Termodinamike relacije -

sistematizacija

podataka

o sistemima
TERMODINAMIKA
INFORMATIKA
Za

reavanje

konkretnog

primera

potreban

je

niz

TD-podataka

o sistemima. Oni

se

mogu

nai u brojnim

knjigama

i prirunicima, klasifikovani

u dve

grupe:
SISTEMATIZACIJA
TERMODINAMIKIH PODATAKA
1.
Opti odnosi izmeu
termodinamikih veliina
Termodinamiki zakoni
Fundamentalne jednaine
Maksvelove relacije
TdS jednaine
Energijske jednaine, itd.
2.
Odnos izmeu
termodinamikih veliina za
svaki pojedinani sistem
(supstancu)
Jednaina gasnog stanja
Osobine vodena pare
Vlaan vazduh, itd.
Osnovne

termodinamike veliine: U, T, S i m
(ekspanzioni

sistemi: p, V, T)
ekstenzivne veliine stanja
numerika vrednost zavisi od mase ili koliine: zapremina (V), unutarnja energija
(U), entalpija (H) i entropija (S), kao i sama masa (m) i koliina, tj. broj molekula (N)
intenzivne veliine stanja
numerika vrednost ne zavis od mase ili kolicine: pritisak (p) i temperatura (T), a u
sluaju tenih i gamea i maseni ili molski sastav smee.
Ekstenzivne veliine se mogu izraziti (svesti) na jedinicu mase ili koliine supstance,
te tako dobivaju karakter intenzivnih veliina.
Specifine veliine:
su one koje su svedene na jedinicu mase 1 kg.
specifina zapremina v = V/m (m
3
/kg).
Moske veliine svedene su na jedinicu koliine 1 kmol.
molarni toplotni kapacitet C (J/kmol K),
molarna zapremina v = V/m (m
3
/kmol)
Termodinamiko stanje i veliine
Po pravilu, sistemi

znaajni

za

tehniku

termodinamiku

imaju

dva

stepena

slobode

jer

sa

okolinom

razmenjuju

rad

i toplotu.
STEPEN SLOBODE TERMODINAMIKOG SISTEMA
Broj

stepeni

slobode

je

broj

naina

na

koje

se menja

energijski

sadraj

sistema. Iz

toga
proizilazi

da

je

broj

stepeni

slobode

jednak

broju

nezavisnih

termodinamikih

veliina

stanja.
Q o = dU

A =
2
1
1 2
Q U U = Q o
SISTEMI

SA JEDNIM STEPENOM SLOBODE: Sistem koji ne razmenjuje bilo rad
bilo toplotu sa svojom okolinom ima samo jedan stepen slobode
V=const
sistem

sa

disipativnim

radom
sistem

koji

se greje
sistem

sa

jednom

vrstom

rada
dV P W dU = = o
( ) ( ) V U U V P P = =
U

funkcija stanja
( ) 0 , , = Z Y X F
( ) Y X Z Z , =
0 = RT Pv
R
Pv
T
P
RT
v
v
RT
P = = = ; ;
predstavlja

matematiki

model ponaanja

sistema, povezuje veliine stanja
JEDNAINA STANJA I NJENI OBLICI
Najjednostavniji

termodinamiki

sistem

je

onaj

koji

karakterie

prenos

energije

u formi

toplote

i u vidu

samo jedne vrste

rada. Radno

telo

takvog

sistema

naziva

se jednostavna

supstanca.
Prirodne

promenljive

su

one koje

figuriu

u fundamentalnoj

jednaini

i daju

sve

informacije

o sistemu.
Pod

jednainom stanja u termodinamici podrazumeva se svaka sreena zavisnost,

izmeu

termodinamikih, parametara, pomou

koje

se moe

odrediti

vrednost

jednog

od

njih, nazvanog: zavisno

promenljiva, ukoliko

su

poznati

ostali

inioci

(nezavisno

promeljive).
Analitiki

oblik
implicitnom

obliku
eksplicitnom

obliku
Osim

u obliku

matematikog

izraza, jednaina

stanja

moe biti

prikazana

i na

druge

naine.
TABELARNO GRAFIKI
PROSTORNO
FUNDAMENTALNE JEDNAINE STANJA
etiri

najznaajnije

jednaine

opteg

karaktera

iz

kojih

se izvodi

niz

ostalih

vanih

izraza
Polazne

jednaine

za

izvoenje

fundamentalnih

su

definicioni

izrazi

za

H, F i G kao

to
sledi:
ENTALPIJA
H = U + pV h = u + pv
HELMHOLTZOVA ENERGIJA
F = U -

TS f = u -

Ts
GIBBSOVA ENERGIJA
G = H -

TS g = h -

Ts
PdV dU W dU Q + = + = o o
PdV TdS dU =
Pdv Tds du =
prva

fundamentalna

jednaina

dobija

se

sintezom

prvog

i drugog

zakona:
I
II
TdS Q = o
1.
Druga

fundamentalna

jednaina

izvodi

se iz

definicionog

izraza

za

entalpiju:
Pv u h + =
dP v dv P du dh + + =
Pdv Tds du =
vdP Tds dh + =
2.
Trea fundamentalna

jednaina

izvodi

se iz

definicionog

izraza

za

Helmholtzovu

energiju:
dT s ds T du df =
Pdv sdT df =
f=u-Ts
Pdv Tds du =
3.
etvrta

fundamentalna

jednaina

izvodi

se iz

definicionog

izraza

za

Gibbsovu

energiju:
dT s ds T dP v dv P du dg + + =
vdP sdT dg + =
4.
g=h-Ts
) ( Pv u h + =
Pdv Tds du =
PARCIJALNI IZVODI

TERMODINAMIKIH

POTENCIJALA
Izvode

se iz

fundamentalnih

jednaina

primenom pravila totalnog diferenciranja:
dY
Y
Z
dX
X
Z
dZ
x y
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
=
c
c
c
c
Kada

se na

svaku

od

etiri

fundamentalne

jednaine

primeni

navedeno

pravilo

totalnog

diferenciranja, iz

svake

od

njih

dobijaju

se po dva parcijalna izvoda TD-veliina.
Pdv Tds du =
dv
v
u
ds
s
u
du
s v
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
=
c
c
c
c
s v
v
u
P
s
u
T
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
=
c
c
c
c
1.
s P
P
h
v
s
h
T
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
=
c
c
c
c
dP
p
h
ds
s
h
dh
s
p
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
dv
v
f
dT
T
f
df
T v
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
vdP Tds dh + =
2.
Pdv sdT df =
3.
T v
v
f
P
T
f
s
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
=
c
c
c
c
dP
P
g
dT
T
g
dg
T p
|
|
.
|

\
|
c
c
+
|
|
.
|

\
|
c
c
=
T P
P
g
v
T
g
s
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
=
c
c
c
c
vdP sdT dg + =
4.
Izvedene

jednaine

definiu

poznate

termodinamike

veliine

P, T, v, s kao

parcijalne

izvode

termodinamikih potencijala. One omoguavaju odreivanje drugih zavisnosti


izmeu parametara, izraenih

pomou

parcijalnih

izvoda.
S
V
V
U
P B
S
U
T A
|
|
.
|

\
|
= =
|
|
.
|

\
|
= =
c
c
c
c
MAXWELLOVE

RELACIJE
Izvoenje

Maxwellovih

jednaina

zasniva

se na

primeni

sledeeg

pravila

diferencijalnog

rauna

na

fundamentalne

jednaine:
( ) BdY AdX Y X dZ + = ,
X
Y
Y
Z
B
X
Z
A
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
=
c
c
c
c
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
Y X
Z
X
B
Y
A
Y X
c c
c
c
c
c
c
2
Pdv Tds du =
dv
v
u
ds
s
u
du
s v
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
=
c
c
c
c
V S
S
P
V
T
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c
Pdv Tds du =
V S
S
P
V
T
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c
vdP Tds dh + =
P S
S
V
P
T
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c
u(s,v)
2.
4.
3.
1.
h(s,p)
Pdv sdT df =
vdP sdT dg + =
V T
T
P
V
S
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c
P T
T
V
P
S
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|

c
c
c
c
f(T,v)
g(T,v)
Maxwellove

relacije

su

vrlo

vane

za

prouavanje

termodinamikih

osobina

supstanci. Najvanija

primena

se sastoji

u tome da

se neki

parametri, koje

je

teko

eksperimentalno

odrediti, mogu

izraunati

pomou

drugih

parametara, koje

je

mogue

jednostavno

i tano

izmeriti. Npr., od

jednaina

stanja

najlake

je

odrediti

termalnu

jednainu

(F (P, V, T) = 0), te

je

uvek

prednost

uvesti

izvode

u kojima

uestvuju

parametri

P, V i T umesto

izvoda

u kojima

uestvuje

entropija. Merenje

P-,
V- i T- vrednosti, za

praktine

opsege, postie

se sa

grekom

manjom

od 0,1 %.
M
A
X
W
E
L
L
O
V
E

R
E
L
A
C
I
J
E
Pored ovih

termodinamikih

relacija

vane

su

jo

dve

opte

relacije

iz

diferencijalne

matematike, za

manipulaciju

termodinamikim

veliinama, odnosno, parcijalnim

izvodima

koji

predstavljaju

termodinamike

parametre.
Z Z
X
Y
Y
X
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c
1
V S
P
S
T
V
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c
u(s,v)
V T
P
T
S
V
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c
f(T,v)
P S
V
S
T
P
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c
h(s,p)
P T
V
T
S
P
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|

c
c
c
c
g(T,p)
TOPLOTNI KAPACITET
Vana

termika karakteristika

svakog

sistema.
TOPLOTNI KAPACITET je

toplota

potrebna

da

se ceo

sistem

zagreje

za

jedan

stepen
Toplotni

kapacitet

odreuje

ponaanje

sistema

pri

grejanju

i hlaenju
dT
Q
C
o
=
dT
q
dT
Q
m m
C
c
o o
= = =
1
SPECIFINI TOPLOTNI

KAPACITET

je

toplota

potrebna

da

se jedinica

mase

sistema

zagreje

za

jedan

stepen.
VEZA SA ENTROPIJOM
Toplotni

kapacitet

se dovodi

u vezu

sa

entropijom

preko

toplote
v
v
T
s
T c
|
|
.
|

\
|
=
c
c
p
p
T
s
T c
|
|
.
|

\
|
=
c
c
dT
ds
T c
dT
dS
T C = =
=oQ
=oQ
Specifian

toplotni

kapacitet

pri

v=const
Polazi

se od

prvog

zakona

TD koji

se diferencira

po T :
Pdv du Tds q + = = o
v v
v
v
T
v
P
T
u
dT
q
c
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
=
c
c
c
c o
v
v
T
u
c
|
|
.
|

\
|
=
c
c
za

v=const =0
Polazi

se od

druge

fundamentalne

jednaine

koja

se diferencira

po T :
Specifian

toplotni

kapacitet

pri

p=const
vdP dh Tds q = = o
p p
p
p
T
P
v
T
h
dT
q
c
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
=
c
c
c
c o
p
p
T
h
c
|
|
.
|

\
|
=
c
c
za

p=const
=0
KOMPRESIBILNOST
Predstavljaju

radnu

karakteristiku

sistema, tj. relativnu

promenu

zapremine

sa

promenom

jedne

od

nezavisno

promenljivih

veliina

kada

je

druga

konstantna.
Opti

oblik

kompresibilnosti

glasi:
dP
dV
P
dP
W
A =
o
=
p
T
V
V
|
|
.
|

\
|
=
c
c
|
1
T
P
V
V
k
|
|
.
|

\
|
=
c
c 1
S
P
V
V
|
|
.
|

\
|
=
c
c
o
1
Izobarska

kompresibilnost
Izotermska

kompresibilnost
Izoentropska

kompresibilnost
VEZE TOPLOTNIH KAPACITETA

I

KOMPRESIBILNOSTI
k c
c
C
C
v
p
v
p
o
= = = k
k
TV
R C C
v p
2
|
= =
k T
P
v
|
=
|
|
.
|

\
|
c
c
TdS jednaine

i energijske

jednaine
opte

termodinamike

relacije
( ) dv
v
s
dT
T
s
ds v T ds
T v
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
= =
c
c
c
c
,
( ) dP
P
s
dT
T
s
ds P T ds
T P
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
= =
c
c
c
c
,
( ) dv
v
s
dP
P
s
ds v P ds
P v
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
= =
c
c
c
c
,
Tri

vane

jednaine

koje

entropiju

izraavaju

kao

funkciju

osnovnih

nezavisno

promenljivih

veliina

(p, v, T).
TdS jednaine
( ) dv
v
s
dT
T
s
ds v T ds
T v
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
= =
c
c
c
c
,
( )dv k T dT c Tds
v
| + =
/xT
PRVA

TdS

JEDNAINA
dv
v
s
T dT
T
s
T Tds
T v
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
=
c
c
c
c
dv
T
P
T dT c Tds
v
v
|
|
.
|

\
|
+ =
c
c
( ) dP
P
s
dT
T
s
ds P T ds
T P
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
= =
c
c
c
c
,
dP v T dT c Tds
p
| =
dP
P
s
T dT
T
s
T Tds
T P
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
=
c
c
c
c
dP
T
v
T dT c Tds
P
p
|
|
.
|

\
|
=
c
c
DRUGA

TdS

JEDNAINA
/xT
TREA TdS

JEDNAINA
( ) dv
v
s
dP
P
s
ds v P ds
P v
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
= =
c
c
c
c
,
/xT
dv
v
T
T
s
T dP
P
T
T
s
T Tds
P P v v
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
=
c
c
c
c
c
c
c
c
dv
v
c dP
k
c Tds
p v
| |
1
+ =
Energijske

jednaine
Dve

vane

jednaine

koje

unutranju

energiju

izraavaju

kao

funkciju

V i p (pri

t=const)
Pdv Tds du =
P
dv
ds
T
dv
du
=
P
v
s
T
v
u
T T

|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c
P
T
P
T
v
u
v T

|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c
za

t=const
dP
dv
P
dP
ds
T
dP
du
=
T
T T
P
v
P
P
s
T
P
u
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c
c
c
T P T
P
v
P
T
v
T
P
u
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
c
c
c
c
c
c
Pdv Tds du =
za

t=const
Mnemonika

predstavlja

sistem

pravila

koja

olakavaju

pamenje

odreenih

pojmova, relacija, brojeva

i sl.
Dijagram

i pravila

za

njegovu

primenu

u termodinamici.
Pomou dijagrama

se mogu

izraziti:
1.

prirodne

promenljive

za

neku

funkciju
2.

odnosi

izmeu termodinamikih

potencijala
3.

parcijalni

izvodi

termodinamikih

potencijala
4.

totalni

diferencijali

(fundamentalne

jednaine)
5.

Maxwellove

jednaine
MNEMONIKA SISTEMATIZACIJA
TERMODINAMIKIH

RELACIJA
Dijagram

ima

oblik

kvadrata. Na sredinama

stranica

nalaze

se termodinamiki

potencijali

(funkcije),

a u temenima

nezavisne

promenljive.
negativan
pritisak
PRIKAZ DIJAGRAMA
S , P H
P , T G
T , V F
V , S U
Primenjujui pravilo

prikazano

na

izdvojenom

delu

dijagrama

oitava

se:
TS U F =
Diferenciranjem

po

pritisku

i
temperaturi

dobija

se
negativan

izvod.
dV TdS dU t + =
PdV TdS dU =