UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA PRIMJENJENU EKONOMIJU SEMINARSKI RAD

TEMA: TEORIJA VRIJEDNOSTI RAZVOJ I VRSTE

MENTOR:

STUDENT:

LITERATURA 1. Mladen Ivanic: Principi ekonomije 2. Samuelson P. & W. Nordhaus: Ekonomija 3. Milovanovi M, Ekonomski anali br 165, april 2005. - jun 2005

UVOD

Najprihvatljivija podela teorija vrednosti je na objektivistike i subjektivistike teorije. U objektivistike teorije spadaju:radna teorija vrednosti(A.Smit i D.Rikardo) i teorija trokova proizvodnje (D.Mil i R.Maltus), a u subjektivistike ubrajamo:teoriju korisnosti (marginalisti) i sintetike teorije(A.Maral). Poetak rasprava o radnoj teoriji vrednosti vezuje se za ime engleskog ekonomiste Viljema Petija koji je izvor vrednosti traio u proizvodnji. On je, meutim, ostao u nedoumici da li zemlja i rad na isti nain uestvuju u stvaranju vrednosti. Bilo je potrebno dosta vremena da se odgovori na ovo pitanje.Odgovor je glasio da je rad jedini stvaralac vrednosti robe. S tim u vezi posebno je znaajan istaknuti rad engleskog ekonomiste Adama Smita Bogatstvo naroda"(iz 1776.god.) koji predstavlja utemeljeno shvatanje rada kao jedinog stvaraoca vrednosti i kljune karike iz koje se izvode i pomou koje se objanjavaju sve ostale ekonomske kategorije. Treba naglasiti da u interpretaciji Adama Smita nije uvek jasno znaenje tog rada jer on uvodi dve mogunosti: da to bude stvarno utroeni rad u proizvodnji ili pak, rad koji se moe kupiti za odreenu vrstu robe. Taj problem e reiti David Rikardo tako to je utemeljio stav da vrednost robe odreuje rad koji je utroen u njenoj proizvodnji. On je, meutim, istovremeno otvorio problem koliine toga rada, jer se po jedinici proizvoda individualno troe razliite koliine rada. Karl Marks je u ekonomskoj literaturi oznaen kao najistaknutiji predstavnik radne teorije vrednosti.On je razvio, upotpunio i najdoslednije formulisao teoriju radne vrednosti. On je razotkrio sutinu same vrednosti robe (u apstraktnom radu), ali je istovremeno objasnio da je veliina vrednosti robe odreena drutveno prosenom koliinom tog rada koja se u datim uslovima utroi po jedinici rada. Naroito treba istai da je poseban Marksov doprinos razvoju teorije radne vrednosti njegovo uenje o viku vrednosti ime je utvrdio polaznu osnovu za kritiku analizu kapitalistikog naina proizvodnje.

1. KLASINA POLITIKA EKONOMIJA Jedan od najznaajnijih pravaca u ekonomskoj teoriji poznat je pod nazivom klasina politika ekonomija. Jedan od prvih pripadnika te kole i jedan od najveih ekonomista u istoriji ove nauke bio je Adam Smit (Adam Smith) ije je djelo Istraivanje o prirodi i uzrocima bogatstva naroda nezaobilazno u svakom istraivanju istorije ekonomske misli. Njegove ideje, date u nepotpunom obliku, razvio je David Rikardo (David Ricardo) u svom radu Principi politike ekonomije i oporezivanja. Uz njih dvojicu kao ostali bitni predstavnici kole klasine politike ekonomije smatraju se an Batist Sej (Jean-Baptiste Say), Robert Maltus (Robert Malthus) i Don Stjuart Mil (John Stuart Mill). Ideje klasine politike ekonomije mogu se svesti na nekoliko osnovnih: Teorija radne vrijednosti. Klasini ekonomisti su smatrali da je rad jedini stvaralac vrijednosti i da se robe razmjenjuju po principu ekvivalentne razmjene, to znai da se dvije robe mogu razmijeniti zato to sadre istu koliinu rada. Istina, oni su smatrali da se ova teorija ne odnosi na robe koje su prirodni ili vjetaki monopol (kakvi su, recimo, dijamanti antike vaze ili djela Rembranta) jer se njihova ukupna ponuda ne moe nikako poveati. Vrijednost tih roba odreena je jedino odnosom ponude i tranje. Druga vrsta roba su one koje se mogu proizvoditi i njihova ponuda zavisi samo od toga da li se eli uloiti rad u njihovu proizvodnju. Dobra koja drutvo uvijek moe proizvesti, nazivaju se ekonomskim dobrima. Vrijednost te grupe dobara odreena je samo koliinom rada koji je neophodno uloiti u njihovu proizvodnju. S obzirom da je ovih drugih roba neuporedivo vie od roba koje su vjetaki ili prirodni monopol, to po klasiarima, teorija radne vrijednosti dominira. Korisnost roba jeste uslov njehove vrijednosti, ali neje determinanta te vrijednosti. Ekonomski liberalizam. Klasiari su se zalagali za ukidanje bilo kakve uloge drave u ekonomiji jer su uvjereni da e privatna inicijativa, voena linim interesima pojedinaca koji su utemeljeni na ljudskom egoizmu, uz djelovanje nevidljive ruke trita, dovesti do najprihvatljivijih ekonomskih rezultata za drutvo u cjelini. Svaka dravna intervencija znai ograniavanje djelovanja trita i imala bi za rezultat stanje koje bi bilo loije od optimalnog stanja. Zbog toga se ovi autori zalau za potpunu slobodu trita i neogranieno djelovanje ekonomskih zakona. Podjela drutva na klase. Klasiari razvijaju podjelu drutva na klase koju su prvi uveli fiziokrati, s tim da je modifikuju, pa oni razlikuju radnike, kapitaliste i zemljovlasnike. Prvima pripadaju nadnice, koje su odredjene na minimumu dobara neophodnih za odravanje radnika i njegove porodice. Zemljovlasnici iznajmljuju kapitalistima svoju zemlju po unaprijed utvrdjenoj naknadi (renti) pa im ona pripada kao nagrada za korienje zemlje. Kapitalistima pripada ono to preostane nakon isplate nadnice i rente odnosno profit. Profit predstavlja nagradu kapitalistima za vlasnitvo nad kapitalom, ali je on i nagrada za korienje tuih faktora (kreditna sredstva), odnosno za preduzetnitvo. Podjela rada. Podjela rada je od izuzetnog znaaja za klasinu politiku ekonomiju. Ona je omoguila poveanje produktivnosti u proizvodnji, pa otuda i poveanje bogatstva 4

naroda. Podjela rada je bila najrazvijenija u manufakturama (sitnim tvornicama) tog vremena, pa otuda klasiari smatraju da su njihovi vlasnici (kapitalisti) onaj sloj u drutvu koji najvie doprinosi poveanju bogatstva cijelog drutva. Razvijajui podjelu rada, vlasnici manufaktura dovode do uslova za nastanak tvornica, pa time i do unitavanja sitne zanatske i nastanka krupne tvornike proizvodnje. Na taj nain, podjela rada dovodi do rasta produktivnosti rada, odnosno do sve veih koliina dobara kojima drutvo raspolae. Sejov zakon trita. Ovaj ekonomski zakon je dosta jednostavan. On polazi od injenice da se roba mijenja za robu, recimo: 50 kg brana = 75 kg penice Vlasnik brana, prodajui svoju robu, istovremeno kupuje penicu, dok vlasnik penice, kupujui brano, istovremeno prodaje penicu. Sej je na osnovu ovoga formulisao zakon da u kapitalizmu i slobodnoj konkurenciji vai princip da svaka ponuda stvara sopstvenu tranju, a svaka tranja sopstvenu ponudu. To znai da kapitalizam na moe upasti u ekonomsku kruzu jer se ponuda i tranja uvijek poklapaju. Na osnovu Sejovog zakona1 mnogi klasiari su smatrali da je kapitalizam vjeni i idealni ekonomski sistem koji omoguava neprekidan razvoj. Ovaj zakon klasine politike ekonomije, osporavan samo od Maltusa, vaio je kao akciom u ekonomskoj teoriji sve do pojave Dona Majnarda Kejnsa tridesetih godina dvadesetog vijeka kada je njegova vanost ponovo dovedena u pitanje. Metod istraivanja. Klasiari su definisali metod istraivanja kao proces koji se sastoji u izdvajanju bitnih elemenata problema, izostavljanju nevanih pojedinosti i ispitivanju meusobnog odnosa pojedinih njegovih dijelova. Taj metod neki nazivaju metodom apstrakcije, a neki metodom postavljanja modela. Njegova premisa je posmatranje cijelog ovjeanstva kao jedne univerzalne cjeline i donoenje zakljuaka koji ne vae samo za jednu pojedinanu zemlju, ve je rije o teorijskim zakljucima ije je vaenje univerzalno. Klsina politika ekonomija je predstavljala veliki iskorak u ekonomskoj teoriji i bila je u funkciji dalje afirmacije narastajueg kapitalistikog sistema. Kapitalisti su smatrali da je kapitalizam idealan sistem, u kome su osloboene sve mogunosti ovjekove inicijative i u kome nevidljiva ruka trita sigurno vodi drutvo ka optimalnom stanju korienja raspoloivih resursa. Adam Smit i David Rikardo, ispitujui ekonomsku strukturu, stvorili su poetke teorije radne vrijednosti. Marks je nastavio njihovo delo. On je strogo obrazloio i dosledno razvio tu teoriju. Marks je iskoristio rezultate do kojih je dola klasina politika ekonomija. Za razliku od te kole koja je veliala i idealizovala kapitalizam, Marks je preformulisao njene zakljuke s osnovnim ciljem da pokae slabosti kapitalistikog ekonomskog i politikog sistema. On je pokazao da se vrijednost svake robe odreuje koliinom drutveno potrebnog radnog vremena koje se upotrebljava za proizvodnju robe.

Ivani Mladen, Principi ekonomije, Banjaluka 2002. str. 25.

2. MARKS Nakon perioda klasine politike ekonomije, ekonomska teorija se podijelila na dva osnovna pravca marksizam i neoklasinu kolu.

Vjerovatno najkontroverzniji naunik u istoriji nauke u cjelini jeste Karl Marks. Jedni su ga oboavali i veliali gotovo do boanskih razmjera, drugi su ga osporavali i oznaavali kao neozbiljnog autora i intelektualnog arlatana. Veina naunika je izloena potpunoj ravnodunosti svojih savremenika, a ignorisanje njihovog djela i ideja je prisutno i nakon smrti. Sa Marksom nije bilo tako jo za njegovog vremena pa sve do dananjih dana, traje iva rasprava o porukama koje je ostavio, kako povodom njegove analize kapitalizma, tako i o karakteristikama budueg drutva za koje se zalagao. Marksovo djelo i njegove poruke nikoga ne ostavljaju ravnodunim i izazivaju, bilo oduevljenje, bilo potpuno odbacivanje. Kao najznaajnije karakteristike njegove ekonomske teorije mogu se izdvojiti: Eksploatacija. Za Marksa, teorija radne vrijednosti je metod koji jasno potvruje da su u kapitalizmu radnici jedini drutveni sloj koji stvara vrijednost, ali oni tu vrijednost ne prisvajaju u cjelini. Dohoci neradnih klasa (kapitalistike i zemljovlasnike), kakvi su profit, renta i kamata, mogu nastati samo ako radnicima ne bude plaen sav proizvod njihovog rada. Marks iz toga izvlai zakljuak da u kapitalizmu postoji eksploatacija i da su profit, kamata i renta proizvod te eksploatacije. Profit, kamata i renta zajedno ine viak proizvoda koi je, u stvari, rezultat neplaenog rada radnike klase. Eksploatacija radnika postoji budui da je kapitalizam zasnovan na privatnoj svojini. Poto radnici ne posjeduju sredstva za proizvodnju, oni nuno moraju pristati na takav oblik proizvodnje da bi preivjeli i odrali sebe i porodicu. Klasna borba. S obzirom da je kapitalizam eksploatatorski sistem, u njemu se razvija politika i ekonomska borba izmeu razliitih drutvenih klasa kapitalista, radnika i zemljovlasnika. Sutina klasne borbe u kapitalizmu je borba izmeu dvije najznaajnije klase, tj. Radnika i kapitalista, oko vika vrijednosti kapitalisti bi da izvlae sve vei i vei viak, a radnici im to ne ele dozvoliti nastojei da poveaju svoje uee u raspodjeli vrijednosti koju oni stvaraju. Po Marksu, istinski nosilac progresa je radnika klasa i zbog toga je njena politika pobjeda neminovna i zavrie se uspostavljanjem novog drutva pravde i jednakosti komunistikog drutva. Ovaj zakljuak Marks argumentuje i injenicom da se ekonomski sisteme mijenjaju kroz istoriju. To se dogaa jer se proizvodne snage drutva razvijaju, to nuno uslovljava promjene principa na kojima su bazirani ekonomski sistemi. Tako robovlasnitvo biva zamijenjeno feudalizmom, ovaj kapitalizmom, a kapitalizam e nuno zamijeniti komunistiko drutvo u kome nee biti ni eksploatacije ne privatne svojine.

Ekonomske krize. Marks nije prihvatio zakljuak klasine politike ekonomije da je kapitalizam sistem koji funkcionie na skladan nain i u kome ekonomske krize nisu mogue. Naprotiv, u cijelom svom djelu je nastojao da pokae suprotno da kapitalizam sam po sebi proizvodi rezustate koji ga nuno vode u ekonomske krize. Te krize se ne mogu trajno prevladati unutar kapitalistikog sistema ve jedino slomom kapitalistikog i nastankom novog drutvenog ureenja. Krize nastaju kao krize hiperprodukcije, krize disproporcionalnosti, krize tendencijskog pada profitne stope ili krize akumulacije. Bez obzira na konkretan uzrok koji dovodi do njihovog nastanka, zajedniko za sve oblike kreza je da su one zakonito obiljeje kapitalizma. Marks, zbog toga, smatra da kapitalizam nije, niti moe biti, vjeiti i idealni ekonomski sistem svojom teorijom kriza, Marks je nastojao pokazati da kapitalistiki sistem mora biti zamijenjen novim, komunistikim sistemom ne samo zbog politikih (klasna borba), ve i zbog ekonomskih razloga (krize). Marks se, dakle, nadovezao na klasinu politiku ekonomiju, ali je istim metodama, prevashodno metodom apstrakcije, doao do potpuno drugaijih teorijskih rezultata. Bio je izraziti kritiar kapitalizma i osniva pravca koji e se po njemu kasnije nazvati marksizmom.

3. MARKSOVA TEORIJA VRIJEDNOSTI Konvergirajua taka heterogenih aspekata otuenja je pojam "rada" (Arbeit). U Spisima iz 1844 rad se razmatra i u optem - kao "proizvodna aktivnost" tj. fundamentalna ontoloka determinacija "ljudskosti" ("menschliches Dasein", tj. stvarno ljudski nain egzistencije) - i u partikularnom smislu, u obliku kapitalistike "podele rada". U ovoj drugoj formi - kapitalistiki strukturiranoj aktivnosti - taj "rad" je osnova svog otuenja. Marksova kritika otuenja stoga je formulisana kao odbacivanje ovih medijacija. Od vitalnog je znaaja istai u vezi sa ovim da ovo odbacivanje ne implicira ni na koji nain negaciju svih medijacija. Naprotiv: ovo je prvo zaista dijalektiko poimanje kompleksnih odnosa izmeu medijacije i neposrednosti u istoriji filozofije, ukljuujui i ni u kom smislu zanemariva dostignua Hegela. Odbacivanje svih medijacija bilo bi opasno blizu istom misticizmu u njegovom idealizovanju "identiteta subjekta i objekta". Ono emu se Marks protivi kao otuenju nije medijacija uopte, ve skup medijacija drugog reda (privatno vlasnitvo - razmena - podela rada), "medijacije medijacija", tj. istorijski specifino posredovanje ontoloki fundamentalne samo-medijacije oveka sa prirodom. Ova "medijacija drugog reda" moe nastati samo na bazi ontoloki neophodne "medijacije prvog reda" - kao specifina, otuena forma iste. Ali "medijacija prvog reda" - proizvodna aktivnost kao takva - jeste apsolutni ontoloki inilac ljudskog delovanja. (Vratiemo se ovoj problematici u oba njena aspekta - tj. i kao "medijacije prvog reda" i kao otuenoj "medijaciji medijacije" malo kasnije.) Rad (proizvodna aktivnost) jeste jedan jedini apsolutni faktor u celom kompleksu: rad - podela rada - privatno vlasnitvo - razmena. (Apsolutan zbog toga to je ljudski modus egzitencije nezamisliv bez transformacije prirode proizvodnom aktivnou.) Konsekventno, svaki pokuaj 7

prevazilaenja otuenja mora se definisati u odnosu na ovaj apsolut a u suprotnosti sa njegovom manifestacijom u otuenom obliku. Ali da bi se formulisalo pitanje pozitivne transcendencije otuenja u stvarnom svetu mora se shvatiti, sa ranije spomenutog stanovita "stranca", da dati oblik rada (nadniki rad) jeste u odnosu prema ljudskoj aktivnosti uopte kao partikularno prema univerzalnom. Marksisti naglaavaju da gvozdeni zakon ima karakter prirodnog zakona, koji se nekad ispoljava ex ante (putem plana), a nekad ex post (putem trita).2 Jednostavnim jezikom bi se moglo rei kako u primitivnom drutvu raspored proizvodnih faktora vri stareina zajednice, dok se u civilizaciji usklaivanje proizvodnje i potreba vri putem trita na jedan bezlian nain. Ako se to ne uvidi, ako "proizvodna aktivnost" nije diferencirana u njene radikalno razliite aspekte, ako ontoloki apsolutni faktor nije razdvojen od njegove istorijski specifine forme, ako se, to jest, aktivnost zamilja - zbog apsolutizacije partikularne forme aktivnosti kao homogeni entitet, pitanje stvarnog (praktinog) prevazilaenja otuenja ne moe se postaviti. Ako se privatno vlasnitvo i razmjena smatraju apsolutnim - kao na neki nain "inherentni ljudskoj prirodi" - onda podjela rada, kapitalistiki oblik proizvodne aktivnosti kao najamni rad - mora takoe izgledati apsolutnom, jer jedno drugo reciprono impliciraju. Stoga se medijacija drugog reda javlja kao medijacija prvog reda, tj. kao apsolutni ontoloki faktor. Izuavanje politike ekonomije omoguilo je Marksu vrlo detaljnu analizu prirode i funkcionisanja kapitalistikog oblika privatnog vlasnitva. Njegova negacija otuenja u ranijim spisima bila je usmjerena, kao to smo vidjeli, na kritiku postojeih institucija i legalno-politikih odnosa dok se "rad" javljao samo u negativnom aspektu, kao nedostajua determinacija poloaja individue. Drugim reima: javljao se kao aspekt drutva u kome su politike i drutvene sfere podjeljene na takav nain da poloaj individue u drutvu nije inherentan njegovom radu. Pre Spisa iz 1844. ekonomski faktor se javljao samo kao neodreeni aspekt drutveno-politikih odnosa. ak ni autor spisa o jevrejskom pitanju i Kritike Hegelove filozofije prava nije shvatao fundamentalni ontoloki znaaj sfere proizvodnje koja se u njegovim spisima u obliku optih referenci na "potrebe" (Bedurfnisse) uopte. Konsekventno, Marks nije mogao da na sveobuhvatan nain shvati kompleksnu hijerarhiju razliitih vrsta i oblika ljudske aktivnosti: njihove reciprone meuodnose unutar strukturirarnog totaliteta. Sve ovo je vrlo drugaije u Spisima iz 1844. U ovom delu Marksova ontoloka polazna taka je samo-evidentna injenica da ovek, specifian deo prirode (tj. bie sa fizikim potrebama istorijski prethodnu svim ostalim) mora da proizvodi da bi opstao, da bi zadovoljio svoje potrebe. Kako bilo, on moe ove primitivne potrebe zadovoljiti nunim stvaranjem, u vidu njihovog zadovoljavanja kroz njegovu proizvodnu aktivnost, kompleksne hijerarhije nefizikih potreba koje time postaju nuni uslovi za zadovoljenje njegovih fizikih potreba takoe. Ljudske aktivnosti i potrebe "duhovne" prirode stoga imaju njihov konani ontoloki temelj u sferi materijalne proizvodnje kao specifian izraz ljudskih odnosa sa prirodom, posredovan u kompleksnim formama i nainima. Kao to je Marks rekao: "cjela takozvana istorija svjeta je nita drugo do postajanje oveka kroz rad, nita do podreivanja prirode
2

Milovanovi M.,Ekonomski anali br 165, april 2005. - jun 2005. str. 272.

ovjeku." Proizvodna aktivnost je, stoga, medijator u "subjekt-objekt odnosu" izmeu ovjeka i prirode. Medijator koji omoguava ovjeku da vodi ljudski nain egzistencije, osiguravajui da ne padne nazad u prirodu, da se ne rastvori u "objektu". "ovjek ivi od prirode", pie Marks, "- to znai da je "priroda" njegovo telo, koji mora ostati u stalnom odnosu ako ne eli da umre. To da je fiziki i duhovni ivot tog oveka vezan za prirodu znai prosto da je priroda u vezi sa samom sobom, jer je ovek dio prirode". "Proizvodna aktivnost je stoga izvor svijesti i otuene svijesti", stav je koji odraava otuenu aktivnost ili otuenje aktivnosti, tj. samootuenje rada. Marks koristi izraz: "ovjekovo neorgansko tjelo", to nije samo ono to je dato od prirode, ve konkretni izraz i otjelotvorenje istorijski date faze i strukture proizvodne aktivnosti u obliku njenih proizvoda, od materijalnih dobara do umjetnikih dijela. Kao rezultat otuenja rada, "ovjekovo neorgansko tjelo" javlja mu se samo kao spoljanje i stoga moe biti pretvoreno u robu. Sve je "postvareno", i fundamentalni ontoloki odnosi su okrenuti naglavake. Individua je konfrontirana sa objektima (stvarima, robama), jednom kada je njegovo "neorgansko telo" "izraena priroda" i eksternalizovana proizvodna snaga - otueno je od njega. On nema svest o tome da je "bie vrste". ("Gattungswessen" - tj. bie koje ima svest o vrsti kojoj pripada, ili, drugaije reeno, bie ija sutina ne koincidira direktno sa njegovom individualnou. ovek je jedino bie koje moe imati takvu "svest o vrsti" - i subjektivno, u njegovoj svesti o vrsti kojoj pripada, i u objektifikovanoj formi "svesti vrste", od industrije do institucija i umetnikih dela - i stoga je jedino "bie vrste.") Proizvodna aktivnost u obliku kojim dominira kapitalistika izolacija - kada "ljudi proizvode kao raspreni atomi bez svesti o svojoj vrsti" - ne moe adekvatno ispuniti funkciju posredovanja oveka i prirode jer "postvaruje" oveka i njegove odnose i svodi ga na nivo ivotinjske prirode. Na mestu ovekove "svesti o vrsti" nalazimo kult privatnosti i idealizacije apstraktne individue. Stoga identifikovanjem ovekove sutine sa prostom individualnou, ovekova bioloka priroda je konfrontirana sa njegovom odgovarajuom, specifino ljudskom prirodom. Jer prosta individualnost zahteva samo sredstva za njeno odravanje, ali ne specifino ljudska - ljudsko-prirodna ili prirodno-ljudska, tj. drutvene forme samoispunjenja koje su u isto vreme takoe adekvatne manifestacije ivotne-aktivnosti "Gettungswesen"-a, "bia vrste". ovjek je bie vrste ne samo zato to u praksi i teoriji usvaja vrstu kao svoj objekat (njegov sopstveni kao i objekat drugih stvari) ve - a to je samo drugi nain izraavanja toga ve i zato to tretira sebe kao stvarnu, iveu vrstu, "jer tretira sebe kao univerzalno i stoga slobodno bie". Mistifikujui kult apstraktne individue, nasuprot tome, indicira ovjekovu prirodu kao atribut - prostu individualnost - koja je univerzalna kategorija prirode uopte, a ne neto na bilo koji nain specifino ljudsko. (Videti Marksovu pohvalu Hobsa to je ukazao na dominaciju individualnosti u njegovom principu bellum omnium contra omnes). Proizvodna aktivnost je, onda, otuena aktivnost kada napusti svoju odgovarajuu funkciju ljudskog posredovanja u subjekt-objekt odnosu izmeu oveka i prirode, i tei umesto toga, da individuu uini izolovanom i postvarenom da bi je reapsorbovala "priroda". Ovo se moe dogoditi ak i na vrlo visokom stepenu razvija civilizacije ako je ovek izloen, kako mladi Engels kae, "prirodnom zakonu baziranom na ne-svesti uesnika". (Marks je integrisao ovu 9

ideju mladog Engelsa u svoj sistem i vie nego jednom se pozvao na ovaj "prirodni zakon" kapitalizma ne samo u Spisima iz 1844. ve i u Kapitalu. Marksov protest protiv otuenja, privatizacije i postvarenja ne ukljuuje ga u kontradikcije idealizacije neke vrste "prirodne drave". Nema traga sentimentalnoj ili romantinoj nostalgiji za prirodom u njegovoj koncepciji. Njegov program, u kritikim referencama "vjetakih apetita" itd., ne zagovara povratak "prirodi", ili "prirodnom" skupu primitivnih, ili "prostih" potreba ve "potpunu realizaciju ljudske prirode" kroz adekvatno samo-posredovanje ljudske aktivnosti. "ovjekova priroda" (njegovo "specifino bie") znai upravo razliitost od prirode uopte. Odnos ovjeka sa prirodom je "samo-posredujui" u dvostrukom smislu. Prvo, zato to je priroda ta koja posreduje sebe sa sobom u oveku. I drugo, zato to posredujua aktivnost sebe nije nita do atribut ovjeka, locirana u specifinom djelu prirode. Stoga u proizvodnoj aktivnosti, u prvom od dva ontoloka aspekta, priroda posreduje sebe sa prirodom, i u drugom ontolokom aspektu - kroz injenicu da je proizvodna aktivnost inherentno drutvena aktivnost - ovjek posreduje sebe sa ovjekom. Gore spomenuta medijacija drugog reda (institucionalizovana u obliku kapitalistike podele rada - privatnog vlasnitva - razmene) naruava ovaj odnos i podreuje sebi proizvodnu aktivnost, pod vladavinom slepog "prirodnog zakona", zahtevima robne proizvodnje kako bi obezbedila reprodukciju izolovane i postvarene individue koja nije nita do dodatak ovom sistemu "ekonomskih determinacija". U skladu sa marksistikom dogmom, autori prave razliku izmeu trine cjene i vrijednosti. U tom sistemu zapravo se ne zna ta je vrijednost, budui da se oigledan nesklad izmeu koliine uloenog rada i cijene pravda stavom da se dve veliine moraju poklopiti u dugom roku. Koliko treba da bude dugaak taj rok i da li i tada mogu postojati remetilaki faktori koji bi doveli do trajnog odstupanja cijene od radne vrednosti, na to se ne daje precizan odgovor. Ekonomska teorija je u dvadesetom vijeku pokazala da je pod odreenim pretpostavkama mogue izraunati radne cijene, ali da je to samo jedan od moguih sistema cijena, za koji nemamo nikakvog osnova da pretpostavimo da je vaniji od bilo kog drugog sistema cijena. Moemo naime izabrati bilo koji numerator. Drugim rijeima, potvreno je ono to je pomalo ironino primetio jo Bem-Baverk3 kritikujui Marksov sistem, kako je mogu sistem cijena prema teini robe, bez obzira na injenicu to se u konkretnim sluajevima odnos cijena dva dobra razlikuje od odnosa njihovih teina vano je samo da se suma cijena poklapa sa sumom teina. Meutim, kao to smo konstatovali, taj zakljuak vai samo pod odreenim pretpostavkama, a svakako najvanija je ona da, u skladu sa tradicijom klasine politike ekonomije, tranja ne igra nikakvu ulogu, tj. ona se pasivno prilagoava trokovima proizvodnje. Detaljna analiza razlike izmeu klasinog pristupa i moderne ekonomije moe se nai u radu Frenka Hana (Hahn, 1982). Zaista nije poznato da je iole znaajniji ekonomista u dvadesetom veku zastupao ovako definisanu subjektivnu teoriju vrednosti. Malo je bilo ekonomista i u devetnaestom veku koji su bili spremni da potpiu tako ekstremne stavove.
3

Milovanovi M, Ekonomski anali br 165, april 2005. - jun 2005. str. 274

10

Svakome je, naime, bilo jasno da se uslovi proizvodnje ne mogu iskljuiti iz analize i da se vrednost, tj. cijena, obrazuje interakcijom ponude i tranje. Marksovi termini se upotrebljavaju uporedo sa Semjuelsonovom analizom savrene konkurencije, iako je to sasvim neopravdano budui da se razlikuju pretpostavke dva modela. Tako se, recimo, analizira ekstraprofit kao pokretaki motiv konkurentskog proizvoaa i istie kako efikasniji proizvoai imaju nie trokove od prosjenih ak i u ravnotenoj situaciji, te tako ostvaruju ekstraprofit. Neoklasina analiza to iskljuuje, pretpostavljajui da u konkurentskim uslovima postoji potpuna informisanost i slobodan pristup svim proizvodnim metodima, tako da nijedan proizvoa ne moe ostvariti ekstraprofit. S druge strane, neoklasina analiza istie potroako vrednovanje dobara ak i u dugoronoj ravnotei koja se obrazuje interakcijom dugorone ponude i tranje. ovjekova proizvodna aktivnost ne moe mu doneti ispunjenje jer se institucionalizovane medijacije drugog reda postavljaju izmeu ovjeka i njegove aktivnosti, izmeu ovjeka i prirode, i izmeu ovjeka i ovjeka. (Druge dve su ve implicitno sadrane u prvoj, tj. nametanje kapitalistikih medijacija drugog reda izmeu ovjeka i njegove aktivnosti, u potinjavanju proizvodne aktivnosti ovim medijacijama. Jer, ovjekova samo-medijacija je dalje posredovana kapitalistiki institucionalizovanom formom proizvodne aktivnosti, onda priroda ne moe da posreduje sebe sa prirodom i ovjek ne moe da posreduje sebe sa ovjekom. Naprotiv, ovjek je na neprijateljski nain konfrontiran sa prirodom, pod vladavinom "prirodnog zakona" koji slijepo preovladava kroz mehanizme trita (razmjene), i sa druge strane, ovjek je konfrontiran sa drugim ovjekom u neprijateljski odnos kroz antagonizam izmeu kapitala i rada. Originalni meuodnos oveka sa prirodom transformisan je u odnos izmeu nadnikog rada i kapitala, i to se tie individualnog radnika, cilj njegove aktivnosti je nuno ogranien na sopstvenu reprodukciju kao proste individue, fizikog bia. Stoga sredstvo postaje konani cilj, dok su ljudski ciljevi pretvoreni u sredstva podreena postvarenim ciljevima ovog institucionalizovanog sistema medijacija drugog reda.) Marksovo je veliko istorijsko dostignue to je presekao "Gordijin vor" ovog mistifikujui kompleksnog skupa medijacija, uspostavljajui apsolutnu validnost ontoloki prvorazrednih medijacija (za razliku od romantikih i utopijskih zagovornika direktnog jedinstva) nad njihovim otuenjem u obliku kapitalistike podele rada - privatne svojine i razmene. Ovo veliko teorijsko otkrie je otvorilo put "naunoj demistifikaciji" kao i stvarne, praktine negacije kapitalistikog naina proizvodnje.

11

4. MARGINALIZAM Marksovo korienje rezultata do kojih je dola klasina politika ekonomija i njegova kritika kapitalistikog sistema, bio je jedan od razloga za odbacivanje rezultata, ne samo Marksa ve i cijele klasine kole, na ijim je rezultatima Marks zasnovao sopstveno djelo. Takav pristup je doveo do nastanka novog pravca u ekonomskoj teoriji koji e do danas ostati dominirajui pravac ekonomske misli. Taj pravac se naziva subjektivistika kola ili marginalizam. Ovu ekonomsku teoriju ine tri skole: engleska, koju predstavlja Devons i kasnije Maral, lozanska koju ine Valras i Pareto, te beka kola iji su predstavnici Menger i Vizer. Jedan od razloga nastanka i velikog uspjeha ove teorije proistie iz nemogunosti klasine politike ekonimije da prui uvjerljive odgovore na neke ekonomske probleme, kao to su teorija raspodjele i cijene. Meutim, do kraja vladavine klasine politike ekonomije nije dolo toliko zbog teorijskih slabosti ovog pravca, koliko zbog promjene politike klime u razvijenim dravama svijeta. Doktrine koje su ukazivale na sukob nisu vie bile poeljne. Teorije koje su odvraale panju od suprotnosti drutvenih klasa bile su rado prihvaane. Neoklasini pravac, kako se ta kola danas naziva, bio je upravo taj poeljni, klasno neutralni pravac, koje je zanemario klasne odnose i posvetio se istim ekonomskim problemima. Ova kola, iako okuplja irok spektar autora, ima nekoliko zajednikih elemenata. Pojedinac. Za razliku od klasine kole, marginalisti u centar svog istraivanja ne stavljaju ire drutvene grupe ili klase. Polazna taka i centralna tema njihovog istraivanja je pojedinac, njegovi interesi i objanjenje motiva njegovih ekonomskih poteza. Neoklasina kola gotovo sve ekonomske procese nastoje objasniti odnosima ponude i tranje. Otuda ona, umjesto optih tema, uvodi u centar panje ekonomske teorije mikroekonomske teme te se esto naziva i mikroekonomijom. Predmet istraivanja neoklasine teorije su, umjesto klasa, postali pojedinac (porodica) i preduzee, motivi njihovog ponaanja i nain sticanja prihoda i dohodaka. Korisnost. Druga bitna karakteristika ove kole je uvoenje korisnosti kao kljune ekonomske kategorije. Korisnost je po njema obiljeje zbog kojeg pojedinci ele da kupe odreenu robu. Svaki pojedinac kao homo economicus nastoje da raspoloivi dohodak potroi na takav nain da maksimizira korisnost (zadovoljstvo) u potronji. Ista roba moe donositi razliitu korisnost razliitim ljudima. U podrujima sa nedostatkom vode, njena cijena e biti vea jer je njena korisnost za ljude vea, u podrujima sa obiljem vode njena cijena e biti niska jer ljudi lako dolaze do vode pa je za njenu nabavku potrebno izdvojiti manje novca. Korisnost koju svako dobro ima za svakog pojedinca dovodi do uspostavljanja individualne krive tranje za nekom robom. Zbir pojedinanih krivih tranje predstavlja agregatnu ili krivu ukupne tranje za nekim dobrom. U susretu tranje sa ponudom na tritu dolazi do uspostavljanja cijena pojedinih dobara. Dakle, trine cijene roba je mogue objasniti jedino njihovom korisnou, a ne teorijom radne vrijednosti.

12

Privredna ravnotea. Neoklasici su posebnu panju posvetili problemima privredne ravnotee. Pareto je privrednu ravnoteu definisao kao stanje u kome se blagostanje ni jednog pojedinca ne moe poveati, a da se istovremeno ne smanji blagostanje nekog drugog pojedinca. Dok god je u drutvu mogue poveati bogatstvo jednog pojedinca, a da ne doe do automatskog smanjenja bogatstva drugog pojedinca, nije postignuto stanje opte ravnotee jer su mogua ukupna poboljanja. Tek kada poveanje bogatstva bilo kog lana drutva podrazumjeva smanjenje bogatstva nekog drugog, privreda se nalazi u ravnotei jer se ukupna korisnost svih lanova drutva ne moe poveati. Teorija kapitala. Neoklasina kola objanjenje kapitala nalazi u injenici da on nastaje kao rezultat spremnosti nekog pojedinca da svoj dohodak ne utroi na tekuu potronju, ve ga tedi, odlaui svoju tekuu u korist svoje budue potronje koju e mu donijeti upotreba tog kapitala. U tom smislu vlasnik kapitala je rtvovao svoju tekuu korisnost u ime budue i zbog toga ima pravo na odreenu naknadu. Ta naknada vlasniku kapitala jeste kamata. Na taj nain, Maral, kao jedan od pripadnika ove kole i autor ove teorije kapitala, odbacuje Marksovu ideju o kapitalu kao akumuliranom viku vrijednosti koji je rezultat eksploatacije rada. Faktori proizvodnje. Po neoklasinoj koli, isti principi koje vae za odreivanje cijena gotovih proizvoda utiu i na formiranje cijene faktora proizvodnje. Naime, svaki faktor proizvodnje donosi odreenu korist svom kupcu koja se ogleda u veliini produktivnosti koju taj faktor ima u procesu proizvodnje. Neki preduzetnik e zapoljavati vie rada nego kapitala, ako je prinos koji donosi rad vei od prinosa koji donosi kapital. Korisnost faktora proizvodnje opredjeljuje njegovu tranju vea korisnost faktora u proizvodnji dovee do vee tranje za njima. Susretom ponude i tranje faktora proizvodnje, formiraju se njihove cijene koje su ujedno i dohoci njihovih vlasnika. Na taj nain, u trinoj privredi, koju inae pretpostavljaju neoklasiari, nema eksploatacije rada, a svi faktori proizvodnje su meusobno konkurentni, ravnopravni i nijedan od njih nema nikakvu ekonomsku prednost. ista ekonomika. Neoklasiari su se nastojali odvojiti od klasine kole jer su smatrali da je ona bila pod velikim uticajem neekonomskih nauka, kakve su nauka o moralu, filozofija, ideologija i politika. Njihova ideja je bila formiranje iste ekonomije koja bi morala imati sastavne elemente i vrstou zakljuaka, kakve imaju prirodne nauke. Zbog toga ekonomija mora biti visoko matematizirana, a njeni zakljuci se moraju moi matematike formulisati i dokazivati. Ekonomija, po ovom shvatanju je neutralna i egzaktna disciplina, kojoj je strano razmatranje neuhvatljivih zakonitosti proizvodnje utoliko pre to nju reguliu tehniki i prirodni zakoni, pa uzroci i izvori stvaranja bogatstva nisu vezani za rad, ve za prirodne, tehnike i psiholoke inioce.

13

ZAKLJUAK

Teorija vrijednosti je sistem uenja koji treba da objasni vrijednost robe (ali, da je objasni na nekoj veliini koja je definisana izvan sistema cijena). Sr cijena robe i usluga tumaimo preko vrijednosti robe. Cijena predstavlja vrijednost robe izraene u novcu. Cijena je novani izraz vrednosti robe. Vrste teorije vrijednosti su: teorija trokova proizvodnje, teorija radne vrijednosti, teorija granine (marginalne) korisnosti. Teorija trokova proizvodnje roba se prodaje na tritu u zavisnosti od trokova proizvodnje te robe. Vrednost robe se pravi u odnosu na najmaninu za plaanje radnika, profit na kapital uloen u proizvodnju i renta kao naknada za zemljite korieno u proizvodnji. Teorija radne vrednosti polazi od vrijednosti robe, a ne od cijene. Vrijednost je u stvari koliina utroenog rada za proizvodnju neke robe. Rad se smatra kao jedini troak proizvodnje. Osniva ove teorije je Viljem Peti, on je razlikovao cijenu robe od vrijednosti. Njegovu teoriju dalje razvija Adam Smit. Smit je doao do otkria da svaka roba ima dva bitna svojstva: upotrebnu vrijednost i prometnu vrijednost. Upotrebna vrijednost znai ta roba moe da zadovolji bilo koji ovekovu potrebu. Prometna vriednost je sposobnost robe da se razmjenjuje za neku drugu robu. Dalje teoriju razvija David Rikardo, pa Karl Marks koji je definisao zakon vrijednosti radne snage. Prema Marksu radna snaga kao i svaka druga roba ima 2 osobine, a to su upotrebna vrednost i vrednost. Teorija granine (marginalne) korisnosti. Jedna od osnivaa je Viljem Stenli Devons Teoriija politike ekonomije. Na osnovu njegove teorije vrijednost robe zavisi od njene upotrebne vrijednosti. Poznata su dva Gosenova zakona. Prvi Gosenov zakon govori o zakonu zatienosti potreba. Svaka pojedinana potreba sa poveanjem koliine gubi na intezitetu, to jest zadovoljenje opada do take inteziteta. Kako poveavamo koliinu dobara, svaki put kad dodamo jedno dobro, to dobro ima manju korisnost. Iz toga se vrijednost robe definie prema posljednjoj upotrebnoj vrijednosti. Drugi Gosenov zakon pokazuje zakon izravnanja nivoa granine korisnosti. Prvo se zadovoljavaju potrebe najveeg inteziteta, ali te najvanije potrebe ne zadovoljavaju do kraja ve prelazi na drugu, treu ...

14

SADRAJ

LITERATURA............................................................................................................................1 UVOD..........................................................................................................................................2 1. KLASINA POLITIKA EKONOMIJA...............................................................................3 2. MARKS...................................................................................................................................5 3. MARKSOVA TEORIJA VRIJEDNOSTI...............................................................................6 4. MARGINALIZAM................................................................................................................11 ZAKLJUAK............................................................................................................................13

15