MAD 311 CEVHER HAZIRLAMA I LABORATUAR UYGULAMASI

UBE / GRUP A B A B A1 A2 B1 B2 A2 A1 B2 B1 A1 A2 B1 B2 A2 A1 B2 B1 A B A1 A2 B1 B2 A2 A1 B2 B1 B A A B A B

HAFTA

TARH 28 Eyll 09 29 Eyll 09 5 Ekim 09 6 Ekim 09 12 Ekim 09

UYGULAMA ADI Laboratuarlarn Tantm Laboratuarlarn Tantm Teorik Uygulama Teorik Uygulama Deney 1 Krma Deney 2 tme Deney 1 Krma Deney 2 tme Deney 1 Krma Deney 2 tme Deney 1 Krma Deney 2 tme Deney 3 Eleme Deney 4 Serbestleme Derecesinin Belirlenmesi Deney 3 Eleme Deney 4 Serbestleme Derecesinin Belirlenmesi Deney 3 Eleme Deney 4 Serbestleme Derecesinin Belirlenmesi Deney 3 Eleme Deney 4 Serbestleme Derecesinin Belirlenmesi Teorik Uygulama Teorik Uygulama Deney 5 Malvern Cihaz ile Boyut Analizi Deney 6 Hidrosiklon Deneyi Deney 5 Malvern Cihaz ile Boyut Analizi Deney 6 Hidrosiklon Deneyi Deney 5 Malvern Cihaz ile Boyut Analizi Deney 6 Hidrosiklon Deneyi Deney 5 Malvern Cihaz ile Boyut Analizi Deney 6 Hidrosiklon Deneyi Bayram Tatili Teorik Uygulama Teorik uygulama Ara Snav Teorik Uygulama Teorik Uygulama Laboratuar Telafisi Laboratuar Telafisi

SORUMLU Cev. Haz. Anabilim Dal Cev. Haz. Anabilim Dal Do.Dr. S. Kzgut Do.Dr. S. Kzgut F. Nurak E. Kaya F. Nurak E. Kaya F. Nurak E. Kaya F. Nurak E. Kaya F. Nurak E. Kaya F. Nurak E. Kaya F. Nurak E. Kaya F. Nurak E. Kaya Do.Dr. S. Kzgut Do.Dr. S. Kzgut D. uhadarolu F. Nurak D. uhadarolu F. Nurak D. uhadarolu F. Nurak D. uhadarolu F. Nurak Do.Dr. S. Kzgut Do.Dr. S. Kzgut

1 2

3 13 Ekim 09 19 Ekim 09 4 20 Ekim 09 26 Ekim 09 5 27 Ekim 09 2 Kasm 09 6 3 Kasm 09 7 9 Kasm 09 10 Kasm 09 16 Kasm 09 8 17 Kasm 09 23 Kasm 09 9 24 Kasm 09 10 11 12 13 30 Kasm 09 1 Aralk 09 7 Aralk 09 8 Aralk 09 14 Aralk 09 15 Aralk 09 21 Aralk 09 22 Aralk 09

Do.Dr. S. Kzgut

MAD311 CEVHER HAZIRLAMA I VE MAD322 CEVHER HAZIRLAMA II LABORATUAR DERSLERNDE LABORATUARDA ALIMA KOULLARI ve RAPOR FORMATI A. LABORATUAR
1. Laboratuarda beyaz nlk giyilmesi zorunludur. 2. Laboratuara gelirken her rencinin LABORATUAR DEFTER ile gelmesi

zorunludur. Bu defter yaklak 50 sayfa kk boy kareli olacaktr. Bu defterde o gn yaplacak deney konusu ksaca zetlenecek, deney beklentileri vs belirtilecektir. Deneye hazrlkl olarak gelinecektir. 3. Deneylerin tamamna (% 100) katlm zorunludur. Telafi haftasnda yalnzca bir deneyin telafisi yaplabilecektir.
4. Deney fylerine Blmmz Web sayfasndan (renci Rehberi - Belgeler

tklanarak) eriilebilir. B. RAPOR

1. Deney raporlar deney fylerinde belirtilen bilgi ve verileri ierecek ekilde

hazrlanacaktr. Raporlar el yazs ile hazrlanacaktr. izelge, hesaplamalar, grafik, ekil vb iin bilgisayar kullanlabilecektir.
2. Deney raporlar verilen formatta bir kapak ierecek ve asetat torba iinde teslim

edilecektir.
3. Deney raporlar deneyin yapln takip eden haftada ders/deney saatinde teslim

edilecektir. Deney raporlarnn verilmesi zorunlu olup, ge getirilen raporlar teslim alnmayacaktr. C. DERSN DEERLENDRLMES
1. Yl ii notu = Deney notlar ortalamas (%50) + Ara snav (%50)

2. Geme (Baar) notu = Yl ii notu (%50) + Genel/Btnleme snav notu (%50)

3. Deney Notlar ortalamas; yaplan tm deneylerden alnan notlarn aritmetik

ortalamasdr. 4. Deney raporlarnn kapak sayfasnn format aada verilen formata uygun olmak zorundadr.

ZONGULDAK KARAELMAS NVERSTES MHENDSLK FAKLTES MADEN MHENDSL BLM

MAD 311 Cevher Hazrlama I Lab. Dersi Uygulama Raporu

DENEY ADI

Hazrlayan:

renci No Ad SOYADI

2009 2010 Gz Dnemi

ZONGULDAK KARAELMAS NVERSTES MHENDSLK FAKLTES MADEN MHENDSL BLM

MAD 311 CEVHER HAZIRLAMA I LABORATUAR DERS

DENEY FYLER
1. KIRMA DENEY 2. TME DENEY 3. SERBESTLEME DERECESNN BELRLENMES 4. ELEME LEM 5. MALVERN MATERSZER S CHAZI LE BOYUT ANALZ 6. SKLON

KIRMA LEM VE KIRMA RNLERNN DEERLENDRLMES Ekonomik deeri olan mineraller farkl maden iletme yntemleriyle retilerek yan kayalar ile birlikte tvenan malzeme olarak elde edilmektedirler.; tketim amacna veya uygulanacak cevher zenginletirme yntemine bal olarak tvenan cevherin tane boyutunun kltlmesi gerekmektedir. Bu amala yaplan boyut kltme ilemleri; UFALAMA olarak adlandrlmaktadr. Ufalama, krma ve tme ilemlerinin tmn kapsamaktadr. Cevher hazrlamada; ufalama ilemleri, enerji gereksinmeleri nedeniyle toplam hazrlama ve zenginletirme maliyetinin byk bir ksmn oluturmaktadr. Bu nedenle tane boyutunun istenen oranda kltlmesi gerekmektedir. Malzemenin ar ufalanmas maliyet arttrc etkisinin yan sra zenginletirme ilemini olumsuz ynde etkilemektedir. KIRMA Krma ilemi, ufalamann ilk basaman tekil etmektedir. Tvenan malzemenin tek kademede ince boyutlara ufalanmas teknik olarak mmkn deildir. Yeraltndan (veya yerstnden) yantayla birlikte retilen cevher ok iri boyutlarda taneler iermektedirler. Bu nedenle cevherin istenen tane boyutuna kltlmesi birka kademede krma ve tmeyle mmkn olmaktadr. Genellikle krma ileminden nce ufalama boyutundan kk taneler bir elekle ayrlr ve yalnz iri taneler krcya beslenir. Daha sonra her iki rn birletirilerek ayn ilemler dier bir krma devresinde tekrarlanr. Ufalama ileminde ama; Krma ileminde kullanlan krclar, birincil, ikincil ve ncl ve hatta drdncl krclar eklinde snflandrlabilir. Birincil krclar olarak genellikle eneli krc, jiratr krclar ve oklu krclar kullanlmaktadrlar. kincil krclara rnek olarak ise, konik krclar ve merdaneli krclar verilebilir. Krma ileminde, krlacak malzeme boyutunun, krlm malzeme boyutuna oran, BOYUT KLTME ORANI olarak adlandrlmaktadr ve bu oran deiik tipteki krclar iin farkl deerlerde olmaktadr. Krc seiminde gz nne alnmas gereken- en nemli faktrlerden olan boyut kltme oran, ufalanan malzemenin tane iriliine ve krc zelliklerine bal olarak deimektedir. Krma ileminin yapld cihazlara krc denilmektedir. Kademeli olarak yaplan bu ilemde elde edilen cevherin boyutu 150 mmnin altnda ise iri krma, (150-10) mm arasnda orta krma ve 10 mmnin altnda ise ince krma olarak ifade edilmektedir. Cevher iindeki mineralleri serbest haline getirmek, Cevher hazrlama yntemine/yntemlerine uygun boyutta malzeme hazrlamak, Toplam yzey alann arttrmak (kimyasal zenginletirme uygulanacak ise), Tketime sunulacak ise istenen boyuta uygun malzeme hazrlamak (kum-akl vb..).

KIRMA DEVRELER Krclar genel olarak ak veya kapal devre tertipleri halinde altrlrlar. Krma ileminin, malzemenin krcdan bir defa gemesiyle tamamlanmas durumu, ak krma devresi olarak tanmlanr. Krlm malzemenin, tane boyutunun kontrol iin, krcnn bir elekle birlikte almas durumuna ise kapal krma devresi denir. Genel olarak birincil knclar ak, ikincil ve ncl krclar ise kapal devre halinde altrlrlar. DENEYN TANIMI VE AMACI Bu deneyin amac; eneli, konili, merdaneli krc yardmyla cevherin ufalanabilme zelliklerinin incelenmesidir. DENEYDE KULLANILAN MALZEME VE ALETLER 1. Deney Numunesi: Kumta 2. Krclar: eneli Krc, Konili krc ve Merdaneli krc, 3. Laboratuar elekleri, plastik leen, paslanmaz elik kaplar, tartm aleti, fra DENEYN YAPILII Numune ilk nce eneli krcya beslenir, krlan rn daha sonra konili krcya beslenir. Elde edilen krlm rn elek analizi iin ayrlr. eneli krc boaz akl deitirilerek ve merdaneler aras aklk uygun ekilde ayarlanarak baka bir numune ile krma yaplr. STENENLER 1. Krma ilemi ve krclar hakknda genel bilgi verin. 2. Deneyde kullanlan krclarn ematik grnlerini izerek alma prensiplerini ve deneyin yapln ksaca anlatnz. 3. Krclardan aldnz rnlerin boyut dalmlarn karlatrarak yorumlaynz.

GTME LEM ve DEGERLENDRLMES Kk tane boyutlarnda yaplan boyut kltme ilemine tme denir. Kuru ve ya olarak yaplabilen tme krma gibi bir boyut kltme ilemi olup, boyut kltme ilemlerinin son basamadr ve baarl bir cevher zenginletirme ileminin anahtar durumundadr. tme ilemi 25 mmden kk tane boyutlarna uygulanmaktadr. tme ileminin yapld cihazlara tc veya deirmen ad verilir. TMENN AMACI VE ETK EDEN PARAMETRELER tmenin yapl amacn u ekilde sralamak mmkndr. tme, toplam yzey alann bytme, istenilen tane iriliini elde etme ve mineralleri serbest hale getirme gibi belirli amalarla yaplr. Yzey alan bytme: tme sonucu doal olarak zgl yzey alan artar. Baz cevher zenginletirme ilemlerinde, zellikle tlen malzeme kimyasal ileme tabi tutulacaksa, zgl yzeyin nemi artar stenilen tane iriliinin elde edilmesi: Genelde ayrma ilemlerinin baars ileme tabi tutulan malzemenin tane iriliine baldr. rnein flotasyon ile zenginletirme ilemlerinde tane iriliinin 10-300 mikron arasnda olmas istenir. Minerallerin serbest hale getirilmesi: Cevher iindeki deerli ve deersiz minerallerin birbirinden yksek verim ve yksek mineral yzdesi ile ayrlabilmesi, ancak yeterli lde bir serbestleme ile mmkndr. yi bir serbestleme dolays ile iyi bir tme, ayrmann shhatinde en nemli rol oynar. Laboratuar dnda tme, srekli bir ilemdir. Deirmenden kan rnn tane irilii, kullanlan tc ortamn cinsine ve miktarna, besleme malnn cinsine ve miktarna, tme sresine ve deirmenin dnme hzna (kritik hz) bal olarak deiir. tc ortam cinsi ve miktar: tme ilemlerinde tc ortam olarak elik, zel alaml veya seramik bilyalar, elik veya zel alaml ubuklar, akllar veya cevherin kendisi kullanlabilir. tc malzemenin miktar ise deirmen tipine bal olarak (bilyal/ubuklu/otojen) deimektedir Besleme Miktar: Deirmene beslenecek malzeme miktar cevher zelliklerine, deirmen yapsna, alma prensibine ve alma artlarna baldr. tme sresi: tme ilemlerinde tlecek malzemenin deirmen iinde kalma sresi tmeyi etkileyen en nemli faktrlerden biridir. Malzemenin deirmen iinde tme sresini aacak ekilde kalmas enerji sarfiyatna neden olur. Bunun aksine tmenin gerekletirilebilmesi iin gerekli olan sreden nce deirmenden alnan malzeme tam olarak tlmemi olur. tme sresinin tesbiti laboratuarlarda eitli srelerde tme deneyleri yaplmas ile elde edilir. Malzemenin nme durumu elek analizleri ile kontrol edilir.

Deirmenin dn hz: tme ilemlerinde, tmeyi etkileyen bir dier faktr de deirmenin dn hzdr. Deirmen iindeki tc ortam deirmenin dnmesi ile birlikte kazand kinetik enerjiyi srtnme, kesme ve arpma kuvveti olarak nen malzemeye iletir. Ortamn hareketleri u grupta toplanabilir. 1. Kendi ekseni etrafnda dnme 2. Kayarak yuvarlanma 3. Serbest dme

Bu hareketten birinin dierine oranla azl veya okluu tme olayn etkiler. rnein dk hzlarda ilk iki hareket sz konusudur ve bu harekete kaskat hareket denir. ok yksek hzlarda ise ortam oluturan malzeme santrifj kuvvetlerinin etkisi altnda deirmenin i eperine yaparak deirmenle birlikte dner,. Bu durumda da tme olay meydana gelmez. tmenin tam olarak oluabilmesi iin tc ortamn, deirmen iinde maksimum seviyede iken; yerekimi kuvvetinin santrifj kuvvetini yenmesiyle, malzeme zerine dmesi gereklidir. Deirmenin sesinin deitii ve tme olaynn gerekletii bu duruma katarakt hareket denir. Dier bir tanmla yle bir hz vardr ki bu hzn altnda taneler deirmenin astar yzeyinden ayrlr, bu hzn zerinde astar ile birlikte dner. te bu hza kritik hz denir. Bu hz, yerekimi kuvvetinin santrifj kuvvetine eitlendii hzdr ve deirmen apyla ters orantldr. Fakat genel olarak pratikte uygulanan kritik hz deerleri aadaki gibidir: ubuklu deirmenlerde deirmen hznn % 50-65'i Bilyal deirmenlerde deirmen hznn % 70-80'i Otojen deirmenlerde deirmen hznn % 80-85'idir.

TME DEVRELER tme ilemlerinde de ak ve kapal olmak zere iki ana devre tertibi kullanlmaktadr. Bu devre tertipleri esas alnarak tme; malzemenin cinsine ve daha sonra uygulanacak hazrlama ve zenginletirme yntemlerine bal olarak ya veya kuru olarak yaplr. DENEYN TANIMI VE AMACI Cevher zenginletirme ilemlerinin ilk ve en nemli kademesini krma ve tme ilemleri tekil etmektedir. Faydal mineralin gangdan veya dier kymetli minerallerden serbest hale gelmesini salamak ve zenginletirme ileminin amacna uygun olarak deiik tme devre tertipleri kullanlmaktadr. Bu amala deney esnasnda ak ve kapal devre halinde tme ilemleri yaplarak; sonular karlatrmal olarak irdelenecektir.

DENEYDE KULLANILAN MALZEME VE ALETLER 1. Deney Numunesi: Merdaneli krc veya konili krc k kumta numunesi 2. Bilyal deirmen 3. Dier donanmlar: Laboratuar elekleri, plastik leen, paslanmaz elik kaplar, tartm aleti, dier yardmc ekipman. DENEYN YAPILII Deirmeni temizleyiniz. Krlm malzemeden tmek zere numune alnz ve bu malzemenin elek analizini yapnz. Deirmene belirli arj orannda tc malzeme (bilya) koyunuz. Deirmenin dnme hzn, katarakt etkiyi gzlemleyerek belirleyin. Numuneyi bilyal deirmene koyun Farkl tme srelerinde (rnein 0,5dak, 1 dak, 4 dak..vb) tn. Her tme sresi sonunda deirmeni durdurarak, zgara zerine boaltnz ve numune ile bilyalar ayrn. tlm rnlerden temsili numune alarak boyut analizlerini yapnz. tme ilemi bitince deirmeni ve bilyalar temizleyin.

STENENLER 1. tme ilemi ve deirmenler hakknda genel bilgi verin. 2. Deneylerin Yapln Anlatnz ve Kullandnz Cihazlarn emasn iziniz 3. Elek analizleri sonucunda elde edilen deerlerden elek analizi tablolarn oluturunuz. Farkl tme sreleri sonunda alnan rnlerin elek alt erilerini iziniz. d80 boyutlarn karlatrarak gerekletirilen tme deney sonularn irdeleyiniz.

ELEME LEM Tanelerin belirli byklkteki delik veya aklklardan geebilme veya geememe zelliine dayanarak yaplan boyuta gre ayrma ilemine ELEME denir. ELEME bir boyuta gre snflandrma ilemidir. Bir elein delikler (aklklar) bulunan ksmna ELEK YZEY denir. Elek yzeyinin zerindeki deliklere (aklklara) ELEK AIKLII denir. Elek aklklar daire, kare veya dikdrtgen eklinde olabilir. Eleme ilemi iki ana guruba ayrlr. Bunlar; Laboratuar elemesi ve Endstriyel eleme. Eleme ilemine en byk delik aklkl elekten balanr ve gittike klen delik aklkl eleklerle devam edilir. Ancak bu eleme ilemi, eleme ekline ve ortamna gre farkl ekillerde yaplabilir. Elle eleme, otomatik eleme, sulu eleme ve kuru eleme gibi. Endstriyel lekte kullanlan elekler 1. Hareketsiz elekler: Izgaralar, kavisli elek vb 2. Hareketli olarak: Sarsntl, Tromel, titreimli elekvb. olarak snflandrlr. DENEYN TANIMI VE AMACI Laboratuarda mevcut bulunan elekleri,( Tromel elek, ift katl elek, sarsntl elek, Russel elek, Ro-tap elek makinesi), incelemek. Krlm malzemenin tane irilik dalmn belirlemektir. DENEYDE KULLANILAN MALZEME VE ALETLER 1. Deney numunesi: Konili krc, merdaneli krc rnleri 2. Laboratuar elekleri, terazi dier donanmlar. DENEYN YAPILII Eleme ilemine en byk delik aklkl elekten balayarak ve gittike klen delik aklkl eleklerle kuru eleme yaplacaktr. Boyut gruplarndaki malzeme miktarlarn belirlemek iin her elein zerinde kalan ve en son elein altna geen malzeme miktarlar tartlacak, sonular ile elek analizi izelgesi hazrlanacaktr. Elek Analizi izelgesi Elek Akl (mm) Miktar (gr) Miktar (%) % Elek alt % Elek st

TOPLAM

STENENLER Eleme ilemi, elekler hakknda teorik bilgi veriniz. Deneyi anlatnz. Log-log eksenli grafie elek alt erisini iziniz. Grafik ve tablo yardmyla ortalama boyutu belirleyin. Kmlatif elek alt ve elek st erilerini izerek d50 ve d80 boyutunu bulunuz. Tabloda normal dalm deerlerini hesap ederek, normal dalm erisini izip numunedeki minerallerin ufalanabilirlii hakknda yorumlar yapnz.

SERBESTLEME TANE BOYUTUNUN SAPTANMASI Cevher hazrlamadaki boyut kltme (krma ve tme) ilemlerinin nemli nedenlerinden biri, cevheri oluturan minerallerin birbirlerinden serbest hale getirilmesidir. Deerli minerallerin, deersiz minerallerden (gangtan) veya deerli minerallerin birbirinden, yksek verim ve yksek tenrle ayrlabilmesi, ancak yeterli lde bir serbestlemenin salanabilmesi ile mmkndr. Krlm ve tlm cevher paracklarna tane denir. Taneler bir mineralden ibaretse serbest tane adn alr, Birden fazla mineralden meydana gelen' tanelere bal taneler denir. Krlm ve tlm cevherde bulunan bir mineralin toplam miktarna gre, serbest tanelerinin yzdesine mineralin serbestleme derecesi denir. Dier bir ifadeyle, bir mineralin serbestleme derecesi; bu mineralin toplam miktarnn yzde kann serbest taneler halinde bulunduunun ifadesidir. serbestleme; boyut kltme ilemleri srasnda uygulanan kuvvetlere ve cevherin yapsna bal olarak, ksmen mineral faz boyutu klmesi, ksmen de mineral faz snrlarndan kopma nedeniyle iki ekilde olmaktadr: SERBESTLEME BOYUTUNUN SAPTANMASI Serbestleme boyutu ve derecesi mikroskobik saym yntemi ve zenginletirme yntemi ile belirlenebilir. MKROSKOPK SAYIM YNTEM Mikroskopla yaplan lmler cevher iindeki minerallerin cinsi, yaps ve tane bykl hakknda bilgi verirler. Zenginletirme ncesinde elde edilen bu bilgiler verimli bir zenginletirme yaplabilmesi ve zenginletirme ynteminin seimine (ekonomik ve teknolojik ynden) k tutmas bakmndan zorunlu olmaktadr. Mikroskobik incelemelerde, saym yaplacak tanelerin boyutuna ve saylacak minerallerin cinsine bal olarak; polarizen, metal veya stereo mikroskoplar kullanlabilir. D grnleri ile kolayca tannabilen mineralleri ieren bir cevher numunesi, 75 mikron boyutuna kadar, stereo mikroskopta saylabilir. D grn ile tannmayan ve 75 mikrondan kk boyutlu, geirmeyen (opak) mineraller metal mikroskobunda ve yine 75 mikrondan kk boyutlu, fakat geiren (saydam) mineraller ise polarizen mikroskopta saylrlar. Numuneler, biriketlenerek; metal mikroskopta yaplacak incelemeler iin parlak kesit, polarizen mikroskop iin ince kesit haline getirilir. Stereo mikroskop iin, tanelerin bir cam zerinde serpitirilmesi yeterli olmaktadr. Saymda belirli mineralin serbest olan taneleri saylr, ayrca o mineralin bal tanelerdeki miktar 20 ye oranla tahmin edilir. Dier bir ifadeyle, serbestleme derecesi saptanan mineralin miktar olarak 20 de ka ikili veya l bal tanelerde bulunduu saptanr. Sz konusu mineralin bal tanelerdeki toplam miktar 20 de oransal olarak ifade edilen deerlerin toplanmasyla bulunur. Yalnz, mikroskopta bakma srasnda, serbest taneler daima serbest grlr. Ancak bal taneler lam zerine d konumuna gre veya pelet yaplmsa parlatlm yzeyin durumuna gre serbestmi gibi grlebilir. Bu nedenle bal tanelerin says 1.4 ile arplarak arttrlr. Yani, saylan bal tane miktar % 40 orannda arttrlmaktadr. Saym sonucunda elde edilen deerler izelge halinde dzenlenerek deerlendirilir. Saym sonularndan yararlanlarak cevherin

mineral ve buna bal olarak element yzdeleri kabaca hesap edilebilir. Bu hesaplamalarda bal tanelerin saysnn ballk faktr ile arplarak arttrlmas gerekmez. ZENGNLETRME YNTEM Bu yntemde, zenginletirilecek cevherin temsili numuneleri, deiik boyutlara indirilerek ya dorudan zenginletirme ilemine tabi tutularak veya bir zenginletirme yntemi olan yzdrme-batrma ilemi yaplr. Zenginletirme ilemleri sonunda alnan konsantrelerin tenr ve verimleri deerlendirilir. En uygun deerlerin alnd boyutta yeteli serbestlemenin saland kabul edilir. DENEYN TANIMI VE AMACI Deneyin amac; mikroskobik saym ile tane serbestleme derecesini belirlemektir. Serbestleme derecesi belirlenen minerallerin miktar ve bu mineraller iindeki metalin tenr de tespit edilecektir. DENEYDE KULLANILAN MALZEME VE ALETLER 1. Deney numunesi: Deney srasnda kullanlacak olan numune, elek analizine tabi tutularak belirli fraksiyonlara ayrlm farkl boyut gruplarndaki cevherden hazrlanmtr. 2. Mikroskop DENEYN YAPILII Daha nceden cam lamellere yerletirilmi olan her bir elek fraksiyonundaki numuneler mikroskop altnda incelenerek tane saym yaplacaktr. Lam daha nce karelere blnm olarak hazrlanmtr. Bu nedenle her karedeki tanelerin saym ayr ayr yaplacaktr. Saym sonularndan her bir mineralin serbestleme derecesi, cevherin mineral ierii ve element tenr belirlenecektir. STENENLER Tane saym izelgesini hazrlaynz Deerli minerallerin serbestlik derecesini bulunuz. Cevherdeki minerallerin miktarn ve element tenrn hesaplaynz Deney sonularn yorumlaynz

MALVERN MASTERSZER S CHAZI LE TANE BOYUT ANALZ Lazer difraktometre yntemiyle alan Malvern Matersizer S boyut analiz cihaz helyum-neon lazer n kaynandan yararlanarak lm yapmaktadr. Bu yntemin gerek ad dk al lazer k sanm (low angle laser light scattering-LALLS) dr. Yntem 0,1-2000 m aras boyut belirlenmesinde bir ok endstri alannda tercih edilen standart bir yntem haline gelmeye balamtr. 30 yl kadar ncesine dayanan yntem, sanm as ile tane boyutu arasndaki ters orant prensibine dayanmaktadr. Cihaz u ksmlardan olumaktadr: Sabit dalga boyunda k veren uygun younluktaki bir lazer kayna: Genelde He-Ne gazl lazerler 0,63 m dalga boyu () ile en kararl (zellikle scakla) olduu ve yksek dalga boylu dier lazer kaynaklarna oranla grlt olarak adlandrlan yabanc sinyallerden daha az etkilendii iin tercih edilmektedir. Uygun bir alglayc: Bu belli sayda sonlu alglayclardan oluan foto-duyarl bir silikon dilimdir. Kullanlan cihazdaki says 40 adettir. Numuneyi lazer nn nnden geirecek bir ara: Kullanlacak numune trne gre (kuru veya ya numune, sprey zerrecikleri) deiik amal olabilir. Laboratuarmzda kullanlan tr sv iindeki tanelerin lazer nnden iki cam arasnda kalan bir boluktan ince film tabakas eklinde gemesini salayan bir aparattr. Lazer difraksiyon ynteminin basitletirilmi almas ematik olarak ekil 1de gsterilmitir. He-Ne Lazer k kaynandan kan n uzaysal olarak filtre edildikten sonra mercekler yardmyla paralel k izgileri ekline getirilir. Bu izgiler Fourier ya da ters Fourier mercekleriyle, merkezden da doru yaylm ve boyutlar da yaylma ap artt oranda byyen 15-40 kadar a duyarl dilimciin birlikte bulunduu bir alglaycnn merkezinde bir noktaya odaklanr. Lazer nn nne bir tane ak rastlamazsa, k sanma (krlmaya) uramadan alglaycnn merkezindeki ine delii gibi kk bir delikten geer ve arkadaki karartma alglaycsnn stne der. Tane akna rastlayan k, tane boyutuyla ters orantl bir ayla krlr.

Fourier merceinin temel zellii, bir tane kmesinden geerken krlan lazer nn sanmn toplar ve belli alardakileri gruplandrarak alglayc dizisine gnderir. Gruplandrlan k kmeleri alglayc paracklarnda deerlendirilir ve k enerjisi dalm olarak adlandrlan k iddeti verilerine dntrlr. Bu k verileri ile tane boyut dalm arasndaki iliki kullanlarak lazer nnden geirilen tanelerin boyut dalm hesaplanr.

ekil 1. Lazer sanm boyut analiz cihaznn alma teorisi. DENEYN TANIMI VE AMACI Laboratuarda mevcut bulunan Malvern Matersizer S cihazn tanmak, bilgi edinmek, incelemek. tlm malzemenin tane irilik dalmn belirlemektir. DENEYDE KULLANILAN MALZEME VE ALETLER 1. Deney numunesi: tlm numune 2. Malvern Matersizer S boyut analiz cihaz, ve dier donanmlar. STENENLER Tane boyut analizi nasl yaplr. Teorik bilgi vererek aklaynz. Malvern Matersizer S cihaz ile ilgili bilgi veriniz. Cihazdan aldnz elek alt erisini inceleyerek yorumlaynz.

HDROSKLON DENEY VE RNLERN DEERLENDRLMES Hidrosiklon gravital kuvvetlerle oluan ayrma ilemini, santrifj kuvvetten yararlanarak hzlandran ve taneciklerin boyutlarna ve ktlelerine bal olarak farkl miktarlarda ivme kazandrlmalarndan yararlanarak ayrma yapan bir snflandrma aygtdr. Cevher hazrlama ilemlerinde zellikle ince tane boyutunda etkin bir ayrma imkan salayan bir snflandrc olarak geni kullanm alan bulmaktadr. zellikle tme devrelerinde, deirmenin kapal devre olarak altrlmasnda snflandrc olarak kullanlr. Bunun yannda su atma, lam ayrma gibi iler iinde kullanlan hidrosiklonlar, dk maliyetlerle sonu vermesi, yerleiminin kolay olmas, dikkatli alldnda az problem yaratmas, dizaynndan dolay ok az yere ihtiya gstermesi gibi zelliklerinden dolay, endstri de snflandrc olarak ok geni kullanm alanlar bulmutur. Hidrosiklonlar ayrca dizaynndaki baz deiikliklerle, zenginletirme aygt olarak ta kullanlmaktadr. ALIMA PRENSB Tipik bir hidrosiklon balca, ayrmn gerekletii bir gvde, besleme malnn verildii teetsel bir giri ve iri maln kt bir alt akm k ile, ince maln kt bir st akm k borusundan olumaktadr. Bulama halindeki besleme mal pampa ile ya da yerekimi kuvvetiyle siklon iine silindirik ksmdan teetsel olarak belli bir basn altnda girer. Siklon yapsna bal olarak siklon ierisinde aa doru inen bir girdap akm ve buna ters ynde yukar doru, siklon merkezinde, hareket eden ikinci bir girdap akm oluur. Ters ynde girdap akm siklon ierisinde bir alak basn oluturduundan, siklon merkezinde, boru eklinde bir hava boluu meydana gelir.

Hidrosiklonun Kesit Grn Siklonda birbirine ters ynde oluan bu girdap akmlar, siklona giren tanecik e iki kuvvetin etkimesine neden olmaktadr. Bunlar, tanecii siklon eperine doru ynlendiren santrifj kuvvet ve tanecii siklon merkezine doru eken srklenme kuvvetidir. Siklona beslenen malzeme ierisinde bulunan partikller, ktlelerine ve boyutlarna gre farkl ekilde ivmeleneceklerinden, santrifj kuvvet etkisi ile en iri taneler siklon eperine en yakn hareket eden grubu olutururken, daha ince partikller daha ok siklonun merkezine yakn hareket edeceklerdir. Bylece siklon i yzeyinden merkezine doru iri boyuttan ince boyuta doru bir sralanma olmaktadr. Siklon yaps ve alma koullarna bal olarak, belirli bir boyuttan ince olan partikller yukar doru ynelmi merkezi girdap akmna kaplrken, daha iri olan

partikller aa giden girdap akm iinde hareket ederek alt ka ynelirler. Bylece ayrma uram ince boyuttaki taneler st ktan alnrken, iri olan rnde alt ktan alnr. SKLONDA AYIRMAYA ETK EDEN PARAMETRELER Siklon performansna etki eden parametreleri, imalat ile olanlar ve alma koullarna bal atanlar olmak zere, ayrmak mmkndr. malat ile ilgili parametreler: Siklon ap, st k borusu ap, besleme mal giri alan, alt k akl, koniklik as, silindirik gvde uzunluu gibi parametrelerdir. Siklon ap bydke, ayrma snr tane irilii de bymektedir. Byk siklonlarda meydana gelen ivme kuvvetleri, kk siklonlardakine nazaran daha az olduundan, taneleri siklon eperine zorlayan kuvvet azalmakta, dolays ile yukar giden girdap akmna daha iri partikller kaplmaktadr. st k boru ap arttrldka, st k rn tane boyutu bymekte, dolays ile ayrma snr tane irilii artmaktadr. Giri alanndaki byme, besleme mal debisinin nispeten artmasna neden olmaktadr. Giri alannn azaltlmas durumunda ise, ayn kapasitede basncn bir miktar artt gzlenmitir. Alt k apnn azaltlmas, siklon st kna daha iri boyutta malzemenin gitmesine neden olur. Ayn ekilde bu ap n arttrlmas da st ka giden malzeme boyutunun azalmasna neden olur. Alt k akl siklondaki iri tanelerin boaltlmasna msaade edecek kadar geni olmaldr. Bunun yannda siklon ierisinde alak basn nedeni ile oluan hava boluunu meydana getiren havann giriine de imkan vermelidir. Doru koullarda, alt ktan boalmann kesit grn 200, 30lik bir koni olmaldr. Kk koniklik alar ayrma boyutunu drc ynde etki eder. Koniklik as bydke ayrma boyutu byr ve belli bir adan sonra siklon younlua gre ayrm yapmaya meyleder. Silindirik ksmn uzun olmas sonucu daha iyi bir ayrm olur. Bunun nedeni, iri tanelerin koni duvar tarafndan ortaya ynlendirildii zonun st k borusundan daha fazla uzaklamasdr. alma koullarna bal parametreler: Giri viskozitesi ve pulp younluu, giri basnc, kat zgl arl gibi parametrelerdir. Ykselen viskozitenin taneler zerindeki kaldrma kuvveti etkisi daha fazla olacandan, daha iri ve daha ar taneler st ka ynelecektir. Besleme mal kat oran arttka viskozite artacandan, ayrma snr tane irilii de artmaktadr. Besleme mal siklona belli bir basnla verilmedii zaman siklon ierisindeki ayrm gerekleemez. Siklon basnc arttrldka santrifj kuvvet etkisi de artacandan, siklondaki ayrma hassasiyeti de artacaktr. Yksek basnlar daha yksek kapasitelerde almay salar. Ancak basnc fazla ykseltmek anmay da fazlalatracandan, ar yksek basnlar pek tercih edilmez. Siklon performans ve ayrma tane iriliinin saptanmasnda Tromph, Ivers, Paul ve Terra tarafndan gelitirilen yntemler kullanlmaktadr. Bu uygulamada siklon performans Tromph yntemi ile deerlendirilecektir.

DENEYN TANIMI VE AMACI Laboratuarda mevcut bulunan siklon ile alarak siklon performans ve ayrma tane iriliinin saptanmas DENEYDE KULLANILAN MALZEME VE ALETLER Deney numunesi, siklon, dier yardmc tehizatlar DENEYN YAPILII Tank, pompa ile ksa devre alacak ekilde vanalar ayarlaynz. Tanka su doldurulur ve pompa altrlarak, suyun tank ve pompa arasnda dolamas salayn. Siklonda ayrlmas dnlen numuneden, besleme mal elek analizi iin numune alnz. allmas dnlen kat-sv oranna gre hazrlanan numune tanka besleyin. Tank-pompa arasnda ksa devre dolaan pulp siklona besleyin. Siklon alma basnc ayarlandktan sonra siklonun rejime girmesi iin bir sre bekleyin. Siklon rejime girdikten sonra, st k ve alt ktan numuneler alnz. Besleme mal, alt k ve st k rnlerinin ayr ayr, ayn elek serisi ile elek analizlerini yapnz. STENENLER Siklonun alma prensibini ve siklonda snflandrmaya etki eden parametreleri anlatnz. Elek analizlerinden yararlanarak, endstriyel snflandrma tablosunu oluturunuz. Tromp'a gre snflandrma erilerini izerek, bu erilerden elde edilen deerleri bulunuz. Deneyin yorumunu yaparak, snflandrmann hassasiyeti hakknda bilgi veriniz.