf irden, zellikle Ahmed Yesev, ilk Trk Tasavvuf Edebiyatnn gelimesinde ileri derecede etkili olmu, Hkniye Lehesi snrlarnn genilemesinde, olaanst varlk gstermitir. evresinde halkalanan renci ve mrdleri aracl ile, Karahanl Trkesinin Orta-Asya bozkrlarnn en cra kelerine kadar yaylmasnda Ahmed Yesevnin pay byktr. Ahmed Yesev, Ehl-i snnet inancn benimseyen, tarkatla erat, bir baka deyile medrese ile tekkeyi ahsnda birletiren, slm Dini ile yeni tanm olan Orta-Asya Trklerine yeni 1509

dinin esaslarn, bu dne zg olan tasavvuf dbn reten bir muallim ve bir mriddir. Btn mrn eitim ve retime vakfeden Ahmed Yesev, hikmetlerini nce talebe ve mridlerine okumu, daha sonra derlenerek kitap hline getirilmi, adna ise Dvn- Hikmet ad verilmitir. Bu eser, OrtaAsyada ilk defa tasavvuf dbn ieren bir eser hviyetini de tamaktadr. Dvn- Hikmetin yazld dil hakknda yaplan tartmalar bir tarafa brakarak, diyoruz ki, Ahmed Yesevnin Yeside (= Bat Trkistan) doduu ve 1166da (562) vefat ettii konusunda grbirlii olduuna gre, Karahanl Trkesinin yaylmas ve yaamasnda ve Dn-Tasavvuf edebiyatn olumasnda en ok emei geen, Onun kurduu ilk Trk tarkat olan ve sonradan Haydariyye, Bektiyye, Nakbendiyye gibi byk ve kuvvetli Trk tarkatnn esaslarn da douran Yeseviyye tarkatnn, bata Anadolu olmak zere, eitli shalara yaylmasnda, Onun yetitirdii derviler syesinde Orta-Asya, Anadolu ve dier sahalarn slmlamasnda, silhsz sava roln oynamtr. nk O, yaptklarn hep Allah rzas iin yapm, hep onu gzetmitir. Pr-i Trkistan Hce Ahmed Yesev hakknda verilen bilgileri tekrarlamak malmu ilmdr. O yzden, Ahmed Yesev ile ilgili bir bibliyografya oluturmann, daha doru olacan dnyorum.28 Bir deerlendirme yapmak gerekirse unlar sylenebilir: Uygur Hnlnn gerek vrisi saylmas dolaysyla Karahanl Devleti, ayn zamanda Seyhun ve Ceyhun rmaklar arasnda yer alan, yksek kltre sahip blgeyi de kendi idresi ve hkimiyeti altna alm olmakla, slm kabul edip benimsemi olan baz yksek meden milletlerin kltrlerinden de faydalanmay baarmlardr. Bu yzden Trk Karahanl Devleti, bu a -Orta Dou- Trklnn en yksek ve olgun meden bir devleti olmutur. Taassuba kaplmadan, sahibi bulunduu Bozkr medeniyeti ile yerleik medeniyeti deta mezcederek komu Uygur ve Trk-ran kltr etkisinden de uzak kalmamtr. Buna mukbil Trkler de, kendi medeniyetlerini ve dillerini, bakalarna alamakta gecikmemilerdir. Nitekim ortaklaa kltr kaynama ve al-verii, Balasagun ve Kagarla beraber, Karahanl Trk lkesinin snrlar iine alnan Sir Dery boyunda, zellikle kendini hissettirmi ve gstermitir. Karahanllar, dinlerine bal, gerek Mslman olmalar nedeniyle, din ynnden kendilerinden tamamiyle ayr olan Uygur Trkesinden faydalandklar gibi, edeb ekil, tarz ve karakter itibariyle ran ve Arap edebiyatlarndan fazlaca faydalanmay daha uygun bulmulardr. Bu yeni kltr gelimelerini, ana hatlaryla bize tantan Karahanl devletinin unutulmaz iki dnr, Kgarl Mahmud la Balasagunlu Yusuf Hs Hcib olmutur. Bunlardan birincisi olan Kgarl Mahmud, XI. yzyl Orta-Asyasnn en hazrlkl bir filolou olup, Trk Halk dili ve edebiyatn ayakta tutmu, Trk dilinin dnya dilleri arasndaki yerini salamlatrmtr. kincisi ise, dneminin klsik ve edeb Trkesini, edeb nazm ekline koyarak, Orta-Asya kltr aknda ran edebiyat srasna ve hizasna yerletirmeyi baarmtr. Bylece, Kagarl Mahmud, skenderiye Filoloji ekol metodunda Trk ve gramer geleneinin kurucusu, Yusuf Hs Hcibin ise Trk nazm edebiyat 1510

ekolnn mcidi sfatyla Trk milletine yeni bir kltr merkezi kazandrmlardr. Her ikisi de, Trk dilinin kaynamasna azmetmi ve ellerinden geleni yapmlardr. Bylece X. yzyl sonlarna doru, dnemin en gl Trk lkesi saylan Karahanllar ilinde, slm nda yeni bir Trk dili ve edebiyat vcda getirilmitir. Trk dili ve edebiyat, Trk-slm uruyla yurularak ilenmitir.29 Her dnemde olduu gibi, Karahanllar dneminde de Trk iiri, biri Halk, dieri Yksek zmre iiri olmak zere iki koldan gelitiini belirtmi, bunlardan Halk iirinin mill l olan hece ls ve mill nazm birimi olan drtlklerle oluturulduunu ve slm etkinin dnda kaldn; Yksek zmre iirinin slm l olan aruz ls ile ve genel olarak slm nazm birimi olan beyitlerle vcda getirildiini, sylemitik. Karahanllar dnemi Halk ve Yksek zmre iiri temsilcilerinin banda Balasagunlu Ysufu, Pr-i Trkistan Ahmed Yesevyi, Edb Ahmed Yknek ve benzerlerini gryoruz. Karahanllarda Dil ve Edebiyat konusu, bir makleye sacak kadar dar kapsaml olmasa da, en azndan o dnemin, zellikle de (932-1212) tarihleri arasnda gelien ve devam eden Trk Dili ve Edebiyat, bu dnemde Trklerin slm kabul etmi olmalaryla, yeni bir veche kazanm, Trklerin slm ncesi devlet teklt anlayyla slm sonras slm medeniyeti sentezi olumaya balamtr. Bu erevede lk slm Trk Edebiyat mahslleri ad verilen ilk eserler verilmeye balanmtr. Karahanllar Dneminde (932-1212) verilmi olan ve ilk slm Trk Edebiyat mahslleri adn alan eserler, bu dnem dil ve edebiyatnn temelini oluturmaktadrlar. Bunlar da, tpk Orhun Kitbeleri gibi, bir dnemin dil, kltr ve edebiyatn yanstmaktadrlar. Bu eserlerden her biri kendi nev-i ahsna mnhasr zelliklere sahiptir ve her birinin kimlikleri farkldr. Kutadgu Bilig bir siysetnme, Dvn Lgtit-Trk bir Trk dili ve kltr bidesi, Atebetl-Hakyk bir ahlk ve slm motifler manzmesi, Dvn- Hikmet ise Trk Tasavuf ve tarkat dstru, hviyetindedirler. slm sonras Trk Edebiyat, yzyllarca, kendilerine has kimlikleri olan bu bidev eserlerden beslenmitir ve beslenmeye de devam edecektir. 1 Bkz. M. Fud Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1980, s. 148 vd; Hakk Dursun

Yldz, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, stanbul 1987, VI, 26-34. 2 3 N. Sami Banarl, R. Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1997, I, 81. el-Mesd, Ebl-Hasen Ali b. el-Huseyn b. Ali, Mrcz-zeheb ve Medinl-cevher

(tahkk: M. Muhyiddin Abdlhahamid), Msr 1384 (1964), I, 42. 4 5 6 s. 27. 1511 Ykt el-Hamev, ihbddn Eb Abdillh, Muceml-Bldn, Beyrut, tsz., I, 368 (Bbil). Bkz. Rm, 30/20-22. Bkz. M. Fud Kprl, a.g.e., s. 25; Abdlkadir nan, Trklerin Yenisey Yaztlar, Trk Dili,

7 8 9 10

Yunus Emre, Risletn-nushiyye (Haz. U. Gnay, O. Horata), Ankara 1994, s. 2. Bkz. A. Dilar, Kutadgu Bilig ncelemesi, Ankara 1995, s. 51. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. A. Dilar, a.g.e., s. 52 vd. Bu dnemler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Ahmet Caferolu, Trk Dili Tarihi, stanbul

1984, I, 52 vd. 11 30. 12 13 14 A. Caferolu, a.g.e., II, 39. A. Caferolu, a.g.e., II, 39. Talt Tekin, Karahanl Dnemi Trk iiri, Trk Dili Trk iiri zel Says I (Eski Trk iiri), A. Caferolu, a.g.e., II, 39; Besim Atalay, Divan Lgatit-Trk Tecmesi, Ankara 1985, I,

Say: 409, Ankara-Ocak 1986, s. 81. 15 165. 16 Kutadgu Bilig nshalar hakknda daha geni bilgi iin bkz. R. R. Arat, Kutadgu Bilig I M. Fud Kprl, Trk Edebiyat Tarihi (Sade. O. F. Kprl, N. Pekin), stanbul 1980, s.

(Metin), Ankara 1979, s. XXXXIII vd.; M. Fud Kprl, a.g.e., s. 166 (ve Dipnot 14); Tuncer Glensoy, Kutadgu Bilig, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, stanbul 1986, VI, 16; A. Dilar, a.g.e., s. 38-39. 17 18 M. Fud Kprl, a.g.e., s. 167. Mslman yazar ve irler, slm gelenee gre, mensur eserlere Besmele, hamdele,

salvele ile; manzum eserlere ise Besmele, Tevhd, Mnct, Nat ile balarlar. 19 Mensur ve manzum Mukaddime, Tevhd, Nat ve vgler iin bkz. R. Rahmet Arat,

Kutadgu Bilig I (Metin), s. 1-3, 4, 10, 11-16, 17, 20, 23, 29, 654. Mukaddime iin ayrca bkz. A. Dilar, a.g.e., s. 71. 20 21 22 Bkz. A. Dilar, a.g.e., s. 71. Kutadgu Biligin ierii hakknda ayrntl bilgi iin bkz. A. Dilar, a.g.e., s. 82 vd. Kutadgu Biligde kullanlan alfabe konusunda bkz. R. R. Arat, Kutadgu Bilig I (Metin),

Giri, s. XXXII; ayn mellif., Trk Lehe ve veleri (Trk Milletinin Dili), Trk Dnyas El Kitab (Dil, Kltr, Sanat), Ankara 1992, II, 59-62. 23 A. Caferolu, a.g.Makle ve eser, s. 59-61. 1512

24 25

Ykt el-Hamev, Muceml-Bldn, IV, 488 (Kgar mad. ). Bkz. Tahir Nejat Gencan, Divn Lgtit-Trkte Dil Kurallar, Trk Dili Aylk Dil ve

Edebiyat Dergisi, Say: 253, Ankara 1972, s. 27. 26 Dvn Lgtit-Trk n btn ynleri iin bkz. M. Fud Kprl, Trk Dili ve Edebiyat

Hakknda Aratrmalar, stanbul 1934, s. 33-44; ayn mlf., Trk Edebiyat Tarihi, s. 156, 190; M. akir lktar, Byk Trk Dilcisi Kgarl Mahmut, Ankara 1946 (2. bas. 1971); Talat Tekin, Karahanl Dnemi Trk iiri, Trk Dili, Trk iiri zel Says I (Eski Trk iiri), Say: 409 Ankara 1986, s. 81157; Ahmet Caferolu, Karahanllar Devri Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab (Edebiyat), Ankara 1992, II, 58-59; Zeynep Korkmaz, Kgarl Mahmut ve Ouz Trkesi, Trk Dili Aylk Dil ve Edebiyat Dergisi, Say: 253, Ankara 1972, XXVII, 3-19; ayn Dergide: A. Dilar, Kgarl Mahmudun Kiilii, 20-22; Tahir Nejat Gencan, Dvn Lgtit-Trkde Dil Kurallar, 27-52; kr Kurgan, Dvn Lgtit-Trk zerine, 60-80; brahim Olgun, Kgarl Mahmutta Trklk Bilinci, 80-86; Attila zkrml, Kgarlya Gre Trklerde Askerlik, 87-95; Hikmet laydn, Dvnla lgili Baz Gzlemler ve Dnceler, 96-103; Kelly, James M., Dvn Lgtit-Trkn Yeni Basks zerine (evr. Hasan Eren), 104-108; G. G. Musabaev, Kgarl Mahmutun Yaam zerine Yeni Veriler (evr. H. Eren), 110-120; Hasan Eren, Soveskaya Tyurkologiya Dergisinin Dvn Lgtit-Trk zel Says, 121-24. 27 Atabetl-Hakyk hakknda detayl bilgi iin bkz. M. Fud Kprl, Trk Edebiyat Tarihi,

s. 174-178, Trk Dili ve Edebiyat Hakknda Aratrmalar, s. 45-112; A. Caferolu, Karahanllar Devri Trk Edebiyat (Atabetl-Hakyk), III, 61-62; ayn melf. Trk Dili Tarihi, II, 75-79; R. R. Arat, Atabetl-Hakyk, stanbul 1951, nsz-Giri 1-39. 28 Dvn- Hikmet hakknda bkz. M. Fud Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar,

Ankara 1976, ayn melf., Trk Edebiyat Tarihi, s. 192-196; A. Caferolu, a.g.Tarih, II, 80-82; Kemal Eraslan, Divn- Hikmetten Semeler, Ankara 1983, 1991, s. 32-46; Kemal Eraslan, Ahmed Yesev, TDV slm Ansiklopedisi, stanbul 1989, II, 159-161; H. brahim ener, Yesev Hikmetlerinin Kayna Olarak yetler zerine Bir Deerlendirme, Yesevlik Bilgisi (Haz. C. Kurnaz, M. Tat), Ankara 2000, 199-203. (Ayrca bkz. Yesevlik Bilgisinde (Ankara 2000) yer alan makleler). 29 Deerlendirmemizin bu ksm, A. Caferolunun bir maklesinden zetlenerek verilmitir.

(Bkz. A. Caferolu, Karahanllar Devri Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, III, 57-58).

1513

Hrizm Trkesi / Prof. Dr. Nuri Yce [s.793-803]

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Trkler Mslman olduktan sonra Orta Asyada gelien ilk edeb yaz dili Karahanl (Hakaniye) Trkesi, ikincisi Hrizm (Harezm) Trkesi, ncs de Timurlular zamannda gelien aatay Trkesidir. Hrizm kelimesi aslnda bir dou ran kavminin ad olup, sonradan bu kavmin yaad blge iin Arap tarihileri tarafndan yer ismi olarak kullanlmtr. Hrizm blgesi, Amu Derya (Ceyhun) rmann aa yatann sanda ve solunda, bugn Trkmenistan, zbekistan ve buna bal Karakalpakistan topraklar iinde kalan yerdir. Burada yaayanlara Hrizm Hrizmli; trl Trk boylarnn 11. yzyldan itibaren Hrizme yerlemesi, blge halknn trklemesi sonucunda oluan ve 13-14. yzyllarda gelien kark zellikli yaz diline de Hrizm Trkesi denir. Amu Derya rmann verimli deltas ve kylar eskiden beri bu yredeki kltr ve medeniyetin gelimesinde mhim rol oynamtr. Doudan ve gneyden gelip Karadenizin kuzeyine, dil boyuna, Rusya ilerine ve skandinav lkelerine giden ticaret kervanlarnn bu blgeden gemeleri Hrizmin nemini daha da arttrmtr. Gelimi ve merkez bir lke konumunda olan Hrizm, komu bozkrlardaki gebe halkn al veri ihtiyalarn gidermek iin srekli gelip gittikleri bir blge idi. Kaynaklarn bildirdiine gre Hrizmliler eskiden beri kltr ve medeniyette yksek, sanat ve ticarette baarl, sulu tarmda ileri bir durumdaydlar. Kendilerine zg ayr dinleri, dilleri, ayr takvim, ayr l, tart ve para sistemleri vard.1 Hrizm 717 ylnda slam ordular tarafndan fethedildi. Tam 300 yl sonra, 1017de Gazneli Mahmud Hrizmi alp burann idresini komutanlarndan Altun Taa brakt. Daha sonra elden ele dolaan ynetim 1041 ylndan itibaren Kpak ve Kangl boylarndan olan komutanlarn elinde kald. Seluklulardan ar Beyin Hrizme girmesiyle lke Seluklularn idaresine geti. Sultan Sencer, 1098 ylnda Kutbeddin Muhammedi Hrizmah unvan ile Hrizm valiliine tayin etti; bylece Hrizmhlar sllesi balam oldu. Bunun olu Hrizmh Atsz Devrinde (11271156), Hrizm blgesi yar mstakil bir devlet haline geldi. Daha sonraki birka hkmdar zamannda da glenip gelime srd. Aladdin Muhammed Devrinde (1200-1220) bir imparatorluk olmu iken doudan gelen Mool istilas ile ykld. Hrizm Blgesinin Trklemesi ve Hrizm Trkesinin Olumas Hrizm blgesinin yerli halk Hrizmliler bir dou ran dili olan Hrizmce konuuyorlar ve yazyorlard. Hrizmlilerin bu dili 11.-13. yzyllarda yaygn biimde kullandklarn biliyoruz.2 14. yzylda bile bu dili bilenler vard.3 Fakat blge halknn Trklemesiyle bu dil unutulup kayboldu.

1514

Arap corafyaclarnn daha 10. yzylda Hrizmde kaydettikleri Barkan (Bakran), Barkan, arouz, Grlen, Grledi, Karasu, Klavuz, Suburn, Temirta, vs. gibi baz Trke kii ve yer adlar4, Trklerden bu blgeye 10. yzyldan nce gelip yerleenler olduunu gsterir. Nitekim Amu Deryann dousundaki gebe Ouzlarla yaplan ticaret iin nemli bir merkez olan Baratigin kasabas daha slamiyetin bu blgeye yaylmaa balamasndan itibaren Trklerle meskun bir yer olarak bilinmektedir.5 Gazneliler zamannda, eitli Trk gruplar Harizme g etti, zamanla buradaki nfus ran asll yerli halk aleyhine ve Trkler lehine deiti. Seluklular zamannda Ouzlarn yan sra, Kpak, Kangl ve teki Trk boylarnn da Hrizme gelip yerlemeleri blgenin Trklemesini hzlandrd ve Hrizm bir Trk lkesi oldu. Trk ailelerin gelii Mool istilas srasnda ve sonrasnda da devam etti. Nfsunun ou Trk olan Hrizmde, konuulan dil nfsa uygun olarak Trke olmakla birlikte, karma bir ekil ald. Karahanl Trkesinin yaz, imla gelenei ve zelliklerine bal olan Hrizm Trkesi, bu blgeye yerleen eitli Trk boylarnn lehe ve azlarndan birok lgat ve gramer unsurlaryla kendisine has bir hviyet kazanp yeni ve karma bir yaz dili oldu. Bylece Harizmde yaayan Trk gruplarnn azlarndaki syleyi zelliklerinden nemli bir ksm yazya yansd. Gaznelilerde ve Seluklularda halkn ve ordunun dili Trke olmasna ramen, resm yazmalarda, edeb ve ilm eserlerde Arapa veya Farsa kullanlyordu. Fakat Hrizm blgesinde Trke, bu bakmdan daha itibarl bir konuma ykseldi; yalnz halkn konuma dili olmakla kalmad, ayn zamanda yazlan eserlerde de en yaygn dil olmak derecesine eriti. Hrizm Trkesi zelliklerine ship eserlerden bize kadar gelen ilk rnekler 13. yzyla ittir. Gnmze ulaabilen edeb eserlerin ou 14. yzylda yazlmtr (lk dnemlerine ait baz yazma eserlerin Mool istilasnda kaybolmu olduu ihtimali de unutulmamal). Hrizm Trkesi yalnz Hrizmde kalmayarak Altnordu Devletinin belli bal ehirlerinde, zellikle bakent Sarayda, hatt Krmda bir kltr ve edebiyat dili olarak kullanld. Harizmde yazlan baz eserlerin daha uzak lkelere, mesela Msra ve Trklerin bulunduklar teki blgelere gtrlp, oralarda oaltlarak okunduu bunlarn istinsah kaytlarndan anlalyor. Hrizm Trkesi dil ydigrlarndan gnmze ulaan mhimleri unlardr: 1) Mukaddimetl-Edeb: Dil, edebiyat, tefsr, hads ve kelm bilgini Mahmud b. mer ezZemaher6 Mukaddimetl-Edebi, Arapa renmek amacyla saray ktphanesi iin bir kitap isteyen Hkmdar Harizmah Atsz iin yazd. Atszn 1127-1156 yllar arasnda hkmdarlk ettii ve Zemaherinin 1144 ylnda ld dikkate alnnca, kitabn yazlnn 1127-1144 yllar arasndaki bir tarihte olduu anlalr.7 Mukaddimetl-Edeb, Arapa renmek isteyenlerin kullanabilecekleri biimde hazrlanm, pratik bir szlktr. Arapa kelime, ibare ve ksa cmlelerden oluan esas metin iri ve kaln yazyla, 1515

bunlarn altnda Trke veya baka dildeki anlamlar ince ve kk yazyla yazlmtr. Bir nceki kelime veya cmle ile bir sonraki arasnda bir ba yoktur. Kelime veya cmlelerin sralan, o adaki lgatilik geleneince Arapann kendi alfabetik sistemine gre yaplmtr. Kitap 5 blmden oluur: 1) simler: Konularna gre sralanm ve Arapa her ismin okluk ekli de yazlmtr. 2) Fiiller: Fiil kalplar olan bablara gre, her bab kendi iinde ilgili fiilin yapsna gre, yapca ayn olan fiiller de yine Arapada o ada uygulanan alfabetik sraya gre dizilmiler, ayrca her fiilin mastar ve gerektii yerde geni zaman kipi de gsterilmitir. 3) Harfler: sim ve fiil dnda kalan (edat, ba, prepozisyon gibi) teki gramer unsurlar bu ad altnda verilmitir. 4) sim ekimi. 5) Fiil ekimi. Bu blmlerden en uzunu, btn eserin ortalama 3/4 (drtte n) oluturan fiiller blmdr. simler blm eserin ancak 1/4 (drtte biri) kadardr. teki blmler ise bir ka sayfadan ibaret olduu (ayrca mevcut nshalarn hibirinde Hrizm Trkesi tercmeler bulunmad) iin eser iinde nemli bir yer tutmaz. Mukaddimetl-Edebin gnmze ulaan en eski nshalar 13-15. yzyllardan kalmadr. Sadece Hrizm Trkesi ile tercmeli olduu bilinen nshalarn says 20den fazladr.8 Daha sonraki yzyllarda istinsah edilmi olan Arapa metin altnda Farsa, aatayca9 ve Osmanl Trkesi ile tercmeli nshalar da pek oktur. Bunlardan baka eski Hrizmce10 ve Moolca11 tercmeli birer nsha bulunmu ve ilenmitir. Eser iindeki Hrizm Trkesi dil malzemesi zerinde yakn zamanlara kadar esasl bir aratrma yaplmamt; almalar daha ok Arapa12, Farsa, Moolca,13 Hrizmce14 gibi baka diller iin yaplmt. Son zamanlarda Mukaddimetl-Edebdeki Hrizm Trkesi tercmelerin, Trkenin o zamanlardaki sz varl iin ne kadar deerli ve nemli bir kaynak olduu anlalmtr.15 Mukaddimetl-Edeb, Trke iin btn ile ilk kez N. Yce tarafndan incelenmi, giri, metin ve indeks olarak hazrlanm ve TDK yaynlar arasnda kmtr.16 Eksik bir nsha olmasna ramen bu yayn, sahip olduu 3506 madde ba kelime kadrosuyla, Trkenin Divn Lgtit-Trkten sonra en zengin dil ydigardr. Ayrca imdiye kadar yaymlanm pek ok eski kaynaklarda olmayan baz ndir kelimeler Mukaddimetl-Edebde bulunmaktadr.17 2) Nsreddin b. Burhneddin er-Rabznin Ksasl-Enbiy adl eseri: Ksaca Rabz18 diye bilinen mellif bu eseri Mvernnehirde (muhtemelen doum yeri olan) Ribt Ouzda, Farsa bir tercmeden Trkeye uyarlayarak.19 H. 709da20 yazmaa balayp H. 710 (M 1310)da21 bitirmi, ve aatay Han Tarmairinin emirlerinden Mslman Mool Prensi Nsreddin Tok Boaya sunmutur.22

1516

Ksasl-Enbiynn pek ok yazmalar var. En eski ve iyi nshas, dil bakmndan da en mhim olan Londrada bulunmaktadr (British Museum Add. 7851). Petersburgda 6, svete 2, Paris ve Bakde de birer nsha var. Ksasl-Enbiynn baz blmleri veya btn zerinde almalar yaklak olarak 150 yldan beri yaplagelmektedir. N. . lminskiy, Petersburg Akademi nshasn ve Kazanda bulunan drt zel nshay esas alarak Ksasl-Enbiyy ilk kez yaymlad (Kazan 1859). Daha sonra N. F. Katanov23, P. Melioranskiy24 ve S. E. Malov25 baz mnferit alma ve yaynlar yaptlar. J. Schinkewitsch, Londra nshasnn dil zelliklerini doktora tezinde inceledi (Berlin 1926).26 K. Grnbech eserin btnn tpkbasm halinde yaymlad (Kopenhagen 1948).27 Grnbechin neri zbek harflerine aktarlarak Takentte iki cilt halinde basld.28 Grnbechin tpkbasm A. Ata tarafndan transkripsiyonlanarak metin ve dizin halinde iki cilt olarak Trk Dil Kurumu yaynlar arasnda kt.29 Kssl-Enbiya zerinde 1959a kadar yaplan yayn ve almalar iin u eserlere baklabilir: AGATAY, Saadet: Trk Leheleri rnekleri 1. VIII. yzyldan XVIII. yzYla Kadar Yaz Dili. (Ankara 1963), 139-158; Eckmann, Jnos: Das Chwarezmtrkische. PhTF I (Wiesbaden 1959), 114-115. Sonraki almalar iin: A. Ata: Nsrddin bin Burhnddin Rabz: Ksasl-Enbiy (Peygamber Kssalar) I: Giri-Metin-Tpkbasm. Ankara (TDK 681-1) 1997, s. XX-XXII. Eserin konusu, adndan da anlald gibi, peygamberlerin hikyelerini ierir. Kitap nce bir mukaddimeden sonra, yaratl ve dem kssas ile balar, daha sonra srasna gre teki peygamberlerin kssalar ile devam eder. Hz. Ysufa (65r-110v), Hz. Musya (11r-131-r), Hz. Muhammede (181r-238v) ve drt Halife ile Ehl-i Beyt mensuplarna (238v-249r) kitapta daha fazla yer verilmitir. Ksasl-Enbiynn dili sde bir nesirdir; fakat yeri geldike konuyla ilgili olarak Arapa ve Hrizm Trkesi baz manzum paralar da bulunur. Hepsi 43 para olan bu iirlerin toplam 484 dize tutmaktadr.30 Rabgz, Hrizm Trkesini, Arapay ve Farsay ok iyi biliyordu. Dili akc ve ustaca kullanmas sayesinde, din konular ok gzel bir slupla ifade etmi, bu yzden eseri geni evrelerce zevkle okunmutur. Kitabnn balangcnda bu kitbn tzgen, tat yolnda tizgen, masyet yabann kezgen, az azulu, kp yazuqlu, Ribat Ouzlu Burhan ol Qad Nsr (2r/17-19) eklindeki secili szlerin baarl bir stad kaleminden kt hemen farkedilir. Kitapta konuya uygun biimde serpitirdii iirlerden anlaldna gre Rabguzi hem o zamanki islam edebiyat iindeki Arap, Fars kltr ve edebiyatn hem Trk edebiyatn ok iyi biliyordu. iirlerinde gazel ve kasideye uygun olarak aruz veznini kullanm olmasna ramen, baz drtlklerdeki vezin hem aruza hem Trk halk iirindeki hece veznine de uygun dmekte ve bu biimiyle Divan Lgatit-Trkteki drtlkleri hatrlatmaktadr. Mesela: Kz krgeni ceml ol, Sevmek an hell ol, Anda ceml krben, Kim sevmese vebl ol 1517

(KE 78v/18-19) 3) Munl-Mrd: Hrizmde, Ramazan 713 (Aralk 1313) te yazlan manzum, mtekarib veznindeki bu eser, din konulardan ve tasavvuf dbndan bahseder. Hrizm bilginlerinden slm31 adl birinin (veya son blmn rgenli eyh eref Hoca32 diye bilinen bir limin) yazd sanlan bu eserin tek nshas Bursada Orhan Kitaplnda, eitli risaleler ieren bir mecmua iinde bulunmaktadr. Bunu bilim lemine 1926 ylnda Z. V. Togan tantt.33 Munl-Mrd, ad geen mecmuada 186-211. yapraklar arasnda, toplam 51 sayfadr. Z. V. Togana gre Munl-Mrdin yazs H 9./M 14. yzyl risalelerindeki yazlara benzer.34 Eckmann bu nshann 15. yzyln ilk yarsnda istinsah edilmi olduunu tahmin ediyor.35 Her sayfada 16-17 satr var, ara sra sayfa kenarlarna yazlan satrlarla birlikte Munl-Mrd yaklak olarak 900 beyit kadardr. Munl-Mrdi R. Toparl yaymlad.36 Munl-Mrd bir mukaddime ile balar, sonra srasyla man, Allah ve rasln bilmek, vaz ve nasihat; temizlik ve ykanmak, teyemmm, namaz ve namazla ilgili konular; zekat, zellikle hayvan besleyen gebelerin ne kadar zekat verecei; avclk, kurban; faizin haraml; alm-satm konular yer alr. Daha sonra tasavvuf konular anlatlr. Munl-Mridin imlasnda baz sesli harfler hareke ile gsterilmitir. Dili islam devir mterek Orta Asya Trkesi geleneine bal, fakat Hrizm blgesinde mahall lehelerin yaz diline girmesiyle oluan karma zellikler tar. Vezninin Kutadgu Bilig ve Atebetl-Hakayk gibi ayn vezinde (feln feln feln fel) olmas da Munl-Mrdin Orta Asya geleneine balln gsteren bir baka husustur. rng zre nrdn bitilmi bitig, Okp uksa bolmas mun kp tetig, Yonar mu aytl bak z zin? Nie bolsa edg bilenmi yitig.

4) Muhabbetnme: Hrizmnin 754 (1353)te Snakta, muhtemelen Muhammed Hoca Begin saraynda yazd bu manzum eserin biri Uygur, dieri Arap yazsyla iki nshas var. Uygur harfli nsha Yezd ehrinde 6 Receb 835 (1432) de, Mr Celaleddin Fruz ah37 iin Mansur Bah38 tarafndan istinsah edilmi olup Londrada bulunmaktadr (British Museum Or. 8193). Arap harfli olan da yine Londradadr (Ad.7914, 290v-313v) ve 16. yzylda kopya edilmitir. Uygur harfli olan daha eski, fakat 53 beyit eksiktir. stanbulda (Millet, Ali Emir 86) bulunan bir mecmua kenarnda Muhabbetnmeden toplam 70 beyit kadar baz paralar var. T. Gandjei Muhabbetnmeyi tpkbasmyla birlikte yaymlad.39 Muhabbetnme zerinde A. M. erbak (1959) ve E. N. Nadjip de (1961) almalar yaptlar.40

1518

Muhabbetnme mesnevi tarznda, aruzun hezec (mefln mefln feln) vezniyle yazlmtr. Hrizm Trkesinin zelliklerini dil bakmndan teki eserler kadar temsil etmez. ok ge istinsah edildii iin dilinin mstensihlerce ksmen aataycaya uyarland, manzum olduu iin de vezin ve kafiyede Arapa, Farsa kelimelere gereksinim duyularak sz kadrosunun belli kelimelerle snrl kald sylenebilir. 5) Nehcl-Ferds: Hrizm Trkesinin mhim kaynaklarndan olan Nehcl-Ferdsin bilinenen nshalar41 arasnda en mkemmeli Zeki V. Togan tarafndan bilim lemine tantlan nshadr (Sleymaniye Ktp. Yeni Cami 879).42 Bu nshada kitabn yazar, yazl tarihi ve yeri belirtilmemise de, Muhammed b. Muhammed b. Hsrev el-Hrizm adl kii istinsah iini mellifin lmnden drt gn sonra, 6 Cemaziyelevvel 761 (26 Mart 1360) tarihinde bitirdiini kaydetmitir. Yine iindeki baz kaytlardan eserin Msra gtrld, oradan stanbula getirildii anlalmaktadr. Kazanl . Mercan zel ktphanesinde bulunan bir Nehcl-Ferds nshasndan daha 1885 ylnda bahsetmi ve bu nshann 759/1358 ylnda Altnordu Devletinin bakenti Saray ehrinde istinsah edildiini, kitabn sonunda bulunan Mahmud b. Ali es-Saray meneen ve l-Bulgar mevliden ve l-Kerder adn mellif ve mstensih olarak belirtmi; bu bilgi bugne kadar bu eser zerinde alanlarca da kabul edilegelmitir.43 Buna gre Nehcl-Ferdsin yazar aslen bir Bulgar Trk olan, Kerder44 doumlu, Saray45 ehrinden Ali olu Mahmud adl bir kimsedir. Ne yazk ki bu nsha daha sonra kaybolmutur. Zeki V. Togan hakl gerekelere dayanarak, Nehcl-Ferdsin Hrizm blgesinde yazldn, mellifinin de, mstensihinin de oral olduunu ileri srer. Mensur (dzyaz) bir eser olan Nehcl-Ferds Mslman halka dnya ve ahiret iin gerekli bilgilerin verildii, bab denen drt ana blmden ve her bir babn alt blm olan onar (toplam 40) fasldan oluur. 1. Bab: Peygamberin (Hz. Muhammed) faziletleri; 2. Bab: Hlef-i Ridn denen drt halfenin (Ebu Bekir, mer, Osman ve Ali), ehl-i beyt (Fatma, Hasan, Hseyin) ve drt imamn (mam- azam Ebu Hanfe, mam afi, mam Mlik, mam Ahmed b. Hanbel) hayatlar; 3. Bab: nsanlar Allaha yaklatran iyi ameller; 4. Bab: Allahtan uzaklatran kt ameller hakkndadr. Her fasl, o fasln konusuna uygun Arapa bir hadis metniyle balar, bunun Trke tercmesi verildikten sonra, o hadisin anlam ve konusuyla ilgili olarak, tannm Mslman limlerinin eserlerinden gr ve hikyeler nakledilir. Nehcl-Ferdsin onar fasllk drt babtan olumas, bablardaki fasl saysnn toplamnn 40 olmas ve her fasln bir hadis ile balayarak eserde toplam 40 hadis bulunmas, onun, slam edebiyatta balbana bir tr olan Krk Hadis kitaplarndan olduu kanaatini uyandrmtr.46 Mellif, halka din bilgiler ve faydal tler vermek iin bu eseri yazm, bunun iin eserinde halkn anlayaca sade bir dil kullanmtr. Okuyucuyu usandrmamak, ilgiyi ekmek ve dikkati uyank

1519

tutmak iin, anlatt konulara uygun hikyeleri akc bir dille, ustaca sunmutur. Eserin ksa zamanda oaltlarak geni halk kitlelerince okunduu anlalmaktadr. Tamam harekeli olan metin, dil aratrmas iin gayet elverili ve nemlidir. Yeni Cami nshas, daha mellifin salnda kopya edildii iin, aslna uygun biimde oaltlm ve bylece bir takm yanllklardan korunmutur. Z. V. Togan bu nshay tanttktan sonra, baz ders kitaplarna47 metin rnekleri alnd, dil zelliklerinden bahsedildi; dili zerinde tez, makale vs gibi almalar48 yapld. Nihayet eser J. Eckmann tarafndan tpkbasm hlinde yaymland (Ankara 1956).49 Eckmannn hazrlad transkripsiyonlu metin, lmnden sonra Trk Dil Kurumu yaynlar arasnda kt (Ankara 1984).50 Eserin dizini de yine ayn kurumda yaymland.51 6) Harizm Trkesi Kuran tercmesi: slamiyetin ranllar ve Trkler arasnda yaylmasndan sonra, bu dinin kutsal kitab Kuran Farsaya ve Karahanl Trkesine evirildi. Farsaya eviri daha 10. yzyln sonlarnda, Saman Hkmdar Ebu Slih Mansur ibn Nh zamannda (H. 350-366/M. 961-977), bilginlerden oluan bir komisyon tarafndan yapld.52 Trkeye ilk evirinin, bu komisyonda bulunan spicabl (imdiki adyla Sayram) bir Argu Trk tarafndan komisyon almas srasnda yapld sanlyor.53 Daha sonra dou Trklerince bu ilk tercmeden oaltlarak baz nshalar yapld anlalmaktadr.54 Bu nshalardan bilinenlerin says altdr; birisinde yer yer Ouz Trkesi zellii de grlr.55 Bu nshay ileyip yaymlayanlar, kark zelliklerinden dolay bunun dilini Hrizm Trkesi saymlardr.56 Eserin Trke dil malzemesindeki zellikler bir btn olarak incelendiinde, bazlar iin bu adlandrmann yerinde olduu grlr; fakat bazlar iin daha farkl bir durum ortaya kar.57 Hrizm Trkesi Kuran tercmesi (Sleymaniye Ktp. Hekimolu Ali Paa 2) son yllarda yaymland: G. Saol: An Inter-Linear Translation of the Quran into Khwarazm Turkish/Harezm Trkesi Satr Aras Kuran Tercmesi I: Introduction and Text/Giri ve Metin; II: Glossary/Szlk; III: Facsimile/Tpkbasm. Harvard 1993, 1995, 1996, XL+369, XXIII+310, 301 S. 7) Kark dilli Kuran tercme ve tefsiri: Ba ve sonundan eksik olduu iin kimin, ne zaman ve 3966). E bilim alemine duyurulmutur.58 Daha sonraki yllarda eserin bir ksm zerinde bir ka renciye yksek lisans tez almas yaptrlmtr. Toplam 222 yaprak olan yazmann ilk yapra 49. Sre (Sretl-Hucurt) ile balyor ve son yapra 111. Sre (Sret Eb Leheb) ile bitiyor. Buna gre yazmann, sondan sadece 3-4 yapra eksik olmasna ramen batan epeyce ksm yoktur. Mevcut yapraklar, Kurann ancak 1/6s (altda biri) kadarn ieriyor. Bu da bize eserin aslnn -drt cilt hlinde olduunu dndryor.

1520

Eserin dili, gramer ekilleri ve sz varl bakmndan kark bir durumdadr. Hem dou hem bat Trkesi gramer unsurlar i iedir. bol-~ ol-; taq ~ daq, ti-~ di-, ton ~ don, tokuz ~ dokuz gibi ikili ekiller bir arada bulunmaktadr. Ouz Trkesi zelliklerinin fazlaca bulunduu Harizm Trkesi zellikleri eserin btnnde grlr. Arapa yetler ve Trke tercme ve tefsirden oluan metin %80 harekelidir. Sesli harfler iin elif, vav, ye harflerinin az kullanl, mellif veya mstensihin Karahanl imla geleneine bal kalmadn, Ouzlarn Anadoluda kullandklar imlaya yakn bir yol izlediini gsteriyor. Sonu -n ile biten baz kelime veya ekler yazlrken -n harfi yerine tenvin kullanlm: aatann, baldann, habarnn, senn, vs gibi. 8) Kutbun Husrev rni: Aslen Hrizmli veya Mverannehirli olduu sanlan Kutb, manzum bir eser olan Hsrev irini Altnordu Hkmdar Tini Beg Han (1341/1342) ve ei Melek Hatun adna yazd. Nizmnin Husrev rn adl mesnevisinin evirisi olan bu eserin bilinen tek nshas Pariste bulunmaktadr (BN, Mss. Turcs AF 312). Bu nsha Msrda Altn Boa hizmetinde bulunan ve bir Kpak Trk olan Berke Fakih59 tarafndan 25 Safer 785/29 Nisan 1383te istinsah edilmitir. Nizmnin eseri 5700 beyit olduu halde, Kutbun evirisi sadece 4370 beyittir. eviri ksaltlarak yaplm olabilir. Husrev rn ile A. nan (TDB Seri III, No 14-15, Ankara 1951, s. 5-28), A. Zajaczkowski (RO 19, 1954, s. 45-123; 1958, 1961) ve A. N. Samaylovi (TDB Seri I, No 12, Ankara 1935, s. 34-49) ilgilenmiler ve baz metinler yaymlamlardr. N. Haceminolu, Husrev rnin dil zelliklerini ve transkripsiyonlu metnini yaymlad (Kutbun Husrev irini ve dil hususiyetleri. stanbul 1968, XIV+477 S.). Hsrev irin, Altnordu blgesinde yazlm ve Altnordu hkmdarna sunulmu olduundan Kpaka zellikler gsterir. Ayn zamanda Hrizmde yazlan ve Hrizmli melliflerin eserleriyle de baz benzer zellikler gsterir. Bundan dolay hem Kpak hem Hrizm Trkesi eserleri arasnda saylabilir. Hsrev irin metni e ~ i konusunda i ynndedir: big bey, bisle-beslemek, iv ev, timr demir, tive deve; bu hliyle Kpak zellii gsterir: b-~ m-konusunda m-ynndedir: men ben, mung sknt, ming 1000, mn-binmek; g ~ v konusunda v ynndedir: kav-(<kov-<ko-) kovmak, sovuk sovuk, yavuk (<yaguk) yakn; t-~ d-konusunda t-tarafndadr: ta d, tatl tatl, telim ok, tolu dolu, trlg trl; sadece bir ka kelimenin bir-iki yerde d-li ekli de grlyor: da ve, di-demek, deli, degl. Hsrev irin bir eviri olmasna ramen, Kutb gerek nazmda, gerek ifadede gsterdii baarsyla yetenekli ve usta bir air olduunu kantlamtr. 9) Yazar belli olmayan Mircnmenin biri Uygur yazsyla Heratta Mlik Bahinin 10 C.-hir 840/20 Aralk 1436da istinsah ettii (Paris Bibl. Nationale, Suppl. turc 190, 1v-69r), teki 20 Receb 1521

917/13 Ekim 1511de Msrda Nreddin Ali b. Kikine Seyyid Ali et-Tliqnnin istinsah ettii Arap harfli nsha olup stanbulda (Sleymaniye, Fatih 2848, 1v-12v) bulunuyor. Miracnmeyi A. Pavet de Courteille 1882de yaymlad.60 Franszcadan Almancaya da evrilerek 1977de tekrar yaymland.61 Mircnme dni ieriklidir. Hz. Muhammedin mirac, yani Mekkeden Kudse gidii, oradan ge ykselii, peygamberle grmesi, cennet ve cehennemi seyredii, Kaf dona uray, vs anlatlr. 10) Mifthul-adl adl anonim fkh kitab da ahlak hikyeler ieren bir eserdir. J. Eckmann PhT I ve IIdeki makalesinde Hrizm Trkesi zellikleri tayan eserler arasnda bunu da gstermitir. Hrizm Trkesinin Dil zellikleri Hrizm Trkesi, Hrizm blgesine yerleen eitli Trk boylarnn lehelerinden oluan karma bir yaz dilidir. Yaz ve imlada Karahanl Trkesi gelenei devam eder; fakat ses, ekil ve sz varlnda Hrizm blgesindeki etnik gruplarn dil ve lat zellikleri grlr. Fonetik, morfolojik ve leksikolojik zelliklerin en belirginleri zetle unlardr: *) nller (vokaller): Kapal ile 9dur: a, e, , , i, o, , u, . Trke kelime kklerinde bulunan, fakat yazda ou zaman gsterilmeyen e ile i arasnda sylenen kapal Hrizm Trkesinde y ile yazlm, zellikle Nehcl-Ferdsteki hareke sistemiyle baka eserlerdekinden daha titiz fonetik bir imla uygulanarak y harfinin stne bir de stn (fetha) konup harekelenmi, bylece bu nlnn e ile i arasnda sylendii belirtilmitir: b, bg, l, rte gibi. *) nller Trke kelimelerde genel olarak yazlm; bunun iin ! elif, vav, ye harfleri kullanlm, baz durumlarda okumay kolaylatrmak iin harekeye de yer verilmitir. lk hecede yanl okuma ihtimaline kar baz kelimelerde nl yazlmsa da, uzun olmayan nller bir imla gelenei olarak yazda gsterilmemitir: tak, kaan, kata, tapa, yana gibi. Eer metin Nehcl-Ferds gibi harekeliyse yazlmayan nlnn nasl okunaca hareke ile belirtilmitir: ba ba, ta d. lk hecede asl uzunluk zellii olan nller ise yazlmaktadr: b yara, t ~ d ta. *) Hrizm Trkesinde genel olarak nl uyumu vardr. Trke kelimelerde bu uyum Hrizm Trkesinin ilk eserleri olan Mukaddimetl-Edeb ve Ksasl-Enbiyda daha fazladr. teki eserlerde baz eklerin nlleri az da olsa uyum d bir yuvarlaklama sergiler. Bunlar a) yelik: +um (<+m): yem+m (H) (benim) yiyeceim, ew+mz (NF) evimiz; +ung (<+ng): oram+ung (senin) sokan, nefs+ngz siz kendiniz. b) lgi eki +nung (<+nng): kim+nng (NF) kimin?, karndam+nung (NF) kardeimin. c) Zarf fiil-up (<-p <-p); ) isimden sfat veya isim yapan +lu (<+l), +luq (<+lq), +suz (<+sz); d) Fiilden isim yapan +/+g; e) Fiilden fiil yapan-l-,-n-,--eklerinin asl veya yardmc nllleri yuvarlaktr. 1522

*) Mukaddimetl-Edeb ve Ksasl-Enbiyda yuvarlaklama daha azdr: yigitlik+ning (ME) genliin, Sleymn+nng (KE) Sleymann; at+llar (ME) atllar, min-ip (KE) binip. *) nl uyumuna uymayan, dz vokalli ekler: yelik 3. . eki + (s) ; Nesne eki +n, +n; kma eki +dn; Grlen gemi zaman-d; renilen gemi zaman-m; Yapm eklerinden +i (bz+i dokumac), + (qon+ komu); +q, + (bldur+ geen ylk), +ki (stn+ki stteki); +l +l (s+l Yaqb+l sa ve Yakup), Sra saylar yapan +n, +un. *) Baz ekler ok kez yuvarlak nl iledir: Bunlar-duq; +ru, +aru; +u;-ur,-yur;-u,-yu;-un; +mtul;-uq;-dur,-tur-,-ur-,-uz-,-ur-ve soru eki mu. *) Arapa ve Farsa asll kelimeler ounlukla kaln nll ekleri almaktadr. Byle kelimelerin art damak nlleriyle sylendii dnlebilir: canbat+l, kfr+lq, payambar+a, din+a, lm+raq. Fakat baz Arapa kelimelerin ince eklerle yazld da grlr: mescid+ge, hased+lig. *) nszler (konsonantlar) unlardr: b, c, , d, 9 (), f, , g, h (kaln), h (hrltl), h (ince), j, q (qaf), k (kef), l, m, n, p, r, s, , t, v, w, y, z. Arap alfabesiyle yazlm Trke metinlerde Trke seslerin bazlar karlanamadklarndan bir takm glkler her zaman olagelmitir. Hrizm Trkesinde de bunlara rastlanr. ranllarn ve sonra onlar rnek alarak Trklerin p, , g sesleri iin Arap alfabesine ekledikleri noktal ve harfleri ile ift izgili harfi de metinlerde grlr. Ancak yazda ok kez bunlarn ayrt edici noktas ve izgisi gsterilmediinden p, , g sesleri yine ok kez +, 9, v ile yazlagelmitir. *) Eski Trkenin b sesinden deierek bir sre b ile v arasnda bir w sesi olarak telaffuz edilen harf, yazda noktal f biiminde gsterilir; fakat bu ses iin nokta yerine tek noktal f n ile de yetinildii grlr. Bu veya tek noktal , n f yerine, vav yani v yazld da olur. *) Kaln ve ince ekilleri olan Arap harflerinden te / ile t _, sad V ile sin N kark kullanlmtr. *) Bir sessizin ift sylendii durumlarda edde kullanlr: tutt, kullarm, ya gibi kelimelerde ift sylenen harfler aslnda tek yazlr, fakat eddeden dolay ift okunur. *) Arap ve Fars dillerinden Trkeye gemi kelimeler genel olarak (pek az istisna dnda) kendi imlalarna gre yazlrlar. Arapaya has se 5, ayn f, dat Z, t ^, z b harfleri, bulunduklar kelimede aslna uygun biimde korunur. Hrizm Trkesine gemi kelimelerdeki bu harfler okunurken herhalde telaffuzu Trkedeki en yakn bir sesle karlanyordu. *) Arapa ayn j ile gsterilen ses Trke kelimelerin banda bulunmaz. *) tr h harfinden birincisi kaln =, ikincisi hrltl 9, ncs ince sylenen h sesidir. *) Trkede tek ses olan (birlikte telaffuz edilen) nazal ng () sesi iin nun+kef x daima birlikte yazlr. 1523

*) Eski Trke -d-ve-d sesi Orta Trkede peltek sylenen bir d sesine dnr. Arap harfi zal H ile gsterilen bu nsz zamanla y olarak gelimi ve d > d > y deiimi daha sonraki metinlerde gittike y lehine artmtr. Hrizm Trkesi metinlerinde bu ekiller henz kark biimde bulunur: adak ~ ayak (ME ayak), adak ~ ayak (NF kadeh), adrl-~ ayrl-(ME), bod ~ boy (NF), edglk ~ eyglk (ME iyilik), idi ~ iyi (ME kova, kap), kadu ~ kayu (KE kayg, kudu ~ kuyu (ME kuyu). *) Kelime banda t-~ d-kark haldedir, fakat t-ile olanlar fazladr: ta ~ da, tar ~ dar, t-~ d-, tering ~ dering, tka ~ dka, tiriglik ~ diriglik, tizgin ~ dizgin, toku-~ doku-, tek ~ dek, tul ~ dul, tur-~ dur-, tz ~ dz. Bu karklk kelime iinde de grlr: ata-~ ada-, butak ~ budak, etk ~ edk. *) Birden fazla heceli kelimelerde, ilk heceden sonraki hece banda bulunan--/-g-genel olarak korunur; fakat Ouz lehesi zellii tayan ekiller de grlr: bula-~ bula-, dolan-~ dolan-, kirtgn-~ kirtn-(inanmak), kurtar-~ kurtar-, tarak ~ tara-, yatur-~ yatur-, yetgr-~ yetr-. *) Birden fazla heceli kelimelerin sonundaki-/-g korunur, fakat ara sra kaybolduu rneklere de rastlanr: ac ~ ac, korku ~ korku, kra ~ kra ky, kenar, olanl ~ olanlu, ulu ~ ulu. *) lk hece sonunda n veya nazal olan baz Trke kelimelerde b-> m-deiiklii ska grlen bir ses olaydr. Hrizm Trkesi metinlerinde de bu deiiklik her iki ekliyle bulunur. Ancak m-li ekiller daha fazladr: bangla-seslenmek, bini-; min-~ mn-, men, menim, meni, manga, mengze-, ming, moncuk, mungalt-. *) Kelime ba y-~ meselesinde her iki trden kelimelere rastlanr: ya ~ aa, yrak ~ rak, yuvala-~ vala-, yla-~ lat-. Fakat y-ile olanlar fazladr: ylan, yldrm, yigren-, yip, yulduz. *) Hrizm Trkesinin tipik zelliklerinden biri de noktal f ile yazlm kelimelerdir. Bunlar burada w ile gsterildi. aw av, aw, wuk geyik, suw su, twe deve, twar mal, w ev, yawa yitik, kayp, yawu-yaklamak. *) Geni zaman ekimi-r; -ar,-ur + ahs eki ile yaplr: aytur men derim, sylerim, aytur sen, aytur, aytur miz, aytur siz (ler), ayturlar. Kark dilli Kuran tercme ve tefsirinde bu ekim ekillerinin yan sra Eski Anadolu Trkesindekine benzer ekillere de rastlanr: md tutarvan mit ederim, alar sen alarsn, tirr diriltir, alamazvuz alamayz, rr siz yanarsnz. *) Gelecek zaman isim-fiil (partisip) eklerinden-asu/-es,-u/-g,-sar/-iser ekleri de bir arada kullanlmaktadr: kaytarasua berdi dn verdi, kaytarua brilgen dn verilen, ekin bies bold ekin bi (il) ecek (kadar) oldu, yasar bulutlar yaacak (durumdaki) bulutlar, twe krg yr deve ktrecek yer. *) Gelecek zaman ve istek ekimi -a (y)/-ge (y) + ahs eki ile yaplr: bolay men olacam, bolay sen, bolay, bolay miz, bolay siz, bolaylar. Kark dilli Kuran tercme ve tefsirinde de ayn 1524

ek kullanlm, fakat Ouz lehesi etkisi belli olmaktadr: qla men, qlam yapacam, bola, bolay olacak, bolavuz olacaz, soralar soracaklar, kergeyler (mrlerini) geirecekler. *) Hsrev irinde 2. teklik ahs iin-sang/-seng yannda bir de-sangan/-sengen biiminde bir dilek-art eki bulunuyor: klsangan imdi mini d beni imdi sevindirsen, eger szletsengen eer syletsen. *) Hrizm Trkesinin en nemli zelliklerinden biri de imdiye kadar yaymlanm pek ok eski kaynaklarda bulunmayan baz ilgin ve ndir kelimelere sahip olmasdr. Kelime rnekleri Mukaddimetl-Edebden (ME): aplak (ME) horoz, ezig (ME) ke, bucak, indist (ME) tirit, ekmek orbas, isperik (ME) te, asma, kamruk (ME) taak, kende (ME) yamak, rt, pee, keremk il-(ME) (grete) sarma takmak, keygir (e)-(ME) utanmak, ekinmek, uruk (ME) ibret, ndime (ME) kolay zlebilen dm, sang-(ME) amak, hayret etmek, tarka bol-(ME) megul olmak, ti sanau (ME) di fras, misvak, ti szu (ME) di temizleme p, krdan, tutnaklu bol-(ME) sabrl olmak, yala-(ME) vurmak istemek, vuracakm gibi hcum etmek, yalay(ME) iftira etmek, yasuk (ME) geit, yaklu (ME) yasak, haram, yaksz (ME) yasak olmayan, helal, mbah, yoyung (ME) helk, felket, yvt (ME) yardm, yvtge-(ME) yardm etmek. Ksasl-Enbiydan (KE): aa (KE) al, bou (KE) ishal, bkrey-(KE) eilmek, ege-(KE) yitimek, kskanarak yarmak, ngrak (KE) tahtarevan, in (KE) hanm, irfanl kadn, kar ~ har (KE) katr, karu (KE) karlk, dl, keme (KE) fare, kutan (KE) ahr, tang (KE) zengi, tepiz (KE) tuzlu, orak, taar (KE) ul, talvar (KE) snak, uyanka (KE) uyku, yau (KE) yamurluk, yala-(KE) yalan sylemek, yong (KE) gammaz. Nehcl-Ferdsten (NF): alna-(NF) kar karya gelmek, apra-(NF) saklamak, muhafaza etmek, bsre (NF) baka, gayr, kan (NF) amcaolu, ilersk (NF) ukur, alvar ba, kau (NF) set, bent, baraj, kerey (NF) ustura, kiig (NF) kant, kom-(NF) parlamak, koymat (NF) oban, mng (NF) ke, o (NF) kefil, oram (NF) sokak, ek (NF) at, dam, re (NF) direk, stun, sengir (NF) ke, tebrek (NF) krek, tuturgan (NF) pirin, tgeke (NF) yumru, dmecik, meme ba, yap (NF) rmak, yul-(NF) ekip almak, gaspetmek, yupula-(NF) aldatmak, kandrmak, ykey (NF) yce, ulu. Metin rnekleri Nehcl-Ferdsten: (S. 283/14-284/4) Yana sul qld kim bir kimerse taq ayd: Y Rasulallah! Atam taq anam ulu (15) yaqa tegdiler, men taq hdmatlar iinde h taqsr qlmadm, taq manga anlar ne ylqa tegi kim hdmat (16) qldlar erse, men taq anlarqa hdmat qldm; haqlarn temi bolmaay+mu+men? tp sul qld rse, (17) Peyambar 1525

aleyhisselm ayd: temi bolmaaysen. Ol kimerse ayd: Y Rasulallah nie temi bolmaaymen? tdi erse, (284/1) Peyambar aleyhisselm ayd: Ol mandin tr kim ol keg sanga cn ve ten birle mahabbet birle hdmat qlur erdiler taq (2) sening yang uzunluqn tilep hdmat qlur erdiler; velkin sen neme kim yah hdmat qlsang, knglngde (3) kerrsen, kki munlar lseler taq men bu zahmatdn qurtulsam, tp. Anda erse, bu kki hdmat arasnda ulu (4) tefvut bold, tp ayd. Kuran tercme ve tefsirinden (Nr. 3966): (40a/8=55: 29-40b/1=55: 29) Bir pdah bar erdi, bir kn vezrine (9) sord, aytt: Bu yet mansi ne turur kim Tangr azze ve celle aydur (10) klle yewmin hwa f enin (55: 29). Aydl kim Tangr azze ve celle ii ne turur? (11) Ol bilmedi, mhlet tiledi, turd evine bard, qayulu olturur erdi. (12) Bir qara qul bar erdi. Aytt y elebi sn ne boldung kim (13) knglng maul turur? Ol aydu birdi. Qul aytt: (14) Barl, maul bolmal. Pdah sanga sorsa aytl: Menim (15) bir qara qulum bar, an oql, anga sor digil. Andan bard, (40b/1=55: 29) pdaha aytt, pdah bu olan oqd, aytt: Ne turur (2) Tangr ii? Olan aytt kim Tangr ii ol turur kim tni (3) kne tegrr, kni tne tegrr, birini ltrr, birini (4) tirr, skeli onguldur, sa skel qlur, mbtely ongar, sa (5) mbtel qlur, bayn yoqsul qlur, yoqsuln bay qlur, azzni zell (6) qlur zelli azz qlur. Pdah aytt, ahsente y olan, (7) vezrine buyurd: Turl, tonng munga birgil! Menim vezrim (8) mundann angaru bu turur. Vezr tonn birdi. (9) Olan aytt: Y Mevl krdng m Tangr ii nete turur? 1 BRN: Al-srul-bkye, s.: 36-48. TOGAN, A. Zeki Velidi: ber die Sprache und

Kultur der Alten Chwarezmier. -ZDMG 90 (1936), 27-30. 2 3 TOGAN, Z. V.: Horezmce tercmeli Muqaddimat al-adab. stanbul 1951. 44+532 S. YCE, Nuri und Johannes BENZNG: Chwaresmische Wrter und Stze aus einer

choresmtrkischen Handschrift der Muqaddimat al-Adab. -ZDMG 135/1 (Stuttgart 1985), 92-103. 4 5 TOGAN, A. Zeki Velidi: Hrizm. -A 5/1 (stanbul 1977, 240a-257b), Bkz. s. 251b-252a. [TOGAN, ] A. Zeki Velid: Hrizmde yazlm eski Trke eserler. -TM 2 1926 (stanbul

1928), 315-345+Tpkbasm 353), 341-342. 6 289-316. 7 F. Kprl, Mukaddimetl-Edebin, muhtemelen Atszn henz Sultan Sencere tbi Zimaheri hakknda bkz.: YCE, Nuri: Zemaher. -A 13 (stanbul 1985), 504b-514b;

YCE, Nuri: ez-Zemaher el-Hvrizm, Hayat ve Eserleri. -TDED 26 = 1986-1993 (stanbul 1993),

olduu yllarda, yani H 532 (M 1137) sonlarndan nce yazld grndedir. Ancak kitabn yazlnn, Zemaheri Mekkeye son kez gidip oradan Hrizme dndkten sonra, yani lm yl 1144ten nceki bir ka yl iinde olmas daha muhtemeldir (NY).

1526

Bu nshalar iin bkz.: YCE, Nuri: ez-Zamahar el-Hvrizm: Mukaddimetl-Edeb.

(Ankara 1988), 9; YCE, Nuri: ez-Zemaher el-Hvrizm, Hayat ve Eserleri. -TDED 26 = 19861993 (stanbul 1993), 306-307. 9 POPPE, N.: Eine viersprahige Zamaxsari-Handschrift. (I): Das caataitrkische

Sprachmaterial. -ZDMG 101, Wiesbaden 1951) 301-332. 10 11 TOGAN, Z. V.: Horezmce tercmeli Muqaddimat al-adab. stanbul 1951. 44+532 S. POPPE, N.: Mongolskiy slovar Mukaddimat al-adab I-II. Moskova-Leningrad 1938, III

Ukazatel [=ndeks] 1939. 12 WETZSTEN, J. G.: Samachscharii Lexicon arabicum persicum. I, II. Leipzig 1844, 1850.

shak Hocas Ahmed Efendi diye bilinen Ahmed b. Hayruddn al-Gzelhisr (l. 1120-1708), Mukaddimetl-Edebi, Bursada H 1117 (M 1705) ylnda Trkeye tercme etmi, fakat bu ancak 190 yl sonra baslabilmitir: Aksl-Ereb f tercemetil-Mukaddimetil-Edeb I-II. stanbul 1313 (=1895). 13 POPPE, N.: Mongolskiy slovar Mukaddimat al-adab I-II. Moskova-Leningrad 1938, III

Ukazatel [=ndeks] 1939. 14 BENZNG, J.: Das chwaresmische Sprachmaterial einer Handschrift der Muqaddimat al-

adab von Zamaxsar. I. Text. Wiesbaden 1968. YCE, Nuri und Johannes BENZNG: Chwaresmische Wrter und Stze aus einer choresmtrkischen Handschrift der Muqaddimat alAdab. -ZDMG 135/1 (Stuttgart 1985), 92-103. BENZNG, Johannes: Chwaresmischer Wortindex. Mit einer Einleitung von Helmut Humbach. Herausgegeben von Zahra Taraf. Wiesbaden 1983. 734 S. 15 TOGAN, Z. V.: Zamahernin Dou Trkesi ile termeli Mukaddimetl-edebi. -TM 14

(stanbul 1964) 81-92. 16 YCE, Nuri: Ebu1-Ksm Crullah Mahmd bin Omar bin Muhammed bin Ahmed ez-

Zamahar el-Hvrizm: Mukaddimetl-Edeb. Hvrizm Trkesi ile tercmeli uter nshas. Giri, dil zellikleri, metin, indeks. (TDK Yay. 535). Ankara 1988. VI + 229 S.; kinci bask: Ankara 1993. VI + 229 S. 17 Mukaddimetl-Edebdeki ndir kelimelerin bir ksm u makalelerde ilenmitir: YCE,

Nuri: Neu festgestellte Wrter und Wortbedeutungen im Choresmtrkischen (I) . -CAJ 26/3-4 (Wiesbaden 1982), 301-308. (II) (27. PIAC Tagung, 12. -17 Juni 1984, Walberberg/BRD). Religious and Lay Symbolism in the Altaic World and Other Papers. Edited by Klaus Sagaster in Collaboration with Helmut Eimer. (Wiesbaden, O. Harrassowitz, 1989), 434-442. (III) . (31. PIAC, 13-17 Juni 1988, Weimar, DDRde sunulan bildiri). -Trkiyat Mecmuas 20 (stanbul 1997) 453-461. YCE, Nuri: Zemahernin Mukaddimetl-Edebinde geen problemli bir ka kelime. -Uluslararas Trk Dili Kongresi, Ankara 26. Eyll-3 Ekim 1988 (Ankara 1996, TDK Yay. 655) 251-254. 1527

18 19 114-115). 20

Kendi ifadesiyle ad Rbat Ouzlu Burhn ol Qad Nsr (2r19). ECKMANN, Jnos: Das Chwarezmtrkische. -PhTF I (Wiesbaden 1959, 113-137. (Bkz.:

Rabz (Grnbech neri): Trh yti yz toquzda it ylnng avvalnda qasd yetildi kim

payambarlar qssalara (2v13-14). 21 22 RABZ (Grnbech neri): Yti yz on erdi yla kim bitildi bu kitb (249v14). AGATAY, Saadet: Trk leheleri rnekleri 1. VIII. yzyldan XVIII. yzyla kadar yaz dili.

(kinci bask). Ankara 1963. XII, 371 S. (ADTCF Yay. 62). Bkz. s. 140. 23 KATANOV, N. F.: Musulmanskie Legend. Tekst i perevod. -Zapiski mperatorskoy

Akademii Nauk 25 (1894), prilojenie 3. St. Petersburg 1895, s. 1-44, 23-44. KATANOV, N. F.: Turkskiya skazki o eloveke, ponimavem yazk jivotnh, agatayskaya skazka po Rabuzi. zvestiya Obestva Arheologii, storii i Etnografii, t. XIV 1897-1898 (Kazan 1898). 24 MELORANSKY, P.: Skazanie o prorok Salih. -al-Muzaffarya. Sbornik statey

uenikov Prof. Barona V. R. Rozena. St. Petersburg 1897, s. 279-308. 25 525. 26 SCHNKEWTSCH, Jakob: Rabghzs Syntax. Inaugural-Dissertation zur Erlangung der MALOV, S. E. Musulmanskie skazaniya o prorokah po Rabguzi. -ZKV 5 (1930), 507-

Doktorwrde genemigt von der Philosophischen Fakultt der Friedrich-Wilhelm-Universitt zu Berlin. Tag der Promotion: Berlin 10. Juni 1926, 47 S. 27 Rabghuzi Narrationes de Prophetis. Cod. Mus. Brit. Add 7851. Repreduced in Facsimile

with an Introduction by K. Grnbech. Copenhagen: Ejnar Munksgaard 1948. 14+252 s. (Monumenta Linguarum Asiae Maioris IV. Rabghuzi Narrationes de Prophetis. ). 28 29 820 S. 30 ATA, Aysu: Nsrddin bin Burhnddin Rabz: Ksasl-Enbiy (Peygamber Kssalar) Nsiruddin Burhnuddin Rabuziy: Ksas-i Rabuziy 1-2. Takent 1990-1991. ATA, Aysu: Nsrddin bin Burhnddin Rabz: Ksasl-Enbiy (Peygamber Kssalar)

I: Giri-Metin-Tpkbasm. Ankara (TDK 681-1) 1997. XL+616 S.; II: Dizin. Ankara (TDK 681-2) 1997.

I: Giri-Metin-Tpkbasm. Ankara (TDK 681-1) 1997. XL+616 S. (Bkz. S: XVI). 31 [TOGAN, ] A. Zeki Velid: Hrizmde yazlm eski Trke eserler. -TM 2 1926 (stanbul

1928), 315-345+Tpkbasm 353), Bkz. s. 326. 1528

32

TOGAN, A. Zeki Velidi: Hrizmde yazlm eski Trke eserler, s. 326; KONONOV,

Andrej N.: Rodoslovnaya Turkmen. Soinenie Abul-Gazi Xana Xivinskogo. Moskva-Leningrad 1958. [Giri, eviri, Aklamalar, Dizin ] 192 S. + [Arap harfli aatayca Metin] 94 S. Bkz. Arap harfli metin s. 73/1323-1331. Kononovun bu yayn Trkiye Trkesine uyarlanarak yaymland: Eblgazi Bahadr Han: ecere-i Terakime (Trklerin Soykt). Hazrlayan Muharrem ERGN. Tercman 1001 temel Eser (33), (stanbul, tarihsiz), Bkz. Arap harfli metin s. 73/1323-1331, Latin harfli Trke tercmede ise s. 91-92; KARGI-LMEZ, Zhal: Ebulgz Bahdr Han: ecere-i Terkime (Trkmenlerin Soykt). Ankara 1996, s. 102b/15-16. 33 [TOGAN, ] A. Zeki Velid: Hrizmde yazlm eski Trke eserler. -TM 2 1926 (stanbul

1928), 315-345+Tpkbasm 353), (Munl-Mrd sayfa 315-330 arasnda tantlmtr). 34 [TOGAN, ] A. Zeki Velid: Hrizmde yazlm eski Trke eserler. -TM 2 1926 (stanbul

1928), 315-345+Tpkbasm 353), 317. 35 36 37 38 ECKMANN, Jnos: Das Chwarezmtrkische. -PhTF I (Wiesbaden 1959, 113-137), 115. TOPARLI, Recep: Muinl-Mrid. Erzurum 1988. ECKMANN, Jnos: Das Chwarezmtrkische. -PhTF I (Wiesbaden 1959), 116. ERBAK, A. M.: Oguz-nme, Muxabbat-nme. Pamjatniki drevneujgurskoy i

starouzbekskoy pismennosti. (Moskva 1959), 149. 39 GANDJE, Tourkhan: l Muhabbatnma di Horazm, -Annali dellInstituto Universitario

Orientale di Napoli, Nuova Serie, vol. VI (1957), 131-161+Faksimile der Foll. 159v-178r, vol. VII (1958), 135-166. 40 ERBAK, A. M.: Oguz-nme, Muxabbat-nme. Pamjatniki drevneujgurskoy i

starouzbekskoy pismennosti. Moskva 1959. 41 Nehcl-Ferdsin nshalar iin bkz. [TOGAN, ] A. Zeki Velid: Hrizmde yazlm eski

Trke eserler. -TM 2 1926 (stanbul 1928), 315-345+Tpkbasm 353 (Nehcl-Ferdsin evvelce bulunan baka nshalarndan s. 331-342 arasnda bahsedilmitir]. ECKMANN, Jnos: NehclFerds I: Tpkbasm. (Ankara 1956), nsz, s. I-VII; ECKMANN, Jnos: Nehcl-Ferdsin bilinmeyen bir yazmas. -TDAY Belleten 1963 (Ankara 1963), 157-159; NADJP, E. N.: NehclFerds ve dili zerine. -TDED 22, 1974-1976 (stanbul 1976), 24-94. 42 Nehcl-Ferdsin bu nshas 34x25, yazl ksm 25x19 cm, her birinde 17 satr olmak

zere 222 yaprak, 444 sayfadr. 43 MERCN, ihabaddn: Kitbu mustafdil-ahbr f ahwli Qazan wa Bulr, cilt 1 (Kazan

1885), 15-16. 1529

44

Kerder ehri Harizmde Kunya Urgenin kuzeydousunda, (Karakalpakistann Nukus ve

imbay ehirleri arasnda), eskiden bir ilim ve kltr merkezi idi. 45 Saray, Altnordu devletinin bakenti idi. dil (Volga) rmann mansabna yakn bir yerde,

dilden ayrlan Aktbe rmann kysnda idi. 1460 yllarnda Rus ve Tatarlar tarafndan tahribedildi. 46 KARAHAN, Abdulkadir: slam Trk edebiyatnda krk hadis toplama, tercme ve erhleri.

(. . Yay. 587, stanbul 1954), 136-146. 47 CAFEROLU, Ahmet: Trk dili tarihi II (stanbul 1964), 116-122; AATAY, Saadet: Trk

leheleri rnekleri (Ankara 1950), 143-159. 48 Bunlardan en nemlisi: KARAMANLIOLU, Ali Fehmi: Nehcl-feradisin dil hususiyetleri

zerinde bir alma (. . Ed. Fak. 1953-54 ders yl, Trkiyat Enst. Tez Nr. 441). KARAMANLIOLU, Ali Fehmi: Nehcl-feradisin dil hususiyetleri I. -TDED 16 (stanbul 1968), 55-72; II -TDED 17 (stanbul 1969), 33-56; III -TDED 18 (stanbul 1970), 57-80; IV -TDED 19 (st. 1971), 145-170. Daha baka almalar iin bkz. Nehcl-Ferds hakknda bilgi veren yaynlar ve eser zerine yaplm almalar. -Nehcl-Ferds II: Metin. eviriyaz: Jnos Eckmann, Yaynlayanlar: Semih Tezcan, Hamza Zlfikar, Ankara 1984, s. 310-312. 49 50 ECKMANN, Janos: Nehcl-Ferds I: Tpkbasm. Ankara 1956. XIV+444 S. ECKMANN, Janos: (Yaynlayanlar: S. Tezcan, H. Zlfikar) Nehcl-Ferds II: Metin.

Ankara 1984. 51 52 ATA, Aysu: Nehcl-Ferds III: Dizin-Szlk. Ankara (TDK 518) 1998. XLIII+538 S. TOGAN, Zeki Velid: The Earliest Translation of the Quran into Turkish. -slm Tetkikleri

Enstits Dergisi, IV (1964), 1-19. 53 TOGAN, Zeki Velid: Zentralasiatische Trkische Literaturen II: Die islamische Zeit. -

Handbuch der Orientalistik V/1 (Leiden/Kln 1963), 230. 54 Anadoluya yerleen Ouz Trklerinin de Beylikler devrinde 14. yzyldan itibaren

Kurandan Ftiha, Ysin, hls, Tebreke, vb baz oka okunan ksa surelerin tercme ve tefsirini yaptklar, 15. yzylda da Kurann tamamn Trkeye evirdikleri bilinmektedir. Bu yaznn konusu Hrizm Trkesi olduu iin, Anadoluda yaplan almalara deinmiyoruz. Bu konuda daha fazla bilgi iin bkz.: Ahmet TOPALOLU: Muhammed bin Hamza, XV. yzyl Balarnda Yaplm Satr Aras Kuran Tercmesi, 1. Cilt. (Kltr Bak. Yay. ), stanbul 1976, s. 2-3. 55 Sleymaniye Ktp. Hekimolu Ali Paa camii 2 (nceleri Millet Ktp., Hekimolu Ali Paa

951) numarada kaytl, Rebilhir 764te istinsah edilmi; fakat mtercimi, mstensihi ve istinsah yeri belli deildir. 1530

56

G. SAOL: Harezm Trke

XXVIII-XXIX. 57 Eseri hazrlayan G. SAOL, Trke dil zellikleriyle ilgili biraz bilgi veriyorsa da (s. XXX-

XXXI) bunlar saylarla belirtilmediinden edinilen kanaat bulank kalyor. Bunun iin eserin iindeki malzemeyi yeniden incelemek gerekiyor. Mesela kelime ii-d->-d->-y-, ve kelime sonu-d >-d >-y deiimi veya ikinci hece bandaki g> deiimi vs bu Kuran evirisinde, Hrizm Trkesinin genel yapsna uygun biimde kark bir halde grlyor. Fakat kelime ba t-> d-durumu daha farkl bir manzara gsteriyor. G. Saolun almasnn II. Ksm olan Szlkte d-li ve t-li kelimelerden sadece Trke olanlarda, d-liler 5, t-liler 216dr (Bu saylara birleikler dahil deildir). Buna gre d-ile balayan kelimelerin, t-ile balayanlar yanndaki oran %2 kadardr. Bu ve buna benzer dengeli veya dengesiz deiiklikler veya yanyana kark kullanlar, keke eserin btn kelime varl ele alnarak saylarla gsterilseydi; o zaman eser hakknda daha kesin bilgiler ortaya kard. 58 YCE, Nuri: Eine neu endeckte Handschrift des Mitteltrkischen -Sprach-und

Kulturkontakte der trkischen Vlker. (Materialien der zweiten Deutschen Turkologen-Konferenz Rauischholzhausen, 13. -16. Juli 1990, herausgegeben von Jens Peter Laut und Klaus Rhrborn. Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1993. Verffentlichungen der Societas Uralo-Altaica Band 37). S. 221-227]. 59 NAN, Abdlkadir: XIII. -XIV. yzyllarda Msrda Ouz, Trkmen ve Kpak leheleri ve

Hlis Trke. -TDAY Belleten 1953 (Ankara 1953), 63 vd. 60 COURTELLE, A. Pavet de Courteille: Mrdj-Nmeh, publi pour la premire fois daprs

le manuscrit ougur de la Bibliothque Nationale (=Publications de lEcole des Langues Orientales Vivantes, II srie. vol. VI. Paris 1882. 61 Muhammeds wunderbare Reise [Miracnme], ein Meisterwerk islamischer Buchmalerei.

(Bibliothque Nationale Paris Manuscript Suppl. Turc 190). bersetzt aus dem Franzsischen von Christoph Burgauner. Herusgegeben von Marie-Rose Sguy im Prestel Verlag Mnchen. 1977. 157 S. 4. ATA, Aysu: Nsrddin bin Burhnddin Rabz: Ksasl-Enbiy (Peygamber Kssalar) I: Giri-Metin-Tpkbasm. Ankara (TDK 681-1) 1997. XL+616 S. II: Dizin. Ankara (TDK 681-2) 1997. 820 S. ATA, Aysu: Nehcl-Ferds III: Dizin-Szlk. Ankara (TDK 518) 1998. XLIII+538 S. BENZING, Johannes: Das Chwaresmische Sprachmaterial einer Handschrift der Muqaddimat al-Adab von Zamaxari. 1: Text. Wiesbaden, Franz Steiner Verlag, 1968. XX, 403 S.

1531

BENZING, Johannes: Chwaresmischer Wortindex. Mit einer Einleitung von Helmut Humbach. Herausgegeben von Zahra Taraf. Wiesbaden, O. Harrassowitz, 1983. V+734 S. BRN, Ebur-Reyhn Muhammed bin Ahmed el-Hrizm: El-srul-bkye ani l-kurni lhliye. Semerkand H. 839. Ayasofya O. 2947. 156 y. BOESCHOTEN, Hendrik: Vokalquantitt in Rabghuzis Poesie. - CAJ 34 (Wiesbaden: O. Harrassowitz, 1990), 187-213. CAFEROLU, A[hmet]: Trk Dili Tarihi II (stanbul 1964), 125. COURTELLE, A. Pavet de Courteille: Mrdj-Nmeh, publi pour la premire fois daprs le manuscrit ougur de la Bibliothque Nationale (=Publications de lEcole des Langues Orientales Vivantes, II srie. vol. VI. Paris 1882. AGATAY, Saadet: Trk leheleri rnekleri 1. VIII. yzyldan XVIII. yzyla kadar yaz dili. (kinci bask). Ankara 1963. XII+371 S. (ADTCF Yay. 62). ECKMANN, Jnos: Nehcl-Ferds I: Tpkbasm. Ankara 1956. XIV+444 S. ECKMANN, Jnos: Nehcl-Ferdsin bilinmeyen bir yazmas. - TDAY Belleten 1963 (Ankara 1963), 157-159. ECKMANN, Jnos: (Yaynlayanlar: Semih Tezcan, Hamza Zlfikar) Nehcl-Ferds II: Metin. Ankara 1984. X+312 S. ECKMANN, Jnos: Das Chwarezmtrkische. - PhTF I (Wiesbaden 1959, 113-137. ECKMANN, Jnos: Dou Trkesinde bir Kuran 1967 (Ankara 1968), 51-69. ECKMANN, Jnos: Eastern Turkic Translations of the Koran. - Studia Turcica XVII (1971), 149-159 [Trke tercmesi: Ekrem URAL: Kuran (stanbul 1975), 15-24. ]. ECKMANN, Jnos: Eine ostmitteltrkische interlineare Koranbersetzung. - UAJb 31 (Wiesbaden: O. Harrassowitz 1959), 72-85. ECKMANN, Jnos: Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Koran Translation. Budapest 1976. 359 S. (Bibliotheca Orientalis Hungarica 21). ECKMANN, Jnos: Two Fragments of a Koran Manuscript with Interlinear Persian and Turkic Translations. - CAJ 13/4 (Wiesbaden 1969), 287-290. Trkesine tercmeleri. - TDED 21 - TDAY Belleten

1532

ERDOAN, Abdulkadir: Kuran tercemelerinin dil bakmndan deerleri. - Vakflar Dergisi I (Ankara 1938), 47-66. GANDJE, Tourkhan: l Muhabbatnma di Horazm, - Annali dellInstituto Universitario Orientale di Napoli, Nuova Serie, vol. VI (1957), 131-161+Faksimile der Foll. 159v-178r, vol. VII (1958), 135-166. GRNBECH, K.: Rabguzi, Burhaneddin ogl Kad Nasraddin: Ksasul-Enbiya. [Tpkbasm yaymlayan: K. Grnbech] Rabghuzi Narrationes de Prophetis. Cod. Mus. Brit. Add 7851. Kopenhagen 1948. 14+252 S. HACIEMNOLU, Necmeddin: Kutbun Hsrev irini ve Dil Hususiyetleri. stanbul 1968. NAN, Abdlkadir: Eski Kuran tercmelerinin dili meselesi I. - Trk Dili, I, Nr. 7 (1952), 19-22. NAN, Abdlkadir: Eski Kuran tercmelerinin dili meselesi II. - Trk Dili, I, Nr. 9 (1952), 14-16. NAN, Abdlkadir: Eski Trke Kuran tercmesi. - Trk Dili, I, Nr. 6 (1952), 12-15. NAN, Abdlkadir: XIII. -XIV. yzyllarda Msrda Ouz, Trkmen ve Kpak leheleri ve Hlis Trke. - TDAY Belleten 1953 (Ankara 1953), 53-71. NAN, Abdlkadir: Kurn- Kermin Trke tercemeleri zerinde bir inceleme (Diyanet leri Bakanl Yay. ). Ankara 1961. 29 S. shak Hocas Ahmed Efendi (Ahmed b. Hayruddn al-Gzelhisr, l. 1120-1708):

Mukaddimetl-Edebi, Bursada H 1117 (M 1705) ylnda Trkeye tercme etmi, fakat bu tercme ancak 190 yl sonra baslabilmitir: Aksl-Ereb f tercemetil-Mukaddimetil-Edeb I-II. stanbul 1313 (=1895). KARAHAN, Abdulkadir: slam Trk edebiyatnda krk hadis toplama, tercme ve erhleri. (. . Yay. 587), stanbul 1954. KARAMANLIOLU, Ali Fehmi: Nehcl-feradisin dil hususiyetleri zerinde bir alma (. . Ed. Fak. 1953-54 ders yl). KARAMANLIOLU, Ali Fehmi: Nehcl-feradisin dil hususiyetleri I. - TDED 16 (stanbul 1968), 55-72; II. - TDED 17 (stanbul 1969), 33-56; III. - TDED 18 (stanbul 1970), 57-80; IV. - TDED 19 (st. 1971), 145-170. KATANOV, N. F.: Musulmanskie Legend. Tekst i perevod. - Zapiski mperatorskoy Akademii Nauk 25 (1894), prilojenie 3. St. Petersburg 1895, s. 1-44, 23-44.

1533

KONONOV, Andrej N.: Rodoslovnaya Turkmen. Soinenie Abul-Gazi Xana Xivinskogo. Moskva-Leningrad: Izd. Akademmii Nauk SSSR 1958. [Giri, eviri, Aklamalar, Dizin ] 192 S. + [Arap harfli aatayca Metin] 94 S. KPRL, M. Fuad: Trk Edebiyat Tarihi. tken Yay. stanbul (3. Bask) 1981. 437 S. (Hrizm Trkesi iin bkz. s. 198-206). MALOV, S. E.: Musulmanskie skazaniya o prorokah po Rabguzi. - ZKV 5 (1930), 507-525. MELORANSKY, P.: Skazanie o prorok Salih. - al-Muzaffarya. Sbornik statey uenikov Prof. Barona V. R. Rozena, St. Petersburg 1897, s. 279-308. MERCN, ihabaddn: Kitbu mustafdil-ahbr f ahwli Qazan wa Bulr, cilt 1, Kazan 1885. Muhammeds wunderbare Reise [Miracnme], ein Meisterwerk islamischer Buchmalerei. (Bibliothque Nationale Paris Manuscript Suppl. Turc 190). bersetzt aus dem Franzsischen von Christoph Burgauner. Herusgegeben von Marie-Rose Sguy im Prestel Verlag Mnchen. 1977. 157 S. 4. NADJP, E. N.: Muhabbet-nme. Moskva 1961. NADJP, E. N.: Nehcl-Ferds ve dili zerine. - TDED 22, 1974-1976 (stanbul 1976), 24-94. TEZCAN, Semih ve Hamza ZLFKAR: Nehcl-Ferds hakknda bilgi veren yaynlar ve eser zerine yaplm almalar. - eviriyaz: Jnos Eckmann, Yaynlayanlar: Semih Tezcan, Hamza Zlfikar, Nehcl-Ferds II: Metin. (Ankara 1984), 310-312. POPPE, N.: Mongolskiy slovar Mukaddimat al-adab I-II. Moskova-Leningrad 1938, III Ukazatel [=ndeks] 1939. POPPE, N.: Eine viersprahige Zamaxsari-Handschrift. (I): Das caataitrkische

Sprachmaterial. - ZDMG 101, Wiesbaden 1951) 301-332. SAOL, Glden: An Inter-Linear Translation of the Quran into Khwarazm Turkish/Harezm Trkesi Satr Aras Kuran Tercmesi I: Introduction and Text/Giri ve Metin; II: Glossary/Szlk; III: Facsimile/Tpkbasm. Harvard 1993, 1995, 1996, XL+369, XXIII+310, 301 S. (Yaynlayanlar: inasi Tekin, Gnl Alpay Tekin, Harvard niversitesi Dou 36). SCHNKEWTSCH, Jakob: Rabghzs Syntax. Inaugural-Dissertation zur Erlangung der Doktorwrde genemigt von der Philosophischen Fakultt der Friedrich-Wilhelm-Universitt zu Berlin. Tag der Promotion: Berlin 10. Juni 1926. 47 S.

1534

ERBAK, A. M.: Oguz-nme, Muxabbat-nme. Pamjatniki drevneujgurskoy i starouzbekskoy pismennosti. Izdatelstvo vostonoy literatur. Moskva 1959. 173 S. [Oguz-nme (Uygurskiy variant): 1-110 sayfalarda, Muxabbat-nme (po Uygurskoy rukopisi): 111-173 sayfalarda. [Biritish Museum Or. 8193daki nsha ilenmi]. [TOGAN, ] A. Zeki Velid: Hrizmde yazlm eski Trke eserler. - TM 2 1926 (stanbul 1928), 315-345+Tpkbasm 353. TOGAN, A. Zeki Velidi: ber die Sprache und Kultur der Alten Chwarezmier. - ZDMG 90 (1936), 27-30. TOGAN, Z. V.: Horezmce tercmeli Muqaddimat al-adab. stanbul 1951. 44+532 S. TOGAN, Zeki Velid: Zentralasiatische Trkische Literaturen II: Die islamische Zeit. Handbuch der Orientalistik V/1 (Leiden/Kln 1963), 229-249). TOGAN, Zeki Velid: The Earliest Translation of the Quran into Turkish. - slm Tetkikleri Enstits Dergisi IV (1964), 1-19. TOGAN, Z. V.: Zamahernin Dou Trkesi ile tercmeli Mukaddimetl-edebi. - TM 14 (stanbul 1964) 81-92. TOGAN, Zeki Velid: Manchester Hs. der Qoranbersetzung als Quelle ersten Ranges fr Mitteltrkische Studien. - WZKM LXII (1969), 280-283. TOGAN, A. Zeki Velidi: Hrizm. - A 5/1 (stanbul 1977), 240a-257b. TOPALOLU, Ahmet: Muhammed bin Hamza, XV. yzyl Balarnda Yaplm Satr Aras Kuran Tercmesi, 1. Cilt. (Kltr Bak. Yay. ), stanbul 1976. TOPARLI, Recep: Munl-mrd. Erzurum 1988. WETZSTEN, J. G.: Samachscharii Lexicon arabicum persicum I, II. Leipzig 1844, 1850. YCE, Nuri: Zemaher. - A (slam Ansiklopedisi) 13 (stanbul 1985), 504b-514b. YCE, Nuri und Johannes BENZNG: Chwaresmische Wrter und Stze aus einer choresmtrkischen Handschrift der Muqaddimat al-Adab. - ZDMG 135/1 (Stuttgart 1985), 92-103. YCE, Nuri: Ebu1-Ksm Crullah Mahmd bin Omar bin Muhammed bin Ahmed ezZamahar el-Hvrizm: Mukaddimetl-Edeb. Hvrizm Trkesi ile tercmeli uter nshas. Giri, dil zellikleri, metin, indeks. Ankara 1988. VI + 229 S. kinci Bask: Ankara 1993. VI + 229 S. (TDK Yay.: 535).

1535

YCE, Nuri: Ebul-Ksm Crullah Mahmd bin Omar bin Muhammed bin Ahmed ezZemaher el-Hvrizm, Hayat ve Eserleri. - TDED 26 = 1986-1993 (stanbul 1993), 289-316. YCE, Nuri: Eine neu endeckte Handschrift des Mitteltrkischen. - Sprach-und Kulturkontakte der trkischen Vlker. (Materialien der zweiten Deutschen Turkologen-Konferenz Rauischholzhausen, 13. -16 Juli 1990, herausgegeben von Jens Peter Laut und Klaus Rhrborn. Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1993. (Verffentlichungen der Societas Uralo-Altaica Band 37), 221-227. YCE, Nuri: Neu festgestellte Wrter und Wortbedeutungen im Choresmtrkischen (I) . - CAJ 26/3-4 (Wiesbaden 1982), 301-308. YCE, Nuri: Neu festgestellte Wrter und Wortbedeutungen im Choresmtrkischen (II) . (27. PIAC-Tagung, 12. -17. Juni 1984, Walberberg/BRD). - Religious and Lay Symbolism in the Altaic World and Other Papers. Edited by Klaus Sagaster in Collaboration with Helmut Eimer. (Wiesbaden, O. Harrassowitz, 1989), 434-442. YCE, Nuri: Neu festgestelte Wrter und Wortbedeutungen im Choresmtrkischen (III) . (31. PIAC: 13-17 Juni 1988, in Weimar, DDRde sunulan bildiri). - Trkiyat Mecmuas 20 (stanbul 1997), 453-461. YCE, Nuri: Trk dili ve leheleri. - A (slam Ansiklopedisi) 12/2 (stanbul 1987), 468b-530b. YCE, Nuri: Zemahernin Mukaddimetl-Edebinde geen problemli bir ka kelime. Uluslararas Trk Dili Kongresi, Ankara 26 Eyll-3 Ekim 1988 (Ankara 1996, TDK Yay. 655) 251-254. ZAJACZKOWSK, Ananiasz: Najstarsza Wersja Turecka Xusrv u rn Qutba, I Tekst, Warszawa 1958; II Facsimile, Warszawa 1958; III Vocabulaire, Warszawa 1961.

1536

Harezm Trkesi ve Harezm Trkesi le Baslan Eserler / Do. Dr. Glden Saol [s.804-813]
Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Harezm blgesi, Sir Deryann aa yatayla birlikte daha Mool devrinden nce, Kagarn yannda ikinci bir edeb merkez olarak nemli bir rol oynamtr. Uzun zaman siyas bakmdan da Altnorduya bal olan Harezm ve Sir Deryann aa kesimi, kendilerini Altnordu devresinde de muhafaza etmiler, hatta Mool aknlar bile buradaki slm Trk edebiyatnn geliimine engel olamamtr. XIII. yzylda Harezm ve Aa Sir Deryada grlen kltr faaliyetleri, XIV. yzylda Altnordunun Saray ve Krm ehirlerine de sramtr. slmiyetin ilk zamanlarnda Harezmde konuulan dil, aslnda ran olmakla birlikte dier ran lehelerinden ok farkl olan Harezm lehesi idi. XI. yzylda balayan Harezmin Trklemesi hadisesi, XIII. yzyla kadar devam etmi ve Harezm ile ona bal blgelerde yeni bir yaz dilinin kuruluu, bu blgenin Trklemesinden sonra gerekleebilmitir. Harezmin Trklemesinde zellikle Ouzlar ve Kpaklar ok nemli bir rol oynamlardr. Ayrca Kalalar, Kimekler, Bayavutlar, Kangllar ve birtakm gebe Trk airetleri de bu hususta etkili olmulardr. Blgenin Trklemesinde rol oynayan bu unsurlar, blgenin kendine has lehesini de oluturmulardr. Bu lehe, Karahanl yaz dili ile balantl ve Ouz, Kpak, Kangl ve dier boylarn lehelerinin karm ile olumu Harezm Trkesidir. XIII. yzylda Karahanl Trkesinden gelien ve XV. yzylda yerini aatay Trkesine brakan bu lehe, Karahanlcadan teekkl etmesinin yan sra, eitli boylarn lehelerini de yanstmas bakmndan ilgin bir yaz dili olmutur. Bu sahadaki eserlere bakldnda bu edeb dilin farkl metinlerde farkl lehelerin daha fazla arlk kazanm ekliyle karmza kt grlmektedir. Harezm Trkesinin belli bal zellikleri unlardr: 9li ve yli ekillerin bir arada bulunmas (a9r~ ayr, a9rl-, bo9 ~ boy, boya-, 9-, i9i, ka9a ~ kaya, ka9gu, ka9gur-, ko9-~ koy-, ku9ug, ky-, k9eg, u9-~ uy-~ uyu-, yadag, yay-, yayg, yayl-vb.), birden fazla heceli kelimelerin sonundaki-E,-g seslerinin umumiyetle korunmakla birlikte, Ouzcann tesiriyle az da olsa drldklerinin grlmesi (krklg ~ krkl, ku9ug ~ ku9u, trlg ~ trl, vb.), ykleme eki olarak-E ve -gye tesadf edilmemesi, baz yapm ekleri ile kelimenin bnyesine dahil hecelerin ve ekim eklerinin banda bulunan-E-,-g-seslerinin kark durumda olmas (eek, kazgan ~ kazan, kerek, kurtgar-~ kurtar-, oygan-~ oyan-, suwgar-~ suwar-, yapurgak ~ yaprak, yatgur-~ yatur-vb.), az da olsa-->-Hdeiikliine tesadf edilmesi (aHtar-, Hatun, oHa-, yaH vb.), ok daha nce bden dnm olan wnin muhafaza edilmekle birlikte ok seyrek olarak vye veya fye dntnn grlmesi (ewr-~ evr-, ewrl-, ewr-~ wr-, ewrl-, bke> wke ~ fke, seb-> sew-~ sev-~ sw-, sub> suw ~ suv, suwar-, suwgar-, suwsa-, tabar> tawar, yabz> yawuz vb.), Harezm Trkesi iin karakteristik bir durum olan dzlk-yuvarlaklk uyumundaki karkla ska rastlanmas (eksil-~ eksl-, eksit-~ ekst-, kl-~ klu-, kimig ~ kimg, korkt-~ korkut-, kutl-~ kutul-, mlkim ~ mlkm, oluz, sewn-~ 1537

sewin-, toku-~ tok-, trtni ~ trtini, uzn ~ uzun vb.), gibi. Ayrca 3. teklik ve okluk ahs iyelik ekinden sonra gelen yardmc n sesinin yer yer dmesi, geni zamann olumsuzu olarak -mas,-mes ekinin yaygn olarak kullanlmas gibi hususiyetler de bu dnemi aataycaya yaklatrmaktadr. Bu dnemin belli bal eserleri unlardr: 1. Mukaddimetl-Edeb Ebul-Ksm Crullh Mahmd b. Omar b. Muhammed b. Ahmed ez-Zemaher el-Hrezm (1075-1144)nin 1127-1144 yllar arasnda yazp Harezm ah Atsz b. Muhammed b. n Tigine sunduu Arapa pratik bir szlk niteliinde olan Mukaddimetl-Edebde Arapa kelime ve ksa cmlelerin anlamlar satr aralarna nshalarn byk ounluunda Trke ve Farsa ile, bir nshada bunlara ilveten Moolca ile, bir nshada da sadece Harezmce (ran dili) ile kaydedilmitir. Arapa renmek isteyenlerin kolaylkla kullanmalar iin ksa cmleler ve kelimelerden ibaret bir szlk olan Mukkaddimetl-Edeb, balca be blmden ibarettir: 1. simler, 2. Fiiller, 3. Harfler (isim ve fiil dndaki gramer unsurlar), 4. sim ekimi, 5. Fiil ekimi. 3.-5. blmlerin Harezm Trkesi ile tercmesine rastlanmamaktadr. Eserin istinsah edilmi pek ok nshas bulunmakla birlikte, Zemahernin elinden kan nsha kayptr. Nshalarn bir ksmnda ise istinsah tarihi yoktur. Bilinen nshalarn en eskileri Harezm Trkesi ve Farsa ile tercmeli nshalardr. Bu nshalar: 1 1. Yozgat, 396 numarada muhafaza edilen nsha. H. 655/M. 1257de Hrezmde brhm b. Mahmd Sf el-Mezzin tarafndan istinsah edilmitir. 2. Berlin, 66 numarada muhafaza edilen nshann istinsah tarihi H. 681/M. 1282dir. 3. uter. stinsah tarihi bilinmemekle birlikte dil zellikleri, yaz ve kdndan 13. yzyla ait olduu anlalmaktadr.2 4. stanbul niversitesi, 114 numarada muhafaza edilen nsha. H. 715/M. 1315te Hrezmde Barkentli Mesd tarafndan istinsah edilmitir. 5. Kastamonu, 2487 numarada muhafaza edilen nsha. 6. Takent, 2699 numarada muhafaza edilen nsha. 7. Takent, 3807 numarada muhafaza edilen nsha. 8. Paris, 287 numarada muhafaza edilen nsha. 9. Damat brahim, 1149 numarada muhafaza edilen nsha. H. 738/M. 1338de Hrezmde Sarayl Mahmd b. Ysuf el-Ktib tarafndan istinsah edilmitir. 1538

10. Arkeoloji, 1619 numarada muhafaza edilen nsha. H. 740-741/M. 1340-1341de Sarayl Hibetullh tarafndan Sarayda istinsah edilmitir. 11. Millet, 2009 numarada muhafaza edilen nsha. H. 749/M. 1348de Hrezmde Hsmeddn Cend tarafndan istinsah edilmitir. 12. Topkap, 2243 numarada muhafaza edilen nsha. 13. Topkap, 2740 numarada muhafaza edilen nsha. ems Hyvak tarafndan istinsah edilmitir. 14. Topkap, 2741 numarada muhafaza edilen nsha. 15. British Museum, Add. 7429 numarada muhafaza edilen nsha. H. 760/M. 1359da istinsah edilmitir. 16. Rampur Saray, 3810 numarada muhafaza edilen nsha. 17. Hatice Turhan, 322 numarada muhafaza edilen nsha. H. 769/M. 1367de Kahirede Sivasl Abdlvhid b. Abdlmecd tarafndan istinsah edilmitir. 18. Hac Beir Aa, 648 numarada muhafaza edilen nsha. H. 797/M. 1394te Kahirede Hrezmli ems el-Hyvak tarafndan istinsah edilmitir. 19. Atf Efendi, 2768 numarada muhafaza edilen nsha. H. 799/M. 1397de Ms b. Mrsil eyh Dakkak tarafndan istinsah edilmitir. Eser zerinde yaplan belli bal almalar: shak Hocas Ahmed Efendi. Aksal-Ereb f Tercemeti Mukaddimetil-Edeb. stanbul, H. 1313/M. 1895. N. Poppe. Eine viersprachige Zamaxari-Handshrift. I. Das aataitrkische Sprachmaterial. Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft, 101 (1951), 301-332. A. N. Borovkov. Tyurkskie Gloss v Buharskom Spiske Mukkaddimat al-Adab. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 15 (1962), 31-39. K. H. Menges. Report on an Excursion to Leningrad and Takent for Research in agataj Manuscripts. Central Asiatic Journal, 8 (1963), 230-252. K. H. Menges. Report on the Second Excursion to Takent for Research in agataj Manuscripts. Central Asiatic Journal, II (1966), 87-133.

1539

A. Zajaczkowski. Glava o Zivotnh v Arabskom Trude Zamahar (s Persidskimi i Tyurkskimi Glossami) po Stambulskomu Spisku 655 g.h. (= 1257). Rocznik Orientalistyczny, 30/2 (1967), 27-82. Nuri Yce. Ebul-Ksm Crullh Mahmd bin Omar bin Muhammed bin Ahmed ez-Zamahar el-Hvrizm. Mukaddimetl-Edeb: Hvrizm Trkesi ile Tercmeli uter Nshas: Giri, Dil zellikleri, Metin, ndeks. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar 535. Ankara, 1988. 2. Ksasul-Enbiy Eserin mellifi, Nsrd-dn b. Burhnd-dn Rabgzdir. Rabgz eserini H. 709da yazmaya balam, bir yl sonra, yani H. 710/M. 1310da tamamlam ve Nsrd-dn Tok Bugaya sunmutur.3 Peygamber kssalarn konu alan eserde bata Hz. Muhammed ve dier peygamber kssalar ile Harut ve Marut gibi kssalar yer almaktadr. Rabgz din konular edeb bir dille nakletmi, kssalarla ilgili Arapa ve Trke manzumelere yer vermeyi ihmal etmemitir. Eserde peygamberlere ve din byklerine yazlm kasidelerden ve mni-tuyu eklindeki drtlklerden baka, ak, tabiat gibi konularn ilendii manzumeler de bulunmaktadr. Nshalar: 1. Londra, British Museum Add. 7851de muzafaza edilen nsha. Bu nsha, eserin en eski nshasdr. stinsah tarihi bilinmeyen nsha yaz bakmndan incelendiinde farkl mstensihlerin elinden kt anlalmaktadr.4 2. Leningrad nshalar:5 a. Public Library, T.H.C. 71 (16. yzyl?). b. Oriental Institute of the Academy of Sciences, C 245 (yaklak 1600). c. Public Library, Dorn 507 (Kaufman derlemesi, 17. yzyl). d. Oriental Institute of the Academy of Sciences, D 45. e. Oriental Institute of the Academy of Sciences, D 46. f. Oriental Institute of the Academy of Sciences, D 43. 3. sve nshalar: a. University Library of Uppsala, Nova 578, 580.6 1540

b. University Library of Lund, Universittsbibliothek.7 4. Paris, Bibliothque Nationale, Suppl. Turc 1012 (18. yzyl).8 5. Bak, Azerbaycan Cumhuriyeti limler Akademisi Yazma Eserler Enstits (16. yzyl).9 Eserin Kazanda baslm birka nshas da bulunmaktadr. Eser zerinde yaplan belli bal almalar: N. I. lminskiy. Ksas- Rabguzi. Kazan, 1859. N. P. Ostroumov. Kritiekiy Razbor Muhammedanskogo Ueniya o Prorokax. Kazan, 1874. N. F. Katanov. Tatarskie Skazaniya o Semi Spiyaih Otrokah. ZVO, VIII (1875), 242-245. emsddin Hseyn. Ksas- Rabguzi. Kazan, 1881. N. F. Katanov. Rabguzi Ksasul-Enbiya Trki. Takent, 1898. Gulam Hasan Arifgan. Rabguzi Ksasul-Enbiya. Stary Takent, 1916-1917. J. Schinkewitsch. Rabguzis Syntax. MSOS, II/XXIX (1926), 130-172; II/XXX (1927), 1-57. S. E. Malov. Musulmanskie Skazaniya o Prorokax Po Rabguzi. Zapiski Kollegii Vostokovedov, V (1930), 507-524. K. Grnbech. Rabguzi. Narrationes de Prophetis. Cod. Mus. Brit. Add. 7851. Reproduced in facsimile with an introduction. Kopenhagen, 1948. H. Boeschoten ve M. Vandamme. The Different copyists in the London ms. of the Qisas-i Rabghuzi. Utrecht Papers on Central Asia. Proceedings of the first European Seminar on Central Asian Studies. Utrecht, 1986, 177-183. H. Boeschoten. The Poetry in Rabghuzis Qisas. LAsie Centrale et ses Voisins. Influences Rciproques. Edited R. Dor. Paris, 1990, 9-36. Ksas- Rabguziy. I-II. Takent, 1991. H. Boeschoten. The Leningrad Manuscripts of Rabghuzis Qsas. Trk Dilleri Aratrmalar 1991 (1991), 47-79. H. E. Boeschoten, M. Vandamme ve S. Tezcan (Critically edited). Al-Rabghz. The Stories of the Prophets. Qisas al-Anbiy, An Eastern Turkish Version. 1. With the Assistance of H. Braam and B. Radtke. E. J. Brill. Leiden-New York-Kln, 1995. 1541

H. E. Boeschoten, J. Okane ve M. Vandamme (Translated into English). Al-Rabghz. The Stories of the Prophets. Qisas al-Anbiy, An Eastern Turkish Version. 2. E. J. Brill. Leiden-New YorkKln, 1995. Aysu Ata. Nsrd-dn bin Burhnd-dn Rabgz. Ksasl-Enbiy (Peygamber Kssalar): Giri-Metin-Tpkbasm, Dizin. I-II. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 681/1-2. Ankara, 1997. 3. Munl-Mrd Bilinen tek yazma nshas, Bursada Orhan Kitaplnda bir mecmuann 186-211 varaklar arasnda bulunan eser, daha nce Haraolu Kitaplndayd. Metnin kenarlarnda bir kssa, Cevhirl-Esrr adl eserden alnm yedi drtlk ve Munl-Mrd ve Cevhirl-Esrrdan olup olmad anlalmayan baz msralar da bulunmaktadr. Eser, H. 713 Ramazan/M. 1313 Kanun- Evvelde tamamlanmtr (26a/3-4). Bu ka sz aytgan at slm ol/Tilegi hr vakt mn slm ol (25b10) msralarndan mellifin adnn slm olduu anlalmakla birlikte Ebul-Gazi Bahadr Han ecere-i Terkme adl eserinde, Salur boyundan Ersar Bay denilen kiinin eyhlik makamnda oturan ve ayn zamanda hoca olan eref Hocaya giderek Arapa kitaplar anlayp buna gre hareket etmelerinin zor olduunu, Arapa yazlm meseleleri Trkeye evirme ltfunda bulunduu takdirde ok sevaba gireceini syleyince eyh eref Hocann din meselelerin tmn evirip Munl-Mrd adn verdii bir kitapta toplayarak Ersar Baya verdiini ve o zamandan itibaren Trkmenlerin hepsinin o kitaba gre hareket ettiklerini kaydetmektedir (102b/7-103a/1).10 Yeterince akla kavumayan bu husus hakkndaki grler iin bk. Recep Toparl, Munl-Mrd, Atatrk niversitesi, Erzurum, 1988, XII-XVI. Mtekarip vezninde 407 drtlkten ibaret olan eser, sadece din bilgileri retmek gayesiyle kaleme alnd iin edeb bir deer tamamaktadr. Munl-Mrd u blmlerden olumaktadr: mn, Marifetl-Hakk ve Reslihi Muhammed, Vaz ven-Nashat, Zekt, rdt, db, ktid, Beyns-Sohbet, Mesel-erat vet-Tarkat velHakkat, Beynl-Kalb ven-Nefs, Slk, krl-Hakk ve Zikrl-Ebrr. Eser zerinde kapsaml tek alma Recep Toparl tarafndan yaplmtr: Recep Toparl. Munl-Mrd. Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi yaynlar 15. Erzurum, 1988. 4. Husrev rn Altnordu sahasnda yazlan Husrev rn, Kutb mahlsl bir air tarafndan Nizmnin ayn ad tayan mesnevisinin Trk edebiyatndaki ilk evirisidir. Kutb bu eseri, Tini-Bek Han ile onun ei 1542

Melike Hatun adna Trkeye evirmitir. Tini-Bek Han 1341de babas zbek Hann lmnden sonra tahta kp 1342de kardei Can-Bek tarafndan ldrldne gre eser, 1341-1342 yllar arasnda yazlm olmaldr. Husrev rn hikyesinin konusu, Ssn hkmdarlarndan Husrev Pervz ile Ermen hkmdar Mehn Bnnun kardeinin kz rnin akna dayanmaktadr. kinci plnda ise Husrevin siyas hayat verilmektedir. Kutbun eseri Nizamnin eserinden daha ksadr, ama bu eksiklik, hikyenin btnln bozmamaktadr, konu balklar aynen muhafaza edilmitir. Eserin bilinen tek nshas Bibliothque Nationalede 312 numarada muhafaza edilmektedir. Bu nsha, eserin kaleme alnndan yllar sonra H. 785/M. 1383-1384te Berke Fakh tarafndan Altn Buga adna skenderiyede istinsah edilmitir. Eser zerinde yaplan belli bal almalar: Ananiasz Zajaczkowski. La Plus Ancienne Version Turque du Husrv u rn de Qutb. I: Texte, II: Fac-simil, III: Vocabulaire. Polska Akademia Nauk Komitet Orientalistyczny. Warszawa, 19581961. Necmettin Haceminolu. Kutbun Husrev irini ve Dil Hususiyetleri. stanbul niversitesi yaynlar 1378. stanbul, 1968. 5. Muhabbet-Nme Manzum bir eser olan Muhabbet-nme, Horezm tarafndan H. 754/M. 1353te kaleme almtr. Mellif hakknda Horezm mahlsn kullandna gre Horezmli (Harezmli) olduu dnda hibir bilgimiz bulunmamaktadr. Yazl yeri Sir (Sirderya) olan eser, kesin olarak kim olduu anlalmayan Muhammed Hoca Beyin arzusu zerine yazlmtr. Farsa beyitleri de ihtiva eden Muhabbet-nme, mesnevi tarznda kaleme alnmtr. Nshalar: 1. British Museum Or. 8193te kaytl Uygur harfli bir mecmuann 160a-173b varaklar arasndaki nsha. H. 835/M. 1432de Emr Celleddn Frz h adna yazlmtr. 2. British Museum Add. 7914te kaytl Arap harfli bir mecmuann 290b-313b varaklar arasndaki nsha. 16. yzylda yazlmtr. 3. stanbul Millet Ktphanesi, Arab, nr. 86da muhafaza edilen Arapa tefsirin haiyesinde bulunan nsha. Sz konusu tefsirde Muhabbet-nme, 98b, 54a-57b varaklarnn haiyesinde yer almaktadr. 1543

4. stanbul Millet Ktphanesi, Ali Emr, Munzum, nr. 949da muhafaza edilen nsha. Mstakil bir cilt iinde bulunan bu nsha, be varaktan ibarettir. Eser zerinde yaplan belli bal almalar: . Abdullaeva. Adabiyat Hrestomatiyas. Takent, 1951. Tourkhan Gandjei. Il Muhabat-nmadi Horazm. Annali dell Istituto Universitario Orientale di Napoli, Nuova Serie, VI (1957), 131-161; VII (1958), 135-166. Tourkhan Gandjei. Il lessico del Muhabat-nma Annali dell Istituto Universitario Orientale di Napoli, Nuova Serie, VIII (1959), 91-102. A. M. erbak. Oguz-nme, Muhabbat-nme. Pamyatniki Drevne Uygurskoy i Staro Uzbekskoy Pismennosti. Moskova, 1959, 111-170. E. N. Nadjib. Horezmi, Muhabbet-name, zdanie, Teksta, Transkripsiya, Perevod i ssledovanie. Moskova, 1961. Sir G. Clauson. The Muhabbat-nma of Xwrazm. CAJ, VII (1962), 241-255. Osman F. Sertkaya. Horezmnin Muhabbet-nmesinin ki Yeni Yazma Nshas zerine. Trkiyat Mecmuas, XVII (1972), 185-207. 6. Nehcl-Ferds Din mahiyette bir eser olan Nehcl-Ferds, Trk edebiyat sahasndaki krk hadis tercmelerinin ilk rneidir.11 Zaten eserin bu vasf mellifi tarafndan da girite belirtilmitir.12 Kitap, her biri onar fasldan ibaret olan drt mstakil baptan olumutur: Hz. Peygamberin faziletleri, Hulefa-i Raidin, Ehl-i Beyt ve Drt mamn faziletleri, Allaha yaklatran ameller, Allahtan uzaklatran ameller. Kitapta her fasl bir hadisle balamakta, bu hadisin Trke tercmesi verildikten sonra, tannm slm limlerinin eserlerinden sz konusu hadisin manasn daha etrafl olarak aydnlatacak mahiyette mtalalar, menkbeler, hikyeler nakledilmektedir. Bazan tank olarak ayetlere ve baka hadislere de bavurulmaktadr. Hatime ksmnda mstensih, musannifin bu kitab olutururken istifade ettii kaynaklar sralamaktadr.13 Bu verilen kaynaklar, eserde istifade edilen kaynaklarn tamamn iine almamakla birlikte kitapta bahsi gemeyen baz eserleri ierdii grlmektedir.14 Mellif ayrca her fasl iindeki vaaz ve nasihatlerinde eitli melliflerin eserlerinden hikyeler nakletmektedir. Mellifin bu kitab yazmaktaki gayesi, kitaba verdii addan da anlald zere okuyucularnn kitaptaki szler ile amel etmesi ve bu kitabn onlara cennete gitmek iin bir klavuz tekil etmesidir. Bu sebeple, hibir sanat gayesi gdlmemi, edeb olmas gibi bir endieye yer verilmemitir. Bundan 1544

dolay gayet sade ve ak bir slpla kaleme alnmtr. Fakat ele alnan meseleler, ilgi ekici hikyeler nda verildii iin kesinlikle skc bir kitap deildir. Bu slbundan dolay da eitli muhitlerde kopyalar oluturulmutur. ihabeddin Mercannin ktphanesinde bulunan, fakat sonradan ortadan kaybolan NehclFerds nshas 759 (M. 1357-1358) tarihini tamaktadr ve Altnordu Devletinin bakenti Sarayda istinsah edilmitir. Mercan bu nshann sonunda mellif veya mstensih olarak gsterilen Mahmd b. Al es-Sary meneen vel-Bulgr mevliden vel-Kerder adn mellif ad olarak kabul etmektedir.15 E. N. Nadjib, Mercan nshasndaki Mahmd b. Al b. es-Sary meneen vel-Bulgr mevliden vel-Kerder isminin nndeki klgu kelimesi ile Kazan niversitesi Ktphanesinde 60261 numarada kaytl bulunan cem klgu kelimelerinden hareketle mellifin byk bir tevazu ile kendisini mellif olarak deil de, toplayc diye vasflandrdn belirtmekte ve Mahmd b. Al b. es-Sary meneen vel-Bulgr mevliden vel-Kerderyi eserin mellifi olarak kabul etmektedir.16 Ona gre es-Sary, mellifin yaad yeri gstermektedir. St. Petersburg SSCB limler Akademisi arkiyat Enstitsnde 316 numarayla kaytl bulunan nshadaki Mahmud b. Al b. eyh es-Sary meneen vel-Bulgr mevliden vel-Kerder akden kaydndan mellifin Saray eyhinin olu, Bulgar doumlu, Kurder (Kerder) ile ilgisi bulunan Ali olu Mahmud olduunu belirtmektedir.17 Nadjib ayrca, sz konusu nshadaki akden kelimesinin mellifin aslnn Krder Kazak airetine bal olduunu gsterebileceini ileri srer, yani Nadjibe gre Krder Kazak airetinden olan mellif, Bulgarda domu, Sarayda yaam ve eserlerini yazmtr.18 Nadjibin Mercan nshasnda klgu, St. Petersburgda 316 numarada kaytl nshada cem klgu olarak geen kelimelerin mellifi iaret ettii yolundaki gr, makul bir grtr. Zaten stanbul nshasnda da 2a/1de mellif yerine cem klgan ifadesi tercih edilmitir. Nehcl-Ferds eitli din limlerinin rivayetlerinin bir araya getirilmesiyle oluturulmu bir eser olmas sebebiyle, mellifin kendisini toplayan, bir araya getiren olarak vasflandrmas alacak bir husus deildir. Dolaysyla baka bir bilgi elde edilmedii srece, Mahmd b. Alyi mellif olarak kabul etmek uygundur. Saray, Bulgar ve Kerderle alkas hususunda Mercan nshasnda Mahmd b. Al es-Sary meneen vel-Bulgr mevliden vel-Kerder ibaresine rastlyoruz ki bu Sarayda yetimi, Bulgar doumlu anlamna gelmektedir. Ancak bu ibarede vel-Kerder akta kalmaktadr, yani bundan sonra Kerderle balantsnn ne yolla olduunu aklayan bir kelimeye ihtiya vardr ki biz bu bilgiyi St. Petersburgda 316 numarayla kaytl nshada bulmaktayz. Orada ibare u ekilde karmza kyor: Mahmd b. Al b. eyh es-Sary meneen vel-Bulgr mevliden vel-Kerder akden Sarayda yetimi, Bulgar doumlu, ailesi itibariyle (?) Kerderli Yazmay grmediim iin akden kelimesinin doru olduundan emin deilim, nk akden, bu tr ifadelerde allm bir kelime deildir. Eer doru ise aile itibariyle, kk itibariyle veya evlilik itibariyle gibi anlamlara gelebilir. Eserin tarihine gelince St. Petersburg 316 numaral nsha, 8 Sefer 759 (M. 20 Ocak 1358, Cumartesi) tarihini tamaktadr. Mercan nshas ise 759 (M. 1357-1358) ylnn ikinci gn tarihini 1545

tamaktadr, ama okunamayan bir ksm bulunduu iin hangi ayda yazld belli deildir. stanbul nshasnda hatimedeki kayda gre eserin mstensihi yazm iini mellifin lmnden gn sonra, yani 6 Cemaziyel-Evvel 761 (M. 25 Mart 1360, aramba) tarihinde tamamlamtr. Bu durumda eser, 759da veya 759dan nce yazlm olmaldr. Eserin yazl yeri Mercan ve St. Petersburg nshalarnda Saray olarak gsterilmitir. Dier nshalarda bu konuda bir bilgi bulunmamaktadr. Asl Uygur hafleriyle yazlm olan Mircnmenin mukaddimesinde bu eserin Nehecl-Ferds adl kitaptan Trkeye evrilmi olduu belirtilmektedir.19 Mircnmedeki Kaf dana yolculuk haricindeki ksm, Nehcl-Ferdste bulunmaktadr ve bu ksmlarn tertip bakmndan birbirine uyduu grlmektedir. Fakat u andaki bilgilerimize dayanarak, hele sz konusu Nehecl-Ferds adl eser ortaya kmadan bizim mellifimizin Mircnmede bahsi geen Nehecl-Ferdsten faydalandn ileri srmek doru olmaz.20 Nshalar: 1. stanbul nshas: Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami, 879 numarada muhafaza edilmektedir. Tam bir nshadr. Mellif ad, yazl yeri ve ylna dair bir kayt mevcut deildir. stinsah kaydndan mstensihin Harezmli Muhammed b. Muhammed b. Husrev olduunu reniyoruz (444/13-16). Hatimedeki kayda gre eserin mstensihi Harezmli Muhammed b. Muhammed b. Husrev yazm iini mellifin lmnden gn sonra, yani 6 Cemaziyel-Evvel 761 (M. 25 Mart 1360, aramba) tarihinde tamamlamtr. Bu durumda mellifin lm tarihi M. 22 Mart 1360, Pazardr (443/15-17). 2. Paris nshas: Paris Bibliothque Nationale 1020 numarada muhafaza edilmektedir. Tam bir nsha olmayp ba ve sonu kayptr. Birinci babn nc faslnn son ksm ile balamakta, nc babn ikinci fasl ile sona ermektedir. Ba ve sonu kopmu olduu iin eserin ad, mellifi, mstensihi, yazl ve istinsah tarihi hakknda bilgi bulunmamaktadr. stinsah tarihi bilinmemekle beraber dil zellikleri asndan stanbul nshasndan daha sonraki bir yzyla ait olduu grlmektedir.21 3. Mercan nshas: ihabeddin Mercannin ktphanesinde bulunan ve kendisi tarafndan tantlan, fakat sonradan ortadan kaybolan nshadr. H. 759/M. 1357-1358 tarihini tayan yazma, Altnordu Devletinin bakenti Sarayda istinsah edilmitir. 1877 ylnn Austos aynda Kazanda dzenlenen IV. Rusya Arkeoloji Kongresi erevesinde dzenlenen sergide gsterime sunulan el yazmalarndan on ikincisi Nehcl-Ferdstir. S. G. Vahidova gre, bu nsha Mercannin elinde bulunan ve daha sonra kaybolan nshadr.22

1546

4. Yalta nshas: 1928de Krmda bir kitapda bulunmutur. Yalta Dou Mzesinin satn ald bu nsha sadece ilk iki bab ihtiva eder. Sonradan yaptrlan yaprak ve zedelenen yapraklarn tamiri iin kullanlan kt, XVII. asrn sonunda kullanlan kendine has kt tipine aittir. Yazmann cildi XVII. veya XVIII. asrda, siyah maroken deriden yaplmtr. stinsah kaydnda belirtildiine gre istinsah tarihi Rebilhir 792 (M. 19 Mart-16 Nisan 1390), mstensihi ise Kasm b. Muhammeddir. Yazl yeri ve mellifi belirtilmemitir. Yakup Kemal, nshann Krmda ortaya ktna ve istinsah tarihinin Krmn Altnordu Devletinin kltr merkezi olduu devre rastladna dayanarak, mstensihin Solhatl bir zat olduunu var saymakta, mellif olarak ise Mahmud b. Aliyi kabul etmektedir (Yakub Kemal, Tyurko-tatarskaya rukopis XIV veka Nehjul-feradis, nsz yazan: A. Samoylovi. Yaltinskiy Obedinenny Kraevedeskiy Muzey, Simferopol, 1930).23 Bu yazma, halen kayptr. 5. Kazan nshalar: Halen Kazan Devlet niversitesi Ktphanesinde bulunan nshalardan biri, 60261 numarada muhafaza edilmektedir. Kd XVII. asra ait olan yazmann 2, 21-23, 27-28, 30, 265, 267 varaklar baka yaz ile yazlm ve yazmaya sonradan ilve edilmitir. Baz sayfalar ise mevcut deildir. Sonradan ilve edilen varaklarda 14-16 satr, dier varaklarda ise 17-19 satr bulunmaktadr. 1-20, 24-25, 263-264. varaklar tamir edilmi ve bu varaklardaki eksik ksmlar tamamlanmtr (B. A. Yafarov, Literatura Kamsko-Voljkih Bulgar X-XIV vv. i rukopis Nahc alFaradis, Kazan, 1949).24 Kazan Devlet niversitesi Ktphanesinde bulunan dier nsha, 3060 numarada kaytldr. Tamam 28 varaktr ve her sayfasnda 29 satr bulunmaktadr. Kd, XVIII. yzyln ikinci yarsna aittir (B. A. Yafarov, Literatura Kamsko-Voljkih Bulgar X-XIV vv. i rukopis Nahc al-Faradis, Kazan, 1949).25 Kazan nshalarnn ncs yine Kazan Devlet niversitesi Ktphanesinde 12100 numarada muhafaza edilmektedir. 532 sayfadr. Baka bir elle yazlan ilk birka varak sonradan eklenmitir. Yalnz ilk sayfas eksiktir. Hicr 1185 (M. 1771-1772) tarihini tayan nshann mstensihi, Feyzullah Caferoludur ve yazmay hocas Molla Selimcan Dost Muhammedin olu iin istinsah etmitir.26 R. F. slamov bize ayrca Nehcl-Ferdsin nshasn haber vermektedir: Bunlardan biri M. G. Gosmanov ynetimindeki aratrma gezisinde 1968de Ehmet kynde bulunmutur. kincisi ayn yl G. brahimov Dil, Edebiyat ve Tarih Enstitsnde (bugnk G. brahimov Dil, Edebiyat ve Sanat Enstits) alan M. Yusupov tarafndan Ulyan blgesinin Yugar Tireke kynde bulunmutur. ncs Milla Rehmetulla tarafndan 1723te istinsah edilen derlemenin arasndadr ve bugn ad geen enstitsnn arivinde muhafaza edilmektedir.27 Nekiy senbet Kazan Devlet niversitesi Ktphanesinde 1357 ylna ait bir Nehcl-Ferds nshas bulunduunu belirtmektedir.28 Fakat senbetin bahsettii nsha, yukarda tanttmz nshalardan biri midir, bilemiyoruz. 1547

R. F. slamov, Nehcl-Ferdsin bir nshasnn da Kazan Pedagogika niversitesinde bulunduunu ileri srmektedir.29 6. St. Petersburg nshalar: St. Petersburg SSCB limler Akademisi arkiyat Enstitsnde bulunan nshalardan biri 316 numarada muhafaza edilmektedir. Tam bir nsha deildir. Birinci babn drdnc fasl ile balayan yazmadaki kaytta 759 yl sefer aynn sekizinci gnnde (M. 20 Ocak 1358, Cumartesi) ylk ylnda Sarayda yazld ve kitab cem klgu (toplayan) kiinin Mahmud b. Ali b. eyh es-Saray meneen vel-Bulgar mevliden vel-Kerder akden olduu belirtilmektedir.30 Nadjib, ylk ylnn Hicr 754 veya 756 (M. 1353 veya 1355) ylna tekabl ettiini, halbuki kitabn 759 (M. 1357-1358)da ylnda yazldnn kaydedildiini belirtmektedir.31 St. Petersburg SSCB limler Akademisi arkiyat Enstitsnde bulunan nshalardan dieri 2590 numarada kaytldr. Tam bir nsha deildir. Ba ve sonu kayptr.32 Bu her iki yazma da Kazandan S. G. Vahidovun ktphanesinden getirilmitir.33 Ayrca R. F. slamov, sz konusu enstitde muhafaza edilen ve Vahidov tarafndan bulunduunu belirttii bir nshadan sz ediyor ve 1085 numarada muhafaza edildiini ifade ediyor.34 R. F. slamov, S. A. Alimovun Astrahanda tespit ettii bir derleme arasnda bulunan (62b-73a) ve Nehcl-Ferdsin iki ksmndan ibaret olan bir baka nshann sz konusu enstitde 4310 numarada kaytl olduunu bildirmektedir.35 K. H. Menges, St. Petersburga yapt inceleme gezisi srasnda, birisi byk bir ihtimalle tam olmak zere drt adet Nehcl-Ferds nshas bulunduunu tespit ettiini belirtmektedir.36 Muhtemelen Mengesin grd bu nshalar yukarda zikrettiimiz nshalar olmaldr. Eser stnde yaplan belli bal almalar: Yakub Kemal. Tyurko-tatarskaya rukopis XIV veka Nehjul-feradis. nsz yazan: A. Samoylovi. Yaltinskiy Obedinenny Kraevedeskiy Muzey, Simferopol, 1930. B. A. Yafarov. Literatura Kamsko-Voljkih Bulgar X-XIV vv. i rukopis Nahc al-Faradis (X-XIV. yzyllarda Kama-Volga Bulgarlar Edebiyat hem Nehc-el-Feredis Kulyazmas). Kazan Devlet niversitesi Doktora Tezi, 1949. Nehcl-Feradis: Tpkbasm. I, nsz yazan: Jnos Eckmann. Trk Dil Kurumu Tpkbasmlar Dizisi 35. Ankara, 1956. Osman Nedim Tuna. Studies on Nahjul-Fardis: A Method for Turkic Historical Dialectology. Ph D thesis University of Washington, 1968. Ali Fehmi Karamanlolu. Nehcl-Feradisin Dil Hususiyetleri I. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, XVI (1968), 55-72. 1548

Ali Fehmi Karamanlolu. Nehcl-Feradisin Dil Hususiyetleri II. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, XVII (1969), 33-56. Ali Fehmi Karamanlolu. Nehcl-Feradisin Dil Hususiyetleri III. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, XVIII (1970), 57-80. Ali Fehmi Karamanlolu. Nehcl-Feradisin Dil Hususiyetleri IV. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, XIX (1971), 145-170. E. N. Nadjib. O pamyatnike XIV veka Nahc al-faradisi yego yazke. Sovetskaya Tyurkologiya, 6 (1971), 56-68//evirisi: Nazif Hoca. Nehcl-Feradis ve Dili zerine. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, XXII (1977), 29-44. F. . Nurieva. ssledovaniyi Yazka Pamyatnika XIV veka Nahdj al-Faradis. Kazan, 1993. irvan Kalsn. Nehcl-Feradiste Szck Yapm. Mersin niversitesi Yksek Lisans Tezi, 1996. Glden Saol. Nehcl-Ferds: lk ki Bap (Giri-Tenkitli Metin-Szlk-Dizin-Arapa bareler). Baslmam Doentlik almas, 1998. Jnos Eckmann, eviriyaz. Nehcl-Ferds. Utmahlarng Auq Yol (Cennetlerin Ak Yolu): Metin. II. Yay. Semih Tezcan ve Hamza Zlfikar. Trk Dil Kurumu Yaynlar: 518. Ankara, tarihsiz; Dizin-Szlk. III. Haz. Aysu Ata. Trk Dil Kurumu Yaynlar: 518. Ankara, 1998. F. . Nurieva. Nahdj al-Faradis Mahmuda al-Bulgari. Akademiya Nauk Tatarstana Kazanskiy Gosudarstvenny Universitet. Kazan, 1999. 7. Mirc-Nme H. 840/M. 1436da Mlik Bah tarafndan istinsah edilmitir. stinsah yeri Herat olan eserin, bu tarihten nce yazld anlalmaktadr. Bu sebeple XIV. yzyl eserlerinden saylmaktadr. Mircnmenin Paris Bibliothque Nationalede muhafaza edilen bu Uygur harfli nshadan baka nshas ele geirilememitir. Eser zerinde yaplan almalar: Pavet de Courteille. Mirdj-Nmeh: Le manuscript Oigour de la Bibliothque Nationale. Paris, 1882. Osman Fikri Sertkaya. Miracnme: Metin, ndeks. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm mezuniyet tezi. stanbul, 1968. 8. Kurn- Kerm Tercmeleri 1549

8.1.Sleymaniye Ktphanesi Hekimolu Ali Paa Camii 2 numarada muhafaza edilen satr aras Kurn tercmesi nshas. Yazma daha nce Millet Ktphanesi Hekimolu Ali Paa 951 numarada bulunmaktayd. Tercmesi yaplmayan 196a/196b sayfalar ile Farsa olarak vakf ve ibtida kaidelerinin verildii 586b-587bnin devamnn olmay hesaba katlmazsa tam bir nsha olup tercme ksm 583bde, kitabn tamam ise 587bde sona ermektedir. 585b-586ada Farsa olarak Kuran ayetleriyle nasl fal baklaca retilir. 586b-587bde Farsa olarak Kuran- Kerimin kraatnda riayet edilmesi gereken hususlardan olan vakf ve ibtida kaideleri zerinde durulmaktadr. Fakat bu ksm Nahl suresinden itibaren eksiktir. Nshada satr arasnda kelime kelime tercmeden baka -birka nemsiz istisna dnda- ilve veya tefsir yoktur. Bu kitap zerinde yaplan tek kapsaml alma Glden Saol tarafndan yaplmtr: Glden Saol. An Inter-linear Translation of the Quran Into Khwarazm Turkish = Harezm Trkesi Satr Aras Kuran Tercmesi: Introduction and Text. I, Sources of Oriental Languages and Literatures 21, Turkish Sources XIX, Harvard University The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 1993; Glossary. II, Sources of Oriental Languages and Literatures 26, Turkish Sources XXIII, Harvard University The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 1995; Facsimile Section One: 1b-300b. III, Sources of Oriental Languages and Literatures 36, Turkish Sources XXXIII, Harvard University The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 1996; Section Two: 301a-587b. III, Sources of Oriental Languages and Literatures 46, Turkish Sources XXXIX. Harvard University, 1999. 8.2.ngiltere (Manchester), John Rylands Ktphanesi Arabic MSS. 25-38de kaytl olan satr aras tercmeli nshadr. Satr arasnda Farsa ve Trke tercme ihtiva etmektedir. Tamam otuz cilt olan eserin elde on drt cildi mevcuttur. Bu on drt cilt 1145 varaktan ibarettir. Maalesef bu ciltlerde de eksikler bulunmaktadr. Bu ciltlerin haricinde tercmeye ait olan iki varak da Dublin, Chester Beatty Ktphanesi nr. 1606 ve nr. 1630da kaytldr. Yazma, her sayfada sadece er satrlk Arapa, Farsa ve Trke metin ihtiva ettii iin ok hacimlidir. Ba ve sonu eksik olduundan nerede ve kimin tarafndan meydana getirildii hakknda bilgimiz yoktur. J. Eckmann, baz dil zelliklerini ve yaz biimini gz nnde tutarak metnin XIII. yzyln ikinci yars veya XIV. yzyln ilk yarsndan nce istinsah edilmediini belirtmektedir.37 stnde yaplan belli bal almalar: Jnos Eckmann. Two Fragments of a Koran Manuscript with Interlinear Persian and Turkic Translations. Central Asiatic Journal, XIII/4 (1969), 287-290. Jnos Eckmann. Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Koran Translation. Bibliotheca Orientalis Hungarica XXI, Akadmiai Kiad. Budapest, 1976. 1550

Nuri Yce, Ebul-Ksm Crullh Mahmd bin Omar bin Muhammed bin Ahmed ez-

Zamahar el-Hvrizm, Mukaddimetl-Edeb: Hvrizm Trkesi ile Tercmeli uter Nshas: Giri, Dil zellikleri, Metin, ndeks, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar 535 (Ankara, 1988), 9. 2 3 Nuri Yce, a.g.e., 11. Rabgz eserinde Nsrd-din Tok Bugann kk yata bey olduunu, mslmanl

sonradan kabul ettiini ve Mool olduunu belirtmektedir (2v/5-11). Bk. Aysu Ata, Nsrd-dn bin Burhnd-dn Rabgz, Ksasl-Enbiy (Peygamber Kssalar): Giri-Metin-Tpkbasm, Dizin, I, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 681/1 (Ankara, 1997), XIII. Tok Buga hakknda ayrca bk. M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, 3. bask, tken Neriyat: 157, Kltr Serisi: 28 (stanbul, 1981), 287. 4 H. Boeschoten ve M. Vandamme, The Different copyists in the London ms. of the Qisas-i

Rabghuzi, Utrecht Papers on Central Asia, Proceedings of the first European Seminar on Central Asian Studies (Utrecht, 1986), 177-183. 5 H. Boeschoten, The Leningrad Manuscripts of Rabghuzis Qsas, Trk Dilleri

Aratrmalar 1991 (1991), 49-50. 6 J. Eckmann, Die Kiptschakische Literatur 1. Die Literatur von Chwarezm und der

Goldenen Horde, Philologiae Turcicae Fundamenta, II (Wiesbaden, 1964), 278. 7 8 9 G. Jarring, Studien zu einer osttrkische Lautehre (Lund, 1933), 20. E. Blochet, Catalogue des manuscripts turcs, Bd. II (Paris, 1933), 138. N. Hacyeva, Rabguzinin Ksasl-Enbiya Eserinin Bak Yazmas, Trk Dili, 514 (Ekim

1994), 292-296. 10 Zuhal Karg lmez, Ebulgazi Bahadr Han, ecere-i Terakime: Trkmenlerin Soykt,

Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi 3, Simurg (Ankara, 1996), 220. 11 Abdlkadir Karahan, slm-Trk Edebiyatnda Krk Hads Toplama, Tercme ve erhleri,

gzden geirilmi, bulular ve eklerle zenginletirilmi yeni bask, Diyanet ileri Bakanl yaynlar: 284, lm Eserler: 23 (Ankara, 1991), 143. 12 13 Sleymaniye Ktphanesi Yeni Cami 879, 2/4-13. Sleymaniye Ktphanesi Yeni Cami 879, 443-444/17-9.

1551

14

Eserde zikredilen kaynaklar ve bu kaynaklarn mellifleri iin bk. Glden Saol, Nehcl-

Ferds: lk ki Bap (Giri-Tenkitli Metin-Szlk-Dizin-Arapa bareler), baslmam doentlik almas (1998), XXX-XXXI. 15 15-16. 16 E. N. Nadjib, Nehcl-Feradis ve Dili zerine, ev. Nazif Hoca, Trk Dili ve Edebiyat ihabeddin Mercan, Kitbu Mstefdil-Ahbr f Ahvli Kazn ve Bulgr, I (Kazan, 1885),

Dergisi, XXII (1977), 36-37. 17 18 19 E. N. Nadjib, a.g.e., 37. E. N. Nadjib, a.g.e., 39. A. Pavet de Courteille, Mirdj-Nmeh, Le Manuscript Ouigour de la Bibliothque Nationale

(Paris, 1882). 20 Bu konu hakknda bk. Ahmet Caferolu, Trk Dili Tarihi, II, 3. bask, Enderun yaynlar: 17

(stanbul, 1984), 113; E. N. Nadjib, a.g.e., 41; Nehcl-Feradis: Tpkbasm, I, nsz yazan: Jnos Eckmann, Trk Dil Kurumu Tpkbasmlar Dizisi 35 (Ankara, 1956), X-XII; Osman F. Sertkaya, slm Devrenin Uygur Harfli Eserlerine Toplu Bir Bak, slm Devrenin Uygur Harfli Eserlerinden Sircl-Kulb: Transkripsiyon ve ndeks, stanbul, 1975 adl Doktora Tezinden Ayr Basm (Bochum, 1977), 12; R. F. slamov, Altn Urda Hem Memlkler Misr: Yazma Miras, Meden Balanlar (Kazan, 1998), 60; S. E. Malov, Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti (Moskva-Leningrad, 1951), 96; Saadet . aatay, Trk Leheleri rnekleri. VIII. Yzyldan XVIII. Yzyla Kadar Yaz Dili, 2. bask, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaymlar: 62, Trk Dili ve Edebiyat Enstits: 9 (Ankara, 1963), 175; vd. 21 22 23 24 25 26 27 28 Glden Saol, a.g.e., XVI. R. F. slamov, a.g.e., 61. Grmedim, Bk. E. N. Nadjib, a.g.e., 31-32. Grmedim, Bk. E. N. Nadjib, a.g.e., 34-35. Grmedim, Bk. E. N. Nadjib, a.g.e., 35. E. N. Nadjib, a.g.e., 35. R. F. slamov, a.g.e., 64. Nekiy Isenbet, Tabmalar (Kazan, 1941), 15. 1552

29 30 31 32 33

R. F. slamov, a.g.e., 65. Grmedim, bk. E. N. Nadjib, a.g.e., 36-37. E. N. Nadjib, a.g.e., 37. E. N. Nadjib, a.g.e., 36; R. F. slamov, a.g.e., 63. A. Samoylovi, Yakup Kemalin risalesine yazd nszde (Tyurko-tatarskaya rukopis

XIV veka Nehjul-feradis, Yaltinskiy Obedinenny Kraevedeskiy Muzey, Simferopol, 1930), Aralk 1928de Kazanda S. G. Vahidova ait yazmalar arasnda iki Nehcl-Ferds nshas grdn kaydetmekte, fakat Vahidovun bunlar bizzat tantmak istediini syleyerek fazla bilgi vermemektedir, bk. Nehcl-Feradis: Tpkbasm, I, nsz yazan: Jnos Eckmann. Trk Dil Kurumu Tpkbasmlar Dizisi 35 (Ankara, 1956), VI. Ayrca A. Samoylovi II. Trk Dil Kurultaynda okuduu teblide S. G. Vahidov tarafndan Tatar Cumhuriyeti Devlet Ktphanesine ve St. Petersburgdaki limler Akademisi arkiyat Enstitsne hediye edilen yazmalar iinde eserin nshasnn bulunduunu belirtmitir, bk. A. Samoylovi, Cuci Ulusu veya Altnordu Edeb Dili, Trk Dili Belleten, I/12 (1935), 35. 34 35 36 R. F. slamov, a.g.e., 63. R. F. slamov, a.g.e., 63. K. H. Menges, Report on an Excursion to Leningrad and Takent for Research in

agatay Manuscripts, Central Asiatic Journal, VIII/4 (1963), 242. 37 154. Ata, Aysu. Nsrd-dn bin Burhnd-dn Rabgz. Ksasl-Enbiy (Peygamber Kssalar): Giri-Metin-Tpkbasm, Dizin. I-II. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 681/1-2. Ankara, 1997. Barthold, V. V. Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler. Yayna hazrlayanlar: Kzm Yaar Kopraman ve Afar smail Aka. Ankara, 1975. Blochet, E. Catalogue des Manuscripts Turcs. Bd. II, Paris, 1933. Boeschoten, H. [E. ] ve M. Vandamme. The Different copyists in the London ms. of the Qisas-i Rabghuzi. Utrecht Papers on Central Asia. Proceedings of the first European Seminar on Central Asian Studies. Utrecht, 1986, 177-183. Boeschoten, H. [E. ] The Leningrad Manuscripts of Rabghuzis Qsas. Trk Dilleri Aratrmalar 1991 (1991), 47-79. 1553 Jnos Eckmann, Eastern Turkic Translations of the Koran, Studia Turcica, XVII (1971),

Boeschoten, H. E., M. Vandamme ve S. Tezcan (Critically edited). Al-Rabghz. The Stories of the Prophets. Qisas al-Anbiy, An Eastern Turkish Version. 1. With the Assistance of H. Braam and B. Radtke. E. J. Brill. Leiden-New York-Kln, 1995. Boeschoten, H. E., J. Okane ve M. Vandamme (Translated into English). Al-Rabghz. The Stories of the Prophets. Qisas al-Anbiy, An Eastern Turkish Version. 2. E. J. Brill. Leiden-New YorkKln, 1995. Caferolu, Ahmet. Trk Dili Tarihi. I-II. 3. bask. Enderun yaynlar: 17. stanbul, 1984. Courteille, A. Pavet de. Mirdj-Nmeh. Le Manuscript Ouigour de la Bibliothque Nationale. Paris, 1882. aatay, Saadet . Trk Leheleri rnekleri. VIII. Yzyldan XVIII. Yzyla Kadar Yaz Dili, 2. bask. Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaymlar: 62, Trk Dili ve Edebiyat Enstits: 9. Ankara, 1963. Eckmann, Jnos. Die Kiptschakische Literatur 1. Die Literatur von Chwarezm und der Goldenen Horde. Philologiae Turcicae Fundamenta, II, Wiesbaden, 1964, 275-296. Eckmann, Jnos. Harezm Trkesi. ev. Mehmet Akaln. Tarih Trk iveleri. lveli 2. bask. Trk Kltrn Aratrma Enstits yaynlar: 73, Seri: IV-Say: A. 21. Ankara, 1988. Eckmann, Jnos. Eastern Turkic Translations of the Koran. Studia Turcica, XVII (1971), 149159. Trke evirisi: Ekrem Ural. Kurann Dou Trkesine Tercmeleri. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, XXI (1975), 15-24. Eckmann, Jnos. Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Koran Translation. Bibliotheca Orientalis Hungarica XXI, Akadmiai Kiad. Budapest, 1976. Eckmann, Jnos, evriyaz. Nehcl-Ferds. Utmahlarng Auq Yol (Cennetlerin Ak Yolu): Metin. II. Yay. Semih Tezcan ve Hamza Zlfikar. Trk Dil Kurumu Yaynlar: 518. Ankara, tarihsiz; Dizin-Szlk. III. Haz. Aysu Ata. Trk Dil Kurumu Yaynlar: 518. Ankara, 1998. Grnbech, K. Rabguzi Narrationes de Prophetis, Cod. Mus. Brit. Add. 7851. Kopenhagen, 1948. Hacyeva, N. Rabguzinin Ksasl-Enbiya Eserinin Bak Yazmas. Trk Dili, 514 (Ekim 1994), 292-296. senbet, Nekiy. Tabmalar. Kazan, 1941. slamov, R. F. Altnordu Hem Memlkler Misr: Yazma Miras, Meden Baglanlar. Kazan, 1998. Jarring, G. Studien zu einer osttrkische Lautehre. Lund, 1933. 1554

Kafesolu, brahim. Harezmahlar Devleti Tarihi: 485-618/1092-1221). Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar VII/29b. Ankara, 1992. Karahan, Abdlkadir. slm-Trk Edebiyatnda Krk Hads Toplama, Tercme ve erhleri. Gzden geirilmi, bulular ve eklerle zenginletirilmi yeni bask. Diyanet leri Bakanl yaynlar: 284, lm Eserler: 23. Ankara, 1991. Kprl, M. Fuad. Trk Edebiyat Tarihi. 3. bask. tken Neriyat: 157, Kltr Serisi: 28. stanbul, 1981. Kurcanov, A. K. ssledovanie po Leksike Starokpakskogo Pismennogo Pamyatnika XIII v. Tyurksko-Arabskogo Slovarya. Akademiya Nauk Kazaxskoy SSR nstitut Yazkoznaniya. Alma-Ata, 1970. Malov, S. E. Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti. Moskva-Leningrad, 1951. Menges, K. H. Report on an Excursion to Leningrad and Takent for Research in agatay Manuscripts. Central Asiatic Journal, VIII/4 (1963), 231-252. Mercan, ihabeddin. Kitbu Mstefdil-Ahbr f Ahvli Kazn ve Bulgr. I. Kazan, 1885. Nadjib, E. N. Nehcl-Feradis ve Dili zerine. ev. Nazif Hoca. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, XXII (1977), 29-44. Nehcl-Feradis: Tpkbasm. I. nsz yazan: Jnos Eckmann. Trk Dil Kurumu Tpkbasmlar Dizisi 35. Ankara, 1956. lmez, Zuhal Karg. Ebulgazi Bahadr Han. ecere-i Terkime: Trkmenlerin Soykt. Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi 3. Simurg. Ankara, 1996. zaydn, Abdlkerim. Hrizm. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi. 16. cilt. stanbul, 1997, 217-220. Saol, Glden. An Inter-linear Translation of the Quran Into Khwarazm Turkish = Harezm Trkesi Satr Aras Kuran Tercmesi: Introduction and Text. I, Sources of Oriental Languages and Litera tures 21, Turkish Sources XIX, Harvard University The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 1993; Glossary. II, Sources of Oriental Languages and Literatures 26, Turkish Sources XXIII, Harvard University The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 1995; Facsimile Section One: 1b-300b. III, Sources of Oriental Languages and Literatures 36, Turkish Sources XXXIII, Harvard University The Department of Near Eastern Languages and Civilizations,

1555

1996; Section Two: 301a-587b. III, Sources of Oriental Languages and Literatures 46, Turkish Sources XXXIX. Harvard University, 1999. Saol, Glden. Nehcl-Ferds: lk ki Bap (Giri-Tenkitli Metin-Szlk-Dizin-Arapa bareler). Baslmam Doentlik almas, 1998. Samoylovi, A. Cuci Ulusu veya Altn Ordu Edeb Dili. Trk Dili Belleten, I/12 (1935), 34-52. Sertkaya, Osman F. slm Devrenin Uygur Harfli Eserlerine Toplu Bir Bak. slm Devrenin Uygur Harfli Eserlerinden Sircl-Kulb: Transkripsiyon ve ndeks, stanbul, 1975 adl Doktora tezinden ayr basm. Bochum, 1977. erbak, A. M. Grammatika Starouzbekskogo Yazka. Akademiya Nauk SSSR nstitut Yazkoenaniya. Moskva-Leningrad, 1962. Togan, Zeki Velidi. Hrizm. slm Ansiklopedisi. slm lemi Tarih, Corafya, Etnografya ve Biyografya Lugati. 5/1. Yeni bask. Mill Eitim Bakanl. stanbul, 1993, 240-257. Toparl, Recep. Harezm Trkesi Grameri. Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Edebiyat Blmleri Ders Notlar: 82, Trk Dili ve Edebiyat: 41. Erzurum, 1985. Toparl, Recep. Munl-Mrd. Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi yaynlar 15. Erzurum, 1988. Yce, Nuri. Ebul-Ksm Crullh Mahmd bin Omar bin Muhammed bin Ahmed ez-Zamahar el-Hvrizm. Mukaddimetl-Edeb: Hvrizm Trkesi ile Tercmeli uter Nshas: Giri, Dil zellikleri, Metin, ndeks. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar 535. Ankara, 1988. Zajaczkowski, Ananiasz. Najstarsza Wersja Turecka Husrv u rn Qutba = La Plus Ancienne Version Turque du Husrv u rn de Qutb: Tekst, Facsimile, Slownik. I-III. Warszawa, 1958-1961.

1556

Kpak Dili ve Edebiyat / Prof. Dr. Recep Toparl [s.814-821]

Gaziosmanpaa niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye A. Kpaklar Mslman yazarlar tarafndan Kpak, Avrupallarca genellikle Kuman ad ile anlan kavimler birlii, aslnda sonradan birleen iki ayr Trk kavmidir. Adn solgun ve sarmtrak renklerinden aldklar tahmin edilen ve eski tarihleri karanlk olan Kumanlar 1017de Karahtaylarn basks ile Batya doru g ederek 1050de Dou Avrupaya yerlemi bulunuyorlard. Karadenizin kuzeyini igal eden Kumanlar, zamanla buradaki Peenek ve Ouz-Trk kabilelerinin kalntlar ile birlemilerdir. Bu arada Ruslar, evlenme yoluyla akrabalk meydana getirerek anlan bu Trk kavimlerinin tam anlamyla birlemelerini nlemeye almlardr. Ruslarn ve Bizanslarn kkrtmalar sonucu Kumanlar, Peeneklerle savaarak onlar yenmilerdir. 1103 ylnda da Ruslar Kumanlar ar bir yenilgiye uratmlardr. Bu ar yenilgi sonucunda dalan Kumanlar, yerlerini doudan gelen yeni bir Trk kavmi olan Kpaklara terk etmilerdir. Kpak ad altnda birleen bu Trk kavimleri bundan sonra da Avrupal yazarlarca Kuman ad ile anlmlardr. XII. yzyldan beri Kuman ve Kpak adlar ayn halk gstermektedir. Kpaklarn rehberlii altnda byk bir gl birlik ortaya kmtr. Ancak bunlar ok geni bir sahaya yayldklar hlde siyas bir birlik olarak ortaya kamamlardr. Tarihte bir Kpak devleti grlmemektedir. Zamanla birleerek birok etkili akn yapan Kpak kavimleri bir idare ve bir merkez altnda toplanamamlardr. Bunun nedenini ok yaylmalarnda aramak gerekmektedir. Orta Asyadan Tuna boylarna kadar yaylan Kpaklarn Orta Asyadaki hkimiyeti Cengize kadar devam ettii gibi, yayldklar ve hkim olduklar dier blgelerdeki hkmranlklarna da Mool aknlar son vermitir. XIII. yzyln ortalarna doru Mool aknlarnn artmas, Kpaklarn daha da yaylp dalmalarna neden olmutur. nemli bir ksm Macaristan bata olmak zere Bulgaristan, Romanya, Grcistan ve Rusyaya girmi, zamanla tamamen kaybolmulardr. Bugn Kpak ad Det-i Kpak gibi eski coraf adlarda ve baz Trk kavimlerinin kabile adlarnda kalmtr. Kpaklarn, Msrdaki Memlk Sultanlnda da nemli rolleri olmutur. Daha nce de belirtildii gibi Kpaklar kavim olarak ok yaylmlar ve dalmlardr. Fakat Msra kadar gitmelerinin nedeni bakadr. Zaruret zamanlarnda pek ok Kpak ocuunun kle olarak satlmas neticesinde Kpaklar bilhassa XIII. ve XIV. yzyllarda btn n-Asyaya ve Msra yaylmlardr. Bunlar arasnda ykselip kumandanlk, hatta sultanlk makamlarna kadar gelenler bulunmaktadr. Bunlarn en tannm Sultan Baybarstr.1 B. Kpaka Kpak Trkesi, Orta Dnem Trkesinin bat grubuna giren eski bir ivedir. Kpaklar kendilerinden nce Dou Karadenize g eden kavimleri de bnyelerinde toplayarak Bat Trkesinin 1557

kuzey kanadn tekil etmilerdir. Bunlardan elimizde eser olarak yalnzca Codex Cumanicus adl dil malzemesi kalabilmitir. Bunun dnda Kpaka asl gelimesini, vatanndan epeyce uzakta, aslnda Bat Trkesinin kuzey grubunu tekil ettii hlde, gney grubunun yayld sahadan daha da gneyde Msrda ve bugn Yakn ve Orta-Dou denilen lkelerde gstermitir. Buna neden olan g, ounluunu ocuk ve genlerin tekil ettii kle kafileleri eklinde olmutur. Ancak bu blgeye gelip yerleen Trkler, sadece bu klelerden ibaret olmamtr. Trkmenler, hatta Altnordu ve Harezm blgesinden gelenler de dilde farkllk meydana getirecek kadar nemli bir yekn tutmulardr. Btn bu Trk boylar zamanla kuzeyde devam ettiremedikleri devlet ve medeniyeti bu yabanc diyar ve muhitte meydana getirebilmilerdir. Memlk devletinde,2 Trk sultanlarnn bata bulunmalar ve hkimiyetin Trklerin elinde olmas nedeniyle Trkeye ilgi artm ve Araplara Trkeyi retmek iin kitaplar yazlmtr. Ayrca, baka sahalarda yazlan Trke eserler de itinal bir ekilde istinsah ettirilmi, Arapa ve Farsadan eitli konularda eserler Trkeye evrilmitir.3 Memlk-Kpak eserlerinin dili, Trk dili tarihinde ayr bir yer tutmaktadr. G eklinde gelip yerleen Trklerin muhtelif boylardan olmas, bu sahada meydana getirilen eserlerin dillerinin de deiik olmasna neden olmutur. T. Halas Kun, Memlk-Kpak eserlerinde kullanlan dili grupta toplamtr:4 1. Asl Memlk-Kpakas, 2. Asl Ouzca, 3. Ouz-Kpak karm bir dil. Janos Eckmann da buna benzer bir tasnif yapmtr.5 C. Kpak edebiyat Eserleri I. Codex Comanicus Anonim bir eser olup talyan tccarlar ve Fransiskan tarikatna mensup Alman rahipler tarafndan yazld tahmin edilmektedir. Eserin yazld yer ve tarih de kesin olarak bilinmemektedir. Tek yazmas Venedikte Saint Marcus ktphanesinde bulunmaktadr. Eser, sonradan bir cilt hline getirilen, birbirinden ayr iki defterden teekkl etmitir. Birinci ksma talyan ksm, ikincisine de Alman ksm denilmektedir. 55 yapraktan meydana gelen talyan ksm, biri alfabe sras dieri konulara gre tasnif edilmi iki szlkten meydana gelmektedir. 27 yaprak olan Alman ksm ise, kark bir ekilde, 1558

Almanca-Kpaka ve Ltince-Kpaka lgatleri ihtiva etmektedir. Bu blmde din metinler, ata szleri ve bilmeceler bulunmaktadr. Eserden ilk defa M.J. KLAPROTH baz paralar neretmi (1828), daha sonra da KONT GZA KUUN eserin tamamn Ltince tercme ve izahlarla yaymlamtr (1880). Son olarak Danimarkal trkolog K. GRNBECKH tarafndan bir cilt faksimile (1936), bir cilt de lgat olmak zere (1942) iki cilt olarak tam istifade edilebilir bir ekilde yaymlamtr. RADLOFF, W. BANG ve T. KOWALSK gibi trkologlar da eser zerinde eitli aratrmalar yapmlardr.6 II. Lgatler-Gramerler 1. Kitbl-drk li Lisnil-Etrk Trkeyi retmek maksad ile yazlan eserin mellifi, Eb Hayyan adl Berber asll bir Arap dilcisidir. Trk diline byk bir ilgi duyan Eb Hayyan, Msrda Trk dilinin kazand nemi grnce, Araplara Trkeyi retmek maksadyla bilhassa Msrda konuulan Trk iveleri zerine 4 kitap yazmtr.7 Trkenin bilinen ilk grameri olup Eb Hayyan tarafndan Trk dili ile ilgili olarak yazlan drt eserden biri olan El-drk, 20 Ramazan 712de (18 Aralk 1312) Kahirede tamamlanmtr. Eser, alfabe srasna gre biri lgat, dieri de gramer olmak zere iki ksmdan meydana gelmitir. El-drkin iki yazmasnn varl bilinmektedir: a) stanbul Bayezid Genel Kitapl, Veliyddin Efendi Blm 2896 numarada kaytl olan yazma, 15 ubat 1335 tarihinde bilinmeyen birisi tarafndan istinsah edilmitir. Tamam 132 sayfadr. b) stanbul niversitesi Ktphanesi Arapa Yazmalar ksm 3856 numarada kaytl olan yazma, 1402 ylnda Ahmed ibni afii adnda bir kii tarafndan Lazkiyede istinsah edilmi olup 97 yapraktan mteekkildir.8 Eb Hayyann bu nemli eseri ilk nce Selanikli Mustafa Bey tarafndan Veliyyddin Efendi yazmasna dayanlarak stanbulda 1891 ylnda yaymlanmtr. 213 sayfa tutan bu yayn, tek yazmaya dayandrld iin eksiktir ve istifadeye elverili deildir.9 Daha sonra elde edilen yazmay da gz nnde bulunduran Prof. Dr. Ahmet Caferolu, eseri 1931 ylnda yaymlamtr.10 El-drkin Veliyyddin Efendideki yazmasnn haiyelerine bilinmeyen birisi tarafndan eklenen kk bir lgate 1936 ylnda Veled zbudak tarafndan El-drk Haiyesi ad ile yaymlanmtr.11 2. Kitb- Mecm- Tercmn- Trk ve Acem ve Mugal 1559

Araplara Trkeyi retmek iin yazlan eserlerden biri de Kitb- Mecm- Tercmn- Trk ve Acem ve Mugaldir. Houtsmaya gre Leiden yazmas 28 ocak 1245te yazlmtr. Houtsma basksn gz nnde bulunduran sonraki yazarlar da bu tarihi tekrarlamlardr. Ancak Barbara Flemning, bu tarihin 1343 olarak dzeltilmesi gerektiini ortaya koymutur.12 Halil bin Muhammed bin Yusuf el-Konev adl Konyal bir Trk tarafndan istinsah edilen bu eserin yazmas Hollandann Leiden Akademi Ktphanesinde bulunmaktadr. Her sayfasnda 13 satr bulunan ve 76 yapraktan ibaret olan yazmada ksmen krmz ksmen de siyah mrekkep kullanlmtr. Eser, biri ArapaTrke szlk (63 yaprak), ikincisi Moolca-Farsa szlk (13 yaprak) olmak zere iki ksmdan olumaktadr. Yazmann Moolca blmn N. Poppe ileyip yaymlamtr.13 Bu yazma ba tarafndaki kayttan anlaldna gre, Kad Mevln Kemlddin adnda birinin ktphanesi iin hazrlanmtr. Eser, kelime eitlerine gre hazrlanm bir szlk-gramer olup yaklak olarak 2000 kelime iermektedir. Kitb- Mecm- Tercmn- Trk ve Acem ve Mugalnin birinci ksm Hollandal msteriklerden Utrecht niversitesi Dou Dilleri profesrlnde bulunmu olan Martin Theodor Houtsma tarafndan ilenerek yaymlanmtr.14 Bu yayn, n sz, gramer zeti, Arap harflerine gre yaplm bir dizin ile 57 sayfa tutan Arap harfleriyle yazlm metinden ibarettir. Kitb- Mecm- Tercmn- Trk ve Acem ve Mugalnin birinci ksm daha sonra A.K. Kurjanov tarafndan yaymlanmtr.15 234 sayfalk bu almada Houtsmann yaynndaki Arap harfli orijinal yazma esas alnmtr. Prof. Dr. Hasan Erenin Kurjanovun almas ile ilgili olarak bir eletiri yazs vardr.16 Eser, Prof. Dr. Recep Toparl, Prof. Dr. M. Sadi genli ve Do. Dr. Nevzat Hafz Yank tarafndan yeniden hazrlanm ve Trk Dil Kurumu tarafndan yaymlanmtr.17 3. Et-Tuhfetz-Zekiyye fil-Lgatit-Trkiyye Kpak ivesi ile yazld mukaddimesinde belirtilen bu eserin mellifi bilinmemektedir. Ba ve son taraflarndaki ilave kaytlardan Msrda yazld anlalan eserin yazl tarihi de belli deildir. Ancak, eserde bulunan bir kayttan hareket edilerek 1425 ylndan nce yazld tahmin edilmektedir Eser, biri gramer dieri de lgat olmak zere iki ksmdan meydana gelmekte olup 78 sahife kadar tutan Arapa-Kpaka lgat ksmnda, Arapa kelimeler alfabe srasna gre dzenlenmi ve karlarnda da Trkeleri verilmitir. 39a-91a yapraklar arasn kapsayan ikinci ksm ise, gramer ekillerine gre tanzim edilen bir lgat ihtiva etmektedir. Eserin tek yazmas stanbul Bayezid Genel Kitapl Veliyyddin Efendi Blmnde 3902 numara ile kaytl olup 91 yapraktan meydana gelmektedir. Yazmada birka yapran eksiklii de sezilmektedir.

1560

Eserin tpk basm T. Halas Kun tarafndan 1942 ylnda Budapetede yaymlanmtr.18 Besim Atalay da eseri Trkeye evirerek 1945 ylnda tekrar yaymlamtr.19 Agah Srr Levend, emseddin Saminin bu eseri evirip msvedde olarak bir deftere yazdn, fakat bu evirinin baslp yaymlanmadn sylemektedir.20 4. Kitb Blgatl-Mtak f Lgatit-Trk vel-Kfak Cemleddin Eb Muhammed et-Trk tarafndan yazlan eserin yazld tarih bilinmemekte olup eserdeki bir kayttan 1451 ylndan nce yazld anlalmaktadr. Eserin tek yazmas Paris Bibliotheque Nationalede bulunmaktadr.21 88 yaprak olan bu yazmann 7a-21a aras isimler; 21a-88b aras fiillerden meydana gelmekte olup eser, Arapa-Trke bir szlk niteliindedir. Ancak bu yazmann eksik olduu sezilmektedir. Ananasz Zajaczkowski eserin isimler ksmn 1938,22 fiiller ksmn da 1954 ylnda Varovada yaymlamtr.23 simler ksm 1958 ylnda tpk basm yoluyla yeniden yaymlanmtr.24 5. El-Kavninl-Klliye Li-Zabtl-Lgatit-Trkiyye Bu eser, ierdii kelime hazinesi ve yazl amacnn Trkemiz asndan bykl bakmndan son derece nemli ve deerlidir. Eser bir gramer kitab olup fiil bahsi dier gramerlere oranla daha geni tutulmutur. XV. yzyl balarnda Kahirede yazld anlalan bu eserin tek yazmas stanbul Sleymaniye Ktphanesi ehit Ali Paa blmnde 2659 numara ile kaytl olup 169 sayfadr. Bu yazma, 1928 ylnda Fuad KPRLnn n sz ile Kilisli Rifat Bilge tarafndan orijinal biimiyle Trkiyat Enstitsnce yaymlanmtr.25 Kilisli Rifat Bilge bu yaymnda herhangi bir yoruma girmeden metni olduu gibi vermi, ancak kendisince aklamaya gerek grd yerleri sayfalarn sonunda dipnotlarla gsterme yoluna gitmitir. Macar S. Telegdi, Kilisli Rfatn yaynn esas alarak eserin baz gramer zelliklerini ve fihristini Almanca olarak yaymlamtr.26 Eserin gramer zellikleri ile ilgili olarak stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnde Trkn Aksu tarafndan bir alma yaplmtr.27

1561

Eser, Prof. Dr. Recep Toparl, Prof. Dr. M. Sadi genli ve Do. Dr. Nevzat Hafz Yank tarafndan hazrlanarak Trk Dil Kurumu tarafndan yaymlanmtr.28 6. Ed-Drretl-Mudiyye fil-Lgatit-Trkiyye Memlkler dneminde (1250-1517), Trkeyi retmek amacyla szlk trnde kaleme alnan eserlerden biri de Ed-Drretl-Mudiyye Fil-Lgatit-Trkiyyedir. Trk Dilinin parlayan incisi anlamna gelen bu eserin yazmas Floransadaki Medicea Bibliotheca Laurenzianada Orient 130 numara ile kaytldr. Trk Dili ve Edebiyat sahasndaki deerli almalaryla tannan Ananiasz Zajaczkowski, 1963 Eyllnde Venedikte toplanan Milletleraras II. Trk Sanatlar Kongresine katlmak zere talyaya gittiinde, ark el yazmalarn incelerken bu eseri tespit etmitir.29 Zajaczkowski tarafndan tespit edilen bu yazma, her sayfasnda 15-16 satr bulunan 24 yapraktan meydana gelmektedir. Arapa metinde genellikle siyah, bunlarn altnda yer alan Trke metinde ise krmz mrekkep kullanlmtr. Eser, 21.5x15 cm. llerindedir. Yazmann kd kaln koyu sar ve fligranldr. Fligranlar, kullanlan kadn talyan kkenli olduunu gstermektedir. Cilt yar deri olup Avrupa tarzda yaplmtr. Yazmann mstensihi; (24a)da bulunan bir kayttan da anlaldna gre Hsrev b. Abdullahtr. Eser, 24 blmdr. Adn bilmediimiz mellif, bu blmlerden birincisi iin ksm, ikincisi iin bab, dierleri iin de fasl balklarn kullanmtr. Zajaczkowski, Drretl-Mudiyyeyi ileyerek yaymlamtr.30 Trk erkek ve kadn adlar ile ilgili olan 22 ve 23. blmler her nedense Zajaczkowskinin yazlarnda yer almamtr. Drretl-Mudiyye ile ilgili yazlarnda Zajaczkowski, eserin dil zelliklerine iaret ederek Arap harfli metni kendi yorumuyla vermitir. Eserin ierdii kelimeleri Szlk bal altnda sraladktan sonra da orijinal metnin fotoraflarn yazlarnn sonlarna eklemitir. Eser, Prof. Dr. Recep Toparl tarafndan Trk Dil Kurumu Trkiye Trkesi ve Tarih Devirler Yaz Dilleri Gramerleri Projesi iin yaymlanmak zere hazrlanmtr.31 III. Fkh Kitaplar 1. Kitb fil-Fkh Arapa bir fkh kitabndan satr alt olarak evrilen eserin tek yazmas stanbul Sleymaniye Ktphanesi Ayasofya blmnde 1360 numara ile kaytldr. Tamam 266 yaprak olan bu yazmann son taraf eksik olduu iin evireni, mstensihi, istinsah tarihi ile istinsah yeri hakknda bilgi elde edilememitir. 1562

zerinde herhangi bir aratrma ve inceleme yaplmam olan eserin dil zelliklerini esas alan bir alma Do. Dr. Recep Toparl tarafndan 1993 ylnda yaymlanmtr.32 2. Kitb fil-Fkh bil-Lisanit-Trk eitli fkh kitaplarndan toplanan fetvalardan meydana gelen bu eserin mellifi, telif edildii yer ve telif tarihi bilinmemektedir. Ancak, 1421 ylnda vefat eden Sultan Tatarn hazinesinde bulunmasndan anlalaca zere, 1421 ylndan daha nce yazlmtr. Tek yazmas stanbul Millet Ktphanesi Feyzullah Efendi blmnde 1046 numara ile kaytl olup, 429 yapraktan meydana gelmektedir. Eser zerinde stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnde iki adet bitirme tezi yaplmtr.33 Mehmet Emin Aar, eseri doktora almas olarak hazrlamtr.34 3. Kitb- Mukaddime-i Ebl-Leysis-Semerkand Din konulardan oluan bu eserin Arapasnn yazar Ebl-Leys, Hanefi mezhebinin byk fkh bilginlerinden biridir. Kansu Gavri iin evrilen eser, sonundaki ibareden anlaldna gre Esenbay b. Sudun tarafndan istinsah edilmitir. Arapadan yaplan bir satr alt evirisi olan eserin Memlk Kpakas zelliklerini ihtiva eden yazmas stanbul Sleymaniye Ktphanesi Ayasofya blmnde 1451 numara ile kaytl olup 47 yapraktan ibarettir. Ananasz Zajackowski 1959 ylnda eserin nce ksa bir dil analizini, szln, Arap ve Latin harfleriyle yazlm metnini,35 daha sonra da 1962 ylnda faksimilesini yaymlamtr.36 Gnl Berberolu, eserin metin ve indeksini 1976 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnde bitirme tezi olarak hazrlamtr.37 Yrd. Do. Dr. Recep Toparl, eser zerindeki almasn 1987 ylnda yaymlamtr.38 4. rdl-Mlk ves-Seltn Melik ve sultanlara yol gstermek amac ile Arapadan satr alt olarak evrilen eserin Arapa metninin yazar bilinmemektedir. Bu metin, skenderiyede saltanat sren Seyfi Bacmann istei zerine yazlmtr. Arapadan eviriyi kimin yapt da tespit edilememitir. Eserin sonundaki ibare, yazmann Berke bn-i Berkz bn-i Kandn bn-i g tarafndan istinsah edildiini ortaya koymaktadr.

1563

stinsah 789/1387 ylnda skenderiye ehrinde tamamlanan eserin mstensihi olan Berke Fakih, Kutbun Hsrev irinini 1383 ylnda istinsah etmi, ayrca eserin sonuna kendisinden bir manzume de eklemitir.39 Eser, fkha ait eitli konular iermekte olup giri, 29 kitap, 56 bap ve 93 fasldan olumaktadr. Ayrca 49 meseleyi ihtiva eden bir blm de sona eklenmitir. rdl-Mlkun tek yazmaas stanbul Sleymaniye Ktphanesi Ayasofya blmnde 1016 numara ile kaytl olup 498 yapraktan ibarettir. 1981 ylnda Erzurum Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnde Recep Toparl tarafndan doktora tezi olarak hazrlanp 1992 ylnda Trk Dil Kurumu tarafndan yaynlanan eserin dili, Memlk-Kpak zelliklerini tam manasyla ihtiva etmektedir.40 IV. Okulukla lgili Kitap 1. Kitb f lmin-Nb Sultan Melikddin Zahir Berkukun klesi iken sonradan yaknlar arasna katlan Mahdum Tolu Beyin istei zerine Arapadan evrilen bu eserin iki yazmasnn varl bilinmektedir. Bunlardan birincisi, stanbul Bayezid Genel Kitapl Veliyddin Efendi blmnde 3716 numara ile kaytl olan yazmann 1b-66a yapraklar arasnda bulunmaktadr. Bu yazmann mstensihi, sonundaki ibareden anlaldna gre Hseyin b. Ahmed el-Erzurumdir. Eserin ikinci yazmas Paris Bibliotheque Nationale Trke Yazmalar ksmnda 197 numara ile kaytl olan yazmann iinde bulunmaktadr. Bir giri ksm ve be baptan meydana gelen Paris yazmas Ananasz Zajackowski tarafndan 1956 ylnda Varovada yaymlanmtr.41 stanbul yazmasn iine alan yazmann tamam 1944 ylnda Nureddin Bngl tarafndan Konyada yaymlanmtr.42 Bu yazma zerinde ayrca stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnde de Aysel Altnay tarafndan 1961 ylnda bir bitirme almas yaplmtr.43 Recep irin, eseri Riyaztil-Hayl ile birlikte ele alarak yksek lisans olarak hazrlamtr.44 V. At ve Atlkla lgili Kitaplar 1. Kitb f Riyztl-Hayl At kullanma ilmine dair olan bu eser, Farsadan evrilmi olup mtercimi, eviri yeri ve tarihi bilinmemektedir. 1564

Bu kymetli dil yadigrnn iki yazmasnn varl bilinmektedir. Birincisi, stanbul Bayezid Genel Kitapl Veliyyddin Efendi blmnde 3176 numara ile kaytl olan yazmann 66b-102b yapraklar arasnda bulunmaktadr. Bu yazma iki baptan meydana gelmektedir. kincisine oranla daha uzun olan birinci bap 69a-97b iindeki drt faslyla atn niteliklerini, at hastalklarn ve bunlarn tedavilerini iermektedir. 97b-102b arasnda yer alan ikinci bapta ise at terbiyesinden bahsedilmitir. Eserin ikinci yazmas Paris Bibliotheque Nationalede 197 numara ile kaytl olan yazmann 63a99b yapraklar arasnda bulunmaktadr. Eser zerinde herhangi bir bilimsel alma yaplmam olup stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnde iki bitirme tezi hazrlanmtr.45 2. Mnyetl-Guzt Binicilik ve atcla dair Arapa bir eserden evrilen Mnyetl-Guztn mtercimi ile tercme edildii yer ve tarih bilinmemektedir. Halife el-Mutedid Billahn mr-huru Muhammed b. Yakup b. Ali Hazzam adl kiinin elfursiyye f remyil-cihad adl eserinin nc faslnn tercmesi olan eseri eviren, kendisini bu ie sevk eden nedenleri aklarken; sultann yaknlarndan olan Timur Beyin, kendisinde kk bir silah kitab olduunu, onun Trkeye evrilmesiyle Trklerin ondan faydalanacan ve evirene de sevap olacan sylediini, kendisinin de kabul edip bu eviriyi yaptn ifade etmektedir. Eser, binicilik ve atcla dair alt feni ihtiva etmektedir. Bilinen tek yazma yazmas Topkap Saray III. Ahmed Ktphanesinde 3468 numarada kaytl olup bu yazmada 4. ve 5. fenler bulunmamaktadr. Yazma, 115 yapraktr. zerinde stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnde iki adet bitirme tezi yaplan eser46 Ananasz Zajackowski tarafndan 1970 ylnda yaymlanmtr.47 Bu yayn, transkripsiyonlu metin ve tpk basmdan ibarettir. Mustafa Uurlu eseri Kltr Bakanl yaynlar arasnda yaymlamtr.48 3. Baytaratul-Vzh Baytarat adl Arapa bir kitaptan, Memlklerin hizmetinde padiah nedimi olan Tolu Beyin emri ile Trkeye evrilen bu eser, hastalklar ayr ayr nitelendirmek iin kurallar ortaya koymas, onlarn illar iin pratik nasihatler vermesi ve baytarla ait deiik il, hastalk ve tecrbelerin anlatmas ile slm tbbna ait eserlerin az bulunanlarndandr. Bir giri ksm ile at hastalklar ile ilgili 4 baptan meydana gelen eseri eviren bilinmemektedir. Eserin iki yazmann varl bilinmektedir. Birinci yazma, stanbul Topkap Saray Revan Kk ktphanesinde 1695 numara ile kaytl olup 67 sayfadr. 44 sayfa olan ikinci yazma Paris Bibliotheque Nationalede bulunmaktadr. 1565

Saadet aatayn ksa bir dil analizi yaparak ilim alemine tantt49 eser zerinde Mehmet Emin Aar bir yksek lisans almas yapmtr.50 VI. Edeb Eser 1. Kitb Glistn Bit-Trk Byk ran edibi Sadinin Glistan adl eserinin Trkeye bilinen ilk evirisidir. Kelime hazinesi ve gramer zellikleri ile ok nemli olan bu eseri Sarayl Seyf evirmi, ancak kendisinden de baz eyler ekleyerek eseri eviri grnmnden karmaya almtr. Sarayl Seyf, Glistan Tercmesini Bathas Beyin istei zerine yapm ve 1 evval 793/1 Eyll 1391 tarihinde tamamlamtr. Eserin tek yazmas Hollandann Leiden Akademisi Ktphanesinde 1553 numara ile kaytl bulunmaktadr. Kitabn asl eviri ksm 355 sayfa tutmaktadr ki belki Farsa Glistann hacminden byktr. Eserin tpk basm, bir n sz ile birlikte 1954 ylnda Dr. Feridun Nafiz Uzluk tarafndan yaymlanmtr.51 Ali Fehmi Karamanlolu Glistan Tercmesini doentlik tezi olarak 1967 ylnda hazrlamtr. Bu alma, 1978 ylnda Milli Eitim Bakanl yaynlar arasnda yaymlanmtr.52 Macar Trkolou A. Bodrogligeti eseri 1969 ylnda Budapetede yaymlamtr.53 Glistan Tercmesi ayrca Prof. Dr. Emir Nadjib tarafndan 1975 ylnda Alma-Atada iki cilt olarak yaymlanmtr.54 1 Kpaklar hakknda daha geni bilgi iin bk. R. Rahmeti ARAT, Kpak, slm

Ansiklopedisi. 2 Memlkler hakknda daha geni bilgi iin bk. M. Sobernheim, Memlkler, slm

Ansiklopedisi, M.C. . Tekinda, Msr ve Suriye Trk Devletleri: Memlkler, Trk Dnyas El Kitab, s. 871-875; Zeki Velid Togan, Umum Trk Tarihine Giri, s. 179-180; Kzm Yaar Kopraman, Msr Memlkleri Tarihi. 3 4 Daha geni bilgi iin bk. Fuat Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, s. 368-369. T. Halas Kun, Die-Mameluk-Kipthakischen Sprachstudien und die Handschriften in

Stanbul, Krsi Csoma Archivum, III, s. 77-83. 5 Janos Eckmann, Memlk-Kpakasnn Ouzcalamasna Dair, Trk Dili Aratrmalar

Yll Belleten, 1964, s. 35-37. 6 Daha geni bilgi iin bk. Ahmet Caferolu, Trk Dili Tarihi II, s. 186. 1566

Ebu Hayyan hakknda daha geni bilgi iin bk. Mecdut Mansurolu, Ebu Hayyan, slm

Ansiklopedisi. 8 Ali Fehmi Karamanlolu; Kpaklar ve Kpak Trkesi adl makalesinde (Trk Dili ve

Edebiyat Dergisi, XII, 1962, s. 181) bu yazmann Halis Efendi Blmnde 6572 numarada kaytl olduunu bildiriyor. Fakat bu yazma bugn Arapa Yazmalar ksmnda 3856 numarada kaytldr. 9 dad Mdiri Mustafa Bey, Kitbl-drk li-Lisnil-Etrk, stanbul 1309 (1890), 213 s.,

Matbaa-i mire. 10 Ahmet Caferolu, Abu Hayyan, Kitab al-drk li-lisn al-Atrak, stanbul, 1931, Trkiyat

Enstits Yaynlar. 11 Basmevi. 12 Barbara Flemning, Ein Alter Irrtum Bei der chronologischen Einordnung des Targuman Veled zbudak, El-drak Haiyesi, stanbul 1936, 55 s. Trk Dil Kurumu Yaynlar, Devlet

turki wa agam wa mugali, Der Islam, XLIV, 226-229. 13 N. Poppe, Das mongolische Sprachmaterial einer Leidener Handschrift, AN, 1927,

1009-1040, 1251-1274; 1928, 22-79. 14 15 Martin Theodor Houtsma, Ein Trkisch-Arabisches Glossar, Leiden 1894, III + 57 s. A. K. Kurijanov, Issledovanie po leksike starokypcakskogo pijmennogo pamjatnika XIII v.

Tjurksko-arabskogo slovarja, Alma-Ata, 1970, 234 s. 16 Prof. Dr. Hasan Eren, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung: Tomus XXX (1), s.

141-147 (1976). 17 Prof. Dr. Recep TOPARLI, Prof. Dr. M. Sadi genli, Do. Dr. Nevzat H. Yank, Kitb-

Mecm- Tercmn- Trk ve Acem ve Mugal, Ankara 2000, VII+166 + Orijinal Metin, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar 763, Trkiye Trkesi ve Tarih Devirler Yaz Dilleri Gramerleri Projesi: 4. 18 T. Halas Kun, La Langue des Kiptchak dapres un manuscrit arabe dIstanbul, Partie II,

Reprodition phototypique, Bibliotheca Orientalis Hungarice, IV, Budapest, 1942. 19 Besim Atalay, Ettuhfetz-Zekiyye, stanbul 1945, XXXII + 296 s. ve metnin tpk basm,

Trk Dil Kurumu Yaynlar. 20 21 Agh Srr Levend, emseddin Sami, s. 98. E. Blochet, Catalogue des Manuscrits Turcs I, 300/1. 1567

22

Ananasz Zajaczkowski, Manuel Arabe de la Langue des Turces et Kptchaks, (poque de

ltat Mamelouk ntroduction-Vocabulaire Turcs-Polonais-Franais, Texte), Warszawa, 1938. 23 Ananasz Zajaczkowski, Slownik arabsko-kipzacki z okresu Pastwa Mamelucktigo, Bulgat

al-Mutaq fi lugat al-Trk wal-Qifzaq, Czecs. II. Verba, Prace Orientalistyczney, Zaklad Orientalistyki Polskiej Akademii Nauk, 86+138 s. Warszawa, 1954. 24 Ananasz Zajaczkowski, Vocabulaire arabe-Kiptchak de lepoque de letat Mamelouk.

Bulgat al-Mutaq fi lugat at-Turk wal-Qfak l-re partie, Le Nom, Prace Orientalistyczney, Zaklad Orientalistyki Polskiej Akademii Nauk Warzawa, 1958, XXII + 14 + 28 levha. 25 Rifat Bilge, El-Kavaninl-Klliye Li-Zabtil-Lugatit-Trkiyye, stanbul 1928, 94 s. Evkaf

Matbaas, Trkiyat Enstits Yaynlar. 26 S. Telegdi, Eine Trkische Grammatik in Arabischen Sprache Aus dem XV jhdt., Krsi

Csoma Archivum, C: 1/3, 1937, s. 282-329. 27 Trkn Aksu, El-Kavaninl-Klliye li-Zabtil-Lugatit-Trkiye zerinde Ses-ml, Ses

Deiimi ve Fiil ekilleri Bakmndan Aratrma, stanbul 1937, 36 s., lk Disiplin lk Vazifesi, Trkiyat Enstits Travaylar Ksm: 8. 28 Prof. Dr. Recep Toparl, Prof. Dr. M. Sadi genli, Do. Dr. Nevzat H. Yank, El-

Kavnnl-Klliyye Li-Zabtil-Lugatit-Trkiyye, Ankara 1999, VIII+137 + Orijinal Metin, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar 728, Trkiye Trkesi ve Tarih Devirler Yaz Dilleri Gramerleri Projesi: 3. 29 A. Zajaczkowski, Un glossaire Arabe-Kiptchak Retrouv, Ural-Altaische Jahrbcher, c:

35, 1964, s. 369-383. (Trkeye eviri: . Bedii brahimolu, Yeni Bulunmu Arapa-Kpaka Bir Szlk, Trk Kltr Aratrmalar, Yl: 1966-69, S. 3-6, s. 181-196. 30 A. Zajaczkowski, Das Pferd nach dem arabisch-kiptschakischen Glossar ad-Durrat al-

muda fi-l-lugat at-turkiyya, Central Asiatic Journal, X, Proceedings of the VII th Meeting of the PIAC, 1965, pp. 333-338; Chapitres choisis du Vocabulaire arabe-kiptchak ad-Durrat al-muda fi-l-lugat atturkiya (I), Rocznik Orientalistyczny, XXIX/1, s. 39-98, Warszawa 1965; Chapitres choisis du Vocabulaire arabe-kiptchak ad-Durrat al-muda fi-l-lugat at-turkiya (II) Rocznik Orientalistyczny, XXIX/II, s. 67-116, Warszawa 1965; Chapitres choisis du Vocabulaire arabe-kiptchak ad-Durrat almuda fi-l-lugat at-turkiya (III) Rocznik Orientalistyczny, XXXI/I, s. 67-116, Warszawa 1968; Material kolokwialny arabsko-kipczacki w Slowniku ad-Durrat al-muda fi-l-lugat at-turkiya, Rocznik Orientalistyczny, XXXII/II, s. 19-62, Warszawa 1969. 31 Prof. Dr. Recep Toparl, Ed-Drretl-Mudiyye Fil-Lugatit-Trkiyye, X+125+Orijinal Metin.

(Trk Dil Kurumu tarafndan yaymlanacak). 1568

32

Do. Dr. Recep Toparl, Kitb fil-Fkh-ekil Bilgisi zellikleri, rnek Metin-, 30 s. + Orijinal

Metinden Baz rnekler, Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar, Erzurum, 1993. 33 Birgl irik, Kitab Fil-Fkh Bil-Lisanit-Trki, 552 s., stanbul 1961, Trkiyat Enstits

Tezler Ksm: 559, kran Erdem, Kitab Fil-Fkh Bil-Lisanit-Trki zerinde Bir Dil ncelemesi, 1463, 89 s. + indeks, stanbul 1973, Trkiyat Enstits Tezler Ksm. 34 Mehmet Emin AAR, Kitb- fil-Fkh bil-Lisanit-Trk, XXX+1104 s., Marmara

niveristesi., stanbul, 1989, (Yaymlanmam Doktora Tezi). 35 A. Zajaczkowski, Mamelucko-Kipzacki Przklad Arabskiego Traktatu Mukaddima Aboul-

Lait as-Samarkandi, Rocznik Orientalistyczny, XXIII/1, 1959, s. 73-79. 36 A. Zajaczkowski, Le Traite Arabe, Mukaddima dAboul-Lait as-Samarkandi en version

Mamelouk-Kiptchak, Warszawa, 1962, 108 s. 37 Gnl Berberolu, Kitab u Mukaddime-i Ebul-Leysis-Semerkand, (metin ve indeks

incelemesi), stanbul 1976, 158 s. Trkiyat Enstits Tezler ksm: 1759.

38

Yard. Do. Dr. Recep Toparl, Kitb- Mukaddime-i Ebl-Leysis-Semerkand, VII+106 s. +

Orijinal Metin, Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar, Erzurum, 1989. 39 40 Abdlkadir nan, Halis Trke, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten, 1953, s. 63-64. Do. Dr. Recep Toparl, rdl-Mlk ves-Seltn, Ankara 1992, XIV + 627 s. Trk Dil

Kurumu Yaynlar: 555. 41 A. Zajaczkowski, Mamelucko-Turecko wersja Arabskiego tractatu o lucznictwie z. PIV,

Rocznik Orientalistyczny, XX, 1955, s. 139-261. 42 43 Nureddin Nuri Bngl, Kitb F lmin-Nb, 53. s., Konya 1944, lk Basmevi. Aysel Altnay, Kitb F lmin-Nb Dil Aratrmalar, stanbul, 1960-61, 132+127 s.,

Trkiyat Enstits Tezler Ksm: 552. 44 Recep irin, Kitb fi Riyztl-Hayl, Kitb fi lmin-Nb, XIX+306 s., Atatrk

niversitesi, Erzurum, 1989, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi). 45 Yusuf otuksken, Kitb F Ryazatl-Hayl (metin-indeks), stanbul 1970, IV + 116 s.,

Trkiyat Enstits Tezler ksm: 969; Kurtulu ztopu, Kitab Fi Ryazatl-Hayln Gramer Hususiyetleri, stanbul, 1971, 65 +47 s., Trkiyat Enstits Tezler Ksm: 1080.

1569

46

Yurdagl Oyman, Mnyetl-Guzat zerinde Bir Dil Tetkiki, stanbul, 1959, 281 s.,

Trkiyat Enstits Tezler ksm: 520,; Ferda Toygan, Mnyetl-Guzat (transkripsiyonlu metin ve indeks 82a-100b), stanbul, 1973, Trkiyat Enstits Tezler Ksm: 1973. 47 A. Zajackowski, Le Traite de lart Chevareresque (furusiya) en version Mamelouk-

Kiptchak, Rocznik Orientalistyczny, 1970, 33/2, s. 21-66. 48 49 Mustafa, Uurlu, Mnyetl-Guzat, Ankara 1987, 333 s., Kltr Bakanl Yaynlar: 676. Saadet aatay, Eine Osttrkische Handschrift: Baytaratul-Vazh in Akten des

Vierundzwonzigsten nten Nationalen Orientalisten Kongresses Mnchen 20 August-4 September, 1957, Wiesbaden, 1959, s. 602-604. 50 Mehmet Emin Aar, Baytaratul-Vzh, -Metin-ndeks-, Marmara niveristesi, stanbul,

1986, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi). 51 Yaynlar. 52 Do. Dr. Ali Fehmi Karamanlolu, Seyf-i Saray, Glistan Tercmesi, (Kitb Glistn Bi-tSeyf-i Sery, Glistan Tercmesi, Ankara 1954, XVIII + 372 s., Trk Dil Kurumu

Trk) Ankara 1989, XIX+161+453 s.; Trk Dil Kurumu Yaynlar: 544. 53 A. Bodrogligeti, A Fourteenth Century Turtic Translation of Sadis Glistan (Sayf- Sarays

Glistan bit-trki), Budapest 1969, 450 s. 54 E. A. Nadjib, Tyurkoyazny Pamyatnik XIV veka Glistan Seyfa Sarai i Yego Yazk,

ast pervaya, Alma-Ata, 1975, 210 s.; ast vtoraya, Alma-Ata, 1975, 300 s. AAR, Mehmet Emin, Baytaratul-Vzh, -Metin-ndeks-, Marmara niveristesi, stanbul, 1986, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi). AAR, Mehmet Emin, Kitb- fil-Fkh bil-Lisanit-Trk, XXX+1104 s., Marmara niveristesi., stanbul, 1989, (Yaymlanmam Doktora Tezi). AKSU, Trkn, El-Kavaninl-Klliye li-Zabtil-Lugatit-Trkiye zerinde Ses-ml, Ses Deiimi ve Fiil ekilleri Bakmndan Aratrma, stanbul 1937, 36 s., lk Disiplin lk Vazifesi, Trkiyat Enstits Travaylar Ksm: 8. ALTINAY, Aysel, Kitb F lmin-Nb Dil Aratrmalar, stanbul, 1960-61, 132+127 s., Trkiyat Enstits Tezler Ksm: 552. ARAT, R. Rahmeti, Kpak, slm Ansiklopedisi ATALAY, Besim, Et-Tuhfetz-Zekiyye, Trk Dil Kurumu Yaynlar, st. 1945. 1570

BERBEROLU, Gnl, Kitab u Mukaddime-i Ebul-Leysis-Semerkand, (metin ve indeks incelemesi), stanbul 1976, 158 s. Trkiyat Enstits Tezler ksm: 1759. BLGE, Rifat, El-Kavaninl-Klliye Li-Zabtil-Lugatit-Trkiyye, stanbul 1928, 94 s. Evkaf Matbaas, Trkiyat Enstits Yaynlar. BLOCHET, E., Catalogue des Manuscrits Turcs I, Paris, 1932. BODROGLGET, A, A Fourteenth Century Turtic Translation of Sadis Glistan (Sayf- Sarays Glistan bit-trki), Budapest 1969, 450 s. BNGL, Nureddin Nuri, Kitb F lmin-Nb, 53. s., Konya 1944, lk Basmevi. CAFEROLU, Ahmet Abu Hayyan, Kitab al-drk li-lisn al-Atrak, stanbul, 1931, Trkiyat Enstits Yaynlar. CAFEROLU, Ahmet, Trk Dili Tarihi I-II, Enderun Yaynevi, stanbul 1984. AATAY, Saadet, Eine Osttrkische Handschrift: Baytaratul-Vazh in Akten des

Vierundzwonzigsten nten Nationalen Orientalisten Kongresses Mnchen 20 August-4 September, 1957, Wiesbaden, 1959, s. 602-604. RK, Birgl, Kitab Fil-Fkh Bil-Lisanit-Trki, 552 s., stanbul 1961, Trkiyat Enstits Tezler Ksm: 559, kran ERDEM, Kitab Fil-Fkh Bil-Lisanit-Trki zerinde Bir Dil ncelemesi, 1463, 89 s. + indeks, stanbul 1973, Trkiyat Enstits Tezler Ksm. OTUKSKEN, Yusuf, Kitb F Ryazatl-Hayl (metin-indeks), stanbul 1970, IV + 116 s., Trkiyat Enstits Tezler ksm: 969; Kurtulu ZTOPU, Kitab Fi Ryazatl-Hayln Gramer Hususiyetleri, stanbul, 1971, 65 +47 s., Trkiyat Enstits Tezler Ksm: 1080. ECKMANN, Janos, The Mamluk-Kiptchak Literature, Central Asiatic Journal VIII, 1963, s. 304319. ECKMANN, Janos, Memlk-Kpakasnn Ouzcalamasna Dair, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten, 1964, s. 35-37. ERDEM, kran, Kitab Fil-Fkh Bil-Lisanit-Trki zerinde Bir Dil ncelemesi, 1463, 89 s. + indeks, stanbul 1973, Trkiyat Enstits Tezler Ksm. EREN, Prof. Dr. Hasan, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung: Tomus XXX (1), s. 141147 (1976). FLEMNING, Barbara, Ein alter Irrtum bei der chronologischen Einordnung des Targuman turki wa agam wa mugali , Der Islam XLIV, 226-229. 1571

HOUTSMA, Martin Theodor, Ein Trkisch-Arabisches Glossar, Leiden, 1894, III + 57 s. NAN, Abdlkadir, Halis Trke, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten, 1953, s. 63-64. ZBUDAK, Veled, El-drak Haiyesi, stanbul 1936, 55 s. Trk Dil Kurumu Yaynlar, Devlet Basmevi. KARAMANLIOLU, Ali Fehmi, Kpaklar ve Kpak Trkesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, XII, 1962, s. 181. KARAMANLIOLU, Ali Fehmi, Ananasz Zajaczkowski, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, XIX, 1971, s. 1-34. KARAMANLIOLU, Do. Dr. Ali Fehmi, Seyf-i Saray, Glistan Tercmesi, (Kitb Glistn Bi-tTrk) Ankara 1989, XIX+161+453 s.; Trk Dil Kurumu Yaynlar: 544. KARAMANLIOLU, Do. Dr. Ali Fehmi, Kpak Trkesi Grameri, 164 s., Ankara 1994, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 579. KOPRAMAN, Kzm Yaar, Msr Memlkleri Tarihi., Ankara 1989, Kltr Bakanl Yaynlar. KPRL, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1926. KUN, T. Halas, Die-Mameluk-Kipthakischen Sprachstudien und die Handschriften in Stanbul, Krsi Csoma Archivum, III, s. 77-83. KUN, T. Halas, La Langue des Kiptchak dapres un manuscrit arabe dIstanbul, Partie II, Reprodition phototypique, Bibliotheca Orientalis Hungarice, IV, Budapest, 1942. KURIJANOV, A. K., Issledovanie po leksike starokypcakskogo pijmennogo pamjatnika XIII v. Tjurksko-arabskogo slovarja, Alma-Ata, 1970, 234 s. LEVEND, Agh Srr, emseddin Sami, Ankara 1969, MANSUROLU, Mecdud, Ebu Hayyan, slm Ansiklopedisi. MUSTAFA BEY (dad Mdiri), Kitbl-drk li-Lisnil-Etrk, stanbul 1309 (1890), 213 s., Matbaa-i mire. NADJB, E. A. Tyurkoyazny Pamyatnik XIV veka Glistan Seyfa Sarai i Yego Yazk, ast pervaya, Alma-Ata, 1975, 210 s.; ast vtoraya, Alma-Ata, 1975, 300 s. OYMAN, Yurdagl, Mnyetl-Guzat zerinde Bir Dil Tetkiki, stanbul, 1959, 281 s., Trkiyat Enstits Tezler ksm: 520, 1572

ZTOPU, Kurtulu, Kitab Fi Ryazatl-Hayln Gramer Hususiyetleri, stanbul, 1971, 65 +47 s., Trkiyat Enstits Tezler ksm: 1080. POPPE, N., Das mongolische Sprachmaterial einer Leidener Handschrift, AN, 1927, 10091040, 1251-1274; 1928, 22-79. SEYF- SERY, Glistan Tercmesi, Ankara 1954, XVIII + 372 s., Trk Dil Kurumu Yaynlar. SOBERNHEIM, M, Memlkler, slm Ansiklopedisi. RN, Recep, Kitb fi Riyztl-Hayl, Kitb fi lmin-Nb, XIX+306 s., Atatrk niversitesi, Erzurum, 1989, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi). TEKNDA, M. C. ., Msr ve Suriye Trk Devletleri: Memlkler, Trk Dnyas El Kitab, Ankara 1976, s. 871-875;. TELEGD, S., Eine Trkische Grammatik in Arabischen Sprache Aus dem XV jhdt., Krsi Csoma Archivum, C: 1/3, 1937, s. 282-329. TOGAN, Zeki Velid, Umum Trk Tarihine Giri, stanbul 1970. TOPARLI, Yard. Do. Dr. Recep, Kitb- Mukaddime-i Ebl-Leysis-Semerkand, VII+106 s. + Orijinal Metin, Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar, Erzurum, 1989. TOPARLI, Do. Dr. Recep, rdl-Mlk ves-Seltn, Ankara 1992, XIV + 627 s. Trk Dil Kurumu Yaynlar: 555. TOPARLI, Do. Dr. Recep, Kpak Trkesi Szl, Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar, Erzurum, 1993. TOPARLI, Do. Dr. Recep, Kitb fil-Fkh-ekil Bilgisi zellikleri, rnek Metin-, 30 s. + Orijinal Metinden Baz rnekler, Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar, Erzurum, 1993. TOPARLI, Prof. Dr. Recep, GENL, Prof. Dr. M. Sadi, YANIK, Do. Dr. Nevzat H., ElKavnnl-Klliyye Li-Zabtil-Lugatit-Trkiyye, Ankara 1999, VIII+137 + Orijinal Metin, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar 728, Trkiye Trkesi ve Tarih Devirler Yaz Dilleri Gramerleri Projesi: 3. TOPARLI, Prof. Dr. Recep, GENL, Prof. Dr. M. Sadi, YANIK, Do. Dr. Nevzat H., Kitb- Mecm- Tercmn- Trk ve Acem ve Mugal, Ankara 2000, VII+166 + Orijinal Metin, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar 763, Trkiye Trkesi ve Tarih Devirler Yaz Dilleri Gramerleri Projesi: 4.

1573

TOPARLI, Prof. Dr. Recep, Ed-Drretl-Mudiyye Fil-Lugatit-Trkiyye, X+ 125 + Orijinal Metin. (Trk Dil Kurumu tarafndan yaymlanacak). TOYGAN, Ferda, Mnyetl-Guzat (transkripsiyonlu metin ve indeks 82a-100b), stanbul, 1973, Trkiyat Enstits Tezler Ksm: 1973. UURLU, Mustafa, Mnyetl-Guzat, Ankara 1987, 333 s., Kltr Bakanl Yaynlar: 676. ZAJACZKOWSK, Ananasz, Manuel Arabe de la Langue des Turces et Kptchaks, ntroductionVocabulaire Turcs-Polonais-Franais, Texte, Warszawa, 1938. ZAJACZKOWSK, Ananasz, Slownik arabsko-kipzacki z okresu Pastwa Mamelucktigo, Bulgat al-Mutaq fi lugat al-Trk wal-Qifzaq, Czecs. II. Verba, Prace Orientalistyczney, Zaklad Orientalistyki Polskiej Akademii Nauk, 86+138 s. Warszawa, 1954. ZAJACZKOWSK, Ananasz, Mamelucko-Turecko wersja Arabskiego tractatu o lucznictwie z. PIV, Rocznik Orientalistyczny, XX, 1955, s. 139-261. ZAJACZKOWSK, Ananasz, Vocabulaire arabe-Kiptchak de lepoque de letat Mamelouk. Bulgat al-Mutaq fi lugat at-Turk wal-Qfak l-re partie, Le Nom, Prace Orientalistyczney, Zaklad Orientalistyki Polskiej Akademii Nauk Warzawa, 1958, XXII + 14 + 28 levha. ZAJACZKOWSK, Ananasz, Mamelucko-Kipzacki Przklad Arabskiego Traktatu Mukaddima Aboul-Lait as-Samarkandi, Rocznik Orientalistyczny, XXIII/1, 1959, s. 73-79. ZAJACZKOWSK, Ananasz, Le Traite Arabe, Mukaddima dAboul-Lait as-Samarkandi en version Mamelouk-Kiptchak, Warszawa, 1962, 108 s. ZAJACZKOWSK, Ananasz, Un glossaire Arabe-Kiptchak Retrouv, Ural-Altaische

Jahrbcher, c: 35, 1964, s. 369-383. (Trkeye eviri: . Bedii brahimolu, Yeni Bulunmu ArapaKpaka Bir Szlk, Trk Kltr Aratrmalar, Yl: 1966-69, S. 3-6, s. 181-196. ZAJACZKOWSKI, Ananiasz, Das Pferd nach dem arabisch-kiptschakischen Glossar ad-Durrat al-muda fi-l-lugat at-turkiyya, Central Asiatic Journal, X, Proceedings of the VII th Meeting of the PIAC, 1965, pp. 333-338;. ZAJACZKOWSKI, Ananiasz, Chapitres choisis du Vocabulaire arabe-kiptchak ad-Durrat almuda fi-l-lugat at-turkiya (I), Rocznik Orientalistyczny, XXIX/1, s. 39-98, Warszawa 1965. ZAJACZKOWSKI, Ananiasz, Chapitres choisis du Vocabulaire arabe-kiptchak ad-Durrat almuda fi-lugat at-turkiya (II) Rocznik Orientalistyczny, XXIX/II, s. 67-116, Warszawa 1965. ZAJACZKOWSKI, Ananiasz, Chapitres choisis du Vocabulaire arabe-kiptchak ad-Durrat almuda fi-l-lugat at-turkiya (III) Rocznik Orientalistyczny, XXXI/I, s. 67-116, Warszawa 1968. 1574

ZAJACZKOWSKI, Ananiasz, Material kolokwialny arabsko-kipczacki w Slowniku ad-Durrat almuda fi-l-lugat at-turkiya Rocznik Orientalistyczny, XXXII/II, s. 19-62, Warszawa 1969. ZAJACZKOWSK, Ananiasz, Le Traite de lart Chevareresque (furusiya) en version Mamelouk Kiptchak, Rocznik Orientalistyczny, 1970, s. 33/2, s. 21-66.

1575

Trkeye Hizmet Eden Devlet Adamlar ve Mutasavvf airlerden Birka rnek / Prof. Dr. Abdurrahman Gzel [s.822-837]
Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi / Trkiye Bilindii gibi Trk Kltr tarihi, Trk edebiyat ve zellikle Din-Tasavvuf Trk Edebiyatna ait devlet adam ve sanatkrlarn eserlerinde; dil, gramer, kelime bilgisi, anlatm, muhteva ve ekil zellikleri, insan vcudundaki etle kemik gibi bir btn meydana getirmektedir. Bunlar birbirinden ayr dnmek nasl mmkn deilse; bir ahsiyetle slbunu da birbirinden ayr dnmek ylece mmkn deildir. nk sanatnn slbunu besleyen alt yap unsurlar, kulland dilin sistematiine ve sanatnn dehasna gre biimlenip belli bir dil formlar ierisinde ifadesini bulur. Bu sebeple bir ahsiyeti doru deerlendirebilmek iin nce onun dilini iyi incelemek ve ayrntlar grp anlamak gerekir. Trk edebiyatnda slba; sanatnn bir fikir ve duyguyu anlatmak iin kendisine has syleyi, yap ve ekillendirilmesinde kullanlan zel anlat tarzdr. veya eitli kaynaklardan malzemeyi, sanatnn yarat sreci iinde ve annda uur st veya uuralt kuvvetlerinin tesiri altnda kalarak birletirir1 eklinde ifade edebiliriz. Eski belgatclar slbu; li (yksek), mutavasst (orta) ve di (sade) olmak zere e ayrrrlard. Halbuki gnmz aratrmaclar, byle bir tasnife gitmek yerine; her sanaty iinde yaad devir, bal bulunduu edebi ekol ve nihayet ahsnn sanat anlay leminde deerlendirmektedirler. Din-Tasavvuf Trk Edebiyatna mensup ahsiyetlerin deerlendirilmesinde ve edebiyatmzn bu koluna ait eserlerin incelenmesinde de slp almalarnn nemli bir yer tuttuu grlmektedir. nk sanatnn slubunu besleyen ve biimlendiren faktrler, tasavvuf edebiyatnda daha nemli bir yer tutmaktadr. Mutasavvf ahsiyetlerin bal olduu, fikirlerini ve slbunu biimlendiren bir edeb ekol yoktur. Onun yerini, yaanlmas gereken bir hayat tarznn icaplar ve bu hayat anlatlabilme endieleri almtr. Mutasavvf kii, hudutlar ve esaslar din inanlara, hayat tarzna, birlik ve beraberlik lksne gre belirlenmi ve tasavvufla da sslenmi olan bu sistemin olumasna kendini memur ve mecbur hisseden kiidir. slbunu kurarken hitap ettii kitlenin,dilini mukaddes bir emanet gibi koruma gayreti iindedir. Dini-Tasavvufi Trk Edebiyat eserlerinin, sade ve anlalr bir slpla biimlendirilmesinde bu anlayn nemli bir faktr olduu muhakkaktr. Hatta bu eserlerin mahalli syleyileri de beraberinde getirmesinin temelinde, mensubu olduu milletin diline ve kltrne duyulan saygdan ve sanatnn sorumluluk uurundan ileri gelmektedir.

1576

zellikle mutasavvf irler bu sorumluluk uuruyla; sse, yapmacla kaplmadan, mbalaya dmeden, samimi duygu ve dncelerini, herkesin anlayabilecei bir dil ile, konular en kolay ve en sade bir ekilde anlatmlardr. Szn, zaman zaman arlamas, sanatnn sanat anlay ve kiilii ile deil, ifade etmek istedii dncenin girift olmasndan da kaynaklandn unutmamalyz. Burada; bir yandan devlet adamlarmzn, dier yandan da Dini-Tasavvufi Trk Edebiyat mensuplarnn eserlerindeki dil uuru, slp zellikleri ve bu vesileyle Tkeye hizmetleri hakkndaki grlerine ksaca yer vermek istiyoruz. Bilindii gibi Trkler, tarihin muhtelif devirlerinden gnmze kadar farkl kltrel dnemlerden gemilerdir. Balangta bozkr kltrnn ihtiyalar nispetinde sade ve anlalr olan Trke; Trklerin slam dinini kabullenmesinden sonra ki dnemlerde dini bilimler alannda Arapann, edebiyat bilimi alannda da Farsann ifade zenginliklerinden faydalanrken Trkenin sadeliini bu diller lehine yitirmitir eklindeki bir gr, kanaatimizce doru deildir. nk bir dilin, bnyesinde bulunan yabanc kkenli kelimelerin azl veya okluu ile deil, mantkl ve gramerde kendi varln muhafaza etmesiyle kaimdir. Kald ki Arapa ve Farsadan Trkeye giren kelimeler, onun ne mantna, ne de gramerine etki etmemitir. zellikle halk ve tasavvuf iirimizde Trke syleme zevki, uurlu olarak ifadesini bulmu, Arapa ve Farsa kelimeleri baz airler maksatl olarak; ekil, fonetik ve bazen de mana cihetiyle Trkeletirmilerdir. Bu cmleden olarak Trkenin; tarihi ak iinde bir bilim dili olarak yer ald, Trkeyi tarihin her dneminde btn devlet yetkililerinin bizzat koruduu, kendilerinin de Trke eserler yazd, hatta baz devlet yetkililerine Trke eserler ithaf edildii, baz mutasavvflarn eserlerinde yer verildiine gre Trkenin Tanr-Cebrail ve Hz. dem arasnda Konuma dili olduu, baz yabanc dillerden Trkeye pek ok tercmelerin yapld ve bylece her dnemde ve her meslek erbabnda Trke-dil uurunun anamzn ak st kadar berrak, devaml ve kalc olduu vurgulanmaktadr. Bu durumlar birka rnekle ksa balklar halinde vermeye alalm. Onlar da: A. Trkeyi Koruyan Devlet Adamlarndan Birka rnek Bilindii gibi Trkenin ilk yazl metinleri; Yenisey Kitbeleri ve Orhun bideleridir. Bu Trke metinler; bir yandan hakan ve vezirler adna talara ilenerek yazlrken, dier yandan bu metinlerin kaan ve baka devlet ileri gelenleri tarafndan yazlm olmas veya yine bu tr eserlerin devlet yetkililerine ithaf edilmesi, Trkenin gramer, dil, slb, anlatm zellikeleri bakmndan ok gl bir bilim dili oluunu, hem de tarihen bir devlet dili olarak asrladr yaadn ortaya koymaktadr.

1577

Trkler; balangtan gnmze dein Trkeyi; resm dil hline getiren, onu kurumsallatran ve onu devlet dili olarak kullanan ve yine onu devlet gvencesi altna alan, herkesin Trke eser yazmalarn, Trke konumalarn emreden ve bizzat kendileri de Trke eserler yazan devlet yetkililerini ve mutasavvf irlerini bnyesinde toplayan gzide bir millettir. Bu cmleden olarak Gktrklerden Trkiye Cumhuriyetine kadar geen dnem iindeki Trkeye bylesine hizmet edenlerden birka rnek vermeye alacaz. Onlar da: 1. Gktrk Devletinin tarihi, sosyal, kltrel, edeb, bilimsel varln belgeleyen Orhun bideleri: VIII. yzyln ilk yarsnda Gktrklerin devlet kurduu Orta Asyann dousunda dikilmitir. Bu Orhun bideleri, yalnzca Trk varln kantlayan ilk yazl belgeler olmayp, ayn zamanda Trkenin VIII. yzylda gerek anlamda;2 tarihi, sosyal, politik, kltrel, felsef, din-tasavvufi, edeb, mill vb. zelliklerini ve bilim dili Trkenin, gl bir edeb dil olarak da gelimi ve yksek bir anlatm gc kazanm olduunu da ortaya koyan bilimsel bir belgedir. Bilindii gibi, sekizinci asrdan itibaren Trkistan yresinde Trke resmi dil olur. Semerkand, Buhara ve Beykent gibi ehirlerde binlerce renci eitli bilim dallarnda renim grerek pek ok Trk-slam limleri yetitirmeye balar. Bu cmleden olarak Mbarek el-Trk (736-798) tefsir ve hadis sahasnda; Tarhanlar soyundan gelen bni Tarhan musikide; Olu Sleyman Tarhan ve onun olu Muammer hadis dalnda n yaparlar. Muhammed el-Fergani matematik ve astronomide Avrupa dillerine tercme edilen bir hret olurlar. Dokuz ve onuncu asrlarda; Abdullah el-Trk ve olu Ali (833-933), Vasi el-Trk ve olu Muhammed matematik dalnda tannm limlerdir. Sol Teginler ailesinden Ebu Bekir el-Sli ve brahim Sli hadis, edebiyat ve tarih sahalarnda nemli simalardr. Hukuk sahasnda; zkentli Ahmed b. Tayyib (l. 899), Ferganal Abbas el-Trk (l. 918) ilk devir Trk-slam dnyasnn byk fikir ahsiyetleridir. Ebul-Ftuh Abdulgafir Tarih-i Kagar bu dnemde yazar. smail Cevheri ve braim shak Arap dili ve edebiyatnn byk limleri olarak n yaparlar. Bunlardan Cevheri ayn zamanda; Kanat yaparak uma denemesi yapan ve yaralanarak len ilk Trk limidir. On birinci asra gelindiinde; Kagar ve Balasagun da slamiyetin kuvvetli bir birer kltr merkezi halini alm grlmektedir. Buralardaki medreselerde; slam, sosyal, fen ve tb bilimleri en yksek derecede okutulur ve yaylr ki, buralardan btn dnya Trklerle bilgi alk-veriinde bulunurlar. Artk Trkler, slam medeniyeti iindeki yerlerini ve arlklarn iyice hissettirmeye balarlar.3 2. Kagarl Mahmd, Divn- Lgatit-Trk: XI. asrda yazlan ilk yazl eserimizdir. Bu eser; Araplara Trkeyi retmek iin yazlmtr. Aslnda Trkenin retilmesi ara olarak kullanm ise de, asl hedefin Trkenin btn dillerden stn bir dil olduunu gstermek oluudur. Eser; ansiklopedik bilgilerle dolu, 1578

Trkenin Arap grameri ile karlatrmas yaplarak Trkenin daha stn olduunu ortaya koyan bir gramer kitab niteliindedir. Kagarl Mahmudun; baz Trk boylar arasnda dolaarak milli bir uurla derlemeler yapmas, bylece halk arasnda yaayan milli kltr, milli dil unsurlarn bizzat yerinde tespit ederek, Trkenin, Arapa ile at ba giden (ondan geri kalmayan), hatta ondan da stn bir dil olduunu ifade etmesi, her bakmdan ok anlamldr. Ayrca bu byk lim; Divn- Lgatit-Trk ve Cevhirn-Nahv adl eserleriye Trkenin grameri ve az zelliklerini de bizzat ortaya koyar. O; Trkn sosyal hayat ve dier zelliklerini bilimsel olarak belirlerken, mensubu bulunduu milletiyle ve Onun diliyle de gurur duyduunu eserinin her satrnda gstermeye alr. Kagarl Mahmud eserinde; Trkn, Trk milletinin ve Trk dilinin yceliini, bu milletin adn da Tanrnn verdiini, Hz. Muhammedin Trk milletini sevdiini kitabnn n sznde u cmlelerle ifade etmektedir: Her kim ki Trklerin diline snrsa onu kendilerinden sayp her trl tehlikeden kurtaryorlar. Bunun iindir ki Trk olmayanlar da Trk diline snmakta ve bu vesle ile zarar ve ziyandan kurtulmaktadrlar.4 Ben, Buhrnn, szne gvenilir bir imamndan, ayrca Naburlu bir imamdan iittim, ikisi de senedlerle bildiriyorlar ki Peygamberimiz, kymet almetleriyle hir zaman fitnelerini ve Ouz Trklerinin ortaya karacaklarn bildirirken; Trk dilini reniniz! nk onlarn uzun srecek saltanatlar olacaktr, buyurmu.5 diyor ve u muhakemeyi yrtyordu: Bu hads doru ise Trk dilini renmek vcip demektir. Eer uydurma ise (o zaman da) akl ve izan bunu cap ettirir.6 3. Yusuf has Hacib, Kutadgu Bilig: kinci bir kaynak eserimiz olan Kutadgu Bilig, Trkede ilk siystenme, ilk Dini-Tasavvufi Trk Edebiyat eseri, ilk dil ydigr, ilk divan tarznda tanzim edilmi mkemmel bir allegorik eserdir. Bu eser; o devir de Farsa yazlan ehnmeye kar Trkenin; gramer, dil, slb, duyu, anlay, zevk ve anlatm zellikleri bakmndan zengin ve bnyesinde devlet-millet btnln toplayan, Trkenin dier dillerden stn ve kudretli olduunu ortaya koyan, slmi dnemde yazlm 6645 beyitten oluan, milli bir edebiyat mahsl ve bilimsel btn zelliklere sahip Saadet Bilgisi Kutadgu Biligdir. nk bunda, devlet bakan ile tebas arasnda bir uyum ve adaletli davranma sz konusudur. Kutadgu Bilig, Tabga Bura Karahana sunulmutur. Anadolu sahasnda da Trkeye hizmet eden pek ok devlet adamlar ve mutasavvf irler bulunmaktadr. Bunlardanda birka rnek cermeye alalm: 1579

4. Karamanl emseddin Mehmet Bey, XIII. asrda Anadoluda bir dil inklab balatmtr. Bu inklap, kelimenin tam anlamyla bir ze dn hareketidir. Karamanolu Mehmet Beyin Trkeye sahip k aslnda, bata aydnlar olmak zere btn Trk milletinin ortak istei idi. Bu bakmdan XIII. yzyl Bat Trkesinin sratle ekillenip gelimeye balad bir dnem olmutur. Anadoluya dalgalar hlinde yeni gelen gebe Trkler, teden beri kendi diliyle yaattklar Halk Edebiyatn bu asrda yeni tarih, yeni corafya ve yeni sosyal hadiselerle gelitirip daha da zengin bir szl edebiyat vcuda getirmilerdir. Anadoluda gelmeye balayan tarikatlar; ok geni halk topluluklarna kendi diliyle iirler, ilhiler sylemeye ve bunun tabi neticesi olarak da Trk Divan iiri, Dini-Tasavvufi Trk Edebiyat mahsulleri ilk eserlerini bu asrda vermeye balamdr. Ouz dilinin altn a, bu yzylda Trke uurunu yrekten duyan byk sanatkarlarn eliyle kurulmutur. XIII. asrda Anadoluda Trk nfusunun gittike artmas neticesinde Trkler; kendi mimarisinde, musikisinde, sanatnda, edebiyatnda gerek anlamdaki halk dili vbni ortaya koyarak Trklk ve Trke adna byk bir milli zaferler kazanmlardr. XIII. ve bilhassa XIV. asrlarda Trkenin bu zaferinde; onu bilim dili-devlet dili haline getirme gayretini gsteren Trkmen beylerinin hizmetleri byk olmutur. Anadolu sahasnda Trkenin resmi dil olmas veya Trkeyi devlet dili yapma hareketinin nce, Karamanolu Mehmet Bey tarafndan balatld dorultusundadr. Bilindii gibi Mehmet Bey, 15 Mays 1277de Konyay zaptettii zaman baz konularda Farsa hkimdi. te bu durumlar gz nnde bulunduran Mehmet Bey, Devlet Bakanlnn ilk on be gnnde Trkeyi devlet dili ilan eden bir ferman karmt. Bu gnden sonra, divan dergh brghda, meclisde ve meydanda Trkeden baka dil kullanlmayacaktr diyen bu ferman, zamanmzn bir ksm dilcileri tarafndan, Trkenin kaderinde ki dnm noktas olmutur,7 eklinde deerlendirilmektedir. 5. Germiyn Beylerinden Sleymn h (ah elebi, l. 1388) ve olu II. Ykub Bey zamanlarnda; ilim adamlar ve sanatkarlar korunmakta, Trke ilm eserler yazlmakta, Trkeye tercmeler yaplmakta, deiik kltrel faaliyetler devam etmekteydi. nk Sleyman hn emriyle eyholu Sadreddin Mustafa, Marzubannme ve Kbusnmeyi Farsadan Trkeye ter cme eder. O, Trke hakkndaki kendi fikirlerine de yer verdii Huridnmesini Sleyman ah adna yazm, fakat Onun lm zerine bu eseri Sleyman h yerine damad Yldrm Byezide takdim etmitir.8 eyholu Sadruddin Mustafa, bu Huridnme ve Kenzl-Kber ve Melekl-lam adl eserlerini Trke yazm ve Kenzl-Kbarasnda; lim Trkdr dilm Trkdr didm 1580

Eeri Tat dilm Trkdr didm derken mensubu bulunduu milletinin Trk ve dilinin de Trke olduunu aka ortaya koymutur.9 6. Ladikli (Denizli) Beylerinden nan Beyin (l. 1334) olu Murad Aslan (l. 1390) emriyle Trke yazlm Ftiha ve hls Sure tefsirlerinin varln biliyoruz.10 7. Mentee Beylerinden lyas Bey (l. 1421), mill dile hizmet gayretleri takdire yandr. Bu dnemde de pek ok eser Trkeye tercme edilmitir ki, Baznmede bunlardan biridir.11 8. Aydnolu Mehmed (Mbrizddin) Bey (l. 1334) tarafndan Tezkiretl-evliy ve ArislMeclis adl eserler Trkeye tercme edilmitir. 9. Bahaaddin Umur Bey (l. 1348) de babas Aydnolu Mehmed Bey gibi, bir yandan ftht, dier yandan da kltr ilerinde bir hayli hareketlidir. Sheyl-i Nevbahr Trkeye tercme edilmi ve Bahauddin Gazi Umur Beye takdim edilmitir. 10. Fahruddin s Bey, Aydnolu Mehmed Beyin oludur ve kendisi geni bir toleransa sahip, lim ve bilim adamlarnn da bizzat hmisi ve zamannda mehur tabib Hac Paa tarafndan ifleskm ve Devl-lam adl eser Trke olarak 1381de tamamlanm ve Fahreddin s Beye takdim edilmitir. 11. Candarolu Beylii Dneminde de; memleketlerini imrn yannda, ilim ve sanat adamlarna yaknlk gstermiler ve bunlarn da hmisi olmulardr. Bu dnemde, pek ok Trke eserler yazdran Candaroullar beyleri, Trkenin ilim dili olmas iin almlar, hatta kendileri de Trke eserler yazmlardr. 12. Candarolu Beyliinden Kemleddin smil Bey zamannda da pek ok Trke eserler, tercmeler ve bilimsel almalar yaplmas salanmtr. Ayrca kendisi de Trke olarak Hulviyyt- hi adl fkhtan fra dir byk bir eser ortaya koymutur.12 13. Msr Hkmdar Sultan Bakuk (l. 1398?), Erzurumlu Kad Darriye Siyretn-Nebyi Trke olarak yazdrd grlmektedir. Bu durumu Kad Darri, Veli ki Msr meliki v h u eh Berkuk mm-zam u sultn- Msr u am u Yemen . Resli sevdi gyetde siresin anun 1581

Buyurd Gzsze kim Trk dilce syle sen Heme mni dili cna tercmn olsun Heme Msr ehinh kmrn olsun13 msralaryla ifade etmektedir. 14. Osmanl Beyliinde Orhan Gzinin verdii 1348 tarihli mlknme, dil itibariyle bu devir

Trkesi hakknda deerli bir belgedir. 15. Germiyn Beylerinden Yakub Beyin Ta Vakfiyyesi Trke-dil uuru bakmndan apayr bir deere sahiptir. 16. Kad Burhaneddin (Burhaneddin Ahmed)in Divn o devir Trkesinin Beyler tarafndan verilen Trke-dil Belgeleri durumundadr. Daha sonralar bu durumlar git gide padiah ve vezirler bata olmak zere devlet erkann da ayn dire iinde olacaktr. Bunlardan da; 17. Ftih Sultan Mehmed; tarihimize Ftih Rnesansnn gerek mucize olarak geen sosyal

hayat ve kuramlaryla muhteem bir yapya brnen Osmanl-Trk Devletinin bu asrdaki en gl ahsiyetidir. Avn mahlas ile bir Divn vardr. Amma bu Ftihi de yetitiren byk bir mutasavvf vardr, o da Akemseddindir. Akemseddinin yazm olduu Trke bir Divn vardr. Hatta Onun baz lhleri, eski mecmua ve cnklerde mevcuttur. Onun sfler redifli lhsi sfilerin btn zelliklerini ortaya koyduu gibi, Din-Tasavvuf Trk Edebiytnn da genel mahiyetini belirlemi olmaktadr. Zira, sflerle ilgili btn bilgi ve stlhlar, Din-Tasavvuf Trk Edebiytnn bnyesinde incelenmektedir 18. II. Byezidin, Adl mahlas ile Trke iirler yazan ve Trke bir Divna sahiptir. Ayrca O, bni Kemle (Kemalpaazade, 1468-15349) Tevrih-i l-i Osmn adl bir eserin Trke yazlmasn emreder. 18. Kanuni Sultan Sleyman: yorulmak bilmez bir sava azmi ve gayreti iinde, hem kahraman, hem de duygulu bir gnl tayan Kanuni, ayn zamanda bir ince duygular ve yle dnceler iridir. Seferlere ve eitli yurt ve dnya problemleriyle geen mr esnasnda Muhibb mahlas ile yazd ak, heyecan, kahramanlk ve tefekkr iirleriyle bir Trke Divan meydana getirecek kadar sanat gayreti de gstermitir. Onun, Kanuni gibi bir hkmdar tarafndan sylendii iin manalar bir kat daha byyen: Halk iinde muteber bir nesne yok devlet gibi Olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi 1582

syledii beyitleriyle Trk iirinde byk ve devaml bir sevgi ile karlanm ve bu beyit Trk halk diline yaylarak bir ataz deeri kazanmtr. Kanuni ayn zamanda son derece mtevazi bir devlet adamyd.14 19. h smil Safav, Hatay mahlas ile Divan, Dehnme ve dier eserlerini Trke olarak yazar. 20. II. Sultan Murad Han, Osmanl hkmdarlar iinde Trkeye en fazla nem veren, Trk

blgelerinde asl kltr faaliyetlerini balatan, ilim adamlar ve sanatkarlar koruyup gelitiren, Trkenin byk bir devlet dili olmasna zemin hazrlayan, limler ve sanatkarlarla haftada iki gn grp konuan, Osmanl padiahlar iinde iir syleyen, Trkeye en ok hizmet eden, bir yandan yabanc dillerden Trkeye tercmeler yaptrrken, dier yandan da daha nceleri yaplm olan baz tercmelerin Trkelerini beenmeyerek yeniden halkn analayabilecei Trke ile tercmeler yaptran, pek ok eserin telif ve tercmesi ile devletin ve milletin kltr ihtiyacn salayan, kendisi devlet bakan olmasna ramen her kesimle, limler, irler, sanatkarlar, tarikat mensuplar ile de bark olarak halka hitabeden, her eserin Trke yazlmasn emreden ve bunda da baarya ulaan, rnein Kbusnmeyi yeniden ikinci defa Mercimek Ahmede Trkeye tercme ettirmesi Onun Trk diline olan ar dknlnn bir ifadesidir.15 Demek oluyor ki Sultan Muradn, gerek tercme ve gerekse telif yoluyla birok Trke eser yazdrmas ve Trk limleriyle irlerini himye etmi olmas baz mteriklerin lk Trk romantizmi dedikleri milli kltr hareketini balatm olan devlet adam olarak isim yapmtr. II. Murad, parasna kendi Kay boyu damgasn vurdurtmas ve Osmanoullarnn soyunu Kayhan-Ouz soyuna balayan soy aac dzenletmesi Onun Trklk hareketini balatan padiah olarak tantlmasna sebeb olmutur. Bu devirde II. Muradn emriyle yazlm olan en nemli Trke eserler iinde; Yazcolu li Efendinin Ouz ananelerini konu alan Tevrih-i l-i Seluku, Molla rif Alinin XI. asrdaki Anadolunun fethine it Dnimendnmesi, eyhinin Husrev irini ve Mercimek Ahmedin Kbusnme Tercmesi Trk dilinin tarihi asnda ok nemli eserler olduunun en bariz rnekleridir.16 Mesnevi-i Murdiye, Sultan II. Murada ithaf olmutur. Bu Sultan Murada sunulan Mesnevi-i Muradiyyeyi yazan Muiniddin Mustafa, eserini Trke yazmasnn sebebini; Kavmine kendi lisaniyle nzl Eyledi kll neb v hem resl Biz de Trk dil ile erh eyledk Kavmmze dilleriyle syledk 1583

. Diledk Trk lisan-la beyn Olna mahafa an-aynil-ayn Trk v in Acem ya ger arab Cmlesinde kasd olan tevhid-i rd beyitlerinde Muiniddinin Trkenin uuruna varm bir ir olduu, hibir dile stnlk tannamyacan, aslnda bunlarn hepsinin Hakk anlatmada eitlii fikrine yer verdiini grmekteyiz.17 Ayrca; Ykub Mehmed, Husrev irin, Fahruddin s Beye; Mmin b. Mukbil, Kitb- Mifthn-nr ve Hazins-Surru Kastonulu sfandiyer Beye; Kaygusuz Abdaln Kulliyt da yine sfendyar Beye; Hatipolu, Bahrl-Hakyk, Karamanoullarndan Mehmed b. Halil Beye; Mecmuatn-Nezir, Muiniddin Mustafaya sunulmutur., 21. Mustafa Keml Atatrk: Bilindii gibi milletlerin tarihi sicilleri, kltrel deerlerinde sakldr.

Bu deerlerin inkiaf ettirildii ve korunduu esas formlar ise dil ve edebiyattr. Bir milletin dil ve edebiyatnda o milletin yaama ve uzun mrl olma srr vardr. Ayrca bir topluluun millet olabilmesi iin o toplululuu meydana getiren fertler arasnda; dil, din, rk, tarih, vatan, millet, gelenek, grenek ve sanat birlii vb.lerinin mevcut bulunmas gerekir. Millet olmann en nemli unsuru ise, dildir. Ayn dili konuan insanlar, millet denilen sosyal varln temelini tekil ederler. Dil, duygu ve dnceyi, insandan insana aktaran bir vasta olduu iin, insan topluluklarn bir yn olmaktan kurtarr ve onlar millet haline getirir. Milli birlik ve beraberlik18 ancak toplumun fertlerini birbirine balayan bir ynyle dille salanabilir. Bu gerekler Mustafa Kemal Atarkde u szleriyle ifadesini bulmaktadr: Trkiye Cumhuriyetini kuran Trk halk, Trk milletidir. Trk milleti demek; Trk dili demektir. Trk dili, Trk milleti iin kutsal bir hazinedir. nk Trk milleti, geirdii nihayetsiz felaketler iinde ahlakn, ananelerini, hatralarn, menfeatlerini ksacas bugnk kendi milliyetini yapan her eyinin dili sayesinde muhafaza olunduunu gryor. Trk dili, Trk milletinin kalbidir, zihnidir.19 Milli his ile dil arasndaki ba ok kuvvetlidir. Dilin milli ve zengin olmas, milli hissin inkiafna balca messirdir. Trk dili, dillerin en zenginlerindendir. Yeter ki bu dil, uurla ilensin. lkesini, yksek istiklalini korumasn bilen Trk milleti, dilini de yabanc diller

boyunduruundan kurtarmaldr.

1584

Trk dili, zengin ve geni bir dildir; her mefhumun ifadeye kabiliyeti vardr. Yalnz, onun btn varlklarn aramak, bulmak, toplamak, onlar zerinde ilemek lazmdr. Trk milletini ve Trk dilini, medeniyet tarihinin ve kltr dillerinin dnda grmenin ne yaman bir yanl olduunu btn dnyaya gstereceiz.20 Trk dilinin, kendi benliine, aslndaki gzellik ve zenginliine kavumas iin, btn devlet tekilatmzn dikkatli ve alakal olmasn isteriz. Trk milletindenim diyen insan, her eyden nce Trke konumaldr. Trke konumayan bir insan; Trk kltrne, Trk milletine balln iddia ederse buna inanmak doru olmaz. Trk milletinin en bariz vasflarndan biri de Trke-dildir. Trk milletinin milli dili ve milli benlii btn hayatnda hkim ve esas kalacaktr21 derken Atatrk, Trk dilinin dier dnya diller arasndaki nemini, Trke konumayann Trkle bal olamayacan da ifade ediyordu.22 Trk dilinin nemi ve Atatrkn bu konudaki hizmetleri hakkndak grleri dorultusunda Hocam Herbert W. Dudann; Anadolu Trklerinin Trkelerinde bulunan birok kelimelerin Trk edebiyat ve yaz dilini zenginletireceine inananlardanm. Fakat bu tekml, Trkiye tarafndan byk bir gayretle ykseltilmesine allan Anadolu halknn maddi ve manevi kltrel seviyesi sayesinde kendiliinden meydana gelecektir Anadolu Trkleri, mzide ve hlihazrda siyasi ve kltrel baarlaryla dnyay hayrete drmtr. nk bu millet, Atatrkn izi zerinde tekmml yolunda ilerlemektedir23 dedii Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu Mustafa Kemal Atatrk; hayatnn her dneminde Trk dili ve edebiyat ile yakndan ilgilenmi, Cumhuriyetin ilk yllarnda ankayada haftalk ve aylk olmak zere edebiyatlarla ve dier meslek erbab ile toplantlar yapm, zellikle edebiyat toplum yararna yneltmek iin direktifler vermi ve retim programlarnn da bu yolda dzenlenmesini emretmitir. Atatrke gre edebiyat, etkili bir eitim aracdr. O, edebiyat 1937 ylndaki bir toplantda yle tarif eder: Osmanl Devrinde ve bu gne kadar geen Cumhuriyet dneminde ve bundan evvelki Trk kltr dnemlerinde ve hatta, btn kltrel medeni cemiyetlerde edebiyat denildii zaman unlar anlalr: - Sz ve manay, yani insan dimanda yer eden her trl bilgileri ve insan kudretinin en byk duygularn, bunlar dinleyenleri veya okuyanlar ok lakal klacak surette sylemek ve yazmak sanatdr.24

1585

Bu szlerden de anlalaca gibi Atatrk, edebiyat yce duygu ve dncelerle ifadesini bulan etkili bir eitim arac olarak grmesinin yannda, milli uurun ayakta kalabilmesi ve uyank bulunabilmesi iin dil ve tarih urunda almaya mecburuz25 diyerek de mill uurun yaratlmasnda ve uyank tutulmasnda, Trk dilinin esas unsur olduunu kabul etmektedir. Bilindii gibi Mustafa Kemal Atatrkn, bizzat Trk Dil Kurumunu kurmas ile Trk milletinin varlnn ve geleceinin korunmas iin esasl bir eitim arac olarak grd dil ve edebiyat eitiminin maksada uygun bir ekilde yrtlmesi arasnda yakn ve manal bir iliki olduu aktr. Bu sebeple, orta retim kurumlarnda rencilere; duygu, dne ve tasarlarn doru ve etkili olarak anlatma, yazma kabiliyeti ile; gzeli irkinden, iyiyi ktden, doruyu yanltan ayrabilecek mantk gc kazandrmada, ilkretim, lise ve yksek retimde Trk dili ve edebiyat dersi retiminde byk grevler dmekte ve ancak Trke-dil uurunun bu ekilde verilebilecei vurgulanmaktadr.26 Sonu olarak ifade edebiliriz ki, balangdan buyana Trk devlet yetkililerinin tamam; ister Trke eserler vererek, ister Trkeye tercmeler yaptrarak, ister Trkeyi resmi bilim dili haline getirip onu zenginletiren, Trkeyi karmaklklardan kurtarp, onu anlalr bir dil haline getirmeyi baaranlar da mutlak surette kkl bir Trklk uuru ve Trk dili sevgisinin mill bir zevk ve his etrafnda btnlemesiyle mmkn olduunu gryoruz. Bylece dnden bugne Trkeyi yaatan bu bide ahsiyetler Trke dnmler, Trke konumulardr. phe yok ki, Trke her zaman ve her yerde ebedyete kadar byle devam edecektir. nk, aradan on drt asrlk bir zaman diliminin gemesine ramen, Gktrklerden, Karamanl Mehmet Beylerden, Sultan II. Murad Hanlardan, Mustafa Kemal Atatrke kadar herkesin Trke konusundaki hassasiyetleri birliktelikleri, Trkenin nemini bugn de bir kat daha artrmaktadr. B. Tercme ve Telif Eserleriyle Trke-dil uurunu leyen Mutasavvflardan Birka rnek A. Trkeye Tercme Yapan Mutasavvflardan Birka rnek Trklerin slam dinini kabullerinden sonraki dnemlerde pek ok kltrel faalaiyetler balam ve bu arada slam dini ve tasavvufu daha rahat anlayabilmek iin de baz lkeleraras ilmi ve kltrel yaklamlar olmutur. Bu cmleden olarak zellikle Feridddin Attar ve Hakim Sen, henz daha Trk sofileri tarafndan tercme edilmez ve okunmazdan evvel, Trkler arasnda dorudan doruya bir halk mistisizmi (tasavvufu) balamt. Bu durum, bir taraftan eski Trk Hikmeti ile birlemee ve onun yerini tutmaa alrken, dier taraftan da bu halk mistisizmi ile ran felsefi dncesine it Trkeye tercmeler yaplyordu. Bylece Trkler, tasavvuf sahasnda, hem ilk byk ve orijinal eserleri Farsa olarak verirken, dier yandan da yine Anadolu Trklerinin; itikadi-ameli ve zhdi oluumlar iinde tasavvuf yaklamlar olduka nemli bir yekn tutuyordu. Buna gre Trk 1586

blgelerinde Trklerin tasavvuf anlayn tanyabilmek iin onlarn balangtan itibaren nasl bir alma metodu uyguladklarn grebilmek gerekiyordu. Bunlarn bu alma metodlar ise; telif, tercme, ocak uyandrma, ilm ve idr byk liderler yetime eklinde oluyordu Trk-slam trelerinde bulunan; btn inan, birlik ve beraberlik, sevgi, hogr, vatann ve milletin blnmez btnl balamnda, milli ve manevi mtereklere bal, tasavvuf temler bnyesinde, bulunduklar blgelere gre, Arapa-Farsa eserler yazan veya Arapa-Farsadan Trkeye tercme eden mutasavvflardan birka; Orta Asyada; Necmeddin Kbra, Azerbaycanda Nizami-i Gencev, Anadoluda; Mevln Celaleddin-i Rmi, Hac Bekta Veli ve Akemseddinvb.leridir. Arapa-Farsadan Trkeye tercme eden mutasavvflar ise; Ali ir Nevai, Heratl Melih Bahi, Glehri, Ahmed, Ahmed-i Di, Yazcolu Mehmed, Sleyman, Mir Haydar Trk vb.dir. Dier yandan Trk corafyalarnda, Trkn anlayabilecei bir ekilde slam dininin; itikadi, zhdi yaaylar ve fikri olgunlamalarn temin iin, hem Arapa-Farsa eserlerin yazlmas ve tercmesinde, hem de srr- hikmet ile Trk insannn dncelerini fikri sahada inkiaf ettirerek btn bir toplumun eitilmesi ve retilmesi ynnde gayretler sarfedilmitir. Bu sebeple tasavvuf sahada yazlan eserlerin Arapa ve Farsa olmasna ramen; Necmeddin Kbra, Nizami-i Gencevi ve Mevlana Celaleddin-i Rminin her de Trk olduklar gibi, klsik Arap ve ran tasavvuflarndan ok farkl ve orijinal fikirler getirmilerdir. Ayn asr iinde tasavvuf fikir hareketi olmakla kalmayp, ahlki ve siyasi tekilt yapmaya balam, artk gerek Arap ve ranllarn tetkiki, gerek Trklerin kendi eserleriyle raklk devresini geirmi olan Trk mutasavvflar, yeni nesiller iin de didaktik-retici eserler de meydana getirmeye balamlardr. B. Trkecilik uuru ile Eserler Veren Mutasavvflardan Birka rnek Tarihin ak iinde Trk halk; ilim adamlarna ok nem vermi, onlarn sylediklerini, det gkten inmicesine kabul etmilerdir. Ancak balang dneminden itibaren baz yazarlarn ve irlerin dillerinin halktan yana olmayp, okumulardan yana olmas sebebiyle bunlarn eserleri de halk tarafndan fazla anlalamaz bir duruma gelmitir. Bu cmleden olarak Dini-Taswavvufi Trk Edebiyat mensubu mutasavvflar, manzum ve mensur eserlerini daha ok halkn ve okumularn anlayabilecei bir dille yazarak her iki kesim arasnda bir kpr vazifesi grmlerdir. Bu sebeple Yusuf Has Hacib, Ahmed Yesevi, Mevlna Celaleddin-i Rmi, Hac Bekta Veli, Yunus Emre, Kaygusuz Abdal, Hac Bayram Veli, Sleyman elebiden Zeynel Babaya kadar geen zaman dilimi iindeki eserler halkn anlayabilecei bir slpla yazlmtr.

1587

nk bunlarn hepsinin ortak zellii; Trk milletine hizmet, yazlan btn bilimsel almalarn, dil, slub, anlatm ekilleri itibariyle kolay anlalabilir olmasn salamak, Trke ile her konuda gl eserler yazabileceini gstermek, Trkenin dnya dilleri arasndaki hak ettii stnln vurgulamak vb.leridir. nk Trke ile her konunun rahatlkla yazl, anlatl itibariyle onun dnya dilleri arasndaki belirgin yeri bir kere daha ortaya kyordu. Bu cmleden olarak bu blmde de Trke dil uuruna sahip binlerce mutasavvflardan sadece birkann isimlerini vermeye alacaz. 1. Ahmed Yesevi; Bilindii gibi slmiyetin Orta Asyada yaylmaya balad ilk dnemlerde, yetler ve hadisler aynen orijial ekliyle veriyor, fakat Trkesi halka tam olarak anlatlamyordu. Bu sebeple halk da, dini konular fazla anlayamyordu. Ulamalar ise, dini konular yine cmilerdeki vaaz ve hutbelerinde Arapa ve Farsaya dayal olarak veriyorlard. Hatta klasik airlerde ayn ekilde Arapa-Farsaya arlk veriyorlard. te bu durumlar karsnda, tpk XI. yzylda Kagarl Mahmud gibi Ahmed Yesevi de XII. yzylda Trkenin nemine dikkat ekiyor, toplumun hocas olarak, zellikle dini ve tasavvufi konular Trke anlatyordu. Herkesin de her konuyu Trke olarak vermesini istiyor bu vesile ile de Trkenin nemini ve Trke-dil uurunu aadaki drtl ile ortaya koyuyordu. Ho grmemekte limler sizin dediiniz Trkeyi riflerden iitsen aar gnl lkelesini yet-hdis anlam Trke olsa uygundur Anlamna yetenler yere koyar brkn27 2. Yunus Emre: Trke, Mslmanl kabul eden Ouz Trklnn dilidir. Devrin medreselerinde, saraylarnda konuulan Farsaya kar, Yunus ve takipileri, herkesin anlayaca bir dille davay dile getiriyordu. Esasen henz bir Halk Edebiyat Divan Edebiyat ikililii de yoktu. Edebiyatmzn mtereklii sz konusuydu. Muhtev itibariyle Mevlanadan, Glehriden, Ak Paadan, hatta klasik Arap mutasavvflarndan hi farkl olmayan Yunusun asl fark, kulland kelimelerde deil, kelimelere ykledii yeni ve mcerret (soyut) manalarda, dolaysyla slptadr. Yunusun millilii de sadelii de slbundan kaynaklanr. nk Yunus Emre de yaad devrin Trkesiyle konumu yazmtr. Bu dili herkes seviyor ve anlyordu.Yunus, Arapa ve Farsa tasavvf terimlerin Trke karlklarn bulan ve ilk defa kullanan kiidir. Kanatlandk ku olduk uduk elhamdlillah msrasnda; kanat, ku, umak kelimeleri Trkedir ve tamam tasavvf birer kavramdr. Yunus kanat ile ak, ku ile rh- kudsyi, umak ile slk kastetmitir. 1588

Yunusun sade, derin ve milli olmasnn bir dier sebebi de, iirdeki konuma mukaleme slubudur. O, hakikatleri sylerken arpc, ksa, ahenkli kelime ve ifade kalplaryla karsndakiyle senli-benli olmaktadr. lahi bir ak ver bana kandalum bilmeyeyim. Yavu klayum ben seni isteyben bulmayaym beytinde Yunus, i diyaloga girmitir. O, daha pek ok iirinde d lemle veya i alemiyle hep diyalog halindedir. Yunusun dilindeki bir dier sihir, d alemin, eya unsurunun iirinde ok rahat kullanlmas ve o eyaya youn manalar yklemesidir. Dalar ile talar ile araym Mevlm seni Seherlerde kular ile araym Mevlm seni veya; Gider idim ben yol sra yavlak uzanm bir aa Byle latif byle irin gnlm eydr birka sr a beyitlerindeki da, ta, ku, aa motifleri dorudan bir fenomen deil, derinden idrk edilmi bir fenomen olarak karmza kar. Yunus evresinde, hemen yan banda grd eya ile Allaha sefer halindedir. Da, ta, ku bu bakmdan ayr bir mana tar. Yol sra ile uzayp giden bir aa, esasen insan ile zdetir. O normal bir aa deildir. te Yunusun Dini-Tasavvufi Trk Edebiyat mensubu olarak airliindeki stnlk, mill dili kullanndaki iir slubundadr. Bu bakmdan diyebiliriz ki, Yunus, slam tasavvfunu, Kuran ve hadisleri, insan ve beer olan duygular, ilahi ak, varlk ve birlik grn, ann Trkesiyle, sade, fakat derin bir slpla aklayan mmtaz bir ahsiyettir. Btn bunlarn iinde Yunusun Trkesi, fikirleri gibi mstesna bir yere sahiptir. Onun asl dehas, dili sanatkarane bir slpla kullanmasnda aranmaldr. Mutasavvf air Yunusun kanaatimizce en dikkat ekici taraf Trkede dini-tasavvufi bir stlah ve mecaz dilinin kurucusu olmasdr. Trke Yunusun dilinde ve kaleminde estetiklemi, canlanp yaylmtr. Bu dil, slam Trk medeniyetinin o devirde tad btn zenginlii iine alan ve aksettiren bir zellik arz eder. Yunusun kulland dil sadedir. Bu sadelik, iirin zndeki derinlii veren bir sadeliktir. Bununla birlikte O, devrinin Trkesinde var olan ve halk tarafndan da anlalan Arapa ve Farsa kelimeleri de kullanmtr. Zira bu zamanda Trkler, slam medeniyeti dairesine oktan girmiler ve Kurana, snnete ve mezhebe hatta tasavvfa ait bilgileri hazmetmilerdir. Bu sebeple Yunus halkn ina 1589

olduu bir dil kullanmtr. Hakikatte Onun geni bir zaman ve mekanda hret bulmasnn esasl sebeplerinden biri de ifadesi ve dilidir. Yunus Emrenin Divan incelendiinde, pek ok Arapa ve Farsa kelimenin Trke fonetii uyarland grlecektir; iirde mesela era (f), rak; berk urmak (a-t); balkurmak, vasiyyet (a), vasyet; hec (a) hece ekillerine dnmtr. iirdeki dier bir zellik, manalar ayn olan Arapa, Farsa bir kelimeyle ayn manadaki bir baka kelime ayn iirde, hatta ayn msrada birlikte kullanlmaktadr. Devrin btn kltr unsurlarnda olduu gibi dilin de bir istihale (deime) yaad bir zamandr. iirde dikkat eken bir baka zellik de, artk bugn unutulmu pek ok arkaik kelimenin kullanlm olmasdr. Yunus Emre, kulland dil, slp ve gelitirmi olduu terminolojiyle kendinden sonra yaayan hem halk, hem de divan airlerini hazrlayan kii olmutur. Bu devirde zaten edeb anlayta ikilikten sz etmek, edeb gelenei zmrelere ayrmak diye bir ey dnlemez. Btn buraya kadar verdiimiz bilgilerden sonra, Yunusun hretinin ve asl dehasnn sihrini dilinde aramann lzumunu tekrar hatrlatalm. Yunus, hangi tefekkr meyvesini hangi lisanda anlatmtr da bu kadar sevilmemitir? Bunu Nihat Sami Banarl yle tespit ediyor: Yunus Emreye kadar, milletin, zerinde asrlarca iledii Acem lisan bile vahdet-i vcd inann Yunus kadar kolay syleyememitir. Hibir yapmacl olmayan, deta sanat kaygs ile syleniyormu gibi sade ve klfetsiz bir lisanla sylenen Yunusun iirlerine hemen btn tasavvf edebiyatnda benzer iirler bulmak kolay deildir. Bu iirlerin benzerleri, ancak Onun yolunda yryen ve Onun gibi sylemek azmiyle cokun talebesinin baz iirleridir. Yunusta, tasavvfun sylenmesi g heyecanlar berrak bir su iindeymi gibi zevkle grlr. Bu su, denilebilir ki, Yunusun gzel msiki dolu saf ve temiz Trkesidir. Bu yle bir sudur ki, bulunduu kap sarslp, Onu aldatan irin ruhundaki frtnalar arttka daha ok berraklar. Allah sevgisini, insandaki Allah; her varlkta Allah diyen bir ifade bulunduunu syler ve Tanrsna varamamak endiesiyle yand zamanlardaki acsn haykrrken Yunus, adeta eskiden sylenmi iirleri hatrlyor ve onlar tekrarlyormuasna iiri kolay sylemitir. Bylelikle, Anadoluda XIII. asrda balayan ve bir daha yerini hibir yabanc dile brakmayan Trkenin bu kati zaferinde Yunus Emrenin byk hizmeti vardr. Ancak, Yunus Emre Trkesi, bazlarnn yanl syledikleri gibi ztrke deildir. Bu dil, ortak slam medeniyeti iinde teden beri gelimeye balam ve bu ortak medeniyet dillerinden Trkeletirilmi kelimelerle zengin bir slami Trk dilidir.

1590

Trk milleti, bilhassa Anadolu ve Balkanlar Trkiyesinde, her trl yabanc meneli kelimeleri Yunus Emre asrndan bu yana, byk bir temsil kudretiyle Trkeletirilmi, bunlarn pek ounu kendi dilinin syleyi inceliklerine uyarlyarak Trke szler haline getirmitir. man ve ideali gereince, geni halk topluluklarna ses duyurmaya alan Yunus Emrenin Trkesi, ite bu artlar iinde sade ve ok gzel bir halk lisandr. Nihayet Trke, Yunus Emrenin kalemiyle zafere ulam, en gzel eklini almtr. Yunus, btn edebiyat tarihimiz iinde Trkenin edeb bir dil haline gelmesinde en byk, en mhim g kayna olmutur. nk Onun dili, ksacas slm Trk medeniyetini ve inan deerlerini btn derinlikleriyle aksettirmektedir.28 3. Kaygusuz Abdal; Trkeyi anasnn ak st kadar berrak, helal ve Tanrnn dilinde konuturan bir irdir. Aliyeli Aladin Gayb (Kaygusuz Abdal); eserlerinde dini-tasavvufi duygu ve dncelerini Kuran- Kerim hkmlerine gre Trk dilinin de fonotik-morfolojik-sentaks-semantik vb. btn kurallarna uygun olarak en mkemmel bir ekilde ileyen byk bir airdir. O, din konular halkn en kolay anlayabilecei sade bir ifade gcyle ele alr. Hatta o her eserinde Trkenin stnln eitli vesilelerle iler ve ben Trkiceden baka dil bilmezem derken, Trk dilinin de sonradan ortaya km bir dil olmadn vurgular. Kaygusuza gre Trke; Hz. demden bu gne kadar varln srdrmekte ve Glistan adl eserinde Trkenin kkeninin Hz. deme kadar gtrlmekte ve Hz. dem ile Hz. Havvann Cennetteki hayatlar ksaca ele alnmaktadr. Burada bilinen su sebebiyle Hz. demin Cennetten kmas emredilmekte ise de Hz. demin belki affedilirim midiyle bir mddet daha Cennette kalmay dnmesi karsnda Cenab- Hak, Cebraile yle buyurdu: - Ya Cibril, git deme syle. Cennetten ksn! Cibril, grevini harfiyen yerine getirir. Fakat Hz. dem Cennette kalma arzusunda ve suunun aff konusunda srarl gibi grnr. O zaman Cenb- Hak Cebraile tekrar buyurur: - Ya Cibril, git deme Trki dilince syle, durmasn, Cenneti en ksa zamanda terk etsinder. Glistanda bu durum manzum olarak ksaca yle anlatlmaktadr: Hak buyurd Cebrile var didi demi cennet iinden sr didi 1591

Geldi Cebril deme syledi Hak (buyrugun) yn eyledi Cebril didi: kgil Umagdan dem Tanrnn buyrugu budur i bu dem Nice ki syledi dem gitmedi Cebriln szini iitmedi Trk Dilin Tanr buyurd Cebril Trk Dilince sylegil dur git digil Trk Dilince Cebril hey dur didi Duru-gel Umagun terkin ur didi.29 te bu buyruktan sonra Hz. dem Cennetten kar. Kaygusuz, bu eseriyle Hz. demin de Trke bildiini ve Trke ile anlatklarn zellikle ifade etmek ister. Yani Kaygusuz Abdal, Trkeyi; lk nsan Hz. demin de bildiini, kendisine Cennette bu dille hitap edildiini, bu dili anladn ve bu sebeple de Cennetten ktn vurgulamaktadr. Ayrca Kaygusuz Abdal, Dig adl eserinde btn tasavvf air ve ediplerinin Trke uurunu dillerinde ve gnllerinde yaattklarn ifade etmektedir: Ey dervi, m-dan m-dn dir durursun Sen hi Trkce bilmez misn? der. Yine ayn airimiz bu eserinin devamnda: . biz dillerden Trk diln bilirz: gn dogcak irte old dirz, tonalcak gice old dirz. Suyun geldinden yana yukar dirz, gittinden yana aa dirz. Trk dilince hemn bu kadar bilrz.

1592

demekle dillerden yalnz Trkeyi bildiklerini aka ifade ediyorlar. Bu dnemde, Trkenin mutasavvf halk airleri tarafndan bu kadar ustaca kullanlmasnn yannda dnyada baka milletlerin airlerinde kendi dilleri iin bu derece duyarllk grlmemitir. Hatta, yine ayn airimiz: biz yalnz Trkceyi biliyoruz bu dil dnya durduka duracaktr ve bu dili herkes de renecektir eklindeki son ifadesiyle Trkenin her zaman ve her yerde srecek olan nemini, devamlln ve bilim dili oluunu vurgulamaktadr. Demek oluyor ki Trkenin bu ve buna benzer pek ok zellikleri dnyann hibir kltrnde, edebiyatnda ve airinde bu kadar samimi bir ekilde ele alnmamtr. Zir ir, Yaradan ile bylesine i ie Trke konuabilmektedir. Ayrca Kaygusuz Abdal; Allahn alm sfat ile btn dilleri bildiini, insanolunun Allaha her zaman ah damarndan daha da yakn olduunu bu vesileyle de olsa anlatrken, Trklerin slam dini ve tek Tanr inancnn sonradan deil, t ezelden beri ilk insan Hz. demin yaratlndan bu yana kabul etmi olduunu da akca bilen ve vurgulayan bir irdir. Kaygusuz Abdal, Ataszlerinin yannda deyimleri de en mkemmel bir ekilde eserlerinde kullanmaktadr: y gfil ki sen uyursun Kan sen yine kan ile yursn Ne baluk var ne su var tor salarsun Bal tutmadn barbagun yalarsun Tuz ekmek hakkn sakla iy saf Ta ki honud ola senden Mustafa yle meguldur bular kim iine Elleri demez ki baun kana Kaya kuu gibi mruni laklak ile geirme, m gibi deve tepmesin somun sanma bo tulumdan her ne agzuna gelirse fr-fr sylersn30 4. Hac Bayram Veli: Medeni toplumlarn gemilerini inceleyen bilim adamlar, ykselme alarnn temelinde inanan, alan, uurlu ahsiyetlerin varlklarn grrler. Bu ahsiyetler milletlere hayat veren ebed bir ruh gibidirler. te bu ahsiyetleren biri de Hac Bayram Velidir.31

1593

slmiyetin Trkler tarafndan kabulnden sonra nesillere; terbiye ile vicdani ve ahlaki davranlar telkin eden, toplumu mana etrafnda btnletirmeye ynelten tevhid deer hkmn benimsemi rnek ahsiyetlerden biri olan Hac Bayram Veli, Anadolu ve Rumelide birlik ve beraberliin salanmas ve Trke Trk dili ile seslenilmesi idealiyle hareket etmitir. Hac Bayram Veli, eser yazmaktan ok, insanla megul olmay tercih ederken eyhr-Rm diye tannan ve devletin resmi dil politikas dorultusunda hareket eden, Anadolu halk arasnda da birlik ve beraberliin salanmas ve manevi hayatn ekillenmesi konusunda byk katklar olan bir ahsiyettir. XIV. yzylda Anadolu ve Rumelide devam eden islamlama ve Trkleme olay, XV. yzylda daha gl bir biimde devam etmitir. Bu yzylda, Trk dili ve edebiyatnn gelimesine dnemin sultan II. Murad nderlik yaparken, Anadolunun manevi mimarlarndan Hac Bayram Veli de bu Trke dil uuru politikasn destekleyici gayretler iinde bulunmutur. Hac Bayram Veli, Anadoluda dil ve kltr birliinin salanmasnda Trkenin nemini idrak etmi, Trke eserler yazlmasnda ve baz eserlerin Trkeye tercmesinde nemli yol gstericisi olmutur. Onun tasavvuf tefekkrnde dil, fonksiyoner olarak yaad dnemde Anadolu Trkn birlie gtren yegne aratr. Ahmed Bcann Envrl-kn, Yazczade Mehmed Efendinin Muhammediyesi, Erefolu Rminin Mzekkinn-Nfusu bu ideallerin altnda ve Hac Bayram Velinin direktifleri ile Trke yazlmtr.32 Hac Bayram Velinin Trkeye ynelmesinin ilgin rneklerinden biri de, Onun tercmeye nem vermesidir. O, sohbetlerde okunmak zere Fahruddin Irakinin Lemet adl eserini nce Bedrettine tercme ettirmitir.33 Yine Hac Bayram Velinin halifelerinden eyh Ulvan irzinin, eyhin vefatndan nce eyh Mahmud ebusteriye ait Glen-i Rz adl eseri Trkeye kazandrdn biliyoruz.34 5. Ahmed Bcan: Ahmed Bcan; dini ve tasavvufi konular, ansiklopedik ve halk inanlaryla ilgili verdii bilgileri halkn anlayabilecei basit kelimelerle, benzetmelerle ve sade bir ekilde ortaya koymutur. Onun eserlerinde tahkiyeden delil ve isbat yoluna kadar btn anlatm ekiklerine rastlamak mmkndr. Bu sebeple Onun eserleri yzylar boyu halk tarafndan ilgiyle okunmu, yaygnlk kazanm eserlerdir. Ahmed Bcann eserlerinin anlatlnda; mhede, tasvir, tefekkr, rivayet, efsane, hurafe, menkabe, din, retim, t vb.leri yan yana yrmektedir diyen Kocatrk, V. M., ayrca Onun sade dille yazlm eserlerinin kelime ve kavram ynnden de zengin ve slubunun da tabi ve canl olduunu belirtmektedir.35

1594

Ahmed Bicann eserlerindeki cmle yaps ve ifade ekli, eserin konusuna ve hitap ettii zmreye gre deiiklik gstermektedir. Tasavvufi bir mahiyet tayan Mntehadaki dil ile ansiklopedik muhteval Acibl-mahlkt ve Drr-i Meknndaki cmle yaps ve ifade ekli farkldr. Buradaki cmlelerin halka ynelik eserlerindeki dz cmlelerden olumasna karlk, belli bir zmreye hitap eden eserinde ise Farsa edatlarla yaplm birleik cmlelerin oran daha fazladr.36 Ahmed Bcan, Envrl-ikn adl eserini Trke yaz amacn yle belirtmektedir: Bir karndam var idi. lim va rif ve fzl ve kmil Tanrnn hs ve erenlern serveri idi. Ve dah cihanun kutb eyh Hac Bayramun srr idi. Ve dim ben miskin ve dervi Ahmed Bcan aydurdum ki, lemlerde okunsun. El-hsul ilmn hslun bir yire cem eyledi ve andan sonra bana aytd: y Ahmed Bcan iit, ben senn sznle cem lemn eryn ve hakykun bir yire cem eyledm. mdi sen dah gel, bu kitab ki Megribz-zamndur Bunu Trk dilne dndrgil. T kim bu bizm iln kavmi dah marifetden ve envr- ilimden fide greler. Ben miskin dah anun mbarek szi ile ibu kitabum kim Envrl-ikindr.37 Ahmed Bcan, dier eserlerini de halkn anlayabilecei sade Trke ile yazm ve kendi li halknn bu eserlerden faydalanmalar idealini tamtr. Veli Hac Bayram, li himmetinden istifade idb bu Acibl-mahlukat Trkiceye dndrdm. Bir yire cem idb gene aduna Acibl-mahkkt didm. mid budur ki, temam olub okuna, Bcan dudan unutmayalar38 Ahmed Bicn eserlerini, belli siyasi ve kltrel eilimler dorultusunda verdii, Onun kendi ifadelerinden anlalmaktadr.39 O, pek ok yabanc dille yazlan eserlerin bile kendi halknn da yararlanabilmesi iin, onlarn da mutlaka Trke tercmelerinin yaplmasn ve herkesin eserlerini Trke yazmalar gerektiini vurgulamaktadr. 6. Yazczde Mehmed Efendi: Yazczde Mehmed Efendi, Ahmed Bcann kardeidir. Yazczdein Trkeye en byk hizmetlerinden biri olan Muhammediyesi Trke iin bide bir eserdir. Bu eser; dil, slb ve anlatm tarzlar itibaryla Trk halknn gnln fethetmitir. Yazczde bu eserinin Htiml-kitb blmnde Trke iin de yle der: . Cihnun kutb u mh Hac Bayram Cihnun eyh-i h Hac Bayram Gzkd srr ile der mjdigni

1595

Ki verdi Hakk sana ol zindigni Ki sana bir kitab kld ihsan Ki mislin dzmedi dnyada insan Dzldyse arab dzd ya acm Denildiyse biraz dendi serencm Eger Trk dilince varsa divn Senge dzlbdr yce livn Ayttlarsa trl dsitn Ayt kim grd bu ho glsitn Bularun sz budur kim bir insan Bir insan sevb bulmutu ihsan Senin de cmle lem ilmini Hakk Sana verdi ona yazdun muhakkak Cihan dold nolsar syledin sen Cihnun halkn pes toyladun sen Meyih srrn kefeyledn sen Tammet kl be kl vasf eyledn sen.40 7. Erefolu Rmi: Dini-Tasavvufi Trk Edebiyatnn nemli temsilcilerinden biri olan Erefolu Rmi de Hac Bayram Veliden ald dini ve milli uur ve feyzle mhim eserini halkn hizmetine sunmu bu sebeple de asrlardr Trk halknn gnlnde hla yaamaktadr. Onun Divanndaki lhileri bestelenmi ve deiik meclislerde terennm edilmektedir. Erefolu Rmi; nefis terbiyesini, ruh terbiyesini ve huy terbiyesini esas alan eseri MzekkinnNfusu, herkes anlasn diye Trke kaleme alm ve zaman zaman tekrar metoduna ba vurmutur. O, zetle yle seslenir; Zira fideli szleri takrir ve tekrar etmenin faidesi oktur Her kii kim bu kitaba mtalaa kla veyahud bu kitab okuyub dinleye ve bu kitabun iinde olan nasihatlar kabul edip onun ile amel eyleye, eksiz o, nefsi emmresinden halas olup mtmainne nefsiyle karar tuta41 1596

Cihan hie satmaktr ad ak Dkp varl gitmekdir ad ak Elinde ekkeri ayrua sunup Aguyu kendi yutmakdur ad ak Bel yamur gibi gkten yaarsa Baun ana tutmaktur ad ak Bu lem sanki Oddan bir denizdr Ana kendiyi atmakdur ad ak Var Erefolu bil hakikat Vcudu fni etmekdr ad ak42 7. Hatipolu: Hatipolu, Trkeye son derece nem veren, yapt tercmelere bile tercmeden ziyade Trke yazdklarm diyen ve bu tr fikirlerin de ncs olan bir kiidir. Bu hususla ilgili olarak Hatipolu; Genc hod budur peygamber szidr Kamu szler gice bu gndzidr Yidi yldur bellemiidm bun Saklardum kim toga bir gn gni Bu arab dilini grem syleyem Dndrem Trk dilince syleyem T ki gizl mniler zhir ola Kymeti drl cef vfir ola Yz hikyet yz hadisdr bu haber Okyan kii gre kla nazar Kim resulullah szidr bu kelm Trk dilde nazm idb kldum tamm 1597

n arab dilini kldum tercme Szlern hssn srdm harcuma Gzledm kim bir yirin bulam n-gh Eyledm klam bun bana penh N-gehn gredm ki bu devr-i zamn Bir nazar ehlin gp virdi amn43 beyitlerinde bu fikre yer vermektedir. Hicri 812de Bahrl-hakayik adl eserini

Karamanoullarndan Mehmed b. Halil Beye sunan Hatipolu, her ne kadar Ferahnmesini ilk defa olarak hicri 829da Sultan Murad Hana sunmusa da, baz yerlerini deitrirerek bir yl sonra Karamaolu brahim Beye sunarak bir Karamanolu Beylii airi olarak kalmtr. Zaten Ferahnmenin 172. sayfasnda; Trk dilinden ben bu szi syledm Terceme kldum u hem nazm eyledm n tamam old bu sz kldum nazar Sz nizamn nsiden kldum hazer Fikr idb grdm ki bu arh- girn Kld peyd devr bir shib-krn44 beytiylerinde eserini Trkeye evirip sylediini ve bu tercmeyi de nazma ektiini sylerken yine de bu durumlar anlatmaktadr. Mevlna, Nizmi, Sdi, eyh Attar, Dehhni, Ahmed ve eyholunu std gsteren Hatipolu; Driigr Hatipol bu tuda Heb olmaz emeklern bu ide45 beytinde, maddi durum bir tarafa, belki Trkeye yapmak istedii hizmeti de gnlnden geirmektedir. Ayrca; Eger Trk v Tatca v arabca Tefavt olmaya y u tarabca46

1598

derken Trkenin de dier dillerden seviyesi itibariyle aa olmayan bir dil olduunu vurgulamaktadr.47 8. Ali ir Nevi; bir mecazlar, cinaslar, kafiyeler ve fiiller dili olan Trkenin ses ve mana inceliklerini, fiil zenginliklerini ve bunlara salanacak ifade imkanlarn ok iyi bildii iin, Trkenin, bilhassa Farsadan stn taraflar bulunduunu bakalarna da anlatmak ve ispat etmek ihtiyacn duymutur. Nevi, Arapann byk ve zengin bir dil olduunu kabul ediyor; Kuran ve Hadis diline kar sayg gsteriyor; bu dilin gzelliini, Kuran ve Hadisten rnekler getirerek belirtiyordu. Buna mukabil, Trk ve Acem dillerini deta tarafsz bir grle mukayese ve muhakeme ediyor; Trkenin stn ve ar basan taraflarn birer birer belirterek bunlar Muhakemetl Lgateyn adl eseri ile ifadeye ve ispata alyordu. Trke ile Farisnin karlatrlmas konusundaki bu kitapta Nev, Trkenin neden ve hangi bakmdan Farsadan daha stn olduunu pek ok delillerle ortaya koyuyordu. Arapada ve Trkede bulunup Farisde bulunmayan baz gramer inceliklerine de dikkati eken Nev, Trkede daha byle nice incelikler olduunu syleyerek kendi zamanna kadar kimselerin bunlar incelemediini, inceleyip meydana karmadn da belirtmeye lzum grr ve der ki: Farisde byle bir mazmn olmaynca, ir ne yapacaktr?: Trkede byle incelikler, derinlikler, ykseklikler oktur. Bugne kadar hi kimse bunlar inceleyerek meydana karmad iin gizli kalmtr. Trkn bilgisiz ve zavall genleri, gzel sanarak, Farsa iir sylemeye zeniyorlar. Gerekten bir insan iyi ve derin dnse, Trkede bunca zenginlik dururken bu dilde iir sylemenin daha yerinde ve daha kolay olacan anlar.; Trk dilinin zenginlik ve genilii bunca delillerle sabit olduktan sonra da lazmdr ki bu halk arasnda yetien sanat adamlar, z dilleri dururken, zge dillerle iir sylemeleridir.: Ve eer her iki dille de syleyip yazma kabiliyetleri varsa, z dilleriyle, zge dille sylediklerinden daha ok syleyip yazmaldrlar. Nevi, Trk dili zerindeki almalarn Trkenin gzelliini, Trkenin stnln ayrca yle dile getiriyordu: Anadili zerinde dnmee koyuldum: Trkenin derinliklerine dalnca gzlerime on sekiz bin lemden daha yksek bir lem grnd. Bu lemin ssler, ziynetler ierisinde enginleen g, Dokuz Gkten daha yksekti. Orada nice faziletler, nice ycelikler hazinesine rastladm. Bu hazinenin incileri yldzlarn mcevherlerinden daha parlakt. Bu lemin gl bahelerine girdim. Glleri, felein gneinden daha parlakt. Her yannda gz grmedik, el demedik daha neler ve neler vard.

1599

Ama bu mahzenin ylan kan dkc ve gllerinin dikeni sayszd. Bunlar grnce dndm ve dedim ki: Demek bizim Trk irleri bu korkulu ve dikenli yollardan ekindikleri iin Trkeyi brakp gitmiler. Bu yol yksek himmet istiyordu. Ben bu yoldan vazgemedim. Onun seyrine doyamadm. Bu yolda yrmekten korkmadm ve ylmadm. Trkenin fezsnda tabatmn atn koturdum; haylimin kuunu kanatlandrdm. Vicdnm bu hazineden, nihayetsiz kymetli talar, lller, inciler ald; gnlm, bu gl bahesinin trl ieklerinden usuz bucaksz gzel kokular koklad. Nevi, bundan sonra byle bir dille yazd divanlarn ve dier eserlerin adlarn sylyor, haklarnda ksa bilgiler veriyor. Bu arada: Zannedilmesin ki benim Trkeyi vm Trk olduumdan ve tabatmn Trke szlere almasndan ve Farisi bilmeyiimdendir. Aslnda Farisiyi renmekte hi kimse benim kadar gayret sarfetmemi ve bu dilin dorusunu yanln benim kadar iyi renmemitir. diyerek mevcut ve muhtemel itirazlar karlam oluyor; daha baka mevzlara, bu arada Hseyin Baykaraya hasrettii yazlarndan sonra kitabn u szlerle tamamlyor: Trk ve Sart dillerinden keyfiyet ve hakikatlerini bu rislede toplayp, aklayp yazdm ve ona Muhkemetl-Lgateyn adn koydum. yle sanyorum ki Trk milletinin airlerine byk hak kazandrdm. Kendi z dillerinin nasl bir dil olduunu rendiler ve Acemce sylenenlerin Trkeyi kmseyen szlerinden kurtuldular. Trk irleri benim bu gizli hakkati ortaya koymaktaki gayretimi renirlerse umarm ki beni hayr du ile anacak ve rhumu d edeceklerdir. Bu satrlar ve btn eserlerini Trke ile yazmas bu idealist Trk irinin Trke dili iin nasl bir gayretle altn gsteren ak delillerdendir.48 9. Sleyman elebi: Sleyman elebinin Vesiletn-Nect XV. yzyldan bu yana Trk halk tarafndan sanki Gkden inmiesine okumaktadr. Bu yaayn srr elbette ki Ondaki Trkedir. nk Sleyman elebi eserinde; adal, anlalmaz ve yapmack cmle ve tamamlamalardan uzak, halkn bizzat anlayabilecei, anlalr ve sade bir Trke kullanr. O Trkn anlayaca her trl Anlatm ekillerinden, ataszleri, deyimleri ve halk syleilerinden faydalanarak eserinde yer verir. Allah dn zikr idelm evvel Vcib oldr cmle ide her kula . 1600

Susadum su diledm imeklie Verdiler bir kf ki dolu erbeti Kardan ag idi v hem souk idi Dah irindi ekerden lezzeti beyitlerindeki Trke onu asrlardr yaatt ve yaatacaktr da 10. Akpaa: arkn inan sistemini iyi biliyordu. Farsay da iyi bilmesine ramen, Garipnme adl eserini Trke yazmtr. nk O, Trkeyi halka hitap iin kullanmakla beraber bu dile layk olduu kymeti veriyor, milli dile bilerek hizmet yoluyla milli vazife gryordu. kpaann Trkecilii, yalnz asrnn sade Trkesiyle eserler yazmaktan ibaret deildir. nk O, tpk Yunus Emre gibi Trke yazmann uuruna ermi, bizzat Trkenin ehemmiyetini belirtmitir. Baknz O, Garibnameyi Trke yazn; Geri kim sylendi bunda Trk dili ll malum old man menzili T ki mahrum kalmaya Trkler dak Trk dilinde anlayalar ol hak n bilesn cmle yol menzillern Yirmegil sen Trk Tcik dillern Kamu dilde var-d zabt usl Bunlara dm idi cmle ukl Trk diline kimsene bakmaz-d Trklere hergiz gnl akmaz-d Trk dah bilmez-idi bu dilleri nce yolu ol ulu menzilleri Bu kitab anun-un geldi dile Kim bu dil ehli dak mani bile

1601

msralaryla anlatrken bylece asrnn Trkecileri arasnda da erefli yerini almaktadr. Bilindii gibi kpaa, Trklerin Hakk anlamalarn, her dilin mutlaka Hakk sylediini ve hibir dilin yerilemiyeceini, bu yzden Trklere ve asla gnllere akmadn ve Trk diline deer vermediklerini sylemektedir. Ayrca her dilin zabt u rabt altna alndn, fakat Trkenin bundan byle mahrum olduunu, hatta dil ilmini Trklerin de bilmediini, bu kitab srf bu sebeple yazdn, okuyanlarn Trke ile yazlm olan bu eserde manalar bulmalarn istemektedir.49 11. Glehr: Glehri, Mantkut-tayr adl eserini Trkenin kudretini herkese gstermek iin yazmtr. Glehri, hemen hemen her bendin sonunda kendi ismini veren ve Trkleri ve Trk dilini de ortaya koymay ihmal etmeyen bir mutasavvfdr ki; An Trk suretinde biz dak Syledik tz gibi Tanr hak Trk dilince dah tzdan latif Mantkut-tayr eyledk ana harif Ben bu Trk deftern n drmeyen Prisicvesiyle degrmeyem derken Onun Trk-i basitin de ilk mjdejilerinden biri olduunu rahatlkla syleyebiliriz.50 12. lyasol Mercimek Ahmed, tercme eseri olan Kbusnamesinin her blmnde Trkesini anlar bir dil kullanlmas zarureti hakknda yle syler: Ey oul ir olup da iir sylemee niyetlenirsen, iirde sznn ren olmasna, yani ak olmasna al, sakn gamsz sylemesin, yani rtl sylemesin. Mesela, bir iirde bir szn anlamn yalnz sen biliyorsan, bakas bilmiyorsa byle sz sylemeye, nk iiri halk iin sylerler, kendi kendileri iin sylemezler. yleyse iirin anlamn ak gerektirir ki aklndan tr herkes beensin.51 13. Erzurumlu Kad Darr: Kad Darir de Trkecilik uuru iinde eserler veren

mutasavvflarmzdan biridir. Nitekim Msr Sultan Bakukun emriyle yazd Trke Siyretn-Nebi adl eserinde Trkecilik uurunu yle ilemektedir. Sylemidr Darir Trk dilin Secini irine iar itmi 1602

Resul sevdgi gayet de siresin anun Buyurd Gzsze kim Trk dilce syle sen beyitlerinde ifade ettii ekliyele Trke sylemek, onun seciini iirine iar ettiini, fakat eserin Trke yazlmas iin Sultan Berkukun kendisini tevik ettiini sylemektedir.52 14. zzeddin Ahmed; Sheyl Nevbaharn da Trkeye olan sevgisini ve Trk dili karsndaki hassasiyetini yle ifade eder: Cihanda bugn resmi ile gider Ki k kii Trkiye meyleder Bu hikmet durur kii ger eyleye Ki dilince her kavm ile syleye53 Trk diline yabanc unsurlarn girmesi 14. yzylda balam, 17 ve 18. yzyllarda da doruk noktasna ulamtr. Divan iirinin kendine ait estetii ve dil zellikleri bir bakma bunu zaruri klmtr. Ancak, halk iiri de kendi estetii ve hitap ettii kesimin dili ile varln srdrmtr. Kltr unsurlar bakmndan ayr zelliklere sahip olan bir saz airi ile divan airinin ayn estetik zellikleri kullanlp iledikleri iki iir arasnda yaplacak basit bir mukayese bile, yazmzda ilemeye altmz dil bilincinin ne olup olmadn ortaya koyacaktr. Ayn kltr unsurlarn ileyen, ancak, sunu ve slp farklar tayan bu airlerimizden biri olan Krolunun iirini ele alalm. 14. Varsak: Varsak tesadfen seilmi bir rnektir. Burada, Said Emre, Karacaolan, Dadalolu gibi irlerimizden de fazlasyla rnekler verebiliriz. Ancak halk iri Varsakdan bir rnek verelim: Hey salnup giden gonca Hrman dala benzersn Ezel bahrda alm Goncecik gle benzersn Ezel baharda alur Yoluna serden geilr Altn kadehten iilr

1603

Krmz gle benzersn ol dilberin ala gz Mest hayrn itdi bizi O mestne didm szi rifsen bile benzersn Seni Yaradana minnet Hsnin ba olm zinet Hey zlim gamzesi celld Gnlmz ala benzersn Varsak eydr hey cihanun Sensiz karar itmez cnun hr var var benm Didgm ola benzersn54 iirindeki gonce, hrmn, bahar, gl, altn, kdeh, mest, rif, gamze, celld gibi benzetme unsurlar, Divan edebiyatnn, tebih ve mecaz unsurlar ile ayndr. Bu ise, slplar birbirinden biraz farkl olsa da, airlerin ortak bir kltr yaadklarn ve ayn kltr ifade ettiklerini gstermektedir. Ancak, halk airlerinin dili daha sadedir. 15. Kul Himmet: XVI.yzyl Bektai iri olan Kul Himmet, Trkeyi sade ve herkesin alad bir ekilde kullanmalktadr. Onun bu sahada verdii eserlerden birka rnek vermeye alalm: Seyyh oldum u lemi gezerim Bir dost bulamadm gn akam oldu Kendi efkrmca okur yazarm Bir dost bulamadm gn akam oldu ki elim gitmez oldu yzmden Ah ettike yalar gelir gzmden

1604

Kusurumu grdm kendi zmden Bir dost bulamadm gn akam oldu Bozuk u dnyann temeli bozuk Tkendi daneler kalmad azk Yazktr u geen mre yazk Bir dost bulamadm gn akam oldu Kul Himmet stadm ummana dalam Gidenler gelmedi bir haber alam Abdal oldum al giyindim bir zaman Bir dost bulamadm gn akam oldu55 msralarnda sade vatandan anlayaca bir dil ve anlay seviyesi sz konusudur. air, iirinde meramn anlatmay esas almaktadr. Netice olarak diyebiliriz ki: halk ve tasavvf airleri eserlerinde genellikle halktan biri gibi konumakta, arda pazarda yaayan insanlar gibi hitap etmektedir. Ataszleri ve deyimlerle de desteklenen halk syleyileri sade ve akc bir slbun ortaya kmasn temin etmektedir. Bunun yannda; ak, tabiat, gzellik konular ve tasavvf temalar halkn anlayabilecei kelimelerle, benzetmelerle ve sade bir dille verilir. Tasavvf airleri Trkenin btn slp zelliklerinden de azam derecede istifade etmilerdir. Hatta onlar; aruzu bile bu rahatlkla kullanr ve tasavvf konular ilerken mracaat ettii pek ok slp zelliklerinden de faydalanmasn bilmilerdir. Bu cmleden olarak onlar nasihat ve hitap yoluyla da istedikleri konuyu anlatmaktadr: Toprak ol acb tekebbr eyleme Haddnden artuk keleci syleme Kanda bir miskin grrsen dut elin Byle varmlar bu yoln evvelin Gl olgl bu yolda diken olmagl Yol varan miskine dman olmagl56 1605

 Fikriyle Hakkn hikmetn Cmle Odur zhir btun Ko, bu ikilik sfatun Cehd eyle bir ile bir ol Acep nin yabandasun Hak sende sen ki kandasun Irak yire uzanmagil Kendzne gel hazr ol57 Nasihat ve hitap yoluyla anlatmada, ataszleri ve deyimlerin de kullanld grlmektedir. Bylece bu airler, halk diliyle konumakta, eserlerini halkn rahata anlayaca bir ekilde sylemektedir. zellikle, bu slp iinde halk airlerinin, ataszlerine sk sk bavurduklarn grmekteyiz. Ana kim yitmedn eln sunmagl Snacak budaa zinhar konmagl Bitmeyecek yere tohum ekmegil Boynunu sun yola baun ekmegil Yorgann bak ayagun dadan sakun Srrnu sevdgn kardadan sakun Cetk arslan ile dutmaya pene Deve ykin ekebilmez karnca Su grmeden etegn emrenrsin Meger sen blbli legleg sanrsn Ata arpa, sra saman gerek Hayvann budur deme nn gerek 1606

Eegn boynuna dakma inciy nsanun insan gerekdr her huy Devenn nesne gerekdr hamam Her in zge hli var iy dem Tanbura sazna dana oynamaz Kerkes ile hem-nin olmaya bz Eve geldn-ise dkl almagl Yola diken halvaya tuz sarmagl58 Bu syleyiler Yozgatl Hznide u msralarda ifadesini bulur: Dost kazan dman dourur ana Her vardn yerde kuzum yap bin Kt sz ierden kmaz dim yilikde hi olmaz nisyan dimiler Herkes ittiini elbette bulur Sanma ki zlim de zulm ile kalur Dnyda Hak kulun imtahn klur Hznya incitme bir cn dimiler59 Verdiimiz bu rneklerden de anlalaca zere, btn dillerde mevcut olan dilin psikolojik zellii, airlerin Trke syleme temaylnn balca sebebidir. Dil her eyden nce uur iidir. Trk milletinin muhtelif kltr ve corafyalarda bulunmasna ramen, unutmadn ve bu gne getirdii bir mill dili vardr. Bu dil, genlere sirayet ederken gelien canl bir varlktr. Ahmed Yesevnin iirlerinde klasik slam mutasavvflarnn en grift slami ve tasavvf fikirlerini anlalr bir Trke, yani halk Trkesiyle aktard bilinmektedir. Yine, Yunus Emre, zellikle

1607

divanndaki derin fikirleri, sehl-i mmteni diyebileceimiz basit syleileriyle ifade etmektedir. Mesel; lm fikrini ilerken yle hitap eder: lmden ne korkarsn Korkma ebed varsn demektedir. Tarif ve izah etme slbu olarak da adlandracamz dorudan doruya anlatma slbu, halk airlerinde hl ve hislerin, tasavvf umdelerin tarif edildii slp eklidir. Kaygusuz Abdal: Dokuz felek bizim sevynumuzdur Yedi yir yzi hem seyrnumuzdur Zir insn sretidr donumuz Kamu lem bizm hayrnumuzdur60 msralarnda ise bu slbu halk airlerine has bir sadelikte kullanmaktadr. Demek oluyor ki Trkeyi; Trk devlet ve bilim adamlar ile mutasvvf irlerimiz, ana stndeki helallik inanacnda olduu gibi, hem berraka kullanmlar, hem de en mkemmel bir ekilde korumu ve kollamlardr. Trke, Trkln an, erefi ve bayradr. 1 2 3 4 Kaplan, Mehmet, Hikaye Tahlilleri, st. 1979, s. 8. Mengi, M., Eski Trk Edebiyat Tarihi, s. 5. Balangtan Gnmze Kadar Byk Trk Klasikleri, stanbul 1985, C. 1, s. 15. Kagarl Mahmud, (Tercme Eden: Besim Atalay), Divn Lgatit-Trk, Tk basm s. 2-3;

Kprl, M. F., Edebiyat Aratrmalar, s. 35-36. 5 Kagarl Mahmud, (Tercme Eden: Besim Atalay), Divn Lgatit-Trk, Tk basm s. 3-4;

Caferolu, Ahmet, Kagarl Mahmud, (1000 temel eser serisi, 30 st. 1970). 6 7 8 Kargarl Mahmud, Divn- Lgatit-Trk, s. 3. Bananl, N. S., a.g.e., C1, s. 298-299. Yavuz Kemal, XIII-XVI. Asr Dil Ydigrlarnn Anadolu Sahasnda Trke Yazl

Sebepleri ve Bu Devir Melliflerinin Trke Hakkndaki Grleri, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Yl: 2, C. 2, Say: 7, stanbul 1980, s. 11-12. 1608

9 10 11 12 13

Yavuz, K., a.g.m., s. 35-36. Milli Ktp. Nu 754, t. 3/68). Yavuz, K., a.g.m., s. 12. Yavuz, K., a.g.m., s. 13. Yavuz, K., a.g.m., s. 13; Kad Dair, Siyretn-Nebi, Topkap Saray Ktp., Koular Bl., No.

993, s. c., v. 2a, 16-20. beyitler. 14 15 16 Banarl, N. S., a.g.e., C. 1, s. 567-568. Yavuz, K., a.g.m., s. 15-17. Bak. pekten, H., Gzel, A., Kaygusuz Abdal, Divn Eedbiyatnda Edebi Metinler, stanbul

1996, s. 24. 17 18 Yavuz, K., a.g.m., s. 22-23. Gzel, A., Milli Kltr ve Milli Birlik, Anakara 1991; Mustafa Kemal Atarkde Milli Birlik ve

Beraberlik, anakkale, 1997; Kaplan, M., Kltr ve Dil, stanbul 1982, s. 45. 19 20 Cunbur, Mjgan, Atatrk ve Milli Kltr, Ankara 1981, s. 35. Korkmaz, Zeynep, Dil nklabnn Sadeleme ve Trkleme Akmlar ve Arasndaki Yeri,

Anakara 1985, s. 17; Gzel, A., Milli Kltr-Milli Birlik, s., 239-252. 21 22 23 24 25 26 27 28 36. 29 Gzel, A., Kaygusuz Abdal, s. 220-221. 1609 Genel Kurmay Bakanl, Atatrklk, Ankara 1982, s. 8. Gzel, A., Mustafa Kemal Atatrkde Milli Birlik ve Beraberlik, s. 34-37. Gzel, A., Hilfetden Cumhuriyete Gei, Ankara 1989, s. 200. Sadi Borak, Atatrk ve Edebiyat, stanbul 1972, s. 71. Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Ankara 1984, s. 124. Sever, Sedat, Trk Dili ve Edebiyat retimi, MED, say: 6, Ankara 1986 s28-29. Bice, H., Hoca Ahmed Yesevi, Ankara 1993, s. 92. Bak. Mustafa Tat, Yunus Emre Gzel, A., Kaygusuz Abdal, Divn, Ankara 1991, s. 34-

30 31

Gzel, A., Kaygusuz Abdal, s. 211-212. Bak: Bayramolu, Fuat, Hac Bayram Veli, Ankara 1983, C. 1; Gzel, A. Dini-Tasavvufi

Trk Edebiyat, Ankara 2000, s. 295-302. 32 33 34 35 36 Cebeci, Ethem, Hac Bayram Veli ve Tasavvuf Anlay, Ankara 1994, s. 160. Ayni, Mehmet Ali, Hac Bayram Veli, stanbul 1343, s. 80-81. Cebeciolu, E., a.g.e., s. 160-161. Kocatrk, V. M., Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 1970, s. 301. Kocak, A., Gelibolulu Ahmed Bicann Eserleri zerine Bir nceleme, Baslmam Doktora

Tezi, anakkale Onsekizmart niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, anakkale, 2000, s. 108-109. 37 38 39 Ahmed Bcan, Envrl-ikn, Sleymniye Ktp., Hasib Ef. Bl., no. 211, v. 2b. Ahmed Bcan, Acibl-mahlukt, stanbul niv. Ktp., TY., No. 6797, v. 3a. Daha geni bilgi iin bak: Koak, Aynur, Gelibolulu Ahmed Bcann Eserleri zerine Bir

nceleme, (baslmam Doktora tezi, anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, anakkale 2000, s. 58-109, vd. 40 41 42 43 44 45 46 elebiolu, mil, Muhammediye, C. II, Ankara 1996, s. 592. Kara, Mustafa, Erefolu Rmi, Ankara 1995, s. 51. Ahmet Necdet, Tekke iiri (Dini-Tasavvufi iirler Antolojisi), stanbul 1997, s. 209. Ertaylan, . H., Bahrl-Hakyk, stanbul 1960, s. 16. Ertaylan, . H., a.g.e., s. 18. Ertaylan, . H., a.g.e., v. 4b/beyit 12. sen, Mustafa, Knhl-Ahbrn Tezkire Ksm, nceleme metin,

Doktora Tezi, Erzurum 1973, s. 8-9, 1. 47 48 49 Yavuz, K., a.g.m., s. 49-51. Banarl N. S., a.g.e., C. 1, s. 425-427. Yavuz, K., a.g.m., s. 33-35; kpaa, Garibnme, Atatrk niv. zege Ktp., A. S. Levent

Yaz., No. 389, v. 287b/10-19. beyitler. 1610

50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60

Yavuz, K., a.g.m., s. 43-44. lyasolu Mercimek Ahmed; Kabusname, (Haz. Atilla zkrml), s 73. Yavuz, K., a.g.m., s. 46-47. Levend, A. S., Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, (3. Bask), s. 8. Elin, kr, Halk Edebiyatna Giri, Ankara 1986 s. 204. Ergun, S. N., Bektai airleri ve Nefesleri C. 1-2 stanbul 1955, s. 197. Gzel, A., Kaygusuz Abdal, Ankara 1981 s. 186. Gzel, A., Kaygusuz Abdal, s. 187. Gzel, A., Kaygusuz Abdal, s. 209-212. Ouz, cal, M., Yozgatl Huzni, Ankara 1988, s. 166. A. Gzel, Kaygusuz Abdal, s. 190.

1611

Szlklk Tarihinde Farsa-Trke lk eviri Szlklerinin Ortaya kmas / Dr. Cemile Alikz Sadkova [s.838-844]
Bak niversitesi / Azerbaycan Ayn corafi meknda oturan Azerbaycan Trkleri ile Farslarn ok eskiden birbirleriyle toplumsal, ekonomik ve kltrel ilikide bulunmalar ilim aleminde bilinmektedir. phesiz ki, herhangi bir halkn dier halklarla kltrel ilikisi onun mnevi geliimini de etkiler. Azerbaycan Trkleriyle Farslar arasndaki asrlardr sren ok ynl edeb-kltrel ilikiler sonraki kuaklarda etkili olmutur. Bu durum Fars dilbilim tarihinde szlkln olumas ve geliimi srecinde de aka izlenilmektedir. Farsa szlklk geleneinin ortaya kmas ve geliiminde Dou halklarnn aydnlar ile birlikte Azerbaycan Trklerinin de hizmeti inkar edilemez. Bu ilmin aratrlmasnda Azerbaycan bilginlerinin birok katks vardr. eitli ilim alanlarnda onlarn yararl faaliyeti Orta alarda daha fazla gzkmektedir. Bu bakmdan Fars dilinin szlklk tarihini ele almak, onu aratrmak kanlmaz olduu kadar akteldir de. Orta alarda Yakn Douda slam kltrnn geni yaygnlat ran ve dier Dou lkelerinde Arap dili yalnz devlet dili, din dili olarak kalmyor, ayn zamanda edebiyat ve bilim diline, dier bir ifadeyle, slm dnyasnn iletiim diline (Lingua Franca) dnyordu. te bu yzdendir ki, Araplarn kuvvetli etkisinde bulunan lkelerin aydnlar da Arapinasln geliimine katk yaptlar. Samanilerin hakimiyete geliiyle canlanmaa balayan Fars dili daha Gazneliler Dneminde olumu bir dil olarak, devlet dili dzeyine ykselmiti. X. yzyldan balayarak, randa yaz dili iki farkl alanda iki farkl dilin kullanm eklinde karmza kar. Devlet dili dzeyine kalkan Farsay ve ilmi alma dili olarak Douda yaygnlam olan Arap dillerini aratrmak ve gen kuaa retmek Trk dnyas aydnlarn daha fazla dndrmee balamtr. Onlar bu dilleri renmenin esas temel yollarndan biri olarak eviri szlkleri hazrlamaa balamlardr. Bin yllk bir geliim yolu olan Fars szckl ada Fars dilinin olutuu dnemden sonra meydana gelmee balyor. Arap szlklnn en yksek geliim aamasnda bu ilimden kaynaklanp ilk admlarn atmaa balayan Fars szlklnn meydana gelmesinde en byk arlk Azerbaycan bilginlerinin zerindedir. Onlar Fars szlklnn temelini oluturan ve ilerideki geliiminde byk nemi olan ok sayda deerli szlkler ortaya karmlardr. Asrlardr Azerbaycan halknn ilim ve sanat doruunda bulunan bilginlerinin ortaya karm olduklar ve imdiki varislere ulatrlamam benzersiz eserleri bulunup incelenmemitir. Azerbaycan Trklerinin ilim alannda pek az bilinen veya tam unutulan eserlerini kefedip, onun kltr tarihindeki yerini tespit etmek olduka kymetlidir. Trkoloji ve raninaslkta ilk eviri szlklerinin ortaya kmas ayn dneme rastlar. lk kez XI. yzylda Trkolojide Trke-Arapa, raninaslkta Arapa-Farsa szlklerin hazrland grlr. 1612

Mahmut Kagari XI. yzylda Trke-Arapa ilk eviri szl olan nl Divan Lat-it Trk adl eserini yazmakla, yalnz Trk dilinin deil, ayn zamanda Yakn Dou szlkl tarihinde eviri szlklerinin temelini atm oldu. XI. yzyl Fars szlklnde eitli (Arapa-Farsa iki dilli ve Farsa yorumlu) szlklerin hazrlandn grmekteyiz. Bu dnemde filolojik yorumlu Farsa szlklerin hazrlanmas daha ok tercih edilmitir. Bu tr ilk yorumlu szlklerden Tefasir fi lgat-il Fursu Tebrizde Azerbaycan airi Katran Tebrizi, Lgat-i Forsu Nahvanda ran airi Esadi Tusi yazmlardr. Fars szlklnn ilk dneminde (XI. yzyl) Farsa-Trke szlklere rastlanmaktadr. Fars szlklk tarihinde XII. yzylda pek fazla alma yaplmamtr. Temeli XI. yzylda Azerbaycanda atlan Fars lgatiliinin XII. yzylda kaydedilen boluunu bu dnemde yeni bir ynde ansiklopedik szlkler yazan Azerbaycan bilgini Hubey Tiflisi doldurmutur. Bu dnemde Fars szlklnde ansiklopedik Fars szlklerinin meydana gelmesi nl bilgin Hbey Tiflisiyle balamtr. Azerbaycan halknn Orta alarda yetitirdii nl kiiler arasnda Hbey Tiflisinin kendine has bir yeri bulunmaktadr. Ama ne yazk ki, onun hayat ve eserleri zerine mufassal bilgi veren bir kaynaa henz rastlanmamtr. Onun hayat ve eserleri zerine stnkr bilgiyi zaten kendi eserlerinin nszlerinde verilen ksa notlardan ve bilginin eserlerine dayanan kimi kaynaklardan almak mmkndr. te bu byk bilginin hayatnn Tiflis Dnemi, ocukluk ve genlik yllar zerine bilgiler, ne eserlerinin nszlerinde olsun ve ne de dier bilimsel kaynaklarda bulunmamtr. E. N. Munzevinin yazdna gre Hbey Tiflisinin adlar kaydedilen 16 eserinden 9u elimizdedir. Bu 9 eserden 8i Fars, biri Arap dilinde yazlmtr. Geriye kalan belirsiz 7sinin dili zerinde bir fikir sylemek zordur.1 Onun Arap ve Fars dillerini mkemmel bildiini eserlerine dayanarak sylemek mmkndr. Hbey Tiflisi hayatnn genlik yllarndan sonra gelen esas ksmn Trkiyenin Konya ehrinde Anadolu Seluklarnn saraynda geirdii, mrnn sonuna kadar II. Kl Arslan bin Mesutun Saraynda yaayp, eserlerinin ounu da burada yazd eserlerinde kaydedilmitir. O, eserlerinin nsznde bu eserini sipariiyle yazd kiiyi veya eserini ithaf ettii kiiyi belirtmi, fakat H. 550 ylndan nce yazd eserlerinin nsznde bu kayda rastlanmamtr. O, yalnz H. 550 ylnda tamamlad Kifayet-et-Tp eserinin nsznde kitab II. Kl Arslan bin Mesutun olu ehzade Kutbettin II. Melikaha ithaf ettiini kaydediyor. Onun H. 550-551 yllar sonras yazd eserlerinin nszlerinde II. Kl Arslann adna ska rastanlr. Bu kaytlar Hbeyin H. 550-551 yllarnda II. Kl Arslann hakimiyeti dneminde Konyaya geldiini kantlyor. Kendi dneminin yetenekli astronomi uzman, astrolog, tabip, szlk uzman, matematiki olarak tannan ve ilmin eitli alanlarnda kalemini deneyen Hbey Tiflisi tbba ait Kifayet-et-Tp, Beyan-et-Tp, Takvim el-Edviyye, szlkle ait Kanun-e-Edep, Vcuh-el-Kuran, Tercman1613

e Gevafi, astronomi ve astrolojiye ait Medhel ile ilim-in-Ncum, Beyan-en-Ncum, Melhemeye Daniyal, Kamil-et-Tabir vs. gibi eserler yazm, fakat onlarn ou bizlere ulamam, belli olanlar ise aratrmaclarca detayl olarak aratrlp incelenmemitir. Hbey Tiflisinin eserlerinin el yazmalar eski Sovyetler Birlii lkesinde pek az bulunmaktadr. Onlardan Kifayet-et-Tp (S. Petersburg, Takent), Melhemeye Daniyal (S. Petersburg), Kamil-etTabir (Takent, Bak), Lgat-i-Gevafinin (Bak) el yazmas nshalar bulunmaktadr. Kaydetmek gerekiyor ki, Seluk sultanlar saraynda yazlan eserlerin dilinin Farsa olmas tercih edildii iin baarl ve verimli dnemini bu saraylarda ortaya koyan Hbey Tiflisi eserlerinin ekseriyesini Fars dilinde yazm, dncelerini halkn anlayabilecei sade bir dilde ifade etmee almtr. Onun Trk dilinde yazd eserlere rastlanmamtr. Tm bu sylenenlere dayanarak, u kanya varmak olur ki, derin zeka, zengin deneyim sahibi Hbey Tiflisi szlk almalaryla Fars szlklne birok yenilikler getirmei baarmtr. Farsa ansiklopedik szlklerin, alfabe dizisiyle szlk hazrlamann zn, temelini atm, geleneksel Arapa-Farsa eviri szlklerinin geliimine nclk etmi ve yazd szlklerle XII. yzyl Fars szlklndeki a kapatmtr. XI-XII. yzyllarda hazrlanan eserler de dnemin talebi uyarnca Arap, Fars dillerinde yazlmtr. XIII. yzyl, Azerbaycan tarihine alkantlar, elikiler yzyl, Mool saldrlar dnemi olarak gemitir. Zaten bu dnemde ok karmak ve ilgin bir geliim yolu izleyen Fars szlkl yeni bir aamaya girmitir. XI. yzylda temeli atlm, XII. yzylda yeni tip szlklerle zenginletirilmi Fars lgatilik gelenekleri, XIII. yzylda yeni bir aama oluturarak, yeni yntemde, yeni tipte szlklerin meydana gelmesine zemin hazrlamtr. Hlagularn hakimiyeti ele geirmesiyle Trk dilinin etkinlii bu corafyada artmtr. Azerbaycanda yaz dilinin e kmas (Arapa, Farsa, Trke) mahede olunur. Bu dnemde eser veren Azerbaycan bilgin ve airleri eserlerini bu dillerde yazmamlardr. Trk dilinin etkinliinin artt byle karmak tarihi koullar Farsa-Trke, Arapa-Trke szlklerin yazlmasna zemin hazrlamtr. Blochet, Mool Dneminde Trke szlklerin tertibi fikrini reddetmitir.2 S. . Bayevskinin fikrince Farsa-Trke szlkler XV. yzyldan balayarak, Trk sultanlarnn saraynda Fars dilinin yaygnlamas ve Farsa edebiyatn olumasyla ayn dnemde meydana gelmitir.3 Fakat bu trden szlklerin meydana gelmesi tarihi XIII. yzyla rastlamaktadr. lim aleminde XIII. yzyl balarnda aratrmac emseddin Muhammet bin Kays Razinin Trk diline ait Tibyan -el- Lgati-t-Trki ile Lisani -l- Gangl adl eseri yazd bilinse de, u zamana kadar bulunamamtr.

1614

XIII. yzylda Farsa-Trke eviri mensur ve manzum szlk eitlerinin meydana geldii mahede edilir: 1. Farsa-Trke Mensur Szlkler. 2. Farsa-Trke Manzum Szlkler. XIII. yzylda yazlan ve bize ulaan en eski Farsa-Trke mensur eviri szlklerinden birisi Es-Shah el-Acemiyyedir. Son dnemlere kadar kayp szlk gibi aratrmaclarn dikkatinden kam bu szln ad, biimi, tertip prensipi, kapsam ve yazar zerine raninaslkta uzun sre tartmalara neden olan dnce ve mlahazalar ileri srlmtr. eitli tarihi dnemlerde yazlm kaynaklarda bu szln ad farkl ekillerde gemektedir: Es-Shah-el-Acemiyye,4 Shah-el-Acemiyye,5 Shah-i Acemiyye,6 Sihah el-Acem,7 Lgat-i Sihah el-Acem bi-l-Lisani-l-Farisi 8 vs. Ad geen szln el yazmas nshalarn tespit etmek amacyla eitli lkelerin ktphanelerindeki el yazmalar arasndaki szlklerle ilgilenip, onun ok sayda el yazmas nshalarn belirledik. Yaplan abalara ramen, szln eitli dnya ktphanelerinde bulunan el yazmas nshalarndan yalnz n -S. Petersburg (XV.), Bratislava (XVI.) ve Bat Berlin (XVIII.) nshalarn- elde edebildik. Yukarda adlar geen el yazmas nshalarn elde edilmesi onun adn, biimini, dzenlenme kaidesini, kapsamn kesin olarak saptamaya ve eitli kaynaklarda ileri srlen yanl mlahazalara son vermeye yardm etti. Szln elde edilen el yazmalarna mellifin yazd nszde kitabn ad zerine u cmlede aka, ekilde verilmitir: Kitap Cevherinin Es-Shah el-Arabiyyesinin slubunda olduu iin onu Es-Shah el-Acemiyye adlandrdm.9 Eserin mellif nsznden alnan bu kayt ilmi kaynaklarda szln ad zerine ileri srlen yanl fikirlere son vermek iin etkin bir kanttr. Es-Shah el-Acemiyye el yazmas nshalarnn tespiti yalnz onun ad zerine sylenen yanl dncelere son vermekti. Ayn zamanda onun dili, tr, biimi, derleme prensibi, kapsam vs. hakknda da birok hususun aydnlatlmasna k tuttu. nszde gsterildii gibi szlkte Farsa kelimeler Cevherinin slubunda -kafiye slubunda sonuncu ve birinci harflere dayanarak alfabe srasyla- sralanm, karl Trke verilmitir. El yazmalardan belli olduu gibi Es-Shah el-Acemiyye Fara-Trke eviri szl olsa bile, yorumlar ve gramer denemeleri Arapa yazlmtr. Biimine ve gramer kaidelerine gre hazrlanan bu szlk ksmdan -1. Adlar; 2. Mastar; 3. Fars diline ait Arapa yazlm gramer deneme prensipinden- olumaktadr. Birinci ve ikinci szlk 1615

ksmlarnda kelimeler sonuncu harflerine gre bablara, birinci harflerine dayanlarak blmlere ayrlmtr. Kapsamna gre szlkte 4280 Farsa kelimenin Trke karl verilmitir. Szlkte mellif kendisini tantmad iin raninaslkta onun Hinduah Nahievani, Muhammet ibn Hinduah Nahievani, Tagiaddin Muhammet ibn Pir Ali Birgevi tarafndan yazldna dair zt fikirler mevcuttur. Aratrma srasnda rastlanan bir sra kantlar Es-Shah el-Acemiyyenin Muhammet ibn Pir Ali Birgevi tarafndan kaleme alnmasn syleyen bilginlerin fikrini dorulamamaktadr. Byle ki, bu szln dnyann eitli ktphanelerinde bulundurulan el yazmalar srasnda H. 926 ylnda domu Muhammet bn Pir Ali Birgevinin doum ylndan nce, henz 822/1419 (S. Petersburg), 868/1463-64 (Kembri), 900/1494-95 (Bodlean), 916/1510 (Kahire), 918/1512 (Mehet Kutsi Rezevi) vs. yllarnda kopya edilen el yazmas nshalar mevcuttur.10 Es-Shah el-Acemiyyeyi yanl olarak Shah el-Fursla kartran bilginler onu yorumlu szlk sanmlardr. Fakat onlar birbirine benzemeyen iki trden- iki dilli ve yorumlu szlklerdir. Shah-elFursun eletirel metnini hazrlayan E. Taeti onu nerettikten sonra Muhammet bn Hinduahn Shah el-Furs adl yorumlu szlk11 yazd kesin olarak kantland. Yukarda sylenenlerden u kanya varmak olur ki, Es-Shah el-Acemiyyeyi Hinduah Nahievani kaleme almtr. Dneminin nl tarihisi, tercman, yazar, dilcisi olarak tannm nl Azerbaycan bilgini, devlet adam Hinduah Nahievani Arapa, Farsa ve Trkeyi mkemmel olarak biliyordu. O, kalemini her dilde denemi, ayni dillerde birbirinden kymetli eserler yazmtr. O, Arapa yazd Mevarit-el-Arap (H. 707/1307) adl antolojisini, Farsa yazd Tecarip es-Selef (724/1323) adl nl tarihi eserini, Es-Shah el-Acemiyye adl Farsa-Trke eviri szln bir takm iirlerini vs. kendisinden sonra miras brakmtr. Hindah Nahievaninin hayat zerine bilgi pek azdr. Bunun zerine ok az bilgiyi kendisinin Tecarip es-Selef eserinde ve kimi kaynaklarda verilmi ksa notlardan almak mmkndr. Hinduah soy kkeninin Nahvandan olmasna iirlerinde de iaret etmitir. O, kendisini Tecarip es-Selefte Hinduah bn Sencer bn Abdullah es-Sahibi Girani (Giran Azerbaycanda Tebriz ile Beylegan arasnda Nahvana ait bir blge) ad ile tantmtr. Kemaleddin el-Fuvatinin yazdna gre Fahreddin Hinduahn babas Sencer bn Abdullah enNahievaninin drt olu olmutur: 1. Nasireddin Kutlukah, 2. zzettin Devletah, 3. Hsameddin Tuganah ve 4. Fahreddin Hinduah. Kemaleddin bn el-Fuvati onun Arap, Fars dillerinde nefis iirler yazdn kaydediyor: Onun Fars dilinde gzel iirleri var ve Arap dilinde iir yazdn duymuumdur12 1616

Hinduah Nahievaninin Farsa iirlerinden yaklak 50 kta (beyt) olu Muhammetin Shah elFurs szlnde ayr ayrlkta her bir kelimeye ait verilmi rnekler arasnda korunup kalmtr. Kaydetmek gerekir ki, Fars dilcilii tarihinde gramer zerine yazlan en eski eserler XIII. yzyla rastlar. Hinduah Nahievani Fars dili kurallar zerine ayrca gramer deneme eseri yazan ilk Azerbaycanl bilgindir. Fars szlkl tarihinde fonetik ve gramatik ynden aklama sulleri de ilk kez olarak Es-Shah el-Acemiyyede bir takm Fars kelimelerinin aklamasnda kullanmtr. Fars dilcilii tarihinin mhim nemini anlayan, fakat tek bir eksik Bratislava nshasn ender bir buluntu gibi elde eden ve dier el yazmas nshalarndan habersiz olan G. Begdeli ayn nshalarda eksik bablar ve blmleri dier aratrmaclarn szlkleri hesabna onararak, Es-Shah-elAcemiyyeyi yaym iin hazrlayp, Shah-el-Acem ad ile Tahranda nerettirmitir.13 Tebatebainin yazd gibi bu kitap eserin mellif nsznde Shah-el-Acem deil, Shah el Acemiyye ad ile yaymlamtr.14 G. Bigdeli kendi yazlarnda szlk zerine ikinci bir yanlla yol aarak yazyor: Mellif bu eseri Farsay yeni renen aklara hediye ettii iin kendi eserinin dier adn Tuhfet el-Uak koymutur.15 Nitekim gerek tezkireler, gerek de katalog bilgileri olsun, gerek ilmi okullar ve gerekse de szlk yazarnn kendisinin yazd nsznde G. Bigdelinin gsterdii Tuhfet-el Uak adna rastlanmamtr. Es-Shah el-Acemiyye ve Tuhfet-el-Uak birbirine benzemeyen ve eitli tarihi dnemlerde yazlm iki ayr szlktr. Es-Shah el-Acemiyyenin Trk, Fars dillerinin szlklk tarihindeki emsalsz katksn gze alp lgat zerine eitli kaynaklarda ileri srlen karmak fikirlere, Tahran yaymnda yaplan gzle grlr kusurlara ve yanllara son vermek amac ile S. Petersburg, Bratislava ve Bat Berlinden getirilen el yazmas nshalarna dayanlarak Es-Shah el-Acemiyyenin (T. Aleskerova ile beraber) ilmi eletirel metnini hazrlayp, 1993 ylnda Bakda Dou-Bat Basmevinde 3000 tirajla bastrdk. Hac Halifenin yazdna gre Fahreddin Hinduah 1330 ylnda vefat etmitir.16 Fakat olu Muhammedin 1328 ylnda bitirdii Shah el-Furs szlne mellifin yazd nszdeki Kendi babam marhum Fahreddin Hinduah gibi kaydndan malum oluyor ki, o daha 1328 ylna kadar hayattadr. eviri szlkleri tarihinde Farsa-Trke mensur szlklerin hazrland XIII. yzyl dnemini tek bir Es-Shah-el Acemiyye ile snrlamak doru olmaz. XIII.-XIV. yzyllarda Farsa-Trke szlklerin meydana gelmesine kendi z yeri ve katks olan melliflerden biri de Moollar dneminde yaam ve zamannn nl bilgini olarak tannm bn-i Mhennadr. Onun Fars, Trk, Mool dillerine ait yazd szlk yzyllardan beri Douda meydana gelen olaylarn etkisine uramadan zamanmza kadar gelmitir. 1617

Dnemi asndan mkemmellii ile dikkat eken bn Mhenna Szl XIX. yzyla kadar uzmanlarn incelemeleri dnda kalmtr. Ayn szle ilk kez temas eden kii Baron V. R. Rozen olmutur. ksmdan oluan eserin Trk ve Mool dillerine hasredilmi paralar zerine Oksfort elyazmasna dayanarak malmat vermitir.17 Oksfort elyazmalarna Berlin ve Paris nshalarn da ekleyen P. M. Melioranski be elyazma nshasna dayanarak ayn eserin Trk diline hasredilmi II. ksmn 1900, Mool diline ait III. ksmn 1903 ylnda Petersburgda bastrm. Fars dilinden sz eden I. ksmn elde edemedii iin yaynlatmamtr. P. M. Melioranski mevcut be elyazmasnda bulunduu gibi eseri Ketab-e Tercomane Farsi ve Torki ve Mooli adlandrmtr. Eserin ad ve mellifin ismi tam ekilde kaydedilen, hem de tm ksmlar el yazmasna yansyan dier bir nshay Kilisli Rfat elde etmi ve eserin tam nshay oluturan ayn elyazmas esasnda XX. yzyln balarnda nerettirmi, onu Hilyet el-nsan ve Helbet-el Lisan, mellifini ise Cemalettin ibn el Mhenna ismi ile tesmiye etmitir. O eserin kendisi zerinde yle yazyor: Bu eser ksmdan oluuyor ki, I. ksm Farsadan, II. ksm Trkeden, III. ksm Moolcadan bahsediyor.18 bn Mhennann szlnde Fars, Trk ve Mool dillerine hasredilmi ksmlarn XIII-XIV. yzyllarda bu dilleri aratran bilginin dilcilik tarihindeki tutumunun belirlenmesinde ve gramer ilmi tarihinin aratrlmasnda byk nemi vardr. Elde edilen el yazmas nshalarnda szln yazlma tarihi, mekan ve mellifin milliyetinin kaydolunmamasna ramen, P. M. Melioranski byle bir kanaate varmtr ki, eser XIV. yzyldan ge olmayarak, hatta XIII. yzyln sonlarnda Hlagular dneminde Kuzeybat randa yazlmtr.19 Kilisli Rfat da P. M.Melioranskinin dncesini tespit ederek yle yazmaktadr: Eserin mezkurun on nc yzyl milat sonunda veyahut on drdnc yzyl milat ncesi milliyeti ve kiilii mehul bir zat tarafndan telif edildii sylenebilir.20 bn Mhennann eserini imdiki Azerbaycanda yazdna ait inandrc deliller getiren P. M. Melioranskinin fikrini kabul etmek daha dorudur. yle olaylar var ki, onun aslen imdiki Azerbaycanda vuku bulmasn varsaymak hakkn bize kazandrabilir Bizim sz konusu eserimiz gerek Msr, gerek Anadolu, gerek Avrupa Trkiyesinde ve gerek de Orta a spanyasnda olsun yazlamazd, nk bu lkelerde hibir zaman Mool Hanedan bulunmamtr.21 XIII-XIV. yzyllarda Fars dili gramerinin aratrma bakmndan byk nemi olan bu szln gramer kaidelerine dayanan birinci ksmnda Farsa kelime hazinesi sz blkleri zere gruplara ayrlm, fiil bahsine Arap dilinde yazlm kimi notlar eklenmi, geriye kalan sz blkleri szlkk eklinde sunulmutur. Kendi orijinalliiyle nceki szlklerden ve gramerlerden farkl olan bn Mhenna szln biimine gre gramer szlk adlandrmak da mmkndr. 1618

Fars szcklnde yeni trden eviri szlklerinin meydana kt dnem olarak bilinen XIII. yzylda Farsa-Trke eviri szlklerinin yalnz mensur eidinin deil, hem de ilk manzum rneklerinin meydana kmas mahede edilir. Manzum szlklerin hazrlanmasna ilk gayret harcayan kii XIII. yzyl nl Fars airi Abu Nasr Ferah olmutur. O, kendisinin Nisap es-Sibyan isimli Arapa-Farsa eviri szln ilk defa nazme ekmekle, Yakn Dou szlklk tarihinde manzum szlklerin temelini atmtr. Manzum szlkler tarihinde kendisinden sonra okul brakan Abu Nasr Ferahi taraftarlar onun Yakn Douda ok gemeden yaygnlam Nisap-es-Sibyan eserine pek ok nazireler yazmlardr. Bu esere ilk nazire yazan kii Ferahinin ada XIII. yzyl nl Azerbaycan airi ve bilgini Hsameddin Hasan bin Abdl Mmindir. O Arapa-Farsa Nasip-el-Fityan ve Nasip etTibyan (Genlerin Ksmeti ve Hayrsever Aklama) szln Farsa ve Thfeyi Hsam adl ilk Fars-Trk Szln ise Azeri Trkesinde kaleme almtr. Kaynaklarn verdii bilgiye gre, Hasan bn-Abdl Mmin -mahlas Muzafferi- Hicri VII. yzylda Hoy ehrinde domu, ocukluk ve genlik yllarn burada srdrm, eser vermeye burada balam, szlklerini ve ilk edeb eserlerini burada yazmtr. O, Yakn Dou lkelerine gezi yapm, bir sre Mardinde yaamtr. Kaynaklarda Hsam Hoyinin Konyada Anadolu Seluklarndan Sultan Rukneddin Kl Arslann Saraynda oturduu kaydedilir.22 Daha sonralar o, Kastamonuda obaniler dneminde nc hkmdar Muzaffereddin Yolug Arslan (1284-1304) ve drdnc hkmdar Nasireddin Mahmut Bey bin Yolug Arslann (1304-1320) hakimiyeti dneminde sarayda oturmu, yazd eserleri onlara hasretmi, Muzaffereddin Yolug Arslann meddah olmu, kendisine takt muzafferi mahlasn da onun isminden almtr. Yaamnn en verimli yllarn obanoullarnn Saraynda geiren Hsameddin Hoyi tezkire, katalog ve ilmi kaynaklarn verdii bilgiye gre u eserleri yazmtr: 1. Nasip el-Fityan ve Nasip et-Tibyan. 2. Thfeyi Hsam. 3. Nzhet el-Kttap ve Tuhfet el-Ahbap. 4. Gevayet er-Resayel ve Fevayet el-Fezayel. 5. Gunyet el-Kttap. 6. Mltemesat. 7. Divan (Fars dilinde). 1619

lim alemince Hsam Hoyinin imdilik yukarda adlar geen eserleri bilinmektedir. Ferahinin Nisap es-Sibyanna Hsamn nazire olarak yazd Nasip-el-Fityan ve Nasip etTibyan szlnn el yazmalarnn geni apta yaygnlamasnn ve eitli lke ktphanelerindeki el yazmalar arasnda korunup salanmasnn ahidi olursak da, Thfeyi Hsamn el yazmalarnn ok az yaylmasndan dolay birok Azerbaycan bilginlerini ve Rus arkiyatlarn eserin kaybolduu fikrine inandrmtr. Aratrmalar sresi son dnemlere kadar kaybolmu szlk sanlan Thfeyi Hsamn dnyann eitli memleketlerinin ktphanelerinde korunup salanan be el yazmas (Kahire, Musul, Berlin, Sarayevo, Konya) saptanm, zor da olsa onlardan iki nsha -Kahire ve Berlin nshalarnelde etmek mmkn olmutur. Sanatkarlk bakmndan eski poetik slup gelenekleri bulunan klasik Azerbaycan iir dili zerine fikir veren bu dilin eski dneminin szlk tutumu, fonetik (sesbilim) sistemi, gramer biimine ait zengin materyel bulunan en kymetli ant olarak biz (T. Elesgerova ile beraber) bu eserin ilmi-eletirel metnini yayma hazrladk. Thfeyi Hsamn Berlin ve Kahireden getirilen her iki el yazma nshas hatt-nesihle kopya edilmi, fakat hibir nshada el yazmasnn kopya edilme tarihi belirtilmemitir. Aruzun remel, heze, recez, mctes, seri, mutegarip, mzare, mnsarih, hafif, mktezep bahirlerinde 20 ktada nazma ekilmi bu eserde ktalarn says Berlin nshasnda 302, Kahire nshasnda 295tir. Szln dier el yazmas nshalar elde bulunmamas dolaysyla, yedi farkl ktann (beyt) mellife ait bulunup bulunmamasn kantlamak zordur. Thfeyi Hsamn iki el yazmasnn ilmi-eletirel metnini hazrlarken nshalarn says bizleri memnun etmediinden eitli dnemlerde hazrlanm yorumlu ve iki dilli Orta a szlkleri karlatrmaa celbedilmi, Trk kelimelerini kesin olarak vermek iin onlar eski Trke antlarn (Orhon-Yenisey, Divan-i Lgat-it-Trk, Kutadgu Bilik, Es-Shah el-Acemiyye, Ouzname, Abu Hayyann szlkleri, bn Mhenna szl vs. szlklerindeki leksik birimleriyle karlatrlm ve kesinletirilmitir. Szln Trke blmnde 1300 Trke kelime, kelime birlemeleri, cmlelerin ve onlarn Farsa karlnn transkripsiyonu verilmitir. Szln ilmi-eletirel metni 1996 ylnda 500 tirajla yaymlanmtr.23 Husam Hoyi iirlerinin dili daha o dnemde zengin kelimeler kadrosuna sahip gelimi bir dilin eskiliini yanstyor olsa da gnmz iin de dili anlalabilecek kadar sadedir. Thfeyi Hsamdan alnan u iir paralar bu fikri kantlyor: Hoda tanr, tovanger menisi bay, 1620

e buyrug edici karfermay. Bozorg ulu, peyemberdr haberi Feretedr soru, nden keen ray. Setare ldz o horid gne, Zemin yer, Asoman gk, mahdur ay (Birinci kta). Cah mensep, ah kuy, kah saman, rah yol, Morden lmek, kerden etmek, nan ekmek, an ol. Nez ggek, mez beyni, ez yani kurbaa, Ab su, sorhap agt, ahu geyik, kahu merul (IV. kta). Bala gel deyenler gla dase derler, Krage iki drl par vo mase derler. Dellaledr yorc, kehbod barm derici, lduzdan oy verici ehterenase derler (XIV. kta) Hsam Hoyinin yksek sanatkarlkla manzum olarak yazd Thfeyi Hsam manzum eviri szlklerinin kullanma kaynana dnm, ona birok nazireler yazlmtr. brahim Hodaydat ahidinin Thfeyi ahidi, ahidizade Hsamiyin Thfeyi Hsami vs. eserler Thfeyi Hsama nazire yazlan manzum szlklerin en bilinen rnekleridir. Azerbaycan dilcilii tarihine Trke dilli manzum szlklerin meydana kt XIII. yzylda nazma alnm Thfeyi Hsam iir dilimizin eski dnemi zerine bilgi veren ilk yapt olarak pek kymetlidir. nl Trk bilgini Zeki Velidi Toan Hsam Hoyinin slam kltr tarihindeki hizmetini vgyle deerlendirir. O yazyor: Arapa ve Farsann fasih divan dilini ve her ikisinin edebiyatn mkemmel bilen bu mellif (aslen Hoylu olan Hasan bin Abdilmmin), Seluklular ve lhanllar Devrinde Anadoluda inkiaf etmi olan slam medeniyetini Kastamonuda laykyla temsil etmitir.24 1621

Arap dilinin ilim dili olarak yaygn olduu, Fars dilinin devlet dili dzeyine ykseldii ve edeb dil olarak olutuu XI-XII. yzyllarnda Arapa-Farsa iki dilli, Farsa yorumlu ve ansiklopedik szlklerin; Trk dilinin etkinlik ve otoritesinin artt, yaz dilinin letii ve Trk dilinde yazmak imkannn meydana kt XIII. yzylda Farsa-Trke szlklerin yazlma temelinin atld ve gelenee dnt XV. yzyla kadar, balca olarak Azerbaycanda srdrlmtr. XV. yzylda Osmanl mparatorluunun politik yaamndaki ciddi deiiklikler, Trk dilinin devlet dili, iir dili dzeyine ykseldii bu dnemde Trkiyede ilim ve kltrn gelimesine kuvvetli etki yapm, Farsa-Trke szlklerin hazrlanmas ve geliiminde radikal dn yapm, bu trden szlklerin hazrlanmas kendi corafi arazisini deitirmi ve Trkiyeye g etmitir. XV. yzyldan itibaren Farsa-Trke szlklerin yaplmas alannda yeni bir aama balamtr. XV. yzylda gl geliim yoluna adm atan Farsa-Trke eviri szlkleri XVI. yzylda zirveye ular. Behr el-Garayip, Lgat-i Halimi, Vesilet el-Megasit ile Ehsen il-Merasit, amil el Lgat, Thfeyi ahidi vs. eserler ayn dnemde ortaya kan iki dilli szlklerin en iyi rnekleri saylmaktadr. Farsa-Trke eviri szlklerinin geliim tarihinde Osmanl sahasnda ortaya konan eserlerin aratrlmas ayrca bir aratrma konusu olarak kendi aratrmacsn beklemektedir. 1 2 Munzevi A., Ferhenghaye Arabi be Farsi, Tehran 1337, s. 68. Blochet E., Cataloque de la collection de Manuscripts Orientaux Arabes, Persans et Turcs

Bibliotheque Nationale, Paris 1900, s. 234. 3 str. 310. 4 Pertsch G. W., Die Persischen Handschriften der Herzoglichen Bibliothek zu Gotha, Wien Baevskiy S. ., Arabsko-Persidskiy i persidsko-Tyurkskie Slovari i ix znaenie dlya

ranskoy filologii (na materiale rukop. Sobr. In-ta Narodov Azii AN SSSR), sb. ran, fil. Taknet 1966,

1859, s. 36; Rieu Ch., Cataloque the Persian Manuscripts British museum, II, London 1881, p. 790; H. Ethe., Cataloque of the Persian, Turkish, Hindustani and Pushtu manuscripts in the Bodleian library, part II, 1899, p. 1589. 5 Karatay F. E., Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Farsa Yazmalar Katalou, stanbul

1961, s. 113. 6 Baevskiy S. ., Opisanie persidskix i tadjikskix rukopisey instituta Narodov Azii,

dvuxyazne slovari, vp. 5, Moskva 1968., str. 73. 7 197. 1622 Katib elebi, Kef ez-znun, el-celd es-sani, stanbul, 1943, s. 1044; Zerinezade H.,

Shah el-Acem ve Shah el-Fursun mkayesesi, ran Filolologiyas Meseleleri, II cild, Bak, 1973, s.

Arabische, Turkische and Persische Handschriften der Universitatsbibliothek in Bratislava,

1961, s. 401. 9 1993, s. 2. 10 11 1341. 12 Buniyatov Z. M., Svedeniya Kamal ad-Dina ibn al-Fuvati o predstavitelyax semyi Sandjara es-Shah el-Acemiyye, s. 5. Mehemmed bin Hinduah Naxvani, Shah el-furs, be ehtemame Ebdleli Taeti, Tehran Hinduah Naxvani., Es-Shah el-Acemiyye, Bak, Edareye entearate erg-Gerb,

ibn Abdullaxa AN Naxievani. DAN Az. SSR. No: 5, 1978, str. 78. 13 1366. 14 Seyid Mehemmed Mhit Tebatebai. Shah el-Acem, ketabi nasaxte ve naenaxte, Shah el-Acem, be ehtemame olamhseyn Bigdeli, entearate Vehid, ape evvel,

mecelleye Ayende, omare 14, sale 1362, s. 903. 15 Doktor Qulamhseyn Bigdeli. Hinduah Naxivani Shah el-Acem lati ya Tuhfet el-

ak, mecelleye Varlk, dey. 1959, omare 9, s. 13. 16 17 18 Kef ez-Znun, s. 1074. Melioranskiy M., Arab Filolog o Tureskom Yazke, Spb., 1900. st. 12. Seyid Camal ed-Din ibn el-Mhenna. Ketabe Hilyet el-insan ve helbet el-lisan (Farsi,

Trke, Moolca) stanbul, 1338-1340, s. 1. 19 20. 21 22 23 Arab Filolog o Tureskom Yazke. s. 16. Ketabe Hilyet el-insan ve helbet el-lisan s. . Arab Filolog o Tureskom Yazke. s. 18. Munzevi A., Fehreste nosxehaye xattiye Farsi, celde sevvom, Tehran, 1350, s. 2145. Elesgerova T., Sadkova C., Hsameddin Hoyi Thfeyi Hsam, Bak, rad slam

aratrmalar merkezi, 1996. 24 Zeki Velidi Togan, mumi Trk Tarihine Giri, c. 1, stanbul, 1970, s. 325.

Elesgerova T., Sadkova C. Hsameddin Hoyi Thfeyi Hsam, Bak, rad slam Aratrmalar Merkezi, 1996. 1623

Zerinezade H. Shah el-Acem ve Shah el-Fursun mkayisesi, ran Filologiyas meseleleri, II cild, Bak, 1973. Sadkova C., Elesgerova T. Fars Dilini Tedgig Eden Azerbaycan Alimleri, Bak, Elm, 1990. Baevskiy S. ., Opisanie persidskix i tadjikskix rukopisey instituta Narodov Azii, Dvuxyazne Slovari, vp. 5, Moskva, 1968. Baeveskiy S. ., Arabsko-persidskiy i Persidsko-Tyurkskie Slovari i ix znaenie dlya ranskoy filologii (na materiale rukop. Sobr. In-ta Narodov Azii AN SSSR), sb. ran, fil. Takent, 1966. Buniyatov Z. M. Svedeniya Kamal ad-Dina ibn al-Fuvati o predstavitelyax semyi Sandjara ibn Abdullaxa AN Naxievani. DAN Az. SSR. No: 5, 1978. Melioranskiy M. Arab Filolog o Tureskom yazke, Spb., 1900. Munzevi A. Ferhenghae Arabi be Farsi. Tehran, 1337. Munzevi A. Nosxehaye Xattiye Farsi, celde sevvom, Tehran 1350. Katib elebi, Kef ez-znun, el-celd es-sani, stanbul, 1943. Mehemmed bin Hinduah Naxvani. Shah el-furs, be ehtemame Ebdleli Taeti, Tehran, 1341. Hinduah Naxvani, Es-shah el-Acemiyye, Bak, edareye entearate erg-Gerb, 1993. Shah el-Acem, nosxeye Gazan, be ehtemame Golamhseyn Bigdeli, entearate Vehid, ape evvel, 1366. Doktor Qulamhseyn Bigdeli. Hinduah Naxvani Shah el-Acem leti ya Tuhfet el-ak, mecelleye Varlk, dey. 1959, omare 9. Seyid Mehemmed Mhit Tebatebai. Shah el-Acem, ketabi nasaxte ve naenaxte, mecelleye Ayende, omare 14, cale 1362. Karatay F. E. Topkap Saray Mzes Ktphanesi, Farsa Yazmalar Katalou, stanbul, 1961. Karatay F. E. Topkap Saray Mzes Ktphanesi, Tarsa El Yazmalar Katalou, c. II, stanbul, 1961. Zeki Velidi Togan, mumi Trk Tarihine Giri, c. 1, stanbul, 1970. Seyid Camal ed-Din ibn el-Mhenna. Ketabe Hilyet el-insan ve helbet el-lisan (Farsi, Trkce, Moolca) stanbul, 1338-1340.

1624

Arabische Turkische und Persische Handsehriften der universitatsbibliothek in Bratislava, 1961. Blochet E., Cataloquz de la Collection de Manuscripts Orientaux Arabes, Persans et Turcs Bibliotheque Nationale, Paris, 1900. Pertsch G. W. Die Persischen Handschriften der Herzoglichen Bibliothek zu Gotha, Wien, 1859. Rieu Ch. Cataloque the Persian Manuscripts in the British Museum, II, London, 1881. Ethe H. Cataloque of the Persian, Turkish, Hindustani and Pushtu Manuscripts in the Bodleian library, Part II, 1899.

1625

B. Edebiyat Dede Korkut'un Tarih ahsiyeti ve Yaad Kltr Ortam / Prof. Dr. Kmil Hseynolu Nerimanov [s.845-852]
Azerbaycan bilimler akademisi edebiyat enstits / Azerbaycan Dede Korkut aratrmaclarnn byk bir ksm gnmze kadar Dede Korkutun mitolojik bir karakter olduu kansnda birlemilerdir. Dede Korkutun tarihi ahsiyet olduunu syleyen aratrmaclar ise bunu ispat edecek hibir tarihi kant gsterememilerdir. Ama Korkut zerine aratrmalar yapanlarn, Korkut kimliinin Ouzlarn daha Orta Asyada yaadklar ve amanizme inandklar dnemde (VI. yzyla kadar) formalam olduu konusunda fikir birliine vardklar sylenebilir. H. Korolu hakl olarak Korkut hakknda rivayet ve efsanelerin ilk varyantlarnn Orta Asyada olutuunu olmas bugn hikimsede phe dourmadn1 sylyor. Ouzlar, n Asyaya gelirken szl ekilde syledikleri Korkut boylarn da kendileri ile getirmi ve onlar yava yava X. yzyldan balayarak kabul etmeye baladklar slam dininin zelliklerine ve Kafkasya ortamna uygunlatrmlardr. Orta Asyada Korkut Ata hakknda olumu ve gnmze kadar gelmi olan efsane ve rivayetlerin byk ounluunda O, aman olarak tasvir edilmitir. Orta a slam yazl kaynaklarnda ise Dede Korkut, esasen Mslman evliya veya hakan olarak tantlmaya allmtr. H. Korolu, Sava Korkut ismine, Zehireddin Niapuri (. 1186), Eblgazi vb. gibi birok Orta a slam tarihilerinin eserlerinde rastladmz2 yazmaktadr. Ouz kahramanlk destanlarndan olan Kitab- Dede Korkutun gnmzde bilinen varyantlarnn hibirisinde ise Dede Korkut, serkerde, dv deil, tam tersine Ouz kahramanlarnn yiitlikleri hakknda nameler syleyen bir ozandr. Ayn zamanda baz yazl kaynaklarda olduu gibi, Kitab- Dede Korkutta da Korkutun bayat elinden olduu belirtilmitir. L. Gumilyevun yazdna gre Bayatlar Kay Boyu ile birlikte bir zamanlar Gktrkler tarafndan Altaydan Orta Asyaya -Ouzlarn eski vatanna- kovulmu ve buradaki dier Ouz boylaryla birlikte yaamaya balamlar.3 Bilim adamlar, Korkut hakknda daha eski kaynaklardan bilgi edinmek iin imdiye kadar onu Korkut ad ile aramlar. Oysa ileride de greceimiz gibi, Korkut lakab Ona bayat boyunun Orta Asyaya gelmesinden sonra verilmitir. X. yzyla kadar Orta Asya llerinde sakin ve gebe hayat srm, bu nedenle de eski tarihilerin dikkatlerini ekmemi olan Ouzlar hakknda, o dneme kadar hibir bilgi verilmemitir. Yalnz X. yzylda gl bir devlet yarattktan sonra tarihilerin dikkatini kendi zerlerine ekebilmiler. Bu zamandan itibaren verilmi olan bilgilerde ise doal olarak Dede Korkut, sonuncu adyla gsterilmeliydi. Dier taraftan, Ouzlarn slam dinini kabul etmelerinden sonra Korkut hakknda yazan tarihiler ilk kaynak olarak Ouzlarn szl halk yaratclna bavurduklar iin, onlarn yazya aldklar bilgiler rivayet karakteri tam ve buna gre ada aratrmaclar da onlar esas alarak Dede Korkutla ilgili bilgileri efsane ve rivayet niteliinde deerlendirmilerdir. Bu tr rivayetlerin eski in ve Orhun kaynaklarnda verilmi bilgilerle karlatrlmam olmalar ise onlarn iinde saklanm tarihi gereklerin aa karlmasna olanak tanmamtr. Btn tahriflere ramen, slam kaynaklarnda Korkut Ata hakknda verilmi bilgilerde tarihi gerekler de vardr. XIV. yzyln birinci 1626

yarsnda yaam mehur tarihi Rededdin, Dede Korkut hakknda yle yazar: Kara Kocann olu Korkut, bayat ilindendir nal Yabgu Kaan onun zamannda yamtr.4 XVII. yzylda yaam olan Eblgazi ise ecereyi-Terakime eserinde bu bilginin doruluunu onaylamakla birlikte, Korkutun ahsiyetini ve ne zaman yaadn belirlemek bakmndan mstesna nem arz eden ek bilgiler de vermitir: Kay ilinden Kara Koca olu Korkut Atann, Salur ilinden Enke Hocann ve Avaban Hocann nderliinde btn Ouz ili topland ve Kaydan nal Yabguyu hkmdar setiler. Onun veziri Korkut Ata oldu. Korkut Ata ne deseydi, nal Yav onun sznden kmazd. Korkut Ata ok garip iler grmt. O, 295 yl mr srm ve hkmdarn veziri olmutur. nal Yav, 7 yl hakimiyette olmutur.5 Burada tasvir edilen epik rivayete ve onunla bal gsterilen insan adlarna biz, Byk Gktrk Hakanlnn son elli yllnda Altaylarda ortaya kan bir tarihi olayda da tesadf etmekteyiz; nel Gktrklerin mehur kaanlarndan Kapaan Kaann kk oludur ve ad Orhun Kitabelerinde de geen bu ahs 716 ylnda ksa bir sre iin de olsa Kk Kaan lakabyla tahta karlmtr.6 L. Gumilyov, Gktrklerin Trgeler aleyhine sava hazrlklarndan sz ederken bu ahsn da adn zikretmitir: O, (Kapaan Kaan-K. H.), eini defnetmek bahanesi ile ikametgahta kalp, Aluna 20 bin svari karmay emretti. O, kk olu olan nel Hakan ve Tardu ah Mogilyan orduya reis, Tonyukuku ise bilge rehber olarak tayin etti. 7 Kapaan Kaann lmnden sonra ba veren ve bizim konumuzla ilgili olay hakknda ise L. Gumilyov unlar yazmaktadr: Kapaan Kaan, yasalara zt olarak, Kk Kaan unvan (titul) tayan sevimli kk olunu miras olarak belirlemiti. Kl-Tigin (Kl-tigin) ordu komutan Alp Eletmii kendi tarafna ekip, Kk Kaan ve onun mavirlerini idam etti ve kanuni miras olarak kardeini Bilge Hakan unvan (titulu) ile tahta kard.8 Eblgazinin yukardaki szlerinin incelenmesine gemeden nce VIII. yzyln 20li yllarna kadar Gney Dou Moolistanda meskunlam Bayat ve Kay boylar9 hakknda Taypinhuanyuyszi adl in tarih kitabndaki bilgiye da gz atmak gerekir. Ad geen kaynakta yle bir yaz grrz: Baysi eli ayrca bir Hun tayfasdr. Bayegulardan douda yaarlar. On bin yiitten oluan ordusu vardr Adet-ananeleri Trkyutlarla ayndr Onlarn hizmetleri ok eitli. Srekli kendi rehberlerini dllendirirler. in imparatorunun yannda, onlarn rehberlerinin zel yeri vardr.10 Kay boyu hakknda ise yine ayn kaynakta: Gyay eli Bayrkudan kuzeydouda yer alr. Aileleri maral ve inde olduu kimi, inek ve at beslemektedir.11 716 ylnda Bayrklarn (Bayrku) isyanlarnn yatrld zaman Kapaan Kaann

ldrlmesinden sonra hakanlkta yaranm durum ise aadaki gibiydi: Gktrklerin ordular geleneksel olarak sa (dou) ve sol (bat) kollara ayrlrlard. Dou kolu Tles, Bat kolu ise Tardu adlanrd. Tardu ad (rehberi) unvan Kaan unvanndan sonra en yksek unvan olarak kabul edilirdi ve bu greve her zaman Kaann varisi atanrd. Bunun dnda, Gktrklerde taht-ta varislii 1627

hakknda yasalar vard. Bu yasalara gre karde kardein, karde olu ise amcann varisi olarak kabul edilirdi. Bu yasaya esasen Kutluktan (lteri Kaandan) sonra onun kardei Kapaan Kaan, (Mour) kaan olmutu. Kapaan Kaann varisi ise Kutlukun byk olu Mogilyan olmalyd. Ama, Kapaan Kaan taht olu nel Hakana devretmek istiyordu. Bu amala o, addan yksek saylan Kk Kaan rtbesi yaratt ve onu oluna verdi. L. Gumilyov, bu Kaann ok akll ve aktif olduunu ama kardeinin yetim oullarna olduka kt davrandn, taht kendi oluna verebilmek iin kardeinin oullarn (Mogilyan ve Kl-Tigini-K. H.) ldrmek amacyla en tehlikeli savalara gnderdiini yazyor.12 Fakat yiit ve yetenekli kardeler btn savalardan zaferle karlar ve hakanln gerek kahramanlar olurlar. Buna bakmayarak Kapaan Kaann lmnden sonra Tleslerin yukarda adlar geen rehberleri Alp Eletmiin, Alp Alunun ve baz boy balarnn himayesi sayesinde nel Hagan, kendini Kaan ilan eder. Bylece, Gktrk ehzadeleri arasnda hakimiyet uruna mcadele balar. Bu dnemde Bayat ve Kay boylarnn silahl gleri Tleslerin hakimiyeti altnda olduklarna gre onlar da nel Hakann taraftarlar srasnda olmular. Eblgazinin yazsnda da bu olaylardan sz edilir ve onun yanl olarak Dede Korkutu Kay boyuna mensup etmesi, bu iki boyu birletiren ortak meseleler ve onlarn sonraki kaderleriyle baldr. Yararland kaynaktaki Tles (dou cinah) szn ise Eblgazi, boy ad olarak anlam, onu yapca benzer Salur ad ile aynlatrmtr. Ouzlarn iki onemli boyu eski dnemlerde u-ok (sa kol) ve boz-ok (sol kol) kavramlaryla adlandrlmtr. Ouzlar Azerbaycana yerletikten sonra ise sa (dou) kolun Hazar denizi araclyla doal olarak korunmu olmalarndan dolay ona Ouz, sol (bat) kola ise D Ouz (kenar ouz) denilmitir. Tleslerin ad Eletmiin adn Eblgazi Enki, onun yardmcs Alunun adn ise Avaban eklinde yazm, onlarn alp rtbelerini ise slami kavram olan hace sz ile deitirmitir. Burada, Eblgazinin yaad XVII. yzylda eski Trk adlarnn artk oktan unutulmu olduunu ve onlarn yerine genellikle Arap adlarnn kullanldn da unutmamak gerekir. Yazar en nemli ahsn -nel Hakann adn ise doru yazsa da- rtbesini yabgu olarak vermitir. nel Hakann bir gnlk halef deyimini hatrlatan ksa hakimiyetinin sresini, bu olaylardan yola karak belirlemenin mmkn olamayaca gibi, onu yeterince epikletirmek, efsaneletirmek de mmkn olmamtr. Trk Devletleri Tarihinde Kk Kaandan baka nel adl ikinci bir Trk kaanna rastlanmadn da belirtmek gerekir. Btn bu olaylar hakknda nel Kaann devrinden tahminen bin yl sonra bilgi veren Eblgazi, bu olaylarla bal iki kiinin -Kl Erkinin ve Tuyl Kaynn da- adn sylemektedir.13 Hem Eblgazi hem de Reideddin Kl Erkini, nel Hakann ikametgahnda saray beyi olarak gstermiler. Bilge Kaan kitabesinde de bu ahs dahili (saray) buyuruu Kl rkin olarak gsterilmitir (BHc. 13). Tuyl Kaya ad da aka Tonyukuk adn hatrlatmaktadr. Btn bunlar, VIII. yzyln 20li yllarnda Byk Gktrk Hakanlnda ortaya kan olaylardan ve bu olaylarn esas kahramanlarndan sz edildiini aka gstermektedir. Tahriflere gelince ise eski Trk adlarnn ister in ister Avrupa ve isterse de Mslman kaynaklarda srekli olarak yanl ve eksik 1628

halde yazlmas (Yunanlarn Platon ve Aristotel adlarna Araplarn Eflatun ve Erestun, Farslarn Daryu ve Koru adlarna Yunanlarn Dara ve Kir, Gktrklere inlilerin tu-kyu demeleri gibi) lk ve Orta a yazarlar iin allagelmi bir hal olmutur. Ayn zamanda daha eski devirlerden sz ederken gerekleri deitirmek ve gerek tarihi bilgileri epik efsanelerle zenginletirmek de Orta a Mslman yazarlarn hemen hemen hepsi iin karakteristik bir zelliktir. Nihayet, Eblgazinin ve Reideddinin bilgilere dayanarak nel Hakann, Kaan olduu srede onun mavirlerinden (vezirlerinden) birinin Dede Korkut olduunu syleyebiliriz. O dnemde kaann itaatinde olan boy (kabile) balarnn kendi kabilesinin askeri ve siyasi rehberi gibi kaann danmanlar arasnda olmas da gelenek haline gelmiti. Bayat boyu ve onun Baysideki (Bamsdaki) sonuncu hakan hakknda in kaynaklarndan alnan bilgiler de Eblgazinin bu konu ile ilgili yazdklarna ve olaylarn ba verdii devre tamamen uygun gelir. Btn bu bilgiler, bir sra Orta a yazarlarnn Dede Korkutu sava ve nel Hakann mavirlerinden (vezirlerinden) biri olarak gstermelerinin, efsane deil, nemli derecede rivayetlerle sslenmi gerekler olduunu gstermektedir. Bu olaylardan sz eden eski Trk ve in kaynaklarnda ise Korkut adyla karlamamamzn nedeni, Altaylarda olduu zaman Onun, Korkut deil, aada greceimiz gibi, baka adla adlandrlm olmasdr. in kaynaklarnda ise, Baysinin sonuncu hakan hakknda yle bir yaz grmekteyiz: Syan-sinin hakimiyetinin 5. ylnda (660 ylnda) Li Kaan-u, Bayside (eyalet hakimi) seildi. Li Kaan-u ldkten sonra onun kk kardei Syue-Du Baysinin valisi oldu. Bundan sonra Baysi ilinden hibir haber alnamad.14 Burada Syue-Dunun hakimiyetinden sonra Baysi ilinden hibir haberin alnamamas gereinin sylenmesi ok nemlidir. L. Gumilyovun, Kl-Tigin, hakimiyeti ele geirdikten sonra kaann btn yandalarn ve vezirlerini kltan geirmitir.15 ifadesiyle nemli yaknlk gstermektedir. O dnemde kaann yanndaki vezirlerden farkl olarak, kabile beyleri sadece belli toplantlar ve ziyafetler zaman hakann sarayna davet edilirlerdi. Belki de bu gelenekten dolay Dede Korkut sa kalm ve sonradan kendi boyuyla birlikte Baysiyi terk etmek zorunda kalmtr. Korkutun Baysi ilinin sonuncu hakimi olduu dnemde tad ada gelince, in transkripsiyonunda yabanc adlar tahrif olunmu halde verilse de, szlerin ilk harfleri genellikle korunmutur. Buna gre de Syuedu ses birlemesini Korkut adyla aynlatrmak mmkn deildir. L. Gumilyovun yazd gibi eski Trklerde adlarn hibiri kanonlatrlmamtr; onlar tasviri karakter tam, ahsn yann, grevinin deimesi ile bal olarak bu adlar da deiebildii gereini de unutmamak gerekir. Bu deiebilir isimleri lakap olarak adlandrmak daha uygun olur.16 Kitab- Dede Korkutta Dede Korkutun Dirse Kaana bir boa ldrm senin olun, ad Bua olsun17 demesi de bu bakmdan tesadfi deildir. in kaynaklarnda verilmi Trk adlarnn dzgn formlar esasen onlarn Orhun-Yenisey vb. Trk kaynaklarndaki benzerlerini ile karlatrlarak belirlenebilir. Syue-Du ad Orhun Kitabelerinde karlatmz Semik Tonra adna ok uygun gelir. Orhun Kitabelerinde bu ahs Kl-Tigin dneminde baz Trk boylar ile Gktrkler aleyhine ittifak kurmaya almakla sulanr ve yardm 1629

almak iin ktaylarn yanna gittii belirtilir.18 Reideddin ise Dede Korkutu malum adnn dnda, Bayat Dede Kerenik olarak da adlandrr.19 Dede Korkutun nceki (Syue-du) adnn Trk formasn kesin olarak belirleyebilmek yeni aratrmalar gerektirir. Ama Korkut ve onun mensup olduu bayat ili hakknda yukarda eitli kaynaklardan alarak verdiimiz bilgiler arasnda hibir elikinin olmamas, tam tersi deiik kaynaklardaki tarihi delillerin nel kaann devrinde ortaya kan olaylarla balantl olmas, hem bu olaylarn ba kahramanlar, hem de olaylarn zaman ve konusu bakmndan birbirine uygun gelmesi, birbirini tamamlamas ve izah etmesi burada gerekten de bir zamanlar bayat boyuna liderlik etmi olan Dede Korkuttan sz edildiine kuku pay brakmyor. Bir baka deile, nel Hakan tahta karan boy beylerinden birinin Dede Korkut olmas konusunda Eblgazinin verdiyi bilgi, eitli gvenilir kaynaklar tarafndan dolayl yollarla da olsa, onaylanmaktadr. Gktrk ve in kaynaklarnda bu konuda nemli bilgilere rastlayamamamzn nedenini ise, Byk Gktrk Hakanl tarihindeki rol bakmndan Gktrklerin hakimiyeti altnda olan eitli Trk boylarnn ksmen kklerinden birinin beyi olan Dede Korkutun ad o kadar da byk nem tamad iin ona geni yer verilmemitir. Ama nel Kaanla bal olan ve onun lmnden sonra ortaya kan olaylar bayat boyunun tarihinde deiikliklere neden olduuna ve o dnemde bayat iline Korkutun rehberlik ettiine gre nel ve Korkut adlar bayatlarn tarihi hafzalarnda silinmez izler brakmtr. Dede Korkut ifadesindeki dede sz ise inlilerin dudu sznn Ouz Trkesine uygunlatrlm varyantdr. Kadim Trk Szlnde de bu szn, ince olduu ve eyalet hakimi anlamna geldii ve bu kavramn eski Trkler arasnda aa anlamnda bir rtbe olarak kullanld belirtilmitir.20 Eski Trk halklarnda boy beylerinin ayn zamanda dini rehber grevini de stlendiklerine gre bu sz, amanizmde Byk aman anlamna da gelmitir.21 Kavram normalletikten sonra ise ailede aa rolnn baba veya dedeye ait olmasna bal olarak baz ailelerde babaya, baz ailelerde ise byk babaya dede denmitir. Bu nedenden dolay da dede szc, Azerbaycanda genellikle baba, Trkiyede ise arlkl olarak byk baba anlamnda kullanlmaktadr. Yukarda verilen bilgiler, Korkut szcnn de etimolojisini belirlemede yardmc olacak niteliktedir. in kaynaklarndan getirilen rnekte, Bayatlarn gelenek ve greneklerinin Gktrklerle ayn olduu belirtilmektedir. Gktrklerin ise totemist olduklar ve kurda taptklar bilinmektedir. A. krov Trk Mifologiyas kitabnda, eski Trklerin kurda Tanr olu olarak baktklarn ve Tanr olunun da balca grevinin kurtarclk olduunu belirtmitir.22 Gktrklerin da bu nedenden dolay kendi kurtarclarn liyakatli kurt olarak adlandrmalar ile ilgili, L. Gumilyovun verdii bilgiler bizim konumuz asndan byk nem tamaktadr. Onun yazdna gre, IV. yzylda Toballar, Kuzey ini fethettikleri zaman yenilen boylar arasnda be yz Aina ailesi vard ve bu be yz aile Hunlarla Siyenpilerin eitli kabilelerinin karmndan ortaya kmlard.23 439 ylnda bu boyun lideri znn be yz ailesi ile birlikte Altay dalarnn gneyine kaarak, burada yaayan eitli Trk 1630

dilli halklarn arasna yerleti. lk dillerinin niceliine bal olmayarak, V. yzylda bu kabile karmnn yeleri tamamen Trklemi, Mool kkenliliin belirtilerini ise yalnz kendileri ile getirdikleri unvanlarda korumulard.24 Bu tayfa birlemesinin kendi nderlerine verdikleri Aina adn ise L. Gumilyov yle aklamtr: Aina szc kurt anlamna gelmektedir. Trke kurda bri veya kaskr, Moolca ise ono denmitir. A ince sayg anlamnda kullanlan bir n ektir. Baka bir deile Aina, saygn kurt anlamna gelmektedir.25 Kitab- Dede Korkutta Bams Beyrekin babas Kam Brenin adnda da bri szn grmemek mmkn deildir [Bams Beyrekin ad ise Altaylarda, muhtemelen Baysi Bayrk (Baysi kartal) eklinde olmutur]. Trkler ierisinde sadece Ouzlar, bu hayvana kurt demilerdir. Z. V. Togann yazdna gre baz Trk boylar kurda cet (rnein; Ciil, Yama, Karluk boylar), bazlar ata kurtarc (Gktrkler), Ouzlar ve Kpaklar ise sadece kurtarc olarak grmlerdir.26 Kitab- Dede Korkutta da Gazan Kaan kendini tantrken Korku bilmez kurt balas erkeinde bir kkm var der.27 Btn bu sylenenlere dayanarak Bayat boyu da Orta Asyaya -Ouzlarn yanna- geldikten sonra bu boyu tehlikeden kurtarm olan boy beyine Korkurt adnn burada verilmi olabileceini syleyebiliriz. Kor sznn Eski Trk Szlnde sayg, liyakat, ad-san bildiren bir szck gibi izah edilmesi28 bu fikri daha da glendirir. Orhun Kitabelerinde de kor sz ad-san, liyakat anlamnda kullanlmtr: Bu yerde bana kor bolt (Bu yerde ben n, ad-san kazandm).29 Bilindii gibi, Dede Korkut Destannn Vatikan nshasnda da Korkutun ad Korkurt eklinde yazlmtr. anl kurt lakabnn bayatlarn Altay lehesinde (Kor-bri) deil, Ouz lehesinde (Korkurt) yaylm olmas ise Orta Asyada Korkutun Ouz boylar arasnda bir Kam (aman) gibi byk saygya sahip olduundan kaynaklanmaktadr. Korkurt (anl kurt) ifadesinin isimleerek, karmak bir szce, ada dnmesinin ardndan szn syleniini kolaylatrmak iin Korkurt adndan r sesinin dmesi ise dil kurallar asndan doal, hatta gerekli bir haldir. Kor szcnn yukarda gsterilen anlam, muhakkak Krolu (Korlu, Gorolu) adnn da eski anlamnn ve etimolojisinin aklanmasna yardm edecektir. Burada Korkut adnn etimolojisi hakknda bizden nce sylenmi baz dncelerle kendi fikirlerimizi bildirmeyi de gerekli sayyoruz. O. Sleymenovun fikrince, Korkut szcnn kk eski Smerde olumu, daha sonra ise Msra vb. lkelere yaylmtr. O, ayn zamanda bu adn eskiden Grgt eklinde sylenmi olduunu iddia etmektedir. O. Sleymenov ayrca gr szcnn Kazaka mezar, gt szcnn ise bekle anlamna geldiini ve bundan yola karak Korkut adn mezar, bekle! anlamnda alglamak gerektiini sylemektedir.30 Gr sz ise onun fikrince, Smerlerin hr (gne) szcnden tremitir: Gya Gnein gkteki hareketi ile bal eitli ekiller almasn (oysa aydan farkl olarak, gne gkte bulunduu noktaya bal olmakszn hep ayn biimde gzkr) Smerler hiyeroglifleri ile gstermi, sonradan ise Trk kahinleri bu hiyeroglifleri deiik ekillerde, gne, kz, kl kab ve mezar gibi deiik anlamlara yormular. Yine O. Sleymenovun fikrince, Smerlerin hr (gne) sz sonunda gr (mezar) szcne dnm ve sonuncu sz ise Grgt (mezar, bekle!) ve Grolu (mezar olu) adlarna yansmtr.31 Bu 1631

etimolojik deerlendirmenin yanlln grmek iin Eski Trk Szl kitabna bakmak yeterlidir. Orada gr (gor, mezar) szcnn Trk lehelerine XI. yzylda Farsadan gemi olduu belirtilmektedir.32 Trk kahinleri kavramndan sz ederken ise O. Sleymenov, kendisinin Az-Ya eserinde Trklerin Smerlerin varisi olduklarn ispat ettiini sylemektedir. Ad geen eserde ise Smer konusuyla ilgili yle bir ifade gemektedir: Eer yanlmyorsam, Smer szcnn etimolojik kkenini belirlemek iin eitli almalar yaplyor ve maalesef bu abalar byk Marrn ad ile baldr. O, d yap benzerliine aldanarak, <Smer> szcn Rusadaki <sumerki> (alatoran) sz ile karlatrmtr Kl-Tigin Antnda yle bir ifade yer almaktadr: <Trk duk yeri-sub>. evirisi: <kutsal Trk Yer-Suyu> edebi evirisi <kutsal Trk lkesi> olarak evrilebilir. <Yer-sub> ibaresini her grdmde anlayamadm bir heyecan beni sarard. Bu ibaredeki szlerin yerini deierek <Sub-yer>. En eski lkenin (yani Smerin-K.H.) adnn leksik molekl kim bilir, belki de bu atomlardan olumutur?33 Grld gibi, Y. Marr d yap benzerliine aldanarak deerlendirme yapmakla sulayan O. Sleymenov, uygun zahiri forma benzerliinin onun kendisi tarafndan yaratlmasn gsterme hrs ile eski kitabedeki ifadeyi bile tahrif etmekten ekinmez. En nemlisi ise O, Yer-subun lke veya yer ad olmadn, onun eski Trk kltlerinden biri olduundan habersizdir. L. Gumilyovun yazs buna en gzel rnektir: Yer-su amansz, zalim tanrdr. Ona boz, veya kr at kurban ederler.34 M. Seyidov ise Korkut szcnn kkeni hakknda yle yazmaktadr: Defalarca belirttiimiz gibi Korkut, can veren ate, ruh veren ate, hayat gc anlamlarna gelmektedir.35 Eski Trkede gut szc ruh, can anlamnda kullanlmtr, oysa gor szcnn od anlamna ne eski Trk metinlerinde ne de eski Trk szlklerinde rastlanr. Azerbaycan ve Trkiye Trkelerine ise bu szck od anlamnda Ouzlarn n Asyaya geliinden sonra Farsadan gemitir. Farsa gor (od) sznden tremi birka dzeltme ve birleik szckler de mevcuttur.36 Deiik dillerde ses yaps bakmndan ayn ve ya benzer, anlamca ise deiik szcklerin olmasnn dilcilikte doal bir olay ve objektif gereksinim olduunu da belirtmek gerekir. nk btn dnya dilleri esasen 40-45 deiik sesin deiik biimlerde birlemesinden olumulardr. rnein; Azerbaycan Trkesinde bamsz kelime olarak kullanlan bal, gu, boz kelimeleri, Farsada srasyla kanat, kulak ve kei anlamlarna gelen szcklerdir. M. Seyidov tarafndan ileri srlen etimolojiyle ilgili iddia ise, sylenenlerin dnda, ayrca Trk lehelerinin gramer normlarna bile zttr: Korkut szn ruh veren od, can veren od anlamnda anlamak iin onu Korkut deil, Gudgor eklinde okumak gerekir. Ayrca Trkler hibir zaman ateperestlik dinine inanmamlardr. Korkut sznn kkn sadece eski Trkede, hem de Msrda ve Smerde deil, Trklerin eski vatan olan Merkezi Asyada aramak gerekir. O. Sleymenovun yukarda gsterilen kitab basldktan sonra, Azerbaycanda da XIX-XX. yzyllarda alanlarnda hibir baar kazanamayan baz bilim adamlar eski Smer kltrnn Trklere ait olduunu iptal etmek ve hret olma kararna geldiler. Bu konuda bilim ve tarihi gereklerle hibir ba olmayan ok sayda kitap ve makaleler 1632

yazmaya baladlar. Bu tr aratrmalar halka ve bilime zarardan, yazarlarna ise sonu itibariyle utantan baka hibir ey kazandramaz. Trk halklarnn kknn, eski Hunlara dayanmas bilim aleminde gerek olarak kabullenilmektedir. Eski dnya tarihinde nemli yer tutan Avrupay, in igalinden korumu byk Hun halk, M.. XII-X. yzyllarda imdiki Moolistan arazisinde farkl boyun birlemesi sonucu formalamlardr.37 Trk sz ise ok uzun zaman sonra, M.. II-III. yzyllarda eitli Hun ve Turan boylarnn karmas sonucu ortaya kmtr. Eski Turan rivayetlerine esasen kendilerini Tur neslinden sayan bu tr kabile birlemeleri (Ouzlar, Trgeler, Kengerler, V. yzylda Aina boyu ile birlemi tulu kabile ittifak vs.) Turan (turlar, tur neslinden olanlar) etnonimini Huncada Tur-kn (Tur halk) eklinde kullanlmlardr. Sonralar bu ifade baz boylarn dilinde Trk, dierlerinde Trkmen biiminde kullanlmaya balamtr.38 Yer ad olarak ise Turan toponimi Trkistan toponimine dnmtr. Ayr ayr szler arasndaki yap benzerliine esasen Smerleri Trklerin atalar olarak tantma abalar sadece Trk halklarna, Trk tarihine ve kltrne, hem de gzel Altaylar kendilerine yurt yeri semi olan bizim ulu babalarmzn ruhuna hakarettir. Yksek yerleik kltre sahip bir halkn yeniden gebe yaam tarzna geri dnmeleri dnya tarihinde grlmemi bir durumdur. Gnmzde bir sra Trk kavimlerinin Orta Asyann dnda yerlemelerinin nedenine gelince ise, ister tarihilik, isterse de uluslararas hukuk normlar bakmndan burada olaanst bir durum yoktur. L. Gumilyovun yazd gibi, Paleolitik Devirden sonra (yani son 10-12 bin yl iinde-K.H.) nfus yapsn en az bir ka defa deitirmemi bir devlet olamaz.39 Aratrmamzn esas konusuna dnerek, kaynaklarda Korkutun doum ve lm tarihi konusunda hibir kesin bilgiye rastlanmadn da belirtmemiz gerekir. Ama Eblgazinin sz konusu eserinde Onun, Peygamberimizin anasnn kk kardei Abbasn torunlar Badat ehrinin hakimi olduu dnemde yaad belirtilir.40 Abbasn torunlar (Abbasiler) 749 ylnda Badatta hakimiyete gelmilerdi. Bu bilgiye dayanarak 750 yllarnda Korkutun sa olduunu syleyebiliriz. Onun ya hakknda ise kaynaklarda efsanevi bir rakam-295 yl gsterilir. Bu da neden 300 yl deil de 295 yl yaad sorusunu ortaya karr. nceleri bu rakamn geree yakn 95 yl olduunu dnebiliriz. Fakat bu ad efsaneletikten sonra epik bir kahraman iin 95 yl sradan gzkm ve bu rakama 200 yl daha eklenmitir. Eer Korkutun 95 yl yaadna dair bilgiyi doru kabul edersek ve 750li yllar bu mrn sonu olarak kabul edersek (onun hayat ile ilgili yukarda verilen bilgilere dayanarak), o zaman Korkutun 655-665 yllar arasnda domu olduunu syleyebiliriz. Bu ise Kitab- Dede Korkutun balang cmlesi olan Resul aleyhsselam zamanna yakn bayat boyundan, Korkut Ata dirler, bir er kopt cmlesi ifadeye tamamen uygundur. Korkut adnn eski Ouznamelerdeki yerini belirlemek asndan Ouzlarn (Guzlarn) kkeni hakknda da birka sz sylemek gerekir. nk edebiyat aratrmalarnda bu konuda herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadr. nceki aratrmalarmzdan birinde Guzlarn, Orta Asyadan 158 ylnda Volga-Ural nehirleri arasna gelmi, in kaynaklarnda ve edebi eserlerde ram edilmez Hunlar olarak adlandrlan Hun kabile birlemesinin esas varislerinden biri olduklarn ve bu kabile birlemesinin adnn da Guz-gun (Guz Hunlar) olduunu belirtmitik.41 Hazar denizinin tarihi adlarndan birinin 1633

Guzgun Denizi olmas gerei de bu fikri onaylamaktadr. Eski Trkede h sesinin olmamas ve bir sra benzeri bilgiler, Hun ses birlemesinin, Gun sznn in varyant olduunu gsterir. (eski Pars szcne Araplarn Fars demeleri gibi). Hunlarn kendilerine Gun dedikleri tarihi kaynaklardan da bilinmektedir. Ram edilmez Hunlarn (Guz-Gunlarn) komu Ugor boylar ile ittifak yapp, onlarla birlikte IV. yzyln sonlarnda Merkezi Avrupaya akn eden ksmnn o dnemde kendilerine Gun demeleri Avrupa kaynaklarnda da grlmektedir. Bu nedenle de Gunlarn hunlar olduklarn kesinletirmek iin, bir dnem Avrupa alimleri, byk zorluklarla karlamlarsa da bu problem sonunda olumlu ekilde sonulandrlmtr. Ama Hun szcnn Gun biimine dnmesinin nedenleri bu gne kadar kesin olarak belirlenememitir. Ram edilmez Hunlarn daha II. yzylda Volga (til) nehrini geerek, Kuzey Kafkasyaya yerleen nc ve en cesur ksmna ise, bize gre, Guz-er (Keng-er ad gibi), yani Guz yiitleri denilmitir. Guz-er (Kuz-er) etnik adn ise sonradan Araplar Hazar eklinde telaffuz etmilerdir. Eski Trk szlerinin banda kullanlan g (k) sesinin Arapada h (kh) sesine dnmesi olayna baka eski Trk szlerinde de (mes. kaan-hakan, kan-kaan, katun-hatun) rastlanmaktadr. Ram edilmez Hunlarn Alan ve Sarmat boylar ile birleerek, Ural nehri kylarnda kalan blm ise Guz adn korumular. Guz sz Hun dilinde kuzgun kuu anlamna gelmitir. Eski Trkede bu szcn gz (su kuzgunu) biimi de grlmektedir.42 Her bir Hun ve Guz boyunun bir kuu kendilerine sembol veya ongun semelerine43 dair Trk mitolojisinde geni bilgiler yer almaktadr.44 A. krov, bu konuda yle yazmaktadr: Eer boy bu veya dier hayvanla ilgili toteme malik idiyse, bu totem ilk ecdat saylrd lk ecdatlar genellikle boy ve kabilenin esasn koyan nesil olarak kabul edilirdi. ou zaman boy ve kabilenin ad da buradan alnr.45 Kitab- Dede Korkutta da hem Bayndr Kaana hem de Gazan Kaana tl kuun yavrs adyla hitap edilirdi.46 Btn bu bilgiler byle dnmeye esas verir ki, ram edilmez Hunlar o zaman Guz adlandrdklar kuzgun kuunu kendilerine totem alm ve bu kuu atalar hesap etmilerdir. Ouz mitolojisinde bu halkn ecdad saylan Ouz Kaan hakkndaki rivayetlere ve fikirlere gelince ise, edebi aratrmalarda bu ad srekli olarak ya Mete ya da Atilla ile aynlatrmaya almlardr. Fakat her iki durumda da yeterli delil gsterilememitir. Bizim fikrimizce, Ouz etnonimi gibi, Ouz eponiminin kknde de guz sz kendini belli etmektedir. Baka bir deile Guz ram edilmez Hunlarn liderine verilmi addr. II. yzylda in diplomatlar Orta Asyadaki bir sra gebe halklar Hunlara kar ayaklandrm ve Hunlarn aralarna nifak salmlardr. Bunlarn sonucu olarak birka ar yenilgiye uratlan Hunlar, daha sonra drt yere blnmlerdir.47 Sonuncu sarsc darbeyi Hunlara Siyenpi Hakan Tanihay 155 ylnda vurdu. Hunlarn en cesur ksm olan ram edilmez Hunlar, Syanbi ve inlilere itaat etmek istemedikleri iin kendi vatanlarn terk etmek zorunda kaldlar. Tanihayn aralksz olarak sren takipleri altnda onlar, yl at belinde kaarak yaamlardr. Yalnz 158 ylnda dmandan uzaklaarak, Ural nehrine ulamlardr. Yukarda da sz ettiimiz gibi, eski Trkler kendi boylarn yok olma tehlikesinden kurtaran varl, boyun sembol (totem) olarak 1634

kabul etmi ve bu adn bana da hret, sayg rtbesi eklemilerdir. Byle bir rtbe olarak Guz Hunlar yukarda belirtmi olduumuz A n ekinden yararlanarak kendi rehberlerine A-Guz (anl Guz, liyakatli Guz) adn vermiler. A in n ekinin anlam unutulduktan sonra ise Trk lehelerinde mahsus ahenk kurallar etkisiyle bu ad Ouz eklini almtr. Bu adla eski Trkedeki kabile, boy anlamna gelen Ouz szc arasndaki ses benzerlii ise, kanmzca tesadfi bir ses uygunluudur. Yukarda Ouz Kaan hakknda sylenen fikirler baz kaynaklar tarafndan da

dorulanmaktadr. rnein; Reideddine gre Ouz, Olcay Kaann torunudur ve Olcay Kaann drt olundan birinin ad Guzdur.48 Fakat yazar, Ouzu yanllkla Kara Kaann olu olarak gsterir (Karahanllarn dilinin Uygur-Karluk lehesinde olduu bilinen bir gerektir). Biz, yukarda Hunlarn dorudan da drt kola ayrldklarn ve onlardan birinin adnn da Guz olduunu belirtmitik. Reideddine gre Ouzun ran, Turan, Irak, Suriye, Rum, Frenk (Avrupaya) vb. lkelere aknlar olmutur. Guz hunlarn varislerinin II-VI. yzyllarda gerekten de bu lkelere ok sayda aknlar yaptklar tarihten bilinen bir olaydr. Kafkasya, Karadeniz sahili, Orta Asya, ran vb. yerlerde Gz Kalesi adl abidelerin49 grlmesi, ayn zamanda bu kale tipli kulelerden bazlarnda ku kanadna benzer duvarlarn olmas, bu abidelerin de eski Guzlardan, Hazarlardan ve Gunlardan kalan miras olduunu gstermektedir. Bylece, Ouz Kaan ve baka Ouz kahramanlar ile bal rivayet ve efsanelerin kayna ok eskilere kadar uzandn ve onlardan birounun Guzlar arasnda Korkuttan nce de mevcut olduklarn grrz. Genellikle, eski gebe halklar destansz hayal etmek mmkn deildir; eski kahramanlk destanlar bir nevi gebe halklarn yazlmam anayasalaryd. Destan sadece dinleyicileri elendirme arac olmam, ayn zamanda ulusun yaay normlarn, milli deerlerini ve boylar aras birlii yayan bir vastayd. Ozanlar ise bu deerlerin koruyucular ve yayclarydlar. Bu yzden de destanlar daima belli llerde deitirilerek, yeni devrin taleplerine uygunlatrlmlardr. XIV-XV. yzyllara ait bir sra tarihi bilgiler, Kitab- Dede Korkutta grdmz Korkut adnn, Ouzlarn sz sanatna VIII. yzyln sonlarnda girmi olmas muhtemeldir. Destanda anlatlan epik olaylarn aknda Dede Korkutun esas kahramanlardan birisi gibi deil, yardmc bir karakter olarak tasvir edilmesi ve seyrek grnmesi de bunun kant olabilir. Fakat XV. yzyla kadarki kaynaklarda Ouznameler olarak adlandrlan Ouz kahramanlk destanlarn yazya alan katibin tertip ettii kitaba Kitab-Dedem Korkut adn vermesi ve kitabn mukaddimesinde Korkut karakterini mdrik bir el aksakal ve saygn halk ozan olarak abartmas okuyucularn ve aratrmaclarn ounu yanltmtr. Bu fikirden yola kan aratrmaclar bu Ouz kahramanlk destanlarnn esas kahramannn Dede Korkut olduunu dnmlerdir. Tarihi Korkut hayatnn son dnemlerinde gerekten de bir aman-ideolog, yani ulusun milli ve dini deerlerinin yaycs olarak ozanlkla da uramtr. Kazaklarda Korkutun ark ve destan yaratclnn kurucusu olarak kabul edilmesi50 de bununla aklanabilir. Kitab- Dede Korkutun bilinen metni ise destann XV. yzyln sonlarnda yaygn olan eklini yanstmaktadr.

1635

Bu dnemde en yksek dzeye ulam olan ak sanatnn halk arasnda byk rabet grdne gre eski ozan sylemleri (Krgzlarn Manas Destan gibi deklamasiya tarznda anlatlrd) onunla rekabete devam getiremeyerek, tarih sahnesinden kmak zereydiler.51 Srf bu nedenle de artk halk arasnda tutulmayan ozan sylemlerinin unutulmas tehlikesinin olduunu anlayan vatansever Trk aydn Abdulla bn Ferec Kethuda (o, kendi adn imza eklinde destann Drezden nshasnn unvan sayfasnda yle belirtmitir: Sahib es-selam Ebdullah bn Ferec Kethuda Sizi selamlayan Abdulla ibn Ferec Kethudadr) Ouz, destann boylarn sonuncu ozanlarn dilinden yazya almtr. 1 2 3 4 5 Korolu, H., Ouz Gehremanlg Dastan, Bak 1999, s. 29. Yine orada, s. 186. Gumilyov, L., Hezeretraf Halglarn Minillik Tarihi, Bak 1991, (Rusa), s. 202. Gkyay, O. ., Dede Korkut, stanbul 1938, s. 4. Kononov, A. N., Trkmenlerin eceresi, Eblgazi Hivenin Eseri, Moskva-Leningrad 1958

(rusa), s. 57. 6 7 8 9 Recebov, E., Memmedov, Y., Orhon-Yenisey Abideleri, Bak 1993, s. 31, 45. Gumilyov, L., Gedim Trkler, Bak 1993, s. 350. Gumilyov, L., Hezeretrafi Halklarn Miniilik Tarihi, s. 162. Kyuner, N. V., Cenubi Sibir, Merkezi Asya ve Uzak erg Halklar Haggnda in

Melumatlar, Moskva 1961, (Rusa), s. 9. 10 11 12 13 A. e., s. 50. A. e., s. 51. Gumilyov, L., Hezeretraf Halglarn Minillik Tarihi, Bak 1991, s. 158. Kononov, A. N., Trkmenlerin eceresi, Eblgazi Hivenin Eseri, Moskva-Leningrad 1958,

(Rusa), s. 58-59. 14 Kyuner, N. V., Cenubi Sibir, Merkezi Asya ve Uzak erg Halklar Haggnda in

Melumatlar, Moskva 1961, (Rusa), s. 50. 15 16 Gumilyov, L., Gedim Trkler, s. 374. A. e., s. 99. 1636

17 18 19 20 21 s. 46-47. 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Kitab- Dede Korkut, Tertip edenler: Zeynalov, F., Elizade, S., Bak 1988, s. 36. Recebov, E., Memmedov, Y., Orhon Yenisey Abideleri, Bak 1993, s. 122. Reideddin F., Ouzname, Bak 1992, s. 43. Gedim Trk Szl, Leningrad 1969, (rusa), s. 593. Smolyak, A. V., Saman: ahsiyeti, Funksiyalar ve Dnya Gr, Moskva 1991, (Rusa),

krov, A., Mifologiya 6. kitab, Trk Mifologiyas, Bak 1997, s. 101. Gumilyov, L., Gedim Trkler, s. 30. A. e. s. 31, 34. A. e. s. 31. Togan, Z. V., Ouz Destan, Reideddin Ouznamesi, stanbul 1972, s. 103. Kitab-i Dede Gorgud, Bak 1988, s. 217. Gedim Trk Szl, Leningrad 1969, (Rusa), s. 467. Recebov, E., Memmedov, Y., Orhon Yenisey Abideleri, Bak 1993, s. 102. Sleymanov, O., Trk Gnelerinin Doumlar ve Batmlar, Edebi Azerbaycan Dergisi,

Bak 2000, no 5, (Rusa), s. 15. 31 32 33 A. e., s. 15-16. Gedim Trk Szl, s. 195. Sleymanov, O., Az-Ya, Bak 1993, s. 213.

34 35 36 37 38

Gumilyov, L., Gedim Trkler, s. 95. Seyidov, M., Gam-aman ve Onun Kaynaklarna Genel Bak, Bak 1994, s. 134. Moin M., Fars Dili Szl, III. Cilt, Tehran 1998 (Farsa), s. 3212-3213. Gumilyov, L., Hunlar, Orta Asiya Gedim Dvrlerde, Moskva 1960 (Rusa), s. 251. Hseynolu, H., Turan-Trk ve Gun-guz Etnonimleri, rag Dergisi, Bak 1999, no 6. 1637

39 40 41 42 43 44

Gumilyov, L., Hezeretraf Halglarn Minillik Tarihi, Bak 1991, s. 70. Kononov A. N., Trkmenlerin eceresi, s. 56. Hseynolu H., Turan-Trk ve Gun-Guz Etnonimleri, rag Dergisi, Bak 1999, s. 15. Gedim Trk Szl, s. 450. krov A., Mifologiya, s. 126. gel B., Trk Mitolojisi, I. cilt, Ankara 1989, s. 33; Jirmunski B. M., Trk Gehremanlk

Dastan, Leningrad 1974 (Rusa), s. 524. 45 46 47 48 49 50 51 s. 30-31. Azerbaycan Ensiklopediyas, III. Cilt, Bak 1979. Ehmedov Z., Gazah er Seneti, Alma-Ata 1964, (Rusa). Gedim Trk Szl, Leningrad 1969, (Rusa). Gumilyov L., Hunlar. Orta Asiya Gedim Dvrlerde, Moskova 1960, (Rusa). Gumilyov L., Gedim Trkler, Bak 1993. Gumilyov L., Hezeretraf Halglarn Minillik Tarihi, Bak 1991 (Rusa). Gkay O. ., Dede Korkut, stanbul 1938. Hseynolu K., Azerbaycan er Medeniyyeti (Yaranma Ve Tekaml Dvr), Bak 1996. Hseynolu K. Turan-Trk ve Gun-Guz Etnonimleri, rag Dergisi, Bak 1999, No. 6; Ayn makale, Tarih. Trk Dnyas Tarih ve Kltr Dergisi, stanbul Kasm1999. 1638 krov A., Dede Gorgud Mifopoeziyas, Bak 1999, s. 80. Kitab-i Dede Gorgud, s. 95. Gumilyov, L., Hezeretraf Halglarn Minillik Tarihi, Bak 1991, s. 81. Reideddin F., Ouzname, Bak 1992, s. 10. Azerbaycan Ensklopediyas, III. cilt, Bak 1979, s. 152. Ehmedov Z., Gazah er Seneti, Alma-Ata 1964 (Rusa), s. 190. Hseynolu K., Azerbaycan er Medeniyyeti (Yaranma ve Tekeml Dvr), Bak 1996,

Jirmunski V. M. Trk Gehremanlg Dastan, Leningrad 1974 (Rusa). Kitab-i Dede Korkut, Tertip Edenler: Zeynalov F., Elizade S., Bak 1988. Kononov A. N., Trkmenlerin eceresi, Eblgazi Hivevinin Eseri, Moskva-Leningrad 1958 (Rusa). Korolu H., Ouz Gehremanlg Eposu, Bak 1999. Kyuner N. V., Cenubi Sibir, Merkezi Asiya ve Uzag erg Halglar Haggnda in Melumatlar, Moskva 1961 (Rusa). Mon M., Fars Dili Szl, III. Cilt, Tahran 1998 (Farsa). gel B., Trk Mitolojisi, I. Cilt, Ankara 1989. Recebov E., Memmedov Y., Orhon-Yenisey Abideleri, Bak 1993. Reideddin F., Ouzname, Bak 1999. Seyidov M., Gam-aman ve Onun Gaynaglarna mumi Bah, Bak 1994. Smolyak A. V., aman: ehsiyyeti, Funksiyalar ve Dnyagr (Aa Amur Halglar), Moskva 1991 (Rusa). Sleymenov O., Az-Ya, Bak 1993. Sleymenov O., Trk Gnelerinin Doumlar Ve Batmlar, Edebi Azerbaycan Dergisi, 2000, No. 5 (Rusa). krov A., Dede Korkut Mifologiyas, Bak 1999. krov A., Mifologiya. VI. Kitab, Trk Mifologiyas, Bak 1997. Toan Z. V., Ouz Destan. Reideddin Ouznamesi, stanbul 1972.

1639

Alk ve Karglar / Mahmut Seyfeli [s.853-862]

Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesi / Trkiye Bir toplumun bireyleri arasndaki ilikiler srasnda kullanlmas det haline gelmi, belli bir durumda sylenmesi sebebiyle kalplap szlere iliki szleri ya da kalp szler ad verilir. Ayn dili konuan insanlar, sosyal yaamlar iinde bunlar her an kullanmak zorundadrlar. Kalp szler, toplumun inanlarn, gelenek ve greneklerini ortaya koyan szl kltr rnleridir. nsanlar arasndaki sosyal ilikilerdeki ayrntlar yanstarak o toplumun kltrne k tutar. Bu zelliinden dolay dilin sz varl iinde nemli bir yer tutar. Trk dili, iliki szleri bakmndan dikkati ekecek bir zenginlie sahiptir. Kalp szler, Trk insannn dili kullanmadaki fevkalde becerisinin yan sra, insan ilikilerindeki inceliini ve keskin zeksn da ortaya koyduu ilgi ekici rnekleri ihtiva eder. Alk ve karglar, ataszleri ve deyimler gibi, toplumun zaman iinde oluturduu szl anlatm kalplardr. Toplumun gnlk yaay iinde ok sk kulland bu kalp szler ataszleri ve deyimlerin ardndan ikinci sray alr. Alk ve karglar, Trk kltrnn en eski alarndan beri varln srdren geleneksel iliki szleridir. Alk, insanlarn kendileri, yaknlar ve sevdikleri iin vg, kutsama, iyilik, esenlik dilemek amacyla syledikleri kalplam szlerdir. Bunun tersi olan karg ise bir kimsenin Tanrnn ya da insanlarn sevgi ve ilgisinden mahrum kalmasn, amansz bir ktle veya felkete uramasn dileyen szlerdir. Alk kavram, birok az ve ivede dua kelimesiyle karlanrken; karg yerine birok yrede beddua veya ilenmek, ilen kelimelerinin kullanld grlr. Bu almamzn amac alkn (dua) ve kargn (beddua) szl kltr iindeki yerini tespit etmektir. Alk ve karglarda insanln tarih inanlarnn etki ve izlerini grmek mmkndr. Antropologlara gre, toplumlarn ilkel alarnda evrenin oluumunda ve insan ilikilerinde birtakm ruhlarn etkili olduuna inanlr. Animizm ad verilen bu devreden sonra Totemcilik ve en son olarak dinler domutur. Dinin ilkel byler araclyla doduu ve ruhlar denetim altna alma ihtiyacndan kt dnlrse, bunun birtakm by ve din trenlere kaynaklk etmesi tabidir. Eski Trk inancnda da Animizmden Totemcilie, Tek Tanr inancndan semav dinlere ulaan inanlar zincirinde, eski inanlarn izlerini alk ve karglarda grmek mmkndr. Sosyal bir varlk olan insan, hayat boyunca trl zorluk ve skntlarla karlar. Bunlardan bazlarn amaya gc yetmedii zaman bir snak, bir dayanak arama ihtiyac duyar. Bu durum karsnda kendisinden stn sayd glerin ve zellikle Tanrnn merhametine snr. Bunu salamak iin de birtakm dualar, yakarlar ya da din trenlere bavurur. nsann Tanrya snmas, birtakm dileklerde bulunmas, kltre yansd gibi edebiyata da malzeme oluturur. Bu sebeple, duygular daha belirgin ve etkili anlatmay salayan, ifadeye canllk vererek konumay ssleyen alk (dua) ya da karga (beddua) Trk kltrnn her safhasnda, gerek szl edebiyat; gerekse yazl edebiyat rnleri arasnda ok sayda rnek bulmak mmkndr.

1640

slmlk ncesi dnemlerden beri, Gk Tanr nancna sahip Trk topluluklarnda, ocua ad veren yallarn alkta bulunduu; halkn kam, bak, kaman ya da aman ad verilen din adamlarnn alkna nail olabilmek iin aba gsterdikleri bilinmektedir. Bu gelenein eskilii, dilimizin en eski yazl metinleri olan Orhun ve Yenisey Yaztlarnda geen alk kelimesinin varlndan ve Altay blgesinde hl Gk Tanr inancn yaatan Trk topluluklarnn dua ve trenlerinden anlalmaktadr. Abdlkadir nan eski Trk inan sistemlerini inceledii Tarihte ve Bugn amanizm adl eserinde Kam veya aman iin Herkes onun iyi duasn (alk) almaya alr. Hele yin yapt zaman birinin verdii su ve ttnden memnun olarak dua ederse bu duann ruhlar tarafndan kabul edileceine inanrlar. amana bir ey verildii zaman yle dua eder: Bastn yer sert olsun! Ayaklarn kaymasn! Yan uzun olsun, kara salarn aarncaya kadar yaa! n dilerin sararncaya kadar yaa! Attn ok yanlmasn! Azlya srtma! Elliye vurdurtma! (dayak yeme)! aman ekstaz halinde iken birine byle alk verirse bunu Tanr yargs (Tanrnn hkm) sayarlar, Dediklerin olsun kam ata. derler.1 nan, ayn eserinde Taranc, Abakan, Altay kamlarnn ve Krgz-Kazak bakslarnn ve dier Trk topluluklarnn alk ve dualarna birok rnek verdikten sonra,2 yeni domu bir ocua ad verme treninden sz ederken unlar aktarr: Ad veren ihtiyar, gerek amanistlerde ve gerek Mslman Trklerde u alk (duay) syler: Adn Yaar olsun! Beik ban berk olsun! Arkanda kk, nnde byk kardelerin olsun! Beik ban kopmasn! Arka eteklerini davar, at srleri bassn! n eteklerini ocuklar bassn! Benim gibi ak sakall, sar dili ol! Ak dilerin sararsn, kara salarn aarsn! Bu dua sonunda Mslman Trkler amin, amanist Trkler atee ya atarak opkuruy! derler.3 Orhun Yaztlarnn Kl Tigin antnn kuzeydou cephesinde, gnmz Trkesiyle Kl Tigin koyun ylnn on yedisinde ld (731). Dokuzuncu ayn yirmi yedisinde yu trenini yaptk. Barkn, naklarn, bide tan maymun ylnn yedinci ayn yirmi yedisinde (21 Austos 732) hep birden takdis ettik denilmektedir. Bu cmledeki takdis etmek sz, kitbede alkamak fiiliyle ifade edilmektedir.4 Yine ayn yaztta yer alan Trk budununun ad san yok olmasn ifadesi bir alk (dua) niteliindedir.5 Bilge Kaan Kitabesinin gneydou yz 15. satrda alkamak fiili yerine yerine timag etmek ve gmek kelimelerinin kullanld dikkatimizi ekmektedir.6 Bundan da kutsamak/dua etmek kavramnn Gktrkler Dnemi Trkesinde gmek, alkamak, timag etmek ve alk kelimeleriyle zengin bir ifade imknna sahip olduu anlalyor.

1641

Orhun alfabesiyle yazlm eski bir Budist metninden, bu kelime ve kavramn Uygurlar tarafndan da kullanld anlalmaktadr. Bu eski metin A. Von Le Coq tarafndan 1909da dikut yaknlarnda Toyok vadisinde bir Budist mabedinde bulunmutur. Aratrmacnn 600-900 tarihleri arasnda yazldn tahmin ettii bu parada geen alk kelimesinin dua anlamyla kullanld grlmektedir.7 Le Coqun yaynlad, Maniheist Uygurlara ait Mani yazsyla yazlm bir baka metinde de Alk alkayu sawin tn taginr denilerek, alkta bulunmaktan sz edilmektedir.8 X. yzylda inceden Uygurcaya evrilmi, ksaca Altun Yaruk adyla anlan Sutrada (Budist retinin anlatld kitap), alkamak fiili ve trevleri birok kez kullanlmaktadr.9 Eski Trklerde iyi dilekler ieren alkla birlikte, kargn da kkl bir gemii vardr. X. yy. balarnda ldn bildiimiz nl slm corafyacs bnl-Fakh, Kitbl-Buldn adl eserinde slm corafyasyla ilgili bilgilerin yan sra bu corafyalarda yaayanlarn gelenek ve greneklerinden de sz etmitir. Yazar, eserinde Trklerin gelenek ve greneklerinden bahsederken, bir karg rneine de yer verir. Buna gre, Trkler, bakrdan yaplm bir put karsnda and ierken, putun nnde su dolu bir kap bulunur; kabn iine altn, pirin, birka avu buday ya da arpa atlr; altna da bir kadn alvar konur. Ant ien kii Andm bozarsam bu kadn alvar giyeceim olsun, beni buday gibi bisinler, yzm altn gibi sararsn biiminde karglar okur.10 A. nan, eski Trklerde ve folklorda ant geleneini aklarken, andn eski Trklerde dostluk ve kardelik kurmak iin tatbik edildiini, gerekle yalan ayrt etmek iin yaplan trene ise karg ad verildiini belirtir: Gerek tarih kaytlarndan ve gerek folklor materyallerinden pek ak olarak anlalmaktadr ki, eski devirlerde sulu ile susuzu, gerek ile yalan ayrt etmek iin Tanr yargsna mracaat edilirken, ant imiler, fakat karganmlar yani kendi kendilerinin, evltlarnn, soyu sopunun zerine tanrnn lnetini (kargn) armlardr. Yalan sylyorsam gzm kr olsun, evldmn lsn peyim! gibi antlar eski devirlerde tatbik edilen karglarn kalntlardr ki, bugn ancak folklor materyali kymetini haizdir. 11 Dede Korkut hikyelerinde de and ve karg birliktedir: Kam Prenin Olu Bams Berek Boyunda, Berek Klcma doranaym, okuma sanlaym, yer gibi kertileyim, toprak gibi savrulaym, salkla varacak olursam Ouza gelip seni hellla almazsam. diyerek and ier.12 Trk Edebiyatnn en eski yazl metinlerinden olan Kutadgu Biligde gmek, alkamak, alk ve bu kavramlarn ztt olan karg, kargamak ve ilen kelimelerinin birok yerde bildiimiz anlamlaryla kullanldn gryoruz. Eserin yedi yerinde alkamak ve alk; drt yerinde karg kelimesi kullanlmaktadr.13 Divan Lugtit-Trkn birok yerinde de geen alk kelimesinin alkamak fiilinden tredii anlal maktadr. Kagarl Mahmut, alk kelimesini aklarken, Ol begge alk berdi (O beyi vd) ve Yalavaka alk bergil {Yalavaa (Hz. Muhammede) salavat getir};14 alkamak kelimesini 1642

aklarken de Begge alk alkald (Bey vld, alkland); sava tasviri yaplan bir drtlkte Bir bir ze alkaur msrasnda (Birbirlerini vyorlar)15 gibi konu ile ilgili rneklere yer vermektedir. Kelimenin bu ekliyle, dua etme, me, birinin iyiliklerini sayma anlamnda kullanld grlmektedir. Divan Lugtit-Trkn bir baka yerinde de arkamak kelimesi aklanrken alk ve karg kavramlarna yle bir aklk getirilmektedir: Ol an kargad arkad: O, ona lnet etti, ktln sayd, dkt. Bu ift olarak sylenir, yalnz sylenmez. Arkad sz alk sznden alnmtr. Arkad kelimesi her ne kadar aslnda hayr ve iyilik etmek ise de kargad szyle birlikte kullanld iin er anlamna dahi gelir olmutur.16 denmektedir. Karg kelimesi ise, kargamak fiiliyle birlikte lnet, beddua, ilenme anlamyla yine birok yerde kullanlmaktadr.17 Kagarl Mahmut, Divan Lugtit-Trkte temr (demir) kelimesini aklarken, bir karg rnei de verir: Krgz, Yabaku, Kpak ve daha baka boylarn halk and itiklerinde, yahut szletiklerinde, demiri ululamak iin, klc kararak yanlamasna ne korlar Bu kk kirsn kzl ksun derler. Sznde durmazsan kl kanna bulansn, demir senden intikamn alsn demektir.18 Grld gibi, bu rnekte, and ile karg i ie gemi, and kargla glendirilmitir. Yine ayn eserde Tenri kargagna lnma. (Tanrnn lnetine, kargna urama) gibi alk rneklerine de rastlamak mmkndr.19 Trklerin slmiyeti benimsemesinden sonra, alk ve karglar oluturan sz kalplarnn iine byk lde slm terim ve kavramlar girmitir. Trk milleti, slm dininin esaslarna uygun bu dualarla birlikte Tanrya kar dilek ve niyazlarn ana dilinde nesir veya nazm olarak sade bir ekilde ulatrmay tercih etmitir. Bu tr alk ve karglarn en dikkat ekici rnekleri Dede Korkut Kitabnda karmza kar: Dede Korkut Kitabn oluturan destan paralarnda az dual, alk, karg, kargmak ve kar kelimelerinin bolca kullanld grlmektedir. Dirse Han Olu Boa Han Boyunda iki kez bir az dualnn alk ile (DKK I. s. 81), drt kez Tanr Taal an kargaypdur, biz dah kargaruz (TDKK I. s. 78-80,); Kam Prenin Olu Bams Berek Boyunda Allah Taal beni kargayupdur (DKK I. s. 116), Ol zamanda belerin alk alk, karg karg idi. (DKK I. s. 117); Basatn Tepegz ldrd Boyunda Dedem Korkut gelip Basata alk virdi (DKK I. s. 215). Kazan Be Olu Uruz Bein Tutsak Olduu Boyunda kars, Kazana birok kez Kargaram Kazan sana (DKK I. s. 164-166); Kara baum kar tutsun Kazan seni (DKK I. s. 166) diye karg ediyor. Basatn Tepegz ldrd Boyunda, Basat Tepegz ldrmeden nce kr eder. Tepegz soylamasnda A sakallu kocalar ok alatmam/A sakall kar tutd ola gzm seni Elgezi knalu kzuazlar ok yimiem/Karuklar tutd ola ola gzm seni der. Basat Tepegz ldrnce; Dedem Korkut Basata alk virdi: Kara taa aytduunda iit virsn Kanlu kanlu sulardan kit virsn,

1643

didi. Erlik ile kardaun kanun aldun, kaln Ouz biglerini ykden kurtardun. Kadir Allah yzn a itsn Basat didi. lm vakt geldginde aru imandan ayrmasun, gnahunuz ad grkl Muhammed Mustafaya balasun hnum hey.20 Dede Korkut Kitabnn ilk hikyesi olan, Dirse Han Olu Boa Han Boyunda, Boa Han, az karallarn iftiras zerine, babas tarafndan okla vurulur. Olunu aramaya kan Burla Hatun, onu Kazlk Danda alaca kana bulanm yatar bulur. Hemen Kazlk Dana karga balar: Akar senn sularun Kazlk Da, Akar iken akmaz olsun Biter senn otlarun Kazlk Da, Biter iken bitmez olsun Kaar senn geyiklern Kazlk Da, Kaar iken kamaz olsun taa dnsn Boa Han, anasnn sesini duyarak kendine gelir; yerinden dorulup soylar: Ber gelgil ak sdin emdgm kadunum ana A prekl izzetl canum ana Akarlda sularna kargamagl Kazlk Tanun gnah yokdur Biterlide otlarna kargamagl Kazlk Tanun su yokdur Kaar geyiklerine kargamagl Kazlk Tanun gnah yokdur Aslan ile kaplanna kargamagl Kazlk Tanun su yokdur Kargar isen babama karga Bu su bu gnah babamdandur.

1644

diyerek Kazlk Dana kargn haksz yapldn syler.21 Hikyede yer alan bu karg rneklerinden baka, ocuklara ad verilirken, bir baar zerine alk gerektii anlarda ve zellikle her destan parasnn sonunda, Dede Korkutun ortaya karak alkta bulunmas olduka ilgi ekicidir. rnein, Salur Kazann Evinin Yamaland Boyunun sonunda Dedem Korkut gelir, boy boylar, soy soylar: Kan didgm big erenler Dnya menm diyenler Ecel ald yir gizledi Fni dnya kime kald Geliml gidiml dnya Ahr son u lml dnya Ym vereyim hnum: Karlu kara talarun yklmasun, klgele kaba aacun kesilmesn kamn akan grkl suyun kurmasun, kdir Tanr seni nmerde muhtac itmesn, apar-iken a boz atun bdrimesn alanda kara polat z klcun gedilmesn, drtir-iken ala gndern uvanmasun, a sakallu baban yiri umak olsun, a prekl anan yiri behit olsun, ahr son aru imandan ayrmasun, min diyenler dzr grsn, a alnunda bi kelime du klduk kabul olsun, Allah viren umudun zilmesn, ydursun dridrsn gnahunuz ad grkl Muhammed Mustafa yzi suyna balasun hnum hey.22 Seluklu ve Memlk Dnemlerinde eitli vesilelerle yaplan merasimlerde padiah, vezir gibi devlet byklerinin ve sefere kan ordunun alkland bilinmektedir. Osmanllarda da bu gelenek birtakm kurallara balanarak srdrlmtr. Kamus- Trkde El rparak ve blend vz ile (yksek sesle) yaa diye bararak edilen takdr ve tahsn (deer verme, beenip gzel bulma)23 eklinde aklanan bu terim, Lugt-i Ebzziyda Seltin bayram resimlerinde ve icr-y muayede hengmnda avularn mr- devletinle bin yaa deyu blend vz ile duhn olmalarna stlah olmutur. Elyevm bu vazifeyi hademe-i hassa-i hne if eder. eklinde aklanmaktadr.24 Osmanl devlet terifatnda, alkn belli bir protokole bal olduu grlmektedir. Padiah merasim srasnda tahtna oturduunda, Cuma selmlna ktnda attan ya da arabadan inerken seralk da denen alkbann iaretiyle saray hademeleri Aleyke avnullah, Maallah, Uurun hayrola, yolun ak ola; ikblin efzn ola!; Padiahm devletinle bin yaa!; Saltanatnla marur olma pdihm, senden byk Allah var! diye hep bir azdan barrlard. Bu gibi merasimlerde treni idare eden alkbann iaretiyle, devlet grevlisi olan ahslar padiahn huzuruna kabule doru gelirlerken, alk avular yine bir azdan Hareket-i hmyn pdihm, devletinle bin yaa! diye barrlard. Padiah ayaa kalkarak stanbul kadsna kadar olan devlet byklerinin tebriklerini ayakta kabul eder, sra mderrislere gelince, yine avularn stirahat-i hmyn pdihm, devletinle bin yaa! 1645

demeleri zerine oturarak, ondan sonraki devlet grevlilerinin tebriklerini oturduu yerden kabul ederdi.25 Yavuz Sultan Selim aldran Meydan Muharebesine balamak zere atna bindii zaman altn omakl avular kendisini yle alklamlard: Hak derghnda sevgili ve atnda dolu, dmana galip ve arzuna nail olasn! Sadrazamlara mahsus bir alk: Maallah, mr-i devletinle ok yaa!26 eklindeydi. Tanzimata kadar Divan- Hmayun avularnn yapt alk grevi, sonralar saray hademelerince yerine getirilmitir. II. Abdlhamit bu alkn son cmlesini Pdihm evketinle devletinle bin yaa! biiminde deitirmise de II. Merutiyetten sonra yine eski ekline dnlmtr. Bizansllar, devletin en byk riclini ok yllara szlerini kullanarak alkladklarndan, bu detin, Osmanllara onlardan getii27 iddia edilmekte ise de kkl bir saray terifat olan Karahanllar ve Gazneliler devrinden beri bu alk geleneinin srdrld gz ard edilmemelidir. Osmanllardan ok eskilere dayanan bu gelenek, Tanzimat devrinden sonra yklmaya yz tutmutur. Nitekim bugn alk dediimiz takdir ve vmeyi el rparak belirtme deti bize bu dnemde Avrupadan gemitir. Osmanllarda glbank ad verilen bir alk tr daha vardr: Yaplacak iin hayrl, uurlu ve baarl olmasn dileyen Allaha yakarma niteliindeki kalplam szlerdir. Bunlarn en belirgin zellii, eitli toplantlar veya din trenlerde, zellikle tarikat ayinlerinde okunmalardr. Sec ve kafiyenin yardmyla, yksek sesle ve belli bir ed, henk ve melodiyle okunmaya elverilidir. eitli tarikat mensuplarnn ayinlerinde; Ftvvet ehli Ahlerin yaran toplantlarnda eyh tarafndan; ocua ad koyma, okula balama, evlenme ve cenaze gibi trenlerde hoca efendi tarafndan; yal gre msabakalarnda cazgr tarafndan glbank okuma gelenei olduka yaygnd.28 Yenieri toplantlarnda okunan glbanklarn bir rnei Mehter trenleriyle gnmze ulamtr: Allah Allah, llallah! Cell cebbr, mun settr, Hlikl-leyli ven-nehhr. Lyezl, zlcell. Birdir Allah! nun birliine, resl-i enbiy peygamberimiz cenb- Ahmed-i Mahmd- Muhammed Mustaf, l evld- resl-i mteb-y imdd- ruhaniyetine. Bil-cmle lem-i slmn shhat selmetine, devletimizin bek temdsine, ordularmzn devm- muzafferiyetine; ler, yediler, krklar, genler demine devrnna h diyelim h! (Bu sz zerine glbank dinleyenler ellerini gslerinde apraz kavuturup H! diyerek duaya itirak ederler) Eli kan, klnc kan, snesi ryn, cieri pryn, meydn ehdette Allah yoluna revn. Kahrmz gazabmz dmana ziyn. Advden korkmadk, korkmayz hibir zamn. Kurnda zafer vdediyor Hazret-i Yezdn. Urun ak olsun ey serdr- mchit! Hd klncn keskin etsin, mrn gn gibi medd. Fahr-i lemi hond ettin; Hakk gaz-y ekberin etsin mbrek ve sad. (Kurn- Kermden Feth sresi okunur:) Nasrn minallh- ve fethn karb. Ve beiril-mminn. (Dinleyenler hep bir azdan barrlar:) Y Muhammed! Yekdir Allah! Yekdir Allah! Yekdir Allah! llallah! Duann aksi ve zdd olan beddualar, lnet, inkisar, bel ve gazap ifade eden menfi szlerdir. Farsa bed (kt) ve Arapa du (arma) kelimelerinin birleiminden yaplan bu tabiri, en eski 1646

Trk kaynaklarndan 19. asra kadarki kltr eserlerimiz ve szlklerimiz ok yaygn karg ve ilen kelimeleriyle karlamlardr.29 Karg, insann kendisine, ailesine, cemiyetine ve din gibi messeselerine zarar dokunacak ahslara, dnce ve davranlara kar davranlarnn iddetli bir tepkisidir. Hayatta adaletsizlie uram, kfrn nimetle karlam insann vicdannda uyanan isyn ve hiddeti susturma arelerini aramas gayet tabidir. te beddualar, bu ruh halini yaayan insann en byk kudret olan Tanrdan ktl cezalandrmasn istemesi yolundaki dileklerinden doan szl gelenek mahsulleridir.30 Trk Edebiyatnda alk ve karglar konusunda en kapsaml alma L. Sami Akaln tarafndan yaplmtr.31 Her toplumda alk ve kargn temellerini deerlendiren Akaln, antropolojik adan tm insanlarn benzerlikler gsterdiini; bu nedenle, ayrlk, hastalk, lm, yangn, sel, deprem, ktlk ve benzeri dnya ykmlar ile, ana-baba, karde, yurt-yuva sevgisi gibi insan mutluluuna ya da mutsuzluuna biim kazandran sevgi balar ve deerleri karsnda btn insanln ortak bir duygusallk, tutum ve davranla karmza ktn belirtir.32 Din adan ise, kutsal kitaplardaki dnya gr, o din inanca bal insanlarn oluturduu kltr evrelerinde ortak yaama politikasdr. Alk ve karglar bir tr Tanrya seslenme edebiyat olduu iin Tanr, cennet-cehennem, su-ceza, sevap-gnah, iyi-kt anlay, o dinsel kltr evresinin belirledii deer ve biimdedir. Alk ve karglar bu deerlere paralel ynler kazanrlar. Bir dine bal trl toplumlarn alk ya da karglar bu dinsel ortaklk ortam etkisiyle birbirine benzer.33 Bir din iindeki mezhep ve tarikat ayrlklar ya da blgesel farkllklar da alk ve karglar zerinde birtakm deimelere sebep olur. rnein Snnlere ait alk ve karglarnn iilerinkinden deiik unsurlar ihtiva ettii gibi; Bektalerin ve Mevlevlerin glbanklar, sofra dualar ve alklar da birbirinden farkl zellikler gsterebilir. Bunlar gibi, bir yredeki tannm bir yatrn vastasyla iyi veya kt dileklerde bulunulan alk ve karglara rastlanmas, yresel farkllklarn domasna sebep olabilir. Gnlk yaay srasnda insanolunun karlat sorunlar genelde benzerlikler gstermekle birlikte, bu sorunlar karsndaki diren erkeklerle kadnlar arasnda farkllklar gsterebilir. Bu farkllklar iki temel nedene dayanr: Birincisi cinslerin olaylara bak farkll; ikincisi aile iindeki rollerden kaynaklanmaktadr. Olaylar ya da problemleri daha soukkanllkla karlayan erkeklere oranla, kadnlarn biraz daha gsz grnmeleri, ilk tepkinin genellikle kadnlardan gelmesine sebep olmaktadr. Ataerkil yapdaki Trk ailesinde, aile bireyleri babann hakimiyeti altnda olmalarna ramen, ocuklarla ilgili en fazla yk ve sorumluluk anneye der. Bu nedenle, kk yalardaki ocuklarn sevgi dolu uysallklarna ynelik okamalklar ve alklar sk grlrken; ocuklarn geliimine paralel olarak sorunlar da artan anne, onlarla baa kamad anlarda karg silahna bavurur. Bu zellikler, Trk kltr hayatnda zengin ve renkli bir alk ya da karg edebiyat domasna ve bu edebiyat iinde kadnlarn n sraya kmalarna sebep olmaktadr.

1647

Alk

ve

karglarn

toplumun

ekonomik

yapsyla

da

byk

paralellikler

gsterdii

gzlenmektedir. Sosyo-ekonomik adan doygunlua ulam bir toplumda yanp yaknmalar pek grlmezken, yrenin yoksulluuyla orantl olarak, nceleri szlanmalar; ardndan da nasipten, talihten, kaderden balayarak kutsal deerlere kadar uzanan bir karglar silsilesi birbirini takip eder. Bu szlerin ok geni bir corafyaya yaylm olmas, atl bozkr kltrne mensup Trk topluluklarnn her gittii yere szl kltr rnlerini de tamalarndan kaynaklanr. Bunu birok Anadolu aznda alk ve karg kavramlarnn bilinen anlamlaryla kullanlmaya devam etmesinden anlyoruz.34 Dier Trk lehe ve ivelerinde de, ayn kavramn benzer kelimelerle karland grlmektedir: ki eli birbirine arparak alklamak, Azerbaycan, Tatar, ve Uygur ve Trkiye Trkesinde ayn ekilde kullanlrken, Bakurtlarda alklau, sabakay itiv; Kazaklarda kol apalaktav ve kol souv denirken, genellikle alklamak ve avak/apak almak terimlerinin ortak olduu gzlenmektedir. Alk kelimesi dier Trk ivelerinde vg karlnda kullanlmazken, bunun kart olan karg kelimesinin gar, kar, kargs, karga gibi kk ses deiiklikleriyle btn Trk ivelerinde yaamaya devam ettii grlmektedir.35 Bir Kazan atasznde tnin karg brige te (Kpein ilenci kurda der) denilmektedir.36 Krehirden derlenen bir atasznde ise Gr kendi iini, al elin alkn diyerek, kendi bana bir iin stesinden gelenlerin, toplumun alkna lyk olduklar belirtilmektedir.37 Szl kltr ile eitim ilikisi incelendiinde, eskiden beri kullanlagelen rnleri muhafaza konusunda eitim dzeyi pek yksek olmayan d kltrlere almam, nispeten kapal kalm evrelerde szl rnlerin zelliklerinin bozulmadan korunduu grlr. Ancak alk ve karglarda durum farkldr. Eitimli de eitimsiz de olsalar, hi kimse toplumsal tutumun dnda kalamaz. Bu nedenle, hi eitim almam insandan, en st dzeyde kltrl insana kadar toplumun tm bireyleri, insan ilikileri srasnda eitli vesilelerle kalplam iliki szlerini ve zellikle alk ve karglar kullanmak zorunda kalr. Alk ve karglar, cmle yaps ve anlatm zellikleri bakmndan, Trkenin sade, gzel ve etkili ifade yollarna rnekler tar. Bir ksm dilek szleri dz cmle yapsndadr: Allah ac keder vermesin. Aacn kurumasn. Yolun ak olsun. Allah nmerde muhta etmesin. Boynun altnda kalsn. Yal kurunlarla gidesin. Yediklerin gzne dizine dursun Bir ksm dilek szleri ll ve kafiyelidir: Dede Korkut Kitabnda geen, Azn iin leyim oul, Ana azn kurusun

Dilin iin leyim oul Ana dilin rsn.38 szlerine karlk, bugn, Trk halknn gndelik yaay iinde sklkla kulland, ll ve kafiyeli, atasz niteliindeki szler vardr. ll szler adn verdiimiz bu kalp szler, alk ve karglarn en gzel rneklerini yanstmas bakmndan ilgi ekicidir: 1648

Fukara gnlne her kim dokuna, Dokuna sinesi Allah okuna. Biz yedik Allah artrsn, Sofray kuran kaldrsn. Elemtere fi, kem gzlere i. Bu ll szlerden bazlar mani eklinde manzum dua zellii gsterir: Allahmme ya gani. Yattm Allah kaldr beni

Ya Muhammet ya Ali. Nur glne daldr beni ki cihan serveri Can bedenden ayrlrsa Derdimden kurtar beni. man ile gmdr beni.

Trk dnyasnn yan sra Anadolunun birok yresinde de koyunun bol kuzu vermesi iin saya yahut k yar gezmesi ve yamurun kt olduu zamanlarda bol yamur yamas iin me gelin, yamur gelini ad verilen folklorik trenlere rastlanr. Bu trenlerin en belirgin zellii, ocuklarn hep bir azdan syledikleri tekerleme tarz alk ve karglardr: Saya saya gezerim Saya boncuk dizerim Ya ya yamur Teknede hamur Ver Allahm ver

Sayla armaan verenin

olu olsun, gz grsn. Selli sulu yamur. Sayla bahi vermeyenin Bir kz olsun, tek gz olsun O da atlasn lsn.39 Kalp szlerde, yukardaki rneklerde de grld gibi, l ve kafiye gibi henk unsurlarndan yararlanlmas, bu szlerin anlam bakmndan olduu kadar, anlatm bakmndan da gcn bir kat daha artrmaktadr. Dilek szlerinin byk ounluu, kurulular bakmndan Trkenin tam ve kurall cmle yapsndadr. Bunun yan sra yklemsiz (eksiltili) cmle yapsnda olanlar da vardr. Genellikle eksik braklm yklem, olsun ya da dilerim gibi bir fiildir: Eline salk. Kesene bereket. Gznz aydn. 1649

Hay azna salk. Gnaydn. yi akamlar. Hayrl sabahlar. eytan kulana kurun. Toprak bana. Cann cehenneme. Zkkmn dibi. Eksik yklem cmlenin geliinden kolaylkla anlalan baka bir fiil de olabilir: Gle gle. Selmetle. Nice yllara. ocuklarnn ba iin. (Naslsn sorusuna karlk) yilik, salk Byk ounluu basit yapda olan dilek cmlelerinden bir ksm da birleik cmle biimindedir: Ban pnar, ayan gl olsun. Aman can sa olsun da gelmezse gelmesin. Gidiin olsun, geliin olmasn. Diplerde yat, kaplara bak. Beikte gr, eikte grme.40 Anadolu azlarnda kullanlmakta olan baz kalp szleri oluturan kelimeler kken bakmndan incelenmeye deer zellikler gsterir. Eski Trkenin arkaik (eskimi) nitelikteki birtakm kelimeleri, bugn kullanmakta olduumuz Trkenin ortak kltr dili olan stanbul aznda unutulmasna karlk; bir ksm Anadolu azlarndaki kalp szlerde yaamaya devam etmektedir. Mesel, Orta Anadoludan derlenen erleyesice. Ekmek ardnda yel. Cierlerinden kapnasca. Onmayasca karglarnda ve Gnln farmasn, Evin barkn gnensin alklarnda geen erlemek (armak, hastalanmak); alnmak (zayflamak, kendini yere atmak); yelmek (komak); kapnmak (hastala yakalanmak) onmak (iyi olmak), farmak (eskimek, gsz dmek), bark (ev, yurt), gnenmek (mutlu, refaha ermi) kelimeleri Divan Lgatit-Trkte gemektedir.41 Cann albz alsn! kargnda ise, albz (al kars) inancnn izleri grlmektedir. Yabanc dillerden giren birok kelimenin de Trkenin ses ve ekil yapsna uydurularak alk ve karglara alnd grlr. Arapadan dilimize kaz biimiyle geen bel anlamndaki gada, alklarda Gadan alaym eklinde kullanlr. Bunun gibi Arapadan dilimize giren veb, baba eklinde ve zakkum zkkm eklinde alk veya karglarda yer almtr. Prof. Dr. Doan Aksan, Trkenin sz varln incelerken, alk kelimesi iin; Bugnk ortak dilimizde yaayan alk szcnn de bir anlam deiikliine urad grlmektedir. Daha Uygur Dneminde alkamak vmek eyleminin bir trevi olarak karmza kan alk, o dnemde hayr dua, kutlama gibi anlamlara geliyordu Szcn bugn Anadolu azlarnda hayr dua, iyi dilek anlamlarnda kullanldn, al ayak, al hn, al tepsi gibi tamlamalarn da ayn anlam yansttn gryoruz. diyerek kelimenin gnmzde artk el arparak kutlama anlamna gelecek biimde, bir anlam daralmasna uradn belirtmektedir.42 Doum, evlenme, lm, insanlar aras ilikiler vb. toplumsal hayatn ana konularn oluturur. Dolaysyla iliki szlerinin, alk ve karglarn byk ounluu da bu konular kapsamaktadr. Alk ve kargn Trk toplumunun sosyo-kltrel yaps iinde, dinle, gelenek ve greneklerle i ie gemi, folklora yansm birok tr ve ekli vardr. ounluu dua niteliindeki iliki szlerinin hepsini buraya aktarmak mmkn olmad iin, belli ballarna rnekler vermekle yetiniyoruz: Selmlamalar: Gnaydn. Merhaba. Sabah erifleriniz hayrola. Selmn aleykm. Hayrl akamlar. Akamnz hayrola. yi geceler.

1650

Doumda: Gznz aydn. Allah anal babal bytmeyi nasip etsin. Gle gle bytn. Allah devlete millete hayrl evlatlar olmay nasip eylesin. Binas salam olsun, vatana millete hayrl olsun, ba devletli olsun. Allah aclarn gstermesin Evlenme, dn: Allah mesut etsin. Allah bir yastkta kocatsn. Allah hayrl evlatlar yetitirmeyi nasip etsin. Mutluluklar dilerim. Onlar muradna erdi, dars banza (evlenmek istemeyen) Allah yazdysa bozsun. Hasta ziyareti: Gemi olsun. Allah acil ifalar versin. Allah kurtarsn. Allah iki iyilikten birini versin. Allah dert verip derman aratmasn lmde: (lenin yaknlarna) Banz sa olsun. Allah sizlere mr versin, Allah kuvvet versin. Allah Hz. Eyyub sabr versin. Allah ecir sabr versin. Allah baka ac gstermesin. (len kii iin) Allah rahmet eylesin. Allah kabir azab vermesin. Mekn cennet olsun. Nur iinde yatsn. Allah korktuuna uratmasn. Allah taksiratn affetsin Teekkr ederken: Sa ol. Var ol. Teekkr ederim. Aferin. Maallah. Hay yaayasn. Eksik olma. Allah raz olsun. Allah ne muradn varsa versin. Allah tuttuunu altn etsin. Allah sana kara kal, kara gzl nianl versin. Su verene: Su gibi aziz ol. Su verenlerin ok olsun. Al veri srasnda: Hayrl iler. Allah bereket versin. Bereketini gr. Hayrn gr. Allah kazancn artrsn. Allah gle gle yedirsin. Pazar ola. Allah sat-pazar vere. Ava gidene Rast gele; tra olana shhatler olsun; sofradan kalknca Elhamdlillah, Elinize salk. Kesenize bereket. Allah hac sofras etsin. Gemilerinizin aznda bulunsun. Afiyet olsun. Yarasn.; dilenciye Allah versin.; rya grene Hayrdr inallah; kt bir sz sylendiinde eytan kulana kurun; sz srasnda sevilen kimse iin Sizden iyi olmasn; sevilmeyen kii iin Allah selmet versin; cinden periden sz ederken yi saatte olsunlar denmesi dettir. Baz szler karlkldr: Karlama-uurlama srasnda: Ho geldiniz. Sefa getirdiniz. Buyurun. denir; gelenler de Ho bulduk. Sefa bulduk. Eviniz en ola. El penlerin ok olsun.; giderken Hoa kal. Allaha smarladk diyene Gle gle, uurlar olsun, yolun ak olsun, ayanza salk. Su gibi git, su gibi gel.; aksrana ok yaa denir; Sen de gr. diye karl alnr. Yemek yiyene Afiyet olsun denir; o kii de hemen sofraya davet eder: Buyur, birlikte olsun. gren birine Kolay gelsin. denir. O da aka yollu cevap verir: Kolaysa bana gelsin! Trk dnyasnn her yerinde, alklarn okluuyla orantl olarak, saylamayacak kadar kargla da karlalr. rnek tekil etmesi bakmndan, Anadoludan ilgi ekici birka karg rnei vermekle yetiniyoruz: Adn batsn. Adn krpelere konsun. Al balarn bozulsun. Dn ekmein yapl, bayran dikili kalsn. Alcn olsun. Allah beln versin. Beterinden bulasn. Allah cezan versin. Allahndan bulasn. 1651

Cierlerinden tutul. Dnyana doymayasn. Allah gemilerine kavutursun. bretler olasn. Hastane keleri yurdun olsun. Atlarn kuyruunda paralanasn. Oklara gelesin. Allahn klcna ura. Allah mstehakn (lyn) versin. Ban bahen kurusun. Ocan dalsn. Allah sana frsat vermesin. Allah dert verip derman aratsn. Olmayasn, onmayasn. Anan adna otursun. Babalardan gidesice. Benden rak, cehenneme direk ol. Bilinmedik gadalara urayasn. Tefin drlsn. Evde kalasca. Evine bayku tnesin. Kazancnn hayrn grme. Kefen paras olsun. Gnenmeyesice. Kucan ocuk grmesin. ki elin brnde kalsn. Kkne kibrit suyu dklsn. Onup glmeyesin. Salarn tahtaya gelsin And imede ve yeminlerde ise and ien kiinin, andn bozmas halinde kendisine ynelik dehetli bir karg vardr: Vallahi, billhi. Allah belm versin. Allahm inkr edeyim ki. Anam avradm olsun. Genliimin hayrn grmeyeyim. ki gzm nme aksn. Anam, babam lsn. Anamn babamn (ocuklarmn) l yzn peyim. Kuran arpsn. Kurana el basaym. Ekmek musaf arpsn. uradan uraya gitmek nasip olmasn. ten dokuza kadar art olsun Alk ve karglar, gnlk yaayn gerektirdii iliki szlerinin dnda, mni, trk, at ve ninnilere yansyarak gzel ve manzum ifadelere kavumutur. Mnilerde alk ve dualarn yan sra karglarn da en gzel ve arpc rnekleri grlr. Halk aznda binlerce rneini bulabileceimiz mnilerden ancak birkan verebiliyoruz: Ayva dal gl dal Yere yatm bir dal u gelen e benzer Yklenmi ge benzer u Mucurun Kzlar gelsin. Sevdiine kavuama. Teneire gelesice. Toprak bana. Yal urganlardan/kurunlardan git. Yediin ekmek gzne dizine dursun; haram olsun. Yiit arkan yere

Ya Allah ya Muhammet

Kavusun iki sevdal. Knal koa benzer. Ak zm parmak gibi Gemiden aldm tuzu Sevdiim kaymak gibi Dodu seher yldz Beni yardan ayran Devrilsin kavak gibi. Karda kara al Kararp durma al tin kpein kz Yakt yandrd bizi. Avluda hasrm var stnde msrm var

Ben sana varr mym Behey gvurun kz 1652

Smkl sracal!

Neremde kusurum var?

Gelin kaynana mnilerinde de karglarn en arpc rneklerini grrz: Ocak banda durdum Yumurtann sars Dizimi yere vurdum Yere dt yars Grmcem verem olmu

Vay benim bam kopsun

Oluma seni buldum. Kaynanama dars. Ninnide anne, yavrusuna en gzel dileklerini melodi eliinde, kafiyeli szlerle sunar: Dandini dan dini dan atm Mevlm neler yaratm enesi ukur yavrumun Kalar keman yaratm Gzleri kudret halkas Burnu Kbe hurmas Az eker hokkas Yanaklar misket elmas Lokum getir yavruma babas Ninni yavrum ninni Uyusun bysn ninni Tp tp yrsn ninni. Bir serhat trksnde Plevne kahraman Gazi Osman Paa alklanr: Klncm vurdum taa Ta yarld batan baa an byk Osman Paa Askerinle binler yaa. 1653

Gelin vme de denilen Anadolu kna ve dn trklerinde alklar geline yneltilirken, evinden ayrlp gurbete giden gelinin azndan karglar aktarlr: Gz anam gnan gutlolsun, Ana gzn ok muyudu? Sadn inek stlolsun, Bir gz sana yk myd?

Orda dirliin datlolsun, Grlas emmilerim, Vardn yerler kutlolsun. Bir olunuz yok muyudu?

Duygunun younluuna paralel olarak karglarn da en iddetlileri trklere yansr. Bir Harput trksnde aclarla dolu insan kaderine beddua eder: Dalar dalad beni, Gren alad beni. Devri dnesi felek, apraz balad beni! Bir Ege trksnde ise karg sevgilinin zalim annesinedir: Ardtandr kuyularn kovas, Suya koyvermiyor gvur anas. Ne ettim de aldandm; Allahndan bulas! Bir Malatya trksnde de sevgiliye beslenen tutku ve zlem karg yoluyla anlatlr: Anan le Cemil, Baban le Cemil, Yetim kalasn Cemil, Benim olasn Cemil. Hapishane trklerinde karglara gzel rnekler vardr. Bir Urfa trksnde, Mapusane seni yapan kr olsun, Kr olsun da iki eli krlsn! denirken; baka bir Krehir/iekda trksnde ise acl insan: 1654

Erisin dalarn kar erisin, Sular ensin dz ovay brsn. lhi sebebim, mrn rsn! Divne gnlm eylesin zindan. diyerek kargn, kendisinin hapse dmesine sebep olanlara yneltir.43 Ancak, karglarn en iten ve arpc olanlar, acnn youn olduu bir anda irticalen syleniveren atlarda grlr. Bunlarn her biri phesiz acl bir olay zerine belli bir ahs tarafndan yaklmtr. Ancak szl kltr rnleri zaman iinde azdan aza nakledilirken anonimleir: Ecel bkt belimizi Yasa bodu hepimizi Kalemin krlsn felek Alasana kele bac Byle molur keskin ac, Gzlerin kr olsun doktur

Kitli koydun kapmz. Devre mi verdin ilac?44 Trk kltrnn anonim rnlerinden olan halk hikyelerinde ve masallarda da alk ve karglara ska rastlanr. rnek tekil etmesi bakmndan Dertli Kaval hikyesinden baz blmler aktarmakla yetiniyoruz: Maviin bo kd gelince koca Yozgat kan alad. Mahalle bykleri: Gnah sebep olanlarn boynuna deyip karayazlnn kapsna geldiler: Elimizden ne gelir, dilimizden ne gelir; olan olmu bir kere Yine de sen kalbini btn tut. Bu kapy kapayan bir gn aar inallah! Mavi kap ardndan dinledi, dinledi de sadece: Dilerim Allahtan bana kara srenler kara yere girsin! dedi, baka bir ey demedi. (Mavi Emeti Anaya snr.) Eh, ilde ktler ok ya, iyiler de yok deil, Emeti Ana onu kendi kz gibi barna basp: Kzm dedi; dnya ahiret ben ahidim. Sen susuz gnahsz bir tazesin; sana bu ktl yapan, edeni biliyorum ama sylenmez ki syleyeyim; dilerim Allahtan tez gnde, tez saatte boylar devrilsin diye beddua etti. Gel zaman git zaman kocas ukurovadan dnp de olan biteni renince, dnya bana ykld. Hemen Emeti Anann evine koup, karsnn boynuna sarld ve: Maviim dedi, doan ayda, batan gnde leke var; sende yok. yle bir iftiraya uradk ki evimiz, ocamz ykld. lhi bize edenlerin yeri yurdu bana yklsn. gnn birinde yola dizildiler. Souk sular ierek; lle smbl bierek konacaklar yaylaya konup muratlarna erdiler. Gkten elma dt; kimseye kem gzle bakmayanlarn bana45

1655

Masallarn en belirgin zelliklerinden biri de sonunun alkla bitmesidir: Onlar ermi muradna, biz kalm kerevetine Onlar birbirlerine kavutular; dars sevenlerin bana Gkten elma dt: Biri bu masal dizenin, biri anlatann, biri de dinleyenlerin bama Ancak bir ksmna deinebildiimiz bu rneklerden de anlalaca zere, iliki szleri ve bunlarn iinde nemli bir yer tutan alk ve karglar, Trk kltr tarihi iinde, Trk insannn karakter zelliklerini, din inanlarn, hayata bak tarzn, toplum iinde bireyler aras ilikilerini, grg kurallarn ve eitli durumlar karsnda dier toplumlardan farkl tutum ve davran zelliklerini yanstan canl birer tank niteliindedir. nsanmzn ok deiik dileklerini, iyi niyetli ve ince ruh yapsn aklama yolundaki eilimlerini dil yoluyla ortaya koyan, duygu ve dnceleri daha etkili bir biimde anlatmasn salayan, vazgeilemez szl kltr rnleridir. Trk toplumunun din, ahlak, ruh, sosyal, edeb madd ve manevi kltrel zelliklerini incelemek ya da Trk dilinin inceliklerine vakf olmak isteyen her aratrmacnn ncelikle bu kalp szleri, alk ve karglar kavramakla ie balamalarnn en doru ve aklc yol olaca kanaatindeyiz. 1 nan, Abdlkadir, Tarihte ve Bugn amanizm/Materyaller ve Aratrmalar, TTK. Yay., VII.

Seri, No: 24, (2. bs. ) Ankara 1972, s. 79-80. 2 3 4 5 6 7 8 Bkz: nan, Abdlkadir, aman Dua, lhi ve Afsunlar, a.g.e., s. 120-150. nan, Abdlkadir, a.g.e., s. 175. Bkz: Orkun, Hseyin Namk, Eski Trk Yaztlar, TDK Yay: 529, Ankara 1987, s. 52, 53. Orkun, Hseyin Namk, a.g.e., s. Tekin, Talat, Orhon Yaztlar, TDK. Yay: 540, Ankara 1988, s. 54-55. Orkun, Hseyin Namk, a.g.e., s. 176. Gabain, A. Von, Eski Trkenin Grameri (ev. Mehmet Akaln) TDK. Yay: 532, Ankara

1988, s. 25. 9 10 11 12 13 Bkz: Kaya, Cemal, Uygurca Altun Yaruk, TDK Yay: 607, Ankara 1994. Ana Britannica Genel Kltr Ansiklopedisi, Ana Yaynclk, stanbul 1993, C. 18, s. 182. nan, Abdlkadir, Makaleler ve ncelemeler, TTK. Yay., Ankara 1987, s. 317-330. Ergin Muharrem, Dede Korkut Kitab I., TDK. Yay: 169, Ankara 1989, s. 135. Bkz: Yusuf Has-Hcip, Kutadgu-Bilig, (ev: Reit Rahmeti Arat), TTK Yay. Ankara 1974, 1656

14 284. 15 16 17

Kagarl Mahmud, Divan Lgtit-Trk (ev: Besim Atalay) TDK Yay: 521, s: 97, 249,

Kagarl Mahmud, a.g.e., C. I, s. 237. Kagarl Mahmud, a.g.e., C. II, s: 284. Bkz: Kagarl Mahmud, a.g.e., (Karg: C. II, s. 274 ve 461; kargak: C. II, s. 288;

Kargamak: C. I s. 284; II. C. s. 220, 236, 249, 338 ve C. III s. 290). 18 19 20 21 22 23 24 Kagarl Mahmud, a.g.e., C. I, s. 262. Kagarl Mahmud, a.g.e., C. II, s. 288. Ergin Muharrem, Dede Korkut Kitab I., TDK. Yay: 169, Ankara 1989, s. 215. Ergin, Muharrem, a.g.e., s. 89, 90. Ergin, Muharrem, a.g.e., s. 94, 95., emsettin Sami, Kams- Trk, kdam Matbaas, stanbul 1317, s. 52. Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, MEB Devlet

Kitaplar, stanbul 1971, C. I, s. 52. 25 26 27 28 232-235. 29 Elin, kr, Halk Edebiyatna Giri, Kltr ve Turizm Bakanl Yay: 365, Kltr Eserleri Pakaln, Mehmet Zeki, a.g.e., C. I, s. 52. Sertolu, Midhat, Osmanl Tarih Lgat, Enderun Kitabevi, stanbul 1986, s. 15. Pakaln, M. Zeki, a.g.e., C. I, s. 52, 53. Bkz: Glbank, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, C. 14, TDV. Yay Ankara s.

Dizisi: 52, Ankara 1986, s. 662-663. 30 31 Elin, kr, a.g.e., s. 663. Akaln, L. Sami, Trk Dilek Szlerinden Alklar Karglar, Kltr Bakanl Hakad Yay:

130, Halk Ed. Dizisi: 36, Ankara 1990. 32 33 Akaln, L. Sami, a.g.e., s. 61. Akaln, L. a.g.e., s. 61. 1657

34

Bkz: Trkiyede Halk Azndan Derleme Szl, alk, alk etmek: C. I., s. 223.;

karg: C. VIII., s. 2659. 35 Bkz: Karlatrmal Trk Leheleri Szl I (Klavuz Kitap), (Haz: A. Bican Ercilasun

vd.), Kltr Bakanl Yay: 1371, Kaynak Eserler Dizisi: 54, Ankara 1992. 36 Taymas, Abdullah Battal, Kazan Trkesinde Ataszleri ve Deyimler, TDK Yay: 275,

Ankara 1988. 37 Seyfeli, Mahmut, Krehir Halk Edebiyat Folklor ve Etnografyas, (Erciyes niversitesi

Sos. Bil Enst. Baslmam Yksek Lisans Tezi), Kayseri 1995. 38 39 40 Ergin, Muharrem, a.g.e., s. 227. Seyfeli, Mahmut, a.g.e. zmen, Mehmet, Alk ve Karglarda Cmle ve Anlatm zellikleri, Trk Dili/Dil ve

Edebiyat Dergisi, TDK Yay., Eyll 2000, S: 585, s. 280-293. 41 42 43 1981. 44 45 81-83. , , Ana Britannica Genel Kltr Ansiklopedisi, Ana Yaynclk A. ., stanbul 1993. C. I. Trkiyede Halk Azndan Derleme Szl, TDK. Yay.: 211. (I. Cilt Ankara, 1965); (VIII. imek, Esma, Kadirli ve Osmaniye Atlar, Kltr Ofset Basmevi, Antakya 1993. Gney, Eflatun Cem, Folklor ve Halk Edebiyat, MEB Devlet Kitaplar, stanbul 1971, s. Bkz: Kagarl Mahmut, Divan Lgtit-Trk, (Cilt III. Dizin). Aksan, Doan, Trkenin Szvarl, Engin Yaynevi, Ankara 1996, s. 78. Bkz: zbek, Mehmet, Folklor ve Trklerimiz, tken Neriyat A. Yayn Nu: 91, stanbul

Cilt, Ankara 1975). , Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, Glbank maddesi, C. 14, Trkiye Diyanet

Vakf Yay., stanbul 1996. Akaln, L. Sami, Trk Dilek Szlerinden Alklar Karglar, Kltr Bakanl Hakad Yay: 130, Halk Ed. Dizisi: 36, Ankara 1990. Aksan, Doan, Trkenin Szvarl, Engin Yaynevi, Ankara 2000. Aksan, Doan, Trkenin Gc, Bilgi Yaynevi, Bilgi Dizisi: 76, (3. Bas. ) Ankara 1993. 1658

Elin, kr, Halk Edebiyatna Giri, Kltr ve Turizm Bakanl Yay: 365, Kltr Eserleri Dizisi: 52, Ankara 1986. Ergin, Muharrem, Orhun Abideleri, MEB 1000 Temel Eser, Ankara 1972. Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitab I., TDK. Yay: 169, Ankara 1989.

Gabain, A. Von, Eski Trkenin Grameri (ev. Mehmet Akaln) TDK. Yay: 532, An kara 1988. Gney, Eflatun Cem, Folklor ve Halk Edebiyat, MEB Devlet Kitaplar, stanbul 1971. nan, Abdlkadir, Makaleler ve ncelemeler, TTK. Yay., Ankara 1987. nan, Abdlkadir, Tarihte ve Bugn amanizm/Materyaller ve Aratrmalar, TTK. Yay., VII. Seri, No: 24/a, (2. Bas. ) Ankara 1972. Ercilasun, Ahmet Bican, v.d., Karlatrmal Trk Leheleri Szl I Kltr Bakanl Yay: 1371, Kaynak Eserler Dizisi: 54, Ankara 1992. Kagarl Mahmud, Divan Lugtit-Trk (ev: Besim Atalay) TDK Yay: 521. Kaya, Cemal, Uygurca Altun Yaruk, TDK Yay: 607, Ankara 1994. Orkun, Hseyin Namk, Eski Trk Yaztlar, TDK Yay: 529, Ankara 1987. rnek, Sedat Veyis, Trk Halkbilimi, Trkiye Bankas Kltr Yay. Folklor Dizisi: 4, Ankara 1977. zbek, Mehmet, Folklor ve Trklerimiz, tken Neriyat A. Yayn Nu: 91, stanbul 1981. zmen, Mehmet, Alk ve Karglarda Cmle ve Anlatm zellikleri, Trk Dili/Dil ve Edebiyat Dergisi, TDK Yay., Eyll 2000, Say: 585, s. 280-293. Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, MEB Devlet Kitaplar, stanbul 1971. Sertolu, Midhat, Osmanl Tarih Lgat, Enderun Kitabevi, stanbul 1986. Seyfeli, Mahmut, Krehir Halk Edebiyat Folklor ve Etnografyas, (Erciyes n. Sos. Bil. Enst. Baslmam Yksek Lisans Tezi) Kayseri 1995. emsettin Sami, Kams- Trk, kdam Matbaas, stanbul 1317. imek, Esma, Kadirli ve Osmaniye Atlar, Kltr Ofset Basmevi, Antakya 1993. 1659

Taymas, Abdullah Battal, Kazan Trkesinde Ata Szleri ve Deyimler, TDK. Yay: 275, Tekin, Talat, Orhon Yaztlar, TDK. Yay: 540, Ankara 1988. (2. Bas. ) Ankara 1988. Yusuf Has-Hcip, Kutadgu-Bilig, (ev: Reit Rahmeti Arat), TTK Yay. Ankara 1974.

1660

Eski ve Ortaa'da Trk Szl Edebiyat / Do. Dr. Miras Hamzaolu delbayev [s.863-871]
Bakurt Devlet niversitesi / Bakurdistan Szl Edebiyat terimi, edebiyat ilmine kesin olarak yerlememitir. Szlk ve ansiklopedilerde de tam olarak aklanmamtr. Terim zerinde inceleme yapan A. N. Veselovskiy, E. M. Meletinskiy, M. . Steblin-Kamenskiy, . S. Lisevi, H. A. Grintser, . M. Filtinskiy gibi bilim adamlar ise szl edebiyat (Rusada ustanaya literatura) ifadesini kullanmaktadrlar. Trkler, szl edebiyat iin her blgede kendi ifadelerini kullanmaktadrlar. Mesela, Kazaklarda auz edebiyat, auza edebiyat, Karakalpaklarda auz eki edebiyat, Bakurtlarda auz-tel edebiyat. Szl edebiyat, birisi tarafndan icat edilmi olan somut fikirlerin estetik fikirlerin ferdi slubu, ifade biimi yanstlarak metnin ierii deitirilmeden az-syleme yoluyla yaylmaktadr. Bu tr eserler sonra yazya da geirilebilir ama bunun iin eserin halka szel olarak ulamas arttr. Eser, yazar tarafndan okunarak yazdrlrsa, szl edebiyat rnei olamaz. Her ulusun sz sanat iinde szl edebiyatn yer almas ve eserin mr, tarihi-sosyal artlara, kitle dinleyicisinin var olmasna baldr. Bilim adamlar, hayatn sanatsal yansmasnn ilk biiminin szel olarak ifade edildiini kantlamlardr. N. . Konrad, lka Edebiyat tarihine baktmzda sz sanat ilk olarak szl daha sonra ise yazl olarak toplumsal bilinci ifade ediyor, demitir. N. . Konrad.1 lkel dnyada yazl metinleri en eskilerden saylan Msr ve Smerliler bile, miras olabilecek szl edebiyat rneklerini papirse kaydederek tarihe geirmilerdir.2 Tarihi iirin yazar A. N. Veselovskiy iirsel bilincin geleneksel sinkretizmden ahsileme evrimi hakknda dnrken medeni-tarihi blgelerde her eit sz ustalarnn zellikleri zerinde duruyor. Mesela, eski Hintlilerde tr ozanlarn olduu biliniyor: 1) Hintlilerin kutsal hikayelerini okuyanlar; 2) Bharatlar, yani halk destanlarn, kahramanlk konularn ileyenler, yerel hkmdarlarn tarihini ve aile eceresini bilenler; 3) Halk ozanlar.3 Eski Yunan aedlar, bayramlarda ve dini trenlerde atalarnn anl ilerini dile getirmilerdir. Halk onlara byk ilgi ve sayg gstermitir. Baz yerlerde aedlar kutsal olarak dta tanmlardr. Kervanlarda onlarn yer almas ans olarak deerlendirilmi.4 M. . ikinci yarsnda yaam olan ve adlar fil ya da filid olarak bilinen sz ustalar da, ayn sayg ve sevgiyi grmtr.5 M. . 3-4. yzyllarda rlandada yaam olan ozanlar gruba ayrmak mmkndr: 1) druidler, 2) fil ya da filidler, 3) bardlar. Onlarn faaliyeti hakknda Veselovskiy yle yazmtr: Druidler, dini-trensel efsanelerin muhafzlar. Onlarn hi bir yazl ifade kullanmadklar biliniyor. rlandada onlar, hekim, evliya, hoca olarak da hret kazanmlardr. Onlar kraln danman olarak devlet ilerinde de grevlendirilmi, lkelerinin saygn insanlar olarak ordu hizmetinden de muaf tutulmulardr.6 Herhangi tarihi-medeni bir dnemi incelediimizde, dinleyicisine szle hitap eden ya da halkn beenisini farkl yntemlerle kazanmaya alan kimseler (ozanlar, derviler, gezgin 1661

komedyenler, vs) grlmtr. Ortaada Sudanda kahramanlarn hayatn beyan edici griot7 Burgundiyada -ordunun keyfini aan seurra, cantor (arkc anlamnda), Fransada- misafir arkc jonglr (jongleur), trouvere, Almanyada ordu alaylarnn arkcs spop, ezgin besteci spielman, Rusyada-skomorohlar Trklerde de szl ve yazl edebiyatn birbiriyle olan balants, eski adan gnmze kadar uzanyor. Trklerin szl sanat yegane, biricik olgudur. Yazl edebiyat da pek ok iz brakmtr. Bunlarn birkan ele aldmzda bile Trk szl edebiyatnn fevkalade olduu grlmektedir. Gktrk Kaanl dnemi yazarlarnn slubunda da, nceki devrin szl sanat mirasnn etkisi ak olarak grnyor. Kl-Tegin kitabesinde annesi, Humay Trk mitolojisindeki kadna, hayatn kayna olan ana tanraya benzetiliyor: Ol yada Umayi te gim katun katuna inim Kl-Tegin ap at bolt. Abidenin slubuna, dncelerin doruluuna ve ruhuna baktmzda yazar Yulu-Tigin [KlTiginin (Kl-Tigin) abisi] stn kabiliyete sahip olduu aklanyor. Ark ok sen, ask, tosk maz sen, bir todsar, ask mesen, Kann suba ygrti, snkn taka yatd8 rneklerinde olduu gibi, bunu kantlayabilecek ok delil daha bulunuyor. Orhun Yazs ilk nce szel olarak icat edilmi, daha sonra ise taa oyularak yazlmtr. Gktrk alfabesiyle yazlan Irk-Bitig (IX. yy.) kitabnn ismi bile szl sanatn ayr bir zelliini gsteriyor. Gnmze kadar yazl olarak ulasa da onun temelinde szl geleneinin olduu ak bir ekilde grnyor. Uygurlarn ehzade ve Kaplan rivayeti de, ayn zellikleri tamaktadr 9 Jirmunskiye gre, efsanevi Dede Korkutun aksakal, bilgin, kabile reisi, besteci, arkc, sz ustas ve evliya olmas hakknda rivayetler, X. yzyl ila XI. yzyln banda szl olarak yaylmaya balyor.10 Dede Korkut, Trk szl sanatnda kendi ismiyle tannm ilk yazarlardan biridir. Onun epik metinleri 15. yzylda yazya aktarlmtr. Gnmzde Trk dnyasnn baz bilim adamlar, bu mirasn icat edildii dnemin, el yazsna balam devirden daha eski zamanlarda olduunu ileri sryor. 2000 ylnn Mays aynda Bakde dzenlenen Dede Korkut Kitabnn 1300. Yldnm kutlamalarnda destan yazya dken kiinin, Aksakaln kendisiyle danm olduu belirtildi.11 Eser, icat edildiinden gnmze kadar halkn hafzasnda korunmu ve kuaktan kuaa szel olarak aktarlmtr. Yazarn kendisi de, eserinin szel olarak gelecek kuaklara aktarlmasn vasiyet etmitir. Mesela, Dede Korkut destannn Dumrul blmnde: Dedem Korkut geldi iirlerim Dumrul yiide dedi, gelecek nesile vasiyet olsun dedi, eklinde satrlar var.12 Sz ustasnn kendi tipinin de bulunduu eserlerinde, szn gc ve insan hayatndaki rolne ilikin motifler de ileniyor. lk olarak, Dedem Korkut geldi ifadesi her 12 blm sonunda tekrarlanyor. Baka bir deyile, bu metni yazya geiren yazarn, Korkut olduu srarla iddia ediliyor. 1662

(Bu arada, zaman ierisinde metnin ne derecede deitii, tm metnin yazarnn Dede Korkut olup olmad, baka bir konudur). kinci olarak, kitap, giri blmnn ilk satrlarndan szn kudretine, konuma nemine bal fikirlerle balyor: Yalan szler bu dnyaya gelmeseydi, diyor yazar. Daha sonra ozann ne gibi zellikler tamas gerektiini aklyor: Elindeki algsyla boydan boya, beyden beye gidiyor ozan. Bayram gn algsnn tellerine vurarak alsn ozan.13 Bu satrlar okuduumda, Bakurt sesenlerinin Ktl savunmaz, dman hatr korumaz diyen szlerini hatrladm. Korkut ile sesenlerin ortak yanlarn gsteren satrlara kitabn esas blmnde de rastlyoruz. Bakurt sesenlerinin hikmetli szleri ve tavsiyelerinin kaza geirenlerin iyilemesine yardmc olduu ve toplumsal bunalmlar zd bilinmektedir. Dede Korkutun nc blmnde ozan, dmanlara (kafirlere) esir den Beyree kendi algsn hediye ediyor. Sevgilisi Banu-iein dnnde Beyrek ozan klna girerek iir okuyor ve bylece beladan kurtuluyor, sonunda ise sevgilisiyle evleniyor ve asker arkadalarn esirlikten kurtaryor.14 Dokuzuncu blmde ise ve D Ouz beyleri toplantsnda kavgay nasl yattracan bilemeyen Bayndr Hana Korkutun nasihati yardmc oluyor.15 Yazarn byle gce sahip olduu Ebul-Gazinin Trkmen ecerelerinde de kantlanyor: Kay Kara hocann olu Korkut Ata, Salur Enke hulca ve Aban Hulca Balk Bara Ouz ili ylp Kay halkndan nar-Yayn padiaha gnderdiler. Veziri Korkut ata idi. Korkut ata her nemerse tise nar-Yayn ann sznden kmaz irde. Korkut atann kerametlere kp irde.16 Baka bir yerde Ebul-Gazi, Korkutun Salur Kazan vd iirini gsteriyor.17 Demek, Bakurt ve baka Trk boylarnn daha sonra tannm szl edebiyat temsilcilerinin grkemli zellikleri, Dede Korkut dneminden miras kalmtr. nl Kazak yazar ve bilim adam M. Avuezov, efsanevi Dede Korkutun kendisine ilikin rivayetlerinin ve ona ait olduu bilinen blmlerinin Trkler, Trkmenler, Azeriler, Bakurtlar arasnda zemin bulduunu belirtiyor.18 G. Hseyinov bunun sebebini, VII-X. yzyllarda Bakurtlarn Ouz boylaryla sk etnik iliki ierisinde olmasna balyor.19 Karahanllar dnemindeki Yusuf Balasagunlunun Kutadgu-Bilig ve Mahmut Kagarlnn Divan Lugat-it Trk eserleri de nefis szn yceliini methediyor. Kutadgu-Biligin eliler hakkndaki blmnde, onlarn dil zenginlii, iirsel metinleri okuma ve yaz yazma gibi marifetlere sahip olmalar bir ka dile alnyor.20 Ay Toltnn konumas sadece kendini deil dinleyicileri de mutlu ediyor.21 Bu destann baz blmleri, dil hikmetlerini aklyor. Mesela, yedinci blm Ko numann gc, faydas ve zarar, yirmi birinci blm Konuma istidad ve dilin faydas, elli ikinci blmn bir ksm da airlerle mnakaa edenlere tavsiye olarak biliniyor. Bu dnemde Trk edebiyatna Arap ve Fars faktr tesir etmeye balyor. Divan Lugat-it Trk de, bu srecin meyvesidir. Arap okuyucusu iin hazrlanm metinde yazar, Trk metinleri zerinde almtr. M. Kagarl, metinleri konu ve tarz zerinde sistemletirmitir. Hikmetli kelimeler, sacglar, ataszleri, iirlerlin yansra Arap edebiyatndaki revez nesir ele alnmtr. Divan Lugat-it Trkde Bakurtlar ve onlar yaad blge hakknda bilgi bulunmaktadr. 1663

Mahmut Kagarl almasna balamadan evvel Trk boylarn gezerken Bakurtlar da ziyaret etmi mi, yoksa Bakurtlar Karahanllarn kentleri Kagar, Balasagun, Semerkant ve Buhara ile ilikilerde mi olmular? Tannm eserin yazarnn Gney Ural blgesini gezdiini aklamak zor, fakat Bakurtlarn ilim alma amacyla Orta Asya, Orta Dou ve Afrika lkelerine kadar gittikleri biliniyor. Bu eserde verilmi olan XI. yzylda Trk boylar haritasnda, Bakurtlarn rt Nehrinin yukar akmnda ve le Vadisi evresinde yerlemi olduklar gsteriliyor.22 Yazar Bakurtlarn bu blgede yaadn gezerek grm de olabilir. 12. yzyl ila 13. yzyln banda Ferganada Ahmet Ykneki ismi n kazanyor. Onun yazl Atabetl Hakayk eserine, tam anlamnda szl edebiyat rnei denilebilir. yazarn gzleri doutan krdr. Ahmet Ykneki, Orta ada Trk edebiyatnda grlen Sofilik akmnn nde gelen isimlerinden biridir. retici ieriinin hafzada kalmasnn kolayl iin eserini drtlkler eklinde vermesi, Yknekinin halka hitap ettiini gsteriyor. Yazar, okuyucusunu yakn grerek kendi halini beyan ediyorkr olduunu sylyor. Tuga krmes irde edipneng kze Tuzattem bu un drt bab ibcra sze23 Ykneki, szl edebiyat yazarlar gibi sz ustalnn zerinde duruyor, kendi ifadesiyle, eserinin sanatsal deeri iin aba gsteriyor: Thene tuu yugan seze bu telem. Unara yayn bar bir minge24 Atabetl Hakaykn son ksmnda yazar okuyucusuna eserin ne gibi yollarla yaratldn anlatyor: Kitabng at bolur Atabetl Hakayk gereb uul. Tamam irur Kagari tel bele. Eytme edip dikkati tel bele. Eer belse Kagar teli her kee, Beler ul edipning ey (t) mee 25 Elbette, Ahmet Yknekinin eseri, yazl edebiyat geleneiyle sk temas ierisinde olmu ve kendisinden sonra gelen yazl edebiyata tesir etmitir. Atabetl Hakaykn u satrlarna bakalm: Bu kn bar yarn yuk bu donya nang,

1664

Nie ir bar irde-sgma ire, re bara kald koro tik yere, Nie dana irde nie filasuf! Kani bu kn anlar-mengende bere? Birelde lem, sz lemle tgel. Buna benzer fikirler XIV. yzyln Trk-Kpak destanlarnda da bulunuyor. Mesela, Hisam Ketibin Cmcme Sultan adl eserinin giri blmne dikkat edelim: cihan bakidir tigen kani? etkel,donya een beleng an n bu gelem gakibet yuk buliser, Mondagiler hi baky kalmaliser. Bu iaratlar kem hud besge yiter Ne kem bardr mehlk-bara kiter. Hem yaman, hem yah-bara kiteler. Kan mona meng nebi ahlar, Ul bna klgan olu deryaklar Daha sonra isimleri dnyaca nl olan hkmdarlar, kahramanlar, askerler hatrlanyor, onlarn da bu dnyadan gittikleri kaydediliyor.26 XV. yzyln zbek airi Aliir Nevainin eserlerinde de buna benzer satrlara rastlyoruz. Ancak Ahmet Yknekinin, kendi fikirlerini ok daha nceki dnemin szl icat mirasndan benimsedii biliniyor. Fani dnyaya gelenlerin bir zaman leceklerini aklayan felsefi dnce, Dede Korkut kitabnn bir ka blmnde tekrarlanyor. Mesela, drdnc blmdeki fikirlerin ne kadar Ykneki felsefesine uyduuna bakalm: Dnya benim diyen, ben metheden bey ve kahramanlar nerede. Onlar lm ald, toprak bast; kime kald fani dnya? Hayat gelir ve gider, senin sonun kanlmaz. Demek ki, Atabetl Hakaykn yazar sz konusu eseri, szel olarak kuaktan kuaa yayld srada tanm. Burada Mken Kanton adnda Bakurt beytine deinmek istiyorum. Atang seneng Gebdeyelil

1665

Yrn korhak thterep Hungnan torop kerendeeng Ymle Bayazit kan? Kitte ular ber segetke Obu fani dnyanan. Krep hungnang gibret alhang Nemrud eddadng kan? Vakt yethe, bl donyanan Kiterheng hem, ey aa; Tar keberge kere irheng Tebe imanng kan? Trke anlam: Baban senin Abducelil Gezdi kursak bytp, Daha sonra kan kardein Cmle Beyazd nerede? Gitti onlar bir saatte bu fani dnyadan. Bunu grp ibret alrsan Nemrud eddadn nerede? Vaktin gelse, bu dnyadan Gidersin hem sen aa; Dar kabre gireceksen, Tvbe imann nerede? 1666

(Daha sonra Mken Kantonun fani dnyadan giden akrabalar hakknda bahsediliyor).27 Buna benzer satrlar, szl kaynaklarn (Dede Korkut, Atabetl Hakayk) etkisi sonucunda icat edilmi midir acaba? Bu beyti, Minzele kazasnn Mustay kynde yaayan 11. Bakurt Kantonu (Yerel ynetim) Reisi Binba Mhemmetrahim Abucelil olu Soltanovun (1841 ylnda vefat etmi) 28 sofrasna misafir olan zengin dilli fakir olan XIX. yzyln bir seseni sylyor. Onun eski Dou edebiyat geleneini bildii gibi, Bakurt szl sanatn da bildii grnyor. Beytinde Arap ve Fars kelimelerini kullansa da, kubayir (destan) lmn temel olarak kullanyor. Eserde yer alan geleneksel motifler ile birlikte onun szl ve yazl kaynaklar da bildiini tahmin edilebilir. Bayk Aydarn Salavat syledii szlere dikkat edelim: Bar la tken kalmaan, Han ban da yer yotkan, Tevkelevt la yer upkan, eelize le kuymagan, Unng bana il yetken Bar btken kalmaan, Kayaga tamgan kan kalgan, Batzar sapkan yul kalgan, Doman bsak kayragan, Btmey torgan il kalgan. Trke anlam: Hepsi geti kalmam, Han ban da yer yutmu, Tevkelevi de gitmi, avgaly da brakmam, Onun ban il yemi Hepsi bitmi, kalmam Kayaya damlam kan kalm 1667

Kahramanlarn izi kalm Dman kl bileyen, Hi bitmeyen il kalm. Bu, XVIII. yzyln sesenlerinin eserlerinin de, yazl ve szl edebiyatn eskiden gelen sk ilikilerinin etkisi altnda gelitiini gsteriyor. Cmcme Sultann gnmze kadar ulam 5-6 tane el yazl rneinin ikisi, 1977 ve 1980 yllarnda Bakurtostann Ebyelil ve Tuymaz illerinde bulundu. XII. yzylda Orta Asyann Yesi ehrinde yaayan nl sofi Ahmet Yesevinin hikmetleri XVIIIXIX. yzyllarda dil (Volga)-Ural evresinde, ayn zamanda Bakurtdstan snrlarnda halk arasnda ok popler olmutur.29 XIII-XIV yzyllarn klasik edebiyat rnekleri olan Kul Galinin Kssai Yusuf, Kutbun Hsrev irin, Harezminin Muhabbetname, Seyfi Sarayinin Glistan bit Trk ve Sheyl -Nevbahar gibi eserlerde de, eski szl mirasla ortak ynlerini, kafiye kalbn, ataszlerine benzeyen kelime oyunlarn fazla zorlanmadan bulabiliriz. Bylece, Trk dneminde tek bir air ya da yazar tarafndan szl olarak karlan eserlerin bulunmas zor olduu halde, sz sanatnda onlarn brakt ize gre, szl edebiyatn yazyla ilikili olarak aktif ekilde yaamaya devam ettiini varsayabiliriz. Genel Trk kknden ayrlm halklarn szl sanat, yazl ve szl olarak yaamaya devam ediyor. Bu noktada yazl ve szl edebiyat arasndaki farkllk tamamen aklanyor, her birisinin kendisine zg zellikleri ve kanunlar biimleniyor. Trk Dnyasnn farkl boylarnn edebiyat incelendiinde, sz ustalarnn eitliliini grebiliriz. Birileri yaratc -iiri hemen icat edebiliyor, ikincileri- kendi meslektalarnn ya da halk edebiyat metinlerini dzeltmeyi ve yeni blmler eklemeyi seviyor, dierleri ise eserleri ezberleyerek gelecek kuaklara aktaryor. Bunlar arasnda yaratclar, en nemli yere sahip. Bu tr sz sanat ustalar, uzun sre halk dilinde dolaan szl eserlerin zeminini oluturan kiilerdir. Genelde onlarn isimleri geni kitlelerce biliniyor. Mesela Bakurtlarda, kendileri oktan vefat etmi olsa da, isimleri yannda hala sesen lakab korunmutur. Kilde sesen, Yemmet sesen, Karakuy sesen, hsan sesen, Yahya sesen, Hyndk sesen, Toromtay sesen. Dier Trklerde de akn, ak, ozan, bah gibi isimlerin kullanld bilinmektedir. Yaratclar, belli bir lde eski geleneklere ve efsanelere bavursalar bile kendi a ve halkn hayatn problemleriyle birlikte yaamlardr. Yaratclar, yukarda bahsettiimiz gruplarda yer alan ustalarn zelliklerini tayorlar. Onlar, ezberleme ya da konuma, szl edebiyatn kanunlarn renme gibi zelliklerden de yoksun deiller, toplumsal hayat, halkn akbetiyle oynamann nemini anlayp grevlerini yerine getiriyorlar. Dinleyiciye toplumun ahlakn ve dzenini 1668

bozacak metinleri sunmamlardr. Yaratclar, sadece dinleyici karsnda deil, tm hayatlar boyunca halkn meseleleriyle uram, kendi halkn dnmlerdir. Kalplerinde tadklar problemleri iir olarak da vurmulardr. Elbette, konuma yapldnda yerel artlara ve dzene gre iire eklemeler yaplmtr, bu olmasayd tam anla mnda yaratc diyemezdik. Tabii ki, daha nce aklnda tad iir metnine eklemeler yapmak sz ustasna pek zor olmamtr. Ama iiri irticalen syleyen kiinin kendisine grev olarak bildii eyler, dinleyicinin kulana her zaman ulamtr. kinci tr sz ustalar, batan sonuna kadar dnlm olan eseri ne kadar deitirmeye alsalar da, yaratclar kendi biricikliini kaybetmemilerdir. Szl icatta yeganelik, biriciklik nasl belli oluyor? Yaratclarn icadnn yeganeliini aklayan bir ka faktre deinelim: - Eserde yazarn zellikleri, manevi dnyas, fikirlerinin yansmas; - iirde bahsedilen hadiselerin, olaylarn, fikirlerin geree dayanmas; - Tm eserlerinde ayn klienin olmas, tm metinlerin ortak yanlarnn olmas; - Halk icadnn szl edebiyata yakn olan tarzlarn kalplam biimlerini tekrarlamaktan kanmas; - Kendi dil ve kelime hazinesini kullanmas; - Eser iinde yazarn z adn ya da hakknda herhangi bir bilgiyi dile almas. Bunlar yazarn icadnda mutlak bir yer buluyor. Ayn zamanda devamllk arzetmeyen fakat baz metinlerde grnen biriciklik zelliklerine de rastlyoruz. cad biriciklik, szl edebiyatn folklorla kartrlmasna engel oluyor. O belli insann icat meyvesi, sadece onun dncelerini, dnyaya bakn, iirsel marifetini yanstyor. Szl edebiyatn genel Trk devrinde biimlemi gelenekleri, ayr edebiyatlar dneminde de yaamaya devam ediyor. Herhangi bir ulusun sz sanat, genel Trk kknden ne zaman ayrldna bakmadan, her birinde (hi olmazsa ounluunda) szl edebiyat, kanunlam geleneklerine dayanarak yazyla birlikte yayor, hatta baz halklarda bu gnmzde de kendini gsteriyor. Bamsz Trk edebiyat, Trk boylarnn XI-XIII. yzyllarda Anadoluya geerek Bizans mparatorluunu yktklarndan sonra, Seluklu Devletini kurduu devirde balyor. Trklerin Ouz boyu yeni topraklara, daha sonra Trk edebiyatnn temel tan oluturacak olan szl edebiyat geleneklerini getirmitir.30 Trk Edebiyatnn ilk rneklerini Ouzname ismi altnda toplanan eitli tarzdaki (Dede Korkut konular tipindeki epik eserleri ieriyor) szl eserler oluturuyor. Ouz destan icat eden ve ezberleyerek kopuz eliinde okuyanlara Trkler ozan ismini vermitir. Trk sofi edebiyat da XIII-XIV. yzyllarda szl olarak yaylmtr. Bu dnemin en nl airi Yunus Emredir. 1669

airi bu kadar nl klan halk, yazarn eserlerini kuaktan kuaa aktararak gnmze kadar ulatrd. Onun iirlerini ada Trkiyede severek okuyorlar. Trk Edebiyat Orta ada Arap, Fars etkisi altnda kalmtr. zellikle Seluklu Devleti daldktan sonra, zengin kesim Arap ve Fars eserlerine ynelmitir. Fakat onlar Trk sz sanatnda belli bal ilev grmyor. Sadece folklor deil, airlerin (ozanlarn) icad da szel olarak yaylmtr.31 XI. yzyln ikinci yarsnda Osmanl dneminden balayarak yazl edebiyat hzla gelimeye balyor. Buna kar halkn menfaatlerini savunan aklarn iirleri ortaya kyor. XX. yzyln banda Trk bilim adam Fuat Kprlye gre Sarayda ran taklitisi airlerin gazel ve kasideleri okunurken, halk arasnda aklarn destan ve kouklar sylendi.32 Aklar, feodalizme kar ayaklanan isyanclarn dnyaya bakn, fikirlerini yanstmlar, kendileri de onlar savunmulardr. XVI. yzylda isyanclar arasnda tannm olan ak Pir Sultan Abdal idam edilmitir.33 Fakat buna ramen, aklarn edebiyat snmemi, gelecek yzyllarda da yaamaya devam etmitir. Trk szl sanatnda aklarn dnya gr gnmzde de devam etmektedir. Azerbaycan klasik edebiyat XIII-XIV. yzyllara kadar tamamyla Fars dilinde icat edilmitir. Trk dilindeki szl mirasn, Dede Korkutun ismiyle yakndan ilikili olduu ileri srlyor. Demek ki Dede Korkut kendi zamannda yaam ve daha sonra icat etmi Azeri aklarna ilham vermitir. XVXVIII. yzyllara kadar aklarn ismi ve eserleri belli olmasa da, bilim adamlar Azeri aklarnn icadna Dede Korkutun etkisinin olduunu belirtiyorlar: Dede Korkut Destan kitabnn biimi, allm Azeri destanna has: Nesir fonunda iir ve arklar okunuyor. Gnmzn aklar da ayn ekilde icat ediyor.34 M. U. Gulizade, Krolu iirinin kknn eski devire kadar ulatnn altn iziyor: Dede Korkut kitabnn Trk (Azeri) dilindeki tm epik medeniyetin daha sonraki gelimesini etkilediini aklyor. rnein, Azerilerin Krolu destannda Dede Korkutun etkisi zellikle belli oluyor. XV-XVI. yzyllarda Gurbani, Ag-Abbas, Sar Ak, Ak Valehin isimleri halk arasnda n kazanyor. XVI-XVIII. yzyln aklarnn nefis sz araclyla ok ynl faaliyetlerinin deerlendirilmesini M. A. brahimovun szlerinde buluyoruz: Azerbaycann ak edebiyat, yzyllar boyunca halkn estetik terbiyesinde byk rol oynad, ayn zamanda ciddi toplumsal, ahlaki ve felsefi ilev grd. Mistisizmi (gizemcilik) ve gerekilikten vazgemeyi anlatan Orta an gerici ideolojisine kar direnci artrd.35 Bu dnemde ak edebiyat gelierek Azerbaycann klasik yazl edebiyatyla sk temasa giriyor ve Arap-Fars szlerinden kurtulmaya yardm ediyor. Klasik edebiyat ve ak gelenekleri birliinin sonular, XVIII. yzyln yazl edebiyatnn temsilcisi Vagfn eserlerine de yansmtr. Ak Abbasn ismi sadece Azerbaycana deil tm Kafkasya halklarnn szl sanatn etkilemi, Trk szl edebiyatnn ruhunu geniletmitir. Azeri Trke dilinde yazlm Azeri iiri, szl edebiyat ve mzii birok Grc ve Ermeninin kalbini esir etmitir.36 XVIII. yzylda yaayan Usta k Sayat-Nova kendi eserlerini Azeri, Grc, Ermeni dillerinde kaleme almtr. Trkmen szl edebiyat, Trk szl sanatnn gelimesinde nem arzediyor. XVI. yzylda olumu yazl edebiyatta Trk (aatay) diline kyasla Farsaya stnlk verilmi. Bundan dolay 1670

XIV-XVIII. yzyllarda airleri Bayram han, Karacaolan, Barhudar Trkmenlerin yazl eserlerini halk arasnda yaymtr. Szl edebiyat, Trkmen boylarnn, topraklarnn bulunduu Buhara ve Hive hanlar ile ran ahlarnn srekli hcumu ve i savala yprand dnemde n plana kmtr. Trkmen bahlar, byk ve orta boy epik esere-destana bavuruyor, eskiden icat edilip de unutulanlar hatrlatyor, yenilerini icat ediyorlar. Bunun sebebi, dehetli yllarda halkn cesur kalpli yiitlere, lkesi ve ak uruna cann feda edebilecek kahramanlara ihtiyac olmasndadr. Destanlar, bahlar tarafndan sofralarda, dnlerde okunmutur. Halk Tahir ve Zhre, Kasm Olan, Hurluga ve Hemra, Yusuf ve Ahmet, Krolu gibi eserleri dikkatle dinlemi, bahlar ise onlar kuaktan kuaa aktarmtr.37 Szl sanat ustalar faaliyetlerinin zelliklerine bal gruplara uygun olarak, birileri destanlar sadece okumakla yetinse, dierleri kendilerine editr, dzeltici roln benimsemitir. Bahlar ise, eserlerinin yazarlar olarak tannmlardr. Dou kitap kaynaklar, Trkmen Halk Edebiyat metinlerine dayanlarak icat edilmi epik eserlere de kendi biriciklik damgalarn vurmulardr. Tannm destanc Nurmuhammed Andelib XVIII. yzylda Yusuf ve Zuleyha, Leyla ve Mecnun konularndan faydalanyor. Onunla ayn devirde yaayan Abdullah ebende eydan, Gurbanl Magrubinin destanlarnn (Seyfelmlk ve Mehmet Cemal, obahram, Gl ve Blbl) kaynaklarn, Bin Bir Gece toplanmas, Firdevsi, Nizami, Nevai gibi yazarlarn eserleri oluturuyor. Fakat Trkmen bahlar, Arap, Fars ve Trk Dnyasnn nl motiflerini deitirdikten sonra kendi topraklarna, zamanna, halknn dncesine, zevkine uygun ekle getirerek eserlerini dinleyicisine sunmutur. S. A. Karrievaya gre: air kendine zg Trkmen eserini icat etmi, eski eserlere kyasla burada yazarn zellikleri daha net ortaya kmtr.38 Kitabn slubunda yabanc dillerdeki kelimelerin herkese anlalan dile evrilmesi, onun halk kitleleri arasnda yaylmasna imkan dourmutur. Ayn dilde Trkmenlerin z destanlar icat edilmitir. abendenin Hocam Birdehan destannda olaylar, XVII. yzylda Trkmenistan topraklarnda geliiyor, Andelibin Nesimi destannn kahraman trajedik yazgya sahip Trk asll bir airdir.39 Ayn dnemde Orta Asya, Kazakistan ve dil-Uralda da byk epik eserler icat edilmitir. Burada da Arap, Fars dillerinde yazlan Yusuf ile Zleyha, Leyla ile Mecnun, Ferhad ile irin, Sindbad hem Lebakar, Glemile, Tutyname, Abdlmslimname, Kssai brahim Edhem, Muhaedin Hayat, Ali Kahraman eserlerinin yeni eitleri ve slam ncesi olumu Farsa destan terimi tm Trk topraklarna yaylmtr. Trklerin icat ettii Tahir ve Zuhra, Yusuf ve Ahmet, Krolu, Garib ve ahsenem, Alpam, Koz krpes ve Bayan ul, Edigey ve Moradm gibi halk destanlar, farkl dnemlere ait olsalar da XVII-XVIII. yzyllarda yeniden ele alnyor ve n kazanyorlar. Alpam destan hakknda bilim adam E. M. Meletinskiy yle yazyor: Alpam destan zbeklerde, Karakalpaklarda, Kazaklarda mehurdur. Bu eseri ayrca Bakurtlar, Kazan Tatarlar, Altayllar, Tacik ve Orta Asya Araplar biliyor. Alpamn izlerini biz Ouz destanlarnda da buluyoruz.40 Bunlarn tmn ieriine gre: Kahraman (Alpam), hayali kahraman (Sindbad), maceral romantik (Ali Kahraman) ve romantik (halk romanlar ve ak konular) destanlara ayrabiliriz. Bazen kendi szl eserine dayanarak, kahramanlarn akbeti hakknda yepyeni destan, kssa, hikayeler icat edilmitir. (Trkmenlerde Nesimi destan, Azerilerde Abbas ve Glgez vs). 1671

Trkmen szl edebiyatna baktmzda, halk diliyle rnler veren bahlarn, daha sonra yazl edebiyatta da nemli bir rol oynadn syleyebiliriz. Onlarn ele aldklar konular, kullanlan dil stili ve aralar, eserin halk kitlelerine yakn olmasn salyor. Bu sre XVIII. yzylda Devletmemed Azadi ve onun nl olu Mahtumkuludan balyor: Mahtumkulu, halk iin ve halkn diliyle ortaya kt. air, o dnemde Douda allagelmi kalb krarak, Trkmen dilinin de Arap ve Farsadaki gibi yksek anlaml kafiyeler yaratmaya uygun olduunu ispat etti.41 Bundan dolay onun iirleri halkn gnln kazanyor. Efsanelere gre, Trkmenistan igal eden ran ah Nadire kar ayaklanmalar srasnda Mahtumkulu iki defa esir dmtr, dmanlar onun eselerini yok etmitir. Fakat edibin msralarn ezbere bilen bahlar, onun eserlerini gelecek kuaklara aktarmay baarmlardr.42 Bahlarn faaliyeti Kemineye icat ruhu konularyla, szl sanata zellikle yakn olan yazl edebiyat temsilcileri Zelili, Mollanepes ve Durdklin icadn etkilemitir. Krgzlarn szl edebiyatnda ilk srada Manas destan geliyor. Hakikaten de Akn ismini kazanm Toktagul Satlganov, Barp Alikulov, Kalk Aliev, Tgldk Moldo gibi ahslarn rnleri XIX. yzyln sonlar ila XX. yzyln balarna rastlyor. Fakat buna kadar da sz ustalarnn yzyllarca devam eden toplu faaliyetinde Manasn etkisi bulunmaktadr. Manas, dnya szl sanatnda biricik olgudur. O, Bakurtlarn Ural Batr gibi sadece bir millete ait olan destandr. Hacmi ise, Yunanllarn lliadasnn elli katdr. Bu eseri icat edenler, koruyanlar ve byleyenlerszl sanatn ustalardr. Kendini akn sayan herkes, Manasn etrafnda bymtr. Onun en eski versiyonu, bin yl nce sylenmitir. Eserin ilk satrlarn kimin syledii belli olmasa da, ona can katanlarn kimlikleri bilinmektedir. Onlarn en nlleri: Efsanevi Sagimbay Orazbekov ile Sayakbay Karalayev, Sagimbayn statlar Balk Kumarolu, Tanbek Capparolu, Naymanbay, Sayakbayn stad oyuke Omurolu, Capan Rsmendiev, Togoldok Moldo (Molla) Moldabasan Mslmankulov vs. M. Avezov, uzman manaslar iki grupta snflandryor. lk gruba -destan metnini ezbere okuyan, kahramanlarn ecerelerini bilen, kendi talebeleri olan gerek manaslar (n manaslar), ikinci gruba- destan halk arasnda tantan ala manaslar,bunlar eserin belli ksmn ezbere okuyor.43 Elbette birinci grup manaslarn says ok deil, ama onlar halk arasnda hret ve sayg kazanm sz ustalar. Gerek manaslar batan sonuna kadar iirsel metinden olumu bu destan halka ulatrc olmakla birlikte, tam anlamyla yaratc ahslardr. Manasn devam olarak kahramann olu Semetey ve yeeni Seytek hakknda epik eserler icat edilmitir. nl manas Saykbay Karalayev, sonraki kuak Kenen Batr (Seytekinolu) ve onun oullar Almsrak ile Kulnsrak hakknda eserler yazmtr. Manas, eser metnini icat ederek okuyan ve dinleyicilere hitap ederken onlarn dikkatini ekmeyi bilen, gerektiinde ise onlar kendinden soutmay baaran kam (aman) roln oynamtr. Krgz manaslarnn baka halklarn sz ustalaryla ortak ynleri nedir? Bu soruya cevap olarak, tm Trk boylar da destanlara sahip, bu edebi miras szel olarak kuaktan kuaa aktarlarak gnmze kadar gelmitir diyebiliriz. Her ulusun kendi sz ustalar vardr. Onlar, stn kabiliyetli hatiplik yeteneine sahip olan, dinleyiciyi etkilemeyi baarabilen szl eserin icat edicileridir. 1672

Manaslarn tad zellikler elbette dier insanlarda da olmutur. Fakat manaslar farkl klan onlarn bir tek eser stnde almalardr, dierleri ise tam repetuvar sunmulardr. Mesela, Bakurt sesenler Buranbay, muhamet, Gabit Ural Batr, Akbzat gibi destanlar okurken, bize belli olmayan gce sahip olabiliyorlard. Dinleyiciyi sylenen kelimenin manevi gcne inandrmak, eser okunduunda kendinden gemek ve dinleyiciyi ayn hale getirmek gibi. Orta Asya gezisi srasnda Kazak ve Krgzlara rastlayan Bakurt seseni Manasn ezbere okunduunu duymu olabilir. Krgz bilim adam . Moldabaev, Manas inceleyerek Krgz ve Bakurtlarn etno-kltrel balarna dikkat etmi ve destan ierisinden bu balarn olduunu kantlayan 15 ortak etnonim bulmutur. Kazak szl edebiyatnn zelliklerinden biri, edebi eitlerin ok olmas, Trk dnyasnda rastlanan tm edebi tarzlar iermesidir. Kazak bilim adamlar kendi szl edebiyat hakknda XVIII. yzyldan balayarak sz etseler de, onlarn kk eski devirlere kadar uzanyor ve genel Trk geleneinden besleniyor. Yoksa XVIII. yzyldan bu yana her ynl gelimi edebiyata sahip olamazlard. Kazak szl edebiyat temsilcilerini, jravlar ve aknlar eklindeki iki grupta ele alabiliriz. Baz edebi tarzlar her iki grup iin de ortak olsa da, ravlarn kendi vazifeleri vardr. Jraular elit tabakaya yakn, hkmdarn, ordu bann yannda mekan edinmiler, dolaysyla eserlerinin icadna da lkedeki nemli olaylar (eli gnderme, sulh ilan etme, sava durumu, iki ulus arasnda ilikiler) yansmtr. Aknlar halk kitlelerine daha yakn yerde bulunuyorlar. Onlar, dedelerinden akln derinden benimsemi, halk icadn ecerelerini iyi renmilerdir. Tolgau, Arnau, Nasihat gibi tarzlar da onlara yabanc deildir. Bunun yansra aknlar, kendi aralarnda iir tartmalar yapmlar, eskiden ya da kendilerinin yaad zamanda geen olaylar ve mehur kahramanlar hakknda epik eserler icat etmiler, halk icadnn metinlerini de okumulardr. Aslnda jraular st tabaka ile, aknlar ise alt tabaka ile zlemilerdir. Jraular genel, soyut, znel konular ele almsa, aknlar daha somut ve ak olgulara bavurmulardr. N. S. Smirnova aknlarn icat rnlerini incelerken yle demitir: Aknlar Doatan syleyen ya da olaylar iyi bilen, vakalara ahit olan kii. O belli olay ve ahslar hi yanlmadan deerlendirmeyi grev edinmitir. XVIII. yzyln aknlar al, Koto, Koblan, Cankisi isimleri halk kitleleri arasnda n kazanmtr. Dinleyicilerin beenisini kazanmak iin ok ynl faaliyette bulunmak art olmutur. E. smailov aknlk derecesine ykselebilmek iin drt basamaktan geilmesinin gerekli olduunu syler. 1. Dier aknlarn eserlerini ezbere bilmek; 2. Kendisinin doatan sylediini kantlamak; 3. iir mnakaasna katlma derecesine ulamak; 4. cat rnleri ile yetikinlik ana erimek.

1673

Kazakistan Rusyaya katldktan sonra toplumsal hayat ve Kazak halknn zihnindeki hzl deimeler, halk ve szl edebiyatn zelliinin deimesine yol ayor. artlarn deimesi aknlarn rnlerini de canlandryor. Onlar, eskiden bilinen epik ve lirik-epik eserlerin de yeni versiyonlarn retiyor, aa uygun yeni konular buluyorlar. Bu konularn ou, genlerin akbeti, ak, nikah, aile meselelerini ieriyor. Aknlarn icat rnlerindeki bu sreci inceleyen B. U. Azibayev monografisinde aktif hale gelen edebi slubu romantik destanlar olarak adlandryor. XVIII-XIX. yzyln sonunda Trk dnyasnn byk epik eserlerinin drt tr hakknda bahsetmitik, onlarn birisi romantik destandr. Ayrca kahraman, hayali kahraman ve maceral romantik ierikli destanlarn olduunu hatrlatalm. Bunlarn arasnda romantik destan zellikle gelimi ve Kazak destannn geliiminin son basaman oluturuyor. B. U. Aziabayeva gre, onlarn bir ksm yerel efsane konularna dayanarak hayali detaylar ieriyorsa (Caskelen, Bozamak, Bozyiit, Nazmbek Kle vs), dierleri XVIIIXIX. yzyllarda Kazak topraklarnda olan gerek olaylar ele alyor. Aknlar kendileri de sksk destan kahraman olmutur. Mesela, Seiz-Sere ve Sautbek aknlar, Makpal-Segiz ve Akbope-Sautbek destanlarnn kahramanlardrlar.44 Dier tarzdaki destanlar gibi romantik destanlarn, Kazak yazl edebiyatna etkisi olmutur. Kazak akn ve jraular genelde Dou szl edebiyatndan haberdar, slam dinini iyi bilen bilgin insanlar olmulardr. XX. yzyln ilk yarsnda bir grup akn: sa Bayzakov, Nukan Ahmetbekov ve Kain Aynabekov szl edebiyattan yazl edebiyata gemilerdir. Dier bir grup ise, eskiden kalan geleneklerden vazgememi (onlarn arasnda en nls Cambuldur). Kazakistanda gnmzde de aknlar msabakas (beyti) dzenlenmesi bu tr szl edebiyatn hala yaadn gsteriyor. Ortak yazgya sahip olan komu halklar Kazak ve Bakurtlarn szl edebiyatndaki ortak ynleri incelendiinde ilk nce aknlarn, jraularn ve sesenlerin faaliyet alanlarnn ve ele aldklar konularn birbirine benzemesi dikkat ekiyor. Edebi tarz, biimlerin ortak ynleri de grnyor, baz trler Kazak ve Bakurt edebiyatnda farkl adlandrlsa da, esas itibaryla ayn ey olduu biliniyor. Bakurt sesenleri sk sk Kazak bozkrn gezmi, jrau ve aknlarla iir msabakalarna girmitir. Yerense, Bayk, Karast, Akmollann sluplar buna bir rnektir. Bakurt iirindeki Akmolla iiri denilen on bire on bir45 lsn Kazak aknlarnn da kulland biliniyor. Bakurt seseni Karakas ile Kazaklarn Aksa Batr msabakasnda en kritik anlarda Bakurtun Kazaka leng lmnde, Kazakn Bakora kubayr stilinde seslendii46, onlarn birbirlerinin szl edebiyat kanunlar ve geleneklerine ne kadar sayg gsterdiine iyi bir rnektir. Tm bunlar, Trk boylarnn uzun gemie sahip szl edebiyatnn birbiriyle etkileim iinde olduunu ve Bakurt szl sanatnn gelimesini de etkilediini gstermektedir.

1674

1 2 3 4 5 6 7 8

storiya Vsemirnoy Literatur, 9 Cilt, C. V., Moskova, Nauka Yaynlar, 1988, s. 21. A.g.e., s. 56. A.g.e., s. 252. A.g.e., s. 248. A.g.e., s. 384-385. A.g.e., s. 252. A.g.e.. s. 251. Muhamedov, Durd, Turkmenskoe Narodnoye Tvorestvo, Trmenistan limler Akademisi,

Mahtumkulu Dil, Edebiyat Enstits Yaynlar, Akabat, 1978, s. 28-31 (Rusa) 9 10 11 A.g.e.., s. 186. A.g.e. s. 532. Bakurt Halk cat: Beyetter, Haz. Segitov M. Ve onkarov N., f, Bakurt Kitap

Yaynlar, 1978, 400 s. (Bakurta). 12 Malov S. E Pamyatniki drevneturkskoy pismennosti. M. L.: SSCB limler Akademisi

yaynlar, s. 63. 13 Malov S. E Pamyatniki drevneturkskoy pismennosti. M. L.: SSCB limler Akademisi

yaynlar, s. 12-13. 14 15 16 42. 17 18 19 A.g.e.., s. 71. samilov, E., Akn, Alma-Ata, Kazgosizdat Yaynlar, 1957, s. 248. (Rusa). Auezov, M. O., Kirgizskaya Narodnaya Geroieskaya Poema Manas, Kirgizskiy A.g.e.., s. 46-48. A.g.e.., s. 83. Uraksin Z. G. Divani lugat at-Trk Bakortostan ensiklopedisi. Ufa: BE yaynlar, 1996 s.

Geroieskiy Epos Manas, Moskova, SSCB limler Akademisi Yaynlar, 1961, s. 63-70. (Rusa) 1675

20 21 22

A.g.e., s. 293-295. A.g.e.., s. 280. Veselovskiy, A. N., storieskaya Poetika, Gorskiy . N. nin giri sz, Moalova, V. V. nin

aklamalar, Moskova, Vsaya kola Yaynlar, 1989, s. 257. (Rusa) 23 24 25 26 A.g.e., s. 318. A.g.e.., s. 316-317. A.g.e.., s. 319. Bakurt Ezebiyete Tarih, 6 Cilt, C. I., f, Bakurt Kitap Yaynlar, 1990, s. 37

(Bakurta). 27 Auezov, M., Msli Raznh Let, Alma-Ata, Kazakistan Devlet Edebiyat Yaynlar, 1959, s.

59-62 (Rusa). 28 (Rusa). 29 30 Kitab Dede Korkut ka-1300 yl, onkar dergisi, 2000, Say 5, s. 204. Klimovi, L. , Korifei Turkmenskoy Poezii, zbrannoe, Moskova, Hudojestvennaya storiya Vsemirnoy Literatur, 9 Cilt, C. II., Moskova, Nauka Yaynlar, 1985, s. 343

Literatura Yaynlar, 1983, s 568 (Trkmenceden Rusaya eviri) 31 32 33 34 (Rusa) 35 36 37 A.g.e., s. 33. Kitab Dede Korkut ka-1300 yl, onkar dergisi, 2000, Say 5, s. 325. Problem Realizma v Literature Sovetskogo Vostoka, Material Soveaniya 16-19 Ekim A.g.e., s. 570. A.g.e., s. 34. A.g.e., s. 573. Cirmundskiy, V. M. Tyurkskiy Geroieskiy Epos, Leningrad, Nauka Yaynlar, 1974, s. 3

1972 yl, Bak, Elm Yaynlar, 1974, s. 13 (Rusa). 38 Kniga Moego Deda Korkuta: Oguzskiy Geroieskiy Epos, ev. Bartold, Moskova, SSCB

limler Akademisi Yaynlar, 1962, s. 148 (Rusa). 1676

39 40 41

A.g.e., s. 484-485. A.g.e., s. 585. Kniga Moego Deda Korkuta: Oguzskiy Geroieskiy Epos, ev. Bartold, Moskova, SSCB

limler Akademisi Yaynlar, 1962, s. 485 (Rusa). 42 Lugavskoy, V. A. ve Vurgun Samed, Antologiya Azerbaydcanskoy Poezii, Moskova, GHL,

1939, s. 390 (Rusa). 43 44 Cmcme Soltan, Kazan, Kazan Devlet niversitesi Yaynlar, 1970, s. 11-26 (Tatarca). Burangulov, M., Sesen Amanat: Halk cat Hem catslar Turahnda, Tuy Yolalar,

Borongo Yrzar Hem Legendalar, Kobayrzar, f, Kitap Yaynlar, 1995, s. 18-19 (Bakurta). 45 46 storiya Vsemirnoy Literatur, 9 Cilt, C. II., Moskova, Nauka Yaynlar, 1985, s. 11 (Rusa). Azibayev, B. U., Kazahskiye Narodnye Romanieskiye Dastan, Alma-Ata, Glm, 1990, s.

47-50 (Rusa). Auezov, M., Msli Raznh Let, Alma-Ata, Kazakistan Devlet Edebiyat Yaynlar, 1959, 556 s. (Rusa) Auezov, M. O., Kirgizskaya Narodnaya Geroieskaya Poema Manas, Kirgizskiy Geroieskiy Epos Manas, Moskova, SSCB limler Akademisi Yaynlar, 1961, ss. 15-84. (Rusa) Azibayev, B. U., Kazahskiye Narodnye Romanieskiye Dastan, Alma-Ata, Glm, 1990, 140 s. (Rusa) Bakurt Ezebiyete Tarih, 6 Cilt, C. I., f, Bakurt Kitap Yaynlar, 1990, 608 s. (Bakurta) Bakurt Halk cat: Beyetter, Haz. Segitov M. Ve onkarov N., f, Bakurt Kitap Yaynlar, 1978, 400 s. (Bakurta) Burangulov, M., Sesen Amanat: Halk cat Hem catslar Turahnda, Tuy Yolalar, Borongo Yrzar Hem Legendalar, Kobayrzar, f, Kitap Yaynlar, 1995, 325 s. (Bakurta) Cirmundskiy, V. M. Tyurkskiy Geroieskiy Epos, Leningrad, Nauka Yaynlar, 1974, 728 s. (Rusa) Cmcme Soltan, Kazan, Kazan Devlet niversitesi Yaynlar, 1970, 58 s. (Tatarca) samilov, E., Akn, Alma-Ata, Kazgosizdat Yaynlar, 1957, 340s. (Rusa) storiya Vsemirnoy Literatur, 9 Cilt, C. I., Moskova, Nauka Yaynlar, 1983, 584 s. (Rusa) 1677

storiya Vsemirnoy Literatur, 9 Cilt, C. II., Moskova, Nauka Yaynlar, 1985, 672 s. (Rusa) storiya Vsemirnoy Literatur, 9 Cilt, C. III., Moskova, Nauka Yaynlar, 1985, 816 s. (Rusa) storiya Vsemirnoy Literatur, 9 Cilt, C. V., Moskova, Nauka Yaynlar, 1988, 784 s. Rusa) Kitab Dede Korkut ka-1300 yl, onkar dergisi, 2000, Say 5, ss. 30-37. Klimovi, L. , Korifei Turkmenskoy Poezii, zbrannoe, Moskova, Hudojestvennaya Literatura Yaynlar, 1983, 414 s. (Trkmenceden Rusaya eviri) Kniga Moego Deda Korkuta: Oguzskiy Geroieskiy Epos, ev. Bartold, Moskova, SSCB limler Akademisi Yaynlar, 1962, 300 s. (Rusa) Lugavskoy, V. A. ve Vurgun Samed, Antologiya Azerbaydcanskoy Poezii, Moskova, GHL, 1939, 428 s. (Rusa) Malov, S. E, Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti, Moskova-Leningrad, SSCB limler Akademisi Yaynlar. (Rusa) Muhamedov, Durd, Turkmenskoe Narodnoye Tvorestvo, Trmenistan limler Akademisi, Mahtumkulu Dil, Edebiyat Enstits Yaynlar, Akabat, 1978, 12 s. (Rusa) Problem Realizma v Literature Sovetskogo Vostoka, Material Soveaniya 16-19 Ekim 1972 yl, Bak, Elm Yaynlar, 1974, 248 s. (Rusa) Rodoslovnaya Turkmen: Soineniye Abu-l Gazi Hana Hivinskogo, Moskova-Leningrad, SSCB limler Akademisi Yaynlar, 1958, 190 s. (Rusa) Uraksin, Z. G., Divani Lgat it-Trk, Bakurtostan Ansiklopedisi, Ufa, Bakurtostan Ansiklopedisi Yaynlar, 1996, 257 s. Veselovskiy, A. N., storieskaya Poetika, Gorskiy . N. nin giri sz, Moalova, V. V. nin aklamalar, Moskova, Vsaya kola Yaynlar, 1989, 406 s. (Rusa)

1678

Gazneliler ve Seluklular Dneminde Edeb Gelenek / Yrd. Do. Dr. Sadk Armutlu [s.872-879]
nn niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye slamiyet sonras oluan ve zaman iinde klasikleen Trk iiri deerlendirilirken, daha ok yaz dili esas alnm, klasik Trk edebiyatnn Arap, zellikle de Fars edebiyatnn etkisinde olutuu ilere srlmtr. Bylece klasikleen Trk iirinin temelindeki iir anlay ve edeb gelenek gz ard edilmi, yeterince aratrlmam, buna karlk dil farkll ne karlmtr. Trklerin edeb etkinlikleri de ok kere Trk dili ile yazlm eser ve kaynaklardan elde edilen bilgiler dorultusunda deerlendirilmitir. slamiyet sonras oluan iirin tarihi geliimi Anadoluda klasikleen Trk iirinin gemiiyle ilikilidir. Bu sre ierisinde Gazneli ve Seluklu Devletlerinin rol byk olmutur. Bunlarn kltrel deerleri ve din anlaylar, hakimiyet alanlarnda yazlan iirlere yansyarak, dnemlerinin iir zelliini oluturmutur. Bu zellik X. yzyldan itibaren Horasan ve evresinde yazlan iirlerle birlikte, bir anlay ve gelenei de balatmtr. Bu edeb gelenein ne olduu bilinmeden, bunun Anadoludaki uzants olan iirin anlalmas ve deerlendirilmesinde yanl alglamalar ve farkl yorumlamalar yaplabilir. Hatta yaplmtr bile. Temeli, slam dininin ortaya koyduu prensipler olan ve eitli milletlerin oluturduu bir medeniyetin oluumu, VII. yzyldan itibaren gereklemeye balar. Farkl uluslarn kltrleri az ok ortak bir kimlie brnr. Din birlii zerine kurulan slam medeniyeti, bata Arap, Fars ve Trk air ve yazarlar olmak zere mterek oluturduklar konularn ilenmesinde, mefhum ve manzumlarn kullanlmasnda en byk etken olur. Bu ortak edebiyat, siyasi, sosyal ve gncel nedenlerden dolay Arap dili ile oluturuldu. Ayn duygu ve dnceler IX. yzyln balarndan itibaren de Horasan ve evresinde Fars diliyle ifade edildi. Yeni Fars iirinin en parlak dnemi Smnler Dnemidir. (874-1005) Samaniler, ran kkenli olmakla vnen bir slale idi. ran gelenek ve greneklerine byk ilgi duyan ve soylarn Keymerse ulatran hanedan yneticileri, bu iddialarn halka anlatabilmek ve rann eski adetlerini, kltrel deerlerini yeniden canlandrmak iin airlere ihtiya duymular, bu hususta onlar tevikte hibir eyi esirgememilerdir.1 Bylece iir, Smnler Dneminde resmen saraya girdi ve airler sarayn vazgeilmez unsuru sayldlar. Saman hkmdarlar da, Arap yneticilerin yolunu izleyerek, onlar gibi saraylarnda airlerden oluan bir zmrenin olumasn saladlar. Bu airler, Smnlerin resmi ideolojisi olan milli duygu ve kahramanlara ynelik iirler yazdlar.2 Smnlerin bu davranlar, slamiyet ncesi ran tarihine ynelmeler, bu konuda eserlerin yazlmasna sebep olur. Ebul-Meyyed Belh, Mesd-i Mervez, Dakk (. 978) gibi airler ilk rneklerini verirler. Nihayet Firdevs (. 1020-5), bu trn en mkemmel rneini vererek, hnmeyi yazar.3 1679

Abbas Halifesi Mansur Dneminden (754-775), Smn Devletinin yklna kadar geen uzun sre ierisinde Fars kltrn yayma dncesi, Firdevs ile doruk noktaya ular, hem de bu dncenin ortadan kalkma sreci balar. Zira, Samanlerden sonra, rklk hususunda gnllerinde bir heyecan uyanmayan, slam dinini koruyan ve Arapay bilim dili olarak seen Gazneliler (9631187) ve Seluklularn (1038-1194) tarih sahnesine kmasyla, Fars kltrn yaatma duygusu din ve siyas ortam iinde eriyerek kaybolur.4 Gazne ve Seluklularn Horasan ve Maverannehirde ortaya karak slam dnyasnda etkili olmaya balamalar ve Trk asrn bu blgelere tayarak, Trk varln hissettirmeleri neticesinde; slam dnyasnda Araplarn dier rklardan daha stn olduklarna inanmayan bir frkann ad olan ve ounu ranllarn oluturduu ubiye hareketi de sona ermitir.5 Gaznelilerin ortaya kp Smnlere son verip, devlet kurmalar, slam dnyasnda ran unsuruna kar giriilen mcadelede Trk unsurunun ilk zaferi olarak kendini gstermektedir.6 Gazneliler Dneminde (955-1187) airler, kendilerinden nceki airlerin eserlerine yanstm olduklar milli duygulardan, geleneklere olan ballklardan uzaklamaya balarlar. Dnem airlerinin ok aznn eserlerinde milli duygulardan, geleneklerden ve ran halknn adetlerinden bahseden iirlere rastlanr.7 Mitolojik ran kahramanlarnn kk drlmesi, Gazneliler Dnemi iir zellikleri arasnda yer alr. ran edebiyat kaynaklarnda bu durumu aka grebiliyoruz. Aadaki grler sadece bu kaynaklardan bazlarndan alnmtr. Hkmdar Mahmdun, mitolojik ran ah ve kahramanlarn vgsnn dile getirilmesinden holanmam olmas mmkndr. Zira onun ve olunun sarayndaki airlerin byk bir ksm iirlerinde destan ran byklerini aaladklarn ve onlar Mahmudun ordusundaki emirlerden daha kymetsiz saydklarn gryoruz.8 Ferruhnin iirlerinde milli duygularn zayfln gsteren rnekler oktur. O, eski ahlarla ilgili rivayetler iinde Mahmd iin bir benzer bulamaz. nk Mahmdun ismi btn ahlarn isimlerini ortadan kaldrmtr. hnmenin bundan byle hibir deeri ve kymeti yoktur. Sultan Mahmdun kapsna hizmet iin Keyhsrev gibi yz ah, Rstem gibi yz aslan toplanmtr. Mahmdun en kk hacibi Cem ve Kisr gibidir. Onun en deersiz klesi Gv ve Bjen gibidir.9 Ferruhnin tasvirlerinde Gazneliler Dnemi iirinin zelliklerinden bir saylan rann destan/kltrel deerlerini kmsemek, gzle grlr lde aktr.10 Acem hkmdarlarnn hnmelerine ve rivayetlerine, ran gelenek ve greneklerine saldr ve onlar hafife alma, alay etme Gazneliler Dneminde balad.11 Bu ifadeler sz edilen dnemde iirlerde Fars kltrnn egemen olmadn gsterir. Gazneliler Devri iirinde; Trk kltrnn izlerini, Trkmen boylarnn isimlerini, Trk gzellerden sz etme, Trklerin kahramanlklarn, Trk hanlarna, soylarna, Trk ehirlerine genel isimlendirmeyle Turan ve Trkistana yer verme, Trk hkmdarlarnn eski ran kahramanlaryla karlatrmalar ve 1680

bu sultanlarn h- Acem, h- rn, Hsrev-i rn, Melik-i rn gibi unvanlarla anlmalar vb. duygu ve dnceler yer bulmutur.12 Aadaki ifadeler rnek olarak bu duygulardan bazlarnn iire yansmasdr: in ve Mainden Ceyhunun kenarna kadar, Trk ve Tacik(ler)den, Trkmen, Ouz ve Hazar(lar)dan hepsi Anter gibi sava lek ve Toan gibi on, oniki emir geldi. (Onlarn) bedenleri sava alanlarnda yorulmu, yaratllar hamle yapmaya uygun hale gelmi ve gzleri uykusuzlua alm.13 Ferruh (. 1037) Karahanl hkmdarlarndan Kadir Hann vgsnde yazd bir beyitte yle der: Cihan var olduu srece mevki, makam, deer ve kymette Trkistan lkesi Kadir Han gibi (bir) han grmemitir. in ve Mainden, Rum ve Rusa kadar, (hatta) Saklaba kadar (olan yerler) Hann vilayetidir ve Hann buyruunun altndadr.14 X. yzylda slam dnyasnn snr blgelerine (ran ve Turan lkelerine) hakim olmak iin, ranllar ve Turanllar arasnda yaplan savalar Turan (Trk) hkmdarlarnn zaferiyle sonulanm, ran ve Turan lkesi, Trklerin ynetimine girmitir.15 Bundan dolay bu hkmdarlar rann yani Acemin hakimi, ah, meliki gibi sfatlarla anlmlardr. Minuihr (.1040), Gazneli Sultan Mesdu (1030-1040) verken, yukarda ad geen hakimiyet alanlarna iaret eder. Turan (lkesini) u oluna, ran (lkesini de) bu oluna verirsin. Douyu u kabileye, baty da u slaleye verirsin.16 Bundan dolay Unsur (.1039), Gazneli Mahmdu (998-1030) verken, onu h- Acem, Hodaygn- Acem=rann kudretli hkmdar, byk efendisi olarak grr ve yle hitap eder.17 Ayn ifadeleri Ferruh de dile getirmitir.18 Minihr de Gazneli Mesdu verken ona Acemin yce padiah diye seslenir. Btn kular, gl(ler) zerinde Acemin yce padiahnn canna ve mrne hayr duada bulunurlar.19 Gazneliler Dneminde ran tarihine ve mitolojisine ait kavramlar, Trk sultan ve devlet adamlaryla karlatrlarak, Trk hkmdarlarnn stnlkleri dile getirilmitir. Aadaki beyitler, bu duygular ifade etmek iin yazlmtr:

1681

Rstem, hnerleriyle nlendii vakitte sava (bir) oyundu ve dnya adamlar (da) gevek (basit) dnceliydi. Senin savatn u gnlerde eer Zln olu Rstem dirilse (yaasayd) senin Trklerinin okunu per (idi).20 Her hangi bir gn her nerede onun (Mahmdun) adalet ve merhameti anlsa, o gn Enirvn unutulanlardan olur.21 Onun (Mahmdun) en kk parma Htem ve Rstemden daha iyi olduundan dolay, Htem ve Rstemi anmam.22 Sultann bir seferde be zaferi vardr. Erder ve Nirevn (bunlardan hi) birini yapmamtr.23 Rstemin kemendi ancak onun zengisi olur. Feridunun grz de ancak onun demir ivisi ve mzradr.24 Mahmdnmenin tm iirlerini okusan, sanki hnmenin tamamn okumu (gibi) olursun.25 Sultan Mahmdun ordusunda Kisr ve Keykubd gibi yzlerce ah ve hsrev vardr. 26 En dk seviyedeki hacibin, Cem ve Kisr gibi; en kk klen (hizmetinin) Gv ve Bjen gibi.27 Bzrgmihrden byk yz vezir; sfendiyrdan byk yz komutan edinirsin.28 Gazne Dnemi iir zellikleri arasnda belirtilen mitolojik ran kahramanlarnn kk drlmesine verdiimiz yukardaki rnekler, bunlardan ibaret deildir. O dnem airlerin divanlar tarandnda, bu durumu yanstan binlerce beyit grmemiz mmkndr.29 Gazneliler Dneminde X. asrn sonlarnda ve XI. asrn balarnda yaam olan Unsur, Ferruh ve Minihrnin iirleri, alacak derecede Trk dnyasyla ilgilidir. Turan ve Trkistan ve yine yer ad olarak Trk defalarca anarlar. Kagar, Karluk, zgend, Balasagun, lek, Taraz (Talas), Huten gibi Trkistandaki ehirler ve blgeler de iirlerde esin kaynadr.30 Turan, Unsurnin Divannda iki yerde (s. 162, 218), Ferruhnin Divannda bir yerde (s. 256) ve Minihrnin Divannda da yerde (s. 40, 60, 87) geer Yer ad olarak Trkistan airin Divanlarnda ok geer: Unsur (s. 10, 140, 142, 150, 160, 212, 227, 243, 244), Ferruh (s. 21, 142, 174, 200, 251, 252, 257, 273, 279, 280, 291, 321, 343, 369), Minihri (s.58, 225). Trk kelimesi de Unsurde (s. 125, 140, 141, 173) ve Minihrde (s.199) Turan anlamnda kullanlmtr. Trkistan yresindeki Hala, iil, Krgz, Gafter, Yama, Taraz,Tamga, Huten, Kagar vb. ehirler Smn Dnemi airlerin iirlerinden sonra Gazne Devri airlerin iirlerinde de geer. Burada 1682

yaayan gzeller de airlere ilham kayna olur. nl air Rdek (.941) gnlnn Taraz gzellerine yneliini yle ifade etmitir: Yz, mihraba yneldi. Ne fayda gnl (de) Buhara ve Taraz (ehrinin) gzellerine.31 Ayn duygular Ferruh de yle dile getirir: O geceyi hatrla ki,Taraz gzellerinin parlakl (aydnl) beni ezan vaktine kadar elendirdi.32 Yine Ferruh, Yama ehri ve Karluk Trk gzelinden yle bahseder: Srekli olarak, mutluluk meclisinde parlak arab, bazen Karluk gzelinin, bazen de Yama (ehri) gzelinin elinden al.33 Rdek, hkmdar meclisini tasvir ederken ad geen yre gzellerini yle betimler: Dnya hkmdarlarnn ah, Horasan emiri bata ki tahta oturmu. Binlerce (gzel) Trk, ayakta saf balam, her biri iki haftalk parlak ay gibi Her birinin balarnda ta, dudaklar krmz arap gibi, salar ve kaklleri reyhan kokulu Meclisin sakisi de olaanst gzellerden bir gzel; Trk hatun ve hakann ocuudur Siyah gzl, peri yzl, boylar servi, zlfleri evgan gibi (olan) Trkn elinden Gzel kokulu araptan bir kadeh alnca, Secistan ahn anar.34 Yukarda geen blge ve ehirlerdeki Trk gzelleri, alml endamlar, hafife ekik ve manal gzleri, adetleri icab uzun salar ile, kendi lkelerinin gzellerinden farkl ve stn bir tip grnyle Arap airlerinden baka Fars airlerine de yeni bir gzellik ve sevgili imaj hazrlamlardr.35 Bu airlerin Trk gzellerine dair yazdklar iirde Trk kavramna bal bir sevgili ve gzel insan imaj doar. Ferruh bir kasidesinin nesibinde unlar syler: Ey Trk, eer Trkistanda senin gibi bir gzel varsa, orada her gn bir bayram ve bir bahar vardr. Senin o darack azn, mercandan bir yzk gibidir. Senin o incecik belin ketenden bir ip (ketenin bir ipi) gibidir. Senin ay gibi parlak yznde, suya doymu iki iek amtr: O iki gl gren her gnlde bir diken vardr.36

1683

Semantik seyri iinde zamanla Trk sz gzel insan ve sevgili ile e anlamda mecaz bir kavram haline gelmi, insandaki fizik gzelliini ifade eden bir l tekil etmitir. Mahbb ile mak ayn kavram iinde birleerek Trk ismi, etnik manasnn tesinde Fars dilinde sevgilisz yerine geen bir kelime olmutur.37 Bundan dolay Trklere ait bir ok ehirler Farsllarca sevgili (dilber) yata saylmtr. Trkistann Taraz, Yama, Gatfer, iil gibi ehir isimleri Fars edebiyatnda tpk Trk ismi gibi mecaz ekiller alarak gzellik kayna anlamnda kullanlmtr.38 Gazne Dnemi airleri bata Sultan Mahmd olmak zere ve devletin ileri gelenleri vmek iin syledikleri kasidelerine Ey Trk sesleniiyle balamlardr.39 Ey Trk! Yakp tekrar dnyada dirilse, Ysuf Peygamberden seni ayramaz.40 Ey Trk! Sana olacak kt gzden korkarm, srekli olarak Tanrm onu koru diye sylyorum.41 Burada gzden karlmamas gereken bir durum da, slam dnyasnda dini anlayn ekillenmesi ve bu yapnn olumasnda Gazne ve Seluklu hkmdarlarnn oynad rollerdir. airler, daha nce bahsettiimiz zelliklerin yannda, Trklerin hilafete ve slam dnyasna yaptklarn iirlerinde sk sk dile getirmilerdir. Bylece iki kltr iirlere yansmtr. Bilindii gibi Seluklulardan nce ilk Mslman Trk devletleri olan Karahanllar (lek Hanlar) ve Gazneliler, Snnlii benimsemi ve bu reti urunda, mcadele etmilerdir. Smnlerin Snn Mslmanlarla olan yakn ilikileri Trkler arasnda Snnliin yaylmasn da salam ve bu zellik Trk unsuruna, slam dnyasnda artan bir itibar kazandrmtr.42 Gaznelilerin egemen olmasyla, Trk kltrnn ykseldiini ve airlerin bu duygular nasl dile getirdiini, yukarda belirtmitik. imdi de, Trklerin tadklar dini duygu ve dnce, Snn retiyi gzetmeleri,43 halifeye duyulan sayg, slam adna yaplan sava ve fetihler, adalet duygular vb. dncelerin yani sahip olduklar kltrn manevi boyutlarnn iire tanmasn grelim. Gaznelilerden Sultan Mahmdun Snnlii yaymay siyaset haline getirmesi btn kaynaklarda zikredilmitir. O, Hindistana yapt seferler neticesinde slam dinine Hindistan yolunu am btn gcyle Hindistanda Snnlii yaymaya almtr.44 Ferruh, bu duygular ifade ederken, skenderin seferleriyle Mahmdun seferlerini karlatrr ve skenderin adnn unutulduunu, seferlerinin de Mahmdun seferleri yannda hafif kaldn belirtir. skenderin sz efsane oldu (eskidi). Artk yeni sz(ler) getir (syle) zira yenide tatllk vardr. 1684

Eski efsane ve yalan dolu serven ii yaramaz. Git yalandan eziyet ekme (yalanla urama). Gece ve gndz put ve put evini puta tapanlarn bana nasl ykaym (dncesinden) baka dilei olmayan bir ah. Eer onun serveninden iki hikye okursan, skenderin yaptklarn hatrlar (ve) glersin. (Putperest) halk ldrd, put haneleri yakp ykt. Hatta Darn ve Tanser put haneleri (bile). Put (lar) krdnda oradaki mal ve altnlar (da) ald. Kendi eliyle put evini atee verdi (yakt).45 Sultan Mahmd, adalar arasnda gpta ile karlanacak put kran lakabn elde etmi ve Mslman olmayanlara kar giriilen savalara katlm ve gazi unvann ilk olarak alanlardan biri olmutur. O, Snn Abbas halifesini tahakkmleri altnda tutan Buveyhilerin (932-1062) elinden Rey, Hemedan, Isfahan gibi ran lkesi iinde kalan Irak blgesini alarak, halifeyi i olan Buveyhlerden kurtarmtr. Bunun neticesi de Abbas Halifesi el-Kadir (991-1031) kendisine hkmdarlk yetkisi tanm ve bir mddet sonra da ayn halife Mahmda Yemnud-Devle=Devletin sa eli bir sre sonra da Yemnul-Mille unvann vermitir.46 Aadaki ifadelerin ilkinde Unsur, ikinci de de Ferruh ad geen unvanla Sultan Mahmda seslenmilerdir. Gnlerin kendisiyle mbarek olduu Yemin-i Devlet!, imann kendisi ile parlak olduu Emin-i Millet!47 Dedi: Bu hr hkmdarn adna ne diyeyim? Dedim. Yemin-i Devlet (devletin sa eli) ve dini koruyan Mahmd48 Sultan Mahmdun yukarda bir ksm bahsedilen zellikleri, Gazneliler Devri iirinin zellikleri sayldndan, devrin airleri tarafndan yazlan iirlerde belirtilmitir. Aadaki duygular bunlardan yalnz birkadr: Dinin ordusu Allahn ordusudur. Resul (Peygamber) Muhammedden sonra onun ordusuna sen komutansn.49 Senin dmann Allahn da dinin de dmandr. Allahn ordusunu kendi dmannn zerine gnder. Ey Acem ah, (ey Mahmdun) muhalifi kfre dmekten kork! Ona muhalif olmay, Allaha muhalif olmak bil.50 Daima hutbelerde hamd, mektuplarda unvan bulunduu srece daima topramzda slam, aramzda Kuran olduu srece. 1685

Cihana sen sahip ol, cihan sen koru fethi sen yap (gerekletir). Zaferi sen elde et, lkeleri sen al, mutluluu (da) sen sr.51 air Muizzi (.1124), Gazneli Behrm ah (1117-1157) verken, Sultan Mahmdun adaletini ve put kran lakabnn verilmesine neden olan Hindistan put hanelerini nasl yktn, aadaki beyitte u ekilde dile getirir: Onun adeti, atasnn atas (olan) Mahmdun adetidir: putperestleri ldrmek, put haneleri ykmak (harap etmek).52 Enver (.1168) de aadaki ifade de buna benzer duygular, Sultan Sencer (1117-1157) Devri nib-i vezirlerinden Ziyeddin Mevddu verken, ifade eder: Senin adalet(li) elin, zamann bidats zerinde, Somnat put haneleri zerindeki Mahmdun eli (gibi) dir.53 Ayrca Sultan Mahmdun iirlere yansyan Hacca gitme arzusu, Badad ele geirmemesinin, mminlerin Emiri Halifenin makamnn gzetilmesi olarak kaydedilmesi, Karmatler ve Hariclere kar yapt mcadelelerin anlatlmas, devlet adamlarnn Snnlii ve Snnleri gzetmesi, bu dnemlerdeki din ve kltrel yapnn Fars kltryle ne kadar farkllk tadnn grlmesi bakmndan nemlidir.54 Ayrca, XI. ve XII. yzyllarda Bat Trkistanda Karahanllar Dnemindeki slam hukukularnn byk bir ksm (%99u) Snn retinin Hanef fkh mektebini setikleri de bilinmektedir.55 Grld gibi Gaznelilerle aynilik gsteren ikinci ve nemli zellik, Snn ve Hanef izgide bir dindarlk anlayna sahip olmaktr.56 Bu durum ran kaynaklarnda yle ifade edilmektedir: Mahmd, Trklerin mezhebi olan Hanef mezhebine balyd.57 Sultan Mahmd, ilie karyd ve Snn olmayanlara, zellikle Rfiz ve Karmatlere olumsuz bakyor, bunlar ilerle bir sayyordu.58 Mahmd Ear Hanef mezhebinden olup, geleneklerine bal biriydi59 ran edebiyat tenkitilerinin bildirdii, Gaznelilerin dini anlay ve bak tarzlar, bu devredeki airlerin iirlerinde ok grlen bir zelliktir. Kedken, Ferruhnin iirlerini deerlendirirken, bu bak tarznn doruluunu ortaya koymutur. O yle der: Ferruhnin iirlerinde din duygu ve dnceler son derece aktr. Bu, an zelliidir. Onun iirinde slam ve slam akdeden kaynaklanan tasvirler oka grlr.60 Kedken, ayrca Unsur ve Minihrinin iirlerini deerlendirirken, Ferruh iin syledii ifadeleri, ad geen iki airin iirleri iin de sylemitir.61 Bylece Gazneliler Dneminde yaam olan airlerin divanlar incelendiinde Trk kltr ve dnyasnn izleri ve bunlarla ilgili dnceler ortaya konulduunda, Gaznelilerle birlikte Fars kltr

1686

hareketinin ortadan kaldrlp, yerine Trk kltrnn ikme edildiini veya en azndan byle bir hareketin baladn daha iyi grebiliriz. Aadaki ifadeler, bu dnceye tercman olduu gibi, slamiyet sonras oluan edebi gelenek ve anlay ierisinde Trk varlnn geldii noktay gstermesi bakmndan pek ok beyit ierisinde dile getirilenlerden seilmi yalnz bir rnektir: Senin ismin btn ahlarn isim(lerini) sildi sprd. ahnmenin bundan sonra hi (bir) kymeti yoktur.62 Makme trn icat eden Bedizzemn Hemedan (.1007) de, Sultan Mahmdun vgsn yapt bir kasidesinde, Gazneli Sultan Mahmd ile Smnoullar arasnda geen mcadele ve Sultann kazand baary dile getirirken, aslnda Fars kltrnn snd ve Trk kltr yldznn parladn vurgular. Bu duygular aada grmemiz mmkndr: Allah dilediinin imann yceltir. Hkmdarlkta Ferdn mu? Yoksa skender mi? Veya daha (da) eskiye gidersek Sleymnm geri getirdi? (Sultan) Mahmdun gnei Smnoullarnn yldzlar zerine mi dodu? Behrmoullar Hakann olunun bir klesi mi oldu? Senin gzlerin sultan, eytann omuzlarnda m grd? Hindistann ortasndan Crcn blgesine, Sindden Horasann en cra kesine kadar uzanan blgelerin hakimi kim?.63 Gazne saraynda ve edeb evrelerde ilgi gren ve baka airler tarafndan da rnek alnan din ve kltrel tercihler; Gaznelilerle birlikte balayan ve destekleriyle gelien yeni edeb anlay ve gelenek, Seluklulara da intikal etmitir. Gazne Devri iirinde olduu gibi Seluklu Devri iirinde de Trklerle ilgili eitli duygu dnceler, onlarn soylar, asaletleri, mitolojik ran hkmdar ve kahramanlaryla karlatrma, onlar hafife alma, tadklar din duygu ve dnce ile gsterdikleri samimiyet yannda, hilafeti ve ayn zamanda hilafetin temsil ettii Snnlii korumalar vb. yer almtr. Muizz (.1126) Seluklu Hkmdar Melikaha (1073-1092) sunduu kasidesinde Trkler hakknda unlar syler: Benim iin doruland ki cihann yaratcs, Trkistan gzel ve olgun (bir biimde) yaratt. Btn gzellik(ler) Trklerden haber veriyor. Tm olgunluk(lar) Trklerden rnek veriyor. Trklerin balarndaki klah (kalpak), ellerindeki kl, ko burcundaki gne ve yenge burcundaki Jpiter (yldz) gibidir. Ocak ve Temmuz (scak ve souk) bu savalara etki etmez. Turan ordusu meleklerdir.

1687

Muhabbet ve hizmette Trklere gnl vermek gerekiyor. Zira Tanr, cihan lkesini (mlkn) Trklere vermitir.64 Yine Muizz, yazm olduu iirlerinde Seluklu hkmdar, vezir, ehzade ve devletin ileri gelenlerini verken, Trklerin soy ve nesepe stn olduklarn sylemitir. Bu beyitlerin okluu dikkat ekicidir. Aadaki ifadeler bunlara rnektir: Senin soyundan daha asil kimsenin soyu yoktur. Kimsenin senin nesebinden daha yce nesebi yoktur.65 O eref ve asalette Efrsyb suretli ve Alp Arslan cevherli olan hkmdardr.66 Enver de ayn duygular dile getirmitir: Efrsyb soyu senin (bulunduun) makamdan dolay Ademe takdir etmek iin eref ve makam ulatrd.67 Adaletiyle Turan (lkesi) batan baa mamur olduuna gre, ran (lkesinin) btnyle harap (viran) olmasn nasl uygun bulur.68 ran tarihine ve mitolojisine ait kavramlar, Trk sultan ve devlet adamlaryla karlatrlarak, Trk hkmdarlarnn stnlkleri dile getirilmitir. Aadaki ifadeler, bu duygular belirtmek iin yazlmtr. Ona hnerde Cem ve Kvs gibi demem. Ordusunda Cem ve Kvs gibi bin(lerce) kii vardr.69 Senin zaferlerinin tarihi doru ve hakikattir. ehnmenin efsanesi ise muhal ve uydurmadr.70 Ey cmertlikte rnek olan, ey makamda destan olan! Allahn huzurunda senin adaletinin yannda Nrevnn ismi anlmaz, skender zikredilemez.71 Turul Beyin Badata girii (1055), elde edilen zaferler ve hallara kar verilen etin savalar, airler tarafndan ilenerek edebiyata yansmtr. Halep airi olarak bilinen bn Hayyus (. 1080) Divannda yer alan Trklerle ilgili iirlerde; Trkleri, hilafete yaptklar yardmlarndan ve din kahramanlklarndan dolay, an ve erefin zirvesinde bir millet olarak nitelendirmitir.72 Feryad Harem isimli bir air, Sultan Alp Arslan (1064-1072) hakknda yazd bir methiyede, onun fetihlerini, Malazgirtte Bizans ordusunu bozguna uratmas ve Romen Diyojeni tutsak aln, Seluklularn slam dnyasna yapt hizmetleri, dile getirir. Aadaki ifadeler, bu methiyeye aittir:

1688

Yeryznde ne kadar hkmdar saylrsa saylsn! Sizin iin an, eref ve gururu omuzlarnda tayan tek bir kii vardr. Onu kskananlar, biraz ar olun! te onun kllar ve ite sava gnnde gsterdii kahramanlklar.73 Muizzi de Melikah iin yazd bir kaside de ona kar duygularn yle dile getirir: O, din ve inancndan dolay Peygamberin ruhunun honut olduu bir ahtr.74 nl air Enver de Melikah iin u duygulara yer verir: Sen Acem meliklerinin koruyucusu, senin koruyucun Allah. Sen hak sahibinin yardmcs, senin yardmcn Allah.75 nc Abbasi asrnn (945-1055) nl airlerinden Ebiverd de Sultan Melikah yazd kaside de vm; slam dinine yapt hizmetleri, Batn fikirlere kar, Snnlii koruyan hareketlerinden vgyle sz etmitir.76 air Gazzde Sultan Senceri, slam dinini koruyup kollayan ve halkn sna olarak nitelendirerek Seluklular hakknda unlar syler: Seluk oullarnn, karlatklar engeller ok ve her ne kadar bu engeller, onlar engellemi olsa bile, ycelikleri gizli deildir (aikrdr).77 Muizz, Sultan Sencerin slam dinine yapt hizmetlerden bahsederken yle der: Onun dindarl ile Peygamberin ruhu ad olmutur. Adem ve Havva, onun olu oluuyla vnldr. Ey ah! Ey Melik! Btn ufuklara sen sahipsin (ele geirmisin). Dinin gz, senin fetih ve zaferinle gren oldu.78 Yukardaki ifadeler bize Gazne Dnemi iir anlaynn Seluklu Dnemine de yansdn ve iir zellii olma halini koruduunu gsterir. Dier bir syleyile, Maverannehirden kan ve btn slam dnyasna etkili olmaya balayan Trk varl, edeb zevk ve anlayn tesinde yeni bir gelenek olarak iire damgasn vurmutur. Bu durum ran edebiyat tarihilerinin de dikkatini ekmitir. ubiye hareketinin ilk Mslman Trk devletlerinden olan Gazneli ve Seluklularn ortaya kyla btnyle ortadan kalkt belirtilirken,79 Seluklular Dneminde eski rana ait eserlerin ihya edilmesine ilgi gsterilmedii de vurgulanmtr.80 Ayrca Ferruh, Unsur gibi byk airlerin iirlerinde yer alan ran hkmdar ile zikredilmitir.81 mitolojik kahramanlarn kmsemenin Seluklular Devrinde oald da

1689

ran edebiyat zerinde aratrmalar yapan bir edebiyat tenkitisinin Seluklu saray airi Muizz hakknda syledikleri manidardr: O ran destanlarnn sembol olan Firdevsyi yermek ve knamakla kalmyor; Rstem ve sfendiyar gibi kahramanlarn yannda, milli sembol ve deerleri, vgsn yapt Trk kkenli emirin aya altnda hakir ve zelil klmaktadr.82 Grld gibi Trkler slam toplumuna girdii andan itibaren, bir unsur olarak toplumsal etkinliklerini artrmlardr. Gaznelilerle balayan bu etkinlik Seluklularla doruk noktaya ulam; din, siyas, edeb ve kltrel adan alara damga vurmu, toplum olarak niteliklerini ve kltrlerini iirlere yanstmlardr. nl bir edebiyat tarihisi, bunu ak bir ekilde dile getirmitir: Devlet olmalaryla birlikte, slam medeniyetinde, zellikle de randa byk bir deiim gerekletiren en byk Trk devleti, Seluklular olmutur.83 Seluklular Dnemi (1038-1194), iirde bir deiim dnemidir. iirde slup farkll olumu, dnce ve hayal arlk kazanmaya balam, maddi hisler ve d dnyaya ynelik gzlemler yerini manevi hislere ve i dnya zevklerine brakr olmutur. iirde ok ak bir ekilde din, ahlak ve tasavvuf diye nitelendirilen bir bak ve alglay, dier bir ifadeyle din hissiyat ne kmtr.84 Din hissiyatn bu dnemde de iirde hakim renk haline gelmeye balamasnda Seluklularn etkin yeri, daima gz nnde bulundurulmaldr. Daha nce Arapa iirde ve ksmen Farsa iirde bazen ok lsz olan maddi zevkleri terennm etme alkanlnn azalmasnda, slam dnyasna egemen olan bata Trk asll Snn ve ounlukla Hanef unsurlarn varl nemlidir. Daha Gazneliler Dneminde saray airleri Sultan Mahmdu ve oullarn verken din ve adalet adna mcadeleden sz etmekteydiler. iirde konu asndan yaayan bu deiiklik, sonraki asrlarda btn airler iin belirli bir hviyet oluturmutur. airler, bir iir dnyas ierisinde bir araya gelmi ve iir genel olarak kuatc bir renge brnmtr.85 Seluklulardan sonra Horasan ve Maverannehirin Moollar tarafndan istila edilmesi, ad geen kltr havzalarnda Farsa iirin duraklamasna neden olur. Bylece bu blgelerde Fars edebiyat eski gcn kaybeder. Mool emirler ve hkmdarlar Farsaya aina olmadklarndan Farsa yazan airlere ilgi gstermezler. Bu dnemde balayan gerileme ve k Timurlular Devrinde (1370-1507) de devam eder. Byk airlerin yava yava ortadan kaybolmasyla yeni ve byk ahsiyetler yetitirmeyen Fars edebiyat, XV. yzyln sonuna geldiimizde Abdurrahmn Cam ile (. 1492) son bulan edeb anlay, Osmanlnn egemen olduu sahalara geer. XVI. yzyln balarnda ran ele geiren Safev hkmdarlar kendi saraylarnda vg iirleri yazan airleri barndrmayarak, airleri ilik retisini ieren din iirler sylemeye davet ettiklerinden, iir itibar ve deer kazanmaz. Pek ok ranl air, randan ayrlarak Hindistanda hkm sren Trk sultan ve emirlerin saraylarna giderek, edebi almalara orada devam ederler.86 1690

XVI. yzylda randa genel anlamyla iir itibar grmezken, Osmanl topraklarnda (Anadoluda) durum farklyd; iir klasikleiyor, byk airler yetiiyor, airlerin deeri artyor, edeb evrelerde iir sohbet ve meclisleri dzenleniyor, sanat ve edebiyat byk ilerleme gsteriyordu. Osmanl sahasna (Anadoluya) yerleip byk gelime kaydeden ve klasikleerek XIX. asra kadar devam eden klasik Trk iirinin arkasnda, Gazneli ve Seluklular Dneminde oluturulan edeb gelenek ve anlayn bulunduu yadsnmaz bir gerektir. 1 s. 135. 2 3 4 5 1271. 6 7 8 9 Hitti, Philip K., slam Tarihi (Ter: Salih Tu), c. II, st. 1980, s. 732. Yldrm, Nimet, Gazneliler Dnemi ran Edebiyat, Erzurum 2000, s. 27. Minov, Mcteb, Nakd-i Hl, Tah. 1367 h., s. 131. Ysuf, Gulamhuseyn, Ferruh-yi Sistn Bahs der erh-i Ahvl ve Rzgr ve ir-i , Tah. Kll, Mustafa, Arap Edebiyatnda ubiyye, st. 1992, s. 212 vd. Saf, Zebihullah, Genc-i Suhen, c. I, Tah. 1371 h., s. 37-38. Bahr, Melikuar Muhammed-i Tak, Sebkins, c. I., Tah. 1349 h., s. 150 vd. Bahr, Melikuar Muhammed-i Tk, Sebkins, c. I, 150-152; Saf, Trh-i Edebiyat Mahcb, Muhammed, Sebk-i Horasan, Tah. 1345 h., s. 15; Ysuf, Gulamhuseyn,

eme-yi Ren, Tah. 1367 h., s. 18; Mutemen, Zeynelbidin, Tahavvul-i ir-i Fars, Tah. 1371 h,

der rn, c. II, Tah. 1371 h, s. 10; Hm Celleddin, ubiyye Mihr Dergisi, Yl II, Tah. 1314 h; s.

1373 h, s. 403 vd. 10 11 12 Kedken, Muhammed Rz ef, Suver-i Hayl der ir-i Fars, Tah. 1366 h., s. 494. ems, Srs, Sebkins-yi ir, Tah. 1374 h., s. 98. Karaismailolu, Adnan, Osmanl Dnemi Trk iirinin ran Edebiyat ile Mnasebeti

zerine Dnceler, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, sy. 17, Erzurum 2001, s. 86 vd. 13 14 Dvn- std Unsur-yi Belh, (Ne. Yahya Karb), Tah. 1341 h., s. 112. Dvn- Hakm Ferruh-yi Sistn (Ne. Muhammed-i Debrsiyk), Tah. 1335 h., s. 251.

1691

15

The Cambridge History of ran, (Ne. R. N. Frye), c. IV, Cambridge 1975, s. 161;

Abdullah, Raz, Trh-i Kmil-i ran, Tah. 1372 h., s. 178; Spuler, Bertold, Trh-i ran der Kurn- Nuhustn-i slm (ev. Cevd-i Feltr) c. I, Tah. 1369 h., s. 158. 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 Dvn- Minihr-yi Damgn, (Ne. Muhammed-i Debirsiyk), Tah. 1375 h., s. 40. Dvn- Ustd Unsur-yi Belh, s. 17, 29, 84, 117, 123, 141, 180, 190, 193, 195, 199. Dvn- Hakm Ferruh-yi Sistn, s. 5, 10, 14, 35, 139, 141, 154, 173, 204, 230 v. s. Dvn- Minihr-yi Damgn, s. 70. Dvn- Hakm Ferruh-yi Sistn, s. 214. Dvan- Hakm Ferruh-yi Sistn, s. 277. Dvn- Ustd Unsur-yi Belh, s. 133. Dvn- Ustd Unsur-yi Belh, s. 156. Dvn- Minihr-yi Damgn, s. 58. Dvn- Hakm Ferruh-yi Sistn, s. 65. Dvn- Hakm Ferruh-yi Sistn, s. 47. Dvn- Hakm Ferruh-yi Sistn, s. 271. Dvn- Minihr-yi Damgn, s. 40. Karaismailolu, Adnan, Klasik Dnem Trk iiri ncelemeleri, Ank. 2001, s. 35-39; Kartal,

Ahmet, Farsada Trke Kelimeler ve Fars Edebiyatnda Trk Kavram le lgili Unsurlar, Bilig, sy. 11 Gz 99, Ank. 1999. s. 31-45. 30 31 32 33 34 35 Karaismailolu, Adnan, Klasik Dnem Trk iiri ncelemeleri, s. 39. Debrsiyk, Muhammed, Phengn- ir-i Fars, Tah. 1370 h, s. 54. Dvn- Hakm Ferruh-yi Sistn, s. 199. Dvn- Hakm Ferruh-yi Sistn, s. 199. Dvn- Rdek-i Semerkand, (Ne. Sid-i Nefs, N. Braginsky), Tah. 1373 h. ., s. 100. DA, Divan Edebiyat mad., c. IX, st. 1994, s. 417.

1692

36 37

Dvn- Hakm Ferruh-yi Sistn, s. 21. ems, Srs, Seyr-i Gazel der ir-i Fars, Tah. 1370 h., s. 43; Veznpr, Ndir, Medh

D- Neng ber Sm-y Edeb-i Fars, Tah. 1370 h., s. 73; Kedken, Muhammed Rz ef, Suver-i Hayl der ir-i Fars, s. 312; DA, Divan Edebiyatmad., c. IX, s. 418. 38 Danimend, smail Hamdi, Trklerle Hind-Avrupallarn Mene Birlii, st. 1935, s. 302.

Farsada Trk kelimesinin geldii manalar iin bkz.: Ali Ekber Dihhud, Lugatnmeyi Dihhuda, c. IX, Tah. 1373 h. ., s. 596-599; Seyyid Cafer-i Seccd, Ferheng-i lugat u Istlahat u Tabirat- rfani, Tah. 1362 h. ., s. 234-236; Rahm-i Afifi, Ferhengnme-yi iri, c. I, Tah. 1372 h. ., s. 462-467; Ziya kun, Gencine-yi Gftr, c. I, st. 1996, s. 579. 39 Karaismailolu, Adnan, Klasik Dnem Trk iiri ncelemeleri, s. 40; Kartal, Ahmet,

Farsada Trke Kelimeler ve Fars Edebiyatnda Trk Kavram le lgili Unsurlar, s. 38. 40 41 42 43 Dvn- std Unsur-yi Belh, s. 185. Dvn- Hakm Ferruh-yi Sistn, s. 170. The Cambridge History of slam (Ne. W. B. Fisher), c. I, Cambridge 1968, s. 155. Trklerin Snn dnceyi tanma ve benimsemeleri, slamiyetin zellikle Trk boylar

arasnda yaylmasn bir devlet politikas haline getiren Smnlerle gerekleir. Smnler Snn ve Hanef idiler. Zira slam dini, Asya ve bozkrlarda yaayan gebe Trklere hem Snn hem de Hanef olarak geliyordu. (Zekeriya Kitap, Trk Boylar Arasnda slam Hidayet Frtnas/Moollar Arasnda slamiyet, Konya 2000 s. 173, 192). 44 Behrm, Ekrem, Trh-i rn ez Zuhr- slm ta Sukt- Badad, Tah. 1350 h., s. 676,

678, 680; Atiyn, Abbs kbl, Trh-i Mool ve Evyil-i Eyym- Timr, Tah. 1376 h, s. 260-261; Mekr, Muhammed Cevad, Trh-i ranzemin, Tah. 1368 h., s. 184-189; Bayur, Hikmet, Hindistan Tarihi, c. I, Ank. 1987, s. 140-149; Meril, Erdoan, Mslman Trk Devletleri Tarihi, Ank. 1993, s. 36. 45 46 Dvn- Hakm Ferruh-yi Sistn, s. 66. Ahmed, Hace Nizmeddin, Tabakt- Ekberi. Kalkuta 1927, s. 8; Mustavfi, Hamdullah

Trh-i Gzde (Ne. Abdulhseyn-i Nevai), Tah. 1364 h. s. 391. 47 48 49 Dvn- Ustd Unsur-yi Belh, s. 191. Dvan- Hakm Ferruh-yi Sistn, s. 343. Dvan- Hakm Ferruh-yi Sistn, s. 65.

1693

50 51 52 53 54

Dvn- Ustd Unsur-yi Belh, s. 138. Dvn- Hakm Ferruh-yi Sistn, s. 252. Klliyt- Dvn- Muizz, (Ne. Nsir-i Hr), Tah. 1362 h., s. 66. Divan- Enver (Ne. Muhammed Tk Mderris-i Razav), Tah. 1372 h., s. 136. Karaismailolu, Adnan, Osmanl Dnemi Trk iirinin ran Edebiyat ile Mnasebeti

zerine Dnceler, s. 7. 55 Kavak, Yusuf Ziya, XI. ve XII. Asrda Karahanllar Devrinde Maverannehir slam

Hukukular, Ank. 1976, s. 15; Cahen, Claude, Balangtan Osmanl Devletinin Kuruluuna Kadar slamiyet I, st. 2000, s. 223. 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 Karaismailolu, Adnan, Klasik Dnem Trk iiri ncelemeleri, s. 70. Zerrnkb, Abdulhseyn, Seyr der ir-i Fars, Tah. 1367h, s. 15. Minov, Mcteb, Nakd-i Hl, s. 130. Nefs, Sad, Trh-i Nazm u Nesr der rn, c. I, Tah. 1363 h., s. 33. Kedken, Muhammed Rz ef, Suver-i Hayl der ir-i Fars, s. 492. Kedken, Muhammed Rz ef, Suver-i Hayl der ir-i Fars, s. 516-534. Dvn- Hakm Ferruh-yi Sistn, s. 80. Dayf, evk Asrud-Duvel vel-mrt, Kahire 1970, s. 577. Klliyt- Dvn- Muizz, s. 494. Klliyt- Dvn- Muizz, s. 88. Klliyt- Dvn- Muizz, s. 213. Dvn- Enver, s. 410. Dvn- Enver, s. 201. Klliyt- Dvn- Muizz, s. 114. Klliyat- Dvn- Muizz. s. 226. Dvn- Enver, s. 198. 1694

72

Bakrc, Selami, IV. Abbasi Asrnda Edeb evre, Atatrk niversitesi, SBE. (Baslmam

doktora tezi), Erzurum 1997 s. 99-100; Yaltkaya erafettin, Trklere Dair Arapa iirler, Trkiyat Mecmuas, c. V, 1935, st. 1936, s. 308 vd. 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 Dayf, evk, Asrud-Duvel vel-mart, s. 578. Klliyt- Dvn- Muizz, s. 265. Dvn- Enver, s. 405. Dvn el-Ebverd, (Ne. mer el-Esad), c. I, Beyrut 1407/1987, s. 103, 233, c. II, s. 132. Barud, Mahmd Sam Paa, Muhtrtul-Barud c. II, Mekke 1404/1984, s. 208-209. Klliyat- Dvn- Muizz, s. 20. Bahr, Melikuar Muhammed-i Tak, Sebkins, c. I, s. 150vd. Bahr, Melikuar Muhammed-i Tak, Sebkins, c. I, s. 69. ems, Srs, Sebkins-yi ir, s. 98. Kedken, Muhammed Rz ef, Suver-i Hayl der ir-i Fars, s. 637 vd. Saf, Zebhullah, Trh-i Edebiyat der rn, c. II, s. 10. Ferruh, mer, Trhul-Edebil-Arab, c. III, Beyrut 1981, s. 149. Karaismailolu, Adnan, Klasik Dnem Trk iiri ncelemeleri, s. 14 vd. Karaismailolu, Adnan, Klasik Trk Edebiyatnn ran Edebiyat ile Mnasebeti, Dergh,

sy. 110, Nisan 1999, s. 16. Abdullah, Raz, Trh-i Kmil-i ran, Tahran 1372;. Afifi, Rahm, Ferhengname-yi iri, c. I, Tahran 1372 h. . Ahmed, Hace Nizmddin, Tabakt- Ekber, Kalkuta 1927. Atiyn, Abbs, kbl, Trh-i Mool ve Evyil-i Eyym- Timr, Tahran 1376 h. Bahr, Melikuar Muhammed-i Tak, Sebkins, c. I., Tahran 1349 h. Bakrc, Selami, IV. Abbas Asrnda Edeb evre, Atatrk niversitesi, SBE.(Baslmam doktora tezi), Erzurum 1997.

1695

Barud, Mahmd Sam Paa, Muhtrtul-Barud c. II, Mekke 1404/1984. Behrm, Ekrem, Trh-i rn ez Zuhr- slm ta Sukt- Badad, Tahran 1350 h. Cahen, Claude, Balangtan Osmanl Devletinin Kuruluuna Kadar slamiyet I, stanbul 2000. Danimend, smail Ham, Trklerle Hind-Avrupallarn Mene Birlii, st. 1935. Dayf, evki Asrud-Duvel vel-mrt, Kahire 1970. Debrsiyk, Muhammed, Phengn- ir-i Fars, Tahran 1370 h. Dihhud, Ali Ekber, Lugatnme-yi Dihhud, c. IX, Tahran 1373 h. Dvn el-Ebverd, (Ne. mer El-Esad), c. I-II, Beyrut 1407/1987. Dvn- Enveri (Ne. Muhammed Tak Mderris-i Razav), Tahran 1372 h. Dvn- std Unsur-yi Belh, (Ne. Yahya Karb), Tahran 1341 h. Dvn- Hakm Ferruh-yi Sistn (Ne. Muhammed-i Debrsiyk), Tahran 1335 h. Dvn- Minihr-yi Damgn, (Ne. Muhammed-i Debrsiyk), Tahran 1375 h. Dvn- Rdek-i Semerkand, (Ne. Sad-i Nefs, N. Braginsky), Tahran 1373h. DA Divan Edebiyat mad., c. IX, stanbul 1994. Ferruh, mer, Trhul-Edebil-Arab, c. III, Beyrut 1981. Hitti, Philip K., slam Tarihi (Ter: Salih Tu), c. II, stanbul 1980. Hm Celleddn, ubiyye Mihr Dergisi Yl II, Tahran 1314 h. Karaismailolu, Adnan, Klasik Dnem Trk iiri ncelemeleri, Ankara 2001. Karaismailolu, Adnan, Osmanl Dnemi Trk iirinin ran Edebiyat ile Mnasebeti zerine Dnceler, Atatrk niversitesi,Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, sy. 17, Erzurum 2001. Karaismailolu, Adnan, Klasik Trk Edebiyatnn ran Edebiyat ile. Mnasebeti, Dergh, sy. 110, Nisan 1999. Kartal, Ahmet, Farsada Trke Kelimeler ve Fars Edebiyatnda Trk Kavram le lgili Unsurlar, Bilig, sy. 11 Gz 99, Ankara 1999.

1696

Kavak, Yusuf Ziya, XI. ve XII. Asrda Karahanllar Devrinde Maverannehir. slam Hukukular, Ankara 1976. Kedken, Muhammed Rz ef, Suver-i Hayl der ir-i Fars, Tahran 1366 h. Kll, Mustafa, Arap Edebiyatnda ubiyye, stanbul 1992. Klliyt- Divn- Muizz, (Ne. Nsir-i Hr), Tahran 1362 h. Mahcb, Muhammed, Sebk-i Horasan, Tahran 1345 h. Meril, Erdoan, Mslman Trk Devletleri Tarihi, Ankara 1993. Mekr, Muhammed Cevad, Trh-i ranzemn, Tahran 1368 h. Minov, Mcteb, Nakd-i Hl, Tahran 1367 h. Mustavfi, Hamdullah, Trh-i Gzde (Ne. Abdulhseyn-i Nev), Tahran 1364 h. Mutemen, Zeynelbidn, Tahavvul-i ir-i Fars, Tahran 1371 h. Nefs, Sad, Trh-i Nazm u Nesr der rn, c. I, Tahran 1363 h. Saf, Zebihullah, Genc-i Suhen, c. I, Tahran 1371 h. Saf, Zebihullah, Trh-i Edebiyt der ran, c. I-II, Tahran 1371 h;. Spuler, Bertold Trh-i ran der Kurn- Nuhustn-i slm (ev. Cevd-i Feltr), c. I, Tahran 1369 h. ems, Srs, Sebkins-yi ir, Tahran 1374 h. ems Srs, Seyr-i Gazel der ir-i Fars, Tahran 1370 h. The Cambridge History of ran, c. I, (Ne. W. B. Fisher), Cambridge 1968, c. IV. (Ne. R. N. Frye), Cambridge 1975. Veznpr, Ndir, Medh D- Neng ber Sm-y Edeb-i Fars, Tahran 1370 h. Yaltkaya, erafettin, Trklere Dair Arapa iirler, Trkiyat Mecmuas, c. V, 1935, stanbul 1936. Yldrm, Nimet, Gazneliler Dnemi ran Edebiyat, Erzurum 2000. Ysuf, Gulamhuseyn, Ferruh-yi Sistn Bahs der erh-i Ahvl ve Rzgr ve ir-i. , Tahran 1373 h. 1697

Ysuf, Gulamhuseyn, eme-yi Ruen, Tahran 1367h. Zerrnkb, Abdulhseyn, Seyr der ir-i Fars, Tahran 1367h.

1698

Bir Milletin Rh Serencm: Trk Tasavvuf Edebiyat / Yrd. Do. Dr. Bill Kemikli [s.880-890]
Yznc Yl niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Umm Trk tarihinin en nemli hdisesini slmlama olarak tespit etmek g olmasa gerektir. Her eyden nce bu hdise, gnein doduu blgelerden gnein batt corafyalara doru daima sefer hlinde olan, bu yzden de at stnden hi inmemi bir milletin temekkn ettii kltrel ve siys corafyay belirlemektedir. Bunu ifade ederken, hibir zaman, slmlama ncesi Trk topluluklarn yerleik hayatla olan tanklklar grmezlikten gelinmemektedir. Bilakis dnyann bilinen en eski topluluklarndan birini oluturan Trklerin meden atmosferle tanmalar ok daha erkendir. Bununla birlikte kahir ekseriyetle seyir halinde olmalar cihetiyle, farkl dn-sosyal evrelerle tanmlar; ou kere de bu evrelerin czibe alanna dhil olmulardr. Daha nceleri Gk Tanr inanc ya da Eski Trk Dnine mensup olan baz Trk boylarnn, tarih vetre ierisinde Budizm, Maniheizm, Karaim ve Nastrilik gibi tarihsel dinlere ve dolaysyla bu dinlere kendi mill dokularndan ruh veren kavimlerin kltrel ve siys etki alanna girdikleri bilinmektedir. Bu anlamda slmlama, bu milletin kendisini bulma ve onunla yeniden var olma hdisesidir.1 Trkler, slmlama ile sadece yeni bir dinin esaslarn benimsemekle kalmadlar. stelik bu dinin farkl etnik yaplar evrensel ilkeler etrafnda toparlayc ve birletirici gc altnda, mill deerlerini, iine girdikleri slm toplumunun deerleriyle yeniden telif ettiler. Bylece toplumsal doku, tevhid eksenli bir yenilenme sreci yaad. Bu sre ierisinde yeni bir Trk edebiyat, Yusuf Has Hcibin Kutadgu Biligi ile balam oluyordu. Bu edebiyat, iki koldan geliimini gstermitir. lki, slmlama ncesi halk kltrn ve edeb zevki slm kltryle mezc etmitir. ekil ve eda itibariyle eskiye, ruh ve mn itibariyle de yeniye ait olan bu edeb kol, halk edebiyat, ak edebiyat ve tasavvuf edebiyat gibi isimlerle varln daima korumutur. tekisi ise tarihsel olarak slmiyet ile Trklerden nce muhatap olup bu dinin medeniyet havzas ierisinde yer edinen Arap ve Fars edebiyatnn izini srerek oluumunu tamamlamtr. Klasik Trk edebiyat, mmet a Trk edebiyat ve divan edebiyat gibi isimlerle de anlan bu edebiyat zerinde, zellikle Trklerin egemenlii altndaki blgelerde gelien slm Fars edebiyatnn dorudan etkisinin olduu bilinen bir gerektir. Ortak slm edebiyatnn nazm ekilleri ve trleri ile sanat telakksine bal olan bu edeb atmosfer ierisinde eser veren ir, dil, deyi, dnce, duygu ve hayal gibi edebiyatn unsurlarn kullanarak sanatn oluturur. Sanat, mutlak gzele (hsn-i mutlak) ulamak iin bir vstadr. ir, bu mutlak gzeli aramaktadr. Fakat bu gzel, vcut bulmas iin zorunlu varla (vcibl-vcd) muhta olan grnen lemdeki (lem-i ahdet) mevcdt ierisinde aranmaz. Zira mevcut, eksik ve kusurludur. Oysa mevcdtn her bakmdan mkemmel rnei, grnmeyen lemde (lem-i gayb) potansiyel (bilkuvve) olarak bulunmaktadr. Mevcdt, grnmeyen lemde kendi kendine var (ayn)dr2 ve bu varolu deimez (ayn- sbite).3 Bu kabil bir gzellik tasavvuru ve buna bina edilen sanat telakksi, edeb hayat olduu kadar mmr ve resim gibi gzel sanat dallarn da etkilemitir. Bylece slmn sosyal cephesi ierisinde ksa zamanda kayda deer bir mevki elde eden Trkler, eski dn 1699

anlaylaryla da paralellik arz eden yeni dnin metafizik ve kltrel tarafn tekil eden rh yaps ierisinde de muhkem bir yer edinmilerdir. Bu makalede Trk milleti iin adeta bir yeniden dou olarak tavsif edilmesi mmkn olan slmln beraberinde getirdii toplumsal dokuya atfta bulunmakla birlikte, bu dokunun yazl ve szl yansmas, tasavvuf ve edebiyat merkezli tespit edilmeye allacaktr. Ksaca tasavvufun iir formunda ifadesine iaret edilerek, slm Trk Edebiyatnn tekevvnne dair katklar ve bu vadide meydana getirilen edebiyat ele alnacaktr. Tasavvuf slm Peygamberinin rislet grevinden nceki dnemlerde tehanns ve tehannf kelimeleriyle ifade edilen bir ibadet hayat vard. Tehanns, baz gnlerde inzivya ekilip gece gndz ibadet etmek anlamna gelmektedir.4 Tehannf ise, hanif din olarak kabul edilen brahim Peygamberin tebli ettii dinin ngrd ibadetleri icra etmektir. Bu daha ok sayl gnlerde ibadet etmek olarak da anlalmaktadr. Peygamberin zaman zaman Hira maarasna ekilip kendisini ibadete ve tefekkre verdii mtevtir derecesinde sabittir. slmn teblii ile birlikte itikaf ve daha sonraki dnemlerde gelenek ierisinde halvet adyla anlan zel uygulamalarn tarihsel ncleri bu iki ibdet biimi olsa gerektir. Esasen burada slm ibdetlerinin tarihsel kaynaklarna dair bir mukyese yaplmak amalanmamaktadr. Bununla birlikte slm gelenei ierisinde, bir yandan dnce ve hayat anlama bilinci olarak gelien, te yandan bir ilim olarak kabul grp derin tesir yaratan tasavvufun meneine ilikin mtalaalara atfta bulunmak iin bu hususa iaret edilmitir. Bir disiplin olarak tasavvufun kayna neresidir? Hermetik gelenekten mi, Yunan felsefesinden mi, Hint dinlerinden mi esinlenerek meydana getirilmitir? Yahut eski brahim dinlerin bir devam mdr? Bu kabil sorularn cevabn tasavvufun mahiyeti hakknda tetkik yapan ilim adamlarna brakarak, slm tasavvufunun btn bu geleneklerden yararlanmakla birlikte kaynann slmiyet ierisinde aranmas gerektiini ifade edebiliriz. Onun menei hakkndaki tartma, tanm iin de sregelen bir durumdur. Nitekim mslman toplumlar ierisinde eitli fonksiyonlar icra etmi olan tasavvuf, bu yolun slikleri tarafndan iinde bulunduklar hle paralel olarak tanmland gibi, yolun dnda olan baz lim ve mdekkikler tarafndan da tanmlanmtr.5 Bununla birlikte efrdn cm ayrn mn bir tanmn yapld sylenemez. Baz sf muhakkikler tasavvufu, Dn-i slmn hakkat- Btniyyesi, Kurnn srr- muzmeri, r-i Mukaddesin talim ettii itikdn lbb hlsas6 olarak tanmlamlardr. Buna gre tasavvuf, dnin herkes tarafndan grlp anlalan mahiyetinin fevkindeki btn (inisiyatik) hakkatlerini, Kurann muhkem anlamnn yannda gizli anlamlarn ve din koyucusunun rettii inan manzmelerinin zn iine almaktadr. u halde tasavvuf, hakkat arayn talim eden bir mektep olarak grld gibi, biztih hakkatin kendisi olarak da tehis edilmektedir. Bir mektep olarak birtakm riyzet ve mchadeyi ifade eder. Bu anlamda tasavvuf nefsi tezkiyeden ibarettir. te 1700

yandan slikin arnan nefisle birlikte i evreninde yaad seyirle menzil ve makamlardan gemek sretiyle Allaha ykselmesi (cem), baka bir ifade ile mrifetullha ulamasdr. Bu itibarla tasavvuf, amel pratikleri olduu gibi nazar (felsef) bilgileri de ihta etmektedir.7 Nitekim tasavvuf her eyden nce zhd ve takvy bir yaam biimi olarak sunmay amalarken, te yandan da varlk, bilgi, ahlk ve ak gibi konularda nemli almlar getirmektedir. Bilindii gibi daha Hz. Peygamberin yaad dnemde zhd hayat nceleyen pek ok sahabe vard. Bu hayat biimi daha sonraki dnemlerde sistematik bir dnce biimi olarak geliecek olan tasavvuf dncesinin habercisi olarak deerlendirilebilir. lk sf adyla anlan Kfeli Eb Himdir (. H.150). Bilahare Sfyns-Serv (. H. 168), Hristiyan mistisizmi iin de nemli bir merkez olan Msrda yetien Zn-Nn el-Msr (. H. 245), Horasanl Byezid-i Bistm (. H. 261), dncelerinden tr idam edilen Hallc- Mansr (. H.309) ve Badatl Cneyd gibi nleri bu gnlere de tanan sfler yetimitir. Bu ilk dnem sfleri, tahkir, kfr ve isnatlara ramen mesleklerini yaymaktan geri kalmadlar. lk sfler dinin hukk erevesi dna kp galiyye dncesine saptklar zannyla thmet altnda kalmlarsa da Ebl-Ksm Abdl-Kerim el-Kueyrnin (. 465) sfliin snn akdelerden ayr olmadn gstermek maksadyla telif ettii nl eseri Risle ile bu menf dncede ksmen bir deiiklik yaanmtr. Bilhassa Gazzlnin (450-505) bu meyandaki fikirleri mnderi almalaryla tasavvuf hakknda olumlu kanaatler gelimitir.8 limlerin ve sultanlarn nl eyhlere intisab dolaysyla da bu cereyan ksa zamanda halk arasnda yaylmtr. Balangta sadece zhd hayat esas alan ve herhangi bir kurumsallama ierisinde teekkl etmeyen tasavvuf, IV. yzyldan balayarak VI. asra kadar slm dnyasnn her blgesinde eitli isimlerle birer messes tarkat olarak kurumsallamtr. lk Abbs asrnn vcda getirdii sosyal ve ekonomik refah, halk ierisinde zhd hayatn gerekliliine ilikin bir anlay da beraberinde getirmitir. Dnemin ilm ve felsef atmosferinden de yararlanlarak zenginletirilen bu zhd hayat, slm tasavvufunun oluumuna kaynak tekil etmitir. slmiyet ierisinde gelien tasavvufun ilk yazar olarak kabul edilen Basral Haris b. Esed el-Muhsib (. H.223)den balayarak nl dnr bnlArbye kadar btn byk sflerin eserleri, tasavvuf stlahlarnn oluumuna ve tasavvuf dncesinin varlk, bilgi ve ahlak anlayn ortaya karmaya ynelik malzemeler ierir. Bunlarn fikirlerinin temelinde varln birlii dncesi (vahdet-i vcd) egemen fikir olarak kabul edilebilir.9 Balangta Badatl Cneyd, Byezid-i Bistm ve Eb Sad Ebl-Hayr gibi sflerin sz ve menkbelerinde grlen vcdun birlii meslei, bn Sn, Shreverd-i Maktl gibi rk felsefeyi ve Yeni Efltuncu dnceleri yayan filozoflarn da katksyla geliim gstermitir. Ksaca bu dncede vcdun tek olduu fikri ilenmektedir. Vcd tektir; yegne shib-i vcd, Vcd- Mutlak olan Allahtr. Vcd- Mutlak, ayn zamanda Hayr- Mutlak ve Hsn-i Mutlaktr. Var olmak iin zorunlu varla muhta olan mevcdt leminin tek kayna da Odur.

1701

Bu, sflerin tekvin (kozmogoni) gr ile anlam kazanan bir husustur. Onlara gre, zaman yaratlmadan nce, Mutlak Hsn, cebert- gaybiyyesinde meknz idi; bu nedenle Ona cezbolunmu bakaca bir gz yoktu. Halbuki hsn (gzellik), doas gerei grlmek, takdir edilmek ister. te tekvinin sebebi, hsnn kendini gsterme arzusunda gizlidir. Gizli bir hazine idim; bilinmek istedim ve kint yarattm10 eklinde rivayet edilen Kuds Hadis ile temellendirilen bu tekvn anlay, tecell kelimesiyle zetlenir. Kelime olarak ikr olmak, aa kmak, grnmek ve zuhr etmek anlamlarna gelen tecell, tasavvuf dilinde daha ok gaybdan gelen ve kalbde zhir olan nurlar11 anlamnda kullanlmaktadr. Tasavvuf kozmogonide ise, Mutlak Hsnn sahip olduu gzellii ortaya karmas olarak anlalr. Dier bir ifade ile btn bu kintn yaratlmas, salt bir yaratma deil, bir zuhurdur.12 Dolaysyla kint Hsn-i Mutlakn bir grntsnden ibarettir.13 Her ey zddyla bilinir. Bu itibarla Hsn-i Mutlak ve Hayr- Mahz olan Vcd-i Mutlakn bilinmesi, hakkatte var olmayan (l-mevcd) adem ile gerekleir. Adem, l-hsn ve l-hayr demektir. Adem, mstakil olarak mevcut deildir; zarr olarak Vcd-i Mutlakta dhildir. Adem bir hayalden ibarettir; tecell dolaysyla muvakkat bir sre iin varlk evreninde bulunur. Adem, Vcd ile karlanca, vcd bir aynada aksetmi gibi yansr. Bu akis, gerekte hayalden te bir ey deildir.14 Durgun bir gle akseden gne gibi, gz makamnda olan insanda da Hsn-i Mutlak akseder. Bu sebepledir ki insan adem unsurunu mmkn olduu kadaryla yok etmeli (msiv), Hakkn visline ulamak iin Hak ile Hak olmaldr. Bu ise, fen kelimesiyle anlam kazanr. Fen, ancak nefsi adem, kubh ve irkten arndrmakla mmkn olacaktr. Bunun yolu ise aktr. Hsn-i Mutlak ancak akla grlr; bylece tabi (mecz) aktan hakk aka gei gerekleir. Tabi ak, ademe duyulan aktr; karanlklarla doludur. Oysa ak- hakk, hakkat dnyasdr. Bu uzunca bir yolculuu (seyr) gerektirir. Ak iin lzm olan taallm deil, tahalluktur. Dier bir ifade ile bu yol kl (sz) ile deil, hl ile katedilir. Hal ise bir mridin delletiyle kazanlan bir meziyettir. Ksaca ifade etmek gerekirse tasavvuf, insan mutlak hakkatlerle yzletirerek kinattaki umm hengin derin srlarn ruhlara duyurur. Bu dnce biiminin irne tahayyller iin nemli bir kaynak tekil edecei aktr. Tasavvuf iiri, balangta Hallc- Mansrdan15 balayarak Msrl ir mer b. Frze16 kadar Arap edebiyat ierisinde mahdut bir dire dhilinde gelimitir. mer b. Frzn Kasde-i Tiyye isimli eseri tercme, tahmis ve erh olunarak tasavvuf edebiyat ierisinde bir r amtr. randa bn Sinnn sflie ilham tekil edecek dnceler serdetmesinin yannda eyh Eb Sad b. Ebil-Hayr17 da iirleriyle bu ra katkda bulunmulardr. Bilhassa rubleri ile tannan Eb Sad; Rdeg, Firdevs, Hkim Sen ve Feridd-Din-i Attrn mjdecisi olmutur. Daha sonraki dnemlerde eserlerini Farsa yazan Mevlan, Abdurrahman Cm ve Ksml-Envr gibi byk irler yetimitir. iir: Dost linden Gelen Sese Kelm- Kadmin ll matla olan besmele ile eserini yazmaya balayan nl tezkireci Latf (.1582),18 dier tezkirecilerden farkl olarak, vezinli szn stnl, byl ve hikmetli iirin 1702

meziyeti hakknda bilgi verirken, iir ve ir hakkndaki genel dncelere de iaret etmektedir. Buna gre iir, mevzun ve mukaffa szdr. Ancak her mevzun ve mukaffa sz, Latfnin nazarnda iir deildir. iir, lh ilham esintileri ve Sbhn feyz havalarnn eseridir. Esasen dili cennetin anahtar olan irlerin ilerindeki denizlerden dnce kabarcklar ile kenara kan irfan cevherleri ile mrifet ve mn incileri, ilh sr ve vridt hazinelerinde toplanarak iir halini alrlar. irler, ezel yaratcnn vcleri, en gzel halk edicinin srlarnn methedici ve kefedicileridir. Dolaysyla iir formuna sahip olan her mevzun ve mukaffa sz, bu medh ve kef vasatnda bir yere sahip olduu oranda iirdir. O, iiri ve irlii latif evrene ait, yani lh alanda ele alrken, nl Trk sfsi ve ir Mevlannn irlii peygamberlikten bir para telakk ettii grne iaret etmektedir. Bu deerlendirmede ilhamn vahye olan benzerlii nemli bir kstastr. Nitekim peygamber vahiy yoluyla ald ilh bilgiyi insanlara sunarken, ir de ilham perisinin estirdii meltem ile iir nazmeder. Ayn ekilde irin yegane malzemesi olan sz (dil), iyiler iin gkten inmi bir ltuftur. Ancak szn bir nimet olduu bilinci ile onu yerli yerinde kullanabilen irin, bu vasat haiz mevzun ve mukaffa sz iir olarak isimlendirilebilir. Burada Latf ekseninde klasik dnem iir poetikasna ilikin deerlendirmeler yapacak deiliz; ancak, Latfnin iire ilikin verdii bilgiler, yine onun tavsif ettii gibi, her szn bir mns, her ismin bir msemms, her szn bir tevili ve her tevilin bir temsili olduunu bilen mutasavvf irin iir dnyasna ilikin deerlendirme yapmamz asndan nemli bir k noktas durumundadr. nk Latfnin nazarnda ir, gerek sevgilinin mutlak gzelliin sahibi Vcibl-Vcdun olduunu ve baka eylerin de onun sembolnden ibaret bulunduunu anlayan irfan sahibi kimsedir. Bu tanmlama, esasen vcd birliine inanm olan sfnin tanmndan baka bir ey deildir. Sfnin nazarnda varlk tektir; gerek anlamda var olma, varl baka bir vara bal olmayan iin sz konusudur. Bu anlamda yegne varlk Vcibl-Vcddur. Mevcdt, gerek anlamda var olmayp, varl Mutlak Vara bal olduu iin Mmkinl-Vcd olarak isimlendirilmektedir. Bir baka ifade ile, bizi evreleyen ve bizim de kendisini gerek gzyle bakmaya alk olduumuz alem, sf iin, aslnda vehim ve hayalden baka bir ey deildir. Esasen kendisi de bir hayal olan mutasavvf, iinde yaad ve kendisini evreleyen hayal aleminin hakkatin sembol olduunu grerek, MmkinlVcdun sahip olduu gzellii izf olarak deerlendirip, Mutlak gzellie meftun olmaya ve o gzellii tasvir etmeye messini sarf edecektir. te Latfnin ir tanm burada kendini gstermektedir: ir, eserden messire doru arayn srdren bir riftir.19 irle ir geinenin fark edilemez olduu bir dnemde eserini kaleme aldn syleyen Latfnin bu grleri, yetitii kltrel evrenin ve dnemindeki dnya grnn szgecinden geerek olumutur. Dolaysyla sadece onun grleri, klasik dnem ir ve yazarlarnn iire ve ire baklarn tmyle vermese de ekseriyetin yaklam bu erevede olsa gerektir. Nitekim sz mlknn sultan olan Fuzlnin nazarnda feshat bahesinin glve sz sarraf olan ir, cmid (l) olan kelimeler ve lafzlara kendi rhundan fleyerek can balayan bir sdr.20 Kez iir de sz sanatlarnn zirvesidir. 1703

Grld gibi iir ve ir kavramlarna yklenen anlamlarn kayna, dnemin popler kltrn oluturan zihniyeti besleyen tasavvuftur. Bu iki temel kavramdan kopuk bir Trk edebiyatndan sz edilemez. Dier bir ifade ile Tanpnarn da deindii gibi, daha ok bir nazm edebiyat olarak grlen Trk edebiyatnn iir ve ir algsn belirleyen tasavvuf dncesinin retilen edeb metinler zerinde de derin tesir icra ettii muhakkaktr. Her eyden nce duygu ve uurda tutuan alev olan tasavvuf, ire ancak gnele grlebilen renkler evreninden ycelik nn yansmasyla (aks-i envr- l) daima varlk halinde olan i renkleri grecek bir gz baheder.21 Bu renkler, iteki alevlerin tesiriyle dorudan ilgilidir. Mutlak gzel de ancak bu renklerle kefedilecektir. Bu bakmdan ir, gzellii yaratan deil, onu kefe kan bir kiftir. Klasik dneme ait edeb etkinlikler, slmiyet etkisinde ekillenen bu zihn yapnn eseridir. Dnemin edeb metinlerinin baat kayna mistik muhayyileyi harekete geiren tasavvuf evrendir. Nitekim slm estetii, tasavvuf tarafndan ekillendirilmitir. Bu sebepten olsa gerek, murakabe ve kef gibi sf epistemolojinin imknlarn tecrbe edemeyen irler de bu bilginin zamanla oluan terminolojisinden yararlanmlardr. Esasen dnemin irlerinin pek ou tasavvuf muhitte bulunmu, bu muhitlerden gemeyenler de teneffs ettikleri atmosferden bigne kalamamlardr.22 Mesel, geleneksel ilm aamalardan geerek ilmiyede bir yer edinmi olmakla birlikte din mahiyette iirler kaleme almaktan kanan Bak bata olmak zere, profan konular nceleyen irlerin pek ounun, tasavvufun iir format ierisinde rettii dilden yeterince beslendikleri grlecektir. Fikr Yap: Rite- ilk-i ir Mecaz hakkate ulatran bir kpr olarak gren geleneksel kltrde tanmlama, ekseriyetle mecaz ve tebih yoluyla yaplmtr. Bir eyin tanm, bazen o eyin benzerinden yola klarak, bazen de zddyla tarif edilerek muhtabn idrkine sunulmaktadr. Bu durumu nl ir Fuzlnin iir tanmlamalarnda mhede etmek mmkndr. Fuzl bir tanmnda iiri rite-i silk (ipekten iplik) olarak tavsif eder.23 Bilindii gibi ip kuma ve dokuma rnlerinin temel hammaddesidir. Toplumsal doku, bir nevi kumaa benzetilmitir. Kuma kendisini oluturan iplik ile deer kazanr. Bu anlamda ipek iplikten elde edilen kuma, kuma cinsi ierisinde en gzde olandr. Byk irin nazarnda iir, byk bir kuma olan toplumsal dokuyu oluturan en nadide unsurdur. Fakat bu unsur, dardan ithal edilmi deildir. O yine kendini bu doku ierisinde retir; bir yandan topluma ruh verdii gibi, te yandan da bu rhun ierisinden doup gelerek ona ayna tutar. Bu anlamda tasavvuf, mistik muhayyileyi canlandrarak gnl gzn aan bir tecrbe olmann yannda, canlanan bu muhayyilenin hayat verdii kelimelerle gnl gznn mhede ettii hakkatlerin ifadesine de imkn verir. Kinat Mutlak Hsnn yansmasndan ibaret gren bu gz, yaratlan ho gr, yaratandan tr msra ile hayat bulan bir bakla evresini anlamlandracaktr. 1704

lemi cell ve ceml sfatlarnn tecellsi olarak gren bu tecrbe, kesretten vahdete doru seyir ederek, yoklukta (fen) var (vcibl-vcd) idrak demektir. Mutasavvf ir, iinde bulunduu manev hlin tasvirini yapar.24 Tasavvuf felsefesinde oluturulan kozmik alem anlayyla o, daha ok lem-i mislden sz etmektedir. Dolaysyla tasavvuf iirini anlamak, tasavvufi lem anlayn idrk etmekle mmkn olacaktr. Aksi takdirde kullanlan dil, i lemde (btn) teekkl eden bir varlk ve mevcud anlayyla ekillendiinden, lem-i ehdetin verileriyle mukyesesi hlinde athiyyat denilen anlamszlktan sz edilecektir.25 Esasen iirin doasnda; be duyuyla bilinen ve hkme balanan olaylar olan gerekten (reality) eser grmekle birlikte, btnyle bir gereklik beklenemez. u halde sf ir, slm ilim ve medeniyetindeki anlayn olumasna imkn veren Aristo mantnn snrlar dhilinde anlamak gtr. Zira onun mantksal evreninde, akl dnme ve istidlal deil, vecd egemendir.26 Kez eski iir ilh meneli olmakla birlikte bir fen, yani ilim mahsldr.27 lh lutfun gerei olan sanat yapma eiliminin yannda, vezin, kfiye, belgat, ekil ve trleriyle de bir ilim olan iirin formlarn tasavvuf iirde de grebiliriz. Ancak tasavvuf iirini, ylesine ir zellikleriyle ve iir bilgisiyle ortaya kan bir iir olarak grmek mmkn deildir. Nitekim bu iirde sanat kaygsnn yannda ve belki ondan daha ok, iinde bulunulan hlin da yansmas grlr. Dolaysyla, iirde mhir olmayan bir mutasavvfn da iir diliyle konumas mmkndr. Onlar iiri tecell-i ilh olarak grdklerinden ounlukla irlik iddiasyla yola kmamlardr. Bu sebeple mutasavvf irler, iirlerinde kendilerine has sembolik bir dil gelitirmilerdir.28 Bu sembolik dil, edebiyat tarihimiz ierisinde iki tip ir retmitir. Bunlardan ilki, burada ele alnd erevede, bu sembolik dili bizzat tecrbe etmesi dolaysyla ncelikle sflik vasfna hiz olan irdir. kincisi de bir fen olarak iire yaklaarak bu dilden sadece yararlanan irdir. Mesel, Mevln birinci tip irleri temsil ederken, hakk aka ulamak iin mecz ak bir kpr olarak gren Fuzl ikinci tipe rnektir. lk gruba giren irin rettii edeb metinler de iki kategoride ele alnmaktadr: lki, mistik muhayyilenin gelimesine paralel olarak ulalan hads (sezgi) ile elde edilen bilgilenme (mrifet) sreci ierisinden szan gnostik (irfan) iirdir. Bu iirler birer rh feryat olarak grlebilir. kinci tr eserler ise iinde bulunan disiplinin dncelerini telkin ve ritellerini talim etmeyi amalayan didaktik eserlerdir. Mevlnnn Divn- Kebr ile ilk kategoride kendisine muhkem bir yer edinirken, nl eseri Mesnev-i Manev ile de ikinci kategoride grlr.29 Ayn durum Yunus Emre iin de geerlidir. O da Divan ile birinci kategoride, tasavvuf felsefesine dair retici bir mesnev olan Risten-Nushiyye ile ikinci kategoride bir irdir. Esasen sf irlerin divn- ilhiyt olarak isimlendirilen iirleri ounlukla birinci grupta ele almak mmkndr. Kez bata Mantkut-Tayr ve lh-nme gibi tasavvuf mesnevilerin ekseriyeti ile menkbnme tarznda yazlan eserlerin hemen hepsi ikinci grup ierisinde ele alnabilirler. Kronolojik Seyir: Bahiden Babaya Trk Tasavvuf iiri 1705

Buraya kadar slm toplumlarnda derin tesir yaratan tasavvuf kelimesinin semantik mahiyetine ilikin baz deerlendirmeler yaplp, bir duyu ve dn biimi olarak edeb hayat zerindeki tesiri, iir ve ir kavramlarna yklenen anlamdan yola klarak ele alnmtr. imdi de bu disiplinin Trk edebiyatndaki grnts kronolojik erevede konu edilecektir.30 Balangta bir hususa iaret etmek gerekir: nsanlk tarihinin balangcndan itibaren var ola gelen edeb duygu, edeb metinlere yansyan mhiyet deiiklikleriyle birlikte dnemlere ayrlarak tahlil ve tetkik edilse de icra edildii dil havzas ierisinde birbirini takip eden halkalar eklinde tekml etmitir. Bu noktadan hareketle her ne kadar edebiyat tarihisinin sahip olduu metodolojik imkn, Trk milletinin yaad tarihsel olaylara bal olarak mahiyet farkllklar gsteren edeb hayat dnemlere ayrarak tantmaktan yanaysa da dil ve dil ile hayat bulan edeb duygunun basitten mrekkebe doru seyir ettii de gzden karlmamaldr. Yaanan tarihsel olaylar ve iine girilen yeni kltrel atmosferler, sahip olunan dil ve edeb duyguyu gelitiren millerdir. Medeniyetin menei hakknda ileri srlen nazariyelerden biri olan tekmlc (evolution) nazariye, ilerlemenin basitten karmaa doru bir izgi halinde, birbiri ile tutarl merhaleler almak sretiyle vuka geldiini iddia eder. Medeniyetin en bariz gstergesi konumunda olan dil ve ifdenin devamllk arz eden bir hdise olduu ikrdr. Dolaysyla Trk toplumunda slmlama sonras retilen edeb etkinlikler, iine girilen yeni kltr havzasnn etkileri ve yaanan tekmln tam olarak anlalmas, bu tarihsel dnemin ncesini de gz nnde bulundurmay gerektirir. u halde slm kltr corafyas ierisinde retilen tasavvuf kavram ve dncesinin, eylan, sr ve yu lenlerinde mistik muhayyilenin ve din duygunun rn olarak icra edilen edeb etkinliklere in bir toplumda derin tesirler yaratmas kanlmazdr.31 Bu adan bakldnda sf irleri, slm ncesi Trk toplumunda nemli grevler stlenen kam ve bahya benzetmek mmkndr. Rhn ynleri de olan kam ve bah, dn lenlerde msik eliinde istirak halinde syledikleri iirler ve icra ettikleri rakslarla, bir yandan toplumu vecd atmosferine tarlarken, te yandan da adeta dn telkin ve irat hizmetlerini yerine getirmekteydiler.32 Bu anlamda ounlukla vecd ve istirak halinin eseri olan tasavvuf iiri, slm ncesi Trk iirinin, yeni bir ruh ve dnce formuyla tezyin edilmi halidir. Bu ruhun merkezinde tevhid, dnce formunda ise bu tevhid ilkesine bal olarak gelitirilen varlk, etik ve bilgi felsefesi; daha dorusu yeni bir kozmik tasavvur sz konusudur. Ozanlarn yerini alan derviler, ilhiler syleyerek gezdikleri her yerde sayg, muhabbet ve gvenle karlanyor, her sylediklerine uyulan kutsal kiilikler halinde halka tesir ediyorlard. Daha ilk halife Hz. Ebubekirin hilfetinin ikinci ylnda balayan fetihlerle Suriye, Filistin, Msr gibi nemli blgeler mslman Araplarn eline gemi, dnemin gl Sasan mparatorluu da tamamyla ortadan kaldrlmtr. Bylece slm corafyas Trk illerine kadar genilemitir. Trklerin Araplarla scak temas, 642 ylnda cereyan eden Nihavend Sava sonrasnda slm ordularnn Ceyhunu gemesiyle balar. Bu ilk temastan yaklak olarak yz yl sonra Trkler, slmiyeti byk topluluklar halinde kabul etmeye balamlardr. Bu dnemde Trk illerinde slm dinini tebli 1706

eden gnll dervilerin nemli fonksiyonlar icra ettii ileri srlebilir. Nitekim eski Trk inan ve gelenekleriyle paralellik arz eden metafizik tasavvurlar nceleyen tasavvuf hayat, ksa zamanda benimsenmitir. Derviler blgeyi bir a gibi sarm; Herat, Niabur, Merv, Buhara, Fergana ve daha bir ok yerde bu derviler tebli faaliyetlerini srdrmlerdir.33 Daha XII. asra gelindiinde Trk illeri tasavvuf ve tarkatlarn en youn olduu blgelerden biri haline gelmitir.34 slm din olarak benimseyen halk kitlelerinin byk bir ounluu Baba ve Ata olarak anlan dervileri benimsemilerdir. Baz gebe boylarn ierisine de giren bu derviler, hem bu boylarn slm dinini tanmalarna nclk etmiler, hem de halkn anlayaca rintlikte bir tasavvuf anlayn onlara empoze etmilerdir. Bu kesimlerde ir-amanlarn yerini dolduran Baba ve Atalarn ilk temsilcileri, Korkut Ata ve oban Ata isimleriyle tannan sflerdir. Kez Muhammed Mauk Ts, Emir Ali Eb Hlis gibi sfler de yetimitir. Bununla birlikte Trk sfliinin en nemli temsilcisi Hoca Ahmed Yesevdir. Ahmet Yesevnin tasavvuf anlayyla kurumsallaarak bir tarkat hviyetini kazanan Yesevlik, her bakmdan bir Trk tarkatdr. Bundan baka, Kbrevlik ve Naklik de blgelerde gelien tarkatlardandr. Ayrca Anadoluda Mevlevlik, Bektalik, Baramlik ve Melmlik tarkatlaryla Halvetlik tarkat ierisinde pek ok kol ve be, Trk insannn duygusal evreniyle slmn ngrd mistik tecrbenin sentezinden vcut bulmutur. Bu dnemin en nemli smas olan Hoca Ahmed Yesev, Mansur Ata, Said Ata, Sleyman Hakim Ata ve Lokman Parende gibi halifelerini ve yzlerce rencisini muhtelif blgelere gnderdi. Bilhassa hikmet adyla anlan iirleriyle yakt irfan era Trk illerini aydnlatmtr. Bu aydnlk ierisinde menkbelerle oalan ve oaldka da kendini gizleyen bir hayat hikyesine sahiptir. Mool istilasyla birlikte Yesev dervileri olan Alp erenler, Harezm, Horasan ve Azerbeycan yoluyla Trklerin yeni yurdu olan Anadoluya gelmilerdir. Bu dervilerin beraberinde getirdikleri Yesev retilerinden mteekkil tasavvuf yol, bir yandan Anadolunun Trklemesi ve slmlamasna katk salad gibi, hikmetlerle oluturulan edeb zevk de tasavvuf edebiyatn ekillenmesine imkn veriyordu. Ksa zamanda tasavvuf Trk toplumunda yaygnlk kazanmtr. zelikle Seluklular ve Osmanllar Dneminde mlk ve asker brokratlarn, saray mensuplarnn ve sosyal stats yksek ii, esnaf ve ahalinin bir tekkede icra edilen yin ve sohbetlere katlmas yadrganmazd. Bu sebepten birer kitle rgt olarak hizmet veren tekkelerin ve buralarn banda bulunan postniin ve eyhlerin sosyal itibarlar fevkalade yksekti. Dolaysyla sf dnce, geni kitlelerin tevecch ettii bu mekanlarn ve ahsiyetlerin etrafnda zmrelemitir. Zamanla bu zmrelerin dncelerini, duygularn ve pir olarak kabul edilen tarkat byklerinin kermet ve hatralarn, yazl ve szl ifade etmeleriyle, dorudan doruya tasavvuf disiplininden mlhem bir edeb hayat neet etmitir. Genel olarak tasavvufun Trk edebiyatna iki ekilde etkisinden sz edilmektedir. lki vezin, ekil ve muhteva itibariyle slm kltr corafyasnn bir eseri olan klasik tarzdaki iirin, zellikle Osmanl Devletinin tarih sreci ierisinde geliip XVI. ve XVII. yzyllarda gerek anlamda hviyetini kazanan divan iirine etkisi balamndadr. Nitekim bu iir, ran irlerine yazlan nzirelerle gelimi; bir 1707

dnem Acem tarz syleyi aranmtr. Bu etkiyi daha ok tasavvuf mesnevler olmak zere, menkbnme ve tezkiretl-evliy trnde eserler ile tasavvuf manya iaret eden mazmunlarda grmek mmkndr.35 Tasavvufun Trk edebiyatna ikinci etkisini, Ahmet Yesev (. 1167)nin balatt ve Yesev dervileriyle gelitirip yayd hikmet geleneinde aramak durumundayz.36 Sz konusu ikinci etki, zellikle Anadoluda, halk dili ve hece vezni ile halk edebiyatna mahsus ekillerle tamamyla Trk ve orijinal yeni bir iirin domasna imkn vermitir. Bu iirin dnce zemini, Acem kltrnn tesiri ile yazlan iirlerden ayr deildir; fakat gerek dil ve ifadede, gerekse slup ve vezinde tamamyla farkl ve orijinaldir. Bir baka ifade ile Farsa ve Acem etkisiyle tasavvuf dncelerini yazan byk ir Mevln (1207-1273) ile Trke ve hikmet gelenei etkisine bal olarak yazan Yunus Emrenin (1250-1320) iirlerindeki ahlak reti ve felsefe ayndr; dil, ed, vezin ve ekil farkldr. Halk kitlelerinde derin tesir yaratarak asrlarca yazl ve szl bir gelenek halini alan popler tasavvuf anlay da sz edilen bu ikinci etkinin eseri olarak grmek mmkndr. Tasavvuf edebiyatnn btn zamanlar iinde XIII. asrn byk nemi vardr. Hem kurulu, hem ihtiam a olarak deerlendirilebilecek bu asrda, Mool istilasnn da etkisiyle Anadolu insannn sosyal yaps ve madd imknlar birden bire kntye uram ve madd hibir eye sahip olamayan bu insanlar, sf irlerin yakt ak era ile aydnlanm ve manev zenginliklere ermilerdir. Trk edebiyatna hayat veren byk irler bu yzylda yetimitir. Padiahtan tebaaya; sanatkardan renpere her snftan insann ayn his ve fikir evresinde toplanmasn salayan tasavvufun, Yesevlik, Haydarlik, Kalanderlik, Mevlevlik ve Bektlik gibi Trk tarkatlaryla birok koldan tesir alanlarn genileterek yeni yurdu sarmaa balad bir dnemdir. Buna mukabil tasavvuf edebiyat da geni bir sahada, byk insan ynlar arasnda itibar grmtr. Mool istilasyla birlikte Alp eren olarak tarihe geen Yesev dervileri ve Horasan Melmliinin tipik temsilcileri olarak kabul edilen Haydar Dervileri, gebe halk topluluklarna katlp yeni yurda g ederek buralarda yerlemilerdir. Gerek Yesevler gerekse Haydarler, eski halk edebiyatnn imknlar dhilinde syledikleri sfyne iirlerle Anadoluda halk kltrnden beslenerek gelen bir iir tarznn domasna sebebiyet vermilerdir. Din tasavvuf halk iiri, tekke iiri ve tasavvuf iiri gibi isimlerle anlan bu edeb tarz, eski milli ekil ve milli vezinlere giydirilen slm ruh ile geni halk kitlelerinde etkili olmutur. Yunus Emreyle birlikte zengin bir gelenee dntrlen bu tarz, bilahare Yunus mukibleri olarak tavsif edilen sf irler tarafndan srdrlmtr. te yandan aslen Belhli bir aileye mensup olan Mevlnnn slm ran Edebiyatnn tesirinde Farsa olarak kaleme ald tasavvuf manzmeler de farkl bir gelenei ina etmitir. Mevlnnn ardndan, daha ok mnevver olarak addedilen bir evrede yaylma alan bulan bu gelenek ierisinde retilen edeb metinler de daha sonraki dnemlere ilham verecek niteliktedir. Bununla birlikte Mevlana, hitap ettii halk kitlelerini gz nnde bulundurarak Trke ve Rumca iirler de sylemitir.37 Mevlevilik yolunu kurumsallatran Sultan Veled (1226-1312) de Trk halka hitap etmek amacyla Trke iirler yazmtr. Buna mukabil daha ok halk kitleleri arasnda etkili olan Hac Bekta- Velnin (.1210?) Arapa olan Maklt isimli eseri manzum ve mensur olarak Trkeye 1708

evrilmi, Ahmet Fakih (. 1252?) ve eyyad Hamza (?-?) gibi irler Trke yazdklar iirlerle, Anadoluda tekevvn eden edeb hayat beslemilerdir. Bu irlerin temelde ele aldklar konu din ve tasavvuf muhtevaldr. Bylece slm emirler halkn anlayaca seviyede edeb bir zevkle ilenerek sunulmu, Trk Mslmanl olarak ifade edilmesi mmkn olan bir din anlay oluturulmutur. Bu sebepten zellikle on nc asr irlerini sadece dil ve edebiyat ynnden ele almak yeterli olmaz. Onlar Anadoluda yorulan yeni bir medeniyetin de ncleridir. Bu medeniyet, daha nce bu topraklarda hayat srm kadim kltrleri de reddetmeden Trk mill deerleri ve slm akde, ahkam ve dncesinin kimysndan ibarettir. Dolaysyla bu dnemde gerek tercme ve gerekse telif hareketlerinin hzla arttna tank olmaktayz. Bir yandan Arapa din metinlerin tercmesi, te yandan Farsa tasavvuf mesnevlerin adaptesi ve teliflerle uraan ir ve yazarlar, bu yeni yurtta in etmeye baladklar medeniyetin temellerini atmaktaydlar. Bu itibarla dnemi Anadoludaki Trk kltr hayatnn tedvin asr olarak da tavsif etmek yerinde olur. XIV. yzyl daha ok Yunus muakiplerinin asr olarak kabul grr. Bu dnemde bir yandan Yunusun izinde giden irler tekkelerde iirler sylerken te yandan da kurumsallaarak Mevlevlik adyla bir tarikat hviyetini kazanan Mevlanann at r, ortak slm kltrnn ve bilhassa ran iirinin etkisi altnda kendi elit zmresini oluturma srecinde nemli baarlar salamtr. Trk halkna tasavvuf ilkeleri retmek amacyla Garibnmeyi kaleme alan k Paa (12721333), dorudan doruya tasavvufu konu edinen Fakrnme ve Vasf- Hl isimli mesnevleri de telif etmitir. Menkbnme tarznn ilk rnei olan Menkbl-rifnin yazar Eflk (.1360), Hac Bekt Velnin mridi olup Yunus tarzn bu muhit ierisinde en gzel temsil eden Said Emre (?-?), Attarn Mantkut-Tayr isimli nl mesnevsini Trkeye adapte eden Glehr (?-?) ve Siyern-Neb isimli mensur eseriyle bizdeki ilk siyer almasn ortaya koyan Mustafa Darr nemli metinler ortaya koymulardr. Bu yzyln sonlarnda iirlerinde ele ald konular eriata aykr bulunduundan idam edilen Nesm (. 1404) ile birlikte tasavvuf dncesi ierisinde batin tevil ve tefsirleriyle bal bana bir ekol olan Hurflik de Trk edeb hayatna dhil olmutur. Bilhassa slm edebiyatlarda ak ehidi olarak kabul grp farkl mazmunlara ilham tekil eden Hallac- Mansura tebih edilen Nesm, yaam, dnceleri ve iirleriyle mutasavvf irleri etkilemitir. Pek ok ir tarafndan iirleri tanzir edildii gibi, idam edilmesine dair sylence etrafnda mazmunlar da olumutur. XV. asr, Timura kar kaybedilen sava dolaysyla Anadoluda Trk birliinin dalmasyla balar. Bu danklk Timurdan da sonra devam etmi, ehzde ve beyler arasndaki iktidar mcdeleleri halkn zerinde siys ve iktisd buhranlarn teekklne sebebiyet vermitir. Bununla birlikte elebi Mehmedin etrafnda yeniden bir toparlanma gereklemi, ksa zamanda toparlanan ynetim, daha gl bir devlet ve toplum oluturmaya almtr. Bunda byk oranda baarl da olunmutur. stanbul fethedilerek Trk-slm kltrnn merkezi haline dntrlmtr. Baz tarihilerin Fatih Rnesans olarak tavsif ettikleri bir dnemi de iine alan bu asrn, Bizans geleneini 1709

reddetmeden yeniden yaplanma srecine giren devletin reorganizesi, bilim ve sanat ehline verilen deere paralel olarak din ve tasavvuf ilimlerde de gelimenin yaanmasna da imkn vermitir. Bu dnem, corafyalarda bulunan Trk topluluklar zerinde fikr, din, mimr ve sanat asndan tasavvufun gelitii, merkezden muhite yayld bir adr. Bu gelimelere paralel olarak tasavvuf edebiyat da ycelip gibi bymtr; bu bakmdan dnem, gerek ir, gerekse eser ynnden olduka zengindir. Nitekim dnem ierisinde, brahim Peygamberin hayatn mesnev tarznda Halilnme ismiyle kaleme alan Abdlvs elebi (?-?), alannda yeni bir trn olumasn salayan Vesletn-Nectn iri Sleyman elebi (. 1422), Ankaray merkez edinerek ifti ve esnaf zerinde derin tesirler icra eden Bayramiye Tarkatnn kurucusu Hac Bayram- Vel (13321429), eyhi Somuncu Baba ismiyle maruf Hamd-i Vel (1325-1413), Emir Sultan (1368-1429), Germiyanl eyh (1371-1431), Glen-i Rz isimli mesnevnin sahibi Elvn- irz (?-?), Hac Bayramn nl halifesi ve Fatihin hocas Akemseddin (1389-1458), hamse sahibi Akemseddinzde Hamdullah Hamdi (1499-1503), populer din kltrn nemli metinlerinden biri olan Muhammediyenin sahibi Yazcolu Mehmed (. 1451), Yazcolunun kardei ve Envrul-knin iri Ahmed Bcan (. 1466), tasavvuf rindliin en nemli temsilcisi Kaygusuz Abdal olarak da tannan Alaiyeli Alaaddin Gayb (. 1444), Erefolu Rm (1469), Reniyye isimli bir tarkat kolunun da kurucusu olan Dede mer Ren (. 1487), Kemal mm (. 1475), Ceml-i Halvet (. 1469) ve brahim Tennr (. 1482) gibi ou ayn zamanda birer eyh olan irler yetimitir. Bu asrda din edebiyatn yannda, din d eilimleri nceleyen edeb etkinliklerin de briz bir ekilde varlk sahnesine indiine tank olmaktayz. Bununla birlikte bu edeb etkinlik tasavvufun gelitirdii metaforik zeminden ve dilden yararlanmtr. te yandan Tasavvuf dncesi, Trk topluluklar arasnda, fikr, edeb ve mmr adan btn canll ile gelimitir. Osmanl tarz olarak tavsif edilen klasik mmr, zellikle dn yaplarda, dorudan doruya tasavvuf kltrnn mcerret ve sembolik dilinden etkilenmitir. Bu bakmdan divan edebiyat-tasavvuf edebiyat imtizacnn youn bir ekilde kendini gsterdii gibi din-tasavvuf edebiyata gnl verenler oalm, bylece tasavvuf, Trk edebiyatnn seyrine yn vermeye balamtr. XVI. asr siys alanda ykseli dnemini temsil eder. Anadoluyu merkez edinerek kurulan Osmanl Trk Devletinin coraf planda snrlarnn en geni olduu bir dnemdir. Buna paralel olarak iktisd ve sosyal gelimeler de bariz bir ekilde kendini gsterir. stanbul, sadece Trkler iin deil, btn bir dnya iin nemli bir kltrel ve siys merkez olmutur. Bununla birlikte bu dnemde tasavvuf edebiyatnda gl temsilcilerin yetitiini sylemek de gtr. Yunusu takip eden birka gsz soluk dnda pek mutasavvf ir grlmemektedir. Bununla birlikte Bayramiyye tarkat ierisinden kan ve kinci Devre Melmlii olarak kabul edilen vahdet-i vcdu tasavvuf yorumun, Ahmed-i Sarban ve dris-i Muhtev ile edeb sahada yer edinmeye baladna tank olunmaktadr. Tasavvuf iirin beklenen gelime erisindeki dte, estetik anlamda zirveyi yakalayan divan iirinin pay olsa gerektir. Edeb ve estetik zevk tekml ettike, dn ve tasavvuf duyguyla reticilii 1710

ve telkini nceleyen edeb metinlerin kaleme alnmasnda azalma olmutur. te yandan pek ok dintasavvuf hayl, imaj ve fikirler divan edebiyatnn klasikleen erevesine szmaya balamtr. Bu dnemde Molla Cminin nl eseri Nefehatl-ns tercme eden Nak eyhlerinden Lami elebi (1473-1532), bnl Arbinin nl eseri Nefehatl-ns tercme eden Nev Yahy (. 1599), Gencine-i Rz ve h u Ged isimli ahlak ilkeleri telkin edici mesnevlerin yazar Dkaginzde Talcal Yahya (. 1582), Kerbela faciasnn destan olarak nitelendirilmesi mmkn olan Hadkats-Sed isimli makteli ve mecaz aktan hakk aka geii anlatan Leyl v Mecnn ile din edebiyata dair Hads-i Erban Tercmesini yazan Fuzl (1480-1556) ve sultn-uar olarak tavsif edilen Bak (1526-1610) yetimitir. Bunlardan baka Kara Fazl, Hilye-i Hakn ve Hads-i Erbin Tercmesi ile hakl bir hrete ulaan Hakn Mehmed Bey (. 1606), Dkgin-zde Ahmed (. 1557), Halvetlik iinde Gleniyye kolunun kurucusu olan brahim Glen (. 1533), Ahmet Sarban (. 1545), Vahip mm (.?) ve Halvetlik ierisinde Sinniyye kolunu tesis eden mmi Sinan (.1568), ftde (1477), emseddin Sivs (.1597), Seyyid Seyfullah (. 1601), Hurf ir Ar (.?) ve athiyyesi ile tannan Azm Baba (.?) dnemin nemli irleri olarak kabul edilmektedir. XVII. asr siys alanda duraklama asr olarak bilinir. Devlet, bozgun, yenilgi ve i karklklarla siys ve iktisd alanda gcn giderek kaybederken, ieride de i ayaklanma ve fikr tartmalarla sosyal buhranlar artm tr. Siys anlamda gelien Cell isyanlarna kan dn kltrel alanda da SivszdelerKadzdeliler mcdelesi adyla tarihe geen tekke-medrese tartmalarnn ayyuka kt bir dnemdir.38 Bununla birlikte bu mnkaalarn edeb hayat canlandrd ileri srlebilir.39 Geen asrda adeta sindirilen sf evreler, entelektel anlamda klarn yaparak medreseliler tarafndan ileri srlen eletirilere, ilm ve edeb slup ierisinde cevap vermilerdir. Bylece din-tasavvuf edebiyat alannda canlanma grlmtr. Bu tartmalardan olsa gerek, yeni tekkelerin inalar da artmtr. Bu itibarla dnem, saylar gittike artan tekkelerde iir ve msiknin n plana kt ve hece-aruz ayrm yaplmakszn bol miktarda tasavvuf iir rneklerinin verildii bir adr. ledii konularyla halk dilini, zevkini, duygu ve inancn esas alarak gelien tasavvuf iiri, gittike oalan tekkelerde, Trk msiksiyle ahenkli, cokun ve raksan ilhilerin yayld bir ortamda gelimitir. Bu dnemin nde gelen sf irleri; Muhy (. 1611), dris-i Muhtef (. 1615), Adl (.1617), Zakir (. 1622), Hseyin Lmekn (. 1624), Dervi Osman (. 1627), Aziz Mahmd Hdy (. 1628), hizde Hseyin Hdy (.1633), eyh (. 1639), Fakir Edn, Kul Budala, Abdulehad Nr (.1650), Akkirmanl Nak (. 1651), Adem Dede (. 1652), Zkirzde Abdullah Bire (. 1657), Cahd (1659), Sar Abdullah Abd (1584-1660), Sinan- mm (. 1664), Sunullh-i Gayb (. 1676), Divitizde Mehmed Talib (. 1679), Dervi Himmet (. 1683), Niyzi-i Msr (. 1693) ve Mehmed Nazmdir (. 1700). te yandan din-tasavvuf temaya ska vurgu yapan irlerden eyhlslm Yahya (1552-1644), Nil-i Kadm (1610-1666), Hilye-i Enbiy isimli eseriyle tannan Net Ahmed Dede (. 1674) ve Hads-i Erban, Hayriyye ve Hayrabd 1711

gibi eserleriyle din edeb tarih ierisinde nemli bir hret edinen Yusuf Nbyi (1642-1712) de zikretmek gerekir. XVIII. asr, geen asrdan miras kalan siys, iktisd ve sosyal skntlarla gemitir. Bu asrda, Lle devrini kapatan Patrona Halil syan ve slahat hareketlerinin nclerinden olan III. Selimin lmne sebebiyet veren Kabak Mustafa syan gibi iki nemli sosyal hareket yaanmtr. Ayn ekilde bu dnem, zellikle dn tasavvuf edebiyatnn ummi bir duraklama ve gerilemeye yneldii a da ifade eder. Eski cokunluk kalmamtr. Bunun yannda mesnev Tercmesi ile tannan Sleyman Nahif (1648-1738), tasavvuf yaanty kendine iar edinen eyh Galib (1757-1799), onun nl mridi Esrar Dede (. 1796), Mirciye ve Rh- Mesnev gibi pek ok eser brakan Bursal smail Hakk (. 1724), Edirnede Glen eyhi olarak nlenen Sez (. 1738), Nak mritlerinden Neccar-zde Rza (1679-1746) ve Mrifet-nme adl ansiklopedik eseriyle tannan Erzurumda brahim Hakk (1703-1772) nemli irlerdir. Bunlardan baka, Mahv, Mehmed Nash, Mehd, Hasan Seny, Mustafa Azb, Hasan Sezy, Sleyman Zt, Cemleddn-i Uk, Mehmed Salih Sahv, r, ah, Dern Abdal, Dervi Ahmed Gurb, Kasm Dede, Ahmed Mrid, skdarl Him, Fahreddin Fahr ve Mustafa Zek de tasavvuf iir vadisinde eserler ortaya koymu irlerdir. XIX. asr slahat hareketlerinin devletin temel politikalarn belirledii dnemdir. Yenieri Ocana kar Nizm Cedd Ocann kuruluuyla balayan bu asrda, Tanzmat Fermn ve Islahat Fermn gibi batllama ynnde gl admlar atlmtr. Bu siyas ynelie paralel olarak edeb sahada da batllama kendini gsterir. Fakat geleneksel edeb anlayn idme ettirilmesine dnk gayretler de artm, Encmen-i uar kurulmutur. Sosyal deimelerin hzla gelitii, siyas-ideolojik kutuplamalarn olduu bu ada tasavvuf edebiyatta da zayflama grlr. Bununla birlikte divan tarznda, Leskofal Galib (1828-1867), Hersekli Arif Hikmet (1839-1903), Yeniehirli Avn (1826-1883), eyhlislm Arif Hikmet (1786-1859) ve Osman ems (1813-1893) nemli ahsiyetler olarak karmza kmaktadr. Glen-i Ak isimli tasavvuf mesnevyi kaleme alan nl ir Keeci-zde zzet Molla (1775-1826), Nakibend ve Mevlev olarak tannmaktadr. Kez Trifs-Slk isimli eserin mellifi Nazif Dede (1794-1861), Kuddus (1760-1848), Sivasl Sz (17651830), Bekt mritlerinden Mehmed Ali Hilmi Dede (1842-1907), onun mridlerinden Edib Harb Baba (. 1918), Hanya Mevlev-hnesi dedelerinden Kara ems (1828-1884), Terzi Baba adyla anlan Hayyat Vehb (. 1847), ak tarzndaki deyileriyle tasavvuf duygularn ifade eden Dertli (.?), Seyrn (.?) ve Trb (.?) gibi ahsiyetler bu dnemde tasavvuf duygular ne kartan irlerdir. Sonu Grld gibi tasavvuf, sunduu dern dnce ve hayat biimi ile Trkler arasnda slmn yaylmasna imkn salad gibi, bu yeni dnin esas ve ilkelerini geni kitlelere benimsetmekte nemli bir rol stlenmitir. Ksa bir srede Trk mill kltr ierisinde teekkl eden tarkatlar mrifetiyle de btnyle Trk illerinde kabul grmtr. Bilhassa Anadolunun yeni vatan halini almasnda kayda 1712

deer hizmetler icr ettii tarihen sbittir. Tekke, ribt ve hanghlarda organizel mahiyete kavuan tasavvuf, kendi ierisinde zmrelerini oluturmutur. Buralarda retilen edeb metinlerle de tasavvuf edebiyat vcut bulmutur. Tasavvuf edebiyat, hem ortak slm kltr ierisinde gelien nazm ekli, tr ve veznini esas alm, hem de mill l ve ahenkten yararlanmtr. Pek ok sf irin ortaya koyduu edeb rnlerde bu iki ynn mezc edildii grlr. Bu ynyle onlar maksatlarna uygun den nazm ekillerini kullandklar gibi, bir divan ierisinde hece ile aruzu da bir araya getirmeyi baarmlardr. Dolaysyla bir sf irin tertip ettii divanda, beyit ve bend dzeniyle yazlan divn iirine ait ekiller ile drtlk dzeniyle yazlan saz iirine ait ekilleri bir arada grmek mmkndr. Bununla birlikte en ok kullanlan nazm ekilleri, gazel, mesnevi ve komadr. Sf irlerin tertip ettikleri divan, ou kere klasik tarzda mretteb bir divan olma niteliini hiz deildir. Nitekim divan- ilhiyt olarak isimlendirilen bu divanlar tertip eden irler, irlik vasfn teberrken, teyemmmen ya da tenezzlen tadklarn her frsatta ileri srdklerinden, irlii meslek edinen dier meslektalar gibi her bakmdan mkemmel bir divan tertip etme imknna sahip olamamlardr. Bununla birlikte klasik iir tarzyla tanzm edilen her divanda grlen tevhd, mnct ve nat bata olmak zere, mstakil ya da bir mesnevnin blm olarak kaleme alnan miraciye, mevlid ve hilye, daha ok kasde ile yazlan ramazannme gibi manzum trler, tasavvuf edebiyat ierisinde de kullanlmtr. Bunlardan baka tasavvuf edebiyatnda yin, nefes, topu, durak deme ve cumhur olarak da addedilen ilhi, nutuk, devriye, athiyye, menkibnme, silsilenme ve dergahnme gibi tasavvuf edebiyatna mnhasr trler de bulunmaktadr. Mutasavvf ir, genellikle Allah vmeyi, Ona yakarmay, Onun kudret, vahdet ve azametini telkin yoluyla anlatmay, Hz. Peygamber ve ehl-i beytine olan sevgiyi aktarmay, Peygamberin efatini talep etmeyi, tarkat adb ve erkn ile tasavvufun incelikleri ve slkn dereceleri gibi konularda tarkata yeni girecek kiilere rehber olmay ve tasavvuf felsefesinin tekvin, mrifet ve ak hakkndaki grlerini sunmay amalamaktadr. Baz metinlerde dnemin sosyal olaylarnn da tasavvuf bak asyla irdelendii olur. Bu bakmdan tasavvuf edebiyat, slamlama sonras Trk toplumunun sosyal ve kltrel tarihine kaynaklk eden metinler sunmaktadr. 1 Trk topluluklarn slamiyeti kabul etmeleri ve bu muhit ierisinde yer edinmelerine ilikin

olarak bkz: Fr. Babinger, Anadoluda slmiyet, Drul-Fnn Edebiyat Fakltesi Mecmuas, II (3), stanbul, 1922; M. Fuad Kprl, Anadoluda slmiyet, Drul-Fnn Edebiyat Fakltesi Mecmuas, II (4), stanbul, 1922; . Hami Danimend, Trk Irk Niin Mslman Oldu, Konya, 1978; H. Dursun Yldz, slmiyet ve Trkler, stanbul, 1980; R. Mantran, slmn Yayl Tarihi, (ev: smet Kayaolu), Ankara, 1981; Zekeriya Kitap, Trkistanda slmiyet ve Trkler, Konya, 1988; Ekrem Pamuku, Abbasilerin lk Dneminde Siyas, Asker ve Kltrel Alanlarda Trkler (749-861), Yaymlanmam Doktora Tezi, A Sos. Bil. Ens., Ankara 1990; Nesimi Yazc, lk Trk-slm Devletleri Tarihi, Ankara, 1713

1992; Turgut Akpnar, Trk Tarihinde slmiyet, stanbul, 1993; Mustafa Kl, Trkistann slmlamas, Yesevilik Bilgisi, Ankara, 1998, 46-64. 2 Ayn kelimesinin tasavvuf literatrde kazand anlama dair bkz: Sleyman Uluda, Ayn,

TDVA, IV, 256-7. 3 Eyann grnr hale gelmeden nce Allahn ilminde bilgi olarak mevcudiyeti, zhir olan

varlklarn Allahn ilmindeki mahiyeti ve gizli hakikatleri anlamna gelen bu kavramn tasavvuf dilinde kazand anlam iin bkz: A. Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercmesi ve erhi, (Haz. Mustafa TahralSeluk Eraydn), I, stanbul, 1987, 17 vd. 4 M. J. Kister, et-Tehanns: Kelime Anlam zerine Bir Aratrma, (ev: Ali Aksu), lm ve

Akademik Aratrma Dergisi Tasavvuf, II (4), Eyll 2000, 214-219. 5 Tasavvuf tanmlar hakknda derli toplu bir bilgi iin bkz: Ethem Cebeciolu, Prof.

Nicholsonun Kronolojik Esasl Tasavvuf Tarifleri, AFD, XXIX (Ankara 1987), 387-406. 6 Bilal Kemikli, Tasavvuf Edebiyat zerine Hseyin Daniin Bir Makalesi, Seyir: ki Aylk

Estetik ve Sanat Dergisi, 11-12 (Mays 2000), 32. 7 Burada tasavvufun nazar bilgileri ihata ettii ifade edilirken, onun sunduu kef ve hadse

dayal yaanan dinamik bilgi grmezlikten gelinmemektedir. Ancak sf dnrlerin genel kabul gren tekvin, mrifet, varlk, devir, insn- kmil gibi nazariyelerine iaret edilmektedir. Bu nazariyeler, mutasavvf yazarlar tarafndan farkl zaviyelerden takdim edilse de esas itibariyle genel ereve ayndr. 8 Tasavvuf dncesinin geirdii evreler ve Gazzal ile birlikte ulat merhale hakknda

bkz: R. A. Nicholson, Tasavvufun Kayna ve Geliimi zerine Tarihi Bir Aratrma, (ev: Abdullah Kartal), UFD, VII (7), Bursa 1998; Cafer Karada, Sfi tikadnn Dnemleri, Marife, I (2), Gz 2001, 59-71. 9 Tasavvuf felsefesinin varlk tasavvurunu da belirleyen bu dnce hakknda ve vahdet-i

vcd terkibinin semantiine dair gnmzde nemli almalar yaplmtr. Konuyla ilgili muhtasar bir okuma iin bkz. William Chittick, Varolmann Boyutlar, (ev: Turan Ko), stanbul, 1997, 277-297. 10 Hads kaynaklarnda mevzu olarak addedilen bu rivayet iin bkz: e-eyh smail b. Muhammed el-Acln, Kefl-Haf ve Mzlil-lbs Amma-Tehere Minel-Ehdsi al Elsinetin-Ns, II, Beyrut, 1351, 132. 11 12 76. 1714 Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul, 1995, 514. Titus Burckhardt, slam Tasavvuf Doktrinine Giri, (ev: Fahreddin Arslan), stanbul, 1982,

13 14

Bilal Kemikli, Sunullh- Gayb Divan: ncelem-Metin, 170-172. slam sfilerinin nazarnda hayal, aklla birlikte mrifete ulatran ikinci bir penceredir. bn

Arbye gre hayal olmakszn gayb gereklikleri ifade etmek mukadder deildir. Ayrntl olarak bkz. Chittick, 303-321. 15 Trk edebiyatnda ak ehidi ve minre-i Mansr gibi mazmunlarla ska zikredilen bir

ahsiyettir. Divan, Kitbt-tavsin ve Ahbrl-Hallc isimli eserleri de olan Hallacn dnceleri ve yaam iin bkz. Yaar Nuri ztrk, Hallc- Mansr ve Eseri, stanbul, 1996; Sleyman Uluda, Hallac- Mansr, TDVA, XV, 377-381. 16 854. 17 Aslen Horasanl olan ir, el-Cveyn ve el-Kueyrnin adadr nce Serrahsda EblMsrl bir sf ir olan bnl-Friz, didaktik tarzda tasavvuf tecrbelerini nazmettii

Nazms-Slk olarak da bilinen Kasde-i Tiyyesi ile tannmtr. A. J. Arlerry, bnlfrid, A, V (II),

Fazldan daha sonra da Nburda Eb Abdurrahman es-Slemden hilfet ald. Ona ait olduu tespit edilen bir rbaisi ve ihil Makam isimli tasavvuf bir eseri vardr. Hakknda bilgi iin bkz: Tahsin Yazc, Eb Sad-i Ebl-Hayr, TDVA, X, 220-22. 18 Yazarn burada iaret edilen grleri Latf Tezkiresi (Haz. Mustafa sen, Ankara

1990)nin nsznden alnmtr. 19 20 21 22 Bkz Beir Ayvazolu, Ak Estetii, 84-85, 94. M. Nur Doan, Fuzlinin Poetikas, stanbul, 1997, 41-42. Ayvazolu, 96. Edebiyat tarihinin temel kaynaklarndan biri olan tezkiret-uarlarda irlerin tasavvuf

dnce ve yaaylar zerinde de durulmaktadr. Bu verilerden yola klarak divan irlerinin tasavvuf ve tarkat ilikisine dnk tespitler iin bkz: Mustafa sen, Tezkirelerin Inda Divan Edebiyatna Baklar: Divan irlerinin Tasavvuf ve Tarkat likileri, telerden Bir Ses Divan Edebiyat ve Balkanlarda Trk Edebiyat zerine Makaleler, Ankara, 1997, 209-220. 23 24 Fuzlinin iire dair dier tebih ve tanmlar hakknda bkz. M. Nur Doan, 54-55. Bu gr, mutasavvf irlerin Mevlny referans alarak gelitirdiklerine dair bkz: Bilal

Kemikli, Olanlar eyhi brahim Mfd Muhtasar: nceleme-Metin, (Yaynlanmam Doentlik Takdim almas), Van 2000, 76-78. 25 athiyye kelimesinin semantii ve athiyeler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Mustafa

TATI, Tasavvuf Edebiyatnda athiyyelerI-II, Edebiyattan eri Din Tasavvuf Trk Edebiyat 1715

zerine Yazlar, Ankara, 1997, 16-82; Ethem CEBECOLU, Aland/Laymanlarn Tasavvufu Anlayamamalarnn Baz Nedenleri zerine, slm Dergisi, S. 163, stanbul, Mart, 1997, s. 32-34; Ali Yurtgezen, Mnnn Yzn rtmek, Glbank, (TYB Kahramanmara ubesi Yayn), I (2), Ekim 1997, 1-2; Cemal Kurnaz-Mustafa Tatc, Trk Edebiyatnda athiyye, Ankara, 2001. 26 27 Bkz. Ayvazolu, 84-85. Mehmed avuolu, XVI. Yzylda Divan Edebiyat: Divan Edebiyatnda iir Kavram,

evren, IX (35), Eyll 1982, 53. 28 29 30 Mustafa TATI, Tasavvuf ve Rumuz, Edebiyattan eri, 13. M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1986, 127. Bu ksmda kronolojik grnt u almalardan hareketle yazlmtr: M. Fuad Kprl,

Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1982; Kprl, Anadoluda Trk Dil ve Edebiyatnn Tekmlne Umm Bir Bak, Yeni Trk Mecmuas, IV (1932), 275-292; V (1933) 375-39; VII (1933) 534-553; Kprl, Trkler: Trk Edebiyat, A, XII (2), 530-565; Hasibe Mazolu, Trk Edebiyat, Eski, TA, XXXII (1982), 80-134; Abdlkadir Karahan, Trk Kltr ve Edebiyat, stanbul, 1992, 5176; mer Faruk Akn, Divan Edebiyat, TDVA, IX, 389-427; Abdulla Uman, Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, Yesevilik Bilgisi, (Haz. Mustafa sen, Cemal Kurnaz, Mustafa Tatc), Ankara, 1998, 31-45; Abdurrahman Gzel, Din Tasavvuf Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, III, Ankara, 1992; Azmi Bilgin, Tasavvuf ve Trk Edebiyat, lm Aratrmalar, I (stanbul, 1995), 61-81. 31 Esasen bu etki tek ynl deildir, Eski Trk Dninin de slm tasavvufuna etkisinden de

sz edilmektedir. Bkz. Fuad Kprl, slam Sufi Tarikatlerinde Trk-Mool amanlnn Tesri, (ev: Yaar Altar), AFD, XVIII (1970), 141-152. Kprl, slam Medeniyeti Tarihi (Ankara, 1984, 187)inde konuyla ilgili olarak, erafeddin Yaltkayann II. Tarih Kongresine sunduu Eski Trk Ananelerinin Baz Dn Messeselere Tesiri isimli tebliini de nemli bir kaynak olarak zikretmektedir. Ayrca slam ncesi eski Trk inanlarnn tasavvuf edebiyatnn temel metinlerinden biri olan menkbnme ve tezkiretl-evliyalarda motif olarak etkisi hakknda da bkz: Ahmet Yaar Ocak, Kltr Tarihi Kayna Olarak Menkbnmeler, Ankara, 1992, 70-72. 32 Bkz. M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, 3. Basm, stanbul, 1981, 67-69 Ayrca ozan

ve baks kelimelerinin konumuzla ilgili olarak semantik deerlendirilmeleri iin bkz. M. Fuad Kprl, Ozan, Edebiyat Aratrmalar, I, stanbul, 1989, 131-138, 142-143; a.g.y, Bahi, a.g.e, 146-150, 152, 153-155. 33 34 Bkz. M. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 14-19. Osman Trer, Trk Dnyasnda slmn Yerlemesi ve Muhafazasnda Sf Tarkatla ve

Yesevnin Rol, Yesevik Bilgisi, 302. 1716

35

slm ran edebiyatnn Trk edebiyat zerindeki etkisi, ekil ve vezinle snrl deildir.

Bilhassa bata mesnevlerde olmak zere muhtev, mazmun ve mefhumlarda da tesir icra etmitir. Bu itibarla ran edebiyat, Trk iirinin doasna yn veren bir mil olarak telakki edilebilir. Bu etkiyi tasavvuf iirlerde de grmek mmkndr. Konuyla ilgili bir deerlendirme iin bkz: Sleyman Nazif, ran Edebiyatnn Edebiyatmza Tesiri, Edebiyt- Ummiye Mecmuas, II (50), 385; III (51), 72. 36 Allh ve insn sevgisini gnllerde yerletirmeyi gaye edinen, Hz. Peygamberin tebli

ettii dnin emirlerini yerine getirmeyi telkin eden ve insn kt amellerden kurtarmaya alan manzmeler olan hikmetleri douran sebepler ve hikmet geleneinin oluumuna dair ayrntl bilgi iin bkz: Kemal Eraslan, Hikmet Gelenei, Yesevlik Bilgisi, 143-156. 37 IV (1934). 38 Hseyin Akkaya, XVII. Yzyl Osmanl Devletinde Grlen Fikir Hareketlerinde Eserlerini Farsa yazan Mevlnnn Trk diline olan ilgisi hakknda bir deerlendirme iin

bkz: M. erefeddin [Yaltkaya], Mevlnda Trke Kelimeler ve Trke iirler, Trkiyat Mecmuas,

Kadzdeliler-Sivsler Tartmas, Yeni Trkiye, XXXIII (Mays-Haziran 2000), 118-124. 39 Bu tartmalar, bata nl yazar Ktip elebinin Mznl-Hakk f htiyril-Ehak isimli

eserinin yazlmasna sebep olmutur. Kez dnemin tartma konularndan biri de tekkelerde icr edilen sem ve devrndr. Kadzdeliler tarafndan bidat olarak telakki edilen bu yinlerin menedilmesine dir risleler yazld gibi, sfler tarafndan da haram olduuna iret eden ak bir nas olmamas cihetiyle bidat- hasen olan bu yinlerin tekke db ierisinde icr edilmesi vecdi artracana dair risaleler yazlmtr. Ayrntl bilgi iin bkz: Bilal Kemikli, Trk Tasavvuf Edebiyatnda Risle-i Devrn ve Sem Tr ve Gaybnin Konuya likin Grleri, AFD, XXXVII, 443-460; a.g.y, Sivasl ir-Mutasavvf Abdlahad Nr ve Bir iiri, Sivas Altnc ehir, I (2), Nisan-Haziran 1997, 33-34.

1717

Edeb erh Geleneimiz erisinde "Tasavvuf iir erhleri" / Yrd. Do. Dr. mr Ceylan [s.891-895]
anakkale Onsekiz Mart niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye iir arlkl bir karakter gsteren klsik edebiyatmzn gemiten gnmze intikl eden mrs ierisinde, akademisyenlerin ve ilgililerin iltiftna mazhar olmak bakmndan en ansl metinler -tab olarak- manzm edeb nevilerde kaleme alnm olan eserlerdir. Bunda ark-slm dnyasnn kkl bir ananesi olan, manzmeleri toplayarak bir divan oluturma yn tedvn geleneine bal alma kolaylnn etkisinden sz edilebilirse de, gerekte asl sebep, Anadoluda ekillenen Trk edebiyatnda, nazmn nesir karsndaki tereddtsz stnl ve bu stnln hem sebebi, hem de sonucu olan czibesidir. Nitekim bugn dnyann pek az edebiyatnda grlebilecek olan manzm lgat, biyografik eser ve emsli dierlerini bu czibeye borluyuz. Fakat ktphnelerin daha az mrcaat edilen raflarn oluturan mensr eserlerin byk ounluu ilm veya dn muhtev tamakla birlikte, edeb kymeti hiz olanlarnn says da az deildir. Bunlar ierisinde zellikle iir erhlerinin ayr bir yeri vardr. Zr iir erhleri, herkese bilinen ve bugn bizim iin pek kymetli olan muhtev zenginliklerinin yan sra, eski metinlerimize nfz ve onlar tedkik etme metot ve gayretlerimize zemin/gelenek oluturmalar bakmndan da hayt neme shiptirler. iir erhleri bahsine gemeden nce erhin stlh mnsn kazanma srecini ksaca hatrlamak faydal olacaktr. erh Lgatler erhin kelime karln; ama, yarma, aklama, geniletme, zh etme eklinde kaydettikten sonra terim mns olarak birbiriyle ilintili iki noktann zerinde dururlar; bir metnin srlarn, ince dikkatler gerektiren ifde ve nktelerini aklama, yorumlama1 ve bu yorum neticesinde kaleme alnan aklayc eser.2 Aslnda her trl aklama ve yorumlama gayreti demek olan bu geni anlam, erhe; hlihzrda daha mevzi bir mnya brnen bir baka bildik stlhn: tefsrin hediyesidir. Daha nceleri her trl metnin aklanmas karlnda kullanlan tefsr, vahyin inzlinden sonra yalnz Kurn bir stlh hlini alnca, nceki mn ufuklarn erh kelimesine terk etmitir. Tefsrin erh zerindeki etkisi yalnz mn ile snrl deildir. Keyfiyet tibriyle de byk lekli bir benzerlik sz konusudur. Bursal Mehmet Thirin, Dellt-Tefsr adl eserinde tefsr ilminin kaynaklar olarak belirledii ilm-i sarf, lgat, nahiv, man, cedel, bed, beyn, krat vb. ilim dallarndan,3 manzme erhlerinde de -rihlerin vukflar nisbetinde- faydalanld aka grlmektedir. Tefsr, vahyi aklarken esbb- nzl veya nsh-mensh gibi Kurna has bz ilimlerle bilgi zemnini genilettii gibi erh de karlat metnin zelliklerine gre muhtev yelpzesini alabildiine renklendirebilir. Zr erh yalnz edeb metinlere deil, belki en az onlar kadar hads, fkh, kelm, akid, gramer, astronomi, aritmetik, geometri ve tb sahasndaki eserlere de yazlmtr. Bu sha zenginlii bir terim eitliliini de beraberinde getirmi; hiye, hmi, talk, telhs, tahll, tevl ve analyse kelimeleri kk nanslarla birlikte erhin mterdifleri olarak 1718

kullanlmtr. ounlukla kitap ve risle eklinde telif edilen erhlere kimi zaman derkenr veya satr aras olarak da rastlamak mmkndr. Trk Edebiyatnda erh ok ynl bir yazm tr olarak erhin Osmanl bilim ve kltr corafyasnda temyz ettii en nemli mekanlar, hi phesiz medreselerdir. Osmanl medreselerinde srdrlen eitim ve ilim programlarnda erh trnde yazlm eserlerin hissedilir bir arl vardr. Aritmetikte Bahddin milnin Hlsatl-Hesbna, geometride emseddin Semerkandnin Eklt-Tessine, astronomide aminnin el-Mlahhas fil-Heyesine, tpta bni Snnn Knnuna, fizikte Esrddn elEbhernin Hidyetl-Hikmesine ve Necmddin el-Ktibnin Hikmetl-Aynna yazlm erhler uzun yllar ders kitab olarak okutulmutur.4 Ediplerimizin dilde ortaya koyduklar dn ve edeb erhlerin says ise gnmz artlarnda dahi tam bir bibliyografya oluturmay imkansz klacak seviyededir desek mblaa yapm saylmayz. Sath de olsa bir takm n bilgilere ulamak amacyla yalnz Trke kaleme alnm erhler zerine yaptmz bir bibliyografik aratrmadan u neticeleri elde ettik: En fazla erh edilen eserler: Krk Hadis mecmalar, evrd mecmalar, hilye-i neb mecmalar, Esm-i Hsn risleleri, Fkh- Ekber, Fussl-Hikem, Mesnev, Glen-i Rz, Bostn, Glistn, Bahristn; en ok erh edilen kasdeler: Kasde-i Brde, Kasde-i Bre, Kasde-i Mnferice, Kasde-i Tiyye, Mevln ve Urfnin kasdeleri; iirleri en ok erh edilen irler: Mevln, Hfz, Urf ve bni Frizdir. arihler arasnda em emullh Prizren, Sd-i Bosnev, Davud b. Muhammed Kars, smail Hakk Bursev, Muhammed Vech Paa ve Mstakimzde Sleymn Sdeddin ne karken, yazdklar erhlerle anlan Sar Abdullah Efendi (rih-i Mesnev) ve Sofyevzde Bl Efendi (Fuss rihi) de bu vdnin hretli isimleridir. Trke Manzme erhleri ve rihleri (Tasavvuf iir erhleri) XIV. yzylla birlikte ekillenmeye balayan Osmanl edeb kltrnn, filolojik ve retorik geliimlerini ok daha nceleri tamamlayarak ortak medeniyet nameleri terennm etmeye balam olan Arap ve Fars edeb kltrlerinin tesiri altnda kalmas kanlmazd. Bu tesir, bir yandan Arap ve Fars dilleriyle yazlm devrin nemli eserlerinin harretle okunmas, bir yandan da Trk diliyle eserler ortaya korken mterek bir ses, ekil, muhtev ve imaj kadrosundan istifde edilmesi eklinde kendini hissettiriyordu. Edeb ananenin bu tab geliiminin bir gerei olarak da ilk Trke erhler, Arapa ve Farsa metinlere yazlmtr. Dolaysyla da erh geleneimiz daha ok eviri amal bir karakter arz etmektedir. iir erhleri iin de ayn durum sz konusudur. lk erhler; Mevln, Hfz, Urf ve bni Friz gibi hreti tm slm corafyasn tutmu olan irlerin iirlerine yazlmtr. Fakat edeb mahfillerde; Brde, Bre, Mnferice, Tiyye vb. kasdelerin erhleri elden ele dolamakta iken, asl mevzlar 1719

olmamakla birlikte edebiyatla alkalarn her zaman canl tutmu olan bir baka topluluk arasnda da Trke manzmeleri erh etme teebbsleri grlmektedir. Tasavvuf erbbnn bed endeler gzetmeden, tasavvuf dnceyi retmek ve yaymak amacyla syledikleri iirler arasndan athiyyne ve girift remizlerle rl olanlar, yine bu evreye mensup rihlerce ayn dorultuda erh edilmeye balanmtr. Mntesiplerin eitimi amacyla da kullanldn dndmz bu erhler o derece benimsenmitir ki, mutasavvflar arasnda tesis olunan Trke manzmeleri erh etme geleneimizin, son asra gelinceye dek yine onlara mnhasr bir edeb faaliyet olduu mhede edilmektedir. Bildiimiz kadaryla Trke iirleri erh edilen ilk ir Ynus Emre (.1320-21), en eski Trke manzme rihi ise eyhzde Muhyiddin Mehmed Efendidir (.1544).5 Ynusa atfedilen; kdm erik dalna anda yedim zm Bostan ss geldeydr uurladn kozumu matll mehur athiyye, eyhzdenin yan sra Niyz-i Msr (.1694), smail Hakk Bursev (.1725) ve Ali Nakibend tarafndan da erh edilmitir.6 Abdlhay Celvet7, . Hakk Bursev8 ve eyhlislam Seyyid Feyzullah Efendilerce9 (.1703) erh edilen, Hac Bayrm- Velnin; alabm bir r yaratm iki cihn arasnda Bakcak ddr grnr ol rn kenresinde matllal mehur ilhsi de Ynusun athiyyesiyle birlikte en ok erh edilen manzmelerden biridir. XVI. yyn mehur mutasavvflarndan emseddin Sivs (.1597) de, Murd mahlasyla iirler yazan III. Muradn (.1595) Arapa ve Farsa birka gazeliyle birlikte; Terk eylemiim n n Her tarz ile bulmuum mekn Cn u cnnn arasn hall ider mi iftirk Sret zhr ider mande olmaz yahi bak Ehli aka oldu ey dil ibtid-y srr art Anlagl mert- art intih-y srr art matll gazelini erh etmitir.10 Sivsnin, III. Murada ait baka gazelleri de erh ettiini tahmin etmekteyiz fakat henz ulaamadk. Sirozlu Halvet eyhi ynezde Muhammed emseddin Efendi (.1689), Hazret-i rih lkabyla tannan nl Mesnev rihi smail Rsh Dedenin

1720

(.1630); Ey ki lemden haberdrm diyen dny nedr Bugnn yrn bilmezsin eger dn y nedr11 matll gazeli ile elebi Sultann; Ey bilen Hakkun kelmn evvel esms nedr Evvel esmsn bilrsen syle mans nedr12 matll gazellerini, Ktahyal Mustafa Azb Baba (.1747) ise Niyz-i Msrnin; Ezelden nr- akla ben yana geldim cihn ire Aktdm nie dem yalar gzmden tolu kan ire13 matll gazelini erh etmitir. Yine XVII. asrda, yalnz erh geleneimizin deil btn bir Trk Edebiyatnn da en veld melliflerinden biri olan .Hak Bursev karmza kar. Bursev, daha nce bahsettiimiz Ynus ve Hac Bayram erhlerinin yan sra yine Ynusun; Sratdan gel sfta anda saf bulasn Hayllere talma kim dosta mahrem olasn14 Yitrdm Ysuf Kenn ilinde Bulnd Ysuf u Kenn bulnmaz15 Adm adm iler be lemden ier On sekiz bin hicb gedim bir da iinde16 matll gazellerini, kpaazdenin (.1484ten sonra) Ynusa nazre olan; kdm bdm dalna anda yedim zm Ol demde zm yedim man buldum szm17 matll athiyyesini, Hayretnin; Snemin bnda bitmi bir aada drt dal Biri elma biri hurma biri skker biri bal18 matll ilhsini, Niyz-i Msrnin; Mkilim var size ey Hak dostlar eyle red 1721

Kim sevbn vire olsun Hak katnda bermurd19 matll gazelini, Bursal eyh Sahfnin (.1733); Seyr eyledim cihn halk bend ile giriftr zdlar blgnden yok dertllere tmr20 matll athiyyesini, eyh Abdurrahman Efendinin; Heft sulim var sana ey rif-i esrr- Hak Cumada n dde sonra hutbe okunmak nedr21 beytiyle balayan manzmesini, Ahmed adl bir irin; Diler isen hlimi eydeyim ey nev-civn Lk benim mkilim eyleyivirgil iyn22 matll gazelini ve kendisine ait; Nedr Dervi Muhammed feyz-i Mevlya mheyydr Ne belki katre eklinde grlm zge derydr23 matll 99 beyitlik kasdeyi Kitbl-Envr adyla erh etmitir. Bursevnin halfelerinden Keanl Sleymn Zt Efendi (.1738ten sonra) ise eyhi Bursevnin; Bir elif bul mekteb-i irfnda evvel by sor Kad-hamde eyleyip r gibi andan by sor24 beytiyle balayan Kasde-i Ferdesini ve Akkirmanl Nak Efendinin (.1601/1602); Nedr cn bil ol sz kim hads hem degil Kurn Tekellm itmemidr n per an ne hod insn25 matll muammsna erh yazmtr. Bir dier XVII. yy. rihi de Edirne Glen eyhi Hasan Sez Efendidir (.1744). Sez Efendi, Niyz-i Msrnin; Halk ire bir yneyim herkes bakar bir n grr Herkes grr kendi yzn ger yahi ger yaman grr26

1722

matll gazelini erh etmitir. Bu asrn en nemli rihlerinden birisi de hi phesiz Salhaddni Ukdir (.1782). Uk, Erefolu Rmnin (.1469/1470); Tecell evki ddrn beni mest eyledi hayrn Enel-Hak srrn cnm annn itmedi pinhn27 matll athiyyesini, Niyz-i Msrnin; Habs in geldi gelr tlk in fermn bana Evvel kahr hir ihsn ider sultn bana28 ki kan arasna ekdi hatt- istiv Allemel-esmy talm itdi ol hatdan Hud29 ve Ahvl-i ser-encmm bu sate irince Diyem sana icmlin t gyete irince30 matll gazellerini, skdarl Nash Efendinin (.1717); Ol nedr kim eylese ikrr an mrik olur Bu aceb kim itse inkr bhe yok mlhid olur31 beytiyle balayan nutkunu, k merin (.1707); Snemin bnda bitmi bir aada iki dal Biri alma biri hurma biri skker biri bal32 matll nutku ile; Gunu benden yana tut szlerim femden kar Bana akln yr ise gnln kemden kar rif-i billh gerekdir bilmege drt cevheri n klsam beyn herbirisi mimden kar33 drtlyle balayan lgazini ve . Hakk Bursevnin; 1723

Katre-i hn- ciger dery-y r olmak neden b- okynsdan katre kesr olmak neden34 matll gazelini erh etmitir. Edremidli Mridzde Mustafa Acz Aa (.1866) da Niyz-i Msrnin; Her neye baksa gzn bil srr- Sbhn andadr Her niitse kulan man-i Kurn andadr matll gazeli ile kendisinin; Sneden mjgn okun yr ekmesin Dergeh-i ayra kanm dkmesin matll gazeline erh yazm ve bu erhler lmnden alt yl sonra dvnyla birlikte baslmtr.35 Tasavvuf ve tarikatler trihine dir imdiye kadar yazlm en geni eser olan Tibyn Vesilil-Hakyk mellifi Harrzde Mehmed Kemleddin Efendi (.1882) de XIX. yy.n rihleri arasndadr. Harrzde, Niyz-i Msrnin; Ben sanrdm lem ire bana hi yr kalmad Ben beni terk eyledim grdm ki ayr kalmad Bilenler vech-i cnn bu cism cn neylerler Grnse emsin envr meh-i tbn neylerler Tlib-i Hakkn devsz dertdrr sermyesi Ann in h zr olur hemn hem-syesi matll gazelleri ile, Hasan Sez Efendinin; dem hemn bu bezm-i dilrya bir gelir Srr- ceml-i yri temya bir gelir beytiyle balayan gazelini erh etmitir.36 Selnikli eyh Ali Urf Efendi (.1887), ftde Mehmed Muhyiddin Efendinin (.1583); Yine du oldu gnl yrin cemli emine Gtrp yzden nikb gark olup envrna 1724

ve Asln bilen kii itmez bu yollarda karr Ann in msivdan bu gl eyler firr matll iki gazeline;37 Cabbarzde Arif Bey, Snbl Sinan Efendinin; Gel ey slik diyem bir sz ki hakdur idir hakk ol kim hakkulakdur38 matll ilhsine, Seyyid Ali erm ise drs-i Muhtefnin (.1615/1616); bu deme irince kez dodum neden Bunca yavru uurdum nice iyneden39 matll athiyyelerine erh yazmlardr. Kendi manzmesini erh eden son rihimiz Sleymniyeli Ncim Abdurrahman Efendi (.1894) de; Biz yineyiz sret-i lht-nmyz Biz mazhar- eltf- Hud mt-i gedyz matll gazelini erh ederek Hviyyet-i Sbhn ve Mhiyyet-i nsniyyeye Dir Risledir ad altnda bastrmtr. Naknin , eyhnin bir gazeli40 ile Aziz Mahmud Hd41 (.1623) ve Sunullh Gaybnin42 (.1663) birer mesnevsine yazlm erhlerin rihleri hakknda ise adlar dhil hibir bilgimiz yoktur. Esr43 ve Bursevnin44 Muhammediye, Seyyid Muhammed Nrl-Arabnin Dvn- lhiyt45 ve Hseyin Vassf Beyin Vesletn-Nect46 erhleri ise mnferid manzme deil de mstakil eser erhleri olmalar tibriyle dierlerinden ayrlrlar. Ndir de olsa baka eserler arasnda manzme erhlerinin yapldn bildiimiz gibi, manzme erhi olup deiik adlarla baslm ya da ktphne kaytlarna gemi eserler olduunu da tahmin etmekteyiz. Ayrca, Osmanl Mellifleri ve Son Asr Trk irleri gibi antolojik kaynaklar syesinde varlklarndan haberdar olduumuz fakat henz ulaamadmz birtakm erhlerin de bulunduunu hemen ekleyelim. Son olarak da Thir Olgunun muhtelif mecmalarda yaynlad ve msveddeleri Sleymniye Ktphnesine balanm olan erhleri, tasavvuf muhteva tamamakla birlikte Trke manzme erhleri olmalar bakmndan, burada zikretmekte fayda vardr.47 Muhtev ve Metot YnndenTasavvuf iir erhleri

1725

Konunun etraflca ekillenmesi amacyla tasavvuf iir erhlerinin muhtev ve metot zelliklerini ana hatlaryla zetlemeye alacamz son blme, orijinal erh metinlerinden ksa bir alntyla balayacaz. XIX. yy. rihlerinden Mridzde Mustafa Acznin kendi gazelini erhinden: Beyt: Sneden mjgn okun yr ekmesn Dergeh-i ayra knm dkmesn Sneden murd gldr. Mjgn okundan murd nazar- hidyet ve tecell-i irddr ki kalb-i mmine ilk olan muhabbet-i Mevldur. Kalb-i mminde muhabbete, sfiyye tecell-i irddr dirler. Buyurmular ki; Allh sbhnehu ve tel hazretleri bir mmin bendesini tabakt- velyet-i hssa ehline iridirp ilhk buyurmak murd itdkde ibtid ol bendesin glne sfat- irdetiyle tecell ider ve hemn n ol benden glnde muhabbet-i Mevl zuhra gelb gitdike tezyd iderek ol bende b-karr olup taleb-i Hak derdine der Dergeh-i ayrdan murd dm- msvdur; kii nak u tahvle aldanup meftn olup balanup vd-i heyhtda kalmakdur. Zr m-siv fil-hakka adem-i asliyyesi zre sbitdr. Nitekim leyse fiddreyni ayrhd-Deyyr [Her iki evin (dnyann) iindeki de ev sahibinden (Allahtan) bakas deildir.] buyurulmudur. Ve dahi m-sivdan murd menba- fitne olan eydur ki tadd olunur: nisvn ve hayrsz evld ve altun ve gm ve hayvnt ve hrset ve itil-i muttasldur ki kutt- tark-i Hakdur ve cmlesi hayt- dnyn metdur. Hayt- dny zil oldukda cmlesi elden kar. Devlet-i bkye ancak hsnl-mebdur ki indallh mevcddur. Kandan murd iddet-i giryeden dkilen gz yadur Bu ksa alntdan da anlalaca zere erhlerin muhtevsn belirleyen hkim unsur tasavvuftur. iirin nzr olduu dnlen tasavvuf dnya anlatlrken, tasavvuf terminoloji youn bir ekilde kullanlr. Yorumlar ounlukla lafzan ya da mnen yaplan yet-hadis iktibaslar ve tasavvufun temel kaynaklarndan Arapa alntlarla desteklenir. rihlerimizin; sarf, nahiv ve belat dnda tefsir, hadis, fkh, kelm, hikmet, ilm-i tencm, tb, kimy, ilm-i tbr-i ry ve ebced-muamm gibi ok eitli ilim dallarnda bilgileri vardr ve erh srasnda bu ilimlerden filen istifde ederler. erhlerin birounda rihin manzmeyi niin erh ettiini anlatt sebeb-i terh denilebilecek blmler bulunur. Aklama srasnda sk sk dilde manzm iktibaslar yaplr. ounlukla ir olan rihlerimiz kendi iirlerinden de alntlar yaparlar. Szl ve yazl ark edeb geleneinin byk bir blmne kaynaklk eden kssa ve menkbeler erhlerde de nemli bir yer tutar. Peygamber, Drt Halfe ve ashb- kirm kssalar, sf menkbeleri, estir mceralar ve halk hikyeleri hemen btn rihlerin tahkiye malzemeleridir. Kaziyye, fehv, mantk, mefhm, darb- mesel ve kelm- kibr adlaryla takdim edilen ok sayda kalp ifde kullanm, ortak bir slp zellii olarak karmza kar. erh srasnda irin hayat ile bir takm bilgilerden yola klarak iirin mns kavranmaya allr. rih kendisine ve ounlukla bakalarna ait her trl eserden alntlar yapar ve gndermelerde 1726

bulunur. Bu ilem bzan cilt ve sayfa numaras verecek kadar ciddiyetle uygulanr. Manzmeyle alkal ya da alkasz birok konu muhkeme edilir, tenkde tb tutulur. Buna manzmenin metni de dhildir. Kimi zaman erh edilen iirin varsa farkl varyantlar sz konusu edilir, kimi zamansa istinsah hats bahnesiyle metin tmirine giriilir. Tarikat ii eitim amacyla da kullanld iin ummiyetle vaaza yakn bir anlatm tarz benimsenir. Konularn zh srasnda sk sk didaktik rneklendirmeye ve soru cevap yntemine bavurulur. Netice tibriyle klsik erhlerimiz; gnmzde metin tespiti, metin tedkiki, metin erhi, metin zh, metin erhi ve zh, metin zh ve erhi, metin tahlili, metin tenkidi, metin zmlemesi, metin amlamas, metin eletirisi vb. terimlerle ifde edilen metin incelemelerinin hemen tamamn kendi artlar dhilinde ihtiv eden fevkalde nemli kaynaklarmzdr. 1 2 3 4 5 Hseyin Kzm Kadri; Byk Trk Lgati, C. III, stanbul 1943, s. 217. Carra de Vaux; erh mad., A, C. XI, stanbul 1979, s. 429. Bkz. Bursal Mehmet Thir; Dellt-Tefsr, Hill Matbaas, stanbul 1324. Bkz. Cevat zgi; Osmanl Medreselerinde lim I-II, z Yaynlar, stanbul 1997. eyhzde Muhyiddin Mehmed Efendiden 32 yl nce veft eden Sivrihisarl eyh

Halilolu Baba Yusufun bir Yunus athiyyesini erh ettii syleniyorsa da bu erhe henz ulalamamtr. 6 1991. 7 8 . . Ktp. TY. 9771; Tak. Ata. Ktp. Osman Ergin 997/2. Sl. Ktp. Esad Ef. 1521, Hlet Ef. 724/1, brahim Ef. 374, Pertev Paa 637, Mihriah Necl Pekolcay-Emine Sevim; Ynus Emre erhleri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,

Sultan 189, Bay. Dev. Ktp. Genel 3506; Atf Ef. Ktp. 1414, 1420. 9 10 11 12 13 14 15 Tak. Ata. Ktp. O. Ergin 145/2. Sl. Ktp. Serez 2578/8. Tak. Ata. Ktp. O. Ergin 1464. Tak. Ata. Ktp. O. Ergin 1464. Sl. Ktp. Hac Mahmud Ef. 3056. Sl. Ktp. Esad Ef. 1521, Hlet Ef. 724. Mill Ktp. 392. 1727

16 73-82. 17 18 19 20 21 22 Ef. 471. 23

Amil elebiolu; Ynusun Bir iirinin erhi, Ynus Emre Sempozyumu Bildirileri M. .

Trkiyat Aratrmalar Enstits (stanbul 2 Mays 1991), Marmara niversitesi Yay., stanbul 1992, s.

Sl. Ktp. Esad Ef. 1521, Hlet Ef. 724; Bay. Dev. Ktp. 3506; Atf Efendi Ktp. 1414, 1420. Sl. Ktp. Hac Mahmud Ef. 2749/10, H. Selim Aa Ktp. Hd Ef. 469/9, 472/2, 476/2. Sl. Ktp. Him Paa 27. Sl. Ktp. Hac Mahmud Ef. 2537/6. H. Selim Aa Ktp. Hd Ef. 469/1. Sl. Ktp. Esad Ef. 1521, Hlet Ef. 385, 724, Mihriah Sultan 189; H. Selim Aa Ktp. Hd

H. Selim Aa Ktp. Hd Ef. 465, 466, 472; Sl. Ktp. Mihriah Sultan 189, Pertev Paa

258, Fatih 2652; . . Ktp. TY. 2301; Millet Ktp. eriyye 1228, 1328. 24 25 26 681/2. 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 Sl. Ktp. Ukiye Tekkesi 108; Tak. Ata. Ktp. O. Ergin 997/1. Sl. Ktp. Hac Mahmud Ef. 3917, Pertev Paa 633, M. Hlid Ef. 459. Sl. Ktp. Hac Mahmud Ef. 3917, Pertev Paa 633, M. Hlid Ef. 459. Sl. Ktp. Pertev Paa 633, M. Hlid Ef. 459; Tak. Ata. Ktp. O. Ergin 145. Sl. Ktp. Hac Mahmud Ef. 2684, Hlet Ef. 730. Sl. Ktp. Hac Mahmud Ef. 2684, Hlet Ef. 730. Sl. Ktp. Hac Mahmud Ef. 2684; Tak. Ata. Ktp. O. Ergin 145. Sl. Ktp. Ukiye Tekkesi 108, Atf Ef. 2122. Dvn- Edremid Mridzde Mustafa Acz Aa, Mekteb-i Sanyi Matbaas, stanbul 1873. . . Ktp. TY. 263. 1728 Sl. Ktp. Him Paa 35. H. Selim Aa Ktp. Hd Ef. 592/1. ahver elikolu, Dvn Sezy-i Glen, Yaz Yay., stanbul 1985; Sl. Ktp. Hlet Ef.

37 38 39 40 41 42 43 44 45

H. Selim Aa Ktp. Hd Ef. 658. Tak. Ata. Ktp. O. Ergin 1146. Sl. Ktp. Nfiz Paa 419. Tak. Ata. Ktp. O. Ergin 283. H. Selim Aa Ktp. Kemnke 459. Sl. Ktp. Hac Mahmud Ef. 1990. . . Ktp. TY. 2450. Bulak, 1256. Bay. Dev. Ktp. K. 105764/4; Tak. Ata. Ktp. O. Ergin 240; Seyyid Muhammed Nrl-Arab;

Niyz-i Msr Dvn erhi, Hzl. Mahmut Saadettin Bilginer, Esma Yay., stanbul 1982. 46 47 Sl. Ktp. Yazma Balar 2315. Sl. Ktp. F. S. Trkmen 79, 88, 91, 92, 93, 94.

1729

Trk Edebiyat'nda Gl ve Blbl / Yrd. Do. Dr. Gencay Zavotu [s.896902]

Kocaeli niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Gl: Maruf iek ki kk ve dikenli bir aada olup eklinin ve kokusunun gzelliiyle mehur ve beyne-uara blbln dil-dadesi olmagla mtevatirdir. Pek ok enva vardr: al, penbe, sar, katmerli gl; gl-i ziba, gl-i sad-berg; yabani gl, hokka (veya okka) gli; tatls yaplan cinsi.1 Maruf ho kokulu ufe-i rengin, verd.2 Rengine ve yapraklarnn rengine gre gl-i rana (ii krmz, d sar), gl-i sad-berg (katmerli bir eit iri gl), gl-i ter (yeni alm taze gl) v.b. eitleri bulunan, gzel kokulu ve sevilen bir iektir. Divan iirinde almam (gonca) ve alm haliyle takdim olunur. Almam ekli vahdetin simgesi olarak alglanr. Alm ekli ise kulaa benzetilir ve gndousundan esen postac saba rzgarnn getirdii haberleri dinledii eklinde yorumlanr. Yapraklar ise kitaba, deftere, mecmuaya, mushafa (Kuran sayfasna) benzetilir. Tasavvufi iirlerde ve mesnevilerde Mutlak gzelliin simgesi ve lahi akn sembol olarak grlr. Blbl: Karatavukgillerden sesinin gzellii ile tannm olan tc ku (Luscinia

megarhynchos),3 Nisan ve maysda erkei gzel bir sesle ten mauf ku, andelib, hezar:4 Karatavukgiller familyasndan ve gmen kulardan olup kk (15 ila 17.cm. uzunluunda) ve t gzel bir kutur. Kuzey Afrika ve ve Bat Avrupadan Trkistana kadar her yerde rastlanr ve k gneyde, Afrikada geirir. Nisan ve mays aylarnda kuzeye gelir. Bahelerde, alakta yuva yapar. Pek ok tr vardr. Dou edebiyatlarnda, yaygn olarak da Fars ve Trk edebiyatlarnda blbln glle birlikte anld ve gl bahsinin getii yerlerde blbln de anld grlr. O, gln teraneperdaz (makamla ark syleyeni) ve gl bahesinin ho avaz (gzel sesli olan)dr. Gln at ve yaz aylarnda yuvasn gl bahesinde yapar ve gece-gndz terek glen ehlini gzel sesiyle kendinden geirir. Blbln glendeki t gle kar duyduu iten ve samimi bir akn gstergesi olarak yorumlanm, blbl sadk ak, gl de mauk (sevgili) olarak nitelenmitir. Aralarndaki bu iliki mecazi ak olarak kabul edilmi, gln ak ile tututuu iin eyda (lgn), zar (alayp inleyen) sfatlar verilmitir.5 Temann Trk Edebiyatnda Kullanl: Gl ve blbl Trk Edebiytnda ok kullanlan bir temadr. Gemi devirlerden balayarak iir, mani, atasz, hikye, masal v.b. edebi rnlerin konusunu tekil eden temann edebiyattaki izlerini, Anadolu sahasnda onnc yzyla kadar srebilmekteyiz. Bu yzyldan nceki devirlerde yazlan Dvn Lugatit-Trk, Kutadgu Bilig ve Atabetl-Hakykta-Kutadgu Biligde bir-iki yerde geen glef (gl-b) kelimesinin dnda-temayla ilgili bir ifadeye rastlanmamaktadr. Edebiyattaki izine onnc yzylda rastladmz gl ve blbln, ondrt ve onbeinci yzyllardan itibaren msra, beyit ve iirden eser seviyesine kadar ykseldiine ve geni bir boyuttta ilendiine tank olmaktayz. Anadolu sahasnda 13. yzyla kadar izini srdmz temann, balangta Trk Edebiyatnda beyit ve iirlere konu olduunu syleyebiliriz. Mevln Celleddn-i Rmye ait olduunu sandmz 1730

Blbl-nme adl kk bir mesnevi ise, Anadolu sahasnda yazlan gl-blbl konulu ilk eserdir. Mevlnya ait olduunu sandmz 55 beyitlik Blbl-nme,6 aruzun Remel bahrinin filtn, filtn, filn kalbyla yazlm olup dier eserleri gibi Farsa kaleme alnmtr. Blbl-nme-i Hazret-i Mevln baln tayan mesnevide Celleddn-i Rm isminin anlmam olmas, Mevlnya ait olup-olmad konusunda pheye aktr. Ancak, mesnevinin ems-i Tebrz ez- dd nin (Btn mminler ordusunun ban eken ems-i Tebrz bunu anlatmak istiyordu.)

n ki be-ser-hayl-i cmle mminn

eklindeki, ems-i Tebrzyi btn mminler ordusunun ba ilan eden son beyti bizim iin nemlidir. Mevln ile ems-i Tebrz arasndaki yaknlk dikkate alnrsa, son beyitteki sylemin Blbl-nmenin Mevlnya ait olabileceini gl bir olaslk haline getirdiini syleyebiliriz. Gl ve blbln kahraman olarak kullanld mesneviden anlalan: airin amacnn gl-blbl kssas yazmak deil, kahraman olarak gl ve blbl de kahramanlar arasna katt mesnevide okuyucuya ahlaki ve felsefi dncelerini aktarmak olduudur. Mevlnnn ismi imdiye kadar duyulmam olan Blbl-nme adl mesnevisinin tamam gl ve blbl temasna odaklanmamtr. Sonundaki Temmet: sene 66 zilhicce 24 kaydndan yazl tarihinin H.666-Mevlnnn lm tarihinin H.672-673/M. 1273 olduunu hatrlarsak-olduunu sandmz Blbl-nme 55 beyitlik hacmine ramen zengin bir olay rgsn ihtiva etmektedir. Kahramanlardan gl ve blbl mesnevinin ba tarafndaki ilk 18 beyitte, bu 18 beyit ierisinde de 4 il 18. beyitler arasnda bahis konusu edilmilerdir. Mesnevinin tamamnn te biri kadar tutan bu ksmdan sonra gl ile blbln adlar zikredilmez. Her ikisinin de, lmleriyle birlikte 18. beyitten itibaren konu haricinde kallarna ahit oluruz. Fakat onlarn lmlerinin mesnevinin aknda bir durgunlua veya kopuklua yolat sylenemez. Kk hacmine karlk mesnevi 18. beyitten sonra farkl olaylarla srp gider. Mesnevi boyunca deien olaylar, birinin sonucunun dierinin sebebi olduu bir olay zincirinin halkalarn olutururlar. Olaylarn srekli deimesi, mesnevide bir btnln olmad eklinde anlalmamaldr. Tamamnn okunmasndan Blbl-nme-de bir btnlk olduu hemen sezilir. Bu btnlk, gl ve blbl temas etrafnda deil, konu birlii etrafnda olumu bir btnlktr. yilik yapan iyilik, ktlk yapan da ktlk bulur anafikrini ilendii mesnevide btnl salayan, be kez yinelenen yilie iyilik, ktle de ktlk ular ifadesidir. Gl ve blbl de, konu btnl etrafnda kaleme alnm bu ahlak ve retici mesnevide olaylarn akna katkda bulunan birer kahraman konumundadrlar. XIII. yzylda yazldn sandmz ve Mevln adna kaytl olan bu Blbl-nmeden sonra, Anadolu sahasnda Hikye-i Blbl-nme ile Blbl-nme adl bir mesnevi vcuda getirilmitir. Bunlardan ilkinin, Hikye-i Blbl-nmenin yazar belli deildir. kincisi ise Rif adl bir ire aittir. Eb Al Sn ve Htem-i T Hikyesi ile birlikte baslm bulunan Hikye-i Blbl-nme,7 konu itibaryla Attra atfedilen Blbl-nmenin geniletilmi, mensur bir evirisi eklindedir. Hikyenin 1731

yazar hakknda her hangi bir bilgi mevcut deildir. Dncemiz, Attra atfolunan Blbl-nmenin Anadolu sahasnda ya azdan aza anlatmalarla geniledii ve sonraki devirlerde yazya geirildii, ya da Blbl-nmeyi esas alan birileri tarafndan hikayeletirildii, fakat daha sonralar yazarnn adnn unutulduu eklindedir. Hikye-i Blbl-nmenin konusu, Attra atfedilen Blbl-nmede olduu gibi kularla blbl arasnda geen olaylar etrafnda olumutur. Blbln gl bahesinde, gle kar ho sesiyle tnden rahatsz olan kularn, onu Hz. Sleymana ikyet etmeleriyle balayan olaylar zincirinde blbl akta samimiyeti, doruluu ve drstl; ikyeti kular ise kskanl, ekememezlii ve ktl temsil ederler. Hz. Sleymnn dil hkmdar ve yarg konumunda olduu Hikyede, kularn ikyeti zerine Hz. Sleymn tarafndan divna getirilen blbl baarl bir savunma yapar. ikayeti kulara verdii makl cevaplarla susuzluunu spatlamaa alr. Kahraman kadrosunun Attra atfedilen Blbl-nmedeki kadrodan daha geni olduu Hikyenin, hangi devir rn olduu da belirgin deildir. Kahramanlarn konumalarndan bir halk metni olduu anlalan Hikyenin dil zelliklerinden yola karak dnemi hakknda bir tahminde bulunmak gerei yanstmayabilir. Hikye metninin tamamnn harekeli oluu ve imladaki tutarszlklar (dou dillerinden gemi olan kelime ve terkiplerin yazlndaki tutarszlklar, Trke baz eklerin ve ifadelerin Eski Anadolu Trkesi devresinden sonra pek kullanlmam olmalar), Hikyenin 14. yzyln sonlar veya 15. yzyl rn olabile-ceini dndrmektedir. Hikyenin bu yzyllar rn olduu yolundaki kanaatimizde, bir arada bulunduu Eb Al Sn ve Htem-i T gibi hikyeler ile Dede Korkut Hikyelerinin 15. yzylda yazya geirilmi olmalarnn etkisi olduunu syleyebiliriz. Hikye-i Blbl-nme ile yakn devirde yazldn sandmz dier bir eser Rifnin Blblnmesidir.8 Paris Milli Ktphnesi, Farsa Yazmalar Blmnde, 7 (A.F.2147) numaradaki bir mecmua ieri-sinde bulunan Rifnin Blbl-nmesi, Do. Dr. Hseyin AYAN tarafndan bulunarak 1981 ylnda ilim lemine tantlmtr. Blbl-nmenin bilinen tek nshas da Paris Milli Ktphanesindeki bu mecmua ierisinde, 196b-209a arasndaki nshadr. Mesnevi nazm ekliyle yazlm olan eser, aruzun Hezec bahrinin Mefln, mefln, feln kalbyla yazlmtr. Yazld devir hakknda mesnevide ve baka kaynaklarda her hangi bir bilgiye rastlayamadmz Blbl-nmeyi, eserde kullanlan Eski Anadolu Trkesi dil zelliklerine istinaden (gelecek zaman eki olarak kullanlan-sar,-iser; olsarsn, idisersin, ikinci teklik ahs emir eki olarak kullanlan-gl,-gil; digil, eylegil, olgl v.b., gerundium veya zarf-fiil olarak kullanlan-uban,-ben; idben, susayuban, oluban v.b.) 14 veya 15. yzyllar (arlkl olarak da 15. yzyl) rn olarak kabul edebiliriz. (Mesneviyi bulan Hseyin Ayan da, dil zelliklerinden hareketle onun 15. yzyla yakn bir devirde yazlm olabilecei grndededir.) irinin mahlasnn Rif olduu mesnevi boyunca sylenmi olan 20 gazel ve bir kasidenin mahlas beyitlerinden anlalmaktadr. Hayat hakknda ise kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlanamamtr. 1732

Hakkndaki bilgileri bu ekilde zetleyebileceimiz Rifnin Blbl-nmesi 325 beyitlik kk bir mesnevidir. Konusunu blbln gle kar duyduu derin sevginin oluturduu Blbl-nmeyi yazarken Rifnin kimden etkilendii hususunda bir ey sylemek imdilik iimkanszdr. nk Rifnin eseri gl-blbl konulu dier eserlerle benzerlik gstermemektedir. 325 beyitlik hacminin yarsna yakn ksmnn irin syledii gazellerden olumas, Rifnin gl ve blbl hikyesini anlatmann yansra irlik kudretini gsterme eiliminde olduunu da yanstmaktadr. Mesnevi boyunca gle saba araclyla haberler gnderip, vuslat talebinde bulunan blbln ackl sonu da, mesnevinin dierlerinden ayrlan, farkl bir zellii olarak karmza kmaktadr. XIV veya XV. yzyllardaki bu iki eserden sonra XVI. yzylda gl ve blbl konulu eserlerde art olduunu syleyebiliriz. Bu yzylda yazlan eserlerin ou Gl Blbl adyla yazlmtr. Adn anacamz ilk eser ise yzyln ilk eyreinde yazlm olan Vhidnin Gl Blbldr. Vhidnin Gl Blblnden sonra Trk Edebiyat Fazlnin kaleminden, n gnmze ulaan Gl Blbl mesnevisini kazanmtr. Yzyln ortalarnda yazlan bu eserden sonra, yine mesnevi nazm ekliyle yazlm znkli Bekynin Gl Blbl ile karlamaktayz. Gl Blbl adl eserlerin sonuncusu, ayn zamanda bir air olan Krm Hn Gzi Giraya aittir. Aralarnda isim benzerlii bulunan bu eserlerin dnda, yzyln dier bir eseri; Mnrnin Glen-i Ebrr ve Maden-i Esrr mesnevisidir. Vhidnin Gl Blbl9 15 varaklk bir risledir. Risle, yazl tarihi itibaryla XVI. yzyln ilk eseri olarak karmza kmaktadr. Sonundaki f gurre-i sene recebl-mrecceb min uhr- sene seba v rn tisa mie ifadesi, onun H. 927/M.1520 senesinde yazldn beyan etmektedir. Eser Osmanl sultan I. Selim (Yavuz Sultan Selim) adna yazlmtr. Eserin banda devrin padiahnn vgs bahsinde geen Sultan olu sultan, Sultan Selim Han takdiminden, bunun hangi Selim olduunu anlamak imkanszdr. Ayn zamanda eserin bitirili (temmet) zamann beyan eden H.927/M.1520 tarihinden, ad anlan padiahn I. Selim (Yavuz Sultan Selim) olduu anlalmaktadr. Bu tarihin Yavuz Sultan Selimin lm ylyla ayn olduunu hatrlarsak, Vhidnin Gl Blbl Padiahn lmn-den ksa bir sre nce yazdn syleyebiliriz. Gl Blbln bilinen tek nshas Kayseri Rit Efendi Ktphnesi, 582/2 numaral yazma ierisinde,77b-90b yapraklar arasnda bulunmaktadr. Nesir-nazm kark bir tarzda kaleme alnm olan Gl Blbln dili Farsadr. Yazar Vhd hakknda kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadr. Eserinin yazl tarihinden yola karak Yavuz Sultan Selm devri irlerinden olduu sonucunu karabiliriz. Vhd, zamannn birinci derecede isim yapmam irlerinden biri olmaldr. Gl Blbl Farsa olarak kaleme almas, Onun iyi derecede bir Farsa renim grdn izlenimini vermektedir. Yzyln kinci eseri, Fazlnin Gl Blbl Mesnevisidir.10 Kara Fazl nmyla (Kara: lakap, Fazl: mahlas) mehur olan ir, Gl Blbl H. 960/M. 1553te yazm ve bu eseriyle hreti yakalamtr. Knn Sultan Sleymn devrinde yetien Fazl kaynaklarda mesnevi iri olarak takdim edilmektedir. stanbulda domu ve dzenli bir medrese eitimi grmemitir. ocukluunda Arapa nahv ve sarf dersleri aldktan sonra skpl Riyzden Farsa dersleri alm, genliinde ise ir 1733

Ztnin Ftih Cmii avlusundaki dkkanna devam etmitir. Knnnin ehzdesiyle sancaa km ve hayatnn sonlarnda reislkttapla kadar ykselen Fazl, H. 971 tarihinde ileri bir yata Ktahyada lmtr. Mesnevi nazm vadisinde Hm v Hmyn, nesir-nazm kark Nahlistn ve 1000 rbden oluan bir eserin sahibi olan Fazlnin bu eserleri gnmze ulamamtr. irin ad, elimizdeki tek eseri Gl Blbl ile anlmtr. Fazlnin Gl Blbl, Trk Edebiyatnda yazlm gl ve blbl konulu hikyeler ierisinde en tannmi olandr. 2455 beyit hacmindeki eser, dzenli bir mesnevi tertibindedir. Yazld tarihten itibaren beeniyle okunup istinsahlar (yazmalar nshalar) yaplm olan Gl Blbln Trkiye ktphnelerinde yirmiden fazla yazmas bulunmaktadr. Fazl Gl Blbl ehzde Mustafnn yannda bulunduu srada yazm ve Ona sunmutur. Ba taraflarndaki din iirlerle devir byklerine sylenmi olan medhiyelerde nispeten ar bir dil kullanlmasna karlk hikye ksmnn dili sde ve anlalrdr. Mesnevinin bitirili tarihi H.960/M.1553 senesidir. Bu tarih Htime blmnn sonundaki Yazd trhi hme-i engl Defter-i mnis-i Gl Blbl beytinin ikinci dizesinin harflerinin saysal deerlerinin ebced hesabyla toplamna karlk dmektedir. Tasavvuf ve allegorik bir karakteri olan Gl Blbl, aruzun Hafif bahrinin Feiltn, mefiln, feiln kalbyla yazlmtr. Gl Blblde Feiltn, mefiln, feiln kalbn tercih etmesi Fazlye rahat bir syleyi imkn salamtr. ir veznin iki ekilde kullanlabilmesi zelliinden istifde ederek ihtiya duyduka ilk tefileyle son tefilenin ilk hecelerinin kapal eklini tercih ederek (Filtn,,fln veya feiln) dncesini daha rahat ifade edebilme olanana ulamtr. Mesnevide kahramanlar birer sembolden ibarettir. lenen ana tema ise varln birlii (vahdet-i vcd) dncesidir. Mesnevinin asl kahramanlar olan gl Mutlak varl (lh sevgili), blbl ise ona ulamay arzulayan ve bu uurda pek ok sknt ve eziyetlere katlanan sdk temsil ederler. yi veya kt karakterlerin temsilcileri olan dier kahramanlar ise olaylarn geliimine dorudan veya dolayl olarak katkda bulunurlar. Fazlnin Gl Blbl Batda en ok yank uyandran eserlerden biridir. Batl aratrmaclarn da dikkatini eken mesnevinin tamam veya baz blmleri eitli Avrupa dillerine evrilmi ve yaynlanmtr. Eseri zgn bulan Hammer mesnevinin tamamn Almancaya evirmi ve 1834te Trke aslyla birlikte Petede Gl Blbl das st Rose und Nachtigall adyla yaynlamtr. eviride kafiye uygunluuna dikkat eden Hammerin bu evirisi edebiyat aratrmaclar tarafndan baarl olarak deerlendirilmitir. Hammerin yansra, Dora DIstria baz blmlerini Franszcaya, J.W. Gibb de ngilizceye evirmilerdir. XVI. yzyln gnmze ulaan ikinci mesnevisi, znkli Bekynin Gl Blbldr.11 Beky, eserini ehzde Murd adna yazmtr. Mesnevinin ba tarafnda Medh-i eh-zde-i Cvn-baht 1734

balyla syledii medhiyeden eserin ehzde Murd adna tertib edildii anlalmaktadr. 935 beyitlik mesnevi aruzun Hezec bahrinin Mefln, mefln, feln kalbiyla yazlm ve H. 973 tarihinde tamamlanmtr. Bu tarihi, Htime ksmndaki Beky kim bu nazm itmi-idi Tokuz yz yetmi e yetmi-idi beytinde irin kendisi beyan etmektedir. Bekynin Gl Blblnn,-alt blmler dzeyindekonu bakmndan Fazlnin Gl Blblnden etkilendii anlalmaktadr. Fakat bu etki mesnevinin tamamn kapsayacak derecede geni deildir. Mnrnin Glen-i Ebrr ve Maden-i-Esrr mesnevisi de yzyln gl ve blbl temasn ileyen bir eseridir. Mesnevi Attra atfedilen Blbl-nmenin geniletilmi bir evirisidir. airi Mnr hakknda kaynaklarda bir bilgiye rastlanmamaktadr. Der Medh-i h-zde-i Cellet-meb Hazret-i Sultn Selm-i l-cenb ve Sebeb-i Telf-i Kitb bal altnda beyan ettii zere eseri ehzde Selme sunmutur. Fakat ba taraftaki Knn Sultn Sleymn medhiyesinden Knn Sultn Sleymn devrinde yaad; mesneviyi adna yazmasndan da ehzde Selmin yardmlarn grd anlalmaktadr. Oturmdum Geliboluda bir gn Fergat kesinde yle mahzn beytinden anlalaca gibi, Mnr eserini Geliboluda yazmtr. Eserin konusunu Attra atfolunan Blbl-nmeden alan Mnr bununla yetinmemi, Attrn mesnevilerindeki tertip tarz ile Blbl-nmenin veznini de rnek almtr. Hezec bahrinin Mefln, mefln, feln kalbyla yazlan Glen-i Ebrr ve Maden-i Esrr-Attrn mesnevilerinde yapt gibi-alt blm ve fasl aralarna konuya uygun kssa ve fkralar yerletirilerek hacimce hayli geniletilmitir. yle ki Attra isnad olunan Blbl-nme 475 beyitten ibaretken, Mnr kssa ve fkralarla 5204 beyitlik bir eser vcuda getirmitir. Blbl-nmenin on katndan fazla bir hacme sahip olan Glen-i Ebrr ve Madeni Esrr, bu yapsyla telif-tercme bir eser ortaya koymutur. Blbl-nmenin kopyas olan mesnevinin ondan farkl olan yannn, uzun soluklu yaps olduunu syleyebiliriz. XVI. yzylda yazlan Gl Blbl adl eserlerden biri de; Krm Hn Gz Girayn Gl Blbl adl eseridir.12 Eserin varlndan, airi gibi Krm Hanlarndan olan Hlim Girayn tertib ettii Glbn-i Hnn haber vermektedir. Glbn-i Hnnda, Gz Girayn Gl Blbl hakknda: Fuzl-i Bagddnin Beng Bde manzmesine yapt Gl Blbl nazresi kymet-dr eserlerindendir. denilmektedir. Gz Girayn Gl Blbl de ulaamadmz iin hakknda deerlendirme yapamadmz esreler arasndadr. Fakat, hakknda verilen bilgiden gl ve blbl temasyla fazla ilgili olmad anlalmaktadr.

1735

XVI. yzylda adndan bahsedeceimiz son eser, yzyln sonlarna doru (1588) emseddn Svs tarafndan yazlan Glen-bddr.13 Mesnevi nazm ekliyle ve aruzun Hezec bahrinin Mefln, mefln, feln kalbnda yazlm olan eser tasavvuf bir karaktere sahiptir. Kahramanlarn iekler ve gln oluturduu mesnevide kahramanlar birer sembol durumundadrlar. Gln eyhi (mrid-i kmil), ieklerin ise slikleri temsil ettii Glen-bd, gl ve blbl temasna fazla yer vermedii iin tema zerine yazlm eserlere dahil etmemizin yanl olaca kanaatindeyiz. Mesnevide birinci derecede nemli bir kahraman olmayan blbl, Zmre-i kfe Gln Zuhrn Murd tdkleridr balkl ksmda ve mesnevinin tamamnda -be beyitte bahis konusu edilmitir. 557 beyitlik mesnevide bu -be beytin dnda blbln adna rastlanmamaktadr. Tema zerine yazlan eserler silsilesi XVII. yzylda mer Fud Efendinin Blbliyyesi14 ile devam etmitir. iri mer Fud Efendi hakknda Kaynaklarda abniye tarikatndan Safranbolulu Muhammed Emn Efendinin halifelerinden olduu ve H.1046da vefat ederek abniye derghna defnedildiinden baka bir bilgiye rastlanmamaktadr. Mesnevi nazm ekliyle ve aruzun Hezec bahrinin Mefln, mefln, feln kalbnda yazlm olan Blbliyye, irinin kiiliiyle zde, tasavvuf bir eserdir. Tasavvuf ehresinin yansra ayn zamanda didaktik (retici) bir eser olan Blbliyyenin, sonundaki Beyn- Trh-i Telf ksmndan H.1033/M. 1623-24 tarihinde bitirildii anlalmaktadr. Ksaca tantmaya altmz mer Fud Efendi-nin Blbliyyesi, XVII. yzyln gl ve blbl zerine yazlm tek eseri durumundadr. Eser Attra atfolunan Blbl-nme ile onun geniletilerek Trkeye evrilmi ekli olarak nitelediimiz Hikye-i Blbl-nmenin bir bilekesi grnmndedir. eriinden, mer Fud Efendinin ad geen her iki eseri de grp inceledii ve Blbliyyeyi yazarken bu iki eserden (Attrn Blbl-nmesi ile Hikye-i Blbl-nme) byk lde yararland anlalmaktadr. Bu iki eserin bilekesi olmakla birlikte, Blbliyyede mer Fud Efendinin tasavvuf grlerine de yer verdiini ve baz motiflerde deiiklikler yaptn belirtmek gerekir. XVIII. yzylda yazlm olan gl-blbl konulu eserler; Manisal Birr Mehmed Efendinin Blblnmesi ile Haytnin eseri (Blbliye veya Blbl-nme)dir. Bu iki eserden Birrnin Blbl-nmesini yzyln ilk eseri olarak kabul edebiliriz. Nb gibi XVII. yzylda yetimi olmakla birlikte XVIII. yzyln ilk eyreinde len Manisal Birr Mehmed Efendi, Blbl-nmeyi bu yzylda yazmtr. Eserin sonunda bitirili tarihini beyan eden Tamm old kitbm ey du-gy eklindeki tarih msrann ebced hesabyla H.1117 ylna karlk dmektedir. Mild 1705/1706 yllarna karlk den bu tarihten hareketle, irin Blbl-nmeyi lmnden ksa bir sre nce yazdn syleyebiliriz. Birrnin Blbl-nmesi15 mer Fud Efendinin Blbliyyesinin nesren yazlm eklidir. Nesir eklinde yazlm olmakla birlikte Birr eserini msra, beyit, gazel, kta ve kaside gibi iirlerle de 1736

desteklemitir. Fakat mensur ksmnn manzum ksmyla kyaslanamyacak ddzeyde olmas nedeniyle Blbl-nmeyi nesir sahasnda yazlm bir eser olarak kabul etmeliyiz. Haytnin eserine ulaamadmz iin, ayn zamanda XVIII. yzyln elde mevcut tek eseri olan Birrnin Blbl-nmesi ssl ve adal bir dille yazlmtr. Bu dil zelliinden dolay Blbl-nme, Trk Edebiyatndaki glblbl hikyeleri ierisinde ssl nesirle yazlm ender rneklerdendir. Eski Trk Edebiyatnda okuyucuyu bilgilendirme amacnda olan edebi metinlerin sade veya orta nesirle kaleme alndklarn hatrlarsak (nsirler bu tr metinlerde sade ve orta nesri tercih ederlerdi), Blbl-nmenin benzerleri ierisinde srad olduu kendiliinden anlalacaktr. Burada aydnlatlmas gereken husus; Birrnin Blbl-nmeyi yabanc kelime ve terkip eliinde secili, ssl ve adal bir nesirle yazma sebebinin ne olduudur. Bizce bunun nedenini tek bir noktaya balamamak gerekir. Birrnin Blbl-nmeyi ssl nesirle yazm olmasn iki sebebe balayabiliriz. Bunlarn birincisi; kendisine Blbl-nmeyi yazma nerisinde bulunan dostu Sn Ahmed Efendinin szleri olabilir. Birr Blbl-nmenin ba tarafnda eserin yazl sebebini anlatrken bir gn Sn Ahmed Efendinin elinde bir kitapla yanna geldiini ve kitab gstererek: Geri bu manzmenin btn mamr amm zhiri harbdur. Eger aa basar- basretle nazar ve ol nazm nesre tebdl ider ise bir nzk eser olmak bil-ihtiyrdur. diyerek kendisinden bu eseri gzden geirip, nesir sahasnda yazmas isteinde bulunduunu sylemektedir. Birr, bu istek dorultusunda eseri nesirle ifade etmi, fakat d grnn beenmeyen dostunun szlerini de kulak ard etmeyerek slbuna zen gstermitir. Bu zen biraz arla kam ve Birrnin sanat ve hner sevdasnn da eklenmesiyle ssl nesirle yazlm bir hikye metnini ortaya karmtr. Blbl-nmenin ssl nesirle yazlm olmasnn ikinci nedeni; Birrnin kendisine duyduu ar gven ve kendini beenmilik olabilir. Eserinin ba tarafnda dnemin nl irleri ile Manisada bir arada bulunurken pek ok bedelsiz iir sylediini belirten Birr, bir divn tertip ettiini ve bu divnn zamann airleri tarafndan beenilip rnek alndn sylemektedir. Aslnda devrinin birinci derecede nl airlerinden olmayan Birrnin bu szleri, kendine ar gvenen, kendini beenmi bir yapya sahip olduunun ipularn vermektedir. Bu kendine ar gvenin sanat gsterme sevdasyla birlemesi sonucu Birr Blbl-nmeyi ssl nesirle yazmay mizacna uygun bulmu olabilir. Birr mer Fud Efendinin Blbliyesine bir ilavede bulunmamtr. Eserinin okunmas da gsterecektedir ki, O alt konularda bile rnek ald Blbliyyenin olay rgsne bal kalmtr. Fakat ssl nesirle yazd Blbl-nmenin anlal-mas iin okuyucunun hikyenin dilini anlayabilecek bir kltr seviyesinde olmas gerekir. XVIII. yzyln ikinci eseri; Hayt mahlasl bir ire aittir. Eserinin ismini de tam olarak renemediimiz Hayt hakknda kaynak eserlerde herhangi bir bilgiye rastlan-mamaktadr. Ancak, dileride belirtilecei zere, lmnin genliinde yetikin bir air olduunu belirttii Hayt,-lmnin Blbliyeyi 1806da yazd gz nne alnrsa-18. yzyln ikinci yars ile 19. yzyln ilk yarsnda yaam olmaldr. 1737

Haytnin kendisinden ve eserinden bizi haberdar eden XIX. yzylda yazlm olan lmnin Blbliyesidir.16 XIX. yzyl irlerinden olduunu sandmz lm, Blbliyeyi Haytnin eserinden faydalanarak yazmtr. Blbliyenin ba tarafndaki: nki hengm- cvnde meger Ol ki stz- ecell reh-ber () Old dnyda eh-i nkte-vern ir-i ndire-g-y devrn Mahlas- pki Haytdr anu mri ok ola o gl-prehen Farz idp blble ak isnd Eyledi hb latfe rd Der miyn- gl blblde ne var Farz idp itdi beyn izhr Lk mensr drr-i meknn Yazlup olm-d ive-nmn beyitlerinde lm, zamann ndire syleyen ve std olarak niteledii Haytnin gl ve blbl konu alan mensur bir eser yazdn sylemektedir. lmnin Blbliyesi de Haytnin eserinin nazma ekilmi eklidir. Eserini mensur olarak yazm olan Hayt, lmnin Old dnyda eh-i nkte-vern ir-i ndire-g-y devrn beytinde ir-i ndire-g-y devrn eklindeki tantmdan anlalaca zere ir olarak tannmtr. Fakat kaynaklarda ne kendi, ne de eseri hakknda bir bilgi mevcut deildir. Bu durumu Haytnin birinci derecede nemli bir ir olmad ve bu yzden adnn kaynak eserlere gemedii eklinde yorumlayabiliriz. lmnin yukardaki beyitlerde belirttii zere Haytnin gl ve blbl konulu eseri mensur bir eserdir. erii hakknda lmnin Blbliyesi sayesinde bilgi edindiimiz eserin fazla hacimli olmad 1738

anlalyor. Eserin gl ve blbl konulu dier eserlerden ayrlan belirgin zellii-lmnin Blbliyesi ile ortak olduunu sandmz-ikyet makamnn Osmanl Sultan olmasdr. XVIII.yzyln bu iki eserinden sonra lmnin Blbliyesi, Abdurrahm Utzmennin Gl Blbl, gh Osmn Paa ile Yeniehirli Avnnin Blbl-nmeleri XIX. yzylda yazlm eserler olarak karmza kmaktadrlar. Sonunda ebced hesabyla bitirili tarihini veren Hakka hamd ol bu dem old tamm Blbliyyem ola makbl- enm tarih beytinden (H. 1220/M.1805-1806) lmnin Blbliye-sini XIX. yzyln ilk eseri olarak kabul edebiliriz. Haytnin eserini: Lk mensr drr-i meknn Yazlup olmd ive-nmn beytinde mensur bir eser olarak tantan lm, akabindeki An grdkde bu resme hemn Abd-i pr-crm kusr u nisyn Cme-i nazmla itdi tezyn An slb- kadm zre hemn Ani lm-i ftde-p-ml Nazm- mezbra gd eyledi bl Olcak hemi-i lutf- Br Cme-i nesrden old r beyitlerinde onu nazma ekerek Blbliyeyi meydana getirdiini beyan etmektedir. Hakknda kaynaklarda bir bilgiye ulaamadmz lm, 18. yzyln ikinci yars ile 19. yzyln ilk yarsnda yaam olmaldr. nki hengm- cvnde meger Ol ki stz- ecell reh-ber 1739

beytinde, genlik anda (hengm- cvn) iken tand Haytyi kendine std ve reh-ber olarak kabul eden lm, Blbliyeyi yazd yllarda (1805-1806) olgunluk yalarnda olmaldr. Tek yazma nshasn tesbit edebildiimiz lmnin Blbliyesi 324 beyitlik kk bir mesnevidir. Mesnevi aruzun Remel bahrinin Feiltn, feiltn, feiln kalbyla yazlmtr. Eser gln eziyetlerine maruz kalan blbln Osmanl padiahna giderek glden ikyeti ve bu ikyetini ve muhakeme edilip sonulandrlmasn ilemektedir. lmnin Blbliyesi de ikyet makamnn Osmanl sultan olmas nedeniyle Haytnin eseriyle birlikte dier gl-blbl konulu hikyelerden ayrlmaktadr. XIX.yzyln ikinci eseri Abdurrahm Utzmennin Gl Blbldr.17 Tatar Trkesi dil zelliklerini yanstan eserin yazar Abdurrahm Utzmen Tatar Trklerinden olup, 18. yzyln ikinci yars ile 19. yzyln ilk yarsnda, Kazan Hanlnda yaamtr. Soyadn yerletii yreden (otuz ve eymen veya men) ald belirtilen Utzmennin, Gl Blbln dnda bir ok eser yazd ve son asrlarda Kazan Hanl snrlar ierisinde yetimi en verimli ediplerden biri olduu belirtilmektedir. Utzmennin Gl Blbl aruzun Remel bahrinin Filtn, filtn, Filn kalbyla yazlm, 241 beyitlik kk bir mesnevidir. Eserin konusunda ir, Mevlnnn Mesnevisinden esinlenmitir. Utzmennin Gl Blbl Mesneviden esinlenerek yazdn eserin sonunda kendisi sylemektedir. Mesnevinin Temmehu Temm balkl htime ksmnn Tasarruf eyleyben say- cidd Bitp aldum kitb- k- Rm eklindeki ilk beytinde ir, Rmnin ak kitabn yazp aldn ifade etmektedir. Burada belirtilmek istenen eser Mevlnnn Blbl-nmesi deildir. Mevlnnn Blbl-nmesi bir ak kitab olmad gibi-zaten 55 beyitlik hacmiyle de kitap seviyesinde deildir-Gl Blbl ile herhangi bir benzerlii de yoktur. Burada belirtilmek istenen ak kitabnn Mevlnnn Mesnevisi olduunu syleyebiliriz. Bunu, her iki eserde de ortak olan neyin (insn- kmil) bandan geenleri hikye etmesinden anlamaktayz. Mesnevinin ilk 18 beytinde anlatlan bu bahis Gl Blbln son ksmlarnda gemi olup, ierik bakmndan Mesneviyle benzerlik gstermektedir. XIX. yzyla ait ad anlan eserlerden biri de, gh Osmn Paann Blbl-nmesidir.18 gh Osmn Paann Blbl-nmesi hakknda: Blbl-nme namndaki risale-i manzume-siyle divan earnn refikas nezdinde bulunduu iidilmidir. Bunlarn tab olunamamas ayan- teessfdr. denilmi ve iirlerinde tasavvufun arlkta olduu belirtilmitir. gh Osmn Paann Blblnmesine, yaptmz aratrmalar sonucu ulaamadk. XIX. yzyln ve Encmen-i uarnn yetenekli irlerinden Yeniehirli Avnnin (lm.1826-27) de bir Blbl-nmesinden bahsedilmektedir. Matla beytinin Firz- sidreden asan dehnn ey blbl

1740

Gln kulana girmez eznn ey blbl olduu belirtilen Yeniehirli Avnnin Blbl-nmesi19 de ulaamadmz eserler arasndadr. 1 2 3 emseddin Sami; Kamus- Trki, ar Yay., st. 1989. Muallim Naci; Lugat- Naci, ar Yay., st. 1978. Trke szlk, Atatrk Kltr, Dil, ve Tarih Yksek Kurumu TDK Yay., Yeni bsk., Ank.

1988, s. 286. 4 5 6 7 emseddin Sami; Kamus- Trki, ar Yay., st. 1989. KURNAZ, Cemal; Blbl, TDV A, TDV Yay., st. 1992, C. 6, s. 485. Mevln C. Rm; Blbl-nme. Sleymniye Ktph., Nfiz Paa, Nu.: 502/2 (2b-3a). Blbl-nme; Beyazt Devlet Ktph., Nadir Eserler Bl., K. 28610/1 (Matbu, Hikaye-i Ebu Ali

Sina ve Hatem-i Ti ile birlikte). 8 9 10 Rif; Blbl-nme, Haz.: Prof. Dr. Hseyin AYAN, Emek Matb., ubat 1981. Vhid; Gl Blbl, Kayseri Raid Ef. Ktph., No.: 582/2 (77b-90b). Gl Blbln Trkiye ktphanelerinde pek ok yazmas vardr. Eser zerine lisans ve

lisanssr dzeyde eviri ve aratrma eserleri hazrlanmtr. Mesnevi iin bkz.: ZAVOTU, Gencay; Trk Edebiyatnda Gl ve Blbl Mesnevileri (Mukayeseli alima), C. I, II, Baslmam Doktora Tezi, Yn.: Yrd. Do. Dr. Turgut Karabey, Atatrk ni. Sos. Bil. Ens., Erz. 1997, 763s. (C. I: 1-212; C. II: 213-763); 2) ZTEKN, Nezahat; Gl Blbl-Fazi, Doktora Tezi, Dan.: PROF. Dr. Tunca Kortantamer, Dokuz Eyll ni. Sos. Bil. Ens., zmir 1987, II+456s. 11 12 Beky-i znk; Gl Blbl, Nuruosmaniye Ktph., 4097 (yk.: 128-135). Hlim Giray Han; Gl-bn-i Hnn, Haz.: Do. Dr. Recep Toparl-Do. Dr. Sadi enli,

Atatrk ni. Fen-Ed. Fak. Yay., Erzurum 1990, 232+26s. 13 AKSOY, Hasan; emseddin Sivasi, Glen-bd (nceleme-Metin-Szlk), slam

Medeniyeti Vakf Yay., st. 1990, XII+202s. 14 89b). 15 16 Birr; Blbl-nme, Dart-tbaatil-Amire (Matbaa-i Amire), st. 1265 H. lm; Blbliye, Ktph., TY 872, 23 yk. 1741 mer Fud Efendi; Blbliyye, Sleymaniye Ktph., Dml Baba, 320/1-2 (yk.: 48b-

17

AG, Fazl; Abdurrahim Utzimeninin Gl Blbl ve Trk Edebiyatnda Gl Blbl

Yazanlar, Selul ni. Sos. Bil. Ens., Dan.: Prof. Dr. Hseyin AYAN, Konya 194. 18 19 bnlemin Mahmut Kemal nal; Son Asr Trk airleri, MEB, C. I, s. 41. Sadettin Nzhet ERGUN, Trk airleri, C. II, s. 586.

1742

slmiyet Sonrasnda lk Farsa iirlerde Trkler / Prof. Dr. Adnan Karaismailolu [s.903-913]
Krkkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Trklerin slmiyete girii ve bunun sonrasnda ilm ve edeb faaliyetlerde yer allar hususunda zaman itibariyle farkl grler ileri srlmtr. Konunun tarih ynn, bu alandaki bilim adamlar tartm ve zellikle V. V. Barthold, Zeki Velid Togan, Osman Turan, Hakk Dursun Yldz gibi bilim adamlar konuyu ilm tetkiklerle vuzuha kavuturmulardr. Deerli bilim adam Aydn Sayl yllar nce sz konusu olumsuz yaklama dikkat ekmitir. Richard N. Frye ile daha nce kaleme aldklar yazy Trkiyede tekrar nerederken tantm cmlelerinde Horasan ve Mvernnehirdeki Trkler ve Mslman olularyla ilgili olarak yle demektedir: Biz Trkler, bu mntkalarn Seluklulardan nce Trklemi olduunu umumiyetle kabul ederiz. Halbuki garp bilginleri, hususile on dokuzuncu asrn sonundan beri, bu mntkay tamamen ranllara ve ranllarla akraba kavimlere malediyorlar. Garp bilginlerinin aa yukar yarm asrdan beri bu husustaki fikirlerini deitirmi olmalarnn birok sebepleri vardr.1 A. Sayl ve Batl meslekta genelde Batl tarihilerin bu blgelerin Seluklularla Trklemeye balad grn, birlikte eletiriye tabi tutmakta ve yazlarnn ana fikrini u ekilde belirtmektedirler: Trklerin, Seluklulardan ve slmiyetten evvel, Horasan dalar, Seyhun ve Hindistan arasndaki blge halknn mhim bir ksmn tekil ettikleri tezi bu yaznn asl konusunu tekil etmektedir.2 Bu makalenin Amerikadaki yaym 1943, Ankaradaki yaym ise 1946dr. Trklerin slmiyetten sonra edeb faaliyetler ierisindeki yerini belirlemede, tarih gelimeler ve yerleim blgeleriyle ilgili bilgilerin yardmna ihtiya bulunmaktadr. Biraz nce belirtilen tartma bu nedenle nemlidir. Seluklular dnemine sarktlan tarih sre, ayn ekilde Trklerin edeb alandaki faaliyetlerini daha sonraya brakmay gerektirmektedir. Bu varsaymdan hareket eden Batl arkiyatlar ve baz bilim adamlar klsik Trk iirini ve iir geleneini deta XIII., XIV. asra ve Anadolu corafyasna balamaktadrlar. Klsik Trk iirinin arkasndaki gelenein ve edeb zevkin izleri, aratrmaclar Horasan ve Mvernnehir (Bat Trkistan) ehirlerinde yazlm slmiyet sonrasna ait ilk Farsa ve Trke iirlere ulatrmaldr. Anadoluda gelien iirin, anlan bu blgelerde elbette daha nce rn veren iirle mnasebetleri zerinde bilim adamlar ok fikir yrtm ve neredeyse genel kabul gren yarglar oluturmulardr. XIX. asrn sonlarnda balayan bu deerlendirmelerde varlan sonuca ak ve hi bir tereddt barndrmayan iki rnek vermek, konunun ehresini belirginletirecektir. lk rnek E.J.W. Gibbe (. 1901), ikincisi Sleyman Nazife (. 1927) aittir: Osmanllar kendilerine bir edebiyat yaratmaa karar vermeden ok evvel, ranllarn dehas, Arap istilas ile urad husufdan kurtulmu ve ranllarn iir tarz tamamen tekemml etmi ve salam bir ekilde teesss etmi bulunuyordu. ran iirinin birinci devrini tekil eden daha salam, daha erkek bir ruhun yaratm olduu o byk mill destn safha gelmi gemiti ve iir bir buuk asr 1743

mddete, dnyaya taaluk eden her eyden bililtizam yz evirmi ve ecdattan tevars ettikleri ruhun Allaha kar itiyak ve akn terennm eden sflerin eline gemi bulunuyordu. Ve bu zamanda ranllarn srr felsefe sistemi, tpk iir sistemleri gibi, btn teferruat ile ilenmi ve tesis edilmiti. Trkler bu iir ve srr felsefe sistemini bylece, tamamen tekml etmi bir halde buldular ve bunlar olduklar gibi aldlar.3 ster beni fkdn- ilim; ister noksn- his ile itham etsinler, iddia ve srar ederim ki, Trklerin edebiyat ve hatta tarihi Osmanllarla balar. 4 Daha nce iaret edilen tarih srele ilgili iddialarn etkin olduu dnemde kaleme alnan bu ifadelerde u kesin kabuller grlmektedir: a) ranllarn Farsa iir tarz, tamamen ranllara zeldir. b) Osmanllar, genel anlamda Trkler, ranllardan ok sonra kendilerine zel bir edebiyat oluturmulardr. c) ran iirinin birinci devrini, mill destn safha tekil etmektedir. d) Trkler, ran iir ve srr felsefe sistemini olduklar gibi aldlar. e) Trklerin edebiyat, Osmanl ile balar. Bu yazdaki bilgiler ve rnekler, bu hususlarn edebiyat tarihi ve gelenei alannda yeniden tartmaya almasn; mmkn olursa aydnlatlmasn salamak iin bir araya getirilmitir. Bu amac gerekletirmek iin nce slmiyet sonrasnda gelien Farsa iirde, yukardaki tespitlerin aksine, Trklerin ran sahas olarak gsterilen corafyadaki varl ve ilk dnemlerden itibaren bu edeb faaliyetlerdeki yerleri zerinde durulacaktr. Son olarak yakn yllarda randa yaynlanan baz eserlerde grlen ve Trklerin ilk Farsa iirlerdeki varln olumsuz dncelerle de olsa ortaya koyan ve eletiren yeni bir bak tarzna deinilecektir. slmiyet sonrasnda byk deiiklikler geirerek yeni bir hviyete brnen Farsann ilk iir rnekleri, IX. asrn ikinci yarsna aittir. IX. ve X. asrdan gnmze ok az sayda beyit ulamtr. Bir tespite gre, daha sonraki dnemlerde yazld iddia edilen beyitler de dahil olmak zere, IX. asra ait 58 ve akabinde Rudekden (. 941) biraz sonraki yllara ait 2.000 beyit elde bulunmaktadr.5 eitli kaynaklarda dank olarak bulunan ilk dnemlere ait rnekler, G. Lazard tarafndan bir araya toplanp Franszca tercmeleriyle yaynlanmtr.6 Hicr 370 yl sralarna kadar yazlm iirleri ieren bu aratrmada birok beyit iin, bu dneme ve anlan ahslara aidiyeti hususunda tereddt uyarlar konmutur. Buna ramen btn beyitlerin says, 1535 olup 22 aire aittir. Anlan almann dnda braklan Rdek (. 329/941) 7 ve Kisnin (. 394/1004den biraz sonra) 8 adna kaytl beyitler ile Gazneli saray airlerinden Ferruh (. 429/1038) 9, Unsur (. 431/1039-1040) 10 ve Minihrnin (. 432/1040-1041) 11 iirlerini kapsayan kitap ve divanlar, bu deerlendirme iin gzden geirilmitir. 1744

Son drt air, ran edebiyatnn byk kaside airlerindendir ve divanlar, en erken dneme ait olan ve btn olarak elimize ulaabilen ilk divanlardr. Bu dneme ait Firdevsnin ehnmesi ve bunun ierisinde yer alan Dakknin beyitleri, bu yazda dikkate alnmamtr. Bu iki airin mesnevileri, Farsada mill destn ran iirinin hemen yalnz kalan rnekleridir. Ayrca burada Seluklu saraynda bulunmu iki airden de rnekler aktarlacaktr. Bu airlerden birincisi, Sultan Melikah (slt. 1072-1092) tarafndan Emru-uar tayin edilen ve Melikahn lakab olan Muizzuddn ved-dnydan kaynaklanan Muizz mahlasn kullanan airdir. Muizz (. 518-521/1124-1127 yllarnda) babas Burhnnin Sultan Alparslann airi olmas sebebiyle Seluklu saray evresinde yetimi, elli yl akn bir zaman diliminde bir arada bulunduu Melikh ve Sencer (slt. 1117-1157) bata olmak zere devrinin nde gelen devlet adamlar iin iirler yazmtr. kinci air ise, ran edebiyatnda kaside tarznn en byk stad saylan Evhadddn-i Enverdir (. 563?/1168?). Sultan Sencerin airleri arasna katlm ve uzun yllar Sultan ve evresindeki devlet adamlar hakknda kasideler sylemitir. Elimizde hacimli divanlar bulunan Muizz ve Enver, Farsa ve Trke kaside yazm olan airlerce en ok rnek alnan airlerdir. Yukarda zikredilen eserlerde yer alan konumuzla ilgili beyitler ve bilgiler Trk Boylar, Blge ve ehir Adlar, Trklerin Gzellikleri, ehnmenin Tenkit Edilmesi, ran Destan Kahramanlarnn Kmsenmesi ve Trklerin vlmesi ve Trklerin ve Trk Sultanlarnn Din nan ve Tercihleri balklar altnda deerlendirilecektir. 1. Trk Boylar, Blge ve ehir Adlar lk Farsa iirlerde Trk boylar ve zellikle Trk blgesi olarak anlan yer adlar ok youn bir ekilde yer almaktadr. Bunlarn hepsini sralamak mmkn deildir. Bu nedenle bu balk altnda, Trklerin ikamet yerleri olarak bilinen Horasan ve Mvernnehir gibi slm corafyasnn merkezine yakn yerleim yerlerine pek iaret edilmeyecek, dorudan Trklerin corafyasn tartmasz temsil eden yerlerle ilgili rnekler verilecektir. Rdekden (. 329/941) bir mddet nce yaam ilk airlerden Ferlv yle demektedir12: Bulut, ok atan fkeli Trk gibi; sanki imek onun oku, gkkua ise yay. Rdek, demektedir13: n safta ayakta binlerce Trk. Her biri iki haftalk ay gibi. lk airlerden Ebul-Abbs-i Rebencen Orta-Asyadaki Fergana blgesi veya ehri ile ilgili hislerini bir beytinde yle dile getirmektedir14: 1745 bir beytinde Smn (204-395/819-1005) ordusunu verek tantrken yle

Ben bir kuru bitki idim, Ferganaya gittim. Ya mersin aac oldum, boyca da karaaa gibi. Yine ilk dnem iirlerinde Trk, blge ad olarak15 ve ayrca insan gzellii asndan16 anlmakta, eitli vesilelerle Karluk (Halluh), Talas (Taraz), Trkmen (Trkeman) yer veya soy adlar kullanlmaktadr.17 Gazneliler dneminde X. asrn sonlarnda ve XI. asrn balarnda yaam olan airin; Unsur, Ferruh ve Minihrnin iirleri alacak derecede Trk dnyasyla ilgilidir. Turan, Trkistan ve yine yer ad olarak Trk defalarca anmaktadrlar.18 Kagar, Karluk (Halluh), zgend, Balasagun, lek, Taraz (Talas), Huten gibi Trkistandaki ehirler ve blgeler de onlarn iirlerinde esin kaynadr.19 Bunlardan sadece birka rnek u ekildedir: Trkistanda renklenmemi bir yer yoktur. Hindistanda kalnts olmam bir blge yoktur.20 Ey Trk! Trkistanda senin gibi bir gzel varsa, Trkistanda her gn bayram ve bahardr.21 Ey! Orduna, sfahan; sancana Rey, mekandr. Ey! Ballarnn randan Turana kadar adr/evi vardr.22 Genel olarak Trk adnn yan sra Karluk (Halluh), Ouz, Hazar, igil, Yama, Krgz (Hirhz), Trkmen boy adlar kullanlm23 ve bazen yerlere nispetle in Trkleri; igil ve Kandahar Trkleri eklinde isimlendirmelere de gidilmitir.24 Seluklular dnemi airleri olan Muizz ve Envernin divanlarnda da ayn ekildeki kullanmlar yaygndr.25 Aadaki dier balklar altnda aktarlacak beyitlerde Trk boylar, blge ve ehir adlaryla da ilgili olan birok rnek yer alacaktr. 2. Trklerin Gzellikleri Anlan ilk dnem airleri, iirlerinin ilk beyitlerinde veya son dua beyitlerinde Trk gzellerinin beenilen ve yceltilen gzelliklerine yer vermiler, bu gzellikleri anlatmay ama edinmilerdir.26 Gzellik unsurlar, hemen daima Trk gzellerin zerinde grlmtr. Bir iki rnee yer verelim: Ey Trk! Yakup tekrar dnyada dirilse Yusuf Peygamberden seni ayramaz.27 Ey Trk! Yama ve Karluk ba fitnecisisin. Hem misk sal selvi, hem glyanakl aysn.28 Cadlkta Babilli ihtiyarlarn retmeni, gzellikte Karluk Trklerinin ncssn.29 Ey Trk sana olacak kt gzden korkarm, daima Y Rabbi onu koru diye sylyorum.30 Benzeri ekilde hitaplar ve tavsifler yzleri bulacak kadar iirlerde yer almaktadr.31 Bu eserlerde baka rktan gzellere hemen hi iarette bulunulmamas dikkat ekicidir.

1746

Seluklu dnemi airi Muizz, Melikh iin yazd bir kasidede genel olarak Trkler hakknda ilgi ekici deerlendirmeler yapmaktadr. Gzellik Trklere aittir derken; kahramanlklar, devlet ynetimleri ve din inanlar, bu zellikleriyle buluturularak genel bir ereve ortaya koymaktadr. Benim iin doruland ki cihann Yaratcs, Trkistan gzellik ve olgunluk ierisinde yaratt. Btn gzellikler Trklerden haber veriyor. Btn olgunluklar Trklerden rnek veriyor Trklerin balarndaki kalpak ve ellerindeki kl, Ko burcundaki gne ve yenge burcundaki Mteri (Jpiter) gibidir. Her zaman yiit savay hnerde zayf grrler. Byk orduyu zafer yolunda kolayca malup ederler. Ocak ve Temmuz bu savalara tesir etmez, Turan ordusu sanki meleklerdir. Sevgide ve hizmette Trklere gnl vermek gerekir, nk Yaratc, cihan mlkn Trklere vermitir. Evet slmn bakas, Trklerin devletiyledir, Trklerin devletinin bakas Sultann devletiyledir.32 air Muizz, bu beyitlerinde grld gibi, ideal gzellii Trk gzelleri zerinde tebih ve istiarelerle dile getirmitir.33 Enver, iirlerinde gzeller iin daha ok genel adlandrmalara yer vermi olsa da, bazen yine Trk, Halluh, Yama ve benzeri zel isimler kullanmtr.34 3. ran Destan Kahramanlarnn Kmsenmesi ve Trklerin vlmesi Trk asll nfusun, gerek Samnler (204-395/819-1005) dneminde zellikle orduda; idarede ve gerekse Gazneliler (352-582/963-1186) zamannda her kesimde etkin olduu yllarda Mvernnehir ve Horasan blgelerinde gelien Yeni Farsaya ait kasidelerin ounluu, Trk asll; byk ihtimalle Karluk boyundan olan Gazneli Mahmud (slt. 388-421/998-1030), oullar Mesut (slt. 421-432/1030-1040) ve Muhammed (slt. 421/1030; 432/1040-1041) bata olmak zere Gazneli devlet adamlar iin yazlmtr. Onlarla bazen bark bazen sava halinde bulunan Kadir Han, Toan Han, Hata Han, Ali Tegin, Arslan Tegin gibi Ceyhun nehrinin snr tekil ettii Trkistandaki Trk hanlar ve emirler de anlr.35 Muhalif dier Trk topluluklar iin kimi zaman vc ifadelere yer verilmesi de dikkat ekicidir. phesiz in ve Manden Ceyhunun kenarna kadar, Trk, ve Taciklerden, Trkmen, Ouz ve Hazarlardan, Hepsi Anter gibi savac lek (lig) ve Toan gibi on, on iki emir geldi. Bedenleri harple yorulmu, tabiatlar hamle yapmaya uygun hale gelmi ve gzleri uykusuzlua alm.36 1747

Sultan Mahmudu verken ona balln bildiren dier Trk sultan Kadir Han iin Ferruh yle demektedir.37 Dnya durduka mevki, makam, deer ve kymette Trkistan lkesi Kadir Han gibi han grmemitir. in ve Mainden Rum ve Rusa kadar; Saklaba kadar hepsi Hann vilayetidir ve Hann itaati altndadr. Anlan isimler, Ceyhun nehrinin dou tarafnda Trkistanda hkm sren Karahanllarn (382607/992-1211) ilk hanlardr. Bu dnemlerde ran tarafnda Gaznelilerin hakimiyet kurmu olmas nedeniyle ran ve Turan, Trk asll sultanlarn idaresine girmitir. Bu nedenle rann yani Acemin Hakimi olarak Gazneli sultanlar, daima h- Acem, h- rn, Husrev-i rn, Melik-i rn gibi unvanlarla anlmtr.38 air, Sultan Mesudun gcn anlatrken bu blgelere iaret etmektedir39: Turan u oluna, ran bu oluna; douyu u kabileye, baty bu slaleye verirsin. airler, Sultan Mahmud bata olmak zere devlet adamlarn vmek iin yazdklar baz kasidelere Ey Trk! sesleniiyle balamlardr.40 airlerin, Sultan Mahmudu, varislerini ve onlarn devlet adamlarn verken kullandklar hitaplar, tavsifler ve ifadeler, tamamen Trklerle, onlarn kahramanlklaryla, din heyecanla, Halifeye sayg ve Snnlii gzetmekle doludur. Yeni Fars edebiyatnn gelenek oluturmasnn ilk safhalarndaki iirler, sanldnn aksine bu Mslman Trk sultanlarn ve de ounluk halkn dnce ve kltr dnyasyla ilgilidir. Baz rneklerle konuyu aydnlatalm. Aadaki rneklerde grlecei zere Yeni Fars Edebiyatnn eldeki ilk divanlarnda ran tarihine ve mitolojisine ait kahramanlara Trk sultanlar ve devlet adamlar karsnda deer verilmemektedir. Sultan Mahmuda hitaben Ferruh yle demektedir: Rstemin, hnerleriyle n kazand zamanda sava oyundu ve dnya adamlar da basit dnceliydi. Senin savatn u zamanda Zal olu Rstem dirilse, senin Trklerinin okunu per.41 (O) ran lkesinin en byk sultan (dr). ran onunla genleti. Ne dersin, skender byle yer edindi mi? Ne dersin, Enrvn bylesine sahip miydi?.42 Bir gn nerede Mahmudun adalet ve insaf anlsa, o gn Enrvn unutulanlardan olur.43 Sultan Mahmudun ordusunda Kisr ve Keykubd gibi yzlerce ah ve hsrev vardr.44 1748

En dk seviyedeki hcibin (muhafzn), Cem ve Kisr gibi; en kk hizmetkarn Gv ve Bjen gibi.45 Unsurnin yine Sultan Mahmud iin sylediklerinden iki rnek: Htemi ve Rstemi anmam. Zira en kk parma Htemden ve Rstemden daha iyidir.46 Sultann bir seferde be fethi vardr. Erder ve Enrvn bundan birini yapmamtr.47 Sultan Mesd iin benzer ekilde karlatrmalar yaplmaktadr: Kendisine Keykubd, Keyhusrev, ve Enrvn gibi binlerce bende layk olan Sultan, Dnya mlknn bir yarsn babasndan miras ald, dierini kl, ok, grz ve yayla elde etti.48 Buzurgmihrden byk yz vezir; sfendiyrdan byk yz komutan edinirsin.49 Rstemin kemendi ancak onun zengisi; ayn ekilde Ferdnun grz de ancak onun demir ivisi ve mzradr.50 Sultan Muhammed iin de sadece bir rnek: Senin kapnda Keykubddan ve Minihrden daha iyi yz melik ve yz vezir vardr.51 Sultan Sencerin veziri Eb Nasr Ahmed iin yazd kasideden: Senin Trklerinin oku iin kartal ty kullanld. Bu eref nedeniyle kartal dnyada btn kularn h oldu.52 Sultan Sencer methiyesinden: Senin Trklerinden her bir takm, dalar seli gibidir. Yiitlerinden her blk buhar dalgas gibidir.53 Kasidelerde vlen kiilerin soyca tadklar stnlklere iaret eden beyitler, dikkat ekecek zelliktedir. Muizznin, Melikah veya Sencer hakknda yazd kasideden bir beyit u ekildedir: O, eref ve asalette Efrsiyb suretli ve Alp Arslan cevherli olan htr.54 Sultan Sencer iin: Adnan cevherinin vnc Muhammet olduu gibi, Seluk iin hnerde soyun vnc sensin.55 Alp Arslann olu ve Melikhn kardei Melik Arslan Argu hakknda: 1749

Seluklularn soyu ve cevherinden ortaya kmtr. Dnya onun simasn beklemitir.56 Senin soyundan daha asil kimsenin soyu yoktur. Kimsenin senin nesebinden daha yce nesebi yoktur.57 Sultan Sencerin veziri Yabgu Bey Muhammed-i Kar iin: Ortaya k Turandadr, bulunduu yer randa. Ebediyete kadar ran ve Turann onunla vnc vardr. Hametinin azametinden Rumda Kayser korkar. Yznn hayali Trkte (Trkistanda) Hakan mutlu klar.58 Muizznin divannda bulunduu derece de olmasa da Enver divannda da ayn zellikte baz beyitler yer almaktadr. Bu beyitlerden baz rnekler; Sultan Sencer hakknda: Ey senin klcndan dolay Trk lkesi ve Arap milleti vntedir.59 Vezir Nsiruddn Thir iin: Sava meydannda Trklerin klc, senin iin gkyzn pastan/karanlktan emin klar.60 Sultan Sencerin, amcasnn kz olan, ei Terken/Trkan Hatun hakknda: Efrsiyb soyu (cevher) senin makamndan dolay deme takdim etmek iin eref ve makam ulatrd.61 Sultan Sencerin oulluu Rkneddin Kl Tamac Hana hitaben: Adil Hsrev, muazzam Hakan, Atadan padiahtr, yetmi atadan cihandar Adaletiyle Turan batan baa bad olduuna gre, rann tamamen viran olmasn nasl uygun bulur.62 Muizznin, Melikh iin kaleme ald bir medhiyeden: sfendiyar ve Rstemden ne zamana dek sz edilecek? Rstemden ve sfendiyrdan sz etmenin zaman deildir. yice baklsa dnya ahnn ordusunda o iki kiiden stn kiiler, yz binden az deildir.63 Ona hnerde Cem ve Kvs gibi demem. Ordusunda Cem ve Kvs gibi bin kii vardr.64

1750

Nirevn ve skenderden niin sz edeyim, Sultann Nrevn ve skender gibi kleleri var.65 Cem gibi yz bin klesi bulunan Sultana yz binlerce Cem treni kutlu ve mbarek olsun.66 Enver de, Nizmlmlkn oullarndan biri iin yle demektedir: Ey cmertlikte rnek olan, ey makamda destan olan! Divan gnnde senin adaletinin yannda Nrevnn ad anlamaz, skender zikredilemez.67 4. ehnmenin Tenkit Edilmesi Eski ran ahlaryla ilgili tarih ve efsanev olaylar anlatan eserlere ah kitab anlamnda ehnme denilmekteydi. Daha sonra Firdevsnin ehnmesinden dolay kullanm zelleen bu terkip, genel anlamda da kullanlmaktadr. Trk sultan ve devlet adamlarnn vlmesinin gerekliliine inanan dnemin airleri, ahlara ait haberleri ve bilgileri deersiz grmektedirler. ran edebiyatnn ilk byk kaside airlerindeki bu anlatm tarzn anlaml bir ekilde yanstan Ferruhnin u beyitleri, burada ele alnan kltrel bak asndan nemli olmaldr: Senin adn btn ahlarn adn sildi, sprd. hnmenin bundan sonra hi deeri yoktur.68 Dnyada hi byle bir ah var myd?, dedi. Bana sorma ehnmeye bak dedim. ehnme batan baa yalandr, dedi. Sen doru olan al, yalan olan yok et, dedim.69 Seluklu saray airi Muizz de Ferruh gibi Firdevsyi yalanlamakta ve Seluklu sultanlarnn bykln, baarlarn anlatmaktadr. Sultan Melikah iin yazd bir kasidede yle demektedir: Senin fetihlerinin tarihi doru ve hakikattir, ehnmenin efsanesi ise muhal ve uydurmadr.70 u beyitlerde de Firdevsnin ehnmede anlattklarn yalan ve uydurma olarak nitelemektedir: Ben Firdevsye hayret ediyorum; bu kadar yalan nereden uydurdu ve bu efsaneyi niin bo yere syledi. Kyamette Rstem ona diyecektir: Ben senin hasmnm, niin benimle ilgili batan baa kastl yalan syledin. O Rstemle ilgili oka yalan sylediyse de, bizim nl Padiahla ilgili sylediklerimiz dorudur.71 Ne zamana kadar ehnmeden yalan szler syleyecekler, Ne zamana kadar falann filann hnerlerini okuyacaklar.

1751

Sultan Melikahn zellikleri aktr, dieri ise rivayet. Rivayetlerden neyin ak olduunu anlayamazlar.72 Muizz, baka kasidelerinde de Sultan Senceri verken eski dnemleri hikaye eden ehnmelerin destan/masal, Sencere ait olan bilgi ve haberlerin ise bizzat grlen gerekler olduunu dile getirmektedir: Senin ahnmenin vasflar, eskiye ait ahnamenin haberlerinden oktur. nsanlarn iki kulanda habere ne gerek var, zira sen insanlarn iki gznde grnmektesin.73 Onun (Sencerin) ahnamesi dnyada yaylnca, batdan douya her yeri destan tuttu. Hayr, hayr! O btn hnerleri kendisi elde etti. Eski usul takip etmeye ihtiyac olmad.74 5. Trklerin ve Trk Sultanlarnn Din nan ve Tercihleri Trklerin slmiyete ball ve mezhep olarak genelde Snn-Hanef olular, airlerin vg ifadeleri ierisinde youn bir ekilde sz konusu edilmektedir. Aksi yndeki tercihler, bu asrlardaki iirlerde olduka az grlmektedir. Sultan Mahmudun ve oullarnn slmn yaylmas ve Snnlik anlay ierisinde yaamak iin gsterdikleri ve tarihen de sabit olan din gayretlerine iaret eden beyitlerden yalnz iki rnek verelim: Din ordusu, Allahn ordusudur. Resul Muhammedden sonra onun ordusuna sen komutansn. Senin dmann Allahn ve dinin dmandr. Allahn ordusunu dmannn zerine gnder. Allahn birliine inanana, senin dmannla gc ve kuvvetiyle savamas farzdr.75 Ey Acem ah Mahmudun muhalifi! Kfre dmekten kork, Ona muhalif olmay Allaha muhalif olmak bil.76 Sultan Mahmudun iirlere yansyan Hacca gitme arzusu77; Badata ynelmemesinin Mminlerin emiri Halifenin makamnn gzetilmesi olarak kaydedilmesi78; Karmatler ve Hariclere kar yapt mcadelelerin de anlatlmas79; devlet adamlarnn Snnili ve snnleri gzetmesi80, bu dnemlerdeki din ve kltrel yapnn Acem kltryle ne kadar farkllk tadnn grlmesi bakmndan nemlidir. unu da belirtelim ki, yaplan aratrmalara gre XI. ve XII. asrlarda Mvernnehirde, Bat Trkistanda Karahanllar devrindeki slam hukukularnn %99u Hanef fkh mektebini benimsemilerdir.81 1752

Bunlara ilave olarak slmiyet sonrasnda, bin yl civarnda Trk topluluklarn Anadolu iin tadklar ideallere iaret eden ifadelere, bu dnem iirlerinde tesadf edilmektedir. air Ferruh, Sultan Mahmudun kardei Eb Yakb Ysufu verken yle demektedir: Ali Hayberin kapsn kopard iin Allahn aslan oldu; illiyyne, ycelere ulat. Kostantinin kaps Hayberin kapsndan daha byktr, ehrin kads bugn buna ahitlik ediyor. Efendime, Dnya ah Mahmd emrederse, Kostantinin kapsn, ona elinde getirir.82 Ayn airin Sultan Mahmud iin yazd bir kasidedeki Rm yani Anadolu ile ilgili szleri: Rum ehirleri kfrden temizlenir mi? dedi. Kuyumcu potasndaki kararm gm gibi (temizlenir), diye cevap verdim.83 Rum ve Kostantinye adlaryla Anadolu ve stanbul bu yndeki arzularla birlikte baka iirlerde de yer almtr.84 Seluklu dnemi airlerinin iirlerinde din hissiyatn tanmas ve adaletin gerekletirilmesi arzusu ok yaygn olarak ilenmitir. Bunlar arasndan seilen baz rnekleri gzden geirelim. Sultan Melikah iin yazd bir kasidede Muizz, bunu vurgulamaktadr: O, dini ve inancndan dolay Peygamberin ruhunun honut olduu bir ahtr.85 Muizz, Sultan Sencerin annesini verken yle demektedir: Bugn Horasan ve Irakta zhdde ona benzer kim vardr? 86 stn talihli Hsrev, Allah sever Hakim, hakan cevherli h ve Seluk soylu Sultan.87 Sultan Sencer iin: Senin mzran ve senin Trklerinin haneriyle Kayravan mriksiz ve Rum Hristiyanszdr.88 Onun dindarlyla Peygamberin can/ruhu amtr/almtr. dem ve Havva onun oul oluuyla vnldr Ey h! Ey Melik! Btn ufuklara sen sahipsin. Dinin gz senin fetih ve zaferinle gren oldu.89 Senin mzrandan Hindistan putkedesinde korku vardr. Senin Trklerinden in puthnesinde korku vardr Dindar, cmert, cihangr ve yiitlik te budur son sultann alameti.90 1753

Ycelikte Ayyk yldz gibi, adalette mer Faruk gibisin ve Seluklu cevherinden en temiz cevhersin.91 iler senin gcn grnce sana Ali derler. Snnler adaletini grnce sana mer derler.92 Gazneli Sultan Behrmh hakknda: Onun deti atasnn atas Mahmdun deti gibidir; putperestleri ldrmek ve puthaneleri harap etmek.93 Melik Arslan Argu hakknda: Snn onu mer gibi bilir ve i Ali gibi. nk hem Alinin ilmine ve hem merin adaletine sahiptir.94 Enver de birok iirinde din hissiyat ve arzulara yer vermitir. Bunlardan birinde Melikh hakknda yle demektedir: Sen Acem meliklerinin hamisi, senin hamin Allah. Sen hak sahibinin yardmcs, senin yardmcn Allah.95 Sultan Sencer zamannda Nib-i vezir olan Ziyeddn Mevddu verken: Senin adalet elin, zamann bidats zerinde, Mahmudun Smenat zerindeki elidir.96 Envernin, Turul Tegin redifli 26 ve 15 beyitli dikkat ekici iki kaside yazd97 Emrul-umer Turul Tegin hakkndaki beyitlerinden birisi: Sufl alemin nizam iin her saat, ona ulv alemden haberci, eli olsun.98 Muizz ve Enver, 100 yla yakn bir sre Seluklu saraynda birbirinin ard sra yer edinen en ndeki iki airdir. Onlarn divanlarndaki iirlerin, zellikle yaadklar yllarda bata Seluklu sultanlar olmak zere herkes tarafndan okunduu ve beenildii phesizdir. Kasidelerin ounluunda, adalet zerine ifadeler mevcuttur. Bir ynde dnya dzeni dier yanda din himaye etme ve bidattan koruma, devlet adamlarnn temel zellii olarak anlmaktadr. lke ve devlet dzenine vurgu dikkat ekmektedir. rnek olarak Enver, iirinde birok defa bu amala nizm- lem ve nizm- cihn nitelemesine dikkat ekecek ekilde yer vermektedir.99 Ayrca bu iirlerden, aadaki rneklerde grlecei zere, Seluklularn z kimlikleri ile ilgili duyarllk tadklar anlalmaktadr. Yukarda ilk Farsa iirlerden verilen rneklerde aka grlen Trk kltr ve edebiyatna ait bak ve dncelerin, IX. ve X. asrlar ile XI. asrn ilk yarsndan gnmze intikal eden Yeni Farsann oluum dnemlerine ait eserlerde arlkla yer alm olmas, gerek Farsa eserlerin zellikleri ve gerekse Trke ve bazen de Farsa iir yazm olan Seluklu ve Osmanl dnemi airlerinin iir dnyalar hakknda bizlere nemli bilgiler sunmaktadr. Ayrca unutulmamas gereken 1754

nemli bir husus da anlan asrlarda Farsa iir sylemi airlerin birounun Trk asll olmalardr. Her ne kadar aktarlan beyitler, bilgi ve kltr asndan mevcut olan durumu her adan ikna edici olarak aklasa da, airlerin soy itibariyle zellikleri zerinde durmak tamamlayc bilgiler salayacaktr. Ancak bu ayr bir aratrma konusudur. Btn bu rneklerden sonra yaznn balangcnda iaret edilen grlerin eletirisi ve reddi kanaatimizce gerekli olmaktadr. lave olarak Farslam airler, rann edeb sistemini en kk teferruatna kadar ayn surette benimsemilerdir ve ranllar gibi dnmee ve ranllarn gz ile grmee kendilerini icbar etmilerdir gibi tespitlerin100 anlamszln ve belki de art niyet tadn sylemek kanlmaz olmaktadr. Son yllarda baz ranl aratrmaclar, Gazneli ve Seluklu dnemleri airlerini ran mill tarihine sahip kmadklar iin tenkit etmekte ve bu davranlar nedeniyle onlar mill ve din adan sorgulamaktadrlar. Mesel bu dnemlerdeki nemli airlerin hayal dnyalarn eserinde konu edinen M. R. ef-i Kedken, birok air iin bu grnty olumsuz bir zellik olarak tespit etmekte ve Gazneli ve Seluklu dneminin genel zellikleri arasnda ayn hususu dile getirmektedir. Ona gre bu durum dalkavukluun yaygnlamas ve mill ruhun yok olmasyla gereklemitir.101 Konuya daha ar ve reddedici bir slpla yaklaan eserler, yine son dnemlere aittir.102 Anadoluda Trke veya Farsa yazlm kasidelere rnek tekil eden Farsa manzumelerin sahipleri, yukarda beyitlerinden rnekler sunduumuz Unsur, Ferruh, Minihr, Muizz ve Enverdir ve gnmzde bu tenkitlere en ok maruz kalanlar da bu airlerdir. vdkleri Sultan Mahmud ve Sultan Sencer gibi Trk devlet adamlar bu almalarda tenkitlerin dier bir hedefidir. Sonu olarak tarih ve edeb kaynaklarn yeterince incelenmedii veya nemli ksmnn henz aa kmad yllarda muhtemelen yanl bir ekilde oluturulan fikirler, bugn artk edeb deerlendirmelerde de geerli olmamaldr. Burada sunulan rnekler ve bilgiler, Trklerin slm dairesine giriiyle alakal tarih iddialara kar birer delil olarak da grlmelidir. Varlan bu noktada yaznn balangcnda maddeler haline getirilen iddialara cevap vermek uygun olacaktr: a) Farsa iir tarz tamamen ranllara zel deildir. slmiyet sonrasnda gelien Yeni Farsa ile yazlan Farsa iir bir yandan Arapa iirin birikimlerini rnek alrken; dier taraftan Trklerin etkin olduu blgelerde, onlarn duygu ve dncelerini de yukarda grld gibi, barndrarak gelimitir. b) Osmanllarn, ranllardan ok sonra kendilerine zel bir edebiyat oluturduunu dile getirmek, anlamszdr. nk XIV. asrn banda iktidarn oluturan bir devleti ve halkn, drt be asr nceki edeb faaliyetlerin sahipleriyle karlatrmak olduka ilgintir. Anadolunun dousu olarak grlen ve Horasan blgesine de yanstlan ran ve ranllar isimlendirmesi, gerekte, zellikle XII. asr ncesinde, Trklerin yaad blgelerin nemli blmn ve Trkleri de kapsamaktadr. c) ran iirinin birinci devrini, mill destn safha tekil etmektedir eklindeki tespit, yukardaki rneklerin altnda u ierikle kabul edilmelidir. ran mill destan kahramanlar bu devirde sadece 1755

Firdevsnin ve birka airin dilinde vlrken; airlerin ounluu ran mill destan kahramanlarn, Trk devlet adamlar karsnda deersiz gstermi ve Trkleri vmlerdir. Bu devrin Farsa iirindeki milllik Trkler iin daha ok geerlidir. d) Trkler ran iir ve srr felsefe sistemini olduklar gibi aldlar tespiti, az nce deinildii zere ran isimlendirmesi ve Farsa iirin muhtevas doru grlebildii takdirde anlam kazanabilir ve bu durumda da bu tespit, nceki asrlardaki birikimlerin, yeni blgelerde ve dillerde edeb gelenein yeni ifade imkan bulduu mefhumunu tayacaktr. e) Trklerin slmiyetten hemen sonra kendi dillerinin yan sra, bilindiine gre daha etkin bir ekilde, Farsa ve Arapa eserlerde yazd ve yukarda grld gibi kimliklerini zellikle Farsa iirlerde sergiledikleri aktr. Bu nedenlerle Trk edebiyatn, Anadoludaki yerleimden nce yaanan blgelere ve edeb gelenee balamak zorunludur. 1 Richard N. Frye-Aydn Sayl, Seluklulardan Evvel Ortaarkta Trkler, Belleten, Cilt: X,

say 37, Ocak 1946, s. 97-131. 2 3 A.g.e. S. 103. E, J. W. Gibb, Osmanl iiri Tarihi, trc. Halide Edib bakanlnda heyet, Cilt I, Kitap 1,

stanbul, 1943, s. 13. 4 Sleyman Nazif, ran edebiyatnn Edebiyatmza Tesiri, Edebyt-i Umumye Mecmas,

19 Knn-i sn, 1918, nu. 20-51, s. 402. 5 6 Muhammed Cafer-i Mahcb, Sebk-i Horsn der ir-i Frs, Tahran, 1345h., s. 8, 17. Gilbert Lazard, Les Premiers Poetes Persans (Er-i perkende-i kadmtern uar-yi

rn), I-II, Tahran, 1962 (2. cilt metin)-Paris, 1964 (1. cilt, eviri ve biyografik bilgiler). Bu yaynda 22 aire ait 1535 beyit bulunmaktadr. 7 Rdek-i Semerkand, Dvn, nr. S. Nefs ve Y. Braginski, Tahran, 1373 h. Bu divan,

yz binlerce beyit iiri olduuna iaret edilen Rdeknin bir ksmnn aidiyeti de tereddtle karlanan sadece 1047 beytini iermektedir. 8 Er-i Hakm Kis-i Mervez ve Tahkk der-zindegn ve sr-i , nr. Mehd-i Dirahn,

Tahran1370 h. Eserde 398 beyit yer almaktadr. 9 Ferruh-i Sstn, Dvn, nr. M. D. Siyk, Tahran, 1335 h. Divanda, 8875 beyit

bulunmaktadr. 10 Unsur, Ebul-Ksim Hasan b. Ahmed, Dvn, nr. Y. Karb, Tahran, 1341 h. Eserde 2725

beyit mevcuttur. 1756

11

Minihr-i Dmgn, Dvn, nr. Muhammed Debr-i Siyk, Tahran, 1370 h. Bu divanda

2815 beyit bulunmaktadr. 12 13 14 15 16 17 18 Gilbert Lazard, Les Premiers Poetes Persans, II, 43 (trc. I, 71). Rdek, Dvn, s. 100. Gilbert Lazard, Les Premiers Poetes Persans, II, 66 (trc. I, 87). Gilbert Lazard, Les Premiers Poetes Persans, II, 14, 160. Gilbert Lazard, Les Premiers Poetes Persans, II, 80, 136; Rdek, Dvn, s. 83, 100. Gilbert Lazard, Les Premiers Poetes Persans, II, 65, 48, 135, 147. Turan: Unsur, Dvn, s. 162, 218; Ferruh, Dvn, s. 256; Minihr, Dvn, s. 40, 60, 87.

Trkistan: Unsur, Dvn, s. 10, 140, 142, 150, 160, 212, 227, 243, 244; Ferruh, Dvn, s. 21, 142, 143, 174, 200, 251, 252, 257, 273, 279, 286, 291, 321, 343, 369; Minihr, Dvn, s. 58, 225. Trk (Turan anlamnda): Unsur, Dvn, s. 125, 173; Minihr, Dvn, s. 199. 19 Unsur, Dvn, Halluh (Karluk), s. 65, 185, 186, 244; zgend, s. 108; Fergan, s. 140, 237,

Kagar, s. 178, 197, 243; Huten, s. 235, Gtfer, 179, 243. Ferruh, Dvn, s. Ilek, s. 36, 76, 83, 214, 262; igil, 15, 200, 308, 310, 311, 407, 434; Hata, Huten, s. 122, 256, 308, 310, 311 366, 386 v. s.; Taraz (Talas), s. 67, 199, 200 v. s.; Fergan, Fergana, s. 308, 366; Kagar, 300. Minihr, Dvn, Balasagun, s. 51, 53, 58; igil, 161, 191; Hata, Huten, s. 1, 83, 192, 225; Taraz (Talas), 51, 52, 53, 55. 20 21 22 23 24 25 Unsur, Dvn, s. 124. Ferruh, Dvn, s. 21. Minihr, Dvn, 60. Mesela Unsur, Dvn, s. 111; Ferruh, Dvn, s. 15, 101, 3, 391 v. s. Unsur, Dvn, s. 154; Minihr, Dvn, s. 161. Mesela Muizz, Klliyt-i dvn, nr. Nsir-i Hr, Tahran, 1362 h., Huten, s. 20, 50;

Kgar, 20, 87; Halluh, s. 20; Yagm, s. 20; Turan, 25, 89; Trk, 25, 53; Trkistan, 87; igil, s. 50; Hata, 50; zgend, s. 51 v. d.; Enver, Dvn, nr. M. T. Mderris-i Razav, I-II, 1372 h., Turan, s. 203, 210; Trkistan, s. 410, Hata, s. 5, 121; Huten, s. 258, 368; Halluh, s. 213; Taraz, s. 258 v. d.

1757

26

Mesela Er-i Hekm Ks, Sanem-i Halluh-nijd (Karluk asll gzel), s. 33; Ferruh,

Dvn But-i Yagma (Yagma gzeli), s. 3; But-i Halluh (Karluk gzeli), s. 3; Butn-i igil (igil gzelleri), s. 15; But-i Kagar (Kagarl gzel), s. 378 v. s. 27 28 29 30 Unsur, Dvn, s. 185. Unsur, Dvn, s. 185. Unsur, Dvn, s. 186. Ferruh, Dvn, s. 170 (Sultan Mahmudun nedimi Hce Eb Bekir Abdullahn

medhiyesinde drdnc beyit). 31 Kis, s. 38; Ferruh, Dvn, s. 26, 28, 141, 156, 310 320, 337, 339, 377, 382, 386, 442;

Unsur, Dvn, s. 184, 186; Minihr, 10, 17, 152, 161 v. s. 32 33 Muizz, Klliyt-i dvn, s. 494. Muizz, Klliyt-i dvn, Trk, s. 34, 41, 102, 129, 178; Halluh, s. 30, 34, 78, 153; Yama,

s. 34, 41, 153;Huten, s. 173 v. d. 34 Enver, Dvn, Trk, s. 83, 213, 258, 404; Halluh, s. 213; hbn- Huten, s. 258; Trkn-

Taraz, s. 258 v. d. 35 Mesel Unsur, Dvn, s. 137-141; Ferruh, Dvn, s. 145-146, 249-252, 263-265;

Minihr, Dvn, s. 41, 53. 36 Unsur, Dvn, s. 112 (kinci beytin ba ksmnda iki han ve ordular. anlamndaki

kelimelerin yerine iki zel ismi ieren nsha farkll tercih edilmitir). 37 38 Ferruh, Dvn, s. 251. Unsur, Dvn, s. 45, 110, 112, 122 v. s.; Ferruh, Dvn, s. 10, 35, 116, 158, 164 v. s.;

Minihr, Dvn, s. 91. 39 40 Minihr, Dvn, s. 40. Sultan Mahmud iin, Unsur, Dvn, s. 151; Ferruh, Dvn, s. 204; Sultan Mesud iin,

Minihr, Dvn, s. 10, 150; Devlet adam, Ferruh, Dvn, 191, 183, 391. 41 42 43 Ferruh, Dvn, s. 214. Ferruh, Dvn, s. 248-249. Ferruh, Dvn, s. 277. 1758

44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67

Ferruh, Dvn, s. 47. Ferruh, Dvn, s. 271. Unsur, Dvn, s. 133. Unsur, Dvn, s. 156. Ferruh, Dvn, s. 303. Minihr, Dvn, s. 40. Minihr, Dvn, s. 58. Ferruh, Dvn, s. 38. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 69. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 97. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 213. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 461. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 214. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 88. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 25. Enver, Dvn, s. 476. Enver, Dvn, s. 182. Enver, Dvn, s. 410. Enver, Dvn, s. 201. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 90. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 114. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 301. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 305. Enver, Dvn, s. 198. 1759

68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81

Ferruh, Dvn, s. 80. Ferruh, Dvn, s. 344. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 226. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 261. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 498. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 628. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 85. Ferruh, Dvn, s. 65. Unsur, Dvn, s. 138. Ferruh, Dvn, s. 270. Ferruh, Dvn, s. 260. Ferruh, Dvn, s. 19, 46, 82, 214 v. s.; Minihr, Dvn, s. 156. Ferruh, Dvn, s. 219, 309, 311, 312. Yusuf Ziya Kavak, XI ve XII. Asrlarda Karahanllar Devrinde Mver al-Nahr slam

Hukukular, Ankara, 1976 (Atatrk niversitesi Yayn), s. 15. 82 83 84 Ferruh, Dvn, s. 287. Ferruh, Dvn, s. 244. Rm: Unsur, Dvn, s. 77, 126; Ferruh, Dvn, s. 51, 73, 84, 104 v. s.; Kostantinye:

Minihr, Dvn, s. 102. 85 86 87 88 89 90 Muizz, Klliyt-i dvn, s. 265. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 115. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 145. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 646. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 20. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 23. 1760

91 92 93 94 95 96 97 98 99

Muizz, Klliyt-i dvn, s. 273. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 277. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 66. Muizz, Klliyt-i dvn, s. 215. Enver, Dvn, s. 405. Enver, Dvn, s. 36. Enver, Dvn, s. 388-389; 392-393. Enver, Dvn, s. 104. Mesel Enver, Dvn, s. 104, 122, 236, 485.

100 E. J. W. Gibb, Osmanl iir Tarihi, s. 12-13, 30. 101 M. ., Kedken, Suver-i hayl der ir-i Frs, Tahran, 1366 h. (lk bask 1349 h. /1970), s. 238-240. 102 Mesel Huseyn-i Rezmc, ir-i kuhen-i Frs der terz-yi nakd-i ahlk- slm (slm ahlak tenkit terazisinde eski Fars iiri), I-II, Mehed, 1366 h. (1987); Ndir-i Veznpr, Medh; Dg- neng ber sm-yi edeb-i Frs (vg; Fars edebiyatnn ehresinde utan damgas), Tahran, 1374 h. (1995). E, J. W. Gibb, Osmanl iiri Tarihi, trc. Halide Edib bakanlnda heyet, Cilt I, Kitap 1, stanbul, 1943. Er-i Hakm Kis-i Mervez ve Tahkk der-zindegn ve sr-i , nr. Mehd-i Dirahn, Tahran, 1370 h. Ferruh-i Sstn, Dvn, nr. M. D. Siyk, Tahran, 1335 h. Gilbert Lazard, Les Premiers Poetes Persans (Er-i perkende-i kadmtern uar-yi rn), III, Tahran, 1962 (2. cilt metin)-Paris, 1964 (1. cilt, eviri ve biyografik bilgiler). M. ., Kedken, Suver-i hayl der ir-i Frs, Tahran, 1366 h. (lk bask 1349 h. /1970). Minihr-i Dmgn, Dvn, nr. Muhammed Debr-i Siyk, Tahran, 1370 h. Muizz, Klliyt-i dvn, nr. Nsir-i Hr, Tahran, 1362 h. Muhammed Cafer-i Mahcb, Sebk-i Horsn der ir-i Frs, Tahran, 1345 h. 1761

Richard N. Frye-Aydn Sayl, Seluklulardan Evvel Ortaarkta Trkler, Belleten, Cilt: X, say 37, Ocak 1946. Rdek-i Semerkand, Dvn, nr. S. Nefs ve Y. Braginski, Tahran, 1373 h. Sleyman Nazif, ran edebiyatnn Edebiyatmza Tesiri, Edebyt-i Umumye Mecmas, nu. 2051, 19 Knn-i sn, 1918. Unsur, Ebul-Ksim Hasan b. Ahmed, Dvn, nr. Y. Karb, Tahran, 1341h. Yusuf Ziya Kavak, XI ve XII. Asrlarda Karahanllar Devrinde Mver al-Nahr slam Hukukular, Atatrk niversitesi Yayn, Ankara, 1976.

1762

Ortaa Trk ve ran Edebi Metinlerinde Trk Kavram / Yrd. Do. Dr. erife Yac [s.914-920]
Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Trk adnn anlam hakknda pek ok alma yaplm, yerli ve yabanc pek ok bilim adam kelimenin etimolojisi zerine durmutur. Faruk Smer, Hseyin Namk Orkun, Zeki Velidi Togan, brahim Kafesolu, smail Aka, Tuncer Baykara, Martti Rasnen, J. Nemeth, Louis Bazin, Bernhard Munkcsi, Gerhard Doerfer bunlardan bazlardr.1 Bu almalardan kan genel kabul, Trk kelimesinin g, kuvvet; tre vb. anlamlardan, Trk kavmine ad olduu bilgisidir. Bu srecin ardndan kelime zel isim olarak yaam ve Trkn cins isim olarak kazand anlamlar zamanla unutulmu veya geri plana itilmitir. zel isimler varlklarn adlarn karlamak zere mecazlam, anlam boalmasna

(asemantication) uram yaplardr. zel isim bilgisi, dil d bir konudur ve ansiklopediye ait bir alandr. Bir kelime zel isim olduunda szlk malzemesi olmaktan kar. Bununla beraber zel adlar genel ad kaynakldr.2 Dilde, genel adn (cins isim) zel ada dnmesi gibi, zel adn, genel ada dnmesi durumuna da rastlanr. Bu genellikle tedricen olur. Trk kelimesinde yaanan bu iki tarafl dnm dilde pek ok kelimede karmza kar. Trk kelimesinin edebiyat tarihi iindeki macerasna gelince, kelime Orta a Trk ve ran edebi metinlerinde benzerlik (istiare: metaphore) ve anlam ktlemesi yoluyla farkl anlamlar kazanmtr. Trk kavim ad anlam ktlemesi yoluyla, kaba, kyl, cahil, idraksiz vb. anlamlar kazanm, benzerlik yoluyla da, gzelin ad olmutur. Kelimenin bu yeni anlamlar, Trk kavim adna gnderme yapmazlar ya da yaptklar gnderme bir mecaz ilikisinden ibarettir. Yani, yeni anlamlaryla trk sz zel ad kategorisinden tekrar genel ad kategorisine dnm, cins isim olmutur. Metinlerde gzel anlamyla geen trk, zalim, gaddar, yamac, kan dkc ve insana eziyet edendir. Kalpakl, Arap ve Fars kltrnn dnya gr ile yetien Osmanl aydn snf tarafndan zellikle ran airlerinin etkisiyle Trk kavim adnn olumsuz anlamlarda kullanlmasn, kelimenin bu ilk arm alanna balar ve kelimenin kaba, kyl anlamna geliini Osmanl aydnnn kendisini etnik kimliinden soyutlamas olarak deerlendirir.3 Oysa kelimenin bu iki anlamnn ayr ayr dnlmesi gerektii kanaatindeyiz. Kelimenin sevgiliye ad oluu, Trkn sava kimlii ile ilgilidir ve bir edebiyat motifidir. Trkn, Trk kavim adnn etimolojisi ile ilgili olmayan daha sonra kazand bu iki anlam, tamamen farkl sosyo-kltrel artlarn ve ihtiyalarn mahsuldr. Tuncer Baykara, Osmanl Devletinin kuruluta milli bir Trk devleti olarak XIV. ve XV. yy.larda byk lde bu gr etkisindeyken daha sonra devlet ynetiminde Trk kkenli olmayan devirmelerle, Trk kkenliler arasndaki mcadeleyi devirmelerin kazandn syler. Bunun da Osmanl Devletinde Trk kavramnda gerilemeye yol atn ve Trke kaba, kyl, cahil gibi anlamlar yklenmesine sebep olduunu nakleder.4 1763

Osmanl aydnnn bir st kimlik olarak benimsedii Osmanll Trk kimliine engel deildir. Bir Osmanl ferdi farkl cinsiyet, milliyet ve din kimlikleriyle beraber Osmanl st kimliini de tayabilir. Bu st kimlik dier kimliklerini yok etmedii gibi, engellemez de.5 Kendisi de Trk olan airlerin dilinde Trk sznn kazand bu anlam st kimliin baskn hale gelmesiyle alt kimliklerden birinin ya da birkann siliklemesi eklinde yorumlanabilir. Osmanl Devleti, imparatorlua dnme srecinde, bir ehir devleti olma iddiasndadr. Dolaysyla, Osmanl aydn ve brokrat, devletin resmi otoritesinden uzakta, yar gebe, airet hayat sren Trkmenleri bu st Osmanl kimliine ulaamadklar iin kaba, kyl, ehirli olmayan Trk olarak nitelendirmitir. Oysa ehirli Trk ayn zamanda Osmanldr. Yerleik Osmanl ferdi iin gebe Trkmen airetleri tekidir. Osmanl has, zeamet ve tmarlarda yaayan btn reaya iin olduu gibi, Trkmen airetlerini de nizam ve intizam altna almak, imparatorluun mdafaas iin onlarn kuvvetinden istifade etmek, onlar iskan ederek vergiye balamak istemitir. Fatih Sultan Mehmed ve Kanuni Sultan Sleymann kanunnamelerinde bu Trk airetleri hakknda pek ok hkm mevcuttur.6 Trkede gebe Trkmen airetlerinin genel ad yr- fiilinden treyen yrktr. Dilimizde yrk sz, Trkn saylan anlamlarna yakn arm alanlar kazanmtr. Trkede, Osmanl edebi metinlerinde Trk ne bilir bayram, lk lk ier ayran eklinde geen atasz gnmzde, Bat Akdeniz Blgesi yrklerinde yrk ne bilir bayram, orp orp ier ayran ekliyle kullanlmaktadr.7 Trk sz Mslman kelimesiyle anlam karmasna uramtr. Osmanl ferdi, kendi kimliini nasl tanmlarsa tanmlasn, Batllar veya komular iin Osmanllar Trk idiler. yle ki XVI. yy.da Mslman olan bir Hristiyan Trk olduu gibi, XIX. yy. balarnda da ayn durum sz konusuydu. XIX. yy. balarnda hl bir ngiliz zmir ehrinde Hristiyanlktan ayrlp, Mslmanl kabul edince Trk oluyordu.8 Bugn bile, halk arasnda, Trk ile Mslman ayn anlam alanndadr. Trk sz uzun sre Arap harfleriyle Araplar ve Acemler gibi vavsz vokali olmakszn (vK0) yazlmtr. Kelimeyi vav ilavesiyle (vJ0 eklinde) ilk yazanlar Veled elebi ve Necip smdr. Bu yzden o zamann aydnlarnn bu iki ztla vavl Trk diye alay ettikleri bilinmektedir.9 te kelimenin terk okunuuna da msaade edecek ekildeki bu yazl, onun Trk airlerin dilinde terk et- anlamna gnderme yapmasn da salamtr. Yine kelimenin bu anlam da kyllk ve ehr olamamakla ilikilendirilmitir. Kelimenin ran ve Trk edebi metinlerinde, Trke ve Farsa ataszleri ve deyimlerinde kazand kaba, kyl, cahil, idraksiz vb. anlamlar pek ok aratrmacnn dikkatini ekmitir.10 Trkede kelimenin anlam bozulmasna uram bu ekli szlklerce de iaretlenmitir. Kazm Kadri Trk Lgatnda kelimenin bu anlamn kyl, kaba, galzt-tab olarak verir. Ayrca, Lehe-i Osmndeki Sahrada oturup ehire dahil olmayanlara Trk ve Ouz genel ismi kalr ve Trk ileride 1764

kaba, kyl ve Ouz, saf anlamnda kullanlmtr. kaydn nakleder. Ardndan da kelimenin bu anlamn Nevayden (1441-1501) rnekler:11 Nevy Trklerning trki tutsa ayb klman kim Anga bir Trkmen mehve gam muhkem tolaupdur Nevy (Nevyyi, Trklerin kabal tutsa ayplamayn, nk ona bir ay yzl Trkmenin kederi iyice dolamtr.) Ahmed Talat Onay ise, Trk sznn kazand bu anlam u beyitlerle rnekler:12 Terket o Trk ketse teehhr ne denli kim ifti kom Stanbula gelmi Sapancadan Surr (Ne kadar ehirli olsa da o Trk terk et; nk, o ifti brakp Sapancadan stanbula gelmitir.) Brtlen alsa ba oldum sanr Trk ehre gelse be oldum sanr L-edr Agh Srr Levend, Trkn bozulmaya uram anlamlarn sekiz ayr balk altnda toplar ve bu anlamlar yz kzartacak kadar irkin ve kstaha bulur. Bunu syleyenler iin ne bir mazeret, ne de bir tevil bahis mevzu olabilir der. Yine de konuyu eksik brakmamak ve bilgiyi grmezden gelmemek iin ilgili beyitlere yer verir.13 Trk kerden deyimi, Ferheng-i Ziyda14 zulm ve galebe etmek; sz dinlememek, sertlik ve iddet gstermek eklinde tanmlanmtr. Farsada Trk kelimesi pek ok tamlamaya girmi ve farkl anlamlar kazanmtr. Farsann en nemli szlklerinden Dihhudada bu tamlamalarn zengin bir listesi vardr.15 Trk kelimesinin iinde yer ald baz Farsa tamlamalar u ekilde sralayabiliriz: Trk-h: trk-i bed-h, Sevgili Trk-vr: Trk gibi Trk-zde: Trkten domu Trk-i akar: Merih 1765

Trk-i bed-hh: Sevgilinin isimlerinden Trk-i cefger: Sevgili Trk-c: yar pimi et (Trkler, kuvvetini kaybetmemesi iin eti ok piirmediklerinden yar pimi ete trkc denilmitir.) Trk-c kerdem men niyem hm Ez hakm-i Gaznev binev tamm Mevln (Ben trk-cum, ham deilim. Ey Gazne hkimi bunu iyi iit.) Trk-i arh: Seba-y seyyre Trk-i n: Gne Trk-i dil-sitn: Sevgili Trk-i dil-ke: Sevgili Trk-i felek: Merih Trk-i hind-hl: Sevgili Trk-i hisr: Ay ve Gne Trk-i hargeh: Sava sevgili Trk-i Ht: Htl Trk, sevgili Trk-i muarbed: Merih Trk-i nmrz: Gne Trk-i pencm-hisr: Merih Trk-i pencmn: Merih Trk-i rstyn: Sarmsak Trk-i sinn-gzr: Gne Trk-i sultn-kh: fitb- lem-frz (alemi aydnlatan gne) 1766

Trk-i irz: Sevgili Trk-i zerd-klh: Gne Trk-i zulm-pe: Sevgili Trkn- arh: Seba-y seyyre (yedi gezegen) Trkne: Trk tarz ve reviinde (Trk slbunda) Trkn: Trk hanmlarnn giydikleri ferace, manto Trk kerden: terbiyesizlik ve edepsizlik etmek Trkmn: Asllar Trk bir oymaktr ki Trkistanda dank ve gebe halinde yaarlar. imdi Rusyann idaresi altndadrlar. Bir zaman Azerbaycanda saltanat srmlerdi. Trktz: apul, apulcu (trktz: apul iin yaplan anszn hcum, baskn, seirtme, cevelan etme) Grld gibi, Farsada Trk Gne ve Ay iin bir benzetme unsurudur. Trkn Merih gezegenine benzetilmesi ise, Merihin savalk zellii yzndendir. Eski kozmogonide nee, yiitlik, kzgnlk, sefahat, kuvvet, sava, hyanet, gazap gibi zellikler bu gezegenle ilgilidir. Merih, felein ba komutandr. Elinde bir kl veya haner ile tasvir edilir. Burlar iinde yldz Merih olanlar kuvvetli, fkeli, sert ve cretkr olurlarm.16 Btn bu zellikler ran airlerinin tanmlad Trke uygun bulunduundan Trk kavram, Merih gezegeniyle birlikte dnlmtr. Trkn gzel anlamna geliini Kazm Kadri, Trk Lgatnda u ekilde tanmlar: ranllarn verdikleri-zlim gaddr-mnsna gre Acem airleri mahbblarndan kinye olarak kullanmlardr. Bu anlam da Smblzde Vehbden u beyitle rneklendirir:17 Cme-i Mevl dah myna krk Dr Acem irleri mahbba Trk Tuhfe-i Vehb Burhan- Katda ise kelimenin bu anlam, Trk kavmi gibi cefakr ve sabr ve karar yamalayc olduklarndan kinaye yoluyla gnl alan gzellere ve gnl avclarna ad olur. cmlesiyle aklanr.18 Halifeliin ilk yzyllarnda Arap gc, Farslar ve Bizans Devletinin dou eyaletlerini hakimiyeti altna almtr. Takip eden asrlarda eski Fars ve Bizans kltr, Arap kltrne nfuz eder. Araplar medenleerek tccar, sanatkr ve lim olurlar. Sava teknikleri gelimi olmasna ramen asker 1767

meziyetleri gever, ehirlerde huzursuzluk artar. Halifeler o zaman kendi emniyetlerini salamak iin Trklerden asker devirirler, bylece Trkler Arap iin bir asker g haline gelir. Trkler, Halife Mutasm zamannda oalarak i bana gelmilerdir. Halife Mutasm, 841de Trkler iin Badat yaknlarnda Samarra ehrini kurdurmutur. Yine, Trklere nemli memurluklar ve grevler verilmesi onlara verilen nemi gstermektedir. Arap ve Trk ilikileri zerinde bu durumu yorumlayan Lszl Rsonyi, VIII. yzyl yarsnda Arap komisyoncularnn, yetikin Trk delikanl ve kzlarn toplayp satn aldklarn kaydeder. EtTlibden nakille, Araplar arasnda Yunanl hadmlar, Trk i olanlar, Buharal criyeler ve Semerkandl kzlar bulundurmann bir kibarlk modas haline geldiine deinir. Bu nedenle Farslarn ve Araplarn Trk kadnlarnn gzelliini vdn zikreder.19 Dolaysyla Trkn gzel oluu, Arap edeb metinlerinde de karmza kar. Saleb (. M. 1038), Eb shak brhm (. M. 1129), Zemaher (M. 1143), Sbt bnt-Taveyz (. M. 1188) ve Arapa yazmakla beraber kendisi bir Trk olan Ahmed bin Muhammed bin Ah bunlardan bazlardr.20 Bu airlerin en mehurlarndan biri olan Zemaher, Trk gzellerinden bir iirinde yle yaknr:21 Tanr benim yardmcm olsun ben ahu Trklerin ellerinden neler ekmekteyim. Btn felaketlerimin sebepleri onlardr. Bana her fenalk onlardan gelmitir. Onlarn yznden ben kendimi ardm, aklm kardm. yle ki yer ile g ayrt edemiyorum. Onlarn yzleri nazik ve ince ise de huylar yle deildir. Onlardan benim fayda ummam botur. Onlardan her ne zaman vefa midine kaplyorsam bu midim boa kyor. Onlarn bana vermi olduklar ahde vefa etmeleri mmkn mdr?!.. Siz Trk dilinde vefay ifa eden bir kelime duydunuz mu? Bir baka iirinde ise gzel gzl Trk gzellerini yle metheder:22 Sadaya yle syle: Bizim sana ihtiyacmz yoktur. Bizi iri ve geni gzler ekmez. nk dar gzler ve gzller bizi bizden almtr Trk yzleri ki Tanr onlar kem gzden esirgesin-gkteki tolun aylardr, uurlarnda keseler har ve sarf edilecek ve yzlerce altn verilecek yzler, bu yzlerdir. ran edeb metinlerinde de benzer ifadeler bulmak mmkndr. Ziyroullarndan Emir UnsrlMal Keykvusun M. 1082 ylnda olu Giylnaha yazd Kbsnme bu bakn tipik bir rneini tekil eder. Bu eser ran edebiyatnda olduu kadar, Trk edebiyatnda da sevilerek okunmutur. Eserin eitli Trke evirileri olmakla beraber en tannan ve sevilen tercmesi, 15. yzylda Mercimek Ahmed tarafndan yaplandr.23 Eserin, Mercimek Ahmed tercmesiyle alntlayacamz 23. bb Kul ve Karava Almakta ve Satmakta Eyisin ve Yaramazn Beyn Eder baln tar. Bu bbda yazar satn alnacak kul ve klelerin rklarna gre zelliklerini ve seimin amaca uygun olarak yaplmas gerektiini anlatr. Eserde srasyla Kfak ve Gr; Harlh, Huten ve Berber; Shtakli, yani Grc; Tatar, Trkmen ve Trk; Saklap, Alan ve Rus; Rum, Ermeni, Hind kullarn zellikleri 1768

anlatlr.24 Sonra da, Trkn kul ya da kle olarak alnmak istendiinde dikkat edilmesi gereken zellikleri saylr. Trk gzelleri Hindlarla mukayese edilir ve gzellikte btn rklardan stn bulunur.25 Elbette meselenin tek izah, Trklerin gzel olular deildir. Trklerin asker dehalar ve savalklar, onlarn klasik iir geleneindeki acmasz, tm gzellik elemanlaryla adeta silahl ve ldrmeye niyetli imi gibi grnen sevgili ile anlamca rtmelerinde etkili olmutur. Trk-ran siyas ilikileri ok eski alara dayanr. rann muhtelif ksmlar iin birbirleriyle mcadele eden valilerin ve prenslerin ordularnda Trk birlikleri nemli bir yer tutmaktadr. Daha Smnler devrinde birok Trk grubu rana yerlemitir ve yerel yneticilerin hizmetinde asker ve kumandan olarak grev yapmlardr. Sonralar ynetimde yksek mevkilere gelmeye balayan Trkler, zamanla istiklallerini iln etmilerdir. Yeni Fars edebiyatnn gelimesine yol aan Trk sultanlar olmutur. Hindistanla birlikte hemen btn ran egemenlii altna alan Gazneli Sultan Mahmud ile takipilerinin saraylar air, bilgin ve sanatlarn snd bir yerdir. Firdevsnin iirine en byk destek Gazneli Mahmuddan gelmitir. ran topraklarnda geni ve uzun Trk hkimiyetlerinden birisi Byk Seluklular zamannda olmutur. Ksaca Trkler, tarih boyunca ranla siyas ve kltrel ilikiler iinde bulunmulardr. stelik etkileim tek tarafl da deildir. Trk saraylarnda gelien Fars dili ve edebiyat Trk dili ve edebiyatndan byk izler tar. Ahmet Kartal26 ve Adnan Karaismailolunun27 almalar, Farsadaki Trke, Trk edebiyat ve Trk etkisini ortaya koymalar bakmndan dikkat ekicidir. Farsadaki Trk ve Trke etkisinin en bariz gstergesi Farsa iirlere giren Trke kelimelerdir. Farsa iirlerde Trke kelimelerin kullanlmasna en ok verilen rnek Szenye aittir.28 Szen beyitlerinde, konuk gerek ibaresi ile iek kelimesini Trke olarak alntlamtr: Ey trk-i mh-ehre e bed eger eb y be-hcre-i men u gy konuk gerek Glr-y men egere ki men Trk nstem Dnem hemn kadr ki be-Trkst gl iek29 Szen (Ey ay yzl Trk, bir gece odama gelsen ve konuk gerek mi desen ne olur? Gl yzlm! Her ne kadar ben Trk deilsem de u kadar bilirim ki Trkede gl iektir.)

1769

Trk kelimesi ve ilikide olduu benzer kavramlar Trk iirinde de gzel anlamyla yaamaktadr. Trk airinin Trke ykledii gzel anlam daha ok ran iiri etkisiyledir. Bu tr bir kullanm XVI. yy. airlerinden Bk (1526-1600) ile rneklendirelim:30 Hn gz ile ol mje v ebrvn gr Tr kemn elinde iki trkmn gr (Kan dkc gz ile o kirpik ve ka gr. Onlar ok ve yay elinde iki Trkmndr.) Yine, XVI. yzylda, Tcizde Cafer elebide Trk u ekilde mazmunlar:31 Trk-i tr-endz kim cn ile dil sayyddur Uykuya varm kemngehde kemnn yasdanur (Onun ok atan gzleri, can ile gnl avcsdr. Bir kuytuda uykuya varm yayn kurar.) XVII. yy. airlerinden Nefde32 (1575-1635) Trktz kelimesini u ekilde buluruz: Cenb- Hazret-i Sultn Murd- Kahraman-savlet Ki lem sarslr rz- vegda trktzndan Kelime savalk vasf ile XVIII. yy. airi Fehm-i Kadmde yle geer:33 Cy- trk-i hsnn cy delden mlk-i uk Met- zhd dn akl u dil hep gret olmdur (Senin gzelliinin apul ordusu klar lkesini mekn edineli beri zhd, din, akl gnl mallar hep yamalanmtr.) Fehm-i Kadm Dvnnda iil kelimesi ise u ekilde geer: Ben k- lfte v hem-hl-i dilem Mest-i nigeh-i mugbee-gn- iilem Huyr olam insf mdr mnfailem Vallh haclem em-i btndan haclem (Ben vurgun k ve gnlle arkadam, -Trkistanda gzelleri ile mehur olan- iil ehrinin mecs ocuklarnn baklar ile sarhoum. Aklmn bama gelmesi insaf edin ki mmkn mdr? Zr, krgnm ve vallahi put gibi gzellerin gzlerinden utanmm, yzm kzarm bir haldedir.) ran 1770

edebiyatnn mehur gazel airi Hafz- iraz (.M. 1390?)nin divan Trkn gzel, mahbb, sevgili anlamlaryla kullanlnn tipik rneklerini tar. Hafz divannda, Halil Hatip Rehber nerine gre, 495 gazel bulunmaktadr.34 Bu gazellerde Trk ve ilikili kelimelerin dalm u ekildedir: Trk 11, Trkn 7, iil 4, Hoten 8, Hta 3 yerde geer. Buna 10 gazelde geen Turan ah ile, birer beyitte geen Tebriz, Hallah ve Peenk yer ve kavim adlar da eklendiinde Trk ve ilikili kavramlar 46 gazelde bulmak mmkndr. Hafz divannda Trk, tek bana kullanldnda gzel sevgili, ahid gibi anlamlar tar. Divanda Trkn tamlamaya girdii kelimelerle kazand anlam daha ok Trkn savalyla ilgilidir. Mehur Hfz rihi Sd, Hafzda kelimenin kazand bu anlam zetler. Szlklerde Tatar snfna Trk denildiini; bunlar, zlim, merhametsiz ve kan dkc olduklarndan Acem airlerinin bunlar mahbba benzetme ile Trk diye adlandrdklarn kaydeder. Baz irazllardan Hlg askerinden bir ok kimsenin irazda vatan tutup yerletiini ve orada evlad sahibi olduklarn duyduunu syler ve Trk-i irz (irazl Trk) tamlamasnn onlarn evlatlarna iaret olmas gerektiini yazar.35 Sdnin szn ettii Trk-i irz, Hfzn mehur beyitinde u ekilde gemektedir:36 Eger n Trk-i rz be-dest red dil-i m-r Be-hl-i hindya bahem Semerkand u Buhr-r Hfz (Eer o irazl gzel bize bir yz verirse, onun yanandaki bir bene Semerkand da balarm, Buharay da.) Bir kavim veya yer adnn anlamdan soyutlanarak sevgili iin mazmun olmas sadece Trk kelimesi iin geerli deildir. Trk ve ran iirinde Hta, Hoten, Kemir, Kandehar, Hint, Msr, Habe, in ve Frenk kelimeleri sevgili ve sevgiliye ait unsurlar iin benzetme olmulardr. Hintlilerin siyah rktan olmalar nedeniyle klsik iirde Hind kelimesi sevgilinin benini ve salarn temsil eder. Yine kirpikler yan yana dizilmi Hint askerleridir. Zaman zaman yz gnee, gzler de gne altnda yatan bir Hintliye benzetilirler. Bu Hind sz kle, tccar, asker, apulcu ve hrsz gibi anlamlar da yklenmitir. airler Hindistanda yakut karlmas ilikisiyle duda yakuta, sa da yakutla oynayan bir Hindliye benzetmilerdir.37 Habein sevgilinin kara zlfne ve benine ad olmas, Frenkin kfir segiliyi temsil etmesi, inin kvrm, bklm anlamna gelen in kelimesiyle ilikilendirilerek zlf anlatmas ya da Msrn sevgilinin gzel yznn sembol olmas bu trden ilikilendirmelerdir. Bunu eyhinin (1373?-1431?) beyiti ile rnekleyelim:38 1771

Bir gr ol Trk-i Htann gzleri hsun Zlfinn her bir klnda Rm ilin n eyledi eyh Nsr Trk kelimesini izah ederken, Trk lkesinde gzel yzller ok olur. Bu nedenle mecazen sevgiliye Trk derler, tanmn yapar.39 ran iirinde Trk gzelin zelliklerini u ekilde maddeleyebiliriz: a) Beyaz renklidir. Bu ynyle yasemine tebih edilir. Trk-i semen hayme be-sahra zedeh Mhe ber-evc-i sreyy zedeh40 Nizm (Yasemin gibi olan gzel, sahraya adrn kurdu. adrnn tepesindeki hilal sreyyaya kadar ulat.) Hinduvek-i lle v Trk-i semen Sehl Arab bud ve Sheyl Yemen41 Nizm (Lale Hindli, yasemin Trktr. Arap karga, Yemen Sheyl yldz oldu.) Mnend be-sanber kadd- n trk-i semenber Ger ssen zd buved br- sanber42 Muizz (Eer hr ssen iei, selvinin meyvas olsa da, yasemin yzl Trk selvi boyludur.) b) Savadr. Gzleri ldrcdr. Kirpikleri ok, kalar yaydr. Kan dkclk asndan olsa gerek, trk ve trkman kelimeleri beyitlerde ou kez gzn mazmunudur ve kirpik, ok, haner kelimeleriyle birlikte geer. emn- Trk ebruvn cn-r be-nvek m-zened Yrab ki dd est n kemn n Trk-i tr-endz-r

1772

Sad (Trk gzleri ve kalar canma ok att. Allahm o iyi ok atan Trkn keman kalarndan sana imdad ederim.) Mg n trk-i ufte ki tr-endz Berk tr est mer u r meger rah kemn43 (Bulut, ok atan fkeli Trk gibi; sanki imek onun oku, gk kua ise yay.) Der n trk-i hargeh verd dest Silh- nikbe zi ruh ber-ikest44 Nizm (Sava gzel trk elini att ve nikabnn silahn yanandan ekti.) Trk hezrn be-py- p saf-ender Her yek n mh ber du hefte drahn Rdek45 (n safta binlerce Trk ayakta, her biri iki haftalk ay gibi.) c) Gzleri mest ve sarhotur. trk-i serke-i men mil-i arb eved Zi tb- rz- murg- dil kebb eved46 Thir (Benim serke sevgilim araba meylederse onun yanann hararetinden gnl kuu kebab olur.) n lle-ruhn ki asln ez iilest Yrab irit-i pkn ez e gilest47 Hafz (Bu lale yanakllar ki asllar iildendir. Y Rabb, temiz olan hilkatleri hangi amurdandr.) d) Gzel glldr. 1773

Teng-dil ez hinde-i Trkn eker Srme-ber ez em-i gazln nazar48 Nizm (eker, srmesini ahularn gzlerinden alan Trkn gzelin gl yznden bunalma girdi.) e) Ay ve gne gibidir. Yznn gzellii ve parlakl dillere destandr. Ger n tu be-Trkistn ey trk nigrist Her rz be-Trkistn yd v bahrist49 Ferrh (Ey Trk, Trkistanda senin gibi baka gzel yzller de varsa, orada her gn bayram ve bahardr.) f) Per yzldr. Peri gibi ele gemez. n trk-i per-ehre ki d ez ber-i m reft y e hat dd ki ez rh-i hat reft50 Hfz (O peri yzl Trk gzel dn gece dme girmedi. Acaba ne hata ettim ki, hata yolunu tuttu.) g) Felee tebih edilir Bey ki Trk-i felek hn- rze gret kerd Hill- yd be-devr- kadeh iret kerd51 Hfz (Ey felek gibi olan trk gzel, oru sofrasn yamala. Bayram ay, kadehin devrini iaret ediyor.) h) Acmaszdr. Dilem zi nergis-i sk emn ne-hst be-cn er ki ve-i n Trk-i dil-siyeh dnst52 Hfz 1774

(Gnlm sknin nergis gznden aman istemedi. nk o acmasz Trkn detini biliyordu.) ) Yamacdr. Ak med u akl kerd gret Ey dil tu be-cn ber n beret Trk aceb est ak dn Kez trk acb nist gret53 Hce Abdullah Ensr (Ak geldi ve akl yama oldu. Ey gnl cana bu bir mjdedir. Trk ak bilirse arlr, yamaclk Trk iin alacak bir ey deildir.) Sonu olarak, Trk kelimesinin Trk ve ran edeb metinlerinde sonradan kazand anlamlar, mecazlama ve anlam ktlemesi eklinde aklanabilecek dil hadiseleridir. Bu anlamlar farkl sosyokltrel artlarn ve ihtiyalarn mahsldrler. Trk, gerek gzel, sevgili anlamyla, gerekse de kaba, kyl, cahil anlamyla Trk kavim adna gnderme yapmaz. Kelime bu anlamlarla ansiklopediden szle dnerken Trk kavmini, Trk milletini iaret edecek ekilde kullanlmamtr. Metinlerde Trkn gerek anlamyla kullanm da vardr. Edebiyat metinleri, anlam deimesi iermedii iin rneklemediimiz bu kullanmn saysz rneklerini tarlar. Nizmnin beyiti buna tipik bir rnektir. Son sz bu beyitle syleyelim: Devlet-i trkn ki blend girift Memleket ez dd pesend girift54 (Trk devleti ihtiama erdiinde, lke adaletle dolmutur.) 1 Faruk Smer: Ouzlar, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara 1967; Hseyin

Namk Orkun: Trk Sznn Asl, stanbul 1940; Zeki Velidi Togan: Umm Trk Tarihine Giri I-En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar-, stanbul 1970; brahim Kafesolu: Trkler, slam Ansiklopedisi, C. XII/2, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1988, s. 142-280; . Kafesolu: Tarihte Trk Ad, Reit Rahmeti Arat in, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yayn, Ankara 1965, s. 306-319; . Kafesolu: Trk Mill Kltr, stanbul 198; Tuncer Baykara: Trk Adnn Anlam, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 1998: Faruk nlhzarc: Trk Sznn Asl ve Anlam, 2. Basm, zkavuku Yaynlar, Kayseri 1974: Martti Rasnen: Versuch Eines Etymologischen Wrterbuchs der Trksprachen, Helsinki 1969, s. 506: J. Nemeth: Der Volksname trk, Crsi Csoma-Archiv, II. Band, 4. Heft, 31 Dec. 1927, 275-281: Louis Bazin: Notes Sur Les Mots Ouz et Trk, Oriens, 1953, VI/2, 315-322: Bernhard Munkcsi: Die Bedeuntug des Namens der Trken, Crsi Csoma-Archivum, C. I, 1775

1921-1925, Leiden, E. J. Brill, 1967, s. 59-63: Gerhard Doerfer: Trkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Band II, Franz Steiner Verlag GMBH, Wiesbaden 1965, 483-499. 2 520-525. 3 Mehmet Kalpakl: Osmanl Edeb Metinlerine Gre Trklk ve Osmanllk, Tarih ve Gnay Karaaa: zel Ad Bilgisi, Trk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 593, Mays 2001, s.

Milliyetilik, Mersin niversitesi I. Ulusal Tarih Kongresi-Bildiriler-, 30 Nisan-2 Mays 1997, Mersin 1999, s. 75-90. 4 Tuncer Baykara: Trk Adnn Anlam, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara

1998, s. 57-58. 5 6 Nuri Bilgin: Sosyal Bilimlerin Kavanda Kimlik Sorunu, Ege Yaynclk, stanbul 1995. Ahmed Refik: Anadoluda Trk Airetleri (966-1200), Devlet Matbaas, stanbul, 1930, s.

V; Rudi Paul Lindner: Orta a Anadolusunda Gebeler ve Osmanllar, (ev.: Mfit Gnay), mge Kitabevi, Ankara 2000, s. 87-119. 7 8 9 10 Musa Seyirci: Bat Akdeniz Blgesi Yrkleri, Der Yaynlar, stanbul, 2000, s. 41. T. Baykara: a.g.e., s. 58. A. T. Onay, a.g.e., s. 420. skender Pala: Osmanldan Cumhuriyete iirde Trk Kimlii, Yeni Trkiye, S. 23-24,

1998, s. 1809-1814; Mehmet Kalpakl: a.g.e., s. 75-90. 11 Sahra-nin olup ehristna dhil olmayanlara Trk ve Ouz ism-i ummsi kalmagla

ilerde Trk kaba, rsty ve Ouz sde, sf-dil mnsna sarf olunmdur. Hseyin Kazm Kadri: Trk Lgat, 2. Cild, Devlet Matbaas, stanbul 1928, s. 137-141. 12 Ahmed Talt Onay: Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar (Haz.: Cemal Kurnaz), Trkiye

Diyanet Vakf Yayn, Ankara 1992, s. 319-420. 13 Agah Srr Levend: Divan Edebiyat-Kelimeler ve Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar-,

Enderun Kitabevi, stanbul 1984, s. 594-601. 14 Ziya kn: Farsa-Trke Lugat-Gencne-i Gftr Ferheng-i Ziy-, Mill Eitim Bakanl

Yaynlar, Ankara 1996, s. 579-580. 15 16 Ali Ekber Dihhuda: Lgatnme, 4. Cilt, Tahran, 1373, s. 5815-5819. skender Pala: Ansiklopedik Divan iiri Szl, Aka Yaynlar, Ankara 1990, s. 352. 1776

17

Trk taifesi gibi cefakar ve garet-i sabr u karar olduklar ecilden kinaye tarikiyle civan-

dilsitan ve hatr-ikara tlak olunur. Hseyin Kazm Kadri: Trk Lugat, 2. Cilt, Devlet Matbaas, stanbul 1928, s. 137-141. 18 Mtercim sm Efendi: Burhn- Kat (Hazrlayanlar: Mrsel ztrk-Derya rs), Trk Dil

Kurumu, Ankara 2000, s. 786. 19 s. 159. 20 Ayrntl bilgi iin bkz. erafeddin Yaltkaya: Trklere Dair Arapa iirler, Trkiyat Lszl Rsonyi: Tarihte Trklk, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yayn, Ankara 1971,

Mecmuas, C. V (1935), stanbul 1936, s. 307-326; . Yaltkaya: Zemaher Dvnnda Trklere Ait iirler, Atsz Mecmua, S. 15, s. 65-67. 21 22 23 . Yaltkaya: Trklere Dair Arapa iirler, s. 319. . Yaltkaya: Trklere Dair Arapa iirler, s. 321. Mercimek Ahmed tercmesi ve eserin dier tercmeleri iin bkz. Mercimek Ahmed:

Keykvus-Kabusname-, 3. Basm, Devlet Kitaplar, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1974, s. VII-XVIII. 24 25 Mercimek Ahmed: a.g.e., s. 144-156. Filcmle malm olsun ki Trkden hblar kopar ki kang tife iinde gerekse gzelliini

vasf etmee yarar. Ve irkinler dah kopar Trkte irkinlii vasfn etmee yaramaz. Ve lkin Hindlar bu dediimin aksincedir, yani Hindlar cmle irkin olur ki hi gzeli olmaz. Ve Trke gre Hindlarn ba byk olur ve yz yass ve gz yufka olur, yani kapakl deildir Trk sreti bigi grnmez. Zra Trkn ztnda sreti ve sfat ve taraveti ve hbluu ile cmle cinslerden eli stndr Mercimek Ahmed: a.g.e., s. 149. 26 Ahmet Kartal: Farsada Trke Kelimeler Ve Fars Edebiyatnda Trk Kavram le lgili

Unsurlar, Bilig, S. 11, Gz 1999, s. 31-52. 27 Adnan Karaismailolu: Klasik Trk Edebiyatnn ran Edebiyat ile Mnasebeti, Dergah, S.

110, Nisan 1999, s. 14-17; Adnan Karaismailolu: Yeni Farsa lk iirlerde Trkler ve Trk Kltr, Dergah, S. 190, Austos 2001, s. 20-21. 28 29 30 s. 147. 1777 Z. kn: a.g.e., s. 579. A. Kartal: a.g.m., s. 33. Sabahattin Kk: Bk Dvn-Tenkidli Basm-, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1994,

31

smail E. Erunsal: The Life and Works of Tcizde Cafer elebi with a Critical Edition of

his Divan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, stanbul 1983, s. 230. 32 33 Metin Akku: Nef Divan, Aka Yaynlar, Ankara 1993, s. 208, 277. Tahir zgr: Fehm-i Kadm Hayat, Sanat, Divan ve Metnin Bugnk Trkesi-, TDK

Yaynlar, Ankara 1991, s. 410-411; 704-705. 34 Halil Hatip Rehber: Dvn- Gazeliyyt- emseddin Muhammed-Hce Hfz- rz-,

Tebriz 1372 (M. 1994). 35 TrkLugatta Tatar snfna derler. Bunlar (Tatarlar) zlim, b-rahm ve hn olduklarndan

uar-y Acem bunlar mahbba tebih edp trk derler. Baz irazllardan mesmudur ki Hlg askerinden ok kimse irazda tevattun edp tensl eyledi. Onlarn evldna hakkaten trk-i irz demek muvafkdur. A. T. Onay: a.g.e., s. 419 (Sd, I, 53). 36 37 38 H. H. Rehber: a.g.e., s. 4-6. . Pala: a.g.e., s. 231. Ali Nihat Tarlan: eyhi Divann Tedkik, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn,

stanbul 1964, s. 164. 39 Be-n der n bild hbn- nk-ry bisyr bend. Meczen makn-r trk

gyend. bk. Ferheng-i Nsr, 1288, 269. 40 Berat Zencn: Ahvl sr ve erh-i Mahzenl-esrr- Nizm-i Gencev, ntirt ve

ap Dnigh- Tahran 1370, s. 263. Zencn trk-i semen tamlamasn dipnotta beyaz renkli yasemin olarak izah etmitir. 41 42 73. 43 44 45 A. Kartal: a.g.m., s. 35; Dihhuda: a.g.e., s. 5815. Dihhuda: a.g.e., s. 5816. Gzde-i Ear- Rdek, (erheden: Cafer uar ve Hasan Enver), ntirt- Emr Kebr, Zencn: a.g.e., s. 264. Zabihollah Safa: A History of Iranian Literature of the Islamic Era, C. 1, Tahran 1372, s.

Tahran 1369, s. 79. 46 47 A. Kartal: a.g.m., s. 37. A. Kartal: a.g.m., s. 35. 1778

48 49 50 51 52 53 54

Zencn: a.g.e., s. 280. Ferheng-i Nsr, 1288, 269. H. H. Rehber: a.g.e., gazel: 82, s. 114-115. H. H. Rehber: a.g.e., gazel: 131, s. 177-179. H. H. Rehber: a.g.e., gazel: 47, s. 67-68. Dihhud: a.g.e., s. 5815. Zencn: a.g.e., s. 318.

1779

Eski Arapa Kaynaklarda Trkler / Yrd. Do. Dr. Yakup Civelek [s.921-935]
Yznc Yl niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Tarihte byk uygarlklar kuran ve uzun bir gemie sahip olan Trkler hakknda batl ve doulu klasik kaynaklarda pek ok bilgi yer almaktadr. Bu kaynaklarn bir ksm ok abartl, gereklerden uzak, subjektif ve menfi dnceler ierirken kimi de objektif ve msbettir. Trkler hakkndaki en eski bilgiler, in ve Arap kaynaklarnda yer almaktadr. Ortaadan itibaren ise Avrupa kaynaklarnda da genie yer alan Trkler, daha ok saldrgan ve dman konumunda zararl bir toplum olarak yanstlmtr.1 Dou ve Bat kaynaklarnda yer alan Trklerle ilgili menfi bak asna ramen bn Hassl2 ve Chz3 gibi doulu yazarlar Trkleri mspet deerlendiren eserler yazmlardr. Araplarn Trkler hakkndaki kanaatlerini, slm ncesi ve sonras diye iki dneme ayrmak mmkndr. Zira Araplarn, Trklerin mslman olmadan nceki durumlar ile ilgili kanaatleri genellikle olumsuzdur. Trkler hakknda bilgi veren Arap kaynaklarn; tefsir ve hadis kitaplarnn yer ald dini kaynaklar, seyahatnameler ve ansiklopedik edebi eserler, tarih ve coraf kaynaklar ile dierleri olarak drt ana ksma ayrmak mmkndr.4 Trklerin Ad ve Soyu Dou ve bat kaynaklarnda Trk adnn nereden geldii ve Trk soyunun nereye dayand konusu zerinde uzunca durulmutur. Klasik dnem Arap yazarlar da bu konuyu deiik alardan ele almtr. rnein Chiz, Trklere Trk adnn verilmesi konusunda unlar aktarmaktadr: skender Zulkarneyn taaarruz etmeye cesaret edemedii Trkleri, onlar brakn5 demesi neticesinde Trk adn alan milleti sen ne zannediyorsun?6 Chzn bu aklamasnn bilimsel bir yan bulunmamaktadr. Dier taraftan Kagarl Mahmud, hadis olduunu ifade ettii bir sze dayanarak, Trk adnn Allah tarafndan Trklere verildiini belirtmektedir.7 slmi dnemin balangcndan itibaren Trk terimi, Mslman olmayan kafir Trkler iin kullanlmtr. Trk kavramna yklenen bu anlam sebebiyle, Arapa kaynaklarda Trklerin soyu, adetleri, yaadklar yerler hakknda doru olmayan, abartl ve olumsuz bilgiler aktarlmtr. Trklerin soyu, hangi nesilden geldii konusu Arapa kaynaklarda, daha ok Hz. Nuhun oullar ile ilgili bilgiler verilirken ele alnmtr. rnein Arap tarihilerinden Taberi Tarihinde Hz. Nuhun olu Yfesin Trklerin atas ve Yecuc-Mecuc kavminin Trklerin amca oullar olduunu kaydetmektedir.8 Hz. Peygamberin hadislerinde kyamet belirtilerinden kabul edilen Yecuc ve Mecuc kavminin inliler olduunu farzeden baz Arap mellifler, onlara yakn topraklarda yaayan Trkleri de Yecuc ve Mecucun akrabalar kabul etmilerdir. Bunun sonucunda Trklere kar olumsuz bir kanaat olumutur. Trklerin Yecuc-Mecuc ile akraba olduu, hatta bizzat bu toplumun Trkler olduu tefsir kitaplarna dahi girmitir.9

1780

Trk adna ilikin Arapa kaynaklarda ran meneli bir takm rivayetlere rastlanmaktadr. Bunlara gre Trk ad Hkmdar Feridun (Thraetaona)un olu Turac ve Trdan geldii eklinde rivayetler bulunmaktadr.10 Trklerin soyunun nereden geldiine ilikin bir rivayette yle denmektedir. brahim Peygamberin ocuklar unlardr: Ummmul-veled olan Hacerden doan smail, Lban b. Bavil, Sradan doan shak, dierleri yani Medyen, Mdun, Yahan, Zimrun, Abuk ise asl Araplardan olan Kantra bint Maftndan domutur. brahim bunlardan Madun, Abuk ve uhu douya gnderdi, Bu Horasana yerleti, orada evlat edindiler. Horasan Trkleri bunlardr.11 Hz. Peygambere atfedilen ve hadisi olduu sylenen kimi szlere dayanlarak Trklerin Kantr ailesine mensup olduu belirtilmektedir. Baz lgatler ve tarih kaynaklarnda Kantr ailesinin, Trkleri, Deylemleri, Ouzlar ve Moollar kapsad,12 Kantrann Hz. brahimin cariyesi olduunu belirtmektedir.13 Baka kaynaklarda ise Kantrnn bir Trk hkmdarnn kz olduu ve Hz. brahimin bununla evlendii kaydedilmektedir.14 Arapa kaynaklar Trklerle birlikte, Hazar ve Deylem adl kavimleri zikretmektedir.15 Daha iyi grmek iin gzn ksmak anlamndaki Hazara fiilinden treyen Hazar kelimesi ksk gl insanlara verilen Arapa bir terimdir.16 Trklerle birlikte zikredilen dier kavim Deylemlerin, Trklerin rkndan geldii belirtilmekte,17 ataszlerinde ise her iki toplumda birlikte anlmakta ve sert kalpli ve acmasz kiileri temsil etmektedir. Tcul-Ars dnda Arapa eski lgatler Trk lafz zerinde geni aklamalar yapmamaktadr. Lisanul-Arabda Trkler Deylem diye de anlan bilinen bir topluluktur18 ifadesini kullanrken TculArs daha kapsaml aklama yapmakta ve Trk bir rkn addr. Tekili Rum ve Rm Zenc ve Zencdeki gibi Trk, oulu Etrkdr. Onlarn Deylemler olduklar, Tatarlarn da onlarn soyundan olduu sylenir. Kimileri de onlarn Hz. brahimin neslinden olan Kantr oullar olduunu sylerler. Bilinen Nuhun olu Yfesin neslinden olduudur. Suyutnin et-Tevhinde onlarn Tubbe kavminden olduunu syler. 0 devamla Hadiste Trkler size dokunmadka onlar rahat brakn denilmitir. Ben de en-Nassbat en-Nemer ile bnul-Cevvninin mukaddimesinde belirttikleri gibi, onlarn Yfesin oullarndan olduunu sylerim19 demektedir. Trklerin soyu ve adna ilikin Arapa kaynaklarda yer alan yukarda aktardmz bu deerlendirmelerin tarihi gerekler ve ilmi llerle uyutuunu sylemek mmkn deildir. Ayrca bu tespitler hem son arkeolojik aratrmalar ve kltr tarihi incelemelerine aykr hem de lisaniyt bakmndan bunlarn doruluklar ispatlanmamtr. 20 Trklerin Yaadklar Yerler Orta Asyadaki anayurtlarndan dnyann dier blgelerine, zaman iersinde yaptklar srekli gler, Trklerin ok geni bir corafi alan iersinde yaadna iaret etmektedir. Bu sebeple her dnemde ve ayr yerlerde Trk topluluklarna rastlamak mmkndr. Arapa kaynaklarda, zellikle 1781

slm corafyaclarnn eserlerinde Trklerin yaadklar blgelere ska atflar yaplmtr. Trklerden bahseden Arapa kaynaklar onlarn Macaristan, Bulgaristan, Karadeniz, Kafkasya-CrcanMavarannehr (Aa Trkistan), Tibet ve in lkeleri ile, burann kuzeyinde kalan blgelerde yaadklarn kaydetmektedir. Bu geni corafya iinde, baka topluluklar da yaamasna karn, burada yaayanlarn hemen hepsi Trk kabul edilmilerdir. Hatta Ruslar, Slavlar ve Mool istilasna kadar Moollar dahi Trk kabul edilmitir. M.. VII. yzylda, Trk kavimlerine mensup eitli topluluklar Derbend yoluyla Kafkaslarn kuzeyinden Azerbaycana yerlemilerdir. Bu sebeple Derbende Trk Kaps/babul-ebvb denmektedir.21 O dnemden itibaren Kuzey Azerbaycanda kalabalk bir Trk nfusu yaamaya balamtr.22 Dier yandan Tabaristan, Curcan blgelerinde, Aaeri, Sli ve Yazar Trkleri bulunmaktadr. Enirevan bu topluluklarn direnmesini nlemek iin bir ksmn Azerbaycana tehcir etmitir.23 Maverannehrin her iki tarafnda zellikle dou ksmnda , lk ve Ferganada ounlukta bulunan Trkler Fars meneli kavimlerle yaamtr. O dnemlerde Afganistan-Huttal ile Hindistan aras ve Tibette Trk nfusu bulunduu kaynaklardan anlalmaktadr. Ayrca Horasan civarnda da Trklerin yaadklar aktarlmaktadr. Eski Arapa kaynaklardaki Horasan terimiyle, Horasan blgesi, Ceyhun nehrinin batsndaki topraklarla beraber Sistan, Harezm ve Ceyhunun tesindeki Taraza kadar Maverannehrdeki slm topraklar kastedilmektedir. Ceyhunun tesindeki topraklara Horasann Haytal blgesi ad verilir. Emevi ve Abbasiler dneminde Horasan valileri her iki blgeye de valilik yapmtr. Makdis Horasan Ceyhunun tesi ve berisi diye iki blgeye ayrmakta, Yakubi de Horasann her iki taraf da Trk cephesidir ifadesiyle Harezm ve Mavarennehr blgelerini kastetmektedir.24 Baz hadis kaynaklarn Trklerin Rumlarn kuzey ve dousunda yaadklar kaydetmektedir ki, bu i ve dou Asyay iine alan bir blgedir.25 Mesela bu blgede bulunan Faryb Trklerin yaad ehirlerdendir.26 Trklerin geni bir corafyada ve genellikle gebe yaamas baz Arap corafyaclarn artm ve onlarn yerinin yurdunun belli olmad tarznda ifadeler kullanlmasna yol amtr. Halbuki, Trklerin yerleik olmadklar eklinde kanaat sahibi Arap corafyaclarnn eserlerinden Trklerin bir ksmnn yerleik hayat srdrdkleri anlalmaktadr. Trkleri Tanmlayan iirler ve Ataszleri Arapa edebiyat ve tarih kaynaklarnda Trkler hakknda iirlere ve darb mesellere rastlanmaktadr. Bunlar, Trk-Arap ilikilerinin ok eskiye dayandn, Araplarn slm ncesi dnemde de Trklerden haberdar olduklarn gstermektedir. Dier taraftan bunlar, Araplarn Trkler hakkndaki kanaatlerini oluturduu temel malzemeler olmas hasebiyle nemlidir. Trklerle lgili iirler Arapa kaynaklarda, eitli vesilelerle Trkler hakknda sylenmi pek ok iire

rastlanmaktadr.27 Bunlarn bir ksm Trkleri olumlu olarak nitelerken, bir ksmnda da onlarn menfi 1782

taraflar ne karlmaktadr. rnein Kurad-dayf gibi baz iir kaynaklarnda Trklerin youn olarak yaadklar Hemedan, sfefhan, Crcen, Taberistan, Horasan ve civarndaki blge insanlarnn kahramanlklarn ven, gzelliklerini ne karan iirlerin yer ald geni blmler bulunmaktadr.28 Trkler hakkndaki iirler, sadece edebiyat kaynaklarnda deil, din ve tarih kaynaklarda da yer almaktadr. rnein biyografi kitab olan et-Tabaktus-Subkde Trklerin kahramanlklarnn vld iirlere rastlamaktayz.29 A. Trklerin Kahramanlk ve Savalk Ynlerini Anlatan iirler Hicri III-VI. yzyllar kapsayan dnemde sevilmemesine ramen, Trklerin kahramanlk ve savaln ifade eden Arapa iirler sylenmitir. Bu iirlerde, Trklerin savalarda Araplar karsnda gsterdikleri kahramanlk dile getirilmekte, gl sava olmalar vlmektedir. Trklerin ynetimi altndaki pek ok Arap airin de vg dolu iirler syledii grlmektedir. Belhe yaptklar hcumlarda Trkler karsnda baarsz olan Araplar bir iirinde eletiren elKad Ebul-Fadl Ahmed b. Muhammed er-Red (er-Rueyd) el-Levkeri Araplarn Trkler karsnda, sanki sarho gibi olup akna dndklerini, susuz ve en iyileri Belhte Trklere esir verdiklerini, Mslmanlar korkudan karanlarn sanki mecs, yahudi veya hiristiyan olduklarn ifade ettikten sonra sanki Trkler ar korkudan yavru ku olan Araplar karsnda ahindirler demektedir.30 Araplar iinde Trkleri ven ilk iiri yazan bnur-Rm, bir iirinde Trkleri vmekte, onlarn sebat eden bir aslan, demirden bir set olduunu belirtmekte, karlarna kan dmanlar saldklar yalm atele geri pskrttklerini anlatmakta ve Onlar, dman karsna ktklarnda gzleri kk, ahsiyetleri byk yeryznn hkmdarlardr demektedir.31 Trklerin mspet taraflarn ne karan Arapa iirleri sadece Araplar sylememitir. Trk olup da Arapa iir syleyerek toplumunu ven ve ycelten Trk airler de vardr. rnein Halife Memun dneminde Beytul-Hikmenin mdr olan el-Kutbnin yannda alan Trk gencinin syledii iir gayet derin anlamlar ve nemli mesajlar iermektedir. El-Kutbinin Arap, Fars, Rum ve Trk drt yardmcs vardr. Bir gn herkes kendi milletini vmek iin iir syler. Trk genci ise Arap, Fars ve Rum genlerinden ok daha anlamlar ieren iirinde yle demektedir: Farslar, Rumlar ve Araplarda olduu gibi kimse Trklere hakim olamam ve kimse lkelerini ele geirmemitir. Trklerin dier toplumlara stn olmasnn sebebi budur ve bunu inat, kskan ve bilgisi olmayann dnda inkar edecek yoktur.32 Trk milletinin dier milletler gibi, baka devletlerin hakimiyeti altna girmediini ifade eden bu szlere mecliste bulunan herkes hayret etmi ve Trk gencini tebrik etmilerdir. B. Trklerin Gzelliini ne karan iirler Arap airlerin bir ksm gzellik konusunda Trkleri rnek gstermiler, sevgililerini Trk gzelleriyle mukayese etmilerdir. Trk gzellerine ak olan baz airler onlar iin gazeller yazmlardr. 1783

Ebul-Berekt Ali b. el-Hseyin el-Alev Trklerle ilgili bir iirinde, onlar gzellik bakmndan Yusuf ve Belkisa benzetmekte, onlarn gzelliini eytann fitnesi olduunu ifade etmekte ve bana yaklamayn, sizin kiiye yakn olmanz dininin helak olmasna sebep olur demektedir.33 Yine bir baka iirde, air sevgilisini gzellik bakmndan ceylanlar gibi kabul ettii Trklere benzetmekte, onun Trkler gibi glmseme ve ivesinin tatl olduundan sz etmektedir.34 Ebu Ali el-Hasan b. Muhammed ed-Daym de aslana, ceylana, aya ve gnee benzettii Trklerin hakknda bir iirinde yle demektedir: u grdm gzel aslan m, ceylan m yoksa insan mdr? Ya da o Trk kyafetli bir ay m gne midir? Gerekten ben onu tanmlamada ardm, kaldm35 Edebiyat kaynaklar Trklerin gzelliini aktaran iirlerle doludur. Bunlarda Trklerin gzellii rnek gsterilir.36 airler sevdiklerine Trk miski benzetmesi yaparlar.37 Ayrca sevgililer ahu ve ceylana benzetilen Trklerle kyaslanr.38 Btn bunlar Trklerin gzel yzl ve cazibeli olduunu gstermektedir. C. Trkleri Ktleyen iirler Trklere dolayl iaret eden iirler genellikle Trklerle savaa katlanlarla ilgidir. Bu savalarda kahramanlk yapanlar vmek, korkaklar yermek iin iirler inat edilmitir. Bazen de bu savalarda lenlerin arkasndan mersiyeler sylenmitir. Bunlardan birine rnek olarak Emevi dnemi airlerinden emerdel b. ureykin iki kardeinin de Trk blgelerindeki savalarda lmesi zerine syledii mersiye verilebilir. bn ureyk Kardeleri Hakem, Vil ve Kudme ile birlikte Veki b. Seved komutasnda Horasana fetih iin girmitir. Vil Trk, Kudme ran, Hakemde Sicistan blgesine gitmitir. Kudame ve Vilin ldkleri haberi gelince bu mersiyeyi yazmtr. Burada, kardelerinin daha nce Trklerden baka kaimlerle karlatn, ancak kahramanlyla onlar arttn, ancak bu defa hayatn acsn tattrdn, gzyalarnn zntsn geecek kadar ok hzl aktn, teselli olmasayd bir an bile yaayamayacan anlatr.39 D. Trk ehirleri in Yazlm iirler Kimi Arap airleri sevgililerine iir yazarken, niteliklerini bildikleri Trk ehirleriyle

kyaslamaktadr. Trk blgelerindeki baz ehirlere atf yaplan iirde o ehrin niteliine gre iir sylenmektedir. rnein air Handah b. Handah iirinde Sl ehrinin uzun gecelerine benzetme yaplarak uzun gecelerin bir trl bitmediine dikkat ekmektedir.40 Ataszleri ve Vecizeler Trkler hakkndaki ataszlerinin says fazla deildir. Bunlar Memcul-emslda ve baz edebiyat kitaplarnda kaytldr. Ayrca bunlarn birka da Chzn Fadilul-Etraknda bulunmaktadr. Bunlar tam anlamyla atasz kabul edilmese de, atasz ya da vecize yerine kullanlan szlerdir. Eski Arapa kaynaklarda Trklerle ilgili olarak kaydedilen dier bilgiler darb mesel/ataszleri bal 1784

altnda toplanmaktadr. Bunlarda Trklerin gl, kahraman ve iddet yanls bir toplum olduu anlay hakimdir. Bu szleri konularna gre a- ok zor ve iddetli dmanla iaret edenler,41 bnemli bir i yapanlar iin sylenenler, c- Trkleri rahat brakn anlamndaki ifadeler, d- gurur ve kibir anlamnda kullanlan szler e- vecizeler diye ksmlara ayrmak mmkndr. A-Arapa kaynaklarda Trklerin sertliine iaret eden, menfi anlaml sz ve vecizeler bulunmaktadr. Bunlardan biri Hz Osmann Medinede kuatma altnda iken, Abdullah b. Abbasn Mekke halkna yapt konuma ile ilgili kullanlan bir ifadedir. Abdullah b. Abbasn konumasndan duygulanan halkn Trkler ve Deylemler bunu duysalard mutlaka muslman olurlard42 eklindeki ifadesi atasz haline gelmi ve sert ve acmasz insanlar belirtmek iin kullanlmtr. Araplar dmanlklar zor olanlar iin kullandklar darb- meselde onlar mutlaka Trkler ve Deylemlerdir demektedirler.43 Dier yandan Chz konuyla ilgili u rivayeti aktarmaktadr: liye blgesinden bir adam, mer b. el Hattab, Ebu Zubeyd et-Tiyi aslan tanmlamaktan men etmitir. Zira bu, kalbin korkudan titreyiini ve helecann artrr, cesur kimsenin kabini krar. Halbuki merin kendisi, Trkleri Eb Zubeydin aslan tanmlamasndan daha dehetli tavsif etmitir. dedi44 nemli Hadis erhlerinden Feyzul-Kadirde Trklerin ok sert, acmasz ve vahi olduklarna ilikin Trklerden uzakla! Zira seni severlerse yerler, kzarlarsa ldrrler45 eklinde gerekten artc bir ifade yer almaktadr. bn Hacer Trklerle yaplan savalar sonucu Horasan blgesinde yaayanlar kastederek haberin doruluu ortaya kmtr demitir.46 B-Araplar nemli bir i yapan kiileri ifade etmek zere Hakann ban m ele geirdin? ve Sanki Hakann ban getirdi ifadelerini atasz olarak kullanmaktadrlar.47 Bu szde geen Hakan Trk hkmdarlara verilen bir lakaptr. Trkleri yenmek hele hkmdarlarnn ban getirmek neredeyse yaplamayacak kadar zor bir itir. Zira Trkler gl ve kolay kolay yenilmeyen insanlardr. Onlar yenerek Hakann ban getiren byk bir i yapm, imkansz baarmtr. C-Trkleri kendi hallerine brakmay ngren atasz niteliindeki szlere Hz merin Trkler iin Bunlar zarar ok, elde edilecek ganimeti az bir dmandr kulland ifadesi rnek verilebilir. Yine Hz mer bir baka ifadesinde Yzleri deriden kalkan, gzleri katr boncuu gibi olan kavimden kann. Onlar size dokunmadka siz de onlara dokunmayn demektedir. Hz merin ifadesindeki yzleri kalkan derili, katr boncuklu kiilerden Trkler kastedilmektedir. Ayrca o bu szleriyle Trklerle iyi geinmeyi tembihlemektedir. te yandan baz Hadis erhi eserlerinde Trklerle uramamay tavsiye eden ifadeler vardr. Zamaheri, Araplarn Brak brak, Trklerle arkadal/onlara satamay, dmanl brak48 dediklerini ifade ederek srarl bir biimde Trklerden uzak durulmasn istemektedir. Trklerle savap onlar yendiini ifade eden valisinin mektubuna Yfesnin verdii karlk, Trklerin serbest braklmas gereine ve onlardan saknldna iaret etmektedir. Yfes valiye Sana emrim gelinceye kadar onlarla savama. Ben Rasulullahn Trkler Araplara galip gelecek ve onlar yavan otlarn bittii yere (Arap yarmadas) kadar takip edecekler dediini duydum. te bu yzden 1785

onlarla savamay sevmiyorum.49 Bu ifadeden Muaviyenin Trklerden korktuu ve onlarn bana sknt amasndan endie ettii anlalmaktadr. D-Atasz kitaplarnda yer alan ve yukardaki szden farkl bir lafzla zikredilen ve kibir, gurur ve bykle iaret eden dier bir atasz udur: Hakann ban getirenden daha byk ve gl. Bu atasz ile ilgili olarak Mecmul-emsl ve Cemheretul-emsl u aklamay yapmaktadr: Hakan Trk hkmdarlarna verilen bir lakaptr. Hakan bir gn Babul-Ebvb tarafndan karak Ermeniyeye saldrd. Orada Hiam b. Abdulmalikin valisi el-Cerrh b. Abdullah ldrd, zerine yrd. Byk felaketlere sebep oldu. Bunun zerine Hiam Sid b. Amr el-Cer komutasnda bir ordu gnderdi. Meslemede ordunun bandayd. Sid Hakan malup etti, birliini bozdu ve ban kesti ve Hiama gnderdi. Bu olay mslmanlarn kalplerini ok etkiledi. Bu byk bir olay olarak anlatld Saidin n ve gururu artt. Bu szde kibir ve vnme konusunda atasz olarak kullanld.50 E-Vecizelere rnek olarak Trklerle ilgili aktarlan szler rnek olarak verilebilir. rnein, savala ilgili vecizeler aktarlrken yle denilmektedir: Trklerin bykleri komutanlk yapacak akll kimselerin hayvanlarn bir takm gzel zelliklerini tamalar gerekir demilerdir. Bunlar, horozun cesareti, Tavuun aratrcl Aslann kalbi, Domuzun tahamml, dayankll tilkinin kurnazl, kpein yaralara, aclara sabr, Turna kuunun muhafzl, gzeticilii, kurdun hcumu, saldrs, Aynn semizlii, imanl, ki bunlar zorluk ve skntya kar gldr. Bu ifadeler ayn zamanda Trklerin sava ve komutanlk konusunda ehliyetli ve sz sahibi kimseler olduuna iaret etmektedir.51 Arapa Kaynaklarda Trk-Arap likileri Araplarn Chiliye dneminden itibaren Trkleri tand, onlarla ilikisi olduu eski Arapa kaynaklardan anlalmaktadr. Ancak bu tanma, Araplarla Trklerin dorudan temas ettii anlamna gelmemektedir. Bu kaynaklarn bir ksm Trkleri olumsuz bir biimde yanstrken, kimi Avrupa kaynaklarnda olduu gibi onlar korkulacak varlklar olarak tanmlamlardr. Bunun sebebi, medeniyet dnyasna yeni kan bir toplumun, kendini yksek, dierlerini dk grmesi anlayna dayanmaktadr. Pek ou da milliyeti duygularla sylenmi bu ifadeleri objektif kabul etmek mmkndr. Kimi Chiliye dnemi iirlerindeki ifadeler52 ve Sasn ordusunda Araplara kar arpan Trklere dair rivayetler,53 Araplarn slmdan nceki dnemde de Trkleri tandn gstermektedir. ok seyrek olan dorudan ilikiler dnda, Araplarn Trkler hakkndaki bilgileri, pek yolunun uzun yllar Trk kontrolnde olmas ve Basra ve Medin gibi dnemin nl ticaret merkezlerinde, Trklerle yakn ilikisi bulunan ranllarn aktarmalar sonucunda elde ettiklerini sylemek mmkndr. Ayrca Arabistanda Trk adrlarnn kullanld kaynaklar bildirmektedir.54 Bazen Hz. Peygamber bazen de sahbilerin Trk adrlarnda itikafa girdiklerini kaydetmektedir.55

1786

Arapa klasik tarih kitaplarndan Taberi, Trklerle Araplarn ilk karlamalarnn Ceyhun nehrini geerek Maverannehrin i ksmlarna ilerlemek isteyen Ahnef b. Kays komutasndaki Arap ordularnn Trk Hakan ile Mervud-Ruddaki 642deki atmalar olduunu kaydeder.56 Daha nce ilk Arap-Trk karlamasnn, slamiyeti ilk kabul edenlerle, kleler, mevlalar, slam ordusuna asker olarak katlanlarla gerekletiini sylemek mmkndr. Horasan valisi Ubeydullah b. Ziyadn Buharadan getirdii ikibin oku arasnda Trklerin bulunmas mmkndr. Ayrca kaynaklarn,57 Ubeydullahn, Rait et-Turk isimli bir mevlasnn olmas bu ihtimali glendirmekte. olduu gibi bu kanaati ataszlerine dahi geen Trklerin ok atclnda uzman olmalar da desteklemektedir. Araplarn Trklerle sava hakkndaki bilgilere sadece tarih kaynaklarnda deil hadis kaynaklarnda da rastlamaktayz. rnein Mesleme n. Abdulmelikin Trklerle savayla ilgili u rivayet Trk-Arap ilikilerinin ekline de k tutmaktadr: Zeyd b. Muhammedden, Mesleme b. Abdulmelikle beraber Trklere kar bir savata idim. Hakann elisi Meslemeyi tehdit etti ve ona Ben Trkm diyerek bir mektup yazd. Bunun zerine Mesleme de Ben de Arabm, yani Kaysm diye cevap yazd.58 Arap-Trk ilikilerinin Emeviler dneminde hayli sert gemesinin ardndan Abbasi dneminde, daha scak ilikiler dnemi balamtr. Bu ilikilerin artmasyla birlikte slam kltr dairesinin iine, yeni bir renk ve taze bir nefes olarak Trkler katlmtr. Bu dnemde yetien byk Trk alimleri, Araplar nezdindeki Trk imajnn olumluya dnmesine yardmc olmulardr. rnein, hadis ve magazi alimi Eb Mutemir Suleyman b. Tarhan b. et-Teym el-Basr, Mfesir ve muhaddis olan Eb Abdurrahman Abdullah b. el-Mubarek et-Turk, Ebu shak brahim b. el-Abbas M. B. Sul Tigin, ir Dibel el-Huz gibi alimler eserleriyle ilim ve kltr hayatna nemli katklar yapmtr.59 Araplarn Trklerle Savalar Araplarn Trklerle yaptklar savalar hakkndaki bilgilere eski tarih kaynaklar genie yer vermektedir. Hz mer dneminden itibaren balayan ran ve Trk blgelerine yaplan seferlerde Trkler Arap ordularyla karlamtr. Hz Osman ve sonraki Emevi idaresinde Trk blgelerine yaplan seferlerin says artmtr. Taberinin Tarihi, e-eybninin el-Kmili, bn Kesirin el-Bidayesi gibi Arapa tarih kaynaklarnda genie Trklerle Araplarn yaptklar savalar genie yer almaktadr.60 Burada Arapa tarih ve corafya kaynaklarn telif edenlerin, byk lde milli duygularla, Trk-Arap ilikilerini ve savalar ar mbalaal biimde ve kendi lehlerine uygun olarak aktardklarn ifade etmek gerekmektedir. rnein Horasan valisi Kuteybe b. Mslim etrafnda byk bir efsane oluturulmutur. Oysa Kuteybe Trk blgelerine hcumlarnda pek kolay zafer kazanmamtr. Bu sebeple, VI-X. yzyl arasndaki Arap ilikilerini incelerken sadece Arapa tarih kaynaklaryla yetinmek salkl sonulara ulamay engelleyecektir. Bu durum Batl aratrmaclarn da dikkatinden kamam ve konuyu eitli alardan ele almlardr. Arapa kaynaklardaki bilgileri in ve snrl saydaki Bizans kaynaklaryla karlatran bir ksm Batl aratrmaclar, Arap tarihilerin olaylar nakletmede yetersiz olduklarn ifade etmektedirler.61 nemli eksikliklerine ve Arap ordularnn malubiyetlerini genellikle ne karmalarna karn, bir ksm tarihi kaynaklar, 1787

Araplarn uradklar byk yenilgileri aktarmlardr. Hz. Osman dneminde, Abdurrahman b. Reba komutasndaki Arap ordusunun Trklere ar malubiyeti ve Abdurrahmann ehit olmas Araplar ok endielendirmitir. Hz. Osman dnemindeki Orta Asyaya Araplarn yapt birka sefer Trkler tarafndan engellenmitir. Bu ve dier savalar Batl tarihlerde de yer almaktadr. Sasni, rn ve Bizans ordularn malup eden Araplarn Trklerin karsnda yenilgiye uramalarn ada batl tarihiler hayretle karlamaktadr.62 Arap tarihilerini tamamen reddetmek de doru deildir. Ar mbalaaya ramen Taberi ve bnul-Esr gibi klasik tarihiler, Araplarn yenilgilerinden de sz etmilerdir.63 Hz mer dneminde Araplar, ran fethinde, Horasan Trkleriyle karlamlardr. Hz mer dneminden Emevilerin yklna kadarki sre ierisinde Araplarn Trklerle yapt savalar, Araplar olumsuz etkilemi ve Trkleri bir gn Araplarn elinden hakimiyeti alacak, kafir olduklar iin sonunda Allahn gazabna urayacak bir toplum olarak tanmlamalarna yol amtr. Hz. merin de Trkler hakkndaki Bu eziyeti ok ganimeti az gl bir dmandr64 sz de bu anlayn bir sonucudur. Hz Osmandan sonra Muaviye, Yezid gibi Emevi hkmdarlar ile Haccac, Huteybe b. Muslim gibi valilerin dneminde Trk blgelerini ele geirmek iin zorlu savalar yaplmtr. Bu savalarn ok zor getii, binlerce kiinin ld ve Araplarn galip geldikleri savalarn ardndan ok sayda esirlerle lkelerine dnmeleri dikkati eken en nemli noktalardandr. Yine uydurma hadislerin daha ok Emevi dneminde ortaya kt gz nne alnrsa Trklerle ilgili olduu sylenen hadislerin k sebebini anlamak daha da kolaylar. Yaplan savalarda Araplarn Trklerden ok ekindikleri ve dmanlk beslediklerine mer b. Abdlaziz dneminde geen bir olay da k tutmaktadr. mer b. Abdlaziz dier Emevi halifeleri iinde en ok adil ve gnl merhamet dolu bir insand. Arap-Trk ilikilerini yumuatabilmek ve Trkleri slma sndrabilmek iin, Trk blgelerinden vergiyi kaldrmak, onlara hcum yapmamak gibi, pek ok bar aba gstermitir. Bir Arap ordular Trklerle yaplan savatan pek ok esirle dnmtr. mer b. Abdlaziz esirlerin ldrlmemesini, kle yaplmasn istemitir. Bu emir zerine esirleri getirenlerden birisi, ey Mminlerin emiri, eer sen u adamn savata mslmanlar nasl ldrdn grseydin ok fazla alardn deyince halife onun ldrmesine izin verdi ki, bu da onun ldrlmesine izin verdii ilk esirdir.65 Kaynaklarda Araplarn, Trk ve Rumlar ortak dmanlar kabul ettiine dair rivayetler vardr. Onlar dmanlar olan Trk ve Rumlarn yok olmas iin alrlar. Bu nedenle hadis kaynaklarnda Trklerin yan sra Rumlarn da savaacaklarna dair hadisler nakledilmitir. Trklerle Rumlarn Araplarn dmanlar olduunu ifade eden u rivayet hayli ilgintir: Baz Araplar yolda Elif Lam Mim Trkler yeryznn en yakn yerinde malup oldular eklinde bir ayet okuyana rastladlar ve ona ayetteki lafz Trk deil Rum olacak deyince o da, Onlarn tm dmanmzdr. Allah onlar yok etsin diye cevap vermitir.66 Arap askerleri kendilerini tmyle dini bir sava yapmaya inandrdktan sonra Trklerle savaa karlard. Bu konuda Hubeyb b. Meslemenin rnei ilgintir. Trklerle pek ok defa sava yapan 1788

Hubeyb yine bir savaa gidecei srada kars nereye gittiini ve nerede olacan sorar. O da Tagut ve zalimlerle savamaya gittiini syleyerek buluma yerinin, inaaallah ya cennet ya da zalimlerin evleri olduunu syler. Kars da ben her iki yere doru geeceim der. Hubeyb Trklerin evlerinin yanna geldiinde karsn Trklerle savarken bulur.67 Araplarn Trklerle yaptklar savalar ve aldklar yenilgiler, kaynaklardaki olumsuz kanaatlerin temel sebeplerinden biridir. Ancak daha sonraki yzyllarda, Abbasiler dneminde Arap-Trk ilikilerinin sava deil bar bir ortamda srmesi, Abbasi ordusunda komutan ve asker dzeyinde pek ok Trkn grev almas, menfi kanaat ve bakn deimesini salamtr. zellikle Memun ve Mutasm dneminde hilafet ordusunun en mhim noktasn Trkler oluturmutur.68 Hz. Peygamber ve Trkler Hz. Peygamber dneminde Trk Arap iliiklerine baktmzda ok net ve salam bilgiler vermek kolay deildir. Hz. Peygamberin Trkler hakknda bilgisi olduuna iaret eden kimi rivayetler mevcut ise de, bunlar hadis eletirmenlerince salam kabul edilmemektedir. Hadsiler dnda da Hz. Peygamberin Trkleri tandna iaret eden olaylar vardr. Bunlarn en bilineni Hz. Peygamber Medineyi savunmak iin hendek kazlrken Trk adrnda oturmas69 ve Trk adrnda itikafa girmesidir.70 Hz. Peygamber dneminde Arap yarmadasnda Trklerin varlna ilikin kimi grler bulunmaktadr. Hz. Peygamber dnemi Medinesinde, ranl Selman, (Selman- Farisi) Bizansl Suheyb (Suheyb-i Rm), Habeistanl Bilal (Bilal-i Habei) gibi Arap olmayan mslmanlarn varl kesin olarak bilinmekteyse de, bu dnemde Trk olduuna iaret eden salam bir kaynak bulunmamaktadr. Ancak eski kaynaklarda, blgeye kle olarak getirilen ve Trk hizmetkar, Trk kle tabirleri kullanlan ve Araplarn hizmetinde olan Trklere dair haberlere rastlanmaktadr. Baz tarihiler Trkleri kle olarak Hz Osmann olu Saidin 674deki ksa sreli Horasan valilii dnemine Medineye geldiklerini ifade etmektedirler.71 Trkler Hakkndaki Hadisler Trk-Arap ilikilerini anlamada yardmc olacak din kaynaklarn banda, hadis kitaplar gelmektedir. Bu kitaplar Hz. Peygambere ait olduu ileri srlen ve ou da mevzu denilen, gerek olmayan szlerle doludur. Hz. Peygambere ait olduklarnda pheler bulunsa da, Buhri, Mslim Sneni Ebu Davud gibi gvenilir hadis kitaplarndaki hadisler ve dier kitaplardaki hadisler, tarih adan Trk-Arap ilikilerini daha iyi anlamaya yardmc olacak niteliktedir.72 Emeviler dneminde Arap rkln esas alarak, dier toplumlar aalayan, ktleyen pek ok hadis uydurulmutur.73 Trkler hakknda erken dnemden itibaren hadis uydurulduu iin, bunlarn bir ksm gvenilir hadis kitaplarnda da yer almtr. Buna ramen uydurma hadislerin ounluu fiten ve melhim ad verilen eserlerde yer almaktadr.74 Klasik dnem hadis tenkit kitaplarnda, melahim ve fiten kitaplarnda yer alan hadisler75 ile Trkleri, hadmlar ve kleleri ktleyen ve knayan hadislerin uydurma olduu 1789

ifade edilmektedir.76 Ancak, hadis ilmi bakmndan sahih olduklar pheli olsa da, III. Hicri asrdan itibaren telif edilen hadis kaynaklarnda yer alan bu rivayetleri aktarmak, o dnem Arap toplumunun Trklere bakn ortaya koyacandan byk nem tamaktadr. Baz hadislerde Trklere sava edilmemesi ve bunun olumsuz sonular konusunda mslmanlar uyarlmaktadr. Bu nedenle baz hadis kitaplarndaki Trklerle ilgili hadisler Trklerle ava Blm77 ile ark Giyenlerle Sava balklar78 altnda yer almtr. Trklerle ilgili hadisler konusunda hadis kriteri yapan alimler fazla aklama yapmam ancak bu hadisleri, Hz Peygamberin gelecee ilikin haber verdii bir mucizesi kabul etmilerdir.79 Gnmzde de Trklerle ilgili hadisler konusunda eitli yerli ve yabanc aratrmalar yaplmtr.80 Hadislerde Arap-Trk likileri Hz. Peygambere ait olduu ifade edilen ve Trklerin Yfesin neslinden geldii, Yecc ve Mecc akrabal ile fiziki zellikleri aktarlan hadislerinden baka, Arap-Trk ilikilerini etkileyen bir takm hadisleri de bulunmaktadr. Bunlar konularna gre tasnif etmek mmkndr. Bu hadislerin bir ksm Trklerle iyi geinmeyi onlardan gelecek ktlklerden kanmay tavsiye ederken, bir ksmnda Trkleri Kantr oullar olarak gstermekte ve onlarn bir gn Araplarn yerlerini ve Irak igal edecei bildirilmektedir. Bir baka grup hadislerde ise Araplarla Trklerin yapacaklar savalar ve Trklerin Irak ve el-Cezire (yukar Mezopotamya)y ele geirecekleri aktarlr. Trklerle savamay kyametin kopma iaretleri sayan, Trklerle savamadan kyametin kopmayacan bildiren hadisler ile Trklerin ynetimi Abbasilerden alacan iaret eden hadisler de bulunmaktadr. Kagarl Mahmudun eserinde anlatt ve Trkleri ven hadisleri olumlu hadisler grubuna katabiliriz. Trk-Arap ilikilerini belirleyen bu hadislere eitli rnekler vermek yararl olacaktr: A- Araplara Trklerle iyi geinmelerini tavsiye eden hadisler arasnda, en mehur olan Trkler size dokunmadka siz de Trklere dokunmayn anlamndaki hadistir. Anlam ayn olmakla birlikte bu hadis, eitli lafzlarla rivayet edilmitir.81 rnein bu hadis Ebu Davudun Sneninde Trkleri Savamaya Tahrik Etmeme balnda aktarlmaktadr.82 bn Hasslun bu sz Trklerin muteber bir millet olduuna delil olarak yorumlamas ilgintir.83 Bu konuyla ilgili bir baka rivayette unlar aktarlmaktadr: bn Kala yle der: Bir gn Muaviyenin yannda bulunuyordum. Ermenistan valisinden ona bir mektup geldi. Mektubu okuyunca kzd ve katibini ard. Ona mektubun cevabn yle yaz dedi. dare ettiin yerde Trkler yama yaptklarnda, peinden gidip aldklarndan bir ksmn kurtardn belirtiyorsun. Anan seni kaybedesi! Bir daha byle yapma, Onlar herhangi bir ekilde harekete geirme, aldklarn kurtarmaya alma. Zira Peygamberden, onlarn yavan otu biten yerlere kadar ulaacaklarn duydum.84 Grld zere bu rivayette Hz Peygamber, Araplara Trklerle iyi geinmeyi tlemektedir.

1790

Buna benzer dier hadiste ise Size dokunmadka, km olan kavme dokunmayn. Zira onlar yaknda kacaklar, Frata gelecekler. ncleri oradan su iecek en son gelen ise burada su vard diyecektir.85 denilmektedir. B- Trk-Arap ilikilerine iaret eden ve Ben Kantr olarak gsterilen Trklerin bir gn Araplarn yerlerini ve Irak igal edecei bildirilen kimi hadisler mevcuttur. Ebu Davudun Suneninde aktarlan bir hadiste Hz. Peygamber yle demektedir: Sizler phesiz gl bir kavimle (Trkler) savaacaksnz. Onlar sizi defa srp kovalayacak ve sonunda size Arabistan yarmadasnda yetiecekler. Birinci kovalamada, nlerinden kaanlar kurtulacaklar, ikincisinde bir ksmnz kurtulacak, bir ksmnz helak olacak, ncde ise kkleri kesilecek (kovalamalar bitecek) tir.86 Bu konuyla ilgili bir dier hadiste, mmetimden bazlar Dicle denen ve zerinde kpr bulunan bir nehrin yannda Basra adnda bir dzle inecekler. Bu ehrin ahalisi oalacak ve mslmanlarn ehri olacak. Son zamanlara doru geni yzl, kk gzl Kantra Oullar nehrin yanna gelecek, ehir halk gruba ayrlacak bir ksm kzlerin peine taklp krlara gidip helak olacaklar, bir ksm kendi dertlerine dp kafir olacak, bir ksm da ocuklarn arkalarna alp onlarla savaarak ehit olacaklardr87 denilmektedir. Buna benzer dier hadiste ise Kantr oullar Basra denen bir yere gelip Dicle adndaki hurmalk bir nehrin kysna inecekler. Bunun zerine halk ksma ayrlacak. Bir ksm asl kabilelerine gidip yok olacak, bir ksm can derdine dp kafir olacak, bir ksm da aile ve ocuklarnn yardmyla onlarla savaacaklardr. Allah onlardan geri kalanlar galip klacaktr.88 Kantra olu Trklerin Araplar Iraktan karmasyla ilgili bir rivayette yledir: Abdullah b. elAs pek yaknda Kantr oullar sizi Iraktan karacak dedi. Bunun zerine sonra dnmeyecek miyiz dedim. O da Bunu arzuluyor musunuz? dedi. Evet dedim. Bunun zerine sonra dneceksiniz. Orada sizin iin mutlu bir hayat olacak dedi.89 Yine bu erevede daha uzun bir rivayette ise yle denmektedir: Abdullah b. Amrn yanna gittik. Kimlerdensiniz dedi. Irakllardanz dedik. Bunun zerine Kendinden baka ilah olmayan Allaha yemin ederim ki, Ben Kantr sizi Sicistan ve Hrasandan nlerine katp, Ubullaya ulancaya kadar gl bir eklide kovalayacaklar. Orada konaklayacaklar. Oradaki btn hurmalara atlarn balayp, sonra Basra halkna Ya memleketimizden karsnz veya sizin zerinize iner, saldrrz. diye haber gnderecekler. Abdullah szlerine yle devam etti. ksma ayrlrlar. Bir ksm Kufeye, bir ksm Hicaza, bir ksm da ldeki Araplara katlrlar. Sonra Kantr oullar Basraya girerler. Orada bir sene kaldktan sonra, Kufelilere haber gnderirler ve Ya memleketimizi bize brakrsnz veya gelir sizin zerinize ineriz, saldrrz derler. Bunun zerine ehir halk e ayrlr. Bir ksm ama bir ksm Hicaza, bir ksm da ldeki Araplara katlr. Irakta hi kimse ne bir dirhem ne de bir fakir bulur. Allaha yemin ederim ki bu defa tekrar edecek. dedi.90 C- Araplarn Trklerle mutlaka zorlu sava yapacaklarna iaret eden bir rivayette unlar denilmektedir. Melhim (zorlu, iddetli ve kahramanca sava) betir. kisi geti. Kalan de bu

1791

mmette olacak. Trkler, Rumlar ve Deccl ile olacak savalar. Ondan sonra baka bir melhame yoktur.91 D- Trklerle savamadan kyametin kopmayacan bildiren hadisler, dier hadislere gre daha salam kaynaklarda yer almaktadr. Bunlar Buhri ve Mslimin Sahihlerinde yer almaktadr.92 Bu tr hadislerde Trkler fitne olarak gsterilmektedir. Hatta baz erhlerde kyamette nce ate kmas eklindeki alameti, Trklerle yaplan sava olduunu sylemitir.93 E- Trkleri ven ve Trk blgelerinde uydurulduu muhtemel olan ancak kimi melliflerce hadis diye nitelendirilen tane sz bulunmaktadr ki bunlarn birinin Tabarnnin eserinde olduu belirtilirken, dier ikisi Kagarl Mahmudun kitabnda bulunmaktadr. Tabarnnin aktard kaydedilen hadiste Hafzlk on ksmdr. Dokuzu Trklere taksim edildi bir paras dier milletleredir.94 Kagarl Mahmudun hadis olarak naklettii iki szde ise unlar aktarlmaktadr: Benim bir ordum var ona Trk adn verdim ve douya yerletirdim. Bir millete kzdm m, bu orduyu onlara srerim ve Kyamet saatinin artlarn zikretti ve son zamann fitnelerinde, Ouz Trklerinin k. Trklerin dilini renin. Zira onlarn uzun srecek hakimiyetleri olacaktr.95 Sahihli olduu pheli olmasna karn bu tr hadisler, Trklere, kendilerine dini meriyyet salama konusunda zemin hazrlamtr. Ayrca bu tr hadislerin Trkleri yeni dine daha sk balanma konusunda tevik edici bir rol stlendii sylenebilir. Son grup dndaki, yukardaki ifadelerde, Trkler saldrgan ve sava bir toplum olarak gsterilmekte ve Araplar memleketlerinden srp karacaklarn ifade etmektedir. Bu tr rivayetler sonucunda Araplarn zihninde olumsuz bir Trk imaj olumutur. Bu rivayetlerdeki olumsuz bak, edebiyat ve tarih kitaplarnda da grlmektedir. Ancak bunlarn sebebinin, o dnemde Emevilerin srekli Trk blgelerine hcumlar ve bazen yenilmeleri olabilir. Zira baz hadis erhlerinde, yzlerce ordusu olan Allah inkar eden kafir Trklerin Horasan ve Maverannehr blgelerindeki binlerce mmini katlettikleri eklindeki ifadeler bu tespiti dorulayacak niteliktedir.96 Dier taraftan baz eski dnem Arap yazarlar bu hadisleri farkl ekilde yorumlamaktadr. rnein Chz, Kantr oullarnn Seddi (in Seddi) ve onlarn svarilerinin Irak hurmalklarn ne yapacaklar hakknda size gelen haberleri duymusunuzdur. Bu hadsiler btn insanlar onlardan korkutmak iin sylenmitir. imdi ise onlar, slmn yardmclar, kalabalk ordusu, halifelerin hmileri, snaklar, salam kalkanlar ve d gmlein altndaki i gmlekleri olmutur (halifeler bu kadar yakndrlar.) demektedir.97 Hadislerde ve Dier Kaynaklarda Trklerin Fiziki Nitelikleri Hz. Peygambere atfedilen eitli hadislerde, Trklerin simalar, ehreleri, gz, burun gibi fiziki zellikleri ve eyalarna dair eitli bilgiler yer almaktadr. Hadislerdeki nitelemelerde Trklerin rk ve fizyolojik yaplar ile gebe kltrn yanstan yaam ekline dikkat ekilmektedir. 1792

Konuyla ilgili, Amr b. Talibden nakledilen bir hadiste Trklerle savamadan kyametin kopmayaca belirtilmekte ve Trklerin fiziki zellikleri yle sralanmaktadr: Kyametin kopmasnn artlarndan biri de kldan yaplm arklar giyen bir kavimle (Trkler) savamanzdr. Sizlerin geni yuvarlak yzl, yzleri (rs zerinde dlm ve) zeri derilerle kaplanm kalkanlar gibi bir kavimle (Trkler) savamanz kyamet alametlerindendir.98 Ayrca Ebu Hureyreden nakledilen dier bir hadiste de Hz Peygamber, sizler kk gzl, krmz benizli, yatk burunlu, ehreleri sanki rs stnde dlm ve zeri derilerle kaplanm kalkanlar gibi bir kavimle (Trkler) savamadka kyamet kopmayacaktr. Sizler kldan ark giyen bir kavimle arpmadka kyamet kopmayacaktr demektedir.99 Bu tr hadisler dier bir nemli hadis kitab Sahihu Mslimde de yer almaktadr. ounlukla Ebu Hureyrenin rivayet ettii ve lafz ve muhteva bakmndan Buhri ile benzer olan bu hadisler be adettir.100 Bu hadislerin yer ald bir baka eser, Ebu Davudun Snenidir.101 Bu eserdeki drt hadisin ikisi Buhri ve Mslimdeki hadislere benzemekle birlikte, dier ikisi lafz ve muhteva bakmndan bir lde farkldr. bn Macenin Suneninde de biraz farkl bir ilave bulunmaktadr.102 Geni yzl, kk gzl ve kldan arklar giyen kavim konusu Hz. Peygamberin miraca kyla ilgili rivayetlerde de yer almaktadr.103 Trklerin soyu ile ilgili balkta sz edilen Kantra oullar ifadesi kimi hadislerde yer almaktadr. Trklerin fiziki zellikleri, gz ve derileri gibi bir takm fiziki zelliklerine dair sahabi szleri de bulunmaktadr. rnein Hz. mer Trkleri katr boncuu gibi gzlere sahip bir toplum olarak tanmlamaktadr.104 Yine Hz. merle Trk blgelerine sefer yapan komutan Ahnef b. Kays arasndaki yazmalar, o dnemde Araplarn Trkler hakkndaki dncelerini kavramakta bize yardmc olacak niteliktedir. Ahnef b. Kays Hz mere yazd bir mektubunda fetihler hakknda bilgi verdikten sonra, Ceyhun nehrini geerek Trklerin oturduklar yerleri fetih iin Hz. merden izin istemitir. Ancak Hz. mer sahabelerle istiare yaptktan sonra, Ahnefin daha ileri, Trklerle meskun blgelere gitmesine izin vermemitir. Taberinin aktardna gre Hz. mer yle demektedir: Ceyhun nehrinin tesine gemeyin Nehrin beri tarafnda kalnz. Horasana hangi artlarda girdiinizi iyi biliyorsunuz. Bylece zaferinizi srdrm olursunuz. Nehrin te tarafna gemeyiniz, sonra darmadan olursunuz. zetle gerek Hz. Peygamberin hadislerinde gerekse o dnem sahabilerinin anlaylarna gre Trkler ekik gzl, krmz benizli, deirmi ve geni yzl yatk ve kk burunlu bir toplumdur. Onlara dokunmak ve mcadele etmek, ou kez mslmanlarn yararna olmayacaktr.105 Trklerin fiziki zelliklerine dier kaynaklarda yer vermektedir. Trkler hakknda vg dolu bir eser yazan bn Hassl, Allahn Trkleri arslan suretinde, yzlerini enli ve burunlarn bask yarattn ifade etmektedir.106 Kaynaklarda Trklerin nanlar

1793

Trklerin inanlarna gelince, eski kaynaklar onlar onlar Allaha inanmayan ve atei ilah kabul eden bir toplum olarak tanmlar.107 Trk blgelerine giden bn Fadlan Temim b. Bahr eliler, Trklerin atee taptklarndan sz etmektedir. Temim b. Bahr Trklerin ounun mecusi inancna bal olduunu ve atee taptklarn, bazlarnn Mni dinine inanan zndklar olduklarn belirtir.108 bn Fadlan ise onlarn hibir dinle ilgisi olmadklarn, Allaha inanmadklarn akllarna danmadklarn belirtir. bn Fadlan bu konuda unlar aktarr: Byklerine erbab adn verirler. Bir istiare esnasnda, reisine ey Rab u meselede ne yapalm diye sorar. Bir inan olarak deil de, mslmanlara yaklamak iin la ilahe illallah Muhmmedun Rasulullah dediklerini duydum. Aralarnda bir hakszla uradnda veya holanmad bir i bana geldiinde, ban ge kaldrp Bir Tanr der. Bu Trke billahi vahid demektir. Zira bir vahid ve Tanrda Trk dilinde Allah anlamna gelir.109 Trklerin Mslman olmasyla ilgili aada Arapa eski kaynaklardan aktaracamz bilgi hayli ilgintir ve onlarn slm kabul srecini daha iyi anlamaya yardmc olacak niteliktedir. u ilgin bilgi bulunmaktadr: Emevi Halifesi Hiam b. Abdulmelik Trk Hakanna slma davet iin eli gnderilir. Eli Hakann yanna geldiinde, Hakan atnn eeriyle uramaktadr. Eli ona, btn tebasyla slm kabul etmesi teklifini yapar. Hakann, slm nedir? sorusuna eli slmn artlarn anlatarak cevap verir. Hakan birka gn eliye cevap vermez. Daha sonra Hakan, on komutan ile birlikte eliyi yksek bir tepenin zerine gtrr. Komutanlarna askerleri toplamasn emreder. Her bir komutan kendine bal on bin silahli askeri vadiye getirir. Vadide yz bin silahl asker sralanr. Hakan bu askerleri gstererek, hkmdara bunlarn ne ayakkabc, ne terzi olmadn bildir. Mslman olur, slmn artlarna uyarlarsa nereden yiyecekler.110 Hakann Trklerin savala ve avclkla geinen bir toplum olduuna iaret eden ve Mslman olduklarnda a kalacaklarn ifade eden bu szleri, Trklerin ilk dnemler slm kabul etmeyilerinin sebeplerini aklamaktadr. Trklerin Gl, Heybetli ve Zalim Olduklar Araplar Trklerle sava yapmak istememekte, onlarn gcnden ve sertliinden

ekinmekteydiler. Bu yzden Trklerle kar karya kalmak istememilerdir. Chzn, Araplarn Trklere, Trklerin Rumlara, Rumlarn da Araplara kar koyamayacana ilikin aktard rivayet bu trdendir.111 stahr ve dier slm corafya kaynaklarnda Trklerin dier rklara gre kuvvet, cesaret ve atlganlkta stn olduklar kaydedilmektedir.112 Trkleri sert ve acmasz bir toplum olarak tanmlayan kimi Arapa kaynaklar, ayn zamanda onlar kalpleri korkutan gl bir toplum olarak da nitelemektedir. Nitekim Chzn aktard bir iirde, Arap ordularnn kalplerini Trkler kadar korkutup titreten bir toplum yoktur. denilmektedir.113

1794

Baz airler Trklerin Arap kabilelerine saldrdn ve Arap blgelerini yamalamalar konusunu ileyen iirler yazmtr.114 Yine Emevi dnemi airlerinden Sabit b. Kabn Trklerle savarken gzn kaybettiinden bahsedilir.115 Sabit b. Kab, Muslim b. Kuteybeyi Trklerle yapt savata yenildiinden dolay knam ve bir iirle hicvetmitir.116 Arapa Corafya Kaynaklar ve Trkler slm dnyasndaki corafyaclarda haritaclk, corafya edebiyat kadar gelimemitir. Buna ramen, drisinin XII. yzylda yapt eski alara kyasla geree daha yakn olan haritas gibi dnemlerini aan iyi haritalar yapmlardr. Kimi Arapa corafya kitaplarnda ncelikle ehir ve lkeleri anlatrlar ki buna bldan corafyacl denilir, kiminde de yollara nem verir ve bunlara mesalik ve memalik adn alr, kimi kitaplar da haritaya nem verirler, buna suratul-ard denir. Asl nemli olan corafyaclk, fiziki corafyaya nem veren ncsdr. Arapa corafya kitaplarnn ou slm dnyas corafyasna zel bir nem verir ve onun evresindeki lkeleri ise ksa bir ekilde anlatrlar. drisinin Avrupa hakknda fazla bilgi vermesine karlk inin bal bana bir kta olduunu belirten Ebul Fida bu konudaki bilgilerin yetersiz olduunu kaydetmektedir. Arapa eski corafya kaynaklar arasnda stahri ve Ebu Ubeyd el-Bekrinin el-Meslik vel-Memliki, bn Havkaln SuretulArd, Yakut el-Hamevnin Mucemul-Buldn, Yakub ve bnul-Fakihin Kitabul-Buldn, elMakdisnin Ahsenut-Teksimi, Kazvinnin srul-bild, Mesdnin Acibud-Dnyas en ok tannan eserlerdendir. Arapa kaynaklarda corafi blgeler, gnmz Trkesinde kullanlan anlamndan farkl olarak, klim terimiyle aktarlmaktadr. Buna gre, gnmzde bat merkezli corafya anlayndan farkl olarak, lkeler doudan batya doru srlanmakta ve Ekvatordan Kuzey Kutbuna doru yedi iklime ayrlmaktadr. Ekvatordan dnenceye birinci iklim, dnenceden sonra ikinci iklim denilerek kuzeye doru yedi iklim sralanr. slm corafyaclar nce birinci en doudakinden en batdakine doru anlatr. bnul-Fakih, yedinci iklim olarak Trklerin blgesini ele almtr.117 Ancak btn mellifler bu yntemi takip etmemilerdir. Sadece iklime gre anlatan corafyaclar bu plan izlerler. Bundan baka el-Makdis gibi eserlerini blgeye gre dzenleyenler de bulunmaktadr. O, Arap ve Acem lkeleri diye dnyadaki lkeleri iki blgeye ayrmakta, Acem lkelerinden Arap lkelerinin dndakileri kastetmektedir. O Dnya lkeleri diye balad blmne nce kblenin merkezini aktarmaktadr.118 Daha sonra Mekke, Medine, Badat Kfe gibi Arap ehirleri yan sra Horasan, Belh ve Merv gibi Trklerin yaad blgeleri ele almaktadr.119 Arapa Kaynaklarda Trklerle lgili eitli Konular bn Hassl Trklerin eti ok seven ve onu dier btn yiyecekleri tercih eden bir topluluk olarak tanmlar.120 Trkler, baka hibir tarafta olmayacak derecede ok sert ve karl bir iklimde yaadklarndan, kldan yaptklar ayakkab ve elbiseleri giyerler.121 Trk blgelerinin bahsedildii kaynaklarda, bu blgelerin gayet souk olduu yazlmaktadr. Bu yzden erkek ve kadnlarn yzleri kalkan gibidir.122 1795

Trklerin yaam tarz, gebe mi yerleik bir hayat m srdklerine dair eski kaynaklarda baz bilgiler vardr. Bu bilgilerden Trklerin genel olarak gebe bir toplum olduklar sava ve avclkla uratklar anlalmaktadr. Ancak, Abbasilerin ilk yllarnda Uygurlarn sarayna eli olarak giden Temim b. Bahr, yolda giderken ok glk ektiini ve gebe Trklerle karlatn, ancak Hakann ehrinde ziraat ve sanaatle megul olanlarla karlatn aktarmaktadr. Elinin aktardklarndan gebe olmakla birlikte, bir ksm Trklerin yerleik hayat srdrdkleri anlalmaktadr.123 Taberi dmanlarn idam ve yakalamak iin Trklerin kement kullandndan sz eder.124 Trklerin oku ve okuluu Arap ataszlerinde kullanlan bir motiftir Dier sava aletleri arasnda Hz Alinin klc, Amrn samsas (hedefinden amayan bir tr kl) ile birlikte trkn oku ifadesi de atasz olarak kullanlmaktadr. Ayrca Trk oku, Hind mzra, Deylemlerin bayraklar, Reylilerin temrenleri ataszlerinde kullanlmaktadr. Yine Trk okular iinde atasz kullanlmtr.125 Dier yandan Eb Ahmed Abdurrahman b. el-Fadl e-rzi, bir iirinde Trklerin iyi ok kullandn ve atlarnn isabetli olduunu kaydetmektedir.126 Trklerin hkmdarna hakan lakab verilmekte127 hkmdar hanmlar iin ise Hatun lakab kullanlmaktadr. Kadn iin kullanlan kadna toplumdaki verilen yksek konuma de iaret eden Hatun terimi, Arapa edebiyat ve tarih kaynaklarnda ska kullanlmaktadr.128 Kalkaandi Trk hakanlarnn kullandklar lakaplardan ve isimlerinin sonuna veya bana aldklar eklerden sz etmekte ve Menekliboga, Tagri, Berdi, Tayboga, Karaboga, Eydemir, Beydemir, Akku, Sancar Arslan gibi tak ve lakaplar rnek vermektedir.129 Hediyeler ve ss eyalar arasnda Trk cariye vermek Araplar arasnda bir gelenektir. Hkmdarlarn aralarndaki belli baz hediyeler verilirdi. Trk hkmdarnn hediyesi genellikle gzel bir cariye olurdu. rnein Hz. Sleymana verilen sekiz hediyeler arasnda Trk melikinin hediyesi bir cariyesi de bulunmaktayd.130 Miski giyim eyas, hal kilim gibi ev eyas gibi pek ok ey Trk blgelerinden Arap blgelerine getirildii gibi, develer, atlar, ahin ve atmacalar da getirilmitir. Bu atlar iinde Trk blgesinde yetitirilen Birzun cinsi atlar ok mehurdu.131 Ancak Trk blgesinin vahi hayvanlar kktr ve haere ve srngen gibi bcekler Trk blgesinde yaamaz. Tahtadan yaptklar kulbelerde yaarlar ve bunlar kzlerin ektii arabalarla bir yerden dierine tarlar.132 Edebiyat kitaplarnda Trk blgelerinde yaayan bir takm hayvanlardan da bahsedilir. rnein el-Mstazraf, fareye benzer bir hayvan olarak tanmlad sincabn Trk blgelerinde yaadn, insan grnce katn, fare gibi gl bir alglamaya sahip olduunu, derisi gzel olduundan krk yapldn aktarr.133 Ayrca Mustazrafta Trk blgelerinde yaayan boynuzunda pek ok dallar olan geyie benzeyen bir baka hayvandan sz edilmektedir.134 Trklerin avclk ve savalarla geindiklerine ilikin olarak el-Hamev, unlar yazmaktadr. Trklerin bir ocuu olunca onu bulua eriinceye kadar, bakar bytr. Bulua erince ona bir ok ve 1796

yay verdikten sonra evden karr. Ona, her ey sana helal olsun, bann aresine bak diyerek brakt ocuk, artk o evin halkndan deil yabanc bir kimse gibi olur.135 Bu deerlendirmeye kar, o dnemdeki tm Trklerin bu ekilde davrandn sylemek mmkn deildir. Zira bu gibi deerlendirmeler bir kiinin subjektif bakn yanstt iin pek kabul edilmemektedir. Trk blgelerine yaplan aknlar sonucunda binlerce kle Arap topraklarna getirilmitir. Ali b. sa Trk blgelerine yapt bir savata krk bin Trk ldrm binlercesini de esir almt.136 Trk kleler hem gzellikleri hem de iyi ve sadakatle hizmet ettiinden tercih edilmilerdir.137 Bu sebeple dier klelere gre yksek cretle satlmlardr. bn Havkal Trk kleleri hakknda unlar kaydetmitir: En makbul kleler Trk lkelerinden gelir. Yeryznde onlarn bir ei yoktur. Deer ve gzellik bakmndan kimse onlara yaklaamaz. Horasanda Trk kleler de cariyeler de bin dinara satlrlar.138 Hkmdarlar Trkleri zel muhafzlar ve hizmetkarlar yapmlardr.139 rnein Ebu Osman Sad et-Trk, Abdullah b. Malike hizmet etmitir. te yandan baz kaynaklarda Gulam Trk ad verilen bu gen klelerin gzelliini ve hizmet edilerini ven iirler yer almaktadr.140 Sonu olarak, Chiliye dnemi iirleri ve Arapa eski kaynaklardan, Arap toplumunun ok eski dnemlerden itibaren Trkleri tandklar ve onlar hakknda bilgi sahibi olduklar anlalmaktadr. Ayrca Araplarn Trk adr, oku, develeri ve atlarn kullanmalar, Trk kleleri satn almalar onlarn Trkler hakknda bilgi sahibi olduunu gstermektedir. Bunlarn yan sra Trk blgelerine giden Arap tccarlar ve Araplarn ranla ilikileri de Araplarn Trkleri tanmasna ve onlarla ilgili pek ok fikir edinmelerine yol amtr. Ancak Araplarda Trkler hakknda oluan bu fikirler genellikle mspet deildir. Miladi VI ve X. yzyllar arasnda telif edilen kimi Arapa kaynaklarn Trkleri olumsuz tanmlamalarnn en nemli sebepleri arasnda, Trklerin o dnemde henz mslman olmamalar bulunmaktadr. Daha sonraki yzyllarda telif edilen ancak bu almada ele alnmayan Arapa kaynaklarda, mslman olduktan sonra Trklerin slma hizmetlerini ven saysz ifadeler bu tespiti dorulamaktadr. Ayrca, zellikle Emeviler dneminde Trk blgelerini fetih iin yaplan kanl savalar da Araplarn Trkleri kt tanmalarna yol amtr. Bunun sonucunda bir ksm hadis olarak aktarlan ve Trkleri ktleyen pek ok ifade kaynaklarda yer almtr. Kimi gvenilir hadis mecmlarnda da yer alan bu hadisler, hadis ilmi asndan doruluklar pheli olsa da, o dnem Arap toplumunun bak asn yanstt iin nem tamaktadr. Bu hadislerde, Trklerin kyametin kopmasndan nce gelecei bildirilen Yecc ve Mecc toplumuyla ayni soydan geldikleri, atalarnn Hz. Nuhun olu Yfes olduu, bunlarla savamadan kyametin kopmayaca belirtilmektedir. Trklere saldrmay ve onlar dokunmadka onlarla uramay yasaklayan dier hadisler de, Trklerin gl ve saknlmas gereken bir toplum olduu eklinde yorumlanabilir. Dier tarihi ve edebi kaynaklarda yer alan Trklere bu olumsuz bakn, hadisler balamnda olutuunu sylemek mmkndr. Ancak Trklerin zalim, gaddar, kan dkc, barbar, hatta birbirlerini dahi yiyebilecek bir toplum olarak yanstlmas doru olmasa da, kaynaklarda yer alan bir vakadr. 1797

Bu olumsuz baka ramen, Arapa eski kaynaklarda Trkleri msbet gren ve ven ifadelere de rastlamak mmkndr. zellikle edebiyat kitaplarnda yer alan vg iirlerde Trklerin gzellikleri ve kahramanlklar ne karlmtr. Bir yandan Abbasi halifelerin yannda slam ve mslmanlar adna yaptklar mcadele Trklerin haklarndaki bu olumsuz kanaatin ortadan kalkmasn kolaylatrrken, dier yandan Chz, bn Hassl ve dier Arap mellifler eserleriyle Trklerin faziletlerini anlatarak, onlar hakknda Arap toplumunda mspet bir kanaat oluturmaya almlardr. Trk alimlerin slam ilim ve medeniyetine yaptklar byk katklar da, ilk yzyllarda, Trkler hakkndaki Araplarda oluan olumsuz kanaatlerin izolesinde nemli rol oynamtr. Arapa eski kaynaklarda yer alan Trkler hakkndaki mspet ya da menfi kanaatlerin bilinmesi, gemiimizi ve gnmz daha iyi ve salkl yorumlamaya imkan salayacandan nem arzetmektedir. Gnmzde yaplmas gereken, kaynaklarda yer alan bu olumsuz kanaatleri, ne ok ne kararak Trk Arap birlikteliini sarsmaya almak, ne de hibir ey olmam gibi konuyu tamamen olumlu ele alarak tarihte olanlar gz ard etmektir. Yaplacak olan Trklerle Araplarn uzun yllar ortak bir tarihi paylatklarn, ayn dine mensup olduklarn ve birbiriyle i ie olan bir corafyada yaadklarnn bilincini kaybetmeden, her iki toplumun yararna olan abalar harcamalardr. 1 Araplarn Trkler hakkndaki kanaatlerini ele alan eitli Trke almalar yaplmtr.

Konuyu daha ok tarihi ve corafi adan ele alan bu almalarn eksik ve yetersiz olduunu sylemek mmkndr. Bu konuda en yararl almalar, Ramazan een yapmtr. Onun Trkler ve Araplar konusunu ileyen ve almamzda yer yer atfta bulunduumuz eitli kitap ve makaleleri mevcuttur. Yine erafettin Yaltkaya ve Zekeriya Kitapnn dipnotlarda iaret ettiimiz eitli almalar bulunmaktadr. 2 bn Hasslun eseri iin bkz. bn Hassl, Kitbu Tafdlil-Etrk al siril-ecnd, (ter. ve nr.

erafettin Yaltkaya), TTK Belleten, IV/14-15, (1940), Trke tercme s. 1-51, Arapa metin s. 235266. Nazif Danman Yaltkayann tercmesini eletirmitir. Bkz. Nazif Danman, Prof erafettin Yaltkayann Arapadan Tercme Ettii Bir Eser, slm Trk Ansiklopedisi Mecmus, I/23, stanbul (1941), s. 3-4; a. mlf. erafettin Yaltkayann Tercme Hatalar a. e. , I/24 (1941), s. 3-4. 3 Chzn eseri iin bkz. el-Chz, Ebu Osman Amr b. Bahr, Fadalul-Etrak, Resailul-

Chz, Kahire 1964, s. 76. ; ay. mlf, Hilafet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri (Menakb Cund el-Hilafe ve Fadailul-Etrak), (ev. Ramazan een) 2. bsk., Ankara 1988, s. 85. 4 Burada, bu bilgiler kaynak trlerine gre deil, konu balklarna gre sunulacaktr.

Kaynaklara gre bilgi aktaran almalar arasnda Ramazan eenin slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, Ankara 1998, ile Zekeriya Kitapnn Hz Peygamberin Hadislerinde Trkler, adl almalar dikkat ekmektedir. 5 utrukhum/zK0%.

1798

Chz, Eb Osman Amr, Hilafe Ordusunun Menkibeleri ve Trklerin Faziletleri, (ter.

Ramazan een) 2. Bsk., Ankara 1988, s. 85. 7 Bu ve konuyla ilgili dier hadisler iin bkz. Mahmud el-Kagari, Divanu lugatit-Turk, (nr.

Kilisli Rfat) Matbaa-i mire stanbul 1333, I, 293-295; (di bsk. ev. Besim Atalay) Ankara 1939, I, Giri, XVII-XVIII.) 8 Taberi, Tarihul-umem vel-muluk, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut 1407, 1. Bsk. I, 124, 129,

130.; Batl baz kaynaklar Tevratta ad geen Yfesin torunu Togharmann Trklerin atas olduunu belirmektedir. Bkz. J. V. Hammerden naklen MEB. slm Ansiklopedisi, XII, -2, 142. Tevrattaki konu ile ilgili yerler iin bkz. Tekvin 5/32, 6/10, 7/13, 10/1. 9 el-Kurtb, Muhammed b. Ahmed Eb Bekr., el-Cami li ahkmil-Kurn, Dru-ab,

Kahire 1372, XI, 58. 10 Tur ve Tur lafznn etimolojisi ve Trk adnn bu lafzdan trediine dair Arapa kaynaklar

iin bkz. el-Hamev, Yakut b. Abdullah. Mucemul-Buldn, Drul-Fikr, Beyrut trs., IV, 47; Taber, Muhammed b. Cerr., Tarihul-umem vel-Muluk, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut 1407, I, 30-131, 227228, 269, el-Makdis, Mutahhar b. Thir., el-Bidu vet-Trih, Mektebets-Sekafatid-Diniyye, Kahire trs. III, 146; e-eybn, Muhammed b. Abdulvhid, el-Kmil fit-Trih, (tah. Ebul-Fid Abdullah), Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut 1415/1995, I, 127. Z. V. Togan, Trkler, MEB, A. XII-2, 142; V. Minorsky, Turan, MEB, A. XII-2, 109, 142;. 11 Bu konudaki rivayetler ve Ben Kantr iin bkz. bn Hazm ez-Zhiri, Cemheratu ensbil-

Arab, (nr. L. Provenal), Kahire 1948, V, 510; bn anzr, Lisanul-Arab ve Zebd, Tacul-Ars, Kantara mad; bn Habib, el-Muhabbar, Haydarabad 1942, s. 394; bn Hassl, Tafdilul-Etrk ala siril-ecnd, (ev. Z. V. Togan) Belleten, IV, Ankara sy. 13 (1940) ilavesi, s. 35-38. 12 bn Manzr, Lisanul-Arab, ez-Zebd, Tacul-Ars, Kantara/Kas mad. bnul-Esr, en-

Nihye, II, 279-280. 13 Ayn, Umdetul-Kri, VI, 652; Eb Zekeriyya Muhyiddin Yahya Hseyin b. Hazm,

Tehzbul-esm vel-lugt, Drul-Fikr, Beyrut 1996. I, 115; el-Munv, Muhammed Abdurraf. Feyzulkadr erhil-camiis-sgr, Msr 1356, I, 117. Azimbd, Muhammed emslhak, Avnul-mabd erhi snen-i Ebi Dvd, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut 1415. XI, 282. 14 bnul-br, el-Muhtasar, Beyrut 1880, s. 23; Ben Kantra hakknda Trke kaynak olarak

bkz. smail Hami Daniment, Trklerle Hind Avrupallarn Mene Birlii, stanbul 1935, I, 150-154. 15 Deylem, rann kuzeyinde Gln eyaletinin bir blmn tekil eden, Hazar deniziyle

Kazvin arasndaki dalk blgenin ve bu blgede yaayan kavmin addr. Deylem hakknda bkz. Ahmet Ate, Deylem, MEB. slm Ansiklopedisi, stanbul 1993, III, 567-572; Tahsin Yazc Deylem, 1799

Diyanet slm Ansiklopedisi, stanbul 1994, IX, 263-265. Hazarlar, VI-X. yzyllar arasnda Karadeniz ile Kafkas dalarnn kuzeyinde ve dli (Volga) nehri dolaylarnda hkm sren Trk devletinin addr. Geni bilgi iin bkz. Z. Velidi Togan, Hazarlar MEB. slm Ansiklopedisi, stanbul 1993, V-1, 397408; Ahmet Taail, Hazarlar, Diyanet slm Ansiklopedisi, stanbul 1998, XVII, 116-119. 16 17 Taberi, Tarih, I, 127 bn Manzr, Muhammed b. Mukererm, Lisnul-Arab, Dr-Sdr Beyrut trs, X, 406, bn

Hasul, Tafdlul-Etrak ala sairil-ecnad Belleten, IV, say 14-15e ilave. s. 30-32; el-Muberred, elKamil fil-edeb, (nr. Z. Mubarek ve A. akir), Kahire 1937, s. 1029. 18 19 342. 20 21 Z. Velidi Togan, Trkler, MEB. slm Ansiklopedisi, stanbul 1988, XII-2, 142. el-Kalkaand, Ahmed b. Ali, Subhul-a f sinatil-in, (nr. Yusuf Ali Tavil), Drul-Fikr, bn Manzr, Lisnul-Arab, X, 406, Zebd, Muhammed Murtaza, Tcul-ars min cevhiril-Kmus, Kahire 1306-1307, VIII,

Dimek 1987, 1. bsk., VII, 301. 22 bn Hiam, Kitabut-Ticn, Haydarabad bsk. s. 80, 402. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk

Tarihine Giri, stanbul 1946, 155, 159, 166. A, Azarbeycan, II, 97-100. 23 24 Taberi, Tarih, II, 243; ayrca bkz. Togan, Trk Tarihi, 163, 165, 170. El-Makdis, Ahsenut-Teksim f marifetil-eklim, (nr. De Geoje), Leiden, 1877, s. 274-

75, 283-85, 354; bn Havkl, Suretul-Ard, 19-23, 327-332, 353, 387, 396, 414. 25 Muhammed emslhak bd, Avnul-mabd erhi snen-i Ebi Dvd, Drul-Kutubil-

lmiyye, Beyrut 1415. XI, 268. 26 27 Azimbd, Avnul-mabd, IX, 136. Burada iirlerin tm tercmelerini vermek yerine ne kardklar niteliklerden sz

edilecek, ancak ilgilenenler iin Arapa metinleri verilecektir. 28 Bu blmler iin bkz. bn Kays Abdullah b. Muhammed b, Ubeyd b. Sufyan, Kurad-dayf

(nr, Abdullah b. Hamed el-Mansur), Dru Edvis-Selef, Riyad 1997, V, 111-317. 29 erafettin Yaltkaya bn Habbus (Air Ef. Ktp nr. 949) ve Zamaheri (Air Ef. Ktp nr. 330)

gibi daha ok Arapa yazma divanlardaki Enutekin, Mubarek b. ibl gibi Trkler hakkndaki vg iirlerini tercmeleriyle yaymlamtr. Yaltkaya, Trklere Dair Arapa iirler, Trkiyat Mecmas, V, stanbul (1936), 307-326. 1800

30 31

ibn. Kays, Kurad-dayf, V, 219. el-Hakim en-Nsbr, Muhammed b. Abdullah, el-Mstedrek alas-sahihayn, (nr.

Mustafa Abdulkadir Ata), Darul-Kutubil-lmiyye, Beyrut 1411/1990, 1. bsk. IV, 421. 32 es-Subk, Ebu Nasr Abdulvehhb, Tabakatu-fiiyyetil kubr, (nr. Abdulfetth

Muhammed el-Hulv), Hicr lit-Tba, el-Cze 1992, 2. bsk., I, 312. 33 34 bn Kays, Kurad-dayf, IV, 485. el-Hamev, Takyuddin Ebu Bekr Ali b. Muhammed., Hiznetul-edeb ve gyetul-erib, (nr.

Ism uayb), Dru Mektebetil-Hill, Beyrut 1986, 1. bsk. I, 280. 35 es-Selib, Eb Mansr, Yetimetd-dahr f mehsini ehlil-er, (nr. Mufid M. Kumeyha),

Beyrt 1403/1983, III, 223. 36 37 38 39 40 41 42 Hamev, Hizane, I, 85. Hamev, Hizane, I, 80, II, 239. Hamev, Hizane, I, 80, II, 118, 169. Ebul-Vef el-Uzayme, Divnul-Hamse, Beyrut trs. I, 359: el-Uzaym, Hamase, II, 391. Chz, Menahkb, 85. Chz, Fadalul-Etrak. 76. ; ay. mlf, Menakb, 85. el-Chz, Ebu Osman Amr b. Bahr., el-

Beyn vet-Tebyn, (nr. Fevz Utve), Dru Sb, Beyrut 1968, 1. bsk., I, 174. 43 44 45 46 47 Chz, Menakb, 85. Chz, Menkb, 73. Munav, Feyzul-kadr, I, 117. Munav, Feyzul-kadr, I, 117. ez-Zamaher, Ebul-Ksm Mahmd b. mer, el-Musteks f emslil-Arab, Drul-

Kutubil-lmiyye, Beyrut 1987, 2. bsk., I, 10; Chz, el-Ciddu vel-Hezel-Resilu Chz, (nr. Abdusselam M. Harun), Kahire 1964, s. 111; Kitabul-kavl fil-bigal-Resilu Chz, (nr. J. Pellat), Kahire 1964, 201. 48 Munav, Feyzul-kadr, I, 117. 1801

49 50

Munav, Feyzul-kadr, I, 117. el-Meydn, Ebul-Fadl Ahmed b. Muhammed., Mecmaul-emsl, (nr. Muhammed

Muhyiddin Abdulhamid), Drul-Marife, Beyrut trs., I, 116; el-Asker, Eb Hill, Cemheretul-emsl, (Muhammed Fadl brahim), Drul-Fikr, Beyrut 1988, 2. bsk., I, 246. 51 el-bih, ihabudddin Muhammed b. Ahmed., el-Mustazraf f kulli fennin mustazraf, (nr.

Mufd Muhammed Kumayha), Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut 1986, 2. bsk., I, 464; el-Asker, Eb Hill, Cemheretul-emsl, (Muhammed Fadl brahim), Drul-Fikr, Beyrut 1988, 2. bsk. I, 330-31. 52 53 een, Araplara Gre Trkler, 12. Selibi, Gurerul-mulukil-Acem, Tahran 1369, IV, s. 169dan naklen Kitap, Hz

Peygamberin Hadisleri ve Trkler, s. 421. 54 Taberi, Tarih, II, 92, V, 655, bn Kesr, smail b. Omer., el-Bidaye ven-nihye, Mektebetul-

Maarif, Beyrurt trs. IV, 99. 55 IV, 340. 56 57 58 59 Taberi, Tarih, Beyrut 1967, IV, 169. Taberi, Tarih, II, 170. bn Eb eybe, Musannaf, VI, 412, Hadis no: 32485. Bu alimlerin hayatlar, Tezibut-tezhib, bn Ebi Hatim el-Cerh, Hilyetul-Evliya, en-Nevev, el-Vsit, Eslem b. Sehl Trihu Vst, (Gergius Avvd), Alemul-Kutub, Beyrut 1406, I, 75;

el-sbahn, Eb Nuaym Ahmed b. Abdullah, Hilyetul-evliy, Darul-Kitabil-Arab, Beyrut 1405, 4. bsk.,

Tehzibul-esm vel-kuna, Tezkiretut-huffz gibi eserlerde anlatlmaktadr. 60 Konunun amac dna kmamak iin bu savalara ve ayrntlara burada yer

verilmeyecektir. Ancak bu savalar hakknda Trke eserler iin bkz. H. A. R. Gibb, Orta Asyada Arap Futuhati, (ter. M. Hakk), Trkiyat Enstitus, stanbul 1930; Ylmaz ztuna, Trkler-AraplarYahudiler, Boazii stanbul 1989; Zekeriya Kitap, Trkistann Araplar Tarafndan Fethi, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul 2000. 61 62 Hamilton Gibb, Orta Asyada Arap Fthat, (tre. M. Hakk) stanbul 1930, s. 12-14. Arap-Trk savalarn ele alan Batl eserler iin bkz. Sedilot, Historie generale des

Arabes, Paris 1877, s. 146-147, 232-33; Marccel Granet, LIslam et et la politique contemporaine, Paris 1927, s. 47 vd. ; Lon Cahun, Introdiction a histoire de lAsie, Paris 1896, 136. ; Barthold, Histoire des Turcs dAsie centerale, Paris 1945; Jean Paul Roux, La Tuurquie, Paris 1953, s. 69. Michael Kmoskonun Trkiyat Mecmus, stanbul 1935 C. III, s. 133 vd. 1802

63

Taberi, Sevre b. Ebu Bekr komutasndaki Arap ordularnn Trkler tarafndan hezimete

uratldn hissi ifadelerle aktarmaktadr. Tarih, III, 167. 64 Chz, Hilafet Ordusunun Menkibeleri, 85. Chz, Hz merin szn, kinaye ile Trklere

saldrmay yasaklad eklinde yorumlamaktadr. 65 es-Sanni, Ebu Bekr Abdurrezzk b. Hemmm., Musannaf, (nr. Habib Abdurrahman el-

Azam), el-Mektebul-slm, Beyrut 1403, 2. bsk., V, 205, No: 9392. 66 67 68 el-bih, el-Mustazraf, II, 514. Chz, el-Beyan, I, 298. Cahiz bu durumu ortaya koyduu menakb cundul-hilafe ve fadilul-Etrak adn verdii

eserini yazmtr. Bu komutanlar hakknda Taberi tarihinde geni bilgi vardr. Ayrca Mutasm dnemini genie ele alan Hakk Dursun Yldzn doktora almas da hayli kapsaml bilgiler aktarmaktadr. 69 70 Taberi, Tarih, II, 568. Mslim, Sahih, stanbul 1332, III, 171-172; Sahih-i Mslim Terceme ve erhi (ter. Ahmed

Davudolu), stanbul 1977, VI, 246; Buhari, Tecrid-i Sarih, (ter. Kamil Miras), Ankara 1969, VI, 320. 71 Zekeriya Kitap, Arap ehirlerine Yerletirilen lk Trkler, Turk Kltr, Ankara say 112,

ubat (1972), s. 215. Zekeriya Kitap nl sahabi Ammar b. Yasirin ailesinin aslnn Trk olabilecei yolunda iyimser grlerin bulunduunu belirtir. Bkz. Zekeriya Kitap, et-Turk fi mellefatil-Chz ve mekanethm fi tarihil-slmi, Beyrut 1972, s. 98. 72 Trkler hakkndaki hadislerin, tarihiler tarafndan tarihi olaylarla mukayeseler yaplp,

realist bir yaklamla ele alnmad ve bunlarn daha ok tarih nosyonundan uzak hadis rihlerince yapld, bu tr deerlendirmelerin Trklerin rf, adet ve sosyal yaantlar hakknda akl ve mantk d kimi bilgileri barndrd ifade edilmektedir. Bkz. Zekeriya Kitap, Tarih Objektifinde Hz. Peygamberin Hadisleri ve Trkler, Belleten, XLVIII, Ankara, Temmuz Ekim (1984), s. 419. 73 Trklerden baka, Berberiler, Bizansllar, ve Habeliler gibi dier toplumlar iin eitli

hadisler uydurulmutur. 74 Bu eserlerin en mehurlar arasnda; Ali el-Kri, bnul-Arrk ve bnul-Cevzinin el-

Mevdut adl eserleri, Suytnin el-Leliul-Masnas, evknnin el-Fevidul-Mecma f ahdisilmevdas gibi eserler mehurdur. Fiten ve melahim konusundaki hadisler daha ok Snen isimli hadis Mecmlarnda yer almakla birlikte, bu konuda Nuaym b. Hammdn Kitabul-Fiteni, gibi mstakil eserler de hazrlanmtr. Hadis kritiinin yapld mevdt eserlerinde melhim, fiten ve

1803

kavimlere dair hadislerin, sahih hadis kriterlerine uymad ve sahih olmad belirtilmektedir. Bkz. Al el-Kri, Mevdut, el-Mektebetul-slm, Beyrut 1406/1986, s. 382. 75 el-Acln, smail b. Muhammed. Keful-Hafa ve Muzlul-lbs amm itehere minel-

Ehdisi ala elsinetin-ns, (tah. Ahmed el-Kala), Messetur-Risale, Beyrut 1405, II, 545; Hatb elBadad, Ahmed b Ali Sbit., el-Cmi li Ahlkir-Rvi ve dabis-Smi, (Muhammed et-Tahhn), Mektebetul-Merif, Riyad 1403, II, 162-163, Al el-Kri, Mevdut, 442-443. 76 Muhammed b. Eb Eyyb ez-Zer., Nakdul-menkl vel-mihekul-mumeyyiz beynel-

merdd vel-makbl, (tah. Hasan Suvey dn), Drul-Kadir, Beyrut 1411/1990, I, 89, Hadis no. 116. ; Muhammed b. Eb Bekr elHanbel, el-Menrul-munf fis-sahhi vedaf, (tah. Abdulfettah Eb Gudde), Mektebetul-Matbtilslmiyye, Haleb 1403, I, 101, Hadis no. 189. 77 78 79 vK1}! |1s +,. KhT}! ~h1 I}! |s ,. en-Nevev, Yahya b. eref., Sahihu Mslim bi erhin-Nevev, Beyrut trs. XVII, s. 38; Ayn,

Umdetul-Kr f erhil-Buhri, stanbul VI, s. 652. 80 Zekeriya Kitap Trklerle ilgili hadisleri genie ele alan alma yapmtr. Ayrca konuyu

yzeysel olarak ele alan dier tarihiler iin bkz. Hakk Dursun Yldz, slmiyet ve Trkler, stanbul 1976, s. 5; . Hakk Danment, Trk Irk Niin Mslman Olmutur, stanbul 1959, s. 139; Ramazan een, Eski Araplara Gre Trkler, Trkiyat, stanbul (1969), XV, s. 12-17. Konuyu ele alan yabanc aratrmaclar arasnda, W. Barthold, Tarihut-Turk fi Asyal-Vusta, Kahire 1958, s. 85; Ahmed Emin, Fecrul-slm, Kahire 1961, s. 213. saylabilir. 81 Muhammed b. Abdulgani el-Badad, et-Takyd li marifeti ruvatis-sunen vel-mesnid,

(tah. Kemal Yusuf el-Ht), Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut 1407, I, 371. Bir ok kitapta yer alan bu ifadenin dier rivayetlerinde Zira onlar hain tabiatl kimselerdir veya Kantr soyundan gelenler (Trkler) saltanat ve hilafeti mmetimiz elinden alacaklardr eklinde ilaveler bulunmaktadr. Lafz olarak da yerine baz rivayetlere lafz kullanlmtr. 82 83 84 Eb Davud, Sunen, IV, 112. bn Hassl, Tafdlil-Etrk, Trke tercme s. 21, Arapa metin s. 242. Sleyman b. Ahmed b. Eyyb et-Tabern, El-Mucemul-kebr (tah. Hamdi b.

Abdulmecid), Mektebetul-Ulum, Musul, 2. bsk., 1404/1983, XIX, 385, Hadis no: 882; Nuaym b. Hammd, Kitabul-Fiten, (tah. Semir Emin ez-Zuheyr), Mektebetut-Tevhid, Kahire 1412, 1. bsk. II, 682. Hadis no 1922 1804

85

Nuaym b. Hammd, Fiten, II, 680, Had. No. 1917; Bu tr dier hadisler iin bkz. Nuaym b.

Hammd, Fiten, II, 679, 682. 86 Eb Davud, Sunen, IV, 113, Hadis no. 4305; Nuaym b. Hammad, el-Fiten, II, 677, Hadis

no: 1908. bn ebi eybe, Musannaf, Bu hadis Nuaym b. Hammad ve Buharinin rihi Ayn tarafndan te onlar Trktr. Nefsim yedi kudretinde olan Allaha yemin ederim ki, Trkler atlarn mslman mescitlerinin direklerine balayacaklardr. ilavesiyle aynen rivayet edilmitir. Nuaym b. Hammd, Kitabul-Fiten, II, 678.;. 87 Muhammed b. Habban b. Ahmed Eb Hatim et-Temm, Sahihu bn Hibbn, (tah. uayb

el-Arnat), Messeturr-Risle, Beyrut 1414/1993, XV, 148, hadis no: 6748; Ali b. Eb Bekr elHeysem, Mevriduzamn il zevidi bn Hbbn, (Muhammed Abdurrrezzk Hamza), DrulKutubil-lmiyye, Beyrut trs., I, 463; hadis no: 1873. 88 Ahmed b. Hanbel, Msned, Messetul-Kurtuba, Msr trs., V, 40. bn Eb eybe, Eb Bekr

Abdullah, el-Kitabul-Musannaf fil-Ehdis vel-sr, (Kemal Yusuf el-Ht), Mektebetr-Rd, Riyad 1409, VII, 467, Hadis no: 37351. Eb Amr Osman Sad el-Mukr ed-Dn, es-Sunanul-varide fil-fiten, (Dullah b. MuhammedDrul-Asme Riyad 1416, IV, 910. 89 90 bn Eb eybe, el-Musannaf, VII, 471, hadsi no: 37389. Nuaym b. Hammd, el-Fiten, II, 672, Hadis No 1906, II, 680-81. Hadis no. 1918 Benzer

lafzlarla bkz. En-Nes, Ahmed b. uayb Abdurrahman, Snenul-Kubra, (tah. Abdulgaffar Sleyman el-Bendr), Drul-Kurubil-lmiyye, Beyrut 1411/1991, VI, 489, Hadis no: 11090; bn Eb eybe, Musannaf, VII, 476, 511. hadis no: 37351, 37638. bn Eb eybede Abdullah b. Amrdan nakledilen farkl bir rivayetinde yle denmektedir: Ey Basra halk hazrlayn. Ne hazrlayalm dediler. Yiyecek ve iecek. Bugn en hayrl mal develer, atlar ve gl katrlardr. Kii onunla ailesini tar ve zerinde gider. Allaha yemin ederim ki Kantra oullar sizi buradan karacak. Kantr oullar kimdir dediler. O da Kitapta onu byle buluyoruz. Nitelikleri ise Trklerin nitelikleridir. bn Eb eybe, Musannaf, V, 482, hadis no: 37404. 91 Nuaym b. Hammd, el-Fiten, II, 476, 548, Hadis no: 1339, 1538. Nuaym b. Hammdn bir

baka rivayetinde Trklerle savata lenlerin Uhuddakiler gibi ehit olduu belirtilmektedir. el-Fiten, II, 471, Hadis no: 1325. 92 93 94 Bu hadislerin metin ve anlamlar iin bkz. dipnot 42-43. el-Muavi, Feyzul-kadr, III, 86. . H. Danmentin bildirdii bu hadis, ne Tabarninin el-Mucemul-Kebirinde ne de dier

hadis kaynaklarnda bulunmaktadr. 95 Kagarl Mahmud, Divn, I, 291-293; I, 8. 1805

96 97 98

Munav, Feyzul-kadr, I, 117. Chz, Menakb, 85. Buhari, Muhammed b. smail, Camius-Sahih, (tah. Mustafa Db el-Boga), Dru bn Kesr,

Beyrut 1407/1987 III, 1070. Hadis no. 2769. 99 Buhari, Sahih, III, 1070-1071.

100 Bu hadisler benzer lafz ve anlamda olduu iin burada lafz ve mealini vermek yerine yerlerine iaret edilecektir. Bkz. Mslim b. el-Haccac Ebul-Hseyin, Sahihu Muslim, (tah. M. Fuad Abdulbak), Dru hyit-Tursil-Arab, Beyrut trs., IV, 2234, hadis no. 2912-2913. Bu tr hadisler pek ok muteber hadis Mecmlarnda yer almasna ramen, konunun snrn am olacandan bunlarn hibirine temas edilmeyecektir. 101 Ebu Davuddaki hadisler iin bkz. Eb Davud, Sleyman b. el-Es. Sunenu Eb Dvud, (tah. Muhammed Muhyidin Abdulhamid), Drul-Fikr, Beyrut trs. IV, 112-113. Hadis no. 4302-05. 102 bn Mce, Muhammed b. Yezid el-Kazvn, Sunenu bn Mce, (tah. M. Fuad Abdulbaki), Drul-Fikr, Beyrut trs. II, 1372, hadis no. 4099. Ayn lafzlar Trkler Blm altnda Ahmed b. Eb Bekr b. smail el-Kenn, Misbhuz-Zcce f Zevidi ibn Mce, (tah. Muhammed el-Muntak), DrulArabiyye, Beyrut 1403, IV, 208. de zikredilmemektedir. 103 Ali b. Eb Bekr el-Heysem, Mecmauz-Zevid ve Menbaul-Fevid, Drur-Reyyn, Kahire 1407, I, 72. 104 Nuaym b. Hammad, Kitabul-fiten, Atf Ef. nr. 602, vrk. 122B. 105 Nevev, erhun-Nevev, XVIII, 36-37. 106 bn Hassl, Tafdlil-Etrk Trk. terc, 15., Arp metin s. 245. 107 Munav, Feyzul-kadr, I, 117. 108 Hamev, Mucem, II, 24, 109 bn Fadln, Risletu bn Fadlan f vasfir-rhle (nr. Smi ed-Dehhn) Beyrut 1987, s. 122. -123; bn Fadlans Reiscbricht, (Alm. nr. Z. Velidi Togan), Leipzig, 1939; bn Fadlan Seyahatnamesi, (ev. Lutfi Doan), Ankara nv. lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara III-1-2 (1954) s. 64; bn Fadlan Seyahatnamesi, (ev. Ramazan een), stanbul 1995, 110 Hamev, Mucem, II, 24. 111 Chz, Menakb, 90. 1806

112 stahr, el-Meslik vel-Memlik, (nr. De Goeje), Leiden 1927, s. 290; bn Havkal, Suretul-Ard, 387. 113 Chz, Menkb, 86. .

114 sfehji, el-Agani, XIII, 89. 115 sfehji, el-Agani, XIV, 255. 116 sfehji, el-Agani, XIV, 265. 117 bnul-Fakh, Kitabul-Buldn, 6. 118 El-Makdis, Ahsen, I, 84. 119 Arapa corafya kaynaklarndaki Trklerle ilgili en geni ve salkl bilgiler iin Ramazan eenin slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, (Ankara 1998) isimli eserinden yararlanlabilir. 120 bn Hassl, Trk. trc. 33, Arp trec. 352. 121 Azimbd, Avnul-mabd, XI, 277. erhu Sneni bn Mce, I, 302. 122 bih, el-Mustazraf, II, 300; bnul-Fakh, Kitabul-Buldn, (nr. De Goeje), Leiden 1885, s. 6. 123 el-Hamev, Yakut., Mucemul-buldn, Drul-Fikr, Beyrt trs., II, 24. 124 Taberi, Tarih, I, 132. ar. Vehak/u }!. 125 es-Seleb, Ebu Mansr Abdullah b. Muhammed., Simrul-kulb fil-mudfi vel-mensb, (Muhammed Ebul-Fadl brahim) Drul-Maarif, Kahire 1965, 1. bsk., I, 621-628., 238. 126 bn Kays, Kurad-dayf, II, 384 127 En-Nevev, Ebu Zekeriyya Yahya b. eref, Sahihu Muslim bi erhin-Nevev, Daru hyitTursil-Arab, Beyrut 1392, VII, 23, XII, 113; Muhammed b. Abdurrahman el-Mubarek, TuhfetulAhvez bi erhi cmiit-Trmiz, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut trs., VII, 417. Ahvazi Hakan lakabn Mriklerle yazma balnda ele almaktadr. 128 bih, el-Mustazraf, II, 103. 129 Kalkaand, Subhul-aa, V, 458. 130 bih, el-Mustazraf, II, 120. 1807

131 Kalkaandi, Subhul-aa, V, 77. 132 bnul-Fakh, Kitabul-Buldn, 6. 133 bih, el-Mustazraf, II, 247. 134 Sad Hivar J! > FW. 135 el-Hamev, Mucem, II, 24. 136 es-Seleb, Simrul-kulb, I, 114. 137 el-Makarr, Ahmed b. Muhammed., Nefhut-tb fi gusnil-Endlsir-ratb, (nr. hsn Abbs), Dru Sdr, Beyrut 1968, II, 746. 138 bn Havkal, Ebul-Ksm, Suratul-ard, (nr. M. J. de Geojel), Leiden 1398, 377. ; stahri, brahim b. Muhammed, el-Meslik vel-Memlik, (nr. D. J. de Goeje), Leiden 1927, 282. 139 Kalkaandi, Subhul-aa, IV, 188, 223. 140 Ebul-Ferec el-sfehani, el-Egni, (tah. Semir Cbir), Drul-Fikr, 2. Bsk., Beyrut trs, III, 173.

1808