MANUALI I KONTROLLIT TATIMOR

PROEDURAT PR KONTROLLIN TATIMOR T SUBJEKTEVE DHE MENAXHIMIN E PROESIT T KONTROLLIT

Per perdorim te brendshem

 Drejtoria e Pergjithshme e Tatimeve Tirane, Shqiperi 2005

REGJISTRI I AMENDIMEVE Amendimi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 Data Inicialet e Inspektorit

PJESA 1. 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.5.1. 1.5.1.1 1.5.1.2. 1.5.2. 1.6. 1.6.1. 1.6.2. 1.6.3. 1.6.4. 1.6.5. 1.6.6. 1.7. 1.7.1. 2. 2.1. 2.2. 2.2.1. 2.2.2. 2.2.3. 2.3. 2.3.1. 2.3.2. 2.4 2.4.1. 2.5. 3. 3.1. 3.1.1. 3.1.1.1 3.1.1.2. 3.1.1.3. 3.1.2. 3.1.3.

PRMBAJTJA PJESA I PROEDURA E KONTROLLIT HYRJE N KONTROLLIN TATIMOR ARSYET PR KONTROLL TATIMOR OBJEKTI I MANUALIT AFTSIT QE DUHET TE KETE KONTROLLORI OBJEKTIVAT E PRGJITHSHME T KONTROLLIT TATIMOR PRZGJEDHJA PR KONTROLL Tatimpaguesit e tjer t TVSH/Tatimit mbi Fitimin duke perdorur sistemin e perzgjedhjes se kontrolleve Perzgjedhja e kontrollit per TVSH-ne Perzgjedhja e kontrollit per Tatimin mbi Fitimin Tatimpaguesit e Biznesit te vogel (tatimi i thjeshtuar mbi fitimin) MENAXHIMI I KONTROLLIT TATIMOR N DEGT E TATIMEVE Formulimi dhe raportimi i planit t kontrollit tatimor Llogaritja e pagesave t ofruara gjat kontrollit tatimor Menaxhimi i kohs Pergatitja e raportit t kontrollit Lidhja me degt e tjera tatimore shoqrit e asociuara Shmangia e tatimit KOMPETENCAT E KONTROLLIT TATIMOR Ligji Kreu 2. PRMBLEDHJA E PROESIT T KONTROLLIT TATIMOR HYRJE OBJEKTIVAT E KONTROLLIT TATIMOR Objektivat Konsideratat strategjike Arsyet dhe metoda e planifikimit QELLIMET E KONTROLLIT Identifikimi i gabimit Identifikimi i mashtrimit ROLI I ZYRAVE QNDRORE T DPT Drejtoria e Kontrollit Tatimor dhe Investigimit ROLI I SEKTORIT TE KONTROLLIT NE DEGN E TATIMEVE KREU 3.PLANIFIKIMI I KONTROLLIT TATIMOR HYRJE Hapi 1. :Shqyrtimi i subjektit Njohja (te kuptuarit) e subjektit Njohja (te kuptuarit) e sistemit kontabl Konsiderata te ecurise se biznesit Hapi 2. Analiza paraprake analitike Hapi 3. Prcaktimi i riskut pr fshehje (deklarime m t ulta)

NUMRI I FAQES 8 8 8 8 8 8 10 10 11 12 12 12 13 13 13 13 13 14 14 16 16 16 16 17 17 18 18 18 18 18 19 20 20 20 20 21 22 22 23

3.1.4. 3.1.5. 4. 4.1. 4.1.1. 4.1.2. 4.1.3. 4.1.3.1. 4.1.3.2. 4.1.3.3. 4.1.3.4. 4.2. 4.2.1. 5. 5.1. 5.2. 5.2.1. 5.2.2. 5.2.3. 6. 6.1. 6.2. 6.3. 7. 8. 8.1. 8.2. 8.2.1. 8.2.2. 8.2.3. 8.2.4. 8.2.5. 8.2.6. 8.2.7. 8.2.8. 8.2.9. 8.2.10. 8.3. 9. 9.1. 9.2. 9.3. 10. 10.1.

Hapi 4.Analiza e kontrolleve t brendshme (testi i pajtueshmris) Hapi 5.Raportimi i strategjis s kontrollit tatimor Kreu 4. KRYERJA E KONTROLLIT TATIMOR FILLIMET E KONTROLLIT TATIMOR Intervista fillestare Prcaktimi/Verifikimi i kontrolleve t brendshme Krijimi i nj opinioni rreth llogarive Shqyrtimi substantiv analitik Teste substantive t hollsishme Vlersimi i rezultateve Regjistrimi i testeve SISTEMET KONTABEL T INFORMATIZUARA Teknika te informatizuara te kontrollit KREU 5. TRAJTIMI I PARREGULLSIVE KALIMI I SHTJES PR INVESTIGIM VENDOSJA E DETYRIMEVE TATIMORE Llogaritja e detyrimit tatimor ne rastet e investigimit Deklarata personale e tatimpaguesit Mnyra e pagess KREU 6. REGJISTRIMI I KONTROLLIT TATIMOR FORMATI STANDART I RAPORTIMIT TE KONTROLLIT TATIMOR PRDORIMI I BLLOQEVE T SHNIMEVE DHE PROESVERBALEVE VLERSIMI I RISKUT NE KONTROLLIN TATIMOR KREU 7. MENAXHIMI I KONTROLLIT TATIMOR KREU 8.PRDORIMI I BURIMEVE T INFORMACIONIT PRGJITHSIME BURIMET E INFORMACIONIT Nga regjimet e tjera tatimore Referimet specifike nga degt e tjera tatimore Informacion nga Deklaratat bankare; rakordimet me arkn Analiza e normave (raporteve) Vrojtimet e drejtprdrejta Letra te informatorve Subjektet furnizuese dhe klientt Artikujt e gazetave Llogarit vjetore dhe ato pr organet drejtuese T dhnat (treguesit) jo-financiar PRDORIMI I BURIMIT T INFORMACIONIT KREU 9.TEKNIKAT E ANALIZS S NORMAVE HYRJE QLLIMI I PERDORIMIT TE NORMAVE KATEGORIT E NORMAVE KREU 10. KRYERJA E INVESTIGIMEVE HYRJE

23 23 24 24 24 25 26 27 27 28 29 29 29 30 30 30 30 31 32 33 33 33 33 34 35 35 35 35 35 35 36 36 36 36 37 37 37 37 38 38 38 38 39 39

10.2. 11. 11.1. 11.2. 11.2.1. 11.2.2. 11.2.3. 11.3. 11.3.1 11.3.2

RAPORTI I TATIMPAGUESIT PR ZBULIM MASHTRIMI KREU 11.KONTROLLI I SHOQRIVE T ASOCIUARA PRGJITHSIME TIPET E ASOCIMIT Personave juridik te ndare (filiale) qe zoterohen (kontrollohen) nga nje person juridik tjeter (kompani Hollding) Persona juridik t veante qe zoterohen nga nje individ ose grup (shoqeri te lidhura (me anen e pronesise) Nj person juridik me deg operuese te shperndara PRGJEGJSIA PR KONTROLL Sektori i kontrollit ne degen e tatimeve Drejtoria e kontrollit ne DPT PJESA II METODAT E KONTROLLIT

39 40 40 40 40 40 40 40 40 41

NUMRI I TABELS TP 1. TP 1.1. TP 1.2.1. TP 1.2.2. TP 1.3. TP 1.4. TP 1.4.1 TP 1.4.2 TP 2 TP 2.1. TP 2.2. TP 2.3. TP 3 TP 3.1. TP 3.2. TP 4 TP 4.1. TP 4.2. TP 4.2.1. TP 4.2.1.1. TP 4.2.1.2. TP 4.2.1.3. TP 4.2.1.4.

TABELA E PROEDURAVE PRZGJEDHJA PR KONTROLL DHE RAPORTIMI NE DPT PRGJITHSIME CAKTIMI I INSPEKTOREVE PER DO LLOJ TATIMI PERZGJEDHJA PER KONTROLLIN E TVSH-SE DHE TATIMIT MBI FITIMIN PERZGJEDHJA E KONTROLLEVE PER BIZNESIN E VOGEL RAPORTET QE I DERGOHEN DPT-SE DHE PERZGJEDHJA NGA ORGANET DREJTUESE MIRATIMI I PLANIT MUJOR TE KONTROLLIT RAPORTI MUJOR I ARRITJEVE TE KONTROLLIT PLANIFIKIMI I KONTROLLIT, AUTORIZIMI DHE NJOFTIMI I TATIMPAGUESIT RAPORTET DEGA E TATIM TAKSAVE NJOFTIMI I TATIMPAGUESIT PER KRYERJEN E KONTROLLIT LISTE VERIFIKIMI I DETYRUESHEM PER VEPRIMET GJATE KONTROLLIT TATIMOR PERGJITHESIME LISTE VERIFIKIMI I DETYRUESHEM KONTROLLET TATIMORE TE ZGJERUARA PERGJITHESIME VERIFIKIME TE REGJISTRIMIT TE SUBJEKTIT SHITJET ARKETIMET NE TE HOLLA TE ARDHURA TE TJERA KONTROLLET E BESUESHMERISE MANIPULIME ME VLEREN E MALLIT GJENDJE 42 42 42 42 43 44 44 44 46 46 46 47 48 48 48 51 51 51 51 52 52 52 52

TP 4.3. TP 4.3.1. TP 4.3.2. TP 4.3.3. TP 4.3.4. TP 4.4. TP 4.4.1. TP 5. TP 5.1. TP 5.2. TP 5.2.1 TP 5.2.2 TP 5.2.3 TP 5.2.4 TP 5.2.5 TP 5.2.6 TP 5.2.7 TP 5.2.8 TP 5.2.9 TP 5.3 TP 5.4. TP 5.4.1 TP 5.4.2 TP 5.5 TP 6 TP 7 TP 7.1. TP 7.1.1. TP 7.2. TP 7.2.1 TP 7.3 TP 7.3.1 TP 7.3.2 TP 8 TP 8.1. TP 8.2.

BLERJET SHPENZIMET PER VEPRIMTARINE EKONOMIKE MALLRAT DHE SHERBIMET PER PERDORIM PERSONAL OSE JO PER VEPRIMTARI EKONOMIKE PAGAT DHE SHTESAT VEZHGIME PER ZBULIME (FSHEHJE TE TE ARDHURAVE) KONTROLLE SPECIFIKE PER TVSH-NE IDENTIFIKIMI I TENDENCAVE REGJISTRIMI DHE RAPORTIMI I KONTROLLIT REGJISTRIMI I KONTROLLIT RAPORTIMI I KONTROLLEVE (KONTROLLI I PLOTE DHE VIZITA FISKALE) FORMULARET E RAPORTIMIT PERMBAJTJA E AKT-KONTROLLIT RUAJTJA E DOKUMENTEVE TE TJERA QARKULLIMI I AKT-KONTROLLEVE DHE PIKAT E VEPRIMIT DEGET E INFORMATIZUARA QARKULLIMI I AKT-KONTROLLEVE DHE PIKAT E VEPRIMIT DEGET E PAINFORMATIZUARA VEPRIMET QE DUHEN NDERMARRE NESE AKTKONTROLLI KA NEVOJE TE NDRYSHOHET. SHPERNDARJA E DOKUMENTEVE TE KONTROLLIT AZHURNIMI I PROGRAMIT AUTOMATIK TE PERZGJEDHJES SE KONTROLLIT NJOFTIMI PER SEKTORIN TE FINANCES. RAPORTIMI I VIZITAVE TE PERZIERA PERDORIMI I PROCES-VERBALIT REGJISTRIMI DHE NJOFTIMI I GJETJEVE TE KONTROLLIT REGJISTRIMI DHE NJOFTIMI I SHKELJEVE TE ZBULUARA AKT-KONTROLLI - DIAGRAMA E PROCESIT TABELA E PROCEDURAVE 6 : KALIMI I ESHTJEVE PER INVESTIGIM MENAXHIMI I KONTROLLIT TATIMOR MENAXHIMI NE DEGEN TATIMORE VERIFIKIMET E DOKUMENTACIONIT MENAXIMI NE ZYRAT QENDRORE TE DPT Drejtoria e Kontrollit dhe investgimit REGJISTRIMET E INFORMATIZUARA PER ORGANET DREJTUESE Sistemi i Informatizuar Tatimor Programi Automatik i Perzgjedhjes se Kontrollit KONTROLLI I OPERACIONEVE TE TATIMPAGUESVE ME SHUME VENDODHJE TE VEPRIMTARISE EKONOMIKE SHTJET E PRGJITHSHME QE LIDHEN ME KONTROLLIN KONTROLLI TATIMOR NE VENDIN KRYESOR TE BIZNESIT

52 53 53 54 54 55 55 56 56 56 56 57 58 58 59 60 60 60 61 61 62 62 62 63 64 65 65 65 66 66 67 67 67 68 68 68

TP 8.3. TP 8.3.1. TP 8.3.2. TP 8.3.3. TP 8.3.4. TP 9. TP 9.1.

TP 9.1.1
TP 9.1.2 TP 9.2. TP 9.3. TP 9.3.1. TP 9.3.2. TP 9.3.3. TP 10 TP 10.1 TP 10.2 TP 10.3 TP 10.4 TP 10.4.1 TP 10.4.2 TP 10.4.3 TP 10.4.4 TP 10.5 TP 10.5.1 TP 10.5.2 TP 10.5.3 TP 10.5.4 TP 10.5.5 TP 10.5.6 TP 10.6 TP 10.6.1 TP 10.6.2 TP 10.6.3 NUMRI I ANEKSIT ANEKS 1 ANEKS 2 ANEKS 3 ANEKS 4 ANEKS 5 ANEKS 6 ANEKS 7

KONTROLLI TATIMOR I OPERACIONEVE TE FILIALEVE Kontabilizimi i prqndruar Filialet me kontabilitet me vete Filialet pa kontabilitet me vete Sistemi i perzgjedhjes automatike te kontrollit KONTROLLE TE PERZIERA TE KUFIZUARA KRKESAT PR VERIFIKIM NGA DPT Kerkese rutine per verifikim Kerkesa urgjente perverifikim PERDORIMI I INFORMACIONIT T MARR VIZITE REGJISTRIMI PER TVSH OSE TATIM-FITIM Regjistrimi i detyrueshm nga DPT Kontrolli i par per regjistrim Kontroll per regjistrim nga TVSH VERIFIKIMET E KONTROLLIT TE PUNEDHENESIT PERGJITHESIME PERZGJEDHJA E KONTROLLEVE NDAJ PUNEDHENESIT ESHTJET E KONTROLLIT METODOLOGJIA E KONTROLLIT Pergjithesime Fushat qe do te mbulohen ne interviste Regjistrat qe duhet te ekzaminohen Te dhenat e informatizuara VERIFIKIME TE KONTROLLIT Verifikimet aritmetike Kontrollet e besueshmerise Kontrolle mbi plotesimin e sakte te regjistrave dhe deklaratave Kontrolle per saktesine e deklaratave Kontrolle mbi statusin e punetoreve te vetepunesuar Kontrollet mbi bizneset familjare VLERESIMI I DETYRIMEVE SHTESE Percaktimi sasior i detyrimeve shtese Kalimi i eshtjeve Vleresimi i detyrimeve shtese PJESA III MJETET E KONTROLLIT ANEKSET PRANIMI I MASHTRIMIT NGA DREJTUESIT E SUBJEKTIT STRUKTURA E KONTROLLIT T BRENDSHM LISTE-KONTROLLI PER SUBJEKTIN E KONTROLLUAR SHQYRTIMI ANALITIK PER KUJTESE TREGUESIT E KALIMIT T PRONSIS NDRLIDHJA MIDIS TREGUESVE FINANCIAR DHE JOFINANCIAR PRDORIMI I TREGUESVE JO-FINANCIARE

69 69 70 70 71 72 72 72 72 73 74 74 75 76 77 77 77 77 78 78 78 78 79 80 80 80 80 80 81 81 82 82 82 82

83 85 86 89 90 91 93

ANEKS 8.A ANEKS 8.B ANEKS 9 ANEKS 9.1 ANEKS 9.1.1 ANEKS 9.1.2 ANEKS 9.2 ANEKS 9.2.1 ANEKS 9.2.2 ANEKS 9.2.3 ANEKS 9.3 ANEKS 10 ANEKS 10.1 ANEKS 10.2 ANEKS 10.3 ANEKS 10.4 ANEKS 10.5 ANEKS 10.6 ANEKS 10.7 ANEKS 10.8 ANEKS 10.9 ANEKS 10.10 ANEKS 11 ANEKS 12 ANEKS 12.1 ANEKS 12.2 ANEKS 13 ANEKS 13.1 ANEKS 14 ( 14.1. 14.11.1) ANEKS 15 ANEKS 16

VLERESIMI I RISKUT PER KONTROLL TVSH VLERESIMI I RISKUT NE PERZGJEDHJE PER KONTROLL TATIM FITIMI NORMAT FNANCIARE NORMAT E RENTABILITETIT Fitimi mbi kapitalin e perdorur Perqindja e fitimit bruto NORMAT E EFIENCES Norma e qarkullimit te stokut Dite debitore Dite kreditore PERMBLEDHJE REGJISTRIMET KONTABL LIBRI I PAGAVE NE TE HOLLA LIBRI I ARKES RAKORDIMET ME BANKEN DITARET LIBRI SHITJEVE DHE BLERJEVE LIBRAT PER TE ARDHURAT LIBRI I MADH LIBRI PERSONAL NJE SISTEM I THJESHTE PER SHITJET NJE SISTEM I THJESHTE PER BLERJET RAKORDIMI ME BANKEN RAKORDIMI ME ARKN TRAJTIMI RIGOROZ I ARKES NGA TATIMPAGUES QE VEPROJNE ME TE HOLLA : PYETESOR TESTI I FLUKSIT TE PARAVE KOEFICENTI I NGRITJES SE MIMIT SHEMBUJ ME KOEFICENTET E NGRITJES SE MIMIT MANUALI I PERDORUESIT TE PROGRAMIT AUTOMATIK TE KONTROLLIT BAZUAR NE RISK UDHEZIME PER PERCAKTIMIN E STATUSIT TE PUNONJESIT SI TE PERGATITET NJE ESHTJE GJYQESORE NE RASTE APELIMI ( PROCEDURA GJYQESORE DHE PROVAT QE DUHEN PARAQITUR PERPARA GJYKATES) PJESA IV RAPORTET E KONTROLLIT RAPORTI I STRATEGJIS S PARA-KONTROLLIT LIST-VERIFIKIMI I DETYRUESHEM PER MASAT GJAT KONTROLLIT RAPORTI I VIZITS SE KONTROLLIT FORMULARI I INFORMATIZUAR PER T DHNAT E

95 97 98 98 98 98 99 99 100 100 101 102 102 102 102 102 103 103 103 103 104 105 107 109 110 112 114 114 116 148 150

FORMULAR RAPORTI 1 FORMULAR RAPORTI 2 FORMULAR RAPORTI 3 FORMULAR

166 169 171 175

RAPORTI 4 FORMULAR RAPORTI 5 FORMULAR RAPORTI 6 FORMULAR RAPORTI 7 FORMULAR RAPORTI 8 FORMULAR RAPORTI 9 FORMULAR RAPORTI 10 FORMULAR RAPORTI 11

KONTROLLIT ANALIZA E LLOGARIVE VJETORE VIZITA SHOQERUESE/ BEFASUESE/ PAS KONTROLLIT PROESVERBAL NJOFTIM PER SEKTORIN E VLERESIMIT DHE MBLEDHJES NJOFTIM-VLERESIMI PER TATIMPGUESIT NJOFTIM PER KONTROLL FLETE KONTABILIZIMI PJESA V METODIKAT E KONTROLLIT TE SEKTOREVE TE NDRYSHEM EKONOMIKE PIJE DHE UJE IMENTO CIGARET DHE DUHANI IMPORTUES TREGTARE NDERTIM INSTITUCIONET FINANCIARE LOJRAT E FATIT HOTELE DHE VENDE PUSHIMI FIRMAT PRODHUESE RESTORANTE DHE LOKALE GJELLESH TE GATSHME SHITES ME PAKICE KARBURANTESH DHE LENDESH DJEGESE SHITES ME SHUMICE

177 179 180 181 183 184 185

METODIKA 1 METODIKA 2 METODIKA 3 METODIKA 4 METODIKA 5 METODIKA 6 METODIKA 7 METODIKA 8 METODIKA 9 METODIKA 10 METODIKA 11 METODIKA 12

186 190 193 195 199 203 213 216 220 225 230 233

10

PJESA 1 PROCEDURA E KONTROLLIT KREU 1. HYRJE N KONTROLLIN TATIMOR 1.1. ARSYET PER KONTROLL TATIMOR Sektoret e kontrollit ne zyrat e tatimeve duhet te programojne vizitat per te ushtruar kontroll ne lidhje me detyrimet e subjekteve. 1.2. OBJEKTI I MANUALIT Manuali synon te ndihmoje nepunesin qe ushtron kontroll te kuptoje subjektin qe po kontrollon, njohje kjo qe i mundeson kontrollorit te identifikoje ato transaksione ne te cilat detyrimi i deklaruar duhet saktesuar. Jo te gjitha proedurat zbatohen si per Tatim-Fitimin dhe per TVSH. 1.3. AFTSIT QE DUHET TE KETE KONTROLLORI Kontrollori duhet te njohe legjislacionin tatimor dhe te zoteroje aftesine e interpretimit te legjislacionit tatimor, dhe ta zbatoje ate per probleme te veanta tatimore per subjektet me te cilat merret. Ai duhet te kete logjike ligjore dhe teknike, aftesi ne fushen e kontabilitetit, aftesi negocuese dhe fleksibilitet ne trajtimin e problemit. Kontrollori duhet te siguroje nje rezultat te dokumentuar sakte per te mundesuar shqyrtimin dhe miratimin e organeve drejtuese. 1.4. OBJEKTIVAT E PRGJITHSHME TE KONTROLLIT TATIMOR Objektivi primar i programit te kontrollit eshte konsolidimi i nivelit aktual te te ardhurave te realizuara nga organet tatimore, duke bere identifikimin e gabimeve ne vleresim dhe vjeljen e te ardhurave tatimore qe jane pasoje e deklarimit me te vogel dhe te papaguara, dhe te siguroje dekurajimin e evazionit dhe te shmangies tatimore. Programi i kontrollit hartohet me synim kontrollin e atyre tatimpaguesve qe perfshihen ne kategorite e larta te riskut. 1.5. PERZGJEDHJA PR KONTROLL TATIMOR Vizitat per kontroll do te behen duke perzgjedhur ato subjekte qe gjykohen se paraqesin rezikun me te madh per te Ardhurat, duke ruajtur nje ekuiliber ndermjet perzgjedhjes dhe burimeve ne dispozicion. Programi kompjuterik i ndertuar per kete qellim (sistemi per perzgjedhjen e kontrollit) duhet te perdoret ne ato dege ku eshte instaluar. Perdorimi i ketij programi eshte pershkruar me hollesi ne Aneksin 14. Programi do te perzgjedhe nje perqindje fikse kontrollesh. Ne deget ku nuk eshte instaluar programi i perzgjedhjes, perzgjedhja do te behet ne menyre manuale. (sipas perllogaritjes se pikavarazhit mbeshtetut ne kriteret vena ne Manual).

11

Kontrollet jane tre llojesh: Kontroll i plote keto jane kontrolle gjitheperfshirese qe ndermerren per te kontrolluar te gjitha aspektet e biznesit te tatimpaguesit per te gjitha periudhat kohore qe nga kontrolli i plote i fundit. Ky kontroll ne deget e medha nuk do te jete i shpeshte per shkak te kohes qe kerkon ne kryerjen e tij, por ne keto dege te pakten te kryhet nje here ne 3 vjet. Jo me shume se 10 % e te gjitha kontrolleve te kryera mund te jene kontrolle te plota. Vizitat fiskale keto jane vizita te shkurtra te kryera gjate nje periudhe te shkurter kohore per te verifikuar saktesine e deklaratave dhe pagesave. Gjate kesaj vizite nuk behen perpjekje per te kryer nje kontroll te plote por ne rastet kur vizita fiskale zbulon tatim te papaguar, kontrollori mund te shtrije qellimin e vizites nese autorizohet nga organet drejtuese te deges tatimore. Kontrolli kryhet: o Vetem per nje periudhe te perzgjedhur tatimore o Vetem per nje lloj te zgjedhur tatimi Vizitat e perziera keto jane vizita shume te shkurtra per te verifikuar nje eshtje te veante p.sh. nje kerkese urgjente per transaksion e cila eshte derguar ne administraten tatimore.

1.5.1. Tatimpaguesit e TVSH/Tatim-Fitimit duke perdorur sistemin e perzgjedhjes se kontrolleve Aty ku perdoret sistemi i perzgjedhjes se kontrolleve, per tatimpaguesit e tjere do te kete 5 faktore kryesore te riskut te perdorur gjate perpunimit te pikeve te riskut per TVSH plus nje faktor tjeter per Tatimin mbi Fitimin: Madhsia e tatimpaguesit ne baze te xhiros se tij Kompleksitei i tatimpaguesit Tipare t veanta (si p.sh. importues i rregullt) Besueshmria e tatimpaguesit Data q nga kontrolli i mparshm

1.5.1.1. Perzgjedhja e Kontrollit per TVSH Per tatimpaguesit e TVSH (perjashtuar Tatimpaguesit e Medhenj) shpeshtesia e kontrollit percaktohet ne baze te vleresimit te riskut qe paraqet tatimpaguesi per te ardhurat. Vleresimi i riskut behet ne baze te nje formule te dhene bazuar ne madhesine, kompleksitetin dhe besueshmerine e nje tatimpaguesi dhe kohes qe nga kontrolli i fundit. Madhesia e tatimpaguesit do te percaktoje numrin e diteve qe do te nevojiten per te ekzaminuar regjistrat e tatimpaguesit. Perzgjedhja e kontrollit per TVSH behet ne baze te shumes se pikeve, sipas formuls se meposhtme. do tatimpaguesi i caktohen nje numer i dhene dite-kontrolli dhe Pergjegjesi i Sektorit te Kontrollit ben perzgjedhjen e tatimpaguesve qe do kontrollohen gjate muajit, deri sa te plotesohen ditet ne dispozicion per kontroll te muajit:

12

Piket e kompleksitetit + piket per madhesine x piket per besueshmerine = pike per perzgjedhje Piket per perzgjedhje x numrin e muajve qe nga kontrolli i meparshem = piket gjithsej

Prve ksaj, Prgjegjsi i Kontrollit mund te beje nje perzgjedhje prej nje perqindje te caktuar te diteve per kontroll per te krijuar hapsira per kontrolle rastesore, per tiu dhene pergjigje pyetjeve dhe marrjen e masave per informacionin e marre. Perzgjedhja per kontroll e bere nga STI-ja do te kufizoje kryerjen e perzgjedhjes manuale. 1.5.1.2. Perzgjedhja e Kontrollit per Tatimin mbi Fitimin Faktort e besueshmerise per TVSH jane po aq te zbatueshem per Tatimin mbi Fitimin dhe , per kete arsye, do te zbatohen si me lart. Sidoqofte, kontrollet per Tatimin mbi Fitimin kane natyre vjetore dhe per kete arsye llogaritja e TVSH duke perdorur muajt qe nga kontrolli i fundit nuk mund te zbatohen. Ne vend te kesaj, mund te perdoret shumefishuesi i meposhtem: Kontrolli i Fundit Kontrolluar vitin e kaluar (VK) Kontrolluar n VK + 1 Kontrolluar n VK + 2 Kontrolluar n VK + 3 ose m shum Shumfishuesi 1 2 3 5

Per tatimpaguesit per Tatim-Fitimin perzgjedhja per kontroll kryhet ne baze te bilanceve vjetore. Krahasohet rentabiliteti i tatimpaguesve individuale me mesataren e sektorit ekonomik perkates (e cila mund te llogaritet ose te vleresohet per ate dege), dhe aty ku ka prirje ne renie per Tatim-Fitimin. Madhesia dhe kompleksiteti i tatimpaguesit percaktojne numrin e diteve per analizimin e regjistrimeve te tatimpaguesit. Perzgjedhja per kontrollin e Tatim-fitimit do te behet per ata tatimpague qe tregojne: (1) fitime me te uleta se mesatarja per industrine e tatimpaguesit, (2) humbje, ose (3) shfaqin prirje per renie te fitimit. Numri i tatimpaguesve te perzgjedhur per kontroll do te varet nga numri i kontrolloreve ne dispozicion. do tatimpagues q duhet t paguaj Tatimin mbi Fitimin duhet t ket gjithashtu nj faktor t lidhur me fitimin qe merret ne konsiderate dhe i shtohet pikavarazhit t riskut pr TVSHn duke identifikuar tendencat ne renie te fitimit te tatimpaguesve individuale mbeshtetur ne te dhena historike. Faktori do te shohe prqindjen mesatare t Tatimit mbi Fitimin q sht deklaruar gjat t dhnave historike kundrejt prqindjes s deklaruar t Tatim-Fitimit dhe do t shkallzoj nj pikavarazh risku n baz t shmangies nese shmangiet jane negative, si me poshte:
% e Shmangies nga mesatarja e llogaritur < -20% -20% to 10% -10% to 5% -5% to 2% Prqindja e Shumfishuesit + 80% +50% +20% +10%

13

-2% to +0%

+0%

Pasi t jen llogaritur t gjith pikt e riskut, Programi automatik i kontrollit do t krijoj nj tabel t tatimpaguesve t renditur sipas pikve t caktuara, dhe do ta prdor kt tabel pr t krijuar skedulin e sugjeruar t kontrollit pr periudhn e ardhshme. Madhesia e tatimpaguesit do te tregoje kohezgjatjen e parashikuar te nje vizite kontrolli. Per te bere me te kuptueshme perzgjedhjen e kontrollit per Tatim-Fitimin do te nevojitet qe dega tatimore te beje nje hedhje te vetme te dhenash. Metoda e hedhjes dhe kerkesat per te dhenat do te paraqiten ne Aneksin 14 kur Programi Automatik i Kontrollit te vihet ne perdorim. 1.5.2. Tatimpaguesit e biznesit te vogel (tatimi i thjeshtuar mbi fitimin) Tatimpaguesit qe kane nje qarkullim nen kufirin e regjistrimit per TVSH u kerkohet te regjistrohen per Tatimin Vendor mbi Biznesin e Vogl dhe Tatim-Fitimin e Thjeshtuar. Kerkesa per kontroll tatimor buron nga risku qe paraqesin per te ardhurat dhe si rrjedhoje tatimpaguesit e vegjel do te kontrollohen shume me rralle se sa tatimpaguesit e TVSH apo Tatimit mbi Fitimin. Perzgjedhja e tatimpaguesve te vegjel do te behet nepermjet sistemit te perzgjedhjes per kontroll ne te njejten menyre si per TVSH-ne ashtu edhe Tatimin mbi Fitimin. Te gjithe kontrollet do te marrin maksimumi nje dite dhe perparesi do tu jepet tatimpaguesve te medhenj. do biznes i vogel duhet te jete kontrolluar te pakten nje here gjate nje periudhe 4vjeare duke perdorur Programin Automatik te Kontrollit ose nje sistem te pershtatshem manual, dhe dega e tatimeve ruan te drejten shtese te perzgjedhe nje numer te caktuar subjektesh per kontroll ne menyre manuale. 1.6. MENAXHIMI I KONTROLLIT TATIMOR NE DEGET E TATIMEVE 1.6.1. Formulimi dhe raportimi i planit te kontrollit tatimor Plani i kontrollit per secilen nga Deget e Tatimeve ne rrethe hartohet nga Pergjegjesi i Sektorit te Kontrollit, ne daten 20 te muajit paraardhes dhe miratohet nga Kryetari i Deges dhe Drejtori i Kontrollit dhe Investigimit. Duke perdorur metoden e siperpermendur te perzgjedhjes per kontroll (programi i informatizuar ose program manual), ne plan do te perfshihen tatimpaguesit per kontroll si dhe sa dite kontrolli do te shpenzohen per do kontroll tatimor. Menjehere me miratimin te planit te kontrollit ne degen e tatimeve , Drejtori i Kontrollit dhe Investigimit ne DPT informohet per programet mujore te kontrollit nga seila dege tatimore para dates 1 te do muaji. Programet e kontrollit duhet te jene fleksibl. Ashtu si u theksua me pare, duhet te kete hapesire per te perfshire ne program raste te perzgjedhura kontrolli, si dhe kontrolle te tjera, ku Dega e mendon te nevojshme. Megjithate, keto lloj kontrollesh (rutine ) nuk duhet te perbejne me shume se 15 % te diteve ne dispozicion per kontroll ne muaj. Nese grupi i kontrollit nuk ben kontrollet e perzgjedhura per ate muaj, kontrollet e planifikuara per ate muaj, duhet te planifikohen per muajin e ardhshem. Kontrollet e muajve

14

ne vijim reduktohen duke zbritur numrin e diteve te kontrollit ne dispozicion, dhe per pasoje, edhe numrin e tatimpaguesve te perzgjedhur. Kjo metode trajtohet ne Aneksin 14. Per do fund muaji, deri ne date 5 te muajit pasardhes nga dega e tatimeve pergatitet raport per Drejtorin e Kontrollit dhe Investigimit ne DPT. Per nje zyre tatimesh, e cila per kontrollin e kryer ne muajin e mbyllur ne menyre te vazhdueshme nuk arrin objektivat e vendosura nga proesi i perzgjedhjes, behet analiza per nxjerrjen e shkaqeve per kete qellim. 1.6.2. Llogaritja e pagess s ofruar gjate kontrollit tatimor Ne kontroll e siper, subjekti mund te ofroje te beje pagesen e detyrimit tatimor te zbuluar. Nese shuma per pagese eshte ne te njejten mase me detyrimin tatimor shtese qe kontrollori ka mundur te zbuloje, tatimpaguesi duhet udhezuar qe te prese derisa vleresimi te jete i plote dhe te dorezohet per te garantuar nje pagese tatimore te llogaritur mire. Nese behet fjale per nje vleresim per TVSH, per mos-paraqitje te deklarates per TVSH, kontrollori e udhezon tatimpaguesin te beje pagesen ne banke. 1.6.3. Menaxhimi i kohes Kohezgjatja e kontrollit percaktohet sipas programit dhe parashikohet qe pasi kontrollori te perfundoje punen kontrolluese dhe te shkruaje raportin gjat vizits s kontrollit brenda kohes se percaktuar. Nese koha nuk eshte e mjaftueshme, kontrollori raporton me shkrim kete fakt se bashku me aresyet per eprorin dhe kerkon autorizim per kohezgjatje te kontrollit. Kontrollori nuk mund te qendroje per kontroll ne mjediset e subjektit me gjate se percakton autorizimi. 1.6.4. Pergatitja e raportit te kontrollit Eshte e detyrueshme qe ne perfundim te do kontrolli, te pergatitet raporti i kontrollit per do kontroll duke ndjekur proeduren e hollesishme qe eshte paraqitur ne Tabelen e Proedurave 3 dhe duke perdorur Formular Raportin Nr. 3. Kjo zbatohet edhe ne rastet kur gjate nje viti ushtrohet kontroll me shume se nje here. 1.6.5. Lidhja midis degeve te tjera tatimore shoqeri te asociuara Kur shqyrtohet dosja e tatimpaguesit, apo gjate ushtrimit te kontrollit, kontrollori mund te verej pranine e shoqerive te asociuara (bija). Aty ku eshte e mundshme, kontrollori nepermjet Drejtorit te Kontrollit dhe Investigimit ne DPT, mundeson bashkerendimin e kontrolleve qe do te ushtrohen. Ne menyre te veante, ne rastet kur transaksionet kryhen midis shoqerive te asociuara per qellime manipulimi te detyrimeve tatimore. Shih me poshte, Pjesa 9. 1.6.6. Shmangia e tatimit Nese kontrollori veren se eshte praktikuar shmangia tatimore, e cila rezulton ne firo te te ardhurave, ai keto fakte ia raporton Kryetarit te Deges. Kur shmangia tatimore ndodh per shkak te mangesive ne legjislacion, kontrollori duhet te bej rekomandime per permiresime te legjislacionit, duke i drejtuar keto sugjerime tek kryetari i Deges, i cili i percjell ato ne DPT.

15

1.7. KOMPETENCAT E KONTROLLIT TATIMOR 1.7.1. Ligji Kompetenca e inspektorve t kontrollit pr t hyr n ambjentet e biznesit dhe pr t kontrolluar regjistrimet e tij (pr kryerjen e kontrollit tatimor) prfshihen n disa ligje ndonjher n varsi t tipit t tatimit ndrsa n ligje t tjera n formn e kompetencave m t prgjithshme. Pjest prkatse t ligjeve q prcaktojn kompetencat e nj kontrollori (shto ndryshimet qe behen ne keto ligje) jan: Detyrimi i tatimpaguesit pr t mbajtur regjistrime dhe pr t dhn informacion Pr tatimin mbi t ardhurat q mbahet n Ligji pr Tatimin mbi t Ardhurat Nen. 10 pag (2) Udhzimi pr Tatimin mbi t Ardhurat Nen. 2.5 Ligji pr Proedurat Tatimore Nen. 13 Pr agjentt tatimor Ligji pr Proedurat Tatimore Nen. 61 dhe Pr t gjith subjektet 65 Udhzimi i Ligjit pr Proedurat Tatimore Nen. 6.1 dhe 6.2 Ligji pr Proedurat Tatimore Nen. 66 dhe Pr t gjith palt e treta 66/1 Ligji pr Proedurat Tatimore Nen. 67 Pr bankat Ligji pr TVSH Nen. 40, 46 Pr TVSH Ligji pr Akcizat Nen. 11, 12, 32 Pr akcizat Detyrimi pr t br deklaratn Pr individt Ligji pr Tatimin mbi t Ardhurat Nen.13 dhe Udhzimi Nen. 2.8 Pr subjektet Ligji pr Tatimin mbi t Ardhurat Nen. 29 dhe Udhzimi Nen. 3.12 Pr tatimin mbi pasurin Udhzimi pr Tatimin mbi t Ardhurat Nen. 2.6 Pr lojrat e fatit Udhzimi pr Tatimin mbi t Ardhurat Nen. 2.7 Pr t gjith subjektet Ligji i Proedurave Tatimore Nen .62 Pr TVSH Ligji i TVSH Nen. 37 dhe 39 dhe Udhzimi Nen. 9 Pr akcizat Ligji pr Akcizat Nen. 12, 27, 34

16

E drejta e hyrjes n ambjentet e tatimpaguesit Pr t gjith subjektet Ligji i Proedurave Tatimore Nen. 46/1 Pr t gjith subjektet Udhzimi i Proedurave Tatimore Nen. 46/1 dhe 46/2 Pr Tatim-Fitimin e Thjeshtuar Ligji pr t Ardhurave Tatimore Nen. 37 Pr TVSH Ligji pr TVSH Nen. 47 Pr Tatimin Vendor mbi Biznesin e Vogl Ligji pr Tatimin Vendor mbi Biznesin e Vogl Nen. 6 Pr akcizat Ligji pr Akcizat Nen. 15, 16, 17. E drejta pr t krkuar regjistrime, marrjen e kopjeve dhe largimin e regjistrimeve Pr t gjith subjektet Ligji pr Proedurave Tatimore Nen. 46/1 dhe Nen. 63 Pr akcizn Ligji pr Akcizat Nen. 20 E drejta e prgjithshme pr t ushtruar kontroll Pr t gjith subjektet Ligji i Proedurave Tatimore Nen. 63 dhe Udhzimi pr Proedurat Tatimore Nen. 5 E drejta pr t br vlersime Pr t gjith bizneset Ligji i Proedurave Tatimore Nen.33 dhe Nen. 36 Udhzimi pr Proedurat Tatimore Nen. 2.2 Ligji pr Akcizat Nen. 14 Pr akcizat Me ndryshimin e ligjeve, kjo pjes duhet t rishkruhet pr t pasqyruar ndryshimet dhe pr kt t vendoset nj amendim n kt manual.

17

KREU 2. PRMBLEDHJE E KONTROLLIT TATIMOR 2.1. HYRJE Kjo pjes trajton nj prmbledhje t mnyrs se si sht i organizuar kontrolli tatimor brenda administrats tatimore. Nj prshkrim m i mir i detyrave t personelit n nivel dege dhe Drejtorie mund t gjendet n Rregulloren e DPT Organizimi, Funksionimi dhe Detyrat e Drejtoris s Prgjithshme t Tatimeve dhe prshkrimet e karakteristikave t vendeve t puns pr do punonjs t DPT. Metodologjia qe duhet ndjekur ne kontrolle parashtrohet ne tabelat e proedurave ne fund te ketij manuali. Tabelat e proedurave perfshijne: 1. Planifikimin e kontrollit 2. Veprime kontrolli te detyrueshme 3. Kontrolle te zgjeruara 4. Raporti per kontrollin dhe vlersimi i riskut. 5. Kalimi i rasteve per investigim 6. Menaxhimi i kontrollit tatimor 7. Kontrolli i tatimpaguesve qe operojne ne shume vende 2.2. OBJEKTIVI I KONTROLLIT TATIMOR 2.2.1. Objektivat Objektivi i pergjithshem i kontrollit tatimor eshte te vlersoje riskun e paraqitjes se detyrimeve tatimore me te vogla dhe te hartoje proedura per te testuar ate risk. Para fillimit te kontrollit, kontrollori duhet te kete pare me shume vemendje dekaraten e fundit tatimore te tatimpaguesit duke kerkuar ne te ndonje eshtje te paqarte, apo ndonje problem te diskutueshem. Duhen marre ne konsiderate rezultatet e kontrolleve te meparshme, dhe nese gjenden pika te dobta ne kontrollin e meparshem, ato duhen rishqyrtuar. Ne planifikimin e kontrollit dhe gjate ushtrimit te tij, kontrollori duhet te kete parasysh objektivat e meposhtme, per te cilat duhet te sigurohet gjate ushtrimit te kontrolleve: A eshte plotesuar gjithka te gjithe bilancet dhe transaksionet qe duhen perfshire ne deklaraten finaciare jane perfshire ne te. Saktesia - transaksione te regjistruara dhe bilance qe duhet te jene matematikisht te sakta Egzistenca - aktivet dhe pasivet e regjistruara egzistojne faktikisht; transaksionet nuk jane fiktive. Koha e regjistrimit - Transaksionet regjistrohen ne kohen e duhur. Vleresimi transaksionet jane llogaritur ne perputhje me ligjet. Te drejtat dhe detyrat - aktivet e regjistruara i perkasin subjektit dhe pasivet e regjistruara jane detyrime te tij. Prezantimi dhe pasqyrimi i transaksioneve - bilanci i llogarive klasifikohet drejt. Objektivat e lartepermendura per kontrollin jane shume te rendesishme per do kontroll tatimor. Duke lidhur se bashku proedurat e kontrollit nen driten e objektivave te kontrollit

18

mundesohet nje strategjie e sakte per egzaminimin e riskut e te fshehjes se detyrimeve tatimore. 2.2.2. Konsideratat strategjike Koha dhe mundi qe harxhohet per nje kontroll duhet te jene ne perpjestim me riskun qe paraqesin subjektet per te Ardhurat. Per te menaxhuar ne menyre sa me te efektshme kohen e shpenzuar, pjesa me e madhe e kontrolleve do te jene Vizita Fiskale kontrolle te shkurtra te kryera gjate nje periudhe te shkurter kohore per te verifikuar saktesine e deklaratave dhe pagesave. Kontrolli kryhet vetem per nje periudhe te perzgjedhur tatimore, dhe mund te kufizohet vetem tek nje lloj i perzgjedhur tatimi. Pervoja ka treguar qe kontrollet ne menyre te vazhdueshme te subjekteve te medha, kane rezultuar me fshehje te detyrimeve tatimore faktike te tyre, dhe per pasoje, biznesi i madh ne teresi perben nje fushen me te medhe te riskut te te ardhurave dhe prandaj duhen trajtuart me vemendjen me te madhe. Kontrolli duhet te jete sistematik dhe eshte e nevojshme nje perqasje e tipit nga lart-poshte, duke filluar me identifikimin e eshtjeve strategjike, dhe nga keto eshtje, te percaktohet menyra e ushtrimit te kontrollit. Ky manual percakton nje menyre trajtimi nga lart-poshte per te cilen ndermerren keto hapa: Planifikim, kontroll dhe regjistrim i te dhenave. Kontrollori duhet te planifikoje, kontrolloje dhe regjistroje sakte punen e tij. Sistemet e mbajtjes se llogarive (bilanceve). Kontrollori duhet te zhbiroje ne sistemin e mbajtjes se te dhenave dhe menyren e perpunimit te transaksioneve nga subjekti dhe te vleresoje saktesine qe eshte baze per pergatitjen e deklaratave tatimore. Evidencat e kontrollit. Kontrollori duhet te siguroje evidenca perkatese dhe qe ti mundesojne atij nxjerrjen e konkluzioneve te arsyeshme per saktesine e mundshme te te dhenave financiare. Kontrollet e brendshme. Nese kontrollori deshiron te vlersoje besueshmerine e kontrolleve te brendshme, ai duhet te beje vleresimin per to duke konkluduar ne vertetesine dhe saktesine e permbushjes se operacioneve. Shqyrtimi i te dhenave financiare. Kontrollori duhet te rishqyrtoje te dhenat financiare ne ate mase qe ti jape atij nje baze te arsyeshme per te gjykuar ne lidhje me saktesine e deklaratave tatimore.

2.2.3. Arsyet dhe metoda e planifikimit Proedurat tatimore duhen planifikuar, kryer dhe vleresuar ne menyre qe kontrollori te mund te zbuloje fshehje te detyrimve tatimore ne te dhenat financiare dhe te dhenat e tjera, te cilat ndikojne ne pozicionin tatimor te subjektit. Per te arritur kete menyre trajtimi,nga lart poshte, eshte e nevojshme te ndermerren keto hapa: Hapi 1: Te sigurojme njohje per tatimpaguesin dhe te identifikojme legjislacionin qe do te kete ndikim te drejteperdrejte mbi detyrimet e tij tatimore. Hapi 2: Te identifikohen fushat me risk me te larte dhe nga vleresimi i risqeve me te medha te identifikuara, te percaktohen drejtimet e kontrollit.

19

Hapi 3: Grumbullojme informacionin e nevojshem1 duke filluar me kontrollet e organeve drejtuese, sistemet e kontabilitetit, dhe se fundi me kontrollin e brendshem te llogarive. Hapi 4: Nga vleresimi i risqeve kryesore te identifikuara, percaktoni fushat e kontrollit duke vleresuar faktoret e lartpermenduar. Hapi 5: Ne tatimpagues shume te medhenj te cilet kane kontroll te brendshem, vleresoni kontrollet e brendshme te kontabilitetit qe jane ne perdorim per ato fusha te identifikuara te kontrollit, dhe zhvilloni nje program testimi thelbesor sipas nevojave. 2.3. QELLIMET E KONTROLLIT Qellimi i pergjithshem i kontrollit tatimor eshte te ushtroje kontroll te tatimpaguesi dhe te siguroje qe, duke identifikuar dhe pastaj investiguar fushat e riskut, tatimpaguesi nxjerre ne menyre te sakte detyrimin e tij tatimor. 2.3.1. Identifikimi i gabimit Gabimet rezultojne kur struktura e kontrollit te kontabilitetit eshte e dobet dhe kontrollori duhet ta percaktoje kete dobesi. 2.3.2. Identifikimi i mashtrimit Ne proesin e planifikimit te kontrollit, kontrollori duhet te beje vlersimin e riskut per mashtrim, keshtu qe, nese zbulohet mashtrim, plani i kontrollit te perfshije masat e duhura qe duhen marre. Kontrollori duhet te perpiqet te percaktoje praktika menaxhimi ne lidhje me kufizimin e mashtrimit, per te ndihmuar nje vleresim te aneve pozitive dhe dobesive te sistemeve. Ne Aneksin 1 sugjerohet nje diagnoze per konsiderate. 2.4. ROLI I ZYRAVE QNDRORE T DPT 2.4.1. Drejtoria e Kontrollit Tatimor dhe Investigimit Drejtoria e Kontrollit Tatimor n Zyrat Qndrore t DPT ka ne prbrje nj Sektor pr Inspektimin e puns s kontrollit tatimor. Kjo pjes sht prgjegjse pr administrimin dhe mbikqyrjen e t gjith veprimtarive t kontrollit tatimor brenda DPT-se dhe i raporton Drejtorit t Kontrollit Tatimor dhe Investigimit. Prgjegjsit specifike t Drejtorit t Kontrollit Tatimor dhe Sektorit t Inspektimit t Kontrollit Tatimor n Zyrave Qndrore prfshijn: Vizita inspektimi n Degn Tatimore pr t analizuar efikasitetin dhe efektivitetin e programit n fuqi t kontrollit pr tatimpaguesit n Degn Tatimore (prfshi vizitat e mbikqyrjes n Degen e Tatimpaguesve te Medhenj). Vrojtimi i arritjeve t Degs Tatimore kundrejt planeve te miratuara te kontrollit. tatimor. Kur ka dyshime lidhur me zbulimet e do kontrolli tatimor n degn tatimore, kryen rikontrolle t tatimpaguesve pr t prcaktuar nse kontrolli sht kryer me kujdes.

Ky informacion duhet te mbahet brenda dosjes se tatimpaguesit

20

Ofron kshillim dhe udhzim n rang specialisti n lidhje me kontrollin efient dhe efektiv t tatimpaguesve duke ndrmarr kontrolle t prbashkta t tatimpaguesve n rastet kur sht e nevojshme pr qllime trajnimi ose inspektimi.

2.5. ROLI I SEKTORIT TE KONTROLLIT NE DEGN TATIMORE Detyrat e kontrollit ne Dege per kontrollin e tatimpaguesve: Ndrmerr vizita kontrolli n ambjentet e tatimpaguesve, n prputhje me programin e kontrollit q prcakton shpeshtsin, kohzgjatjen dhe numrin e inspektorve t kontrollit pr do lloj tatimi. Ndrmerr vizita verifikimi pr t gjith deklarimet tatimore q konsiderohen si t nevojshme. Llogarit detyrimin tatimor t zbuluar gjate kontrollit tatimor dhe duke patur paraprakisht situaten financiare te subjektit para kontrollit, perllogarit detyrimet perfundimtare tatimore te subjektit (detyrimin e zbuluar plus/minus borxhin/kreditin aktual). Kshillimi me tatimpaguesin per saktesimin e problemeve t hasuara dhe ofrimi i dhzimeve ose rregullave pr tatimpaguesin. Nepermjet raportit te kontrollit te perfunduar, ve ne dijeni sektorin juridik per rastet e nevojshme te fillimit te proedurave ligjore per kallezimin e subjektit.

21

KREU 3. PLANIFIKIMI I KONTROLLIT TATIMOR 3.1. HYRJE Para se te vendose se fare do te analizoje gjate kontrollit tatimor, kontrollori duhet te beje planin e kontrollit duke perdorur dosjen e tatimpaguesit. Nese eshte e nevojshme, mund te behet nje vizite paraprake tek tatimpaguesi per te qartesuar disa eshtje, si per shembull, metodat e mbajtjes se te dhenave, sidomos kur dosja e tatimpaguesit nuk eshte e plote. Per tatimpaguesit e vegjel, kjo vizite nuk duhet bere . Planifikimi duhet te perfshije disa hapa qe spjegohen hollesisht me poshte. Hapi 1. Shqyrtim i subjektit, duke mbledhur informacion ne menyre qe te njihet me mire ky i fundit. Hapi 2. Shqyrtim paraprak analitik, duke vleresuar dhe shqyrtuar veprimtarine e subjektit. Hapi 3 Vleresimi i riskut per mosdeklarimin e sakte te pozicionit te vertete tatimor te subjektit. Hapi 4. Vleresimi i efeftivitetit te kontrolleve te brendshme per te mundesuar strategjine e planifikuar per kontroll (e perdorshme per subjekte me te medha dhe komplekse). Hapi 5. Percaktimi i strategjise se kontrollit duke marre ne konsiderate rezultatet e informacionit te grumbulluar ne lidhje me subjektin, dhe vendimet per gjykimet rreth riskut dhe efektivitetit te kontrollit. Strategjia duhet te marre gjithashtu parasysh se cilat fusha te biznesit jane kontrolluar ne kontrollin e meparshem ne menyre qe te shmanget perseritja. 3.1.1. Hapi 1 shqyrtimi i subjektit Nese kuptohet natyra e subjektit, mund te vleresohet edhe risku i fshehjes se detyrimit tatimor. Kontrollori duhet te kuptoje formen e kontabilitetit te perdorur nga ana e subjektit dhe te beje shqyrtime analitike paraprake duke perdorur dosjen e tatimpaguesit, te dhena te meparshme per veprimtarine e tatimpaguesit te marre nga sistemi informatik, ose te kryeje nje vizite paraprake. Marrja e pergjigjeve per keto pyetje, te cilat nevojiten para se te nise kontrolli, me qellim qe te kuptohet natyra e subjektit dhe sistemin e tij kontabel, duke vene ne perdorim edhe shenimet e kontrolleve te meparshme te tatimpaguesit. Aneksi 2 rendit faktort qe mund te jene me rendesi per kontrollorin, ne menyre qe te njohe subjektin ne fjale. Kjo nuk eshte gjithka, por eshte pikenisje per kontrollorin te ushtroje gjykimin e tij. 3.1.1.1. Njohja (te kuptuarit) e subjektit Pyetjet baze qe duan pergjigje jane: fare produktesh shiten apo sherbimesh kryen? fare blerjesh jane bere dhe nga cili? A ka subjekti filiale? Ne fare konsiston proesi i prodhimit? A kemi te bejme me veprimtari tregtare me cikle? A ka grafik javor tregtimi ne tregtine me para ne dore? Cilat jane kushtet e tregtimit, per shitjet dhe blerjet?

22

fare lloji dhe cili eshte niveli i mallit gjendje? A ka dege te ndryshme, dhe nese po, cilat jane pergjegjesite e drejtuesve te filialeve? Si merren porosite e klienteve? A vleresohen klientet potenciale? Cfare te dhenash kerkohen per qellime te administrimit: p.sh. liber (ditar) i takimeve, ditari i punes, fatura per shpenzime hoteli, flete hyrje dhe flete dalje te mallrave, etj.? Sa larg qendron pronari apo drejtori nga arka nga pikepamja administrative?

3.1.1.2. Njohja (te kuptuarit) e sistemit kontabel Per ekzaminimin e llogarive, kontrollori evidenton se fare librash, faturash dhe te dhena te tjera mbahen faktikisht.. Kjo per te qene ne gjendje te vendose per fushat e perceptuara te riskut. Kur subjekti nuk eshte i madh, mund te mbahen vetem pak libra dhe te dhena qe plani te jete fleksibel. Subjektet me te vogla Subjekti tatimpaguesi mund te kete llogaritur te ardhurat bruto duke mbledhur gjithe kuponat e kasave regjistruese ose faturat e shitjeve. Te dhenat per shpenzimet mund te konsistojne ne fatura blerje me te dhenat ditore ne librin e arkes. Keto formulare te dhenash (regjistra) perbejne sisteme me nje hyrje. Tatimpaguesit jane me shume te zelleshem ne regjistrimin e shpenzimeve, pasi ato sigurojne reduktim te te ardhurave te tatueshme ose sigurojne evidenca per kreditim te TVSH. Kur analizohen shpenzimet, duhen treguar shume kujdes pasi ato pasqyrohen te zmadhuara, apo kerkese per zera te pazbritshem, ose duke perdorur dy fatura, apo duke perfshire zera fiktive dhe zera per perdorim te paster personal. Subjektet e mesme / te medha Subjekte te tilla shpesh duhet te pergatitin nje sere bilancesh tregtare me kontabilitete te dyfishta, por kjo nuk do te thote domosdoshmerisht qe te dhenat te mbahen mbi bazen e kontabilitetit te dyfishte. Sistem i vertete kontabiliteti i dyfishte do te thote qe do transaksion regjistrohet ne libra dy here, si aktiv dhe pasiv. Keto regjistra baze do te perfshijne: Ditarin e shitjeve Ditarin e blerjeve Ditari i shpenzimeve per mbarevajtjen e zyres Libri i pagave

Keto libra perdoren per te regjistruar transaksionet ditore te subjektit dhe nuk jane pjese e sistemit te kontabilitetit te dyfishte. Librat e kontabilitetit te dyfishte perbehen nga: Libri i gjendjes se arkes (perfshire llogarine bankare)

23

Libri i shitjeve per llogarite personale te klienteve Libri i blerjeve per llogarite personale te furnizuesve Libri i madh (nominal) per gjithe llogarite - shpenzime, aktive, hua, etj.

Teorikisht, nje sistem i tille i plote me kontabilitet te dyfishte, eshte vetebalancues, por ne praktike balancohet ne fund te vitit me ane te perfshirjes se zerave te vleresuar ose te hedhur ne bilanc. Ne te njejten menyre, llogarite qe pershijne nje bilanc te pergatitur me ane te librave me sistem jo plotesisht te dyfishte, balancohen me hyrje te vleresuara ose balancuese. Pavarsisht se sa te plota mund te jene regjistrat, faktor me i rendesishem eshte saktesia e shifrave te hedhura ne te. Menjehere pas shqyrtimit te biznesit, kontrollori duhet te jete i ndergjegjshem per faktoret e jashtem dhe faktoret e brendshem qe ndikojne mbi biznesin, dhe te kete njohje ne lidhje me burimet e informacionit qe mund te perdore per te percaktuar pozicionin tatimor te biznesit. 3.1.1.3. Konsiderata te ecurise se biznesit Si pjese e analizes se subjektit, duhet marre ne konsiderate pozicioni financiar i subjektit. Aneksi 5 rendit treguesit e rrethanave qe ojne ne falimentimin e subjektit. Nese ka tregues per falimentimin e subjektit, kontrollori duhet te marre masa per te mbrojtur do detyrim tatimor, p.sh duke rekomanduar ngrirjen e llogarise bankare te kompanise. 3.1.2. Hapi 2 - analiza paraprake analitike Ne Aneksin 4 do te gjeni nje kujtese ndihmese per nje analize paraprake analitike. Kjo, perqendrohet ne llogarite financiare. Kontrollori ben perpjekje te identifikoje parregullsi ne ato llogari. Kontrollori qe ben nje analize ne forme analitike te detajuar, analizon thelle marredheniet (lidhjet) midis zerave te ndryshem te te dhenave, dhe pastaj kryerjen e investigimin per ndryshime (diferenca) te papritura qe identifikohen me ane te analizave dhe krahasimeve te tilla si: Zera te te dhenave financiare (p.sh. midis shitjeve dhe kostove te shitjeve) Zera te treguesve financiare dhe jo-financiare (p.sh. midis shpenzimeve ne bordero dhe masen e fuqise punetore) Informacionin e periudhes me te fundit me te dhenat koresponduese te periudhave te mepareshme, me ndermarrje te tjera te krahasueshme apo me mesataren e atij sektori ekonomik. Si pjese te analizes paraprake ne menyre analitike, kontrollori duhet te analizoje llogarite vjetore ne dispozicion dhe te beje analizime per te identifikuar ndryshimet midis shifrave te llogarive vjetore me deklaratat tatimore.

24

3.1.3. Hapi 3 - percaktimi i riskut per fshehje (deklarime me te ulta) Kontrollori duhet te kete njohuri per subjektin ne te cilin ushtron kontroll dhe, pasi ka bere nje vleresim paraprak analitik, te kete parsysh fushat qe meritojne vemendje me te madhe. Kontrollori duhet te vere ne perdorim njohurite per biznesin per identifikimin e fshehjes se detyrimeve, duke u perqendruar ne ato fusha qe mund te shkaktojne humbje me te medha, ne rast fshehje te tyre. 3.1.4. Hapi 4 - analiza e kontrolleve te brendshme (testi i pajtueshmerise) Ky paragraph zbatohet vetem per subjekte te medha me sisteme te ngritura te kontrollit te brendshem. Kontrollori duhet te analizoje kontrollet e brendshme te subjektit. Nese kontrollet e brendshme jane te dobta, aty risku i gabimit eshte i larte. Kjo do te justifikonte vendimin per te ushtruar kontroll me te detajuar. Eshte e rendesishme te bejme dallimin midis kontrolleve qe imponohen nga drejtuesit per mbarevajtjen e aktivitetit ekonomik te subjektit (kontrolli i organeve drejtuese mbi personelin) dhe kontrolle per drejtimin e subjektit (kontrolle menaxhimi). Edhe nese kontrollet e brenshme jane te forta, organet drejtuese te subjektit mund te manipulojne strukturen, proedurat e financimit dhe kontabilitetit me qellim uljen e detyrimit tatimor. Kontrollori duhet te kuptoje sistemet e kontabilitetit dhe sistemet jo-financiare qe jane perdorur nga subjekti, per tu siguruar ne lidhje me saktesine ose jo te raportit financiar. 3.1.5. Hapi 5 - Raportimi i strategjise se kontrollit Kontrollori duhet te percaktoje drejtimet e subjektit qe do te egzaminoje dhe te dokumentoje veprimin qe synon te ndermarre, ne Formular Raporti Nr. 1, ne perputhje me Tabela e Proedurave 2. Kini parasysh qe planifikimi juaj do te jete sipas riskut te te ardhurave. Nese kemi te bejme me tatimpagues te vegjel, atehere etapat e planifikimit duhet te jene te shkurtra dhe jo te detajuara.

25

KREU 4. KRYERJA E KONTROLLIT TATIMOR eshtjet dhe metodat e diskutuara ne kete pjese jane te zbatueshme per kontrollet e plota dhe vizitat fiskale. Kontrollori duhet te perdore gjykimin e tij per te vendosur per shkallen dhe thellesine e testimeve te kryera mbi llogarite. 4.1. FILLIMET E KONTROLLIT TATIMOR Kontrolli duhet kryer ne mjedisin ku tatimpaguesi zhvillon aktivitetin e tij, dhe kontrollori duhet te vizitoje edhe ne njesi te tjera, gjithnje nese aktiviteti nuk kryhet vetem ne nje vend. (Keto vizita kontrolli mund kryhen nga kontrollori qe eshte ngarkuar per kontroll, ose nga dege te tjera te tatimeve ne pergjigje te kerkesave per sigurim informacioni, ne rastet kur biznesi kryhet ne mjedise qe ndodhen ne disa dege tatimesh) Kontrollori te kerkoje te dhena per biznesin ne te cilin ushtron kontroll, per periudha te meparshme. Kur ka rezistence nga subjekti apo konsulente te tij kjo rezistence zakonisht kapercehet duke i bere te ditur se, vonesa ne dhenien e informacionit, konsiderohet si mungese deshire per bashkepunim, dhe qe thjesht rrit kohezgjatjen e kontrollit, dhe per pasoje pengesa per aktivitetin ekonomik te subjektit. Te gjitha regjistrimet duhet te perdoren gjate kryerjes se kontrolleve te plota ose vizitave fiskale. Per vizita te perziera do te jete vetem e nevojshme qe te verifikohet ne llogarine perkatese eshtja qe po vleresohet. 4.1.1. Intervista fillestare Ne fillim, kontrollori interviston nje perfaqesues te shoqerise. Intervista fillestare eshte shume e rendesishme dhe eshte e nevojshme qe kontrollori te pergatitet mire. Verifikimet e detyrueshme duhen perfshire ne kete interviste, per te bere te mundur qe te dhenat qe ka tatimpaguesi te meren dhe hidhen ne dosje, ne Tabelen e Proedurave Nr. 3 dhe ne Formular Raport Nr. 2. Ne nje ortakeri duhen intervistuar partneret. Intervista duhet realizuar me drejtoret e kompanive, duke supozuar qe jane drejtoret ata qe drejtojne biznesin. Ne keto takime duhet te sigurohet informacioni i meposhtem: Pershkrim i pergjithshem i shoqerise Detyrat qe kryen secili ne ate shoqeri Informacion i hollesishem lidhur me objektivat e shoqerise, ne menyre te veante ne lidhje me normen e fitimit, dhe menyra qe ka zgjedhur shoqeria per te arritur ato objektiva Qartesimi i ndonje pike per informacionin e grumbulluar, i cili nuk perputhet me informacionin e dhene Investigimi i ndonje pike te dobet, shfaqur ne sistemin e kontrollit, apo regjistrimet per subjektin, te cilat per pasoje hedhin hije dyshimi per deklarimin tatimor te paraqitur. Percaktimi i informacionit shtese qe kerkohet dhe afatin kohor per sigurimin ketij informacioni.

26

Nese regjistrat nuk i mban pronari apo drejtori, eshte e rendesishme qe kontrolli te behet kur personi i ngarkuar te jete disponibel. Ju keni nevoje te dini: si kalon (pasqyrohet) shitja ne sistem si kalon blerja ne sistem si trajtohen shpenzimet si trajtohen hyrjet ne arke dhe pagesat cilat jane fushat me te cilat merren pronaret/drejtoret ne cilat fusha merren vete pronaret /drejtoret nese bashkeshortja/bashkeshorti i pronarit/drejtorit angazhohen, fare bejne ai/ajo

Pyetjet e bera dhe pergjigjet qe jepen duhet te shkruhen ne bllokun e shenimeve te kontrollorit, qe do te formoje bazen e raportit te kontrollit dhe pasurimin e dosjes se kontrollit. Keto shenime jane me rendesi, sepse ato mund te nevojiten ne gjykate me proven e shkreses ne kohen e kontrollit dhe vete nepunesi mund ti duhet tju referohet, ose te kerkoje vete tju referohet atyre. Per me shume hollesi ne lidhje librat (shenimet) gjate ushtrimit te kontrollit shih gjithashtu Pjesen 6.2. 4.1.2. Prcaktimi/verifikimi i kontrolleve t brendshme Gjate intervistes, kontrollori duhet te percaktoje shkallen dhe efektivitetin e kontrolleve te brendshme ushtruar ne subjektin tatimpagues. Per te bere vleresimin e efektivitetit te sistemit te kontrollit te brendshem, kontrollori percakton elementet ky te mjedisit te kontrollit, sistemet e kontabilitetit dhe kontrollet e brendshme per te. Ne Aneksin 3, keni nje liste per eshtjet qe sugjerohen per kontroll. Kur kontrollori kupton sistemin e kontrollit te brendshem, ai mund te beje vleresimin e atij sistemi per te arritur synimet e tij, ne nje nivel me te larte, me synim minimizimin e kohes se kontrollit ne ato fusha. Kontrollori fillon te veproje kur qarteson menyren e operimit dhe sistemin e te dhenave nga subjekti. Aneksi 10 pershkruan llojin e te dhenave qe ka gjasa te gjenden, dhe menyren e perdorimit te tyre. Nese kemi te bejme me nje sistem kontabilitet plotesisht te dyfishte, atehere kontrollori kryen veprimet e meposhtme: Kontrollon hyrjet dhe daljet e mallrave apo sherbimet e regjistruara ne arke /banke me faturat perkatese. Njihet me menyren se si regjistrohet levizja fizike e mallrave Zbulon se fare te dhenash egzistojne jashte sistemit te kontabilitetit, si psh ne fletet qe shoqerojne mallrat, eqe te paguar, kontra-eqe (kopje), arketimet, kontrollin e gjendjes se stokut etj.

Nese nuk ka sistem kontabiliteti te dyfishte, do te behen me shume pyetje baze per te percaktuar se fare eshte regjistruar egzaktesisht. Per shembull:

27

Arketimet A hidhen arketimet ditore apo javore ne liber. Nga cilat evidenca sigurohen keto shifra? Si regjistrohen qarkullimi i shitjeve ditore ne vendin kur kryhen shitjet? A rakordon regjistri baz (libri apo ditari i shitjeve) me shifren e shitjeve qe pasqyrohet ne librin e arketimeve dhe deklaratat tatimore (deklaratat e TVSH-se dhe bilancin vjetor)? Sa shpesh hidhen te dhenat? A ju jepen kupona klienteve? Ne forme? Si regjistrohen shitjet me kredi? Shpenzimet Me fare dokumentacioni mbeshteten shpenzimet e bera? Pronari Cila eshte praktika e pronarit ne lidhje me terheqjet? fare regjistrimesh ekzistojne per terheqje te tilla? fare mallrash merr per perdorim privat dhe ne fare intervale kohore? Zerat e bilancit Cili eshte burimi i shifrave per debitoret, kreditoret dhe stokun? (Shpesh keto vleresohen ose sigurohen ne nje formular nga ana e pronarit) 4.1.3. Krijimi i opinionit mbi llogarite Nese nuk disponohen llogarite (kontabiliteti) vjetor per shqyrtim analitik paraprak, kontrollori duhet te kryeje nje analize te kontabilitetit vjetor dhe te raportoje rezultatin e egzaminimit ne raportin e vizites per kontroll. Pas etapes se intervistimit, kontrollori mund te egzaminoje dhe te testoje treguesit financiare duke kryer teste te vazhdueshme per ata tregues (te dhenat) financiare. Testet e vazhdueshme ndahen ne dy kategori, ne analize (shqyrtime) analitike substantive dhe teste te detajuara substantive. Niveli i testeve substantive administrohet me ane vlersimit per efektivitetin e kontrolleve te brendshme qe jane kryer. Testimi substantiv i detajuar kryhet ne fusha qe konsiderohen risk kryesor ne lidhje me pagesat e tatimeve te biznesit. Testimet ndahen ne dy nen-tituj kryesore: Shqyrtim analitik substantiv - duke formuluar se fare parashikon te gjesh ne nje informacion te dhene dhe duke e krahasuar ate me vete te dhenat. Ajo ka pret te gjesh mund te zhvillohet duke perdorur burime informacioni qe lidhen me te dhenen qe jeni duke egzaminuar (shih paragrafin 8 me poshte) per te percaktuar detyrimin tatimor ne fushen qe po merrni nen egzaminim. Diferencat qe rezultojne mund te investigohen me pas. Teste te detajuara substantive - testim direkt per transaksione apo proedura te tjera duke bere nje kombinim te teknikave te tilla si: Vrojtime dhe pyetje

28

Inspektime fizike Analizimi i evidencave

4.1.3.1. Analize substantive analitike Analiza substantive analitike behet per te krahasuar ate qe aktualisht eshte pasqyruar me ka duhej regjistruar, duke u bazuar ne te dhena te tjera. Kur rezultati i analizes ndryshon nga ka ishte e pritshme, kontrollori mund ti investigoje keto diferenca te ndjeshme. Nje analize substantive analitike konsiston ne tre hapa: Hapi 1 - Vendos ate ka parashikon te gjeje dhe ne nivel diferencat jane te pranueshme. Hapi 2 - Percakton ate ka eshte regjistruar /deklaruar Hapi 3 - Investigon diferencat qe nuk mund te jene diferenca te pranueshme. Nese ka nje lidhje te drejteperdrejte midis disa te dhenave, atehere kjo lidhje mund te pranohet. Lidhja midis te dhenave financiare dhe jo-financiare zakonisht eshte efektive. Kur vendoset se cilat diferenca jane te pranueshme, ndonjehere kontrollori eshte ne gjendje te percaktoje me saktesi, p.sh. kur krashason pagesat per komisionet e shitjeve. (Nese ky komision eshte 10%, atehere shitjet do te jene 10 here me te larta se sa komisioni). Ne keto raste nuk mund te kete diferenca. Ne raste te tjera, do te jete e veshtire te llogaritet ne menyre precise diferenca te pranueshme, p.sh., humbjet ne nje fabrike per mbushjen e shisheve, ku ndikojne faktore te ndryshem. Kontrollori duhet te perdore gjykimin e tij. Kur percaktohen diferencat, kontrollori duhet te therrase drejtuesit e subjektit ku ushtrohet kontroll per te dhene spjegime. Ne mungese te nje aresyeje bindese per diferencen (e cila duhet investiguar ne vetvete), diferenca perben aresye te mjaftueshme per te percaktuar bazen e vleresimit te tatimit. 4.1.3.2. Teste substantive te detajuara Qellimi i ketyre testeve eshte te verifikohet nese te dhenat e subjektit jane te sakta dhe te plota. Keto teste perfshijne: Vrojtime dhe marrje ne pyetje Rikryerje dhe rillogaritje, p.sh. duke pare ne vend proesin e prodhimit Konfirmim nga pale te treta Inspektim fizik Shqyrtim i evidencave (dokumentacionit) Shqyrtim i dokumentave te tjere si, proes-verbale te mbledhjeve te punes per analiza per llogarite e drejtuesve, takime.

Eshte e rendesishme qe kontrollori te kuptoje objektin e do testimi per te siguruar qe metoda e perzgjedhjes eshte e sakte. Testet e hartuara per te provuar egzistencen dhe saktesine e te dhenave, ndryshojne nga testet e hartuara me qellim vertetimin se te dhenat jane te plota.

29

Ekzistenca dhe saktesia Meqenese ky test ka si qllim te siguroje qe shumat e regjistruara jane reale dhe te sakta, eshtjet per testim duhen seleksionuar nga libri i kontabilitetit. Kompletimi Ka raste kur kontrollori nuk mund te vertetoje qe shumat ne regjistra per zerat e seleksionuar jane te plota sipas definicionit per zera te caktuar ato jane regjistruar. Per te provuar qe te gjithe zerat jane hedhur, konrollori duhet te shfrytezoje ndonje burim tjeter. Kontrollori duhet te vere gjykimin e tij ne veprim ne lidhe me zerat qe do te analizoje deri sa te arrije nje rezultat te pranueshem. Per shembull: te testoje shumat e kreditoreve, deklarimet e dhena prej furnizuesve apo dokumentacion per hyrjet e mallrave. te shqyrtoje shifrat e shitjeve, verifikoje te dhenat ose te beje krahasimin me komisionin e shitjes

Proedurat qe sugjerohen per kontroll jepen ne tabelat per proedure. Kontrollori duhet te vere gjykimin e tij per te perzgjedhur proven me te pershtatshme. 4.1.3.3. Vleresimi i rezultateve Nga testi sustantiv i hollesishem ka dy rezultate te mundshme: Testi tregon se ka nje gabim dhe kontrollori duhet te shikoje shkakun e gabimit, te shohe per ndonje gabim tjeter te mundshem dhe te beje vleresimin e efektit te gabimeve ne detyrimin tatimor te deklaruar. do pagese e pavleshme e zbuluar eshte tregues mashtrimi, i cili ka nevoje per veprime te metejshme. Testi vlereson efektin e plote te fshehjes se zbuluar ndaj detyrimit te deklaruar. Ka nje numer metodash ne dispozicion, ku me gjere perdoret metoda e norms dhe metoda e diferences mesatare.

Metoda e Raporteve: Vlera e te ardhurave te zbuluara ne model (moster) llogaritet si perqindje e vleres se mostres dhe pastaj kjo perqindje aplikohet per vlera te shumes ne total per nga i cili eshte marre modeli. Metoda e diferences mesatare: Vlera e gabimeve te gjetura ne model (shembull) pjestohet me numrin e zerave te analizuar, per te gjetur masen mesatare te gabimit per do ze. Ky gabim mesatar shumezohet me numrin total te zerave per te gjetur masen totale te gabimit.

30

4.1.3.4. Regjistrimi i testeve Testet e kryera dhe rezultatet e tyre duhen regjistruar te detajuara ne dosjen e kontrollit per te mundesuar mbeshtetje per cdo vleresim qe pason ne ndonje procedure te mundshme apelimi. 4.2. SISTEMET KONTABILE TE INFORMATIZUARA Kur sistemet e kontabilitetit jane te informatizuara, kontrollori kerkon konfirmimin e besueshmerise se proedurave te programimit. Siguria per besueshmeri mund te arrihet me ane te disa mjeteve, ne vartesi te rrethanave. Kontrollori mund te marre ne konsiderate: Vleresimi i kontrolleve me Teknologji Informative - nese vlersimi per to rezulton i kenaqshem, nuk ka nevoje per evidenca te tjera ne lidhje me proedurat e programuara Sigurimi i evidences qe te dhenat e kompjuterizuara jane te sakta kur behet krahasimi i tyre me te dhena te siguruara nga teste te tjera. Nese eshte e nevojshme, kontrollori mund te testoje proedurat e programuara duke rikryer disa detyra dhe duke egzaminuar rezultatin.

Si pjese te planifikimit, kontrollori mund te marre ne konsiderate qe nje specialist i stafit te kompjuterave te asistoje ne kontroll. Ne se ndodh kjo, eshte e nevojshme qe kontrollori te pranoje konkluzonin e specialistit te infomatikes. Pra eshte me rendesi qe te bihet dakort me punen qe do te bejne specialistet e IT dhe me menyren e tyre te raportimit. 4.2.1. Teknika te informatizuara kontrolli Nese kontrollorit i duhet t kontrolloj nj vellim te madh te dhenash apo nuk egziston asnje model kontrolli kompjuterik, ose kerkohet nje nivel i larte sigurie, ku te gjithe zerat duhen perfshire ne nje testim substantiv, mund te jete me efektivetet te perdoren teknika kontrolli me ndihmen e kompjuterit. Kjo kerkon krijimin e nje programi qe te kryeje proeduren e kontrollit per testime. Teknikat e kontrollit me ane te kompjuterit jane detyre e specialistit, megjithate ato jane jashtezakonisht te dobishme kur synohet identifikimi per zera te pazakonte per investigim te metejshem. Nese ja vlen, thirret specialisti i informatikes per asistence. Si zakonisht, cdo detaj i punes se ndermarre me teknika kontrolli te informatizuara duhen evidentuar dhe hedhur ne dosjen e kontrollit. Nse kontrollori e ndjen se teknikat e kontrollit tatimor jane te justifikueshme, permes Kryetarit te Deges i behet nje kerkese per ndihme te specializuar Drejtorit te Teknologjise Informative dhe per dijeni Drejtorit te Kontrollit Tatimor dhe Investigimit.

31

KREU 5. TRAJTIMI I PARREGULLSIVE 5.1. KALIMI I ESHTJEVE PER INVESTIGIM Kontrollori duhet te njohe Kodin e Proedurave Penale (Ligji nr.7905, date 21.3.95) dhe Kodin e Ndjekjes Penale (Ligji nr.7895, date 27.1.95) kur ndermerr veprime sipas dispozitave per ndjekje penale. Drejtori i Kontrollit dhe Investigimit duke punuar sipas udhezimeve te Drejtorit te Pergjithshem do te leshoje direktiva per kontrolle ne intervale periodike degeve te tatimeve. Te gjithe ato raste qe futen ne kategorine e rasteve qe i kalojne Drejtorit te Kontrollit Tatimor dhe Investigimit duhet te jene ne formatin e duhur dhe te permbajne te gjithe te dhenat e kerkuara te cilat do te nevojiten nese eshtja do te percillet per veprime te metejshme. Nese eshte e nevojshme per te mbyllur dosjen e eshtjes, kontrollorit mund ti lejohet te kaloje numrin e diteve te caktuara per plotesimin e atij kontrolli me miratimin per shtytjen e afatit nga Drejtoria e Kontrollit dhe Investigimit ne D.P.T. Drejtori i Kontrollit Tatimor dhe Investigimit, kur behet fjale per ndjekje penale, dosjen e perfunduar e dorezon ne sektorin Juridik per proedim te metejshem. Nese eshte e pershtatshme, eshtja do te dergohet ne Gjykate. Nese gjykohet ndryshe, dosja kthehet perseri ne degen e tatimeve, ku duhet te llogaritet detyrimi tatimor. Pavaresisht nga veprimet e ndermarra, do parregullsi e zbuluar duhet te paraqitet me hollesi ne procesverbal ne momentin e zbulimit, dhe dokumenti duhet te firmoset nga tatimpaguesi. Inspektori duhet te perdore gjykimin e tij per kete eshtje per shembull duhet te rendise ne procesverbal nje numer faturash te leshuara me te dhena te pasakta. Nuk duhet te plotesohet nje formular i veante per do fature te pasakte. (Shih Tabelen e Proedurave 5) 5.2. VENDOSJA E DETYRIMEVE TATIMORE 5.2.1. Llogaritja e detyrimit tatimor ne rastet e investigimit Kur nje investigim nuk garantohet, kontrolli i tatimpaguesit do te plotesohet deri ne ate pike sa te nevojitet informacion dhe te qartesohen problemet qe kane dale gjate kontrollit. Behet nje takim i dyte (ndoshta nje i trete ose me shume, ne vartesi te eshtjeve te ngritura) me tatimpaguesin, deri sa gjithe informacioni te siguroje llogaritjen efikase te detyrimeve tatimore. Eshte e nevojshme qe te mbahet nje korrespondence me tatimpaguesin ku ti kerkohet te bihet dakort per takime te tjera per probleme te caktuara. Kjo korrespondence duhet mbajtur ne nje minimum absolut per te parandaluar pengesa nga tatimpaguesi qe do te onin ne vonesa per te zgjidhur rastin. I intervistuari apo personi me te cilin mbahet korrespondence mund te jene nepunes te shoqerise, te cilat kane autoritetin e duhur per te folur dhe jane te autorizuar nga partneri/drejtori i shoqerise. Megjithate, nese problemi eshte delikat, pergjigja duhet marre nga partneri/drejtori. Takimi i dyte dhe takime te tjera te radhes do te kene te bejne me diskutime te pasaktesive te mundshme ne regjistrat e biznesit, percaktimi i efektit te ketyre pasaktesive ne masen e fitimit te llogaritur, dhe renia dakort ne lidhje me detyrimet tatimore, nese do ishte e mundur.

32

Hapi i pare ne percaktimin e detyrimeve eshte te vendosen shuma te sakta detyrimesh dhe sanksionesh, ne se e kerkon rasti. Ne vartesi te metodes se zbulimit, ky zbulim mund te jete preis ose jo. Nese eshte i pasakte, eshte e rendesishme te jemi fleksibel, me objektiv vjeljen e maksimumit te te ardhurave ne minimumin e mundshem te kohes. Nuk ja vlen te harxhohet kohe duke u marre me eshtje te vogla. Nje eshtje e rendesishme per te konkluduar eshte te bihet dakort gjate periudhes se ushtrimit te kontrollit per fshehje me vlera te ulta tatimore, dhe pastaj tju kthehemi fshehjeve te viteve te meparshme, deri sa te mbrrijne ne kufirin statutor. Tatimpaguesi ka te ngjare qe te mos jete dakort te paguaje detyrimet per vitet e meparshme. Megjithate nese nuk ka arsye te qenesishme ne shpjegimet e dhena per pagesa me te ulta te viteve te meparshme, ky argument duhet hedhur poshte. Deklarimi me i ulet i detyrimeve tatimore ne nje regjim tatimor do te rezultoje pothuajse ne deklarime te tilla edhe per detyrimet te regjimeve te tjera tatimore. Kontrollori duhet te beje vleresimin per gjasa te tilla edhe per tatimet e tjera para se te konkludoje percaktimin e detyrimeve tatimore ne total per ate tatimpagues. 5.2.2. Deklarata personale e tatimpaguesit Ka te ngjare qe investigimi zyrtar te mos kryhet per te gjithe rastet qe i jane referuar njesise se investigimit per shkak te burimeve te pamjaftueshme. Nese Sektori i Kontrollit trajton nje rast ku ka evazion fiskal qe permbush kriteret per investigim, nevojitet qe tatimpaguesi te jape sigurine qe gjithe eshtjet e nevojshme jane marre ne shqyrtim nga kontrollori. Menjehere sapo per shumen e tatimit dhe gjobat eshte vendosur dhe rene dakord, kontrollori i kerkon tatimpaguesit te beje nje deklarate zyrtare. Ne deklarate thuhet qe ai ka deklaruar gjithshka per DPT dhe se akordi i arritur ka kuptimin qe organi tatimor ka njohuri te plota per te gjitha eshtjet tatimore te tij. Ne fund te kontrollit, tatimpaguesi duhet te nenshkruaje nje deklarate. Deklarata verteton se ai u ka deklaruar do gje organeve tatimore dhe qe marreveshja e arritur ka te beje me faktin qe Organi Tatimor ka njohuri te plota per gjithe aktivitetin ekonomik te tatimpaguesit. ertifikate (model) Per: Kryetarin, .Dega e Tatimeve Kjo deklarate eshte bere me shkrim per te vertetuar qe une ju kam paraqitur gjithe te dhenat faktike ne lidhje me (detyrimin tim) apo detyrimin e kompanise per (TVSH, tatimin mbi fitimin, etj. te specifikuara) per periudhen..deri Une e kuptoj fare mire qe fshehja me paramendim e ndonje fakti tjeter per detyrime te tjera shtese ndaj Organit Tatimor ne raport me detyrimet e lartepermendura, perben nje baze qe une te ndiqem penalisht. Emri mbiemri i tatimpaguesit Nenshkruar: Data:. Data:..

33

Detyra:

Adresa:

Tatimpaguesit i behet e qarte se dhenia e ertefikates ne kete forme eshte perfundimtare, dhe ne se kjo deklarate rezulton e pasakte ne nje kohe te mevonshme, eshtja menjehere kalon per ndjekje penale. Nese tatimpaguesi refuzon te nenshkruaje ate ertefikate (deklarate), eshtja duhet ti kaloje per kompetence Zv/Drejtorit te Pergjithshem (per eshtje teknike) para mbylljes se kontrollit. 5.2.3. Menyra e pageses Proedurat per aplikimin dhe miratimin e pagesave me kiste jepen ne Ligjin e Proedurave tatimore (Ligji nr. 8560, date 22.12.99), nenet 40, 41 dhe 42. Kontrollori mund te strukturoje raportin e tij per te ndihmuar Kryetarin e Deges se Tatimeve te marre ne konsiderate justifikime per ndonje kerkese per masen e vlersimit per pagese kestit, apo per shkak te gjendjes jo te shendoshe financiare te biznesit. Nuk ka kuptim qe te detyrosh, p.sh. nje tatimpagues me vleresime qe largojne tatimpaguesit nga biznesi. Nga ana tjeter, drejtoret apo partneret te cilet kane kryer pagesa me te ulta se detyrimi, duhet te likuidojne shpejt pagesat e detyrimeve tatimore nga vlera e aktiveve ne dispozicion.

34

KREU 6. REGJISTRIMI I KONTROLLIT TATIMOR 6.1. FORMATI STANDART I RAPORTIT TE KONTROLLIT TATIMOR Kontrolli duhet te pasqyrohet ne formularin e raportit te kontrollit. (shih Tabela e Proedurave 3 dhe 4) dhe te vendoset ne dosjen e tatimpaguesit, te cilat mbahen ne Degen e Tatimeve. Ne perfundim te do kontrolli, kontrollori duhet te beje nje raport te plote te shkruajtur qarte. Raporti i kontrollit perben bazen per do vleresim, per kontrolle te mevonshme si dhe per te bere vlersimin e punes se vete kontrollorit nga ana e drejtuesve te kontrollit. Menyra dhe kerkesat qe duhen per raportin jepen ne Formular Raporti Nr. 3. Arsyet per te regjistruar jane: Mundeson qe verifikimet te kryhen ne menyre te pavarur. Tregon qe kontrolli eshte bere sakte, dhe mbeshtetet ne vlersimin tatimor ne ankimimet e mevonshme. Siguroje ne vazhdimesi mbajtjen e te dhenave per kontrolle ne te ardhmen

6.2. PRDORIMI I BLLOQEVE T SHNIMEVE DHE PROESVERBALIT Eshte thelbesore qe gjate intervistes kontrollori te mbaje shenime te dhenat qe ka egzaminuar dhe konkluzionet qe ka nxjerre. Per te siguruar saktesine, do kontrollor mban nje bllok shenimesh ne te cilen hedh te dhena te plota gjate vizites se kontrollit, ne menyre qe ai te kompletoje raportin, dhe nese eshte e nevojshme, per te dhene spjegime ne nje apelim te mundshem, apo ne gjykate. Faqet e blloku duhet te jene te numeruara dhe ne hyrje te saj te jete indeksi i kontrolleve te ushtruara. Kur ka fakte te diskutueshme, ose fakte qe mund te kundershtohen me vone (p.sh. rezultatet e nje inventarizimi, keto duhet te regjistrohen ne nje procesverbal ne ate moment dhe tatimpaguesit duhet ti kerkohet qe te shprehe miratimin e tij duke firmosur. Nese kjo nuk pranohet, atehere ky fakt duhet te regjistrohet, firmoset dhe datohet ne procesverbal nga inspektori. Kur te jete plotesuar blloku i shenimeve (plotesisht) duhet ti jepet per ruajtje Pergjegjesit te Kontrollit ne rast se mund te nevojitet per nje apelim ne te ardhmen etj. 6.3. VLERSIMI I RISKUT N KONTROLLIN TATIMOR Ne ato dege ku eshte ne perdorim Programi Automatik i Kontrollit, ne perfundim te kontrollit, kontrollori duhet te beje vleresim ne lidhje me kompleksitetin, besueshmerine dhe madhesine e tatimpaguesit ne perputhje me Tabela e Proedurave Nr. 4 dhe Aneksit 8. (ne deget e tjera te riazhornohen keto te dhena ne formen manuale).Piket e caktuara duhet te hidhen ne kuadrate qe jepen ne Formulari i Raportit Nr. 4. Formulari duhet te shoqeroje akt-kontrollin, dhe Pergjegjesi i Kontrollit duhet te marre masa qe Programi Automatik i Kontrollit te jete i azhurnuar me zbulimet sipas procedures se paraqitur ne Aneksin 14.

35

KREU 7. MENAXHIMI I KONTROLLIT TATIMOR Menjehere me perfundimin e kontrollit, duhen regjistruar metodologjia, informacioni i perdorur dhe rezultatet e arritura ne menyre te detajuar per te mundesuar qe menaxhimi te vendose per miratim te vleresimit te kryer dhe vjelje te te ardhurave te identifikuara dhe zbuluara, ne perputhje me Tabela Proedurave Nr. 5. Menaxhimi i kontrollit eshte pergjegjesi e Pergjegjesit te Sektorit te Kontrollit. Proedura e menaxhimit parashtrohet ne Tabela e Proedurave Nr. 7.

36

KREU 8. PRDORIMI I BURIMEVE T INFORMACIONIT 8.1. PRGJITHSIME Kur behet perpjekje per te vendosur nje detyrim te vertete tatimor per tatimpaguesin, kontrollorit do ti kerkohet te perdore mire te gjithe burimet e informacionit ne dispozicion. Keto burime informacioni mundesojne fillimin pa vonese te kontrollit ose ndihmojne kontrollorin ne llogaritjen e detyrimit tatimor. Informacioni mund te merret nga disa burime, te cilat jane listuar me poshte. 8.2. BURIMET E INFORMACIONIT 8.2.1. Nga regjime t tjera tatimore Te gjitha tatimet pak apo shume priren te nderveprojne me njeri-tjetrin. Kontrollori qe ushtron kontroll ne nje kompani ne lidhje me TVSH kupton impaktin e akcizes apo detyrimeve doganore mbi qarkullimin per qellim te TVSH dhe efektin e fitimit te nxjerre per pagesat e tatimit mbi te ardhurat. Kostoja e pagesave per tatime eshte zakonisht nje shpenzim i zbritshem kur llogaritet detyrimi tatimor per te ardhurat nga biznesi. Megjithate, kur bejme reduktimin e pagesave per tatim, zbritja duhet te jete e barabarte me pagesen aktuale te tatimit, per shembull, reduktimi per nje regjim tatimor duhet te jete baraz me pagesen per tjetrin. Nje shembull tipik i mosrakordimit mdis deklarimit tatimor eshte atehere kur xhiroja e deklaruar per qellim te tatimit per te ardhurat nuk eshte e barabarte me xhiron e deklarur per TVSH 8.2.2. Referime specifike nga dege te tjera tatimore Zyra te tjera tatimesh mund te dergojne kerkesa per verifikimin e transaksioneve te tjera rutine bazuar ne kushtin qe shitjet e nje personi te jene blerje te personit tjeter. Perve kesaj, nje kontroll qe ushtrohet ne nje biznes te nje dege tatimesh te nje rrethi, shpesh hedh dyshime per klientet apo furnizuesit e atij biznesi, per te cilet nga ana e tyre kerkohen referenca (kerkesa) specifike per tu vertetuar. 8.2.3. Informacion nga deklaratat bankare dhe rakordime me arken Te ardhurat nga shitjet gjate biznesit dhe nga shitjet e aktiveve, ose do te depozitohen ne banke, ose do te mbahen ne formen e te hollave ne arke, nga ana e tatimpaguesit. Kontrollori mund te percaktoje: 1. aktivet ne fillim te aktivitetit ekonomik te subjektit (duke perfshire edhe parate qe mund te kete ne cash subjekti te padeklaruara) 2. aktivet ne mbyllje te tij (duke perfshire gjendjen ne arke) 3. shpenzimet per ecurine e aktivitetit ekonomik (duke pershire te hollat qe ka terhequr pronari) Me ane te llogaritjes, 3 + 2 1 = te ardhurat nga biznesi Blerjet dhe shpenzimet e bera nga biznese te medha zakonisht behen me ane te llogarise bankare. Rakordimi i shpenzimeve me llogarine bankare mund te zbuloje blerje qe nuk

37

spjegohen dhe qe te ojne ne fusha te tjera me aktivitete qe nxjerin te ardhura. Mosperputhjet midis shpenzimeve per blerje, dhe shpenzimeve te zbritshme ne llogari kane nevoje per sqarime ne lidhje me deklarime kostosh me te larta, apo me te ulta per blerje (per qellim te fshehjes se shitjeve). Shih Shtojcen 11 dhe 12 - Rakordimet me Banken dhe Arken. 8.2.4. Analiza e normave (raporteve) Te gjithe subjektet operojne ne sektore te cilet kane disa karakteristika. Keto karakteristika zakonisht formojne bazen per analiza te normave (raporteve) kryesore apo tendencave te tyre, per arsye tregtare apo per nevoja te qeverise. Analizimi i tendencave te sektoreve ky dhe krahasimi me subjektin ku ushtrohet kontroll, mund te zbulojne diferenca qe nuk priten dhe qe kane nevoje per verifikime dhe shpjegime te metejshme. Aspektet e pergjithshme financiare te sektoreve ekonomike jepen ne Aspekte per Sektoret e Ndryshem Ekonomike Pjesa V e ketij manuali. Kontrollori duhet te kryeje analiza specifike te raporteve te bizneseve nen kontroll per te gjetur anomali, si gjate inspektimit per kontoll paraprak ashtu edhe gjate kontrollit te programuar. Sektoret Ekonomike qe i nenshtrohen TVSH mbi shitjet klasifikohen ne grupime sipas Kodit te Klasifikimit per Standartet ne Industri. do klasifikim ka disa karakteristika per veprimtarine e subjekteve, me ane te cileve mund te krijohet nje tablo ne lidhje me subjekte mesatare. 8.2.5. Vrojtime te drejtperdrejta Observacioni i drejtperdrejte i mjediseve te biznesit mund te zbuloje aktivitete ekonomike qe nuk mund te shpjegohen dhe qe kane nevoje per sqarime. Per shembull, livrimi i vrojtuar i mallrave (qe shihen ne ambjentet e prodhimit) mund te rakordohen me fletedaljet dhe faturat, me synim kompletimin e te dhenave qe perdoren per te hartuar raportet financiare. Nje aspekt tjeter i vrojtimit te drejtperdrejte eshte vleresimi i menyres se jeteses se drejtoreve/pronareve te shoqerise ku ushtrojme kontroll. Krahasimi i shpenzimeve te menyres se jeteses me fitimet e deklaruara mund te zbulojne te ardhura te padeklaruara, ne menyre te veante ne ato shoqeri qe menaxhohen nga vete pronaret. 8.2.6. Letra te informatoreve Nuk eshte nje gje e pazakonte qe organet tatimore te shfrytezojne informacione qe merren prej informatoreve duke i trajtuar ato me kujdes. Si rregull i pergjithshem informacionet specifike duhet te trajtohen si te besueshme dhe duhet te ndermerren veprime per verifikimin e informacionit te dhene. Informacion jo-specifik dhe i paqarte duhet te trajtohet si i pabesueshem dhe referenca duhet te lihet ne dosjen e tatimpaguesit per tu trajtuar me vone ne kontrollin rutine te radhes. 8.2.7. Subjekte furnizuese dhe klientet Shitjet ju behen klienteve dhe blerjet kryhen prej furnizuesve. Te pyeturit ne menyre direkte te furnizuesve dhe klienteve mund te zbuloje diferenca edhe ne transaksionet e deklaruara me pare dhe ato aktuale.

38

8.2.8. Artikujt e gazetave Shume firma i nenshtrohen vemendjes se medias. Shitjet, blerjet dhe tregues te tjere raportohen ne fusha te tilla si ne shtypin per probleme financiare dhe revista tregtare. Keto jane burime te vlefshme per te ndertuar nje lloj historiku per nje kompani. 8.2.9. Llogarite vjetore dhe ato per organet drejtuese Nje subjekt me pergjegjesi te kufizuar duhet ti botoje llogarite vjetore e tij dhe tia paraqese ato Organeve Tatimore. Keto llogari jane eshtje te informacionit publik. Kur kontabiliteti vjetor pergatitet nga organi i menaxhimit dhe kontrollohet nga nje firme kontabilistesh, eshte i vlefshem informacioni per zera te tille si shitjet, blerjet, rritje te vleres dhe tjetersime te aseteve,dhe zera te shpenzimeve. Pjesa me e madhe e drejtuesve, kur nuk angazhohet ne administrimin e biznesit mbi baza ditore, si eshte rasti per gjithe subjektet, me perjashtim te subjekteve shume te vogla, kerkon raporte per pjese te ndryshme te subjekteve. Keto raporte, nese pergatiten ne izolim te plote nga sistemi qe ka per detyre te pergatite llogarite vjetore dhe deklaratat tatimore, mund te jene plotesisht te pasakta (te zbuluara) 8.2.10. Te dhenat (treguesit) jo-financiare Te dhena te tjera qe nuk lidhen ose lidhen pak me deklaratat financiare mund te perdoren per te siguruar koefiente (norma) per te kontrolluar saktesine dhe plotesimin e deklaratave tatimore, te cilat nxirren nga deklaratat financiare te kompanise. Kontrollori duhet te vere ne perdorim gjykimin per te seleksionuar fusha te nderveprimit te aktivitetit te biznesit, pastaj; llogarit efektin qe ka nje raport ndaj nje tjetri; ben llogaritjen e asaj cka ai shpreson (nje vlersim i pritshem) mbi bazen e llogaritjes; vlereson ate me shifra tashme te raportuara; ben pyetje per te gjetur arsyet per diferenca; ben rregullimin e vlersimit duke marre parasysh aresyet e dhena; vazhdon te gjeje aresyet per ndonje diference nga vleresimet e rregulluara (saktesuara)

8.3. PRDORIMI I BURIMIT T INFORMACIONIT Se fundi, duke ndjekur hapat e mesiperm, kontrollori konkludon per ate diference kur ajo spjegohet me ndonje forme manipulimi. Eshte e qarte qe kontrollori vlereson vetem ato manipulime qe kane efekt ne detyrimin tatimor te kompanise. Jo te gjithe manipulimet behen per kete qellim. Disa manipulime mund te behen per te rritur fitimet e kompanise qe kontrollohet, per arsye qe nuk lidhen me tatimin. Anekset 6 dhe 7, japin nje liste te fushave qe kontrollori mund te percaktoje nje vartesi midis te dhenave financiare dhe atyre jofinanciare qe po shqyrton.

39

KREU 9. TEKNIKAT E ANALIZES SE NORMAVE 9.1. HYRJE Analiza e normave ka te beje me lidhjen midis shifrave te ndryshme ne regjistrat e subjektit. Perqendrohet vemendja ne disa lloje te normave per shembull, duke bere interpretimin e normes se fitimit bruto dhe duke e krahasuar ate me normen e se njejtes dege te sektorit ekonomik, dhe kur kjo norme rezulton me ulet, kjo l vend per kontrollin e deklarimit te shitjeve. Shoqerite ndjekin qellime te ndryshme. Nje subjekt mund te synoje qe me vellim te vogel te kete norma fitimi te larta, ndersa nje subjekt tjeter ne te njejtin sektor vendos te ndjek nje strategji me vellim te madh dhe norme fitimi me te ulet nga shitjet. Perdorimi i raporteve mund te nxjerre ne pah nje biznes me fitim te ulet, por i marre ne vehte nuk do te perbeje nje prove konkluzive per fshehjen e vleres se shitjes. Analiza e normave synon interpretimin e raportit ndermjet te dhenave statistikore te subjektit. Normat e izoluara nuk tregojne asgje. Analiza e normave eshte nje mjet i rendesishem per kontrollorin per te percaktuar pozicionin tatimor te subjektit. Interpretimi korrekt i koefienteve te nxjerre tregon: nese qarkullimi i deklaruar i subjektit eshte i arsyeshem apo jo nese financat e biznesit jane te shendosha eshtje qe kane nevoje per vemendje te metejshme

Normat (koefientet) nuk japin pergjigje - ato tentojne te identifikojne fusha ku nevojiten sqarime te metejshme. Kufizimi me i madh i analizes se koefienteve eshte se ato jane aq te besueshme sa edhe te dhenat nga jane nxjerre. 9.2. QELLIMI I PERDORIMIT TE NORMAVE Normat pergatiten per te siguruar nje matje uniforme te aktivitetit. Kjo matje mund te perdoret si per te krahasuar subjektin ne fjale me subjekte te se njejtit sektor apo per te krahasuar subjektin ne ecuri e siper me qellim percaktimin e tendencen e tij. Eshte e rendesishme te veme re qe keto norma jane uniforme - kjo do te thote qe baza per llogaritje duhet te jete konsistente. Eshte shume e rendesishme te kemi parasysh kete baze kur krahasojme normat qe kemi llogaritur me ato te botuara - metode tjeter llogaritjeje do ta bente krahasimin pa kuptim. 9.3. KATEGORITE E NORMAVE Normat e kontabilitetit qe mund te jene te zbatueshme ne nje varg rrethanash, dhe tregues statitistikore qe nuk perfshihen ne deklaratat financiare, te cilat aplikohen shpesh ne sektore ekonomike specifike jepen ne Aneksin 9. Ka dy kategori normash me te perdorshme: norma (koefienti) e fitimit norma (koefiente) e efiences.

40

KREU 10. KRYERJA E INVESTIGIMEVE 10.1. HYRJE Investiguesi eshte ne kerkim te ndonje evidence qe tregon fajesi ne aktivitetin e tatimpaguesit, e cila mund te oje ate ne ndjekje penale. Meqenese, ne rastet per investigim, shumat e te ardhurave ka gjasa te jene te medha, koha per ate investigim eshte me madhe. Takimet me tatimpaguesin ne fjale vazhdohen akoma te mbahen. Megjithate keto takime do te kene nje tjeter kendveshtrim, pasi pyetjet e investiguesit do te synojne jo vetem te nxjerrin informacion per probleme te subjektit, por edhe personat e implikuar ne mashtrim. Investiguesi mund te ndermarre investigim ne fusha te tjera. Pyetjet qe formulon mund te marrin forma te ndryshme. Vrojtime pa dijenine e tatimpaguesve ne mjediset ku ushtrohet aktiviteti ekonomik i shoqerise nen investigim e siper; kerkim aktiv per informacion jashte DPT dhe regjistrave te biznesit per shoqerine; dhe organizim te takimeve me tatimpaguesin ku ai informohet se qellimi i takimit eshte percaktimi i fajesise per ndjekje te mundshme penale per mashtrimin tatimor te zbuluar. 10.2. RAPORTI I TATIMPAGUESIT PER ZBULIM MASHTRIMI Nese nepunesit e investigimit gjykojne (dhe ky gjykim gjen miratim te drejtuesve) se investigimi rezulton ne vjeljen e detyrimeve te prapambetura tatimore plus gjobat dhe intersat per to, dhe eshte vendosur qe sanksionet te zbuten, kontrollori (nepunesi) mund ti kerkoje tatimpaguesit dhe keshilltarit te tij te deklaroje ne menyre te plote gjithe tatimet per te cilat ka paguar me pak se detyrimi. Nese ky sugjerim merret ne konsiderate, atehere atij tatimpaguesi dhe keshilltarit te tij i lihet nje periudhe kohore e arsyeshme per te formuluar nje raport per gjendjen e plote financiare te tatimpaguesit, ku te paraqiten gjithe format e te ardhurave, etj. Raporti, ne se pranohet, duhet shoqeruar nga nje vertetim per te gjitha te ardhurat e zbuluara, ne menyren e parashtruar ne paragrafin 5.2.2 me siper. Ne se legjislacioni e lejon, plotesimi i kesaj pune nga ana e tatimpaguesit mund te rezultoje ne zbutjen e sanksioneve per shkak te kursimit te kohes se punes dhe perpjekjeve per bashkepunim. Pavarsisht nga masa qe ndermerret (kontroll apo investigim), me rendesi paresore eshte qe gjithe problemet ne lidhje me kontrollin/investigimin te regjistrohen ne detaje dhe hidhen ne dosjen e kontrollit dhe investigimit. Dosja e kontrollit duhet te jete detajuar ne menyre te plote qe te mund te perdoret si prove ne rast ankimimi. Dosja e investigimit duhet te jete e detajuar per te provuar ne gjykate se, sipas legjislacionit ne fuqi, eshte kryer nje veper penale ne lidhje me te ardhurat. Standarti i proves per ndjekjes penale eshte me larte se ai qe nevojitet per te provuar detyrime te papaguara dhe interesat per to. do investigues duhet ta kete mire parasysh standartin e proves, ne fillim dhe gjate investigimit.

41

KREU 11. KONTROLLI I SHOQERIVE TE ASOCIUARA 11.1. PERGJITHESIME Shume subjekte operojne ne disa qendra qe ndodhen ne pjese te ndryshme te Shqiperise dhe formojne grupe te llojeve te ndryshme. Pervec kesaj, mund te gjenden raste kur persona te regjistruar ushtrojne aktivite te tatueshme ne dege te ndryshme, sektore apo njesi prodhimi qe ndodhen ne zona te ndryshme por qe keto njesi jane regjistruar ne disa Dege Tatimore veas. Me zgjerimin e Sistemit te Teknologjise Informative proedura e regjistrimit per TVSH-ne mund te ndryshoje duke ndaluar regjistrimin e ndare te pjeseve te te njejtit person juridik. Nese ndodh nje gje e tille, proedura duhet te analizohet dhe ne kete pjese te manualit te shenohet metodologjia e kontrollit tatimor. 11.2. TIPET E ASOCIMIT Keto grupime te ndryshme mund te klasifikohen ne tre lloje per qellime kontrolli tatimor. do grup rezulton me probleme te ndryshme kontrolli. 11.2.1. Persona juridik te ndare (filiale) qe zoterohen (kontrollohen) nga nje person juridik tjeter (kompani holding). Personi juridik (shoqeria) tjeter qe ndermerr nje aktivitet te tatueshem i nenshtrohet regjistrimit ne menyre individuale ne fushen ku operon. Problemi i kontrollit qendron ne manipulimin ose fshehjen e transaksioneve te tatueshme midis personave ne dem te tatimit por jo ne dem te fitimit te grupit te shoqerive. Kjo merr rendesi te veante kur grupi konsiston ne njesi vendase dhe te huaja. 11.2.2. Persona juridike te veante qe zoterohen nga nje individ ose grup (shoqeri te lidhura me ane te pronesise). Problemi per kontroll parashtrohet N 11.2.1 si me siper por veshtiresia qendron te asocimi dhe per pasoje manipulimi i mimit /transaksionit mund te fshihet. 11.2.3. Nje person juridik me sektore apo dege operuese shperndare ne zona gjeografike te ndryshme dhe qe operojne me nje numer regjistrimi (regjistrimi centralizuar). Veshtiresia e kontrollit eshte te siguroje qe gjithe aktivitetet e tatueshme konsolidohen ne llogarine humbje fitim dhe ne deklararen per TVSH qe dergohet ne Degen Lokale te Tatimeve, dhe kontabilizohen me mimin e klientit te personit juridik, por jo me mimin ndersektorial. 11.3. PRGJEGJSIA PR KONTROLL 11.3.1 Sektori i Kontrollit ne Degen Tatimore Pergjegjesia per identifikimin e grupit te shoqerive eshte fillimisht e kontrollorit. Veshtiresia per kontrollin e grupit te shoqerive lehtesohet nese kontrollori punon me kujdes ne intervisten e pare ne lidhje me menyren se si menaxhohet biznesi, dhe ne ate interviste siguron te dhena per biznese te tjera ne ate grup. Edhe nese menaxheret e subjektit nuk jane ne gjendje te japin informacion ne lidhje me shoqeri te tjera te lidhura me te ne aktivtet, ose nuk deshirojne; me nje analize te kujdesshme te modelit te aktivitetit (tregtise) mund te krijohet nje tablo per shoqerite e mundshme te lidhura, te cilat me vone, mund te investigohen me tej. Kjo mund te behet ose duke pyetur ne menyre te drejtperdrejte ose duke

42

ju drejtuar Sektorit te Kontrollit ne Degen e Tatimeve te Rrethit, per lidhjen per te cilat dyshon. Kur nje grup shoqerish jane identifikuar, njera nga shoqerite do te percaktohet si vendi kryesor i biznesit dhe kontrolli do ti ngarkohet deges tatimore qe mbulon rrethin ne te cilin gjendet vendi kryesor i biznesit. Kontrollori i vendit kryesor te biznesit merr pergjegjesine per te organizuar programin e kontrollit dhe per te vleresuar, nese eshte manipuluar me detyrimet tatimore apo jo, dhe nese jane regjistruar gjithe transaksionet. Normalisht, vendi kryesor i biznesit do te jete zyra qendrore e shoqerise, por mund te gjykohet te jete nje vend tjeter nese regjistrimet dhe kontrollet kryhen nga nje vendndodhje tjeter. Ne kete rast zyra qendrore e shoqerise do te trajtohet si filial. Ne te gjitha rastet, kontrollori i vendit kryesor te biznesit do te njoftoje Drejtorine e Kontrollit ne DPT per ekzistencen dhe perberjen e grupit te shoqerive dhe per programin e kontrollit per vendin kryesor te biznesit dhe filialet. Drejtoria e Kontrollit ne DPT do te miratoje programin e kontrollit dhe do te monitoroje implementimin e programit ne deget perkatese. Pergjegjesi i Kontrollit te Deges se Tatimeve ne te cilin operon Vendi Kryesor i Biznesit vendos menyren e kontrollit. Filialet qe mbulohen nga e njejta Dege Tatimesh do te kontrollohen nga i njejti kontrollor qe mbulon Vendin Kryesor te Biznesit. Vizitat per kontroll ne dege te rretheve te tjera do te kryhen nga kontrollore te degeve te rretheve perkatese qe punojne sipas udhezimeve te kontrollorit per Vendin Kryesor te Biznesit me miratimin e Drejtorise se Kontrollit ne DPT. Kjo Drejtori percakton menyren e bashkerendimit te punes ndermjet sektorit te kontrollit ne dege te ndryshme. 11.3.2 Drejtoria e Kontrollit ne DPT Drejtoria miraton ose percakton koordinimin e punes ndermjet degeve te ndryshme tatimore ndermjet Sektoreve te ndryshem te kontrollit ne deget tatimore dhe do te marre masa qe kontrolli te kryhet ne te gjithe grupin duke miratuar ose asistuar inspektorin ne pergatitjen e nje plani kontrolli dhe per tia komunikuar planin degeve tatimore qe mbulojne filialet; do te marre masa qe te ruhet komunikimi me sektorin e kontrollit qe mbulon filialin ose shoqerite e lidhuara dhe merr masa qe te dorezohen raportet e rregullta te kontrollit.

43

PJESA II METODAT E KONTROLLIT TABELA E PROEDURAVE 1. PERZGJEDHJA PER KONTROLL DHE RAPORTIMI TP 1.1. PERGJITHESIME 1. Metoda e zgjedhjes se tatimpaguesve per kontroll ndryshon ne vartesi te zyres qe ushtron kontroll tatimpaguesit. TP 1.2. TATIMPAGUESIT NE DEGET TATIMORE TP 1.2.1 Caktimi i inspektoreve per do lloj tatimi 1. Pergjegjesi i kontrollit do te caktoje per kontroll inspektore per lloje te tatimit (TVSH ose tatim-fitim plus tatim te mbajtur ne burim, si dhe tatimin mbi biznesin e vogel) sipas gjetjeve nga matjet e ngarkeses se punes per degen tatimore. TP 1.2.2. Perzgjedhja per kontrollet e TVSH-se dhe tatim-fitimit TP 1.2.2.1 Perzgjedhja dhe regjistrimi per kontroll te plote 2. Pergjegjesi i sektorit te kontrollit perzgjedh ne menyre manuale nje maksimum prej 10 % te kontrolleve per tu kryer te kryera per kontroll te plote, dhe cakton inspektoret per kontroll ne muajin perpara se te planifikohet kontrolli. Nje kontroll i plote duhet te mbuloje te gjitha llojet e tatimeve. Kontrolli duhet te kryhet zakonisht nga nje inspektor, por mund te caktohen edhe dy inspektore nese kjo mund te justifikohet. 3. Inspektori i emeruar (ose kryekontrollori) duhet te planifikoje kontrollin (Tabela e Proedurave 2) dhe te sugjeroje kohen qe duhet te harxhohet per kontrollin e plote. Koha qe duhet te harxhohet per kontroll duhet te vendoset nga Pergjegjesi i Kontrollit pas marrjes se strategjise se kontrollit ne Formular Raporti 1 nga kontrolloret e emeruar dhe kete here duhet te zbritet nga koha disponibel per vizitat fiskale te perzgjedhura nga sistemi i perzgjedhjes se kontrollit, ose ne menyre manuale sipas rastit. Koha e harxhuar per kontrollin e plote normalisht nuk duhet te tejkaloje 20 ditet. 4. Pasi te jete miratuar plani i kontrollit, hollesite e perzgjedhjes duhet te hidhen ne Programin Automatik te Kontrollit sipas proedurave te percaktuara ne Aneksin 14 perpara se te jete bere perzgjedhja per vizitat fiskale. PT 1.2.2.2 Perzgjedhja per kontrollin e biznesit te vogel duke perdorur Programin Automatik te Kontrollit 5. Pergjegjesi i kontrollit duhet te caktoje nje numer ditesh kontrolli per muajin per do lloj tatimi si me poshte. (Programi Automatik i Kontrollit do te krahasoje numrin e kontrolloreve ne sistem dhe te percaktoje numrin maksimal te diteve ne dispozicion, dhe nuk do te lejoje qe numri i kontrolloreve te tejkaloje kete maksimum);

44

Te percaktoje numrin e diteve te kontrollit te TVSH-se te marra nga kontrollet e plota te perzgjedhura dhe te zbrese kohen e caktuar per kontrollet e plota nga koha e disponueshme per vizitat fiskale. Koha e disponueshme per viziten fiskale te TVSH-se eshte numri i kontrolloreve te disponueshem per TVSH i shumezuar me numrin e diteve te punes qe kontrolloret mund te punojne ne muaj. Hidheni kete kohe ne sistem dhe aktivizoni programin e perzgjedhjes per kontrollet e TVSH-se. Perseriteni per kontrollet e Tatim-Fitimit Perseriteni per Kontrollet e Tatimit mbi Biznesin e Vogel

6. Programi Automatik i Kontrollit do te perzgjedhe nje tatimpagues per kontroll TVSH-je ose tatim-fitim sipas riskut qe ai tatimpagues paraqet per te ardhurat. Pergjegjesi i Kontrollit ose punonjesi i emeruar do te perdore programin kompjuterik nje here ne muaj ne mesin e muajit paraardhes, sipas aneksit 14 per te perzgjedhur ato tatimpagues per kontroll ne muajin pasardhes. Sistemi do te zgjedhe vemas tatimpagues per nje kontroll TVSH-je dhe pastaj per nje kontroll tatim-fitimi derisa te gjitha ditet e caktuara per kontroll te do lloj tatimi te perdoren per ate muaj. Perve kesaj, nje numer i rastesishem tatimpaguesish do te perzgjidhet do muaj nga sistemi per arsye sigurie. 7. Kontrollet do te kryhen ne ifte kur sistemi i perzgjedhjes se kontrollit perzgjedh te njejtin tatimpagues per nje kontroll TVSh-je dhe tatim-fitimi ne te njejtin muaj. Nese konsiderohet e domosdoshme Pergjegjesi i Kontrollit mund te kerkoje qe kontrolli te kryhet nga dy kontrollore vetem per nje lloj tatimi, por ama kontrolloret duhet te bejne vizita dyshe vetem nese ekzistojne arsye specifike per ta bere nje gje te tille. Arsye te tilla duhet te deklarohen ne raportin e strategjise para vizites dhe nuk duhet te tejkalojne 20% te kontrolleve te zgjedhura. PT 1.2.2.3 Perzgjedhja per vizita fiskale duke perdorur perzgjedhje manuale 8. Pergjegjesi i kontrollit ne ato zyra qe nuk perdorin Programin Automatik te Kontrollit duhet te perzgjedhin tatimpaguesit per kontroll ne menyre manuale duke perdorur te njejten proedure dhe te njejtat kritere si ne Programin Automatik te Kontrollit. Pergjegjesi i kontrollit duhet te sigurohet qe kontrollet e plota te perzgjedhura nuk e tejkalojne maksimumin e 10 % te kontrolleve gjithsej te perzgjedhura. TP 1.3. Perzgjedhja e kontrolleve per biznesin e vogel 9. Programi Automatik i Kontrollit do te perzgjedhe tatimpaguesit e biznesit te vogel ne perputhje me riskun per te Ardhurat qe paraqet ai tatimpagues dhe kohezgjatja e kohes qe nga koha kur tatimpaguesi eshte kontrolluar per here te fundit. Kryetari i Deges do te perdore programin informatik nje here ne muaj ne perputhje me Aneksin 14 per te perzgjedhur tatimpaguesit e biznesit te vogel qe do te kontrollohen muajin e ardhshem. Sistemi do te perzgjedhe tatimpaguesit per kontroll derisa sa te shfrytezohen te gjithe ditet e caktuara per kontrollin e biznesit te vogel. Perve kesaj, sistemi do te perzgjedhe nje numer rastesor tatimpaguesish. 10. Ne ato zyra ku nuk perdoret Programi Automatik i Kontrollit, Pergjegjesi i Kontrollit duhet te perzgjedhe tatimpagues te vegjel per kontroll me synimin per te kontrolluar do

45

tatimpagues te pakten nje here ne kater vite. Koha qe duhet te harxhohet per kontroll nuk duhet te kaloje 2 dite. TP 1.4. RAPORTET QE I DERGOHEN DPT-SE DHE PERZGJEDHJA NGA ORGANET DREJTUESE TP 1.4.1 Miratimi i planit mujor te kontrollit 1. Plani mujor i kontrollit duhet te dergohet me nje numer protokolli ne Drejtorine e Kontrollit dhe Investigimit ne DPT jo me vone se data 20 e muajit qe paraprin muajin ne te cilin jane planifikuar kontrollet. Drejtoria e Kontrollit dhe Investigimit mund ti beje ndryshime tatimpaguesve te perzgjedhur, por nuk mund te ndryshoje me shume se 15% te numrit te tatimpaguesve te perzgjedhur nga dega tatimore, dhe nuk mund ti beje ndryshime atyre tatimpaguesve te perzgjedhur nga sistemi automatik i perzgjedhjes nese ky eshte ne perdorim. Ne kete rast Drejtoria e Kontrollit dhe Investigimit mund te shtoje tatimpagues per kontroll dhe keto tatimpagues do te jene pjese e 15% tatimpaguesve te perzgjedhur ne menyre manuale se bashku me perzgjedhjet e sistemit te perzgjedhjes se kontrollit. 2. Drejtoria e Kontrollit dhe Investigimit do ti pergjigjet planit te kontrollit deri ne dite e pare te muajit per kontroll. Nese nuk merret nje pergjigje deri me date 1 te muajit, dega tatimore mund ta konsideroje si te pranuar planin e kontrollit. TP 1.4.2 Raporti mujor i arritjeve te kontrollit 3. Kryetari i Deges se Tatimpaguesve te Medhenj/ Kryetari i Deges Tatimore i dergojne nje raport Drejtorit te Kontrollit dhe Investigimit ne DPT me date 7 te do muaji. Raportet per kontrollin e TVSH, Tatimin mbi Fitimin dhe per biznesin e vogel pergatiten vemas. 4. Raportet automatike mujore: Per dege tatimore: Numrin e kontrolleve te perzgjedhura te bartura Numrin e kontrolleve te hapura Numrin e kontrolleve te mbyllura Numrin e vleresimeve te kontrollit Numrin e kontrolleve te bartura Tatimet gjithsej te vleresuara per periudhen Per dege tatimore Numrin e vleresimeve te kontrollit te papaguara te bartura nga muaji i kaluar Numrin e vleresimeve te leshuara te kontrollit Numrin e vleresimeve te paguara te kontrollit Numrin e vleresimeve te papaguara te kontrollit te bartura ne muajin pasardhes Tatimi gjithsej i vleresuar i paguar per periudhen, per lloj tatimi Interesi gjithsej i paguar per periudhen 5. Raportet mujore te nxjerra kur kerkohen

46

Per kontrollor Numri mujor i kontrollit (serite automatike mujore te caktuara) Emri i kontrollorit NIPT-i Emri i tatimpaguesit Ditet e caktuara te kontrollit Per kontrollor Numri i kontrollit mujor (serite automatike mujore te caktuara) NIPT-i Emri i tatimpaguesit Data e hapjes se kontrollit Data e mbylljes se kontrollit Emri i punonjesit Te ardhurat e vleresuara Per kontrollor Emri i kontrollorit Lista e kontrolleve te caktuara te permbushura sipas palnit: emri i tatimpaguesit; NIPT-i Lista e kontrolleve te caktuara te pafinalizuara >30 <60 dite; emri i tatimpaguesit; NIPT Lista e kontrolleve te caktuara te pafinalizuara >59 dite; emri i tatimpaguesit; NIPT-i

47

TABELA E PROEDURAVE 2: PLANIFIKIMI I KONTROLLIT, AUTORIZIMI DHE NJOFTIMI I TATIMPAGUESIT TP 2.1. RAPORTET 1. Planifikimi i kontrollit dokumentohet ne Formular Raporti Nr. 1 Kontrolli do ti njoftohet tatimpaguesit me ane te shkreses se paraqitur ne Pjesen IV te ketij manuali. TP 2.2. DEGA E TATIM-TAKSAVE 2. Pergjegjesi i kontrollit i emeruar gjen dhe terheq dosjen e tatimpaguesit nga zyra e arshives, duke perdorur letr-kujtesn me shkrim (autorizim) te Kryetarit te Deges. Kontrollori duhet te sigloje dhe mban pergjegjesi personale per mirembajtjen e dosjes. 3. Dosja e tatimpaguesit do te shqyrtohet dhe do kerkese apo informacion i marre do te shenohet. Nese ekzaminimi i planifikuar i llogarive te tatimpaguesit eshte nje vizite fiskale, kontrollori duhet te planifikoje kete kontroll per te mbuluar nje fushe tjeter te llogarive nga kontrolli i meparshem duke lexuar akt-kontrollin e fundit. Ai duhet te analizoje te dhenat per tendencat, deklarata te pazakonta TVSH-je, bilance kontabel dhe deklarata te tjera tatimore, fushat e riskut te shenuar ne vizitat e meparshme dhe eshtje te tjera qe duhet te shqyrtohen gjate kontrollit. 4. Nese dega eshte e informatizuar (SIT) kontrollori duhet te perdore informacionin disponibel si eshte percaktuar ne Pjesen 2.2.1 me lart. Per deget e tjera, kontrollori duhet te perdore faredo burimi informacioni ne dispozicion (sektor finance, statistike, regjistrim, vleresim dhe mbledhje, masa shtrenguese). 5. Kur programi i perzgjedhjes se kontrollit eshte perdorur per tatim-fitim do te perdoren te njejta kritere te perzgjedhjes. 6. Nese nje kontrollor ka konflikte interesash me nje subject qr kontrollohet, per shembull, tatampaguesi ka njohje personale me kontrollorin, apo eshte i aferm me te, etj kontrollori raporton me shkrim kete fakt Kryetarit te Deges, ne leterkujtesen qe u shperndahet kontrolloreve, dhe caktohet nje kontrollor tjeter. 7. Kur me ane te egzaminimit te dosjes se nje tatimpaguesi zbulohet se ai operon ne shume mjedise biznesi, programi i kontrollit duhet planifikuar ne perputhje me Tabela Proedurave Nr. 8 ku kontrollor eshte ai qe kontrollon Vendin Kryesor te Biznesit. 8. Kontrollori, pasi ka shqyrtuar dosjen rekomandon nje kontroll te perbashket TVSH/Tatim-Fitimi. Aresyet pse duhen dy kontrollore per kryrjen e kontrollit shenohen ne rapotin per strategjine e kontrollit, Formular Raporti Nr. 1. Nje kontrollor i dyte duhet te jete i nevojshem vetem per raste te veanta - dhe keto raste supozohet te zene jo me shume se 20 % te kontrolleve te kryera. 9. Konkluzionet per te dhenat e shqyrtuara gjate kontrollit i paraqiten Kryetarit te Deges se Tatimeve per miratim sipas menyres se raportimit qe jepet ne Formular Raporti Nr. 1. Kryetari Deges se Tatimeve shqyrton konkluzionet e raportit dhe miraton raportin, ose ben sygjerime ne te, sipas gjykimit te tij.

48

TP 2.3 Njoftimi i tatimpaguesit per kryerjen e kontrollit 1. Kur tatimpaguesi eshte nen nje kontroll te vazhdueshem (30 tatimpaguesit me te medhenj sipas PT 2.2.1 me lart) nuk eshte e nevojshme te njoftohet me shkrim tatimpaguesi per do vizite kontrolli nese eshte rene dakord me tatimpaguesin per programin e kontrollit. Nese programi i kontrollit nuk eshte miratuar me perpara ndermjet paleve atehere tatimpaguesi duhet te njoftohet si me poshte. 2. Njoftimi duhet ti dergohet tatimpaguesit ne dy kopje ne shkresen zyrtare (Pjesa IV e ketij manuali) Njoftimi per Kontroll nga Pergjegjesi i Kontrollit. Tatimpaguesi duhet te firmose nje kopje te njoftimit dhe tia ktheje menjehere ate Pergjegjesit te Kontrollit. 3. Nese tatimpaguesi shkruan nje kerkese per shtyrjen e kontrollit duke paraqitur arsyet, kontrolli mund te shtyhet nese arsyet jane te vlefshme, duhet rene dakord me tatimpaguesin per nje date te re per fillimin dhe mbarimin e kontrollit, dhe duhet te dergohet nje njoftim i ri. 4. Data e fillimit te kontrollit duhet te jepet si nje date qe do te filloje menjehere pas planifikimit te kontrollit dhe miratimit te autorizimit. Data mbyllese e kontrollit do te jete numri i diteve pas dates se fillimit qe jane caktuar per kontrollin nga programi automatik ose nga Pergjegjesi i Kontrollit sipas rastit. Ditet e caktuara per kontroll do te mbulojne planifikimin, viziten e kontrollit, akt-kontrollin dhe do eshtje tjeter qe lind nga gjetjet e kontrollit.

49

TABELA E PROEDURAVE 3: LISTE-VERIFIKIMI I DETYRUESHEM PER VEPRIMET GJATE KONTROLLIT TATIMOR TP 3.1. PERGJITHESIME Kontrollori kryen gjithe verifikimet dhe detyrat e renditura me poshte ne do kontroll, para se te filloje kontrolle te thella, paraqitur ne Tabela Proedurave Nr. 4. Parashikohet qe administratori i subjektit do tu jape pergjigje pjeses me te madhe te eshtjeve qe kontrollohen. Megjithate disa kontrolle e kane te nevojshme shqyrtimin e llogarive dhe te te dhenave te tatimpaguesit. Qellimi i verifikimeve te detyrueshme eshte te sigurohemi qe, gjate ushtrimit te kontrollit, kontrollori proedon me gjithe informacionin e nevojshem. do ndryshim ne lidhje me informacionin baze, qe kontrollori meson per nje tatimpagues gjate vitit duhet pasqyruar ne dosjen e tatimpaguesit. Ne rastet kur te dhena te veanta te regjistruara jane jo-korrekte per shkak te ndryshimit te pronesise, struktures ligjore, etj., drejtuesit i kerkohet te konfirmoje me shkrim ndryshimin, para perfundimit te kontrollit. Metoda dhe rezultati i pyetjeve te bera duhen regjistruar ne Formular Raporti Nr. 2 dhe aty ku rezultati per pyetjet eshte i pakenaqshem, kontrollori duhet te ndermarre hapat e duhura per te rregulluar gjendjen. TP 3.2. LISTE-VERIFIKIMI I DETYRUESHEM Verifikimi 1. Kontrollo nese te dhenat te regjistrimit jane t sakta. (do korigjim pasqyrohet ne dosje) Kerkon kopje te dokumentave per te konfirmuar informacionin e dhene, per shembull, ertifikate te inkorporimit nese nuk ka kopje ne dosje. Ben verifikimin e ketyre pikave: - numra te tjere te regjistrimit emrin e subjektit - adresen e zyres se rregjistruar - vendin kryesor te biznesit - vendin ku mbahen regjistrat - aktivitetet e subjektit - informacion ne lidhje me statusin Verifikimi 2. Ben verifikimin e te dhenave qe ka subjekti dhe ndonje ndryshim nga regjistrime te verifikuara ne kontrolle te meparshme. (Pasqyron do ndryshim ne dosje) Lloji i sistemit te kontabilitetit te perdorur (me nje hyrje/kontabilitet i dyfishte) A eshte mbajtur llogaria per TVSH ne menyren te kenaqshme (nese duhet) A mund te vendoset nje proedure kontrolli A jane te informatizuara llogarite, informacion per sistemin qe perdor, a eshte e nevojshme Qe sistemi te kontrollohet nga specialisti i TI. A jane mbajtur te dhenat per periudhen minimale qe e kerkon ligji Verifikimi 3. Verifikon pronesine dhe strukturen drejtuese te tatimpaguesit Struktura e organeve drejtuese (vendos diagramen e struktures ne dosje) Te dhena ne lidhje me pronesine

50

Informacion nese eshte shoqeri holding, filial apo shoqeri e asociuar

Verifikimi 4. Verifikon menaxhimin e arkes te shoqerise tregtare Si behet arketimi per shitjet e kryra Si behen pagesat per blerjet Kush i kontrollon arketimet dhe si behet regjistrimi i tyre. Informacion ne lidhje llogarine bankare, te sigurohemi se te gjitha llogarite bankare jane hedhur Burimet kryesore te financimit Verifikimi 5. Ben verfikimin e aktiviteteve biznesore te tatimpaguesit A eshte renditur sakte aktiviteti ekonomik ne baze te aktivitetit kryesor A ka aktivitete te filialeve qe nuk jane hedhur akoma Beni pyetje ne lihje me aktivitetet e biznesit A ka aktivitete qe nuk lidhen me biznesin (perfshi ne liste ndonje qe nuk eshte e perfshire) A perputhen librat e kontabilitetit te aktivitetit me aktivitetin kryesor? Verifikimi 6. Verifiko nese tatimpaguesi paguan edhe tatime te tjera Pagesa te akcizes (shuma dhe aktiviteti i tatueshem) Pagesa per taksa doganore (shuma, vendi i importeve dhe vellimin e transaksioneve) Tatime te tjera (shuma e paguar dhe aktiviteti i tatueshem) Verifikimi 7. Verifiko pozicionin e rimbursimit te TVSH se zbritur per tatimpaguesin A po ben tatimpaguesi furnizime te tatueshme A eshte bere rimbursimi i TVSH-s se zbritshme sipas udhezimitte Ministrise se Financave Cila eshte metoda e kufizimit te rimbursimit te tatimit te zbritshem Verifikimi 8. Verifiko njohurite e tatimpaguesit per tatimin qe po kontrollohet Pyesni tatimpaguesin nese e kupton tatimin per te cilin po kontrollohet A ka ndonje problem qe ka nevoje per diskutim fare njoftimesh tatimore mban subjekti Identifikoni ndonje fushe ku veshtiresite duhen zgjidhur duke ju drejtuar Drejtorise Teknike te Tatimeve ne DPT Verifikimi 9. Percaktoni se kush ka sigluar deklaraten tatimore Emri Pozita qe mban ne kompani Si eshte autorizuar ne se nuk eshte drejtor/partner Siguroni autorizim nese nuk perfshihet ne dosje Verifikimi 10. Inspektoni gjithe mjediset e subjektit dhe aktivitetet e tatimpaguesit ne rreth, dhe shihni shkallen e aktivitetit.

51

A ka shenja te aktivitetit te tatueshem por qe nuk eshte pasqyruar, p.sh. a perputhen prodhimi dhe malli gjendje qe ju keni pare me mallrat e shitura. Dokumento rezultatet e inspektimit. A eshte perfshire gjithka ne listen e mjediseve te subjektit, ne dosjen e tatimpaguesit Shihni listen: - Lloji i fabrikes dhe makinerite - Gjendja e stokut (lende e pare, produkt i gatshem). - Cili eshti sasia e mallrave te prodhuar - Lloji i mallit te prodhuar - Mallra hyrje dhe dalje - A perputhet niveli i aktivitetit te biznesit me ate ne realitet. A jane te njejta rezultatet e inspektimit dhe aktiviteti i pritshem per tu deklaruar

Verifikimi 11. Per TVSH, beni krahasimin ne vite te deklaratave te tij tatimore (te marra nga STI-ja ose regjistra te tjere tatimore sipas rastit) me llogarine dhe te dhena te tjera per TVSH e tatimpaguesit me ane te kompjuterit, nga ku jane pergatitur edhe llogarite e tij per TVSH, per do periudhe tatimore, qe nga kontrolli i fundit per kete tatimpagues TVSH/Tatim-Fitim/Tatim mbi te Ardhurat/ Sigurime Shoqerore/Shendetesore/tatim mbi biznesin e vogel sipas rastit. A jan matematikisht te sakta regjistrimet e shoqerive filiale (perve rastit kur te dhenat bilancohet) A jane te plota regjistrimet e shoqerive bija Verifiko arsyen e ndonje mosperputhje te dukshme Kur kontrolloni bilancin plotesoni Formular Raporti 5.

52

TABELA E PROEDURAVE 4: KONTROLLE TATIMORE TE ZGJERUARA TP 4.1. PERGJITHESIME Kontrollori duhet te kryeje kontrolle te zgjeruara ne lidhje me te dhenat e subjektit. Me poshte jane renditur verifikimet qe sugjerohen, por keto kontrolle nuk jane as te detyrueshme, as gjithcka, kontrollori duhet te perdore gjykimin e tij, dhe duhet te ndjeke strategjine e kontrollit miratuar nga Kryetari i Deges se Tatimeve. Hollesi te plota te kontrolleve te zgjeruara qe lipset te ushtrohen, dhe konkluzionet qe dalin prej ketyre kontrolleve, duhen perfshire ne Formular Raporti Nr. 3. do regjister i ekzaminuar qe duket i pasakte por qe nuk pranohet si i tille nga tatimpaguesi duhet te fotokopjohet dhe kopja te firmoset dhe datohet nga kontrollori dhe tatimpaguesi si kopje autentike. Zbulimi i do shkeljeje ligjore ose gjetje qe mund te kundershtohen me vone nga tatimpaguesi, duhet te regjistrohen ne nje procesverbal ne dy kopje dhe tatimpaguesit i duhet kerkuar te firmose regjsitrimin. Nese tatimpaguesi nuk pranon te firmose kjo duhet te merret shenim dhe kontrollori duhet te firmose procesverbalin. Nje kopje duhet ti jepet tatimpaguesit. TP 4.2. VERIFIKIMET E REGJISTRIMEVE TE SUBJEKTIT TP 4.2.1. Shitjet Duhen perdorur fatura me numer serie. Ushtroni kontrolle per numrat e serise qe mungojne. Aty ku gjeni mungesa numrash serie, ndonje mund te jete si rezultat i demtimi te rastesishem dhe duhet te jete perfshire ne dosjen e tatimpaguesit, por ne pergjithesi ato jane treguese te shitjeve qe jane te paregjistruara. A jane perdorur fatura me shume se nje numer serie ne te njejten kohe - nese rezulton se po, cila eshte menyra e kontrollit? A jane leshuar faturat ne me shume se nje kopje - nese po, cili eshte qellimi dhe destinacioni i kopjes se dyte dhe kopjeve te tjera, a jane specifikuar qarte. A jane ne perputhje me Ligjin per TVSH, a jane hedhur ne kohe ne regjistrat e kontabilitetit dhe nese jane llogaritur qarte faturat e shitjes me TVSH? fare dokumentash te tjera jane pergatitur ne te njejten kohe duke perdorur te njejtin informacion te faturave te shitjes, (per shembull, librat e shperndarjes, konfirmimin e porosive, fletedaljet) A rakordojne keto dokumenta me faturat? A ka mallra te shitur me skonto, apo midis subjekteve te asociuara? Nese po, a eshte deklaruar vlera e sakte per qellime tatimore? A ka tregues per shitje apo furnizim sherbimesh ne kembim te mallrave apo sherbimeve qe nuk jane perfshire ne te ardhurat?

53

TP 4.2.1.1. Arketimet ne te holla Zakonisht subjektet e vogla pasqyrojne arketimet ne bllokun e shenimeve. Shqyrtoni keto libra qe te shikoni nese tatimpaguesi eshte i rregullt ne raportimin e arketimeve bruto, d.m.th. a jane regjistruar ze per ze, do dite, etj? A eshte e pranueshme per njohurite tuaja ne lidhje me ate subjekt menyra e regjistrimit te qarkullimit? fare menyre kontabiliteti eshte perdorur per pagesat me te holla? Testoni metodat e trajtimit te te hollave (parave ne dore) per te pare nese te gjitha arketimet jane perfshire ne te ardhura. Beni analizen per rakordimin e tatimeve dhe te librave te hyrjeve qe lidhen me to. TP 4.2.1.2. Te ardhura te tjera A ka te ardhura qe mund te jene te tatueshme por qe nuk jane hedhur ne libra (per shembull, fitime nga shitja e mbetjeve teknologjike ne proesin e prodhimit) A ka shpenzime qe jane paguar nga arka dhe parate asnjehere nuk jane regjistruar si te ardhura ? TP 4.2.1.3. Kontrollet e besueshmerise Te pyetet tatimpaguesi ne lidhje me rritjen mesatare te mimit te mallrave te ndryshem dhe te kontrollohet norma e fitimit bruto ne deklarate per te pare nese kjo eshte konsistente me tatimet e deklaruara prej tij. (Aneksi 13). Te kryehen teste shtese per verifikimin e besueshmerise te shitjeve te deklaruara. Sugjerohen verifikime per raportet financiare te subjektit (Aneksi 9) dhe per nderveprimin midis treguesve te ndryshem (Aneksi 10). Nese eshte e mundur te kryehet nje rakordim midis arkes dhe/ose te gjendjes se llogarise ne banke (Aneksi 11 dhe 12) TP 4.2.1.4. Manipulime me vleren e mallit gjendje Kur ka shume mall gjendje, eshte e mundshme te manipulohen mimet e deklaruara te shitjeve. Kryeni verifikimet e meposhtme: Krahasoni bilancin ne elje ne deklaraten tatimore me bilancin e mbylljes se vitit te meparshem. Percaktoni duke verifikuar inventarin e mallit gjendje se bashku me llogarite/te ardhurat nese ka zhvleresim te mallit gjendje nen kosto (e cila mund te justifikohet vetem ne rast se vlera e tregut eshte nen kosto) Kontrolloni nese blerjet e bera ne fund te vitit jane perfshire ne shifrat e mallit gjendje Sigurohuni qe gjithe malli gjendje figuron ne inventarin permbylles. TP 4.3. Blerjet Kryhet kontroll i zgjeruar per blerjet per tu siguruar se ato jane per qellime te aktivitetit ekonomik dhe per nevojat e tij, qe kerkesat per rimbursim per blerje me TVSH nuk jane me te larta, dhe tatimi i zbritshm per blerjet nuk eshte fshehur ose keqpershkim si shpenzime per te rakorduar fshehjet e shitjeve te bera.

54

A mbeshteten blerjet me fatura ta sakta tatimore/dokumentacion per importet (jo faturat qe i dergohen bleresit) dhe per: Mallrat e blera per qellime te aktivitetit ekonomik /per kryerje te furnizimeve te tatueshme subjekti qe eshte duke u kontrolluar dhe jo per ndonje eshtje tjeter fatura origjinale ose nese eshte kopje te vertetoje se zevendeson origjinalin e humbur (duke ju drejtuar furnizuesit te Deges se Tatimeve, ne rast dyshimi) dhe rimbursimi do te kryehet sipas ligjit.. Zgjidhni nje seri faturash blerjesh/dokumente importi dhe krahasojini me ditarin e blerjeve (ose liber tjeter nga ku eshte llogaritur tatimi/ TVSH) per testimin e sistemit. Zgjidhni nje numer te zerave nga ditari i blerjeve duke u perqendruar ne zera me sasira te medha ose te pazakonte, apo blerje nga furnizues jo te zakonshem dhe beni kontroll nepermjet llogaritjes se tatimit/TVSH. Kontrolloni faturat e przgjedhura per alternim, per duplikate dhe per blerje jo per qellime te aktivitetit ekonomik, per mallra apo sherbime qe kurre nuk jane marre (ky mund te jete nje mekanizem i mire per terheqjen e fondeve dhe reduktim te tatimit ne menyre ilegale) Analizoni kollonen e blerjeve ne regjistrat e arkes apo te shpenzimeve dhe kerkoni per pagesa per zera mallrash apo sherbimesh bere personave apo subjekteve qe zakonisht nuk kane lidhje me mallra ose sherbime qe trajton tatimpaguesi ku ushtrojme kontroll. Konkludoni nese pronaret konsumojne ose terheqin mallra per konsum personal, si ushqime, artikuj veshmbathje, aparatura, materiale, mjete transporti, etj. Nese po, sigurohemi nese jane bere zbritjet e duhura per blerjet, apo shtesat ne rastet e shitjeve. TP 4.3.1. Shpenzimet per Veprimtarine Ekonomike Shpenzimet e subjektit mund te verifikohen me ane te eqeve te anulluar dhe/ose dokumenteve nga burimet origjinale si per shembull, fatura dhe kontrata per te percaktuar vlefshmerine e zbritjeve. TP 4.3.1.1. Mallra dhe sherbime per perdorim personal ose jo per veprimtarine ekonomik Percaktohet metoda dhe saktesia e kontabilitetit per mallra qe jane terhequr per perdorim vetjak. Kontabilizimi i ketyre mallrave duhet bere menjehere me kryerjen e veprimit (daljes apo hyrjes) mbi bazen e vleresimit ne fund te viti. Normalisht, blerjet duhen zbritur sipas kostos se mallrave, megjithate shuma e tyre i kreditohet shitjeve. Beni zberthimin e pagesave per sigurimet. Verifikoni qe sigurimi per jeten dhe ai i sigurimit mjekesor te pronareve/drejtoreve nuk jane perfshire ne shpenzimet e zbritshme. Verifikoni pagesat per prime qe mbulojne vitet pasardhes te vitit qe jeni duke shqyrtuar. Kini kujdes me police te anulluara dhe sigurohuni qe vlera e rimbursueshme per keto prime eshte futur ne llogari. Beni zberthimin e pagesve per taksa legale dhe profesionale. Keto pagesa mund ti nenshtrohen trajtimeve te ndryshme tatimore, prandaj kontrolloret duhet te marrin ne konsiderate do pagese sipas vlerave (meritave) individuale. Aty ku nje tatimpaguesi i eshte bere pagese per nje sherbim qe ka kryer, pa bere nje pershkrim te detajuar te sherbimeve

55

egzakte, per te cilat behet fjale, atehere kontrollori duhet te kerkoje sqarime nese shuma eshte sinjifikative. Sigurohuni qe pagesat per honorare legale nuk zbatohen per perdorim personal te tatimpaguesit. Shpenzimet per qeramarrje zakonisht mund te verifikohen me ane te shumave te qeradhenies dhe kontratave si edhe arketimeve ose eqeve te anulluar. Kontrollori duhet te sigurohet qe shpenzimi perben nje shpenzim te zbritshem per subjektin, dhe nese po, ne fare mase. Kontrollori duhet te kete parasysh: Pagesat qe mbulojne nje periudhe qe nuk i perket vitit fiskal ne fjale, jane te pazbritshme Kur qeradhenesi lidhet drejtpesedrejti me tatimpaguesin, per shembull, kur nje shoqeri merr me qera nje prone nga nje aksioner kryesor, duhet marre ne konsiderate fakti nese perputhet ajo me vlerat reale te tregut. Kjo eshte veanerisht e vertete kur nuk ka nje qeramarrje formale dhe qeraja luhatet nga viti ne vit. Shpenzimet kapitale nuk jane te zbritshme si shpenzimet operative edhe pse prones se qeradhenesit i jane bere permiresime. Keto shpenzime duhen kapitalizuar dhe duhet rregulluar do reduktim per amortizim. TP 4.3.1.2. Pagat dhe shtesat Verifikoni kete reduktim nga libri i pagave, dhe deklaratat tatimore per te ardhurat/sigurimet shoqerore. Shikoni per pagesa qe mund ti jene bere bashkeshortes/bashkeshortit te tatimpguesi/tatimpagueses, femijeve te tyre, te afermve apo punonjesve te sherbimit shtepiak te tyre. Shihni per pagesa ne librin e pagave qe mund tu jene bere te punesuarve per sherbime jo te subjektit por per perfitim te pronareve te atij subjekti. Beni krahasimin e reduktimit te kerkuar, kur nxirrni fitimin e subjektit, me shumat e rrogave/te pagave qe reflektohen edhe ne deklaratat tatimore per te ardhurat. A ka pagesa te pazbritshme? A jane shpenzimet e zbritshme te barabarta me totalin e rrogave ne deklaratat tatimore mbi te ardhurat. A ka paga rastesore qe mund te jene dhene pa u zbritur ne tatimin mbi te ardhurat. TP 4.3.1.3. Vezhgime per zbulime (fshehje te te ardhurave) Blerjet mund te fshihen me qellim per te maskuar xhiron e fshehur, per te bere evasion ne lidhje me tatimin e llogaritur te TVSH, Tatim-Fitimit ose akcizave. Perplasja midis furnizuesve/importuesve dhe subjektit te regjistruar eshte gjithashtu e mundshme, dhe nuk eshte e veshtire te deklarosh me pak mallra ne import, gje e cila ul taksat doganore. Perdorimi i mallrave per qellime personale perben kontrabande dhe on ne fshehje te blerjeve. Rritja e mases se mallrave te padeklaruara mund te behet me ane te vezhgimeve me qellim zbulimin e te ardhurave. Krahasoni te dhena te tjera per blerjet dhe faturat e blerjes per te kontrolluar saktesine e llogarise. Te dhenat e kontrolluara ndryshojne ne vartesi te subjektit, por duhet te perfshijne

56

porosite per blerje, flete-hyrjet per mallrat, konfirmim nga porta kryesore kur hyn apo del malli, te dhena (vertetim) per peshen e nje malli te caktuar, vertetim per marrje ne dorezim te mallrave, te dhena per gjendjen e stokut, dhe mallra qe ende mbahen ne gjendje stoku. Totali i blerjeve per nje periudhe te caktuar duhet krahasuar me pagesat per furnizuesin sic jepet ne librin e madh dhe konfermat bankare. Verifikoni qe blerjet te jene pergjithesisht konsistente me aktivitetin e deklaruar te tatimpaguesit - nese jo, kerkoni spjegim. Kur dyshohet per fshehje, njoftoni Degen e Tatimeve, q ti kerkoje furnizuesit t gjitha furnizimet per periudhen kohore per te cilen ushtrohet kontrolli. Kur nuk dyshohet per fshehje, perzgjidhen nje numer i vogel transaksionesh dhe Deges se Tatimeve u dergohen t dhena te hollesishme me nje kerkese me shenimin rutine, per te verifikuar nese furnizimi eshte reflektuar sakte ne librat e furnizuesit. Gjithashtu duhen seleksionuar nje ose dy furnizuese per Degen e Tatimeve me shenimin rutine qe ajo dege te dergoje informacion te detajuar per totalin e shitjeve qe jane bere tatimpaguesit, te cilin po kontrollojme, ku kerkojme verifikimin e saktesise se furnizimit nga regjistrat e furnizuesit. TP 4.4. Kontrolle specifike per TVSH Kontrollori vendos ne nje faze me te hershme nese tatimpaguesi ben furnizime te perjashtuara perve furnizimeve te tatueshme qe ka bere. Nese rezulton keshtu, metoda e kufizimit te tatimit te inputeve duhet marre ne shqyrtim, dhe te krahasohet me metoden ligjerisht te pranueshme. Nese tatimpaguesi merret me eksportin e mallrave, mallrat per eksport me tarife zero, duhen shoqeruar me nje ertefikate hyrje nga pika doganore e nje vendi tjeter qe te provoje daljen e mallit nga Shqiperia. Nje numer mallrash per eksport duhen shoqeruar me nje ertefikate nga nje dogane e nje vendi te huaj. Aty ku dyshohet, autoritetit te vendit te huaj i kerkohet verifikimi i vertetesise se ertefikates: o a eshte e njejte vlera e hyrjes se mallit me vleren e TVSH o a eshte e vertete cetifikata o a eshte i njejte pershkrimi i mallrave ne hyrje me mallrat e eksportit qe jane paqyruar ne llogari. PT 4.4.1 Identifikimi i tendencave 1. Informacioni qe kerkohet nga Formular Raporti 5 duhet te percaktohet nga te dhenat e bilancit kontabel dhe deklarata e TVSH-se dhe te krahasohet me vitet e meparshme. Formulari i raportit duhet te plotesohet me gjetjet. Ne rastet kur analiza tregon nje ndryshim nga vitet e meparshme duhet kerkuar nje shpjegim nga organet drejtuese per kete ndryshim. 2. Ne rastet kur nuk jepet nje shpjegim i arsyeshem arsyeja e ketyre ndryshimeve duhet te investigohet dhe rezultati i investigimit te shenohet ne Formular Raportin 5.

57

3. Nje ndryshim apo diference nga shifrat e vitit te kaluar nuk eshte ne vetvete nje arsye per te leshuar vleresim, por eshte nje tregues qe ekziston nje fushe qe duhet ekzaminuar nga kontrollori per te percaktuar shkaqet e verteta te ketij ndryshimi/diference. TABELA E PROEDURAVE 5: REGJISTRIMI DHE RAPORTIMI I KONTROLLIT TATIMOR DHE TP. 5.1. REGJISTRIMI I KONTROLLIT 1. Ndersa kontrollori ploteson kontrollin ne perputhje me pikat ne planin e kontrollit, duhet te regjistroje te gjithe informacionin e gjetur ne bllokun e tij te shenimeve, dhe qe perfshin: Listekontrollin e verifikimeve te detyrueshme te plotesuar eshtje te lena perzull te trajtuara, te cilat kane marre pergjigje Periudhat e kontrolluara ne thellesi Regjistrat e ekzaminuar Rezultati i ekzaminimit dhe i detyrimeve te zbuluara Shenime mbi verifikimet e shperndara Gjetjet rreth firmes/filialit/kompanise se lidhur Te dhena te do dokumenti te kopjuar Shenime te do procesverbali te leshuar 2. Kur zbulohet nje shkelje e legjislacionit fiskal, fakti i shkeljes, detyrimi dhe gjoba duhet te regjistrohen ne nje bllok shenimesh te inspektorit. Ne perfundim te kontrollit faktet duhet te hidhen ne nje procesverbal. 3. Pas perfundimit te kontrollit kontrollori duhet te plotesoje nje akt-kontrolli ne Formular Raporti 2 dhe 3. Raporti duhet te paraqese rezultatet e kontrollit ne hollesi te mjaftueshme per te treguar se fare eshte bere. Nese zbulohet nje pagese me e ulet tatimi, kontrollori duhet (ne deget e painformatizuara) te paraqese ne raport detyrimin. Ne deget e informatizuara kompjuteri do te kryeje llogaritjet e gjobes dhe interesit. Ne deget e painformatizuara detyrimi i gjobave dhe interesit do te llogaritet nga sektori i Vleresimit dhe Mbledhjes. 4. Te gjitha veprimet duhet te raportohen me hollesi ne akt-kontroll ne menyre qe Pergjegjesi i Sektorit te Kontrollit dhe Kryetari i Deges Tatimore te verifikoje sesi u arrit ne kete vleresim. Gjithashtu akt-kontrolli duhet te tregoje se fare lloj gjobe eshte e aplikueshme. 5. Kontrollori mund te diskutoje gjetjet e kontrollit me tatimpaguesin nese ai mendon se dika e tille mund te sherbeje per te zgjidhur problemet perpara se te dorezohet nje apelim i mundshem. Ky diskutim nuk eshte i detyrueshem dhe konkluzionet e kontrollit nuk duhet te ndryshohen pervese ne rastin kur rezulton i gabuar nga evidenca e paraqitur nga tatimpaguesi. do mosmarreveshje duhet te shenohet ne bllokun e shenimeve. PT 5.2. RAPORTIMI I KONTROLLIT (KONTROLLI I PLOTE DHE VIZITA FISKALE) PT 5.2.1 Formularet e Raportimit

58

1. Qe te dyja kontrolli i plote dhe kontrolli i kufizuar vizita fiskale do te raportohen ne Formular Raport 2 te vizites se kontrollit per te regjistruar verifikimet e detyrueshme dhe Formular Raport 3 per te regjistruar veprimet e ndermarra te kontrollit, gjetjet e kontrollit dhe Procesverbalin (Formular Raport 7) per te regjistruar shkeljet e zbuluara. 2. Ne deget ku perdoret sistemi i perzgjedhjes se kontrolleve, risku qe perben subjekti regjistrohet ne Formularin 4 per hedhjen e te dhenave te Kontrollit qe perdoret per te azhurnuar sistemin e informatizuar. Plotesimi i ketij formulari nuk nevojitet nese programi automatik i kontrollit nuk perdoret ne degen tatimore. PT 5.2.2 Permbajtja e akt-kontrolli 3. Akt-kontrolli perbehet nga dokumentet e meposhtme: Strategjia e kontrollit si eshte planifikuar dhe miratuar (Formular Raport 1) Akt-kontrolli (Formular Raport 2 dhe 3): duhet te paraqese ate qe inspektori ka bere gjate kontrollit sistemin e kontrolluar, gjetjet e kontrollit, llogaritjet (ne shifra) qe ojne ne vleresimin e detyrimeve, dhe duhet te kryqezohet me proces-verbalin (et). Mos e perserisni ne akt-kontroll permbajtjen e procesverbalit (ve). Formular Raport 4 per tu perdorur ne ne azhurnimin e programit automatik te kontrollit (vetem ne deget ku perdoret). Analiza e llogarise vjetore (Formular Raport 5). Procesverbali (et) ne Formularin e Kontrollit 7. (Shih paragrafin 5.4 me poshte per udhezimet sesi duhet te plotesohet procesverbali). Ky duhet te tregoje: o Shkeljet e zbuluara per do fushe qe eshte kontrolluar, detyrimin rezultant dhe gjoben ne detaje te mjaftueshme ne menyre qe tatimpaguesi te kuptoje plotesisht ku dhe kur ka ndodhur shkelja. P.sh. nese jane ekzaminuar regjistrat e blerjeve dhe jane gjetur disa fatura te pasakta etj, procesverbali duhet te rendise faturat ne fjale. o Kur nevojitet, nje regjister te gjetjeve te inventarit fizik te aktiveve te rrjedhshme (mallrave, materialeve dhe mjeteve monetare ne para) ne momentin e kontrollit, te firmosur nga kontrollori dhe subjekti). Vleresimi i detyrimeve tatimore. Kjo do te jete: o Per deget e informatizuara, nje Formular Rivleresimi i Deklarates, per llojin e duhur te tatimit per do periudhe tatimore ne fjale, se bashku me nje Njoftim te plotesuar te Detyrimit Formular Kontrolli 8 per tu perdorur nga sektori i Vleresimit dhe Mbledhjes. Njoftimi duhet te tregoje shifren perfundimtare per detyrimet tatimore te do periudhe perkatese. (Shih manualin e STI-se per detajet e formulareve qe duhet te plotesohen dhe metoden e plotesimit te tyre llogaritja e gjobes dhe interesit do te behet nga STI-ja). o Per deget e painformatizuara, njoftimi i plotesuar i detyrimit Formular Raporti 8 per tu perdorur nga Vleresimi dhe Mbledhja. Njoftimi duhet te tregoje shifren perfundimtare te detyrimit tatimor per do periudhe perkatese tatimore. (Llogaritja e gjobes dhe interesit do te behet nga Sektori i Vleresimit dhe Mbledhjes). Nje njoftim te gjobes per tu paguar (sipas rastit). Ky formular qe duhet hedhur ne sistemin e STI-se perdoret per deget e informatizuara dhe te painformatizuara ne rastet kur duhet paguar nje gjobe por nuk ka detyrim tatimor p.sh. ne rastet kur zbulohet nje shkelje fature qe nuk rezulton ne nje pagese me te ulet te tatimit.

59

Njoftimi i Vleresimit te Detyrimeve Tatimpaguesit (Formular Kontrolli 9) i gatshem per tu plotesuar nga sektori i Vleresimit dhe Mbledhjes dhe per tu firmosur nga Kryetari i deges tatimore. Kontrollori do te tregoje ne formularin e njoftimit 9 shifren perfundimtare te detyrimeve tatimore per do periudhe perkatese. Llogaritja e gjobes dhe interesit do te hidhet ne sistem nga sektori i Vleresimit dhe Mbledhjes: o Ne deget e informatizuara ky do te jete nje dokument shoqerues per njoftimet e vleresimeve te nxjerra nga STI-ja. o Ne deget e painformatizuara ky dokument do te jete njoftimi i vleresimit aktual, ku renditet tatimi i vleresuar, gjobat dhe interesi per tu paguar dhe ky njoftim shoqeron urdherpagesat e nxjerra nga Vleresimi dhe Mbledhja.

PT 5.2.3 Ruajtja e dokumenteve te tjera 4. Dokumentet e meposhtme duhet te vendosen nga kontrollori ne arkive se bashku me kopjen e akt-kontrollit per tu perdorur ne rast te ndonje apelimi etj. Ekzistenca dhe permbajtja e dokumenteve te ruajtura duhet te shenohet ne akt-kontroll (Formular Raporti 3). Ndonje kopje dokumentesh te konsideruara si te pasakta nga kontrollori dhe te papranuar si te tille nga subjekti Shkresa zyrtare te mbajtura mbi gjetjet ose dokumente te tjere qe sherbejne si prove si edhe urdhrin e shkruar te Kryetarit te deges tatimore per rivleresimet gjate kontrollit. Ne rastin e shpenzimeve te padokumentuara, nje fotokopje e ditarit aktual te shpenzimeve, te firmosur ne do faqe nga perfaqesuesi i subjektit. PT 5.2.4 Qarkullimi i akt-kontrolleve dhe pikat e veprimit deget e informatizuara 5. Akt-kontrolli dhe dokumentet duhet te shihen nga disa njerez te cilet do te ndermarrin veprimet perkatese si me poshte (ilustrohet me tej nga organograma ne paragrafin 5.5 me poshte): Per Pergjegjesin e Sektorit te Kontrollit. Nese miratohet akt-kontrolli (formularet 2, 3, 4, 5) dhe njoftimi (formulari 8) do te firmoset nga Pergjegjesi i Sektorit te Kontrollit dhe do ti dergohet Kryetarit te Deges Tatimore per miratimin dhe komentet perfundimtare. Kryetari i Deges tatimore nese e miraton do te firmose akt-kontrollin (formularet 2, 3, 5), do te firmose njoftimin (formularin 8) dhe pastaj do tia kaloje dokumentet Pergjegjesit te Sektorit te Vleresimit dhe Mbledhjes per ti hedhur ne STI. STI-ja do te kryeje llogaritjen automatike te gjobave dhe interesit dhe do te printoje njoftimet e vleresimit. o Per TVSH-ne, nje njoftim vleresimi TVSH-je o Per tatimet e tjera, nje urdher pagese qe paraqet ne detaje arsyet e vleresimit dhe shumen per tu paguar te tatimit, gjobes dhe interesit. o Nje urdher-pagese, vetem per gjobat Pergjegjesi i sektorit te Vleresimit dhe Mbledhjes do te marre masa qe Formularet e Rivleresimit te Deklarates dhe/ose Formularet e Njoftimit te Gjobes te hidhen ne sistem per te nxjerre njoftimet perkatese te vleresimit dhe pageses. Ai do te hedhe detajet e gjobes dhe interesit te vleresuar ne Formularin 8 te Kontrollit. Pastaj ai duhet tia bashkangjise njoftimet e vleresimit dhe te pageses akt-kontrollit, te firmose formularin 8 per te vertetuar qe kjo pune eshte kryer dhe pastaj tia dergoje dokumentet Kryetarit te deges tatimore i cili do te miratoje dhe firmose njoftim-vleresimet. Kryetari i deges tatimore do te:

60

o Verifikoje njoftimet e vleresimit dhe te pageses kundrejt Formulareve te Rivleresimit te Deklarates dhe Formularit 8 te Kontrollit o Miratoje dhe firmose njoftimet e vleresimit dhe te pageses qe jane nxjerre nga STI-ja o Do te firmose Formularin e Njoftim-Vleresimit te Tatimpaguesit (Formular Kontrolli 9) dhe do tia dergoje gjithe dokumentet protokollit/arkives. Protokolli/arkiva do te fotokopjoje dokumentet dhe pastaj do te shperndaje vleresimin ne perputhje me paragrafin 5.2.7 me poshte. Pas marrjes se dokumenteve te firmosura, kontrollori duhet te kryeje verifikimin perfundimtar qe vleresimet dhe njoftimet e pagesave te nxjerra te jene te sakta dhe te perputhen me gjetjet e raportuara te kontrollit, qe financa te jete njoftuar, dhe pastaj te vendose dokumentet ne dosjen e tatimpaguesit. Kontrollori do te kryeje verifikimin perfundimtar per tu siguruar qe njoftimet e nxjerra te vleresimit dhe te pageses jane te sakta dhe perputhen me gjetjet e raportuara te kontrollit, dhe pastaj do ti shperndaje vleresimet ne perputhje me paragrafin 5.2.7 me poshte.

PT 5.2.5 Qarkullimi i akt-kontrolleve dhe pikat e veprimit deget e painformatizuara 6. Akt-kontrolli dhe dokumentet duhet te shihen nga disa njerez te cilet do te ndermarrin veprimet perkatese si me poshte:. Per Pergjegjesin e Sektorit te Kontrollit. Nese miratohet akt-kontrolli (formularet 2, 3, 4, 5) dhe njoftimi (formulari 8) do te firmoset nga Pergjegjesi i Kontrollit dhe do ti dergohet Kryetarit te Deges Tatimore per miratimin dhe komentet perfundimtare. Nese e miraton, Kryetari i Deges tatimore do te firmose akt-kontrollin (formularet 2, 3, 5), do te firmose njoftimin (formularin 8) dhe pastaj do tia dergoje dokumentet Pergjegjesit te Vleresimit dhe Mbledhjes. Vleresimi do te kryej llogaritjen e gjobave dhe interesave dhe do te plotesoje njoftim-vleresimin (Formular Kontrolli 9) dhe formularet perkates te pagesave. Duhet vetem nje njoftim-vleresim, edhe pse jane vleresuar disa periudha. Detajet e gjobes dhe interesit te vleresuar duhet te hidhen ne Formularin 8 te Kontrollit. Pergjegjesi i Vleresimit dhe Mbledhjes do te marre masa qe njoftim-vleresimi i nxjerre te jete ne perputhje me Njoftimin e Detyrimit (Formular Kontrolli 8) dhe ligjin, do tia bashkengjise njoftim-vleresimin dhe dokumentet e pageses aktkontrollit, do te firmose Formularin 8 te Kontrollit per te vertetuar se e ka kryer punen e tij dhe pastaj do tia ktheje dokumentet Kryetarit te deges tatimore per te miratuar dhe firmosur njoftim-vleresimin. Kryetari i deges tatimore do te verifikoje njoftim-vleresimin dhe njoftimet e pagesave kundrejt detajeve te Formularit 8 te Kontrollit, do te miratoje dhe firmose njoftim-vleresimin (Formular Kontrolli 9) dhe do tia dergoje te gjitha dokumentet protokollit/arkives. Protokolli/arkiva do te fotokopjoje dokumentet dhe pastaj do te shperndaje vleresimin ne perputhje me paragrafin 5.2.7 me poshte. Pas marrjes se dokumenteve te firmosura, kontrollori duhet te kryeje verifikimin perfundimtar qe vleresimet dhe njoftimet e pagesave te nxjerra te jene te sakta dhe te perputhen me gjetjet e raportuara te kontrollit, qe financa te jete njoftuar, dhe pastaj te vendose dokumentet ne dosjen e tatimpaguesit.

61

PT 5.2.6 Veprimet qe duhen ndermarre nese akt-kontrolli ka nevoje te ndryshohet. 7. Nese raporti i kontrollit ka nevoje per ndryshime, komentet dhe ndryshimet duhet te behen me shkrim nga Pergjegjesi i Kontrollit dhe duhet tu vihet nje numer protokolli. Nuk lejohet qe drafti i raportit te vonohet me shume se 2 dite nga data kur eshte dorezuar. 8. Nese kontrollori eshte dakord me komentet e bera, ai duhet te ndryshoje raportin ose do te kryeje verifikime te metejshme sipas komenteve te bera dhe do tia ridorezoje raportin Pergjegjesit te Kontrollit. 9. Kryetari i deges tatimore duhet te shprehe me shkrim mendimin e tij brenda 4 ditesh nga marrja e ketij informacioni. Kontrollori duhet te pajtohet me mendimin e Kryetarit te deges tatimore dhe te finalizoje akt-kontrollin duke e firmosur ate. 10. Nese kontrollori ka rezerva ne lidhje me firmosjen e akt-kontrollit, ai mund te informoje Drejtorin e Kontrollit dhe Investigimit ne DPT me shkrim. PT 5.2.7 Shperndarja e dokumenteve te kontrollit 11. Pas marrjes se akt-kontrollit te miratuar dhe njoftim-vleresimeve perkatese, protokolli/arkiva duhet te pergatise kopjet e meposhtme per ti shperndare ato. Per tatimpaguesin jo me vone se 15 dite nga finalizimi i akt-kontrollit: Kopje te Formularit 3 te Akt-kontrollit (vetem) o Njoftim-vleresimin origjinal (Formular Kontrolli 9) se bashku me Njoftimin (et) e vleresimeve/pagesave ose te nxjerra nga sistemi i informatizuar ose ne menyre manuale. Procesverbalet Kontrollorit fillestar per ta vendosur ne dosjen e tatimpaguesit o Formularin 3 origjinal te Akt-kontrollit plus gjithe dokumentationin shoqerues o Kopje te njoftim-vleresimit (Formular Kontrolli 9) se bashku me Njoftimin (et) e vleresimeve/pagesave ose te nxjerra nga sistemi i informatizuar ose ne menyre manuale. Kopje te procesverbaleve Per sektorin e Finances (vetem per deget e painformatizuara): Fotokopje e njoftimit te Vleresimit dhe Mbledhjes (Formular Kontrolli 8) 12. Nese nevojitet ne degen tatimore, sektori i kontrollit mund te mbaje nje kopje te aktkontrollit. Kjo nuk eshte e detyrueshme, dhe duke pasur parasysh se nje kopje e aktkontrollit tashme gjendet ne dosjen e tatimpaguesit kjo eshte dika e panevojshme. PT 5.2.8 Azhurnimi i programit automatik te perzgjedhjes se kontrollit 13. Ne ato dege ku perdoret programi automatik i kontrollit, Inspektori i kontrollit duhet te beje vleresimin e madhesise, kompleksitetit dhe besueshmerise se tatimpaguesit dhe duhet te plotesoje Formularin 4 te Kontrollit. Mbi keto kritere Programi Automatik i Perzgjedhjes

o o

62

se Kontrollit perllogarit piket e akorduara ne lidhje me shpeshtesimin e kryerjes se kontrolleve tek ai tatimpagues (shih Aneksin 8). Gjetjet te cilat hidhen ne Formularin 4 te Kontrollit duhet te perdoren ne sektorin e kontrollit per te azhurnuar sistemin. PT 5.2.9 Njoftimi per sektorin te Finances. PT 5.2.9.1 Deget e Informatizuara Nuk eshte e nevojshme qe kontrollori te njoftoje financen. Te gjitha detajet e kerkuara sektori i Finances i siguron drejtperdrejt na STI-ja. PT 5.2.9.2 Deget e painformatizuara Pas perfundimit te te gjitha veprimeve te kontrollit dhe vleresimit, kontrollori duhet te beje nje fotokopje te Formularit te Njoftimit per Vleresimin dhe Mbledhjen (Formular Kontrolli 8) dhe tia dergoje Pergjegjesit te Finances ne degen tatimore. Pergjegjesi i Finances duhet te perdore kete formular per te azhurnuar regjistrin e tatimpaguesit ne perputhje me proeduren e percaktuar ne Manualin e Finances. Pas perfundimit te ketij veprimi formulari duhet te verifikohet dhe ti kthehet kontrollorit. Kur kopja e Formularit te Njoftimit per Vleresimin dhe Mbledhjen (Formular Kontroll 8) i kthehet kontrollorit e konfirmuar nga sektori i Finances, formulari duhet te vendoset ne dosjen e tatimpaguesit dhe pastaj dosja te kthehet ne dhomen e ruajtjes se dosjeve. TP 5.3. RAPORTIMI I VIZITAVE TE PERZIERA 1. Rezultati i kontrolleve te perzgjedhura duhet raportuar me shkrim ne Formular Raporti nr. 3. Raporti duhet te permbaje te dhenat e shqyrtuara, rezultatet e shqyrtimit dhe te kene bashkelidhur pergjigjen bashkengjitur rezultatit te nxjerre, te cilat i kthehen Deges se Tatimeve qe kishte kerkuar informacionin. 2. Raporti duhet ti dergohet Kryetarit te deges tatimore nepermjet Pergjegjesit te Kontrollit per tu miratuar dhe per tu kthyer. Pas miratimit raporti duhet te vendoset ne dosjen e tatimpaguesit. 3. Nese kontrolli tregon se eshte paguar me pak tatim, si tek tatimpaguesi qe po kontrollohet ashtu edhe tek tatimpaguesi i Deges se Tatimeve per te cilin eshte bere kerkese per verifikim, do gje raportohet me hollesi ne menyre qe ti jepet mundesia Kryetarit te Deges se Tatimeve per te vendosur qe te ushtrohet nje kontroll i plote apo vizite fiskale. Nese kontrolli i plote eshte i justifikueshem, Kryetari i Deges se Tatimeve leshon autorizim per kontroll, si pjese e 15% te diteve te kontrolleve ne muaj qe deges i lejohet te ushtroje. 4. Kur tatimi i papaguar eshte i konsiderueshem, rezultatet e kontrollit i njoftohen Pergjegjesit te Sektorit te Kontrollit me rekomandim per marrjen ne konsiderate te eshtjes nga Sektori i Investigimit, Zyrat Qendrore ne DPT. Ne keto raste (kur perdoret sistemi i perzgjedhjes automatike te kontrolleve) kontrollori ben njoftimin per te plotesuar Formular Raportin Nr. 4 te informatizuar dhe do muaj pergatit nje raport mujor, derisa eshtja te konsiderohet e mbyllur.

63

PT 5.4. PERDORIMI I PROCES-VERBALIT 1. Proces-verbali duhet te perdoret per te njoftuar tatimpaguesin mbi gjetjet e kontrollit, kur nje gjetje eshte e rendesishme ose le hapesire per tu diskutuar ne nje date te mevonshme. Ai duhet te perdoret si percaktohet ne paragrafet 5.4.1 dhe 5.4.2 me poshte. PT 5.4.1 Regjistrimi dhe njoftimi i gjetjeve te kontrollit 2. Kur inspektori ndermerr nje kontroll qe rezulton ne zbulimin e fakteve qe mund te kundershtohen me vone, inspektori duhet te plotesoje nje procesverbal ne momentin kur jane pecaktuar faktet, te ftoje tatimpaguesin qe te verifikoje faktet e gjetura dhe nese ai eshte dakord, atehere te firmose proces-verbalin. Nese tatimpaguesi refuzon te firmose dokumentin ose debaton mbi gjetjet, inspektori duhet te shenoje kohen, daten dhe refuzimin/diskutimin dhe te firmose vete procesverbalin. Nje kopje e procesverbalit duhet ti lihet tatimpaguesit. PT 5.4.2 Regjistrimi dhe njoftimi i shkeljeve te zbuluara 3. Te gjitha shkeljet e zbuluara duhet te regjistrohen ne detaje ne bllokun e shenimeve te inspektorit ne momentin e zbulimit. Nese nevojitet, shkelja duhet te behet e qarte tatimpaguesit dhe ti kerkohet nje shpjegim. do pergjigje e dhene duhet te regjistrohet ne bllokun e shenimeve te inspektorit. Ne perfundim te kontrollit, duhet te perpilohet nje procesverbal per do pjese te kontrollit ku u zbuluan shkeljet. P.sh. kur kontrollohen shitjet dhe zbulohen nje numer faturash te pasakta, inspektori duhet te pergatise nje proces-verbal duke renditur numrat e references se faturave, shkeljen, detyrimin, gjoben dhe interesin. Ky proces-verbal do ti dergohet tatimpaguesit me akt-kontrollin perfundimtar dhe dokumentet te tjera (shih 5.2.7). Kur proces-verbali te shkruhet pasi te kete perfunduar kontrolli, nuk eshte e nevojshme qe tatimpaguesi te firmose dokumentin.

64

PT 5.5 AKT-KONTROLLI DIAGRAMA E PROCESIT

Kontrollori Ploteson dhe firmos akt-kontrollin, perfshire: Formularet 1-5, 7-9 (formularet 8, 9 plotesohen vetem pjeserisht) \\sfvg Formulari i rivleresimit te deklarates, nese nevojitet (vetem deget e informatizuara) Njoftimet e gjobave, nese nevojitet (do periudhe ne te cilen duhet te paguhet vetem nje gjobe)

Pergjegjesi i Kontrollit Rishikon dokumentet e raportit te kontrollit Firmos formularet 2, 3, 4, 5, 8

Kryetari i deges tatimore Rishikon dokumentet e akt-kontrollit dhe miraton raportin Kundefirmos formularet 2, 3, 5, 8

Sektori i Vleresimit Perdor formularin e kontrollit 8 / formularet e rivleresimit te deklarates / njoftimet e gjobave sipas rastit Nxjerr njoftimin e vleresimit dhe njoftimin e pagesave ose ne menyre manuale ose duke perdorur sistemin e informatizuar Ploteson dhe firmos njoftimet e vleresimit dhe njoftimet e pageses Ploteson dhe firmos formularet 8, 9

Kryetari i deges tatimore Verifikon njoftimet e vleresimit dhe njoftimet e pagesave Verifikon formularet 8 dhe 9 Firmos formularin 9 Protokolli/arkiva Fotokopjon formularet 3, 7, 9 Fotokopjon formularin 8 (vetem ne deget me sistem manual) I dergon tatimpaguesit: Kopjen e formularit 3, origjinalin e formularit 7 dhe 9, njoftimet origjinale te vleresimit dhe te pagesave. I dergon kontrollorit: formularet origjinale 3 dhe 8 plus te gjithe dokumentet e tjere origjinale, kopje te formulareve 7 dhe 9, kopje te njoftimeve te vleresimeve dhe pagesave I dergon kopje te formularit 8 sektorit te Finances (vetem ne deget me sistem manual

Sektori i Finance (Deget Manuale) Hedh te dhenat nga formulari 8 I kthen formularin 8 kontrollorit

Kontrollori Verifikon vleresimet kundrejt dokumenteve te kontrollit Hedh vleresimin e permbledhur ne formularin 4 Merr masa qe formulari 4 te hidhet ne programin automatik te kontrollit Merr masa qe formulari 8 ti kthehet Finances (deget manuale) Vendos te gjithe dokumentet ne dosjen e tatimpaguesit

65

TABELA E PROEDURAVE 6. KALIMI I ESHTJES PER INVESTIGIM 1. Sektori i Investigimit n Zyrat Qndrore t DPT do t kryej investigimin e evazionit tatimor. Ai bashkerendon punen mbi investigimin dhe inspektorin e caktuar per kete qellim ne degen e tatimeve. 2. Kalimi i eshtjes per investigim perfshin te gjitha rastet kur konstatohen se ka gjurme per te kryer evazion. Kriteri i vleres per investigim (vlera e tatimit te fshehur) eshte subjekt gjykimi i sektorit te investigimit ne DPT i cili i rekomandon Drejtorit te Pergjithshem vleften (kriterin) per te njoftuar e detyruar per investigim Degen e Tatimeve. 3. Kur plotsohet kriteri pr fillimin e investigimit, inspektori i kontrollit tatimor do tia drgoj dosjen Prgjegjsit t Sektorit t Kontrollit n Degn Tatimore duke e informuar ate ne lidhje me krkesn pr ndjekje t shtjes. Per kete Pergjegjsi i Sektorit t Kontrollit i kerkon kryetarit te Deges Tatimore autorizim per fillimin e investigimit. 4. Ne ato dege ku zbatohet sistemi automatik i perzgjedhjes se kotrolleve, kontrollori duhet te plotesoje Formularin e te Dhenave te Kontrollit 4 dhe te sigurohet qe perzgjedhesi automatik i kontrollit te kete te vendosur shenjen eshtja kalon per investigim. Pas perfundimit te investigimit i kthehet perseri kontrollorit nga sektori i investigimit dhe kontrollori duhet te marre masa qe shenja e investigimit te hiqet nga regjistrat e informatizuar me ane te nje shenimi qe tregon se tatimi dhe do gjobe eshte mbledhur dhe pastaj te depozitoje dosjen ne zyren e regjistrimit. 5. Kryetari i Degs Tatimore do t kerkoje pagesen e detyrimeve te papaguara (principalin ndersa gjobat ne perfundim te investigimit. 6. Inspektori i kontrollit do te informoje punonjesin e ngarkuar me ruajtjen e dosjeve te tatimpaguesve ne Dhomen per Ruajtjen e Dosjeve prane Sektorit te Regjistrimit per transferimin e dosjes ne Sektorin e Investigimit. Ne regjistrimet qe mbahen per ruajtjen e dosjeve do te shenohen te gjithe levizjet e dosjeve. 7. Pas perfundimit te investigimit dosja i kalon perseri inspektorit te kontrollit i cili do te marre masa per heqjen e shenjes se investigimit nga sistemi informatik, me shenimin qe tatimi dhe gjobat jane mbledhur dhe e depoziton dosjen ne zyren e regjistrimit. 8. Kur eshtja kthehet mbrapsht pa u investiguar, inspektori i kontrollit duhet te ndjeke proeduren ne Manualin e Kontrollit Tatimor per vleresimin e pagesave tatimore te vonuara dhe gjobave qe lidhen me to. 9. Asnj vizit nuk do t bhet n subjektet e regjistruara nga inspektort e Sektorit t Investigimit pa njoftuar m par Kryetarin e Degs Prkatse.

66

TABELA E PROEDURAVE 7: MENAXHIMI I KONTROLLIT TATIMOR TP 7.1. MENAXHIMI NE DEGEN TATIMORE 1. Menaxhimi i kontrollit eshte ne radhe te pare pergjegjesi e Pergjegjesit te Sektorit te Kontrollit ne Degen e Tatimeve, i cili ushtron kontroll ditor mbi personelin e kontrollit ne Degen e Tatimeve. Krytari i Deges se Tatimeve eshte pergjegjes per te siguruar nese Pergjegjesi i Sektorit te Kontrollit kryen detyren e tij per menaxhimin e punes ne menyre efiente dhe me efektivitet. Verifikimet dokumentative te raporteve te kontrollit do te regjistrohen ne Formularet e Raportit te dorezuara nga kontrollori. Si Pergjegjesi i Sektorit te Kontrollit ashtu edhe Kryetari i Deges se Tatimeve duhet te shqyrtoje dhe firmosin te gjithe raportet e kontrollit. TP 7.1.1. VERIFIKIMET E DOKUMENTACIONIT 2. Pergjegjesi i Sektorit dhe Kryetari i Deges i permbahen programeve te kontrollit, te cilat regjistrohen ne regjistra qe mbahen vetem per kete qellim. Kryetari pergatit program te rregullt pune per inspektim ne lidhje me menaxhimin e kontrollit nga ana e Pergjegjesit te Sektorit te Kontrollit ne Degen e Tatimeve. Verifikimet per menaxhimin e kontrollit perfshijne shoqerim te kontrolloreve ne kontrollet qe kryejne (vizita shoqerimi) dhe kryerje te vizitave te paparalajmeruara (vizita te befasishme per kontroll), kur kontrolli eshte ne ecuri e siper. 3.Ne fillim te kontrollit, kontrollori i perzgjedhur ekzaminon ne dosjen e tatimpaguesit, shenimet respektive per sektorin ekonomik ne fjale, dhe pergatit nje raport per strategjine e kontrollit ne Formularin 1 te Akt-Kontrollit. Raporti dhe dosja e tatimpaguesit i paraqiten Pergjegjesit te Sektorit te Kontrollit ne DTT, i cili egzaminon strategjine dhe e miraton ate duke sigluar raportin per strategjine, me ndryshimet dhe shtesat e nevojshme. 4. Ne perfundim te kontrollit, Formular Raporti Nr. 2, 3, 4 dhe 5 dhe materialet mbeshtetese i kalojne Pergjegjesit te Sektorit te Kontrollit ne DTT, i cili shqyrton raportin e kontrollit per tu siguruar nese kontrolli eshte kryer ne perputhje me Manualin e Kontrollit. 5. Kur kontrolli kryhet ne menyre te kenaqshme, dhe rezulton me zbulim detyrimesh tatimore, Pergjegjesi i Sektorit te Kontrollit ne Degen e Tatimeve shqyrton aresyet dhe llogaritjet per zbulimet e te ardhurave, dhe nese eshte dakort, ploteson formularin per detyrimin shtese, Formular i Raportit te Kontrollit Nr. 3 dhe Formularin e t Dhnave t Kontrollit Nr. 4. 6. Kur kontrolli rezulton i kryer mire por pa zbulim te ardhurash shtese, Pergjegjesi i Sektorit t Kontrollit ne Degen e Tatimeve merr ne shqyrtim raportin e kontrollit dhe, nese eshte dakort, firmos raportin e kontrollit, sipas Formular Raporti Nr. 3 dhe merr masa q edhe Formular i t Dhnave t Kontrollit Nr. 4 te dorezohet per te bere te mundur azhornimin e pikeve per vleresimin e riskut.

67

7. Te gjitha raportet e kontrollit i kalojne per miratim Kryetarit te Deges se Tatimeve, para se te arshivohen. Nese eshte dakort, Kryetari i Deges se Tatimeve firmos gjithashtu, formularet e raportit te kontrollit. Nese nuk eshte dakort, Kryetari i Deges Tatimore duhet ta ktheje raportin e kontrollit mbrapsht me nje liste pyetjesh per Pergjegjesin e Sektorit te Kontrollit Tatimor per te zgjidhur problemet dhe ridorezuar raportin. 8. Nepunesi qe hedh firmen per nxjerrjen e nje dosjeje ka detyrimin te siguroje qe dosja kthehet perseri ne arshive duke marre firmen e punonjesit te arshives ne regjistrin e hapur per arshiven. 9. Pergjegjesi i Sektorit te Kontrollit do te mbaje kontakte telefonike me tatimpaguesit qe jane nen kontroll, per te qene i sigurt qe inspektori i kontrollit gjendet ne ambjentet e tatimpaguesit. 10. Kryetari i deges se tatimeve do te organizoje nje program vizitash tek tatimpaguesit ne kohen e kryerjes se kontrollit (vizita te befasishme) per te verifikuar punen e inspektoreve duke plotesuar Formularin e Raportit Nr. 6. 11. Verifikimet e eproreve do te regjistrohen ne bllokun e shenimeve te kontrollorit (perve plotesimeve te Formular Raportit Nr. 6) ku do te pasqyroje daten dhe vendin e vizites si dhe verifikimet qe ka kryer (blloku i kontrollit eshte me numer te fiksuar fletesh i cili eshte i vendosur qe ne fillim dhe nuk mund te hiqet). TP 7.2. MENAXHIMI NE ZYRAT QNDRORE T DPT TP 7.2.1 Drejtoria e Kontrollit dhe Investigimit Drejtoria e Kontrollit dhe Investigimit do te kryeje nje program vizitash inspektimi ne Deget e Tatimeve per te analizuar punen e sektoreve te kontrollit. Ne intervale mujore, Sektori i Kontrollit ne Drejtorine Kontrollit dhe Investigimit duhet te pergatite nje raport te detajuar per punen e kryer dhe te rejat e rezultara gjate programit te inspektimit. Programi i inspektimit duhet te perfshije: Miratimin e planeve per operacionet ne deget e tatimeve qe lidhen me funksionin e kontrollit. Mbledhjen dhe perpunimin e rezultateve te kontrolleve tatimore dhe inspektimeve te tjera te kryera ne deget e tatimeve, duke analizuar rezultatet e atyre kontrolleve tatimore dhe vizitave te inspektimit, percaktimin e prirjeve qe po shfaqen nga pikepamja e permbushjes vullnetare te detyrimeve tatimore. Monitorimi i arritjeve te degeve tatimore sipas planeve te kontrollit, shmangie te dukshme ne masat e kontrollit faktik kundrejt atyre te planifikuara dhe marrjen e masave per njohjen e arsyeve te do shmangie (nga plani). Kur per shkak te dyshimeve kerkohet qe kontrolli te perseritet per te larguar dyshimet e mundshme referuar ndonje kontrolli te ushtruar, ky kontroll ushtrohet per te saktesuar zbulimet e kontrollit te meparshem dhe per rezultatet (e rikontrollit) raportohet tek Drejtori i Kontrollit dhe Investigimit.

68

Te ofroje keshillim te specializuar dhe udhezime per kontrollin me efektivitet te tatimpaguesve duke perfshire ndermarrjen e kontrolleve te perbashketa te tatimpaguesve atehere kur konsiderohet e nevojshme per qellime trajnimi apo inspektimi.

PT 7.3. REGJISTRIMET E INFORMATIZUARA PER ORGANET DREJTUESE PT 7.3.1 Sistemi i Informatizuar Tatimor Ne deget e informatizuara, SIT-i do te mbaje regjistrimet e deklaratave dhe kontrolleve. Per hollesi referohuni manualit te perdoruesit te SIT-it. PT 7.3.2 Programi Automatik i Perzgjedhjes se Kontrollit Ne ato dege ku perdoret Programi Automatik i Perzgjedhjes se Kontrollit, sistemi do te mbaje nje regjister te historikut te kontrolleve te kryera qe do te rendise ne baze mujore numrin e kontrolleve te perfunduara dhe rezultatet e tyre. Raportet mujore do ti dergohen organeve drejtuese - shih Tabelen e Proedurave 1. Hollesi te plota per funksionalitetin e Programit Automatik te Kontrollit permbahen ne Aneksin 14.

69

TABELA E PROEDURAVE 8: TATIMPAGUESVE ME SHUME EKONOMIKE

KONTROLLI I VENDNDODHJE

OPERACIONEVE TE TE VEPRIMTARISE

TP 8.1. SHTJE T PRGJITHSHME Q LIDHEN ME KONTROLLIN 1. Nje tatimpagues, veprimtaria e te cilit mbulohet nga disa dege tatimesh, mund te zgjedhe si opcion te regjistrohet si filial apo sektore biznesi ne disa dege tatimore. Kjo veshtireson kontrollin, pasi per te shmangur aktivitete te paregjistruara apo manipulime me fitimin, duhet patur nje panorame e plote e veprimtarise. Per te kontrolluar kete tatimpagues, nje pjese e veprimtarise se tij do te quhet Vendi Kryesor i Biznesit, nga ku do te ushtrohet kontrolli per pjeset e tjera. 2.Vendi Kryesor i Biznesit duhet te jete vendi ne te cilin kontrolli i veprimtarise se tatimpaguesit mund te ushtrohet me me efektivitet. Kjo eshte zakonisht, por jo gjithmone, zyra qendore e subjektit. Regjistrimi i tatimpaguesve do te kryhet ne Degen e Tatimeve qe mbulon Vendin Kryesor te Biznesit. 3. Parimet e kontrollit ne kete tabele proedurash zbatohet vetem per filiale apo nendege/sektore, d.m.th., operacione te personit juriik, i cili ka pergjegjesine e shlyerjes se tatimit. Nese tatimpaguesi operon nepermjet shoqerive me pergjegjesi te kufizuara te veanta, ato duhen te regjistrohen secila me vete, ku secila te kete pergjegjesi individuale. Ne kete rast, duhet te kihen parasysh problemet qe dalin kur trajtohen shoqeri te asociuara. TP 8.2. KONTROLLI TATIMOR NE VENDIN KRYESOR TE BIZNESIT 1. Ne kontrollin e pare ne Vendin Kryesor te Biznesit, kontrollori duhet te nxjerre nje liste te plote te filialeve ku te perfshihen te dhena per metodat e kontabilitetit, vendin ku operon subjekti dhe degen tatimore qe e mbulon. Ne deget e informatizuara subjektet e lidhura regjistrohen ne Sistemin e Informatizuar Tatimor dhe inspektori duhet te nxjerre te dhenat nga ky sistem. ( Referohuni manualit te perdoruesit te STI-se). Vend-operimi i filialit del duke aktivizuar programin e informatizuar dhe nga perdorimi i Formulari Raporti Nr. 4. 2. Duhet hartuar nje plan kontrolli i cili miratohet dhe bihet dakort me Kryetarin e Deges se Tatimeve ne lidhje me Vendin Kryesor te Biznesit. (Kur tatimpaguesi kontrollohet nga Dega e Tatimpaguesve te Medhenj, plani i kontrollit do te behet ne perputhje me metodologjine e kontrollit te tatimpaguesve te medhenj). Nje kopje e planit te kontrollit duhet ti dorezohet per miratim Drejtorit te Kontrollit dhe Investigimit. 3. Kontrollori i Vendit Kryesor te Biznesit, i paraqet kopje e planit te kontrollit Deges se Tatimeve qe filiali te perfshihet ne dosjen e planit te kontrollit te kesaj Dege Tatimore me shenimin perkates qe ju dergua kesaj Dege Tatimore nje plan-kontrolli perkates. 4. Inspektori i kontrollit n Degn e Tatimeve pr Vendin Kryesor t Biznesit do t verifikoj t dhnat pr operacionet dhe llogarit e tatimpaguesit dhe do ndryshim tia njoftoje deges tatimore qe mbulon operacionet e filialit, per ti perfshire ne dosjen e filialit te tatimpaguesit.

70

5. Pas do kontrolli, kontrollori i Vendit Kryesor te Biznesit verifikon me imtesi gjithe veprimtarite e tatimpaguesit dhe njofton Degn e Tatimeve per do ndryshim te veprimtarise se filialit per tu perfshire ne dosjen e Degs per ate tatimpagues. 6. Vizitat ne Vendin Kryesor te Biznesit, do te behen ne perputhje me tabelat e modifikuara te proedurave, ne menyre qe kontrolli i filialeve te perfshihet ne skemen e kontrollit. Ne perzgjedhjen per kontroll, inspektori i kontrollit te Vendit Kryesor te Biznesit duhet te kerkoje nje kontroll te filialeve ne perputhje me planin e miratuar te biznesit. 7. Kontrollori i Vendit Kryesor te Biznesit kontrollon edhe veprimtarite e filialit kur kjo vendodhje eshte nen administrimin e filialit ku ndodhet Vendi Kryesor i Biznesit. Plani i kontrollit merr ne konsiderate nje gje te tille. 8. Kontrolli i filialit duhet t prfundohet dhe nj raport ti drgohet inspektorit t kontrollit n Vendin Kryesor te Biznesit brenda dy muajsh nga data e krkess. Nse raporti nuk merret brenda dy muajsh, inspektori i kontrollit pr vendin kryesor t biznesit duhet t bj nj krkes pr Prgjegjsin e Sektorit t Kontrollit n Degn tatimore pr vendin kryesor t biznesit, n Pergjegjesin e Sektorit te Kontrollit t degs q mbulon filialin TP 8.3. KONTROLLI TATIMOR I OPERACIONEVE T FILIALEVE 1. Proedurat e kontrollit tatimor per operacionet e filialeve do te varen nga metoda kontabel e perzgjedhur nga tatimpaguesi. Meqnse ky do t jet nj vendim i vete subjektit, proedura e kontrollit duhet t ndjek at q po bn tatimpaguesi dhe kontrollori mund t mos krkoj q t adoptohet nj mnyr e caktuar e mbajtjes s kontabilitetit. 2. sht e mundur q subjektet tatimpaguese do t jen nj przierje filialesh me kontabilitet m vete dhe filiale me llogari q mbahen n Vendin Kryesor t Biznesit. Veprimtaria dhe metodat e raportimit jan nj shtje e tatimpaguesit, por ka t ngjar q filialet me kontabilitet m vete do ti drgojn raportet e veprimtarive n degn kryesore dhe do t mbajn regjistrimet e tyre. Filialet q nuk mbajn kontabilitet, do t raportojn gjithashtu regjistrimet e tyre n zyrn qndrore, por nuk mbajne kopjet e tyre. TP 8.3.1. Kontabilizim i prqndruar 3. Kur tatimpaguesi mban kontabilizim te perqendruar, kontrollori i Vendit Kryesor te Biznesit sheh se si tatimpaguesi ushtron aktivitetin e tij dhe menyren e mbajtjes se kontabilitetit ne fusha te ndryshme te operacioneve te tij dhe mbi keto baza, harton plankontrollin per gjithe subjektin. Ne menyre te veante, kontrollori duhet te percaktoje se si funksioni e perqendruar i kontabilitetit merr informacionin per shitjet dhe blerjet ne menyre qe te mund te mbaje llogarine e TVSH. 4. Prgjegjsi i Sektorit t Regjistrimit n do Deg tatimore ku operon tatimpaguesi, vepron n baz t udhzimeve t Prgjegjsit t Sektorit t Kontrollit n Degn Tatimore q mbulon Vendin Kryesor t Biznesit, do t hap nga nj dosje t posame pr do filial. Regjistrimi i filialit do t shnohet n STI ne deget e informatizuara.

71

5. Kontrollet e filialeve do t kryhen n prputhje me skemn e kontrollit t hartuar nga inspektori i kontrollit pr Vendin Kryesor t Biznesit, kopje e t cils do t vendoset n dosjen e filialit. 6. do Deg Tatimore do t mbaj nj sistem pr tu dhn prgjigje krkesave nga Vendi Kryesor i Biznesit per kontrollin e operacioneve te filialit. Krkesat pr kontroll q lidhen me verifikime t filialeve do t ken prparsi ndaj kontrolleve t tjera. Prgjegjsi i Kontrollit Tatimor n Degn Tatimore pr Vendin Kryesor t Biznesit do t mbaj nj regjistr t krkesave pr kontrollin e filialit dhe do t monitoroj pr t par nse jan kryer me urgjenc. 7. Kontrolli i filialit duhet t plotsoje dhe t prgatite nj raport duke prdorur Formularin e Raportit Nr. 3. Akt-kontrolli duhet ti jap prgjigje shtjeve t ngritura nga inspektori i kontrollit pr Vendin kryesor t Biznesit. Pas shqyrtimit nga Prgjegjsi i Kontrollit t Degs q kontrollon filialin, nj kopje do ti jepet inspektorit t kontrollit pr Vendin kryesor t Biznesit brenda nje muaji nga marrja e krkess pr kontroll tatimor. Nj kopje e raportit duhet t mbahet n dosjen e filialit. TP 8.3.2. Filialet me kontabilitet m vete 8. Kontrollori i Vendit Kryesor te Biznesit harton nje plan-kontroll per gjithe filialet duke kerkuar nje kontroll te rregullt ne perputhje me kriteret e perzgjedhjes, per te cilat eshte rene dakort me Pergjegjesin e Sektorit te Kontrollit te Deges se Tatimeve per Vendin Kryesor te Biznesit te atij tatimpaguesi, dhe merr masa per te kryer perzgjedhjen e kontrollit. Programi i perzgjedhjes duhet te garantoje nje kontroll te Vendit Kryesor te Biznesit dhe filialeve operuese 9. Filialet me kontabilitet me vete do t mbajn llogarit e tyre dhe vizitat e kontrollit duhet t bhen ashtu si n rastet e nj subjekti m vete n prputhje me tabelat e proedurave t modifikuar sipas planit t kontrollit, q do t prfshij at informacion q krkohet nga Vendi Kryesor i Biznesit nga inspektort e kontrollit q prgjigjen pr filialin. Inspektori i kontrollit duhet t jet n dijeni t qllimit pr manipulimin e mimit dhe t transaksioneve, dhe t veproj sipas rastit. 10. do deklarim tatimor m i ult duhet t shnohet me hollsi dhe ti drgohet nj raport inspektorit t kontrollit pr Vendin Kryesor t Biznesit pr t br t mundur brjen e nj vlersimi. TP 8.3.3. Filiale pa kontabilitet me vete 11. Filialet pa kontabilitet te veante do te trajtohen ne perputhje me proedurat e kontabilizimit te perqendruar te percaktuara me lart. Meqenese filiali nuk do te paraqese llogarite e tij, inspektori i ngarkuar me kontrollin e Vendit Kryesor te Biznesit do te specifikoje verifikimet q krkohen t bhen nga inspektori i kontrollit pr filialin dhe inspektori i kontrollit do t programoj kontrollin e tij n mnyr q t pltosoj krkesat e inspektorit t kontrollit pr Vendin Kryesor t Biznesit.

72

PT 8.3.4. Sistemi i perzgjedhjes automatike te kontrollit Ne ato dege ku perdoret sistemi i perzgjedhjes automatike te kontrollit, flamurthi i deges (shenje e vogel ne forme flamuri) do te aktivizohet nga inspektori i kontrollit per Vendin Kryesor te Biznesit duke perdorur Formularin 4 te te Dhenave te Kontrollit.

73

TABELA E PROEDURAVE 9: KONTROLLE T PRZIERA T KUFIZUARA TP 9.1. KRKESAT PR VERIFIKIM NGA DPT 1. Te gjithe vizitat e perziera do te perzgjidhen ne menyre manuale. Per ato dege qe perdorin Programin Automatik te Kontrolleve, vizitat e perziera duhet te hidhen ne sistem ne perputhje me Aneksin 14. 2. N prfundim t do vizite, kontrolli i kryer duhet t dokumentohet n Formular Raporti Nr. 3 dhe raporti ti kaloj Prgjegjsi t Kontrolli. Formulari i Raporti Nr. 4 duhet t plotsohet pr t br t mundur q kontrolli i kryer t regjistrohet ne Programin Automatik te Kontrollit. TP 9.1.1. Krkesa rutin pr verifikim 1. Kontrollorit i kerkohet te filloje verifikimin e transaksioneve per klientet dhe furnizuesit e regjistruar te atij tatimpaguesi tek i cili po ushtrohet kontroll. Kerkesat per verifikime do te jene ne kopje te dyfishte ne formatin e parashikuar, ashtu si parashikohet ne kriteret e dhena, lidhur me shpeshtesine e kerkesave si dhe numrin e transaksioneve per do kerkese. 2. Kujtesat do te dergohen nga Dega fillestare e Tatimeve duke mbajtur nje dublikate ne dosjen e tatimpaguesit. 3. Kur kerkesa eshte per eshtje rutine, formulari perfshihet ne dosjen e tatimpaguesit per marrje masash, ne kontrollin e planifikuar te radhes. 4. Kur jane verifikuar kerkesat per transaksione, Kryetari i Deges se Tatimeve njoftohet per rezultatet dhe ai nga ana e tij njofton Kryetarin e Deges Tatimore qe ka bere kerkesen, ne dublikate, se bashku me pergjigjet dhe rezultatet per verifikimet e bera. Kerkesa origjinale mbahet ne dosjen e atij tatimpaguesi. 5. Nese ne pergjigjet per pyetjet ka tregues per pagesa tatimore me te uleta, Kryetari i DTT qe ka inicuar kontrollin, fillon nje kontroll te plote. Nese fillon kontrolli i plote, kontrollori pasuron me te dhenat e rezultatave te kontrollit, databejzin (bazen e te dhenave) per ate tatimpagues. TP 9.1.2. Krkesa urgjente pr verifikim 6. Nse per shtjen qe kerkon verifikim eshte e nevojshme te kryhet nj vizit specifike n Degn e Tatimeve pritse, kujtess i duhet vn shnimi Urgjent dhe kopja duhet t mbahet n dosjen e tatimpaguesit dhe kontrolli tatimor t mos mbyllet derisa t merret nj prgjigje. 7. Kur kerkesa mban shenimin urgjent, pasi t merret ajo duhet ti prcillet Kryetarit t Degs Tatimore pritse i cili shqyrton aresyen e urgjences, dhe nese ka kontrollor ne dispozicion, autorizon nje kontroll te kufizuar. Ne deget ku perdoret, kontrolli duhet te regjistrohet ne Programin Automatik te Kontrollit ne perputhje me Aneksin 14.

74

8. Nese nuk ka kontrollor ne dispozicon, kerkesa trajtohet si te ishte rutine, dhe nderkohe njoftohet zyra qe ka bere kerkese duke i kthyer kujtesen. 9. Nese zyra qe qe ka bere kerkese kerkon informacion ne menyre urgjente, Kryetari i Deges se Tatimeve qe ka bere kerkesen mund ta rikerkoje verifikimin me ane te telefonit. Kryetari i Deges se Tatimeve qe ka marre kerkesen, ben shperndarjen e burimeve qe ka ne lidhje me kerkesen e bere. 10. Pergjegjesi i Sektorit te Kontrollit te Deges se Tatimeve i raporton homologut perkates te nje DTT tjeter kur ndonje kerkese urgjente nuk i jane pergjigjur brenda 30 diteve. Pergjegjesi i Sektorit te Kontrollit te Deges se Tatimeve qe ka bere kerkese, i kerkon me telefon homologut respektiv te nje Dege Tatimore, te jape arsyet perse nuk i eshte dhene informacion per te cilin ka bere kerkese dhe nese aresyeja nuk i duket bindese, i raporton me shkrim Drejtorit te Pergjithshem. 11. Kur sht verifikuar krkesa pr transaksion, Kryetari i Degs Tatimore pritse do t njoftohet pr rezultatet dhe do t njoftoj Kryetarin e Degs Tatimore nisse pr rezultatet duke kthyer kopjen e krkess pr verifikim ku jan shnuar zbulimert e kontrollit. Krkesa fillestare do t lihet n dosjen e tatimpaguesit. 12. Nse prgjigja pr pyetjen tregon se ka nj pages m t ult tatimore, Kryetari i Degs Tatimore nisse duhet t nis nj vizite fiskale. Nse fillon nje vizite fiskale apo nj kontroll tatimor i plot, inspektori i kontrollit do t dorzoj nj dokument pr hedhjen e t dhnave n kompjuter per te regjistruar kontrollin ne Programin Automatik te Kontrollit si nje kontroll i kryer ne menyre manuale. TP 9.2. PRDORIMI I INFORMACIONIT T MARR 1. Ku merret informacion nga jashte DPT, i dergohet Kryetarit te Deges se Tatimeve per tu klasifikuar me pas nga Sektori i Evazionit Fiskal, regjistrohet ne nje regjister qe mbahet per kete qellim dhe se fundi vendoset ne dosjen e tatimpaguesit. Ne rastet kur informacioni eshte specifik dhe qe mund te atribuohet, identiteti i burimit te informacionit duhet te mbrohet. 2. Regjistri mban daten e marrjes, klasifikimin (urgjent/rutine) nga ana e Kryetarit i Deges se Tatimeve dhe veprimin qe ndermerret. Kryetari i Deges se Tatimeve ka per detyre te kontrolloje regjistrin do jave dhe te ndjeke punen ne lidhje me informacionet qe ka marre, por per te cilat nuk eshte ndermarre ndonje mase, per rastet qe jane klasifikuar si urgjente. 3. Nese informacioni eshte anonim, ose i paspecifikuar, ai hidhet ne dosjen e tatimpaguesit per tu trajtuar ne kontrollin e radhes. 4. Nese informacioni eshte specifik dhe per dijeni te Kryetarit te Deges se Tatimeve, leshon autorizim per kontroll te kufizuar per te bere verifikimin e atij informacioni. 5. Ne rastet kur informacioni eshte specifik dhe qe mund te atribuohet, ai duhet te klasifikohet si urgjent dhe Kryetari i Deges Tatimore duhet te autorizoje nje kontroll te kufizuar per te verifikuar informacionin e dhene.

75

6. Nese informacioni rezulton te jete i sakte, Kryetari i DTT mund te leshoje autorizim per vizite fiskale ose kontroll te plote, kjo nese risku per te ardhurat justifikon kohen e kontrollit. Nese fillon kontrolli i plote, database-i i tatimpaguesit pasurohet me nje dokument te informatizuar te te dhenave te atij tatimpaguesi. 7. Nese te ardhurat qe rrezikohen jane te konsiderueshme, Kryetari i Deges se Tatimeve ja kalon eshtjen Sektorit te Investigimit ne DPT per veprime qe duhen shqyrtuar prej tij. 8. Dhenesit te informacionit i behen te ditur rezultatet e veprimeve te ndermarra sipas informacionit te dhene prej tij (duke ruajtur konfidencialitetin vetem per ate informacion per te mbrojtur tatimpaguesin dhe ai shperblehet sipas rezulatit te informacionit qe ai ka dhene per DPT dhe ne perputhje me rregullat qe DPT ka per shperblime per dhenje informacioni). 9. Kryetari i Deges se Tatimeve zgjedh kontrollorin qe do te ushtroje kontroll te kufizuar. Kontrollori le takim ne ambjentet e subjektit dhe ben verifikimin e informacionit qe ka marre. 10. Eshte e detyrueshme qe burimi i informacionit te ruhet gjithe kohen. 11. Informacioni qe merret dhe rezultati i verifikimeve regjistrohen ne Deges se Tatimeve, dhe do muaj i raportohet Drejtorit te Pergjithshem ne lidhje me informacionin e marre se bashku me hapat e ndermarra dhe rezultatin e tyre. 12. Kryetari i Deges se Tatimeve raporton vemas per do lloj informacioni te klasifikuar si specifik, nese per te nuk eshte ndermare veprim brenda 30 diteve. TP 9.3. VIZITE REGJISTRIMI PER TVSH OSE TATIM-FITIM TP 9.3.1. Regjistrim i detyrueshem nga DPT 1. Kur nje dege tatimesh sipas fuqive ligjore per regjistrim TVSH detyron nje tatimpagues te regjistrohet, ky tatimpagues perzgjidhet per kontroll dhe dosja e ketij tatimpaguesi duhet te merret nga sektori i kontrollit pasi te jete perzgjedhur per kontroll nga regjistrimi. Ne ato dege ku perdoret Programi Automatik i Kontrollit, pas marrjes, te dhenat e tatimpaguesit duhet te hidhen ne Programin Automatik te Kontrollit dhe te regjistrohen si nje kontroll i perzgjedhur ne menyre manuale. 2. Kontrollori (oret) ben (bejne) njoftim per detyrim regjistrimi, i cili regjistrohet ne dosjen e tatimpaguesit. Nese arsyeja per regjistrim nuk eshte ne dosje, nje kerkese e tille me arsyen perkatese i behet Kryetarit te Deges se Tatimeve 3. Menjehere sapo merr kerkesen per kontroll ose pas hedhjes se kontrollit ne Programin Automatik te Kontrollit, kontrollori le takim me tatimpaguesin. Nese tatimpaguesi ben rezistence per kerkesen per takim, kontrollori ngul kembe qe takimi te kryhet. Pavarsisht kembenguljes se tij per kete takim, tatimpaguesi ende nuk pranon te takoje kontrollorin, atehere kontrollori i raporton kete fakt Kryetarit te Deges.

76

4. Kryetari Deges se Tatimeve i ben shkrese tatimpaguesit ne fjale, ku i shpjegon arsyet perse do te ushtrohet kontroll, si dhe kompetencat qe jep ligji DPT per te insistuar per kontroll. Nese edhe ky veprim nuk mundeson takimin me tatimpaguesin, eshtja i kalon per kompetence Sektorit te Masave Shtrenguese, dhe Policise Tatimore per veprime te metejshme. 5. Gjate kontrolli, duhet te merren te dhenat e regjistrimit te tatimpaguesit qe kontrollohet te cilat hidhen ne Formularin e Kerkeses per Regjistrim dhe atij tatimpaguesi i kerkohet te pranoje ate regjistrim duke nenshkruar ate formular. Nese tatimpaguesi refuzon te firmose formularin, ai ruhet si informacion per ate tatimpagues. 6. Kontrollori informon tatimpaguesin per detyrimin ligjor qe detyron ate te paraqese deklarata mujore, te sigurohet qe tatimpaguesi ploteson detyrimet per regjistrimet e aktivitetit te tij, dhe ndihmon tatimpaguesin te kuptoje sistemin e vete-deklarimit te tatimeve, dhe te kryeje pagesat per to nepermjet bankes. 7. Kontrollori kryen vizitat e detyrushme te kontrollit ne masen e praktikueshme, duke perdorur Formular Raporti Nr. 2. Nese subjekti ka qene ne operim per nje kohe te mjaftueshme qe jep garanci per nje vizite fiskale ose kontroll te plote, le takimin per te (nese koha e lejon nje gje te tille), ben viziten fiskale ose kontrollin e plote dhe raporton rezultatin ne perputhje me Tabelen e Proedurave 5. 8. Kontrollori vendos daten e njoftimit te kerkeses per regjistrim, duke ju referuar te dhenave te tatimpaguesit dhe te dhenave te tjera te mbajtura jashte kontrollit per ate tatimpagues. Menjehere sapo eshte percaktuar data zyrtare e regjistrimit, nepunesi hedh daten per detyrimin ligjor ne Formularin e Kerkeses per Regjistrim dhe ia dergon raportin kryetarit te deges se tatimpaguesve te medhenj. Ne rast se perdoret, duhet te dergohet edhe Formulari i te Dhenave te Kontrolli Nr. 4. 9. Nese Pergjegjesi i Kontrollit Tatimor eshte i bindur, ai duhet tia dergoje Formularin e Krkess dhe Formularin e t Dhnave t Kontrollit Nr. 4 sektorit te informatikes per te dhenat dhe deklaraten. 10. Njoftimet qe kane dale nga kompjuteri ose ne menyre manuale, me urdherat per shlyerjen e sanksioneve dhe detyrimet e papaguara i jepen tatimpaguesit, mbi bazen e raportit te kontrollit kryer nga kontrollori. TP 9.3.2. Kontrolli i Pare per Regjistrim 11. Kontrollet per regjistrim jane kompetence e degeve ne rrethe, aty ku ka paqartesi ne kerkesen per regjistrim, kerkesa per regjistrim eshte per tatimpagues qe nuk kane qene te rregullt me detyrimet e tyre dhe per te cilet kane dale probleme te cilave nuk mund tju jepet pergjigje me ane te njoftimeve standarte, apo me ane te telefonit. 12.do kerkese per nje vizite kontrolli do te dorezohet per miratim Pergjegjesit te Kontrollit dhe do te kryhet vetem nese burimet e sektorit te kontrollit e mundesojne ate. Ne deget ku perdoret perdoret programi automatik i kontrollit, nese vizita eshte

77

autorizuar, vizita duhet te regjistrohet ne Programin Automatik te Kontrollit si nje kontroll 1-ditor i zgjedhur ne menyre manuale. TP 9.3.3. Kontroll per regjistrim nga TVSH 13. Kur nje tatimpagues kualifikohet per regjistrim nga TVSH, ai paraqet nje kerkese ne Deges se Tatimeve, se bashku me nje formular ne lidhje me Ndryshime te Detyrimeve per Regjistrim, dhe me nje vendim te gjykates qe konfirmon kete gje. Nese Kryetari i Deges se Tatimeve e sheh te pranueshme, lejon fillimin e proesit te regjistrimit. 14. Sektori i Regjistrimit njofton tatimpaguesin me shkrim dhe leshon udhezime se si te kryhet kontabilizimi i detyrimeve te TVSH-se per stokun dhe aktivet kapitale (proedura e deklarates perfundimtare). Deklarata perfundimtare e paraqitur nga ana e tatimpaguesit duhet te perfshije do detyrim TVSH-je per stokun apo per aktive kapitale mbajtur ne daten e regjistrimit, me vleren qe ato kane realisht ne treg. 15. Pergjegjesi i Kontrollit duhet te caktoje numrin e diteve per kontroll sipas nevojave te paraqitura. Nese shikohet se risku eshte i vogel, Pergjegjesi i Kontrollit mund te mos e beje kontrollin dhe ti ktheje dokumentet pa kryer viziten e verifikimit. Kontrolloret e perzgjedhur ushtrojne kontroll tek tatimpaguesi duke bere verifikimin e menyres se regjistrimit, dhe vlerat e mallit gjendje dhe kapitalit. Kontrollori duhet te finalizoje pozicionin perfundimtar te tatimpaguesit gjate ketij kontrolli. Deklarata perfundimtare duhet te verifikohet, si dhe behet verifikimi i saktesise se deklaratave qe nga kontrolli i fundit. 16. Kontrollori duhet te sigurohet qe vlera e mallit gjendje dhe kapitalit mbi te cilin paguhet tatimi eshte i sakte dhe e njejte me vleren e tregut. 17. Nese tatimpaguesi i nenshtrohet kufizimimeve per shuma te rimbursuara per te cilat ka kerkese (per shkak se jane te perjashtuara/jashte sferes se furnizimeve te bera), kontrollori sigurohet qe do rregullim perfundimtar eshte kryer sipas kerkesave per rimbursim. 18. Per do pagese qe rezulton te jete me e ulet behet rregullimi i saj me ane te vleresimit. Inspektori i kontrolli duhet t llogaris detyrimin tatimor dhe t dorzoj dosjen n Sektorin e Vlersimit dhe Mbledhjes n prputhje me proedurat e parashikuara n Manualin e Vlersimit dhe Mbledhjes. 19. Kontrollori duhet te vere theksin ne rendesine qe kane kerkesat per rimbursim ne deklaraten perfundimtare dhe te informoje tatimpaguesin se nuk do te merren ne shqyrtim kerkesa te mevonshme per rimbursim. 20. Kontrollori paraqet nje raport ne Formular Raporti Nr. 3 ndersa Formular Raportin Nr. 4 te informatizuar per Kryetarin e Deges Tatimore, i cili nese bie dakord firmos raportin dhe njofton sektorin e Regjistrimit. Sektori i Regjistrimit merr masa ashtu si parashikohet ne Manualin e Regjistrimit per te perfunduar proesin e regjistrimit. 21. Kontrollori duhet te marre me vete do fature te paperdorur per te minimizuar problemin e faturave boshe qe shiten per qellime mashtrimi.

78

TABELA E PROCEDURAVE 10: VERIFIKIMET E KONTROLLIT TE PUNEDHENESIT PT 10.1. PERGJITHESIME Punedhenesit luajne nje rol te rendesishem ne procesin e mbledhjes se tatimit, sepse ata jane pergjegjes per mbatjen dhe pagesen e Tatimit mbi te Ardhurat dhe Kontributet e Sigurimeve Shoqerore nga te ardhurat e punesimit. Ky rol nenkupton qe ata perfaqesojne nje fushe te veante te riskut, dhe duhet te kontrollohet ne aftesine e tyre si agjente te mbajtjes ne burim te tatimit. Kontrollet e punedhenesit duhet te: sigurojne qe te gjitha shperblimet, perfitimet te tjera dhe pagesat qe u jane bere drejtoreve dhe punonjesve, te trajtohen me korrektesi per qellimet e Tatimit mbi te Ardhurat dhe te Kontributeve te Sigurimeve Shoqerore. percaktojne shkallen e ndonje parregullsie vleresojne shuma te paguara me pak te Tatimit mbi te Ardhurat dhe Sigurimeve Shoqerore, se bashku me interesat dhe gjobat sipas rasteve; dhe edukojne punonjesit ti shmangen problemeve ne te ardhmen. Kontrollet ndaj punedhenesit perbehen nga nje shqyrtim i plote i marredhenies financiare midis punedhenesit dhe punemarresve te tij. Prandaj, kontrollet mund te mbulojne operacionin e mbajtjes ne burim te Tatimit mbi te Ardhurat dhe Sigurimet Shoqerore nga paga e drejtoreve dhe punonjesve pagesat shpenzimeve, perfitimeve dhe shperblime te tjera e dhena punonjesve dhe drejtoreve zbatueshmerine e kerkesave per mbajtjen e regjistrimeve statusin e nenkontraktuesve punemarres dhe te vetepunesuar. PT 10.2. PERZGJEDHJA E KONTROLLEVE NDAJ PUNEDHENESIT Kontrollet ndaj punedhenesit do te kryhen si nje pjese integrale e kontrolleve te Tatimit mbi Fitimin dhe Tatimin mbi Biznesin e Vogel, aty ku ekziston nje raport punedhenespunemarres, apo kur ky i fundit eshte i mundshem. Perve kesaj, kryetari i deges se tatimeve mund te autorizoje kontrollin e nje punedhenesi te veante, kur kjo justifikohet nga nje risk mbi te ardhurat. Kontrollet e tilla trajtohen sipas procedurave te kontrolleve te perziera, te kufizuara ne Tabelen e Procedurave 9. PT 10.3. ESHTJET E KONTROLLIT Parregullsite kryesore qe mund te zbuloje nje punedhenes jane paraqitur me poshte: ekzistencen e gabimeve ne llogaritjen e detyrimeve dhe/ose te shumave te mbajtura ne burim nga Tatimi mbi te Ardhurat dhe Kontributet e Sigurimeve Shoqerore te ardhurat e punedhenesit (dhe si rrjedhoje shumat e deklaruara te Tatimit mbi te Ardhurat dhe Kontributet e Sigurimeve Shoqerore) jane deklaruar me pak. shumat u jane mbajtur punemarresve ne burim por nuk jane paguar ne DPT. te ardhurat nga punesimi jane devijuar dhe fshehur ne menyra te ndryshme (p.sh. nje punemarres i huaj mund te kete paguar nje pjese te rroges se tij ne llogarine e nje banke

79

te huaj dhe te paguaj Tatimin mbi te Ardhurat dhe Kontributet e Sigurimeve Shoqerore per pjesen e paguar ne Shqiperi) ekzistencen e nje mashtrimi ne bordero (qe ka perfshire Tatimin mbi te Ardhurat, Kontributet e Sigurimeve Shoqerore apo tatime te tjera) nga punedhenesit, nga punonjesit e pagave ose punemarres te tjere (p.sh., pagesa te shumefishta per te njejtin punonjes, pagesa te bera per punonjes qe nuk ekzistojne, rroga per stafin e brendshem te drejtorit qe i ngarkohen biznesit, reklamime te teperta shpenzimesh, reklamimin e shpenzimeve personale si shpenzime te biznesit, perdorim i paautorizuar i aseteve etj) perfitime jo ne te holla qe nuk jane shqyrtuar ne menyre te sakte per qellimet e Tatimit mbi te Ardhurat dhe Kontributet e Sigurimeve Shoqerore punonjesit jane trajtuar ne menyre jokorrekte si te vete-punesuar (dhe si rrjedhoje nuk eshte mbajtur ne burim Tatimi mbi te Ardhurat dhe Kontributet e Sigurimeve Shoqerore).

PT 10.4 METODOLOGJIA E KONTROLLIT PT 10.4.1. Pergjithesime Metodologjia per kontrollin e punedhenesit eshte thelbesisht e njejta si edhe per kontrollet e tjera inspektori do te siguroje informacionin baze duke llogaritur pagen e punedhenesit dhe sistemet e kontabilitetit, duke intervistuar punedhenesin, llogaritarin dhe nese nevojitet, punonjes te tjere, dhe pastaj te kryeje kontrollet e duhura mbi regjistrat perkates te subjektit. PT 10.4.2. Fushat qe do te mbulohen ne interviste Kur intervistoni punedhenesin dhe/ose punemarresit e tij, inspektori duhet te mbuloje me hollesi fushat e meposhtme: fare lloj sistemi borderoje perdoret si funksionon sistemi i borderose fare pagesash behen kujt i behen pagesat kush i autorizon pagesat procedurat qe sigurojne plotesimin e detyrimeve per mbajtjen e kontributeve nga punedhenesi llojet e pagesave per shpenzimet qe jane bere kujt i jane paguar shpenzimet, dhe ne fare rrethanash fare procedurash perdoren per kerkesat e shpenzimeve llojet e perfitimeve qe jepen kujt i jepen keto perfitime nese perfitimet jane deklaruar ne menyre korrekte ne deklaratat mujore nese ka individe te vetepunesuar qe punojne rregullisht per punedhenesin. Inspektori duhet te verifikoje qe regjistrat e borderove te jene mbajtur ashtu si duhet dhe te mos kete gabime thelbesore ne sistemin e borderove. faredo problemi i kesaj natyre do te duhet te testohet dhe te percaktohet gjate kursit te kontrollit. PT 10.4.3. Regjistrat qe duhet te ekzaminohen

80

Inspektori duhet te ekzaminoje regjistrat perkates te biznesit. Keto perfshijne: regjistrat e pagave regjistrat e personelit, kontratat dhe dokumentacion tjeter ne lidhje me kushtet e punesimit (politikat e shpenziemeve etj) deklaratat mujore dhe listat mbeshtetese regjistrat e kontabilitetit (p.sh. regjistri i arkes) deklaratat bankare llogarite vjetore inventarizimet vjetore ose shkresat e punes qe perputhen me te dhenat kryesore te llogarive. PT 10.4.4. Te dhenat e informatizuara Ne pergjithesi, fletet e printuara te te dhenave te informatizuara mund te ekzaminohen ne te njejten menyre si te dhenat manuale: Megjithate, ka disa pika shtese qe duhen pasur parasysh: 1. Programi i borderose mund te jete krijuar duke perdorur nje flete pune ne excel sesa nje software te veante. Ne kete rast, inspektori duhet te jete i vetedijshem qe nje flete pune ne excel thjesht hedh te dhena ne tabele dhe kryen llogaritje. Hedhja e te dhenave dhe llogaritjeve te bera duke perdorur ato te dhena, kontrollohet nga punedhenesi. 2. Programet informatike te borderove qe jane ne shitje kane tarifat dhe kufijte kohore per Tatimin mbi te Ardhurat dhe Kontributet e Sigurimeve Shoqerore te instaluara. Kjo kryhet zakonisht nga nje prej programuesve te sistemit te borderose (i cili paracakton tarifat dhe kufijte kohore) tregtari e shet sistemin (qe regjistron tarifat dhe kufijte kohore dhe ndoshta i azhurnon ato sipas kushteve te marreveshjes se shitjes) punedhenesi (regjistron ne sistem tarifat dhe afatet e tija kohore). Prandaj ekziston rreziku qe parametrat te cilat perdor programi te jene te pasakta dhe te vjeteruara. Nese programi arrin te nxjerre nje raport parametrash qe tregon se tarifat dhe afatet kohore te Tatimit mbi te Ardhurat dhe Kontributeve te Sigurimeve Shoqerore jane percaktuar ne program, inspektori duhet te pyes per nje raport te tille dhe te kontrolloje qe tarifat dhe afatet kohore te jene te sakta dhe qe metoda e llogaritjes te nxjerre rezultate te sakta. 3. Programi mund te nxjerre nje raport te veante nese gjenden gabime, probleme ose tipare te veanta (p.sh., te dhena te paplota, llogaritje te pasakta, shuma qe tejkalojne parametra te caktuar) te identifikuara gjate perpunimit. Raportet e veanta zakonisht kerkojne veprime manuale per te konfirmuar (ose korrigjuar) situaten, keshtu inspektori duhet te zbuloje qe sistemi nxjerr raporte te veanta dhe te shqyrtoje nje moster per evidentimin e parregullsive. 4. Ku borderoja eshte e informatizuar, eshte dika normale per punedhenesin te adoptoje masa sigurimi, p.sh., duke kontrolluar numrin e personave qe kane akses ne sistemin informatik. Siguria e sistemit eshte nje faktor i rendesishem ne percaktimin e fushes se perdorimit te kompjuterit, keshtu qe inspektori duhet te gjeje: kush e harton borderone

81

kush i korrigjon te dhenat e borderose (dhe me autorizim te kujt) nese kryhet ndonje kontroll shtese per pergatitjen ose amendimin e te dhenave.

PT 10.5 VERIFIKIME TE KONTROLLIT PT 10.5.1. Verifikimet aritmetike Inspektori do te kontrolloje llogaritjen dhe raportimin e shifrave ne regjistrat e pagave dhe deklaratave. Si minimum kjo do te perfshije: krahasimin e shifrave ne regjistrat e pagave me shifrat ne deklaratat mujore verifikime aritmetike ne nje moster te deklaratave: kjo do te perfshije shumat totale dhe llogaritjen e Tatimit mbi te Ardhurat dhe Kontributet e Sigurimeve Shoqerore te do punemarresi. te kontrolloje qe shumat gjithsej te raportuara ne deklarata mujore per vitin te korrespondojne me rrogat gjithsej te paraqitura ne llogarite vjetore te kontrolloje qe shumat e mbajtuara ne burim korrepsondojne me shumat e paguara ne DPT. PT 10.5.2. Kontrollet e besueshmerise Inspektori do te veje ne zbatim njohurite qe ka mbi biznesin dhe evidencat e siguruara gjate vizites se kontrollit per te verifikuar kredibilitetin e pagave te raportuara. P.sh: a eshte me i madh numri i personelit te pare sesa numri i paraqitur ne deklarat mujore a eshte ky nje sektor ekonomik sezonal (p.sh. turizmi) ku stafi shtese parashikohet te punoje me nje kohezgjatje te perkohshme a perputhen nivelet mesatare te pagave me ato te tregut nese ata jane shume me te uleta, kjo ndodh ndoshta per faktin se pagesat behen ne natyre ose te paregjistruara a eshte i tille biznesi qe jep mundesine per perfitime te veanta (p.sh. vakte falas ose furnizime ushqimore). PT 10.5.3. Kontrolle mbi plotesimin e sakte te regjistrave dhe deklaratave Inspektori do te kontrolloje qe emri, NSSH-ja dhe adresa e do punemarresi te jete regjistruar si duhet. Ai do te kontrolloje qe regjistrat e pagave te jene te azhurnuar dhe te perfshijne gjithe informacionin e kerkuar. Inspektori do te konfirmoje qe te gjitha te ardhurat e tatueshme dhe perfitimet te jene perfshire ne deklarata. Kjo do te behet nepermjet: intervistimit te punedhenesit dhe punemarresve kontrollit te kontratave individuale dhe dokumenteve te tjera inspektimit te kerkesave per shpenzime (nese nevojitet) te kontrolloje deklaratat bankare te punedhenesit ose regjistrin e arkes per te verifikuar qe shumat e paguara korrespondojne me shumat e regjistruara. PT 10.5.4. Kontrolle per saktesin e deklaratave

82

Inspektori do te kontrolloje rregullsine e kryerjes se pagesave dhe qe te mos kete pasur evazion apo mashtrime ne lidhje me Tatimin mbi te Ardhurat dhe Kontributet e Sigurimeve Shoqerore. Fushat per shqyrtim perfshijne: identitetin dhe detyrat e punemarresve: parregullsi te mundshme mund te perfshijne nje punemarres ose NSSH-ne (Numrin e Sigurimeve Shoqerore) paraqitet me shume se njehere ne regjistrat e pagave, punetore qe nuk ekzistojne (nese ka dyshime inspektori do te kontrolloje NSSH-ne e Kontributeve te Sigurumeve Shoqerore), dhe personelin detyrat e te cileve lene te kuptohet qe ata jane pesonel privat i pronarit ose drejtorit, sesa punemarres te vertete te biznesit. natyren e ndonje pagese te patatuar: nese punedhenesi u ka bere pagesa te patatuara punemarresve te vet, natyra e ketyre pagesave duhet te ekzaminohet hollesisht dhe te percaktohet trajtimi i sakte tatimor. pagat e rastesishme: a ka evidenca te mjaftueshme per te mbeshtetur pagesen e rrogave per punemarresit e perkohshem (te rastesishem)? dhenia e perfitimeve: mund te kete praktika zyrtare dhe jozyrtare qe perbejne nje perfitim per punemarresin (p.sh., punemarresit lejohen te perdorin automjetet e punes per arsye private gjate fundjavave) reklamimi i shpenzimeve: kerkesa duhet te lidhet me shpenzime reale qe jane bere per qellime biznesi. PT 10.5.5. Kontrolle mbi statusin e punetoreve te vetepunesuar Punemarresit dhe personat e vetepunesuar i nenshtrohen tatimeve te ndryshme dhe rregullave te sigurimeve shoqerore. Qellimi i verifikimeve te statusit te punesimit behet per tu siguruar qe rregullat te aplikohen ne menyre te sakte. Ne praktike, verifikimet e statusit kane shume mundesi te kerkohen kur nje biznes perdor rregullisht punetore te vetepunesuar dhe eshte e nevojshme te konfirmohet qe keto punetore jane vertet te vetepunesuar apo jane punemarres. Inspektori duhet te: intervistoje punedhenesin dhe punetorin (ve e ve) per te percaktuar se fare ndodh ne praktike te shqyrtoje kontratat perkatese, faturat apo dokumente te tjera Duhet patur parasysh qe marredhenia ndermjet punedhenesit dhe punetorit eshte nje eshtje fakti, keshtu qe pershkrimi i aplikuar nga punedhenesi dhe punetori (kontraktues i pavarur, i vetepunesuar etj) nuk eshte perfundimtar. Statusi percaktohet nga kushtet e punes qe zbatohen ne praktike udhezimet per faktoret qe duhen patur parasysh permbahen ne Aneksin 15. PT 10.5.6. Kontrollet mbi bizneset familjare Gjate kontrollit te nje biznesit familjar, inspektori do te konsideroje perfshirjen e familjes se pronarit. Vemendje e veante i duhet kushtuar:

83

rrogave qe u paguhen pjesetareve te familjes, apo thjeshte po llogarisin te dhenat e regjistruara? Nese ato nuk paguhen, nuk duhet lejuar zbritje per Tatimin mbi Fitimin dhe pjesetaret e familjes duhet ti nenshtrohen kontributeve te sigurimeve shoqerore, si pjesetare te papaguar te familjes. Nese ata paguhen, atehere a jane llogaritur te ardhurat dhe kontributet e sigurimeve shoqerore dhe a jane paguar ne DPT? Punetore te papaguar te familjes: pjesetaret e familjes se pronarit qe punojne ne biznes pa pagese duhet te paguajne kontribute sigurimesh shoqerore, te cilat duhet te raportohen dhe te paguhen nga pronari. Nese ka pjesetare te familjes qe kane moshe per pune por nuk kane burime te tjera te ardhurash, ata duhet te trajtohen si pjesetare te papaguar te familjes pervese ne rastet kur konfirmohet qe aktualisht ato nuk jane te angazhuar ne biznes.

PT 10.6. VLERESIMI I DETYRIMEVE SHTESE PT 10.6.1. Percaktimi sasior i detyrimeve shtese Kur ndonje nga verfikimet e kryera nxjerr ne pah nje mosperputhje apo mospajtim, inspektori duhet te percaktojne shkallen e pageses se ulet te Tatimit mbi te Ardhurat dhe Kontributet e Sigurimeve Shoqerore dhe te pyes punedhenesin per te percaktuar shkaqet e kesaj parregullsie. PT 10.6.2. Kalimi i eshtjeve Nese kontrolli i punedhenesit nuk kryhet si pjese e kontrollit te Tatimit mbi Fitimin, inspektori do ti raportoje pergjegjesit te sektorit do parregullsi qe ka nje impakt mbi pozicionin e punedhenesit ne lidhje me Tatimin mbi Fitimin. Pergjegjesi i sektorit te kontrollit do te vendose pastaj nese nevojitet nje kontroll i plote per Tatimin mbi Fitimin. Kur dyshohet nje evazion tatimor, inspektori duhet te percaktoje nese ky rast duhet apo jo te kalohet per investigim. Duhet patur parasysh, se nuk mund te duket menjehere e qarte, nese mashtrimi eshte kryer nga punedhenesi apo punemarresi. PT 10.6.3. Vleresimi i detyrimeve shtese do pagese me e ulet, plus interesat dhe gjobat e zbatueshme, duhet te vleresohen ne vijim te procedurave perkates te vleresimit. Pagesa shtese e Tatimit mbi te Ardhurat, Kontributeve te Sigurimeve Shoqerore, interesave dhe gjobave, eshte pergjegjesi e punedhenesit. Aq sa te jete e mundur, detyrimet shtese te Tatimit mbi te Ardhurat, Kontributeve te Sigurimeve Shoqerore, duhet te llogariten duke ju referuar detyrimeve shtese qe lindin ne lidhje me do punemarres dhe keto detyrime shtese duhet te regjistrohen ne regjistrat individuale te Tatimit mbi te Ardhurat dhe Kontributet e Sigurimeve Shoqerore. Kur behet nje vleresim me ane te gjykimit te shendoshe, eshte e nevojshme te caktohet shuma e Tatimit mbi te Ardhurat dhe Kontributet e Sigurimeve Shoqerore do punemarresi individual. Megjithate, nese punedhenesi apelon kunder vleresimit, atij duhet ti kerkohet te dorezoje llogaritje te rishikuara qe tregojne shumat qe i atribuohen Tatimit mbi te Ardhurat dhe Kontributeve te Sigurimeve Shoqerore individeve te veante. Nese kjo pranohet, ky

84

informacion duhet ti dergohet Institutit te Sigurimeve Shoqerore dhe Shendetesore ne menyre qe ata te azhurnojne te dhenat e tyre.

PJESA III MJETET E KONTROLLIT ANEKSI I: PRANIMI I MASHTRIMIT NGA ANA E DREJTUESVE TE SUBJEKTIT Fusha Njohja nga ana e drejtuesve
Shenim 1

Qendrimi i drejtuesve
Shenim 2

eshtja A ka dijeni niveli i larte i drejtuesve per rriskun e mashtrimit ne shoqerine e tyre? A jane kryer kontrolle parandaluese apo zbuluese? A mbahet qendrim ndaj mashtruesve? A ka kufizime politika e personelit per riskun e rekrutimit te nepunesve mashtrues? A monitorojne organet drejtuese sistemin e kontabilitetit? A kane siguruar organet drejtuese informacion per eshtje qe kerkon egzaminim te metejshem? A rezikohen te humbasin (vidhen) active e subjektit?

Vendosur me ane te: Duke intervistuar drejtuesit. Duke siguruar te dhena per kontrollin. Sqarime nga ana e drejtuesve. Sqarime nga drejtuesit, duke analizuar politiken per personelin. Interviste me drejtuesit. Shqyrtimi i kontrolleve te kryera dhe evidencave. Shqyrtimi i informacionit te siguruar ne lidhje me organet drejtuese. Interviste me drejtuesit. Shqyrtimi i autorizimeve, kontrolleve fizike, ndarja dhe rotacioni i detyrave, kontrolle kontrolle zbuluese dhe qendrimin e personelit nga frika e zbulimit. Pyetje per drejtuesit. Egzaminimi i autorizimeve per proedurat e vendosjes se mimit dhe transaksioneve. Intervistim te organeve drejtuese. Shqyrtimi i sistemit te kontrollit per parandalimin e mashtrimeve. Intervistim te organeve drejtuese Shqyrtimit te kontrolleve qe parandalojne/zbulojne mashtrimet. Intervistim te organeve drejtuese. Shqyrtmi i akcesit per regjistrime, ndarja e detyrave, autorizimi dhe

Politikat e personelit
Shenim 3

Kontrollet per organet drejtuese

Shenim 4

Sigurimi i aktiveve
Shenim 5

Shitja e aktiveve
Shenim 6

Aktivet mund te shiten me pak se vlera reale. Risku i diversionit te te ardhurave nga vete shoqeria. Mund te behen pagesa per mallra sherbime me vlere me te madhe se vlera reale apo per mallra dhe sherbime fiktive. Te dhenat mund te jene fallsifikuar per te fshehur evidenca te vjedhjeve qe nuk jane te dukshme apo qe me vone jane marre masa parandaluese

Te ardhurat e shoqerise
Shenim 7

Proedurat per blerje

Shenim 8

Regjistrat e kontabel
Shenim 9

85

Sigurimi i kompjutera ve
Shenim 10

per te parandaluar humbjet. Kompjuteri (nese perdoret) mund te programohet per te krijuar te dhena mashtruese me qellim zhdukjen e shenjave te mashtrimit.

investigimi i asaj ka pritet. Intervistim te organeve drejtuese Shqyrtimi i sistemit persigurimin e kompjuterave.

SHENIMET PER LISTE-VERIFIKIMIN E PRANIMIT TE MASHTRIMIT NGA ANA E DREJTUESVE TE SUBJEKTIT 1. Nese nuk kryehen kontrolle nga drejtuesit e subjetit, kjo tregon mungese ndergjegjesimi dhe per pasoje pergjigja nuk eshte e kenaqshme. 2. Kontrollori duhet te perdore gjykimin e tij per menyren e kontrollit organet drejtuese te subjektit mund te jene bashkefajtore ne mashtrim nese perfituesit e drejteperdrejte nga ky mashtrim jane vete ata ose kur ne menyre te terthorte shoqeria eshte perfituese nga ky mashtrim. 3. Shqyrtimi i eshtjes duhet te bazohet ne referenca. Verifikimet te metejshme duhen bere ne fushat qe paraqesin risk me te larte. 4. Organet drejtuese te shoqerise duhet te kene evidenca per te gjitha analizat e bera, dhe informacioni qe duhet te kene organet drejtuese te shoqerise duhet te jete i mjaftueshem ne menyre qe diferencat e pashpjegueshme te investigohen me tej. 5. Shqyrtimi i kerkesave per dhenie autorizimi dhe kryerja e kontrolleve fizike duhet te jene reale. Autorizimi duhet evidentuar. 6. Kujdes i madh duhet treguar per aktivet qarkulluese dhe kontrollet duhet jo vetem qe te zbulojne mashtrimin por edhe ta parandalojne ate. Kjo kerkon masa fizike si dhe ndarjet e detyrave dhe analizime te rregullta nga ana e inspektoreve per te nxitur friken se mund te zbulohet mashtrimi. 7. Duhet te kihet parasysh mundesia per rrushfete dhe korrupsion. Kontrollet duhet te parandalojne kryerjen e mashtrimit, qe do te thote autorizim efektiv, ndarje te detyrave dhe analizime te rregullta per pagesat e bera.

86

ANEKSI 2: STRUKTURA E KONTROLLIT TE BRENDSHEM

Funksioni Fusha eshtja

Mjedisi i kontrolli

Struktura organizative Kontrolli i brendshem Informacioni per organet drejtuese Kontrolli i subjektit Mashtrimi i organeve drejtuese Opercacione te informatizuara Operacione te tjera

A eshte struktura efektive? Roli i administratoreve dhe drejtoreve A eshte kontrolli i brendshem i ndershem, i besueshem dhe i pavarur? A eshte informacioni i organeve drejtuese i sakte, relevant? A ka politika dhe proedura te sakta? A eshte e mundshme qe organet drejtuese te anashkalojne kontrollet e brendshme dhe qellimisht te manipulojne dekrata financiare? A eshte efektiv kontroli i organeve drejtuese? A eshte efektiv kontrolli i organeve drejtuese? A jane te vlefshme transaksionet e identifikuara dhe te regjistruara? A jane identifikuar dhe regjistruar vetem transaksionet e vlefshme? A jane regjistruar mbi baza kohore? A jane regjistrar sakte transaksionet? A mundeson sistemi i kontabilitetit qe transaksioni te reflektohet ne deklaraten financiare? A eshte pershkrimi i transaksionit i mjaftueshem dhe i sakte per tu hedhur ne deklaraten financiare. A eshte sistemi i kontabilitetit i duhur per te kufizuar parregullsite? Dosjet mbeten te sakta dhe aktuale? A jane miratuar dhe regjistruar ne menyren e duhur levizjet e aktiveve? A jane te mbrojtura ne menyre adekuate regjistrimet nga ndryshime qe nuk jane te autorizuara per tu bere? A jane librat te mbrojtura nga amendimi jokorrekt?

Sistemet e kontabilitetit

Kontrolli i transaksioneve

Perpilimi i deklaratave financiare

Mashtrimi Kontrolle te kontabilitetit te brendshem Kontrollet e dosjeve

SHENIM: 1. Vleresimi i struktures se kontrollit te brendshem varet nga gjykimi i kontrollorit. 2. Ky vleresim duhet bere mbi koncepte baze sipas subjektit dhe riskut per te ardhurat. Jo te gjitha kontrollet qe jane renditur me siper jane te pershtatshme. Kontrollori vlereson cilat kontrolle garantojne te ardhurat dhe bejne zbulimin e te ardhurave qe jane fshehur.

87

ANEKSI 3: LISTE KONTROLLI PER SUBJEKTIN E KONTROLLUAR Faktoret Ndikues Faktore te jashtem Kurs i luhatshem kembimi valutor. Ndikimi i faktoreve ekonomik ne aftesine paguese te konsumatoreve. Teknologji e larte ose mjedis me kerkesa te larta. Teknologji e sapo futur qe ndikon ne veprimtarite e klienteles duke perfshire inkursione te sektoreve te tjere ekonomike. Konkurence e eger mimesh nga importet. Mbingopje te tregut, ose kerkese ne renie. Faktore te brendshem - pergjithesime Ecuria e klientit ne kohe. Struktura e subjektit (per shembull, nese operacionet dhe kontrollet jane te centralizuara ose te decentralizuara). Filiale operuese te konsiderueshme apo aktivitete ekonomike qe operojne ne vende te tjera. Ekspansion i shpejte i subjektit, i cili nuk mund te menaxhohet dhe administrohet. Roli dhe efekti i kompjuterave ne aktivitetet ekonomike te subjektit. Kontestime domethenese ekzistuese dhe ne proes ne gjykate. Roli I bordit administrues, nese ka, per organet drejtuese dhe kontroll nga jashte vendit per klientin. Informacioni ne te cilin mbeshtetet menaxhimi per te monitoruar subjektin dhe per te marre vendimet per te operuar ose vendime te tjera. Pikepamja e organeve drejtuese te personit juridik dhe sektori ekonomik ku ai operon. Pikepamja e organeve drejtuese per rezultatet dhe tendencen per vitin ne vazhdim. Problemet me te medha te aktivitetit ekonomik per organet drejtuese. Qendrimi i organeve drejtuese per eshtjet tatimore. Efekti mbi te ardhurat Manipulim me vleren. Vendosja e mimeve. Stoku vjetersohet (nuk blihet). Ulja e vleres se stokut.

Vlersimi i shitjeve brenda vendit Transferim ne tregjet e huaja, presion mbi mimet Perqasja e kontrollit tatimor Perqasja e kontrollit tatimor

Transferimi i mimeve Humbje e kontrollit Probleme kontrolli. Menyra e menaxhimit, pamundesi per te paguar eshtje pavaresie. eshtje te kontrollit.

Politika e vendosjes se cmimeve dhe kompeticionit Qendrimi i organeve drejtuese Qendrimi i organeve drejtuese Qendrimi i organeve drejtuese

88

Problemi i pronesise (per klientin). Strategjite kryesore te klientit per subjektin, p.sh, per planifikimin e shpenzimeve kapitale, planifikimin tatimor, per tregjet e reja Faktore te brendshem organet drejtuese Pavaresia e bordit te drejtoreve nga organet egzekutive. Struktura e menaxhimit dhe pergjegjesia e zyrtareve te larte te ekzekutivit. Marredheniet e organeve drejtuese me rregullatoret perkates qeveritare. Faktoret ky qe ndikojne ne kompensim te menaxhimit (p.sh, nese nje pjese e konsiderueshme e kompensimit lidhet me efektivitetin (situaten financiare). Organ drejtues qe mbizoterohet nga nje person (ose nje grup i vogel) pa kontroll efektiv te nje bordi. Strukture korporate komplekse e pagarantuar Transaksione te pazakonta ne fundin e vitit, te cilat ndikojne ne fitim. Kontabilitet i sajuar. Klienti operon me veshtiresi, ose mbi baza ditore. Metoda te prodhimit Natyra e produkteve apo sherbimeve. Karakteri dhe vendndodhja e mjediseve te prodhimit. Niveli i kontrollit te zyrave kryesore per operacione te decentralizuara. Burimet dhe disponibiliteti i sherbimeve (p.sh. fuqia kalorifike dhe furnizimet me lende djegese).

Struktura e grupit. Efekti per drejtimin e kontrolleve te ardhme

Kontrolle per praktiken e organeve drejtuese. Kontroll per praktiken qe ndjekin organet drejtuese. Kontrolle per praktiken e menaxhimit. Manipulimi me mimet.

Manipulim me organet drejtuese/mashtrim. Manipulim me mimet/mashtrim. Manipulim me mimet. Manipulim me mimet. Mungese kontrolli ose me gabime. Detyrimet tatimore. Manipulim me ane te tansferimit te mimeve. Transferim mimi dhe manipulim me mimet ne vend. Humbje te mallit gjendje. Analiza e normave.

Lloji i mbetjeve teknologjike, ose mbetjet qe krijohen Shitje te paregjistruara. dhe menyra e heqjes. Financimi Natyra dhe koha e fluksit te financimeve sinjifikative. Politikat dhe procedurat e investimeve te klientit. Burimet e kapitalit dhe te financimeve afatshkurtra Burimi i fondeve Burimi i fondeve. Burimi i fondeve

89

dhe afatgjata, te meparshme dhe te planifikuara, p.sh., oferta publike, opsione ne forme stoku, lehtesi kreditimi, dhe opsione rifinancimi. Norma fitimi te mepareshme. Masa e marreveshjeve te lizingut (marreveshje per marrje-dhenie me qira) ne te cilen klienti eshte perfshire. Personeli Kualifikimet, pervoja dhe kompetenca te personelit kryesor. Politika kryesore per rekrutim dhe ngritje ne pergjegjesi te te punesuareve Plane per stimuj ne menaxhim, duke perfshire komisione, shperblime, dhe plane ndarje te fitimeve. Pagat e drejtuesve te larte dhe te punesuarve te tjere kryesore. Analize e raporteve/Manipulim me mimet. Pozicioni pas shlyrjes se tatimeve per blerjet Kontrolle te riskut. Kontrolle te riskut Manipulim me mimet. Praktika te gabuara

SHENIM: 1. Kjo liste-kontrolli nuk perfshin gjithcka. 2. Kontrollori duhet te vere ne pune gjykimin e tij kur merr ne konsiderate dhe zbaton kerkesat e kontrollit ne perputhje me aktivitetin biznesor te tatimpaguesit dhe te regjimit te tatimit. Efektet e te ardhurave nuk jane gjitheperfshirese. Kontrollori duhet te perdore gjykimin e tij per te bere vleresimin e efekteve mbi te ardhurat, dhe, ne cilat fusha kerkohet nje egzaminim i metejshem i kontrollit dhe te planifikoje kontrollin ne perputhje me ato kerkesa. Parashikohet qe vetem disa prej faktoreve qe perfshihen ne liste te kene efekt te madh mbi te ardhurat.

90

ANEKSI 4: SHQYRTIMI ANALITIK PER KUJTESE Drejtimi i shqyrtimit analitik Fitimi/Humbja ne aktivitete te zakonshme para/pas tatimit Te ardhura nga kapitali/asete qe jane perdorur Analiza per te ardhurat mbi kapitalin/aseteve qe jane perdorur Te ardhurat nga pjesemarrja me kapital Marzhi i fitimit. Xhirimi i kapitalit/aktiveve Te ardhura per do aksion. Niveli i te ardhurave. Raporti F/A Dividentet bruto te paguar. Divident bruto per do aksion. Norma per divident Kostoja e dividentit. Dividentet qe ju ka kaluar afati i pagimit. mimi i tregut per do aksion. Kapitalizimi i tregut. mimi i pjeseve te veanta te aktiveve neto. Fitimi bruto Per do jave, muaj ose do tre-mujor Sipas zones gjeografike Sipas aktiviteteve te shoqerise/filialit Per produkte apo sherbimet kryesore Perqindja bruto e fitimit. Sipas aktivitetit te shoqerise/filialit Sipas produkteve ose sherbimeve kryesore Si perqindje te qarkullimit (sipas kategorive si me siper). Sipas aktivitetit te shoqerise/filialit Sipas produkteve ose sherbimet kryesore Si perqindje e qarkullimit (sipas kategorise, si me siper). Sipas aktivitetit te shoqerise/filialit. Shenime do muaj, ne tremujor, ne vit Sipas aktivitetit te shoqerise/filialit Sipas pozicionit gjeografik

Dividentet

Vlera e tregut

Fitimi bruto

Vlera e shtuar (llogaritur vlera e shitjeve minus koston e lendes se materialeve dhe sherbimeve per blerje) Shpenzime per pune kerkimore dhe zhvillim

Numri i te punesuareve

SHENIM: 1. Per me shume hollesi referohuni Aneksit 9 ne lidhje me normat financiare.

91

ANEKSI 5: TREGUESIT E KALIMIT TE PRONESISE SE SUBJEKTIT Faktore qe tregojne risk per personat juridike qe nuk mund te perballojne borxhet kur ato jane per shkak te: Nivel i papershtatshem i pageses ne te holla/kapitalit qarkullues. Raportit te ulet te likuiditetit. Ka humbje operative Gjendje mbi norme e mallit gjendje ose stok demode. Debitore qe ju ka kaluar afati i pageses. Kufizimeve te vendosura per kontrata me furnizues te zakonshem. Financime te tepruara qe nuk perfshihen ne bilanc apo per transaksione per qellime te veanta. Kreditore te aktivitetit qe nuk jane paguar. Kreditore te tjere qe nuk jane paguar, p.sh., per TVSH, tatime qe mbahen ne burim, apo per sigurimet shoqerore. Vonesa te pagesave per shperblimet. Transferta te zakonshme fondesh brenda shoqerise. Aktive te financuara me hua afatgjate. Kushte marreveshjeje per hua qe jane thyer, qe nuk ju permbahemi akoma, ose ne risk. Kufij per huamarrje, te vendosura brenda per brenda (p.sh., mallra) apo nga jashte (p.sh., marreveshje huaje ose hipotekim (kolateral) per hua te pagarantuara), apo ne risk. Dividenteve qe ju ka kaluar afati i pagimit. Barres per interesa. Raportit te larte apo ne rritje te huase /pjese e vet e kapitalit. Perkeqesimit te marredhenieve me bankiere. Kerkeses per kapital te ri. Humbjeve te konsiderueshme te mundshme per kontrata afatgjata. Projekte per te ardhmen qe mund te shkaktojne veshtiresi financiare.

92

ANEKSI 6: NDERLIDHJA MIDIS TREGUESVE FINANCIARE DHE JO-FINANCIARE Fusha Shitja e mallrave Nderveprimi Komisione per shitje Tarifa per shitje, p.sh. shitje per m2 ne dyqan Shuma harxhuar per reklame Mallrat per shitje - pjese te kontratave per sherbime Mallrat per shitje - pjese te perfshira ne mallra per shitje Libra per shperndarje ne destinacion te mallrave Kosto e shperndarjes se mallrave Skonto te bera Perdorimi i nderveprimit Llogaritje e drejteperdrejte e shifrave te shitjeve Krahasimi me normat e sektorit ekonomik Krahaso me normat e sektorit Llogaritja e mallrave te shitura dhe e punes se gjalle Llogaritja e drejteperdrejte e shitjes se mallrave Perfundimi i kontrollit te faturave te shitjeve Krahaso me normat per ate sektor Krahaso me normat e asaj industrie Merr ne konsiderate manipulimet me mimet/fshehjet e mundshme Venia ne pune e makinerise dhe koha e prodhimit per njesi = shifra e prodhimit ne total Norma e burimeve qe perdoren Norma e kostos per njesi prodhimi Pagesa per shperblime per arritjen e objektivave te prodhimit Stoku Flete-hyrje te mallrave qe nuk jane rakorduar me fatura (flete-dalje) nga furnizuesi Fatura te furnizuesit qe nuk rakordojne me flete-hyrjet per mallra Provizionet e stokut Malli gjendje ne fund te ushtrimit Blerje te pa regjistruara per te ulur shitjet Blerje fiktive Prirje ne rritje me furnizues te rinj Kontrollo per manipulime me mimet Stok i larte ne mbyllje te periudhes qe rakordohet me shitjet e periudhes ne vazhdim - kontrollo per manipulime te mundshme me shitjet ne fund te vitit

Prodhimi

Perdorimi i aktiveve

Perdorimi i burimeve Pagesat e kryera

93

SHENIM: Lista e mesiperme nuk eshte gjitheperfshirese dhe kontrollori duhet te perdore gjykimin e tij

94

ANEKSI 7: PERDORIMI I TREGUESVE JO-FINANCIARE - SHEMBUJ Fusha: Shitja e mallrave

Ndervare sia Komision per shitje si perqindje te shitjeve Shpenzim et per marketing per shoqerine si perqindje e shitjeve Stoku sipas zerave Metoda per llogaritjen e rezultateve te pritshme Percaktohet norma e komisionit per do linje/fushe. Zbatohet ajo norme qe eshte paguar apo marre per te gjetur shitjet. Percaktohet norma e komisionit per do linje, fushe etj. Zbatohet norma paguar apo marre per komision dhe percaktohet shitjet. Percakto zerat (eshtjet). Sigurohen mimet e shitjes per zerat dhe behen llogaritjet / shitjet (mim x zera) Faktoret rregullues Tarifa te ndryshuara Pagesa shtese Tarifa te ndryshuara Pagesa te veanta Te dhenat qe kerkohen Kerkesa per komision Kontratat e komisionit Shitjet/ Kontrata per komisione Regjistrime (te dhena) per pagesa Rekorde per kontrollin e stokut Hyrje te mallit gjendje Magazinimi i mallit gjendje Shperndarje e mallit gjendje Saktesimi i rezultatit te pritshem Shume I sakte

Shume I sakte

Kontrata shitje

Llogariten shitjet nga kontratat e shitjeve

Kostoja e blerjes si perqindje e shitjeve Lista e librave me faturat e mallrave qe kane dale

Percakto rritje te mimeve per do linje shitjeje Zbatohet rritja e mimit per blerje ashtu si behet me stokun ne gjendje Sigurohen rekordet per livrimin e mallrave, shperndarjen) (dokumentacione te mjeteve te transportit, flete-dalje te mallrave). Zbatohen modele faturash per shperdarjen e mallrave per te ndjekur gjithe llogarite. Gjithe malli i shperndare duhet llogaritur ne kontabilitet.

Mallra/Fatura me gabime/te rregullta. Konsumi brenda per brenda subjektit. Shitje te drejperdrejta. pa kaluar nepermjet sistemit te kontrollit te mallit gjendje Kontrata jo te plota Kontrata te anulluara Kontrata te ndryshuara Ndryshime rritjesh te mimeve Humbje Stoku

Shume i sakte

Rekorde te kontratave Rekorde te pagesave mimet e shitjeve Regjistra Stoku Flete-dalje per shperndarje, fatura, regjistrime pagesash.

Te sakta nese te gjitha punimet i nenshtrohen kontrates Pothuajse i sakte

Varet nga saktesia e modelit dhe gabimet

95

Fusha: Prodhimi i mallrave

Ndervaresia Lenda e pare e perdorur si perqindje e produktit te perfunduar Metoda per llogaritjen e rezultatit te pritshem Percaktohet lenda e pare kryesore. Percaktohet lenda e pare kryesore qe perdoret dhe sasia e konsumuar. Llogaritet sasia e produktit te gatshem behen rregullimet per gjendjen e stokut ne fillim dhe ne mbyllje per te llogaritur shitjet. Percakton sa uje, energji elektrike/gaz per njesi produkti te gashmem apo nje sherbim, p.sh., - sa litra uje do nje lavanteri per nje larje, sasi elektriciteti per - njesi shkrirje te elikut Zbatohet sasia e perdorur per metoden e prodhimi per te gjetur sa eshte prodhimi Zbatohet masa e prodhimit me regjistrimet e stokut ne gjendje per te gjetur prodhimin jo ne gjendje stoku = shitjet. Zbatohen cmimet e shitjeve Zbatohet norma (tarifa) e paguar per njesi per te percaktuar kostot per prodhimin. Bej saktesimin me regjistrat e mallit gjendje per te na dhene shitjet Modele faturash per sherbimet dhe vendoset raporti i kostos se punes se gjalle ndaj shpenzimeve ne total. Vendosni rritjen e mimeve per pjese te veanta. Zbatohet nje raport per pjese te kontrates per te gjetur vleren totale te kontrates Percaktohet kostoja e shperndarjes si perqindje te shitjeve dhe llogariten shitjet e mundshme Faktoret rregullues Humbje ne prodhim Humbje malli gjendje ka eshte perdorur ne biznes (Jo shitjet) Humbje ne prodhim Metoda per Diferencen midis prodhimit dhe lendes se pare qe eshte perdorur Regjistrimet e kerkuara Regjitrime te blerjeve Regjistrime te mallit gjendje Regjistrime te prodhimit Fatura te perdorimit (uji,etj.) Rekord te prodhimit Metoda e prodhimit Norma e perdorimit Humbje te mallit gjendje Lista e mimeve te shitjeve Regjistrime te mallit gjendje Regjistrime prodhimi Borderote Marreveshje per norme njesie Te dhena per mallin gjendje I sakte nese regjistrimet jane te besueshme Varet nga metoda e prodhimit dhe diferenca ne rekordet e mbajtura Saktesimi i rezultatit te pritshem Pothuajse e sakte (problem jane humbjet)

Kostot e bera ne perqindje me kostot e produkteve te perfunduara / sherbimeve te kryera.

Regjistrime te prodhimit

Kosto e punes per njesi prodhimi

Mallra skarco Humbje te mallit gjendje

Shume i sakte

Fusha Shitja e sherbime-ve

Pjese qe perdoren ne kontrata per mirembajtj e Saktesimi i modelit Te dhena per pjese te gjendjes se stokut Kontrata Fatura per kontrata Varet nga saktesia e modelimit te teknikes.

Fusha Kosto e shitjeve

Kostot e shperndarje s si perqindje e shitjeve ne Llogarite e drejtuesve te shoqerise Te dhena per shperndarje Jo te sakta me mire metoda e kryqezimit, si metode e sakte e llog.

96

total

ANEKSI 8A: VLERESIMI I RISKUT NE PERZGJEDHJEN PER KONTROLLTVSH

1. KOMPLEKSITETI Faktor per kompleksitetin Pike Vecori te vecanta Regjistra (manuale) te thjeshta te mirembajtura Eksportues qe perdor skemen per rimbursim te eksporteve - me gjendje stoku/kontroll prodhimi 1 - pa stok/kontrollin e prodhimit 2 Importues i rregullt Regjistra manuale te mbajtura keq Shitje te drejteperdrejta ne publik - me stokun/kontrollin e prodhimit 3 - pa stokun/kontrollin e prodhimit 6 Tregetia me para ne dore Sistem i thjeshte kompjuterik (jo me shkresurina) i Aktivitet me shume qendra biznesi mirembajtur - stok i integruar /kontroll prodhimi - i pa-integruar/nuk ka stok/kontroll prodhimi Sistem i thjeshte kompjuterik i keqperdorur - me stok te integruar/kontroll prodhimi - i pa integruar/pa stok/pa kontroll prodhimi Manual kompleks ose sistem kompleks kompjuteri i mbajtur mire - me gjendje stoku/kontroll prodhimi - i pa integruar/nuk ka stok/kontroll prodhimi Manual kompleks apo system kompleks kompjuteri, jo i mbajtur mire - me stok/kontroll prodhimi - i pa integruar/nuk ka stok/kontroll prodhimi KOMPEKSITETI GJITHSEJ (MAKSIMUMI 20) 2 4 Kompania e huaj meme/filial/seli e perhereshme/individe Pike 5 1 1 1 2 2 2 2 2 2

6 Shoqeri te asociuara 12 Historia e humbjeve (psh me shume se nje vit ne tre vitet e mepareshme) 4 8 Evidenca te pasurive te dyshimta Shitje/blerje te aseteve

18 20 20

TIPARE E VEANTA GJITHSEJ PIKET GJITHSEJ TE KOMPLEKSITETIT DHE TIPARE TE VEANTA (MAKSIMUMI 40) 2. MADHESIA (nemiljon/leke) Tatimi i menaxhuar (tatimi i zbritshem + tatimin e llogaritur) >50 20 50 10 20 5 10 25 12 <1

Klasifikimi Shume e madhe E madhe Mesatare Mesatare E vogel E vogel Shume e vogel

Piket 12 6 2 1 1 0 0

3. BESUESHMERIA Tregues te besueshmerise se bizinesit Piket Eshte i rregullte dhe i besueshem 1 I pakujdesshem dhe nuk bashkepunon 2 Historik pagesash te ulta vazhdimisht deklaron me pak, deklarata tatimore me vonese/nuk ka 3 deklaruar Dyshohet per mashtrim 5

97

SHENIME: Perzgjedhja per kontroll per TVSH mbeshtetet ne pikezimin e tatimpaguesve duke perdorur llogaritjen: (1 + 2) x 3 x muajt qe kane kaluar nga kontrolli i fundit

98

ANEKSI 8B: VLERESIMI RISKUT NE PERZGJEDHJEN PER KONTROLL TATIMI MBI FITIMIN FAKTORE SHTESE PER PERLLOGARITJE
4. SHUMEFISHUESI I KOHES QE KA KALUAR QE NGA KONTROLLI I FUNDIT Kontrolli i fundit Shumefishuesi Kontrolluar vitin e kaluar (VK) 1 Kontrolluar VK + 1 2 Kontrolluar VK + 2 3 Kontrolluar VK + 3 ose me shume 5 5. SHUMEFISHUESI I DEVIJIMIT NGA MESATARJA Shmangia nga mesatarja e llogaritur % Perqindja e shumefishuesit < -20% + 80% -20% deri ne 10% +50% -10% deri ne 5% +20% -5% deri ne 2% +10% -2% deri ne +0% +0%

SHENIME: Perzgjedhja per kontroll per Tatimin mbi Fitimin mbeshtetet ne pikezimin e tatimpaguesve duke perdorur llogaritjen: (1 + 2) x 3 x 4 x 5

99

ANEKSI 9: NORMAT FINANCIARE 9.1. NORMAT E RENTABILITETIT 9.1.1. Fitimi mbi kapitalin e perdorur Kjo eshte norma qe perdoret me gjeresisht. E shprehur si perqindje, synon te jape lidhjen e fitimit neto me vleren e aktiveve neto te subjektit per te siguruar ate fitim. Kjo tregon efektivitetin e burimeve qe perdor subjekti. Si parim kryesor, firma duhet te kete norme me te larte fitimi se sa norma e interesave nga llogaria e depozites bankare ose te pakten se shkalla e inflacionit. Nese nuk ndodh keshtu, pronaret (investuesit) jane duke humbur para. Pyetja per kontrollorin eshte perse nuk eshte keshtu? Norma e ulet e fitimit mund te jete nga faktore qe ndikojne ne detyrimin tatimor. Ka shume perkufizime per Fitimin mbi Kapitalin e Perdorur; njeri prej tyre eshte:
Fitimin mbi Kapitalin e Perdorur = Fitimi neto para se te mbahen intere dhe tatimi sat Pjesa e vet e kapitalit + rezervat + x 100

det yrimet afatgjata

Ai behet domethenes kur krahasohet me: Fitimin mbi Kapitalin e Perdorur e se njejtes shoqeri me vitet e meparshme te saj Fitimin mbi Kapitalin e Perdorur te shoqerive te tjera, per te njejtin vit, (me kusht qe llogarite e firmave te tjera jane mbajtur mbi te njejten baze dhe ato kryejne te njejtin aktivitet ekonomik) Te ardhura te cilat mund te sigurohen kudo. 9.1.2. Perqindja e fitimit bruto Ky raport jep fitimin qe ka subjekti per 1 Lek shitje. Ky eshte nje raport i rendesishem, dhe ne vijim jepet nje shembull per ndikimin qe ka luhatja.
Perqindja e fitimit bruto = Fitimi bruto x 100 Shitjet

Shembull: Fundi i vitit 31 Dhjetor Shitjet Gjendja e stokut ne fillim te ushtrimit Blerjet Minus: Gjendjen e stokut ne fund te ushtrimit Fitimi bruto 2003 20,000 3,500 13,500 17,000 2,000 15,000 5,000 2002 15,000 2,000 12,000 14,000 3,500 10,500 4,500

Si shihet, gjate vitit shitjet jane rritur, por fitimi bruto ka pesuar renie - fitimi i 2003 = 25%, fitimi i 2002 = 30%.

100

Nese norma ndryshon ne kohe apo ne raport me konkurente te tjere, atehere eshte i nevojshem investigimi i metejshem. Renia e normes se fitimit bruto mund te shkaktohet ose jo nga: mime me te larta per mallrat e blere? Blerje te keqia ose stok me levizje te ngadalte? Gabime ne kryerjen e inventarit? Vjedhje e mallrave dhe /ose arkes? Ndryshime ne shitje rritje te shitjeve per mallra me marzh fitimi me te vogel dhe me pak shitje me marzh me te larte fitimi? Fshehje te shitjeve te bera /rritje te blerjeve? Por kjo mase mund te jete e dobishme vetem kur krahasohet me vitet e meparshme ose me biznese te tjera. Ashtu si edhe me zera te tjere, nje rezultat i pazakonte mund te jete edhe nga menaxhimi i dobet (ose i mire!), dhe mund te mos kete fare rendesi per anen tatimore. Megjithate, renia e fitimit kur nuk ka nje shpjegim mund edhe te jete tregues per manipulim te llogarive. 9.2. NORMAT E EFIENSES 9.2.1. Norma e qarkullimit te stokut Shuma e fitimit bruto (ne kundershtim me normen) te nje subjekti eshte funksion i dy faktoreve: Diferenca midis procesit te blerjes dhe atij te shitjes (marzhi bruto) Numri i hereve qe arrihet marzhi (norma e qarkullimit te mallit gjendje xhirime te tij). Pra, norma e qarkullimit te mallit gjendje, eshte tregues i efiences se nje subjekti, sa here ky mall gjendje qarkullon gjate nje periudhe kontabiliteti. Perderisa malli gjendje vlersohet kryesisht me koston e tij, eshte e nevojshme te krahasohet malli ne gjendje me koston e mallrave qe shiten gjate vitit (JO me shitjet). Per te reflektuar qe niveli i mallit gjendje mund te jete rritur perpjestimisht gjate vitit, merret gjendja mesatare e stokut (d.m.th., mesatarja e mallit gjendje ne fillim dhe ne fund).
Kosto e mallrave te shitur Qarkullimi i mallit gjendje = Gjendja mesatare e mallit gjendje

Ne shembullin e paragrafit 199, me siper, qarkullimi i mallit gjendje eshte 19 x 8 = 5.45 here, 19 x 7 = 3.82 here. Pra malli gjendje qarkullon me shpejt, me nje marzh fitimi me te vogel, duke treguar se malli gjendje leviz me shpejt, por me nje norme fitimi me te ulet. Ne menyre alternative merret e kunderta, dhe shumezohet me numrin e diteve, me 365, numrin e diteve qe malli gjendje qarkullon. Sipas kesaj analize rezultatet jane 19 x 8 = 66.92 dite, 19 x 7 = 95.60 dite. Reduktimi i qarkullimit te mallit gjendje mund te shkaktohet prej:

101

Teprice malli gjendje kjo eshte e padeshirueshme pasi bllokimi tej mase i kapitalit eshte me kosto te larte. Blerje te mallrave qe nuk ecin mire perseri eshte e padeshirueshme te kesh mall dmod, ose mallra me levizje te ngadalte. Gabime ne inventarizimin e stokut vleresim me te larte te stokut ne mbyllje, me qellim rritjen e fitimit per ate vit.

9.2.2. Dite debitore Ketu kuptohet raporti i kreditoreve te aktivitetit me shitjet me kredi. Objekt i ketij raporti eshte te tregoje periudhen kreditore dhene klienteve. Per pasoje ajo shprehet ne dite:
D ite debitore = D ebitore te aktiviteti t Shitjet kreditore x 365

Duke perdorur shifra te supozuara:

25 000 x 365 = 36.5 dite kreditore 250 000

Nje rritje e ketij raporti, zakonisht do te tregonte mungese kontrolli per kreditin, ose alternim te afateve te kreditit per klientet egzistues,ose ndoshta kemi te bejme me nje klient te ri kryesor, i cili gezon lehtesi te medha krediti. Kufizimi ne perdorim te ketij raporti dhe raporti i diteve kreditore do te thote se ata bazohen ne raportet debitore/kreditore ne mbyllje te vitit, te cilet mund te mos jene tregues perfaqesimi te profilit debitor/kreditor per shoqerine per gjithe vitin te marre ne teresi. 9.2.3. Dite kreditore Ky eshte raporti i kreditoreve tregtare me blerjet me kredi. Perseri ky raport shprehet me dite dhe paraqet periudhen mesatare te kreditit nga furnizuesit. Ky raport duhet pare duke u nisur nga periudha mesatare per kreditime dhene debitoreve.
D ite kreditore = K reditore tregtare x Blerjet kreditore 365

Nje zvogelim i periudhes kreditore te marre, normalisht duhet te shoqerohet me nje rritje te skontove per mallra ne hyrje, ndersa rritja mund te jete tregues i mungeses se aftesise likuiduese per te shlyer detyrimet. Shume subjekte financojne aktivet me marrje kredish te zgjeruara nga furnizuesit. Megjithate, kjo mund te jete e deshirueshme ne planin afatshkurter, perspektivat afategjata te moskapitalizimit (p.sh., subjekt qe nderpret aktivitetin) nuk duhen te injorohet. Nje rritje ne periudhen e kreditit te marre, sebashku me nje perkeqesim ne raportin e mjeteve te qarkullimit dhe ose/ate te likuiditetit do te sugjeronte nevojen per injeksion (futje) te me shume kapitali te qendrueshm ne aktivitetin ekonomik te subjektit.

102

9.3. PERMBLEDHJE Raportet e permendura ne kete Aneks jane te pershtatshme per dy qellime: Per ti ardhur ne ndihme kontrollorit qe te krijoje nje opinion te pergjithshem per subjektin; dhe Per te identifikuar prirje te caktuara ne kete shoqeri si jane rentabiliteti ne rritje apo ne renie, gje e cila do te oje ne hetime te metejshme, dhe identifikimi i mundshem i evazionit tatimor

103

ANEKSI 10: REGJISTRIMET KONTABILE 10.1. LIBRI I PAGESAVE NE TE HOLLA Pavaresisht nga emertimi, libri i pagesave ne te holla nenkupton regjistrim te pagesave qe rrisin ose zvogelojne gjendjen e llogarise bankare. Hyrjet (arketimet) debitohen ketu dhe kreditohen ne menyren e duhur ne librin e madh. Duhet te behet e mundshme ndjekja e arketimeve (kuponave) nga llogarite bankare nepermjet hedhjes se tyre ne librin e pagesave ne te holla per arketimet me para ne dore apo eqe. Ana e shpenzimeve plotesohet nga libri per eqet. Terheqjet ne te holla debitohen ne librin e arkes. 10.2. LIBRI I ARKES Pagesat me para ne dore zakonisht mbahen ne librin e pagesave ne te holla qe regjistrojne vleren e eqeve me te cilat jane terhequr ne te holla. Ne librin e arkes hidhen me hollesi terheqjet e te hollave dhe pagesat per shpenzime te vogla. Shpenzimet ne te holla sipas posteve te ndryshme debitohen ne llogarite e kontabilitetin ne librin e madh, ne menyren e duhur (duke kryer kontabilizimin e dyfishte per kredine origjinale ne librin e pagesave ne te holla). Pagesat me para ne dore mund te financohen, ne raste te rralla, edhe arketimet ne te holla nga shitjet, te cilat nuk hidhen ne librin kryesor te pagesave ne te holla. Shih Shtojcen 12 per rakordimet me para ne dore. 10.3. RAKORDIMET ME BANKEN Pasi hyrjet ne librin e pagesave ne te holla korrespondohen me llogarite bankare, duhet pergatitur nje rakordim me banken per te provuar saktesine e bilancit me banken ne llogarite kontable. Qellimi i tij eshte qe te sigurohemi qe gjithe hyrjet ne librin e pagesave me para ne dore dhe llogarite bankare jane kontabilizuar. Per rakordimin me banken shih Aneksin 11. 10.4. DITARET Ne ditar hidhen faturat e shitjes ose te blerjes, zakonisht sipas rendit kronologjik. Zerat e te ardhurave mund te shenohen ne liber, kontabilizohen vemas ne fund, ose hidhen ne nje liber te veante. Hyrjet zakonisht kryqezohen me faturat perkatese te librit te llogarise te furnizuesit ose klientit. Hyrje tipike ne librin e shitjeve do te ishin: Data 1 Maj 1999 1 Maj 1999 2 Maj 1999 Emri i klientit Tirana motors Interfuel RPQ Numri i fatures 1521 1522 1523 Numri i llogarise ne Regjistrin e Shitjeve A2 I6 R5 Shuma ne Lek 2,340 956 1,256

Kontabiliteti i dyfishte krijohet duke hedhur shitjet sipas zerave ne llogari ne librin per shitjet (Dr) dhe totalin mujor te shitjeve ne librin e madh (sipas vleres nominale). Edhe ditari i blerjeve ndjek te njejtin model pervese hyrjet jane ne anen e kundert.

104

10.5. LIBRI I SHITJEVE DHE BLERJEVE Libri i shitjeve dhe blerjeve permban llogari te veanta per do klient dhe furnizues. Njera ane e do llogarije ka poste nga ditaret (debite ne llogarite e shitjeve dhe kredite per llogarite e blerjes). Ana tjeter ka vend per te ardhurat. Arketimet per shitjet kreditohen dhe pagesat per blerje debitohen me kontabilitet respektiv te dyfishte ne librin e pagesave ne te holla. Klienteve mund tju dergohen gjendja e llogarise (detyrimi), ne intervale kohore te rregullta, ndoshta do muaj. Kjo do te jete nje kopje e llogarise se shitjeve hedhur ne librin e shitjeve. Nga ana tjeter, keto gjendje llogarije merren prej furnizuesve dhe duhen kontrolluar me llogarine respektive ne librin per blerjet para pageses. 10.6. LIBRAT PER TE ARDHURAT Te ardhurat nga shitjet qe nje biznes ben, apo blerjet regjistrohen ne ditaret ose ne kollona te veanta te ditareve per shitjet dhe blerjet. Nga ato zbriten hyrjet per blerjet dhe shitjet e mepareshme, dhe ne menyre te ndersjellte behet kontabilizimi i dyfishte ne librin perkates te llogarive dhe ne librin e madh (sipas vleres nominale). 10.7. LIBRI MADH Libri i madh perfshin gjithe tablone e sistemit te llogarimbajtjes. Ai permbledh llogarite qe nxirren prej: Librit te pagesave ne te holla Libri i arkes Libri i blerjeve Ditari i blerjeve Libri i shitjeve Ditari i shitjeve Llogarite e shitjeve dhe blerjeve jane te permbledhura, dhe jo te dhena te llogarive apo faturave te veanta. Llogarite e tjera per shpenzimet ose aktivet mund te behen hyrje te hollesishme, me debite qe i korespondojne krediteve ne librin e pagesave ne te holla apo librin e blerjeve. Pagat trajtohen me ane te librit te pagesave ne te holla dhe borderove ne librin e madh. Ka gjithashtu nje liber pagash, i cili nuk eshte pjese e sistemit me kontabilitet te dyfishte, por nje liber pagesash per gjithe te punesuarit qe i shtohen totalit te pagave ne librin e pagesave ne te holla. Librat e medhenj dhe librat personale duhet te permbajne do rregullim te llogarive para se te pergatitet bilanci vertetues. Bilanci rendit gjithe bilancet e debitit ose te kreditit per tu siguruar qe eshte kryer plotesisht kontabiliteti i dyfishte. Prej ketej pergatitet kontabiliteti (llogarite). 10.8. LIBRI PERSONAL Ky term po behet gjithmone e me pak i perdorshem, sepse keto libra po perdoren gjithmone e me pak. Libri personal permban llogarite qe normalisht jane ne librin e medh por qe

105

pronari deshiron ti kete konfidenciale. Llogaria e huas e nj drejtori patjeter qe perfshihet ne kete liber per perdorim privat. Rroga e nje nepunesi kreditohet si ne librein e llogarise private (personale)dhe debitohet tek pagat ne librin e madh. Terheqjet dhe pagesat e bera ne emer te tij (saj) debitohen ketu dhe kreditohen ne librin e pagesave ne te holla. Ne menyre te ngjashme, vlera e nje aktivi qe transferohet duhet debituar ne librin e llogarive private dhe kreditohet ne llogarine e aktiveve me vleren e duhur. 10.9. NJE SISTEM I THJESHTE PER SHITJET Me marrjen e porosise nga nje klient, porosia per shitje (paraprakisht e printuar dhe me nje numer paraprak) leshohet per sektorin e llogarise ne duplikate. Pjesa e siperme mbahet nga Zyra e Llogarise dhe pjesa e poshtme (e fundit) shkon per magazinat. Magazina perdor kopjen e saj per te bere porosine dhe e hedh ate ne librin e mallit gjendje. Zyra e Llogarise, nga kopja e porosise per shitje, leshon nje fature ne tri kopje. Pjesa e siperme: Pjesa e dyte: Pjesa e trete: Kopja e klientit Kopja per klientin. I dergohet klientit bashke me mallin qe ne fakt sherben si flete dalje. Kopja per Sektorin e llogarise qe perdoret per te hedhur te dhenat.

Kopja e llogarise perdoret per tu hedhur ne ditarin e shitjeve dhe ne librin e llogarive te klientit. Te dhenat qe hidhen ne ditarin per shitjet jane: Data e fatures Emrin e klientit Numrin e fatures se shitjes Numrin e llogarise ne librin e shitjes per klientin Vleren e mallrave sipas fatures. Te dhenat qe hidhen ne librin e llogarise se shitjeve per klientin jane: Data e fatures Numri i fatures Vlera e fatures Ne menyre periodike, p.sh., do muaj, behet mbledhja ne total nga ditari i shitjeve, dhe ana e kreditit te llogarive te shitjes, e cila duhet te jete e barabarte me vleren e faturave per ate muaj, dhe hidhen ne librin e madh (sipas vleres). do note krediti qe ju dergohet klienteve gjate nje muaji, hidhet ne ditarin e shitjeve ne te njejen menyre si behen hyrje edhe faturat. Njoftimet per detyrime behen hyrje duke u zbritur ne ditarin e shitjeve ose ne menyre alternative ne fund te ditarit te shitjeve ose ne liber te veante per te ardhurat nga shitjet apo ne librin e detyrimeve. Nese behen hyrje ne nje vend te veante apo regjistrohen ne librin per njoftimin e detyrimeve, kjo shume per detyrime te njoftuara do te regjistrohet si me poshte: Nota e kreditit individuale ne anen e kreditit per llogarine e do klienti (qe nxirret nga ditari i shitjeve ose nga libri per njoftim te detyrimeve).

106

Shumat mujore te anes se debitit per llogarite e shitjeve e cila perfaqeson vleren e mallrave kredituar per ate muaj. Kur klienti ben shlyerjen e nje fature, kjo pagese behet hyrje ne anen e debitit te ditarit dhe pastaj hidhet ne anen e kreditit te llogarise se klientit ne librin e shitjes duke futur ne bilance vleren e fatures. SHENIM: 1. Bilancet e paraqitura duhet te rakordojne me shifren e debitoreve sipas bilancit te vitit te meparshem. 2. Provizionet per borxhet e keqija nuk kane ndonje efekt ne kontrollin e llogarive. 3. Parapagimet ne bilance mund gjithashtu te perfshihen ne shifrat e debitoreve ky mund te jete shkaku i ndonje diference, nese shifrat nuk rakordojne. Ndonje aresye tjeter mund te jete qe llogaritari mund te kete bere rregullime me vone. 4. Mund te kete rezerva qe duhen rishikuar. 5. Arketimet duhet te rakordojne me gjendjen ne arke dhe shumat e llogarise bankare. 6. Lista e shitjeve sipas librit duhet te rakordoje sipas pikes 1 kur mblidhet ne total. 7. do ndryshim (diference) qe i parashkruhet kesaj ane do te thote qe jo te gjitha shitjet jane regjistruar sakte. Madje edhe nese kjo shume eshte ne vlere te vogel, kontrollori duhet te kete parasysh mundesine qe kjo nuk mund te jete e gjitha. Arketimet mund te kalojne vleren e faturave. Eshte e nevojshme te shqyrtohet si ka ndodhur kjo gje dhe te eksplorohet mundesia qe mund te kete pasur edhe fatura te tjera shitjeje arketimet e te cilave nuk jane regjistruar. 10.10. NJE SISTEM I THJESHTE I BLERJEVE Kur nje furnizues ben shperndarjen e mallrave, zakonisht ato shoqerohen me nje flete shoqerimi per mallin, e cila pershkruan natyren e mallit me sasite respektive. Nje veori tjeter e rendesishme eshte edhe data e shperndarjes. Nepunesi (qe furnizohet) kontrollon flete-shoqerimin kundrejt mallrave. Kur nje furnizues dorezon mallin, kjo behet kundrejt nje sigle (firme) qe malli eshte marre ne ngarkim dhe ku shenohet data e marrjes ne dorezim te atij malli. Fleta e shoqerimit mund te mos kete mimin e mallit. Eshte shume normale qe flete-shoqerimi ti bashkengjitet fatures respektive per qellime kontrolli, por ne disa raste, mund te regjistrohet vecmas. Per rendesine qe ajo ka, ajo nuk griset. Kur merret fatura, ajo kontrollohet me fleten e shoqerimit te mallit, dhe pastaj behet hyrje ne ditarin e blerjeve. Informacioni qe duhet te permbaje ditari i blerjeve do te ishte: Data e fatures Emri i furnizuesit Numri i fatures se furnizuesit Numri i vet i fatures (me radhe) Vlera e mallrave sipas fatures Te dhenat qe behen hyrje ne librin e llogarise bruto per blerjet (ne anen e kreditit te librit te llogarive) jane:

107

data e fatures numri i fatures vlera e fatures

Ne menyre periodike, per shembull, nje here ne muaj, te gjithe blerjet mblidhen sipas ditarit te blerjeve dhe ana e debitit te llogarise se blerjeve, e cila duhet te jete e barabarte me vleren e mallrave sipas faturave, hidhen (transferohen) ne librin e madh. do njoftim detyrimi qe merret nga furnizuesi, gjate nje muaji behet hyrje ne ditarin per blerjet, me po ato te dhena qe kane faturat e blerjes. Ne te njejten menyre si njoftim detyrimi per shitjet, njoftim-detyrimet per blerjet behen hyrje ne nje pjese te veante te ditarit te blerjeve ose edhe ne nje liber te veante. Nese behen hyrje ne nje pjese te veante apo ne liber, shumat ne total vendosen si me poshte: Njoftimet individule per kreditim ne anen e aktivit ne librin e llogarive per ate furnizues. Shumat totale te anes se aktivit per llogarite e blerjeve, te cilat perfaqesojne vleren e mallrave sipas njoftimeve per kreditimet per ate muaj. Kur fatura shlyhet, pagesa behet hyrje (regjistrohet) ne anen e aktivit te librit te pagesave ne te holla dhe pastaj vendoset ne anen e pasivit te llogarise ne librin e blerjeve per furnizuesin duke hedhur ne bilanc vleren e fatures se paguar. SHENIME: 1. Bilancet e paraqitura duhet te rakordojne me bilancin e vitit te meparshem. 2. Detyrimet e akumuluara nuk perfshihen nese ka ndonje diference, duhet te merret ne konsiderate kjo mundesi . 3. Pagesat per furnizuesit duhet te rakordojne me shumat e arkes dhe ato te gjendjes se llogarise bankare. 4. Listat e bilancit sipas librit te blerjeve duhet te rakordojne me piken 2 kur mblidhen. 5. do diference parashkruar ne kete ane, mund te jete sugjerim qe jane bere me shume pagesa per blerje nga sa jane regjistruar per to. Kjo do te thote qe jane parashkruar si diference, shpenzime per qellime personale, te cilat nuk jane regjistruar. Nje mundesi tjeter eshte qe kreditoret ne mbyllje jane deklaruar ne vlera me te medha (ndoshta per shkak te perfshirjes se rezerves).

108

ANEKSI 11. RAKORDIMI ME BANKEN Kjo eshte nje metode sipas te ciles gjendja e llogarise bankare (te holla apo eqe te depozituara) rakordohen me te ardhurat e deklaruara gjithsej. Sigurisht qe jo gjithe arketimet futen ne banke apo mund te kete llogari bankare qe nuk jane zbuluar. Ne subjekte te medha, mendohet se kjo mundesi zvogelohet nga fakti qe, subjektet menaxhohen nga individe dhe jo pronaret. Duke supozuar se gjithe eqet etj., kane kaluar nepermjet bankes, rregullisht gjate gjithe vitit financiar, atehere eshte e qarte se ajo ka kaluar nepermjet bankes (depozituar) duhet te jete e barabarte me shitjet e vitit. Nuk eshte e rendesishme qe te behen llogaritjet per gjithe vitin financiar per do rast, por kjo angazhon kryrjen e llogaritjeve te tjera, gjithnje nese kjo nuk eshte bere nevojitet te percaktohet gjendja ne fillim dhe ne mbyllje te periudhes te cilen kemi perzgjedhur. Ajo ka ishte e papaguar vitin e meparshem do te perfshihet ne llogarine bankare edhe per vitin financiar ne vazhdim, dhe ajo ka eshte pa u paguar ne fund te vitit aktual financiar, do te shlyhet ne vitin qe vijon. Fatmiresisht keto shifra i kemi te identifikuara ne llogarine financiare si debitore dhe nuk lind nevoja per ti bere llogaritje. Eshte kjo aresyeja qe shpesh eshte me lehte te punohet mbi baze te nje viti financiar. Nje eshtje tjeter per tu marre ne konsiderate kur bejme krahasim, eshte qe te jemi te sigurte qe shifrat qe kemi perdoren mbi te njejtat baza, d.m.th. eshte perfshire apo jo tatimi.Vetem duke gjykuar pak mbi kete ceshtje del ne pah fare tatimi eshte perfshire dhe fare jo. Te ardhurat e depozituara ne banke do perfshihen ne tatim, perderisa faredo qe te paguaje klienti, edhe depozitat bankare kane elemente te tatueshem. Jini te kujdeshem edhe per te ardhura qe mund te jene te perjashtuara nga tatimi, ose jane me tarife zero. Edhe debitoret jane te tatueshem perderisa klienti ka detyrimin e shlyerjes per nje shume te tere. E ardhura qe ju deklarohet autoriteteve tatimore mund te llogaritet duke u perfshire ose perjashtuar nga tatimi.Kur ka detyrime te ndryshme tatimore, d.m.th., detyrime te perjashtuara, me tarife zero dhe te tatueshme, ndoshta eshte me mire te llogariten mbi bazen e perfshirjes ne tatim ne instance te pare. Megjithate, nese implikimet e perfshirjes ne tatim apo jo, kuptohen, atehere nuk duhet te kete ndonje diference.

109

SHEMBULLI 1: F/V 31.12.00 Te ardhurat e deklaruara organeve tatimore (duke perfshire tatimin) Lek Gjendja Bankare 10,800,000 Debitoret ne fillim te ushtrimit (900,000) 9,900,000 rakorduar Debitoret ne fund te ushtrimit 600,000 10,500,000 Te marra si nje e tere, keto te ardhura jane te pranueshme. SHEMBULLI 2: F/V 31.12.00 Te ardhurat e deklaruar organeve tatimore (duke perfshire tatimin) 10,500,000 Lek Lek Depozita bankare 11,400,000 Debitore ne fillim te ushtrimit (900,000) 10,500,000 e pa rakorduar Debitore ne fund te ushtrimit 840,000 11,340,000 Ne kete rast, gjendja e llogarise banakre nuk rakordon dhe nevojitet tju jepen pergjigje disa pyetjeve. Nese spjegimet nuk jane te kenaqshme, duhet bere vlersimi per elementin e ndryshimit te TVSH 140,000 Lek, 840,000 pjestuar me 6. Kjo ka implikime edhe per Tatim-Fitimin perderisa Tatim-Fitimi rezulton te jete deklaruar me pak. Nje fare shpjegimi ne kete rast mund te jete qe tatimpaguesi deklaron tatimin menjehere sa ai shlyen tatimin. Por kontrollori duhet te kerkoje shpjegim deri sa ai te zgjidh eshtjen. Pika qe duhet marre parasysh: Gjithe tatimi per debitoret eshte perfshire dhe eshte ne llogarite vjetore te tatimpaguesit. Gjendja bankare eshte perfshire ne tatim. Kini kujdes me detyrime te ndryshme tatimore, d.m.th. te perjashtuara, me tarife zero dhe me tarife standarte Kontrollori duhet te marre gjithashtu ne konsiderate edhe kryerjen e rakordimit te gjendjes se arkes, sepse mangesite ne arke, apo te holla te padepozituara ne banke, bejne pjese ne tablone e pergjithshme te shitjeve. Referojuni Aneksit 12. 10 500 000 Lek

110

ANEKS 12: RAKORDIMI ME ARKEN Fshehja e xhiros ditore te punes eshte nje nga shfaqjet me te mundshme te evazionit qe kontrollori ndesh. Nese nje tatimpaguesi i provohet se ka nje liber me xhiron e tij ditore ku ai hedh te ardhurat e tij, dhe per organet tatimore ai deklaron me pak se qarkullimet bruto qe rezultojne nga libri qe ai mban, atehere ka nje situate te mundshme te egzistences se evazionit fiskal. Shume subjekte, ne menyre te veante, shitesit me pakice, nuk leshojne fatura, ose nuk mbajne evidence per do shitje. Nese rezulton qe te mos gjendet nje liber per perdorim jozyrtar nga tatimpaguesi, rruga qe duhet te ndjeke kontrollori eshte te beje nje analize te hollesishme te gjendjes se arkes me qellim zbulimin e shitjeve te paregjistruara. Nje metode, per te provuar nese ka evasion, eshte analiza e gjendjes se arkes, duke perdorur tekniken e rakordimit me arken. Qarkullimi ditor plus ndonje forme tjeter te te ardhurave qe hyn ne subjekt, duhet te jete e barabarte me gjendjen e llogarise bankare plus te gjithe shpenzimet e arkes (duke perfshire pagat dhe shuma te terhequra), por jo te terhequra nga banka per keto qellime. Thene ndryshe, asnje tatimpagues nuk mund te shpenzoje me shume se sa arketon. Qarkullimi ditor llogaritet duke percaktuar gjendjen e llogarise ne banke, duke shtuar shpenzime te tilla si shuma te terhequra per qellim personal, pagat, blerje mallrash, shpenzime per paisje, etj. Saktesia me e madhe e kesaj prove, varet nga shkalla e ezaurimit te pyetjeve qe i behen tatimpaguesit dhe nga ndershmeria e pergjigjeve qe ai jep, prandaj pyetjet duhen te jene te menduara holle. Here pas here ndodh qe, qarkullimi ditor i llogaritur eshte me i madh se shifra qe ka evidentuar subjekti, dhe duhet te ngulitet mire ne mendje se ndryshimi perben nje shifer minimale, dhe se, aty ku eshte e mundshme, duhet te behen perpjekje te provohet se qarkullimi eshte me i madh. Rakordimi me arken perben nje metode shume te dobishme per te egzaminuar besueshmerine e te dhenave te tatimpaguesit ne mungese te llogarive (bilancit) vjetor, per shembull, ne sherbime, ku nuk mund te kete rezultat perpjekja per vertetuar se qarkullimi eshte me i madh. Megjithate, te kuptuarit e parimeve mund te jete i dobishem kur merren ne konsiderate llogarite vjetore per shembull, a eshte perfshire gjithe kapitali, apo thjeshte nje shifer e balancuar per fshehjen e shitjeve te parregjistruara? Para se te bejme rakordimin me arken, eshte shume e rendesishme te intervistojme me hollesi tatimpaguesin se si veprohet me arken. Ne fund te kesaj shtojce eshte pergatitur nje pyetesor - sigurohuni qe keni shkruar gjithe pergjigjet per pyetjet e bera dhe konfirmoni per do faze ate ka ju keni shkruar. Kjo do ta vere ne veshtiresi tatimpaguesin per eshtje te debatueshme ne ate ka ju thoni ose ne shifra qe ju perdorni. Pasi sigurohen te dhena ne lidhje me gjithe shpenzimet qe ka kryer subjekti nga gjendja e llogarise se tij ne banke dhe shpenzimet nga arka, beni krahasimin e totalit me shifren e qarkullimeve te regjistruara. Pastaj pergatitet bilanci i arkes. Me poshte jepet nje shembull shume i thjeshte.

111

SHEMBULL: Nga tatimpaguesi jepet ky informacion per nje periudhe 52 javore Tatimpaguesi thote se shitjet jane 520,000 Blerjet 370,000 nga te cilat 260,000 jane me ek.(Pra 110 000 jane te holla). Depozitimet bankare 320,000 Tatimpagesi ka mare nje hua bankare prej 65,000 gjate atij viti. Zerat e shpenzimeve paguar me para ne dore - Karburant (lende djegese) 150 ne jave - Te llojeve te ndryshme 50 ne jave - Paga 1750 ne jave - Tarifa postare 100 ne jave Gjendja e te hollave ne mbajtura ne xhep nuk ndryshon shume dhe afersisht eshte 2500 Shumat e terhequra nga pronari nga arka kapin shumen deri 1500 ne jave

Prova per rakordim do te kishte kete pamje Shitjet e deklaruara Huaja Gjendja e arkes ne fillim Diferenca 520,000 Blerjet me para 65,000 Llogaria ne banke 2,500 Shpenzime ne te holla Terhequr nga arka ne te holla 29,600 Gjendja e arkes 617,100 110,000 320,000 106,600 78,000 2,500 617,100

Per te bere proven, kontrollori nderton listen per anen e djathte me te gjitha menyrat si behen shpenzimet nga ana e subjektit, duke vene ne perdorim informacionin e dhene nga tatimpaguesi. Ndonje pagese, e kryer me ek, nuk futet ne listen e anes se djathte, pasi gjendja e arkes mbulon edhe pagesat e bera me banke. Po keshtu edhe shpenzimet e bera me te holla, me para te terhequra nga banka nuk duhen perfshire keto para jane llogaritur nga gjendja e llogarise bankare. Shembulli me siper tregon se 614,600 eshte shuma e subjektit per vitin. Logjika ta thote se te pakten arketimet e subjektit duhet te jene ne ate shume parash. Megjithate, shifra e regjistruar e shitjeve plus huane ishte vetem 585,000 dhe per pasoje kjo prove nuk rezulton te jete e balancuar. Shpenzimet nga arka me vlere 29,600 nuk jane shpjeguar. Kjo perben nje shifer minimum per te bere rakordimet ne bilanc. Por kjo shifer ka te ngjare te jete me e larte. Efekti i ketij ushtrimi eshte se ai hedh dyshim per besueshmerine e llogarive dhe sygjeron se eshte e nevojshme te zgjerohet verifikimi. 12.1. TRAJTIMI RIGOROZ I ARKES NGA TATIMPAGUES QE VEPROJNE ME TE HOLLA: PYETESOR A jane regjistruar te gjitha shitjet? A ka ndonje gabim? fare veprimi eshte ndermarre per korrigjim?

112

 Gjithe shitjet (arketimet per to) jane bere me ane te arkes regjistruese? Kush e perdor arken regjistruese? Kush pergjigjet per arken? fare kontrollesh jane bere per te punesuarit?

A ka pasur humbje ne arke? A jane raportuar keto humbje ne polici? A eshte pushuar ndonje i punesuar si rezultat i humbjeve ne arke? Pas ndonje humbje te mundshme, a ka pasur ndryshime ne proceduren e shitjeve? Vlefta e arkes (shuma fillestare qe sherben per te dhene reston klienteve) para se te fillohet puna e arkes (para se te filloje shitja? A eshte ajo konstante? Sigurisht qe ajo nuk perben pjese te xhiros ditore te biznesit dhe nuk duhet marre ne konsiderate kur bejme kontrollin e llogarise qe eshte ne arken regjistruse, ne fund te dites). Cfare ndodh nese ka blerje me ek dhe kur arketohen ato? A behen kunderpagesa? d.m.th. para qe dalin nga arka ne kembim te ekut qe merret. A ka kliente me llogari per pagesa me ek nepermjet postes? Nese po, si llogariten ne kontabilitet? A pranohen karta krediti? Nese po, si regjistrohen dhe futen ne kontabilitet shitjet me karte krediti? Cfare proedure ka kur merren mallra per perdorim personal? Cila eshte proedura per kreditimet (rimbursime)? A jane bere blerje me para ne dore? Nese po, fare proedure adoptohet?

A ka paga/terheqje (para per perdorim personal nga ana e vete tatimpaguesit) qe behen ne te holla? Nga vjen kjo sasi te hollash? A merret para nga arka gjate dites? Nese po, fare te dhenash (regjistrimesh) mbahen? Cila eshte proedura egzakte per te nxjerre shumen (bruto) te qarkullimit ditor?

Nese arka (regjistruese) siguron informacion per qarkullimin ditor, po keshtu edhe kuponat e printuar, si behet kontrolli i tyre dhe fare lloj informacioni sigurojne? Nese dika shitet me aparat mates (zakonisht lengje) a behet rakordim midis arketimeve dhe ato ka tregon leximi ne aparat mates? Sa numra llogarish bankare ka tatimpaguesi? Kush merret me veprimet e gjendjes ne banke? Sa shpesh?

113

 Ne llogarine e gjendjes bankare eshte vetem paraja per ate subjekt? Apo ajo perfshin perve llogarise se subjektit edhe ndonje hua, trashegimi, etj. A ka ndonje ek te terhequr nga arka?

A jane bere krahasime midis gjendjes se llogarise bankare dhe qarkullimit ditor bruto? A behet rakordimi i arkes do javemuaj?

12.2. TESTI I FLUKSIT TE PARAVE Testi per fluksin e parave perben nje variant per testimin e rakordimit te arkes. Me ane te tij shihet levizja e te hollave ne nje periudhe me te shkurter te mundshme, mbasi perben nje mjet te dobishem per identifikimin e gabimeve ne nxjerrjen e qarkullimit ditor. Ky lloj testimi eshte nje menyre shume e dobishme per te provuar saktesine e hedhjes se qarkullimit ditor. Ai funksionon duke ndjekur levizjen e te hollave ne hyrjet dhe daljet e subjektit dhe duke identifikuar situatat kur, sipas te dhenave (regjistrimeve), ka patur gjendje negative te arkes gje absolutisht e pamundur ne realitet. Nese arka identifikohet me gjendje negative (minus), atehere te dhenat jane te gabuara te pakten ne nje aspekt (paraqitja e gjendjes se arkes, arketimet nga shitjet ose pagesat per blerje). Kjo teknike ilustrohet me se miri me ane te nje shembulli: Ne librin e pagesave me te holla te tatimpaguesit per nje jave jepen transaksionet si me poshte: Ditari i arkes i nje tatimpaguesi tregon transaksionet e meposhtme gjate nje jave: Gjendje arke ne fillim Dita 1 Arketimi Dita 2 Arketimi Dita 3 Arketimi Dita 4 Arketimi Dita 5 Arketimi 10 100 125 75 150 175 Shpenzime Depozitim ne banke Shpenzime Depozitim ne banke Bilanci i arkes 50 100 200 200 85 Diferenca 60 85 -40 110 85

Ne pamje te pare, libri i pagesave me te holla eshte i balancuar. Megjithate nese ndjekim levizjen e arkes per disa dite, rezulton kjo situate: Bilanci ne fund te Dites 1 = 10 (bilanci ne hapje) + 100 (arketime) 50 (pagesa) = 60 Bilanci ne fund te Dites 2 = 60 + 125 - 100 = 85 Bilanci per fundin e Dites 3 = 85 + 75 - 200 = - 40

114

Ne fund te Dites 3 ka nje gjendje arke me vlere negative, d.m.th., sipas te dhenave, subjekti nuk ka patur gjendje te mjaftueshme per te mbuluar (shpenzime) blerje te mundshme. Testi per levizjen ne arke eshte i shpejte dhe i thjeshte, dhe verteton se dika nuk shkon me te dhenat e transaksioneve te arkes. Megjithate, me ane te tij nuk percaktohet se ku eshte gabimi. Kontrollori mund te supozoje qe arketimet nga shitjet nuk jane raportuar plotesisht, por ka shpjegime te tjera te mundshme (p.sh., bilanci i eljes jo i sakte). Pra, nuk perben nje prove qe te vertetoje evazion (megjithese ne pjesen me te madhe te rasteve e sugjeron ate me ngulm). Nje dizavantazh tjeter eshte se kerkohet qe te dhenat ne detaje te transaksioneve te jene disponibel para se nje test i tille te zbatohet zbatimi i ketij testi ne shume prej subjekteve te vogla perjashtohet.

115

ANEKSI 13: KOEFIIENTI I NGRITJES SE MIMIT Teknika e ngritjes s mimit sht nj mjet i vlefshm q mund t prdoret te do tregtar q blen dhe shet mallra. Ngritja e mimit dhe marzhet jan terma q prdoren respektivisht nga kontrollort dhe tregtart. Shpesh nj tregtar do t jet n gjendje t shpjegoj marzhin e fitimit por nuk do t di se sht ngritja e mimit dhe mund t jet e nevojshme ndonjher q marzhi t konvertohet me ngritjen e mimit, me qllim q t kryhet nj ushtrim mbi ngritjen e mimit Llogaritja e ngritjes s mimit, sht fitimi bruto n raport me koston e mallrave t shitura, e shprehur kjo n prqindje:
Ngritja e mimit = Fitimi bruto x 100 Kosto e mallrave te shitura

Marzhi q i intereson m shum edhe tregtarit, sht elementi i fitimit i prfshir n mimin e shitjes dhe llogaritet duke pjestuar fitimin bruto me mimin e shitjes, e shprehur kjo n prqindje:
Marzhi = Fitimi bruto x 100 Shitjet

Marredhenia ndermjet koefiientit te ngritjes se mimit dhe marzheve tregohet sa me poshte ku koefiienti i ngritjes se mimit shprehet si 25% e mallrave te blera per 20 000 Lek. Prandaj, mimi i shitjes = 20 000 + 25% Ngritje mimi = 25 000 Lek Meqenese mimi i shitjes eshte 25 000 Lek dhe fitimi eshte 5 000 Lek, marzhi eshte:
5 000 x 100 = 20 % 25 000

Zakonisht sht i nevojshm aplikimi i ngritjes s mimit pr nj periudh prgjithsuese dhe pastaj t parashikohen shifrat. Tregtarit duhet sigurisht ti jepet mundsia t diskutoj mbi t dhnat e gjetura, prandaj sht shum e rndsishme t sigurojm q pyetjet e bra n fillim, t mbulojn t gjitha shpjegimet p.sh. gjrat e humbura, t vjedhura, shitjet me mim t lir, zbritjet e veanta t mimeve etj. Ne lidhje me kete, Tabela e Proedurave Nr. 4, verifikimet e thelluara mund tju vije ne ndihme. Kur ngritja e mimit prcaktohet pr nj periudh prfaqsuese, kjo mund t aplikohet mbi koston e mallrave t shitur t marr nga llogarit vjetore. Shitjet q rezultojn mund t krahasohen me shitjet e deklaruara. sht shum e rndsishme ti kushtohet rndsi t veant uljeve t mimit dhe formave t ngjashme me t, sepse kjo do t ndikoj n ngritjen totale t mimit dhe rakordimin pasues.

116

13.1. SHEMBUJ ME KOEFIIENTET E NGRITJES SE MIMIT SHEMBULLI 1: NGRITJE MIMI E THJESHTE Sa vijon eshte nje ekstrakt i nje Bilanci Kontabel paraqitur ne DPT: Shitjet 50 000 000 Lek; Kosto e Shitjeve 40 000 000 Lek; Fitimi Bruto = 10 000 000 Lek. Prandaj, ngritja e pergjithshme e mimit = 10 000 000 = 25% 40 000 000

SHEMBULLI 2: METODA E MESATARES SE PONDERUAR TE NGRITJES SE MIMIT Artikujt e mposhtm jan przgjedhur si prfaqsues t linjave kryesore n nj dyqan t madh per tu perdorur ne ushtrimin me ngritjen e mimit duke perdorur mesataren e ponderuar me qellim percaktimin e koefiientit te ngritjes se mimit mesatar per te gjithe veprimtarine e biznesit. Hapi 1: T dhnat e mposhtme mbi blerjet jan nxjerr nga faturat e nje muaji Mallrat e blera Mallra ushqimore Cigare mblsira Materiale pastruese Gjithsej Blerjet Lek 389,500 1,705,000 285,250 124,500 2,504,250 Ngritja e mimit % 65 15 50 30

Te gjithe shifrat jane neto pa TVSH Te gjitha shitjet jane me TVSH ne masen 20% Hapi 2: Percaktohet l vizja e prgjithshme e mallit gjendje gjat muajit. (Saktesohet ne baze te gjendjes ne fillim dhe ne fund per do artikull). Kjo arrin ne 3 100 500 Lek pa tatime. Hapi 3: Percaktohet perqindja e blerjeve gjithsej per do linje te zgjedhur te mallit gjendje.
Linja e mallit gjendje = Perqindja e blejreve gjithsej Blerjet gjithsej

117

Per shembull, blerja e mallrave ushqimore prej 389,500 kur pjestohet me shumen gjthsej te blerjeve prej 2,504,250 jep nje perqindje = 15.55%. Llogaritjet e tjera ndjekin te njejtin model. Hapi 4: Zbatohet koefiienti i ngritjes se mimit qe eshte llogaritur per do linje dhe shuma per mesataret individuale per te mberritur tek mesatarja e ponderuar e koefiientit te ngritjes se mimit, qe ne kete rast eshte 27.50%. Mallrat e Blera Mallra ushqimore Cigare mblsira Materiale pastruese % e blerjeve te perzgjedhura gjithsej 15.55 68.08 11.39 4.97 Shumezuar me koefiientin e ngritjes se mimit % * 65 * 15 * 50 * 30 Gjithsej Mesatarja e ponderuar e ngritjes se mimit % = 10.11 = 10.21 = 5.69 = 1.49 27.50%

Shuma e levizjes se mallit gjendje per muajin arrin ne 3 100 500 Lek pa tatime. Duke zbatuar mesataren e ponderuar te ngritjes se mimit (jo vetem shumen e artikujve te perzgjedhur):
L evizja e m llit a 310 50 0 0 g d jen je x N gritja e im m it 2 .5 % 7 0 % = N ritja g e im m it 82 67 5 3 L ek S hitjet g sej jith 3 9 3 63 5 7 x N rm o a eTS VH 2 % 0 = T S VH G he jit s j 7 0 67 9 2

Detyrimi tatimor i mundshem qe u llogarit krahasohet me tatimin e deklaruar. SHEMBULLI 3: GJETJA E KOEFIIENTEVE TE NGRITJES SE MIMIT NGA MARZHI I FITIMIT BRUTO Kjo eshte nje metode alternative e llogaritjes se bere ne Shembullin 2 me lart, por jep saktesisht te njejtin rezultat duke u nisur nga kosto e blerjeve ashtu si me lart. Mallrat e Blera Mallra ushqimore Cigare mblsira Materiale pastruese Gjithsej Blerjet Lek 389,500 1,705,000 285,250 124,500 2,504,250 Ngritja e mimit % * 65 * 15 * 50 * 30 Vlera e shitjeve 642,675 1,960,750 427,875 161,850 3,193,150

Fitimi bruto mbi eshtjet thelbesore arrijne ne 688 900 Lek (3 193 150 2 504 250). Prandaj:
Ngritja e mimit = Fitimi bruto Kosto e mallrave te shitura = 688 900 * 100 2 504 250 = 27.50% Mesatarjae ponderuar e ngritjes se mimit

118

Ky rezultat eshte identik me ate qe kemi nxjerre duke perdorur metoden tjeter te perllogaritjes. ANEKSI 14: MANUALI I PERDORUESIT TE PROGRAMIT AUTOMATIK TE KONTROLLIT BAZUAR NE RISK (Kur ky system te vihet ne perdorim) PERMBAJTJA E LENDES Pjesa 14.1. 14.2. 14.3. 14.3.1. 14.3.2. 14.3.3. 14.4. 14.4.1. 14.4.2. 14.4.3. 14.5. 14.5.1. 14.5.2. 14.5.3. 14.6. 14.6.1 14.6.2. 14.6.3. 14.6.4. 14.6.5. 14.6.6 14.7. 14.8. 14.8.1. 14.8.2. 14.9. 14.9.1. 14.9.2. 14.9.3. 14.9.4. 14.9.5. 14.9.6. 14.9.7. 14.9.8. 14.10. 14.10.1 14.10.2 14.10.3 Permbajtja Fillimi i perdorimit te sistemit Ekrani kryesor Ekrani i emrave te tatimpaguesven Regjistrimi i nje tatimpaguesi te ri ne menyre manuale Azhurnimi i nje tatimpaguesi ekzistues Kerkimi per nje tatimpagues Perdorimi i ekranit per shqyrtimin e kontrollit Hedhja ne menyre manuale e nje regjistrimi te ri Azhurnimi i nje regjistrimi ekzistues kontrolli Kerkimi per nje regjistrim kontrolli Ekrani i perzgjedhjes se kontrollit Rillogaritja e pikeve te kontrollit Gjenerimi i planeve te kontrollit Krijimi i regjistrimeve te kontrollit Mirembajtja Piket e besueshmerise Piket e madhesise Piket e kompleksitetit Kodi ekonomik i pikeve te aktivitetit Krijimi i faqeje ngarkimi ne Excel Ngarkimi i te dhenave te riskut Ngarkimi i te dhenave te tatimpaguesit Kontrolloret Shtimi i nje kontrollori te ri Azhurnimi i nje kontrollori ekzistues Raportet Te gjitha kontrollet Kontrollet e hapura Kontrollet e mbyllura Derguar per kontrolle investigimi Plani i Kontrollit Tatimpaguesit e medhenj Tatimpaguesit e pezulluar Tabela e krahasimit te performances Kriteret per perzgjedhjen e kontrollit sipas riskut Madhesia Kompleksiteti Tipare te veanta

119

14.10.4 14.10.5 14.10.6 14.10.7 14.10.8 14.11. 14.11.1

Besueshmeria Data qe nga kontrolli i fundit Shembuj Kontrolli i tatim-fitimit (shtese) Tatimi mbi biznesin e vogel Arkitektura teknike dhe Implementimi Udhezimet e instalimit

14.1 FILLIMI I PERDORIMI TE SISTEMIT Sistemi aktivizohet duke klikuar 2 here mbi ikonen Perzgjedhje Kontrolli ne eranin e kompjuterit. Ekrani fillestar do te shfaqet si me poshte dhe ekrani duhet te klikohet aty ku thote klikoni per inicializimin e sistemit. Do te duhen 20 sekonda per aktivizimin e sistemit.

14.2 EKRANI KRYESOR Kur Perzgjedhesi Automatik i Kontrollit (PAK) aktivizohet, perdoruesit do ti shfaqet Ekrani Kryesor i PAK-ut

120

Ekrani perbehet nga 8 butona per perdorimin e funksioneve te PAK-ut Butoni Emrat e tatimpaguesve Shqyrtimet e kontrollit Perzgjedhja e kontrollit Mirembajtja Ngarkimi i te Dhenave te Tatimpaguesit Kontrolloret Raportet Dalje Pershkrimi Perdoret per te mbajtur te dhenat e tatimpagusve perfshire profilet e riskut Perdoret per te mbajtur te dhenat per Kontrollet Perdoret per perzgjedhjen e Planeve te Kontrollit te mbeshtetura ne Profilin e Riskut Perdoret per mbajtjen e te dhenat te pergjithshme Perdoret per te transferuar te dhena nga Sistemi i Integruar Tatimor i DPT-se Perdoret per te mbajtur te dhenat e kontrollorit Perdoret per te pasur akses ne informacionin e organeve drejtuese Perdoret per te mbyllur PAK-un

14.3 Perdorimi i ekranit te emrave te Tatimpaguesve

Ky ekran perdoret brenda PAK-ut per te mbajtur te dhenat baze dhe kriteret e profileve te riskut qe i perkasin tatimpaguesit qe do te kontrollohet.

121

Ekrani i Tatimpaguesit permban informacionin e meposhtem Emri Emri i tatimpaguesit NIPT Adresa Qarkullimet e viteve te fundit Lloji i tatimit Kontrolli i Njesise se Tatimpaguesve te Medhenj Aktualisht nen kontroll (TVSH/TATIMFITIM) I pezulluar Nen investigim Pershkrimi Emri i tatimpaguesit Numri i Identifikimit te Tatimpaguesit Adresa e Tatimpaguesit Qarkullimi i deklaruar ne vitin e meparshem (e perdorur ne caktimin e madhesise) Lloji i tatimit (TVSH apo Tatim mbi Biznesin e Vogel). Tregues qe Tatimpaguesi po kontrollohet nga DTM-ja per qellime kontrolli Tregues qe demonstron se aktualisht tatimpaguesi po kontrollohet Tregues qe tatimpaguesi nuk konsiderohet aktiv dhe prandaj nuk do te perzgjidhet nga PAK-u per kontroll Tregues qe tatimpaguesi eshte kaluar per investigim kjo eshte percaktuar ne baze te gjetjeve te kontrollit dhe do te ndaloje perzgjedhjen e tatimpaguesit per kontrolle te metejshme derisa te hiqen Piket e llogaritura te kontrollit te bazuara mbi profilin e tatimpaguesit Data e kryerjes se kontrollit te fundit te TVSH-se/Tatimit mbi Biznesin e Vogel (i plote ose Fiskal) Data e kontrollit te fundit te Tatimit mbi Fitimin (te plote apo fiskal) 4 numrat e kodit ekonomik te aktivitetit Treguesi i madhesise i bazuar ne nivelin e qarkullimit te deklaruar Treguesi i besueshmerise mbeshtetur ne rezultatet/njohurite e kontrollit te meparshem Treguesi i kompleksitetit i bazuar ne rezultatet/njohurite e kontrollit te meparshem 10 faktore kompleksiteti shtese te bazuar ne rezultatet/njohurite e kontrolleve te meparshme Te dhenat per Tatimin mbi Fitimin per 3 vitet e fundit (NUK ESHTE ZBATUAR NE VARIANTIN 1.0)

Piket e kontrollit Data e kontrollit te fundit te TVSH-se Data e kontrollit te fundit te Tatimit mbi Fitimit Kodi i veprimtarise ekonomike Madhesia Besueshmeria Kompleksiteti Faktoret e kompleksitetit The dhenat per Tatimin mbi Fitimin

122

14.3.1 Regjistrimi i nje tatimpaguesi te ri ne menyre manuale

Tatimpaguesit e rinj mund te ngarkohen ne PAK si nga te dhenat e dorezuara ne nje format te caktuar nga Sistemi i Integruar Tatimor (shih pjesen 14.6) ose perdoruesi mund te shtoje ne menyre manuale regjistrimet e reja si me poshte: Hapi 1 Hapi 2 Hapi 3 Perdoruesi klikon mbi SHTO. PAK zbraz te gjitha kutite per hedhjen e te dhenave dhe i ben gati per hedhjen e te dhenave Perdoruesi hedh te dhenat e tatimpaguesve Perdoruesi perzgjedh SHPETO per te dhenat. PAK do te kryeje verifikime te detyrueshme te fushave te meposhtme: Emrin e tatimpaguesit NIPT-in (unik dhe ne format te sakte) Adresen Qarkullimin (duhet te jete > 0) Perdoruesi do te perzgjedhe vlerat e profilit te riskut per Besueshmerine dhe Kompleksitetin nese ato njihen Nese te gjitha behen te vlefshme, PAK do te krijoje nje regjistrim te ri per tatimpaguesin dhe do te aktivizoje kutite e hedhjes se te dhenave

Hapi 4

14.3.2 Azhurnimi i nje Tatimpaguesi Ekzistues

Te dhenat e tatimpaguesit ekzistues mund te ndryshohen ne menyre manuale nga brenda ekranit si me poshte: Hapi 1 Hapi 2 Hapi 3 Hapi 4 Perdoruesi perdor funksionet e kerkimit (Pjesa 2.3) per te lokalizuar tatimpaguesin qe duan te azhurnojne Perdoruesi klikon AZHURNO. PAK do te aktivizoje kutite per hedhjen e te dhenave perkatese per regjistrimin e tatimpaguesit Perdoruesi azhurnon te dhenat e tatimpaguesit Perdoruesi perzgjedh SHPETO per te dhenat. PAK do te kryeje verifikime te detyrueshme te fushave te meposhtme: Adresen Qarkullimin (duhet te jete > 0) Perdoruesi do te perzgjedhe vlerat e profilit te riskut per Besueshmerine dhe Kompleksitetin nese ato njihen Nese te gjitha behen te vlefshme, PAK do te krijoje nje regjistrim te ri per tatimpaguesin dhe do te aktivizoje kutite e hedhjes se te dhenave

Hapi 5

14.3.3 Kerkimi per nje tatimpagues

123

Te dhenat e Tatimpaguesit i mundesojne perdoruesit te kerkoje nje tatimpagues te vetem ose grup tatimpaguesish

Ne kornizen e KERKIMIT, perdoruesit mund te lokalizoje nje tatimpagues ose: Duke perdorur listen e zbritshme te emrave te tatimpaguesve Duke perdorur listen e zbritshme te NIPT-eve te Tatimpaguesit duke shtypur tab-in Pasi te jete perzgjedhur, PAK-u do te shfaqe te dhenat perkatese per tatimpaguesin. Pas perzgjedhjes se butonave TVSH / TATIM-FITIM apo TATIMI MBI BIZNESIN E VOGEL, PAK do te populloje listen ne kendin e poshtem ne te majte te ekranit me ndonje tatimpagues qe aktualisht eshte nen kontroll per llojin e perzgjedhur te tatimit. Pas perzgjedhjes se butonit te NGARKIMEVE TE REJA, PAKdo te populloje listen ne kendin poshte ne te majte te ekranit me tatimpaguesit e rinj te identifikuar nga grupi i fundit i te dhenave te ngarkuara nga Sistemi i Integruar Tatimor i DPT-se Pas perzgjedhjes se butonit TE GJITHE, PAK do te populloje listen ne kendin e poshtem majtas ekranit me te gjithe tatimpaguesit e mbajtur ne database. Nese nevojitet, perdoruesi mund te kerkoje neper kete liste per te perzgjedhur nje tatimpagues.

Duke shtypur emrin e tatimpaguesit ne kutine poshte listes se zbritshme te NIPT-it dhe

124

14.4 Perdorimi i Ekranit per Shqyrtimin e Kontrollit

Ekrani i Shqyrtimi te Kontrollit, eshte ekrani ku perdoruesi mund te shtoje dhe azhurnoje te dhenat e kontrollit.

125

Ekrani i Shqyrtimit te Kontrollit permban informacionin e meposhtem Emri Emri i tatimpaguesit NIPT-i Data e krijimit te kontrollit Data e fillimit te Kontrollit Data e perfundimit te kontrollit 0 Kontrolloret 1dhe 2 Ditet e kontrollit Pershkrimi Emri i tatimpaguesit Numri i Identifikimit te Personit te Tatueshem Data kur akt-kontrolli eshte krijuar brenda PAK-ut Data e fillimit te kontrollit Data e perfundimit te kontrollit Emri(at) e kontrollorit te caktuar per te kryer kontrollin Kohezgjatja e diteve te kontrollit eshte parashikuar te zere (ose ditet aktuale te mbledhura nese kontrolli eshte perfunduar) Nje tregues qe kontrolli eshte shtuar ne menyre manuale ne PAK dhe nuk eshte perzgjedhur ne menyre automatike Lloji i kontrollit (i plote, fiskal ose vizite e shumellojshme) Lloji i tatimit (TVSH, Tatim-fitim ose Tatim mbi Biznesin e Vogel) Statusi aktual i kontrollit (ne vazhdim, i mbyllur, ne vazhdim ka kaluar per investigim) Ndonje koment per kontrollin Rezultatet e kontrollit te nxjerra nga Formulari 4.

Manuali i kontrollit Lloji i kontrollit Lloji i tatimit Statusi Komente Rezultatet e kontrollit: Tatimi Gjobat Interesi TOTAL Besueshmeria Kompleksiteti Kaluar per investigim Faktore te tjere te kompleksitetit

14.4.1 Hedhja ne menyre manuale e nje regjistrimi te ri

Nje regjistrim i ri mund te krijohet ose automatikisht nga PAK duke perdorur profilin e riskut (shih pjesen 4) ose nje perdorues mund te shtoje ne PAK nje kontroll ne menyre manuale si me poshte:

126

Hapi 1 Hapi 2 Hapi 3

Step 4

Step 5

Perdoruesi klikon SHTO. PAK zbraz te gjitha kutite e hedhjes se te dhenave dhe i ben gati per hedhjen e te dhenave Perdoruesi perzgjedh tatimpaguesin nga lista e zbritshme ose duke hedhur NIPT-in e tatimpaguesit (PAK do te lejoje vetem zgjedhjen e tatimpaguesve qe nuk jane perzgjedhur per nje kontroll) Perdorues hedh te dhenat perkatese (nese njihen): Data e fillimit Data e perfundimit Kontrollori (t) Dite kontrolli Lloji i kontrollit Lloji i tatimit Komente Rezultatet e kontrollit nga Formulari 4 Perdoruesi klikon SHPETO, PAKdo te beje te vlefshme te dhenat e hedhura duke verifikuar qe kontrolli mund ti caktohet nje kontrollori dhe kontrollori i perzgjedhur ka dite te disponueshme qe mund ti perdore per kontroll. PAK shton regjistrimin e kontrollit te ri duke treguar qe eshte shtuar me dore dhe kutite e hedhjes se te dhenave jane aktivizuar. Nese jane hedhur te dhenat e Formularit 4, atehere PAK do te azhurnoje regjistrimin e tatimpaguesit uke modifikuar perkatesisht profilin e riskut.

Ka disa rregulla biznesi qe duhet te kuptohen ne rastet kur shtohet nje regjistrim kontrolli: Nese perzgjidhet nje KONTROLL I PLOTE, atehere PAK do te verifikoje nese duke shtuar kete kontroll do te tejkalohet 5% i bazes se tatimpaguesit per kontrollet e plota gate 12 muajve. Ne kete rast, PAK do te shfaqe nje mesazh gabimi dhe do ta informoje perdoruesin per te dhenat. Nese perzgjidhet nje VIZITE E SHUMELLOJSHME, atehere PAK nuk do te lejoje qe perdoruesi te hedhe te dhenat e Formularit 4 meqenese kjo nuk ka lidhje me viziten e shumellojshme Nese kontrollori(et) e perzgjedhur do te kene me shume se 40 dite te caktuara atyre per kontrollet ne vazhdim, atehere PAK do te nxjerre nje gabim duke informuar perdoruesin qe kontrolli nuk mund ti caktohet kontrollorit(eve) te perzgjedhur.

14.4.2 Azhurnimi i nje regjistrimi ekzistues kontrolli Te dhenat ekzistuese te kontrollit mund te amendohen ne menyre manuale nga brenda ketij ekrani si me poshte: Hapi 1 Hapi 2 Perdoruesi Perzgjedh Kontrollin per amendimin duke perdorur funksionin KERKIM te percaktuar ne Pjesen 3.3 Perdoruesi klikon AZHURNO. PAK aktivizon te gjitha kutite e te dhenave kye dhe i ben gati per amendimin e te dhenave

127

Hapi 3

Hapi 4 Hapi 5

Perdorues hedh te dhenat perkatese (nese njihen): Data e fillimit Data e perfundimit Kontrollori (t) Dite kontrolli Lloji i kontrollit Lloji i tatimit Komente Rezultatet e kontrollit nga Formulari 4 Perdoruesi klikon SHPETO, PAK do te beje te vlefshme te dhenat e hedhura. PAK azhurnon regjistrimin e kontrollit dhe kutite e hedhjes se te dhenave aktivizohen. Nese jane hedhur te dhenat e Formularit 4, atehere PAKdo te azhurnoje regjistrimin e tatimpaguesit duke modifikuar perkatesisht profilin e riskut..

Ekzistojne disa rregulla pune qe nevojiten te kuptohen gjate amendimin te nje regjistri kontrolli: Nese KONTROLLI eshte perzgjedhur automatikisht nga PAK, atehere treguesi i llojit te tatimit dhe llojit te kontrolli nuk mund te modifikohen meqenese keto jane percaktuar nga moduli i zgjedhjes. Nese lloji i tatimit eshte spontuar ne Vizite te Shumellojshme atehere te dhenat e formularit 4 mund te hidhen. Nese Lloji i Tatimit spontohet ne Vizite te Shumellojshme, atehere megjithese datat e fillimi dhe te perfundimit te vizites jane hedhur ne sistem, keto data nuk pasqyrohen ne regjistrimin e tatimpaguesit i cili tregon datat e kontrollit te fundit.

14.4.3 Kerkimi per nje Regjistrim Kontrolli

Ekrani i shqyrtimit te Kontrollit perbehet nga shume filtra qe mund te perdoren per te kerkuar ne PAK per regjistrime:

Ne menyre qe te perdorni filtrin perzgjidhni kriteret dhe klikoni ne KERKO. PAK do te populloje griln me do regjistrim qe perputhet me filtrin e perzgjedhur. Pastaj perdoruesi mund te perzgjedhe kontrollin perkates duke klikuar ne rreshtin perkates.

128

14.5 EKRANI I PERZGJEDHJES SE KONTROLLIT Ekrani per Perzgjedhje e Kontrollit eshte ekrani ku perdoruesi mund te krijoje kontrolle automatike.

14.5.1. Rillogaritja e Pikeve te Kontrollit

PAK perdor formula te ndryshme per percaktimin e Riskut ne vartesi te llojit te tatimit te perzgjedhur. Perpara se te gjenerohet nje plan i ri eshte esenciale qe fillimisht Piket e Kontrollit te rillogariten kundrejt Llojit te Tatimit. Hapi 1 Hapi 2 Hapi 3 Perdoruesi perzgjedh Llojin e Tatimit per te bere rillogaritjen duke perdorur listen e zbritshme (TVSH, Tatim-Fitim ose Tatim mbi Biznesin e Vogel) Perdoruesi klikon LLOGARISNI PIKET E KONTROLLIT PAK kerkon database-in dhe rillogarit e azhurnon Piket e Kontrollit per tatimpaguesit perkates. (PAK tregon progresin e tij duke perdorur shiritin e progresit ne ekran.)

Gjate rillogartijes se pikeve te Kontrollit PAK merr parasysh rregullat e meposhtme te biznesit:

129

Perzgjedhja e Tatimpaguesve bazohet ne Llojin e Tatimit te shfaqur do tatimpaguesi qe zgjidhet per kontroll per llojin e tatimit te zgjedhur i jepet nje pikavarazh automatik risku 0

Formula e perdorur bazohet ne llojin e tatimit dhe eshte paraqitur me hollesi ne Pjesen 14.10. 14.5.2 Gjenerimi i Planeve te Kontrollit Qellimi kryesor i RAS-it eshte te gjeneroje kontrolle automatike te bazuara ne profilizimin e riskut te bazes se tatimpaguesit. Ne menyre qe te gjenerohet nje Plan i propozuar kontrolli, perdoruesi duhet te llogarise fillimisht sesa dite kontrolli jane ne dispozicion ne muajin e perzgjedhjes. Referohuni Tabeles se Proedurave 1 per menyren sesi behet kjo: Hapi 1 Perdoruesi perzgjedh sesa Dite Kontrolli ka ne dispozicion. (PAK do te verifikoje ditet e disponueshme te kontrollit te bazuara ne kontrollet ekzistuese te hapura dhe inspektoret e caktuar per llojin e zgjedhur te tatimit. Nese nuk ka dite te mjaftueshme kontrolli atehere PAK do te shfaqe mesazhin e gabimit duke informuar perdoruesin.) FAKULTATIV: Perdoruesi perzgjedh nje Kod t Veprimtaris Ekonomike. Nese perzgjidhet, Plani i Kontrollit do te kufizohet tek ato tatimpagues qe i atribuohen kodi ekonomik te zgjedhur. Perdoruesi klikon ne GJENERO PLANIN E KONTROLLIT. PAK kerkon neper tatimpaguesit ekzistues duke filluar nga pikavarazhi me i larte i kontrollit dhe krijon nje plan. (Nese ditet e disponueshme te kontrollit jane hedhur ne Hapin 1 atehere PAK do te perdore ditet e caktuara paraprakisht per kontrollin kundrejt do tatimpaguesi derisa ditet e disponueshme te jene perdorur kundrejt do tatimpaguesi derisa te jene perdorur te gjitha ditet e disponueshme.) PAK perdor percaktimet e pergjithshme per Perqindjen Automatike dhe Perqindjen e Rastesishme gjate perzgjedhjes se kontrolleve PAK shfaq Planin e Kontrollit duke treguar przgjedhjen rastsore nprmjet ngjyrimit t ksaj t fundit me t verdh

Hapi 2 Hapi 3

Hapi 4 Hapi 5

Gjate gjenerimi te Planit te Kontrollit aplikohen rregullat e meposhtme te biznesit; do tatimpagues i cili eshte aktualisht nen kontroll nuk perzgjidhet do tatimpagues i pezulluar ne database nuk perzgjidhet do tatimpagues i cili ka kaluar per investigim nuk perzgjidhet do tatimpagues te cilit i kane bere nje Kontroll te Plote 12 muajt e fundit nuk perzgjidhet Brenda ekranit te mirembajtjes ka nje kuadrat per periudhen gjate ciles kontrollet mund te perzgjidhen automatikisht. Kjo periudhe aplikohet gjate vleresimit te regjistrimeve te tatimpaguesit.

130

Nese ditet e kontrollit jane perdorur per te gjeneruar planin, atehere PAK do te perdore vetem perqindjen automatike te caktuar ne Ekranin e Mirembajtjes PAK do te aplikoje treguesin e Rastesishem te vendosur ne ekranin e Mirembajtjes gjate caktimit te kontrolleve te propozuara. PAK llogarit ditet e disponueshme te kontrollit si me poshte:

(Numri i kontrolloreve te caktuar per llojin e tatimit * 40) (Numri i diteve qe jane caktuar aktualisht per Kontrollet e hapura per lloji e tatimit te zgjedhur)

SHENIM: GJENERIMI I PLANIT TE KONTROLLIT NUK KRIJON REGJISTRIME KONTROLLI

14.5.3 Krijimi i regjistrimeve te kontrollit

Nese nje plan kontrolli eshte gjeneruar si me lart, atehere hapi tjeter eshte krijimi i regjistrimeve te nevojshme te kontrollit si me poshte: Hapi 1 Perdoruesi klikon ne KRIJO REGJISTRIMET E KONTROLLIT Nese plani i kontrollit tejkalon numrin e diteve te disponueshme te kontrollit atehere PAK do te shfaq nje mesazh gabimi dhe nuk do te lejoje krijimin e ndonje kontrolli te ri, Nese ka dite te mjaftueshme kontrolli atehere PAK do te krijoje regjistrime te reja kontrolli te bazuara ne perzgjedhjen ne rrjet. Keto kontrolle do te klasifikohen si Kontrolle Fiskale dhe perdoruesi nuk do te mundet te ndryshoje as Llojin e Tatimit dhe as Llojin e Tatimit nga ekrani i Shqyrtimit te Kontrollit Kontrolleve te krijuara nga Plani i Kontrollit te perzgjedhur u caktohet nje reference date e krijuar qe mund te perdoret per qellime raportimit.

Hapi 2

Hapi 3

PAK perdor rregullat e meposhtme te biznesit gjate krijimit te regjistrimeve te reja te kontrollit Nese nje tatimpagues eshte aktualisht nen kontroll per TVSH dhe Tatim-Fitim, perzgjedhja behe dhe nese piket e riskut te tatimpaguesit per tatim-fitimin do ta kishin vene normalisht tatimpaguesin ne grupin e perzgjedhjes, atehere PAK do ta vinte re kete fakt keshtu qe kur kontroll aktual i tatimpaguesit te mbyllet, ai do te perzgjidhet per llojin tjeter te tatimit ne momentin tjeter te pershtatshm. (Ky rregull aplikohet ne te dy drejtimet).

131

14.6. Mirembajtja
Ekrani i permbajtjes ne PAK e lejon perdoruesin te modifikoje te gjitha te dhenat e pandryshueshme te perdorura ne sistem. Percaktimet e paracaktuara te zbatuara gjate implementimit nuk mund te ndryshohen pa nje udhezim te shkruan nga Drejtori i Pergjithshem.

Emri Modifiko Piket e Besueshmerise

Modifiko Piket e Madhesise

Modifiko Piket e Kompleksitetit

Kodet Ekonomike

Pershkrimi Pas perzgjedhjes perdoruesi do te mundet te ndryshoje tekstin dhe piket qe lidhen me treguesin e besueshmerise te vendosura kundrejt do tatimpaguesi. Nes nevojitet, perdoruesi mundet gjithashtu te shtoje nivelet shtese te besueshmerise. Pas perzgjedhjes, perdoruesi mundet te amendoje tekstin, piket dhe paracaktoje ditet e TVSH-se/Tatim-Fitimit. Nese nevojitet perdoruesi mundet gjithashtu te shtoje nivelet shtese te madhesise. Pas perzgjedhjes perdoruesi do te mundet te ndryshoje tekstin dhe piket qe lidhen me nivelet e profilit te kompleksitetit. Nese nevojitet, perdoruesit mund te shtoje nivele shtese te kompleksitetit. Pas perzgjedhjes, perdoruesi do te mundet te ndryshoje tekstin dhe te

132

Emri

Krijimi i faqes se ngarkimit ne Excel

Ngarkimi i te dhenave te riskut Muajt midis kontrolleve Perqindja e Kontrolleve te Rastesishme Perqindja automatike

Importues i madh

Eksportues i madh

Pezullo gjithe qarkullimin = 0 gjate ngarkimit Anglisht / Shqip Te dhenat e pastruara per testim

Pershkrimi paracaktoje marzhet e vendosura kundrejt do kodi ekonomik te aktivitetit. Nese nevojitet, perdouesi mund te shtoje gjithashtu kode te tjera ekonomike shtese. Pas perzgjedhjes PAK do te gjeneroje nje faqe te re ngarkimi per perdorim ne ngarkimin e te dhenave te profilizimit te riskut. Pas perzgjedhjes nje perdorues mund te kerkoje ne skedarin tekst te dhenat e riskut per perpunim Percakton hapesiren minimale ndermjet perzgjedhjes automatike te kontrollit te lejuar brenda PAK. Percakton perqindjen e rastesishme qe duhet te aplikohet gjate gjenerimit te kontrolleve te perzgjedhura automatikisht Percakton perqindjen qe zbatohet per numrin e disponueshem te diteve te kontrollit gjate perzgjedhjes automatike te kontrolleve Percakton nivelin ne te cilin PAK do ti caktoje regjistrimit te tatimpaguesit nje tregues kompleksiteti si nje Importues i Madh gjate ngarkimi te te dhenave na STI-ja. Percakton nivelin ne te cilin PAK do ti caktoje regjistrimit te tatimpaguesit nje tregues besueshmerie si nje Rimbursim gjate ngarkimi te te dhenave nga STI-ja Nese eshte percaktuar atehere kur te dhenat ngarkohen nga SIT-ja, do tatimpagues qe ka nje qarkullim 0, do te vihet ne Pezullim ne PAK Percaktimet gjuhesore E mbrojtur me fjalkalim. Mund te perdoret per te ripercaktuar database-in.

14.6.1 Piket e Besueshmerise

Pas perzgjedhjes per te modifikuar Piket e Besueshmerise, PAK do te shfaqe:

133

Nga brenda ketij ekrani, perdoruesi mund te ndryshoje piket aktuale qe i atribuohen do kategorie te Besueshmerise dhe mundet gjithashtu nese nevojitet, te SHTOJE nje nivel te ri. 14.6.1.1 Shtimi i nje pikavarazhi te ri te besueshmerise Hapi 1 Hapi 2 Hapi 3 Perdoruesi klikon ne SHTO. PAK do ti paraqese perdoruesit kutite per hedhjen e te dhenave per pershkrimin e pikeve te reja te besueshmerise dhe pikavarazhin e ri Perdoruesi hedh te dhenat e reja Perdoruesi klikon ne SHPETO. PAK do ta shtoje regjistrimin e ri ne Tabelen e Besueshmerise.

14.6.1.2 Azhurnimi i Pikavarazhit ekzistues te Besueshmerise Hapi 1 Hapi 2 Hapi 3 Hapi 4 Perdoruesi perzgjedh piket e Besueshmerise qe ai deshiron te ndryshoje Perdoruesi Klikon ne AZHURNO. PAK do ti paraqese perdoruesit kutite e hedhjes se te dhenave per pershkrimin dhe piket e nivelit te perzgjedhur te besueshmerise Perdoruesi ndryshon te dhenat perkatesisht Perdoruesi klikon ne SHPETO. PAK do te azhurnoje regjistrimin ne tabelen e besueshmerise.

14.6.2 Piket e Madhesise Pasi perzgjedh per te modifikuar Piket e Besueshmerise, PAK do te paraqese:

134

Nga brenda ekranit, perdoruesi mund te ndryshoje piket aktuale dhe te paracaktoje datet e kontrollit qe i atribuohen do kategorie te madhesise dhe nese nevojitet mund te SHTOJE nje nivel te ri. 14.6.2.1 Shtimi i pikeve te reja te Madhesise Hapi 1 Perdoruesi klikon ne SHTO. PAK do ti paraqese perdoruesit kutite per hedhjen e te dhenave per pershkrimin e pikavarazhit te ri te Madhesise, dite e paracaktuara per TVSH-ne dhe Tatim-fitimin, nivelin e qarkullimit aty ku do te zbatohet madhesia e re, dhe piket e reja Perdoruesi hedh te dhenat e reja Perdoruesi klikon ne SHPETO. PAK do te shtoje regjistrimin e ri ne Tabelen e Madhesise.

Hapi 2 Hapi 3

14.6.2.2 Azhurnimi i Pikeve ekzistuese te Madhesise Hapi 1 Hapi 2 Prdoruesi zgjedh pikavarazhin e Madhsis q dshirojn t ndryshojn Perdoruesi klikon ne AZHURNO. PAK do ti paraqese perdoruesit kutite per hedhjen e te dhenave per pershkrimin e pikavarazhit te ri te Madhesise, dite e paracaktuara per TVSH-ne dhe Tatim-fitimin, nivelin e qarkulimit dhe piket e madhesise Perdoruesi ndryshon te dhenat perkatesisht Perdoruesi klikon ne SHPETO. PAKdo te azhurnoje regjistrimin ne tabelen e Madhesise.

Hapi 3 Hapi 4

135

14.6.3 Piket e Kompleksitetit

Pas zgjedhjes per te modifikuar Piket e Kompleksitetit, PAK do te shfaqe:

Ne kete ekran perdoruesi mund te ndryshoje piket aktuale qe i atribuohen ddo kategorie te kompleksitetit dhe nese nevojiet mund te SHTOJE gjithashtu nje nivel te ri. 14.6.3.1 Shtimi i pikeve te reja te Kompleksitetit Hapi 1 Hapi 2 Hapi 3 Perdoruesit klikon ne SHTO. PAK do ti paraqese perdoruesit kutite per hedhjen e te dhenave per pershkrimin e pikeve te reja te kompleksitetit dhe pikavarazhin e ri Perdoruesi hedh te dhenat e reja Perdoruesi klikon ne SHPETO. PAK do te shtoje regjistrimin e ri ne tabelen e Kompleksitetit.

14.6.3.2 Azhurnimi i Pikavarazhit ekzistues te kompleksitetit Hapi 1 Hapi 2 Hapi 3 Hapi 4 Perdoruesi perzgjedh piket e Kompleksitetit qe ka deshire te ndryshoje Perdoruesi klikon ne AZHURNO. PAK do ti paraqese perdoruesit kutite per hedhjet e te dhenave per pershkrimin dhe pikavarazhin e novelit te kompleksitetit Perdoruesi ndryshon te dhenat perkatesisht Perdoruesi klikon ne SHPETO. PAK do te azhurnoje regjistrimin ne tabelen e kompleksitetit.

136

14.6.4 Kodi ekonomik i Pikeve te aktivitetit

Pas zgjedhjes per te modifikuar Kodet Ekonomike, PAK do te shfaqe:

Ne ekran perdoruesi mund te ndryshoje perqindjen e fitimit aktual te parashikuar qe i atribuohet do kodi ekonomik te aktivitetit dhe mundet gjithashtu nese nevojitet, te SHTOJE nje kod te ri. 14.6.4.1 Shtimi i nje Kodi te Ri Ekonomik Hapi 1 Hapi 2 Hapi 3 Perdoruesi klikon ne SHTO. PAK do ti paraqese perdoruesit kutite per hedhjen e te dhenave per pershkrimin e Kodit Ekonomik, dhe Perqindjen e Fitimit te parashikuar bruto. Perdoruesi hedhe te dhenat e reja Perdoruesi klikon ne SHPETO. PAKdo te shtoje regjistrimin e ri ne Tabelen e Kodit dhe do ti kerkoje perdoruesit nese ata deshirojne ti vendosin te gjithe Kapitujve dy numrat e pare te njejte te kodit te ri me te njejten perqindje fitimi bruto. Nese zgjedh PO, PAK do te azhurnoje te gjitha kodet qe i perkasin kapitullit me te njejten perqindje fitimi bruto.

14.6.4.2 Azhurnimi i nje kodi Ekonomik Ekzistues Hapi 1 Hapi 2 Hapi 3 Hapi 4 Perdoruesi perzgjedh pikavarazhin e Kodit Ekonomik qe ai deshiron te azhurnoje Perdoruesi klikon ne AZHURNO. PAKdo ti paraqese perdoruesit kutite per ndryshimin e te dhenave per Kodin Ekonomik, Pershkrimin dhe perqindjen e parashikuar te fitimit bruto Perdoruesi ndryshon te dhenat perkatesisht Perdoruesi klikon ne SHPETO. PAKdo te azhurnoje regjistrimin ne tabelen e Kodit dhe do te pyes perdoruesin nese deshiron ti vendose te gjithe Kapitujve dy numrat e pare te njejte te Kodit te ri me te njejten perqindje fitimi bruto. Nese zgjedh PO, PAK do te azhurnoje te gjitha kodet qe i perkasin kapitullit me te njejten perqindje perfitimi bruto.

137

14.6.5 Krijimi i nje faqeje ngarkimi ne Excel

Ne menyre qe te asistoje ne krijimin e nje skedari tekst me te dhenat e riskut, duke zgjedhur per te Krijuar nje faqe ngarkimi ne excel PAK do te gjeneroje nje faqe boshe ne Excel qe permban te gjitha NIPT-et dhe emrat e tatimpaguesit te mbajtura brenda database-it se bashku me kolonat per hedhjet e te dhenave per vlerat perkatese. Nje buton NXJERR perfshihet ne faqen e excel-it per te bere te vlefshme dhe per te nxjerre te dhenat ne formatin e sakte per procesin e Ngarkimit te te dhenave te riskut. Faqia e krijuar e Excel-it quhet RRETH dhe ddmmyyyy.XLS dhe mund te lokalizohet brenda direktorise Reference. Skedari i ngarkimit RiskData.txt do te vendoset ne rrenjen C:\.

14.6.6 Ngarkimi i te dhenave te riskut

N monentin e zbatimit, PAK krkon q t gjith tatimpaguesit t vlersohen kundrejt nj seri kushtesh t riskut q mbulojn Besueshmrin, Kompleksitetin dhe Ditn e Fundit t Kontrollit. N mnyr q t ndihmoje ne kt proes PAK sht n gjendje q t pranoj nj skedar tekst q mban t dhnat si vijon:

138

Pozicioni 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Prshkrimi NIPT Besueshmria (1-4) Kompleksiteti (1-20) Shitje Direkte n Publik (0=Jo, 1=Po) Detyrimet e Produktit (0=Jo, 1=Po) Rimbursime (0=Jo, 1=Po) Miks i Furnizimeve t Prjashtuara dhe t Tatueshme (0=Jo, 1=Po) Me Shum Vendndodhje (0=No, 1=Yes) Data e Kontrollit t Fundit

Shembull J61811051B,2,4,0,1,0,0,1,12/10/2000 14.7. Ngarkimi i te dhenave te tatimpaguesit Nga ekrani kryesor, perdoruesi mund te transferoje te dhenat baze te tatimpaguesit te nxjerra nga Sistemi Tatimor i Integruar. Keto te dhena duhet te perputhen me specifikimin e meposhtem dhe duhet te jene comma-delimited. Pozicioni 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Prshkrimi NIPTi Qarkullimi i vitit te kaluar ECOCODE Importet Gjithsej t Vitit t Kaluar Eksportet Gjithsej t Vitit t Kaluar Tatimi i Zbritur Gjithsej i Vitit t Kaluar Tatimi i Llogaritur Gjithsej i Vitit t Kaluar Emri i tatimpaguesit Adresa 1 Adresa 2

Rresht shembull J61811051B,137149388,2200,7055476,5334241,3527738,2667121 SHTYPSHKRONJA "DEMOKRACIA",JORDAN MISJA Proedura standarte do t rikrijoj nj skedar tekst t pastr IMPORT.TXT bazuar n t dhnat e furnizuara q do t kapin do gabim t mundshm , ose brenda t dhnave tekst. The processing routine is governed by the following business rules: Nse NIPTi nuk sht aktualisht brenda sistemit ather krijohet nj regjistrim i ri tatimpaguesi. Nse NIPTi sht brenda sistemit ather azhurnohen rubrikat kryesore t t dhnave sipas rastit. (Kjo lejon azhurnime t ardhshme pr t shkarkuar sipas krkess.)

139

Faktori madhsi i tatimpaguesit do t mbshtetet n shifrn e qarkullimit dhe pragut t madhsis q ruhet n database. Flamujt pr Importues dhe Eksportues mbshteten n pragjet e ruajtja n database (t vendosura n Ekranin e Mirmbajtjes) Flamuri PEZULLUAR do t vendoset n I VRTET pr t gjith tatimpaguesit qarkullimi i t cilve =0 duke qen se ky flamurth sht vendosur n database (nprmjet Ekranit t Mirmbajtjes)

14.8. Kontrolloret
Ky eshte nje ekran i thjeshte per hedhjen e emrave te kontrollit qe duhet te perdoren gjate implementimit pe te shtuar te gjithe inspektoret perkates ne sistem. Pastaj nese nevojitet keto kontrollore mund ti caktohen kontrolleve. (Te gjitha kontrollet kane nje kontrollor kryesor dhe ndihmes. Kontrollori kryesor perdoret per te gjitha kerkimet dhe raportet).

Kontrolloret caktohen per 3 lloje tatimesh (TVSH, Tatim-fitimi dhe tatimi mbi biznesin e vogel) dhe prandaj mund ti caktohet kontrolleve qe verifikojne tatime per te cilat ata jane eksperte. 14.8.1 Shtimi i nje Kontrollori te ri Hapi 1 Hapi 2 Hapi 3 Perdoruesi klikon ne SHTO. PAK do ti paraqese perdoruesit kutite per hedhjet e te dhenave per Emrin e Kontrollorit dhe Tatimet e kontrolluara. Perdoruesi hedh te dhenat e reja Perdoruesi klikon ne SHPETO. PAK do te shtoje regjistrimin e ri ne tabelen e Kontrollorit me kusht qe Emri i Kontrollorit te jete unik.

14.8.2 Azhurnimi i kontrollorit ekzistues Hapi 1 Perdoruesi perzgjedh nga lista e zbrtishme kontrollorin qe deshiron te ndryshoje. Hapi 2 Perdoruesi klikon ne AZHURNO. PAK do ti paraqese perdoruesit kutite per hedhjen e te dhenave. Hapi 3 Perdoruesi ndryshon te dhenat perkatesisht. (Kjo perfshin flamurin Pezulluar i cili do ti ndaloje caktimin e kontrollorit per kontrolle te reja). Hapi 4 Perdoruesi klikon ne SHPETO. PAK do te azhurnoje regjistrimin ne tabelen e kontrollorit.

140

14.9 Raportet
Pasi perzgjedh Raportet nga Menuja kryesore, do te shfaqet ekrani i meposhtem:

Te gjitha raportet jane krijuar duke perdorur Seagate Crystal Reports dhe gjate perdorimit, te dhenat mund te nxirren ne te gjitha formatet e zakonshme. 14.9.1 Te gjitha kontrollet Ky raport do te tregoje te gjitha kontrollet, pavaresisht nga statusi, te bazuar ne filtrat e disponueshem: Krijuar (nga Plani i Kontrollit) Kontrollori (Kontrollori kryesor i caktuar per kontrollin) Kontrolli per llojin e tatimit Kontrolli per llojin e kontrollit Data e fillimit te kontrollit Data e perfundimit te kontrollit

141

14.9.2 Kontrollet e hapura Ky raport do te tregoje kontrollet qe jane aktualisht ne vazhdim sipas filtrave te disponueshem: Krijuar (nga Plani i Kontrollit) Kontrollori (Kontrollori kryesor i caktuar per kontrollin) Kontrolli per llojin e tatimit Kontrolli per llojin e kontrollit Data e fillimit te kontrollit

14.9.3 Kontrollet e mbyllura Ky raport do te tregoje Kontrollet qe aktualisht jane te mbyllura sipas filtrave te disponueshem: Krijuar (nga Plani i Kontrollit) Kontrollori (Kontrollori kryesor i caktuar per kontrollin) Kontrolli per llojin e tatimit Kontrolli per llojin e kontrollit Data e fillimit te kontrollit Data e perfundimit te kontrollit

142

14.9.4 Derguar per kontrolle investigimi Ky raport tregon te gjitha kontrollet qe i kane kaluar Investigimit sipas filtrave te disponueshem: Krijuar (nga Plani i Kontrollit) Kontrollori (Kontrollori kryesor i caktuar per kontrollin) Kontrolli per llojin e tatimit Kontrolli per llojin e kontrollit Data e fillimit te kontrollit Data e perfundimit te kontrollit

14.9.5 Plani i Kontrollit Ky raport do te tregoje te gjitha kontrollet qe lidhen me planin e Kontrollit sipas filtrave te disponueshem: Krijuar (nga Plani i Kontrollit) Kontrollori (Kontrollori kryesor i caktuar per kontrollin) Kontrolli per llojin e tatimit Kontrolli per llojin e kontrollit Data e fillimit te kontrollit Data e perfundimit te kontrollit

143

14.9.7 Tatimpaguesit e pezulluar Ky raport paraqet me hollesi tatimpaguesit qe ne Regjistrin e Tatimpaguesit jane percaktuar si te Pezulluar. 14.9.8 Tabela e krahasimit te performances Ky raport gjeneron nje tabele qe perfshin shumen gjithsej te Tatimit, Interesit dhe Gjibave te vendosura nga do kontrollor dhe mund te filtrohen ne: Kontrollin per llojin e tatimit Kontrollin per llojin e kontrollit Daten e fillimit te kontrollit Daten e perfundimit te kontrollit

144

14.10 Kriteret per Perzgjedhjen e Kontrollit sipas Riskut

Sistemi do te perzgjedhe kandidatet per kontroll sipas kritereve te meposhtme 14.10.1 Madhesia Kjo mund te verifikohet nga regjistrimet ekzistuese te TVSH-se Tatimi i paguar Lek 000,000 ne vit Piket e caktuara Dite vizite TVSH per Dite vizite per TatimFitim/Tatim te mbajtur ne burim 7 7 4 3 3 1 1

Shume i madh I madh Mesatar i madh Mesatar I vogel Mesatar Small Shume i vogel

50 99 20 50 10 20 5 10 25 12 <1

12 6 2 1 1 0 0

5 5 3 2 2 1 1

14.10.2 Kompleksiteti Keto te dhena duhet te hidhen ne sistem per do tatimpagues te regjistruar TVSH-se. Mund te nxirren ne menyre elektronike duke perdorur faqen e punes ne Excel te nxjerre nga ekrani i Mirembajtjes. Faktori i Kompleksitetit Libra manuale te mirembajtur Libra manuale te mbajtur keq Llogari te informatizuara ne menyre te thjeshte dhe te mirembajtura Llogari te informatizuara ne menyre te thjeshte dhe mbajtura keq Llogari te informatizuara ne menyre komplekse te mirembajtura Llogari te informatizuara ne menyre komplekse te mbajtura keq MAKSIMUMI GJITHSEJ 14.10.3 Tipare te veanta Keto te dhena duhet te hidhen ne sistem per do tatimpagues te regjistruar TVSH-se. Importuesi i rregullt dhe flamujt per rimbursimin e TVSH-se ne eksport mund te percaktohen duke perdorur kufijte brenda ekranit te mirembajtjes. Caktimi i pikeve 1 3 2 6 4 12 12

145

Faktor Kompleksiteti Caktimi i Pikeve Perdorimi i skemes per rimbursimin e 5 TVSH-se ne eksport Importues i rregullt Shitjet e drejtperdrejta publikut Tregtia me para ne dore Aktivitete/vendndodhje te shumefishta tregtare Kompani qendrore/filiale/te perhershme/meme/individuale Kompanite/bizneset e asociuara 1 1 1 2 2 2

Historiku i humbjeve (p.sh. me shume se nje 2 vit ne tre vitet e meparshme) 2 Evidenca te nje pasurie te dukshme Blerje/shitje aktivesh MAKSIMUMI GJITHSEJ 14.10.4 Besueshmeria Keto te dhena duhet te hidhen ne sistem per do tatimpagues te regjistruar TVSH-se. Ne vend te caktimit te pikeve zbatohet nje koefient. Faktori i Kompleksitetit Koefient pikesh Zbaton detyrimet dhe eshte i besueshem 1 I pakujdeshem dhe jobashkepunues 2 Historik i varfer tatimesh nendeklarim te 3 vazhdueshem/mosdeklarim I dyshuar per mashtrim 5 MAKSIMUMI GJITHSEJ 14.10.5 Data qe nga kontrolli i fundit Nje koefient zbatohet per pikavarazhin e kontrollit duke u bazuar ne numrin e muajve qe kane kaluar nga kontrolli i fundit i TVSH-se 5 2 20

146

Shembuj Kompania A Faktori i Riskut Madhesia E madhe Kompleksiteti Sistemi i thjeshte kompjuterik i mbajtur mire SF Importues i rregullt Besueshmeria I pakujdesshem dhe jobashkepunues Kontrolli i fundit 2 muaj me perpara Pikavarazhi i riskut = (6+2+1) * 2 * 2 Kompania B Faktori i Riskut Madhesia Shume e madhe Kompleksiteti Sistemi i thjeshte kompjuterik i mbajtur keq SF Skeme per rimbursim eksporti ne TVSH SF Vendndodhje te shumta Besueshmeria Historik i varfer tatimesh Kontrolli i fundit 36 muaj me perpara Pikavarazhi / Koefienti 6 2 1 2 2 36 Pikavarazhi / Koefienti 12 12 5 2 3 36

Pikavarazhi i riskut = (12+12+5+4) * 3 * 3564 36 14.10.7 Kontrolli i Tatim-Fitimit (Shtese) Jane planifikuar permiresime ne te ardhmen pasi te disponohen te dhenat per te bere te mundur perdorimin e ketij funksioni. Per qellimin e tatim-fitimit, llogaritja e Riskut te Kontrollit eshte pak e ndryshme PAK ka aftesine per te analizuar shmangiet gjate 3 viteve te fundit te deklarimit te fitimit, nese te dhenat hidhen. Ky funksion nuk eshte implementuar per variantin 1.0 te PAK-ut. Per llogaritjen e riskut te Tatim-fitimit, data qe nga parametri i kontrollit te fundit ndryshon nga TVSH-ja meqenese perdor tabelen e meposhtme per te llogaritur faktorin e koefientit. Kontrolli i fundit I kontrolluar ne vitet e meparshme (VM) I kontrolluar ne VM + 1 I kontrolluar ne VM + 2 I kontrolluar VM + 3 ose me shume Koefienti 1 2 3 5

147

Perve kesaj, kundrejt kodit ekonomik, sistemi do te mbaje perqindjen e fitimit te parashikuar per sektorin dhe do shmangie nga kjo norme do te aplikohet duke perdorur te njejtet koefiente si me lart. 14.10.8 Tatimi mbi biznesin e vogel Per tatimpaguesit e biznesit te vogel perdoren 2 kritere ne llogaritjen e pikavarazhit te riskut: Data qe nga kontrolli i fundit Shuma e qarkullimit Pikavarazhi llogaritet si numri i muajve qe nga kontrolli i fundit i shumezuar me sasine e qarkullimit. 14.11 Arkitektura Teknike dhe Implementimi (Jo per perdoruesit) Sistemi eshte krijuar ne 2-nivele pr tu aktivizuar n nj mjedis Windows 95/98/2000 n nj Kompjuter Personal lokal. Niveli 1 Microsoft Access 97 Database AUDIT.MDB Niveli 2 AUDIT.EXE (Visual Basic 6 Executable) Lidhja e rrjetit pr nivelin 2 ruhet n nj skedar tekst local PATH.TXT i cili sht i lokalizuar pas instalimit brenda direktoris rrnj t aplikimit. Nse ka ndonj gabim me connection string sistemi do ti krkoj prdoruesit t lokalizoj AUDIT.MDB nprmjet dritares s dialogut. (Kjo do t ndodh hern e pare q sistemi aktivizohet) Database ruan nj integritet referencial t brendshm por t gjith SQL thirret nga brenda AUDIT.EXE. Ka nj skedar referenciar gjuhe LANGUAGE.TXT q sht i lokalizuar n direktorin e aplikimit q prdoret pr t populluar t gjith diiturat n varsi t gjuhs kryesore t sistemit t prcaktuar nga Ekrani i Mirmbajtjes. T gjith raportet jan skicuar me Seagate Crystal Reports 7.0 dhe objektet run time t crystal jan prfshir brenda programit t instalimit. Per nje zberthim te hollesishem te Perzgjedhesit Automatik te Kontrollit (PAK) ju lutemi ti referoheni Dokumentit te Krijimit te Sistemit. 14.11.1 Udhezimet e Instalimit N diskun kryesor t instalimit gjendet nj skedar cab me pazmoren e instalimit. Aktivizoni setup.exe nga Disku kryesor dhe ndiqni proedurat standarte t instalimit. (Kompjuteri mund t ket nevoj t rindizet pr shkak t komponentve riregjistrues. Nse sht kshtu, pas rindezjes duket riaktivizuar setup.exe)

148

Sistemi do t instalohet n vendndodhjen specifike dhe do t krijohen 4 direktori bija: Database vendndodhja e skedarit AUDIT.mdb References vendndodhja e skedarit Language.txt dhe flets s puns BlankData.XLS Reports vendndodhja e t gjith raporteve n Anglisht dhe Shqip Skedari AUDIT.EXE sht i lokalizuar brenda direktoris prind dhe rekomandohet q t krijohet nj ikon n Desktop pr kt skedar. Kur AUDIT.EXE aktivizohet do t krkoj PATH.TXT n direktorin e aplikimit. Nse nuk e gjen kt skedar, ose has n ndon gabim, do t shfaqet nj kuti dialogu Zgjidh AUDIT.mdb pr t prcaktuar vendndodhje e Database-it. Rekomandohet q t dhnat t nxirren nga sistemi i TVSHs pr do rreth dhe nj seri e plot t dhnash pr t gjith rrethet.

149

ANEKSI 15: UDHEZIME PER PERCAKTIMIN E STATUSIT TE PUNONJESIT Kjo shtojce percakton nje metode per percaktimin e raportit midis nje punonjesi dhe personit qe e paguan ate. Per te percaktuar nese nje punetor eshte nje nepunes apo nje individ i vetepunesuar, inspektori do te ekzaminoje dhe analizoje kushtet dhe kriteret e punesimit te punonjesit si zbatohen ne praktike. Nese pergjigjia e shumices se pyetjeve te meposhtme eshte po, punetori mund te konsiderohet i vetepunesuar. 1. A e vendos apo kontrollon punonjesi sesi e ben punen? Per shembull: kur, ku dhe fare pune ben standartin apo cilesine e punes si dhe sa paguhet kur i merr pushimet. 2. A eshte i lire punonjesi te punoje per njerez te tjere? 3. A eshte se fundi pergjegjes punetori per kryerjen e punes se tij? Per shembull: a mund te marre persona te tjere te punojne per te dhe me te (pa pasur nevoje te marre leje nga dikush tjeter)? a i paguan vete keto njerez? a mund te caktoje dike tjeter qe ta beje punen ne vend te tij? a mund te paditet nese e ndalon punen, ose e le te paperfunduar nje projekt te veante? a i duhet te korrigjoje rezultatet e dobeta ne kohen e tij dhe me shpenzimet e tij? 4. A i reklamon punonjesi sherbimet e tij? 5. A i rrezikon punonjesi parate e tij ne kete aktivitet? Per shembull a mban pergjegjesi per demtimin e paisjeve dhe materialeve? a i paguan vete sigurimet shoqerore? a i mbulon vete shpenzimet e pergjithshme si jane shpenzimet e zyres? a mban pergjegjesi per humbjet dhe borxhet e keqia? 6. A siguron punonjesi aktive apo paisje te rendesishme qe nevojiten per punen? 7. A siguron punonjesi materiale? 8. A i ben dhe i paguan vete trainimet e tij? Nese pergjigjia e shumices se peytjeve te meposhtme eshte po, punetori mund te konsiderohet si punemarres: 1. A mund ti thote dikush punetorit se fare duhet te beje, kur dhe si duhet ta beje?

150

2. A paguhet me nje tarife fikse (ore, jave, muaj apo per njesi prodhimi)? A paguhet per pune jashte orarit ? 3. A punon me orar fiks, apo nje numer te caktuar oresh ne jave apo ne muaj? 4. A punon punetori ne ambjentet e personit per te cilin punon, apo ne nje vend tjeter qe ka vendosur ai person? 5. A i percakton dikush tjeter standartet per sasine dhe cilesine e rezultateve te punetorit? 6. A duhet te ndjeke punetori rregullat apo procedurat e personit per te cilin punon? 7. A duhet ta beje vete punen punetori apo duhet te punesoje dike tjeter per ta bere punen ne vendin e tij?

151

ANEKSI 16: SI TE PERGATITET NJE ESHTJE GJYQESORE NE RASTE APELIMI (PROCEDURA GJYQSORE DHE PROVAT QE DUHEN PARAQITUR PERPARA GJYKATES) 16.1 ROLI I DESHMITAREVE DHE PERGATITJA PARAPRAKE E TYRE 16.1.1. HYRJE Ceshtjet civile me objekt kundershtimin gjyqsor te vleresimit tatimor te bere nga administrata tatimore , jane hasur relativisht vone ne praktiken gjyqsore te gjykatave tona. Keto te fundit nuk kane ndonje praktike te stabilizuar, teorikisht te fiksuar dhe praktikisht te gjere, nga ku mund te nxjerresh konkluzione apo te pergjithsosh ate. Njekohesisht ,nga gjykatat, pergjithsime lidhur me shtrirjen, perhapjen e ceshtjeve sipas rretheve gjyqsore, shumen e parave ne forme gjobash apo detyrimesh tatimore qe administrata perkatese vendos ndaj subjekteve te tatueshem dhe, keta te fundit, kerkojne te mos e paguajne duke thirrur ne ndihme sistemin gjyqsor, nuk ka ende. Padite ne fjale ngrihen si rezultat i kundershtimit prej personave te tatueshem te vleresimit tatimor qe administrata perkatese ben ne periudha kohe te ndryshme, si rezultat i kontrolleve periodike apo te shenuara per tu kryer tek subjektet tatimore. Baza ligjore mbi te cilen vepron subjekti tatimor eshte neni 55 dhe 59 i ligjit Per procedurat tatimore ne Republiken e Shqiperise.Dispozitat e mesiperme nxjerr ne pah dy probleme kryesore. Se pari, nuk specifikon se ne cilat raste subjekti i tatueshem do t`i drejtohet gjykates per te kundershtuar vendimin e administrates tatimore duke ndare keshtu ankimin administrativ nga apelimi . Me fjale te tjera nuk ka percaktuar llojin e shkakut, arsyen ligjore dhe as ndonje vlere per t`u paguar(neni 43 Detyrimi per pagese te menjehereshme duhet te sillet ne kronologji me ate te Apelimeve dhe te specifikohen detyrimet financiare dhe menyrat per plotesimin e tyre) nga vendimi i administrates tatimore, ne varesi te te cilave te linde e drejta per kundershtimin e tyre perpara gjykates kompetente. Sic eshte i formuluar , neni 59 i ligjit te sipercituar te shtyn ne konkluzionin qe, nje subjekt i tatueshem mund t`i drejtohet me padi gjykates per kundershtimin e te gjitha vendimeve qe administrata tatimore ka marre me efekte ndaj tij. Kushti i vetem eshte qe ai duhet t`i drejtohet me pare zyres me te larte te administrates tatimore duke kerkuar zgjidhjen prej saj te ankimit. Nga analiza teresore e dispozitave te tjera te ligjit ne fjale, rezulton qe te gjitha vendimet e administrates tatimore mund te kundershtohen perpara gjykates, neni 49 ne lidhje me rregjistrimin, neni 51 per mosdhenije informacioni, neni 52 per mosdokumentimin, neni 52/ 2 per mosafishim te cmimeve, neni 53 per moslejimin e kontrollit. Ndersa neni 55 i ligjit ka zgjeruar edhe me tej arsyet e kundershtimit te nje vendimi te administrates lokale tatimore duke parashikuar mundesine e shqyrtimit ne apelimin e paraqitur ne organet me te larta tatimore edhe te ...vendimeve te vecanta ekzekutive apo cdo veprimi (apo mosveprimi) te parregullt te organeve tatimore apo te punonjesve te tyre. Praktikisht dhe ligjerisht njekohesisht, me kete ndertim te kesaj dispozite, ekziston mundesia qe, gjithe veprimtaria e organeve tatimore ne raport me tatimpaguesit, mund ti nenshtrohet verifikimit ne nje debat gjyqsor perpara nje gjykate kompetente.

152

Se dyti, nuk ka thene asgje lidhur me shkallen apo masen ne te cilen gjykata do te shqyrtoje ligjshmerine e veprimeve te administrates tatimore, duke lene keshtu te kuptohet qe, do te respektohen te gjitha rregullat e kerkuara per te ashtuquajturin rishqyrtim gjyqsor te vendimeve te administrates tatimore. Ne kete rast do te kene aplikim te gjitha rregullat proeduriale te njohura qe ndiqen per tu respektur ne gjykimin e do eshtjeje civile apo me natyre administrative. Edhe ligji Nr 7928, date 27.4.1995, me ndryshimet e mevonshme, Per Tatimin mbi Vleren e Shtuar ne Republiken e Shqiperise nuk ka asnje te dhene se cilat jane arsyet perse nje subjekt i tatueshem mund t`i drejtohet gjykates per te kundershtuar vendimet e administrates tatimore, duke lene te hapur mundesine qe objekti i ardhshem i padise se tij, te perfshije te gjithe vendimet e autoritetit tatimor, pavaresisht nga natyra e tyre(ankese e thjeshte ndaj nje veprimi apo mosveprimi te organeve tatimore apo apelim) . Pra, per te gjitha arsyet qe nje subjekt i tatueshem i konsideron te drejta dhe qe qendrojne ne argumentim te se drejtes se tij, ai mund t`i drejtohet gjykates se shkalles se pare, ku gjenden dhe funksionon organi perkates tatimor qe ka leshuar nje urdher ndaj ketij subjekti. Eshte per tu ritheksuar qe, subjekti mund t`i drejtohet gjykates vetem pasi te kete konsumuar te gjitha mjetet e ankimit brenda dhe ne organin me te larte tatimor se sa ai qe ka leshuar vleresimin, Neni 59, i Ligjit Nr 8560 dt 22.12.1999, Per Proedurat tatimore ne Republiken e Shqiperise. Nga njohja e praktikes gjyqsore lidhur me eshtje te tilla, te gjykuara ne vitin 2002, ne gjykaten e rrethit te Tiranes, shkalla e pare, shkaqet qe kane uar subjektet per te kundershtuar vendimet e administrates tatimore jane pak a shume te njejta dhe nuk kane asnje pretendim te shquar ligjor qe te mund te oje ne veshtiresi juridike per zgjidhjen ligjore te eshtjes. Ato i jane permbajtur vetem kerkimeve stereotipe te apeluesve qe vleresimi tatimor i bere nga administrata perkatese tatimore nuk eshte bere si duhet dhe ka gabime ne llogarite e eksperteve te saj. Ne te shumten e tyre, kerkohet te anullohet urdheri i leshuar nga administrata tatimore per shkak te perllogritjeve te gabuara te TVSH-se. Baza ligjore qe paditesit kane perdorur , dhe eshte pranuar nga ana e gjykates per shqyrtim, eshte ligji Per procedurat tatimore , ligjet e tjera tatimore ose K.Pr.Civile apo K.Civil. 16.2. NGRITJA E PADISE NGA SUBJEKTI TATIMOR (APELUESI) DHE BERJA E SAJ E NJOHUR TEK NEPUNESIT E ADMINISTRATES TATIMORE. 16.2.1. VEPRIMET PERGATITORE PERPARA GJYQTARIT. Ne perputhje me nenin 32 te K.Pr.Civile padia ngrihet vetem kur personi ka interes te ligjshem ne njohjen ose ne rrezimin e nje pretendimi, ndersa paragrafi i pare i nenit 31 te K te Pr.Civile thote qe ...padia i jep te drejte pales kundershtare per te diskutuar mbi themelin dhe bazueshmerine ne ligj te ketij pretendimi. Dispozitat e cituara me siper sjellin , pervec detyrave funksionale te gjykates , edhe detyrime te rendesishme qe duhen plotesuar nga ana e perfaqesuesve te paleve ndergjyqesa.Meqenese eshte nevoje e tyre per te bindur gjykaten lidhur me kerkesat e bera perpara saj apo te rrezojne pretendimet dhe kerkimet e pales tjeter ndergjyqese, qe ne kete ast fillon dyluftimi i paleve dhe pergatitja e strategjise per te arritur qe eshtja te fitohet.

153

2.1.1. Legjitimimi Aktiv Ne zberthim te kuptimit te nenit 32 dhe 31 te K.Pr.Civile, hapi i pare qe duhet hedhur nga ana e perfaqsuesve te administrates tatimore, juristeve apo avokateve te saj, eshte verifikimi i plote nese padia e ngritur ndaj administrates se tyre eshte ngritur nga subjekti i duhur apo jo, eshte ngritur pikerisht nga ana e subjektit te tatueshem mbi te cilin eshte ushtruar kontrolli i tyre dhe mbi te cilin eshte leshuar urdheri apo vleresimi tatimor qe eshte apeluar tashme. Shpesh ndodh qe nje subjekt i tatueshem ka disa regjistrime ne gjykate me emra te ngjashem apo perafersisht te njejte dhe per arsye qe ai i di, frekuentisht per te fshehur aktivitetin e ndonjeres prej tyre, ai ngre padine ndaj administrates tatimore me nje emer tjeter dhe jo me ate mbi te cilin eshte leshuar urdheri apo eshte bere vleresimi tatimor. Pikerisht kjo pike duhet vleresuar se pari, nese paditesi,apeluesi, legjitimohet te ngreje padine apo jo. Kur padia eshte ngritur me nje emer tjeter, dhe kjo ka ndodhur jo ralle, atehere mund te thuhet qe apeluesi nuk legjitimohet te ngreje padine perpara gjykates dhe eshtja mund te mbyllet qe ketu, pa patur nevoje per te kaluar deri ne fazat e mepastajme te gjykimit. Nje gje e tille do te kursente kohe dhe shpenzime shtese te administrates tatimore. Ne mbeshtetje te nje pretendimi te tille te perfaqesuesve tatimore do te aplikoheshin edhe nenet 154, dhe 176 te K.Pr.Civile te cilat terthorazi apo ne menyre te drejtperdrejte lidhen me eshtjen e legjitimimit te paleve gjate zhvillimit te nje procesi civil ne gjykate. Sigurisht , qe jo ne te gjitha rastet mund te ngrihet nje pretendim i tille. Ai varet vetem nga fakti nese padia eshte ngritur apo jo nga personi i duhur dhe kjo eshte nje ceshtje qe do te verifikohet rast pas rasti nga ana e perfaqesuesve ligjore te administrates tatimore te nje njesie territoriale. Meqenese supozohet qe kjo e fundit te kete te plote evidencat qe lidhen me aktivitetin tregtar te subjekteve qe operojne ne nje rreth te caktuar, kjo detyre nuk perben veshtiresi per te. 16.2.2. Kundershtim ne Procedure Hapi i dyte qe mund te hidhet ne kete faze, rrjedh nga zberthimi i kuptimit te nenit 31 te K.Pr.Civile. Kur kjo norme thote qe ...diskutuar mbi themelin dhe bazueshmerine ne ligj te ketij pretendimi, nuk perjashton mundesine qe pretendimet e pales se paditur, ne rastin tone te perfaqesuesve ligjore te administrates tatimore te fillojne pikerisht me vleresimin nese eshte zbatuar apo jo detyrimi i pales paditese, apeluesit , per te respektuar permbajtjen e nenit 59 te ligjit Nr 8560 date 22.12.1999 Per Proedurat Tatimore ne Republiken e Shqiperise. Shpesh verehet qe paditesit, apeluesit e vendimeve te administrates tatimore, i jane drejtuar gjykates se rrethit gjyqsor kompetent drejtpersedrejti, pa pritur te kalojne neper procedurat administrative te ankimit (organet tatimore te rretheve ose Drejtoria e Pergjitheshme sipas rastit). Sipas nenit 59 te ligjit ne fjale, eshte percaktuar shprehimisht qe gjykates mund t`i drejtohet vetem apeluesi qe ka marre nje vendim te leshuar nga organet tatimore. Kjo dispozite ben te qarte qe asnje prej subjekteve tatimore qe jane duke ushtruar apelimin nuk mund t`i drejtohen gjykates pa kaluar neper proceduren e shqyrtimit administrativ te urdherit administrativ te leshuar nga dega perkatese e tatimeve.

154

Ne menyre te permbledhur, hapat e mesiperme te perfaqesuesve te administrates tatimore, quhen kundershtime ne procedure te padise se ngritur nga ana e apeluesit. Dispozita perkatese e sipercituar e K.Pr.Civile lejon qe pasketaj, kundershtimet te fillojne e te paraqiten te pergatitura per permbajtjen e padise se ngritur kunder administrates tatimore. Ne thelb te tyre, veprimet e kesaj faze qe zhvillohen perpara gjyqtarit ne te ashtuquajturat veprimet pergatitore jane te njejta per nga rendesia me ato qe do te kryhen me pas gjate shqyrtimit gjyqsor, pergjate debatit qe pason keto veprime. Per rrjedhoje, eshte e detyrueshme qe ne kete faze te gjykimit, perfaqesuesit e administrates tatimore duhet te paraqesin te gjithe dokumentacionin perkates, hap pas hapi duke ndjekur apo kundershtuar kerkimet e apeluesit. Rendesia e posacme e kasaj faze te gjykimit shtohet dukshem edhe per faktin qe pergjate saj gjyqtari pasi njihet ne thelb me permbajtjen e kerkimeve te apeluesit dhe me provat e te dyja paleve, mund te parashtroje zgjidhje te menjehereshme te eshtjes, sugjerime per ndermjetesim me ta, shkurt te mos kalohet ne proceduren e gjate te gjykimeve dhe debatit ne disa shkalle te sistemit gjyqsor. Pranimi i kesaj kerkese qe mund te behet nga gjyqtari ne kete faze , kerkon detyrimisht qe perfaqesuesit e administrates tatimore, jo vetem te disponojne teresine e informacionit dhe dokumenteve qe lidhen me eshtjen, por para se gjithash, te kene te qarte vete se sa ligjore eshte eshtja qe jane duke mbrojtur, sa mundesi kane ata per te fituar, cila eshte praktika gjyqsore ne raste te ngjashme, e mbi kete baze te kuptojne nese sygjerimi i gjyqtarit duhet ndjekur apo refuzuar. Duhet patur parasysh se procedurat ligjore jane teper te gjata dhe harxhimi i kohes dhe impenjimit nga ana e perfaqsuesve tatimore eshte teper i madh. Pevec kesaj, eshte e rendesishme qe aktiviteti i administrates tatimore ne lidhje me ekzekutimin e shpejte te vendimeve te marra, te shkoje normalisht dhe pa vonese. Ky proces eshte edhe ne te mire te funksionimit normal dhe efikas te saj. Keshtu qe, paraqitja profesionale dhe e plote perpara gjyqtari gjate kesaj faze, mund te shkurtoje kohe dhe energji me vlere. 16.2.3. Permbledhje Rekomandimesh Eshte e rekomandueshme qe gjate kesaj faze pala e paditur, administrata tatimore, te paraqitet personalisht vete perpara gjyqtarit me gjithe dokumentacionin e duhur. Sipas ligjit Per Avokatin e Shtetit eshte ky i fundit qe mund te perfaqesoje perpara gjykates te gjitha subjektet publike ne rastet kur ata jane paditesa apo te paditur. Ne perputhje me kete ligj, perfaqesimi ne shkallen e pare te gjykimit mund te behet edhe nga vete institucionet e interesuara, ndersa perfaqesimi ne gjykaten e apelit eshte prerogative e institucionit te Avokatit te Shtetit. Nje mareveshje me kete institucion do te zgjidhte kete eshtje. Perfaqesuesi i administrates tatimore qe paraqitet perpara gjykates duhet te kete edhe autorizimin perkates nga eproret, per te miratuar zgjidhjen e eshtjes me pajtim, ne rastet kur nuk cenohen interesat e ligjshme te kesaj te fundit. Pajtimet e arritura jashte ketij koncepti, jane pa vlere si dhe pa efekte mbi administraten tatimore. Dokumentacioni qe do te kundershtoje kerkimet e pales paditese, apeluesit, eshte e rekomandueshme qe i duhet derguar disa dite me pare gjykates ne menyre qe ajo te kete mundesine per t`i njohur dhe studjuar ato. Megjithese administrata tatimore eshte e paditur dhe i duhet te kundershtoje pretendimet e paditesit, perseri rekomandohet qe i gjithe materiali dokumentar qe lidhet me eshtjen, te paraqitet perpara gjykates ne fotokopje te

155

vertetuara me origjinalin. Ne kushtet kur nje gjyqtar mund te kerkoje dokumentet origjinale, edhe keto te fundit i duhen vene atij ne dispozicion. Ne fazen e veprimeve pergatitore perpara gjyqtarit, qendrimi i pales se administrates tatimore duhet te jete ne kundershtim te kerkesave qe apeluesi padites eshte duke bere. Ai duhet te evidentoje eshtje qe lidhen me ligjin dhe faktet mbi te cilat eshte bazuar kerkimi i paditesit. Gjithashtu vemendje i duhet kushtuar eleminimit te rrethanave qe nuk kontestohen nga palet ne menyre qe te shkurtohet koha e shqyrtimit te eshtjes dhe rrethanave te veanta te saj. Kujdes te veante ne kete faze i duhet kushtuar percaktimit te fakteve dhe rrethanave qe duhen provuar gjate shqyrtimit gjyqsor, debatit te ardheshem. Ne kete faze percaktohen deshmitaret dhe provat e tjera qe duhen shqyrtuar nga gjykata ne fazen e debatit per secilin fakt me vete te pretenduar per shqyrtim nga apeluesi padites dhe kundershtuar nga perfaqesuesit e administrates tatimore. Po ashtu gjate kesaj faze, duhet percaktuar edhe se ne fare rruge do te shqyrtohen provat gjate debatit gjyqsor. Neqoftese bisedimet e paleve me ndermjetesine e gjyqtarit jane duke shkuar mire, nuk duhet neglizhuar qe te kerkohen edhe takime te tjera pergatitore me qellim arritjen e nje zgjidhje qe ne kete faze. Meqenese ligji nuk ka percaktuar se ne sa seanca pergatitore do te zhvillohen bisedimet e paleve eshte e udhes te shfrytezohet kjo mundesi, ngaqe mund te shkurtoje harxhime te medha te kohes, energjive dhe parave ne te ardhmen. Ne rast se bisedimet pergatitore do te shihen pa ndonje vlere te posame, fiksimi i dates se debatit gjyqsor, do te ishte rruga e vetme per t`u ndjekur. 16.2.4 Veprimet para Gjyqtarit Ne menyre te permbledhur, veprimet per t`u kryer perpara gjyqtarit ne fazen pergatitore, mund te listoheshin si me poshte , te specifikohet qartesisht perpara gjyqtarit se fare duhet kundershtuar dhe si do te realizohet kundershtimi i kerkimeve te apeluesit padites, redukto kundershtimet e panevojshme dhe perpiqu te shkurtosh kohen e gjykimit, te qartesohen argumentet me te cilat do te luftohet gjate gjykimit dhe qe perbejne armet kryesore per fitimin e nje eshtje, te reduktohen numri i panevojshem i deshmitareve dhe provave te tjera qe mund te kerkohen per tu shqyrtuar gjate debatit, te behen perpjekje qe te reduktohen pyetjet e panevojshme te drejtuara nje eksperti te mundshem qe cakton gjykata, duhen bere perpjekje qe pala paditese qe eshte duke kerkuar caktimin e nje eksperti te sjelle argumente se perse po e kerkon ate dhe fare do te realizoje me pyetjet qe po i drejton konkretisht eksperteve, fare kerkohet te arrihet , dhe ku bazohen ato, perpjekje duhen bere edhe per te reduktuar provat e panevojshme ne teresine e tyre. Jo ne pak raste mbytja e gjykates me prova, ka mundesuar penetrimin e provave te fallsifikuara, duhen pranuar vetem marrja e provave qe lidhen me eshtjen dhe faktet e rrethanat qe kerkohen te provohen. Administrimi i mire i ketij momenti do te eleminonte konfuzionin dhe humbjen e kohes gjate debatit.

156

qenia aktiv gjate kesaj faze mund te shkoje deri ne propozimin e zgjidhjeve jashtegjyqsore, qe ne thelb te tyre, kuptohet qe nuk cenojne interesat e admnistrates tatimore, eshte per t`u aplikuar edhe propozimi per zgjidhje jashtegjyqsore te eshtjes edhe ne menyre te pjesshme. Duhet kuptuar qe gjithe ky proces eshte ne te njejten kohen, terthorazi, edhe proces edukimi i tatimpaguesve. Sipas kesaj ideje, zgjidhjet e pjeseshme jashtegjyqsore, mund te pranoheshin. Pjesa e pazgjidhur e eshtjes duhet ti nenshtrohet debatit gjyqesor. Te gjitha rregullat apo sugjerimet e mesiperme lejohen te kryen bazuar mbi urdherimet e nenit 155 te K.Pr.Civile. 16.3 VEPRIMET GJATE GJYKIMIT TE ESHTJES. 16.3.1 Hyrje Pas perfundimit te te gjitha veprimeve te mesiperme ne fazen pergatitore te gjykimit dhe, ne kushtet kur prej paleve nuk eshte arritur ndonje marreveshje, atehere rruga e vetme e zgjidhjes se eshtjes mbetet gjykimi i saj ne debatin gjyqsor. Per kete arsye nga ana e gjyqtarit caktohet nje date gjykimi, pasi palet te kene percaktuar se cilat do te jene provat qe ato kerkojne per tu marre gjate gjykimit me ane te te cilave do te provojne kerkimet e tyre. Duhet te kihet parasysh qe ne kushtet kur administrata tatimore ne eshtje gjyqesore te tilla pergjithesisht eshte e paditur nga ana e apeluesve tatimpagues, pozicioni dhe impenjimi i perfaqesuesve te saj gjate gjykimit te eshtjes eshte mbrojtes, prites, ne pergjigje te pretendimeve dhe kerkesave qe apeluesit padites kane kerkuar perpara gjykates per te zgjidhur. Me fjale te tjera, ndodhemi perpara konceptit qe njihet si parimi barra e proves i takon paditesit. Ne kushte te tilla, perfaqesuesve te administrates taimore u duhet taktikisht te kuptojne se duhet te lene paditesin per te provuar qe ka te drejte lidhur me ate qe ka pretenduar perpara gjykates, pa u prekupuar per menyren se si ai do te realizoje ate. Megjithate, ne rastet kur shihet qe gjykimi nuk po arrin drejt te vertetes apo gjate tij,apeluesit po perpiqen per te paraqitur dokumente apo prova te paverteta, eshte detyre e perfaqesuesve te administrates tatimore per te kundershtuar dhe per te vene ne dispozicion te gjykates dokumentet e verteta si dhe, te kerkojne prej saj marrjen e iniciativave per te denoncuar kete fakt. Pas perfundimit te veprimeve pergatitore dhe njohjes se padise se ngritur nga apeluesi padites, perfaqesuesit e administrates tatimore, jane njohur hollesisht me kerkimet e saj, natyren e kerkimeve, ligjin apo rregullat qe paditesi kerkon qe gjykata te aplikoje ne favorin e tij, faktet te cilat ai mendon qe jane interpretuar gabim nga ana e administrates tatimore si, dhe provat me ane te te cilave ai kerkon te provoje se e drejta eshte ne anen e tij. Eshte e udhes per ta, per procesin civil qe do te zhvillohet se shpejti, per mbarevajtjen dhe pershpejtimin e tij, per formimin e nje praktike korrekte ligjore ne marredheniet me gjykaten, per te ndihmuar kete te fundit ne procesin e dhenies se drejtesise dhe lehtesimin e administrimit te procesit gjyqsor prej saj, qe ne seancen gjyqsore te paraqesin ne menyre te shkruar te gjitha prapsimet e tyre lidhur me kerkimet e bera nga

157

paditesi. Prapsimet te pershkruhen dhe paraqiten qartesisht, te shoqeruara secila me vete me provat dhe dokumentet perkatese, te ndara ne te njejten menyre , sipas te njejtes renditje qe ka perdorur edhe paditesi ne kerkimet e tij. Ne kete menyre do te ndihmohet se tepermi gjykata per te administruar te gjitha kerkimet e paditesit dhe prapsimet e te paditurit pa lodhje dhe harxhim kohe. Njekohesisht ajo do te gjeje ne interpretimet e shkruara te perfaqesuesit te administrates tatimore dhe provat qe ai ka paraqitur per cdo prapsim te tij, zgjidhjen e mundeshme te ceshtjes si dhe, ajo qe eshte me e rendesishmja, interpretimin ligjor te duhur se perse ajo duhet te arrije ne marrjen e nje vendimi te tille. Gjate zhvillimit te debatit gjyqsor, paraqitja e materialeve te mesiperme behet ne menyre kronologjike, sipas rradhes se renditur nga paditesi, njekohesisht duke kerkuar rregjistrimin e tyre ne sekretarine e gjykates. Eshte e rekomandueshme qe prapsimet e shkruara dhe dokumentet qe shoqerojne ato, te pergatiten edhe ne kopje te tjera per paditesin ne menyre qe edhe ai te jete ne gjedje te gjykoje lidhur me vertetesine e kerkimeve te tij si dhe te kuptoje paraprakisht edhe permbajtjen e vendimit qe mund te merret nga ana e gjykates. Paraqitja e dokumentave perpara gjykates duhet te ndjeke rendin e vendosur nga vete gjykata per paraqitjen e tyre. Pergjithesisht ato paraqiten menjehere pas do pretendimi qe i parashtrohet asaj ne menyren e pershkruar me lart ose edhe ne fund te gjykimit, perpara se te jepet vendimi i gjykates. Legjislacioni yne nuk pengon te paraqiten perpara gjykates prova te caktuara, ose ndryshe , lejon paraqitjen e te gjitha llojet e provave, te cilat i nenshtrohen vleresimit te njejte nga ana e gjykates. Kushti i vetem i vendosur prej tij, neni 213 i K.Pr.Civile, eshte qe ...paraqiten ne gjykate vetem ato prova qe jane te domosdoshme e qe kane lidhje me ceshtjen ne gjykim.

Per shkak te natyres se procesit gjyqsor civil kur pervese gjykates, edhe pales paditese i duhet dhene nje pjese e dokumenteve apo provave te tjera qe disponohen nga ana e administrates tatimore, hartimi i kopjeve te dokumenteve eshte nevoje e domosdoshme. Ne perputhje me nenin 255 te K.Pr.Civile kopjet dhe shkurtimet e akteve te permendura ne nenet 253 dhe 254 ( aktet zyrtare- shenimi yne), te vertetuara sipas ligjit, kane fuqi provuese sikunder origjinali. Ne kete menyre eshte e kuptueshme qe perpara gjykates duhen depozituar kopjet e dokumenteve te vertetuara nje me origjinalin qe duhet te mbetet ne arkivat e administrates tatimore. Gjithsesi kur gjykata vendos qe te shqyrtohet vete origjinali i dokumentacionit, ky i fundit duhet te shoqeroje ne gjykate kopjet e bera me pare deri ne casti kur behet kqyrja nga ana e gjykates. 16.3.2 Shkresat dhe evidenca te tjera qe mund te paraqiten ne gjykate Sipas urdherimeve te Kodit te Procedures Civile, lidhur me dokumentet shkresore ( shkresat) qe mund te paraqiten perpara gjykates dhe te shqyrtohen prej saj gjate gjykimit te nje eshtjeje, konsiderohen te tilla: Shkresat, te cilat kane fuqi provuese kur jane te hartuar ne formen e caktuar, kane elementet e nevojshem per vleren e tyre, nuk jane te coptuara, te grisuara ose te shuara, nuk kane gervishtje ose shtesa midis rreshtave, ose rregullime te tjera me shuarje dhe mund te lexohen , neni 246 i K.Pr.Civile.Sipas ketij percaktimi do

158

shkrese e shtene ne dore nga ana e administrates tatimore, pavaresisht nese eshte leshuar apo jo nga ndonje organ shteteror ose institucion publik pavaresisht nese eshte leshuar apo jo nga apeluesi padites, mund te perdoret gjate gjykimit te eshtjes dhe te arrije te vleresohet nga ana e gjykates. Mjafton qe shkresa te ruaje parametrat fizike te kerkuara nga dispozita procedurale civile e cituar me lart. Te tilla mund te permendim ne ilustrim, fatura shitjeje te bera nga apeluesi, fatura tatimore, fatura shpenzimesh, letra te derguara apo kerkesa per te ofruar mall apo sherbime tek te tretet te cilat ne menyre te drejtperdrejte apo te terthorte hedhin drite mbi sasine dhe mimin e shitjes apo te sherbimit, deklarime te bera tek institucionet e tjera shteterore si dogana, kontrolli i shtetit, afishet e vendosura nga ana e apeluesit apo te urdheruara prej tij ku flitet apo i behet reklame nje lloj malli dhe mimeve te tij, si dhe sasite dhe mimet e sherbimeve qe ai ofron, cmimet ne burse etj. Aktet zyrtare perpilohen nga nepunesi i shtetit ose personi qe ushtron veprimtari publike, brenda kufijve te kompetences se tyre dhe ne formen e caktuar, perbejne prove te plote te deklarimeve qe jane bere perpara tyre, per faktet qe kane ngjare perpara tyre..., Neni 253 i K.Pr.Civile. Ne kete rast kemi perpara dokumente qe jane leshuar nga ana e institucioneve dhe organeve publike qe , per efekt te kesaj dispozite dhe kerkesave te saj, perbejne prove te plote. Te tilla mund te ishin urdherat apo aktet e tjera, te detyrueshme per t`u zbatuar, nxjerre nga qeveria apo administrata tatimore, aktet e organeve doganore te mbajtura si rezultat i deklarimeve qe jane bere perpara tyre nga vete apeluesi padites, aktet e kontrolli mbajtur ne nje subjekt apo tek vete apeluesi apo nje person juridik te lidhur me te, vendimet gjyqsore te dhena per fakte te terthorta qe lidhen me aktivitetin e subjektit ose me rregjistrimin apo rregjistrimin e tij, procesverbalet e mbajtura per konstatimin e nje gjendje fakti apo per pershkrimin e thenieve te nje personi te tatueshem mbajtur nga inspektoret tatimore, te dhenat e bankave apo instituteve te rregjistrimit te pasurive, te dhenat e ofruara nga zyrat e thesarit nepermjet te cilave levizin apo behen pagesat. Ne kete kategori hyjne edhe dokumentacioni zyrtar apo do e dhene tjeter qe sigurohet nepermjet bashkepunimit nderkombetar me institucione te huaja te ngjashme apo doganore qe vjen ne administraten tatimore per tu perdorur etj. Shkresa e Thjeshte ..kur eshte perpiluar nga nje person zyrtar qe nuk ka qene kompetent ose qe nuk eshte sipas formes se caktuar ka fuqine provuese te nje shkrese te thjeshte, ne rast se eshte nenshkruar nga palet, neni 258 K.Pr.Civile.Sipas kesaj dispozite ndodhemi edhe perpara nje rasti kur nje dokument i konsideruar shkrese e thjeshte , eshte perpiluar nga vete personi apelues. Te tilla mund te ishin librat e llogarive, kontabilitetit te mbajtura nga ana e apeluesit padites, ne perputhje me dispozitat e Kodit Tregtar apo norma te tjera ligjore, mund te ishin edhe librat e avokateve, notereve, mjekeve, farmacisteve apo do lloj profesionisti tjeter, nepermjet te cilave ata rregjistrojne influencen e klienteve tek ata dhe mimet qe perdorin per sherbimet e ofruara atyre. Ne te kundert te rasteve te tjere te permendur me lart, rasti i librave te llogarise se subjekteve qe sipas ligjit jane te detyruar t`i mbajne ato, eshte i veante. Pavaresisht qe paraqitja e tyre nga ana e te interesuarit, ne rastin tone apeluesit padites perben prove te plote, eshte e mundur qe duke aplikuar kerkesat e nenit 263 te K.Pr.Civile te pretendohet nga ana e perfaqesuesve te administrates tatimore per fallsitetin e librave dhe shenimeve te tyre. Pas ketij

159

pretendimi gjykata do te jete e detyruar per te verifikuar vertetesine e shenimeve te librave. Shfrytezimi i kesaj mundesie ligjore mund te sjelle perfitime te medha praktike per administraten tatimore, kur dihet qe mbajtja e librave eshte shpesh here fiktive dhe e parregullt. Gjithsesi ngritja e pretendimit per fallsitetin e librave duhet ngritur vetem ne rastet kur perfaqsuesit e administrates tatimore kane prova te tjera te plota qe provojne qe librat e llogarive jane mbajtur ne menyre te parregullt dhe te fallsifikuar. Te tilla prova mund te ishin, bie fjala filmimet, fotografimet, dokumentet shkresore zyrtare etj. 16.3.3. Paraqitja e Proes-Verbaleve Mjaft rendesi ne zgjidhjen e nje ceshtje marrin procesverbalet e mbajtura nga inspektoret tatimore prane subjekteve apelues ne rastet e kontrolleve te ushtruara ndaj tyre, sipas nenit 63 te ligjit Per procedurat Tatimore. Ne kuptim te neneve 253 dhe 259 te K.Pr.Civile mbajtja e procesverbaleve te tilla eshte atribut i personave zyrtare dhe perbejne prove te plote per fare eshte deklaruar, pasqyruar dhe konstatuar ne to menjehere me nenshkrimin nga ana e personave tek te cilet eshte ushtruar kontrolli. Fusha e zbatimit te ketij rregulli duhet shtrire per gjithshka qe eshte duke u kontrolluar nga ana e kontrolloreve, gjithshka qe permendet te nenin 63 te ligjit te cituar. Eshte e rekomandueshme qe ata te perpilojne procesverbalet per do veanti te aktivitetit te kontrolluar dhe pastaj procesverbali te firmoset nga tatimpaguesi. Per eshtje qe nuk lene hapesira per diskutim, eshte i pranueshem edhe nje proces-verbal per te gjithe kontrollin. Me te arritur ne marrjen e nenshkrimit tatatimpaguesit, procesverbali perben prove te plote per gjithka eshte pasqyruar ne te dhe perdoret gjate gjykimit te mundshem qe do te zhvillohet ne te ardhmen. Rregullsia e mbajtjes se procesverbaleve eshte e rendesishme ngaqe lidhet ne nje fare mase edhe me perjashtimin e inspektoreve tatimore nga detyrimi per te deshmuar perpara gjykates. Sa me te qarte dhe te rregullut te mbahen procesverbalet , aq me pak ka mundesi qe inspektoret tatimore qe i kane hartuar ato te mund te thirren per te deshmuar perpara gjykates. Teresia e procesverbaleve te mbajtura gjate kontrolleve duhen pasqyruar ne raportin me shkrim qe inspektoret duhet te perpilojne ne perfundim te kontrollit. Edhe ky raport eshte i perdorshem gjate gjykimit te eshtjes, por duhet shoqeruar me secilin procesverbal te mbajtur me vehte per do aspekt te veprimtarise ekonomike te tatimpaguesve. 16.3.4 Kqyrja ne Vend Sipas neneve 286 , 291 te K.Pr.Civile , me kerkesen e paleve apo edhe me nismen e saj, gjykata mund te kerkoje keqyrjen ne vend te ambienteve apo sendeve, ne rastin tone, te lokaleve te tatimpaguesve. Nje mundesi e tille ligjore eshte per tu perdorur ne te gjitha rastet kur eshte e sigurte qe nga perfundimi i saj mund te rezultojne fakte pozitive ne favor te fitimit te eshtjes nga ana e administrates tatimore. Keshtu , do te ishte e perdorshme kerkesa per kqyrjen ne vend te lokaleve, sendeve apo ambienteve te tjera te kompanise ne rastet kur duhet te bindet gjykata lidhur me madhesine e tyre mbi bazen e te cilave eshte vendosur detyrimi tatimor, ose per te verifikuar sasine e makinerive apo ambienteve. Po keshtu nje kerkese e tille mund te paraqitet edhe per te kqyrur dokumentacionin e nje institucioni apo kompanie, mjetet(pajisjet,asetet) e saj te punes, tekniken qe ajo perdor, prodhimin e dhene prej saj etj. E rendesishme eshte qe kjo mundesi te perdoret ne te gjitha ato raste kur dihet qe prej saj mund te perfitohet evidentimi i fakteve apo dhe provave qe sjellin fitoren e procesit civil te

160

nisur nga apeluesi padites. Ne te kunderten, kryerja e veprimeve te tilla sjell vetem zvarritje dhe konfuzion gjate procesit. 16.3.5 Eksperimenti Gjyqsor Per te arritur ne demostrimin e sakte te konkluzioneve te kontrollit perpara gjykates dhe per te bindur kete te fundit ne drejtesine e tyre nxjerre nga inspektoret tatimore, ne perputhje me nenin 289, paragrafi i dyte, eshte e mundur t`i kerkohet asaj te kryeje eksperimentin gjyqsor ne lidhje me faktet dhe rrethanat qe kerkohen te provohen gjate gjykimit te eshtjes.Ne kete menyre procedohet per riprodhimin e faktit duke qene te pranishem ne te palet ndergjyqse dhe, kur mohet e udhes , edhe gjyqtari. Gjate ketij procesi kerkohet te merren mostra te sasise se mallit per te cilen eshte vendosur detyrimi tatimor per tu shlyer nga tatimpaguesi, kerkohet te realizohen blerje te simuluara nga persona te caktuar nga gjykata per tu bindur rreth nivelit te mimeve kur objekti i gjykimit lidhet me to. Gjithashtu gjykates mund t`i kerkohet te urdheroje kryerjen e nje ekperimenti lidhur me madhesine e xhiros se nje restoranti ne nje periudhe kohe qe shihet e nevojshme, te realizoje apo te jete prezente ne njesi kohe te arsyeshme per te ndjekur sasine e prodhimit industrial ne aktivitete prodhuese, te pyese gjithe banoret e nje pallati per te saktesuar mimin e shitjes se apartamenteve, te kontrolloje patentat teknike dhe aftesite teknologjike te makinerive apo aparaturave te tatimpaguesit etj te kesaj natyre. Qellimi i perfaqesuesve te administrates tatimore ne kerkimin e realizimit te veprimeve te tilla eshte qe te binde gjykaten lidhur me vertetesine e konkluzioneve qe ata kane nxjerre nga kontrollet e ushtruara,po keshtu te vendose apeluesin padites perpara pamundesise per tu shmangur pergjegjesise per te paguar detyrimet dhe fshehjes se aktivitetit ekonomik qe kryen. Verifikimi i konkluzioneve te administrates tatimore gjate eksperimentit gjyqsor, praktikisht do te sillte mbylljen e gjykimit te eshtjes ne favorin e saj dhe krijimin e nje praktike te mire per kontrollet e gjithe subjekteve tatimore te tjere qe kryejne aktivitete te njejta apo te ngjashme. 16.3.6 Paraqitja e Filmimeve dhe Fotografimeve Ne funksion te hetimeve apo verifikimeve qe eshte duke zhvilluar administrata tatimore nepermjet inspektoreve te saj lidhur me percaktimin e volumit te sakte aktivitetit te nje subjekti tregtar dhe nxjerrjen e urdherit per masen e pageses se tatimeve qe ai duhet te kryeje ne favor te shtetit, rendesi te madhe marrin filmimet dhe fotografimet e aktivitetit te perditshem te subjektit tregtar. Neni 278 i K.Pr.Civile lejon paraqitjen e te tilla provave perpara gjykates dhe ato perbejne prove ne rastet kur nuk jane te fallsifikuara. Ne menyre te fshehte dhe te perditshme, per nje kohe relativisht te gjate, inspektoret tatimore mund te vrojtojne do dite aktivitetin prodhues apo te sherbimit qe kryen nje subjekt tregtar. Per rrjedhoje ata jane ne gjendje te arrijne ne nje konkluzion te qarte lidhur me ate se sa duhet paguaje subjekti ne fjale, pavaresisht nga deklarimet e ketij te fundit. E gjithe procedura e mesiperme dokumentohet ne filmimet apo fotografimet e perditeshme te kryera prane aktivitetit te subjektit dhe i paraqiten gjykates si prove e plote ne mbrojtje te pretendimeve qe perfaqesuesit e administrates tatimore u duhet te mbrojne. Ky mjet i procesit te te provuarit gjate gjykimit, duhet te shoqerohet edhe me kerkesat e bera per kqyrjen ne vend te lokaleve dhe ekperimenteve gjyqsore per te arritur qe te tre keto mekanizma te mund te perdoren njeheresh ngaqe si te tilla mund te japin pamje te plote te aktivitetit te subjektit dhe te nxjerrin konkluzione te qarta per gjykaten lidhur me ate se fare baze vertetesie kane

161

urdherat e nxjerra prej administrates tatimore. Ne perputhje me nenin 289, paragrafi i pare i K.Pr.Civile, kerkesa te tilla mund t`i drejtohen edhe gjykates per te verifikuar pikerisht ate qe me pare eshte kryer nga vete inspektoret tatimore. Kryerja e filmimeve dhe fotografimeve te aktivitetit te perditshem ekonomik te nje subjekti tregtar jo vetem do te sillte konkluzione te sakta te inspektoreve tatimore, por dhe mund te parandalonte evazionin fiskal. Menyra e paraqitjes se filmimeve dhe fotografimeve gjate seances gjyqsore varet nga rendi i marrjes se provave qe ka caktuar gjykata, por rekomandohet qe ato te paraqiten nga perfaqesuesit tatimor te parat, ne menyre qe te ndikojne ne krijimin e bindjes per gjykaten lidhur me pathemelsine e padise ngritur nga apeluesi padites. 16.3.7 Deshmitaret Pavaresisht qe natyra e eshtjeve ne te cilat administrata tatimore eshte e paditur eshte e tille qe pak le shteg per paraqitjen dhe pyetjen e deshmitareve nga ana e gjykates, perseri eshte praktikisht e mundur qe ne raste te veanta theniet e tyre mund te jene te deshiruara dhe te rendesishme per zgjidhjen e eshtjes. Per kete arsye duhet bere kujdes qe paraqitja e tyre perpara gjykates te pergatitet mire dhe deshmia te fokusohet ne elementet thelbesore te faktit mbi te cilin i duhet te deshmoje. Ne varesi per nga lloji dhe natyra e eshtjes, deshmitare ne favor te administrates tatimore mund te jene, bie fjala, bleres te mallrave apo sherbimeve qe apeluesi ka ofruar ne treg. Theniet e ketyre te fundit duhet te perqendrohen vetem tek ajo qe eshte kryesorja per eshtjen, tek mimi apo sasia e blere. Ne raste te tjera deshmitare mund te paraqiten edhe punonjes te admnistrates se subjektit tregtar te cilet mund te hedhin drite mbi fakte dhe rrethana te dobishme per zgjidhjen e eshtjes. Me te gjithe keta eshte e rekomandueshme qe te kontaktohet paraprakisht per te perpunuar bashkerisht se fare duhet te theksohet ne deshmite e tyre, apo per tu rifreskuar kujtesen ne lidhje me fakte te ndodhura kohe me pare. Asgje nuk ka te jashteligjshme ne kete proces. E rendesishme eshte qe thenijet qe do te behen prej tyre perpara gjykates te jene te tyre dhe jo te servirura nga ndokush tjeter. Lidhur me rolin e inspektoreve tatimore dhe mundesine qe ata te deshmojne perpara gjykates duhet mbajtur parasysh qe te gjithe ata mund te paraqiten perpara gjykates, kur kjo e fundit mon se duhet te paraqiten, per te rikonfirmuar ate qe ata kane pasqyruar ne aktet e mbajtura prej tyre gjate ushtrimit te kontrollit tek subjekti i tatueshem. E gjitha varet nga cilesia e akteve dhe procesverbaleve te mbajtura gjate kontrollit. Edhe kur inspektoreve tatimore te kontrollit u duhet te paraqiten si deshmitare ne seancen gjyqsore, perfaqesuesit e administrates tatimore ne gjykim duhet te kontaktojne paraprakisht me ta, t`u vene ne dispozicion aktet qe jane mbajtur kohe me pare prej tyre per te freskuar kujtesen e tyre dhe se bashku duhet te perpilojne theniet e duhura. Respektimi ne thenie prej inspektoreve te konkluzioneve qe ata kane nxjerre ne aktet e mbajtura dhe qe gjenden ne dosjen gjyqsore, do te krijonte bindjen gjykates per vertetesine e padiskutueshme te tyre. E kunderta, theniet e bera perpara gjykates ne kundershtim apo devijim nga aktet e mbajtura apo procesverbalet e nenshkruara gjate kontrollit do te trondiste eshtjen ne teresi dhe krijonte dyshime tek gjyqtari. Prandaj kontakti paraprak me inspektoret eshte i rendesishem. Do te rekomandohej qe secili inspektor gjate deklarimeve si deshmitar te mbante me vete nje permbledhje te shkruar te thenieve qe do te bente perpara gjykates me qellim te evitimit te kontradiktave ne theniet apo veprimet e tij te bera ne aktet e mbajtura. Kjo permbledhje pergatitet nga perfaqesuesit e administrates ne gjyq dhe u jepet paraprakisht inspektoreve. 16.3.8 Thirja e Eksperteve

162

Edhe ne ligjin Per procedurat tatimore, neni 64, eshte njohur e drejta e organeve tatimore per te thirrur eksperte me qellim qe te jene ne gjendje te vleresojne detyrimin tatimor te subjekteve tatimpagues. Per te qene ne gjendje per te realizuar kete qellim, eksperteve u duhet te shqyrtojne nje varg dokumentesh te subjekteve tatimpagues si fatura tatimore, blerjeje, shitje etj. Dokumenti perfundimtar qe do te rezultoje nga puna e eksperteve tatimore, mund dhe duhet te paraqitet perpara gjykates gjate shqyrtimit gjyqsor te ceshtjes i shoqeruar se bashku me dokumentet qe sherbyen per te arritur ne perfundimet e dhena. Menyra e paraqitjes se ketyre akteve gjate gjykimit te eshtjes eshte e tille qe duhet te shoqeroje do pretendim apo prapsim te bere nga ana e perfaqesuesve te administrates tatimore duke argumentuar me te dhenat e ekspertimeve dhe dokumenteve shoqeruese prapsimet e perfaqsuesve tatimore. Qe ne astin kur perfaqesuesit e administrates tatimore njihen me kerkimet e apeluesit padites, pergatitja e prapsimeve te tyre eshte e tille qe duhet t`i bashkengjitin do kerkimi te apeluesit prapsimin perkates shoqeruar me dokumentet qe kane shqyrtuar ekspertet. Detyra e perfaqesuesve te administrates tatimore gjate gjykimit te eshtjes eshte te mbeshtesin perfundimet e eksperteve te tyre duke insistuar qe ato jane te plota dhe perputhen me gjendjen reale te aktivitetit te subjektit te tatueshem dhe, per rrjedhoje nuk eshte e nevojshme qe gjykata te vendose caktimin e nje eksperti tjeter. Dokumentet si me siper, shqyrtohen nga ana e gjykates si te gjitha provat e tjera shkresore qe ajo merr gjate gjykimit. 16.3.9 Caktimi i Eksperteve Ne rastet kur eshte e domosdoshme per te caktuar nje ekspert te pavarur, gjykata ne perputhje me nenin 225 dhe 227 te K.Pr.Civile, duhet te marre vendimin per caktimin e nje eksperti te cilit i duhet te rishqyrtoje nga e para te gjitha dokumentet qe kane cuar administraten tatimore ne marrjen e vendimit qe eshte ankuar perpara gjykates si dhe, te verifikoje edhe dokumentet qe apeluesi padites ka paraqitur ne gjykate me pretendimin se duhen shqyrtuar dhe nuk jane konsideruar nga inspektoret kontrollore gjate ushtrimit te kontrollit te tyre. Ky moment eshte deciziv per fatin e procesit gjyqesor civil dhe, per rrjedhoje i duhet kushtuar vemendje e posame. Kujdesi dhe vemendja duhen treguar qe tek perzgjedhja e personit qe do te ngarkohet me detyren e ekspertit. Nuk eshte per tu harruar se detyra e ekspertit eshte teper e veshtire dhe kerkon njohuri te posame. Keshtu qe verifikimi nese personi qe do te caktohet ekspert i ka apo jo aftesite dhe lejen e posame per te ndermarre e plotesuar detyra te tilla, eshte paresore. Pasketaj procedura vazhdon me shtrimin e pyetjeve per ekspertet. Nje procedure e tille funksionon ne rastet kur eksperti eshte duke u caktuar ne fazen e gjykimit te eshtjes dhe jo qe ne momentin e pare te takimit me gjyqtarin, ne fazen e veprimeve pergatitore. Dhe kjo per arsye te ndryshme, me se shumti ngaqe nevoja per caktimin e ekspertit mund te kete dale gjate debatit gjyqsor. Duke qene se eshte apeluesi padites ai qe kerkon riekspertimin e akteve te paraqitura nga ana e perfaqesuesve te administrates tatimore dhe eshte po ai qe ben pyetjet e para per ekspertin, vemendja e perfaqesuesve te administrates tatimore duhet drejtuar ne shtrimin e pyetjeve te tilla qe do te ojne ekspertin drejt perfundimeve qe jane nxjerre me pare nga ekspertet tatimore. Se bashku me pyetjet qe i shtrohen ekspertit , ai duhet furnizuar edhe me te gjitha materialet, aktet dhe dokumentet qe kane qene baze per vendimet e marra nga ana e administrates tatimore. Po ashtu, nje shpjegim i hollesishem i te gjitha arsyeve dhe

163

rrethanave qe kane cuar administraten tatimore ne marrjen e vendimeve ndaj subjektit te tatueshem i duhen bere ekspertit. Ky i fundit, duke hyre ne gjykimin e ceshtjes ne nje faze te mevonshme, nuk eshte i orientuar me eshtjen , nuk ka kuptuar ende thelbin e saj, keshtu qe perhere eshte e domosdoshme nje shpjegim dhe orientim i plote i tij. Pastaj eshte detyre e tij per te dhene mendimin dhe pergjigjet qe ligja ia kerkon te jape me paanesi ne favor te zgjidhjes se drejte te eshtjes. 16.3.10 Kontaktet me Ekspertet Por me plotesimin e detyrave te mesiperme, ende nuk konsiderohet i plotesuar impenjimi i perfaqesuesve te administrates tatimore. Per te pritur dhe siguruar pergjigje te drejta prej ekspertit, ndermjet te tjerave eshte e nevojshme qe me te, te mbahen kontakte pune gjate kohes qe ai eshte duke kryer detyren e tij, t`i vihen ne dispozicion materiale shtese kur eshte e nevojshme per te arritur ne konkluzione te drejta, te organizohen takime ndermjet tij dhe eksperteve tatimore per te sqaruar do detaj te eshtjes ne teresi. Gjate ketyre kontakteve, mund te kuptohet paraprakisht edhe qendrimi i mundshem qe do te mbaje eksperti ne pergjigjet perfundimtare te tij perpara gjykates. Keshtu qe eshte e aplikueshme mundesia e kundershtimit te aktit qe ai do te paraqese dhe kerkimi i riberjes se tij, por nga eksperte te tjere. Sigurisht qe kerkesa e mesiperme duhet te jete e bazuar, pasi mund te mospranohet. Gjithsesi esenca eshte ajo qe urdherohet nga neni 229 i K.Pr.Civile ...kur shihet qe ekspertimi eshte i mete ose i paqarte...gjykata....mund te urdheroje kryerjen e nje ekspertimi te ri... 16.3.11 Konkluzionet ne Perfundim te Gjykimit Ne perfundim te shqyrtimit te te gjitha provave ne seancen gjyqsore, perfaqesuesit e administrates tatimore u duhet te pergatisin me kujdes perfundimet e gjykimit, konkluzionet perfundimtare te tij qe duhen lexuar perpara gjykates, ne perputhje me nenin 303 dhe 302 te K.Pr.Civile. Per te mos krijuar vonesa dhe zvarritje ne gjykimin e eshtjes eshte e rekomandueshme qe konkluzionet perfundimtare te pergatiten qe me pare ne menyre qe ne castin kur gjykata kerkon te degjoje palet per pretendimet e fundit, atehere do gje te jete gati. Megjithese ligji i proedurave civile nuk detyron palet per te paraqitur konkluzionet e tyre ne menyre te shkruar, perseri do te ishte e nevojshme qe ne eshtje te tilla, perfaqesuesit e administrates tatimore te kishin detyrimin sipas udhezimit te brendeshem te administrates se tyre, qe konkluzionet e fundit te gjykimit t`i paraqesin te shkruara. Jo vetem cilesia e paraqitjes se tyre ne gjykim do te rritej mjaft, jo vetem do te tregonin impenjim dhe seriozitet per perfaqesimin e eshtjes me korrektesi dhe profesionalizem, por , mbi te gjitha, do te benin te disponueshme per gjykaten nje material qe mund te perdorej prej saj edhe si baze mbeshtetese per te argumentuar vendimin qe ajo do te merrte. Prej ketej rrjedh nevoja qe menyra e perpilimit te konkluzioneve perfundimtare te jete profesionale. Ne te duhen pershkruar me detaje historia e eshtjes, duke filluar qe nga asti i kontrollit, menyra e kryerjes se tij, normat ligjore te zbatuara gjate ushtrimit te kontrollit dhe per marrjen e vendimit ndaj subjektit te tatueshem, personat eksperte qe u muaren me perpilimin e konkluzioneve si dhe pershkrimin e sakte te provave ne te cilat eshte bazuar marrja e vendimit te administrates tatimore. Me pas, konkluzionet perfundimtare duhet t`i kushtojne vemendje dhe te analizojne pretendimet e paditesit apelues duke argumentuar per donjeren prej tyre pse duhet apo nuk duhet pranuar. Per do pretendim duhen dhene argumentat ligjore, normat qe duhen zbatuar

164

dhe provat mbi te cilat duhet te mbeshtetet gjykata per te marre nje vendim te drejte, ose te rrezoje padine e ngritur. Duke qene se ne pergjithesi eshtjet qe lidhen me veprimtarine tatimore te subjekteve apo administrates tatimore jane jo te thjeshta per t`u gjykuar, eshte e venojshme qe konkluzionet perfundimtare te shkruhen ne gjuhe te qarte dhe shume te kuptueshme per gjykaten dhe pjesmarresit e tjere ne proces. Pas paraqitjes se konkluzioneve perfundimtare, veprimet qe mund te kryejne perfaqesuesit e administrates tatimore kane perfunduar dhe, ata jane ne pritje te vendimit perfundimtar te gjykates. Me shpalljen e ketij te fundit dhe berjen te njohur per palet pjesmarrese ne gjykim, secila prej tyre, kur nuk eshte dakort me te, mund te ushtroje te drejten e apelit dhe te kerkoje qe nje gjykate me e larte te rishqyrtoje eshtjen. Bazuar ne ligjin nr 8551, dt 18.11. 1999, Per Avokaturen e Shtetit , neni 5 , organi tatimor ka detyrimin ligjor per te informuar, ne perfundim te gjykimit ne shkallen e pare, organin e Avokatit te Shtetit . 16.4 GJYKIMI NE GJYKATEN E APELIT 16.4.1 Hyrje Gjykimi ne Gjykaten e Apelit ndjek per aq sa jane te zbatueshme te gjitha rregullat e gjykimit ne shkalle te pare, neni 465 te K.Pr.Civile. Ne kete menyre eshte plotesisht e mundur qe ne rastet kur gjykata e shkalles se pare nuk ka marre parasysh pretendimet e perfaqesuesve te administrates tatimore , keto mund te ngrihen fare mire perpara gjykates se apelit. Megjithate perpara se te shkohet deri ne gjykimin e eshtjes ne apel, jane per t`u marre parasysh dhe respektuar disa rregulla, pa te cilat gjykimi ne apel nuk mund te zhvillohet. 16.4.2. Afati i Apelit Fillimisht kunder vendimit te gjykates se shkalles se pare, kur perfaqesuesit e administrates tatimore nuk jane dakort, duhet bere apel brenda 15 diteve nga dita e shpalljes se vendimit te gjykates se shkalles se pare. Ky afat eshte per t`u respektuar ngaqe, ne te kundert, eshte shume e veshtire te arrihet gjykimi i eshtjes ne gjykaten e apelit. Kujdes i veante i duhet kushtuar formes dhe permbajtjes se apelit te bere, jo vetem per shkak te cilesise se punes apo korrekteses ne marredhenie me gjykaten, por sepse nje apel i bere pa u permbajtur kerkesave te nenit 454 te K.PR.Civile, nuk merret parasysh nga gjykata. Kjo dispozite specifikon qe apeli duhet te pernbaje keto veori : palet ndergjyqese vendimi ndaj te cilit po behet apeli shkaqet per te cilat behet apeli fare kerkohet me apelin. Bashkengjitur ketij dokumenti duhet te dergohen perpara gjykates se apelit edhe dokumentet argumentuese ne aq kopje sa jane edhe personat ndaj te cileve eshte bere apeli. Kjo procedure eshte domosdoshmerisht per t`u respektuar, ne te kunderten apeli i bere nuk do te shqyrtohet nga gjykata kompetente.

165

Nuk duhet harruar qe ankimi ne gjykaten e apelit duhet nenshkruar nga titullari i adnistrates tatimore perkatese qe ka qene e paditur ne gjykimin ne shkalle te pare, ose mund te nenshkruhet edhe nga perfaqesuesit ne gjykim te asaj administrate, por vese kur, per te bere nje gje te tille ata kane marre autorizim te posaem nga ana e drejtuesve te tyre. Ky rregull nuk eshte per t`u neglizhuar sepse mund te sjelle pavlefshmerine e ankimit te paraqitur. E rendesishme per t`u permendur ne kete pike eshte edhe permbajtja e nenit 459 te K.Pr.Civile. Ne rastet kur gjykata e shkalles se pare nuk ka marre parasysh kerkesat dhe pretendimet e perfaqesuesve te administrates tatimore, atehere te gjitha ato kerkesa duhet te pershkruhen duke u ribere edhe nje here perpara gjykates se apelit, ne te kundert , sipas kesaj norme, konsiderohen sikur eshte hequr dore prej tyre. Eshte e qarte pra qe per kerkesat dhe pretendimet e bera duhet luftuar deri ne fund. Por ne mjaft raste ankimi ne gjykaten e apelit behet jo nga perfaqesuesit e administrates tatimore, por nga apeluesi padites, subjekti tregtar qe ka humbur gjykimin ne shkalle te pare. Ne rrethana te tilla mundesia e perfaqesuesve te administrates tatimore per te reaguar eshte vetem paraqitja e nje kunderapeli, ashtu si eshte parashikuar nga neni 456 i K.Pr.Civile, kur ben fjale per apelin kundershtues. Kjo norme le afat per paraqitjen e apelit kundershtues brenda 5 diteve nga marrja dijeni per berjen e apelit nga pala paditese, pra subjektet tregtare. Ky mekanizem ligjor eshte per tu shfrytezuar ngaqe shpreh interesimin e perhershem te perfaqesueseve te administrates tatimore per ceshtjen dhe rezultatin e saj, per rrjedhoje vendos edhe gjykaten nen mbikqyrjen ligjore te tyre. Ne te kundert mungesa e interesimit per eshtjen, do te krijonte mundesi per marrja vendimesh ne disfavorin e institucioneve tatimore. Lidhur me gjykimet ne shkallle te dyte, eshte e rekomandueshme per te siguruar perfaqesim profesional dhe te kualifikuar mire, ngaqe edhe veshtiresia per menyren e paraqitjes te provave dhe shpjegimit te ligjit ne gjykaten e apelit, eshte me e madhe. Keshtu qe koordinimi i veprimeve me zyren e Avokatit te Shtetit eshte i nevojshem. 16.5 GJYKIMI NE GJYKATEN E LARTE Te tilla gjykime mund te ndodhin rralle lidhur me eshtje ne te cilat administratat tatimore eshte pjesmarrese ne gjykim. Gjithsesi duhet kujtuar qe Gjykata e Larte vihet ne levizje me ane te nje rekursi qe behet nga palet, kunder vendimit te gjykates se apelit. Ne perputhje me nenin 472 te K.Pr.Civile, Gjykata e Larte shqyrton vetem eshtjet e gjykuara ne dy shkallet e tjera te gjykimit vetem ne rastet kur ne to eshte shkelur ligji, ose eshte zbatuar gabim ai. Shihet pra qe rekursi i bere ne gjykaten e larte duhet te fokusohet vetem ne tregimin e ligjit te shkelur apo te zbatuar gabim nga gjykatat e dy shkalleve dhe, jo te merret me analizen e provave te shqyrtuara ne to. Kur eshte ne favorin e administrates tatimore, nuk duhen lene pa permendur ne rekurs edhe vendimet e mundshme te meparshme marre nga gjykata e larte per eshtje te njejta apo te ngjashme. Ne perputhje me nenin 486 te K.Pr.Civile, konkluzionet e gjykates se larte jane te zbatueshme edhe per gjykime te ngjashme ne te ardhmen. Duhet mbajtur parasysh qe edhe perpilimi i rekursit per ne gjykaten e larte, behet brenda afatit 30 ditor nga dita qe eshte dhene vendimi i gjykates se apelit, neni 443 i K.Pr.Civile. Kalimi i ketij afati le pa shqyrtuar rekursin e paraqitur nga pala pjesmarrese ne gjykim. Sigurisht qe rekursi duhet te jete ne forme te shkruar dhe te pershkruaje me hollesi shkeljen e ligjit, natyren e rende te saj apo edhe zbatimin e gabuar te ligjit nga gjykatat me te ulta. Edhe per rekursin vlen i njejti rregull, qe nenshkrimi i tij duhet bere nga titullari i

166

institucionit apo perfaqsuesi i administrates tatimore ne rastet kur per nje gje te tille ai mban nje autorizim te posaem. Ne rrethanat kur rekursi perpara gjykates se larte nuk eshte bere nga ana e perfaqesuesve te administrates tatimore, por nga apeluesi padites, atehere eshte mundesia qe, ne perputhje me kerkesat e nenit 477 te K.Pr.Civile, te paraqitet kunderrekurs. Per te njejtat arsye si edhe per kunderapelin gjate gjykimit ne gjykaten e apelit, paraqitja e kunderrekursit eshte e nevojshme edhe per gjyqtaret e gjykates se larte dhe gjykimin ne teresi. Paraqitja e tij duhet te behet brenda 20 diteve nga dita qe rekursi i eshte njoftuar administrates tatimore dhe nuk duhet te shtrihet ne drejtime te tjera, por duhet te ruaje dhe respektoje kerkesat qe ligji shtron edhe per rekursin qe i dergohet gjykates se larte. Me fjale te tjera kunderrekursi duhet te permbaje kundershtime ligjore te rekursit te bere nga ana e subjekteve tregtare. Ne kete pjese kujdes i vecante i duhet kushtuar kundershtimit te dokumenteve te reja qe mund te kete paraqitur apeluesi padites perpara gjykates se larte. Ne perputhje me nenin 478 te K.Pr.Civile, nuk lejohet qe se bashku me rekursin te paraqiten edhe dokumente qe nuk jane paraqitur ne shkallen e meparshme te gjykimit. Ky eshte nje moment deciziv per fatin e gjykimit te eshtjes ne gjykaten e larte, keshtu qe duhet treguar vemendje e veante. Ne fund, eshte e kuptueshme qe perfaqesimi perpara gjykates se larte, nuk mund te behet nga cilido perfaqesues i administrates tatimore. Ne kete pike eshte e domosdoshme qe zgjidhja te jete ne favor te seleksionimit te avokateve kompetente per te permbushur kete detyre. Shenim : Kjo pjese e Manualit (Aneksi 16) ke te beje me veprimet qe duhet te ndermerren nga sektori Jurdik ne DPT deri ne zyrat juridike prane degeve te tatimeve.

PJESA IV RAPORTET E KONTROLLIT

167

FORMULAR RAPORTI 1: RAPORTI I STRATEGJISE SE PARA KONTROLLIT Emri i tatimpaguesit: NIPT-i/Kodi Fiskal: Lloji i Kontrollit:
* fshij sipas rastit

Rutine/ Filial/ Regjistrim/ i Veante/regjistrim/TVSH/Tatim-Fitim/Te tjera (Specifiko)

SHQYRTIMI I SUBJEKTIT Detyra para kontrollit Rezultati

Analiza e subjektit 1. Analizimi i treguesve te aktivitetit ekonomik.

2. Verifikime me ane te drejtorive te tjera tatimorerezultati. 3. Analize te historise (ecurise) se pagesave te tatimpaguesit.

4. Analize paraprake analitike, metodat dhe rezultatet.

5.Raporte te meparshme kontrolli - sistemet e shqyrtuar dhe rezultatet e tyre - eshtje per vemendje ne kontrollin e radhes 6. eshtje te perzgjedhura per tu trajtuar me vemendje.

7. Veprimtaria e deges probleme per vemendje nga VKB. 8. Burime te tjera te informacionit qe duhen perdorur

168

9. Vleresimi i kontrolleve te organeve drejtuese, kontrolleve te brendshme dhe sistemit te kontabilitetit. 10. Identifikimi i legjislacionit qe ka ndikim te drejteperdrejte mbi tatimpaguesin. 11. Identifikimi i fushave kryesore te riskut.

STRATEGJIA E KONTROLLIT 12. Objektivat e kontrollit

13. Sisteme qe i nenshtrohen kontrollit te zgjeruar Financiare Jofinanciare 14. Metoda per teste te zgjeruara Shqyrtim substantiv analitik testim per te dhena substantive 15. Kontrolle te tjera qe duhen kryer

16. Arsyeja per kontroll me dy veta, nese propozohet Emri i kontrollorit:

Emri, nnshkrimi dhe data

Komentet e Pergjegjesit te Sektorit te Kontrollit:

Emri, nnshkrimi dhe data

169

Numri i diteve te lejuara:

*Vetem kontroll i plote

Numri i lejuar i inspektoreve:

Komente dhe miratimi i Kryetarit te Deges se Tatimeve

Emri, nnshkrimi dhe data

170

FORMULARI I RAPORTIT 2: LISTE-VERIFIKIMI I DETYRUESHEM PER MASAT GJATE KONTROLLIT Emri i tatimpaguesit: NIPT-i: Lloji i Kontrolli: Rutine/ Filial/Regjistrim/ I Veante
* Fshij sipas rastit

Verifiko nr. 1. A jane te sakta te dhenat e regjistrimit

Rezultati ... ... . .. 2. Tipi i ....... regjistrimeve te ... subjektit qe jane perdorur 3. Pronsia dhe ....... struktura e ... organeve drejtuese te subjektit .. 4. Metodat e ... administrimit te te ... hollave ... 5. Veprimtarite ... ekonomike te .... tatimpaguesit 6. Tatimet e tjera ... te paguara nga ... tatimpaguesi 7. Cili eshte ... pozicioni i ... rimbursimit te TVSH-se se zbritshme

171

8. Sa e njeh tatimpaguesi tatimin per te cilin po kontrollohet

... ... 9. Cili e firmos ... deklaraten ... tatimore dhe autorizimin 10. Inspekto te .... gjithe ambjentet e .... tatimpaguesit a perputhen veprimtarite e tatimpaguesit ne ate rreth me tatimin e deklaruar 11. A perputhet historiku i deklarates se TVSHse me llogarine e tatimpaguesit? Shenoni periudhat tatimore te verifikuara . . . . . . . . . . .

Emri i kontrollorit:
Emri, nnshkrimi dhe data

Komente te Pergjegjesit te Sektorit te Kontrollit:

... ... ....

172

 Pergjegjesi i Sektorit te Kontrollit Komente dhe miratimi i Kryetarit te Deges se Tatimeve

Emri, nnshkrimi dhe data

... ... .. ..
Emri, nnshkrimi dhe data

173

FORMULARI I RAPORTIT 3: RAPORTI I VIZITES SE KONTROLLIT Numri i protokollit: Emri i tatimpaguesit dhe vendndodhja e kontrollit: NIPT: Lloji i kontrollit:
* fshij sipas rastit

Data e njoftimit te kontrollit:

Kod fiskal: Rutine/Filial/Registrim/Tjeter (specifiko) ... Tatim-Fitimi/TVSH/Tatim i Mbajtur n Burim/Tatim mbi t Ardhurat Personale/Tjeter (specifiko) .

Per kontrollit e filialeve vendndodhja e zyrave qendrore: Per kontrollit e shume vendndodhjeve vendndodhja e filialeve te tjera: Data e fillimit te kontrollit: : Personat e pranishem 1.
* 1. Inspektore * 2. Perfaqesues te biznesit * 3. Administrator

Data e perfundimit te kontrollit: 2. Aktiviteti ekonomik:

* Sipas vendimit te gjykates

3.

Statusi ligjor: Periudhat e kontrolluara: Nga: Nga: Nga: Nga:

Deri: Deri: Deri: Deri:

Inspektori i Emri; firma; data kontrollit Komentet e Pergjegjesit te Sektorit te Kontrollit:

Pergjegjesi i Emri; firma; data sektorit te kontrollit Komentet e Kryetarit te deges tatimore

174

Miratimi i Kryetarit te deges tatimore Objektivi i kontrollit:

*Nga Formular Raporti 1

Emri; firma; data

A eshte arritur objektivi? Nese 'jo' jep arsyen. Kontrolle te mandatueshme te perfunduara? Nese 'jo' jep arsyen. Verifikime te marra /detaje te derguara Emri i sistemeve te drejtuara tek kontrolli i zgjeruar
*p.sh. blerje; shitje; kontroll i stokut etj

Po Jo (jep arsyen pse jo).. (Po Jo (jep arsyen pse jo)..

RAPORTI MBI KONTROLLIN

Metoda e kontrollit: :
*deklaroni se fare eshte bere per te verifikuar sistemin e kontrolluar p.sh. rakordimi i arkes, ushtrim i ingritjes se mimit, rakordimi i stokut etj (referohuni tabeles se proedurave dhe anekseve)

Rezultati i kontrollit:
1. Paraqisni ne detaje se fare eshte bere gjate kontrollit per te verifikuar sistemet dhe rezultatin e kontrolleve te bera. 2. Jepni nje permbledhje ne shifra, ne forme tabele te detyrimeve te gjetura per do tatim dhe do periudhe, si me poshte: a) b) c) Periudhe tatimore Tatimi i gjetur qe duhet te paguhet (ose zbritja e teprices se kreditit) Lloji i gjobes (jo shuma)

(vazhdoni ne nje faqe tjeter nese nevojitet)

175

176

Dokumente te bashkangjitura (sponto kutine): Formular akt-kontrolli 1: Strategjia e kontrollit Formular akt-kontrolli 2: Liste-kontrolli Formular akt-kontrolli 4 (nese perdoret): Formulari i informatizuar per te dhenat e kontrollit Formular akt-kontrolli 5: Analiza e llogarise vjetore Formular kontrolli 7: Proces-verbali (nese leshohet) Formular kontrolli 8: Njoftimi per sektorin e vleresimit dhe mbledhjes Formular kontrolli 9: Njoftimi i vleresimit per tatimpaguesin

FORMULAR RAPORTI 4: FORMULARI I INFORMATIZUAR PER TE DHENAT E KONTROLLIT

177

Emri i tatimpaguesit: Lloji i kontrollit:

* fshij sipas rastit

NIPT-i dhe Kodi Fiskal

Rutine/Filial/Registrim/Filial/regjistrim/Tjeter (specifiko) Tatim-Fitimi/TVSH/Tatim mbi te Ardhurat Personale/Sigurime Shoqerore//Tjeter (specifiko) RAPORTI I PERMBLEDHJES SE VLERESIMIT

Tatimi gjithsej Gjobat gjithsej Interesi gjithsej TOTAL Kalimi per investigim (Sheno kutine) Data e fillimit te kontrollit Data e perfundimit te kontrollit .. Inspektori i kontrollit 1 Inspektori i kontrollit 2 Pergjegjesi i Kontrollit
Emri; nenshkrimi; data Emri; nenshkrimi; data

Emri; nenshkrimi; data

178

Faktor per kompleksitetin (zgjidhni njerin Regjistra (manuale) te thjeshta te mbajtura mire Regjistra (manuale) te thjeshta te mbajtura keq Sistem i thjeshte kompjuterik (i gatshem) i mbajtur mire. Sistem i thjeshte kompjuterik i mbajtur keq Sistem kompjuterik ose manual kompleks i mbajtur mire Sistem kompjuterik ose manual kompleks i mbajtur keq Tipare te veanta (zgjidh nese eshte rasti) Perdor skeme rimbursimi ne eksport per TVSH Importues i rregullt Shitje direkte ne publik Tregti me para ne dore Veprimtari te shumta tregtare / Vendodhje te shumta te veprimtarise Shoqeri meme e huaj/Filial/ Seli e perhershme/Individ Shoqeri bija Historiku i humbjeve (p.sh. me shume se nje vit ne tre te meparshmet) Fakte te pasurise se pajustifikuar Blerje/Shitje aktivesh Klasifikimi Shume i madh I madh Mesatar/i madh Mesatar Mesatar/i vogel I vogel Shume i vogel Xhiroja vjetore 000 000 Lek

Sponto

Sponto

Sponto >50 20 50 10 20 5 10 25 12 <1

Tregues te besueshmerise se biznesit Sponto Eshte i rregullt dhe i besueshem I pakujdesshem dhe jobashkepunues Historik pagesash te ulta vazhdimisht deklaron me pak, deklarata tatimore me vonese/nuk ka deklaruar Dyshohet per mashtrim

179

FORMULAR RAPORTI 5: ANALIZA E LLOGARIVE VJETORE

Emri i Tatimpaguesit:
A. Analiza e llogarive tregtare

NIPT-i:

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Fundi i vitit Shitjet Malli gjendje ne fillim te ushtrimit (shto +) blerjet (zbrit -) malli gjendje ne fund (=) kostoja e mallit te shitur Fitimi bruto Koefiienti i ngritjes se mimit
(Kutiza 6/Kutiza 5 x 100)

Norma te tjera (specifiko) Norme tjeter (specifiko)

B. Krahaso tatimin e llogaritur me shitjet e llogaritura 10 Shitjet ne llogari 11 Ndonje e ardhur tjeter 12 Total i te ardhurave (10 + 11) 13 Vlera e llogaritur e deklaruar 14 Tatimi i llogaritur i deklaruar 15 Tatimi llogaritur i deklaruar*
(rreshti 12 x normen e tatimit /100)

16 17

Rrjeshti 12 rrjeshti 13 Rrjeshti 14 rrjeshti 15

* Saktesohet per rastet e tatimit me norme zero dhe shitjeve te perjashtuara

C. Krahasimi i tatimit te zbritshem me blerjet e llogaritura Raporti i analizes 18 Blerjet e tatuara te mallit gjendje 19 Blerje te tatuara te aktiveve 20 Blerje te tjera te tatuara 21 Gjithsej (18 + 19 + 20) 22 Tatim per blerje te rimbursueshme 23 Tatim llogaritur per blerje
(Rreshti 21 x tarifen tatimore / 100)

24

Rreshti 22 rreshtin 23

180

Analize dhe krahasim Rezultati i analizave/spjegime/verifikim i spjegimeve Viti [ ] Levizjet ne koefiientin e ngritjes se mimit ne periudha te meparshme: Arsyet per levizje dhene nga organet drejtuese: Metoda dhe rezultati i verifikimit per arsyen e dhene: Levizje ne koefiiente te tjere te perzgjedhur per periudhen e mepareshme: Arsyeja e dhene per levizjen nga ana e drejtuesve: Metoda dhe rezultati i verifikimit te arsyes se dhene: Diferenca midis rreshtit 12 dhe 13: Rezultati i investigimit te diferences: Diferenca midis rreshtave 14 dhe 15: Rezultati i investigimit te diferences: Diferenca midis rreshtave 22 dhe 23: Rezultati i investigimit te diferences: Emri I Kontrollorit: Emri, nenshkrimi dhe firma Komente te Pergjegjesit te Sektorit te Kontrollit: Pergjegjesi i Sektorit te Kontrollit
Emri, nenshkrimi dhe firma

Komentet e Kryetarit te Deges Emri, nenshkrimi dhe firma Miratimi i Kryetarit te Deges

181

FORMULAR RAPORTI Nr. 6: VIZITA SHOQRUESE/BEFASUESE/PAS KONTROLLIT (Vendosni nj kryq nse NUK sht rasti) Ky sht nj regjistrim konfidencial ndrmjet eprorit dhe kontrollorit! Emri I Kontrollorit Emri dhe adresa e tatimpaguesit te kontrolluar

Vleresimi i kontrollorit Teknika e marrjes n pyetje

Mardhnia me tatimpaguesit

Njohuri ligjore

Aftsi n kontabilitet

T tjera

Shenime Shprndarja: Plotsohet ne dy kopje nga eprori perkates i kontrollorit. Kontrollori mban nje kopje per vete. Origjinali t mbahet pr analizim nga Kryetari i Deges Tatimore. Shpeshtesia e vizitave: Shoqerimi do dy muaj Vizita befasuese do muaj

Vizita pas kontrolleve nje here ne Vit

Nenshkrimi i Kontrollorit..Data Pergjegjesi i SektoritNnshkrimi..Data.. .

182

FORMULAR KONTROLLI 7 PROCES VERBAL

REPUBLIKA E SHQIPERISE MINISTRIA E FINANCES

DREJTORIA E PERGJITHSHME E TATIMEVE
Numer Protokolli Dega e Tatimeve Emri i biznesit te tatimpaguesit NIPT Aktiviteti i Biznesit te Tatimpaguesit Emri i Perfaqesuesit te Tatimpaguesit Data e proces-verbalit Emri i inspektorit te 1re Emri i inspektorit te 2te (sipas rastit) Data (t) e zbulimit (nga deri) Fusha ku eshte zbuluar parregullsia Detajet e parregullsise

Vazhdon ne [

] flete shtese te bashkengjitura

Ne baze te ketij procesverbali, sipas shkeljeve te mesiperme dhe ne perputhje me ligjin perkates, dmth: Numrin e Ligjit dhe Nenit: Numrin e Ligjit dhe Nenit: Numrin e Ligjit dhe Nenit: Ju duhet te paguani detyrimin e rezultuar tatimor se bashku me gjoben dhe interesin, si eshte percaktuar me hollesi ne akt-kontrollin dhe njoftim-vleresimet e bashkengjitura. Bashkengjitur do te gjeni njoftimet e pagesave per tu perdorur nga ju. Ju lutemi te firmosni kopjen per per te treguar miratimin tuaj. [Firma] Kontrollori: [Emri] Perfaqesuesi i Tatimpaguesit:
[Emri, pozicioni, data [Firma]

183

FORMULAR KONTROLLI 8: NJOFTIMI PER SEKTORET E VLERESIMIT DHE FINANCES

REPUBLIKA E SHQIPERISE MINISTRIA E FINANCES

DREJTORIA E PERGJITHSHME E TATIMEVE
Numer Protokolli Dega e Tatimeve Emri i biznesit te tatimpaguesit NIPT Per: Pergjegjesin e Sektorit te Vleresimit dhe Mbledhjes: Kontrolli ka zbuluar problemet e meposhtme te cilat kerkojne nxjerrjen e nje vleresimi. Deget e Informatizuara* Po ju dergoj akt-kontrollin dhe formularet e rivleresimit te deklarates [dhe njoftimet e gjobave*] per tatimpaguesin e mesiperm per do periudhe tatimore te detajuar si me poshte. Ju duhet te hidhni ne sistem formularet e rivleresimit te deklarates [dhe njoftimet e gjobes*] and te me ktheni njoftimvleresimet se bashku me te gjithe dokumentet. * Fshij sipas rastit Deget e painformatizuara* Po ju dergoj akt-kontrollin per tatimpaguesin e mesiperm [se bashku me njoftimet e gjobes*]. Ju duhet te percaktoni gjoben dhe te llogarisni interesin per tu paguar per do periudhe si eshte detajuar me poshte dhe te nxirrni njoftim-vleresimin e duhur. Pastaj duhet te me ktheni njoftimvleresimet se bashku me te gjithe dokumentet. * Fshij sipas rastit Firmosur nga Kryetari i Deges
[Emri, data] [Firma]

Periudha# Lloji i tatimit#

Vetem shkelja# (Po/jo)

Tatimi per tu paguar##

Gjoba##

Interesi##

# Pergatitur nga: Miratuar nga: ## Plotesuar nga:

[Kontrollori, emri, data dhe firma] [Pergjegjesi i Kontrollit, emri, data dhe firma] [Inspektori i Vleresimit, emri, data dhe firma]

184

FORMULARI I KONTROLLIT 8: NJOFTIMI (FAQJA PRAPA)

Per: Kryetarin e Deges Tatimore: Veprimet e Vleresimit kane perfunduar. Bashkengjitur do te gjeni Njoftim-vleresimin (et) dhe njoftimet e pagesave. Rezultatet e gjobes dhe te Interesave jane te hedhura lart.

Pergjegjesi i Vleresimit dhe Mbledhjes:

[Emri data]

[Firma]

Per Protokollin: Shperndani dokumentet e caktuara si me poshte. Kryetari i Deges Tatimore: [Firma]
[Emri data]

Pergatisni dhe shperndani kopjet e meposhtme: Per tatimpaguesin jo me vone se 15 dite nga dita kur eshte finalizuar akt-kontrolli: o Kopje te Formularit 3 te Akt-kontrollit (vetem) o Njoftim-Vleresimin Origjinal (Formular Kontrolli 9) se bashku me njoftimet e vleresimit/pagesave te gjeneruara nga sistemi i informatizuar ose manual o Proces-verbalet origjinale (Formular Raporti 7) Kontrollorit fillestar per ta vendosur ne dosjen e tatimpaguesit: o Formularin 3 te Akt-kontrollit origjinal plus gjithe dokumentacionin shoqerues o Kopje te Njoftim-Vleresimit (Formular Kontrolli 9) se bashku me njoftimet e vleresimit/pageses te gjeneruara ose nga sistemi i informatizuar ose manual o Kopje te proces-verbaleve o Ky dokument (Formular Kontrolli 8) Per Sektorin e Finances (vetem ne deget e painformatizuara): o Fotokopje te njoftimit per Vleresimin dhe Mbledhjen (Formular Kontrolli 8) Per Kontrollin: Dokumentet i jane derguar tatimpaguesit me [ date]: Punonjesi i protokollit:
[Emri data] [Firma]

Per kontrollorin: Regjistrat e Finances jane azhurnuar Pergjegjesi i Finances:

[Emri, data] [Firma]

185

FORMULAR KONTROLLI 9: NJOFTIM-VLERESIMI PER TATIMPAGUESIN

REPUBLIKA E SHQIPERISE MINISTRIA E FINANCES

DREJTORIA E PERGJITHSHME E TATIMEVE NJOFTIM-VLERESIM TATIMOR
Numer Protokolli Dega e Tatimeve Emri i biznesit te tatimpaguesit NIPT Aktiviteti i Biznesit te Tatimpaguesit Emri i Perfaqesuesit te Tatimpaguesit Adresa e tatimpaguesit Mbeshtetur ne akt-kontrollin e dates [ ] po ju shkruaj per tiu njoftuar se ju duhet te paguani detyrimet tatimore, gjobat dhe interesat e detajuara me poshte dhe ne [ ] fletet ne vazhdim. Bashkengjitur kesaj letre do te gjeni formularet perkates te pagesave. Ne menyre qe te shmanget pagesa e interesave shtese dhe marrja e masave te mundshme shtrenguese per mbledhjen e borxhit, detyrimet duhet te paguhen jo me vone se data [ ]. Mbeshtetur ne Ligj, nese ju nuk jeni dakord me vleresimin e lartpermendur ju mund te apeloni brenda 30 diteve nga data kur do te merrni urdherpagesen tuaj. Ligji lejon berjen e apelimit vetem pasi te behet pagesa e shumes principale, ose te paraqitet nje garanci e pershtatshme. Ne degen tatimore mund te gjeni fletepalosjen qe shpjegon menyren si mund te apelohet. Lloji i tatimit Periudha tatimore (muaj/vit) Detyrim (lek) Interesi (lek) Gjobat(lek) Gjithsej (lek)

Gjithsej (lek) Pergatitur nga:

[Kontrollori, emri, firma dhe data]

Miratuar:
[Pergjegjesi i Kontrollit, emri, firma dhe data] [Emri, firma dhe data]

Plotesuar nga:
[Vleresimi, emri, firma dhe data]

Kryetari i Deges Tatimore:

186

FORMULAR KONTROLLI 10: NJOFTIM PER KONTROLL

REPUBLIKA E SHQIPERISE MINISTRIA E FINANCES

DREJTORIA E PERGJITHSHME E TATIMEVE
NJOFTIM KONTROLLI Numer Protokolli Dega e Tatimeve Emri i biznesit te tatimpaguesit NIPT Aktiviteti i Biznesit te Tatimpaguesit Emri i Perfaqesuesit te Tatimpaguesit Adresa e tatimpaguesit

Po ju njoftojme qe Z. [ ] Kontrollor i kesaj dege tatimore, do te kryej nje kontroll ne kompanine tuaj, ne perputhje me kerkesat e Ligjit Nr. 7928 i dates 27.04.l995 Per TVSH, Ligjit Nr. 8560 i dates 22.12.1999 Per Proedurat tatimore ne Republiken e Shqiperise dhe Ligjit Nr. 8438 i dates 28.12.1998 Per Tatimin mbi te Ardhurat. Kontrolli do te kryhet sipas programit te paraqitur dhe do te filloje me date ] dhe do te mbaroje me date [ ]. [

Ju lutemi qe te krijoni kushtet e pershtatshme per kryerjen e ketij kontrolli dhe te konfirmoni marrjen e ketij njoftimi. Firmosur nga Kryetari i Deges Tatimore

Une e mora njoftimin me date [ Firmosur: Emri: Pozicioni:

187

FORMULAR KONTROLLI 11: FLETE KONTABILIZIMI FLETE KONTABILIZIMI Sipas raport Kontrollit date _______ Ne lek Nr Emri i Shoqerise Kodi Fiskal Detyrimet e lindura Lloji i Shuma tatimit Penaliteti Shuma Gjithsej

Pergjegjesi i Sektorit te Kontrollit

Pergjegjesi i Zyres

Inspektori i Kontrollit

188

PJESA V METODIKAT E KONTROLLIT TE SEKTOREVE TE NDRYSHEM EKONOMIKE

PIJET DHE UJI

1. Pergjithesime: Pijet pergatiten nga perberesit, uji (sipas nje standarti te percaktuar pastertie), aromatizues dhe koncentrat, dioksid karboni (per gazim), sheqer, sulfat kalciumi (per konservues/stabilizant), kripe dhe perberes te tjere me te vegjel. Uji mund te jete me ose pa gaz, megjithese mimet jane pothuajse te njejta. I gjithe koncepti i ujit ne shishe eshte qe eshte me I paster ne krahasim me ujin e disponueshem nga ezma. Por nuk eshte gjithmone keshtu, prandaj nevojitet nje lloj kontrolli per te siguruar cilesine. Uji dhe pijet ne shishe jane subjekte te akcizes dhe TVSH. Perve perbersit per pije, blerjet perfshijne kuti kartoni, shishe, tapa etj. Perve kesaj, disa prodhues i prodhojne vete shishet plastike. Kini parasysh se prodhimi mund devijohet jo vetem per konsumin vetjak por edhe per entitete te tjera . Materialet mund te blihen ne tregun e brendshem ose te importohen dhe mund te transportohen duke perdorur mjete transporti te vete prodhuesve ose nga furnizuesit direkt nga fabrika. Kur produkti eshte ambalazhohet ne shishe plastike zakonisht fabrika ka ambjente per prodhimin e vet te shisheve qe nxirren nga grumbuj plastike. Manuali i akcizes eshte permbledhes dhe leximi i tij eshte i domosdoshem perpara se te shkohet per vizite tek prodhuesit e pijeve dhe te ujit. Eshte gjithashtu e domosdoshme te bisedohet me punonjesin qe eshte pergjegjes per akcizen mbi prodhuesin qe do te kontrollohet. 2. Prodhimi: Perfshin kater hapa kryesore. Trajtimin e ujit, d.m.th., pastrimin, nje regjister tregon sasine e trajtuar. Perzierja e shurupit, te dhenat tregojne sasine dhe cilesine e sheqerit te perdorur Shkrirja e perbersve, regjistri i mbajtur tregon kohen e prodhimit, dhe sasine e aromatizuesit te perdorur. Mbushja e shisheve, dhe te dhenat e regjistruara per numrin e shisheve te mbushura ne do ngarkese. *Keto hapa nuk zbatohen nese ambalazhohet vetem uje. Prodhimi i pershtatet kerkeses ne menyre qe te shmanget mbajtja stok e mallit me shume se sa eshte e nevojshme. Parashikimi do te ishte p.sh. ne muajt e veres kemi nje rritje te prodhimit, meqenese ne kohe te nxehte konsumohen me shume pije. Mbeturinat e produktit gjate procesit te prodhimit variojne nga 1-5%. Shishet e thyera dhe mbeturina te tjera ka shume ngjasa te shiten ne tregun lokal. Ne te vertete prodhuesi duhet te

189

kete nje kontrate te rregullt per heqjen e mbeturinave dhe TVSH-ja duhet te paguhet per sasine e marre. Mbetjet e shisheve kur prodhohen ne vnd riciklohen zakonisht ne nje proces te prodhimit te shisheve, rishkrihen dhe riformohen. Kjo duhet te merret parasysh nese kryhet nje ushtrim raporti duke perdorur shishet si nje lende e pare ky. 3. Kontabiliteti: Eshte e rendesishme qe gjate kontrollit te nje prodhuesi mallrash akcize, duhet te familjarizohemi me punen e tregtarit dhe eshte e domosdoshme te bisedojme me punonjesin e akcizes perpara se te vizitojme tregtarin e akcizes. Librat e llogarive do te jene te njejta me do tregtar tjeter dhe gjithashtu do ti kerkohet te mbaje te dhena shtese. Te gjitha regjistrimet duhet te disponohen per qellimet e TVSH-se dhe Tatim-fitimit. Duke qene kompani relativisht te medha, keto kompani pjesen me te madhe te transaksioneve te tyre i kryejne me ek/banke sesa me para ne dore. Megjithate, eshte e domosdoshme per te siguruar qe procedurat e kontabilitetit per eqet bankare dhe parate te kuptohen mire dhe te merren parasysh te gjitha mandat pagesat. 4 Shitjet: Shitjet mund ti behen kryesisht shitesve me shumice, megjithese kjo nuk eshte e lehte te pranohet. Mund ti shesin edhe stafit te tyre me mime te uleta ose mund te kene mense per punonjesit e tyre. Disa prodhues mund te kene nje pike shitjeje me pakice te ndara ose ne ambjentet e fabrikes ose prane ambjenteve te saj. Te gjitha shitjet jane pjese e biznesit kryesor. Mensa mund te jete konsideruar si e ndare nga biznesi kryesor dhe te ardhurat e perfituara nga mensa nuk e kalojne kufirin e TVSH-se. Kjo nuk eshte e drejte pasi te gjitha shitjet jane pjese e biznesit kryesor. Shitjet duhet te faturohen dhe ka mundesi qe te jete ne perdorim nje sistem i informatizuar. Eshte e nevojshme te sigurohet qe shitjet jane deklaruar ne kohe dhe jo ne baze te arketimeve te bera. Shitjet mund te behen edhe me ane te kredive, megjithese ka shume mundesi qe shperndaresit duhet te paguajne ndonje depozite persa i perket shisheve dhe konteinereve etj., nese perdoret dika e tille. Nevojitet qe prenotimet e bera nga klientet dhe sistemi i porosive te perfshihet ne kontrollin e shitjeve. TVSH-ja llogaritet mbi vleren e mallit plus akcizen. 5. Blerjet: Blerjet kryesore perbehen nga lenda e pare, ose perberesit per procesin e prodhimit dhe eshte e rendesishme qe inspektori qe do te merret me kontrollin te marre shpjegime nga punonjesi I akcizes dhe te mbaje sakte shenimet se kush jane perberesit.

190

Perve kontrollit normal te faturave qe kryhet gjate nje inspektimi, eshte e rendesishme, te kontrollohen te dhenat e furnizuesve qe nuk jane te regjistruar por qe furnizojne mallra ne sasi aq te medha, gje qe sugjeron se ata duhet te ishin regjistruar. Kjo nuk nenkupton qe furnizimet e bera vetem per nje klient te kalojne kufirin e regjistrimit por duhet patur parasysh fakti qe ky furnizues ben furnizime te ngjashme edhe per klientet e tjere. Kontrolloni te regjistrimet e stokut per tu siguruar qe faturat perkatese te jene paraqitur ne librin e llogarive. 6. Stoku. Kontrolloni nivelin e stoqeve sipas te dhenave te tyre, megjithate nese inspektori i akcizes ka bere nje vizite para pak kohesh, duhet te merrni parasysh zbulimet e tij. Stoqet qarkullojne mjaft shpejt meqenese prodhuesi do te punoje per tju pergjigjur kerkesave. Investigoni sesi funksionon sistemi per levizjen e stoqeve, edhe ne kete rast eshte e nevojshme prania dhe ndihma e inspetorit te akcizes. Zbuloni nese sistemi i hyrjes dhe daljes ekziston tek magazina. Investigoni fare kontrollesh ka kryer inspektori i akcizes, nese ka bere ndonje. 7. Risku i te Ardhurave/Kontrollet qe duhet te kryhen: Nje kontroll i stoqeve gjendje, duke i krahasuar me llogarite e deklaruara ne kontabilitet. Nese nje prodhues shet gjithashtu uje, sigurohuni qe keto shitje te bera shoqerive te lidhura nuk jane te shtremberuara, ose nese keto shitja jane bere me mimin e tregut. Eshte e domosdoshme te kryhet nje ushtrim per analizen dhe shqyrtimin e te pakten disa perberesve. Nese eshte e mundur perdorni dy perberes, dhe i kalkuloni ato vemas, percaktoni nese nivelet e prodhimit te deklaruar jane te arsyeshem. Perberesi (shurupi) i importuar, qe eshte teper i rendesishem per Coca Cola dhe Pepsi, duhet te perdoret gjate kalkulimit, meqenese eshte nje mall i importuar sasia e sakte e saj mund te percaktohet nga dokumentet e importit. Raporti i shurupit me ujin jep sasine e prodhuar. Ju mund te kryeni edhe ushtrime te tjera te njejtes ne natyre. P.sh., per tapat e shisheve qe perdoren per mbushjen e shisheve, etiketat e shisheve dhe konteinereve, konteineret e perdorur e keshtu me rradhe. Kontrolloni sasine ne lidhje me humbjet/prishjet. Si jane llogaritur, nese jane leshuar fatura dhe nese eshte perllogaritur TVSH-ja Sigurohuni qe do mense apo restorant te jete llogaritur ne te ardhurat e biznesit kryesor. Perzgjidhni nje numer faturash dhe kontrolloni te dhenat e stoqeve ne regjistrin e hyrjes-daljes nga magazina. Perzgjidhni disa hyrje-dalje dhe ndiqeni perseri me stokun, dhe sigurohuni qe per do ngarkese qe kontrolloni jane faturuar. Kontrolloni faturat e transportit, nese jane aplikuar, pasi detyrimet e lindura mund te pasqyrojne destinacionet e padeklaruara, dhe per me teper, pasqyrojne sasine e transportuar. Nese behet fjale per kete te fundit, kontrolloni faturat perkatese per tu siguruar qe eshte faturuar sasia e plote.

191

Tatimi i zbritur mund te lejohet edhe ne raste thyerjesh, keshtu qe vini re nese ka ndonje note te madhe krediti ne menyre qe te dhenat e klientit te mund te kontrollohen ne nje date te mevonshme per tu siguruar qe masat jane marre. Kontrolle te tjera duhet te kryhen per Tatimet mbi te Ardhurat Personale keshtu qe gjate kontrollit te ambjentit kryeni edhe nje numerim te stafit. Kontrolloni nese punohet me turne dhe pastaj rakordoni gjetjet me te dhenat. Mos u shqetesoni per ndryshime te vogla, meqenese eshte e pamundur te numeroni krejt stafin. Perve kesaj, do te jete e nevojshme te kryeni numerimin pa nxjerrjen ne pah stafin shoqerues qe ne fakt ekziston. Mos u kufizoni ne listen e permendur me lart.

192

IMENTO
1. Pergjithesime: imentos i referohemi si OPC, qe eshte imento e zakonshme Portland. Prodhimi i imentos behet ne dy pjese. Faza e pare e procesit eshte prodhimi i klinkerit dhe faza e dyte vijuese eshte prodhimi i imentos. Eshte nje proces i kushtueshem qe kerkon impiante dhe makineri te veanta dhe si rrjedhoje kerkon nje investim te konsiderueshem kapitali. imentoja gjendet shpesh ne thase 50 kileshe dhe nese shitet ne sasi te konsiderueshme, thaset vendosen ne paleta qe mbajne 20-40 thase, dhe secila nga paletat mbeshtillet per arsye sigurie. Keto mund te shperndahen nga firma apo te merren nga vete te interesuarit. imentoja mund te shitet gjithashtu ne automjete me konteinere, te cilat mbajne ngarkesa prej 30-40 ton per do transport. Keto mbushen me ane te nje tubi pothuajse ne te njejten menyre si mbushet nje bot karburanti. Shkarkimi kryhet gjithashtu me ane te nje sistemi pompimi me presion, kete here nga automjeti ne enen e imentos. Shperndarje te tilla behen ne firmat e specializuara per furnizimin e imentos se gatshme te perzier nga konteineret e medhenj betoniera. imentoja e paambalazhuar transportohet ne bote te veanta nga konteineret e anijeve ne Durres. Nga keto bote te veanta, imentoja transportohet ne automjete transporti ose hidhet direkt ne betonieren e klientit ose dergohet ne ambjentet e prodhuesve te imentos. Gjithashtu, imentoja e paambalazhuar mund te futet ne thase. 2. Procesi i prodhimit: a. Klinker Kerkon argjile, uje, tulla, qymyr, koks, gur gelqeror, dhe eksplozive per te nxjerre gurin gelqeror nga miniera, therrmimin e materialit ne forme topash metalike, plus lende djegese dhe lubrifikues. Guri gelqeror nxirret nga gurorja dhe mund te furnizohet nga nje subjekt i veante. Proedura normale do te ishte qe do firme imentoje e faredo madhesie te kishte guroren e saj per nxjerrjen e gurit gelqeror, meqenese perfshirja e kostos shtese do te reduktonte marzhin e fitimit. Thuhet se nuk ka kapacitet per te prodhuar ne Shqiperi sasi te mjaftueshme te klinkerit, dhe per kete arsye klinkeri gjithashtu importohet. mimi i importit per nje klinker te tille mund te jete dy here me i larte se mimi i klinkerit qe prodhohet ne vend, per shkak te kostos se transportit te mallrave dhe taksat doganore. b. imentoja Kjo kerkon klinker, gur gelqeror dhe gjips plus material tjeter mbushes si skorie.

193

Me fjale te tjera, sa me larte te jete perqindja e klinkerit aq me e larte eshte cilesia e imentos mund te jete deri ne 95%, megjithese kjo do te ishte e pazakonte. Kur therrmohet, cilesia e imentos percaktohet nga imtesia e saj. Megjithate, imtesia e imentos ka nje kosto nga pikepamja e topave te metalit qe perdoren ne proces dhe kjo pasqyrohet ne mimin me te larte qe ka nje imento e tille. Sesa e imet eshte nje imento i referohet asaj qe quhet Blain e imentos. imentoja gradohet ne: 32.5 R qe eshte me e zakonshme, dhe 42.5 R qe eshte cilesia me e mire. R = Rezistence rapide dhe eshte nje term teknik qe sherben si tregues i cilesise se imentos. 32.5 R shitet zakonisht ne thase (80%), mbetja shitet e paambalazhuar. 42.5 R shitet kryesisht e paambalazhuar (80%), mbetja shitet ne thase. Perqindjet do te varjojne ne do tatimpagues, megjithate parashikimet do te jene qe imentoja e cilesise me te mire shitet per ndertimin e ambjenteve me te medha kjo forcon cilesine e themeleve dhe strukturave kryesore. imento speciale prodhohet gjithashtu per pune te veanta, p.sh. imento rezistente ndaj squfurit reziston ujit te detit, dhe imentoja e puseve te naftes i reziston nxehtesise dhe naftes. 3. Shitjet: Te gjitha shitjet duhet te faturohen edhe nese jane per individet private. Nese shitja i behet nje personi te paregjistruar, emri dhe adresa duhet te shenohet te faturen e shitjeve. Shitjet mund tu behen individeve private edhe nga vendi i prodhimit dhe ne kete rast duhet te kete nje procedure qe zbatohet per tregtimin me para. Perve kesaj, kur shitjet u behen publikut te gjere, atehere duhet te kete nje regjister te shitjeve ditore. mimet mund te varjojne paksa nga zona ne zone dhe nga nje prodhues tek tjetri, megjithese mund te parashikohen mime te ngjashme. mimi mesatar per ton varion, ne vartesi te cilesise apo te faktorit te Rezistences Rapide, qe kemi permendur me lart. mimit jane te vlefshme vetem ne momentin kur shkruhen keto shenime, megjithse nje studim i shkurter i numrit te furnizuesve mund te percaktoje ne nje kohe te shkurter se cili do te jete mimi. mimet e cituara nuk e kane te perfshire tatimin. Ne rastin e imentos speciale, p.sh., asaj rezistente ndaj squfurit, mimi do te jete me i larte.

194

4. Blerjet: Blerjet do te jene te ndryshme, si ne do biznes, por ato te lendeve te para do te monitorohen nga afer, veanerisht ne bizneset e medha. Nje monitorim i tille mund te perfshije nje regjistrim te kostove te ndryshueshme qe perfshihen ne prodhimin e imentos dhe duhet te rakordojne me pjesen e mbetur te llogarive. Aty duhet te kete nje vazhde kontrolli. Te gjitha blerjet duhet te shenohen dhe te hidhen ne llogari sipas menyres se zakonshme. 5. eshtjet qe kane lidhje me te ardhurat: Si thame ne fillim, prodhimi i imentos kerkon ekspertize dhe shpenzime dhe llogarite duhet te jene te nje standarti te larte per shkak se pronari do te deshiroje te sigurohet, si ndodh ne do biznes tjeter, qe humbjet per shkak te vjedhjeve te mbahen ne nivelin minimal. Per keto arsye, eshte e rendesishme te pyetet hollesisht pronari ose perfaqesuesi i tij ne lidhje me sistemin e kontabilitetit qe ai perdor. Rakordoni levizjen e stokut te thaseve te imentos me shitjet e deklaruara te imentos ne thase. (Kini parasysh qe do te kete nje mbetje ndermjet 1-2% te thaseve. Thaset ka shume gjasa te shkaterrohen ne ato raste kur emri/logoja e firmes eshte shenuar qarte, por aty ku emri i firmes nuk shfaqet ne thase, ata mund te shiten si mbetje.) imentoja ne thase koshton me teper sepse procesi i ambalazhimit ne thase dhe diferenca eshte 3-7 US$. Ekziston mundesia qe imentoja ne thase nga nje prodhues i madh mund te ulet deri ne ate mim saqe mund te mos rezultoje ekonomike per individed qe ta blejne te paambalazhuar dhe ta ambalazhojne vete. Kur thaset e vjetra shiten si mbetje, sigurohuni qe sasia e realizuar te jete llogaritur. Fitimi bruto per ton do te varioje por duhet te jete rreth 3 US$. Kjo mund te sherbeje si kontroll i shpejte besueshmerie, dhe ka rendesi te degjohet se fare ka per te thene tatimpaguesi ne lidhje me ndryshimin. Kontrolloni dokumentet e eksportit ne rastin e klinkerit dhe imentos se importuar. Ne rastet e importeve me nje mim me te larte sesa prodhimi lokal, duhet ti kushtohet vemendje transferimit te mimeve. Transferimi i mimeve mund te jete i identifikueshem por mund te jete i veshtire percaktimi i sasise dhe duhet trajtuar ne nivel nderkombetar. Atu ku ekzistojne dyshime per transferimin e mimeve, duhet keshilluar me organet drejtuese sesi duhet vazhduar. Kontrolloni nese eshte e mundur, kostot e ndryshueshme te prodhimit te imentos, duke vene re nivelin e perdorimit te materialeve te zakonshme te lendeve te para si gjipsi. Vini re levizjen e stokut te materialit dhe ekstrapoloni shifrat per te arritur ne sasine e perafert te prodhuar te imentos. Meqenese perqindja e materialeve te ndryshme te lendeve te para varion sipas cilesise se imentos, rezultatet duhet thjeshte te nxirren dhe te sherbejne per investigime te metejshme.

195

CIGARET DHE DUHANI

1. Pergjithesime:
Importuesit e cigareve dhe duhanit jane importues tregtare dhe per kete arsye eshte pergatitur nje shenim i veante qe mbulon keto lloje importesh. Akciza eshte vendosur mbi cigaret dhe duhanin, dhe per kete arsye eshte i rendesishem leximi i Manualit te Kontrollit te Akcizes perpara se te filloni kontrollin. Ky shenim eshte hartuar per te vene theksin ne kontabilitet sesa ne proceset prodhuese, te cilat jane dokumentuar hollesisht ne Manualin e Akcizes. Duhet te konsultoheni gjithmone me Inspektorin e Akcizes perpara se te beni nje vizite kontrolli.

2. Prodhimi
Regjistrimet e prodhimit/mallit gjendje tregojne materialet qe sherbejne per prodhimin, produktin perfundimtar, dhe vemas mbeturinat, dhe do te perdoren per te rakorduar me qarkullimin e deklaruar.

3. Shitjet e produkteve te gatshme:

Shitjet kryhen nepermjet distributoreve dhe shitesve me shumice dhe disa u behen drejtperdrejte shitesve me pakice. Shumica e shitjeve te cigareve u behen bizneseve te regjistruara per tatimin mbi vleren e shtuar por disa nga mbeturinat u shiten bleresve qe jane biznese te vogla . Kujtohuni se te gjitha shitjet qofshin cigare te gatshme ose mbeturinat jane subjekt te TVSH dhe ne baze te kesaj duhet te perllogaritet TVSH-ja.

4. Kontabiliteti:
TVSH-ja llogaritet mbi mimin e mallit plus akcizen. Inspektoret duhet te verifikojne vazhden e kontrollit nga regjistrimet e blerjeve permes te dhenave te mallit gjendje deri ne proceset e prodhimit dhe hyrjet e daljet nga magazina. Nevojitet pastaj te rakordohen hyrjet dhe daljet me faturat e leshuara. Eshte mire te kontrollohet duke u mbeshtetur ne baze shembulli, sesa te perpiqemi te rakordojme p.sh., gjithe muajt

5. Financimi:
Duke pasur parasysh shpenzimet kapitale per materialin, mallrat gjendje dhe impiantin, Inspektoret duhet te percaktojne gjendjen financiare te subjektit qe po kontrollohet. Arsyeja per kete eshte shuma te konsiderueshme te te ardhurave ne risk per biznese te veanta.

196

Manuali i Kontrollit, Pjesa IX i kushton veanerisht vemendje analizes se teknikave te raporteve dhe rekomandohet qe te pakten disa nga raporte te listuara ne Shtojcen 9 te llogariten me qellim qe te krijohet nje kendveshtrim ndryshe per firmen.

5. Risku per te ardhurat dhe kontrolli;

Nje kontroll i hollesishem i procedurave te blerjeve dhe kontabilizimit eshte i nevojshem per te identifikuar sasine e sakte te blerjeve, gje qe do te mundesonte nje kontroll paralel mbi produktin e gatshem. Cili eshte sistemi qe perdoret per porosite e bleresve? A nevojitet nje depozite perpara dorezimit te mallit dhe nese po, a llogaritet TVSH-ja e duhur? Deklarimi me pak se vlera reale e blerjeve si rasti i duhanit per te fshehur sasite reale te prodhimit Nje pjese e duhanit rritet ne Shqiperi. Nevojiten kontrolle te kujdesshme fizike dhe te dokumenteve perfshire materialin e importuar. Deklarimi i ulet i fuqise prodhuese te fabrikes. Kontrolloni te dhenat e prodhimit, sigurohuni per kapacitetin prodhues dhe perdorimin e makinerive dhe beni nje krahasim me prodhimin e deklaruar. Per mallrat mbeturine jane te shitshem, ku perfshihen materiale te vjetra per ambalazhim perve mbetjeve te duhanit duhet te llogaritet sakte per te llogaritur TVSH mbi to. I gjithe duhani eshte subjekt i akcizes, pamvaresiht nese eshte mbeturine ose jo. Pullat e akcizes qe vendosen ne te gjitha paketat e cigareve, trajtohen ne Manualin e Akcizes. Shitjet e cigareve qe nuk kane nje pulle akcize perbejne problem per tregtarin e ligjshem ne te njejten menyre si perbejne problem per DPT-ne, meqenese zvogelojne te ardhurat ne te dyja rastet. Policia Tatimore ka pergjegjesi ne kete fushe dhe i vihet detyre te sekuestroje cigaret qe nuk kane pulle akcize. Cigaret me filter duhet te kene filtrin. Rakordoni blerjet me shitjet e produktit te gatshem. Personelit i jepen cigare me te ulet ose falas? A ekziston nje mense apo restorant per personelin dhe nese po, a deklarohen te ardhurat si pjese te biznesit kryesor? Cilat jane ambjentet e magazines dhe si i pershtaten ato kerkesave te akcizes? Cilat jane mjetet e transportit qe perdoren per cigaret? A rakordojne regjistrimet e magazines me regjistrimet e hyrjeve/daljeve te transportit? Kini parasysh se cigaret transportohen ne kuti te medha kartoni, p.sh 50 kuti me nga 200 cigare secila, dhe nje ushtrim i mire do te ishte rakordimi i I blerjeve te ketyre kutive me numrin e kerkuar per transportin e sasise se deklaruar. Ka vetem nje ushtrim te tille dhe ky mund te kombinohet me verifikimin e numrit te deklaruar nga prodhuesi i kutive per te percaktuar nese shifrat perputhen. Mund te behet nje rakordim persa i perket paketave individuale prej 20 cigaresh, por kjo ndoshta kerkon shpenzim te madh kohe. Perdorni Manualin e Kontrollit Tabela 4 e Procedurave, kontrolle te zgjeruara.

Mos u kufizoni ne listen e lart-permednur!

197

IMPORTUESIT TREGTARE
1. Pergjithesime:
Perkufizimi importues tregtar percakton nje veprimtari ku importuesi kryen biznes duke siguruar mallra nga jashte ose ne menyre spekulative ose per te plotesuar porosi te veanta. Me fjale te tjere ata jane shites me shumice ose ndermjetes. Veprimtari te tjera biznesi perfshijne prodhues, shites me pakice dhe perdoruesit tregtar, madje edhe persona private mund te importojne por vetem nje importues tregtar e ka kete si nje veprimtari kryesore. (Mos i ngaterroni aktivitet e tyre me ato te agjenteve doganore qe operojne ne porte dhe aeroporte, te cilet merren me zhdoganimin e mallrave nepermjet Doganave per klientet e tyre.) Megjithese kryhet deri ne njefare shkalle nje ri-ambalazhim, kjo nuk e ndryshon faktin qe nje importues tregtar blen mallra te importuara per rishitje ne tregun e brendshem, shpesh ne te njejtin shtet. Nje importues tregtar mund te veproje gjithashtu si nje shites me shumice mallrash qe i ka siguruar nga tregu i brendshem. Ndryshimi i vetem nga pikepamja e kontrollit tatimor eshte natyra e dokumenteve te blerjes. Ne te gjitha aspektet e tjera procedurat e kontrollit jane te njejta. 2. Origjina: Ekzistojne dy kategori kryesore te tregtareve te importit Bleres te lendeve te para per shitje te brendshme ne sektorin industrial. Bleres te mallrave tregtare, mund te jete kombinuar me blerjet e mallrave te prodhuara lokale, per rishitje Eshte mundshme te drejtohet nje biznes importi tregtar nga nje zyre e vogel. Stoqet e mallrave te importura mbahen ne nje magazine te veante ose shpesh i dorezohen klientit direkt nga porti apo aeroporti dhe dika e rendesishme qe duhet te kene parasysh inspektoret eshte fakti se nje importues tregtar duhet te mbaje te dhena te mjaftueshme per te ditur Se fare lloj mallrash jane magazinuar, Cilat jane levizjet e mallrave brenda dhe jashte magazines dhe Cila eshte situata e arkes d.m.th. sa para i detyrohet furnizuesve dhe sa para i detyrohen klientet. Shpenzimet e pergjithshme te ketij biznesi jane relativisht te uleta ne krahasim me vleren e mallrave qe tregtohen. Megjithate keto perfshijne Koston administrative te drejtimit te zyres; Mirembajtjen e magazines ose pagesen per magazinimin (perfshire ndoshta edhe sigurimet); do ri-ambalazhim perben nje kosto; Dorezimi i mallit tek klienti mund te organizohet nga importuesi, edhe nese kjo i shtohet mimit, kjo perben nje kosto per biznesin;

2. Shitjet:
Si e permendem me lart, shitjet ose do te porositen me perpara per disa kliente te veante per qellime rishitjeje me nje mim te rene dakord me pare ose do te kryhen ne menyre

198

spekulative. Spekulative do te thote thjeshte qe mallrat blihen pa nje bleres te te paramenduar megjithese ka shume gjasa qe importuesi te kete bleres te rregullt. Ne kete rast ato shiten ne tregun e hapur dhe konkurrues me mimin me te mire qe importuesi mund tju caktoje. Ne rastin e pare (shitjet e porositura me perpara) mund te gjendet evidence mbi mimin e rene dakord me bleresin. Ne rastin e dyte megjithese mund te kete te dhena per mimin eventual te shitjes, ai nuk duhet te jete caktuar me perpara. Natyrisht, eshte e mundshme qe nje importues te shese nje ngarkese te veante per nje marzh shume te vogel fitimi, ne menyre qe te heqe qafe stoqet qe levizin ngadale dhe te rrise kapitalin per tregti te metejshme. Ne rastin me ekstrem nje shitje madje mund te jete me humbje per te njejtat arsye. Megjithate, shitjet e vazhdueshme me marzh te vogel fitimi duhet te shikohen me kujdes. Ose importuesi eshte nje biznesmen i varfer, biznesi i te cilit eshte prane falimentimit, ose mimet e verteta te shitjes jane fshehur.

3. Vlera per TVSH-ne: shenime te rendesishme

Ne Doganat Shqiptare taksat dhe TVSH-ja paguhen sipas nje liste te pecaktuar mimesh qe eshte konsideruar se eshte me prane vleres reale se ajo qe deklarohet. Kjo ka dy pasoja te rendesishme. Se pari, mbron tregun e brendshem nga importet e lira dhe se dyti nga pikepamja e TVSH-se ajo rrit artificialisht mimet. Efekti eshte ky, nese mimi i importeve rritet, kjo e vendos importuesin ne nje pozicion ripagese kur behet gati per shitjen e mallit TVSH-ja e paguar ne import eshte me e larte se ajo qe vendoset mbi shitjet. Per ta permbledhur mimet dysheme te percaktuara per disa mallra, aplikohen gjate importit dhe kjo sherben si mjet per te siguruar qe taksat e importit, TVSH-ja, akciza e importit etj., eshte e fiksuar ne nje nivel te drejte per te mbrojtur te ardhurat nga importi dhe tregun e brendshem. Pasi mallrat jane futur ne vend dhe fillojne te shiten ne tregun e brendshem, TVSH-ja duhet te llogaritet dhe te tatohet mbi sasine e mallrave qe aktualisht shiten. Ndersa eshte e veshtire te behet nje pergjithesim, niveli i fitimeve duhet te jete i mjaftueshem per te siguruar qe shumica e importuesve jane ne nje pozicion pagese persa i perket TVSH-se. Meqe TVSH-ja eshte e rimbursueshme, kjo nuk ka ndonje ndikim te madh mbi fitimin pervese nje rritjeje te vogel ne detyrimin tatimor i cili ne librat e llogarive paraqitet si shpenzim. 4. Kontabiliteti: Ne lidhje me importet duhet te permbaje-

199

Kopje te korrespondences, perfshire porosite me furnizuesin e huaj furnizuesit e huaj nuk furnizojne mallra mbeshtetur ne premtime per pagese pervese ne rastet kur kane te bejne me bleres te rregullt. Notat e kreditit pergatiten nga furnizuesi nepermjet sistemit bankar veanerisht nese ngarkesa eshte e madhe per tju garantuar atyre parate. Bleresi duhet te jete ne dijeni per kete fakt. Tatimpaguesi duhet te siguroje kreditin ne menyre qe te paguaje per mallrat e importuara. Perndryshe nga do te vijne parate? Fatura/t duhet te leshohen nga furnizuesi i huaj, dhe te permbajne detaje te mallrave dhe mimeve te aplikuara. Kopje te fatures hyrese te importit ku tregon tatimet e paguara te importit. Evidence te pageses aktuale.

Blerjet duhet te regjistrohen ne nje regjister blerjesh, mundesisht nje ditar I veante per arken, ku jane regjistruar pagesat e bera dhe te marra. Regjisrimet e blerjeve kane te bejne me kostot operative te biznesit si dhe te mallrave te importuara. Keto perfshijne faturat elektrike/faks/internet/telefon, qerane, letrat e shkrimit, sigurimet, zyrat, sigurimin e magazinave, reklamat, personelin e zyres (nese ka), sherbimet e pastrimit, mimet e transportit per mallrat, kostot e transportit personal, agjentet doganore qe merren me taksat etj. Te dhenat e stoqeve qe tregojne mallrat e marra, te shperndara dhe diferencat. Nje regjister shitjesh qe ka regjistruar shitjet e kryera perfshire mimet e tyre, se bashku me kopjet e faturave te shitjes dhe notat e kreditit. 5. Financimi: Nje importues tregtar pasi te jete stabilizuar do te perpiqet qe ta vetefinancoje biznesin, por ne fillimet e tij per te siguruar likuiditetin, atij i duhet te marre nje hua bankare. Nje importues qe blen ne baze te nje porosie, eshte ne nje pozicion me te mire per te shtuar fluksin e parave, por kini parasysh se ka gjithmone vonesa midis porosise se mallit dhe pageses se tyre. Ne rastin e blerjeve dhe shitjeve spekullative, malli gjendje duhet te jete me i madh ne menyre qe sapo te merren porosite , ato duhet te permbushen. Ne te dyja rastet importuesit kane nevoje per nje sasi kapitali pune. Kjo vete perben nje risk per te ardhurat. 6. Risku per te ardhurat: Si ndodh me shumicen e tregtareve, ekziston gjithmone mundesia e fshehjes se blerjeve dhe shitjeve.Verifikimi i blerjeve behet relativisht lehte, meqenese te gjitha importet i dergohen DPT-se nga Doganat. Kontrolloni mimet e faturuara kundrejt pagesave dhe sigurohuni qe Shitjet e perzgjedhur jane verifikuar permes llogarive te klienteve. Zbuloni se ku jane magazinuar mallrat nese nuk jane dorezuar direkt tek importuesi ose bleresi dhe nese eshte e nevojshme beni nje vizite kontrolli per te pare sasine e stoqeve. A rakordojne importet e deklaruara me te dhenat e siguruara nga Doganat?

200

Nese eshte e mundshme rakordoni faturat e transportit me importet meqenese tatimpaguesi mund te mos paraqese te gjithe shumen e transaksionit te biznesit te tij. Regjistrimet e stoqeve mund te manipulohen. Krahasimet midis regjistrimeve te stoqeve dhe stoqeve aktuale mund te nxjerrin ne pah shume gjera. A koinidojne regjistrimet e hyrjeve, blerjet dhe shitjet. Deklarim me i ulet. Kontrolloni qe mimet e paraqitura te pasqyrojne koston e plote te mallit, shpenzimet e pergjithshme dhe marzhin e fitimit dhe koston e ri-ambalazhimit te kryer. Nese shitjet u jane bere shoqerive te lidhura(filialeve) a perputhen mimet e aplikuara me shitje te se njejtes natyre qe u jane bere subjekteve te tjere? Nje subjekt mund te zgjerohet shume nga ana financiare. Ky perben nje risk direkt per te ardhurat nese subjekti nuk paguan tatimet. Kjo perben nje arsye me teper per te fshehur shitjet. Bleres qe duhet te regjistrohen per TVSH por qe nuk jane regjistruar. Kerkoni te dhena mbi shitjet qe i jane bere ndonje bleresi te veante, dhe qe i afrohen kufijve te regjistrimit gjate nje periudhe 12 mujore. I njejti parim zbatohet edhe per furnizuesit e materialeve te cilet nuk leshojne fatura TVSH-je por volumi i punes se tyre tregon se ata duhet te ishin regjistruar. Sidoqofte, dergoni shkresa per verifikime zyres perkatese te kontrollit. Perdorni Manualin e Kontrollit Tabelen 4 te Procedurave, kontrollet e zgjeruara.

Mos u kofizoni ne listen e lartpermendur.

201

NDERTIM
1. Pergjithesime: Ndertim pergjithesisht do te thote ngritje e strukturave me tulla, betonarme dhe materiale te ngjashme. Te gjitha keto ndertesa aplikojne metoda te ngjashne ndertimi dhe elementet e meposhtme duhet te sigurohen perpara fillimit te punes: Pronari i tokes ose bleresi i tokes mbi te cilen do te ngrihet ndertesa, duhet te kete detaje te tenderave te paraqitur per kryerjen e punes. Mundesia tjeter eshte qe spekulatori dhe pronari ti siguroje keto detaje ne perfundim te punes. Te dhena mbi aksionet nga pronaret e tokes toka mund te jete prone e disa familjeve dhe per pagesen e tokes mund te ekzistoje nje marreveshje qe mundeson pronesimin te themi te nje apo me shume apartamenteve per familje si pagese per token. Detaje te specifikuara te punes qe do te kryhet, do te pergatiten perpara firmosjes se ndonje kontrate, perfshire koston Nje liense per do vend ndertimi Rregullat e sigurise Te dhena te nenkontraktoreve qe do te perdoren dhe marreveshjet qe percaktojne pergjegjesite e tyre Do te kete nje buxhet se bashku me te dhenat e menyres se financimit te projektit. Duhet te jene te gatshme dhe ne dispozicion te dhenat e meposhtme: Emrat dhe te dhenat e specialisteve/stafit teknik Numri i stafit te punesuar drejtperdrejte Te dhena te finalizuara te nenkontraktuesve Furnizuesit kryesore te lendeve te para

Vini re qe termi nenkontraktues nenkupton punesimin e punetoreve nepermjet nje kontrate me furnizuesin qe ka siguruar keto punetore. Nenkontraktuesi mban te gjitha pergjegjesite e punesimit te individeve, p.sh., pagesen e sigurimeve shoqerore dhe tatimit mbi te ardhurat etj. Nenkontraktuesit duhet ti paguhet gjithe shuma per punen e kryer dhe duhet te kete te dhena ne forme faturash, te cilat jane pergatitur nga palet e ndryshme. 2. Te dhenat e kontabilitietit: Ne vijim te nje marreveshjeje verbale ndermjet DPT-se dhe industrise se ndertimit, nevojitet plotesimi i nje raporti mujor per ecurine e punes. TVSH-ja paguhet mbi sasine e punes se kryer gjate atij muaji. Kjo tani eshte percaktuar ne Ligjin Nr. 7928 te TVSH-se, Udhezimi Nr. 4 i dates 11.2.2002. Faturat ndermjet pronarit/ndertuesit dhe nenkontraktuesve duhet te jene fatura standarte te DPT-se dhe duhet te leshohen do muaj.

202

Te gjitha faturat e furnizuesve te tjere duhet te sigurohen ne momentin e furnizimit, p.sh., kur te dergohet imentoja dhe shufrat e elikut. Te dhenat te tjera kontabiliteti si regjistrat e shitjeve dhe blerjeve duhet te paraqiten se bashku me nje inventarizim te stokut. Te dhenat duhet te paraqiten sipas menyres se zakonshme te mbajtjes se kontabiliteti, megjithate llogarite mund te kene te bejne me nje ndertim te veante. Ne rastin kur nje kontraktues ndertimi eshte i perfshire ne me shume se nje ndertim, duhet qe llogarite te pasqyrojne vemas kostot e do ndertimi, ne menyre qe te mund te percaktohet kostoja perfundimtare gjithsej. 3. Raportet mujore te Ecurise se Punes: do muaj ndertuesi duhet te paraqese nje raport mbi ecurine e punes, i cili duhet te kontrollohet nga inspektori. Nje inxhinier teknik ndertimesh nga DPT-ja vlereson sasine e punes se kryer ne nje muaj dhe inspektori rakordon vleresimin me levizjet e stokut te mallrave. Perve kesaj, llogariten te gjitha shpenzimet, d.m.th kostoja e tokes, rrogat, pagesat e sigurimeve shoqerore, energjia elektrike etj. Pasi inxhinieri te kete mbaruar punen e tij, innspektori kontrollon levizjen e stokut per tu siguruar qe shifrat perputhen me sasine e vleresuar te punes se kryer. Vleresimit te kostos gjithsej te muajit te punes i shtohet nje ngritje mimi prej 6-10% dhe TVSH-ja paguhet mbi shumen totale. TVSH-ja nga blerjet lejohet te zritet sipas menyres se zakonshme. Ne perfundim te ndertimit, kryhet nje rakordim ndermjet TVSH-se se paguar do muaj dhe TVSH-se qe do te paguhet ne shitjen perfundimtare. Thuhet qe rezulton nje diference minimale! Shitesit nuk i kerkohet te paguaje TVSH mbi shitjet eventuale te apartamenteve, duke supozuar qe ky eshte nje bllok apartamentesh. 4. eshtjet qe kane rendesi per te ardhurat: Eshte e nevojshme te perdorim sherbimet e nje inxhinieri ndertimi ne menyre qe te arrijme te percaktojme saktesine e raporteve mujore te Ecurise se Punes. Pasi inxhinieri te kete vleresuar punen mujore, inspektori pastaj duhet te kryeje rakordimin midis levizjes se stokut dhe punes. Te hartohet nje liste e nenkontraktuesve qe perdoren per kete ndertim dhe te kryhet nese eshte e mundur nje kontroll mbi secilin nenkontraktues njekohesisht. do ndertim i ndermarre duhet te kete llogari te veanta ne menyre qe te percaktohet kostoja e tyre. Kjo nenkupton qe mund te kontrollohet vemas do vend ndertimi. Ne rastin kur llogarite nuk jane te ndara, d.m.th, kur i njejti ndertues punon ne disa vende njeheresh, ndertuesi duhet te jete ne gjendje te identifikoje kostot e detajuara te vendeve te ndryshme te ndertimeve. do ndertim ka nje plan ndertimi te numrit te kateve, dhomave, shkalleve etj.

203

Ne rastin e apartamenteve do te kete plane te parapergatitura per llojet e dhomave (ambjenteve), d.m.th. nese ka dy dushe etj. Kjo do te ndihmoje ne rakordimin e levizjeve te stokut. do material i importuar duhet ne te gjitha rastet te rakordohet me dokumentet perkatese te importit. Pyesni pergjegjesin e truallit te ndertimit mbi sistemin qe perdoret kunder vjedhjeve dhe fare lloj sigurimi ka ne kantjer. Pas perfundimit te ndertimit, rakordoni numrin total te dritareve, njesite e dusheve dhe te tjera te ngjashme me to, me faturat dhe dergoni referenca periodike ne degen tatimore perkatese qe mbulon furnizuesit, ne menyre qe te dhenat te mund te krahasohen gjate kontrollit vijues te furnizuesve. Nese ekziston nje marreveshje qe lejon kalimin e pronesise te themi te disa apartamenteve tek individe te ndryshem, sepse ishte toka e tyre per shembull, eshte e nevojshme te ekzaminohet permbajtja e do marreveshjeje per te percaktuar pozicionin tatimor.

5. Kontrolle te propozuara: Perve kryerjes se nje kontrolli te imet te deklaratave mujore mbi ecurine e punes, dy kontrollet kryesore te meposhtme duhet te kryhen mbi nje baze rastesore. Shpeshtesia e ketyre kontrolleve varet teresisht nga rezultatet e arritura. Meqenese eshte nje praktike e zakonshme punesimi i punetoreve pa asnje lloj dokumentacioni, mund te nevojitet qe sipas rasteve te rrethohet kantieri/et dhe te merren ne pyetje punetoret qe ndodhen atje ne ate moment. do individ ne truallin e ndertimit duhet te jete i identifikueshem, emrat dhe numri i tyre etj. Kjo duhet te perputhet me te dhenat e disponueshme nga kontraktuesit kryesore dhe nenkontraktoret. Perdorimi i policise tatimore dhe masat e rrepta te sigurise, ne lidhje me vendndodhjen qe do te kontrollohet, do te nevojiten per te dhene efektin maksimal. Pasi te jete informuar policia dhe inspektoret qe do te perfshihen ne kontroll, ata duhet te dergohen menjehere tek vendi i ndertimit, qe te mos krijohet mundesia qe individe te ndryshem tia kalojne informacionin dikujt tjeter mbi vendet qe do te kontrollohen dhe kohen kur do te kryhet kontrolli. Vetem nje numer minimal i stafit duhet te perfshihet ne kete plan dhe nuk duhet te njoftohet asnje e dhene se kur, si dhe ku do te kryhen kontrolle te tilla. Ushtrimi i dyte perfshin vetem llojet e investigimeve te zakonshme. Pasi ndertimi te kete perfunduar, kontraktuesi ia kalon pronesine spekulatorit qe financon ndertesen, ose atyre qe do te perdorin apo shesin apartamentet.

Percaktoni mimin e tregut per apartmentet qe shiten dhe llogarisni shumen totale te shitjeve te mundshme nje individ (punonjes) nga DPT-ja qe shpreh interesimin e tij per te blere nje apartament ne bllok, do ta kete shume te lehte te percaktoje mimin real te shitjes.

204

 Duke marre parasysh vleren e nderteses ne perfundim te ndertimit, llogarisni nivelin e fitimit. Sigurohuni qe fitimi te pasqyrohet ne llogarite e firmes ose shitjet individuale te apartamenteve.

205

SHENIME INDUSTRIALE INSTITUCIONET FINANCIARE 1. Pergjithesime: Kjo i kushton vemendje menyres sesi operojne institucionet financiare d.m.th. bankat dhe kompanite e sigurimeve dhe shqyrton veprimtarite dhe implikimet tatimore. Bankat udhehiqen nga rregullat e percaktuara nga Banka e Shqiperise ndersa Ligji Tatimor Nr. 8081 i dates 7/3/96 mbulon rezervat e Kompanive te Sigurimit. Prandaj, Institucionet do te kene kufizime ne veprimtarite qe lejohen te kryejne. Neni 21 i Ligjit te TVSH-se 7928 paraqet ate qe konsiderohet si transaksion financiar. 2. Kompanite e Sigurimeve: Biznesi i sigurimeve perfshihet ne dy fusha kryesore biznesi Biznesi i sigurimit te personit dhe prones, dhe Biznesi i sigurimeve shendetesore a. Biznesi i sigurimit te prones dhe individit Nje kontrate midis siguruesit dhe te siguruarit, qe per nje prim siguron mbrojtje ne menyre qe ne rastin e dikaje qe mund ti ndodhe personit, ai do te kompensohet sipas shkalles se marreveshjes se arritur midis tyre. Eshte e mundshme te behet sigurim ne raste te ndryshme: Ndertesa pajisjet d.m.th mobiljet dhe te ngjashme, humbje e themeleve te nderteses, shperthime, termete, zjarr, demtime nga stuhite, etj. Personat vdekje, aksidente, mjekesore, etj. Automjete sigurime ne raste aksidentesh, te ngarkesave, d.m.th. ngarkesa qe ka pasur ne ate moment, difekte mekanike, etj. Te tjera raste te motit te keq, demtime te shkaktuara nga kafshet shtepiake, sigurimet e kafsheve shtepiake, anijeve te vogla, anijeve te medha, aeroplaneve etj. do prim i paguar per sigurim nuk eshte i rimbursueshem. b. Biznesi i sigurimeve investuese Kjo eshte e ndryshme meqenese depozita eshte nje lloj sigurimi dhe investimi. P.sh. nje individ bie dakord per ti paguar nje shume fikse (primin) do muaj nje firme sigurimesh, per nje periudhe te paracaktuar derisa te arrihet niveli i duhur, d.m.th. fundi i periudhes se percaktuar; nje shume i paguhet personit te siguruar. Primet e paguara dhe te investuara nga kompania e sigurimeve do te percaktojne shumen qe i paguhet te siguruarit. Meqenese nje pjese e primit eshte per sigurime, do te thote gjithashtu se ne rast se personi vdes perpara se te terheqe pagesen perfundimtare, trashegimtaret e tij do te marrin shumen e siguruar qe eshte ne marreveshje. 3. Kompanite e sigurimit pergjithesime:

206

Kompanite e sigurimit i kushtojne vemendje riskut te perfshire dhe eshte pikerisht riksu qe percakton primin. Punonjesit e sigurimeve shoqerore jane ata persona qe percaktojne riskun pasi te kene studjuar hirtorikun e fakteve perkatese, p.sh. mosha dhe profesioni do te ndikojne ne permasen e primit per sigurimin e jetes. Politika e sigurimit te jetes qe mbulon shpenzimet mjekesore te nje individi gjate nje dite pushimi ne plazh kushton me pak sesa nje dite pushimi ne zonat e garave me ski. Rezervat e nje kompanie sigurimesh percaktohen nga risku dhe detyrimet ligjore. Ne menyre qe zvogelohet nevoja per te mbuluar ekspozimin e tyre te plote, ata mund te risigurojne nje pjese te riskut qe marrin persiper. Ne kete menyre ata mund te marrin persiper nje risk qe arrin 50bilion por vetem te ekspozohen ne masen 5bilion per shkak te risigurimit te pjeses tjeter prej 45 bilion. Burime te rendesishme te risigurimit jane Munich RE dhe Lloyds ne Londer dhe firmat e sigurimeve kane marreveshje me to ose kompani te ngjashme. Risigurimi eshte emri qe i vihet veprimtarise qe firmat e sigurimeve ndermarrin per te minimizuar ekspozimin ne rrethana te caktuara. P.sh. nje firme sigurimesh mund ti kerkohet te mbuloje sigurimet e ndertimit te nje ure jashtzakonisht te madhe se bashku me nje gjobe ne rast te nje vonese ne perfundimin e saj sigurimin qe mbulon motin e keq i cili mund te ndikoje ne daten e mundshme te perfundimit. Kompania e sigurimeve, duke marre parasysh koston dhe kamatevonesat e mundshme, mund te vendose te zvogeloje riskun, dhe ekspozimin e saj, duke pranuar riskun e sigurimit por duke risiguruar pjese te tjera, ndoshta se bashku me nje firme sigurimesh e specializuar ne mbulimin e sigurimeve ne kohe te keqe. Ne kete menyre nese behet nje reklamim, ai do te kete nje impakt me te vogel mbi biznesin e tyre si nje e tere. 4. Kompanite e sigurimeve Kontabiliteti Financiar: Ne nivel nderkombetar behen dy trajtime baze te kontabilitetit nga firmat e sigurimeve: a. Kontabiliteti vjetor sipas rasteve vjetore Kjo eshte metoda me e zakonshme, sipas te ciles, fitimi i nje viti vleresohet kur pergatiten llogarite. Shuma e primit te marre parasysh atributet zakonisht mbi nje baze kohore, p.sh. gjashte muaj kontrate dhe pastaj gjashte muaj prim vleresohen per qellime fitimi. Fitimi i siguruar eshte diferenca ndermjet primeve te vleresuara dhe detyrimeve te paguara, ose b. Kontabiliteti i financuar mbi bazen e mbledhjeve vjetore e sigurimeve2 Kjo perdoret me pak kur informacioni arrin me ngadale tek siguruesi, p.sh. biznesi i sigurimeve detare. Kontabiliteti i financuar nuk vlereson fitime derisa te perfundoje periudha e kontrates se sigurimit. Kjo nenkupton qe do vit bilanci kalon ne periudhen tjeter si nje fond derisa te perfundoje viti i sigurimit. Firmat e sigurimeve duhet gjithashtu te perballen me reklamimet qe jane shfaqur deri ne daten e kontabilitetit (llogaritjeve) nese eshte njoftuar ndonje reklamim apo jo. Moszgjidhja si duhet e ketij problemi nenkupton qe fitimet jane deklaruar me pak ose me shume. Eshte gjithashtu e mundur qe nje firme sigurimesh te krijoje nje rezerve per rreziqet qe nuk e kane kapercyer ende afatin sipas llogaritjes te rasteve vjetore.
2

Underwriting eshte nje perkufizim qe perdoret per garancine qe nevojitet per te marre persiper biznesin, d.m.th. formon themelin e sigurimit. Ne rastin kur sigurimi mbulon nje vit atehere biznesi duhet te garantohet per nje vit.

207

Nese shumat paraprake qe duhet te paguhen duket se e tejkalojne bilancin e ndonje primi te mbetur, duhet te vihen menjane fonde shtese per te mbuluar pagesat e mundshme ne te ardhmen. Nje llogari e tille quhet rezerve e rrezikut ende te pakapercyer dhe krijimi i nje llogarie te tille duhet te justifikohet mbi nje baze te sakte statstikore. Nje llogari kompensuese mund te perdoret per te zbutur rrjedhjen e fitimeve dhe duhet perdorur kur behen kerkesa jashtzakonisht te medha. Ne kohen kur kerkesat jane te vogla llogaria mund te mbyllet. Duhet te percaktohet nje politike dhe firma e sigurimeve duhet te ndjeke do vit te njejten politike. Nese parashikimet kane rezultuar si te teperta gjate viteve te fundit atehere mund te jete momenti per te argumentuar se ato jane shume te larta dhe duhet qe nje shume shtese te merret nga fitimet. Kini parasysh qe pergatitjet behen duke marre ne konsiderate informacionin e disponueshem ne daten e llogarive dhe jo me vone kur te kryhet kontrolli. 5. Firmat e sigurimeve Pikat e te Ardhurave a. Eshte e rendesishme te kuptohet qe biznesi i sigurimeve dhe keto shenime japin vetem disa udhezime te thjeshta. Mos kini frike ti perserisni pyetjet tatimpaguesit derisa pergjigjet te kene kuptim. Biznesi i firmave te sigurimeve mund te konsiderohet si Veprimtari per sigurimin e jetes, qe pershkruhet si sigurim i jetes dhe prones dhe eshte i patatueshem me TVSH, dhe Veprimtari jo per sigurimin e jetes, qe pershkruhet si sigurim (investues) dhe eshte i tatueshem me TVSH. Te dyja tatohen me Tatim-Fitim Kini parasysh qe perkufizimet jane te nje natyre te pergjithshme meqenese nje prim sigurimi i paguar per te siguruar nje pagese ne rastin e vdekjes se personit eshte ne menyre te qarte nje veprimtari per sigurimin e jetes. Eshte gjithashtu e vertet se shumica e politikave qe kane te bejne me sigurimin e jetes, perfshijne nje element sigurimi megjithese i tere primi duhet te konsiderohet sigurim (investim). b. Nje ekzaminim i furnizimeve ne lidhje me kerkesat paraprake duhet te kryhet per te siguruar qe kjo eshte dika e arsyeshme nga pikepamja tatimore kjo varet nga faktet e do rasti. Mund tia vleje gjithashtu te shqyrtohet baza statistikore sipas te ciles jane bere furnizimet. c. Primet qe vihen nga zyrat ne Shqiperi per te mbuluar sigurimet te jashtme, veanarisht ne rastin e kompanive te perbashketa ose pjese te ndryshme te se njejtes kompani, duhet te ekzaminohen per tu siguruar qe tarifat jane vene sipas vleres qe kane ne tregun e lire. Duke e zhvendosur tarifen jashte vendit, firma ka mundesi te levize fondet per qellime detyrimesh tatimore, te cilat ndikojne ne Tatim-Fitim. Tarifat mund te vihen me te larta ne nje vend me nje tarife me te ulet tatimore dhe nje tarife me e ulet ne ato vende me tarifa me te larta tatimore. Si nje rregull praktik, i njejti mbulim sigurimesh duhet te terheq te njejtin nivel tarife.

208

d. Nga pikepamja e te ardhurave ia vlen te shqyrtohet se fare ndodh me kursimet qe mund te behen prone e firmes se sigurimeve kur ato derdhin nje detyrim. Shpesh vlera e kursimeve eshte rende dakord dhe pastaj kjo vlere zbritet dhe keshtu paguhet shuma neto. do rimbursim nga risigurimi duhet te merret plotesisht parasysh. Vlera totale mund te jete e tatueshme me TVSH dhe Tatim-Fitim dhe jo vlera e nxjerre neto. 6. Depozitat bankare: Bankat njihen si Banka e Kursimeve, Banka Tregtare, Banka e Investimeve ose thjeshte banke, si eshte Banka e Shqiperise. Ata kane nje klientele te perzier biznesi dhe kliente private. Shumica e klienteve kane nje bllok eqesh ose nje karte per pagesat ne arke qe mundeson terheqjen e parave. Kartat do te trajtohen me hollesisht me pas dhe ne kete moment qe po shkruajme keto shenime, ato nuk jane nje veori e zakonshme e sstemit bankar. Nje bllok eqesh mundeson klientin te paguaje per mallrat apo sherbimet duke pasur parasysh qe eku do te paguhet. Bankat sigurojne nje game sherbimesh per klientet e tyre dhe gjithashtu tregtojne per veten e tyre, d.m.th. ne konvertimin e valutes se huaj, obligacione dhe instrumente financiare etj. Ata gjithashtu kane interesa ne biznese te tjera, ndoshta si rrjedhoje e ndermarrjeve te deshtuara ku garancia te them per nje hua eshte anulluar per shkak te borxhit te keq. Biznesi kryesor i nje banke eshte huamarrja dhe huadhenia e parave dhe te ardhurat rezultojne nga marzhi i fitimeve te nxjerra; marzhi mund te perkufizohet si diferenca ndermjet huamarrjes dhe huadhenies, plus kostot e huamarrjes. Kjo nuk eshte e nevojshme te shprehet ne perqindje, sepse ne te vertete sa me e madhe te jete huaja aq me e vogel eshte perqindja e marzhit te kerkuar. Ne pergjithesi, sherbimet financiare jane te perjashtuara nga TVSH-ja. Megjithate sherbimet e meposhtme megjithese jane te lidhura me sherbimet financiare, nuk jane te perjashtuara. Mbledhja e borxhit dhe kontrolli i kreditit Sherbimet e llogarive Keshillim Financiar, Tatimor dhe Investimesh Keshillim per Menaxhim Ruajtje dhe sherbime te sigurta transporti

Kjo list nuk eshte gjitheperfshirese. 7. Depozitimet bankare tregtia e parave: Referencat e parave perfshijne qarkullimin e parave, bankenotave dhe monedhave. Per te qene i perjashtuar, sherbimi i kryer duhet ti tregtoje parate si para dhe jo si mallra. Nje shembull i tregtimi te tatueshem te parave si mallra eshte transporti, sistemimi dhe numerimi i parave. Tregtimi i monedhave dhe bankenotave per investime ose si mbledhes i artikujve me vlere, eshte nje veprimtari e tatueshme. Per qellime kontrolli, eqet konsiderohen si para

209

8. Transaksionet ne valute te huaj: Kjo eshte nje veprimtari e perjashtuar nga TVSH-ja megjithese do fitim behet i tatueshem si zakonisht per Tatim-Fitim. Humbjet mund ti atribuohen luhatjeve te monedhave dhe eshte kjo nje shpenzim i zakonshem. 9. Terminologjia financiare: Ka nje numer termash te zakonshem qe perdoren ne boten bankare. Disa nga me te zakonshmet jane paraqitur me poshte: Interesi eshte nje perkufizim i degjuar per donjerin dhe eshte shtesa qe paguhet zakonisht si perqindje shtese e shumes kryesore. Kjo lidhet me caps, floors and collars. Cap = Interesi maksimal i paguar Floor = Interesi minimal Collar = Ndermjet dy niveleve, cap and floor. P.sh. nje hua me nje tarife maksimale interesi te themi 10% nuk mund te tejkaloje ate nivel gjate gjithe kohezgjatjes se huase. Megjithate, nese interesi zbret atehere aplikohet tarifa me e ulet. Tarifat fikse te interesit per kohezgjatjen e nje huaje, jane ndoshta me te zakonshmet. Huate Kjo eshte nje forme huamarrjeje dhe banka mund ti shese paleve te tjera nje portofol huash. Portofol huash ky eshte emri qe perdoret per veprimtarine e grumbullimit te huave, prandaj nje numer huash te grumbulluara se bashku quhen protofol. Shume shpesh grumbullohen huate e ngjashme, p.sh. nje portofol prone perbehet nga hua pronash. Keto mund te jene te ndara ne rajone, p.sh. Amerika e Jugut ose ato thjeshte nga Brazili. Optimet kjo eshte nje politike sigurimesh kunder luhatjeve te monedhes megjithese perkufizimi mund te perdoret gjithashtu per aksionet dhe marreveshjet financiare. Vihet nje mim per te drejten e blerjes, p.sh. monedha te ndryshme ne nje kurs te caktuar kembimi, nese paraqitet nevoja. Kjo nuk e detyron paguesin e tarifes qe ta rrise oferten, megjithate nese opsioni' nuk merret parasysh tarifa do te humbiste. Kjo perdoret shpesh kur ka raste qe luhatjet monetare te ndikojne ne shumen e arketuar. Spread diferenca ndermjet mimit te blerjes dhe shitjes, te themi qarkullimi monetar ose tregu i kembimit te aksioneve. Per te blere para Shqiptare ju mund te paguani 1 per 200Lek, d.m.th. nese shkoni te nje zyre kembimi dhe dorezoni 10 do te merrni 2,000Lek. Nese deshironi te konvertoni 2,000 Lek ne sterlina do tju duhen 210 Lek per te blere 1 d.m.th. per 2,000 Lek do te merrni 9.52. Diferenca ndermjet 210 dhe 200 quhet spread! Swaps Term i perdorur per te pershkruar nje kembim huash, monedhash etj. Instalment credit finance zakonisht nje pagese paraprake ne lidhje me furnizimin me mallra, si ne blerjen e nje vetura nepermjet nje marreveshjeje financiare. Shitje e kushtezuar shitje e mallrave ku mimi paguhet me keste. Mallrat mbeten prone e shitesit derisa mimi te paguhet ose te plotesohen kushtet e tjera. Blerje me qera marrje me qera e mallrave me pagesa periodike me opsionin e blerjes. Shitje me kredi shitje e mallrave te cilat behen menjehere prone e bleresit, megjithese mimi paguhet me keste.

210

Arke Automatike (e bankes) nje pajisje, ende jo teper e perhapur ne Shqiperi, qe mundeson terheqjen e parave nga nje makineri e ngulur ne murin e bankes. Karta e kreditit jo teper e perhapur ne Shqiperi, megjithese hotelet me te medha e lejojne perdorimin e tyre. Vini re kompania/te e kartave te kreditit leshojne nje deklarate atyre qe perdorin sherbimet e tyre rregullisht dhe kreditojne llogarine e pershtatshme bankare brenda nje afati te caktuar kohor. Nje person qe mban dhe perdor karten e kreditit do te gjeje karten e tij te kreditit te debituar me shumen e kredise se marre dhe do ti kerkohet ose te paguaje shumen e plote ose te beje pagese te pjesshme plus interesin. Per banken interesi eshte e ardhur me poshte paraqiten detaje te metejshme ne lidhje me kartat e kreditit. Escrow account kjo eshte nje llogari e krijuar per te mbajtur para per arsye sigurie. Ne rastin kur plotesohen kushtet e depozites, parate do te jene te disponueshme, megjithate ne rastin kur kushtet nuk plotesohen, parate jane akoma te sigurta dhe do ti kthehen personit qe ben depoziten ose te paguhen, ne varesi te kushteve te marreveshjes. Muri Kinez ky perkufizim perdoret per te pershkruar nje barriere artificiale qe vendoset ndermjet atyre qe kane nje marreveshje te qendrueshme (rendesishme) per nje blerje te kompanise, dhe informacioni eshte teper i ndjeshem per shak te atyre qe nuk jane te perfshire drejtperdrejte. Kjo eshte e nevojshme, sepse po te kishte rrjedhje te lajmeve mbi kompanine e perfshire ne blerje, do te prekej mimi i aksioneve. Ne raste te tilla konfidencialiteti eshte kaq i rrepte saqe eshte edhe nje barriere fizike dhe ndalohet diskutimi i eshtjes. Nje situate e tille mund te zgjase me jave te tera, madje edhe muaj. 10. Karta krediti dhe te tjera: Librezat e arkes, te pageses, kartat e debitit dhe kartat e kreditit sigurojne sherbime te ndryshme dhe pershkruhen shkurtimisht si me poshte Nje karte per pagesat nga arka i jepet nje llogari-mbajtesi dhe perdoret ne vend te nje libri eqesh. Kjo pajisje nuk eshte ne perdorim ne momentin e shkruarjes se ketyre shenimeve, por mund te futet ne perdorim shume shpejt nese bankat vendosin ta perdorin ate. Zakonisht nuk paguhet asnje tarife per leshimin dhe perdorimin e kartes per pagesat ne arke. Kjo karte mundeson perdoruesin te terheqe para nga arka. American express eshte nje karte pagese dhe shuma qe i debitohet mbajtesit te llogarise duhet paguar do muaj ose llogaria mbyllet. Nuk paguhen interesa por mbajtesi paguan tarifa meqenese eshte i privilegjuar per te perdorur kete pajisje. Termi pagese nenkupton thjeshte qe shuma e paguar ne muaj duke perdorur karten i faturohet llogarise. Kartat e debitit jane shume te ngjashme me nje karte per terheqje parash nga arka dhe kerkojne perdorimin e fondeve nga llogaria e perdoruesit; megjithate ata shpesh kane nje pajisje qe mundeson perdorimin e tyre ne nje makineri per karta krediti. Kartat e kreditit jane nje veori e zakonshme e botes bankare ne teresi, megjithese ne Shqiperi eshte akoma ne hapat e pare. Biznesi i kartave te kreditit do te futet ne kontrollin e Visa apo MasterCard dhe vete kartat e kreditit do te mbajne logon e njeres apo tjetres. Keto efektivisht jane agjencite e instalimit dhe organizimit te levizjeve te fondeve ndermjet leshuesve te ndryshmem te kartes. Eshte e rendesishme te kuptohet qe biznesi i kartes se kreditit eshte i ndare ne dy pjese: Leshuesit, dhe Bleresit

211

Shkurtimisht leshuesi eshte institucioni financiar qe i leshon karten mbajtesit te saj, d.m.th juve, mua, ose kujtdo qe ploteson kriteret e kreditit. Ligji do te percaktoje se cilat institucione financiare mund te leshojne kartat. a. Leshuesit Nje individi qe ka sukses ne kerkesen per nje karte-krediti, i jepet nje limit krediti te cilin mund ta harxhoje. Banka apo institucioni financiar qe leshon karten e kreditit quhet Leshuesi. Kur behet nje blerje, shitesi me pakice paraqet nje flete te firmosur nga mbajtesi i kartes, e cila tregon se eshte bere nje blerje. Mbajtesi i kartes se kreditit do te kete te faturuar brenda kohes se duhur llogarine e kartes se kreditit me koston totale te blerjeve te bera dhe pastaj duhet te ripaguaje minimumin do muaj nga shuma e pashlyer. Minimumi vihet zakonisht midis 3 5% te pagesave te pashlyera, perfshire interesin. Interesi ne nje shkalle me te larte se tarifa e zakonshme bankare i shtohet do muaj shumes qe duhet te shlyhet. Leshuesit mund te lejojne edhe sigurime ne rastin kur mbajtesi i kartes hiqet nga puna dhe pagesat minimale paguhen nga kompania e sigurimeve. Kjo derdhet zakonisht mbi baze vullnetare. Te gjitha fitimet i nenshtrohen Tatim-Fitimit ne menyren e zakonshme, megjithese elementi i sigurimeve behet mbi bazen e nje komisioni nga kompania e sigurimeve qe derdh pagesen. b. Bleresit keto jane bankat apo institucionet financiare qe blejne biznese ne menyre qe ti perdorin ata si prodhues te kartave te kreditit. P.sh. pergjegjes shitjesh nga nje banke (bleresi ne kete rast) viziton ambjente qe nuk mbajne nje logo te Visa apo MasterCard, per te zbuluar nese ata do te pranonin karta krediti per pagesen e mallrave te tyre. Kjo do te behej ne vend te pranimit te pagesave me para ne dore. Ata qe bien dakord per pagesa me karta krediti do te furnizohen pastaj me pajisjet e nevojshme qe mundesojne zhvillimin e biznesit. Pastaj shitesi me pakice duhet te paraqese vertetimet e transaksioneve tek institucioni qe e ka siguruar ate si treg(dyqan), pasi ka mbajtuar nje perqindje ashtu si eshte rene dakord per sherbimet e siguruara, ai do te derdhe rregullisht pjesen e mbetur ne llogarine bankare te shitesit me pakice kjo mund te varioje por zakonisht eshte javore. Disa institucione do te jene edhe leshues edhe bleres (sigurues), por meqenese biznesi i kartave te kreditit po zgjerohet, numri i leshuesve te kartave do te tejkaloje numrin e bleresve. 11. Bankat Pikat e te ardhurave a. Te gjitha fushat e biznesit bankar duhet te ekzaminohen, prandaj eshte e rendesishme te behen hetime (pyetje) per funskionet e ndara qe mund te kete. P.sh. a kane nje biznese

212

huadheniesh, qe nga disa mund te mos konsiderohet si veprimtari bankare? Si i sigurojne fondet e duhura per veprimtarite e tyre te brendshme dhe bizneset ndryshe nga marrja e financimeve veanarisht per huate? b. Te ardhurat nga veprimtarite e tyre si huadhenia etj a jane te gjitha pjese perberese te qarkullimit te tyre. Nuk jane shifrat neto qe krijojne qarkullimin dhe si te tilla nuk ndryshojne nga bizneset e tjera. Shpenzimet do te shfaqen ne Llogarine e humbjeve dhe te Fitimeve ne nje menyre te zakonshme. c. Nese eshte perfshire ne biznesin e kartave te kreditit, shikoni per interesin, d.m.th per leshuesin dhe te ardhurat, qe eshte perqindja e shitjeve, ne tregjet e siguruara. Pyesni nese ka sigurime te bashkangjitura tek ndonjera prej transaksioneve te krediti, nese ka nje hua apo llogari te karte kreditit. d. Kushtoni vemendje financimeve nga deget e tjera te se njejtes banke ne lidhje me shkallen e interesit te vene. Kjo duhet te caktohet ne nje shkalle te rregullt. Perve kesaj, nje dege qe merr hua per banken si nje e tere ka ngjasa te marre nje komisionion te vogel per shpenzimet, gje qe do ti mundesoje nje fitim te vogel. Vini re qe keto lloje te vogla transaksionesh ka ngjasa te jene transaksione te brendshme brenda bankes si nje e tere dhe mund te dallohen vetem duke ekzaminuar llogarine e duhur, ose si rrjedhoje e nje intervistimi te hollesishem. Rendesia e tyre per qellime tatimore, eshte ne ato raste kur transaksionet perfshijne fonde qe hyjne apo dalin nga shteti, meqenese eshte e mundur te manipulohen tarifat per qellime tatimore. e. Huate mund te blihen dhe te shiten gjithashtu ndermjet filialeve, megjithese transaksioni eshte vetem ndermjet klientit dhe bankes si nje e tere. f. Huate mund te parkohen ne filiale te veanta per qellime tatimore. Huate e levizshme dhe shpenzimet e qenesishme per te sherbyer nje hua kane nje efekt te barabarte ne TatimFitimin e pagueshem. g. Nese nje biznes drejtohet me korrektesi nepermjet me shume se nje filiali, do lloj fitimi duhet te ndahet ndermjet filialeve ne nje menyre te arsyeshme. h. Pyesni per nje analize te pagesave dhe komisioneve te brendshme, p.sh. nese ekziston nje pagese garancie. Nje hua e bere nga nje filial mund te jete siguruar nga nje filial tjeter keshtu qe banka si entitet merr persiper riskun. i. Nese aktivet jane siguruar si rrjedhoje e nje mospagese huaje, kontrolloni nese ato jane shitur. Pyesni gjithashtu nese TVSH-ja eshte paguar, po te jete e nevojshme. P.sh. mallrat e shitura si rrjedhoje e pamundesise per te paguar huane mund te behen prone e bankes dhe do shitje vijuese tatohet me TVSH. j. Pyetja per shpenzime te ligjshme te lejuara per qellime tatimore eshte e njejte per bizneset e tjera dhe lejohet nga Ligji Nr. 8438, Neni 20 (l) (2). Vini gjithashtu re Nenin 25 ne lidhje me rezervat.

213

k. Shpenzimet e kryetarit te deges shpesh paguhen, ose te pakten pjeserisht, nga deget sipas nje formule te percaktuar. Keto nuk duhet te perfshijne ndonje element fitimi dhe duhet te jene te arsyeshme, sepse edhe ky gjithashtu do te ndikojne ne pozicionin tatimor. l. Vini re qe jo te gjitha eshtjet qe kemi mbuluar me lart dhe qe lidhen me te ardhura, prekin bankat. I duhet kushtuar vemendje faktit nese ka nje impakt mbi pozicionin dhe kjo ka me shume mundesi te ndodhe me bankat e huaja qe kane filialet ketu. Entitetet bankare plotesisht brenda Shqiperise ka shume ngjasa te mos perfitojne nga pikepamja tatimore, nga levizja e shpenzimeve nga filiali ne filial, sepse banka do te tatohet si nje entitet i tere. Jo i tere informacioni qe permbahet ne keto shenime per institucionet financiare ka lidhje me Shqiperine si eshte aktualisht. Bota e parave ndryshon shpejt dhe, edhe pse nuk ka te beje direkt me transaksionet e shenuara ketu, mund ti referoheni atyre gjate intervistes.

214

KARTAT E KREDITIT
Te dhena per shumen e shpenzuar nga mbajtesi i kartes se kreditit qe i njoftohet bankes qe leshon karten paguan dyqanin

Kopje te mandatit per pagesen e kryer ne banke

Banka 'Blerese'
Pika e shitjes eshte dakord me banken blerese per te pranuar kartat

Kerkesa e individid per karte krediti

Karta e kreditit leshohet nese kerkesa ploteson kriteret Individi blen mallra duke perdorur karten firmos mandatin e blerjes

Mandat pagesa

Kopje
e mbajtur nga
mbajtesi i kartes

Llogaria individuale debitohet me shumen e shpenzuar dhe i shtohen interesat

Individit i dergohet nje deklarate dhe i kerkohet te paguajne nje shume minimale

Individi verifikon mandate pagesen kundrejt deklarates dhe paguan shumen e plote ose minimumin

Banka 'Leshuese

215

LOJRAT E FATIT 1. Pergjithesime: Lojrat e fatit jane nje aktivitet i liensuar qe operon ne ambjente qe variojne ne permasa dhe ne llojet e veprimtarive qe kryhen. Makinat me monedha dhe llojet e tjera te makinave elektronike perbejne pjesen me te madhe te biznesit nga pikepamja e veprimtarive por jo domosdo nga pikepamja e te ardhurave. Bingo luhet gjithashtu se bashku me lojra te tjera fatit si jane lotarite sportive. Telebingo eshte nje nga firmat me te medha dhe biletat shiten ne pika shitjeje qe ndodhen ne gjithe Shqiperine. Ky eshte nje kompeticion mbarekombetar, keshtu qe numrat dalin rastesisht dhe shfaqen ne TV fitues shpallet ai person qe ploteson i pari 15 numrat e biletes. Ne te gjitha rastet ambjentet e aktivitetit duhet te liensohen nga Ministri i Finances, dhe aplikanti i suksesshem siguron nje leje 10 vjeare per te zhvilluar veprimtarine e tij ne Shqiperi. Ne te njejten kohe, pronareve te firmave te lojrave te fatit u kerkohet te garantojne pagesen e fituesve te mundshme, duke ngurtesuar nje garanci bankare. Ne rastin e tele-bingos autorizimin nga Ministria e Finances e merr firma qe drejton lojen e fatin dhe jo ajo qe siguron ambjentet per aktivitetin. Nje mbikqyres i rregullores emerohet nga Komiteti i Lojrave te Fatit, qe ben gjithashtu pjese ne Ministrine e Finances, te ciles i kerkohet te autorizoje ne detaje operacionin e planifikuar. Mbikqyresi i emeruar autorizon sasine dhe formatin e biletave te fatit dhe xhetonave qe perdoren ne nje moment te caktuar. Me raste, Komiteti emeron nje mbikqyres nga DPT-ja dhe procesi kerkon qe DPT-ja ti dergoje Komitetit tre kandidatura, per kete pozicion. Pastaj njera nga keto kandidatura zgjidhet dhe i dergohet per miratim perfundimtar Ministrit te Finances. Departamenti i kalibrimit plumbos do pajisje (makine elektronike) nga brenda ne menyre qe operatoret te mos kene mundesi te manipulojne numrat dhe te prekin numeratoret qe tregojne daljen dhe hyrjen e xhetonave. 2. Shitjet: Perkufizimi i shitjes ketu nenkupton nivelin e aktivitetit dhe arketimet qe sigurohen nga veprimtarite e kryera dhe te miratuara. do dite tatimpaguesit qe operon makinat ne ambjentin e lojrave te fatit, i kerkohet te derdhe ne llogarine e DPT-se, 20% te shumave te fituara nga te gjithe klientet. Shumat e fituara regjistrohen ne nje regjister te arkes dhe 20% llogaritet dhe paguhet arketari i tatimpaguesit paguan te gjitha shumat e fituara, dhe ne do rast leshon nje fature.

216

Qarkullimi total llogaritet do dite dhe duhet leshuar nje fature e autorizuar nga DPT-ja, qe percakton shifrat dhe TVSH-ne e pagueshme. Qarkullimi llogaritet sipas rakordimit te xhetonave dhe/ose kuponave te bingos qe jane perdorur do here autorizohet nje numer i kufizuar i tyre. Shifrat paraqiten ne ditarin e shitjeve dhe deklarata e TVSH-se plotesohet do muaj bazuar mbi faturat e leshuara. Arketimet e deklaruara nuk perfshijne shumat qe u jane paguar fituesve. 20% TVSH zbritet nga arketimet dhe pjeses se mbetur i zbritet pastaj 20% tatim mbi lojrat e fatit, d.m.th., do shume pjesetohet me 6 meqenese shifrat e kane te perfshire tatimin. do mbetje eshte qarkullimi qe sherben per qellim te Tatim-Fitimit. Operatori i tele-bingos lejohet te mbaje 10% nga shitjet e biletave, pjesa e mbetur paguhet per mimet e fituara. 3. Blerjet: Keto kufizohen vetem ne blerjen e biletave. Shpenzimet ne lidhje me tele-bingon perfshijne gjithashtu komisionet e shperndaresve. 4. Kontabiliteti: Kontabiliteti kryhet sipas menyres normale. Te gjitha shumat qe u paguhen fituesve faturohen dhe te dhenat hidhen ne regjister. Perve kesaj, faturat qe leshohen do dite dhe qe percaktojne arketimet etj., hidhen ne nje regjister te veante dhe pastaj elementi i TVSH-se paguhet ne DPT nepermjet deklarates se TVSH-se. Duhen mbajtur te dhena te shpenzimeve dhe blerjeve, dhe ne nje ditar te veante duhen mbajtur te dhenat e rrogave te paguara. Gjithashtu regjistrohet numri i autorizuar i biletave dhe xhetonave, keshtu qe rakordimi mund te behet ne faredo momenti. 5. eshtjet qe kane rendesi per te ardhurat: Kontrollet behen kryesisht per tu siguruar qe ambjentet e zhvillimit te aktivitetit te jene te autorizuara dhe rakordimi duhet te kryhet rregullisht per tu siguruar qe organizatori po respekton kushtet e lienses se tij. Mbikqyresi i emeruar nga Komiteti i Lojrave te Fatit kryen zakonisht pjesen me te madhe te punes qe ka lidhje me detyrat e inspektorit te kontrollit, d.m.th., rakordimi i xhetonave dhe biletave, dhe nese eshte e mundur para do kontrolli duhet bere nje takim me mbikqyresin. Kjo do te mundesoje mbledhjen e sa me shume informacioneve ne lidhje me menyren si operon nje tatimpagues i veante. Eshte e rekomandueshme qe:

217

Te diskutohet hollesisht me operatorin, se fare sistemi perdor per parate. Ka shume mundesi qe sistemi i perdorur te jete mjaft i dobishem per te minimizuar rrezikun e vjedhjeve. Te percaktohet nese operatori eshte pronari dhe fare ndodh me parate qe ai arketon. Pyesni mbi shitjet qe jane bere dhe pastaj kontrolloni sesi llogariten shpenzimet. fare tregues shpenzimesh sigurohen per qellime kontabiliteti? Percaktoni cilat jane shumat personale te terhequra nga pronari? Kryeni nje rakordim te arkes kini parasysh se nuk mund te harxhohet me teper nga ajo qe arketohet. Duhet ti kushtoni vemendje shpenzimeve qe nuk jane renditur ne liste, si pastruesit, inxhinieret e mirembajtjes, stafi i nevojshem gjate koher qe rri hapur etj.

Kontrolloni ditarin e pagesave te fituesve dhe kryeni kontrolle aritmetike, per tu siguruar mbi saktesine e te dhenave. Te njejtat kontrolle aritmetike duhet te zbatohen per ditarin e arketimeve, i cili permban te dhenat e faturave. Kryeni kontrolle te tjera te zgjeruara si paraqiten ne Manualin e Kontrollit, sipas nevojave.

218

HOTELE DHE VENDE PUSHIMI

1. Pergjithesime: Roli kryesor i hoteleve dhe atyre te ngjashme me to, eshte te ofroje sherbime fjetjeje, megjithate ky nuk eshte roli i tyre i vetem keshtu shume inspektore kontrolli e dine se ata gjithashtu ofrojne dhe sherbime ngrenjeje. Perve kesaj ata mund te kene ambjente te majftueshme per kryerjen e takimeve te biznesit, festa private si ceremoni martesore etj. Disa nga hotelet me te medha i kane te ndara ambjentet e ngrenies, sportive, dhe restorantet qe frekuentohen nga publiku i gjere. Te gjitha keto perbejne veprimtarite kryesore te ketij biznesi dhe te gjitha duhet te perfshihen per qellime regjistrime dhe per qellime tatimore. Eshte e domosdoshme te kuptohet ligji persa i perket hoteleve meqenese disa ambjente qe jepen me qera jane te perjashtuara por qendrimi ne hotel nuk eshte i perjashtuar nga tatimet, i referohet Ligjit te TVSH-se, nenit 20. Megjithese zakonisht afishohet nje liste mimesh, nuk duhet menduar qe ato jane mime qe aplikohen. Skontoja eshte nje fenomen i zakonshem ne biznesin e hoteleve. Kjo mund ti behet kompanive ne formen e skontove te permbledhura ose individeve qe kane siguruar skonto. Hotelet me te medha pranojne pagesa me karte krediti, por ne shumicen e rasteve pagesa behet me para ne dore. 2. Kerkesat Tatimore Faturat/kuponat pergatiten zakonisht ne kohen e nisjes se klienteve, por mund te nevojitet qe kliente te cilet qendrojne per nje kohe te gjate, te paguajne do jave apo do dy jave. Hotele te ndryshme kane udhezime te ndryshme per stafin e tyre, prandaj nuk duhet menduar se ato mund te jene te njejta. Megjithate disa sisteme faturimi qe perdoren ne momentin lenies se dhomave, shpesh do te jete nje sistem i ndare faturimi nga sistemi I faturimit per aktivitete te tjera. Eshte e domosdoshme qe te gjitha faturat te permbajne informacionin qe percakton Ligji Tatimor, megjithate ne rastin e faturave te fjetjes ne hotel, adresa eshte pjese e sistemit te prenotimit. do adrese ne fature ka ngjasa te shkruhet ne nje forme te shkurtuar. Te huajve u kerkohet te japin te dhenat e pasaportes dhe shpeshhere faturat permbajne vetem vendin ose adresen e biznesit. 3. Kontabiliteti Sistemet e kontabilitetit shtrihen nga llogari te informatizuara teper komplekse ne llogari te thjeshta qe ne hotelet e vogla mbahen me dore.

219

Prenotimi per te ardhmen kryhet jashte librit te llogarive por megjithate ndonje te dhene prenotimi do te kete edhe brenda tyre. Prenotimet mund te hidhen ne nje ditar te thjeshte, megjithese edhe hotelet me te medha perdorin ditare per te siguruar qe prenotimet jane shenuar, dhe ky nuk perben thjesht nje ditar. Zakonisht kerkohen depozita, por jo gjithmone, veanarisht per akomodimet ne hotel. Depozitat kerkohen me shpesh ne rastet e organizimit te nje ceremonie martese. Hotelet me te medha kane nje sektor finance i cili grumbullon te ardhurat nga aktivitete te ndryshme per qellime tatimore dhe te llogarive vjetore. 4. Shitjet: Paketa kryesore e kontabilitetit eshte e ndare ne shumicen e rasteve nga sistemet e tjera qe mbledhin informacionin. P.sh., pagesat e klienteve, ambjenteve sportive, furnizimi nga jashte me ushqime, restoranti dhe bari etj., mund te kene metoda te ndara faturimi dhe vetem pasi te jete kryer pagesa njoftohet sektori i kontabilitetit. Ne rastin e kundert, mund te njoftohet sektori i kontabilitetit dhe pastaj te leshohet fatura. Ekziston nje lidhje me recepsionin, meqenese ato shpesh kane nevoje te dine se kur do te largohet nje klient. Faturimi i klienteve kryhet tek recepsioni dhe fatura leshohet diten e nisjes. Kontrolloni numrin e klienteve dhe dhomat e disponueshme. Linjat e ndryshme te te ardhurave perbejne nje pjese te aktivitetit te hotelit dhe TVSH-ja duhet paguar per secilen prej tyre. Kur ka nje sistem te informatizuar, kerkoni tu printohet lista e kodeve te produkteve. Kjo liste do te tregoje tatimet e zbatueshme per do linje te ndryshme te rrjedhjes se parave. Vini re qe ne hotelet e medha paguhet me karta krediti dhe disa kerkojne nje pagese shtese kur e perdorin. TVSH-ja paguhet per totalin e shumes se faturuar. Gjate shqyrtimit te sistemeve te shitjes sigurohuni qe te jene llogaritur te ardhurat per do veprimtari. Te ardhurat e mundshme nga sektoret/veprimtarite e nje hoteli jane pothuajse te pafund, por lista e meposhtme paraqet ato me te zakonshmet Akomodimi (vetem fjetja) Akomodimi (fjetja dhe mengjesi) Akomodimi (ushqim dhe fjetje) Mini Bar pijet dhe mezet qe gjenden ne dhome Restorant ose bare te veanta Sherbimi jashte i ushqimit Sherbimi brenda i ushqimit/bankes/takime biznesi dhe te ngjashme. Sherbimi ne Dhome

220

Sherbimi i Larjes se Rrobave Lehtesirat e transportit, perfshire parkimin dhe sherbimet me taksi. Perfitimet e pronarit ose te stafit a ofrohet sherbimi I fjetjes ose I ngrienies per stafin Sherbime Biznesi email/fax/telefon Zyra te dhena me qera Pagesa per lehtesira gatimi ne dhome. Komisionin mbi shtijet e bera p.sh., ne nje Panair. Shkembim te valutes

5. Blerjet: Blerjet do te mbulojne gamen e plote te furnizimeve te mundshme nga sherbime si pastrimi deri ne ofrimin sherbimit per taksi. Per qellime TVSH-je kerkohen faturat zyrtare, megjithate edhe nje ekzaminim i faturave pa TVSH mund te hyje ne pune dhe duhen mbajtur pastaj shenim furnizuesit qe mund te ishin regjistruar per TVSH, veanerisht nese merret parasysh qe furnizuesi ben sherbime te tilla edhe tjeterkund. Ne hotelet me te medha perdoret nje sistem porosish dhe kontrolli per mallrat ne gjendje dhe eshte e rendesishme te kuptohet teresisht sesi funksionon ky sistem. Zbuloni se kush i autorizon blerjet dhe fare kontrollesh behen per levizjet e stoqeve. Kjo eshte teper e rendesishme persa i perket pijeve alkolike. Kontrolloni gjithashtu nese blerjet jane bere per perdorim brenda hotelit dhe nuk jane marre per perdorim privat. 6. Risku I te ardhurave/ dhe berja e kontrolleve: Te njejtat lloje ushtrimesh mund te kryhen si jane aplikuar per bizneset te ngjashme jo hoteliere restorante/lokale gjellesh te gatshme, referohuni Shenimeve Industriale. Kontrolloni te dhenat e hedhura ne ditar me prenotimet qe jane bere, veanerisht persa i perket banketeve, funksioneve te jashtme dhe atyre te ngjashme. Nese eshte e mundur kryeni nje ushtrim te rakordimit bankes/te arkes nje rakordim te arkes qe mbulon nje periudhe te caktuar kohe qe mund te nxjerre ne pah te dhena te nevojshme dhe nje ushtrim i tille konsiderohet si thelbesor per bizneset e vogla. Si per do tregti me para ne dore, kontrolloni me kujdes se fare ndodh me pagesat e bera. Bizneset e vogla mund te paguajne ca nga shpenzimet e tyre me parate e arketuara, p.sh., rrogat e personelit, furnizuesit, pastruesit. Kontrolloni sesi paguhen furnizuesit dhe stafi dhe krahasojeni kete me metoden e deklaruar te

221

pageses nese terheqjet e parave ne kohen kur kryhen pagesat e pagave apo te furnizuesve jane te pamjaftueshme, atehere si jane paguar ato? Nese ka nje zyre per shkembimin e valutes kontrolloni nese fitimi eshte pasqyruar ne fitimet per Tatim-Fitimin. Nese faturat paguhen ne monedhe te huaj, a eshte e barazvlefshme shuma ne lek? Nese per pagesat pranohen kartat e kreditit, kontrolloni pagesat e kryera perputhen totalin e shumes se faturuar nje pagese kryhet nga kompania me karte krediti per lehtesi, por kjo duhet trajtuar si nje shpenzim biznesi dhe shuma totale mbetet ajo e faturuar klientit per qellime TVSH-je. Kompanite qe perdorin karta krediti paguajne pa vonesa, shpesh brenda pese diteve duke leshuar nje deklarate. Sigurohuni qe te gjitha deklaratat e kreditit te jene te plota dhe beni nje prove per tu siguruar qe asgje nuk mungon. Ne rastin e dhenies me qera te ndonje ambjenti per zyra, kontrolloni ndikimet e perjashtimit nga TVSH-ja. Kini parasysh qe punonjesit mund te marrin shperblime te llojeve te ndryshme. Kontrolloni pajisjet e ambalazhimit qe mund te jene te disponueshme, percaktoni nese ka pasur hyrje te ardhurash dhe nese zbatohet TVSH-ja. Organizohen udhetimet turistike dhe nese po, fare komisioni paguhet nga agjencia e udhetimeve? A paguajne komisione shoferet lokale te taksive kur perdoren nga hoteli? Perdorni nje Manual Kontrolli Tabela e Procedurave 4, kontrollet e zgjeruara.

Mos u kufizoni ne listen e lartpermendur.

222

FIRMAT PRODHUESE 1. Pergjithesime: Prodhuesi eshte nje shkalle me lart se prodhuesit e lendeve te para, d.m.th., drurit, gjetheve te duhanit, pambukut, elikut etj., dhe perdor keto lloje materialesh ne proceset e prodhimit per te ndryshuar gjendjen e materialeve me ane te perpunimit, rafinimit apo prodhimit te mallrave. Grumbullimi i artikujve mund te pershkruhet gjithashtu si nje proces prodhimi edhe pse nuk perdoren lende te para. P.sh., nje prodhues automjetesh ne disa vende ben me shume se thjeshte nje montim pjesesh te perfunduara. Per te qene prodhues eshte e nevojshme te ndryshohet natyra e lendeve te para ose e pjeseve te perdorura. Thjeshte blerja apo shitja e mallrave pa ndryshuar natyren e tyre, konsiderohet si nje veprimtari qe ka te beje me shites me shumice dhe te tjere si keto. 2. Detyrimet tatimore: Nuk ka kerkesa te veanta ne lidhje me prodhuesit pervese ne ato raste kur ato klasifikohen si tregtare akcize. Ne te gjitha aspektet e tjera atyre u kerkohet te paraqesin deklaratat dhe te paguajne tatime ne te njejten menyre si te gjithe tatimpaguesit e tjere. Shpeshhere prodhuesit jane gjithashtu eksportues dhe duhet te zbatojne rregullat ne lidhje me eksportin. Eksportet e kane tatimin zero dhe tatimi i zbritur qe lidhet me eksportet mund te rimbursohet. 3. Kontabiliteti: 3.1 Kontabilitet i pergjithshem: Procedurat e kontabilitetit jane shume te ngjashme pavaresisht nga lloji i subjektit. Firmat prodhuese jane me te medha se shitesit me pakice dhe prandaj ka shume ngjasa qe te punesojne staf te specializuar per te zbatuar procedurat e kontabilitetit. Ka shume ngjasa qe te perdorin nje sistem te informatizuar kontabiliteti, duke pasur parasysh faktin se veprimtaria e prodhimit kryhet ne nje shkalle me te gjere se bizneset e tjera. Pagesa ka shume mundesi te kryhet me ane te ekut meqenese ka ngjasa qe klienti te mos jete konsumatori i fundit. 3.2 Shitjet: Prodhuesit nuk jane te detyruar qe tu shesin ekskluzivisht shitesve me shumice, distributoreve etj., dhe nuk i pengon asgje qe ti shesin drejtperdrejt publikut. Shume prodhues kane pika shitjeje me pakice prane hyrjes ne fabrike dhe i shesin drejtperdrejte publikut, shpesh me mime me te uleta se te shitesve me pakice, por me te larta se mimet e nje shitesi me shumice. Nuk ekziston nje formule e caktuar per strukturen e mimeve ne keto pika shitjeje, por mimet duhet te jene te afishuara si ne do dyqan tjeter. Duhet te zbatohen rregullat ne lidhje me kryerjen e nje pjese biznesi qe shet

223

drejtperdrejt ne publik. Kjo do te thote se ata duhet te mbajne regjistra te veante nga sektori i prodhimi dhe te regjistrojne do dite arketimet. Gjithashtu eshte e mundur qe prodhuesit me te medhenj te kene nje mense per stafin dhe duhet patjeter te kete regjistra kontabiliteti qe mbajne te dhena te mjaftueshme per shitjet dhe arketimet nga stafi. Nje prodhues ka nje baze te rregullt klientesh dhe per kete arsye duhet te mbaje nje regjister te tyre. Klientet kane gjithashtu numra dhe karakteristika te veanta dhe prandaj duhet te kete nje sistem te posaem porosish. Ne rastin e eksportuesve, ata marrin porosi nga jashte shtetit dhe jane te prirur qe ta mbajne ne nje dosje te vetme gjithe dokumentacionin. Porosite e perfunduara kane zakonisht nje dosje te plote qe permban te gjithe dokumentacionin nga porosia fillestare deri ne momentin e eksportit. Pyesni tatimpaguesin se fare politike mimesh ndjek dhe si arrijne ne nje vendim te tille. Ka shume ngjasa qe te kene nje database te klienteve me te dhena nga porosite e kaluara dhe aktuale dhe klientet me fatura te papaguara jane te listuar ne listen e debitoreve. Kompanite me te medha kane gjithashtu te punesuar nje inspektor kreditesh ne menyre qe te shmanget rritja e debitoreve. Nje liste me debitore te vjeter mund te gjendet tek tatimpaguesit e medhenj. 3.3 Blerjet: Mundohuni qe te percaktoni qe ne fillim furnizuesit. Nje prodhues mund te perdore furnizues qe nuk jane te regjistruar ne TVSH, nese sasite e nevojshme jane te vogla, megjithate, eshte e domosdoshme qe ai te kete furnizues te sigurte (te vazhdueshem) meqenese nje proces prodhimi mund te ndalet nese nuk sigurohen edhe sasite me te vogla qe nevojiten. Kini parasysh edhe faktin qe per nje prodhues te regjistruar TVSH-je, eshte me e leverdisshme te perdore tregtare te regjistruar per TVSH, sepse TVSH-ja e paguar eshte e rimbursueshme. Kjo eshte sidomos e vertete per eksportuesit qe nuk paguajne TVSH per shitjet e tyre. do fshehje e blerjeve do ta beje me te lehte fshehjen e shitjeve. Prodhuesi duhet te kete nje liste funizuesish, ne te njejten menyre si vepron me klientet, dhe sistemi duhet te permbaje gjithashtu nje liste te kreditoreve. Duhet gjithashtu te kete nje politike ne lidhje me faktin se sa shpejt i paguan furnizuesit, p.sh., mund te vendose ti paguaje pas 30 ditesh, 60 ditesh ose ndoshta ne fund te do muaji apo jave. Kontrolloni nese mundeni nese jane te regjistruar ato furnizues qe e kane tejkaluar kufirin e TVSH-se dhe nese nuk jane te regjistruar, atehere njoftoni degen e tatimeve se ata jane tregtare te mundshem te TVSH-se. 4. Kontrollet e besueshmerise:

224

Fillimisht duhet te pyesni tatimpaguesin qe tju pershkruaje me hollesi sesi funksionon procesi i prodhimit. Edhe prodhues mallrash te njejta, perdorin metoda te ndryshme per prodhim, keshtu qe mos supozoni se te dhenat qe merrni jane nje perfundim i ditur. Nese keni dyshime ne ndonjeren prej fazave, mos hezitoni te pyesni, sepse zakonisht nje tatimpagues eshte i lumtur te pershruaje proceset e punes dhe menyren sesi funksionon do gje dhe rrallehere njerezit jane te interesuar te pyesin per nje proces te tille. Te kuptojme sesi funksionon procesi eshte dika thelbesore per te gjithe procesin e besueshmerise, meqenese jep nje tabllo te sakte te fushave te ndryshme, ku mund te kryhen kontrollet e besueshmerise. Zakonisht nje ushtrim per ngritjen e mimit nuk eshte i mundur te kryhet tek nje prodhues, prandaj i duhet kushtuar pak vemendje ushtrimeve me raporte te tjera. Mos u kufizioni me ushtrime te tilla tek nje prodhues sepse do te rezultoje shume me i veshtire sesa te kontrolloni menyren sesi jane ambalazhuar mallrat. Ekzaminoni lendet e para qe perdoren dhe shikoni nese ka ndonje faktor te perbashket p.sh., x kg sheqer perdoret per prodhimin e y kg embelsira etj. Si alternative mund te kontrolloni sesa kuti kartoni jane perdorur per embelsirat dhe ti rakordoni me numrin e atyre qe jane perdorur nga stoku. Nje shembull tjeter i thjeshte mund te jete rakordimi i numrit te shaleve te biikletave qe jane perdorur, i krahasuar ky me numrin e biikletave qe jane deklaruar te shitura. Mos u kufizoni me kontrollet e besueshmerise vetem ne ambjentet e firmes. Kontrolloni ne dogana sasine qe ka eksportuar nje tregtar i veante dhe pastaj kontrollojeni nese rakordon me eksportet e deklaruara - nese ndonje mall eshte perdorur per tregun e brendshem, sepse mallrat qe devijohen per ne tregun e brendshem mund te shiten me lire meqenese u jane shmangur TVSH-se. Nje alternative tjeter i kushton vemendje perdorimit te gazit dhe energjise elektrike. Edhe pse fillimisht nuk eshte e dobishme, ka mundesi qe perdorimi i saj te behet i dobishem me kalimin e kohes. Transporti me mjetet e tij apo me ane te kontrakuesve te jashtem mund te sherbeje sa edhe perdorimi i gazit apo energjise elektrike. Eshte e domosdoshme te kuptojme sesi funksionon do lloj biznesi, si nje i tere, ne menyre qe te percaktojme se fare kontrollesh do te ishin me te pershtatshme. Kjo perfshin veprimtarite ne do vend ku operojne bizneset, duke marre parasysh disa te tilla. 5. Risku per te ardhurat: Risku per te ardhurat duhet te vleresohet ne te njejten menyre si per do tatimpagues tjeter. Sa eshte totali i te ardhurave qe rrezikohet? Sa jane mundesite per mashtrim etj? Prodhuesit me te medhenj mund te kene nje sektor te brendshem kontrolli ose mund te punesojne nje individ qe do te jete pergjegjes per sistemin e kontabilitetit, ne menyre qe sistemi i kontabilitetit te jene sa me i sakte (i rregullt) dhe te mbetet i tille. Kjo mund te mos kufizohet vetem ne fushat financiare dhe ka shume ngjasa qe te shtrihet gjithandej,

225

p.sh., ne levizjen e stokut. Perdorni gjetjet, megjithese tatimpaguesi nuk eshte i detyruar per tju dhene nje informacion te tille. Nuk ka asgje te keqe te pyesesh dhe kini parasysh qe do pronar perdor nje sistem te caktuar, perndryshe do te ishte e pamundur dhe teper e veshtire per te, te monitoronte te gjithe veprimtarite e tij. Kontrollet e rekomanduara jane: Rakordimi bankar Ushtrim besueshmerie Verifikimi i stokut Hyrjet dhe daljet e mallit perzgjidhni nje numer te caktuar dhe rakordoni ato me faturat e e shitjes. Kur kemi te bejme me nje prodhues te vogel (te paregjistruar ne TVSH) qe prodhon mallra si pjese e nje procesi, per shembull kembe karrikesh, kontrolloni raportin ndermjet tyre dhe klienteve te tyre prodhuesit e pjeses se mbetur te karrigeve? Nese ka vetem nje klient te vetem, ka shume mundesi qe dy subjektet te jese pjese e nje subjekti te vetem dhe ata thjeshte operojne te ndare per tju shmangur regjistrimit per TVSH. Ky fenomen njihet ndarje artificiale e biznesit dhe mund te jete i nevojshem regjistrimi i detyrueshem i pjeseve te ndryshme te ketij biznesi, p.sh., per qellime TVSH-je, ne raste kur qarkullimi i pergjithshem tejkalon kufirin e TVSH-se. Evidentimi i eksporteve rakordojne me regjistrat? Per shembull, a eshte i nevojshem per transport nje konteiner me nje gjatesi 40-kembe (12m) per mallra qe mund te transportoheshin ne nje konteiner me gjatesi 20-kembe (6m) dhe anasjelltas? Kjo mund te duket e panevojshme, duke pasur parasysh qe dogana ne do rast e ka kontrolluar dokumentacionin, megjithate ata nuk e kane luksin e mundesise per te kontrolluar ambjentet e prodhimit dhe perve kesaj, kane interesa dhe shqetesime te ndryshme nga administrata tatimore. Numri i stafit dhe borderoja e pagesave shikoni ambjentet e firmes dhe shenoni numrin e personelit qe takoni. A ka nje mense per stafin dhe a perfshihen arketimet ne deklaratat e pergjithshme? Mund te perdoret nje makineri per pijet dhe zbatohen te njejtat rregulla, d.m.th., arketimet duhen perfshire ne deklarate. fare lloj masash sigurie ka ambjenti? A nenshtrohet stafi kontrolleve te rregullta dhe nese po cilat kane qene rezultatet? Depozitat/pagesat paraprake jane nje tipar i zakonshem dhe TVSH-ja behet e pagueshme kur nuk eshte bere akoma depozitimi i parave, p.sh., kur mallrat dorezohen ose ndryshe kane arritur. Ekzaminoni sistemin e porosise qe perdoret, sepse siguron informacion mbi nivelin e tregtise. Transaksionet ne valute keto mund te kryhen kur tregu i valutes eshte i paqendrueshem me qellim qe te merren masa qe biznesi gjate eksportit te mos demtohet nga luhatjet monetare. Niveli i nje marreveshjeje te tille mund te jete tregues i nivelit te tregtise. A perdoren produktet e perfunduara per ambjentet e punes apo perdoren nga pronari?

226

A perfiton stafi nga skonto te veanta apo mallra falas? Perdorni Manualin e Kontrollit Tabelen 4 te Procedurave, kontrollet e zgjeruara.

Mos u ndjeni te kufizuar nga kjo liste!

227

RESTORANTE/LOKALE GJELLESH TE GATSHME

1. PERGJITHESIME Restorantet operojne me para ne dore dhe jane te prirur per te deklaruar sa me pak te ardhura. Ky eshte nje problem i pergjithshem me ata qe operojne me para ne dore, por mund te jete me problem me restorantet, meqenesese eshte mjaft e lehte blerja e ushqimeve te paperpunuara pa shlyer TVSH-ne. Tatimpaguesit qe e konsiderojne tatimin e zbritur, si shpenzim, kane me shume ngjasa qe te deklarojne blerjet, ose te pakten nje pjese te madhe te tyre, me qellim qe te kerkojne reimbursimin e tatimit te zbritur. Per inspektoret qe vizitojne restorantet dhe lokalet e gjelleve te gatshme, eshte e qarte se ekzistojne standarte te ndryshme higjene, ushqimi dhe mimesh, por menyra sesi operon ky biznes mbetet e njejte. Menyra e pergatitjes se ushqimit dhe gatimit eshte e njejte ne do restorant. Ajo qe ndryshon eshte vetem larmia e ushqimeve dhe cilesia e tyre. Restorantet mund te kene pronarin e tyre dhe te funksionojne si njesi tregtare te pavarura ose te jene pjese e nje subjekti si ne rastin e hoteleve. Me qellim qe te kryejme llojet e ushtrimeve qe trajtohen ne keto shenime, do te nevojitet qe te perdorim vetem nje periudhe perfaqesuese ekonomike. Kjo do te thote qe duhet rene dakord me perpara me tregtarin mbi periudhen qe perfaqeson nivelin normal tregtar. Nje restorant mund te tregtoje ne te njejten menyre dhe pothuajse me njejtin numer klientesh do muaj. Duhet ti shmangeni periudhave te caktuara te vitit kur dika e tille nuk eshte e nevojshme, si p.sh. gjate Vitit te Ri, festave fetare. Nuk eshte e nevojshme te hetohet gjithe viti per qellimin e ketyre ushtrimeve. 2. VEPRIMTARIA KRYESORE Eshte e nevojshme qe te percaktojme ne fillim se si funksionon nje restorant, dhe per kete arsye eshte i domosdoshem nje pyetesor sa me i sakte. Lista e meposhtme paraqet disa aktivetete dhe vleresime qe i duhen kerkuar tatimpaguesit Orarin e hapjes Ditet qe eshte i hapur Menu me listen e mimeve Funksionet e jashtme vende te rregullta takimi, personeli i sherbimit, transporti, pajisjet shtese Akomodimet stafi qe banon ne restorant, dhoma me qera, hapesira magazinimi Numri i kamariereve punonjes qe punojne me orar te plote dhe me orar te reduktuar Numri i personelit te kuzhines - punonjes qe punojne me orar te plote dhe me orar te reduktuar Numri i pjesetareve te tjere te stafit shperndaresit e gjelleve te gatshme, pastruesit e dritareve Numri i tavolinave dimmer, vere

228

Lokalet e gjelleve te gatshme larmia e gjerave qe shesin, menyra e transportit/shperndarjes, konteineret Marrja e mbeturinave shpeshtesia, lloji i konteinerit qe perdoret Transport kostoja e karburantit, mirembajtja Menyra e porosive gjellet e gatshme, ne restorant, jashte tij Uniformat nese kane, sa komplete uniformash kane, kjo mund te tregoje staf plotesues qe nuk eshte deklaruar Larja e rrobave pecetat, mbulesat e tavolinave, uniformat, tharja e rrobave a korrespondojne faturat e larjes me perdorimin e deklaruar Konsumi i energjise elektrike dhe ndoshta gazit fillimisht kjo nuk do tju vije shume ne ndihme pasi nuk keni mundesi me ke ta krahasoni., d.m.th. si mund ta dijme se sa energji elektrike dhe gaz harxhon restoranti. Sidoqofte, me kalimin e kohes do te shohim nje model (historik) te konsumit dhe shifrat do te behen gjithnje e me te kuptueshme. Megjithese kjo nuk mund te sherbeje si baze per te bere vleresimin mbeshtetur tek konsumi por do te sherbeje si tregues qe dika nuk shkon mire me deklarimet e bera. Pastruesi/t me orar te reduktuar, me orar te plote, oret e punes Furnizuesit te rregullt, ushqime te veanta shperndarja, mbledhja e tyre, tregjet lokale Klientet koha me me shume ngarkese, koha me me pak ngarkese, ditet me pak pune, ditet me shume pune Pushimet pronari/menaxheri, stafi Pronari e drejtuar nga pronari, nga anetaret e familjes, nje person Menaxhimi kontrollet nga pronari Parate ne dore mblidhen nga do kamarier, nga nje person Arka kush mbledh pagesat, kush ka akses, kush i mbledh ato ne fund te punes Arka fare paguhet me te ushqimet, pastruesit, rrogat, pastruesit e dritareve, paisje pastrimi Humbje thyerje, vjedhje Konsum i brendshem fare ndodh nese nje familje ben vizite ne restorant? Vizitat e rastesishme nuk duhet te jene problem, por nese familja ha rregullisht ne restorant kjo duhet te jete me interes. Skontot qe i behen personelit fare ndodh nese lejohen Faturimi i tatimeve i detyrueshem mbi 10,000 Lek Bakshishet te detyrueshme, fakultative

3. Marrja ne pyetje (Pyetesori) Teknika e marrjes ne pyetje eshte teper e rendesishme. Eshte e rendesishme qe te merren sa me shume pergjigje per pyetjet qe behen pa terhequr vemendjen e tatimpaguesit ndaj arsyetimit qe qendron pas pyetjeve. Prandaj duhet ti shmangeni pyetjeve si, Ju e paguani stafin me para ne dore apo jo? Me e keshillueshme pyetja do te ishte ne kete menyre, Si e paguani stafin tuaj?

229

Perve kesaj, nevojitet qe pyetjet ne disa rrethana te jene direkte ose permbledhese. P.sh., nese deshironi te dini nje fakt specifik, eshte e rendesishme nje pyetje specifike. P.sh., nese deshironi te vertetoni qe do pice e gatshme e shitur vendoset ne nje kuti te veante, mund te pyesni, Sa pica vini ne do kuti pice? Kjo preferohet me teper se Ju lutem konfirmoni qe ju vini vetem nje pice ne kuti. Kjo ndodh sepse duke permendur numra ju beni qe personi te pergjigjet Po mbi bazen e parashikimit. Nje pyetje vijuese do te ishte, A i perdorni kutite e pices per gjera te tjera? Le te supozojme qe pergjigjia per pyetjen e pare te jete nje dhe per te dyten asnje dhe keshtu mund te percaktohet le te themi 500 kuti picash u perdoren ne nje muaj te caktuar atehere do te ishte e pamundur te kundershtoje shitjen e 500 picave te gatshme ne te njejtin muaj. Eshte e domosdoshme te mbahen shenime te azhornuara te pergjigjeve te dhena, dhe nese dalin dyshime i duhet bere perseri pyetja tatimpaguesit per te marre nje konfirmim te dyte. Shenoni gjithashtu edhe konfirmimin. 4. Llojet e marredhenieve/testeve qe duhen kryer a. Rakordimi i arkes shikoni Aneks 12 te Manualit te Kontrollit. Eshte pothuajse e pashmangshme qe disa pagesa te behen nga parate qe jane mbledhur gjate dites se aktivitetit dhe mundesia rritet nese eshte pronari ai qe drejton biznesin dhe jo menaxheri. Kjo ndodh sepse pronari do ti konsideronte parate si te tijat dhe te bente me ta fare deshironte dhe madje atij nuk do ti binte ndermend se kjo eshte dika e gabuar. Pyetje te kujdesshme sipas udhezimeve te sugjeruara do te nxjerrin ne pah nese jane bere pagesa nga arka. b. Marredhenia - duke vendosur fare ushtrimi lidhjeje duhet kryer per te kuptuar funksionimin e biznesit. Mos u ndjeni te kufizuar nga ushtrimet e lidhjeve qe jane radhitur ketu. Situata te ndryshme kerkojne zgjidhje te ndryshme dhe eshte ne doren e inspektorit per te vleresuar se fare ushtrim lidhje mund te funksionoje dhe ato qe jane radhitur ne keto shenime duhet te sherbejne si udhezues per llojin e ushtrimit qe mund te kryhet. c. Eshte e rendesishme qe te pergatiten me perpara pyetjet qe do behen. Mos u mbeshtesni ne kujtese, sepse ne shumicen e rasteve do te harroni pyetjen e rendesishme. Sigurisht qe duhet te mbeshteteni ne kujtese si fillim por kontrolloni listen e pyetjeve qe do beni perpara se te vazhdoni. d. Lokalet e gjelleve te gatshme Shume restorante shesin ushqime te gatshme, prandaj duhet percaktuar fare ushqimi, dhe cili lloj ushqimi eshte me popullor. Pasi e keni kryer hapin e pare, percaktoni ambalazhin, i cili ne rastin e picave duhet te jete kutia e pices, por ama eshte e pavend te merren si te verteta qe pergjigjet e pyetjeve te dihen me perpara. Kerkoni tatimpaguesit qe te percaktoje numrin e ushqimeve te gatshme Percaktoni menyren e porosive dhe fare te dhenash regjistrohen Percaktoni nese te dhenat e ushqimeve te gatshme mbahen vemas Percaktoni menyren e shperndarjes Ekzaminoni faturat e blerjes per numrin e kutive te kartonit te marra, dhe

230

 Percaktoni numrin p.sh. ne nje muaj vini re se eshte e rendesishme te bindet tatimpaguesit per te rene dakord mbi periudhen e perfaqesimit te tregtimit te tij normal periudha perfaqesuese e tregtimit. Ekzaminoni faturat per ushqimet e gatshme dhe llogarisni nje mim mesatar per picat e gatshme Shumezoni numrin e kutive te perdorura me mimin mesatar Kjo do te nxjerre te ardhurat nga pergatitja e ushqimeve te gatshme te biznesit, megjithate Ekziston rreziku qe tatimpaguesi te fshehe blerjet e kutive, keshtu qe kur eshte e mundur duhet te behet verifikimi i blerjeve duke kontrolluar te dhenat e furnizuesve te kutive e. Ngrenia ne (1) Ka menyra te ndryshme per te kontrolluar tatimpaguesin dhe nje kontroll i shpejte mund te kryhej duke numeruar mbulesat e perdorura Kjo, sepse ka restorante ku mbulesat perdoren vetem nje here dhe kjo do te jape nje ide te sakte sesa here grupe te ndryshme njerezish jane ulur per te ngrene Kjo te on direkt tek numri i faturave qe duhet te ishin paraqitur Llogarisni koston mesatare te fatures nga periudha perfaqesuese e tregtise dhe shumezojeni me dy per te nxjerre te ardhurat qe dalin nga ngrenia e klienteve Te keni parasysh qe nje pyetesor i kujdesshem qe ne fillim eshte themelor ne percaktimin e perdorimeve te tjera te mbulesave, ne menyre qe kjo te merret parasysh perpara se te behen llogarite. f. Ngrenia (2) Shumica e restoranteve gjithashtu furnizojne pije me nje vakt ushqimi dhe per furnizimin e pijeve paguhet TVSH, keshtu qe ka ngjasa qe tatimpaguesi te deklaroje blerjet e pijeve. Blerjet e ushqimeve qe paguajne TVSH, kane me shume ngjasa te fshihen ose te deklarohen me pak. Llogarisni faturat e periudhes perfaqesuese te tregtise per te pakten nje muaj. P.sh., te gjitha pijet e konsumuara ne faturat e ekzaminuara arrinin deri ne 100,000 Lek dhe te gjitha ushqimet deri ne 400,000Lek. D.m.th proporcioni eshte 1:4. Llogarisni diferencen e mimit per pijet dhe aplikojani ate konsumit total te pijeve per te njejten periudhe perfaqesuese kini parasysh qe nese jeni duke llogaritur vlerat duhet te vendosni qe ne fillim nese do te perqendroheni ne sasite e perjashtuara nga tatimet apo ato qe paguajne tatime. Mos i perzieni ato. Nese ne shembullin e dhene, konsumi i pijeve arrin ne 300,000 Lek atehere eshte e arsyeshme te supozojme qe ushqimi i konsumuar te arrinte ne 1, 200 000 Lek mbi bazen e raportit 1:4. Te ardhurat e llogaritura si nje total per periudhen ne fjale jane atehere 1,500 000 Lek dhe duke u bazuar ne faktin nese llogarite u bene per sasite e parjashtuara nga tatimet apo ato qe paguajne tatime, nga kjo do te rezultoje nese te ardhurat jane 1,500 000 Lek apo 1,500 000 lek plus TVSH.

231

g. Ngrenia ne (3) Nje menyre tjeter kontrolli ne te ardhurat e mundshme kerkon shume kohe, planifikim dhe shpenzime. Quhet Test i ngrenies. Dy anetare te stafit vizitojne nje restorant mbi te cilin ka dyshime te medha per deklarim te ulet te te ardhurave gjate tregtimit normal dhe hane nje vakt duke vene re ne te njejten kohe numrin e tavolinave qe gjenden aty. do grup klinetesh pershkruhet si nje mbulese. Ata mund te vene re qe te Enjten ne mbremje nje total prej 45 grupe klientesh ishin ne restorant per te ngrene. Kjo do te thote qe u numeruan 45 mbulesa. Ky proces do te duhej te perseritej gjate nje periudhe kohe me staf te ndryshem per te mbuluar ditet me shume kliente dhe me pak kliente. Do te nevojitet qe te dergohen dy grupe me nga dy veta secili ne kohe te ndryshme, gjate kohes qe rri hapur restoranti, meqenese nje grup nuk do te mundet te mbuloje gjithe kohen. Gjate do periudhe vezhgimi, duhen shenuar te gjitha detajet, numri i tavolinave te zena, dhe te sigurohen faturat e klienteve. Ne fund te ketij ushtrimi do te jete e mundshme qe te themi me nje siguri te arsyeshme sesa ishte tatimi i menaxhueshem i klienteve te restorantit ne fjale. Kjo duhet percaktuar sipas grupeve te klienteve (mbulesave). Pastaj organizohet nje vizite dhe percaktohet fatura mesatare per do mbulese. Te ardhurat mesatare per do mbulese shumezohen me numrin e mbulesave dhe nxirren te ardhurat qe normalisht duhet te kishin qene deklaruar. Duhet te kryhet nje kontroll per te vertetuar nese jane deklaruar te gjitha faturat nga testi i ngrenies qe ka kryer stafi. Nese pronari i restorantit nuk i deklaron te gjitha, ose deklaron vetem pjeserisht, do te rezultoje ne nje deklarim me te ulet. Megjithate, edhe nese te gjitha faturat deklarohen kjo nuk do te shmange vleresimin nese dika e tille paraqitet si e nevojshme. Kjo llogaritje duhet pastaj te krahasohet me arketimet dhe nese p.sh. arketimet e deklaruara jane 50% e shumes se deklaruar, duhet te behet nje vleresim per 50 % tjeter. Periudha qe duhet te mbuloje vleresimi do te percaktohet qe nga koha kur eshte hapur restoranti dhe faktore te tjere qe duhen konsideruar me kujdes. Pasi te jene kryer ushtrimet e ndryshme dhe te jete percaktuar vleresimi i te ardhurave, eshte e domosdoshme qe te diskutohen gjetjet tuaja se bashku me menaxherin/pronarin. Nese eshte e mundur, pergjegjesi i sektorit te kontrollit duhet te jete i pranishem, ose nje inspektor i dyte, me te cilin duhen diskutuar eshtjet e rezultuara, perpara se te behet vizita tek tatimpaguesi.

232

SHITES ME PAKICE KARBURANTESH DHE LENDESH DJEGESE 1. Pergjithesime: Meqenese importuesit dhe shitesit me shumice te karburanteve dhe lendeve djegese do ti nenshtrohen Ligjeve te reja te Akcizes, keto shenime do te perqendrohen veten ne shitjet me pakice. Kjo sepse tatimpaguesit do ti nenshtrohen kontrolleve me te rrepta nepermjet nje sere Udhezimesh qe kane te bejne me levizjet e mallrave te akcizes ndermjet prodhuesve/importuesve/shiteve me shumice dhe magazinave te tilla qe miratohen sipas skemes se re. Shitesit me pakice furnizojne benzine te gradave te ndryshme, diesel dhe lende djegese qe i shiten ekskluzivisht publikut vetem me para ne dore, por mund te perfshijne edhe shitje mbajtesve te llogarive. Ne shumicen e rasteve ka nje person qe sherben klientin dhe nje individ shtese pergjegjes per parate. Ky eshte nje pergjithesim dhe varet nga madhesia e pikes se karburantit. 2. Shitjet: Operimi i nje pike karburanti nuk ndryshon shume nga ndonje shites tjeter me pakice, pervese qarkullimi ka ngjasa te jete me i larte ndersa fitimet aktuale do te jene te vogla nga pikepamja e perqindjes se xhiros. Pergjithesisht nje pike qe furnizon benzine dhe diesel eshte nje biznes me nje marzh te ulet fitimi por me qarkullim te madh ne krahasim me llojet e tjera te subjekteve qe shesin me pakice. Kjo ndodh sepse sasia e karburantit te shitur eshte e larte nga pikepamja e vleres dhe si rrjedhoje marzhi i fitimit eshte i ulet. Subjektet qe kane kontrate me pikat e karburantit mund te bejne blerje te medha karburanti meqenese blejne kundrejt tallonave dhe jo me para ne dore ne momentin e furnizimit. Nje numer pikash sigurojne lehtesira te tjera, p.sh., ushqime te gatshme ndersa klienti paguan. Perve kesaj, disa garazhe kane ambjente per riparime dhe per zevendesim pjesesh. Pajisja e pompes se karburantit regjistron shitjet e karburantit, dhe ky karburant furnizohet nga serbatoret e nendheshem. Nje person hedh karburantin ne serbatorin e makines dhe parate paguhen per karburantin, pervese ne rastet e ndonje subjekti (qe ka kontrate per furnizim) dhe ne kete rast mbahet shenim sasia e karburantit te furnizuar. Subjekti i kontraktuar ne rastin e DTP-se, ka nje tallon te cilen pika e karburantit e trajton pastaj si te barazvlefshem me parate. Nje sistem i automatizuar shitjesh nxjerr pastaj nje fature te vetme per te gjitha mallrat e shitura. Ne pikat me te vogla, kuponat mund te pergatiten me dore ose duke kombinuar te dyja.

233

Ne te gjitha rastet duhet leshuar nje kupon. Nje liste ditore shitjesh duhet te jete e gatshme per te gjithe karburantin dhe mallrat e shitura. 3. Blerjet: Benzina dhe dizeli shperndahen zakonisht me bot dhe nje shperndarje e tille duhet te monitorohet nga pronari per shkak te vleres se furnizimit. Te gjitha shperndarjet me bot do te faturohen dhe pasi te jene hedhur ne sistemin e kontabilitetit, nuk ka ndryshime midis asaj dhe faturave per shumat e vogla. Perpara se boti te filloje shperndarjen, me ane te nje shufre thellesimatese behen matjet e sasise se karburantit te magazinuar ne serbatorin e nendheshem. Pastaj behet edhe nje matje tjeter e sasise se karburantit ne serbatorin e nendheshem pasi te jete kryer shperndarja. Zakonisht sasia qe thote se ka shperndare shoferi i botit duhet te perputhet me kontrollet ne piken e karburantit. Blerjet e mallrave ndryshe nga karburanti mund te jene te ndara, por megjithate duhet te ndjekin modelin e zakonshem qe perdoret per do lloj sistemi kontabiliteti. 4. Risku i te ardhurave dhe eshtjet qe duhen konsideruar: Kryeni nje rakordim te arkes dhe bankar nese eshte e mundur. Edhe nje rakordim i arkes qe mbulon ne periudhe te kufizuar mund te sherbeje. Kontrollet e stokut duhet te kryhen rregullisht dhe duhen mbajtur te dhena. Si kryhen kontrollet dhe sa here kontrollohet nga pronari? Serbatoret e nendheshem te karburantit, si thame me siper do te maten perpara dhe pas shperndarjes se karburantit. Sigurohuni qe te dhenat te jene te azhurnuara dhe beni matjet ne serbator per tu siguruar qe perputhet me shitjet qe nga shperndarja e fundit e karburantit. Si eshte gjendja e avullimit te karburantit, veanerisht benzines? do pompe ne piken e karburanti ka nje aparature matese te plumbosur qe perdoret nga punonjesit per te matur sasine e karburantit ne fillim dhe ne fund te dites se punes. Personeli eshte pergjegjes per sasine e karburantit qe shesin gjate turnit te tyre. Kontrolloni regjistrat dhe sigurohuni qe ata te perputhen me shitjet e deklaruara. fare lloj mallrash jane ne shitje dhe a jane llogaritur te gjitha shitjet? Sigurohuni qe personat e tjere qe shesin mallra ne ate vendndodhje te mos jene pjese e atij biznesi kryesor te regjistruar dhe biznesi te mos jete ndare artificialisht per te shmangur regjistrimin e disa elementeve te biznesit. Tregues te bizneseve te ndara ne menyre artificiale mund te jene: Mospagim i qerase per ambjentet e perdorura Mospagese per sasine e gazit/energjise se perdorur Pronesi e perbashket me pronarin e pikes se karburantit

234

I njejti staf perdoret ne pikat e ndryshme te shitjes Marreveshje te perbashketa bankare Lista qe percakton nese nje biznes eshte ndare ne menyre artificiale nuk eshte e gjate. A perdoret per qellime te tjera toka prane pikes se shitjes dhe a eshte pronar i tokes pronari i pikes se karburantit? Si llogariten parate? Kush i depoziton ne banke dhe ku jane fletepagesat? fare pagesash behen nga arketimet perpara se ato te depozitohen? Pagesat e mundshme jane rrogat e stafit, perfshire ato te llogaritareve, te stafit te zyres dhe atij ne terren, pastuesit etj. Kini parasysh qe nje rakordim i arkes duhet te marre parasysh te gjitha pagesat e tilla dhe depozitimet bankare te deklaruara per nje periudhe mund te mos rakordojne gjate kryerjes se kontrolleve te tilla. A pajisen me veshje pastruesit dhe a ekziston ndonje plan apo marreveshje per pastrimin? A ka pronari ndonje veture apo automjet tjeter? Nese po, a regjistrohen te dhenat e sasise se karburantit qe perdor pronari per mjetin e tij ka pak ngjasa qe pronari i nje pike karburanti te bleje tjeterkund karburantin dhe jo ne piken e tij! Sigurohuni qe TVSH-ja te jete llogaritur si duhet ne lidhje me mbajtesit e tallonave. Kjo mund te llogaritet vetem gjate kryerjes se pageses dhe jo gjate furnizimi si duhet te ndodhe. Sipas regjimit te ri te Akcizes do tregtim i karburantit monitorohet nga afer per sasi dhe cilesi, keshtu qe eshte kategorike qe nje numer faturash te perzgjedhura per sasine e karburanti qe shperndan boti, te dergohen ne degen qe mbulon furnizuesin. Kjo duhet te jete e detyrueshme ne ato raste kur mimet e karburantit mendohet se jane te pasakta.

235

SHITESIT ME SHUMICE
1. Pergjithesime: Nje shites me shumice eshte stadi ndermjetes i tregtise. Ata nuk prodhojne mallra dhe as nuk bejne shitje me pakice. Megjithate, nje prodhues mund te jete nje shites me shumice dhe me pakice, dhe gjithashtu nje shites me shumice mund te jete shites me pakice. Ajo fare e dallon shitesin me shumice eshte fakti se ato tregtojne mallra ne formen qe ato blihen pa bere ndryshime ne to, pak rendesi ka nese ato jane shites me shumice te lendeve te para apo te lendeve te gatshme p.sh tregtimi I frigorifereve. Ndersa prodhuesi i prodhon mallrat ose produktet, shitesi me shumice thjesht i shet ato. Zakonisht nje shites me shumice u shet mallra shitesve me pakice, ndersa, distributoret perfshihen ne kategorine e shitesve me shumice, dhe ata kane ngjasa tu shesin shitesve me shumice. Tregtia me shumice mund te drejtohet dhe menaxhohet nga nje individ ose te ushtrojne aktivitetin e tyre tregtar ne formen e ortakerise apo shoqerise tregtare, ose madje mund te jene pjese e nje kompanie mikse. 2. Kerkesat Tatimore: Kerkese kryesor eshte leshimi i fatures per do shitje dhe kjo duhet te perputhet me rregullat e percaktuara ne Udhezimet e Ministrit per TVSH-ne, ose Ligjin 7758 te dates 12.10.93. Si per gjithe te tjeret, edhe per shitesit me shumice nevojitet mbajtja e te dhenave te mjaftueshme per te plotesuar kerkesat autoriteteve tatimore mbi saktesine e llogarive dhe deklaratave te pergatitur per qellime tatimore. Pronari i nje biznesi ka personel qe punon per te, dhe nevojat e tij ne disa aspekte ngjasojne me ato te autoriteteve tatimore; ai nuk u beson te tjereve per ta kryer biznesin e tij pa bere fillimisht ca kontrolle ne menyre qe te sigurohet se humbjet per shkak te vjedhjeve/plakitjeve do te jene minimale. Kerkesat e pronarit/ve jane pothuajse te njejta persa i perket elementit te riskut dhe ky aspekt trajtohet ne menyre te detajuar ne riskun per te ardhurat. 3. Kontabiliteti: 3.1. Kontabiliteti i Pergjithshem. Procesi mbajtjes se kontabilitetit eshte i njejte per do biznes

236

Subjektet me te medha mund ta kryejne transaksionet e tyre nepermjet bankave/eqeve, ndersa subjektet e vogla mund ta kryejne gjithe transaksionet e tyre me para ne dore. Regjistrimi i arketimeve te perditshme eshte i domosdoshem Pjesa me e madhe e shitesve me shumice kombinojne perdorimin e parave ne dore me eqet - vini re qe do transaksion prej 1 milion lek ose me shume nuk duhet paguar me para ne dore. Gjate shitjeve ne publik, per nje shites me shumice, do shitje malli qe tejkalon 10,000 Lek duhet te faturohet me faturat tatimore zyrtare te leshuara nga DPT-ja. Mund te leshohet se bashku me do fature tjeter te leshuar nga vete sistemi i tatimpaguesit, por ne disa rrethana teper te veanta Dega Tatimore mund te autorizoje perdorimin e faturave te leshuara vetem nga sistemi i tatimpaguesit. 4. Shitjet: Shitesit me shumice perdorin sisteme te ndryshme shitjeje. P.sh., nje shites me shumice qe shet nepermjet njerezve te tij qe levizin ne te gjitha anet, ka seri te ndryshme per donjerin nga shitesit ne menyre qe te kete mundesi te identifikoje me mire do shitje. Shuma totale e te gjitha shitjeve eshte totalja qe perdoret per qellimet tatimore. Nje shites me shumice pijesh, p.sh., mund te kombinoje dergimin e mallit te tyre vet tek shitesi me shumice plus shitjet per shitesit me pakice qe marrin mallra nga magazinat e shitesit me shumice. do shites qe punesohet direkt mund te punoje mbi bazen e nje komisioni ose te nje rroge ose kombinim i te dyjave. Eshte e rendesishme te percaktohet sakte se fare ndodh meqenese eshte e mundur te percaktohet niveli i shitjeve nga komisionet qe jane paguar. Eshte e mundshme qe mimi i shitjes per shitesit me pakice ku furnizimi mallit kryhet nga vete bleresit, te jete me i ulet se mimi i mallrave kur mallrat furnizohen per tek ambjentet e shitesit me pakice nga stafi I shitesit me shumice. Edhe nje here duhet perseritur se eshte e rendesishme te kuptojme se cila eshte struktura e mimeve. Disa shites me shumice mund te punojne vetem mbi bazen e komisioneve dhe nuk i shohin kurre mallrat ne fjale. Ata jane kryesisht agjente megjithese jo agjente zyrtare, por individe me kontakte malli ne treg. Qarkullimi i tyre eshte totalja te gjitha komisioneve meqe ata shume rralle kane te drejte mbi mallin, pastaj si qarkullim merret totali ne te njejten menyre si per do shites tjeter me shumice. 5. Blerjet: Percaktoni qe ne fillim furnizuesit dhe sigurohuni qe tregtaret e kuptojne se eshte e nevojshme te llogariten te gjitha blerjet. Gjate kontrollit te blerjeve duhet te keni parasysh te shikoni blerjet per te cilat nuk paguhet TVSH. Tregtari duhet te regjistroje te gjitha shitjet dhe blerjet, jo vetem ato me TVSH.

237

Nje tregtar e evidentuara.

ka me te lehte te

fshehe shitjet e tij nese blerjet e tij nuk jane te

Nje kontroll i stoqeve faturave te blerjes mund te nxjerre ne pah stoqe qe nuk jane perllogaritur permes sistemit te faturimit 6. Marredheniet: Ekzistojne marredhenie ndermjet shitjeve dhe blerjeve, te cilat ne rastin e shitesve me shumice kane te bejne me shtesen e mimit(mark-up) mbi mallrat. Tregtari mund ti referohet kesaj si kufiri me ane te cilit ai percakton kufirin e fitimeve te tij ne mimin e shitjes. Manuali i kontrollit, Aneksi 13 (Diferenca e mimit me Koston), e shqyrton kete me hollesi. Pyesni tregtarin se cila eshte politika e tij ne lidhje me rritjen e mimeve qe ai do ti aplikoje niveleve te zakonshme te shitjes. Cigaret, duke qene nje mall me vlere jo shume te larte, do te kete nje rritje me te vogel mimi sesa nje mall qe shitet me pak, si frigoriferi. Mallrat delikate (qe prishen shpejt) do te kene nje qarkullim te larte te stoqeve ndersa mallra si frigoriferet do te kene nje qarkullim me te ngadalshem. Kini parasysh se shitesi me shumice nuk do te mbaje stok nje frigorifer per aq kohe sa e mban nje shites me pakice. Pyesni hollesisht tregtarin mbi politiken e tij te mallit gjendje. Kjo eshte shume e thjeshte biznese te permasave te ndryshme kane nje politike te caktuar. Kjo mund te jete teper e thjeshte si riorganizim kur jemi ne fazen fillestare te magazinimit, ose mund te jete shume komplekse. Sa me shume te kuptojme sesi funksionojne bizneset e ndryshme, aq me te lehte do ta kemi te zbulojme gabimet dhe menyrat e fshjehjes se shitjeve. 7. Risku per te ardhurat/kontrollet qe duhen bere: Nje shites me shumice punon per nje marzh fitimesh te vogla per qarkullime te medha krahasuar me nje shites me pakice; megjithate marzhi i fitimit duhet te jete i mjaftueshem per te siguruar nje jetese te arsyeshme. Kontrollet e rekomandueshme jane si me poshte: Ushtrim per te kuptuar rritjen e mimit konsiderohet thelbesor. Rakordimi i arkes - veanerisht i rendesishem kur kemi te bejme me para Rakordimi Bankar nese eshte i mundshem. Komisioni i shitjeve nese nevojitet. Krahasimi midis nivelit te pagave te personelit dhe shitjeve nese nevojitet. Kontrolli i mallit gjendje rakordoni gjetjet me te dhenat e regjistruara. Perzgjidhni disa hyrje dhe dalje nga regjistri i magazines/krahasoni te dhenat me faturat nese nevojiten Faturat Sigurohuni qe te jene zbatuar rregullat

238

Mensat e stafit ne bizneset e medha konsiderohen si te ndara nga veprimtarite kryesore dhe keshtu nuk jane marre ne konsiderate per qellime TVSH duhet ti kontrolloni. Kontrolloni strukturen e mimeve dhe kushtoni vemendje shtijeve me skonto te konsiderueshme ndaj subjekteve te lidhura(filialet) dhe te paregjistruara. Kjo njihet si transferim i mimeve dhe kerkon qe te siguroje marzhin e fitimit jashte bizneseve te regjistruara dhe pa paguar TVSH. Nese ka shitje me kredi kontrolloni qe tatimi te jete deklaruar sipas rregullave te TVSH-se; eshte e pazakonte qe faturat te leshohen ne momentin qe merren parate. A kerkohen depozita nga disa kliente ose nga te gjithe dhe nese dika e tille ndodh, a eshte paguar TVSH-ja si eshte e detyrueshme ne rastin e parapagesave? A perdoret nje sistem i caktuar per marrjen e porosive nga klientet me ane te telefonit dhe nese po, ku jane librat e porosive nuk mund te mendohet qe personeli te mbaj mend gjithshka. Zbuloni se fare kontrollesh jane bere nga drejtuesit e firmes persa i perket shitesve te punesuar. Cilat jane veprimet bankare? A perdoret per perdorim vetjak ndonje mall kjo ka shume ngjasa te ndodhe kur behet fjale per shites te vegjel me shumice te ushqimeve. Cila eshte politika per mallrat e skaduara? Nese kane mjete personale per transportimin e tyre, kerkoni te shikoni te regjistrimet e mirembajtjes a rakordojne keto te dhena me numrin e deklaruar te mjeteve ne perdorim? Perdorni Manualin e Kontrolli Tabela 4 e Procedurave, kontrollet e zgjeruara.

Mos u kufizoni ne listen e lartpermendur.

239