Inženjerska Seizmologija - Skripta

PREDGOVOR Ova skripta su namijenjena studentima studijskog programa Graevinarstvo na Graevinskom fakultetu u Podgorici.
S obzirom na relativno mali fond asova nastave za ovaj predmet (2+0 asa nedjeljno u jednom semestru) u ovim skriptama su vrlo kratko izloeni samo osnovni elementi teorijske Seizmologije i neto detaljnije osnove praktine i Inenjerske seizmologije. Sadraj skripti je koncipiran tako da omogui studentima upoznavanje sa osnovnim pojmovima i principima iz oblasti opte seizmologije, ali i da obezbijedi potrebno saznanje o principima savremenih metoda Inenjerske seizmologije iji su produkti neophodni za kvalitetno aseizmiko projektovanje i planiranje u trusnim podrujima.
Branislav Glavatovi
Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA
1 UVOD
Seizmologija, kao relativno mlada nauna oblast geofizike, prouava procese koji uslovljavaju nastanak zemljotresa, kretanje tako stvorenih seizmikih talasa kroz Zemljinu koru i njenu dublju unutranjost, kao i destruktivne efekte dejstva seizmikih talasa na objektima i tlu. Naziv seizmologija potie od grkih rei seismos () potres i logija () nauka, dakle: nauka o zemljotresima. Prvi kvalitetniji instrumenti za registrovanje seizmikih talasa, nazvani seizmografi, konstruisani su tek oko 1879. godine. Meutim, prva nauna izuavanja zemljotresa kao prirodnog fenomena i njihovih efekata na tlu i objektima, objavljena su oko stotinu godina ranije. Zemljotresi su se dogaali tokom itave istorije formiranja i razvoja Zemljine kore. S obzirom na katastrofalne posljedice razornih zemljotresa (ljudske rtve i gubitak materijalnih dobara), fenomen nastanka zemljotresa uvek je predstavljao predmet prouavanja brojnih istraivaa. Tokom posljednje tri decenije dolo je do vrlo intenzivnog razvoja veoma kvalitetnih instrumenata za registrovanje zemljotresa, kao i metoda za analizu i obradu tih podataka. Time su stvoreni neophodni preduslovi za kvalitetnije prouavanje fenomena zemljotresa. Poslednje dvije decenije ulau se veliki istraivaki napori u seizmolokim institucijama veeg broja drava, u cilju utvrivanja pouzdanih metoda za kratkoronu prognozu zemljotresa. Do sada su postignuti ohrabrujui rezultati koji trasiraju dalji put istraivanja ka jednom od konanih i sutinskih ciljeva Seizmologije kao nauke. Prva instrumentalna registrovanja zemljotresa na podruju ovog dijela Balkana, izvrena su jo 1882. godine, kada je u Zagrebakoj meteorolokoj opservatoriji instaliran jedan mehaniki seizmograf. Neto kasnije, 1904. godine, poela su instrumentalna seizmoloka osmatranja u Sarajevu, a odmah zatim (1906. godine) u Beogradu, kao i u drugim gradovima (Skoplju, Ljubljani, Cerknici, Banja Luci, Titogradu i dr.). Od najznaajnijih seizmologa na podruju bive Jugoslavije, posebno mjesto zauzima prof. Dr Andrija Mohorovii (1857. - 1936.) koji je, prouavajui hodohrone serije Zagrebakih zemljotresa iz perioda 1904. - 1909. godine, identifikovao i kvantitativno utvrdio prostorni poloaj donje granice Zemljine kore i definisao prve hodohrone seizmikih talasa bliskih zemljotresa, te na taj nain praktino otvorio novo poglavlje u Seizmologiji - prouavanje unutranjosti Zemlje na bazi seizmolokih podataka. Po ovom velikanu Seizmologije, donja granica Zemljine kore je internacionalno oznaena kao Mohoroviiev diskontinuitet ili kratko Moho. Takoe, kao naunika koji zauzima istaknuto mesto u seizmologiji bive Jugoslavije, pa i ire, treba istai prof. Jelenka Mihajlovia, koji je ostvario poseban doprinos u izuavanju sezminosti mnogobrojnih seizmogenih zona Balkana. Podaci o brojnim katastrofalnim zemljotresima u svijetu, seu u daleku prolost. Broj rtava koji su tokom istorije odnijeli razorni i katastrofalni zemljotresi, najvei je u poreenu sa svim drugim prirodnim stihijama. Samo u Kini, u tri katastrofalna zemljotresa u periodu izmeu 1920. i 1976. godine utvreni broj rtava premaio je cifru od 650.000, a procjene se kreu i preko jedan milion ljudi (provincija Xining 1927., Tangshan 1976. i Gansu , 1920.), dok se ukupan broj rtava tokom prethodnih 100 godina u Svijetu procjenjuje na vie od dva milona. U tabeli Tabeli V-1 na strani 52 prikazani su podaci o broju rtava za katastrofalne zemljotrese sa vie od 10.000 rtava, koji su se dogodili na naoj planeti od poetka XX vijeka.
Od destruktivnih zemljotresa na prostoru bive (SFR) Jugoslavije, pomenimo samo nekoliko, koje jo uvijek pamtimo: u Skoplju 1963. godine, sa 1.070 rtava, Banja Luci 1969., Crnogorskom primorju 1979. sa 136 rtava (101 rtva u Crnoj Gori i 35 u Albaniji) i na Kopaoniku 1980. godine. Znaajan doprinos unapreenju seizmoloke nauke na podruju balkanskog regiona ostvaren je kroz dva nauna projekta Ujedinjenih nacija, Programa za razvoj, koja su realizovana u poslednjih 30 godina. Prouavanje sizminosti balkanskog regiona, ostvaren u periodu 1974. 1976. i projekat Smanjenje seizmikog rizika na Balkanu, koji je realizovan u periodu 1980. 1986. godina. Karta seizmikog hazarda Mediterana
2 NASTANAK ZEMLJOTRESA
Zemljotres, kao prirodna stihija, esto se identifikuje sa samom pojavom potresanja tla, odnosno oscilovanjem tla i svega to je na tom tlu, koje je uslovljeno naglim emitovanjem seizmikih talasa iz njihovog arita, koje najee nastaje u nekom od tektonskih procesa loma stijenske mase. Meutim, sa naunog aspekta, zemljotres predstavlja znatno kompleksniju prirodnu pojavu, ija se potpunija definicija ne moe saeti u jednoj reenici. Naime, da bi se ovaj fenomen bolje i potpunije razumio, neophodno je prvo prouiti osnovne vrste i tipove zemljotresa i shvatiti procese njihove pripreme i geneze.
2.5 VRSTE I TIPOVI ZEMLJOTRESA

Prema nainu nastanka, razlikujemo dvije osnovne vrste zemljotresa: prirodne i vjetake. Od prirodnih zemljotresa izdvajamo tri tipa ili podvrste: TEKTONSKI zemljotresi predstavljaju najznaajniju i apsolutno dominantnu vrstu zemljotresa (posebno na prostoru Balkana), kako po broju, tako i po snazi. Ovi zemljotresi nastaju u procesu iznenadnog loma stijenske mase, pod dejstvom velikih pritisaka u stijenama, koji su obino dugotrajno akumulirani u iroj zoni arita zemljotresa. Pod aritem zemljotresa podrazumijevamo mjesto (taka) maksimalne koncentracije napona u stijenama, neposredno prije loma stijene, odnosno njenog rasijedanja - dakle mjesto na kojem zapoinje taj lom. arite zemljotresa se esto naziva i hipocentar ili fokus, a njegova vertikalna projekcija na Zemljinu povr je epicentar. URVINSKI zemljotresi nastaju zaruavanjem podzemnih kaverni i peina u stijenskim masama povrinskih djelova Zemljina kore, koji su izloeni erozionim procesima podzemnih voda. Karakteristini su za krake terene. VULKANSKI zemljotresi se stvaraju u vulkanskim zonama, kao posljedica mehanikog dejstva magme u njenom kretanju kroz vulkanske kanale, kao i pri samoj erupciji. Na prostoru centralnog Balkana, danas nema aktivnih vulkana, pa ni ove vrste zemljotresa. Meutim, u zoni Vezuva u Italiji, Etne na Siciliji i na mnogim drugim djelovima Zemlje, ovakvi zemljotresi su vrlo esta pojava. U procesu nastanka zemljotresa, vri se transformisanje mehanikog rada u seizmiku energiju ili energiju seizmikih talasa, koji se zatim rasprostiru u svim pravcima kroz zemljinu koru i unutranjost, izazivajui odgovarajue efekte, a esto i razaranja na vjetakim objektima i deformisanje prirodnih terenskih oblika. Pored eksplozija, najei vjetaki zemljotresi nastaju kao posljedica ovjekovog dejstva na prirodu. Tako se, na primjer, u zoni vetakih akumulacionih jezera javljaju tzv. indukovani zemljotresi, kao posljedica promjene naponskog stanja na dnu i bokovima akumulacije, usljed poveanja i uestale promjene hidrostatikog pritiska vodenog stuba na stijenske mase, ali i kao posljedica smanjenja mehanike otpornsoti stijene usljed poveanja pornog pritiska vode prisutne u porama. Ova vrsta zemljotresa je znatno uestalija u poetnoj fazi eksploatacije akumulacije. U grupu vjetakih zemljotresa spadaju i zemljotresi nastali tzv. gorskim udarim, preteno u starim rudnicima uglja, kao i drugim podzemnim kopovima usljed njihovog zaruavanja, kao i manji zemljotresi stvoreni u procesu klienja tla i odronjavanja stijena u usjecima puteva i sl.
2.6 SEIZMOGENA PODRUJA NA ZEMLJI I TEKTONIKA PLOA

Analaizom prostornog rasporeda seizmike aktivnosti, lako se zapaa da su epicentri zemljotresa locirani najveim dijelom u relativno uskim pojasevima na Zemlji, od kojih su posebno znaajni Tiho-okeanski pojas sa brojnim ograncima i Mediteranski, odnosno trans-azijski (slika 2.1). Tiho-okeanski pojas prostire se du itave zapadne obale june i severne Amerike, zatim preko Aljaske do Kamatke, a zatim na jug preko japanskih ostrva do Filipina i Novog Zelanda. Pojas Mediterana, odnosno krajnji zapadni dio trans-azijskog pojasa, obuhvata zemljotrese dogoene u irem podruju Mediterana (posebno je izraen pojas u njegovom sjevernom dijelu od panije, preko june Francuske, Italije, Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Srbije i Crne Gore, Albanije i Grke, do Turske i Crnog mora) zatim u regionu Bliskog istoka i dalje preko Indije i Pamira do Dalekog istoka.
Slika 2.1. Distribucija jaih zemljotresa dogoenih tokom jednogodinjeg perioda na Zemlji. Prvu ideju o pomjeranju kontineta iznio je Alfred Wegenner (Vegener) jo poetkom XX vijeka, asociran izrazitom podudarnou oblika kontinentalnih rubova zapadne Afrike i istonih djelova june Amerike. Nauno uobliavanje ove ideje i njene prve potvrde ostvarene su tek poetkom ezdesetih godina XX vijeka, kada je na osnovu brojnih rezultata intenzivnih paleomagnetskih(1) ispitivanja stijena na velikom broju uzoraka vulkanskih stijena iz razliitih geomagnetskih epoha, zatim terestrikim i aeromagnetskim ispitivanjima na tlu i u zonama okeana, kao i na bazi rezultata globalnih geolokih istraivanja i istranih buenja, obezbijeeno dovoljno naunih argumenata za pouzdano definisanje hipoteze nove globalne tektonike ploa. Ova teorija ili hipoteza o globalnoj tektonici ploa, pretpostavlja da je Zemljina kora kompozit veeg broja velikih tektonskih ploa, odnosno da je sastavljena od niza veih ili manjih djelova litosfere, koji
Paleomagnetskim ispitivanjima se (uzoraka magmatskih i sedimentnih stijena) laboratorijski utvruju karakte ristike zemljinog magnetskog polja u vrijeme hlaenja stijene (odnosno trenutka kada je temperatura u magmatskim stijenama hlaenjem sniena ispod tzv. Kirijeve (Cuirie) take (oko 7500 C) i kada je fero-magnetini materijal u stijeni memorisao stanje magnetskog polja Zemlje na mjestu hlaenja stijene. Poznavajui istorijat promjena magnetskog polja Zemlje, mogue je identifikovati vrijeme nastanka stijene iji je uzorak paleomagnetski ispitan.
(1)
plutaju na magmi i kreu se odreenim brzinama (reda veliine nekoliko centimetara godinje) u odreenim pravcima. Ove ploe se nazivaju globalnim tektonskim ploama (slika 2.2).
Slika 2.2. Konture i nazivi najveih globalnih tektonskih ploa. U isto vrijeme, za objanjenje pokretakog mehanizma tektonskih ploa, odnosno za tumaenje porijekla globalnih geodinamikih sila koje ostvaruju kretanje ploa po viskoznom sloju magme, razvijena je hipoteza termodinamike konvekcije(2) koja se odvija u debelom omotau zemljinog jezgra. Naime, po ovoj hipotezi, kretanje ploa je uslovljeno termodinamikim procesima u zemljinom omotau, odnosno sfernom sloju magme koji zalijee ispod donje granice litosfere i zahvata zonu do dubine od 2.900 km. Po hipotezi, termodinamiki kovekcioni tokovi u omotau nastaju u takozvanim konvekcionim elijama u kojim se vri kretanje relativno toplije magme (kao lake) iz dubljih ka pliim djelovima omotaa, uz istovremeno poniranje relativno hladnije magme (kao tee) iz pliih - u dublje djelove omotaa (slika 2.3). U zoni kontakta magme u njenom horizontalnom kretanju - sa donjim djelovima litosfere, usljed trenja, nastaje pomicanje blokova, odnosno lagano horizontalno kretanje ploa Zemljine kore.
Ova hipoteza je jo u fazi intenzivnog matematikog ispitivanja i dokazivanja metodom numerikog modelovanja. Zbog obilja nerijeenih problema sa kojima se suoava (npr. postojanje tzv. faznih barijera na 410 i 670 km dubine, koje limitiraju, ili ak spreavaju konvekcioni tok magme velikih razmjera, zatim nesaglasnost distribucije uoenih hladnijih i toplijih zona u magmi sa evidentnim tektonskim procesima identifikovanih metodom seizmike tomografije i sl.), ova hipoteza se jo uvek moe smatrati nedokazanom. Termin seizmika tomografija obuhvata numeriki metod simultane inverzije podataka o veem broju zemljotresa registrovanih na velikom broju seizmolokih stanica, u 1D, 2D ili 3D seizmiki model zemljine unutranjosti. Problem je numeriki vrlo kompleksan, poto pri postavci problema nisu poznati ni parametri hipocentara niti graa zemljine unutranjosti. Pri numerikoj inverziji, seizmiki model unutranjosti se diferencira u vei broj blokova za koji se odreuju brzine prostiranja seizmikih talasa. Isti postupak se koristi kod savremenih reflektivnih i refrakcionih seizmikih ispitivanja, uz primjenu kontrolisanih izvora seizmike energije i geofona kao prijemnika. U ovom sluaju parametri seizmikog modela sredine su jedine nepoznanice sistema, poto su parametri, u ovom sluaju vjetakih izvora talasa, poznati.
(2)
Slika 2.3. Shematski prikaz termodinamikih procesa u konvekcionim elijama u Zemljinom omotau i procesi sueljavanja i subdukcije tektonskih ploa. Postoji nekoliko drugih hipoteza o uzronicima globalnih geodinamikih procesa, kao to su hipoteza ekspanzije Zemlje, zatim njenog skupljanja (kontrakcije), pulsiranja i dr. Meutim, za sada jedina, viestrukim argumentima poduprta alternativna hipoteza je bazirana na ideji o geofizikom fenomenu vezanom za globalno gravitaciono horizontalno dejstvo velikih anomalnih masa visoke gustine, ije prisustvo je evidentno u tranzitnoj zoni na dubini od 670 km (Glavatovi, 1999).
Slika 2.4. Proces kretanja tektonskih ploa i rezultujui efekti: formiranje grebena u zoni razmicanja, tektonskog rova i subdukcionog procesa u zonama kolizije. U sluajevima meusobnog primicanja (konvergencije) dvije susjedne tektonske ploe, nastaje njihovo sueljavanje (kolizija), kao to je to prikazano na slikama 2.4 i 2.5. U u stijenama kontaktne zone nastaju visoki boni pritisci, pri emu se akumuliraju naponi u stijenskim masama zemljine kore. Kada naponi dostignu gornju granicu mehanike vrstoe stijene, dolazi do njenog pucanja du najslabijih zona i pri tome nastaju tektonske forme, poznate kao rasjed, ili drugi geoloki oblici. Kao to smo ve pomenuli, u ovom tektonskom procesu vri se naglo oslobaanje akumulirane mehanike energije u obliku seizmikih talasa, odnosno nastaje zemljotres. Takoe, kao produkt ovakvih tektonskih procesa, u iroj zoni sueljavanja ploa, nastaje regionalno ubiranje stijenskih masa, odnosno formiranje vjenanih planina (stvaraju se orogeni procesi), za ta je tipian primer cijela zona spoljanjih i unutranjih Dinarida. Naime, Dinaridi, Helenidi, Apenini, Karpati, kao i drugi orogeni pojasevi u sjevernom obodu Mediterana (ali i irom planete), su nastali kao posljedica prenoenja bonih pritisaka iz zone Mediterana (preko apulijske platforme) na sjeverni obod Mediterana, usljed laganog kretanja Afrike ploe ka sjeveru i sjeverozapadu (slika 2.5) i istovremeno, translacionim kretanjem evro-azijske ploe u suprotnom smjeru ka jugoistoku, priblino istim brzinama od oko 7 milimetara na godinjem nivou (ovaj proces i dalje traje).
Slika 2.5. Shematski prikaz apeninske subdukcione ploe i mikroploe Jadrana. U nekim sluajevima, naroito u zonama sueljavanja tankih okeanskih kora i relativno debelih kontinentalnih ploa, dolazi do podvlaenja djelova okeanske kore pod kontinentalni dio zemljine kore, to se naziva subdukcijom. U ovim sluajevima dio kore koji subdukuje pod kontinet, tone do odreene dubine do donje granice tranzitne zone oko 670 km, postiui maksimalne dubine od oko 700 km. Na tim dubinama subdukovana ploa biva mehaniki i termiki degradirana i/ili istopljena u magmi. Jedan tipian primjer subdukcije u oblasti filipinskih ostrva Java-Borneo, prikazan je na slici 2.5a.
Slika 2.5a. Subdukciona ploa Java-Borneo na Filipinima sa poloajem izolinija dubine ponirue ploe, poloajem vulkana i hipocentara zemljotresa. Poto su ovi procesi praeni mehanikim razaranjem stijena u dijelu kore koji vri subdukciju, to se u ovakvim sluajevima stvaraju (i registruju) zemljotresi. Analizom prostornog poloaja hipocentara tih zemljotresa jasno se moe pratiti opisani proces. Zona koncentracije hipocentara u okviru subdukcione ploe naziva se zonom Wadati-Beonioff (Vadati-Beniof) ili kratko - zona Beniofa.
Zone subdukcije su najizraenije u regionu zapadnog dijela june Amerike, Novog Zelanda, japanskih ostrva, ali i na mnogim drugim mestima, kao to je i Egejsko more, zatim Tirensko more, u regionu Vranea u Rumuniji (zoni Karpato-Balkanskog luka) i dr. U sluaju kada se vri meusobno razmicanje tektonskih ploa, to se obino deava u okeanima, tada du pukotine, formirane izmeu dva bloka, dolazi do izbijanja magme. Magma se u kontaktu sa vodom naglo hladi i formira tzv. bazaltnu koru, popunjavajui nastalu prazninu u kori do sljedeeg pucanja, odnosno razmicanja blokova. I ovi procesi su praeni stvaranjem zemljotresa ijim se registrovanjem opisani procesi mogu posredno prouavati. Snaga ovih zemljotresa znatno je manja od zemljotresa u zonama kolizije tektonskih ploa. Teorija globalne tektonike ploa stalno se potvruje novim dokazima u svojoj osnovnoj postavci. Tako, na primjer, pored rezultata paleomagnetskih ispitivanja okeanskog dna, u prilog ispravnosti ove teorije je i izrazita slinost u sastavu i starosti stijena na susjednim rubovima kontinenata. Savremena satelitska osmatranja omoguuju kontinualna i precizna kvantitativna mjerenja kretanja kontinenata, tako da se danas putem posebnih telekomunikacionih (GPS3) satelita sa milimetarskom tanou i u apsolutnom iznosu, kontinualno prati pomjeranje velikog broja segmenata tektonskih ploa.
Slika 2.6. Dijagram brzine kretanja za tri tektonske ploe u Tihom Okeanu, na osnovu rezultata paleomagnetskih ispitivanja, sa naznakom tipa geomagnetske epohe u vrhu slike (N indicira tzv. normalnu epohu, u kojoj je magnetsko polje Zemlje po polaritetu istovjetno sa dananjim). Brzina pomjeranja pojedinih tektonskih ploa je vrlo razliita i iznosi do 12 cm na godinu. Kao to smo ve naveli, afrika ploa lagano klizi u pravcu sjever-sjeverozapad brzinom od oko 7 mm/god., dok se na primjer, filipinska i japanska ploa kreu brzinom od oko 9 cm/god. ka zapadu, i tako dalje. Na slici 2.6. prikazan je dijagram brzine kretanja tri tektonske ploe u zoni Tihog Okeana tokom prethodnih 4 miliona godina.
GPS globalni pozicioni sistem satelita (postoje tri nezavisna sistema: Ameriki, Ruski i Kineski) ijim korienjem je mogue utvrditi apsolutne vrijednosti svih prostornih koordinata take na Zemlji, sa tanou od oko 1 milimetar.
(3)
Na osnovu paleomagnetskih i drugih vrsta geofizikih ispitivanja, kao i seizmolokih prouavanja, utvreno je da su neki djelovi Zemljine kore transportovani i vie hiljada kilometara. Takav je sluaj i sa cijelom Afrikom, Indijom i Australijom.
2.7 MEHANIZAM NASTANKA TEKTONSKIH ZEMLJOTRESA

Poto su proces i mehanizam nastanka vulkanskih i urvinskih zemljotresa dovoljno razumljiv iz izlaganja u okviru poglavlja o vrsti i tipovima zemljotresa, ovdje emo detaljnije obraditi samo mehanizam nastanka tektonskih zemljotresa. U prethodnom poglavlju naglasili smo da su neposredni uzronici procesa koji dovode do nastanka tektonskih zemljotresa kretanje tektonskih ploa zemljine kore. Ovdje emo, bez ulaenja u teorijska razmatranja kompleksnih matematikih formulacija elastinih i plastinih deformacija u fazi pripreme i stvaranja diskontinuiteta u stijenskim masama, samo ukratko opisati procese koji nastaju u zoni arita tokom pripreme zemljotresa, njegovog nastanka i postzemljotresnoj fazi. Boni pritisci u zemljinoj kori, stvoreni usljed kretanja tektonskih ploa, kao to smo opisali, koncentriu se u vidu napona u stijenama - du linija sueljavanja ploa i u neposrednoj okolini. Poto tektonske ploe u kretanju predstavljaju ogoromne mase stijena, sa zapreminom reda veliine miliona kubnih kilometara, to je i njihova kinetika energija ogromna, bez obzira na relativno malu brzinu tog kretanja, za koju smo vidjeli da je reda veliine santimetra na godinu. Pri sueljavanju dvije tektonske ploe, vri se transformisanje njihove kinetike energije u mehaniku energiju, koja se preko pritisaka koncentrie u stijenama zone sueljavanja. Akumuliranje pritisaka (i njihovih posljedica napona) u stijenama obavljae se do momenta kada ovi naponi dostignu granicu mehanike vrstoe stjene. Tada, du povri maksimalne koncentracije napona, nastaje mehaniki lom stijene, formiranje rasjeda i dislociranje stijenskih masa du rasjedne ravni (slika 2.7). Na taj nain se postie naponsko rastereenje stijena i privremeno se uspostavlja novo stabilno stanje, a stijena je zatim sposobna da akumulira nove napone.
Slika 2.7. Procesi nastanka rasjeda u stijenama i tipovi tektonskih rasjedanja. U zavisnosti od karakteristika kretanja tektonskih ploa u zoni sueljavanja, tj. u zavisnosti od odnosa pravaca vektora kretanja ploa, kao i od debljine sueljenih ploa mogu se javiti razliite vrste rasjeda: sa izraenim vertikalnim kretanjem krila rasjeda (tzv. dip-slip u
10
anglosaksonskoj literaturi) ili sa horizontalnim kretanjem (ili tzv. strike-slip). U zavisnosti od pravca kretanja krila rasjeda razlikujemo: normalne i reversne rasjede, to je ve poznato iz Opte geologije (slika 2.7). Na slici 2.7a prikazan je jedan tipian primjer normalnog rasijedanja nastalog u snanom zemljotresu koji se dogodio 1964. godine u Nevadi (SAD) 1964. godine sa magnitudom 6,8, pri emu je kretanje krila rasjeda (vertikalna denivelacija) bilo vee od 2 metra.
Slika 2.7a. Primjer tipinog normalnog tektonskog rasjeda koji je nastao u zemljotresu u Nevadi (SAD) 1954. godine, sa magnitudom 6,8. Sam proces rasijedanja obino traje nekoliko sekundi, poto je brzina rasijedanja najee u granicama 2-4 km/s, to je sporije od brzine primarnih (longitudinalnih(4)) seizmikih talasa u zemljinoj kori (Tabela IV-1). Ovo znai da e prvi nailasci longitudinalnih seizmikih talasa na seizmoloku stanicu (bez obzira na njen poloaj) biti posljedica zapoinjanja procesa rasijedanja. Drugim rijeima, prva longitudinalna faza seizmikih talasa na seizmogramima, sadri podatke o karakteristikama naponskog stanja u trenutku prvog loma stijena u aritu zemljotresa, pa se taj podatak sa veeg broja seizmolokih stanica, koristi za utvrivanje parametara mehanizma arita u kojem je generisam zemljotres. Opisani proces akumuliranja napona u zoni budueg arita zemljotresa, ili kako se jo naziva proces pripreme glavnog zemljotresa, esto je praen stvaranjem manjih zemljotresa koji nastaju usljed estog prisustva lokalnih nehomogenosti u strukturi stijene u zoni arita, pri emu nastaju manji lomovi i dislokacije. Dakle, u zoni pripreme zemljotresa gotovo redovno se dogaa i niz tzv. prethodnih zemljotresa (ili for-shock /for-ok/ u anglosaksonskoj literaturi) sa znatno manjim intenzitetom u poreenju sa glavnivm zemljotresom. Takoe, odmah nakon pojave glavnog zemljotresa, u fazi konsolidovanja stijenskih masa i uspostavljanja novog stabilnog stanja u zoni arita, poinje da se odvija itav proces dogaanja manjih naknadnih zemljotresa (ili engl. after-shock /after-ok/). Empirijski je utvreno da je stepen prethodne i naknadne aktivnosti, ako se izrazi preko zbira ukupnog broja i intenziteta tako dogoenih zemljotresa, priblino proporcionalan jaini glavnog zemljotresa. Tako, na primjer, katastrofalni zemljotresi velikog intenziteta, obino su praeni prethodnom i naknadnom aktivnou koje traju i vie od jedne godine. Empirijska zavisnost jaine (Maft) najsnanijeg naknadnog zemljotresa (izraene magnitudom) i glavnog (Mmax) u
Radi podsjeanja, longitudinalni seizmiki talasi predstavljaju elastinu deformaciju sredine (tla) koja se ostvaruje oscilovanjem estica sredine prenosnika talasa - u pravcu kretanja seizmikog talasa (naizmjeninim sabijanjem i rastezanjem sredine). Ovi talasi se nazivaju i primarnim (i kratko oznaavaju sa P) (zbog najvee brzine kretanja) ili uzdunim talasima. Longitudinalni talasi se prostiru kroz vrste, tene i gasovite sredine. Transverzalni sreizmiki talasi nastaju oscilovanjem mikroestica tla u pravcu upravnom na pravac kretanja talasa. Oni su manje brzine od longitudinalnih (za oko 73 %) i ne prostiru se kroz tenosti i gasove. Nazivaju se i sekundarni talasi (kratko se oznaavaju sa S).
(4)
11
cijeloj seriji zemljotresa u aktiviranom aritu, naziva se Bth-ovim (Botovim) zakonom, koji se moe izraziti sljedeom linearnom relacijom:
Maft = 1.1 + 0.71Mmax

Napomenimo, najzad da je u seimolokoj praksi esto osmotrena i pojava tzv. migracije epicentara zemljotresa u regionu, posebno u sekvenci koja slijedi nakon dogaanja vrlo snanih zemljotresa. U tim sluajevima, distribucija epicentara tokom vremena realizacije serije naknadnih zemljotresa, zahvata iroki prostor (i po nekoliko hiljada kvadratnih kilometara). Tipian primjer takve seobe epicentara registrovan je i kod Crnogorskog zemljotresa od 15. aprila 1979. godine sa magnitudom 7,0. Tom prilikom, u toku neto vie od jedne godine, koliko je trajala after-ok sekvenca, bio je seizmiki veoma aktivan itav prostor od Herceg Novog do Ulcinja i priblino od lokacije glavnog zemljotresa (na oko 15 km od obale u podmorju Jadrana) pa do Skadarskog jezera i Cetinja. U tom regionu u okviru te sekvence, registrovano je vie hiljada naknadnih zemljotresa, od kojih je iznad magnitude 4 bilo oko 100.
12
2.8 PREKURSORI ZEMLJOTRESA I MOGUNOSTI PROGNOZIRANJA

Veina jakih zemljotresa je praena prethodnim manifestovanjem specifinih prirodnih fizikih fenomena, tzv. prekursora zemljotresa. Ovi fenomeni se esto izraavaju neposredno prije pojave glavnog (najjaeg zemljotresa) u seriji obino nekoliko sati, ali i znatno ranije nekoliko dana, pa i mjeseci. Prekursori zemljotresa su obino najizrazitiji u epicentralnoj oblasti glavnog zemljotresa, ali nekad i na znatno veim rastojanjima od arita zemljotresa u fazi njegove pripreme. Sam proces pripreme zemljotresa traje dosta dugo, a zavisi od jaine zemljotresa koji e biti generisan. Tako na primjer, zemljotres sa magnitudom 7 bie praen pojavom raznih fenomena, odnosno predznaka zemljotresa u periodu od par godina prije njegovog dogaanja. Istovremeno, pratei fenomeni su, kao sto smo ve naglasili, veoma brojni, ali se, na alost, ne manifestuju po nekom standardnom obrascu. Naime, izvjesni fenomeni u nekim sluajevima su vrlo naglaeni, dok su u drugim njihove pojave minorne ili sasvim izostaju. Ovakvo ponaanje prekursora jakih zemljotresa obavezuje istraivae da istovremeno osmatraju to vei broj takvih fenomena i da iz njihove manifestacije tokom vremena, pokuavaju da izvedu kratkoronu prognozu sljedeeg jakog zemljotresa u regionu. Razlozi manifestacije raznih geofizikih i geolokih fenomena u fazi pripreme zemljotresa vezani su za proces akumuliranja naponskog polja, najee kao posljedice bonih tektonskih pritisaka u zemljinoj kori. Od brojnih prekursora zemljotresa, pomenimo samo one najznaajnije i najee osmotrene u praksi: Promjena brzine seizmikih talasa u zemljinoj kori, zbog izmjene gustine stijenskih masa - usljed promjene unutranje strukture stijena, Smanjenje elektrine otpornosti tla - zbog pojave mikropukotina u stijenama, promjene poroznosti tla, sadraja vode i sl., Fluktuacija gravitacionog i geomagnetskog polja u regionu - zbog promjene gustine stijena i drugih fizikih svojstava u fazi pripreme zemljotresa, Pojava "rojeva" manjih i veih zemljotresa u periodu od nekoliko dana prije glavnog zemljotresa, Emisija elektromagnetskih zraenja u irokom dijapazonu frekvencija u iroj zoni arita budueg velikog zemljotresa, Pojava impulsivnih tokova podzemnih (tzv. telurskih) elektrinih struja u tlu, Pojava spontanog naelektrisanja i pranjenja elektriciteta iz tla u obliku svjetlosnog isijavanja (vidljivog tokom noi), Poveana emanacija (oslobaanje) gasa radona iz tla i vode, Nagle promjene nivoa podzemne vode (oscilovanje vode u bunarima, promjena izdanosti izvora i sl.), Lagano izdizanje ili sputanje djelova tla u zoni budueg rasjeda (epicentralno podruje), male promjene nagiba terena, Termike anomalije zemljine kore na povrinama veih razmjera, registrovane uporednim satelitskim osmatranjem itd. Sve pomenute prekursore zemljotresa moemo svrstati u dvije osnovne grupe: seizmiki fenomeni i fenomeni promjene fizikih polja (geofizikli i geoloki).
13
Od seizmikih prekursora uoeno je nekoliko razliitih tipova, od kojih emo navesti samo dva najznaajnija. Kao indikator snanih zemljotresa, gotovo redovno, javlja se itav "roj" slabijih zemljotresa, ija uestanost raste sa pribliavanjem trenutka nastanka glavnog zemljotresa. esto je karakte ristino da neposredno prije glavnog zemljotresa dolazi do kratkotrajnog "zatija", odnosno odsustvovanja slabijih zemljotresa, nakon ega slijedi glavni zemljotres. Nakon toga, redovno se razvija novi "roj" slabijih zemljotresa, ija su uestanost, vreme trajanja te aktivnosti i veliine magnituda naknadnih zemljotresa, direktno proporcionalni magnitudi glavnog zemljotresa. Drugi oblik seizmikih prekursora javlja se u vidu promjene brzine zapreminskih seizmikih talasa. Naime, u fazi pripreme velikih zemljotresa, u zoni akumuliranja napona u Zemljinoj kori, primijeeno je fluktuiranje odnosa brzine longitudinalnih i transverzalnih talasa koji dostie izraen minimum neposredno prije pojave glavnog zemljotresa. Nakon toga, dolazi do naglog rasta ovog kolinika, kada dostie uobiajene vrijednosti za region. Ova pojava je rezultat promjene veliine Poissonovog (Poasonovog) koeficijenta elastinosti () usljed promjene naponskog stanja u stijenama u zoni budueg arita zemljotresa. Zbog tih promjena, mijenja se i odnos brzina longitudinalnih (Vp) i transverzalnih (Vs) talasa, poto su na osnovu teorije elastinosti ova tri parametra u sljedeoj meusobnoj vezi:
Vp
1 = 2 Vs 1 2
1/2
Za sluaj idealno elastinih vrstih stijenskih masa, = 0.25, pa gornji odnos ima vrijednost
VP V S
1,73 . Meutim, u prirodi ovaj kolinik redovno ima neto vee vrijednosti: 1,75 1,85.
Kao ilustraciju za ovaj tip fizikog fenomena manifestovanog u fazi pripreme jaih zemljotresa, navedimo primjer promjene odnosa brzine longitudinalnih i transverzalnih seizmikih talasa (Vp/Vs) u regionu Garma u Rusiji, koji je osmatran tokom tri perioda vremena. Na slici 2.8 su prikazani momenti pojave snanih zemljotresa u regionu (iznad magnitude 4.2). Uoljivo je na slici da je nekoliko mjeseci prije pojave indiciranih jakih zemljotresa, nastupio period smanjenja posmatranog odnosa brzina seizmikih talasa, da bi se praktino odmah nakon dogaanja zemljotresa, naponsko stanje stijenskih masa vratilo na preanji normalni nivo. Od geofizikih prekursora, esto se prije pojave snanih zemljotresa registruju znaajna variranja geomagnetskog i gravitacionog polja u irem regionu arita zemljotresa, to se, kao to je reeno, takoe moe tumaiti kao posljedica promjene naponskog stanja i gustine stijena usljed velikih bonih pritisaka. Mjerenje karakteristika prirodnog elektrinog toka u tlu (telurska struja) izmeu nepola rizirajuih elektroda (postavljenih obino na meusobnom rastojanju od 100-200 m) uoene su impulsivne promjene prirodnog elektinog potencijala neposredno prije pojave veih zemljotresa. Utvreno je da ovaj fenomen nije samo lokalno manifestovan, ve se registruje (sa manjim intenzitetom) i na veim rastojanjima od arita zemljotresa u fazi njegove pripreme. Viegodinjim istraivanjem na nizu stanica posebne telemetrijske mree u Grkoj, prikupljen je veliki broj znaajnih podataka o svojstvima ovog fenomena. Na osnovu tih rezultata sada se vre pokuaji uspostavljanja odgovarajuih matematikih modela, koji bi omoguili prognoziranje vremena, lokacije i veliine buduih snanih zemljotresa. Intenzivna naprezanja stijena u zoni pripreme zemljotresa, esto rezultiraju i emitovanjem elektromagnetskih talasa vrlo razliitih talasnih duina. U veem broju istraivakih centara registrovano je vie sluajeva snanih emisija radio-talasa srednje-talasnog opsega, na nekoliko asova prije pojave glavnog zemljotresa.
14
Slika 2.8. Promjena odnosa brzine longitudinalnih i transverzalnih talasa (Vp/Vs) u fazi pripreme tri zemljotresa u regionu Garm (Rusija). Od glavnih prirodnih pojava vezanih za fenomen zemljotresa, moemo navesti este sluajeve laganog pranjenja statikog elektriciteta iz tla, akumuliranog u procesu priprema najee vrlo snanih zemljotresa. Tada se u prizemnim slojevima atmosfere javlja slaba svjetlost koja je vidljiva u toku noi. Ova pojava se tumai piezoelektrinim efektom u stijenama izloenim pritisku, a posebno se evidentira u meteorolokoj staninoj slubi kao tzv. vatra sv. Elma. Promjena naponskog stanja u stijenama u fazi pripreme zemljotresa, uslovljava i vrlo esto uoenu pojavu poveane emanacije radona (i nekih drugih inertnih gasova) iz tla i vode u tlu. Oscilovanje nivoa podzemne vode, zatim promjena hemizma vode, fluktuacija izdanosti izvora i druge pojave u reimu podzemnih voda, esto su registrovani prekursori zemljotresa, koji su zapaeni i prije vie stotina godina. Svi navedeni prekursori zemljotresa, kao i mnogi drugi, pruavaju se u sprezi sa rezultatima vrlo preciznih kontinualnih mjerenja efekata promjene napona u stijenama u zonama rasjeda, za koje se pretpostavlja da mogu biti generatori nekog budueg snanog zemljotresa. Na slici 2.9 prikazan je primjer osmatranja vertikalnih pokreta tla du zapadne obale Japana tokom 80 godina. Dijagrami na desnoj strani ove slike prikazuju izdizanje (pozitivno) i sputanje tla (negativno) izraeno u centimetrima na razliitim takama osmatranog dijela obale. U vrhu slike iznad prvog dijagrama strelicom je indiciran momenat pojave razornog zemljotresa u blizini grada Niigata. Poloaj epicentra ovog zemljotresa je prikazan simbolom kruga na slici regiona. Veina prikazanih dijagrami jasno izraava trend laganog izdizanja tla do pojave zemljotresa, a zatim efekat naglog relaksiranja stijenskih masa. Velika kompleksnost fenomena pripreme i realizacije zemljotresa, namee potrebu veoma sloenog i multidisciplinarnog naunog pristupa njegovom prouavanju, posebno u cilju njegove uspjene prognoze. Meutim, istovremeno, proces pripreme razornih i katastrofalnih zemljotresa uvijek je praen obiljem informacija koje se manifestuju u domenu praktino svih geofizikih polja, zatim pojavom raznih geolokih fenomena, i dr. Ove okolnosti takoe pruaju nadu i predstavljaju snaan motiv za pomno istraivanje mogunosti pouzdane prognoze buduih
15
snanih zemljotresa. Ovom problematikom danas se u Svijetu bave hiljade naunika i dosadanji uspjeh, koji je jo uvijek skroman i sporadian, meutim ipak, uliva nadu da e se uskoro definisati pouzdan metod za sigurno kratkorono predvianje pojave jakih zemljotresa.
Slika 2.9. Primjer prouavanja pripreme jakog zemljotresa u Japanu osmatranjem vertikalnog pomjeranja (denivelacije) tla prije pojave velikog zemljotresa u Niigati, 1964. godine. Kada se govori o "prognozi zemljotresa" obino se misli na tzv. kratkoronu prognozu, koja treba da izrazi vrijeme, mjesto i jainu (magnitudu) budueg zemljotresa. Vrijeme ove pojave kod kratkorone prognoze treba da bude definsano sa tanou reda veliine jednog dana. Kratkorona prognoza jo uvijek nije zaivjela u rutinskom obliku, ali se brojne seizmoloke istraivake institucije irom Svijeta intenzivno bave ovom problematikom - jo uvijek u eksperimentalnom obliku. Praktino jedini uspjeno kratkorono prognoziran katastrofalni zemljotres (po intenzitetu, ali ne i po efektima) do danas, je tzv. Haicheng (Hajeng) zemljotres u Kini (Adams, 1976), koji se dogodio 4. februara 1975. godine u Liaoning provinciji, sa magnitudom 7.3 i povrinskim intenzitetom IX-X stepeni MCS skale. Tom prilikom, zahvaljujui uspjenoj i pravovremenoj prognozi ovog zemljotresa od strane kineskih strunjaka, evakuacijom cijelog regiona, spaeno je preko 100.000 ljudskih ivota (po nekim izvetajima ak oko 400.000). Meutim, naalost, ve naredne godine (1976.) u susjednoj provinciji Tangshan, potpuno nenajavljeno dogodio se jo razorniji zemljotres (sa magnitudom 7.6) i odnio preko 250.000 ljudskih ivota (po nekim izvetajima oko 600.000), to govori koliko je prognoza ovog fenomena istovremeno sloen i odgovoran zadatak.
16
Pored kratkorone, razlikujemo i tzv. dugoronu i srednjeronu prognozu zemljotresa. Dugoronom prognozom se definie potencijalna oblast i povratni period (statistiki period ponovnog dogaanja) jaih, razornih i katastrofalnih zemljotresa u veem regionu. Ovaj oblik prognoze se najese izraava seizmolokim kartama koje prikazuju zone razliitog stepena intenziteta zemljotresa, koji e se u narednom periodu vremena (obino od 50, 100 i vie godina) dogoditi na tom prostoru, sa odreenom dozom vjerovatnoe realizacije te prognoze (obino 70 %). Takve karte su pripremljene i za teritorije Srbije i Crne Gore tokom 1986. godine (slika 5.3). Srednjerona prognoza je vezana za manje teritorije - kao to su zone tektonskih rasjeda u kojima se oekuje pojava velikih zemljotresa, a vrijeme prognoziranog zemljotresa se izraava sa tanou reda veliine godine (ili decenije). Kao to je ve reeno, sve vrste prognoze zemljotresa moraju biti rezultat kompleksnih multidisciplinarnih studija, pa je zato ova vrsta istraivanja vrlo skupa. Na irem podruju Balkana do sada nije finansiran praktino nijedan projekt usmjeren na prognozu zemljotresa, izuzimajui viegodinji projekat VAN u Grkoj, baziran na praenju pojava telurskih struja u seizmogenim zonama. U Turskoj upravo zapoinje realizacija kompleksnog naunog projekta nazvanog ELECTRA, sa ciljem multidisciplinarnog posmatranja i izuavanja niza fizikih fenomena - prekursora zemljotresa. Da bi kratkorona prognoza zemljotresa bila nauno utemeljena, neophodno je prethodno izvesti dugoronu prognozu u irokoj oblasti, zatim izdvojiti potencijalno seizmiki najopasniji region, utvrditi relevantne tektonske strukture kao kandidate za generisanje sljedeeg jakog zemljotresa i dalja, praktina, terenska istraivanja i osmatranja, usmjeriti na taj prostor.
17
3 SEIZMOMETRIJA
(INSTRUMENTALNE METODE REGISTROVANJA ZEMLJOTRESA)
Prvi pokuaji registrovanja zemljotresa pomou odgovarajue aparature, seu u daleku kinesku prolost, kada se pomou mehanikih naprava traio nain za odgonetanje iskonske tajne prirode - zvane zemljotres. Kao to smo ve pomenuli, konstrukcija prvih seizmolokih instrumenata vremenski je vezana za kraj XIX vijeka, kada je konstruisan prvi tip seizmografa kao ureaja za grafiko registrovanje seizmikih talasa stvorenih zemljotresom. Od tada do danas, u Svijetu je razvijen veliki broj raznih vrsta i tipova instrumenata za registrovanje razliitih parametara dejstva zemljotresa. Tako se u instrumentalnoj tehnici registrovanja zemljotresa jasno izdvajaju tri osnovna tipa seizmolokih ureaja: seizmografi, akcelerografi i seizmoskopi, ije emo osnovne namene i svojstva samo kratko opisati. Nakon uvoenja u seizmoloku praksu automatskih telemetrijskih seizmolokih mrea i sistema za registrovanje podataka o zemljotresima, a poslednjih nekoliko godina, kada se intenzivno uvodi digitalna tehnika registrovanja pomou irokopojasnih seizmografa, uz automatsku (online) obradu podataka, instrumentalna seizmologija je praktino iskoraila ispred zahtjeva teorijskih i aplikativnih potreba seizmologije u cjelini.
3.5 OSNOVNE VRSTE SEIZMOLOKIH INSTRUMENATA

a) SEIZMOGRAFI predstavljaju fundamentalne registracione instrumente u seizmolokoj praksi, pomou kojih se mehaniki efekat seizmikih talasa zemljotresa u tlu, pretvara u elekromagnetski indukovan napon (kod elekromagnetskih tipova seimografa). Stvoreni napon se nakon elektronskog pojaanja zatim registruje na odgovarajuem rekorderu u vidu ekvivalentnog grafikog zapisa seizmograma - ili ekvivalentnog magnetskog digitalnog zapisa, koji se koristi za automatsku obradu na raunaru. Zavisno od naina transformisanja mehanikih vibracija tla u seizmometru, registruje se veliina pomaka tla (pomjeranje) ispod seizmometra ili (to je danas najei sluaj) brzina oscilovanja tla.
a)
b)
Slika 3.1. a) Shema vertikalnog elektromagnetskog seizmometra: (1)-kuite; (2)-elina opruga; (3)trajni magnet; (4)-radni kalem; (5)-priguni (i kalibracioni) kalem; (6)-kabl za odvoenje indukovanog napona na pojaiva signala. b) Realni izgled seizmometra tipa S-13 TeledajnDiotek (Teledyne-Geotech) u vertikalnom (raskolpljenom) i horizontalnom poloaju.
18
Osnovni princip rada elektromagnetskog seizmografa (slika 3.1.) koji se danas najee koristi u seizmolokoj praksi, sadran je u stvaranju elektrinog napona u radnoj navojnici (kruni kalem) koja je fiksirana za kuite seizmometra u kojoj osciluje trajni magnet relativno velike mase (koji praktino predstavlja fiziko klatno), vezan za finu elinu oprugu, i na taj nain indukuje elektromagnetsku silu u navojnici. Veliina indukovanog napona direktno je proporcionalna brzini oscilovanja tla, odnosno brzini relativnog kretanja navojnice sa kuitem seizmometra u odnosu na inertnu masu magneta. Zbog potrebe brzog umirivanja ovakvog oscilatornog sistema, klatno seizmometra se pomou posebne prigune navojnice brzo smiruje ekajui novu seizmiku pobudu. Napon u navojnici direktno je proporcionalan i uslovljen karakteristikama seizmikih talasa, koji izazivaju oscilovanje seizmometra. Stvoreni napon, kao elektromehanika slika seizmikih talasa, zatim se vodi na elektronski pojaiva - kako bi se doveo na odgovarajui nivo osjetljivosti registratora. Seizmiki pojaivai obino uveavaju napon stvoren u seizmometru za nekoliko desetina, pa i stotina hiljada puta, zavisno od namjene ureaja i lokalnih uslova rada. S obzirom na uvijek prisutne prirodne i vjetake mikrovibracije u tlu, optimalno seizmiko uveanje seizmografa najee iznosi oko 100.000 puta. Treba naglasiti da su seizmometri polarisani instrumenti, sa odreenim frekventnim karakte ristikama. Ovo praktino znai da je konstruktivnim rjeenjem dozvoljeno oscilovanje mase klatna seizmometra samo du jedne ose, registrujui samo translatorna kretanja tla u tom pravcu, priguujui istovremeno sva ostala rotaciona (koja inae imaju daleko manje uea u ukupnom kretanju tla) i translatorna kretanja u svim ostalim pravcima. Prema pravcu polarizovanja, razlikujemo takozvane vertikalne i horizontalne seizmometre. Istovremeno, zavisno od konstruktivnih karakteristika seizmografa, ovaj ureaj neminovno vri odreene transformacije u spektralnom sastavu registrovanih seizmikih talasa u odnosu na seizmiku pobudu. Ovim filtarskim svojstvima seizmografa u obradi registrovanog signala posveuje se posebna panja, poto se ta svojstva mogu uspjeno iskoristiti za izdvajanje odreenih grupa seizmikih talasa. Registrovanje seizmograma - kao zbira talasnih formi jednog zemljotresa (koji su frekventno modifikovani u saglasnosti sa konstruktivnim karakteristikama sistema seizmometar - seizmiki pojaiva - registrator) obavlja se u seizmolkim stanicama - u analognoj formi (na kvalitetnom papiru - pomou mastila, zatim na filmu, foto-papiru ili magnetskoj traci) ili, danas mnogo ee, u digitalnom obliku (na magnetskoj traci ili disku, flash memoriji i slino). Parlelno sa registrovanjem seizmikih talasa, obavlja se i registrovanje informacije o vrlo tanom tekuem vremenu (sa grekom manjom od 1/1000 od sekunde), u cilju precizne identifikacije trenutka prijema pojedinih faza seizmikih talasa. U ovu svrhu, seizmografi su opremljeni i visoko kvalitetnim asovnicima, sa vrlo malim hodom, na kojima se vri sinhronizacija sa tzv. svjetskim vremenom, ili srednje-grinikim vremenom (GMT- Greenwich Mean Time). Sinhronizacija asovnika obavlja se pomou odgovarajuih radio-prijemnika vremenskog koda, koji kontinualno emituju brojne radio-stanice irom sveta (npr. DCF, WWV, WWVH, Moskva, itd. na 77.5 kHz, zatim na 2.5, 5, 10, 15, 20 i 25 MHz) ili, to je danas najei sluaj korienjem vremenske baze GPS sa brojnih telekomunikacionih satelita za automatsku sinhronizaciju asovnika seizmografa. U seizmolokoj praksi se koristi iskljuivo GMT vreme, radi iybjegavanja konfuzije podataka prilikom razmjene istih sa drugim seizmolokim centrima. Pored elektromagnetskih seizmografa, iji princip rada je kratko diskutovan, jo ponegdje se u seizmolokoj praksi koriste i stari, tzv. mehaniki seizmografi, kod kojih se kretanje tla prenosi preko mehanikog pojaivaa - u vidu mehanikog kretanja - do pera. Ranije su korieni i tzv. kapacitivni seizmometri (na principu promjene kapaciteta ploastog kondenzatora), kod kojeg se rastojanje ploa kondenzatora mijenja pod mehanikim dejstvom seizmikih talasa. U savremenoj seizmolokoj praksi sve vie se koriste (posebno za registrovanje mikroseizmike aktivnosti i lokalnih zemljotresa) tzv. piezoelektrini seizmometri u kojima se mehanikim
19
dejstvom seizmikih talasa na kristal kvarca stvara odgovarajui piezoelektrini odziv u vidu elektrinog napona, koji je proporcionalan brzini oscilovanja tla. b) AKCELEROGRAF je poseban inenjersko-seizmoloki instrument, koji je po svojim konstruktivnim principima vrlo slian seizmografima. Osnovna razlika je sadrana u vrsti podataka koji se registruju, ali i u frekventnim karakteristikama instrumenta. Akcelerografi registruju ubrzanje oscilovanja tla, koje su izazvali seizmiki talasi. Ovakav princip je izveden konstruktivno izborom velike sopstvene krune frekvencije sistema trokomponentnog klatna - obino izmeu 25 i 30Hz, tako da ovaj ureaj praktino direktno registruje ubrzanje tla, to emo objasniti u narednom tekstu. Podatak o ubrzanju se registruje na foto-filmu u kontinualnom obliku, ili na magnetskoj traci ili flash memoriji Izgled trokomponentnog akcelerografa (rasklopljenog) tipa u digitalnij formi. Treba naglasiti da Kinemetriks SMA-1 sa registracijom na foto-filmu. su ovakvi ureaji obino latentno operativni, odnosno da ih aktivira zemljotres odreene jaine, na koju je senzor prethodno podeen (obino oko IV stepena MCS /Merkalijeve/ skale). Kao to emo videti u poglavlju V, registrovani akcelerogrami (istorije ubrzanja tla) koriste se u oblasti inenjerske seizmologije - za izuavanje amplifikacionih svojstava tla, u zemljotresnom inenjerstvu - za kompjutersko simuliranje realnih zemljotresa na matematikim modelima i na dinamikim platformama i fizikim modelima graevinskih objekata, zatim u kvantitativnoj seizmologiji - za interpretaciju elemenata mehanizma kompleksnih tipova arita zemljotresa i dr. c) SEIZMOSKOP je posebno dizajniran seizmoloki instrument, namijenjen registrovanju dinamikog odgovora hipotetikih graevinskih objekata, u uslovima dejstva jakih bliskih zemljotresa. Seizmoskop u sutini ne registruje ni jednu fiziku karakteristiku oscilovanja tla (kao npr. seizmograf ili akcelerograf) ve na jednostavnom rekorderu belei informacije koje direktno reprezentuju dinamiki odziv nekog hipotetikog graevinskog objekta, koji bi bio lociran na mjestu seizmoskopa za vrijeme zemljotresa. Mehanike karakteristike seizmoskopa su tako odabrane da dobijene registracije reprezentuju oekivanu dinamiku reakciju tipinog viespratnog graevinskog objekta. Tako, seizmoskopi najee imaju sopstvenu periodu oscilovanja 0.75 s, sa faktorom priguenja oscilacija 10% od kritine vrijednosti. Zbog vrlo niske cijene ovih instrumenata, u trusnim oblastima se obino postavlja gusta mrea - u uslovima razliitih geolokih formacija i lokalnih geotehnokih uslova. d) DRUGE VRSTE INSTRUMENATA koje su u upotrebi u seizmolkoj praksi, veinom su namenjene za direktno mjerenje odreenih fenomena vezanih za pojavu zemljotresa. To su na primjer, tiltmetri (ili naklonometri) odnosno instrumenti za mjerenje enormno malih i sporih relativnih promjena poloaja dva bloka (krila) rasjeda u fazi pripreme zemljotresa, kao i kasnije. U upotrebi su i tzv. naponometri za registrovanje naponskog stanja u zoni potencijalnih arita zemljotresa. Slinu namjenu imaju i tzv. ekstenziometri (strain-metri /strejn-metri/) pomou kojih se registruje veliina horizontalnih deformacija (ekstenzija ili dilatacija) izmeu dvije take na Zemljinoj povri.
20
U seizmolokim istraivanjima esto se koriste i razliiti ureaji za merenje promjena geofizikih polja kao prekursora zemljotresa, npr.: magnetski variometri, visokoosjetljivi gravimetri, instrumenti za mjerenje intenziteta telurskih elektrinih polja i drugi.
3.6 ELEMENTI TEORIJE SEIZMOGRAFA

Osnovne matematike principe rada seizmometara i seizmografa najlake emo shvatiti na primjeru analize procesa oscilovanja horizontalnog fizikog klatna, odnosno klatna kod kojeg je odgovarajuim nainom konstruktivne izvedbe take oslonca i ose rotacije, omogueno oscilovanje klatna oko jedne horizontalne ose, kao to je to shematski prikazano na slici 3.2. Na ovoj slici, sa O je oznaena horizontalna osa rotacije klatna, zatim l oznaava tzv. duinu fizikog klatna (rastojanje ose rotacije klatna i njegovog teita G), L je tzv. indikatorska duina klatna (rastojanje ose rotacije i indikatora seizmometra pisaljke), m je ukupna masa klatna, x pomak klatna u trenutku t = 0, ugao rotacije klatna u trenutku vremena t i konano a ukupna amplituda otklona indikatora klatna.
Slika 3.2.- Horizontalno klatno kao seizmometar (shema). Razmatraemo 4 mogua sluaja oscilovanja ovakvog sistema: nepriguene oscilacije klatna, priguene oscilacije, prinudne nepriguene i prinudne priguene oscilacije, kako se u sutini ponaa seizmometar kao prigueno klatno, prilikom dejstva seizmike pobude odnosno prinude. 3.6.1 NEPRIGUENE (SLOBODNE) OSCILACIJE KLATNA
Ako se klatno kao na slici 3.2. izvede iz ravnotenog poloaja i pusti da vri slobodne oscilacije oko svoje horizontalne ose, tada se diferencijalna jednaina kretanja tog klatna moe dobiti jednostavnim zbrajanjem dviju sila koje ostvaruju to kretanje: to su 1) tzv. inercijalna sila jednaka proizvodu teine fizikog klatna (G = mg) i sinusa ugla koji zaklapa pravac dejstva te sile sa pravcem klatna u trenutku t (mgsin ) i 2) tzv. fiktivna sila jednaka proizvodu momenta & rotacije ovog sistema (M = ml) i ubrzanja klatna ( & = d 2 / dt 2 ). Tako emo imati:
21
mg sin( ) + ml
d 2 =0 dt 2
(3.1)
Poto su elongacije klatna seizmometra od ravnotenog poloaja vrlo male veliine, to e i ugao otklona klatna biti vrlo mali, pa e vaiti: sin () . Tako e jednaina (3.1) poprimiti oblik (nakon deobe sa ml):
& & + = 0 Imajui u vidu poznato rjeenje za period oscilovanja klatna T = 2 l/g , to je odavde: g l
g / l = (2 / T ) = 2 , pri emu je kruna frekvencija klatna, pa emo gornju jednainu pisati kao:
2
& & + 02 = 0
(3.2)
pri emu
0 predstavlja krunu frekvenciju cijelog sistema koji se klati.
Kao to je oznaeno na slici 3.2, ukupna amplituda (a) klatna moe se izraziti u vidu proizvoda && ukupne duine klatna L i malog ugla otklona klatna : a = L , ili a = L , pa emo jednainu (3.2) prevesti u oblik koji izraava kretanje klatna (udaljenje od ravnotenog poloaja):
2 a + 0 a = 0
Reenje ove Euller-ove (Ojlerove) diferencijalne jednaine je opte poznato:

a = A1 e iot + A2 e io t
(3.3)
pri emu su A1 i A2 proizvoljne konstante reenja (i oznaava kompleksnu jedinicu). U literaturi se ee srijee ovo rjeenje izraeno preko trigonometrijske funkcije: a = A 0 sin (0 t + ) (3.4)
trenutku t=0 ( = arctan B / C ) . Jednaina (4), kao to je to oigledno, izraava monotone nepriguene oscilacije sisnusnog tipa, sa krunom frekvencijom 0. 3.6.2 PRIGUENE OSCILACIJE KLATNA
pri emu je A0 najvee udaljenje (amplituda) klatna od ravnotenog poloaja, 1/ 2 A 0 = (B2 + C 2 ) , gde je B = i (A1 A 2 ) , a C = A1 + A 2 , a ugao oznaava fazni pomak u
Poto svaki oscilatorni sistem ne moe da osciluje bez gubitka energije, odnosno u naem sluaju bez uea sile trenja (uslovljene trenjem u osi rotacije, otporom vazduha i sl.) razmotrimo sluaj kada je priguenje proporcionalno brzini kretanja pribora seizmometra, to je najei sluaj u praksi. Neka je u tom sluaju p sila priguenja oscilacija mase klatna m, na jedinicu brzine kretanja klatna, tada jednainu (3.4) moemo dopuniti lanom koji izraava priguenje & proporciionalno brzini a pa emo imati za jednainu oscilovanja priguenog sistema:
&& + a
p 2 & a + 0 a = 0 m
Slika 3.3.- Reakcija superekritino priguenog klatna
Ako obiljleimo sa 2 = p/m ( se naziva konstanta priguenja sistema), tada gornji izraz postaje:

2 && + 2a + 0 a = 0 . & a
22
(3.5)
Smjenom: a = Ce t lako se dolazi do rjeenja ove homogene diferencijalne jednaine drugog reda:
2 2 a = B0 exp 2 0 t + C0 exp + 2 0 t
(3.6)
Na osnovu ovog rjeenja, moemo izvesti sljedee zakljuke: 1. Ako je > 0 tada je: lim t a = 0 , to znai da nema oscilacija, odnosno da je kretanje aperiodino, a priguenje superkritino, pa se klatno odmah vraa u ravnoteni poloaj (kao na slici 3.3); 2. Ako je = 0 javlja se tzv. kritino priguenje, a kretanje je takoe aperiodino.
2 U sluaju kada je < 0, tada e biti ( 2 2 ) = i (0 2 ) priguenog kretanja klatna, kratko moe pisati u obliku: 1/ 2 1/ 2
pa se rjeenje (3.6) za jednainu (3.7)
a = A 0e t sin (d t + ) pri emu su: A0 - maksimalna amplituda klatna, A0 = B/cos(), - fazni pomak klatna u trenutku t = 0, = arctan(C/B), B = i(B0 C0), C = B0 + C0,
2 d = (0 2 ) - kruna frekvencija priguenog sistema (poto je d < 0, to je perioda priguenih oscilacija uvijek vea od periode nepriguenih, tj. Td > T). 1/ 2
Slika 3.4. Prigueno oscilatorno kretanje klatna. Na osnovu rjeenja (3.7), lako je dokazati da je odnos ekvifaznih amplituda (u istoj fazi) konstantan, odakle se moe zakljuiti da sukcesivne oscilacije opadaju po geometrijskoj progresiji, naime ovaj odnos je: r = A1/A3 = eTd = const. Oblik ovih priguenih oscilacija prikazan je na slici 3.4. 3.6.3 PRINUDNE NEPRIGUENE OSCILACIJE Prilikom dejstva zemljotresa, kada se tlo na koje je postavljen seizmometar, kree osciluje, sa njim se mora pokretati i sam seizmometar. Dakle, u tom sluaju na oscilatorni pribor seizmometra djelovae perturbaciona seizmika sila, koja je proporcionalna ubrzanju. Njeno
23
dejstvo na pribor seizmometra zavisie od parametra tzv. statikog uveanja seizmometra (V), za koji je lako pokazati da predstavlja kolinik indikatorske i fizike duine klatna: V = L/l (naime sa slike 3.2, na osnovu slinosti trouglova OOG i OAB moe se uspostaviti odnos: a : L = x : l, pa je odavde: a=xL/l, ili a = Vx). Dakle, u diferencijalnoj jednaini oscilovanja klatna figurisae sada i lan: V&& , pri emu && izraava ubrzanje tla, odnosno pobudu pribora: x x
2 && + 0 + V&& = 0 a x
(3.8)
Poto kretanje tla u funkciji vremena moemo izraziti preko njegove maksimalne amplitude (x) i krune frekvencije tog kretanja (), pretpostavljajui harmonijski oblik kretanja X = Xsin (t), to izraz (3.8) moemo sada pisati kao:
2 && + 0 a = XV 2 sin(t ) a
Pomou smjene : a= K sin (t), gornji izraz svodi se na: K( o 2- 2)=XV2 Odakle je, konano, jednaina elongacije indikatora klatna:
V 2 x ) a= 2 o 2
(3.9)
Odnos elongacije indikatora (ili zapisa) i eodgovarajue longacije tla, izraava se kao W=a/x i naziva se dinamiko uveanje seizmometra, pa se na osnovu (3.9) moe izraziti u obliku: W= a V2 n2 = 2 =V x o 2 1 n2 (3.10)
pri emu parametar n (koji se naziva faktor usklaivanja) izraava kolinik krunih frekvenci tla i pribora seizmometra n=/o. U sluaju kada je n=1, odnosno =o javlja se rezonancija pribora i tla, odnosno seizmike pobude, pa ; ako je >> o , (n ) dinamiko uveanje je praktino jednako statikom uveanju (W= -V); za sluaj kada je << o , tada je
W V
2
, to znai da je dinamiko uveanje proporcionalno kvadratu krune frekvencije tla,
pa zapis seizmografa odgovara zapisu akcelerografa - dakle u tom sluaju seizmograf postaje akcelerograf i registruje ubrzanje tla. 3.6.4 PRINUDNE PRIGUENE OSCILACIJE KLATNA U ovom sluaju, diferencijalnu jednainu oscilovanja pribora seizmometra dobiemo ako u jednainu (3.8) uvedemo lan koji izraava priguenje (kao i sluaju jednaine 3.5):
&& + 2a + o 2 a = V&& & a x
(3.11)
Rjeenje ove nehomogene diferencijalne jednaine drugog reda najpogodnije je traiti u vidu 2 && & zbira: Acos(t)+Bsin(t), tako da je prvo parcijalno reenje, za dio: a + 2a + o a = 0 , (to odgovara jednaini 3.5) dato izrazom (3.7), koji reprezentuje neprigueni dio oscilacija pribora. Za drugo parcijalno rjeenje dobija se izraz:
a2 =
[(
VX 2
2 o
2 2
) + 4 ]
2 2
1/2
cos( t )
(3.12)
24
koji predstavlja prigueni dio oscilacija. Tako da e ukupno rjeenje jednaine (3.11) biti:
a = A o e t sin ( d t + ) +
[(
VX 2
2 o
2 2
) + 4 ]
2 2
1/2
cos( t )
(3.13)
Fazni pomak ( ) kretanja tla u odnosu na pribor moe se izraziti kao: tan ( ) = B / A , pa je na osnovu rjeenja (3.13):
tan ( ) = 2 2 o 2
Na osnovu (3.12), s obzirom da je x = X cos(t ) i imajui u vidu definiciju dinamikog uveanja (W), za dinamiko uveenje priguenog seizmografa lako emo dobiti izraz:
Wd = a2 V2 = 1/ 2 2 2 x o 2 + 4 2 2
[(
(3.14)
Na slici 3.3 prikazana je funkcionalna zavisnost odnosa dinamikog i statikog uveanja (Wd/V), na osnovu izraza (3.14), od faktora usklaivanja (n=/o), a po parametru relativnog priguenja (=/o). Najzad, napomenimo da se izraz za rezonantnu frekvenciju (r) seizmometra koji osciluje prigueno pod dejstvom prinudne seizmike sile, moe definisati iz uslova da je W / = 0 , tako da emo imati:
r = o 2 o 2 2 2
(3.15)
Za sluaj kada je =0 (sluaj nepriguenog seizmografa) - tada je rezonantna frekvencija jednaka frekvenciji pribora; u sluaju kada r , nema rezonancije: tada je o2=22, pa je relativno priguenje 2=(/o)2=1/2, odnosno 0.7 . Dakle, da pribor seizmografa ne bi doao u rezonanciju, relativno priguenje treba izabrati tako da bude 0.7 .
Slika 3.5. Funkcija odnosa dinamikog i statikog uveanja u zavisnosti od faktota usklaivanja(n); parametar funkcije je relativno priguenje ()
25
3.6.5 ELEKTROMAGNETSKI SEIZMOGRAFI Ako je a elongacija mase trajnog magneta elektromagnetskog seizmometra (iji smo princip rada ranije kratko diskutovali) koji se kree relativno u krunoj navojnici (kalemu), tada se u toj navojnici indukuje elektromotorna sila (E) koja je proporcionalna brzini relativnog kretanja magneta:
E = H S l
da dt
(3.16)
pri emu Hs oznaava jainu magnetskog polja magneta, a l duinu ice navojnice. Za sluaj nepriguenih prinudnih oscilacija seizmografa, na osnovu izraza (3.9) imaemo:
E = H Sl d VX2 VX3 sin( t ) = H S l 2 sin(t / 2 ) 2 3 dt 0 2
(3.17)
Kod seizmografa koji su konstruisani za registrovanje pomaka tla (0 << ), tada se u imenitelju izraza (3.17) moe zanemariti 2, tako da je u tom sluaju elektromotorna sila proporcionalna frekvenciji tla, odnosno seizmikih talasa:
E = H S lVX sin( t / 2 )
(3.18)
Ako elimo da registrujemo ubrzanje tla, tada je potrebno, kao to smo to ranije napomenuli, da konstruktivno bude ostvareno 0 >> , pa e elektoromotorna sila biti:
E = H Sl
VX3 sin( t / 2 ) 2 0
(3.19)
dakle proporcionalna treem stepenu frekvencije tla. Treba konstatovati da je, u izrazima (3.16) (3.19), elektromotorna sila fazno pomjerena za /2 u odnosu na mehanike pokerete tla. U sluaju priguenog seizmografa na koji djeluje mehaniko kretanje tla izazvano zemljotresom, na osnovu jednaine (3.12) i (3.16) imaemo:
E = H Sl VX3 sin( t + / 2 )
[( ) + 4 ]
2 0 2 2 2 2
1/ 2
(3.20)
U praksi je konstrukcija horizontalnih i vertikalnih seizmometara izvedena na veliki broj razliitih naina. Takoe, kod starijih tipova seizmografa, indukovani napon u elektromagnetskom seizmometru se vodi na galvanometar, ijom se rotacijom, proporcionalno naponu, omoguuje registrovanje siezmograma pomou svetlosnog zraka koji se preko ogledala na galvanometru reflektuje na fotopapir rekordera. 3.6.6 KALIBRISANJE SEIZMOGRAFA Kako bi se registrovani seizmogrami mogli pouzdano interpretirati u fizikom domenu, odnosno u cilju utvrivanja korelacije izmeu registrovanih seizmikih signala i odgovarajuih stvarnih parametara kretanja tla na mjestu seizmometra, vri se kalibrisanje seizmografa. Kalibrisanje obuhvata postupak tehnikog podeavanja seizmografa, primjenom odgovarajuih metoda, na odgovarajuu funkcionalnu zavisnost uveanja seizmografa od periode seizmikih talasa. Ova zavisnost, izraena u grafikom obliku, naziva se dijagramom uveanja. Dijagram
26
uveanja se koristi za prevoenje amplituda odgovarajue periode na registrovanim seizmogramima u ekvivalentne fizike parametre kretanja tla (pomak, brzina, ubrzanje). Na slici 3.7 je prikazano nekoliko tipinih primera dijagrama uveanja i to: A - za nekoliko vrsta kratkoperiodinih seizmografa; B dugopoeriodinih; C seizmografi sa konstantnim uveanjem u opsegu perioda 0.2 10 (20) sekundi (jedna vrsta irokopojasnih seizmografa); D dugoperiodini seizmograf tipa Benioff (Beniof); E seizmografi sa tzv. Galicinovom kombinacijom seizmometra i galvanometra.
Slika 3.7.- Primjer uobiajenih dijagrama uveanja vie klasa seizmografa: A kratkoperiodini seizmografi, B dugoperiodini, C irokopojasni seizmografi sa konstantnim uveanjem u intervalu 0.2 10 (20) s, D dugoperiodini seizmograf tipa Benioff, E seizmografi sa tzv. Galicinovom kombinacijom seizmometra i galvanometra.
27
4 METODE ANALIZE I OBRADE SEIZMOLOKIH PODATAKA

Metode analize analognih i digitalnih registracija seizmikih talasa zemljotresa (seizmograma) i numerika obrada rezultata tih analiza, u savremenoj seizmolokoj praksi obuhvataju sljedee elemente: Identifikaciju vrsta i tipova seizmikih talasa na seizmogramu, Utvrivanje tanog vremena registrovanja odreenog tipa seizmikog talasa, Numeriku obradu registrovanih talasa na veem broju seizmolokih stanica, u cilju utvrivanja prostornih parametara hipocentra zemljotresa i trenutka njegovog nastanka, Definisanje mehanizama arita zemljotresa i dinamikih parametara arita, Energetske karakteristike (magnituda) zemljotresa i analizu distribucije makrosei zmikog polja, odnosno formiranje matematikog modela raspodele povrinskog efekta zemljotresa, Utvrivanje elemenata strukturne grae Zemljine kore na osnovu interpretacije povrinskih i zapreminskih talasnih formi, Proraun empirijskih vrijednosti amplifikacionih karakteristika tla u lokalnimi razmjerama i utvrivanje matematikih zakonitosti tih pojava.
Seizmiki talasi, na svom putu od arita zemljotresa do prijemne seizmoloke stanice, prolaze kroz stijene zemljine kore i njene unutranjosti, povinujui se njihovim elastinim svojstvima, to znaajno utie na formu samog talasa. Dakle, finalni oblik svakog seizmikog talasa i vrijeme koje on utroi na putu od izvorita do prijemnika, sadre informacije o sljedeim parametrima:
Energetskim karakteristikama arita zemljotresa i dinamikim procesima njegovog nastanka, Prostornom poloaju arita i trenutku zapoinjanja rasijedanja stijene u aritu, Elastinim svojstvima stijena i strukturne grae Zemljine kore, na putu do prijemnika (seizmografa), Dinamikim svojstvim lokalne geotehnike sredine na mjestu seizmoloke stanice i drugo.
Primjenom adekvatnog matematikog aparata, mogue je sve navedene informacije izdvojiti i numeriki izraziti iz registrovane grupe seizmikih talasa.
4.1 ELASTINA
SVOJSTVA SEIZMIKIH TALASA
STIJENA
OSNOVNE
KARAKTERISTIKE
TIPOVI
Proces oslobaanja i prenoenja seizmike energije u nekoj sredini (odnosno tlu) realizuje se u obliku seizmikih talasa, koji zapravo predstavljaju elastinu deformaciju te sredine. Dakle, sredina (stijenska masa, materijal zemljine unutranjosti) mora imati elastina svojstva da bi se kroz nju mogli prostirati (kretati) seizmiki talasi. to znai da e karakteristike elastinosti sredine definisati nain kretanja seizmikih talasa kroz tu sredinu. Eksplozijom u nekoj taki te sredine, odnosno razlamanjem stijenske mase u nekom zemljotresu, okolni stijenski materijal, odnosno prostor unutar Zemlje, bie izloeni pritisku (sabijanju, istezanju, ali i smicanju). Kao posljedica prisustva pritiska u svim takama prostora u kojem se manifestuje taj pritisak, nastae odgovarajua deformacija koja je proporcionalna pritisku. Dejstvo napona e izvriti promjenu jedinine zapremine ili oblika elementa materije u kojoj djeluje. Kod idealno elastine sredine (materijala), nakon prestanka uzroka deformacije, materijal e se vratiti u preanje normalno stanje. Meutim, sredine koje se ne odlikuju idelnim elastinim svojstvima, pretrpjee izvjesne trajne, odnosno plastine deformacije.
28
Unutar granica elastinosti materijala, njegovo ponaanje u uslovima izoenosti naponu, mogue je opisati takozvanim Hukovim (Hook) zakonom, koji iskazuje da je stvorena deformacija u nekoj taki linerno proporcionalna pritisku. Iznad te granice elastinosti, koja je specifina karakteristika svake materije, dakle i svake stijenske mase, u materijalu e nastupiti ili otar, kratkotrajan lom (kao to je rasijedanje stijene u zemljotresu) ili njegova plastina deformacija. Nain opiranja materijala naponu zavisi ne samo od fizikih karakteristika materijala, ve i od vrste deformacija. Deformabilna svojstva materijala, dakle i stijena, opisuju se modulima elastinosti:
Zapreminski modul k se definie kao odnos promjene hidrostatikog pritiska (P) (homogenog u svim pravcima) i relativne promjene zapremine (V): k = P , a zapravo V predstavlja mjeru nestiljivosti materijala (slika 4.1 u vrhu) ; Slika 4.1. Deformacija uzorka materijala radi definisanja modula elastiModul smicanja izraava mjeru otpora nosti: a - prije deformacije, b materijala na smicanje, odnosno promjenu poslije, u uslovima sabijanja, oblika, ali ne i njegove zapremine. Matematiki smicanja i istezanja - respektivno se izraava kao kolinik odnosa polovine odozgo nadolje. vrijednosti djelujue tangencijalne sile (F) i povrine uzorka materijala (A), sjedne i smiue deformacije (L na slici 4.1 u sredini) i dimenzije samog elementa materijala (L), s druge F / A ; strane, odnosno: = L / L Jungov (Young) modul E (moduli istezanja) opisuje ponaanje cilindrinog elementa duine L koji se istee sa oba kraja (slika 25 u dnu), a definie se kao odnos izmeu pritiska F/A ; istezanja i rezultantne ekstenzione deformacije u cilindru, dakle: E = L / L Poasonov (Poisson) koeficijent (ili odnos) predstavlja kolinik izmeu bone kontrakcije (relativne promjene irine uzorka W, na slici 4.1 u dnu) cilindra pod dejstvom W / W . relativnog longitudinalnog istezanja, odnosno: = L / L
Jungov i zapreminski modul i modul smicanja imaju iste fizike jedinice kao pritisak, naime, u Internacionalnom sistemu jedinica to je: 1 Pa = 1 N m-2 = 1 kg m-1s-2, pri emu je 1 N = 1 kg m s-2. Opta linearna veza izmeu pritiska i deformacije u elastinoj sredini vrlo je kompleksna i opisuje se Hukovim zakonom sa velikim brojem meusobno nezavisnih modula. Meutim, u sluaju izotropnosti (a znaajan dio zemljine unutranjosti u regionalnim uslovima moe se smatrati takvim), Hukov zakon se znaajno uproava, svodei se samo na dva nezavisna modula ( i ), koji su dobili zbirno ime po francuskom fiziaru Lameu Lameovi koeficijenti. Kao to je ve naglaeno, koeficijent je modul smicanja, dok nema direktne fizike definicije, ali se moe izraziti u obliku veze sa pomenutim modulom smicanja i Poasonovim modulom, kao:
=k
2 E = 3 ( 1 + )( 1 2 )
29
Ostali moduli elastinosti mogu se takoe izraziti kao funkcija koeficijenata , i/ili k:
E=
( 3 + 2 ) , odnosno: +
3k 2 . = 2( + ) 2( 3k + )
Za vrstu sredinu vai jednakost: = , pa saglasno gornjem izrazu proistie da je u takvoj sredini Poasonov modul =0,25. Meutim, zbog nehomogenosti i ispucalosti stijene u prirodnim uslovima, veina stijena u vrstoj zemljinoj kori ima Poasonov koeficijent koji se kree u granicama izmeu 0,2 i 0,4, dok u nekonsolidovanim (nevezanim, mekim) sedimentima, posebno zasienih vodom, ovaj koeficijent moe dostii vrijednost i 0,5, a kod nekih materijala moe imati ak i negativne vrijednosti (npr. led vidi narednu tabelu). Dakle, kao to smo naglasili, pod dejstvom pritiska u nekoj homogenoj sredini, kada deformacija prevazie vrijednosti modula elastinosti, zapoee mehaniki lom, odnosno stvorie se neelastina deformacija sredine. Ovaj mehaniki udar pruzrokovae elastino oscilovanje estica ire sredine, odnosno elastine deformacije sredine e se iriti putem tako stvorenih seizmikih talasa. Taj seizmiki talas moe biti dvojak, zavisno od naina prostiranja kroz unutranjost sredine: zapreminski, koji se prostiru kroz cijelu zemljinu unutranjost i povrinski, koji se prostiru samo po slobodnoj povri sredine.
Tipine, srednje vrijednosti konstanti elastinosti, gustine i Poasonovog koeficijenta i brzine seizmikih talasa za neke izabrane materijale i stijene: Materijalstijena Vazduh Voda Led Pjear Krenjak Granit Bazalt Zapreminski modul (109 Pa) 0,0001 2,2 3,0 24 38 56 71 Modul smicanja (109 Pa) 0 0 4,9 17 22 34 38 Gustina (kg/m3) 1,0 1.000 920 2.500 2.700 2.610 2.940 Poasonov koeficijent 0,5 0,5 -0,034 0,21 0,19 0,25 0,28 Vp (km/s) Vs (km/s) Vp/Vs
0,32 0 1,5 0 3,2 2,3 1,39 4,3 2,6 1,65 4,7 2,9 1,62 6,2 3,6 1,73 6,4 3,6 1,80 (V oznaava brzinu seizmikih talasa)
Tektonskim lomom stijene kod tektonske vrste zemljotresa (ili prodorom magme u vulkanskom grotlu) koji zapravo predstavlja neelastinu deformaciju u zoni samog arita zemljotresa, zapoinje proces oslobaanja i prenoenja seizmike energije u obliku seizmikih talasa, koji zapravo predstavljaju elastinu deformaciju te sredine. Nain oscilovanja estica sredine u kojoj je zapoeo lom i kroz koju se talas prostire, je vrlo kompleksan, ali se moe podijeliti na dva dijela, odnosno seizmiki talas se moe razdijeliti na dva osnovna tipa talasa: zapreminski, koji se prostiru kroz cijelu zemljinu unutranjost i povrsinski, koji se prostiru samo po slobodnoj zemljinoj povri. Zapreminski talasi se dijele na dvije podvrste - longitudinalni i transverzalni. Longitudinalni talasi imaju za oko 73 % veu brzinu prostiranja od transverzalnih. Ovi talasi se esto nazivaju primarnim talasima i oznaavaju indeksom P, dok se transverzalni talasi nazivaju i sekundarnim i oznaavaju indeksom S. Oba ova tipa zapreminskih talasa uzrokuju da estice u posmatranom tijelu osciluju oko njihovog ravnotenog poloaja, ali su karakteri tih oscilovanja razliiti. Pod dejstvom longitudinalnih talasa, estice sredine osciluju u pravcu prostiranja talasa, analogno akustinim oscilacijama. Kod transverzalnih talasa, estice sredine osciluju u ravni upravnoj na pravac prostiranja talasa, analogno prostiranju svjetlosti ili elektromagnetnih talasa. Zahvaljujui ovim osobinama, longitudinalni talasi prilikom prostiranja kroz materiju mijenjaju njen oblik i
30
zapreminu, a time i gustinu, dok prilikom prolaska transverzalnih talasa ne dolazi do promjene zapremine materije, ve se jedino mijenja njen oblik.
Slika 4.1a. Osnovni tipovi seizmikih talasa i njihov nain prostiranja: zapreminski P (longitudinalni) i S (transverzalni) na slici lijevo; Povrinski talasi: Lavovi u gornjem dijelu slike desno i Rejlajevi (donji dio). Na seizmogramima se registruju svi tipovi seizmikih talasa, ali se mogu se razluit, jer je svaki tip talasa okarakterisan posebnom brzinom, razliitim putanjama ili dominantnim pravcem oscilovanja u odnosu na pravac prostiranja talasa. Pri analizi seizmograma bliskih i lokalnih zemljotresa, obino se razmatraju se samo zapreminski, a analizom seizmograma zemljotresa sa vrlo dalekim epicentrom u odnosu na taku registrovanja seizmograma, razmatraju se i povrinski talasi, ali takoe i brojni produkti ovih talasa stvoreni u procesima reflektovanja i refraktovanja na granicama razliitih elastinih svojstava u zemljinoj kori i dubljoj unutranjosti. Postoje dva tipa povrinskih talasa koji se redovno javljaju kod udaljenijih zemljotresa. Oni su dobili imena po istaknutim fiziarima koji su ih prvi identifikovali i prouavali: Lavovi (Love) i Rejlajevi (Rayleigh) talasi. Lavov talas je poseban tip transverzalnog talasa kod koga se oscilacije dominantno vre u horizontalnoj ravni, upravno na pravac prostiranja talasa, dok je Rejlajev talas kombinacija longitudinalnog i transverzalnog talasa, pri emu se oscilovanje sredine dominantno obavlja u ravni upravnoj na slobodnu povr Zemlje. Rejlajevi talasi obino imaju najvee amplitude na vertikalnim komponentama zapisa kretanja tla, dok su Lavovi talasi najbolje registrovani na horizontalnim komponentama seizmograma. U pogledu brzina prostiranja oba ova talasa su sporija od zapreminskih talasa, pri emu se Lavovi talasi prostiru bre od Rejlajevih.
4.2 STRUKTURNA GRAA ZEMLJE

Strukturna graa Zemljine kore i dublje unutranjosti Zemlje, utvruje se, kao to je pomenuto, kroz proces numerike inverzije hodohrona, odnosno obrade i interpretacije rezultata registrovanja seizmikih talasa na Zemljinoj povri, na brojnim seizmolokim stanicama. Pri rjeavanju ovakvoga zadatka, koriste se rezultati registrovanja zemljotresa i jakih eksplozija, posebno nuklearnih. Prednost korienja rezultata opservacija nuklearnih eksplozija sadrana je u injenici da su poloaj arita eksplozije i trenutak njenog iniciranja, najee poznati sa visokom tanou. Kod zemljotresa, meutim, svi parametri hipocentra predstavljaju takoe nepoznate veliine. Obradom veeg broja jakih zemljotresa, koji su registrovani na veem broju sizmolokih stanica, odnosno inverizijom hodohrona serije takvih zemljotresa i eksplozija, uz primjenu savremenih
31
matamatikih metoda, mogue je kvalitetno definisati parametre reprezentativnog seizmikog modela Zemljine kore. U savremenoj seizmolokoj praksi, primjenom metoda simultane obrade vee grupe lokalnih zemljotresa ili tzv. metode seizmike tomografije, definie se znatno detaljniji seizmiki model zemljine kore u 1D ili 3D obliku. Zbog svoje kompleksnosti i sloenog numerikog postupka prorauna vremena putovanja seizmikog zraka kroz 3D model, u rutinskoj praksi i danas se koristi praktino samo 1D model. Rezultujui seizmiki model opisuje se geometrijskim parametrima (vrstom modela na primjer horizontalno uslojeni poluprostor, model sa promjenljivom brzinom u slojevima u funkciji dubine, kao i debljinom pojedinih slojeva) i brzinama longitudinalnih i transverzalnih talasa. Kvalitetan seizmiki model moemo uspjeno koristiti u postupku lociranja tekue seizminosti, zatim pri relociranju ranije dogoenih zemljotresa, a za prouavanju strukturne grae Zemljine kore i za seizmotektonska prouavanja vrlo je pogodan 3D model. Prvi znaajan korak u prouavanju grae zemljine kore i njene unutranjosti, kao to je navedeno u Uvodu, uinio je hrvatski seizmolog Andrija Mohorovii, koji je interpretacijom hodohrone zagrebakog zemljotresa iz 1909. godine, uspio da pouzdano identifikuje donju granicu Zemljine kore, odredi njenu ukupnu debljinu i da numeriki izrazi brzine longitudinalnih i transverzalnih seizmikih talasa u zemljinoj kori i gornjem dijelu omotaa. Donja granica zemljine kore kasnije je dobila internacionalni naziv Mohoroviiev diskontinuitet, ili u anglosaksonskoj literaturi kratko Moho. U analizi seizmikih talasa stvorenih zemljotresom na relativno malim epicentralnim rastojanjim (do oko 1.000 km) posebna panja se posvjeuje zapreminskim talasima, a na veim rastojanjima i povrinskim talasima oba tipa, kao osnovnim fazama, ali takoe i brojnim produktima ovih talasa, stvorenim u procesima reflektovanja i refraktovanja na granicma razliitih elastinih svojstava u Zemljinoj kori i dubljoj unutranjosti. Pored seizmikih talasa stvorenih zemljotresima, u seizmologiji se prouava jo jedna specifina vrsta talasa mikroseizmi, odnosno mikro-oscilacije tla, sa periodama izmeu 2 i 20 sekundi (relativno homogenog spektra) i sa relativno malim amplitudama (obino manjim od 1m). Mikroseizmi se intenzivnije registruju na priobalnim seizmolokim stanicama, a njihove amplitude se poveavaju sa pojavom bura na moru. Do sada nije u potpunosti utvren neposredni uzronik ovih pojava, ali se pretpostavlja da su oscilovanje vodene mase u morima, u zonama strmih obala, kao i izvesne atmosferske turbulencije, njihovi potencijalni uzronici. 4.2.1 ZEMLJINA KORA I BLISKI ZEMLJOTRESI Generalno posmatrajui, Zemljina kora se odlikuje vrlo kompleksnom strukturnom graom. Podruje Balkana se u tom smislu posebno istie. Naime, tektonska aktivnost u tom regionu tokom geoloke istorije, bila je veoma izraena. Kao rezultat takve aktivnosti na podruju Srbije i Crne Gore formirana je Zemljina kora razliite debljine od oko 22 do 54 km sa vrlo sloenim geolokim odnosima u horizontalnoj i vertikalnoj ravni, to je posebno izraeno u zoni sedimenata, sa debljinom od 5-15 km (ak i preko 20 km u nekim regionima). Za potrebe rutinskog lociranja zemljotresa, najee se itava Zemljina kora predstavlja uproenim modelom, koji ini nekoliko osnovnih, generalizovanih slojeva: sedimentni kompleks, granitski sloj, bazaltni sloj i Mohoroviiev diskontinuitet (odnosno gornji dio spoljanjeg omotaa). Sedimentni kompleks predstavlja debelu seriju sedimentnih stijena, koja je nataloena preko kiselih stijena (tzv. granitskog sloja). Kod neto detaljnijih modela, ovaj paket sedimenata se dijeli na plii kompleks (2-3 km) koji se karakterie relativno malim brzinama seizmikih talasa i dublji kompleks sedimentnih stijena (Tabela IV-1). Granitski sloj obuhvata stijene kiselog sastava i prostire se obino do dubine od 15-20 km. Izmeu granitskog sloja i Mohoroviievog diskontinuiteta lociran je bazaltni sloj, koji obuhvata stijene mahom bazinog sastava. Njegova debljina u kontinentalnom delu Zemljine kore iznosi obino oko 5-15 km, a
32
neto vie u okeanskim korama. Granica izmeu granitskog i bazaltnog sloja naziva se Conradovom (Konradovom) granicom, prema seizmologu V. Conradu. Ispod bazaltnog sloja, odnosno Mohoroviieve granice zapoinje Zemljin omota, slojem ultrabazine magme. Ako se sloena strukturna graa i elastina svojstva slojeva Zemljine kore, generalizuju jednim ekvivalentnim uproenim seizmikim modelom koji je reprezentovan horizontalno uslojenim poluprostorom, tada se optimalni parametri takvog modela mogu izraziti kao u Tabeli IV-1, u primjeru za prostor Crne Gore. Ovi parametri su dobijeni seizmikom 1D tomografijom, pri simultanoj obradi grupe od 64 zemljotresa, koji su kvalitetno digitalno registrovani. Ovaj model je dobijen pod pretpstavkom o nepostojanju sloja male brzine u zemljinoj kori (kada dublji sloj ima manju brzinu od prethodnog plieg sloja). Za sluaj postojanja sloja male brzine, 1D tomografijom za prostor Crne Gore utvren je seizmiki model koji je grafiki predstavljen na slici 4.1.
Horizontalno uslojen seizmiki model zemljine kore (za prostor Crne Gore)
EKVIVALENTNI SEIZMIKI SLOJ Plii dio sedimentnog kompleksa Dublji dio sedimentnog kompleksa Granitski sloj Bazaltni sloj Mohoroviiev diskontinuitet
Tabela IV-1
BRZINE SEIZMIKIH TALASA (km/s) Longitudinalni Transverzalni
DEBLJINA (km)
4.49 6.14 6.60 6.82 8.01
2.52 3.21 3.71 3.86 4.60
3 7 23 9 -
Slika 4.1b. Seizmiki model zemljine kore (za P i S talase) na prostoru Crne Gore, definisan metodom 1D seizmike tomografije. Za podruje unutranjih i spoljanjih Dinarida, u Tabeli IV-2 prikazani su utvreni parametri ekvivalentnog dvoslojnog seizmikog modela, kod kojeg se brzina seizmikih talasa u prvom sloju linearno poveava sa dubinom (Z) : V = VO + kZ, pri emu k predstavlja vertikalni gradijent brzine, a VO brzinu seizmikih talasa na Zemljinoj povri (Glavatovi, 1988).
33
Dvoslojni seizmiki model sa linearnim prirataj brzine u prvom sloju

V = VO + kZ BRZINE SEIZMIKIH TALASA (km/s) Longitudinalni Transverzalni
Tabela IV-2
DEBLJINA (km)
VO (Z = 0 km) k (s-1) Mohoroviiev diskontinuitet
5.82 0.0215 8.04
3.16 0.0161 4.62
40 -
Pomenuta kompleksnost strukturne grae Zemljine kore na podruju Dinarida, predstavlja osnovni uzrok generisanja vrlo sloenih seizmikih talasnih formi, pri dejstvu zemljotresa, koje su zatim multiplikovane u sloenim tektonskim uslovima. Spektralna analiza seizmikih talasa (zapreminskih i povrinskih) kod lokalnih zemljotresa (ili u uslovima registrovanja seizmikih talasa na malim epicentralnim rastojanjima) na ovom podruju, ukazuje da dominirajue periode ovih talasa zauzimaju relativno irok dijapazon od 0.1 do 2.0 sekunda, zavisno od vrste i tipa talasa. Tako, na primjer, tip longitudinalnih talasa, obino se karakterie dominantnim peroiodama u intervalu izmeu 0.1 0.4 s, a transverzalni talasi u intervalu 0.3 0.8 s, dok ostatak spektra pokrivaju obije vrste povriniskih talasa (Rayleigh i Love).
a)
b)
Slika 4.2. Primjeri seizmograma lokalnog (a) i bliskog (b) zemljotresa: a) Zemljotres registrovan na epicentralnom rastojanju od 14 km, sa magnitudom 2.7 sa naznaenom Pg i Sg fazom; b) Seizmogram na epicentralnom rastojanju 400 km od epicentra zemljotresa sa magnitudom 4.8 i primarnim fazama seizmikih talasa Pn i Sn. Zavisno od mjesta nastanka zeljotresa, odnosno poloaja arita u Zemljinoj kori, kao i od pravca kretanja registrovanih seizmikih talasa, moemo generalno zakljuiti da su kod tzv. bliskih i lokalnih zemljotresa (do epicentralnih rastojanja od oko 1.100 km), na podruju centralnog
34
Balkana, amplitudno dominantni direktni ili refraktovani longitudinalni i transverzalni talasi vezani za tvz. granitski sloj (tvz. Pg i Sg faze talasa), na epicentralnim rastojanjim do kritine take na hodohroni (najee na oko 175 km - to zavisi od dubine arita i debljine Zemljine kore) i refraktovani zapreminski talasi na Mohoroviievoj granici (Pn i Sn faze) na rastojanjima preko 175 km. Indikativno je, takoe, da se na epicentralnim rastojanjim izmeu 50 i 120 km ponekad impulsivno manifestuju i reflektovani talasi sa Mohoroviievog diskontinuiteta (PMP faza). Rezultati istraivanja ukazuju takoe da su na ovom podruju refraktovani seizmiki talasi na tzv. bazaltnom sloju (Pb i Sb faze) najee slabo izraeni. Meutim, longitudinalni i transverzalni talasi, koji su refraktovani na Mohoroviievoj granici, obino se amplitudno markantno uoavaju. Tipian izgled seizmograma sa indikacijom osnovnih faza seizmikih talasa, za tzv. lokalni i bliski zemljotresa, prikazan je na slici 4.2 (za tip tzv. bliskog zemljotresa na slici 4.2a i za tzv. lokalni zemljotres, na slici 4.2b). Shematski izgled hodohrona navedenih osnovnih tipova longitudinalnih talasa sa odgovarajuim trasama seizmikih zraka u Zemljinoj kori, prikazani su na slici 4.3.
Slika 4.3. Osnovni tipovi zapreminskih seizmikih talasa, njihove trase i odgovarajue hodohrone u horizontalno uslojenom ravnom delu Zemljine kore. Koristei elemente geomtrijske optike, odnosno osnovne zakone prelamanja seizmikih talasa, koji su izloeni u Seizmikim metodama (Dragaevi, 1983) iz slike 4.3 lako se mogu definisati osnovne hodohrone zapreminskih talasa. Za dvoslojni, horizontalno uslojen, ravan seizmiki model, na primer za sluaj hipocentra u granitskom sloju, to je inae najea pojava kod zemljotresa na podruju spoljanjih i unutranjih Dinarida, dobijaju se sledei izrazi:
Direkti talasi (indeks g indicira granitski sloj):
tg
( =
+ Z2) Vg
1/ 2
(4.1)
Totalno refraktovani zapreminski talasi na granici granitski-bazaltni sloj (indeks b odnosi se na bazaltni sloj):
35
tb =
2 hg Z + cos(igb ) Vb Vg
(4.2)
Totalno refraktovani zapreminski talasi na Mohoroviievoj granici (indeks n je internacionalna oznaka za ovu granicu):
tn =
2h Z 2h + g cos(igh ) + b cos(ibn ) Vn Vg Vb epicentralno rastojanje take posmatranja, Z dubina hipocentra i

cos (imp ) = 1 (Vm / V p ) 2
(4.3)
pri emu su:
1/ 2
dok su ostali simboli razumljivi na osnovu slike 4.3. Za sluaj dvoslojnog ravnog seizmikog modela u kojem je Zemljina kora aproksimirana jednim slojem, ija se brzina uveava proporcionalno sa dubinom (kao model u tabeli IV-2) dvije osnovne grane hodohrone bie definisane izrazima. Direktni talas:
t* = k2 Z (VO + VZ ) k2 + H (VO + VH ) 1 ash + ash k 2VH 2VH
(4.4)
Refraktovani talas:
tn = V V V 1 1 + ach n + ach n 2ach n Vh kVn VZ Vo Vn k
[V
2 n
Vo2 + Vn2 Vo2 2 Vn2 Vh2
(4.5)
gde ash oznaava inverzni hiperbolini sinus, sh(x) = (ex-e-x)/2, a ach inverzni hiperbolini kosinus, ch(x) = (ex + e-x)/2, dok su ostali simboli oznaeni na slici 4.4 i u Tabeli IV-2.
Slika 4.4.- Sluaj dvoslojnog modela Zemljine kore sa linearnim poveanjem brzine sa dubinom. U sluaju direktnih talasa, ije je vrijeme kretanja prikazano izrazom (4.4) moe se dokazati da seizmiki zraci imaju zakrivljenu putanju oblika dijela krunice, koja je koveksna prema zoni veih brzina.
36
Napomenimo da se epicentralno rastojanje () seizmoloke stanice lako moe sraunati na osnovu poznatih geografskih koordinata epicentra (O, O) i koordinata stanice (, ) koristei obrazac iz sferne trigonometrije:
cos() = sin() .sin(O) + cos() .cos(O) .cos(-O)
(4.6)
pri tome se pravi greka usled zanemarivanja spoljotenosti Zemlje, koja je relativno mala za rastojanja od nekoliko stotina kilometara. Kod veih rastojanja, ukoliko se eli postii tanost vea od nekoliko kilometara, potrebno je prije primjene obrasca (4.6) prevesti obje geografske irine ( i O) u odgovarajue geocentrine irine ( i O) pomou formule: tan() = (1 f) . tan() = 0,993277 . tan() pri emu je f = 1/297 spljotenost Zemlje. 4.2.2 ZEMLJINA UNUTRANJOST I TELESEIZMI Sam povrinski, ovrsli sloj Zemlje, u prosjeku debeo oko 35 kilometara, nazvan zemljina kora. Zbog mogunosti direktnog prouavanja i pristupa ovom sloju, on je i najvie istraivan. Intenzivna istraivanja tokom nekoliko posljednjih decenija pokazala su veliku kompleksnost u sastavu i strukturnoj grai ovog, relativno tankog, ovrslog sloja Zemlje. Zahvaljujui dubokom prodiranju seizmikih talasa (elastinih deformacija) stvorenih zemljotresima i uspostavljanjem guste mree vrlo osjetljivih seizmolokih stanica irom Svijeta, dublja zemljina unutranjost nam je postala znatno blia i razumljivija. Najvei dio informacija (a one su zaista impresivne, kako po obimu, tako i po kvalitetu i detaljnosti) Slika 4.4a. Struktura zemljine unutranjosti. kojima danas raspolaemo o tim dubokim prostorima zemljine unutranjosti, utvrene su tumaenjem Hemijski Procenat teine u registrovanih seizmikih talasa, a u znatno Elemenat simbol zemljinoj kori manjem obimu i pruavanjem rezultata gravitacionih i geomagnetskih osmatranja, Kiseonik O 46,60 analize podataka toplotnog toka Zemlje, kao i Silicijum Si 27,72 na osnovu laboratorjskih ispitivanja stijena i Aluminijum Al 8,13 minerala. Zemljina unutranjost je, na bazi hemijskog sastava, agregatnog stanja, specifine teine i brzine prostiranja seizmikih talasa izdiferencirana na nekoliko (sfernih) slojeva (slika 4.4a): zemljina kora, omota jezgra i samo jezgro.
Gvoe Fe 5,00 3,63 2,83 2,59 2,09 Kalcium Natrijum Kalijum Magnezijum Ca Na K Mg
Tabela 4.1a. Procentualno uee pojedinih elemenata u stijenama zemljine kore (procenat teine).
37
Zemljina kora, predstavlja vrsti, stjenoviti sloj, kompleksan po strukturi i sastavu, vrlo razliite debljine, koji se po dubini prostire od zemljine povri do granice koja se naziva Mohoroviiev diskontinuitet. Prosjena dubina ove granice u svjetskim okvirima je 35 kilometra na kopnu i svega 10 kilometara ispod okeana. Na prostoru Crne Gore, ona se mijenja od oko 25 kilometara ispod Jadranskog Mora u blizini Italije, preko 35-40 kilometara u junim djelovima Crne Gore, zatim 50-55 kilometara u centralnoj Crnoj Gori, do ponovo oko 35 kilometra u njenom sjevernom dijelu. Prosjena zapreminska gustina stijena zemljine kore iznosi 2,7 t/m3.
Kao to smo ve ranije pomenuli, u geologiji se izdvajaju i slojevi litosfera i astenosfera, prema stepenu otpora stijene na deformaciju. Litosfera obuhvata sloj do dubine od oko 140 kilometara, a ispod nje se nalazi sloj astenosfere. U tabeli 4.1a je navedeno 8 najzastupljenijih elemenata koji grade stijene Zemljine kore, odakle se vidi da dominantnu ulogu u izgradnji ovog dijela Zemlje, pored kiseonika (u oksidima) imaju silicijum, aluminijum, gvoe i kalcijum, koji zajedno ine 91 % njenog ukupnog, teinskog sastava.
Slika 4.4b. Starost okeanskog dna.
Zemljinu koru kopna grade tri generalna sloja stijena: povrinski sloj sedimentnih stijena, vrlo promjenljive debljine, izmeu 5 i 15 kilometara, zatim sloj magmatskih, granitskih stijena kiselog sastava (sa znaajnim ueem silikatne komponente SiO2), debljine oko 15 kilometara, dik se u osnovi zemljine kore nalazi se tzv. bazaltni sloj debljine 5-15 kilometara. Okeansku koru ini samo sloj bazaltnih stijena, manje starosti. Sve stijene ispod okeana mlae su od 200 miliona godina (slika 4.4b) dok su, kao to smo ve pomenuli, najstarije stijene kopna poele formiranje prije vie od 4 milijarde godina. Dakle, okeanska kora je znatno mlaa, a nastaje i danas (u zonama okeanskih grebena, gdje se vri stalno razmicanje ovrslog dna, izlivanje magme u podmorje i njeno naglo ovravanje u kontaktu sa vodom). Samo razmicanje okeanskog dna uslovljeno je procesom pokreatnja velikih kontinetalnih ploa, odnosno kontinenata i djelova okeanskog dna. Starost okeanskog dna i konture okeanskih grebena prikazani su na slici 35, na kojoj se preko razliitih rafura, koje oznaavaju starost dna, dobro uoava hronoloki proces njegovog nastanka i irenja.
Prema hrvatskom seizmologu Andriji Mohoroviiu (1857. - 1936.) koji je 1909. godine prvi defninisao i sraunao dubinu te granice na osnovu registrovanih seizmolokih podataka u seriji zemljotresa u okolini Zagreba.
38
Kod zemljotresa sa hipocentrom u Zemljinoj kori, kao primarne faze zapreminskih talasa, pored Pg i Sg, registrovaemo Pn i Sn faze longitudinalnih i transverzalnih talasa, respektivno sve do epicentralnih rastojanja od oko 10 lunih stepeni (1O = 111,195 km). Nakon ovog rastojanja, na Zemljinu povr prvi poinju da stiu tzv. P i S talasi, odnosno longitudinalni i transverzalni talasi koji su deo svog puta od hipocentra do seizmoloke stanice preli kroz zonu ispod Mohoroviieve granice, odnosno kroz Zemljin omota. Seizmiki talasi koji se registruju na rastojanjima veim od 10 lunih stepeni nazivaju se teleseizmima. Hodohrone teleseizama, koje su konstruisane na bazi kvalitetnih podataka registracije velikog broja zemljotresa na velikom broju seizmolokihi stanica (Slika 4.9), rasporeenih na razliitim epicentralnim rastojanjima, mogu se koristiti za numeriku inverziju radi definisanja raspodjele brzina seizmikih talasa u Zemljinoj unutranjosti. Dosadanja saznanja o Zemljinoj unutranjosti ukazuju da rasodjela materije razliite gustine u Zemlji vrlo dobro odgovara modelu sa serijom konfokalnih sfera (sfera sa centrom u centru Zemlje) odnosno tzv. sferno simetrinom modelu. Zato se pri definisanju poetnog modela raspodjele brzina seizmikihi talasa (v) u funkciji radijusa take posmatranja (r) od centra Zemlje, polazi od pretpostavke o takvoj raspodjeli brzina seizmikih talasa, odnosno usvaja se tzv. sferno simetrini model Zemlje (slika 4.5). U takvom modelu seizmiki zraci imaju zakrivljen oblik, a parametar zraka se definie izrazom: (4.7)
Alfred Vegener
Sl. 4.5.- Seizmiki zrak u Zemljinoj unutranjosti.

p= r sin(i ) v( r )
pri emu je i ugao izmeu trase seizmikog zraka i radijusa Zemlje. Epicentralno (ugaono) rastojanje (p) take u kojoj zrak sa parametrom p izlazi na Zemljinu povr u tom sluaju se moe prikazati izrazom:
o dr dr (p) = 2 tan(i) = 2p 2 2 r rp rp r [r / v( r )] p
ro
(4.8)
gdje ro predstavlja poluprenik Zemlje, a rp radijalno rastojanje take sa najveom dubinom na posmatranom seizmikom zraku. Odgovarajue ukupno vrijeme T(p) kretanja seizmikog zraka definie se izrazom:
[r / v(r)]2 dr T ( p) = 2 2 2 r r [r / v( r )] p
ro
p
(4.9)
Na osnovu izraza (4.8) i (4.9) mogue je utvrditi nain da se na osnovu funkcije vremena kretanja od rastojanja T() definie funkcija promjene brzine sa dubinom v(r). Rjeavanje ovog zadatka izvodi se svoenjem na tzv. Abelov problem, ije rjeenje daje sljedei rezultat:
39
r 1 ln o = r
[r / v ( r ) ]
ach
p v(r ) d r
(4.10)
koji se naziva Herglotz-Wichert-ovom (Hergloc-Vihertovom) formulom. Praktini postupak inverzije hodohrona teleseizmikih talasa obavlja se na sljedei nain: izabere se proizvoljna vrijednost kolinika r/v(r) i utvrdi se odgovarajue vrednost =(p) (preko dijagrama p() = dT/d koji se konstruie na osnovu hodohrone), na osnovu ega je odreena gornja granica integrala u izrazu (4.10) tako da se isti moe sraunati (za bilo koje ro > r > rp) i definisati odnos ln(ro/r). Poto se zatim odavde utvrdi vrijednost radijusa r, to se konano iz zadatog poetnog kolinika r/v(r) moe sraunati brzina odgovarajueg seizmikog talasa, na radijalnom rastojanju r od centra Zemlje.
Slika 4.6.- Unutranjost Zemlje i dijagrami promjene brzine longitudinalnih (P) i transverzalnih (S) talasa i gustine materijala sa dubinom (Z), uz indikaciju osnovnih slojeva. Opisanim postupkom inverzije hodohrona zemljotresa, koje su registrovane na velikim epicentralnim rastojanjima (od 10 do 180 lunih stepeni) utvrena je unutranja strukturna graa Zemlje. Posljednjih desetak godina ovaj postupak se realizuje iskljuivo primjenom daleko kvalitetnijih numerikih metoda seizmike tomografije. Osnovna struktura unutranjosti Zemlje moe se sagledati iz dijagrama promjene brzine P i S faza seizmikih talasa sa dubinom, kao na slici 4.6, na osnovu tzv. IASP91 numerikog modela zemljine unutranjosti (model Meunarodne asocijacije za seizmologiju i zemljinu unutranjost razvijen 1991. godine). Na ovoj slici su oznaene granice dominantnih slojeva Zemlje u kojima se brzina sa dubinom znaajnije mijenja. U seizmolokoj praksi najee se sloena struktura unutranje grae Zemlje generalizuje sa ukupno 4 sloja. Prvi sloj predstavlja zemljinu koru, sljedei sferni sloj, odnosno zona koja se prostire od Mohoroviieve granice do dubine od 2.900 km, naziva se omota jezgra (ili mantija). Ovaj sloj obuhvata tzv. spoljanji omota (od zemljine kore do tranzitne zone na 670 km) i unutranji omota, koji obuhvata ostatak ovog sloja. I najnii sferni sloj u Zemlji, tzv. jezgro, obuhvata spoljanji i unutranji dio, pa se dijeli na spoljanje i unutranje jezgro. Kao to se vidi na slici 4.6, u Zemljinom omotau postoji izrazit vertikalni prirataj brzine oba tipa zapreminskih talasa: za longitudinalne talase od 8.0 km/s na donjoj granici Zemljine kore (Tabela IV-1 i IV-2) do 13.6 km/s na donjoj granici omotaa (2.900 km), a za transverzalne
40
talase od 4.6 km/s do 7.3 km/s. Ispod donje granice omotaa, dakle unutar spoljanjeg i unutranjeg jezgra Zemlje, transverzalni talasi se ne prostiru, to ukazuje da se ovaj dio Zemljine unutranjosti ponaa kao tenost. Karakteristino je i to da se na granici izmeu omotaa i jezgra brzina P-faze talasa naglo smanjuje sa 13.6 na 8.1 km/s.
Slika 4.7.- Trase osnovnih teleseizmikih zapreminskih talasa u Zemljinoj unutranjosti (transverzalni zraci su prikazani krivudavom linijom). Na slici 4.7 prikazani su zraci osnovnih tipova P i S faza u Zemljinoj unutranjosti. Indeks K oznaava da je seizmiki talas proao kroz jezgro (nem.: kernell = jezgro) a indeks c indicira da se odgovarajui seizmiki zrak reflektovao na gornjoj granici jezgra (engl.: core = jezgro). Uobiajeno je da se, radi skraivanja, faza PKP kratko oznaava kao P'. Direktni zapreminski O talasi registruju se do epicentralnih rastojanja od 103 , a u tzv. difragovanom obliku (kada su O slabo amplitudno izraeni na seizmogramu) i na neto veim rastojanjima do oko 110 . U O O intervalu 103 - 142 na hodohroni je izraena tzv. zona sjenke za longitudinalne talase (poto se O u jezgru njihova brzina smanjuje na 8.6 km/s). Nakon 142 , kao prvi nailazak registruje se PKP O faza. Nakon 103 prvo se registruju PKP (kao prvi longitudinalni) i SKS (kao prvi transverzalni) talasi (Slika 4.7 - 4.10). SKS faza nastaje kretanjem transverzalnog talasa kroz omota do jezgra, zatim nakon prelamanja daljim kretanjem kroz jezgro u obliku longitudinalnog talasa i konano, ponovo kroz omota u vidu transverzalnih talasa. Jedan primjer seizmograma sa registrovanim karakteristinim teleseizmikim talasima, na O epicentralnom rastojanju od 43 , sa magnitudom Ms=6.2, prikazan je na slici 4.8.
41
Slika 4.8.- Primjer seizmograma teleseizamikog zemljotresa, registrovanog na epicentralnom O rastojanju od 43 .
P LE
GEOFIZIKA MREA CRNE GORE
UPM
BRY NKY KOME NKME PVY PDG HCY BUM DRME

LEGENDA Kratkoperiodina seizmoloka stanica (S-13) Frekventno iroko seizmoloka stanica Akcelerografska stanica MSO permanentna geodinamika stanica (Leica GRX 1200 Pro) Permanentna geodinamika stanica Nacionalne mree MONTEPOS (Leica GRX 1200 Pro)
BEY
ULC
42
Slika 4.9.- Sizmiki zraci i frontovi longitudinalnih talasa u Zemlji. Brojevi na slici oznaavaju vrijeme (minuti) putovanja talasnog fronta od hipocentra.
Slika 4.10.- Jeffreys-Bullenove (Defriz-Bulen) hodohrone teleseizama, za standardnu dubinu hipocentra 33 kilometra (prosjena debljina zemljine kore).
43
Na slici 4.10 prikazane su hodohrone osnovnih faza teleseizamikih talasa: na slici lijevo - za plitak zemljotres (hipocentar na dubini 0 km) i desno za duboki hipocentar zemljotres (600 km) uz primjenu IASP91 seizmikog modela zemljine unutranjosti.
4.3 ODREIVANJE POLOAJA ARITA ZEMLJOTRESA

Jedan od najznaajnijih zadataka u obradi seizmolokih podataka je odreivanje prostornih koordinata arita zemljotresa i hipocentralnog vremena (momenta generisanja zemljotresa) sa maksimalno moguom tanou. Jedini raspoloivi podaci za rjeenje ovog zadatka predstavljaju vremena registrovanja seizmikih faza na seizmogramima veeg broja seizmolokih stanica, koje su distribuirane na razliitim rastojanjima i u razliitim pravcima od epicentra. Za proraun poloaja epicentra (geografske irine i duine) i trenutka nastanka zemljotresa (u sluaju epicentra to je tzv. epicentralno vreme, ili momenta pojave prvih seizmikih talasa u epicentru) dakle za definisanje ove tri nepoznanice, potrebno je raspolagati podacima registrovanja zemljotresa na najmanje tri seizmoloke stanice (pretpostavljajui bar po jedan podatak o nekoj seizmikoj fazi). U seizmolokoj praksi se obino raspolae sa znatno veim brojem podataka, posebno kod jaih zemljotresa, ime se postie vei kvalitet utvrenih parametara arita. Za definisanje dubine arita zemljotresa potreban je bar jedan podatak vie, odnosno rezultat registrovanja istog zemljotresa na najmanje 4 seizmoloke stanice. Pri proraunu dubine hipocentra, potrebno je da je ispunjen jo jedan uslov da se bar jedna od seizmolokih stanica nalazi na epicentralnom rastojanju koje je istog reda veliine kao dubina hipocentra. Kao znaajno pomono sredstvo za reavanje problema lociranja hipocentra koristi se prethodno utvreni seizmiki model Zemljine kore regiona ili snimljena hodohrona seizmikih talasa. Metode lociranja hipocentra zemljotresa (ili kratko: lociranja zemljotresa) intenzivno su razvijene u dva pravca: grafiko-analitike metode i numerike metode. Danas se u praksi koriste iskljuivo numerike metode. 4.3.1 GRAFIKO-ANALITIKE METODE ZA LOCIRANJE HIPOCENTRA ZEMLJOTRESA Za grafiko i analitiko rjeavanje problema lociranja epicentra i hipocentra do sada je razvijen veliki broj metoda, od kojih pomenimo samo neke: metod krugova, metod Wadatija (Vadatija), geometrijski metod, zatim metod hipocentrale, metod azimuta, Mohoroviiev metod hiperbola, metod izohrona itd. U nastavku kratko emo opisati principe samo dvije od navedenih metoda.
Metod krugova, kao grafiko rjeenje (postoji i analitiko rjeenje) zasnovan je na konstrukciji krugova na karti oko najmanje tri seizmoloke stanice. Poluprenici krugova predstavljaju epicentralno rastojanje stanice, a odreeni su na osnovu sraunate razlike vremena registrovanja dvije seizmike faze na seizmogramu na istoj stanici (obino su to razlike Sg-Pg ili Sn-Pn) i odgovarajue hodohrone za region na kojem se zemljotres dogodio. Preseci nacrtanih krugova definisae poloaj epicentra, koji je u idealnom sluaju predstavljen takom. Meutim, zbog neminovne neidealnosti registrovanih podataka (najvie uslovljenih odstupanjem realne grae zemljine kore od idealizovanog seizmikog modela) i sraunatim epicentralnim rastojanjima, kao i zbog nepodudarnosti stvarne dubine hipocentra obraivanog zemljotresa i zemljotresa za koji je hodohrona konstruisana, rezultat je obino mali trougao iji centar treba proglasiti za priblini poloaj epicentra. Ponavljanjem istog postupka sa hodohronama izraenim za razliite dubine hipocentra, mogue je ostvariti minimalnu povrinu presjeka tri (ili vie krugova, ako je korieno vie stanica) ime se moe utvrditi i priblina dubina arita zemljotresas.
44
Mohoroviiev metod hiperbola je zasnovan na konstrukciji serije hiperbola u zoni epicentra, pod uslovom:
2 1 =v t 2 t1
(4.11)
pri emu je v brzina seizmikih talasa koji su registrovani na dvije seizmoloke stanice sa vremenima t1 i t2, dok su 1 i 2 radijus-vektori konstruisane hiperbole iji su fokusi u seizmolokim stanicama 1 i 2, respektivno. Hiperbola u ovom sluaju predstavlja geometrijsko mjesto moguih poloaja epicentra zemljotresa. Dakle, ovaj grafiki metod je zasnovan na pretpostavci da je brzina prostiranja korienih seizmikih talasa identina, odnosno da su t1 i t2 vremena istih vrsta seizmikih faza (obino su to Pg i Pn faze). Kombinovanjem parova podataka najmanje sa tri seizmoloke stanice, na osnovu izraza (4.11) i poznate brzine seizmikih talasa v, mogue je za svaki par stanica konstruisati po jednu hiperbolu. Njihov presjek, kao i kod metode krugova, treba da definie rjeenje poloaj epicentra zemljotresa. Konstrukcija hiperbola izvodi se jednostavnim zadavanjem proizvoljne vrijednosti npr. 1 za jednu stanicu (sa vremenom neke faze t1), a zatim proraunom vrijednosti 2 za drugu stanicu (sa vremenom iste vrste faze t2) iz izraza (4.11) poto su poznate i vrijednosti prijemnih vremena faza t1 i t2. Presjek ova dva radijusa (na karti) povuenih iz taaka koje predstavljaju poloaje odgovarajuih seizmolokih stanica, definisae jednu taku hiperbole. Ponavljanjem postupka na isti nain izvri se konstrukcija jedne hiperbole. Nakon toga, kombinujui npr. stanice 1 i 3 , a zatim 2 i 3, moe se konstruisati i druge dvije hiperbole, ije presjecite e odrediti poloaj epicentra. 4.3.2 NUMERIKE METODE ZA LOCIRANJE HIPOCENTRA ZEMLJOTRESA Poloaj arita u prostoru i trenutak nastanka zemljotresa (hipocentralno vrijeme) mogue je numeriki odrediti iz rezultata registrovanja vremena (najee) prvih nailazaka longitudinalnih i, eventualno, transverzalnih talasa. Jo 1910. godine matematiar Ludwig Geiger (Ludvig Gajger) je linearizovao opti izraz za vezu izmeu vremena registrovanja odreene faze seizmikog talasa i koordinata hipocentra (talasnu jednainu) koju moemo napisati u simbolikom obliku kao:
T = T (, , Z, H)
gdje su (, ) geografska irina i duina epicentra, Z - dubina hipocentra i H hipocentralno vrijeme zemljotresa. Nakon razvijanja ove funkcije etiri promenljive u McLauran-ov (Maklorenov) red, uz ogranienje na linearnim lanovima, dobija se izraz: Ti To = R i = pri emu su: Ri razlike izmeu sraunatog (T0) prijemnog vremena odreene seizmike faze (na osnovu poetnog poloaja hipocentra: (0, 0, Z0, H0) i registrovanog (Ti) vremena odgovarajue seizmike faze, na i-toj seizmolokoj stanici, , , Z, H korekcione vrijednosti geografske irine i duine, dubine hipocentra i hipocentralnog vremena, respektivno,
T Ti T + i + Z i + H + ... Z
(4.12)
45
T T T , , - parcijalni izvodi vremena putovanja sesizmikih talasa. U sluaju primjene Z horizontalno uslojenog modela, za formiranje ovih parcijalnih izvoda moemo koristiti npr. izraze (4.1) (4.3) ili pri korienju modela sa linearnom promjenom brzine u prvom sloju izraze (4.4) (4.5).
Na bazi izraza (4.12), uz primjenu matematike metode najmanjih kvadrata, vri se minimizirnje sume kvadrata odstupanja: d = [RiWi ] = min .
2
i =1 n
(4.13)
gdje n oznaava ukupan broj podataka, a W odgovarajuu teinu (poverenje) tog podatka. Na osnovu izraza (4.12) i (4.13) moemo definisati sistem normalnih jednaina, uslovljavajui da su parcijalni izvodi funkcije (4.13) po nepoznanicama sistema (, , Z, H) jednaki nuli (traei minimum te funkcije d):
d d d d = = = =0 () ( ) (Z ) (H )
tako da e sistem normalnih jednaina sada glasiti:
ai2 + ai bi + Z ai ci + H ai = ai Ri
i =1 n i =1 i =1 n i =1 n i =1 n
ai bi +
i =1 n
ai ci + bi ci + Z ci2 + H ci = ci Ri ai + bi + Z ci + H n = ai Ri
i =1 i =1 i =1 i =1 i =1 n i =1 n i =1 n i =1 n i =1
i =1 n
bi2
+ Z ai ci + H bi = bi Ri
i =1 n i =1 n i =1 n
gdje su a, b i c kratko oznaeni parcijalni izvodi vremena T po parametrima , i Z, respektivno (izvod T / H 1 ). Rjeenje ovog sistema definie korekcioni vektor (, , Z, H) koji e posluiti da pobolja prethodni poloaj hipocentra. Kao prvo priblino rjeenje za poloaj hipocentra (tzv. poetno reenje) najee se izjednaava sa poloajem sezmoloke stanice na kojoj je utvreno najmanje prijemno vrijeme prve longitudinalne faze seizmikog talasa. Korigovani poloaj hipocentra sada e biti (u simbolikom obliku):
(, , Z, H) = (0, 0, Z0, H0) + (, , Z, H)

Iterativnim povaljanjem ovog prorauna, mogue je sa visokom tanou (to je uslovljeno obimom i kvalitetom raspoloivih seizmolokih podataka za obraivani zemljotres, kao i kvalitetom seizmikog modela zemljine kore) dobiti sve tri prostorne koordinate arita, kao i trenutak oslobaanja seizmike energije u aritu.
46
Slika 4.11. Primjer kompletnog numerikog rjeenja sa grafikim reprezentacijom poloaja hipocentra zemljotresa od 7.10.2002. godine (ML=2.8) u blizini Prijepolja (na slici 4.16 prikazani su svi seizmogrami registrovani mreom stanica u Crnoj Gori). Koncentrini krugovi oko epicentra na karti oznaavaju poloaje izoseista, sraunatih na osnovu empirijskih izraza (4.16). Dijagram u dnu slike - desno prikazuje Fourierov (Furijeov) amplitudni spektar za seizmiki signal prikazan u vrhu slike (registrovan na stanici NKY /Niki/ u Crnoj Gori). Jedan primjer tipinog izgleda kompletnog numerikog reenja hipocentralnih parametara sa grafikim prikazom poloaja epicentra i Fourierovim amplitudnim spektrom signala, za zemljotres od 7.10.2002. godine (ML=2.8) u blizini Prijepolja, prikazan je na slici 4.11.
4.4 ENERGETSKI PARAMETRI ZEMLJOTRESA

Kvanititativna ocjena jaine zemljotresa u aritu ili koliine osloboene energije, dugo je bilo otvoreno pitanje, sve do 1935. godine, kada je Charls Richter (arls Rihter) u originalnom pristupu definisao magnitudu zemljotresa. Na taj nain omoguen je proraun relativne jaine zemljotresa izraene kao funkcija maksimalne registrovane amplitude seizmikog talasa na seizmogramu i epicentralnog rastojanja. Ovakva definicija magnitude zadrana je do danas. Za savremeniji i znatno potpuniji opis dinamikih i energetskih karakteristika zemljotresa u aritu, uveden je i termin seizmiki moment (M0).
47
4.4.1 MAGNITUDA ZEMLJOTRESA Obavljajui grafiku i numeriku obradu podataka o seriji zemljotresa u Kaliforniji, (registrovanih na horizontalnom torzionom seizmometru tipa Wood Anderson /Vud Anderson/, sa maksimalnim uveanjem od 2.800 puta i sopstvenim periodom klatna 0.8 s) Richter je uoio meusobnu korelabilnost funkcionalne zavisnosti maksimalnih amplituda transverzalnih seizmikih talasa registrovanih kod razliitih zemljotresa (slika 4.12). Naime, Richter je tzv. lokalnu magnitudu (ML) zemljotresa (za lokalne i bliske zemljotrese) izrazio preko maksimalne registrovane amplitude seizmikog talasa (A) na Wood Andersonovom seizmografu, koja je normirana ekvivalentnom (kalibracionom) amplitudom (A0), a koju bi proizveo zemljotres nulte magnitude (ML=0) na istom epicentralnom rastojanju:
A M L = log A0
arls Rihter
(4.14)
Naime, A0 je pomenuta generalizovana funkcionalna zavisnost amplitude od epicentralnog rastojanja, koja je izvedena tako da za epicentralno rastojanje od 100 km, tzv. zemljotres nulte magnitude rezultira ekvivalentnom maksimalnom amplitudom od 1m na Wood Andersonovom standardnom seizmografu. Dakle, magnituda je definisana kao relativna mjera osloboene energije u aritu zemljotresa i predstavlja neimenovan broj. Poto se danas koristi veliki broj seizmografa ije se karakteristike bitno razlikuju od Wood Andersonovog torzionog seizmografa, to se za izraavanje Richterove lokalne magnitude (ML) esto koristi postupak svoenja karakteristika seizmograma za takve seizmografe na Wood Andersonov tip, odnosno, vri se transformacija maksimalne registrovane amplitude na ekvivalentnu amplitudu koju bi u istim uslovima registrovao standardni Wood Andersonov seizmograf.
Slika 4.12. Richterovi dijagrami u definiciji magnitude zemljotresa, prikazani shematski sa indikacijom referentnog nultog zemljotresa. Iz iznijete definicije magnitude proistie da su gornja i donja granica Richterove relacije otvorene (termin skala je ovdje uslovno korien). Naime, donja granica je uslovljena
48
osjetljivou seizmografa (danas se registruju i vrlo slabi zemljotresi koji imaju negativnu magnitudu) a gornja granica sposobnou stijenskih masa u regionu arita da akumuliraju maksimalne napone. Do sada registrovan zemljotres sa najveom magnitudom 9.5 (po nekim podacima ak 9.8) dogodio se na Aljasci 1964. godine. Za utvrivanje veliine magnitude zemljotresa, do sada je razvijeno pet principijelno razliitih empirijskih metoda, i to na osnovu: Veliine maksimalne amplitude seizmikog signala, njegove periode i epicentralnog rastojanja, Duine trajanja seizmikog signala iznad odreenog amplitudnog nivoa, Karakteristika envelope seizmikog signala na seizmogramu, Integrisanja celokupnog seimikog signala, odnosno na osnovu sraunatog mehani kog rada seizmikih talasa u taki osmatranja i Spektralnih karakteristika seizmograma. Magnitudu (ML) je mogue definisati i u drugaijem empirijskom obliku na osnovu korelacione analize na seriji podataka o maksimalnim amplitudama seizmikih signala registrovanih kod veeg broja zemljotresa i odgovarajuih podataka o magnitudi sraunatoj za iste zemljotrese na osnovu registracija na standardnim Wood Andersonovim seizmografima. Opti izraz takve empirijske formule je najee:
A M L = log max + f ( ) T
pri emu su:
(4.15)
Amax - maksimalna amplituda transverzalnih seizmikih talasa (obino izraena u mikrometrima), T perioda istog talasa (u sekundama), f () tzv. kalibraciona funkcija, koja zavisi od epicentralnog rastojanja () seizmoloke stanice, a utvruje se empirijski u odgovarajuem pogodnom obliku obino: f ( ) = a 0 + a 1 log ( ) . Trajanje seizmikog signala ( izraeno u sekundama) na odgovarajuem amplitudnom nivou (A) takoe omoguuje izraavanje magnitude zemljotresa (Md ili MD "duration" / djurejn = trajanje /), na primer, u optem obliku: M D = a 0 + a1 log ( ) + a 2 log 2 ( ) + a 3 log (A ) Uzimajui u obzir i gaenje signala sa epicentralnim rastojanjem ( u km) gornjem izrazu se dodaje lan: a 4 log ( ) . Na teleseizmikim rastojanjima (preko 20) primenjuje se internacionalna empirijska formula za proraun magnitude MS na osnovu maksimalne amplitude povrinskih talasa (A u m) i njihove periode (T u sekundama):
A M S = log + 1.66 log 0 + 3.3 T max

U praksi se esto odreuje i mb magnituda zapreminskih talasa (indeks od engl. "body" / bodi = tijelo, tapremina/) na osnovu maksimalne amplitude longitudinalnih talasa registrovanih na
( )
49
kratkoperiodinim seizmografima u prvih 6 sekundi seizmograma. Metodu za proraun ove vrste magnitude razvili su Gutemberg i Richter, a njen opti izraz glasi:
A m b = log + Q (, ) T Za primjenu ovog obrasca potrebno je koristiti odgovarajuu kalibracionu funkciju, definisanu u obliku standardne tabele koeficijenata Q (, ) koji zavise od epicentralnog rastojanja () i dubine hipocentra (Z). Izmeu magnituda MS i mb mogue je uspostaviti linearnu empirijsku vezu sledeeg oblika:
m b = 0.63 M S + 2.5
4.4.2 SEIZMIKI MOMENT S obzirom da magnituda, kao parametar zemljotresa, ne izraava i spektralni sadraj seizmikih talasa stvorenih u aritu (jer je magnituda veliina koja zavisi od spektralnog nivoa talasa na periodi bliskoj sopstvenoj periodi seizmometra na kojem je seizmiki signal detektovan), to je u seizmologiji definisan kompleksniji parametar relativne jaine u aritu zemljotresa, koji je nazvan seizmiki moment (M0). Seizmiki moment se definie kao apsolutna mjera osloboene energije, na tzv. spektralnom nivou nulte frekvencije seizmikih talasa, a numeriki se izraava u obliku:
M0 = A d
gdje A oznaava povrinu rasijedanja u zemljotresu, d predstavlja veliinu pomjeranja rasjeda (klienja), a izraava modul smicanja stijene u aritu. Jedinica seizmikog momenta je N-m (Njutn-metar) ili Din-cm. Na primjer, za crnogorski zemljotres od 15. aprila 1979. godine (sa magnitudom 7.0) seizmiki moment iznosio je 3.161020 Din-cm, to odgovara koliini eksploziva TNT (tri-nitro toluola) od 26 miliona tona. Seizmiki moment M0 i magnituda ML definiu u cjelosti amplitudni spektar dinamikog procesa u aritu zemljotresa, a njihovo poznavanje omoguuje utvrivanje ostalih parametara arita: dimenziju arita, veliinu klienja rasjeda, koliinu osloboenih napona i koliinu osloboene seizmike energije. 4.4.3 ENERGIJA ZEMLJOTRESA U cilju prorauna koliine osloboene seizmike energije zemljotresa, u apsolutnom iznosu, umjesto u relativnom preko magnitude, uspostavljene su brojne empirijske relacije koje povezuju magnitudu i apsolutnu energiju zemljotresa, polazei od teorijskih postavki o irenju seizmike energije iz arita zemljotresa. Jedna od takvih formula je, na primjer:
log (E ) = 9.15 + 2.15 M
pri emu je E energija, izraena u ergovima, a M magnituda zemljotresa. Na osnovu rezultata korelacione analize podataka o upotrebljenoj koliini klasinog (TNT) eksploziva (Y) i utvrene magnitude (mx) takvih eksplozija (koji su tretirani kao zemljotresi) uspostavljena je sljedea relacija:
m x = 5.4 + 0.4 log (Y )
50
pri emu je koliina eksploziva (Y) izraena u tonama. Parametar u ovom izrazu predstavlja tzv. seizmiki parametar eksplozije i na primer, za povrinsku eksploziju iznosi 1 10-4 , a za eksploziju 300 m ispod Zemljine povri: 1 10-3 .
4.5 MEHANIZAM ARITA ZEMLJOTRESA

Distribucija naponskog stanja u stenama u trenutku dogaanja tektonskog loma stijene, odnosno geneze zemljotresa, a samim tim i rastereenja napona u zoni hipocentra, uslovljava karakteristian oblik longitudinalnog talasa (prvi otklon na seizmogramu), to smo ve pomenuli u poglavlju 2.3. Naponsko stanje u stijenama moe biti dvojako: stanje kompresije (sabijanje) ili dilatacije (istezanje). Cjelokupna zona arita zemljotresa prema teoriji tzv. takastog izvorita seizmikih talasa, u trenutku neposredno prije zemljotresa, polarisana je u 4 prostorna kvadranta sa ta dva razliita naponska stanja. Seizmiki talasi, koji u trenutku rasijedanja du formirane rasjedne ravni, naputaju arite zemljotresa, nose informaciju o vrsti napona u dijelu arita gdje su generisani.
Slika 4.13. Shema procesa radijacije seizmikih talasa u hipocentru zemljotresa u trenutku njegovog nastanka; Kompresioni kvadranti su zasjeneni (lijevo); Razliiti tipovi rasijedanja i odgovarajua rjeenja mehanizma arita (u sredini slike Na osnovu podataka o prostornom poloaju seizmolokih stanica sa kojih su prikupljeni podaci o polaritetu prve P-faze (koriste se i lokalne i teleseizmike registracije) u odnosu na epicentar, vri se projektovanje na Schmittov (mitov) dijagram tog relativnog poloaja stanica u odnosu na epicentar u funkciji azimuta stanice i tzv. ugla emergencije (ugla koji zaklapa seizmiki zrak sa vertikalom u taki u kojoj je napustio arite). Poloaj projekcije stanice na dijagramu oznaava se odgovarajuim simbolom u zavisnosti od polariteta prve faze longitudinalnog talasa. Matematikom analizom ovih rezultata definie se prostorni poloaj dvije ortogonalne ravni koje e optimalno razdvojiti razliite tipove podataka (kompresiju i dilataciju). Dobijeno rjeenje za poloaj ovih ravni ujedno definie prostorni poloaj 4 kvadranta u aritu zemljotresa sa razliitim naponskim stanjem. Raskidanje, odnosno rasijedanje stijenskih masa u aritu, dogaa se uvijek du jedne od dvije utvrene nodalne ravni. Identifikacija pravog od dva dobijena rjeenja za poloaj ravni rasijedanja, utvruje se na osnovu orijentacije tog rasjeda koji je najee ranije kartografisan na terenu, ili na osnovu pravca u kojem su izduene izoseiste tog zemljotresa.
51
Reenje mehanizma arita, pored azimuta pruanja rasjeda, sadri i elemente pada rasjedne ravni i komponente vektora klienja krila rasjeda. U Poglavlju 2, na slici 2.7. prikazani su osnovni tipovi rasijedanja stijena i ekvivalentni mehanizmi arita. Oznakama P i T na dijagramima identifikovane su projekcije ose maksimalnih pritisaka i tenzije, respektivno. Zasjeneni simboli oznaavaju kompresiju, a nezasjeneni dilataciju. Rjeenje mehanizama arita za vei broj jaih zemljotresa na prostoru Crne Gore i neposrednog okruenja, prikazan je na seizmotektonskoj skici regiona, na slici 4.14. Dimenzija tzv. fokalne sfere reprezentuje magnitudu zemljotresa, a rafura tip naponskog stanja: zasjenene povri oznaavaju dilataciju.
Slika 4.14. Rjeenja mehanizama arita jaih zemljotresa na prostoru Crne Gore i okruenja, koji su se dogodili tokom posljednjih 30 godina.
4.6 OSNOVNI ZADACI SEIZMOLOKE SLUBE NA STANICI

Osnovni zadaci seizmoloke slube na seizmolokim stanicama su vrlo raznovrsni i obuhvataju sljedee najznaajnije operacije: Odravanje tehnike ispravnosti seizmolokih instrumenata i njihovog punog operativnog statusa; Periodino kalibrisanje svih seizmolokih instrumenata i izrada kalibracionih dijagrama uveanja seizmografa; Odravanje sistema tanog vremena sa kojim su povezani seizmografi; Registrovanje i analiza seizmikih faza zemljotresa na svim seizmogramima;
52
Obrada rezultata analize i proraun parametara arita zemljotresa: lokacije arita, magnitude, mehanizma arita, intenziteta zemljotresa (na bazi empirijskih relacija); Izrada seizmolokih biltena sa svim relevantnim podacima o registrovanim zemljotresima u odreenom periodu: preliminarni bilten (sa podacima koji su definisani odmah nakon dogoenog zemljotresa) koji se izrauje za krai period vremena (10-30 dana) i finalni bilten (u kojem su sistematizovani svi podaci koji su detaljno analizirani i ponovo kompjuterski obraeni) koji se vezuje za dui vremenski period obino nekoliko mjeseci ili cijelu godinu; Izrada kataloga zemljotresa i karata epicentara za odreene periode vremena i odreene regione; Snimanje, sistematizacija i obrada makroseizmikih podataka za zemljotrese sa intenzitetom iznad III stepena MCS skale; Statistika analiza seizmike aktivnosti odreenog regiona ili odreene serije zemljotresa; Distribucija i razmjena podataka sa drugim seizmolokim institucijama i regionalim centrima. Na podruju Srbije i Crne Gore danas je aktivna jedna stalna stanica u Beogradu i 7 privremenih stanica u Srbiji, kao i 10 stalnih, automatskih, telemetrijskih u Crnoj Gori.
Slika 4.15. Primjer digitalno registrovanih seizmograma telemetrijskom mreom stanica Crne Gore za zemljotresa od 7.10.2002. god. u 14:22 (u blizini Prijepolja) sa magnitudom 2.8, ija je kompletna numerika obrada prikazana na slici 4.10.
53
Na svim veim branama, saglasno zakonskim normativima (tehnikim propisima) neophodno je obavljanje namenskih osmatranja indukovane seizminosti pomou seizmografa i akcelerografa, koji su obino locirani na nekoliko nivoa brane, u cilju praenja dinamikih efekata zemljotresa na konstrukciju brane. Savremeno seizmoloko osmatranje obuhvata i telemetrijski sistem veze stanica sa centrom u kojem se obavlja registrovanje podataka, koji moe biti radio telemetrijski, telefonski ili satelitski. Proces registrovanja (akvizicije), analize seizmikih signala i obrade podataka obino je takoe potpuno automatizovan, tako da u takvim uslovima seizmolog ima ulogu kontrolora i vri korekcije i poboljanja u procesu identifikacije seizmikih faza i upravlja dodatnim procesima obrade kao to su prorauni mehanizma arita, Fourieova (Furijeova) spektralna analiza seizmikih signala, upravljanje izradom seizmolokih biltena, izradom kataloga zemljotresa, karata epicentara i drugo. Primjer digitalno registrovane serije seizmograma za zemljotres u blizini Prijepolja (sa magnitudom 2.8) prikazan je na slici 4.15. a rezultati kompletne numerika i grafike obrada na slici 4.10. Izgled jedne tipine savremene seizmolokog opservatorijskog registracionog centra prikazan je na slici 4.16 na primjeru registracionoc centra Republikog seizmolokog zavoda u Podgorici, na kojoj je prikazan sistem analognog i digitalnog automatskog registrovanja seizmike aktivnosti posredstvom mree terenskih seizmolokih stanica.
Slika 4.16. Registracioni sistem mree telemetrijskih seizmolokih stanica Crne Gore u Seizmolokom zavodu u Podgorici, sa analognim i dvostrukim digitalnim sistemom akvizicije podataka.
54
5 OSNOVI INENJERSKE SEIZMOLOGIJE

Inenjerska seizmologija obuhvata dio aplikativne seizmologije koji se bavi prouavanjem efekata zemljotresa na graevinskim objektima i tlu i definisanjem efikasnih i pouzdanih metoda izraavanja i kvantifikovanja parametara opte seizminosti ili seizminosti na regionalnom nivou. Na lokalnom nivou, inenjerska seizmologija se bavi definisanjem seizmikih parametara koji odraavaju efekte lokalnog tla u uslovima dejstva buduih snanih zemljotresa, u cilju numerikog izraavanja veliine seizmike opasnosti na odreenoj lokaciji. Saznanja iz ove oblasti seizmologije direktno se primenjuju u zemljotresnom inenjerstvu pri projektovanju i graenju seizmiki otpornih graevinskih objekata, kao i pri urbanistikom planiranju prostora.
5.1
POVRINSKI EFEKTI ZEMLJOTRESA
Pored ljudskih rtava, snani, razorni i katastrofalni zemljotresi izazivaju znaajne, a esto i destruktivne povrinske efekte, koji se najee manifestuju na graevinskim objektima (zgradama, tunelima, putevima, branama, pristaninim dokovima, cjevovodima i dr.) ili u prirodi (u vidu odrona stijena, klizita u tlu, pukotina, promjenom reima kretanja podzemnih i povrinskih voda, promjenom oblika reljefa, pojavom likvifakcije /teenje/ tla i sl.). Uinak zemljotresa na povrini terena na prirodnim i vetakim objektima i ljudima, izraava se numeriki intenzitetom zemljotresa, na osnovu neke od seizmikih skala. Imajui u vidu sve navedene mogue tetne manifestacije, savremena seizmologija posvjeuje veliku panju izuavanju svih pomenutih efekata, ali i uzroka koji do njih dovode. Jedan od primarnih zadataka kod izuavanja ovih pojava je njihovo egzaktno makroseizmiko dokumentovanje. Ovi rezultati se zatim izuavaju primjenom odgovarajuih metodolokih postupaka u cilju definisanja: matematikog modela makroseizmikog polja (zakonitosti atenuacije intenziteta zemljo tresa sa epicentralnim rastojanjem), amplifikacionog dejstva lokalne geotehnike sredine, utvrivanja funkcije povredljivosti objekata, potencijalnosti pojave likvifakcije tla i dr. 5.1.1 INTENZITET ZEMLJOTRESA Za veliki broj snanih zemljotresa, koji su se dogodili na podruju SFR Jugoslavije, i susjednim seizmogenim podrujima u ovom vijeku, obavljeno je detaljno snimanje makroseizmikih efekata na graevinskim objektima i tlu. Na bazi ovih rezultata, izvreno je njihovo kartografisanje, u vidu karata izoseista. Izoseiste predstavljaju zone ili povri (a ne linije), koje su u nekom zemljotresu okarakterisane istim stepenom intenziteta (slika 5.1). Radi numerikog kvantifikovanja povrinskih efekata, danas je u upotrebi nekoliko seizmikih skala. Na podruju prethodne (SFR) Jugoslavije bile su koriene dvije podudarne skale: MCS skala (Mercalli Cancani Sieberg) / Merkali Kankani Ziberg/) i znatno detaljnija MSK 64 (Medvedev Karnik Sponhouer / Medvedev Karnik Sponhauer/) ili skala Instituta Fizike Zemlje SSSR, koje su izraene u rasponu od 1 do 12 podeoka. U Evropskoj Uniji, kao i od skora u Srbiji i Crnoj Gori, koristi se tzv. EMS-98 (Evropska Makroseizmika Skala iz 1998. godine), takoe sa 12 podeoka. U Sjedinjenim Amerikim Dravama u primjeni je tzv. MM skala
55
(modifikovana Merkalijeva), koja takoe ima 12 podeoka. U Japanu se koristi tzv. japanska skala sa 7 podeoka.
Slika 5.1. Karta izoseista (simplifikovana) za zemljotres od 15. aprila 1979. godine na Crnogorskom primorju. U Tabeli IV-3 prikazani su osnovni elementi EMS-98 (odnosno MCS) skale, u kojoj su pored stepena intenziteta zemljotresa izraena korespondentna maksimalna horizontalna ubrzanja tla i opis tipinih i karakteristinih efekata zemljotresa na ljudima i objektima. Makroseizmiki intenzitet (I), kao funkcija epicentralnog rastojanja () i magnitude zemljotresa (M), najee se izraava u optem, najjednostavnijem obliku kao: I = a1 + a 2 log( ) + a 3M [MCS]
U cilju definisanja kvalitetnog empirijskog izraza, za makroseizmiko polje za razna podruja spoljanjih i unutranjih Dinarida, izvedene su posebne numerike analize svih raspoloivih makroseizmikih podataka o distribuciji povrinskog intenziteta zemljotresa. Zbog sloenosti strukturne grae Zemljine kore na podruju spoljanjih i unutranjih Dinarida (to za posljedicu ima razliit nain prenoenja seizmikih talasa u tim zonama) za ova dva podruja definisane su posebne empirijske relacije za izraavanje makroseizmikog polja. S obzirom na izraen apsorpcioni efekat seizmike energije u tlu u pravcu upravnom na Dinaride, izraz za makroseizmiko polje spoljanjih i centralnih Dinarida sadri i lan koji izraava priguenje seizmike energije u funkciji azimuta take posmatranja u odnosu na epicentar zemljotresa. Naime, primjenom metode najmanjih kvadrata na sve raspoloive makroseizmike podatke, za ovaj dio Dinarida dobijena je sljedea jednaina makroseizmikog polja (Glavatovi, 1982-86):
I = 3.69 + 1.378 M - 3.74 log ( ) [0.625 - 0.067 M - 0.320 log ( )] cos 2 ( + 50)
(5.1)
pri emu I predstavlja intenzitet zemljotresa (izraen u jedinicama MCS skale) na epicentralnom rastojanju (izraenom u km) u pravcu azimuta (u odnosu na geografski sjever) u sluaju pojave zemljotresa sa magnitudom M.
56
Kod obrade makroseizmikih podataka o zemljotresima koji su se dogodili u zoni unutranjih Dinarida, dobijena je relacija:
I = 3.28 + 1.424 M - 3.56 log ( )
(5.2)
Empirijske formule (4.12) i (4.13) omoguuju da se u sluajevima svih buduih zemljotresa, na osnovu magnitude i poloaja epicentara zemljotresa, predvidi distribucija intenziteta i povrinskih efekata.
EMS98 (ili MCS) SKALA (SKRAENI OBLIK)

TABELA IV 3
STEPEN I II III IV V VI VII KRATAK OPIS EFEKTA ZEMLJOTRESA MAKSIMALNO UBRZANJE (m/s2)
Zemljotres registruju samo seizmografi. Reaguju samo vrlo osjetljive osobe u mirovanju. Zemljotres osjeti vie ljudi u unutranjosti zgrada. U kuama ga osjeti vei deo stanovnika, a na otvorenom samo pojedinci. Posue i prozori zveckaju. Pojedinci se bude iz sna. Osjete ga mnogi i na otvorenom prostoru. Predmeti koji slobodno vise zanjiu se. Kod pojedinaca izaziva manju paniku. Osjete ga sve osobe i bjee iz kua. Slike padaju sa zidova. Na slabijim zgradama nastaju manja oteenja. Nastaju ruenja i razaranja uz znatne tete na namjetaju u stanovima. Oteenja se javljaju i na kvalitetnijim kuama. Rue se dimnjaci na kuama, padaju crepovi. Javlja se oteenje na oko 25% kua, neke slabije se rue. U vlanom tlu i padinama javljaju se manje pukotine. Oko 50% zidanih kua znatno je oteeno, mnoge se rue, a veina je neupotrebljiva za dalje stanovanje. Teka oteenja nastaju na oko 75% zgrada, a veina njih se rui. U tlu nastaju pukotine iroke do nekoliko cm. Sa padina se odronjavaju stijene, stvaraju se velika klizita u tlu. Rue se sve zidane zgrade. U tlu nastaju iroke pukotine iz kojih prodire voda sa pijeskom i muljem. Javlja se veliko odronjavanje. Nijedan vjetaki objekat ne moe opstati. Tlo i reljef mijenjaju izgled, zatrpavaju se jezera, rijeke mijenjaju korita.
< 0.0025 0.0025 0.0050 0.005 0.010 0.010 0.025 0.025 - 0.050 0.05 0.10
0.10 0.25 0.25 0.50 0.50 1.00
VIII IX X
1.00 2.50 2.50 5.00 5.0 10.0
XI XII
5.1.2 UBRZANJE TLA Kao to je naglaeno u poglavlju o instrumentalnim metodama registrovanja zemljotresa, pomou akcelerografa se registruju istorije ubrzanja tla. Danas se u radu na terenu nalazi veliki broj trokomponentnih akcelerografa, na kojima se registrovanje ubrzanja tla obavlja u digitalnom obliku na magnetnim medijumima ili u analognom obliku - na fotofilmu. Na slici 5.2 su prikazani primjeri tri akcelerograma za zemljotres od 15. 04. 1979. godine (ML = 7.0) na Crnogorskom primorju, koji su registrovani u Baru, Ulcinju i Petrovcu. Zbog potrebe analitikog izraavanja promjene ubrzanja tla pri dejstvu zemljotresa, u funkciji epicentralnog rastojanja i magnitude zemljotresa, do sada su obavljena brojna istraivanja i definisane brojne empirijske relacije, za odreene regione u Svijetu. Opti oblik tih relacija najee ima sljedei izgled:
57
a=
A + B e C M
( + E M )F
pri emu (a) izraava maksimalno horizontalno ubrzanje tla pri dejstvu zemljotresa sa magnitudom M, na epicentralnom rastojanju , dok A, B, C, E i F predstavljaju konstante empirijske relacije, koje se utvruju najee primjenom metode najmanjih kvadrata na podatke o registrovanim maksimalnim horizontalnim ubrzanjima u regionu. Sistematizacijom i numerikom obradom svih raspoloivih podataka registracija maksimalnog horizontalnog ubrzanja tla pri dejstvu zemljotresa na podruju SFR Jugoslavije dobijena je (Glavatovi, 1982-1986) sljedea empirijska relacija, koja izraava ubrzanje tla (a) u funkciji magnitude (M) zemljotresa i hipocentralnog rastojanja (D):
a= 6.70 exp (1.05 M + 1.65/M )
[D + 35 + 0.17 exp (0.65M )]2.56
(5.3)
Ubrzanje a u ovoj jednaini izraeno je u djelovima ubrzanja sile Zemljine tee (g = 9.81 m/s2).
Slika 5.2. Akcelerogrami (horizontalne komponente) registrovani na Crnogorskom primorju, u zemljotresu od 15. 04. 1979. godine (ML = 7.0) u: Ulcinju, Baru i Petrovcu.
58
5.1.3 OSTALE POJAVE PRI DEJSTVU ZEMLJOTRESA Snani zemljotresi najee su praeni, pored ve opisanih pojava, i nekim drugim, kao to su: zvune manifestacije ili brontidi, zatim formiranje cunami talasa, klienje tla i odronjavanje stijena i dr. Sve ove pojave se detaljno izuavaju u okviru seizmologije i geologije.
Brotidi predstavljaju zvunu manifestaciju dijela kratkoperiodinih longitudinalnih seizmikih talasa (frekvencije iznad 16 Hz), a javljaju se pri njihovom izbijanju na Zemljinu povr. Brontidi se najee zapaaju u obliku podzemne tutnjave i to ee kod jaih zemljotresa, ali se javljaju i kod slabijih posebno u epicentralnoj zoni. Cunami su visoki vodeni talasi koji se formiraju pri pojavi arita zemljotresa ispod vodenih povrina (najee okeana) u uslovima kada se pri rasijedanju javlja vei skok rasjeda usljed dislociranja dna. Tada se formira vodeni talas koji se kree ka obalama. Kada talas dospije u plitke priobalne zone, javlja se tzv. cunami efekat, pri emu dolazi do naglog i znaajnog poveanja visine talasa, koji moe da dostigne i nekoliko desetina metara. Cunami talasi obino imaju razorne efekte pri nailasku na obale ili brodove, pa je u cilju prevencije formirana posebna sluba obavetavnja o cunami talasima.
Likvifakcija tla predstavlja pojavu prelaza tla iz nevezanog stanja (pijesak i mulj) u teno stanje u uslovima prisustva podzemne vode, koja se manifestuje u uslovima snanog potresanja tla pri dejstvu zemljotresa. Pojava je manifestovana djeliminim ili potpunim gubitkom svosjstva nosivosti tla, a esto je praena izbacivanjem pijeska sa vodom kroz pukotine u tlu. Ova pojava je zapaena, na primjer u crnogorskom zemljotresu od 15. aprila 1979. godine, na obalama skadarskog jezera. Sa aspekta stabilnosti konstrukcija, ova pojava je uvijek vrlo tetna po objekte koji su fundirani u takvom tlu. Na slici je prikazan markantan primjer tetnog efekta likvifakcije tla u zemljotresu koji je 1964. godine pogodio grad Niagata u Japanu, pri emu su konstruktivno ouvani objekti potonuli ili se nagnuli.
Slika 5.3. tetan efekat likvifakcije tla u zemljotresu od 1964. godine kod grada Niagata u Japanu. Ostale pojave pri dejstvu zemljotresa, kao to su klienje tla, odronjavanja stijena i dr. prouavaju se detaljno u okviru inenjerske geologije, pa ih ovdje neemo posebno analizirati.
59
Zemljotresi sa najveim brojem rtava (preko 10.000) tokom prethodnih 100 godina u Svijetu
Tabela V-1
DATUM LOKACIJA BROJ RTAVA MAGNITUDA
1905. 04. apr. 1906. 17. avg. 1908. 28. dec. 1915. 13. jan. 1920. 16. dec. 1923. 01. sep. 1927. 22. maj 1932. 25. dec. 1934. 15. jan. 1935. 30. maj 1939. 25. jan. 1939. 26. dec. 1948 . 5. okt. 1962. 01. sep. 1968. 31. avg. 1970. 04. jan. 1970. 31. maj 1976. 04. feb. 1976. 27. jul 1978. 16. sep. 1988. 07. dec. 1990. 20. jun 1999. 17. avg. 2003. 26. dec. 2004. 26. dec. 2010. 12. jan.
Indija, Kangra Cile, Santiago Italija, Mesina Italija, Avezano Kina, Gansu Japan, Kwanto Kina, Xiniang Kina, Gansu Indija, Bihar-Nepal Pakistan, Quetta ile, Chillan Turska, Erzincan Akabat, Turkmenija Iran, Qazvin Iran Kina, Yunnan provincija Peru Gvatemala Kina, Tangshan Iran Turska-USSR gran. reg. Zapadni Iran Turska, Izmit Bam, Iran Sumatra, Indonezija Haiti, centralna Amerika
19.000 20.000 70.000-100.000 29.980 200.000 143.000 200.000 70.000 10.700 30.000-60.000 28.000 30.000 110.000 12.230 12.000-20.000 10.000 66.000 23.000 255.000 15.000 25.000 40.000 30.000 41.000 228.000 223.000
8.6 8.6 7.5 7.5 8.6 8.3 8.3 7.6 8.4 7.5 8.3 8.0 7.3 7.3 7.3 7.5 7.8 7.5 8.0 7.8 7.0 7.7 7.6 6.5 9.0 7.0
Najsnaniji zemljotresi u Crnoj Gori i okruenju tokom posljednjih 40 godina
1963. 26. jul 1979. 15. april
Makedonija, Skoplje Crnogorsko primorje
1.070 136
6.1 7.0
5.2 SEIZMIKO REJONIRANJE

Seizmiko rejonoranje obuhvata koncipiranje i primjenu seizmolokih i odgovarajuih geolokih kriterijuma ocjene seizmike opasnosti na odreenom podruju, kao i niz postupaka rejonizacije tih podruja, na zone razliitih seizmikih svojstava. Zavisno od detaljnosti i vrste istraivanja, razlikujemo postupak i metode seizmike regionalizacije i seizmike mikrorejonizacije. Za izradu kvalitetne seizmike regionalizacije (ili rejonizacije) odreenog podruja (na primjer teritorije jedne republike ili veeg regiona) potrebno je izvriti detaljna prethodna seizmika prouavanja tog regiona. Kao najznaajnija, navedimo sljedea: izrada kataloga dogoenih
60
zemljotresa u regionu i susjednim seizmiki uticajnim zonama za to dui vremenski period (obino se obuhvataju periodi od nekoliko stotina godina unazad), izrada karte epicentara zemljotresa, karte maksimalnih dogoenih makroseizmikih initenziteta zemljotresa, karte maksimalnih registrovanih ubrzanja tla, karte maksimalnih teorijskih izoseista zemljotresa, analizu mehanizama arita jaih zemljotresa u regionu, izrada seizmotektonske karte, neotektonske karte i dr. Finalni produkt postupka seizmike regionalizacije predstavlja karta seizmike regionalizacije (ili reojonizacije) (slika 5.4).
Slika 5.4. Karta seizmike rejonizacije teritorije Crne Gore. esto se u praksi postupak izrade seizmike regionalizacije naziva definisanjem seizmikih parametara na osnovnoj stijeni, u regionalnom smislu.
Katalog zemljotresa predstavlja sistematizovan, hronoloki popis svih zemljotresa iznad odreene magnitude, koji su se dogodili u prouavanom regionu, u odreenom periodu vremena. Parametri za izradu kataloga zemljotresa utvruju se na nain koji smo obradili u poglavlju o analizi i obradi seizmolokih podataka.
Podaci sistematizovani u katalogu zemljotresa koriste se za prouavanje seizmikog reima regiona, to zapravo predstavlja primjenu statistikih metoda obrade seizmolokih podataka i utvrivanje numerikih karakteristika reima generisanja zemljotresa u regionu. Uestanost pojavljivanja zemljotresa u odreenom regionu i veliine njihovih magnituda, zavise od seizmogenih karakteristika arinih zona. Zbog toga se prouavanjem zakonitosti pojavljivanja zemljotresa, u odreenim seizmikim regionima, primjenom statistikih metoda analize podataka, mogu posredno izuavati seizmogene karakteristike pojedinih seizmoaktivnih zona.
61
Pri statistikoj analizi seizmikog reima odreenog regiona, uvodimo pretpostavku o stacionarnosti procesa pojavljivanja zemljotresa, odnosno pretpostavljamo da je posmatrana prethodna seizmika aktivnost regiona (u analiziranom periodu vremena) reprezentativna i za toliki budui period vremena. Ova pretpostavka, dakle, omoguuje vremensku eksploatacije utvrenog seizmikog reima regiona u narednom periodu. Duina vremenskog intervala ekstrapolacije formiranog reprezentativnog modela seizmikog reima, pri tome ne treba da bude vea od samog vremena opaanja njegove stvarne seizmike aktivnosti, jer je tada nepouzdana. Proces pojavljivanja zemljotresa, sa statistikog stanovita, predstavlja jedan stohastiki proces, odnosno matematiki model datog fizikog stistema koji se mijenja saglasno zakonima vjerovatnoe (Lomnitz /Lomnic/ 1976.). Tako, na primjer, Poissnov (Poason) statistiki proces predstavlja jedan diskretan (prekidan) statistiki proces koji izraava poloaj pojedinanog sluajnog dogaaja (u naem sluaju pojave zemljotresa) u vremenu. Na bazi rezultata osmatranja stvarne seizmike aktivnosti. Poissonov proces omoguuje statistiku prognozu za definisanje seizmikog reima regiona. Empirijski pristup prouavanju uestanosti pojavljivanja zemljotresa u zavisnosti od magnitude tog zemljotresa pokazuje da dijagram kumulativne raspodjele magnitude dogoenih zemljotresa poseduje semi-logaritamsku zavisnost od veliine magnitude zemljotresa, odnosno da se moe izraziti u obliku:
log N(M ) = a b M
gdje N predstavlja ukupan broj zemljotresa (kumulativni broj) registrovanih u nekom periodu vremena, sa magnitudom manjom ili jednakom M, dok a i b predstavljaju konstante relacije, a njihove numerike vrijednosti su uslovljene sizmikim reimom regiona. Gornja relacija omoguuje odreivanje maksimalne mogue magnitude zemljotresa u regionu, na osnovu odnosa (za N=1): M max = a b
Na slici 5.5. prikazani su primjeri dijagrama zakonitosti pojavljivanja zemljotresa na irem prostoru seizmogene zone Danilovgrada i odgovarajua relacija ponovljivosti zemljotresa. Pri tome je, kao to je to uobiajeno u praksi, broj registrovanih zemljotresa normiran za period od 100 godina, radi standardizovanog izraavanja.
Slika 5.5. Dijagram uestanosti pojavljivanja zemljotresa u funkciji magnitude za iri region Danilovgrada.
62
Povratni period vremena zemljotresa (T) odreene magnitude (M) moe se izraziti na osnovu utvrene funkcije kumulativne distribucije, u obliku:
T= 100god N100
Tako, na primer, za seizmogene zone u irem regionu Danilovgrada, na osnovu ovog izraza i parametera prikazanih na slici 5.5, dobijamo jednainu povratnog perioda vremena zemljotresa magnitude M.
log(T ) = 0.816 M 3.74
[T(god.)]
na osnovu koje moemo odrediti povratni period zemljotresa bilo koje magnitude.
A) ELEMENTI SEIZMIKOG HAZARDA Seizmiki hazard, kao dio ukupnog prirodnog hazarda, prema opte prihvaenoj definiciji grupe eksperata UNDRO-a (UNDRO 1979.) predstavlja vjerovatnou pojavljivanja u okviru odreenog perioda vremena i na odreenom mjestu zemljotresa odgovarajuih karakteristika, koji e se na odreeni nain manifestovati na prouavanoj lokaciji.
Smisao i znaenje seizmikog hazarda moemo preciznije izraziti kao vjerovatnou da e amplituda odreenog parametra oscilovanja tla pri dejstvu zemljotresa, dostii (ali ne i prevazii) odreeni nivo, u okviru odreenog povratnog perioda vremena. Dakle, seizmiki hazard se izraava sa tri meusobno zavisna elementa: amplitudom kretanja tla (npr. ubrzanje tla, brzina oscilovanja ili intenzitet zemljotresa) zatim povratnim periodom vremena i vjerovatnoom realizacije takvog dogaaja. Zbog toga je, pri izuavanju seizmikog hazarda, neophodno prikazati sva tri elementa, ali je mogue eksplicitno izraziti bilo koji od njih u funkciji druga dva. Tako se na primjer, najee se izraava maksimalni intenzitet zemljotresa u okvidu odreenog povratnog perioda vremena, sa definisanim nivoom vjerovatnoe realizacije. Parametri seizmikog hazarda esto se uslovno nazivaju i seizmikim parametrima na osnovnoj stijeni. Pod osnovnom stijenom podrazumeva se stijena koja ima visoke vrijednosti elastinih svojstava (odnosno brzine transferzalnih talasa) a definie se zavisno od optih geolokih i geofizikih karakteristika dominantnih stijena u irem regionu (npr. teritorija republike). Za kvantitativno izraavanje seizmikog hazarda koristi se vei broj numerikih metoda sa razliitim pristupima i uslovima neophodnim za njihovu realizaciju (npr. Dossokey 1984, Anderson 1980, Giorgetti 1980, Smith 1978, UNESCO 1975, Lomnitz 1976, Milne 1959, Cornell 1968. i dr.). Izbor odreene metodologije obrade uslovljen je, primarno, karakteristikama ulaznih podataka, koje ine relevantni elementi registrovane i oekivane seizminosti prouavanog regiona (prognozirane na bazi utvrenog seizmikog reima regiona). Ovi podaci se obino sumarno prikazuju na seizmotektonskim kartama, zatim kartama seizmogenih zona i kartama oekivanih maksimalnih seizmikih dejstava. Primjena bilo koje od navedenih metoda za proraun elemenata seizmikog hazarda zasnovana je na korienju odgovarajueg matematikog modela seizminosti regiona, koji sadri elemente seizmikog reima za svaku seizmogenu zonu pojedinano, kao i geometriju (prostorni poloaj i dimenzije) zone. Na slici 5.6 prikazan je primjer geometrije modela seizmogenih zona za podruje Crne Gore i neposredne okoline, dok su odgovarajui parametri seizmikog reima, izraeni funkcijama uestanosti pojavljivanja zemljotresa u funkciji magnitude, prikazani u Tabeli V-2. Dakle, kada se raspolae svim izloenim karakteristikama seizminosti regiona i empirijskim relacijama kojima se izraava zavisnost odreenog seizmikog parametra u zavisnosti od epicentralnog rastojanja i magnitude zemljotresa, mogue je izvriti matematiko simuliranje
63
zemljotresa u bilo kojoj taki bilo koje seizmogene zone i sraunati seizmiki efekat takvog zemljotresa u bilo kojoj taki regiona. Postupak prorauna parametara seizmikog hazarda upravo koristi takav metod pri emu se obavlja sistematsko simuliranje generisanja zemljotresa u svakom elementu svake seizmogene zone, a u mrei taaka regiona obavlja se proraun seizmikog efekta takvih moguih zemljotresa.
Sl. 5.6.- Karta seizmogenih zona Crne Gore i okoline (oznake prema Tabeli V-2.) Nakon statistikog grupisanja kumulativnih efekata ovog prorauna, vri se statistika analiza dobijene kumulativne distribucije primjenom odgovarajueg statistikog modela. Rezultati ove analize omoguuju statistiku prognozu veliine maksimalnih efekata zemljotresa (obino maksimalno ubrzanje tla ili maksimalni intenzitet zemljotresa) u bilo kojoj taki regiona to zapravo ini elemente seizmikog hazarda.
Siezmogene zone na podruju Crne Gore i susjednih uticajnih regiona
R. br. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. SEIZMOGENA ZONA Ulcinj Juni Jadran Skadar - Albanija Piva Bilee Podgorica - Niki Boka Kotorska Budva Berane Dubrovnik Dra - Albanija Javor - Muanj Sjenica Pe - Djakovica Srbica - Mokra Gora Prizren Debar - Tetovo log(N 100 ) = a - bM a b 5.850 0.846 2.810 0.380 3.400 0.520 5.590 0.970 4.280 0.790 3.515 0.575 4.380 0.674 3.360 0.520 3.820 0.660 4.240 0.710 3.850 0.620 3.100 0.690 3.630 0.710 2.650 0.530 3.100 0.560 2.350 0.500 3.980 0.680 M max (100 god.) 6.91 7.39 6.54 5.76 5.42 6.11 6.50 6.46 5.79 5.97 6.21 4.49 5.11 5.00 5.54 4.70 5.85
TABELA V-2
Sr. dubina . (km) 10 12 10 10 10 15 10 7 7 5 10 10 10 10 10 10 10
64
Slika 5.8. Primjer karte oekivanih maksimalnih horizontalnih ubrzanja tla za povratni period od 475 godina (to je po EUROCOD-u 8 standardni period u Evropskoj Uniji), sa vjerovatnoom realizacije od 70 % za teritoriju Crne Gore. Ubrzanje je izraeno u djelovima ubrzanja sile tee (g). Karta seizmike regionalizacije odreenog podruja izrauje se na osnovu sumiranja rezultata istraivanja sadranih u svim navedenim osnovama, karatama i analizama (slika 5.7 i 5.8). Takva karta izraava oekivane maksimalne intenzitete ili horizontalna ubrzanja u uslovima tzv. srednjeg tla ili vrste stijene, za odreeni povratni period vremena, najee od 50, 100, 200 i vie godina. Pod srednjim tlom podrazumijeva se neko fiktivno tlo, koje po svojim litolokofacijalnim i seizmikim karakteristikama odgovara prosjenim vrijednostima najzastupljenijeg tla u regionu. Istovremeno, srednje tlo sadri i parametar dubine podzemne vode, koji se utvruje kao prosjena vrijednost dubine podzemne vode u najzastupljenijem tlu u regionu. Parametri srednjeg tla se odreuju kao ponderisane srednje vrijednosti prostorne zastupljenosti tla, parametra brzine prostiranja transverzalnih i longitudinalnih seizmikih talasa i zapreminske teine, u okviru svih raspoloivih podataka u regionu.
5.3 SEIZMIKA MIKROREJONIZACIJA

Pored regionalnih seizmikih karakteristika terena, koje smo diskutovali u prethodnom tekstu, za utvrivanje ukupne seizmike opasnosti na odreenoj lokaciji, neophodno je utvrditi i numeriki izraziti uticaj lokalnih seizmogeolokih svojstava terena lokacije pri dejstvu zemljotresa. Naime, poznato je da lokalne promjene u elastinim svojstvima tla znaajno utiu na modifikovanje amplitudno-frekventnog sastava seizmikih talasa koji su registrovani u uslovima lokalne geotehnike sredine, u odnosu na osnovnu stijenu lokacije. Zbog toga se u inenjerskoseizmolokoj praksi posebna panja posveuje istraivanju seizmogeolokih karakteristika lokacije. Na osnovu terenskih mjerenja brzine prostiranja seizmikih talasa i rezultata istranog buenja i laboratorijskog geomehanikog ispitivanja, obavlja se konstruisanje geodinamikog modela lokacije, kao reprezentativnog modela lokacije sa aspekta dinamikih svojstava izdvojenih slojeva u modelu. Ovaj model se zatim koristi za analizu uticaja lokalne geotehnike
65
sredine na amplitudni i frekventni sastav seizmikih talasa koje e generisati neki budui zemljotresi, ije karakteristike su ve izraene regionalnim parametrima seizminosti, kao to smo to ranije vidjeli.
5.3.1 NUMERIKE METODE ANALIZE UTICAJA LOKALNOG TLA Kao to je naglaeno, u okviru prvog koraka pri istraivanju seizmikih efekata lokalne geotehnike sredine na nekoj lokaciji, terenskim ispitivanjima neophodno je utvrditi relevantne parametre geodinamikog modela lokacije, to zapravo obuhvata: geometriju modela (poloaj granica slojeva u modelu), brzine transverzalnih seizmikih talasa u svakom sloju i zapreminske teine tla svih slojeva. U inenjersko-seizmolokoj praksi, za ove potrebe, iskljuivo se koriste transverzalni seizmiki talasi, zbog injenice da su oni nosioci najveeg dijela seizmike energije zemljotresa. Takoe, zbog predominantnog pravca oscilovanja ovih talasa u horizontalnoj ravni, njihov efekat na graevinske objekte je dominirajui u odnosu na druge vrste seizmikih talasa. Savremeni metodoloki postupci analize reakcije geodinamikog modela tla na seizmiku pobudu na osnovnoj stijeni lokacije, koriste odreena numerika rjeenja sistema diferencijalnih jednaina distribucije seizmikih talasa u geodinamikom modelu tla lokacije. Numerika rjeenja talasnih jednaina u slojevima modela koriste se uz primjenu reprezentativnih akcelerograma zemljotresa registrovanih u odgovarajuim uslovima koji su kompatibilni sa poloajem lokacije u odnosu na najuticajnije seizmogene zone, odnosno seizmika arita koja su kroz analizu seizmikog hazarda ocijenjena najveim stepenom seizmike opasnosti. S obzirom da su realni registrovani akcelerogrami takoe amplitudno-frekventno modifikovani, saglasno geodinamikim karakteristikama tla na lokaciji na kojoj je akcelerogram snimljen (osim onih koji su registrovani na osnovnoj stijeni), to je neophodno takve akcelerograme prethodno dekonvoluisati, odnosno izvriti njegovo numeriko svoenje na nivo osnovne stijene. Na ovaj nain dobija se akcelerogram koji bi bio registrovan na osnovnoj stijeni lokacije. Primjenom numerikih rjeenja talasne jednaine za utvreni geodinamiki model lokacije na vei broj dekonvoluisanih akcelerograma, u procesu numerike konvolucije tih akcelerograma i parametara geodinamikog modela definie se odziv geodinamikog modela lokacije odnosno dobija se sintetiki akcelerogram na povri terena, odnosno na nivou fundamenta objekta na lokaciji, koji bi bio registrovan pri dejstvu nekog budueg tipinog zemljotresa, saglasno parametrima seizmikog reima najuticajnijih seizmogenih arita. Odnos maksimalnog ubrzanja dobijenog na povri terena (odnosno na nivou fundamenta objekta) i maksimalnog ubrzanja na osnovnoj stijeni lokacije odreuje tzv. dinamiki faktor amplifikacije lokacije (esto oznaavan sa G ili DAF) odnosno geodinamikog modela. Reprezentativni dinamiki faktor amplifikacije utvruje se kao srednja vrijednost vie ovakvih prorauna (za sluaj vie akcelerograma), obino vie od 10. Dakle dinamiki faktor amplifikacije G=2 znai da je maksimalna amplituda akcelerograma na povri terena dvostruko vea od odgovarajue vrijednosti na nivou osnovne stijene. Uobiajene vrijednosti faktora amplifikacije nalaze se u granicama 1.2 do 1.8, dok su na lokacijama sa debelim depozitima vrlo mekanih tla zasienih vodom, mogue i vrijednosti iznad 3. Opisani numeriki postupak, zbog svojeg obima i kompleksnosti izvodi se iskljuivo na raunarima veeg kapaciteta. Na slici 5.9 prikazan je grafiki primjer za jednu tipinu lokaciju: pobudni akcelerogram na nivou osnovne stijene je prikazan u gornjem, a reakcija geodinamikog modela na donjem dijelu slike.
66
Kao pobuda, korien je akcelerogram crnogorskog zemljotresa od 15. aprila 1979. godine, registrovan u Baru na osnovnoj stijeni.
Slika 5.9.- Primjer prorauna dinamikog faktora amplifikacije kroz analizu dinamike reakcije modela tla lokacije na seizmiku pobudu (akcelerogram crnogorskog zemljotresa od 15. aprila 1979. godine, registrovan u Baru) gornji dijagram; Donji dijagram predstavlja rezultat numerike konvolucije pobudnog akcelerograma i parametara geodinamikog modela tla. Rezultujui dinamiki faktor amplifikacije u ovom primjeru iznosio je 1,274. Iz ovog primjera jasno se vidi opisani efekat amplitudne i frekventne modifikacije akcelerograma na povri terena u odnosu na originalnu seizmiku pobudu na osnovnoj stijeni. Utvreni dinamiki faktor amplifikacije u ovom primjeru je iznosio 1.274, dakle ubrzanja na nivou fundamenta budueg objekta (zemljina povr) uveana su za 27.4 % . Uoljivo je da je frekventni sastav amplifikovanog akcelerograma bogatiji u odnosu na pobudu, u ovom sluaju u domenu viih frekvencija, zbog karakteristika geodinamikog model tla. Na osnovu definisanog dinamikog faktora amplifikacije za prouavanu lokaciju i utvrenih parametara seizmikog hazarda, odnosno seizmikih parametara na osnovnoj stijeni, za odreene povratne periode vremena (to je utvreno u okviru seizmike regionalizacije) mogue je sraunati oekivana maksimalna ubrzanja na nivou fundamenta objekta, odnosno na povri terena jednostavnim mnoenjem oekivanih maksimalnih parametara na osnovnoj stijeni sa utvrenom srednjom vrijednou dinamikog faktora amplifikacije modela lokacije.
Primjer prorauna oekivanih maksimalnih ubrzanja tla na nivou temelja objekta Tabela 5.3. Povratni period (godine) Maks. ubrzanje na osnovnoj steni (g) Maks. ubrzanje na zemlj. povri (g)
50 100
0.082 0.100
0.104 0.127
67
0.124 0.176 0.158 0.224
200 475
Tako, na primjer, za neku lokaciju, za koju je sraunata srednja vrijednost faktora amplifikacije G=1.274, na osnovu oekivanih maksimalnih ubrzanja na osnovnoj steni, kao na slici 5.7 (obino za povratne periode vremena od 50, 100, 200 i 475 godina), lako dobijamo oekivane maksimalne seizmike parametre na toj lokaciji, koji su prikazani u Tabeli 5.3. Ako su opisana istraivanja vezana za vee podruje, koje se ne moe obuhvatiti jedinstvenim geodinamikim modelom, tada je potrebno formirati vie reprezentativnih geodinamikih modela i za svaki nezavisno izvesti opisani postupak odreivanja koeficijenta seizmikog intenziteta. U koliko je u pitanju, na primer, podruje jednog grada, tada se na osnovu izvedenih prorauna na nizu karakteristinih lokacija na karti odgovarajue razmere vri okonturenje zona sa istim vrednostima koeficijenta seizminosti. Na taj nain se definiu izolinije istih vrednosti ovog koeficijenta, ime se zapravo realizuje postupak seizmike mikrorejonizacije, odnosno izdvajanje mikrolokacija sa istim ili priblino jednakim vrednostima koeficijenta seizmikog intenziteta, iji rezultat je karta seizmike mikrorejonizacije. 5.3.2 METODA KOREKCIJE OSNOVNOG STEPENA SEIZMIKOG INTENZITETA Metoda korekcije osnovnog stepena seizminosti razvijana je u Sovjetskom Savezu i jo uvek se ponegde koristi u Jugoslaviji kao dopunska metoda u seizmikoj mikrorejonizaciji. Ukratko, bazirajui se na brojnim rezultatima empirijskih istraivanja, konstatovano je (Medvedev 1965.) da razliite vrste tla, razliitih debljina, znaajno utiu na modifikovanje efekta zemljotresa. Pri tome je utvreno da uticaj tla na prirataj stepena seizmikog intenziteta zemljotresa zavisi od seizmike impedance tla, koja se definie kao proizvod brzine transverzalnih talasa u sloju i zapreminske teine tla (V). Takoe je iskustveno utvreno, da prisustvo podzemne vode u tlu znaajno doprinosi prirataju seizmikog intenziteta zemljotresa, ukoliko je dubina nivoa podzemne vode manja od 10 metara. Dugogodinji rezultati istraivanja mogu se saeti u okviru jedne empirijske relacije kojom se utvruje ukupna korekcija (ili prirataj) osnovnog stepena seizmikog intenziteta (ili krae: osnovnog stepena seizminosti) na sljedei nain:
n = 1.67 [log(V0 0 ) log(Vn n )] + e - 0.04 h
(EMS-98)
pri emu indeks 0 oznaava srednju vrijednost seizmike impedance za srednje tlo regiona, a indeks n ponderisanu srednju vrijednost impedance svih izdvojenih slojeva u geodinamikom modelu (do dubine od 15 m) na lokaciji za koju se rauna prirataj osnovnog stepena seizminosti; h oznaava dubinu nivoa podzemne vode na lokaciji. Korigovani seizmiki intenzitet na lokaciji rauna se jednostavnim zbrajanjem osnovnog stepena seizmikog intenziteta (IO) i korekcije osnovnog stepena (n):
I = IO + n
(EMS-98).
5.3.3 MIKROTREMORI TLA
68
Za potrebe interpretacije strukturne grae terena i definisanje reprezentativnih geodinamikih modela, kao jedna od dopunskih metoda koristi se metoda analize mikrotremora. Mikrotremor tla predstavlja mikroseizmiko oscilovanje tla prouzrokovano prirodnim efektima (dejstvom vodene mase velikih vodenih povrina, naglim promenama u atmosferskom pritisku i dr.) ili vjetakim efektima (najee industrijskim aktivnostima ili uticajem saobraaja). Pod dejstvom navedenih seizmikih pobuda, dolazi do slobodnog oscilovanja slojeva na lokaciji na kojoj se posmatraju mikrotremori. Na taj nain, slobodno oscilovanje slojeva na lokaciji manifestovae se novim oscilacijama koje moemo registrovati. Filtriranjem ostalih oscilacija, mogue je izdvojiti samo oscilacije koje su proizveli slojevi. Analiza i interpretacija mikrotremora vri se na osnovu izraza za period osnovnog tona (T) transverzalnih talasa: T= 4H VS
pri emu je H debljina sloja sa dominantnom periodom oscilovanja, a VS brzina prostiranja transverzalnih talasa u sloju. Na osnovu sraunate dominantne periode (T) iz snimljenih mikrotremora i utvrene brzine transverzalnih talasa (VS) odreenog sloja, iz gornjeg izraza lako se moe odrediti debljina tog sloja (H).
5.4 SEIZMIKI RIZIK

Rizik od prirodnih hazarda uopte, predstavlja nivo oekivanih gubitaka ili teta, koji se predvia kao posljedica realizacije nekog prirodnog hazarda na odreenom mjestu i u odreenom vremenu. Vani faktori u procjeni i razumijevanju rizika su:
Procjena nivoa oekivanog hazarda, Ocjena svih elemenata ljudske vrijednosti osjetljivih na realizaciju hazarda, Ocjena lokacije ili pozicije elemenata vrijednosti u odnosu na hazard: dok hazard postoji i u nenaseljenim podrujima isto se ne moe rei i za rizik koga obavezno povezujemo sa regionima gdje postoji drutvena zajednica sa svojim vrijednostima i Procjena povrjedljivosti drutvene zajednice i to: fizika, socijalna i ekonomska.
U uem smislu, pod pojmom seizmiki rizik obino se podrazumijeva nivo moguih gubitaka materijalnih dobara u sluaju pojave zemljotresa odreenog intenziteta na odreenom podruju. Obino se izraava relativnim brojevima (u odnosu na maksimalno mogui gubitak). Seizmiki rizik (R) se matematiki definie kao konvolucija(5) seizmikog hazarda (H) i funkcije povrjedljivosti (vulnerabiliteta) objekta (V) pri dejstvu zemljotresa:
R=H*V
Vulnerabilitet (povrjedljivost) objekta predstavlja zavisnost stepena tete na objektu od nivoa oekivanog seizmikog dejstva.
Na slici 5.10 prikazan je oblik tipinih funkcija seizmikog rizika (u %) izraenog u zavisnosti od intenziteta zemljotresa (u EMS-98 skali) za nekoliko karakteristinih tipova objekata, kao i za objekte sa antiseizmikom zatitom.
(5)
Konvolucija je matematika operacija koja predstavlja zbir prizvoda dvije funkcije.
69
Slika 5.10. Shematski dijagram zavisnosti stepena oteenja objekata (izraeno u %) od intenziteta zemljotresa, za razliite tipove objekata.
70
5.5 PROJEKTNI SEIZMIKI PARAMETRI ZA OBJEKTE VISOKOGRADNJE IZVOD IZ SEIZMIKIH NORMATIVA

Projektni seizmiki parametri su definisani "Pravilnikom o tehnikim noramtivima za izgradnju objekata visokogradnje u seizmikim podrujima" (Slubeni list SFRJ br. 31/81 sa izmjenama objavljenim u Slubenom listu br. 49/82, br.29/83, 21/88 i br. 52/90).
Pravilnikom se propisuju seizmiki parametri za projektovanje objekata visokogradnje u seizmikim podrujima VII, VIII i IX stepena seizminosti po MCS skali. Sastavni dio ovog propisa ini karta seizmikog hazarda teritorije bive SFRJ za povratni period od 500 godina. Uslovi za izgradnju objekata visokogradnje u seizmikim podrujima X stepena utvruju se na osnovu posebnih istraivanja, kao to se to zahtijeva i za lokacije objekata van kategorije. Objekti visokogradnje projektuju se tako da tzv. maksimalni zemljotres, najveeg oekivanog intenziteta za povratni period od 200 godina, moe prouzrokovati oteenja nosive konstrukcije, ali da pri tom ne smije doi do ruenja konstrukcije. Pri dejstvu tzv. projektnog zemljotresa, oekivanog intenziteta za povratni periodu od 50 godina, konstrukcija smije da pretrpi neznatna oteenja nekonstruktivnih i konstruktivnih elemenata.
Opta procedura prorauna

Nivo seizmike zatite objekta zavisi od: 1. 2. 3. 4. Kategorije objekta, Regionalnih karakteristika seizminosti (nivoa seizmikog hazarda), Lokalnih uslova tla (efekata u tlu usled dinamike pobude) i Tipa konstrukcije objekta (duktiliteta i priguenja konstrukcije).
Naime, ukupan seizmiki koeficijent K proraunava se na osnovu izraza:
K = KoKsKdKp
pri emu su: Ko koeficijent kategorije objekta, Ks koeficijent seizmikog intenziteta, Kd koeficijent dinaminosti, Kp koeficijent duktiliteta i priguenja, Pri tome, minimalna vrijednost ukupnog seizmikog koeficijenta K ne smije biti manja od 0,02.
71
5.5.1 Kategorije objekata visokogradnje prema Pravilniku

Koeficijent kategorije objekta K0 utvruje se saglasno tabeli kategorije:
Kategorija Van kategorije Objekat K0
I kategorija
II kategorija
III kategorija IVkategorija
nuklearni reaktori skladita zapaljivih tenosti i gasova skladita otrovnih materija najznaajnije telekomunikacioni objekti zgrade sa vie od 25 spratova svi objekti od ije ispravnosti zavisi funkcionisanje drugih tehniko-tehnolokih sistema, iji bi prestanak rada prouzrokovao velike materijalne tete zgrade sa prostorijama za okupljanje veeg broje ljudi: kino dvorane, pozorita, ... fakulteti, kole bolnice, zdravstveni objekti zgrade vatrogasne slube obejkti veza koji nisu svrstani u prethodnu kategoriju (PTT; RTV...) industrijske zgrade sa skupocjenom opremom svi energetski objekti sa instalisanom snagom preko 40 MW sve zgrade od opteg nacionalnog, istorijskog, kulturnog znaaja stambene zgrade hoteli, restorani javne zgrade koje nisu svrstane u I kategoriju industrijske zgrade koje nisu svrstane u I kategoriju pomone proizvodne zgrade agrotehniki objekti privremeni objekti ije ruenje ne moe da ugrozi ljudske ivote
1,5
1,0 0,75 /
Proraun seizmikih parametara nije obavezan za: 1. sve objekte II i III kategorije u zoni seizmikog intenziteta manjeg od VII i 2. sve objekte IV kategorije nezavisno od zone seizminosti. Objekti I kategorije koji se nalaze van seizmikih podruja (seiminosti manje od VII MCS stepeni obuhvaenih ovim Pravilnikom) moraju se analizirati kao da se nalaze u VII zoni seizmikog intenziteta sa K0=1,0.
5.5.2
Seizminost lokacije
Definisana je preko koeficijenta seizmikog intenziteta Ks na sljedei nain:

Zona seizminosti VII VIII IX Ks
0.025 0.050 0.100
72
Kod objekata I kategorije koeficijent seizmikog intenziteta mora se definisati na osnovu sadraja karata seizmike mikrorejonizacije teritorije optine. Kod objekata "van kategorije" seizminost lokacije se detaljno prouava (analizom seizmikog hazarda definiu se nivoi "projektnog" i "maksimalnog" zemljotresa).
5.5.3
Lokalni uslovi tla
Na osnovu geotehnikih, inenjersko-geolokih i geofizikih ispitivanja, tlo na lokaciji objekta razvrstava se u jednu od tri kategorije i na usnovu te klasifikacije (slika 5.11), kao i dinamikih karakteristika budueg objekta, odreuje se koeficijent dinamikog odgovora ili koeficijent dinaminosti Kd na osnovu sljedee tabele.
Kategorija tla I II III Karakteristini profil tla Granine vrijednosti Kd
stjenovita i polu-sjenovita tla, dobro zbijena i tvrda tla debljine do 60 m zbijena i polutvrda tla i dobro zbijena tla debljine vee od 60 m malo zbijena i meka tla debljine vee od 10 m
0.5/T 1.0>Kd <0.33 0.7/T 1.0>Kd <0.47 0.9/T 1.0>Kd <0.60
Ukoliko na lokaciji objekata visokogradnje I i II kategorije uslovi tla nisu dovoljno poznati, isto se moe svrstati u II kategoriju tla. Ukoliko to nije posebno uslovljeno namjenom, objekte visokogradnje ne treba graditi na tlu koje tokom zemljotresa moe pokazati dinamiku nestabilnost (pojava likvifakcije, velikih slijeganja, klizanja, odrona i sl.). Proraun perioda konstrukcije vri se metodama dinamike analize konstrukcije ili empirijskim relacijama zasnovanim na dinamici konstrukcije. Ukoliko sopstveni period zgrade nije izraunat, za zgrade sa manje od 5 spratova treba usvojiti maksimalnu vrijednos Kd prema odgovarajuem tlu (slika 5.11).
Slika 5.11. Grafiki oblik koeficijenta dinaminosti Kd.
5.5.4
Tip konstrukcije
Vrijednost koeficijenta duktiliteta (Kp) definisana je na osnovu karakteristinih duktiliteta i priguenja prema pojedinim nainima gradnje:
73
Kp
1,0
Tip konstrukcije
Sve A.B. (armirano-betonske) konstrukcije (izuzev A.B. zidova), sve eline konstrukcije(izuzev sa spregovima) i sve savremene drvene konstrukcije (osim visokih i vitkih konstrukcija sa malim priguenjem) Konstrukcije od armiranih zidova i eline konstrukcije sa dijagonalama Zidane konstrukcije ojaane vertikalnim A.B. serklaima, vrlo visoke i vitke konstrukcije sa malim priguenjem (kao to su industrijski dimnjaci, antene, vodotornjevi) i druge konstrukcije sa periodom oscilovanja T 2 sekunda. Konstrukcije sa fleksibilnim prizemljem ili spratom tj. sa naglom promjenom krutosti, kao i konstrukcije od obinih zidova.
1,3 1,6 2,0
5.5.5 Mjerodavno optereenje pri proraunu uticaja seizmikih parametara G = g + 0,5 p

Gdje su: G - totalna procijenjena teina objekta, g - optereenje od sopstvene teine i p - korisni teret. Mjerodavna totalna seizmika sila (S) koja djeluje na objekat, proporcionalna je njegovoj teini:
S = K G
gdje je K ukupni koeficijent seizminosti definisan proizvodom svih nabrojanih koeficijenata.
5.5.6 Metode prorauna seizmikih uticaja

1. Metoda ekvivalentnog statikog optereenja (ESO), 2. Metode dinamike konstrukcija. U metodi ESO ukupno sraunata seimika sila rasporeuje se po visini zgrade priblinim obrascem:
Si = S
G iH i
i =1
G iH i
gdje je: Si - horizontalna seizmika sila na i-tom spratu, Gi - teina i-tog sprata, Hi - visina i-tog sprata od gornje ivice temelja.
Za objekte vie od pet spratova po gornjem obrascu rasporeuje se 85% ukupne seizmike sile, a ostatak djeluje kao koncentrisana sila u vrhu konstrukcije.
Dinamika metoda obavezno se sprovodi za:
sve objekte "van kategorije", prototipove prefabrikovanih zgrada, zgrade sa tzv. "mekim" spratom.
74
Seizmiki parametri treba da budu odreeni prema povratnom periodu zemljotresa na datoj lokaciji uzimajui u obzir ivotni vijek konstrukcije i njenu namjenu - ime se definie prihvatljivi nivo seizmikog rizika. Seizmiki parametri (reprezentativna istorija ubrzanja tla) treba da budu odreeni za datu lokaciju za projektni i maksimalni zemljotres i to na osnovu teoretskih, eksperimentalnih i specijalnih istraivanja. Raspodjela ukupne seizmike sile vri se metodom dinamike graevinskih konstrukcija.
75
6 LITERATURA
ADAMS R. D. 1976. The Haicheng, China, Earthquake of 4.February 1975; The First Succesfully Predicted Major Earthquake. Bull. New Zealand Nat. Soc. Earth. Eng. v.9. AKI K., RICHARDS P. 1980. Quantitative Seismology. W.H. Freeman and Comp. San Francisco. BATH M. 1973. Introduction to Seismology. John Wiley & Sons, New York. BOLT B. 1970. Earthquake Location for Small Networks using the Generalized Inverse Matrix. Bulletin of the Seismological Sociaty of America, Vol. 60/6. BULLEN K. E. 1979. An Introduction to the Theory of Seismology. Canbridge Univ. Press. COX A. 1973. Plate Tectonics and Geomagnetic Reversals. W.H.Freeman and Comp. DRAGEVI T., ANDRI B., 1974. O grai Zemljine kore du profila Petrovac n/m Negotin na osnovu podataka dubokog seizmikokg sondiranja. Vesnik prim. geof., knjiga XIV/XV. DRAGEVI T. 1983. Seizmika istraivanja. Geofiziki Institut, Beograd. GEIGER L. 1910. Herdbestimmung bei Erdbeben aus den Ankunftszeiten. Nachrichten. Getingen, Berlin.
GIORGETTI F. NIETO D. SLEJKO D. 1980. Seismic Risk of the Friuli-Venezia Gulia Region. Publ. Inst. Geoph. Pol. Acad. Sc., A-9(135).
GLAVATOVI B. 1982. Analiza nekih metodolokih postupaka poveanja tanosti numerike obrade zemljotresa na Crnogorskom primorju. Simpozijum "Kulturna batina Balkana i seizmiki problemi", Budva. GLAVATOVI B. 1982-1986. Seizmoloke karakteristike podruja 20 crnogorskih optina. Struni fond Rep. Seizmolokog zavoda u Titogradu. GLAVATOVI B. 1988. Prouavanje seizminosti junog Jadrana simultanom obradom grupe zemljtresa. Doktorska disertacija, Rudarsko-geoloki fakultet u Beogradu. GLAVATOVI B. 1999. Porijeklo globalnih geodinamikih sila. Monografija, izdanje Republiki seizmoloki zavod Crne Gore, Podgorica. GOHBERG M., GUFELD L., MORGUNOV V. 1982. Operativnie elektromagnetski predvesniki temljatrjasenij i ih priroda. Simpozijum "Kulturna batina Balkana i seizmiki problemi", Budva. JENNINGS A. 1980. Matrix Computation for Engineers and Scientists. J. Willy & Sons. KANAI K. 1983. Engineering Seismology. Univ. Of Tokio Press. KANAMORI H. 1983. Earthquakes: Observation, Theory and Interpretation. Proc. of the International School of Physics "Enrico Fermi", Varena. LEE W.H.K., LAHR J. 1975. HYPO71 (revised): A Computer Program for Determining Hypocenter, Magnitude and First Motion Patern of Local Earthquakes. USGS Open File Report 75-311. LEE L.D. 1938. Practical Seismology and Seismic Prospecting. Appleton-Century-Crofts. Inc. New York. MOHOROVII A. 1910. Potres od 8.X.1909. Godinje izvijee Zagrebakog Meteorolokog Opservatorija za god. 1909. PETERSCHMITT E. 1979. Models de structures de l'ecorce terestre en Europe occidentale d'apres les resultats de sondages seismiques profondes et les donees seismes naturels. Doktorska disertacija. Pravilnik o tehnikim noramtivima za izgradnju objekata visokogradnje u seizmikim podrujima (Slubeni list SFRJ br. 31/81 sa izmjenama objavljenim u Slubenom listu br. 49/82, br.29/83, 21/88 i br. 52/90). RICHTER C. 1958. Elementary Seismology. W.H.Freeman and Comp. San Francisco. RIKITAKE T. 1976. Earthquake Prediction. Elsv. Publ. Comp. Amsterdam. SICART E. 1972. Etude des temps de propagation des ondes seismiques por la peninsule Balkanique. UNESCO contr. 256027. SIMON R. 1980. Earthquake Interpretation A Manual for Reading Seismograms. W. Kaufmann, Inc. Los Angeles. VAROTSOS P. ALEXOPULOS K. 1984. Physical Prosperities of the Varioations of the Electrical Field of the Earth Preceding Earthquakes, I, II. Tectonophysics, v. 110. WORLD DATA CENTAR A for Solid Earth Geophisics 1979. Manual of Seismological Observatory Practice. Editor P.L. Willmore, Institute of Geol. Sc. Edinburg.
76
SADRAJ
1 2 UVOD .............................................................................................................................................. 1 NASTANAK ZEMLJOTRESA..................................................................................................... 3
2.5 2.6 2.7 2.8

3
VRSTE I TIPOVI ZEMLJOTRESA ................................................................................................ 3 SEIZMOGENA PODRUJA NA ZEMLJI I TEKTONIKA PLOA ............................................. 4 MEHANIZAM NASTANKA TEKTONSKIH ZEMLJOTRESA ................................................... 9 PREKURSORI ZEMLJOTRESA I MOGUNOSTI PROGNOZIRANJA ................................... 12
SEIZMOMETRIJA...................................................................................................................... 17
3.5 3.6
OSNOVNE VRSTE SEIZMOLOKIH INSTRUMENATA......................................................... 17 ELEMENTI TEORIJE SEIZMOGRAFA ...................................................................................... 20

3.6.1 3.6.2 3.6.3 3.6.4 3.6.5 3.6.6 NEPRIGUENE (SLOBODNE) OSCILACIJE KLATNA.................................................................20 PRIGUENE OSCILACIJE KLATNA ...............................................................................................21 PRINUDNE NEPRIGUENE OSCILACIJE.....................................................................................22 PRINUDNE PRIGUENE OSCILACIJE KLATNA..........................................................................23 ELEKTROMAGNETSKI SEIZMOGRAFI ........................................................................................25 KALIBRISANJE SEIZMOGRAFA.....................................................................................................25
METODE ANALIZE I OBRADE SEIZMOLOKIH PODATAKA ..................................... 27
4.1 4.2
ELASTINA SVOJSTVA STIJENA, OSNOVNE KARAKTERISTIKE I TIPOVI SEIZMIKIH TALASA ............................................................................................................... 27 STRUKTURNA GRAA ZEMLJE .............................................................................................. 30
4.2.1 4.2.2 ZEMLJINA KORA I BLISKI ZEMLJOTRESI ..................................................................................31 ZEMLJINA UNUTRANJOST I TELESEIZMI ...............................................................................36 GRAFIKO-ANALITIKE METODE ZA LOCIRANJE HIPOCENTRA ZEMLJOTRESA..........43 NUMERIKE METODE ZA LOCIRANJE HIPOCENTRA ZEMLJOTRESA ...............................44 MAGNITUDA ZEMLJOTRESA.........................................................................................................47 SEIZMIKI MOMENT .......................................................................................................................49 ENERGIJA ZEMLJOTRESA .............................................................................................................49
4.3
ODREIVANJE POLOAJA ARITA ZEMLJOTRESA ......................................................... 43

4.3.1 4.3.2
4.4
ENERGETSKI PARAMETRI ZEMLJOTRESA........................................................................... 46

4.4.1 4.4.2 4.4.3
4.5 4.6
5 5.1
MEHANIZAM ARITA ZEMLJOTRESA ................................................................................. 50 OSNOVNI ZADACI SEIZMOLOKE SLUBE NA STANICI .................................................. 51
OSNOVI INENJERSKE SEIZMOLOGIJE ........................................................................... 54
POVRINSKI EFEKTI ZEMLJOTRESA ........................................................................................ 54
5.1.1 5.1.2 5.1.3 INTENZITET ZEMLJOTRESA .........................................................................................................54 UBRZANJE TLA .................................................................................................................................56 OSTALE POJAVE PRI DEJSTVU ZEMLJOTRESA........................................................................58
5.2 5.3
SEIZMIKO REJONIRANJE ....................................................................................................... 59 SEIZMIKA MIKROREJONIZACIJA ......................................................................................... 64

5.3.1 5.3.2 5.3.3 NUMERIKE METODE ANALIZE UTICAJA LOKALNOG TLA..................................................65 METODA KOREKCIJE OSNOVNOG STEPENA SEIZMIKOG INTENZITETA........................67 MIKROTREMORI TLA ......................................................................................................................67
5.4 5.5
SEIZMIKI RIZIK ........................................................................................................................ 68 PROJEKTNI SEIZMIKI PARAMETRI ZA OBJEKTE VISOKOGRADNJE ................................ IZVOD IZ SEIZMIKIH NORMATIVA ................................................................................................ 70
5.5.1 5.5.2 5.5.3 5.5.4 5.5.5 5.5.6 Kategorije objekata visokogradnje prema Pravilniku............................................................................71 Seizminost lokacije..............................................................................................................................71 Lokalni uslovi tla ..................................................................................................................................72 Tip konstrukcije ....................................................................................................................................72 Mjerodavno optereenje pri proraunu uticaja seizmikih parametara .................................................73 Metode prorauna seizmikih uticaja....................................................................................................73
LITERATURA ............................................................................................................................. 75
77
r.b. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34
INENJERSKA SEIZMOLOGIJA: Pitanja za ispit i kolokvijume Principi i uloga Inenjerske seizmologije u projektovanju objekata Vrste i tipovi zemljotresa Glavna seizmogena podruja na Zemlji Seizmogena podruja u Crnoj Gori i Mediteranu Osnovni koncept hipoteze globalne tektonike ploa Termodinamiki konvekcioni proces kao pokreta tektonskih ploa Subdukciioni procesi i seizmotektonske implikacije Mehanizam nastanka tektonskog zemljotresa Prekursori zemljotresa Magnituda zemljotresa Skale intenziteta zemljotresa Analiza i obrada seizmolokih podataka Tipovi seizmikih talasa Strukturna graa zemljine kore Mohoroviiev diskontinuitet Graa zemljine unutranjosti Seizmiki monitoring i seizmometrija Principi metode odreivanja poloaja hipocentra zemljotresa Vrste prognoze zemljotresa i njihovi osnovni elementi Povrinski efekti zemljotresa intenzitet, ubrzanje Osnovni zadaci seizmoloke slube Seizmiko rejoniranje Seizmiki hazard - definicija i principi prorauna Sekundarne pojave i fenomeni kod jakih zemljotresa (likvifakcija, cunami, ...) Uestanost dogaanja zemljotresa u funkciji magnitude Seizmika mikrorejonizacija Dinamiki faktor amplifikacije tla Metod korekcije osnovnog stepena seizmikog intenziteta (Medvedev) Spektar oscilovanja tla i uticaj lokalnih uslova tla pri dejstvu zemljotresa Instrumenti za registrovanje ubrzanja tla Seizmika rejonizacija i mikrorejonizacija principi i rezultujui parametri Projektni seizmiki parametri za objekte visokogradnje (Ko, Ks, Kd, Kp) Seizmiki rizik i povrjedljivost objekta definicije Seizmiki propisi u Crnoj Gori

Inženjerska Seizmologija - Skripta

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Inženjerska Seizmologija - Skripta

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PREDGOVOR Ova skripta su namijenjena studentima studijskog programa Graevinarstvo na Graevinskom fakultetu u Podgorici.

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

2.5 VRSTE I TIPOVI ZEMLJOTRESA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

2.6 SEIZMOGENA PODRUJA NA ZEMLJI I TEKTONIKA PLOA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

2.7 MEHANIZAM NASTANKA TEKTONSKIH ZEMLJOTRESA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Maft = 1.1 + 0.71Mmax

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

2.8 PREKURSORI ZEMLJOTRESA I MOGUNOSTI PROGNOZIRANJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

3.5 OSNOVNE VRSTE SEIZMOLOKIH INSTRUMENATA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

3.6 ELEMENTI TEORIJE SEIZMOGRAFA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

0 predstavlja krunu frekvenciju cijelog sistema koji se klati.

Reenje ove Euller-ove (Ojlerove) diferencijalne jednaine je opte poznato:

Slika 3.3.- Reakcija superekritino priguenog klatna

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

pa se rjeenje (3.6) za jednainu (3.7)

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

, to znai da je dinamiko uveanje proporcionalno kvadratu krune frekvencije tla,

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

4 METODE ANALIZE I OBRADE SEIZMOLOKIH PODATAKA

SVOJSTVA SEIZMIKIH TALASA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

4.2 STRUKTURNA GRAA ZEMLJE

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

BRZINE SEIZMIKIH TALASA (km/s) Longitudinalni Transverzalni

4.49 6.14 6.60 6.82 8.01

2.52 3.21 3.71 3.86 4.60

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dvoslojni seizmiki model sa linearnim prirataj brzine u prvom sloju

VO (Z = 0 km) k (s-1) Mohoroviiev diskontinuitet

5.82 0.0215 8.04

3.16 0.0161 4.62

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

2h Z 2h + g cos(igh ) + b cos(ibn ) Vn Vg Vb epicentralno rastojanje take posmatranja, Z dubina hipocentra i

pri emu su:

Vo2 + Vn2 Vo2 2 Vn2 Vh2

Dr Branislav Glavatovi INENJERSKA SEIZMOLOGIJA

cos() = sin() .sin(O) + cos() .cos(O) .cos(-O)