wiczenie nr 5 POMIAR MOMENTU OBROTOWEGO

1. Cel wiczenia Celem wiczenia jest praktyczne zapoznanie si z wybranymi sposobami pomiaru momentu obrotowego wraz z wykorzystaniem uzyskanych wynikw. 2. Wprowadzenie 2.1. Definicja momentu obrotowego Moment obrotowy jest to moment si zewntrznych powodujcy ruch obrotowy wau. Jeli moment obrotowy dziaa bezporednio na wa, to jest rwny momentowi skrcajcemu. Way obracajce si z prdkoci ktow [rad/s] i przenoszce moc mechaniczn N [W] s obci one momentem obrotowym MO rwnym:
Mo = N

[Nm]

(1)

Jeli moc zostanie wyra ona w [kW], a prdko ktowa w [obr/min] to wzr (1) przyjmie posta:
M o = 9550 N n

[Nm]

(2)

2.2. Cel pomiaru momentu obrotowego W badaniach maszyn pomiaru momentu obrotowego dokonuje si celem: a) uzyskania informacji o zmianach Mo podczas eksploatacji maszyny rozruch, bieg jaowy, praca pod obci eniem; dane te wykorzystuje si m. in. przy doborze sprzgie bezpieczestwa i wakw odbioru mocy, b) wyznaczenia mocy pobieranej przez maszyn i jej zespoy (wymaga to jednoczesnego pomiaru prdkoci obrotowej), co umo liwia dobr mocy silnika napdowego, wyznaczenie mocy biegu jaowego, itd. c) sprawdzenia poprawnoci oblicze wytrzymaociowych wau; znajc maksymaln warto Mo przenoszonego przez wa i jego rednic, mo na wyznaczy warto rzeczywistych, maksymalnych napr e i porwna je z napr eniami dopuszczalnymi, d) uzyskania danych wyjciowych (warto rednia, amplituda i czstotliwo zmiany napr e) do oblicze sprawdzajcych trwao zmczeniow wau.

2.3. Sposoby pomiaru momentu obrotowego Pomiar momentu obrotowego mo na przeprowadzi na dwa istotnie r nice si sposoby. Pierwszy z nich to bezporedni pomiar momentu obracajcego si elementu (wau). Drugi sposb polega na pomiarze reakcji utwierdzenia. 2.3.1. Pomiar bezporedni momentu obrotowego Mo na wyr ni nastpujce sposoby bezporedniego pomiaru Mo: a) pomiar za pomoc przetwornika momentu obrotowego wbudowanego w ukad napdowy; jest to najprostszy sposb, jednak nie zawsze mo liwy do zastosowania ze wzgldu na wprowadzane zakcenia, b) bezporedni pomiar odksztace spr ystych wau, wywoanych przenoszonym M0 , za pomoc tensometrw. Z teorii wytrzymaoci materiaw wiadomo, e w walcowym elemencie skrcanym maksymalne odksztacenia wystpuj pod ktem 45 do gwnej osi skrcania - rys. 1.
Tensometr

Rys. 1. Sposb naklejania tensometru na wale przenoszcym moment obrotowy celem uzyskania maksymalnego sygnau Zasada ta jest przestrzegana przy naklejaniu tensometrw na way celem wyznaczenia przenoszonego M0. Znajc z pomiaru warto odksztacenia oblicza si moment skrcajcy wau z nastpujcego wzoru:
1 M s = M o = G 45 d 3 8 gdzie: Ms moment skrcajcy wau, G modu spr ystoci poprzecznej, 45 zmierzone odksztacenie spr yste wau, d rednica wau

c) pomiar mocy i obrotw silnika napdzajcego maszyn lub wybrany jej zesp; w tym przypadku M0 wyznacza si ze wzoru (2). Jest to stosunkowo prosty sposb okrelania M0 w odniesieniu do maszyn i ich zespow napdzanych silnikami elektrycznymi; wystarczy bowiem

zmierzy moc prdu elektrycznego, ktry one pobieraj. Ten sposb wyznaczania MO obarczony jest znacznym bdem, bowiem zmierzona moc uwzgldnia tak e straty w silniku. Przetworniki pomiarowe momentu obrotowego Przetwornik pomiarowy jest to narzdzie pomiarowe do przetwarzania z okrelon dokadnoci i wg okrelonego prawa wielkoci mierzonej w warto innej wielkoci i stanowice jedn cao, ktra mo e by u yte oddzielnie. Zasadniczym elementem ka dego przetwornika momentu obrotowego jest "odcinek" spr ystego materiau, ktry ulega odksztaceniu spr ystemu proporcjonalnie do przenoszonego momentu obrotowego. Przetworniki te dzieli si zale nie od sposobu pomiaru odksztacenia. Przetwornik indukcyjny Przetwornik ten dziaa na zasadzie pomiaru odksztacenia spr ystego waka metod zmiany indukcji wasnej. Jedno z rozwiza konstrukcyjnych tego typu przetwornika przedstawia rys. 2.

Rys. 2. Indukcyjny przetwornik momentu obrotowego; 1 waek, 2 - transformatorowy ukad zasilania, 3 - obudowa cewek mierniczych, 4 - indukcyjny ukad mierniczy, 5 - tarcza zabierakowa, 6 - transformatorowy ukad wyjciowy

Waek (1) wykonany ze stali spr ynowej posiada w rodkowej czci przew enie dugoci l i rednicy d. Po obu stronach tego przew enia s osadzone elementy indukcyjnego ukadu mierniczego (3,4,5). Przenoszony moment obrotowy powoduje skrcenie przew onego odcinka waka o kt proporcjonalny do wartoci przenoszonego momentu obrotowego M0;

M ol GI o

(4)

gdzie: M0 - moment obrotowy, G - modu spr ystoci poprzecznej stali, l,I0 - odpowiednio dugo i moment bezwadnoci przekroju przew onego odcinka waka.

Skrcenie o kt implikuje zmian poo enia rdzeni w cewkach, a to z kolei wywouje zmian indukcyjnoci cewek, ktra w postaci sygnau napiciowego zostaje przekazana na wskanik wychyowy. Przetwornik tensometryczny Najczciej spotyka si dwa rozwizania tego typu przetwornika. Jedno z nich polega na naklejeniu czterech tensometrw w sposb pokazany na rys. l na odcinek waka lub czciej - tulei - rys. 3, ktry ma wasne uo yskowanie i mo e by obustronnie czony z ukadem napdowym za pomoc sprzga lub konierza.

Rys. 3. Przykadowe rozwizanie konstrukcyjne tensometrycznego przetwornika momentu obrotowego: 1 waek przenoszcy moment obrotowy, 2 tensometry, 3 piercienie lizgowe, 4 piercienie izolacyjne, 5 korpus, 6, 7 osona, 8 szczotkotrzymacz, 9 szczotki, 10 sprzgo

Tensometry s wczone w ukad penego mostka, a sygna wyprowadza si przez ukad piercieni i szczotek. To rozwizanie ma ograniczenie dolnego zakresu pomiarowego wynikajcego z minimalnej gruboci cianki tulei. Gdy mierzony Mo jest may, wtedy odksztacenie tulei jest trudno mierzalne. Wwczas stosuje si przetwornik tensometryczny, ktrego schemat przedstawia rys.4.

Rys. 4. Schemat przetwornika tensometrycznego do pomiaru momentu obrotowego o maych wartociach; 1, 2 waek przenoszcy moment obrotowy, 3 paskie spr yny, 4 tensometry

Odcinki waka l i 2 przenoszcego Mo poczone s paskimi spr ynami, na ktre naklejono tensometry. Przenoszony moment obrotowy powoduje ugicie paskich spr yn, ktrych odksztacenie jest rejestrowane. Przetwornik magnetospr ysty Dziaanie tego przetwornika opiera si na zjawisku magnetospr ystoci. Polega ono na tym, e przy odksztaceniu materiaw ferromagnetycznych (w granicach spr ystoci) zmienia si ich przenikalno magnetyczna. Schemat jednego z rozwiza tego typu przetwornika (tzw. krzy owego) przedstawiono na rys. 5.

Rys. 5. Schemat wyjaniajcy zasad dziaania magnetospr ystego krzy owego przetwornika momentu obrotowego; a) napr enia na wale, b) zasada pracy

Wskutek dziaania momentu obrotowego nastpuje skrcenie wau, co wywouje w nim napr enia rozcigajce i ciskajce - rys. 5a. W zwizku ze zjawiskiem magnetospr ystoci kierunek atwego magnesowania powstaje wzdu napr e rozcigajcych +, natomiast trudnego magnesowania

wzdu napr e ciskajcych -. Przetwornik do pomiaru momentu skada si z dwch rdzeni typu C z uzwojeniami, przy czym jeden rdze jest ustawiony zgodnie z osi wau, drugi za prostopadle - rys. 5b. Uzwojenie jednego z rdzeni jest zasilane prdem przemiennym o staej wartoci skutecznej. W zwizku z tym przez wa przepywa przemienny strumie magnetyczny, ktry przy momencie skrcajcym rwnym zeru rozpywa si symetrycznie, nie indukujc w uzwojeniu drugiego elektromagnesu siy elektromotorycznej. Je eli natomiast wa jest poddany momentowi skrcajcemu, to wwczas strumie magnetyczny w wale odchyla si w kierunku lekkiego magnesowania, tj. w kierunku napr e rozcigajcych +, wywoujc w uzwojeniu drugiego elektromagnesu si elektromotoryczn. Rdzenie powinny by midzy sob ekranowane. 2.3.2. Pomiar poredni momentu obrotowego W pewnych sytuacjach znacznie atwiej jest dokona poredniego ni bezporedniego pomiaru momentu obrotowego. Sprowadza si to do pomiaru reakcji utwierdzenia. Dobrze to ilustruje poni szy przykad.

Rys. 6. Schemat pomiaru momentu obrotowego podczas wiercenia Na rysunku 6 przedstawiono schemat ukadu do pomiaru momentu obrotowego, wystpujcego podczas wiercenia. Zamiast kopotliwego pomiaru momentu obrotowego na wrzecionie wiertarki mo liwy jest pomiar momentu oporowego jej stou, na ktrym mocowany jest przedmiot obrabiany. Odpowiednio przygotowana pyta ma mo liwo pewnego obrotu, przed ktrym zabezpiecza j element spr ysty. Sia zginajca, dziaajca na element spr ysty, jest proporcjonalna do wartoci momentu obrotowego. Sygna wyjciowy tensometrw naklejonych na elemencie spr ystym jest wic wprost proporcjonalny do mierzonego momentu.

3. Przebieg wiczenia 3.1. Opis ukadu pomiarowego Schemat stanowiska pomiarowego przedstawiono na rys. 8.

Rys. 7. Schemat stanowiska pomiarowego: 1 silnik elektryczny, 2 - przekadnia pasowa, 3 - wa, 4 - hamulec tamowy, 5 - przetwornik indukcyjny momentu obrotowego, 7 o ysko lizgowe testowe, 8 - beleczka tensometryczna, 9 - mostek tensometryczny, 10 - o yska wau Jego podstawowym elementem jest wa (3) napdzany silnikiem elektrycznym (1) poprzez przekadni pasow (2). Na kocu wau jest hamulec tamowy (4), ktrego obci enie mo na zmienia. W rodkowej czci wau zamontowano przetwornik, momentu obrotowego (5) z ktrego sygna jest przekazywany do wskanika (6). Na wale (3) osadzono tak e panewk pen (tulejk) (7) poczon z beleczk tensometryczn (8) (paska spr yna z naklejonymi tensometrami), z ktrej sygna jest kierowany do mostka tensometrycznego (9). 3.2. Zadania do wykonania podczas wiczenia Zasadnicze zadania polegaj na wyznaczeniu wspczynnika tarcia w funkcji obci enia dla: 1) hamulca tamowego 4 (rys. 7), 2) o yska lizgowego 7 (rys. 7).

3.2.1. Wyznaczanie wspczynnika tarcia dla hamulca tamowego Schemat hamulca tamowego przedstawiono na rys. 8

Rys. 8. Schemat hamulca tamowego: 1 koo hamulcowe, 2 - okadzina hamulcowa, 3 - dwignia obci ajca, Q obci enie zadawane, S - sia w cignie czynnym hamulca, a, b - wymiary dwigni, d rednica koa hamulcowego, , c - odpowiednio kt i ciciwa opasania okadzin ciern koa hamulcowego Aby wyznaczy wspczynnik tarcia midzy koem (1) a okadzin ciern (2) trzeba zna warto momentu tarcia. Poniewa moment tarcia hamulca rwny jest momentowi obrotowemu wau, zatem wystarczy dokona pomiaru momentu obrotowego za pomoc przetwornik (5 na rys.7) Nale y wic: 1) okreli podstawowe wymiary hamulca tamowego - a, b, c, d - rys. 8, 2) obci a dwigni (3) si Q o r nej wartoci, 3) odczytywa wskazania miernika momentu obrotowego. Wyniki pomiaru nale y zamieci w przygotowanej tabeli l.

Tabela pomiarowa l
Wskazanie miernika momentu Zakres pomiarowy p przetwornika Moment tarcia MT Sia tarcia T Wspczynnik tarcia

Q Lp.

[kg] [N] [N]

1. 2. 3. 4. 5. 6.

[dziaki]

[Nm]

[N]

Obliczanie wspczynnika tarcia dla hamulca Aby obliczy nale y skorzysta ze wzoru na si tarcia w hamulcu tamowym:
T = (e 1) S

(5)

po przeksztaceniu otrzymuje si wzr na obliczenie :

=
1 ln( T + 1) S

(6)

gdzie: T - sia tarcia, - wspczynnik tarcia, - kt opasania okadzin ciern koa hamulcowego (rys. 8), S - sia w cignie czynnym hamulca (rys. 8)

Kt opasania [rad] mo na wyznaczy z zale noci trygonometrycznej (rys. 8):

c = sin d 2 = 2 arcsin
c d

(7)

Si w cignie czynnym okrela si z rwnania momentw dla dwigni 3 (rys. 8):

S =Q a+b a

(8)

Si tarcia T mo na okreli na podstawie zmierzonego momentu tarcia MT

MT =T d 2

(9)

T= gdzie: d - rednica koa hamulcowego

2M T d

Eksperymentalna warto MT wynosi:

MT = Mo = p N

[Nm]

(10)

gdzie: wskazanie miernika momentu, p zakres pomiarowy przetwornika (0,5;1;2), N zakres nominalny przetwornika indukcyjnego momentu obrotowego; N = 19,6 [Nm]

3.2.2. Wyznaczanie wspczynnika tarcia w o ysku lizgowym Schemat ukadu pomiarowego umo liwiajcego wyznaczenie w o ysku lizgowym przedstawiono na rys. 9

Rys. 9. Schemat ukadu pomiarowego do wyznaczania w o ysku lizgowym: 1- wa, 2 - panewka (tulejka), 3 - dwignia obci ajca o ysko, 4 beleczka tensometryczna, 5 mostek tensometryczny, a, b - wymiary dwigni, d rednica wau, D rednica zewntrzna tulejki, Q - sia przyo ona do dwigni, N sia odci ajca o ysko, P - sia reakcji belki tensometrycznej

Na obracajcym si wale (1) jest osadzona obrotowo panewka pena (tulejka) (2) poczona z dwigni (3). Pod wpywem obci enia Q przyo onego do koca dwigni (3) panewka (2) zostaje obci ona si N, pod wpywem ktrej midzy trcymi si powierzchniami wau i panewki wystpuje moment tarcia MT. Warto tego momentu mo na wyznaczy metod pomiaru reakcji utwierdzenia. W tym celu tulejka (2) jest poczona z beleczk tensometryczn (4) (paska spr yna z naklejonymi tensometrami), z ktrej sygna elektryczny jest doprowadzany do mostka tensometrycznego (5). Aby wyznaczy warto wspczynnika tarcia w o ysku lizgowym w funkcji obci enia N nale y: 1) okreli nastpujce wymiary: a, b, d, D, e wg rys. 9 2) wyskalowa beleczk tensometryczn 3) uruchomi stanowisko i stopniowo zwiksza obci enie Q dwigni (3) dowieszajc kolejne obci niki i odczytywa wskazania mostka tensometrycznego 5; wskazania mostka nale y rwnie odczyta przy stopniowym odci eniu dwigni. Wyniki pomiaru nale y zamieci w przygotowani tabeli 2. Tabela pomiarowa 2

Q
[kg] [N]

2
[dz]

N
[N]

P
[N]

T
[N]

Skalowanie belki tensometrycznej Skalowanie to ma na celu okrelenie, dla belki tensometrycznej zastosowanej w ukadzie pomiarowym, zale noci midzy obci eniem dziaajcym na jej koniec a odksztaceniem w miejscu naklejenia tensometrw. Przeprowadza si je w ten sposb, e po odczeniu belki (4) od tulejki (2) obci a si belk tensometryczn (4) znan wartoci siy K i odczytuje warto odksztacenia na mostku 5 (rys. 9). Na tej podstawie sporzdza si wykres = f(K) - rys. 10.

Rys. 10. Charakter zale noci tensometrycznej a si obci ajc

midzy

odksztaceniem

beleczki

Poniewa odksztacenie belki ma charakter spr ysty (zakres prawa Hooke'a) to zale no = f(K) powinna by liniowa.

Obliczanie wspczynnika tarcia w o ysku lizgowym

Wspczynnik tarcia w o ysku lizgowym oblicza si ze wzoru
=
T N

(11)

gdzie: T - sia tarcia miedzy powierzchniami wau i panewki (tulejki), N - sia obci ajca o ysko N =Q a+b a

(wg rys. 9)

Sia tarcia T w o ysku lizgowym dziaajc na promieniu tarcia M T = T

d 2

d 2

daje moment

. Moment ten d y do obrotu tulejki wok rodka wau O, ale

zostaje zrwnowa ony przez moment siy P belki tensometrycznej (rys. 9). Poniewa ukad jest w stanie rwnowagi mo na zatem napisa nastpujce rwnanie momentw wzgldem rodka wau, dziaajcych na panewk:
T d D = P ( + e) 2 2

(12)

(oznaczenia jak na rys. 9) Aby wyznaczy si tarcia T potrzebna jest warto siy P. Znajc

odksztacenie belki zmierzone podczas obci ania o yska, si P mo na wyznaczy z wczeniej wykonanego wykresu skalowania = f(K). Znajc warto si T i N oblicza si (wzr 11). 4. Wskazwki dotyczce sprawozdania Sprawozdanie powinno zawiera: 1) temat i cel wiczenia, 2) sposb, warunki i wyniki pomiarw, 3) wartoci wspczynnika tarcia obliczone na podstawie wynikw pomiarw, 4) wykresy = f(S) dla hamulca tamowego i = f(N) dla o yska lizgowego, 5) WNIOSKI