VELEUILITE U RIJECI

Koritenje proistaa (katalizatora) kod cestovnih vozila pokretanih motorom s unutarnjim sagorijevanjem s dieselskim gorivom svrha, dosadanji razvoj, stanje i perspektiva
(seminarski rad)

Rijeka, studeni 2010.

VELEUILITE U RIJECI
Prometni odjel Specijalistiki struni studij cestovnog prometa

Koritenje proistaa (katalizatora) kod cestovnih vozila pokretanih motorom s unutarnjim sagorijevanjem s dieselskim gorivom svrha, dosadanji razvoj, stanje i perspektiva
(seminarski rad)

MENTOR Mr. sc. Ivo Brozovic, prof. v. .

STUDENTI Sebastian Vali Monika Bastijani Marko Antolovi

Rijeka, studeni 2010.

SAETAK
U radu su opisane osnove diesel motora te njegov rad, zatim openito o katalizatorima kod motora s unutranjim izgaranjem, te posebno kod motora s unutranjim izgaranjem pokretanog diesel gorivom kako bi se uoile neke osnovne razlike. Opisana su mogua oteenja, vrste i nain koritenja katalizatora i elementi za proiavanje ispunih plinova tj. filter estica diesela. Znatan napredak u smanjenju emisija tetnih tvari postignut je kontinuiranim poboljavanjem tehnika proiavanja ispunih plinova i uporabom sve kvalitetnijih goriva.

SADRAJ:

1. UVOD...................................................................................................................................1 1.1. Predmet istraivanja.......................................................................................................1 1.2. Svrha istraivanja...........................................................................................................1 1.3. Cilj istraivanja..............................................................................................................2 1.4. Struktura rada.................................................................................................................2 1.5. Metode rada...................................................................................................................2 2. KATALIZATORI...............................................................................................................3 2.1. Vrste katalizatora...........................................................................................................4 2.1.1. Metalni katalizatori.............................................................................................4 2.1.2. Keramiki katalizatori.........................................................................................4 2.2. Mogua oteenja katalizatora.......................................................................................5 2.2.1. Fizika oteenja.................................................................................................5 2.2.2. Oneienje olovom............................................................................................5 2.2.3. Ulazak ulja i antifriza u prostor izgaranja...........................................................5 2.2.4. Istroene svjeice ili kablovi svjeica.................................................................6 2.2.5. Greka u radu Lambda sonde..............................................................................6 2.2.6. Viak neizgorenog goriva u ispunim plinovima................................................6 2.2.7. Starenje katalizatora............................................................................................7 2.3. Nain za dijagnosticiranje ispravnosti katalizatora.......................................................7 3. MOTORI S UNUTRANJIM IZGARANJEM POKRETANI DIESEL GORIVOM..........................................................................................................................8 3.1. Sustav ubrizgavanja goriva............................................................................................9 4. KORITENJE KATALIZATORA KOD MOTORA S UNUTRANJIM IZGARANJEM SA DIESEL GORIVOM......................................................................10 4.1. Elementi za proiavanje ispunih plinova Dieselovih motora..................................11 4.2. Oksidacijeski katalizatori.............................................................................................15 4.3. Akumulacijski katalizatori...........................................................................................16 4.4. Filter estica diesela (DPF)..........................................................................................17 5. ZAKLJUAK....................................................................................................................18 LITERATURA........................................................................................................................19

1. UVOD 1.1. Predmet istraivanja

Prije nego to pristupimo analizi i razmatranju teme seminarskog rada neophodno je sadrajno determinirati pojmove kao to su: ''katalizator'', ''ispuni sistem'', ''motori s unutranjim izgaranjem pokretani diesel gorivom''.

Katalizatori jesu neizbjean dio ispunog sustava svakog novog vozila u posljednjih desetak godina. Razlog lei u propisanim ekolokim normama o sastavu ispunih plinova koje vozila moraju zadovoljavati. Eko test je postao stalni dio procedure pri tehnikom pregledu vozila, te je time ispravnost rada katalizatora postala neophodna.

Ispuni sistem na vozilu, osim stiavanja buke ima funkciju pravilnog i maksimalnog odvoda ispunih plinova iz motora.

Motori s unutranjim izgaranjem pokretani diesel gorivom jesu motori kod kojih se gorivo pali odmah nakon njegova ubrizgavanja u vrui zrak u cilindru, zbog toga to je temperatura zraka u trenutku ubrizgavanja vea od temperature samo zapaljenja goriva.

Dakle, predmet istraivanja je opisati rad katalizatora motora s unutranjim izgaranjem pokretanih diesel gorivom.

1.2. Svrha istraivanja

Da bismo to jednostavnije obradili zadanu temu, postavili smo si neka od sljedeih pitanje, na koje emo kroz cijeli seminar nastojati stei to preciznije odgovore:

1. Tematika seminarskog rada (UVOD) 2. to su katalizatori (openito) 3. Motori s unutranjim izgaranjem pokretani diesel gorivom 4. Koritenje katalizatora kod motora s unutranjim izgaranjem sa diesel gorivom

1.3. Cilj istraivanja

Iz predmeta istraivanja logino se nastavljaju i ciljevi istraivanja. Ciljevi moraju biti jasni, pravilno odabrani kako bismo zadovoljili navedenu tematiku. S toga, cilj istraivanja je opisati nain rada ''navedenog'' katalizatora.

1.4. Struktura rada

Rad se sastoji od 5 me usobno povezanih dijelova. U prvom dijelu ''UVOD'' - opisan je nain razrade zadane teme. Drugi dio ''KATALIZATORI'' opisali smo openito o katalizatorima, vrstama... Trei dio ''MOTORI S UNUTRANJIM IZGARANJEM POKRETANI DIESEL

GORIVOM'' opisali smo nain rada, uporabu... etvrti dio ''KORITENJE KATALIZATORA KOD MOTORA S UNUTRANJIM IZGARANJEM SA DIESEL GORIVOM'' ujedno je i bit naelig seminarskog rada, u kojem smo opisali svrhu, princip rada... Posljednji dio ''ZAKLJUAK'' sistematizirali smo spoznaje koje su razultat naeg cjelokupnog rad.

1.5. Metode istraivanja

Koritene su razne strune i znanstvene metode: metoda analize, metoda diskripcije, metoda komparacije (uspore ivali pojedine katalizatore).

2. KATALIZATORI
Katalizatori su neizbjean dio ispunog sustava svakog novog vozila u posljednjih desetak godina. Razlog lei u propisanim ekolokim normama o sastavu ispunih plinova koje vozila moraju zadovoljavati. Eko test je postao stalni dio procedure pri tehnikom pregledu vozila, te je time ispravnost rada katalizatora postala neophodna.

Slika 1. Prikaz rada katalizatora i njegove strukture

Motorna vozila uzrokuju oneienje zraka ostacima tetnih plinova u sastavu ispunih plinova. tetni plinovi najee nastaju kao posljedica nepotpunog izgaranja u prostoru cilindra. Osim vode (H20) i ugljinog dioksida (CO2) u ispunim plinovima nalaze se i sljedei plinovi: CO otrovni plin bez boje i mirisa HC neizgoreni ugljikovodici to pridonose stvaranju smoga NOx duikovi oksidi aktivni pri nastajanju kiselih kia Katalizatori uklanjaju prisutnost nabrojenih spojeva u ispunim plinovima pretvarajui ih u relativno bezopasne plinove poput vode i ugljinog dioksida. Stoga ih nazivamo i tro stupnjevanim katalizatorima.

Upotreba katalizatora je najefektivnija metoda uklanjanja tetnih plinova, a njihova efektivnost iznosi oko 90%.

2.1.Vrste katalizatora
Katalizatore razlikujemo po materijalu od kojih je izra ena aktivna jezgra katalizatora odnosno monolit. Postoje dvije vrste aktivne jezgre, te po njima katalizatore dijelimo na: Metalne - jezgra od metala presvuenog aktivnim slojem Keramike - jezgra od keramike presvuene aktivnim slojem

2.1.1. Metalni katalizatori

Metalni katalizatori su kvalitetniji, otporniji na toplinska optereenja, stvaraju manji otpor prolasku ispunih plinova, ali su i skuplji. Aktivna povrina je prekrivena tankim slojem platine, rodija ili paladija koji djeluju kao katalizatori pri kemijskim reakcijama. Monolit je zavaren za nosivu konstrukciju te na taj nain i otporniji na fizika oteenja. 2.1.2. Keramiki katalizatori

Keramiki katalizatori su jeftiniji i nalaze se na veini manjih vozila kao serijski ugra eni katalizatori. Monolit je krhak i osjetljiv na udarce te je stoga omotan zatitnim omotaem i umetnut u metalno kuite katalizatora. Aktivna povrina je prekrivena aktivnim elementima (AlMg silikat).

2.2. Mogua oteenja katalizatora

Izuzetno je vano da se prigodom zamjene katalizatora utvrdi i razlog otkazivanja katalizatora kako bi se izbjegao ubrzani kvar zamjenskog katalizatora. 2.2.1. Fizika oteenja

.Jaki udarci u kuite katalizatora mogu uzrokovati oteenja keramikog monolita. Keramiki se monolit moe izlomiti i noen ispunim plinovima zaepiti u stranjim dijelovima ispunog sustava uzrokujui na taj nain otean rad motora. Fizika oteenja su najei uzrok problema sa katalizatorima danas. Metalni monoliti su gotovo u potpunosti otporni na taj oblik oteenja. 2.2.2. Oneienje olovom

Kako bi se izbjeglo oneienje katalizatora olovom neophodno je koristiti bezolovna goriva. Olovo stvara tanki film na aktivnoj povrini katalizatora koji onemoguuje odvijanje procesa redukcije i oksidacije. Jedan ili dva puna spremnika goriva s olovom su ve dostatni za osjetnu degradaciju radne uinkovitosti katalizatora. Pomou specijalnih detektora olova moe se utvrditi oneienost katalizatora olovom. U sluajevima oneienja i od nekoliko miligrama potrebno je zamijeniti katalizator. 2.2.3. Ulazak ulja i antifriza u prostor izgaranja

Ulje i antifriz koji grekom u u u sastav ispunih plinova mogu zaprijeiti prolaz ispunim plinovima u katalizatoru stvarajui guste obloge a e unutar samog punjenja katalizatora.

Neizgoreni ugljik u obliku a e nataloen u katalizatoru stvara slijedee probleme: a) Naslage a e onemoguuju odvijanje primarne funkcije katalizatora smanjenja koliine tetnih tvari (HC, CO, NOx) u ispunim plinovima b) Naslage a e zaguuju sitne rupice u punjenju katalizatora i na taj nain blokiraju prolaz ispunim plinovima, stvarajui poveani povratni pritisak u ispunom sustavu.

Posljedica toga su poveana toplinska optereenja motora time i krai vijek trajanja, te povratak ispunih plinova natrag u cilindar to znatno smanjuje korisnost procesa koji se odvija u cilindru i samim time manju snagu motora uz poveanu potronju goriva. Uzroci tomu mogu biti istroene karike na klipovima, istroene gumice na ventilima ili neispravna brtva na glavi motora. 2.2.4. Istroene svjeice ili kablovi svjeica

Svjeice koje ne stvaraju iskru ili pak to ine u krivi trenutak, razlog su ulazu neizgorenog goriva u sastav ispunih plinova. Neizgoreno gorivo u ispunim plinovima izgara u katalizatoru zbog visokih temperatura odvijanja redukcijskih i oksidacijskih procesa u njemu, te jo vie povisuje vrne temperature procesa, koje pogoduju rastapanju i raspadanju punjenja samog katalizatora. Ispravnost svijeica i kablova svjeica trebalo bi redovito provjeravati i mijenjati u sluaju eventualnih neispravnosti. Zamjena katalizatora je privremeno rjeenje jer potrebno je zamijeniti neispravne svijeice odnosno kablove kako bi se izbjegao ponovni kvar katalizatora. 2.2.5. Greka u radu Lambda sonde

Greka u radu lambda sonde vodi do stvaranja gorive smjese u kojoj udjeli goriva i benzina odstupaju od idealnog stehiometrijskog omjera pri kojem je funkcija katalizatora maksimalno iskoritena. Ako je smjesa prebogata gorivom ponavlja problem ulaska neizgorenog goriva u sastav ispunih plinova, a ako je presiromana gorivom vozilo gubi na snazi. U tom sluaju katalizator ne obavlja zadovoljavajue svoju funkciju te ne prolazi na eko-testu (previsok sastav NOx-a u ispunim plinovima). Neispravan lambda faktor se moe utvrditi na rezultatima eko-testa, dok se neispravnost lambda sonde provjerava specijalnim aparatima za tu namjenu. 2.2.6. Viak neizgorenog goriva u ispunim plinovima

Gorivo koje izgara i na taj nain daje snagu motora, predvi eno je da u potpunosti izgara u cilindru.

Viak goriva koji ne stigne izgoriti u cilindru ulazi u sastav ispunih plinova, te izgara u trenutku kad ispuni plinovi do u do katalizatora, gdje je ujedno i najvia temperatura u cijelom ispunom sustavu. To neeljeno izgaranje dodatno zagrijava katalizator do ekstremno visokih temperatura koje dovode do otapanja keramikog punjenja katalizatora.

Mogui razlozi neispravnog omjera u zraka i benzina u gorivoj smjesi mogu biti slijedei: nepravodoban trenutak paljenja svijeice, korodirani visokonaponski kablovi svijeica, neispravni senzor kisika u ispunim plinovima (lambda sonda), neispravna brizgaljka goriva ili neispravni senzori rada motora. Dobivamo neispravan rad motora, gubitak snage i momenta, a a u ispunim plinovima 2.2.7. Starenje katalizatora

Tijekom godina eksploatacije katalizatori gube svoju uinkovitost. Razni aditivi goriva i ulja, estice metala i smea u ispunim plinovima te openiti zamor materijala u katalizatoru uzrokuju smanjenje radne uinkovitosti, a samim time i porast tetnih tvari u ispunim plinovima. Zamjena katalizatora najbolje je rjeenje problema, a kao prevencija preporuuje se redoviti servis vozila i koritenje aditiva koji su oznaeni kao CAT friendly.

2.3. Naini za dijagnosticiranje ispravnosti katalizatora

Tri su najea i najjednostavnija naina za dijagnosticiranje ispravnosti katalizatora. Prvi, vrlo neugodan miris iz ispuha, javlja nam kako se u katalizatoru odvija kemijski proces te je katalizator u najveem postotku ispravan. Drugi, zvuk ispod vozila, podsjea na zvrckanje kamenia u kanti, kazuje nam da se amotni uloak raspao u vie komada koji vibriraju unutar limenog plata a mogu uzrokovati zaepljenje ispune cijevi. Trei nain jest, konstatacija neispravnosti mjernim instrumentima na tehnikom pregledu vozila ili radionici. Na dizel vozilima, moe doi do zaepljenja katalizatora a posljedica je tromost vozila. Naime, originalni katalizatori isporuuju se sa pripadajuim cijevima, koje su nerijetko vrlo sloene a trajnost im je daleko vea nego katalizatora, iji je vijek trajanja izme u 50 i 80 tisua kilometara a u rijetkim sluajevima i due.

3. MOTORI S UNUTRANJIM IZGARANJEM POKRETANI DIESEL GORIVOM

Dieselovi motori najvie koriste dieselsko gorivo, a mogu koristiti i neka alternativna goriva (npr. repiin metilester dobiven iz repiinog ulja, tzv ''biodiesel''). Snaga dieselovog motora regulira se promjenom koliine ubrizganog goriva u cilindar. Dieselski motor je motor s unutarnjim izgaranjem, koji koristi dizel kao pogonsko gorivo i koji radi Dieselovim ciklusom. Izumio ga je 1892. godine njemaki injenjer Rudolf Diesel.

Dijagram 1: Prikaz teoretskog Diesel procesa Ovaj proces moemo opisati na slijedei nain: 1-1' :klip se giba ka GMT, tjerajui zaostale ispune plinove van cilindra 1'-1 :klip se giba od GMT ka DMT, stvarajui podtlak u cilindru, koji omoguava usisavanje zraka u cilindar 1-2 :adijabatska kompresija zraka u cilindru koja traje sve do GMT 2 :ubrizgavanje goriva u cilindar 2-3 :izgaranje goriva u cilindru po izobari, klip se giba ka DMT 3-4 :adijabatska ekspanzija plinova u cilindru 4-1 :ispuh pri izohori

Dieselski motor je karakteristian po tome to nema svjeice, u cilindru se komprimira ist zrak, koji postie toliku temperaturu da se nakon ubrizgavanja goriva u cilindar motora gorivo samo zapaljuje. Tlakovi i temperature u cilindru su vei nego kod benzinskih motora, kao i stupanj iskoritenja. Po veini svojih sastavnih dijelova dizelski motor je istovjetan benzinskom motoru. Oba motora imaju klip, kouljicu, glavu, i sustav prijenosa gibanja iz pravocrtnog u kruni. Obje vrste motora mogu biti izvedene kao dvotaktni i kao etverotaktni motor. Jedina prava razlika je kod sustava goriva i njegovog paljenja, koji se potpuno razlikuju kod ova dva tipa motora.

3.1. Sustav ubrizgavanja goriva

Rudolf Diesel je u svoju prvu izvedbu motora napravio s ubrizgavanjem goriva uz pomo stlaenog zraka, koji je rasprivao gorivo i ubacivao ga u cilindar uz pomo sapnice. Nedostatak ovog sustava je bio veliina kompresora zraka i velika energija potrebna za njegov pogon. Zbog ovih nedostataka uvedena je dobava goriva mehanikim putem, odnosno preko sisaljke visokog tlaka, koja je dizala tlak tekuine i kroz rasprska je ubacivala u cilindar u vidu fine magle goriva. Danas velika veina dizelskih motora upotrebljava sustav s ubrizgavanjem goriva sisaljkom, koja se izvodi na vie naina. Starije izvedbe su imale mehaniku sisaljku pokretanu kvrgom bregaste osovine ili posebnim pogonom izvedenim s koljeniaste osovine, dok nove izvedbe imaju veinom modernije sustave zajednikog voda (common -rail) ili hidrauline sustave za ubrizgavanje, gdje su u bloku sisaljka i rasprska.

4. KORITENJE KATALIZATORA KOD MOTORA S UNUTRANJIM IZGARANJEM SA DIESEL GORIVOM

Njihova konstrukcija je utoliko drugaija to su oni predvi eni prvenstveno za reakcije redukcije u svrhu smanjenja koliine NOx duikovih oksida, koja je znatna kod diesel motora. Emisije HC i CO kod diesel motora su zanemarive.

U openitoj jezinoj upotrebi se sa "Kat" oznaava kompletan sustav katalitikog proiavanja ispunih plinova u motornim vozilima. On sadri djelotvoran kemijski katalitiki materijal (najee plemenite metale kao to su platina i rodij), keramiki ili metalni nosei materijal, kuite i, ovisno o konstrukciji, razliite regulacijske naprave za upravljanje procesom. Ovisno o konstrukciji katalizator oksidira ugljini monoksid u ugljini dioksid, ugljikovodike u ugljini dioksid i vodu i/ili smanjuje razinu duinih oksida u plin duika i kisika. Djelotvorni katalizatori smanjuju tetne tvari u ispunom plinu za do 90 posto. U automobilima se koriste trostazni katalizatori (benzinski motori) i oksidacijski katalizatori (dizelski motori) - ovisno o motoru sa do dva glavna katalizatora i etiri pretkatalizatora.

Dieselove motore karakterizira vea emisija duinih oksida NOx i naroito velika emisija estica, fino raspore eni udjeli krutih i tekuih sastojaka u dimnim plinovima. S druge strane, kod Diesel motora su znatno manje emisije ugljikovodika (HC) i ugljinog monoksida (CO). Isto tako, kod Diesel motora ne postoji problem olova. Zbog velikog suvika kisika ne moe se koristiti multifunkcionalni katalizator. Kod vozila kao mjera ostaje vraanje ispunih plinova u svrhu smanjenja NOx. Kod stacionarnih motora se provodi selektivna redukcija NOx pomou amonijaka. Emisije estica smanjuju se primjenom DPF - Diesel Particulate Filter, na metalnoj ili keramikoj bazi. Filter se isti izgaranjem, gdje se uglavnom radi o a i. Temperatura ispunih plinova je relativno niska pa se koriste sistemi zapaljenja "sloja a i". Katalitiki sloj na unutranjosti filtera (oksidi neplemenitih metala) snizuje temperaturu zapaljenja za 80 -100 C (380 - 480 C).

10

U katalizatoru se spomenuti otrovni plinovi koje proizvodi motor pretvaraju u manje tetne kao ugljini dioksid i vodenu paru. Ispravnost katalizatora mjeri se posebnim ure ajem gdje svaki proizvo a automobila propisuje dozvoljenu granicu tetnih plinova, me utim neispravnim radom motora katalizator se moe pregrijati i oneienjem zaepiti pa dolazi do gubitka snage motora tekoe pri paljenju, visoke potronje goriva, poviene temperature motora te gaenje motora.

Kod zaepljenog katalizatora poveava se pritisak koji ne smije prijei 0,5 bara. Katalizator vri svoju funkciju tek kod zagrijanog motora, jer su kemijski procesi omogueni kod temperatura 600 900 C. Ono to je jo vano za napomenuti je kada se sae u katalizatoru ponu rastapati i raspadati ti komadi raspadnute sae mogu zaepiti ispune cijevi pa ak i ispune lonce!

4.1. Elementi za proiavanje ispunih plinova Dieselovih motora

Najvei doprinos zaga enju atmosfere donosi promet, odnosno motorna vozila.

Postoje dvije vrste emisija tetnih tvari iz motornih vozila: -Motorni ispuni plinovi produkti izgaranja; -Evaporativna emisija lako hlapivih komponenti iz goriva (spremnik goriva, sustav za pripremu goriva)

Problem evaporativne emisije lakohlapivih ugljikovodika se donekle rjeava opremanjem spremnika goriva s filterom s aktivnim ugljenom dovoljne veliine te odgovarajuom konstrukcijom motora.

Izgaranjem goriva (Otto, Diesel gorivo, plin,) nastaju dimni, odnosno ispuni plinovi. Ispuni plinovi se sastoje od:

- Ugljini monoksid CO - Ugljini dioksid CO2 - Vodena para H2O - Duini oksidi - NOx (prevladava NO)

11

- Neizgoreni ugljikovodici HC (vie stotina razliitih spojeva) - Emisije u obliku estica a a, spojevi oksidiranog ugljika, metalni oksidi, aditivi iz goriva i motornog ulja, i produkti razgradnje ispunog sustava - Puno nia emisija CO i HC kod Diesel motora - Podjednaka minimalna emisija NOx, te znatno vea maksimalna emisija NOx za Otto motore - Znatno vea estina emisija kod Diesel motora

Isto tako Diesel motori emitiraju manje CO2 u odnosu na Otto motore. Emitirane estice se sastoje od jezgre ugljika na koju su vezane vie frakcije ugljikovodika, voda, sulfati i metalni oksidi. Kako je dokazano kancerogeno djelovanje ovih estica, ova emisija predstavlja znaajni nedostatak Diesel motora.

Budui da Dieselovi motori rade sa siromanom smjesom (l > 1), izgaranje je gotovo potpuno pa su emisije CO i HC vrlo niske. Glavni problem predstavljaju krute cestice (cada) i duikovi oksidi (NOX).

Na slici 2 prikazan je primjer izvedbe ispunog sustava Dieselovih motora koji udovoljava zahtjevima Euro 5. Za redukciju NOX u ispunim plinovima Dieselovih motora, koristi se oksidacijski katalizator DOC (engl. Diesel Oxydation Catalyst). Koristi kod Ottovih motora ne moe ispuniti zadatak za redukcijom NOX. Za smanjenje koliine cestica primjenjuje se filtar za cestice DPF (engl. Diesel Particulate Filter), a za smanjivanje sadraja NOX uredaj za povrat dijela ispunih plinova u usis EGR (engl. Exhaust Gas Recirculation) ili znatno djelotvorniji uredaj za selektivnu katalitiku redukciju SCR (engl. Selective Catalytic Reduction).

12

Slika 2. Prikaz sustava za proiavanje ispunih plinova Dieselovog motora Euro 5

Legenda: 1-spremnik otopine uree (AdBlue) 2-osjetnik temperature 3-osjetnik napunjenosti spremnika 4-dobavni modul 5-upravljaki ure aj 6-modul za doziranje 7-spremnik zraka 8-osjetnik temperature 9-osjetnik ispunih plinova 10-dovod zraka 11-proieni ispuni plinovi 12-cijev rasprivaa

13

Slika 3. Prikazuje shemu sustava za proiavanje ispunih plinova Dieselovog motora koji ce morati udovoljavati zahtjevima Euro 6 za emisijom tetnih tvari. Oksidacijski katalizator (DOC) slui za smanjenje koliine NOX u ispuhu, filtar estica a e (DPF) slui za pohranjivanje cestica i naknadno izgaranje, SCR+ASC katalizator (engl. Selective Catalytic Reduction + Ammonia Slip Catalyst) slui za smanjenje NOx.

Slika 3. Prikaz Euro 6 ispunog sustava Dieselovog motora Euro 6

Procjena je Europske komisije da poveanje cijene vozila zbog prelaska s Euro 4 na Euro 5 iznosi 377 za vozilo s Dieselovim motorom, a 51 s Ottovim motorom. Propisana minimalna trajnost ure aja za proiavanje ispunih plinova iznosi od 100000 km ili 5 godina za vozila kategorija M1 za propis Euro 5, a stupanjem na snagu propisa Euro 6 u 2014. godini ove ce granice biti poveane na 160000 km ili 5 godina.

U SAD-u i Japanu razvijeni su brojni postupci za obradu dimnih plinova motora primjenom katalizatora. U SAD-u je prvo poela masovna ugradnja: od 1980. godine svi novi automobili morali su imati ugra en katalitiki konvertor. U EZ su se kat. konverteri poeli ugra ivati znatno kasnije.

14

4.2. Oksidacijski katalizator

Slika 4. Prikaz oksidacijskog katalizatora

Oksidacijski katalizatori (koriste se kod Otto motora), kod Diesel motora slue za snienje udarnih koliina ugljikovodika HC kod sistema povratka dimnih plinova ili redukcija HC i CO koji nastupaju u poetku regeneracije DPF. Ovi katalizatori stavljaju se: a. poslije DPF b. u kompletnoj izvedbi nanose se na zidove kanala izlaznih ispunih plinova Na ulazu dimnih plinova zidovi kanala konvertora imaju katalizator za zapaljenje, a na izlazu sloj oksidacijskog katalizatora. Oksidacijski katalizator pretvara ugljikovodike (CH) i ugljini monoksid (CO) iz dizelskih ispunih plinova u vodu i ugljini dioksid (CO2). Uz to oksidira duini monoksid (NO) u duini dioksid (NO2). Oksidacijski katalizator se sastoji od keramikog ili metalnog nosaa s aksijalno prohodnim kanalima iji su rubovi iroki oko jednog milimetra. Stranice su prevuene platinom ili radijem kao katalitiki aktivnom tvari. Kod vozila s dizelskim filtrom za estice se oksidacijski katalizator nalazi ispred filtra. NO2 koji isputa katalizator u filtru za estice oksidira preostalu r u koja se uglavnom sastoji od ugljika u nekodljivi sastojak zraka duik (N2) i u ugljini dioksid.

15

4.3. Akumulacijski katalizator

Slika 5. Prikaz Akumulacijskog katalizatora

Akumulacijski NOx katalizator ima vanu ulogu u nastojanju da se napravi to ii dizelski motor, motor koji e moi udovoljiti sve stroim ogranienjima za ispune plinove. Postavljen je ispod oksidacijskog katalizatora i filtra za estice te ima posebni premaz koji upija plin NOx u toku ispunih plinova.

Akumulacijski NOx katalizator ima dva razliita naina rada: u normalnom nainu rada (lambda > 1), NO najprije oksidira u NO2, a zatim nitrinom formacijom (NO3) pohranjenom u katalizatoru u lunati metal oksid (npr. barij oksid). Kao i kod filtra za estice, pravi izazov kod akumulacijskog NOx katalizatora je regeneracija, odnosno povremeno pranjenje spremnika. Za regeneraciju spremnika moraju se ostvariti uvjeti za obilne ispune plinove (lambda < 1). U ovim radnim uvjetima ispuni plin sadri toliko redukcijskog agensa (ugljini monoksid, vodik i razne smjese vodika i ugljika) da se duina veza naglo prekida i pretvara se u netoksian duik (N2) izravno na katalizator presvuen plemenitim metalom. Ovisno o radnoj toki motora punjenje traje izme u 30 i 60 sekundi. Regeneracija traje jednu ili dvije sekunde. Kako bi se utvrdilo je li potrebna regeneracija nuni su brojni temperaturni i tlani senzori.

Akumulacijski katalizator moe smanjiti emisije NOx-a i do 85 posto.

16

4.4. Filtera estica diesela (DPF)

Kod filtera estica diesela se radi o sustavu za izdvajanje dizelske a i iz ispunih plinova dieselskih motora. Ovisno o modelu, koriste se dva modela: Filteri estica diesela bez aditiva se koriste kod vozila, kod kojih je filter estica smjeten u blizini motora. Sustavi sa aditivom se koriste kod vozila kod kojih nije mogue smjetanje filtera estica u blizini motora. Katalitiki premazan filter radi bez aditiva i za to koristi premaz filtera koji sadri plemeniti metal, te djeluje na dva naina. Kod pasivne regeneracije se odvija spora i oprezna pretvorba a i nataloene u katalizatoru u CO2. Taj postupak se odvija u temperaturnom podruju od 350 - 500 C i tee kontinuirano, prije svega u vonji preteno na autocesti, bez posebnih mjera.

Slika 6. Prikaz filtera estica diesela

Samo kod dugog rada sa malim optereenjem, npr. u gradskoj vonji, aktivno povienje temperature ispunih plinova na okruglo 600C skrbi svakih 1.000 do 1.200 kilometara za dodatnu regeneraciju filtera. estice nataloene u filteru sagorijevaju na toj temperaturi. Kod sustava sa aditivom dodatak skrbi za smanjenje temperature paljenja a i na cca. 500 C. Ovisno o nainu vonje je potrebna regeneracija svakih 500 do 700 km. Aditiv se prilikom svakog punjenja goriva automatski usipa u spremnik goriva. Pritom je jedna litra aditiva dovoljna za cca 2.800 litara goriva.

Slika 7. Prikaz filter estica diesela

17

5. ZAKLJUAK
Potreba ouvanja okolia i zdravlja ljudi dovodi do sve stroih zahtjeva u pogledu doputenih granica emisija tetnih tvari iz motora. Uz kontinuirano poboljavanje procesa izgaranja u cilindru motora, poboljanja postojeih ili razvoj novih sustava za proiavanje ispunih plinova te optimiranje upravljanja radom motora i vozila u cjelini, kvaliteta goriva je unatrag nekoliko godina postala jednim od bitnih imbenika potrebnih za zadovoljavanje strogih zahtjeva. Gorivo je time postalo bitnim parametrom u konstrukciji motora, a naroito sustava za proiavanje ispunih plinova. Razvoj buduih propisa o graninim vrijednostima emisija tetnih tvari s jedne strane je pod pritiskom politike i zelenih, koji nastoje da te granice budu to nie, s druge strane su proizvo ai motora i vozila te proizvo ai goriva koji se nastoje tome oduprijeti. Uz to proizvo ai motora i vozila i proizvo ai goriva imaju razliite poglede na kvalitetu goriva koja je potrebna kako bi se zadovoljili emisijski propisi, i jedni i drugi s ciljem smanjenja trokova proizvodnje. Razvoj novih sustava za proiavanje ispunih plinova je jedan od bitnijih imbenika kod zatite okolia u svrhu smanjivanja emitiranja tetnih ispunih plinova. U svrhu smanjenja NOx postoji mogunost vraanja dijela dimnih plinova u prostor izgaranja, ime se moe smanjiti emisija za oko 30%. Emisije estica smanjuju se primjenom DPF - Diesel Particulate Filter - na metalnoj ili keramikoj bazi. Filter se isti izgaranjem - uglavno se radi o a i. Oksidacioni katalizatori (koriste se kod Otto motora), kod Diesel motora slue za snienje udarnih koliina ("picevi") ugljikovodika HC kod sistema povratka dimnih plinova ili redukcija HC i CO koji nastupaju u poetku regeneracije DPF. Sve su to mjere smanjivanja tetnih ispunih plinova koje dananji automobili pokretani diesel gorivom trebaju imat kako bi emitiranje takvih plinova bilo maleno ili gotovo neznatno. Smanjenje oneienja okolia motornim vozilima mogue je na razliite naine: Unaprije enja motora i vozila; razvoj i primjena vozila na alternativni pogon (gorive elije, elektrini pogon,..) pogotovo primjenjivo za gradske uvjete; poboljanja kvalitete goriva; kontrola evaporativnih gubitaka u proizvodnji, distribuciji i koritenju goriva; eliminacija ili barem redukcija starijih, visoko oneiujuih vozila; fiskalne mjere za obesharbrivanje nepotrebne uporabe motornih vozila; poboljanje sustava javnog prijevoza i naravno razvoj novih sustava za proiavanje ispunih plinova.

18

POPIS LITERATURE
Popis knjiga/lanaka Zavad, J., Prijevozna sredstva, Sveuilite u Zagrebu, Fakultet prometnih znanosti, Zagreb, 2000.godina agi, G., Tomic, R., Ilincic, P., Razvoj propisa o doputenim emisijama tetnih tvari iz motora s unutarnjim izgaranjem, Zagreb, 2009. godina Ostali izvori (Internet) www.autoispuh.hr/tehnika.php www.fsb.hr http://t3chn0l0gy.15.forumer.com/a/motorna-vozila-utjecaj-na-okolis_post16.html

19

POPIS SLIKA
Slika 1. Prikaz rada katalizatora i njegove strukture

Broj stranice
3 13 14 15 16 17 17

Slika 2. Prikaz sustava za proiavanje ispunih plinova Dieselovog motora Euro 5 Slika 3. Prikaz Euro 6 ispunog sustava Dieselovog motora Euro 6 Slika 4. Prikaz oksidacijskog katalizatora Slika 5. Prikaz Akumulacijskog katalizatora Slika 6. Prikaz filtera estica diesela Slika 7. Prikaz filter estica diesela

POPIS DIJAGRAMA
Dijagram 1: Prikaz teoretskog Diesel procesa

Broj stranice
8

20